ÑoÄc hoÏc moÂi trÖÔØng filetoÙm taÉt noÄi dung moÂn hoÏc - caùc khaùi nieäm cô baûn...
TRANSCRIPT
ÑOÄC HOÏC MOÂI TRÖÔØNG
Soá tieát: 45 tieát
CBGD: ThS. Nguyeãn Thò Thu Hieàn
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 1
MUÏC TIEÂU CUÛA MOÂN HOÏC
Sau khi hoïc xong moân ÑHMT, sinh vieân coù theå:
Hieåu ñöôïc caùc khaùi nieäm cô baûn cuûa ñoäc hoïc moâi tröôøng.
Phaân bieät ñöôïc ÑHMT vôùi caùc ngaønh nghieân cöùu veà ñoäc
chaát khaùc.
Bieát caùch phaân loaïi ñoäc chaát.
Bieát ñöôïc caùc taùc ñoäng cuûa ñoäc chaát leân caùc moâi tröôøng
thaønh phaàn (ñaát, nöôùc, khoâng khí).
Bieát ñöôïc phöông thöùc xaâm nhaäp vaø taùc ñoäng cuûa chaát
ñoäc ñoái vôùi cô theå con ngöôøi.
Bieát moät soá quaù trình gaây ñoäc ñieån hình trong moâi tröôøng.
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 2
TOÙM TAÉT NOÄI DUNG MOÂN HOÏC
- Caùc khaùi nieäm cô baûn söû duïng trong ÑHMT.
- Caùc daïng ñoäc chaát vaø cô sôû phaân loaïi ñoäc chaát.
- Caùc nguyeân lyù cuûa ÑHMT.
- Caùc yeáu toá taùc ñoäng ñeán tính ñoäc cuûa ñoäc chaát.
- Dieãn bieán vaø con ñöôøng ñi cuûa ñoäc chaát.
- Caùc loïai ñoäc chaát coù trong caùc moâi tröôøng thaønh phaàn
(ñaát, nöôùc, khoâng khí) vaø taùc ñoäng cuûa chuùng ñoái vôùi moâi
tröôøng.
- Moät soá quaù trình gaây ñoäc ñieån hình trong moâi tröôøng.
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 3
CAÙC HOÏC PHAÀN CAÀN TRANG BÒ TRÖÔÙC
- Moâi tröôøng hoïc cô baûn
- Hoùa moâi tröôøng
- Caùc moâi tröôøng thaønh phaàn
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 4
PHÖÔNG THÖÙC ÑAÙNH GIAÙ
Hình thöùc ñaùnh giaù Soá laàn Tyû leä ñieåm (%)
Thi kieåm tra giöõa kyø 01 30 %
Baøi taäp 03 30 %
70%
Seminar 01 70 %
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 5
ÑEÀ CÖÔNG CHI TIEÁT
Chöông 1: Toång quan veà ñoäc hoïc moâi tröôøng
1.1. Giôùi thieäu
1.2. Moät soá khaùi nieäm cô baûn
1.2.1. Ñoäc hoïc
1.2.2. Ñoäc hoïc moâi tröôøng
1.2.3. Nhieãm baån
1.2.4. OÂ nhieãm
1.2.5. Chaát ñoäc
1.2.6. Tính ñoäc
1.2.7. Nhieãm ñoäc
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 6
ÑEÀ CÖÔNG CHI TIEÁT
1.2.8. Taùc nhaân gaây ñoäc
1.2.9. Lieàu löôïng ñoäc
1.2.10. Ñoä ñoäc caáp tính
1.2.11. Ñoä ñoäc maõn tính
1.2.12. Ñôn vò ñoäc chaát
1.2.13. Toác ñoä phaùt trieån ñoäc chaát
1.2.14. Heä soá phaùt thaûi ñoäc chaát
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 7
ÑEÀ CÖÔNG CHI TIEÁT
1.3. Caùc nguyeân lyù cô baûn veà ñoäc hoïc moâi tröôøng
1.3.1. Tính ñoäc
1.3.2. Ngöôõng ñoäc
1.3.3. Tính beàn vöõng cuûa ñoäc chaát trong moâi tröôøng
1.3.4. Moái quan heä giöõa noàng ñoä (lieàu löôïng) ñaùp öùng /
phaûn öùng cuûa cô theå.
1.4. Caùc yeáu toá aûnh höôûng ñeán tính ñoäc cuûa chaát ñoäc
1.4.1. Lieàu löôïng vaø thôøi gian tieáp xuùc vôùi chaát ñoäc
1.4.2. Caùc yeáu toá sinh hoïc
1.4.3. Caùc nhaân toá moâi tröôøng
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 8
ÑEÀ CÖÔNG CHI TIEÁT
1.5. Dieãn bieán vaø con ñöôøng ñi cuûa ñoäc chaát
1.5.1. Nguoàn phaùt sinh
1.5.2. Xaâm nhaäp
1.5.3. Gaây ñoäc
1.5.4. Phaân huûy
1.5.5. Ñaøo thaûi
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 9
ÑEÀ CÖÔNG CHI TIEÁT
Chöông 2: Phaân loaïi ñoäc chaát
2.1. Cô sôû phaân loaïi
2.2. Phaân loaïi ñoäc chaát theo noàng ñoä, lieàu löôïng
2.3. Phaân loaïi ñoäc chaát theo baûn chaát
2.4. Phaân loaïi ñoäc chaát trung gian giöõa 2 loaïi baûn chaát vaø
noàng ñoä, lieàu löôïng
2.5. Phaân loaïi theo möùc ñoä nguy hieåm
2.5.1. Ít nguy hieåm
2.5.2. Nguy hieåm
2.5.3. Raát nguy hieåm
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 10
ÑEÀ CÖÔNG CHI TIEÁT
2.6. Phaân loaïi theo nguoàn goác
2.6.1. Chaát ñoäc sinh hoïc
2.6.2. Chaát ñoäc phoùng xaï
2.6.3. Chaát ñoäc hoùa hoïc
2.7. Phaân loaïi theo traïng thaùi toàn taïi
2.7.1. Traïng thaùi hoùa hoïc
2.7.2. Traïng thaùi vaät lyù
2.8. Phaân loaïi ñoäc chaát qua con ñöôøng xaâm nhaäp vaø gaây haïi
2.8.1. Ñoái vôùi thöïc vaät
2.8.2. Ñoái vôùi ñoäng vaät
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 11
ÑEÀ CÖÔNG CHI TIEÁT
Chöông 3: Ñoäc chaát trong moâi tröôøng ñaát
3.1. Toång quan
3.1.1. Ñoäc chaát trong moâi tröôøng ñaát
3.1.2. Con ñöôøng xaâm nhaäp cuûa ñoäc chaát vaøo cô theå sinh vaät
3.1.3. Cô cheá xaâm nhaäp cuûa ñoäc chaát vaøo ñaát
3.1.4. Caùc yeáu toá aûnh höôûng ñeán ñoäc chaát trong moâi tröôøng ñaát
3.2. Caùc daïng nhieãm ñoäc trong moâi tröôøng ñaát
3.2.1. Nhieãm ñoäc do oâ nhieãm töï nhieân
3.2.2. Nhieãm ñoäc do oâ nhieãm nhaân taïo
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 12
ÑEÀ CÖÔNG CHI TIEÁT
3.3. Chaát ñoäc trong ñaát ngaäp nöôùc, yeám khí
3.3.1. Caùc chaát ñoäc trong ñaát ngaäp nöôùc, yeám khí
3.3.2. Taùc haïi cuûa caùc chaát ñoäc
3.3.3. Bieän phaùp phoøng choáng
3.4. Chaát ñoäc trong ñaát pheøn
3.4.1. Caùc chaát ñoäc trong ñaát pheøn
3.4.2. Dieãn bieán cuûa caùc chaát ñoäc
3.4.3. Taùc haïi cuûa caùc chaát ñoäc ñoái vôùi sinh vaät
3.4.4. Bieän phaùp phoøng choáng
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 13
ÑEÀ CÖÔNG CHI TIEÁT
3.5. Chaát ñoäc trong ñaát maën
3.5.1. Caùc chaát ñoäc trong ñaát maën
3.5.2. Dieãn bieán cuûa caùc chaát ñoäc
3.5.3. Taùc haïi cuûa caùc chaát ñoäc ñoái vôùi söï phaùt trieån cuûa
caây troàng
3.5.4. Bieän phaùp caûi taïo ñaát maën
3.6. Chaát ñoäc ngoaïi lai xaâm nhieãm
3.6.1. Nguoàn goác
3.6.2. Söï nhieãm caùc chaát ñoäc phoùng xaï trong ñaát
3.6.3. Nhieãm daàu trong ñaát
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 14
ÑEÀ CÖÔNG CHI TIEÁT
3.7. Chaát ñoäc sinh ra töø quaù trình tích luõy phaân boùn vaø thuoác
baûo veä thöïc vaät
3.8. Chaát ñoäc kim loaïi naëng trong ñaát
3.9. Caùc khí ñoäc töï nhieân trong ñaát thoaùt ra
3.10. Caùc traàm tích (buøn laéng) gaây ñoäc
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 15
ÑEÀ CÖÔNG CHI TIEÁT
Chöông 4: Ñoäc chaát trong moâi tröôøng nöôùc
4.1. Toång quan veà chaát ñoäc trong moâi tröôøng nöôùc
4.1.1. Ñònh nghóa
4.1.2. Caùc loaïi chaát ñoäc trong moâi tröôøng nöôùc
4.2. Quaù trình traàm tích, bay hôi, phaân taùn cuûa ñoäc chaát trong
moâi tröôøng nöôùc
4.3. Caùc yeáu toá moâi tröôøng nöôùc aûnh höôûng ñeán ñoäc tính
4.3.1. Caùc yeáu toá lieân quan ñeán söï ngoä ñoäc
4.3.2. Caùc taùc nhaân moâi tröôøng ngoaøi aûnh höôûng ñeán ñoäc tính
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 16
ÑEÀ CÖÔNG CHI TIEÁT
4.4. Ñoäc chaát trong moâi tröôøng nöôùc soâng
4.5. Ñoäc chaát trong moâi tröôøng nöôùc hoà
4.6. Ñoäc chaát trong moâi tröôøng nöôùc bieån
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 17
ÑEÀ CÖÔNG CHI TIEÁT
Chöông 5: Ñoäc chaát trong moâi tröôøng khoâng khí
5.1. Toång quan veà ñoäc chaát trong moâi tröôøng khoâng khí
5.1.1. Phaân loaïi vaø nguoàn goác cuûa ñoäc chaát
5.1.2. Tính ñoäc
5.1.3. Ngoä ñoäc
5.1.4. Ngöôõng ñoäc
5.2. Moät soá ñoäc chaát trong moâi tröôøng khoâng khí
5.2.1. SOx vaø taùc haïi
5.2.2. NOx vaø taùc haïi
5.2.3. COx vaø taùc haïi
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 18
ÑEÀ CÖÔNG CHI TIEÁT
5.2.4. F-, Cl
- vaø taùc haïi
5.2.5. Khí töï nhieân CH4 vaø taùc haïi
5.2.6. NH3 vaø taùc haïi
5.3. Khí ñoäc do hoaït ñoäng giao thoâng gaây ra
5.4. Caùc beänh do ñoäc chaát trong khoâng khí gaây ra ñoái vôùi
ñoäng vaät, thöïc vaät vaø con ngöôøi
5.4.1. Ñoái vôùi ñoäng vaät
5.4.2. Ñoái vôùi thöïc vaät
5.4.3. Ñoái vôùi con ngöôøi
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 19
ÑEÀ CÖÔNG CHI TIEÁT
Chöông 6: Phöông thöùc xaâm nhaäp vaø taùc ñoäng cuûa chaát
ñoäc ñoái vôùi cô theå con ngöôøi
6.1. Giôùi thieäu chung
6.2. Quaù trình haáp thuï chaát ñoäc vaøo cô theå
6.2.1. Haáp thuï qua maøng teá baøo
6.2.2. Haáp thuï ñoäc chaát qua da
6.2.3. Haáp thuï ñoäc chaát qua phoåi
6.2.4. Haáp thuï ñoäc chaát qua heä tieâu hoùa
6.2.5. Toác ñoä haáp thuï
6.3. Phaân boá
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 20
ÑEÀ CÖÔNG CHI TIEÁT
6.4. Quaù trình chuyeån hoùa ñoäc chaát
6.5. Ñaøo thaûi ñoäc chaát
6.5.1. Qua thaän, nöôùc tieåu
6.5.2. Qua ñöôøng gan, maät, ruoät
6.5.3. Qua hôi thôû
6.5.4. Caùc tuyeán baøi tieát khaùc
6.6. Taùc ñoäng cuûa chaát ñoäc ñoái vôùi cô theå con ngöôøi
6.6.1. Phaûn öùng sô caáp (nhieãm ñoäc caáp tính)
6.6.2. Phaûn öùng thöù caáp (nhieãm ñoäc maõn tính)
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 21
ÑEÀ CÖÔNG CHI TIEÁT
Chöông 7: Moät soá quaù trình gaây ñoäc ñieån hình trong moâi
tröôøng sinh thaùi
7.1. Toång quan
7.2. Ñoäc chaát do möa acid
7.2.1. Ñònh nghóa veà möa acid
7.2.2. Thaønh phaàn möa acid
7.2.3. Nguoàn gaây möa acid
7.2.4. Haäu quaû cuûa möa acid
7.2.5. Bieän phaùp haïn cheá haäu quaû cuûa möa acid
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 22
ÑEÀ CÖÔNG CHI TIEÁT
7.3. Ñoäc chaát do oâ nhieãm daàu vaø caùc saûn phaåm cuûa daàu
7.3.1. Daàu löûa vaø taùc ñoäng cuûa chuùng ñeán moâi tröôøng
7.3.2. Thaønh phaàn vaø ñaëc tính cuûa daàu löûa
7.3.3. Ñoäc tính vaø caùch tieáp xuùc
7.3.4. Phöông phaùp khoáng cheá daàu traøn
7.4. Ñoäc chaát töø quaù trình saûn xuaát vaø chaát thaûi coâng nghieäp
7.5. Ñoäc chaát trong noâng nghieäp
7.5.1. Thuoác baûo veä thöïc vaät
7.5.2. Chaát thaûi noâng nghieäp
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 23
ÑEÀ CÖÔNG CHI TIEÁT
7.6. Chaát ñoäc vaø ñoäc toá töø thöïc phaåm – caùc aûnh höôûng leân
con ngöôøi
7.7. Söï nhieãm ñoäc caùc ñoäc chaát trong nhaø ôû ñoái vôùi con ngöôøi
– caùch phoøng choáng.
7.7.1. Nguoàn phaùt sinh ñoäc chaát
7.7.2. Caùc loaïi ñoäc chaát coù trong nhaø ôû
7.7.3. Caùch phoøng choáng nhieãm ñoäc
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 24
TAØI LIEÄU THAM KHAÛO
Tiếng Việt
1. Trịnh Thị Thanh, “Độc học môi trường và sức khoẻ con người”, NXB ĐHQG Hà Nội, 2007.
2. Lê Huy Bá, “Độc học môi trường cơ bản”, NXB ĐHQG TPHCM, 2006.
3. Lê Huy Bá, “Độc học môi trường (chuyên khảo)”, NXB ĐHQG TPHCM, 2004.
4. Nguyễn Thị Thìn, “Chất độc trong thực phẩm”, NXB KH&KT, 2004.
5. Hoàng Văn Bính, “Độc chất học công nghiệp và dự phòng nhiễm độc”, NXB KH&KT, 2007.
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 25
TAØI LIEÄU THAM KHAÛO
6. Lê Huy Bá, “Tài nguyên môi trường và phát triển bền vững”, NXB KH&KT, 2002.
7. Lê Huy Bá, “Sinh thái môi trường đất”, NXB ĐHQG TPHCM, 2000.
8. Hoàng Hưng, “Con người và môi trường”, NXB ĐHQG TPHCM, 2005.
9. Lê Văn Khoa, “Khoa học môi trường”, NXB Giáo dục, 2006.
10. Trần Kông Tấu, “Tài nguyên đất”, NXB ĐHQG Hà Nội, 2006.
11. Lê Văn Khoa, “Chỉ thị sinh học môi trường”, NXB Giáo dục, 2007.
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 26
TAØI LIEÄU THAM KHAÛO
Tiếng Anh
1. John A.Timbrell, “Introduction to Toxicology”, Taylor and Francis, 1995.
2. Wayne G. Landis, “Introduction to Environmental Toxicology – Impacts of chemicals upon ecological systems”, Lewis publishers, 1995.
3. Jaakko Paasivieta, “Chemical Ecotoxicology”, Lewis publishers, 1991.
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 27
KEÁ HOAÏCH GIAÛNG DAÏY VAØ HOÏC TAÄP
Soá buoåi Noäi dung moân hoïc Soá tieát
1 Toång quan veà ñoäc hoïc moâi tröôøng 5
1 Phaân loaïi ñoäc chaát 5
1 Chaát ñoäc hoùa hoïc, chaát ñoäc sinh hoïc,
chaát ñoäc phoùng xaï
5
1 - Ñoäc chaát trong moâi tröôøng ñaát
- SV thuyeát trình seminar
5
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 28
KEÁ HOAÏCH GIAÛNG DAÏY VAØ HOÏC TAÄP
Soá buoåi Noäi dung moân hoïc Soá tieát
1 - Ñoäc chaát trong moâi tröôøng nöôùc
- SV thuyeát trình seminar
5
1 - Ñoäc chaát trong moâi tröôøng khoâng khí
- SV thuyeát trình seminar
5
1 - Phöông thöùc xaâm nhaäp vaø taùc ñoäng cuûa
chaát ñoäc ñoái vôùi cô theå con ngöôøi
- SV thuyeát trình seminar
5
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 29
KEÁ HOAÏCH GIAÛNG DAÏY VAØ HOÏC TAÄP
Soá buoåi Noäi dung moân hoïc Soá tieát
1 - Moät soá quaù trình gaây ñoäc ñieån hình
trong moâi tröôøng
- SV thuyeát trình seminar
5
1 - OÂn taäp
- SV thuyeát trình seminar
5
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 30
CAÙC CHUYEÂN ÑEÀ THAÛO LUAÄN
1. Ñoäc chaát trong moâi tröôøng nöôùc (hieän töôïng phuù döôõng hoùa
trong moâi tröôøng nöôùc hoà)
2. Ñoäc chaát trong moâi tröôøng ñaát (kim loaïi naëng Pb, Cd trong
ñaát)
3. Ñoäc chaát trong moâi tröôøng khoâng khí (khí ñoäc phaùt sinh do
hoaït ñoäng giao thoâng gaây ra – benzen, NOx, COx)
4. Chaát ñoäc hoùa hoïc (Dioxin)
5. Ñoäc chaát trong noâng nghieäp (thuoác baûo veä thöïc vaät)
6. Chaát ñoäc vaø ñoäc toá töø thöïc phaåm – caùc aûnh höôûng leân con
ngöôøi.
7. Chaát ñoäc sinh hoïc (Aflatoxin trong caùc loaïi nguõ coác nhö ñaäu
phoäng, haït ñieàu, gaïo, ngoâ…) 21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 31
CAÙC CHUYEÂN ÑEÀ THAÛO LUAÄN
8. Chaát ñoäc phoùng xaï (Uranium)
9. Hôïp chaát cuûa Asenic (As)
10. Thuûy ngaân (Hg) vaø caùc hôïp chaát cuûa thuûy ngaân
11. NO2
- trong thöïc phaåm
12. Dung moâi höõu cô (benzen, toluen)
13. Caùc hôïp chaát höõu cô beàn toàn löu laâu daøi trong moâi
tröôøng (PCBs)
14. Caùc chaát ñoäc trong nhaø ôû – caùch phoøng choáng
nhieãm ñoäc.
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 32
CAÙC ÑEÀ MUÏC CAÀN COÙ
- Giôùi thieäu toång quan veà ñoäc chaát caàn nghieân cöùu
- Lyù do nghieân cöùu
- Nguoàn goác phaùt sinh
- Caùc yeáu toá aûnh höôûng ñeán ñoäc tính cuûa chaát ñoäc
- Taùc ñoäng cuûa ñoäc chaát ñoái vôùi moâi tröôøng / con
ngöôøi
- Caùch xöû lyù chaát ñoäc trong moâi tröôøng
- Caùch phoøng choáng nhieãm ñoäc ñoái vôùi con ngöôøi.
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 33
CHÖÔNG 1:
TOÅNG QUAN VEÀ ÑOÄC HOÏC MOÂI TRÖÔØNG
1.1. Giôùi thieäu
1.2. Moät soá khaùi nieäm cô baûn
1.2.1. Ñoäc hoïc
1.2.2. Ñoäc hoïc moâi tröôøng
1.2.3. Nhieãm baån
1.2.4. OÂ nhieãm
1.2.5. Chaát ñoäc
1.2.6. Tính ñoäc
1.2.7. Nhieãm ñoäc
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 34
CHÖÔNG 1:
TOÅNG QUAN VEÀ ÑOÄC HOÏC MOÂI TRÖÔØNG
1.2.8. Taùc nhaân gaây ñoäc
1.2.9. Lieàu löôïng ñoäc
1.2.10. Ñoä ñoäc caáp tính
1.2.11. Ñoä ñoäc maõn tính
1.2.12. Ñôn vò ñoäc chaát
1.2.13. Toác ñoä phaùt trieån ñoäc chaát
1.2.14. Heä soá phaùt thaûi ñoäc chaát
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 35
CHÖÔNG 1:
TOÅNG QUAN VEÀ ÑOÄC HOÏC MOÂI TRÖÔØNG
1.3. Caùc nguyeân lyù cô baûn veà ñoäc hoïc moâi tröôøng
1.3.1. Tính ñoäc
1.3.2. Ngöôõng ñoäc
1.3.3. Tính beàn vöõng cuûa ñoäc chaát trong moâi tröôøng
1.3.4. Moái quan heä giöõa noàng ñoä (lieàu löôïng) ñaùp öùng /
phaûn öùng cuûa cô theå.
1.4. Caùc yeáu toá aûnh höôûng ñeán tính ñoäc cuûa chaát ñoäc
1.4.1. Lieàu löôïng vaø thôøi gian tieáp xuùc vôùi chaát ñoäc
1.4.2. Caùc yeáu toá sinh hoïc
1.4.3. Caùc nhaân toá moâi tröôøng
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 36
CHÖÔNG 1:
TOÅNG QUAN VEÀ ÑOÄC HOÏC MOÂI TRÖÔØNG
1.5. Dieãn bieán vaø con ñöôøng ñi cuûa ñoäc chaát
1.5.1. Nguoàn phaùt sinh
1.5.2. Xaâm nhaäp
1.5.3. Gaây ñoäc
1.5.4. Phaân huûy
1.5.5. Ñaøo thaûi
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 37
1.1. Giôùi thieäu
‘
Con ngöôøi ngaøy caøng quan taâm ñeán taùc ñoäng
cuûa oâ nhieãm moâi tröôøng ñoái vôùi söùc khoeû
coäng ñoàng trong nhöõng thaäp nieân gaàn ñaây.
Lyù do ???
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 38
1.1. Giôùi thieäu
- Söï laây lan caùc beänh dòch truyeàn nhieãm (dòch taû, thöông
haøn) do vi khuaån gaây ra
- Xuaát hieän caùc beänh nguy hieåm nhö ung thö, AIDS, quaùi
thai, caùc dò taät baåm sinh ôû treû do caùc chaát ñoäc haïi trong moâi
tröøông gaây ra ngaøy caøng coù chieàu höôùng gia taêng ôû nhieàu
nôi treân theá giôùi cuõng nhö ôû Vieät Nam.
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 39
Ví duï:
Xuaát hieän caùc laøng ung thö ôû khu vöïc caùc laøng ngheà caùc
tænh phía Baéc.
Xuaát hieän dòch beänh da laï taïi huyeän mieàn nuùi Ba Tô –
Quaûng Ngaõi (nghi ngôø do nhieãm hoùa chaát baûo veä thöïc
vaät): tính ñeán ngaøy 19/1/2012 ñaõ coù 106 ngöôøi nhieãm
beänh, trong ñoù ñaõ coù 1 beänh nhi 8 tuoåi töû vong.
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 40
Beänh toån thöông da laï ôû Ba Tô – Quaûng Ngaõi
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 41
Tỉ lệ tử vong vì ung thư tại một số làng xã
Làng / xã (tỉnh) Dân số (ước tính)
Số tử vong do bệnh ung thư
mỗi năm
Tỉ lệ tử vong tính trên
100.000 dân
So sánh với tỉ lệ trung bình toàn quốc (1)
Thạch Sơn (Phú Thọ) 7.000 15 214 2,6 lần
Đông Lỗ (Hà Tây) 5.800 22 379 4,6 lần
Minh Đức (Hải Phòng) ? 67 ? ?
Thổ Vị (Thanh Hóa) 1.700 80 (14 năm) 336 4,1 lần
Kim Thành (Nghệ An) 1.900 100 (7 năm) 752 9,1 lần
Khánh Sơn (Đà Nẵng) 760 10 (5 năm) 263 3,2 lần
Đại An (Quảng Nam) 1.140 33 (10 năm) 289 3,5 lần
(1) Tính trên tỉ lệ tử vong do nguyên nhân ung thư toàn quốc là 82.5 trên 100.000 dân số (nguồn: PH Anh, ND Duc. Jpn J Clin Oncol 2002;32:S92-S97).
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 42
Nguoàn phaùt sinh caùc chaát ñoäc haïi?
- Töø caùc hoaït ñoäng saûn xuaát coâng nghieäp
- Caùc hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi
- Söï roø ræ töø quaù trình saûn xuaát, vaän chuyeån vaø löu tröõ caùc
chaát ñoäc
- Nöôùc thaåm thaáu töø baõi choân laáp raùc
- Caùc loaïi oâ nhieãm hoùa hoïc sinh ra töø quaù trình saûn xuaát
coâng nghieäp vaø khai thaùc quaù möùc taøi nguyeân thieân nhieân
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 43
Nguoàn phaùt sinh caùc chaát ñoäc haïi?
- Söï phaùt xaï, caùc khí thaûi, chaát thaûi daïng voâ cô, höõu cô
cuõng nhö haøm löôïng buïi trong khoâng khí ngaøy caøng gia
taêng do hoaït ñoäng saûn xuaát vaø giao thoâng vaän taûi ñang ñe
doaï nghieâm troïng moâi tröôøng vaø söùc khoûe con ngöôøi.
- Söï thaûi ra ngaøy caøng nhieàu caùc kim loaïi ñoäc, caùc hôïp
chaát höõu cô coù tính ñoäc vaø ñoä beàn cao, sau ñoù toàn löu,
tích luyõ trong chuoãi thöùc aên vaø gaây haïi nghieâm troïng ñeán
con ngöôøi vaø caùc loaøi ñoäng vaät hoang daõ.
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 44
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 45
1.1. Giôùi thieäu
chuyeån hoùa
Chaát oâ nhieãm Cô theå
Chaát ñoäc
taùc ñoäng
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 46
1.1. Giôùi thieäu
Chu trình töông taùc giöõa chaát oâ nhieãm vaø cô theå sinh vaät
laø quaù trình tieáp xuùc, gaây neân taùc ñoäng sinh hoïc, theå hieän qua
söï haáp thuï, phaân boá trong cô theå, chuyeån hoùa vaø töông taùc
vôùi caùc thaønh phaàn sinh hoùa nhaïy caûm gaây ra nhöõng bieán
ñoåi veà sinh hoùa trong cô theå vaø daãn ñeán beänh taät.
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 47
1.1. Giôùi thieäu
Ñeå nghieân cöùu taát caû caùc taùc ñoäng neâu treân ñoái vôùi con
ngöôøi vaø caùc quaàn xaõ sinh vaät trong heä sinh thaùi chuùng ta
seõ tieáp caän moät moân khoa hoïc môùi – ñoù chính laø moân ÑOÄC
HOÏC MOÂI TRÖÔØNG (environmental toxicology) hay coøn
goïi laø Ñoäc hoïc sinh thaùi (ecotoxicology).
Ñoäc hoïc moâi tröôøng vöøa laø 1 boä moân cuûa ngaønh Ñoäc chaát
hoïc (toxicology) nhöng laïi naèm trong ngaønh Moâi tröôøng hoïc
(Environmental sciences).
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 48
1.2. Moät soá khaùi nieäm cô baûn
1.2.1. Ñoäc hoïc (Toxicology)
1.2.2. Ñoäc hoïc moâi tröôøng (Environmental toxicology)
1.2.3. Nhieãm baån
1.2.4. OÂ nhieãm
1.2.5. Chaát ñoäc
1.2.6. Tính ñoäc
1.2.7. Nhieãm ñoäc
1.2.8. Taùc nhaân gaây ñoäc
1.2.9. Lieàu löôïng ñoäc
1.2.10. Ñoä ñoäc caáp tính
1.2.11. Ñoä ñoäc maõn tính
1.2.12. Ñôn vò ñoäc chaát
1.2.13. Toác ñoä phaùt trieån ñoäc chaát
1.2.14. Heä soá phaùt thaûi ñoäc chaát
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 49
1.2.1. Ñoäc hoïc (Toxicology)
Ñònh nghóa:
Laø ngaønh khoa hoïc nghieân cöùu veà khía caïnh ñònh tính vaø
ñònh löôïng taùc haïi cuûa caùc taùc nhaân hoùa hoïc, vaät lyù vaø
sinh hoïc leân heä thoáng sinh hoïc cuûa sinh vaät soáng.
(J.E.Borzelleca)
Laø ngaønh khoa hoïc veà chaát ñoäc vaø caùc aûnh höôûng cuûa
chuùng. (theo boä saùch giaùo khoa Brockhaus)
Laø ngaønh khoa hoïc veà chaát ñoäc, laø ngaønh khoa hoïc cô
baûn vaø öùng duïng.
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 50
1.2.1. Ñoäc hoïc (Toxicology)
Laø khoa hoïc cuûa caùc aûnh höôûng ñoäc cuûa hoùa chaát leân caùc
cô theå soáng. Noù bao goàm caùc chaát nhö: dung moâi höõu cô,
kim loaïi naëng, thuoác tröø saâu, myõ phaåm, caùc thaønh phaàn
trong thöùc aên, caùc chaát phuï gia thöïc phaåm.
(Textbook on Toxicology)
Laø moân khoa hoïc xaùc ñònh caùc giôùi haïn an toaøn cuûa caùc
taùc nhaân hoùa hoïc.
(Casarett vaø Doull, 1975)
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 51
1.2.1. Ñoäc hoïc (Toxicology)
Laø moân khoa hoïc nghieân cöùu veà moái nguy hieåm thöïc söï
hoaëc tieàm taøng theå hieän ôû nhöõng taùc haïi cuûa chaát ñoäc leân
caùc toå chöùc soáng, caùc heä sinh thaùi; veà moái quan heä giöõa
caùc taùc haïi ñoù vôùi söï tieáp xuùc; veà cô cheá taùc ñoäng, söï
chuaån ñoaùn, phoøng ngöøa vaø chöõa trò ngoä ñoäc.
(J.H. Duffus)
Ñoäc hoïc laø moân khoa hoïc nghieân cöùu veà nhöõng moái
nguy hieåm ñang xaûy ra hay seõ xaûy ra cuûa caùc ñoäc chaát
leân cô theå soáng.
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 52
1.2.1. Ñoäc hoïc (Toxicology)
Moät soá nhoùm cuûa ñoäc hoïc:
Ñoäc hoïc moâi tröôøng
Ñoäc hoïc cuûa thuoác tröø saâu
Ñoäc hoïc thuûy sinh
Ñoäc hoïc haønh vi
Ñoäc hoïc coâng nghieäp
Ñoäc hoïc dinh döôõng
Ñoäc hoïc laâm saøng …
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 53
Ñoäc chaát hoïc laâm saøng: nhaèm phaùt hieän vaø chöõa trò cho
ngöôøi bò nhieãm ñoäc.
Ñoäc chaát hoïc thuù y: nhaèm phaùt hieän vaø chöõa trò cho ñoäng
vaät bò nhieãm ñoäc, ñaëc bieät laø gia suùc; nghieân cöùu söï
truyeàn nhieãm caùc ñoäc toá ñeán coäng ñoàng daân cö qua thöùc
aên nhö söõa, caù vaø caùc loaïi thòt khaùc.
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 54
Ñoäc hoïc haønh vi (behavioral toxicology): quan taâm ñeán
aûnh höôûng cuûa caùc chaát ñoäc ñoái vôùi haønh vi cuûa ñoäng vaät
vaø con ngöôøi.
Ñoäc hoïc dinh döôõng (nutritional toxicology): ñeà caäp
ñeán aûnh höôûng cuûa khaåu phaàn aên ñeán söï bieåu hieän ñoäc
vaø ñeán cô cheá cuûa caùc aûnh höôûng naøy.
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 55
Ñoäc chaát hoïc coâng nghieäp: laø moät lónh vöïc ñaëc bieät cuûa
ñoäc chaát hoïc moâi tröôøng lieân quan ñeán moâi tröôøng laøm
vieäc vaø taïo neân moät phaàn quan troïng cuûa veä sinh coâng
nghieäp.
Ñoäc chaát hoïc moâi tröôøng: nghieân cöùu söï di chuyeån cuûa
caùc ñoäc toá vaø hôïp chaát cuûa chuùng, caùc saûn phaåm cuûa söï
phaân huûy trong moâi tröôøng vaø trong chuoãi thöùc aên. Ñaùnh
giaù aûnh höôûng cuûa caùc chaát laây nhieãm leân caùc caù theå, ñaëc
bieät trong coäng ñoàng daân cö.
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 56
Ño löôøng ñoäc chaát vaø ñoäc tính?
Ñoäc chaát hoïc phaân tích: laø 1 ngaønh cuûa hoùa phaân tích
lieân quan ñeán vieäc ñònh daïng vaø ñaùnh giaù caùc hoùa chaát
ñoäc vaø hôïp chaát cuûa chuùng trong caùc vaät lieäu sinh hoïc vaø
trong moâi tröôøng.
Kieåm nghieäm ñoäc tính: lieân quan ñeán vieäc söû duïng caùc
cô theå soáng ñeå ñaùnh giaù aûnh höôûng cuûa ñoäc toá. Bao goàm
caùc kieåm nghieäm nhanh veà ñoäc tính gen nhö kyõ thuaät
nuoâi caáy teá baøo ñeå söû duïng caùc moâ cho nhieàu kieåm
nghieäm khaùc nhau, töø ñoäc tính caáp ñeán ñoäc tính laâu daøi.
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 57
1.2.2. Ñoäc hoïc moâi tröôøng
(Environmental toxicology)
Ñònh nghóa:
Ñoäc hoïc moâi tröôøng laø moät ngaønh nghieân cöùu quan heä
cuûa caùc taùc chaát coù haïi trong moâi tröôøng töï nhieân (nguoàn
goác, khaû naêng öùng duïng, söï xuaát hieän, ñaøo thaûi, huûy
dieät…) vaø phöông thöùc hoaït ñoäng cuûa chuùng trong moâi
tröôøng.
ÑHMT höôùng veà moái quan heä giöõa taùc chaát, caáu truùc cuûa
taùc chaát, aûnh höôûng coù haïi cuûa chuùng ñoái vôùi caùc cô theå
soáng.
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 58
1.2.2. Ñoäc hoïc moâi tröôøng
(Environmental toxicology)
Ñoäc hoïc sinh thaùi:
Laø ngaønh khoa hoïc quan taâm ñeán caùc taùc ñoäng coù haïi cuûa
caùc taùc nhaân hoùa hoïc vaø vaät lyù leân caùc cô theå soáng, ñaëc bieät
laø taùc ñoäng leân caùc quaàn theå vaø coäng ñoàng trong heä sinh thaùi.
(Butler, 1978)
Muïc tieâu cuûa ÑHST laø:
taïo ra nhöõng chuaån möïc ban ñaàu,
thieát laäp tieâu chuaån chaát löôïng moâi tröôøng,
ñaùnh giaù vaø döï ñoaùn noàng ñoä trong moâi tröôøng,
nguy cô cho caùc quaàn theå töï nhieân (coù caû con ngöôøi) bò taùc ñoäng
maïnh bôûi söï oâ nhieãm moâi tröôøng.
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 59
1.2.2. Ñoäc hoïc moâi tröôøng
(Environmental toxicology)
Ñoäc hoïc moâi tröôøng (environmental toxicology) vaø ñoäc
hoïc sinh thaùi (ecotoxicology):
- Laø 2 khaùi nieäm gaàn gioáng nhau.
- Laø moân hoïc nghieân cöùu veà caùc ñoäc tính cuûa caùc taùc nhaân
gaây ñoäc nhö moät ñoäc toá, ñoäc chaát töø chaát gaây oâ nhieãm
trong quaù trình oâ nhieãm moâi tröôøng.
- Ñoái töôïng gaây ñoäc chính laø treân con ngöôøi vaø sinh vaät.
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 60
Ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa ÑHMT
- Caùc aûnh höôûng cuûa ñoäc chaát (voâ cô, höõu cô töø caùc quaù trình
oâ nhieãm moâi tröøông), caùc ñoäc toá sinh hoïc (ñoäc toá ñoäng thöïc
vaät, vi sinh vaät) vaø keå caû ñoäc toá töø ngöôøi beänh tieát ra.
- Caùc caù theå sinh vaät Heä sinh thaùi (xaõ hoäi con ngöôøi)
- Nhöõng thay ñoåi (thöôøng laø yeáu ñi) cuûa heä thoáng sinh hoïc
vaø chöùc naêng sinh thaùi cuûa heä sinh thaùi moâi tröôøng. Söï toån
haïi cuûa sinh vaät vaø con ngöøôi (bò beänh, yeáu hoaëc cheát ñi)
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 61
Ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa ÑHMT
- Thay ñoåi veà soá löôïng loaøi, tuoåi, caáu truùc, kích thöôùc hoaëc
nhöõng loaøi môùi xuaát hieän trong quaù trình taùc ñoäng cuûa
ñoäc chaát hay ñoäc toá.
- Thay ñoåi veà phaân boá di truyeàn
- Thay ñoåi veà söï phaùt hieän thöïc vaät, naêng suaát sinh khoái.
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 62
Ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa ÑHMT
- Ñoäc chaát vaø ñoäc toá laøm thay ñoåi caùc haøm löôïng cuûa caùc
nguyeân toá vi löôïng vaø ña löôïng trong moâi tröôøng thaønh
phaàn.
- Thay ñoåi ñaëc tính vaø taäp tuïc sinh hoïc cuûa vi sinh vaät vaø
töông taùc giöõa caùc chuûng loaøi trong heä sinh thaùi vôùi nhau.
- Thoâng qua daây chuyeàn thöïc phaåm, tích luyõ vaø phoùng ñaïi
sinh hoïc, ñoäc chaát toàn taïi vaø gaây haïi cho toaøn boä heä
thoáng sinh thaùi moâi tröôøng.
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 63
Muïc tieâu nghieân cöùu cuûa ÑHMT
“Phaùt hieän caùc taùc chaát (hoaù hoïc, vaät lyù, sinh hoïc) coù
nguy cô gaây ñoäc ñeå coù theå döï ñoaùn, ñaùnh giaù caùc söï coá vaø coù
bieän phaùp ngaên ngöøa nhöõng taùc haïi ñoái vôùi caùc quaàn theå töï
nhieân (caû con ngöôøi) trong heä sinh thaùi”
- Nghieân cöùu thieát laäp tieâu chuaån moâi tröôøng.
- Ñaùnh giaù vaø suy ñoaùn noàng ñoä cuûa caùc taùc nhaân trong moâi
tröôøng.
- Baûo toàn caáu truùc vaø chöùc naêng cuûa heä sinh thaùi.
- Ñaùnh giaù nhöõng ruûi ro cho nhöõng quaàn theå sinh vaät trong
thieân nhieân trong nhöõng ñieàu kieän bò tieáp xuùc vôùi caùc CGON
moâi tröôøng.
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 64
Muïc tieâu nghieân cöùu cuûa ÑHMT
Ñeå thöïc hieän ñöôïc muïc tieâu naøy ngöôøi ta ñaõ phoái hôïp thöïc
hieän caùc thí nghieäm hoaù hoïc, vaät lyù, sinh hoïc ñeå döï toaùn
caùc aûnh höôûng xaáu cuûa ñoäc chaát coù theå xaûy ra trong moâi
tröôøng.
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 65
Ñoäc chaát hoïc coâng nghieäp
Ñoäc chaát hoïc coâng nghieäp laø gì?
Ñònh nghóa:
ÑCHCN nghieân cöùu caùc chaát ñoäc trong saûn xuaát coâng nghieäp, caùc
hoùa chaát ñoäc trong moâi tröôøng lao ñoäng noùi chung vaø treân ngöôøi tieáp xuùc
noùi rieâng.
Muïc tieâu:
Nghieân cöùu moái quan heä phöùc taïp giöõa caùc chaát ñoäc trong moâi tröôøng
lao ñoäng vaø cô theå ngöôøi lao ñoäng, thoâng qua thöïc nghieäm treân ñoäng vaät
vaø treân ngöôøi tình nguyeän.
Caùc nghieân cöùu bao goàm: ñaëc ñieåm vaät lyù, hoùa hoïc, noàng ñoä tieáp
xuùc, cô cheá taùc duïng, trieäu chöùng nhieãm ñoäc, phöông phaùp giaûi ñoäc, ñieàu
trò… vaø caùc bieän phaùp döï phoøng nhieãm ñoäc.
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 66
Ñoäc chaát hoïc coâng nghieäp
Nhieäm vuï cuûa ÑCHCN:
- Nghieân cöùu ñoäc tính cuûa caùc chaát ñoäc coâng nghieäp baèng
pp thöïc nghieäm vôùi ñoäng vaät (ngöôøi tieáp xuùc hoaëc ngöôøi
tình nguyeän).
- Phaân tích, xaùc ñònh noàng ñoä caùc chaát ñoäc trong khoâng khí
moâi tröôøng lao ñoäng vaø xaùc ñònh noàng ñoä caùc chaát
chuyeån hoùa treân ngöôøi tieáp xuùc treân caùc maãu sinh hoïc:
khoâng khí thôû ra, nöôùc tieåu, maùu, phaân, toùc…
- Xaùc ñònh noàng ñoä caùc chaát chuyeån hoùa treân caùc coâng
nhaân nhieãm ñoäc.
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 67
1.2.3. Nhieãm baån (Contamination)
Nhieãm baån laø tröôøng hôïp caùc chaát laï laøm thay ñoåi thaønh
phaàn vi löôïng, hoùa hoïc, sinh hoïc cuûa moâi tröôøng nhöng chöa
laøm thay ñoåi tính chaát vaø chaát löôïng cuûa caùc moâi tröôøng
thaønh phaàn.
Moâi tröôøng thaønh phaàn khi bò oâ nhieãm thì ñaõ phaûi traûi
qua giai ñoaïn nhieãm baån, nhöng 1 moâi tröôøng bò nhieãm baån
thì chöa chaéc ñaõ oâ nhieãm.
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 68
1.2.4. OÂ nhieãm moâi tröôøng
ONMT laø hieän töôïng suy giaûm chaát löïông moâi tröôøng quaù
1 giôùi haïn cho pheùp, ñi ngöôïc laïi vôùi muïc ñích söû duïng moâi
tröôøng, aûnh höôûng ñeán söùc khoûe con ngöôøi vaø sinh vaät.
ONMT vöôït quaù möùc nhaát ñònh seõ laø hieän töôïng nhieãm ñoäc
vaø ngoä ñoäc ñoái vôùi sinh vaät vaø con ngöôøi.
WHO ñònh nghóa oâ nhieãm laø vieäc chuyeån caùc chaát thaûi
hoaëc naêng löôïng vaøo moâi tröôøng ñeán möùc coù khaû naêng gaây
haïi cho söùc khoeû con ngöôøi vaø söï phaùt trieån sinh vaät hoaëc
laøm giaûm chaát löôïng moâi tröôøng soáng.
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 69
1.2.4. OÂ nhieãm moâi tröôøng
- Nguoàn gaây oâ nhieãm:
Laø nguoàn thaûi ra caùc chaát oâ nhieãm.
Coù theå phaân chia caùc chaát gaây oâ nhieãm theo tính chaát
hoaït ñoäng, nguoàn goác phaùt sinh, theo khoaûng caùch khoâng
gian… nguoàn gaây oâ nhieãm cuõng laø nguoàn gaây ñoäc.
- Chaát gaây oâ nhieãm:
Laø caùc hoùa chaát, taùc nhaân vaät lyù, sinh hoïc ôû noàng ñoä hoaëc
möùc ñoä nhaát ñònh taùc ñoäng xaáu ñeán chaát löïông moâi tröôøng.
Khi oâ nhieãm vöôït quaù möùc thì chaát gaây oâ nhieãm cuõng chính
laø chaát ñoäc.
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 70
1.2.4.1. OÂ nhieãm moâi tröôøng nöôùc
Ñònh nghóa:
Nöôùc bò oâ nhieãm khi tính chaát lyù hoïc, hoùa hoïc vaø ñieàu
kieän vi sinh cuûa nöôùc bò thay ñoåi. Söï thay ñoåi naøy coù taùc
ñoäng xaáu ñeán söï toàn taïi vaø phaùt trieån cuûa con ngöôøi vaø sinh
vaät.
Nöôùc oâ nhieãm laø con ñöôøng deã daøng nhaát ñöa caùc ñoäc
chaát xaâm nhaäp vaøo caùc cô theå soáng vaø con ngöôøi thoâng qua
caùc maét xích trong chuoãi thöùc aên, nöôùc uoáng.
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 71
1.2.4.2. OÂ nhieãm moâi tröôøng khoâng khí
Ñònh nghóa:
OÂ nhieãm khoâng khí laø söï phoùng thích vaøo khí quyeån caùc
loaïi khí, buïi, hôi hay caùc haït khoâng phaûi laø thaønh phaàn khoâng
khí khoâ; laøm cho thaønh phaàn khoâng khí thay ñoåi, gaây aûnh
höôûng baát lôïi cho con ngöôøi, sinh vaät vaø caùc coâng trình.
Khoâng khí oâ nhieãm chöùa raát nhieàu loaïi chaát ñoäc haïi
nguy haïi cho söùc khoeû con ngöôøi vaø heä sinh thaùi. Caùc chaát
naøy caøng nguy hieåm hôn khi deã daøng thaâm nhaäp vaøo cô theå
qua ñöôøng hoâ haáp vaø da, haáp thuï vaøo maùu hoaëc taùc ñoäng
ngay leân heä thaàn kinh.
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 72
1.2.4.3. OÂ nhieãm moâi tröôøng ñaát
OÂ nhieãm ñaát phaûn aùnh söï lieân thoâng giöõa oâ nhieãm nöôùc
vaø oâ nhieãm khoâng khí daãn ñeán oâ nhieãm ñaát.
Caùc nguyeân nhaân chính gaây oâ nhieãm ñaát:
- Do taäp quaùn sinh hoaït phaûn veä sinh (phoùng ueá böøa baõi,
vöùt raùc, xaùc ñoäng vaät cheát…)
- Do hoaït ñoäng canh taùc noâng nghieäp (chaát thaûi suùc vaät,
phaân baéc, nöôùc thaûi sinh hoaït cuûa thaønh phoá, söû duïng quaù
möùc phaân boùn hoùa hoïc, thuoác baûo veä thöïc vaät…)
- Chaát thaûi coâng nghieäp, chaát thaûi ñoäc haïi.
- Do traøn daàu
- Do caùc nguoàn phoùng xaï töï nhieân vaø nhaân taïo.
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 73
1.2.5. Chaát ñoäc
(Toxicant, poison, toxic element)
Chaát ñoäc laø baát cöù loaïi vaät chaát naøo khi xaâm nhaäp vaøo cô theå
coù theå gaây haïi lôùn tôùi cô theå soáng vaø heä sinh thaùi, laøm bieán
ñoåi sinh lyù, sinh hoùa, phaù vôõ caân baèng sinh hoïc, gaây roái loaïn
chöùc naêng soáng bình thöôøng, daãn tôùi traïng thaùi beänh lyù (cuûa
caùc cô quan noäi taïng, caùc heä thoáng (tieâu hoùa, tuaàn hoaøn, thaàn
kinh…) hay toaøn boä cô theå) hoaëc gaây cheát.
Caùc chaát gaây oâ nhieãm coù maët trong moâi tröôøng ñeán moät noàng
ñoä naøo ñoù thì trôû neân ñoäc.
Chaát gaây oâ nhieãm --> taùc nhaân ñoäc --> chaát ñoäc --> gaây ñoäc
cho sinh vaät vaø con ngöôøi.
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 74
1.2.5. Chaát ñoäc
(Toxicant, poison, toxic element)
Lieàu löôïng hoaëc noàng ñoä cuûa moät taùc nhaân hoùa hoïc hay
vaät lyù seõ quyeát ñònh noù coù phaûi laø chaát ñoäc hay khoâng
taát caû caùc chaát ñeàu coù theå laø chaát ñoäc tieàm taøng.
“Moät chaát ñoäc laø chaát khi xaâm nhaäp vaøo hoaëc taïo thaønh
trong cô theå seõ gaây haïi hoaëc gieát cheát cô theå ñoù” (J.H.
Duffus)
“Taát caû moïi thöù ñeàu coù theå laø chaát ñoäc, chæ coù ñieàu lieàu
löôïng seõ quyeát ñònh moät chaát khoâng phaûi laø chaát ñoäc”
(Paracelsus – baùc syõ Thuïy Syõ, 1528)
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 75
1.2.5. Chaát ñoäc
(Toxicant, poison, toxic element)
Trong moâi tröôøng thöôøng coù 3 loaïi chaát ñoäc:
(1) Chaát ñoäc baûn chaát: laø caùc chaát maø duø ôû lieàu löôïng raát
nhoû cuõng gaây ñoäc cho cô theå sinh vaät (H2S, CH
4, Pb, Hg,
Be, St,…)
(2) Chaát ñoäc khoâng baûn chaát: töï thaân khoâng phaûi laø chaát
ñoäc nhöng gaây neân caùc hieäu öùng ñoäc khi vaøo moâi tröôøng.
(3) Chaát ñoäc theo lieàu löôïng: laø nhöõng chaát coù tính ñoäc khi
haøm löôïng taêng cao trong moâi tröôøng töï nhieân. Coù 1 soá
chaát ôû haøm löôïng thaáp laø chaát dinh döôõng caàn thieát cho
sinh vaät vaø con ngöôøi, nhöng khi noàng ñoä taêng cao vöôït
quaù 1 ngöôõng an toaøn thì chuùng trôû neân ñoäc.
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 76
1.2.5. Chaát ñoäc
(Toxicant, poison, toxic element)
Ví Duï:
- Trong moâi tröôøng ñaát: NH4
+ laø chaát dinh döôõng khi ôû
noàng ñoä thaáp, nhöng khi vöôït quaù tyû leä 1/500 veà troïng
löïông seõø gaây ñoäc.
- Fe2+
: C > 500 ppm seõø gaây cheát luùa
C > 0,3 ppm trong nöôùc seõø aûnh höôûng ñeán söùc
khoeû cuûa con ngöôøi.
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 77
1.2.6. Tính ñoäc
Laø taùc ñoäng cuûa chaát ñoäc ñoái vôùi cô theå soáng. Noù phuï
thuoäc vaøo noàng ñoä cuûa chaát ñoäc vaø quaù trình tieáp xuùc.
Kieåm tra tính ñoäc laø tieán haønh nhöõng xeùt nghieäm ñeå öôùc
tính nhöõng taùc ñoäng baát lôïi cuûa caùc taùc nhaân leân caùc toå
chöùc cô quan trong cô theå trong ñieàu kieän tieâu chuaån.
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 78
1.2.7. Nhieãm ñoäc
Ñònh nghóa:
Nhieãm ñoäc laø do chaát ñoäc taùc ñoäng treân moät cô quan hay
moät heä thoáng caùc cô quan daãn tôùi töû vong do caùc hoaït
ñoäng sinh hoïc cuûa cô quan bò nhieãm ñoäc khoâng phuïc hoài.
Nhieãm ñoäc – Ngaït?
Coù moái quan heä nhaân quaû vôùi nhau. Ña soá caùc hieän töôïng
ngaït laø do cô theå bò nhieãm ñoäc.
Ngaït laø do 1 hoaëc nhieàu cô quan cuûa cô theå thieáu oxi daãn
tôùi töû vong do cô theå thieáu oxi.
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 79
1.2.8. Taùc nhaân gaây ñoäc
(toxic factor)
- Laø baát kyø chaát naøo gaây neân nhöõng hieäu öùng xaáu
cho söùc khoûe hoaëc gaây cheát sinh vaät.
- Taát caû caùc chaát coù ñoäc tính tieàm taøng, chæ coù lieàu
löôïng (noàng ñoä) hieän dieän cuûa chaát ñoù môùi quyeát
ñònh noù coù gaây ñoäc hay khoâng.
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 80
1.2.9. Lieàu löôïng ñoäc (dose)
- Laø ñôn vò cuûa söï xuaát hieän caùc taùc nhaân hoùa hoïc, vaät lyù
hay sinh hoïc.
- Ñôn vò bieåu dieãn: khoái löôïng hay theå tích treân moät troïng
löôïng cô theå (mg, g, ml/kg troïng löôïng cô theå); ñôn vò
khoái löôïng hay theå tích treân moät ñôn vò dieän tích beà maët
cô theå (mg, g, ml/m2 beà maët cô theå).
- Noàng ñoä trong khoâng khí: khoái löôïng hay theå tích treân phaàn trieäu
theå tích khoâng khí (ppm) hay mg, g treân m3
khoâng khí.
- Noàng ñoä trong nöôùc: ppm hay ppb.
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 81
1.2.10. Ñoä ñoäc caáp tính
Laø ñoä ñoäc tính thöôøng ñöôïc xaùc ñònh baèng noàng ñoä cuûa moät
taùc nhaân gaây ñoäc coù taùc ñoäng gaây cheát moät nhoùm sinh vaät
sau moät thôøi gian tieáp xuùc ngaén (24h – 96h) vôùi taùc chaát ñoù.
Ñoäc tính caáp thöôøng xaûy ra khi noàng ñoä taùc chaát gaây ñoäc cao
neân soá caù theå bò nhieãm ñoäc khoâng lôùn.
Ñeå ñaùnh giaù ñoä ñoäc caáp tính vaø ngöôõng ñoäc ngöôøi ta duøng
caùc ñaïi löôïng sau:
- LD50
(median lethal dose)
- LC50
(median lethal concentration)
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 82
LD50
(median lethal dose)
LD50
laø lieàu löôïng gaây cheát 50% soá sinh vaät thí
nghieäm. Thöôøng aùp duïng cho nhoùm sinh vaät treân
caïn. Ñôn vò: mg/kg ñoäng vaät.
Toå chöùc Y teá theá giôùi (WHO) ñaõ döïa vaøo giaù trò
LD50
ñeå phaân loaïi ñoäc tính cuûa ñoäc chaát. Giaù trò
LD50
caøng nhoû, ñoäc tính caøng cao.
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 83
LD50
(median lethal dose)
Qui öôùc phaân loaïi caùc chaát ñoäc döïa vaøo LD50
:
Nhoùm I: raát ñoäc LD50
< 100 mg/kg
Nhoùm II: ñoäc cao LD50
= 100 – 300 mg/kg
Nhoùm III: ñoäc vöøa LD50
= 300 – 1000 mg/kg
Nhoùm IV: ñoäc ít LD50
> 1000 mg/kg
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 84
LC50
(median lethal concentration)
LC50
laø noàng ñoä gaây cheát 50% ñoäng vaät thí nghieäm. Ñôn
vò: mg/l dung dòch chaát ñoäc.
Thöôøng aùp duïng LC50
ñeå ñaùnh giaù ñoäc tính cuûa:
- Chaát ñoäc daïng loûng, hoøa tan trong nöôùc soâng, suoái
- Noàng ñoä hôi hoaëc buïi trong moâi tröôøng khoâng khí oâ
nhieãm coù theå gaây cheát 50% soá ñoäng vaät thí nghieäm.
Giaù trò LC50
caøng thaáp thì ñoäc tính cuûa hoùa chaát caøng cao.
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 85
1.2.10. Ñoä ñoäc caáp tính
Thöôøng duøng caùc chæ soá thôøi gian ñi keøm vôùi giaù trò LD
vaø LC.
Thôøi gian thöû nghieäm thöôøng ñöôïc tieán haønh trong
khoaûng töø 24h – 96h.
VD: LD50/24h
hay LC
50/48h
khoaûng thôøi gian sinh vaät thí nghieäm bò cheát.
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 86
Caùc yeáu toá chi phoái LD50
vaø LC50
Chuûng sinh vaät
Tuoåi
Giôùi tính
Caùc yeáu toá moâi tröôøng (nhieät ñoä, chaát löôïng nöôùc: cöùng –
meàm, pH,…).
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 87
EC50
vaø ED50
EC50
(effective concentration) laø noàng ñoä chaát ñoäc gaây ra
caùc aûnh höôûng sinh hoïc khaùc nhau cho 50% sinh vaät thí
nghieäm.
ED50
(effective dose) laø lieàu löôïng chaát ñoäc gaây ra caùc
aûnh höôûng sinh hoïc khaùc nhau cho 50% sinh vaät thí
nghieäm.
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 88
IC50
vaø TDx
IC50
(median inhibition concentration) laø noàng ñoä chaát
ñoäc gaây öùc cheá caùc chöùc naêng sinh hoïc quan troïng cho
50% sinh vaät thí nghieäm.
TDx laø lieàu löôïng chaát ñoäc chæ gaây taùc ñoäng baát lôïi ñeán
söùc khoûe cuûa X% sinh vaät thí nghieäm chöù khoâng gaây
cheát.
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 89
LT50
(median lethal time)
Laø thôøi gian caàn thieát ñeå 50% sinh vaät thí nghieäm bò
nhieãm ñoäc vaø cheát.
Khi xaùc ñònh LT50
caàn phaûi khoáng cheá caùc ñieàu kieän:
Taùc chaát ñoäc
Noàng ñoä / lieàu löôïng
Thôøi gian taùc ñoäng
Ñieàu kieän thí nghieäm khoâng ñoåi
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 90
Phöông phaùp xaùc ñònh ñoä ñoäc caáp tính
- Ñoä ñoäc caáp tính tính theo Micro (TM test)
Nguyeân lyù: Kieåm soaùt quaù trình trao ñoåi chaát cuûa vi sinh
vaät phaùt quang thôøi gian ngaén 5-15 phuùt ñeå töø ñoù ñaùnh giaù
ñöôïc ñoä ñoäc caáp tính cuûa moâi tröôøng nöôùc hay ñaát, buøn khí.
Nhieät ñoä: 15 – 27oC
Thieát bò ño: maùy Microtox model 500
Ño cöôøng ñoä phaùt quang cuûa vsv Vibrio fischeri NRRL B-
11177, thuoác thöû Microtox reagent.
Software: Microtox data collection and reduction
software – version 6.0 hoaëc Microtox OmiTM
.
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 91
Phöông phaùp xaùc ñònh ñoä ñoäc caáp tính
Neáu moâi tröôøng chöa coù hoaëc ít ñoäc chaát thì VSV phaùt
quang maïnh do quaù trình hoâ haáp teá baøo cuûa chuùng.
Neáu moâi tröôøng bò nhieãm ñoäc, chaát ñoäc caøng taêng thì
löôïng phaùt quang caøng giaûm.
Döïa vaøo phaàn meàm söû duïng treân maùy tính ngöôøi ta ñoïc
chæ soá EC50
cöôøng ñoä phaùt saùng cuûa VSV trong khoaûng thôøi
gian 5 phuùt (hoaëc 15 phuùt) vôùi nhieät ñoä t = 15 ± 0,5oC
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 92
Phöông phaùp xaùc ñònh ñoä ñoäc caáp tính
- Ñoä ñoäc caáp tính tính theo loaøi giaùp xaùc Ceriodaphnia
Ngöôøi ta söû duïng loaøi phieâu sinh vaät giaùp xaùc
Ceriodaphnia trong moâi tröôøng nöôùc ngoït coù tính nhaïy caûm
raát cao vôùi noàng ñoä ñoäc chaát vôùi soá löïông caù theå cheát ñeå xaùc
ñònh möùc ñoä nhieãm ñoäc cuûa moâi tröôøng sau 24h hay 48h.
Soá löôïng cheát cuûa noù cuõng ñöôïc bieåu dieãn qua EC50
–
24h, EC50
- 48h hoaëc LC
50-24h, ñôn vò tính ñoä ñoäc laø mg/l.
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 93
1.2.11. Ñoä ñoäc maõn tính
Ñoäc chaát coù theå tích luõy trong cô theå soáng neáu thöôøng
xuyeân tieáp xuùc ôû 1 noàng ñoä nhaát ñònh (döôùi ngöôõng),
chöa gaây cheát hay nhöõng aûnh höôûng baát thöôøng (nhö ñoái
vôùi nhieãm ñoäc caáp tính) maø laâu daøi seõ gaây nhöõng beänh
taät nguy hieåm, gaây ñoät bieán gen, ung thö, gaây aûnh höôûng
leân tính di truyeàn, aûnh höôûng leân thai nhi…
nhöõng taùc chaát ñoäc coù khaû naêng tích luõy daàn trong cô theå,
coù theå gaây nguy haïi laâu daøi nhö treân laø chaát coù ñoäc tính
maõn.
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 94
1.2.11. Ñoä ñoäc maõn tính
Ñoä ñoäc maõn tính coù theå cho thaáy caùc noàng ñoä cuûa hoùa
chaát coù theå aûnh höôûng ñeán quaù trình phaùt trieån bình
thöôøng vaø khaû naêng sinh saûn cuûa 1 caù theå sinh vaät.
Muïc tieâu trong nghieân cöùu ñoäc tính maõn: xaùc ñònh giaù trò
ngöôõng hay möùc ñoä tieáp xuùc vôùi chaát ñoäc ñeå chöa theå
gaây ra baát cöù aûnh höôûng baát lôïi naøo coù theå nhìn thaáy
ñöôïc.
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 95
1.2.11. Ñoä ñoäc maõn tính
Nhieãm ñoäc maõn tính thöôøng :
Haøm löôïng chaát ñoäc thaáp (nhoû hôn noàng ñoä gaây ñoäc caáp
tính) vaø coù khaû naêng tích luõy trong caùc cô quan trong cô
theå.
Soá löôïng caù theå bò nhieãm ñoäc maõn thöôøng nhieàu hôn so
vôùi nhieãm ñoäc caáp.
Thôøi gian tieáp xuùc daøi hôn.
Khoù phaùt hieän, khoù xaùc ñònh nguyeân nhaân.
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 96
1.2.11. Ñoä ñoäc maõn tính
Noàng ñoä ngöôõng gaây ra caùc taùc ñoäng coù haïi ñaùng keå
thöôøng ñöôïc goïi laø noàng ñoä gaây ñoäc cöïc ñaïi coù theå chaáp
nhaän ñöôïc (MATC).
NOEC < MATC < LOEC
NOEC: noàng ñoä cao nhaát cuûa 1 chaát ñoäc khoâng taïo ra moät
phaûn öùng roõ reät ôû sinh vaät thí nghieäm.
LOEC: noàng ñoä gaây ñoäc thaáp nhaát
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 97
AF (heä soá aùp duïng)
Moái quan heä giöõa ñoä ñoäc caáp tính vaø ñoä ñoäc maõn tính:
AF = MATC / LC50
Trong ñoù:
AF (heä soá aùp duïng): laø 1 thoâng soá khoâng thöù nguyeân, thuaàn
tuyù hoùa hoïc
LC50
: noàng ñoä gaây ñoäc caáp tính
AF ñöôïc xem nhö laø daûi noàng ñoä vaø khaù oån ñònh cho 1
hoùa chaát
VD: LC50
= 10 mg/l, 0,5 < MATC < 1,0 mg/l
AF = MATC / LC50
= (0,5 – 1,0)/10 = 0,05 – 0,1
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 98
AF (heä soá aùp duïng)
Neáu chöa bieát MATC, nhöng bieát NOEC, LOEC vaø LC50
thì: NOEC/LC50
< AF < LOEC/LC50
Theo lyù thuyeát, AF khaù oån ñònh cho 1 loaïi hoùa chaát
khi AF cuûa 1 chaát ñaõ ñöôïc xaùc ñònh cho 1 loaøi thuûy
sinh thì noù cuõng coù theå aùp duïng cho 1 loaøi khaùc.
coù theå öôùc tính noàng ñoä ñoäc tính maõn cuûa 1 loaïi hoùa
chaát leân caùc loaøi khoâng theå tieán haønh thöû nghieäm do
khoâng coù ñuû thoâng tin vaø caùc yeâu caàu caàn thieát ñeå duy trì
ñôøi soáng sinh vaät.
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 99
AF (heä soá aùp duïng)
Ví duï:
Giaû thieát: AF cuûa 1 hoùa chaát ñoái vôùi caù laø töø 0.05 – 0.1; toâm
coù LC50
= 1 mg/l.
MATC cuûa hoùa chaát naøy ñoái vôùi toâm laø:
MATC = AF * LC50
= (0.05 ÷ 1)*1mg/l
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 100
Ñoäc tính baùn caáp
Laø taùc ñoäng cuûa chaát ñoäc leân cô theå laøm cho cô theå phaûn
öùng laïi sau khi tieáp xuùc vôùi chaát ñoäc trong khoaûng thôøi gian
baèng 10% thôøi gian soáng cuûa ñoäng vaät bò nhieãm ñoäc caáp.
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 101
Phaûn öùng / Ñaùp öùng
(response)
Laø nhöõng phaûn öùng cuûa 1 cô quan hay moät phaàn cuûa cô
quan noäi taïng ñoái vôùi 1 taùc nhaân kích thích.
Taùc duïng kích thích caøng lôùn thì phaûn hoài caøng maïnh.
Khi taùc nhaân kích thích laø hoùa chaát thì phaûn hoài lieân heä
töông quan vôùi lieàu löôïng.
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 102
Möùc khoâng thaáy ñöôïc hieäu öùng thuoác
(no observable effect level – NOEL)
Laø lieàu löïông toái ña cuûa 1 chaát ñoäc khoâng taïo ra ñöïôc
moät hieäu öùng thaáy roõ reät ôû caùc ñoäng vaät thí nghieäm.
NOEL thöôøng ñöïôc duøng laøm höôùng daãn ñeå laäp ra caùc
möùc tieáp xuùc toái ña ôû ngöôøi vaø thieát laäp caùc möùc dö löôïng
chaáp nhaän ñöôïc treân caùc loaïi noâng saûn.
Thoâng thöôøng möùc tieáp xuùc vaø möùc dö löôïng ñöôïc qui
ñònh khoaûng 100 – 1000 laàn nhoû hôn NOEL ñeå coù ñöïôc söï an
toaøn caàn thieát.
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 103
1.2.12. Ñôn vò ñoäc chaát
(TU – Toxicity Unit)
Laø ñaïi löôïng theå hieän löôïng ñoäc chaát cuûa maãu thöû vôùi
sinh vaät thí nghieäm. Moät ñôn vò tính töông öùng vôùi maãu pha
loaõng gieát cheát 50% soá löôïng sinh vaät thí nghieäm.
50
100 %
50%TU
EC
TU caøng cao, EC50
caøng thaáp thì moâi tröôøng caøng ñoäc haïi.
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 104
1.2.13. Toác ñoä phaùt trieån ñoäc chaát
(Toxicity Emission Rate)
Laø löôïng ñoäc chaát thaûi ra moâi tröôøng xung quanh
trong thôøi gian 1 ngaøy.
TER = TU/ngaøy = TU x Q (m3/ngaøy)
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 105
1.2.14. Heä soá phaùt thaûi ñoäc chaát
(Toxicity Emission Factor – TEF)
Laø löôïng ñoäc chaát phaùt thaûi tính treân moät taán chaát
thaûi raén ôû caùc baõi raùc thaûi.
TEF = TU/taán raùc ñang phaân huûy = TER / H (taán raùc/ngaøy)
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 106
1.3. Caùc nguyeân lyù cô baûn veà ÑHMT
1.3.1. Tính Ñoäc
1.3.2. Ngöôõng ñoäc
1.3.3. Tính beàn vöõng cuûa ñoäc chaát trong moâi tröôøng
1.3.4. Moái quan heä giöõa noàng ñoä (lieàu löôïng) ñaùp öùng/ phaûn
öùng cuûa cô theå
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 107
1.3.1. Tính ñoäc
Tính ñoäc cuûa moät chaát ñoäc phuï thuoäc caùc yeáu toá sau:
Ñaëc tính cuûa chaát ñoù ñoái vôùi sinh vaät.
VD: * Pb, Hg, CuSO4 gaây ñoäc vôùi sinh vaät.
* Hg voâ cô ít ñoäc hôn Hg höõu cô.
* Chaát höõu cô chöùa Cl coù ñoäc tính caøng cao khi soá
nguyeân töû Cl trong phaân töû chaát ñoù caøng nhieàu: CH3Cl <
CH2Cl
2 < CHCl
3 < CCl
4
* Hôïp chaát amine, nitro cuûa benzen caøng ñoäc khi goác
NH2 vaø NO
2 caøng nhieàu trong phaân töû.
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 108
1.3.1. Tính ñoäc
Caùc chaát deã tan trong nöôùc deã gaây ñoäc hôn
Noàng ñoä (lieàu löôïng) cuûa chaát ñoäc.
Trong moâi tröôøng coù nhieàu chaát ñoäc toàn taïi thì
tính ñoäc seõ thay ñoåi. Phaûn öùng thu ñöôïc coù theå
khueách ñaïi ñoä ñoäc (1+1=2), thaäm chí khueách ñaïi
gaáp boäi (1+1>5) hoaëc cuõng coù theå mang tính tieâu
ñoäc (1+1<1 hay 1+1=0)
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 109
1.3.1. Tính ñoäc
Thôøi gian tieáp xuùc vôùi chaát ñoäc caøng laâu caøng nguy hieåm.
Nhieät ñoä moâi tröôøng: thoâng thöôøng to caøng cao thì khaû
naêng gaây ñoäc caøng lôùn.
Tính ñoäc cuûa 1 chaát taùc ñoäng leân caùc cô quan khaùc nhau
thì khaùc nhau.
Tính ñoäc cuûa caùc chaát khaùc nhau taùc ñoäng leân cuøng moät
cô quan trong cô theå thì khaùc nhau.
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 110
1.3.2. Ngöôõng ñoäc
Ñònh nghóa:
Ngöôõng ñoäc laø lieàu löôïng chaát ñoäc thaáp nhaát gaây ra ngoä
ñoäc, thöôøng tính theo ñôn vò: mg/kg troïng löôïng cô theå.
Ngöôõng ñoäc khaùc nhau ôû caùc loaøi sinh vaät khaùc nhau.
Cuøng 1 chaát ñoäc nhöng ngöôõng ñoäc cuûa ngöôøi khaùc cuûa
thöïc vaät, ñoäng vaät vaø vi sinh vaät.
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 111
1.3.2. Ngöôõng ñoäc
Moãi moät chaát ñoäc coù moät ngöôõng gaây ñoäc rieâng ñoái vôùi
moãi taùc ñoäng treân cô theå. Lieàu löôïng chaát ñoäc vöôït qua
ngöôõng chòu ñöïng toái ña cuûa cô theå coù theå gaây cheát.
Ví duï: Taùc ñoäng cuûa SO2 ñoái vôùi cô theå ngöôøi:
0.03 mg/m3 : kích thích muõi
3 mg/m3 : ho
30 mg/m3
: cheát
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 112
1.3.2. Ngöôõng ñoäc
Trò soá ngöôõng giôùi haïn (threshold limit value – TLV):
- Ñoái vôùi 1 hoùa chaát: TLV laø noàng ñoä cuûa hoùa chaát (ppm)
khoâng taïo ra nhöõng aûnh höôûng xaáu cho sinh vaät trong 1
khoaûng thôøi gian naøo ñoù.
- AÙp duïng cho noâng daân: laø noàng ñoä cuûa hoaù chaát maø noâng
daân phaûi chòu ñöïng trong 8h moãi ngaøy vaø trong 5 ngaøy
lieân tieáp.
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 113
1.3.3. Tính beàn vöõng cuûa ñoäc chaát
trong moâi tröôøng
Nhieàu chaát hoùa hoïc coù thôøi gian baùn huûy raát daøi hay raát
khoù bò oxy hoùa hoaëc khoù bò phaân huûy sinh hoïc neân raát beàn
trong töï nhieân.
Chuùng ñöôïc haáp thuï vaøo caùc cô quan cuûa thöïc vaät, ñoäng
vaät raát laâu maø khoâng bò phaân raõ hay ñaøo thaûi.
Chuùng ñöôïc tích luõy ngaøy caøng nhieàu theo thôøi gian qua
moãi baäc dinh döôõng trong thaùp dinh döôõng tröôùc khi xaâm
nhaäp vaøo cô theå ngöôøi.
Noàng ñoä tích luõy naøy khi vöôït quaù ngöôõng ñoäc giôùi haïn
seõ gaây ra caùc beänh nguy hieåm hoaëc laøm thay ñoåi caáu truùc teá
baøo, ñoät bieán gen … laøm suy thoaùi caùc theá heä sau.
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 114
1.3.4. Moái quan heä giöõa noàng ñoä (lieàu
löôïng) ñaùp öùng / phaûn öùng cuûa cô theå
Lieàu löôïng (dose): laø 1 ñôn vò cuûa vieäc tieáp xuùc caùc taùc
nhaân gaây haïi leân 1 cô theå soáng.
Ñaùp öùng / phaûn öùng (response): laø phaûn öùng cuûa cô theå
hay moät hoaëc moät vaøi boä phaän cuûa cô theå sinh vaät ñoái vôùi
1 kích thích cuûa chaát ñoäc.
Khi chaát kích thích laø 1 hoùa chaát thì ñaùp öùng thöôøng laø
haøm soá cuûa lieàu löôïng moái quan heä naøy ñöôïc goïi laø
moái quan heä lieàu löôïng – ñaùp öùng.
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 115
1.3.4. Moái quan heä giöõa noàng ñoä (lieàu
löôïng) ñaùp öùng / phaûn öùng cuûa cô theå
Cô quan tieáp nhaän (receptor): laø moät ñieåm nhaïy caûm
hoaëc deã ñaùp öùng, naèm taïi teá baøo chòu taùc ñoäng cuûa taùc
nhaân kích thích coøn ñöôïc goïi laø “thuï theå”
Keát quaû cuûa töông taùc giöõa taùc nhaân vaø cô quan tieáp nhaän
laø söï khôûi ñaàu cuûa 1 chuoãi caùc söï kieän sinh hoùa vaø ñænh
ñieåm laø ñaùp öùng ta nhìn thaáy.
Phaân loaïi thuï theå:
Caùc thuï theå treân beà maët loaïi 1
Caùc thuï theå trong teá baøo chaát loaïi 2
Caùc thuï theå trong nhaân loaïi 3
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 116
1.3.4. Moái quan heä giöõa noàng ñoä (lieàu
löôïng) ñaùp öùng / phaûn öùng cuûa cô theå
Söï ñaùp öùng lieân quan ñeán:
Soá thuï theå tham gia lieân quan ñeán aùi löïc cuûa chuùng vôùi noàng
ñoä cuûa hoùa chaát vaø thôøi gian taùc ñoäng
Thôøi gian töông taùc giöõa hoùa chaát vaø thuï theå
Söï ñaùp öùng phuï thuoäc vaøo soá phuùc hôïp hoùa chaát – thuï
theå taïo thaønh.
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 117
1.3.4. Moái quan heä giöõa noàng ñoä (lieàu
löôïng) ñaùp öùng / phaûn öùng cuûa cô theå
Caùc thuï theå phaûi lieân keát vôùi hoùa chaát traûi qua moät soá
phaûn öùng taïo ra ñaùp öùng.
Khi lieàu hoùa chaát taêng leân soá lieân keát vôùi thuï theå cuõng
taêng leân soá ñaùp öùng cuõng taêng.
Lieân keát giöõa hoùa chaát vaø cô quan tieáp xuùc:
Lieân keát ñoàng hoùa trò khoâng thuaän nghòch (khoâng phuïc hoài ñöôïc)
Lieân keát ion
Lieân keát Hydrogen thuaän nghòch (phuïc hoài ñöôïc)
Löïc Van der Walts
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 118
1.3.4. Moái quan heä giöõa noàng ñoä (lieàu
löôïng) ñaùp öùng / phaûn öùng cuûa cô theå
Quaù trình lieân keát giöõa cô quan tieáp nhaän – ñaùp öùng:
Cô quan tieáp nhaän gaén vôùi hoùa chaát taùc ñoäng baèng lieân
keát, thöôøng laø lieân keát khoâng ñoàng hoùa trò vaø thuaän
nghòch
Caùc cô quan tieáp nhaän ñöôïc hoaït hoùa taïo ra caùc hoaït tính
noäi löïc (quaù trình chuyeån hoùa tín hieäu)
Haøng loïat caùc hieän töôïng xaûy ra
Taïo ra ñaùp öùng cuûa cô theå
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 119
1.3.4. Moái quan heä giöõa noàng ñoä (lieàu
löôïng) ñaùp öùng / phaûn öùng cuûa cô theå
Hoùa chaát xaâm nhaäp vaøo cô theå con ngöôøi vaø ñoäng vaät qua:
Mieäng (tieâu hoùa)
Ñöôøng thôû (hoâ haáp)
Qua da (tieáp xuùc cuïc boä)
Hoùa chaát tieáp xuùc vôùi cô theå ñi vaøo maùu toàn taïi döôùi
daïng töï do hay lieân keát vôùi protein rôøi maùu ñeán caùc cô
quan:
Gan (ñöôïc chuyeån hoùa sinh hoïc)
Moâ môõ (tích tröõ)
Thaän (baøi tieát)
Naõo (phaùt ra 1 ñaùp öùng)
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 120
1.3.4. Moái quan heä giöõa noàng ñoä (lieàu
löôïng) ñaùp öùng / phaûn öùng cuûa cô theå
Coù nhieàu loaïi ñaùp öùng ñöôïc sinh ra sau caùc töông taùc
giöõa hoùa chaát vaø boä phaän tieáp nhaän:
Söï thay ñoåi hình daïng troâng thaáy hoaëc khoâng troâng
thaáy
Nhöõng thay ñoåi trong chöùc naêng sinh lyù hoaëc sinh hoùa
Ñaùp öùng khoâng ñaëc hieäu: söï vieâm nhieãm, hoaïi töû
Ñaùp öùng ñaëc hieäu: ñoät bieán gen, khuyeát taät, ung thö
Ñaùp öùng coù theå nhìn thaáy ngay hoaëc sau moät thôøi
gian, coù theå 1 hoaëc nhieàu boä phaän, coù theå coù lôïi hoaëc
coù haïi…
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 121
1.4. Caùc yeáu toá aûnh höôûng ñeán tính ñoäc cuûa
chaát ñoäc
1.4.1. Lieàu löïông vaø thôøi gian tieáp xuùc vôùi chaát ñoäc
1.4.2. Caùc yeáu toá sinh hoïc
1.4.3. Caùc nhaân toá moâi tröôøng
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 122
1.4.1. Lieàu löôïng vaø thôøi gian tieáp xuùc
Khi lieàu löïông/noàng ñoä taïi vò trí tieáp xuùc caøng cao thì tính
ñoäc coù taùc haïi caøng lôùn.
Con ñöôøng tieáp xuùc raát quan troïng.
Ví duï: khi hít phaûi methylene chloride seõ sinh ra caùc khoái
u nhöng neáu nuoát noù thì laïi khoâng sinh u.
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 123
1.4.1. Lieàu löôïng vaø thôøi gian tieáp xuùc
Thôøi gian tieáp xuùc:
Ngaén: gaây caùc taùc haïi coù theå khaéc phuïc ñöôïc
Daøi: gaây caùc taùc haïi nguy hieåm, khoâng theå khaéc phuïc
ñöôïc
Ví duï: Nhieãm ñoäc ngaén alcohol seõ gaây maát khaû naêng loïc môõ
cuûa gan, nhöng veà laâu daøi seõ gaây xô gan.
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 124
1.4.1. Lieàu löôïng vaø thôøi gian tieáp xuùc
Söï hieän dieän cuøng 1 luùc nhieàu loaïi hoùa chaát trong cô theå
soáng hoaëc trong moâi tröôøng taïi cuøng 1 thôøi ñieåm tieáp xuùc
cuõng laø 1 yeáu toá taùc ñoäng ñeán tính ñoäc cuûa caùc chaát.
Taùc ñoäng cuûa 2 hay nhieàu loaïi hoùa chaát xaûy ra 1 luùc coù
theå:
= toång caùc hieäu öùng rieâng leû
> caùc hieäu öùng rieâng leû
< caùc hieäu öùng rieâng leû
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 125
1.4.1. Lieàu löôïng vaø thôøi gian tieáp xuùc
Söï coù maët cuøng luùc caùc hoùa chaát trong cô theå hoaëc moâi tröôøng
khi xaûy ra söï tieáp xuùc coù theå gaây ra caùc phaûn öùng cheùo.
Söï töông taùc cheùo (töông taùc hoãn hôïp cuûa moät hay nhieàu loaïi
hoùa chaát) gaây neân söï thay ñoåi ñaùp öùng veà maët ñònh tính vaø
ñònh löôïng so vôùi ñaùp öùng rieâng leû cuûa töøng loaïi hoùa chaát.
Söï tieáp xuùc vaø ñaùp öùng coù theå laø ñoàng thôøi hoaëc noái tieáp.
Söï thay ñoåi ñoäc tính coù theå taêng leân hoaëc giaûm ñi.
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 126
1.4.1. Lieàu löôïng vaø thôøi gian tieáp xuùc
Coù 2 loaïi töông taùc cheùo:
Sinh hoïc: aûnh höôûng cuûa hoùa chaát leân söï ñònh vò vaø hoaït tính thuï theå
cuûa loaïi hoùa chaát khaùc
Hoùa hoïc: caùc phaûn öùng giöõa caùc loaïi hoùa chaát taïo neân caùc chaát coù
hoaït tính hay maát hoaït tính.
Caùc töông taùc cheùo hoùa hoïc coù theå xuaát hieän beân ngoaøi cô theå
(trong khoâng khí, nöôùc, thöïc phaåm) hoaëc beân trong cô theå lieân
quan ñeán söï ñònh vò sinh hoïc (bao goàm söï haáp thuï, phaân boá,
chuyeån hoùa sinh hoïc, baøi tieát) vaø hoaït tính cuûa thuï theå.
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 127
1.4.2. Caùc yeáu toá sinh hoïc
- Tuoåi taùc: nhöõng cô theå treû, ñang phaùt trieån bò taùc ñoäng
cuûa chaát ñoäc maïnh hôn nhöõng cô theå ngöôøi lôùn.
Ví duï:
Parathiol gaây ñoäc nhieàu cho chuoät môùi sinh hôn laø chuoät
lôùn.
Cô sôû cuûa söï khaùc bieät naøy lieân quan ñeán kích thöôùc cô
theå: troïng löôïng, dieän tích beà maët, caáu taïo cô theå, khaû
naêng chuyeån hoùa sinh hoïc…
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 128
1.4.2. Caùc yeáu toá sinh hoïc
Tình traïng söùc khoûe: dinh döôõng keùm, aên uoáng khoâng ñieàu
ñoä, beänh tim, phoåi, huùt thuoác laù suy yeáu söùc khoeû deã bò
nhieãm ñoäc hôn.
Cheá ñoä aên uoáng ñuû protein vaø caùc nguyeân toá vi löôïng coù theå baûo veä
cô theå choáng laïi chaát ñoäc.
Söï thieáu huït vitamin coù theå keùo daøi thôøi gian taùc ñoäng cuûa hoùa chaát.
Cô theå ñang maéc beänh gan, phoåi seõ kích thích caùc taùc haïi cuûa chaát
ñoäc leân gan vaø phoåi.
Caùc beänh veà thaän seõ aûnh höôûng tôùi söï baøi tieát chaát ñoäc keùo daøi
thôøi gian taùc ñoäng cuûa chuùng trong cô theå.
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 129
1.4.2. Caùc yeáu toá sinh hoïc
Yeáu toá gen di truyeàn: cuõng coù taùc duïng nhaát ñònh ñeán möùc
ñoä taùc haïi vaø khaû naêng aûnh höôûng laâu daøi qua vaøi theá heä cuûa
ñoäc chaát.
Söï khaùc bieät veà giôùi tính cuõng aûnh höôûng ñeán ñaùp öùng.
Ví duï:
Khi tieáp xuùc laâu daøi vôùi DDT, chuoät ñöïc nhaïy caûm hôn
chuoät caùi 10 laàn.
Chuoät ñöïc nhaïy caûm nhaát vôùi toån thöông heä tieát nieäu do
hydrocarbon bay hôi, sau ñoù sinh u thaän.
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 130
1.4.2. Caùc yeáu toá sinh hoïc
Moät chaát coù theå raát ñoäc vôùi loaøi naøy nhöng laïi khoâng heà
gaây taùc haïi vôùi loaøi khaùc.
Ví duï: -napthamine gaây u baøng quang ôû linh tröôûng, chuoät
chuõi, choù nhöng khoâng gaây taùc haïi ñoái vôùi chuoät baïch vaø
chuoät chuø.
Boä phaän bò taùc ñoäng cuõng khaùc nhau ôû caùc loaøi khaùc nhau.
Ví duï: dibutylnitrosamine gaây u gan ôû chuoät coáng vaø chuoät lang
nhöng laïi gaây u baøng quang vaø thöïc quaûn chuoät nhaét.
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 131
1.4.3. Caùc nhaân toá moâi tröôøng aûnh höôûng ñeán
hoaït tính cuûa ñoäc chaát
pH moâi tröôøng:
Tính acid, kieàm hay trung tính laø yeáu toá ñaàu tieân aûnh
höôûng ñeán tính tan, ñoä pha loaõng vaø hoaït tính cuûa taùc chaát
gaây ñoäc. Moät taùc nhaân toàn taïi ôû traïng thaùi hoøa tan thöôøng coù
ñoäc tính cao hôn ñoái vôùi thuyû sinh.
VD:
• ÔÛ pH acid, keõm coù ñoäc tính cao hôn vì toàn taïi ôû daïng Zn2+
vaø ZnHCO3
+ (hoøa tan)
• ÔÛ pH kieàm, keõm coù ñoäc tính thaáp do toàn taïi ôû traïng thaùi
Zn(OH)2 (keát tuûa).
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 132
1.4.3. Caùc nhaân toá moâi tröôøng aûnh höôûng ñeán
hoaït tính cuûa ñoäc chaát
EC (ñoä daãn ñieän): coù aûnh höôûng nhaát laø vôùi caùc chaát ñoäc
coù tính ñieän giaûi.
Caùc chaát caën (trong mt nöôùc, ñaát, KK) gaây keát dính, sa
laéng ñoäc chaát.
VD: trong vuøng ñaát chua pheøn neáu coù caùc haït keo seùt lô löûng
thì Al3+
seõ lieân keát vôùi caùc haït mang ñieän aâm naøy vaø seõ
traàm laéng xuoáng laøm giaûm ñoäc tính cuûa Al3+
trong dd.
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 133
1.4.3. Caùc nhaân toá moâi tröôøng aûnh höôûng ñeán
hoaït tính cuûa ñoäc chaát
Nhieät ñoä: aûnh höôûng ñeán khaû naêng hoøa tan, laøm gia taêng
toác ñoä phaûn öùng, taêng hoaït tính cuûa chaát oâ nhieãm.
Ví duï:
• Khi to cao thì HgCl
2 seõ taùc duïng nhanh gaáp 2-3 laàn so
vôùi nhieät ñoä thaáp.
• DDT vaø 1 soá loaïi thuoác dieät raày thöôøng taêng ñoäc tính
khi nhieät ñoä cao.
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 134
1.4.3. Caùc nhaân toá moâi tröôøng aûnh höôûng ñeán
hoaït tính cuûa ñoäc chaát
Dieän tích maët thoaùng:
AÛnh höôûng tröïc tieáp ñeán söï phaân boá noàng ñoä vaø lieàu
löôïng, phaân huûy chaát oâ nhieãm, ñaëc bieät laø chaát höõu cô
khoâng beàn vöõng.
Doøng nöôùc coù beà maët lôùn, doøng chaûy maïnh, löu
löôïng lôùn coù khaû naêng töï laøm saïch cao vaø giaûm ñoäc tính
cuûa chaát ñoäc.
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 135
1.4.3. Caùc nhaân toá moâi tröôøng aûnh höôûng ñeán
hoaït tính cuûa ñoäc chaát
Caùc chaát ñoái khaùng hoaëc chaát xuùc taùc:
Neáu trong moâi tröøông toàn taïi chaát xuùc taùc thì hoaït tính
cuûa chaát oâ nhieãm seõ taêng cao nhieàu laàn.
Ngöôïc laïi, khi coù chaát ñoái khaùng thì ñoäc tính seõ giaûm
hoaëc trieät tieâu.
Caùc yeáu toá veà khí töôïng, thuûy vaên: ñoä aåm, toác ñoä gioù,
aùnh saùng, söï lan truyeàn soùng, doøng chaûy, ñoä maën cuõng gaây
taùc ñoäng khaù lôùn ñeán hoaït tính cuûa ñoäc chaát.
Khaû naêng töï laøm saïch cuûa moâi tröôøng: khaû naêng caøng
lôùn thì tính chòu ñoäc vaø giaûi ñoäc cuûa HST caøng cao.
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 136
1.5. Dieãn bieán vaø con ñöôøng ñi cuûa ñoäc chaát
1.5.1. Nguoàn phaùt sinh
(1) Nguoàn thieân nhieân
(2) Nguoàn nhaân taïo
1.5.2. Xaâm nhaäp
1.5.3. Gaây ñoäc
1.5.4. Phaân huûy
1.5.5. Ñaøo thaûi
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 137
1.5.1. Nguoàn phaùt sinh
(1) Nguoàn thieân nhieân
- Töø hoaït ñoäng cuûa nuùi löûa: nham thaïch noùng giaøu sulfur,
methane vaø caùc khí khaùc cuøng vôùi tro vaø khoùi buïi gaây oâ
nhieãm khoâng khí.
- Chaùy röøng: taøn tro, khoùi, buïi gaây ñoäc taøn phaù nghieâm
troïng heä sinh thaùi khu vöïc.
- Phaân giaûi yeám khí ôû vuøng ñaàm laày, soâng raïch, ao, hoà:
sinh ra nhieàu chaát oâ nhieãm, chaát ñoäc (CH4, H
2S, vi truøng,
vi khuaån yeám khí …) cho moâi tröôøng ñaát, nöôùc, KK sau
quaù trình phaân giaûi.
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 138
1.5.1. Nguoàn phaùt sinh
(2) Nguoàn nhaân taïo:
Hoaït ñoäng coâng nghieäp:
Ngaønh nhieät ñieän: buïi, khoùi, hôi noùng vaø caùc khí ñoäc nhö
SOX, CO, CO
2, N
2O, NO
2
Ngaønh vaät lieäu xaây döïng: buïi, khí SO2, CO, CO
2, N
2O, NO
2
Ngaønh hoùa chaát, phaân boùn: nöôùc thaûi acid/kieàm, chaát lô löûng
vaø dö löôïng nhieàu hoùa chaát gaây haïi…
Khai thaùc, cheá bieán daàu moû: daàu roø ræ, caën daàu…
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 139
1.5.1. Nguoàn phaùt sinh
Ngaønh deät nhuoäm, giaáy, nhöïa, chaát taåy röûa: khoùi buïi, khí ñoäc,
chaát thaûi raén ñoäc haïi, nöùôc thaûi ñoäc haïi…
Ngaønh luyeän kim, cô khí: kim loaïi naëng, buïi, khí SOX, CO,
CO2, N
2O, NO
2
Ngaønh cheá bieán thöïc phaåm: nöùôc thaûi coù haøm löôïng chaát höõu
cô cao
Ngaønh giao thoâng vaän taûi: khoùi xaêng, daàu môõ, buïi chì, traøn
daàu…
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 140
1.5.1. Nguoàn phaùt sinh
Hoaït ñoäng noâng nghieäp:
Do söû duïng thuoác baûo veä thöïc vaät nhoùm clo höõu cô (DDT,
Lindane, Thiodane, heptachlor…), dioxin… laø caùc chaát khoù tan
trong nöôùc nhöng coù khaû naêng haáp thuï vaø tích luõy trong caùc
moâ môõ.
Hoaït ñoäng du lòch, sinh hoaït, phaù röøng, chieán tranh:
Vd: haäu quaû cuûa vieäc raûi chaát ñoäc khai quang, dieät coû cuûa
Myõ trong chieán tranh coøn gaây haïi vaøi chuïc naêm sau.
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 141
1.5.2. Xaâm nhaäp
Laø quaù trình hoùa chaát thaám qua maøng teá baøo vaø xaâm
nhaäp vaøo maùu.
3 con ñöôøng xaâm nhaäp chính:
(1) Tieâu hoùa
(2) Hoâ haáp
(3) Ñöôøng da
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 142
1.5.3. Gaây ñoäc
Khi chaát ñoäc ñi vaøo cô theå seõ xaûy ra phaûn öùng giöõa noù vaø
cô theå. Phaûn öùng ñoù coù theå laøm taêng hay giaûm ñoäc tính cuûa
hoaù chaát tuyø thuoäc vaøo nhieàu yeáu toá nhö:
- Baûn chaát, caáu truùc cuûa chaát ñoäc.
- Lieàu löôïng chaát ñoäc ñi vaøo cô theå
- Thôøi gian taùc duïng
- Theå traïng söùc khoeû
- Tuoåi taùc
- Giôùi tính
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 143
1.5.3. Gaây ñoäc
Caùc chaát gaây ñoäc ñöôïc chia thaønh 5 nhoùm:
Nhoùm 1: gaây boûng, kích thích da vaø nieâm maïc (acid, hôi acid,
khí NH3)
Nhoùm 2: kích thích ñöôøng hoâ haáp (Cl, NOx, HCl…)
Nhoùm 3: caùc chaát gaây ngaït nhö CO, CO2, CH
4, C
2H
6
Nhoùm 4: caùc chaát taùc duïng leân heä thaàn kinh (hydrocarbon,
sulfurhydro, caùc loaïi röôïu)
Nhoùm 5: gaây ñoäc cho heä thoáng cô quan nhö heä taïo maùu, heä
tieâu hoùa.
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 144
1.5.4. Phaân huûy
Moät soá ñoäc chaát bò thuûy phaân hoaëc chuyeån hoùa döôùi söï
taùc duïng cuûa aùnh saùng töû ngoaïi (phaûn öùng quang hoùa),
taïo chaát coù ñoäc tính keùm hôn.
Caùc thuoác BVTV nhoùm photpho höõu cô deã bò thuûy phaân
trong moâi tröôøng kieàm.
Nhieàu chaát höõu cô trong nöôùc thaûi sinh hoaït deã daøng bò
oxy hoùa ñeå cho caùc saûn phaåm khoâng ñoäc hoaëc ít ñoäc ñoái
vôùi ñoäng vaät thuûy sinh.
C4H
10O
3N + O
2 CO
2 + H
2O + NH
3 (t/d cuûa vi sinh)
NH3 + H
2O NH
4OH + O
2 NO
3
- + H
+ + H
2O
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 145
1.5.5. Ñaøo thaûi
Chaát ñoäc haàu heát ñöôïc baøi tieát qua thaän.
Gan vaø maät : baøi tieát DDT vaø Pb
Phoåi: baøi tieát caùc khí ñoäc
Ngoaøi ra caùc chaát coøn ñöôïc baøi tieát qua moà hoâi, nöôùc
maét, nöôùc tieåu vaø phaân.
Toác ñoä ñaøo thaûi phuï thuoäc vaøo toác ñoä chuyeån hoaù vaø baøi
tieát chuùng.
Khi ñoäc chaát vaøo trong cô theå seõ xaûy ra 1 trong 2 quaù
trình sau: khöû hoaït hoùa sinh hoïc hoaëc hoaït hoùa sinh hoïc.
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 146
1.5.5. Ñaøo thaûi
Khöû hoaït hoùa sinh hoïc: chaát ñoäc chaát ít ñoäc hôn, tính
öa môõ keùm hôn, tính hoaø tan trong nöôùc cao hôn deã thaám
vaøo maøng teá baøo vaø deã bò baøi tieát.
Hoaït hoaù sinh hoïc: chaát oâ nhieãm chaát ñoäc hôn
giaûm ñoä phaân cöïc vaø taêng tính öa môõ khoù baøi tieát
Vieäc taïo ra chaát chuyeån hoùa coù ñoäc tính cao hôn hay thaáp
hôn chaát ban ñaàu phuï thuoäc vaøo tính chaát, caáu truùc hoùa hoïc
vaø kieåu phaûn öùng cuûa taùc chaát ban ñaàu.
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 147
Caâu hoûi
(1) Ñònh nghóa ñoäc chaát hoïc, ñoäc hoïc moâi tröôøng, ñoäc hoïc
coâng nghieäp?
(2) Muïc tieâu vaø nhieäm vuï cuûa töøng ngaønh khoa hoïc naøy?
(3) Giaû thieát AF cuûa Triethylene glycol (TEG) ñoái vôùi toâm
laø AF = 0,05 – 1,0. Ta coù LC50
cuûa TEG ñoái vôùi caù tueá laø
LC50
= 92,500 mg/l. Tính noàng ñoä gaây ñoäc cöïc ñaïi coù theå
chaáp nhaän ñöôïc (MATC) cuûa TEG ñoái vôùi caù tueá?
21-Mar-12 CBGD: ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền 148