ocena obciążenia demograficznego ludności polski na lata 2010

Radosław Murkowski*

Ocena obciążenia demograficznego ludności Polski

na lata 2010 - 2025

Wstęp Podstawowym celem artykułu jest identyfikacja przyszłych zmian w ob-

ciążeniu demograficznym ludności Polski, to jest stosunku liczby osób w wieku

produkcyjnym i nieprodukcyjnym. Dla potrzeb niniejszego opracowania przyję-

to wiek produkcyjny zgodnie z definicją GUS-u przyjętą dla Polski, w której

przyjmuje się dla mężczyzn wiek produkcyjny 18 – 64 lat, a dla kobiet 18 – 59

lat. Przewidywanie liczby osób w wieku produkcyjnym i nieprodukcyjnym ma

duże znaczenie dla rozwoju gospodarczego. Przykładowo wiedza na temat

kształtowania się przyszłej liczby osób w wieku poprodukcyjnym pozwala

przewidywać obciążenie systemu zabezpieczenia społecznego wypłatą świad-

czeń emerytalnych i rentowych. Liczba osób w wieku produkcyjnym oznacza

posiadane przez dany kraj zasoby czynnika pracy oraz wpływa bezpośrednio na

stopę bezrobocia. Wiedza na temat liczby osób w wieku przedprodukcyjnym

pozwala kształtować odpowiednio na przykład zasoby szkół, żłobków i przed-

szkoli. Wyniki prognozy potencjalnego współczynnika obciążenia demogra-

ficznego mogą sugerować odpowiednie posunięcia dotyczące kształtowania

odpowiedniego wieku emerytalnego zarówno dla kobiet jak i mężczyzn.

1. Materiał źródłowy i narzędzia analizy 1.1. Materiał źródłowy

Jako materiał źródłowy wykorzystano dane o strukturze ludności Polski

według płci i pojedynczych roczników wieku oraz pełne tablice trwania życia

za lata 1990 – 2009. Dane te są dostępne w publikacjach i bazach danych GUS-

u. Wyniki prognozy zostały porównane z prognozą struktury ludności Euro-

pop2008 na lata 2008 – 2061 opracowaną przez Eurostat oraz prognozą liczby

ludności Polski na lata 2008 – 2035 sporządzoną przez GUS.

1.2. Metoda

Zastosowano dwie metody kalkulacji obciążenia demograficznego:

1. Tradycyjną (klasyczną) miarę obciążenia demograficznego;

2. Nieklasyczną (potencjalną) miarę obciążenia demograficznego wykorzystu-

jącą pojęcia demografii potencjalnej.

Jako klasyczną miarę obciążenia demograficznego wykorzystano współ-

czynnik obciążenia demograficznego (age dependency ratio). Wzór na rzeczy-

wisty ogólny współczynnik obciążeń demograficznych dla Polski przyjęto

zgodnie z zaleceniami polskiej literatury z zakresu demografii [J. Holzer; J.

Kurkiewicz]:

* Mgr, Katedra Statystyki i Demografii Wydziału Ekonomii UEP, [email protected]

Radosław Murkowski 436

CLMLK

LMLKLW

KOB

64185918

6560170 , (1)

gdzie

L0–17 – liczba osób przed ukończeniem 18 roku życia;

LK60+ – liczba kobiet, które osiągnęły wiek 60 lat bądź więcej;

LM65+ – liczba mężczyzn, którzy osiągnęli wiek 65 lat bądź więcej;

LK18–59 – liczba kobiet, które osiągnęły wiek 18 lat a nie przekroczyły 60 roku

życia;

LM18–64 – liczba mężczyzn, którzy osiągnęli wiek 18 lat a nie przekroczyli 65

roku życia;

C – stała równa 100 lub 1000.

Współczynnik ten pokazuje, ile osób w wieku nieprodukcyjnym przypada

na 100 lub 1000 osób w wieku produkcyjnym (w zależności od przyjętej stałej

C). Jeżeli pominiemy w obliczeniach stałą C to współczynnik ten wskazywać

będzie jaki procent osób w wieku produkcyjnym stanowią osoby w wieku nie-

produkcyjnym.

Jako nieklasyczną miarę obciążenia demograficznego zaproponowano

potencjalny współczynnik obciążenia demograficznego (potential age depen-

dency ratio). Współczynnik ten wykorzystuje pojęcia stosowane przez demo-

grafię potencjalną – pojęcia potencjałów życiowych na okres życia w wieku

nieprodukcyjnym i produkcyjnym populacji.

Demografia potencjalna jest jednym z działów demografii wprowadzonym

w latach czterdziestych XX wieku przez Liebmanna Herscha [1944] – Żyda

polsko-litewskiego pochodzenia [G. Frumkin 1956], który wprowadził pojęcie

potencjału życiowego (potential years of life – PYL). Metodę tą rozwijał rów-

nież G. Mentha [1948] wprowadzając pojęcie strat potencjału życiowego (po-

tential years of life lost PYLL). Koncepcja PYLL znalazła szerokie zaintere-

sowanie w amerykańskiej literaturze zdrowotnej na przełomie lat czterdziestych

i pięćdziesiątych, a później na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesią-

tych [Panush i Peritz 1996]. Metody demografii potencjalnej w Polsce były wy-

korzystywane dosyć rzadko przede wszystkim ze względu na pracochłonność

obliczeń. Miary demografii potencjalnej zastosowała M. Rószkiewicz [1987]

jako narzędzie opisu przejścia demograficznego proponując przy tym szereg

nowych potencjalnych współczynników dotyczących procesu reprodukcji lud-

ności. Metody demografii potencjalnej w ostatnich latach wykorzystano w Pol-

sce także między innymi w pracach I. Kuropki [2002] do opisu potencjału ży-

ciowego województwa dolnośląskiego, M. Gazińskiej [2002, 2003] do opisu

potencjału życiowego województwa zachodnio-pomorskiego oraz E. Sojki

[2007] do opisu zmian potencjału życiowego mieszkańców Polski.

W demografii potencjalnej w odróżnieniu od tradycyjnej podstawową jed-

nostką populacji nie jest jeden człowiek, lecz jego potencjał życiowy i stąd wy-

nika zróżnicowanie poszczególnych ludzi. Głównym pojęciem demografii po-

tencjalnej jest pojęcie potencjału życiowego całkowitego populacji, który ozna-

cza liczbę osobolat, jaką ma do przeżycia badana zbiorowość- mierzy się go

Ocena obciążenia demograficznego ludności Polski … 437

w tysiącach bądź milionach osobolat. Potencjał całkowity całej populacji obli-

cza się na podstawie wzoru:

1

0

1

2,0;,0

xxx

eePV , gdzie (2)

ω - najwyższy wiek w tablicy wymieralności, w którym liczba dożywających

osób staje się równa zeru;

Px- średnia liczba ludności dla danego rocznika wieku;

ex- przeciętne dalsze trwanie życia dla danego rocznika wieku.

V(0, ω; 0,ω) - potencjał osób będących w wieku od 0 do ω lat na okres życia od

0 do ω lat.

W ramach całkowitego potencjału życiowego można również wyodrębnić

potencjały życiowe na okres życia w wieku przedprodukcyjnym, produkcyjnym

i poprodukcyjnym modyfikując odpowiednio poniższy wzór na potencjał grupy

osób w wieku od m do M lat na okres życia od n do N lat (m M ≤ n ≤ N), któ-

re służą do wyznaczenia potencjalnego obciążenia demograficznego:

1

15,0,;,

M

m xx

xNNnn

ll

PelelNnMmV , gdzie (3)

lx – liczba osób dożywających określonej liczby lat z tablic trwania życia.

Px – średnia liczba ludności dla danego rocznika wieku;

Szczegółowe reguły obliczania potencjałów na poszczególne okresy życia moż-

na znaleźć w pracy Egona Vielrosego [1958] przedstawiającego podstawowe

metody demografii potencjalnej.

Potencjał wybranej populacji na okres życia w wieku poprodukcyjnym

oznacza liczbę lat, jaką w danym momencie ma ona do przeżycia w okresie

powyżej 65 lat dla mężczyzn i powyżej 60 lat dla kobiet. Potencjał taki mają

osoby, które w momencie analizy nie osiągnęły wieku produkcyjnego, osoby

w wieku produkcyjnym, jak i osoby, które już wiek poprodukcyjny osiągnęły.

Potencjał wybranej populacji na okres życia w wieku produkcyjnym oznacza

liczbę lat, jaką w danym momencie ma ona do przeżycia w okresie od 18 do 64

lat dla mężczyzn i od 18 do 59 lat dla kobiet. Potencjał taki mają osoby, które

nie osiągnęły wieku produkcyjnego oraz osoby będące w wieku produkcyjnym.

Potencjał wybranej populacji na okres życia w wieku przedprodukcyjnym ozna-

cza liczbę lat, jaką w danym momencie ma ona do przeżycia w okresie do 17

lat. Potencjał taki mają jedynie osoby, które w momencie analizy znajdują się

w wieku przedprodukcyjnym.

Potencjalny współczynnik obciążenia demograficznego oblicza się zgod-

nie ze wzorem:

CPMPK

PMPKPW

POB

64185918

6560170 , gdzie (4)

P0–17 – potencjał życiowy ludności na okres życia w wieku do 17 lat;

PK60+ – potencjał życiowy kobiet na okres życia w wieku powyżej 60 lat;

PM65+ – potencjał życiowy mężczyzn na okres życia w wieku powyżej 65 lat;

PK18–59 – potencjał życiowy kobiet na okres życia w wieku od 18 do 59 lat;


PM18–64 – potencjał życiowy mężczyzn na okres życia w wieku od 18 do 64 lat.

Współczynnik ten pokazuje stosunek liczby lat, jakie dana populacja ma

do przeżycia w wieku nieprodukcyjnym do liczby lat, jakie ma do przeżycia

w wieku produkcyjnym. Wartość tego wskaźnika równa 1 oznacza, że liczba lat

do przeżycia w wieku produkcyjnym jest w przybliżeniu równa liczbie lat do

przeżycia w wieku nieprodukcyjnym dla wszystkich osób żyjących w danym

momencie w badanej populacji. Wartości wyższe od 1 oznaczają, że populacja

ma więcej lat do przeżycia w wieku nieprodukcyjnym niż w wieku produkcyj-

nym. Zakładając, że populacja nie powinna mieć do przeżycia więcej lat w wie-

ku nieprodukcyjnym niż w wieku produkcyjnym to wartość tego współczynnika

równą 1 można uznać za wartość progową. Potencjalny współczynnik obciążeń

demograficznych jest klasycznym współczynnikiem obciążeń demograficznych

w wersji „ważonej”, gdzie wagą jest przeciętne dalsze trwanie życia w wieku

produkcyjnym bądź nieprodukcyjnym. Jego zaletą jest to, iż dla różnych osób

w zależności od ich wieku przypisuje on różną wagę, jaką jest przeciętne dalsze

trwanie życia. W wyniku tego osoba w wieku 5 lat nie „obciąża” tak samo jak

osoba w wieku 65 lat.

1.3. Założenia prognozy

W celu dokładnego obliczenia potencjalnego współczynnika obciążeń de-

mograficznych niezbędne jest posiadanie dla kobiet i mężczyzn danych na te-

mat struktury ludności według pojedynczych grup wieku, przeciętnego dalszego

trwania życia kobiet i mężczyzn w wieku x oraz liczby dożywających kobiet

i mężczyzn wieku x. Tak szczegółowe dane nie są publikowane w ramach ogól-

nie dostępnych prognoz sporządzanych przez GUS czy Eurostat. W związku

z tym w celu kalkulacji potencjalnego wskaźnika obciążenia demograficznego

sporządzono biologiczną (pominięto oddziaływanie ruchu migracyjnego) pro-

jekcję ludności Polski na lata 2010 – 2025.

Proces budowy projekcji liczby ludności sporządzonej przez autora obej-

mował w szczególności:

1. Postarzanie ludności (wyznaczanie liczby zgonów) w oparciu o prospek-

tywne prawdopodobieństwa zgonu dla jednorocznych grup wieku wraz z

kalkulacją pełnych tablic trwania życia;

2. Prognozę liczby urodzeń;

3. Wyznaczanie przyszłych stanów ludności;

4. Weryfikację wyników projekcji liczby ludności.

Pierwszy etap budowy projekcji dotyczył postarzania liczby ludności, czyli

wyznaczania przyszłej liczby zgonów. Przyszła liczba zgonów wyznaczana była

na podstawie prospektywnych prawdopodobieństw zgonów dla jednorocznych

grup wieku, do przewidywania których zastosowano modele tendencji rozwo-

jowej. Jako dane wyjściowe dla projekcji przyjęto strukturę wieku ludności

według pojedynczych grup wieku i płci na koniec 2009 roku. Modele tendencji

rozwojowej oszacowano na podstawie danych historycznych dotyczących

kształtowania się prawdopodobieństw zgonu z lat 1990 – 2009. Do danych

empirycznych dopasowano funkcję logarytmiczną (zakłada obserwowany coraz


wolniejszy spadek zjawiska) oraz funkcję liniową (asymptota pozioma równa

zero). Oszacowane zostały modele prawdopodobieństw zgonu kobiet i męż-

czyzn dla osób w wieku od 0 do 100 lat. Model liniowy odrzucono (pomimo

bardzo dobrego dopasowania danych empirycznych do danych teoretycznych

w wielu przypadkach) ze względu na charakter zjawiska – model ten rzadko

powinien być stosowany do sporządzania prognoz dla długich okresów. Model

liniowy posłużył do wyznaczenia modelu logarytmiczno-liniowego, który obli-

czono jako wartość średnią z modelu logarytmicznego i modelu liniowego. Mo-

del logarytmiczny i logarytmiczno-liniowy stanowiły przewidywany korytarz

zmienności prawdopodobieństwa zgonu qx. Na podstawie tych 2 modeli osza-

cowano 3 modele pośrednie będące średnią ważoną z obu tych modeli, to jest

z modelu logarytmicznego i logarytmiczno-liniowego. Na podstawie tak osza-

cowanych 5 modeli wybierano jeden model, który najdokładniej opisywał

prawdopodobieństwa zgonu dla osób w określonym wieku – jako kryterium

przyjęto najwyższe R2 (ale obliczone tylko dla ostatnich 10 lat, czyli okresu

2000 – 2009). Na podstawie tego kryterium wybrano 202 funkcje opisujące

zmiany qx w latach 2010 – 2025. W większości przypadków współczynnik de-

terminacji zarówno dla mężczyzn jak i kobiet kształtował się na poziomie 0,9

bądź wyższym, a tylko w nielicznych przypadkach w szczególności dla kobiet

w wieku 10 – 20 lat modele tendencji rozwojowej wykazały wartości R2 niższe

od 0,8. Wynikało to z faktu, że dla tych roczników występowała dość duża lo-

sowość odchyleń prawdopodobieństwa zgonu od głównego trendu. Tak wyzna-

czone wartości prospektywnych prawdopodobieństw zgonu dla wybranych lat

i wybranych roczników wieku zamieszczone zostały w aneksie.

Rysunek 1. Wartości R² modeli prawdopodobieństw zgonu osób w wieku x lat

Źródło: Opracowanie własne

Na podstawie prospektywnych wartości prawdopodobieństw zgonu

w ciągu roku osoby w wieku x lat (qx) wyznaczono pozostałe parametry tablic

trwania życia takie jak: liczba dożywających wieku x (lx), fundusz czasu, jaki

mają do przeżycia, do końca trwania generacji osoby w wieku x ukończonych

lat (Tx), prawdopodobieństwo przeżycia roku przez osobę w wieku x lat (px),


przeciętne dalsze trwanie życia osób w wieku x (ex). Podstawowe parametry

tablic trwania życia obliczone zostały na podstawie następujących zależności

[Holzer, 2003]:

x

x

xx

x

xx p

l

ll

l

lq

11 11 (5)

xi

xxxxix

lllllllltT

2222

112211 (6)

x

xx

l

Te (7)

Przeciętne trwanie życia wyraża liczbę lat, jaką ma średnio do przeżycia

członek badanej generacji (rocznika) pod rządami umieralności z danego roku

czy okresu [Rosset 1979]. Założono, że przeciętne dalsze trwanie życia kobiet

wydłuży się z 80,1 lat w 2010 roku do 83 lat w 2025 roku, a mężczyzn z 71,5

lat w 2010 roku do 73,8 lat w 2025 roku.

Jako prognozę urodzeń przyjęto przewidywaną liczbę urodzeń GUS-u

opracowaną na lata 2008 – 2035. Prognoza urodzeń została sporządzona wraz

z prognozą ludności na lata 2008 – 2035. Zakłada ona współczynnik dzietności

ogólnej w 2010 roku równy 1,36, następnie nieznaczny wzrost wartości tego

współczynnika do poziomu 1,45 w 2025 roku. Przewiduje ona liczbę urodzeń

dzieci w Polsce przekraczającą 400 tysięcy do roku 2015, a w dalszej kolejności

stopniowe obniżanie się liczby nowo urodzonych dzieci do poziomu poniżej

320 tysięcy dzieci w roku 2025.

Na podstawie otrzymanych wartości prawdopodobieństwa przeżycia oraz

prognozy liczby urodzeń sporządzonej przez GUS wyznaczona została projek-

cja stanów liczby ludności na lata 2010 – 2025. Wyniki projekcji okazały się

zbieżne z aktualnymi wynikami najbardziej prawdopodobnych wariantów pro-

jekcji innych instytucji (w szczególności GUS-u i Eurostatu). Różnice pomię-

dzy projekcją sporządzoną przez autora a projekcjami GUS-u i Eurostatu nie

przekraczają jednego procenta w roku 2025. Projekcja liczby ludności sporzą-

dzona na potrzeby niniejszego artykułu nie uwzględnia zjawiska migracji, dla-

tego może nieznacznie zawyżać liczbę ludności w porównaniu z pozostałymi

projekcjami. Wydaje się, że dokładność sporządzonej przez autora projekcji jest

wystarczająca i może posłużyć do identyfikacji przyszłych tendencji w zmia-

nach obciążenia demograficznego ludności Polski.

2. Zmiany liczby ludności według ekonomicznych grup wieku 2.1. Zmiany liczby ludności w wieku przedprodukcyjnym

W roku 1990 liczba osób w wieku przedprodukcyjnym kształtowała się na

poziomie ponad 11 milionów osób stanowiąc prawie 30% ogółu ludności.

W roku 2009 liczba ta wyniosła niewiele ponad 7 milionów osób – spadła

o ponad 4 miliony w porównaniu z rokiem 1990, czyli aż o 36% stanowiąc już

tylko 19% ogółu ludności. Przewiduje się od roku 2010 do roku 2025

stabilizację poziomu liczby osób w wieku przedprodukcyjnym na poziomie


niewiele poniżej 7 milionów osób. Prognozuje się, że liczba osób w wieku

przedprodukcyjnym w końcowym roku prognozy stanowić będzie 18% ogółu

ludności. Należy przewidywać kolejną fazę spadku liczby osób w wieku

przedprodukcyjnym po roku 2025.

Rysunek 2. Liczba ludności w wieku przedprodukcyjnym


2.2. Zmiany liczby ludności w wieku produkcyjnym

Szczególne znaczenie zwłąszcza z punktu widzenia rynku pracy mają

zmiany jakie mogą nastąpić dla populacji osób w wieku produkcyjnym. W skali

całego kaju przewiduje się dość znaczny ubytek osób w tym przedziale

wiekowym w okresie projekcji ludności. Liczba osób w wieku produkcyjnym

na koniec 1990 roku wyniosła około 22 miliony osób i rosła osiągając na koniec

2009 roku 24 miliony 624 tysiące osób. Proces ubytku ludności w wieku

produkcyjnym jaki się dokonywał w tych latach związany z ruchem naturalnym

i migracyjnym rekompensowały liczne generacje osiągające wiek osiemnastu

lat z wyżu z lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX wieku. Rok 2010

należy uznać za rok przełomowy, od którego liczba osób w wieku

produkcyjnym zacznie spadać do mniej niż 22 milionów w 2025 roku – spadek

o prawie 12% w stosunku do 2009 roku. Przewiduje się, że w roku 2025 liczba

osób w wieku produkcyjnym będzie niższa niż w 1990 roku.

W ramach wieku produkcyjnego wyróżnia się wiek mobilny, to jest wiek

od 18 roku do 44 roku życia oraz wiek niemobilny – wiek od 45 roku do 59

roku w przypadku kobiet oraz do 64 lat w przypadku mężczyzn. Udział

mężczyzn w wieku mobilnym w całej populacji mężczyzn w wieku

produkcyjnym w 1990 roku wynosił 70,5%, natomiast kobiet 74%. W latach

1990 – 2009 zmniejszał się udział osób będących w wieku mobilnym w ogólnej

liczbie osób w wieku produkcyjnym. W roku 2009 udział ten stanowił 62%

osób w wieku produkcyjnym w przypadku mężczyzn i 66% w przypadku

kobiet. Przewiduje się, że do roku 2018 nastąpi nieznaczny wzrost udziału osób

w wieku mobilnym w ogólnej liczbie osób w wieku produkcyjnym. Natomiast

od 2018 roku rozpocznie się proces starzenia zasobów pracy. Prognozuje się, że


w 2025 roku udział osób w wieku mobilnym w ogólnej liczbie osób w wieku

produkcyjnym wyniesie 60% w przypadku mężczyzn i 65% w przypadku

kobiet. Przewiduje się, że tendencja starzenia się zasobów pracy będzie się

nasilać w kolejnych latach nie objętych projekcją.

Rysunek 3. Liczba ludności w wieku produkcyjnym


2.3. Zmiany liczby ludności w wieku poprodukcyjnym

Trzecią grupę wieku wyodrębnioną na podstawie kryterium

ekonomicznego stanowi ludność w wieku poprodukcyjnym.

Rysunek 4. Liczba ludności w wieku poprodukcyjnym


W przeciwieństwie do osób w wieku przedprodukcyjnym ludność w wieku

poporodukcyjnym wykazuje w analizowanym okresie stałą tendencję

wzrostową. Na koniec 1990 roku liczba osób w wieku poprodukcyjnym

wynosiła niewiele poniżej 5 milionów osób – co stanowiło mniej niż 13% ogółu

populacji. W roku 2007 liczba osób w wieku poprodukcyjnym przekroczyła 6

milionów stanowiąc prawie 16% ogółu ludności. Od roku 2010 prognozuje się


przyspieszenie tendencji wzrostowej osób w wieku poprodukcyjnym.

Przewiduje się, że od 2023 roku liczba osób w wieku emerytalnym przekroczy

9 milionów osób – wzrost o prawie 90% w stosunku do roku 1990. W roku

2025 liczba osób w wieku poprodukcyjnym stanowić będzie jedną czwartą całej

ludności Polski. Wzrostowi osób w wieku poprodukcyjnym towarzyszyć będzie

wzrost liczby osób w wieku powyżej 80 lat z około 650 tysięcy w 1990 roku do

około półtora miliona w 2025 roku – wzrost aż o 130%. Zmiany w liczbie osób

w wieku poprodukcyjnym będą miały ogromny wpływ między innymi na

funkcjonowanie systemu zabezpieczenia społecznego w Polsce a także na wiele

innych dziedzin naszego życia. Nastąpi wzrost obciążenia budżetu państwa

wydatkami na emerytury i renty, wzrost zapotrzebowania na miejsca w domach

opieki społecznej czy wzrost ogólnych wydatków na służbę zdrowia.

3. Potencjał życiowy na okres życia w wieku produkcyjnym i niepro-

dukcyjnym 3.1. Potencjał życiowy na okres życia w wieku przedprodukcyjnym

Potencjał demograficzny danej populacji można oceniać przez pryzmat jej

bezwzględnej liczby ludności z uwzględnieniem ewentualnie jej struktury wie-

kowej tak jak się to czyni w demografii klasycznej. Jednakże na potencjał de-

mograficzny danej populacji można również spojrzeć z punktu widzenia jej

potencjału życiowego tak jak się to czyni się w demografii potencjalnej, gdzie

na każdego człowieka patrzy się przez pryzmat jego „nadziei życia” czyli liczby

lat, jakie ma on jeszcze do przeżycia. Podejście demografii potencjalnej należy

uznać za podejście komplementarne w stosunku do podejścia klasycznego.

Spojrzenie na populację Polski z punktu widzenia demografii potencjalnej po-

zwala poszerzyć wnioski otrzymywane w ramach demografii klasycznej.

Rysunek 5. Potencjał życiowy na okres życia w wieku przedprodukcyjnym


Przez potencjał wybranej populacji na okres życia w wieku przedproduk-

cyjnym rozumie się liczbę lat, jaką w danym momencie ma ona do przeżycia


w okresie do 17 lat. Potencjał na okres życia w wieku przedprodukcyjnym dla

mężczyzn jest nieznacznie wyższy niż dla kobiet. Przyczyną tego zjawiska jest

przewaga urodzeń chłopców nad dziewczynkami.

W latach 1990 – 2008 liczba lat do przeżycia przez Polaków w okresie

wieku przedprodukcyjnego malała. Główną przyczyną tego zjawiska była prze-

de wszystkim spadająca liczba urodzeń. W latach 2010 – 2018 przewiduje się

nieznaczny wzrost liczby lat do przeżycia w okresie wieku przedprodukcyjnego.

Niestety po roku 2018 nastąpi powrót do tendencji zmniejszania się liczby lat

do przeżycia w okresie wieku przedprodukcyjnego. W rezultacie liczba lat do

przeżycia w okresie wieku przedprodukcyjnego przez Polaków będzie stanowić

58% tej samej liczby lat z 1990 roku.

3.2. Potencjał życiowy na okres życia w wieku produkcyjnym

Przez potencjał wybranej populacji na okres życia w wieku produkcyjnym

rozumie się liczbę lat, jaką w danym momencie ma ona do przeżycia w okresie

od 18 do 64 lat dla mężczyzn i od 18 do 59 lat dla kobiet. Potencjał życiowy na

okres życia w wieku produkcyjnym dla mężczyzn jest wyższy od tego samego

potencjału dla kobiet. Główną przyczyną tego zjawiska jest o 5 lat dłuższy wiek

produkcyjny mężczyzn, którzy w Polsce mogą przechodzić na emeryturę dopie-

ro po ukończeniu 65 roku życia.

Potencjał życiowy na okres życia w wieku produkcyjnym maleje nieprze-

rwanie od 1994 roku. W 2009 roku potencjał życiowy na okres życia w wieku

produkcyjnym wyniósł prawie 850 milionów lat – 88% wartości tegoż potencja-

łu z roku 1990. W kolejnych latach potencjał ten będzie maleć na poziomie

około 1% rok do roku. W rezultacie przewiduje się, że potencjał życiowy na

okres życia w wieku produkcyjnym na koniec 2025 roku będzie stanowić nie-

spełna 77% wartości tegoż potencjału z 1990 roku i będzie wyższy tylko o pra-

wie 30 milionów lat od potencjału życiowego ludności Polski na okres życia

w wieku nieprodukcyjnym.

Rysunek 6. Potencjał życiowy na okres życia w wieku produkcyjnym



3.3. Potencjał życiowy na okres życia w wieku poprodukcyjnym

Przez potencjał wybranej populacji na okres życia w wieku poprodukcyj-

nym rozumie się liczbę lat, jaką w danym momencie ma ona do przeżycia

w okresie powyżej 65 lat dla mężczyzn i powyżej 60 lat dla kobiet.

Na koniec 1990 roku potencjał na okres życia w wieku poprodukcyjnym

wynosił 493 miliony lat, co stanowiło 32% całkowitego potencjału życiowego

ludności Polski. W kolejnych latach potencjał na okres życia w wieku popro-

dukcyjnym wzrastał i stanowił na koniec 2009 roku 121% wartości tegoż po-

tencjału z końca 1990 roku. Od 2010 roku przewiduje się dalszy wzrost warto-

ści tego potencjału o około 0,8 % rocznie do 2019 roku, natomiast w latach

późniejszych przyrosty jego wartości będą coraz mniejsze. W wyniku tego pro-

cesu potencjał ten będzie stanowić w 2025 roku 132% jego wartości z 1990

roku. Przewiduje się, że w 2025 roku potencjał na okres życia w wieku popro-

dukcyjnym wyniesie 650 milionów lat, co stanowić będzie aż 45% całkowitego

potencjału życiowego ludności Polski.

Rysunek 7. Potencjał życiowy na okres życia w wieku poprodukcyjnym


Potencjał na okres życia w wieku poprodukcyjnym kobiet jest zdecydowa-

nie wyższy niż mężczyzn. Wynika to z 2 przyczyn - dłuższego przeciętnego

dalszego trwania życia kobiet niż mężczyzn oraz o 5 lat szybszego osiągania

wieku poprodukcyjnego przez kobiety. Potencjał na okres życia w wieku po-

produkcyjnym kobiet był w 1990 roku ponad 2 razy wyższy niż mężczyzn sta-

nowiąc ponad 68% całkowitego potencjału życiowego na okres życia w wieku

poprodukcyjnym. Przewiduje się, że udział potencjału na okres życia w wieku

poprodukcyjnym mężczyzn w roku 2025 wzrośnie do 35% całkowitego poten-

cjału życiowego na okres życia w wieku poprodukcyjnym. Od 2008 roku dla

kobiet wartości potencjału życiowego na okres życia w wieku poprodukcyjnym

stają się wyższe od wartości potencjału życiowego na okres życia w wieku pro-

dukcyjnym. W przypadku mężczyzn w okresie projekcji nie ma niebezpieczeń-

stwa zrównania się wartości obu tych potencjałów, choć przewiduje się ich

zrównanie po 2025 roku.


4. Ocena obciążenia demograficznego 4.1. Klasyczny współczynnik obciążenia demograficznego

Związki pomiędzy trzema grupami ludności według ekonomicznych grup

wieku, to jest pomiędzy ludnością w wieku przedprodukcyjnym, produkcyjnym

i poprodukcyjnym ukazuje klasyczny współczynnik obciążenia demograficzne-

go. Współczynnik ten pokazuje, ile osób w wieku nieprodukcyjnym przypada

na 100 bądź 1000 osób w wieku produkcyjnym (w zależności od przyjętej stałej

C). Przy obliczeniach klasycznego współczynnika obciążenia demograficznego

pominięto stałą C. W takim przypadku współczynnik ten wskazuje, jaki procent

osób w wieku produkcyjnym stanowią osoby w wieku nieprodukcyjnym.

Tablica 1. Klasyczny współczynnik obciążenia demograficznego

Lata 1990 1995 2000 2005 2010 2015 2020 2025

Ogółem 0,738 0,708 0,647 0,569 0,551 0,599 0,680 0,739

Mężczyźni 0,638 0,610 0,551 0,481 0,440 0,465 0,529 0,588

Kobiety 0,846 0,817 0,750 0,662 0,671 0,748 0,850 0,907


Rysunek 8. Klasyczny współczynnik obciążenia demograficznego


W 1990 roku liczba osób w wieku nieprodukcyjnym stanowiła 0,738 licz-

by osób w wieku produkcyjnym. W kolejnych latach klasyczny współczynnik

obciążenia demograficznego malał. W 2009 roku liczba osób w wieku niepro-

dukcyjnym stanowiła 0,550 liczby osób w wieku produkcyjnym. Przewiduje

się, że od 2010 roku klasyczny współczynnik obciążenia demograficznego bę-

dzie rósł. Prognozuje się, że w 2025 roku obciążenie demograficzne ludności

produkcyjnej ludnością w wieku nieprodukcyjnym będzie na poziomie z roku

1990. W 2025 roku liczba osób w wieku nieprodukcyjnym stanowić będzie

0,739 liczby osób w wieku produkcyjnym. Jednakże w 1990 roku wysoka war-

tość współczynnika obciążenia demograficznego wynikała z dużej liczby osób

w wieku przedprodukcyjnym – osoby urodzone w końcu lat siedemdziesiątych


i na początku osiemdziesiątych (w latach 1973-1987 liczba urodzeń w Pol-

sce przekraczała 600 tysięcy) nie osiągnęły jeszcze wieku produkcyjnego.

Natomiast w roku 2025 główny wpływ na tak wysoką wartość obciążenia de-

mograficznego będzie miała duża liczba osób w wieku poprodukcyjnym.

Populację mężczyzn cechuje niższe obciążenie demograficzne niż popula-

cję kobiet. W 1990 roku liczba mężczyzn w wieku nieprodukcyjnym stanowiła

0,638 liczby mężczyzn w wieku produkcyjnym, natomiast liczba kobiet w wie-

ku nieprodukcyjnym stanowiła 0,846 liczby kobiet w wieku produkcyjnym.

Przewiduje się, że obciążenie demograficzne mężczyzn zacznie wyraźnie się

zwiększać od 2012 roku. Natomiast obciążenie demograficzne kobiet zaczęło

rosnąć już od 2008 roku. Opóźnienie to wynika z wyższego wieku emerytalne-

go mężczyzn w porównaniu z kobietami. Przewiduje się, że w 2025 roku liczba

kobiet w wieku nieprodukcyjnym stanowić będzie 0,906 liczby osób w wieku

produkcyjnym, natomiast liczba mężczyzn w wieku nieprodukcyjnym stanowić

będzie 0,588 liczby osób w wieku produkcyjnym.

4.2. Potencjalny współczynnik obciążenia demograficznego

Związki pomiędzy potencjałami życiowymi, jakie ma do przeżycia popu-

lacja w okresie życia w wieku produkcyjnym jak i przedprodukcyjnym oraz

poprodukcyjnym ukazuje zaproponowany przez autora potencjalny współczyn-

nik obciążenia demograficznego. Pokazuje on, ile lat do przeżycia w okresie

wieku nieprodukcyjnego przypada na lata do przeżycia w okresie wieku pro-

dukcyjnego dla danej populacji.

Tablica 2. Potencjalny współczynnik obciążenia demograficznego

Lata 1990 1995 2000 2005 2010 2015 2020 2025

Ogółem 0,618 0,639 0,679 0,736 0,786 0,849 0,909 0,964

Mężczyźni 0,411 0,424 0,453 0,488 0,522 0,568 0,611 0,648

Kobiety 0,849 0,879 0,936 1,021 1,092 1,177 1,257 1,336


Rysunek 9. Potencjalny współczynnik obciążenia demograficznego



W roku 1990 na 1 rok do przeżycia w okresie wieku produkcyjnego przy-

padało 0,618 roku do przeżycia w okresie nieprodukcyjnym. Potencjalne ob-

ciążenie demograficzne w całym analizowanym okresie rośnie. W 2009 roku na

1 rok do przeżycia w okresie wieku produkcyjnego przypadało 0,786 roku

w okresie wieku nieprodukcyjnego. Przewiduje się, że w latach prognozy

współczynnik potencjalnego obciążenia demograficznego będzie rósł osiągając

w 2025 roku wartość 0,964. Istnieje zagrożenie, że w latach kolejnych zostanie

przekroczona wartość krytyczna tego współczynnika dla ludności ogółem

w Polsce – ludność Polski będzie miała więcej lat do przeżycia w wieku niepro-

dukcyjnym niż w wieku produkcyjnym. W związku z tym należałoby się zasta-

nowić nad podwyższeniem granic wieku produkcyjnego zwłaszcza w przypad-

ku kobiet.

W 1990 roku na 1 rok do przeżycia w wieku produkcyjnym przypadało

tylko 0,411 roku do przeżycia w okresie nieprodukcyjnym w przypadku męż-

czyzn i aż 0,849 roku w przypadku kobiet. Tak duża dysproporcja pomiędzy

kobietami i mężczyznami związana jest w szczególności z dłuższym przecięt-

nym dalszym trwaniem życia kobiet niż mężczyzn oraz wyższym o 5 lat wie-

kiem produkcyjnym mężczyzn niż kobiet. W 2009 roku na 1 rok do przeżycia

przez mężczyzn w wieku produkcyjnym przypadało 0,522 roku do przeżycia

w wieku nieprodukcyjnym. W przypadku kobiet od 2004 roku wartości poten-

cjalnego współczynnika obciążenia demograficznego przekraczają wartość kry-

tyczną. Oznacza to, że od tego roku kobiety będą żyć dłużej w wieku niepro-

dukcyjnym niż w wieku produkcyjnym. Przewiduje się, że w 2025 roku na

1 rok do przeżycia przez kobiety w wieku produkcyjnym 1,336 roku będzie

przypadać do przeżycia w wieku nieprodukcyjnym. Natomiast w przypadku

mężczyzn w 2025 roku na 1 rok do przeżycia przez mężczyzn w wieku produk-

cyjnym 0,647 roku będzie przypadać do przeżycia w wieku nieprodukcyjnym,

co oznacza, że w przypadku populacji mężczyzn nie ma zagrożenia przekrocze-

nia wartości krytycznej potencjalnego współczynnika obciążenia demograficz-

nego w okresie projekcji.

Rysunek 10. Potencjalne obciążenie demograficzne kobiet



W związku z tym, że w przypadku populacji kobiet w Polsce potencjalny

współczynnik obciążenia demograficznego wykazuje wartości wyższe od jeden

od 2004 roku wykonano symulację wartości tego współczynnika w zależności

od długości wieku produkcyjnego kobiet. Przyjęto w symulacji wiek produk-

cyjny kobiet kończący się na wartości 62, 64 i 65 lat. W przypadku wieku pro-

dukcyjnego kobiet kończącego się na wartości 62 lata, zgodnie z przewidywa-

niami, przekroczenie wartości krytycznej potencjalnego współczynnika obcią-

żenia demograficznego nastąpi około 2013 roku. Jeżeli wiek produkcyjny ko-

biet wynosiłby 18 – 64 lata to prognozuje się, że w końcowym okresie progno-

zy, to jest około 2024 roku nastąpi również przekroczenie wartości krytycznej

potencjalnego współczynnika obciążenia demograficznego. Jeżeli założyliby-

śmy, że kobiety nie powinny żyć dłużej w okresie wieku nieprodukcyjnego niż

w okresie wieku produkcyjnego to w świetle otrzymanych wyników wydaje się,

że podwyższenie wieku emerytalnego dla kobiet nie byłoby bezzasadne. Jed-

nakże otrzymane wyniki prognozowanych wartości potencjalnego współczyn-

nika obciążenia demograficznego w zależności od długości wieku produkcyjne-

go kobiet sugerują, że nie jest konieczne natychmiastowe zrównywanie wieku

emerytalnego kobiet i mężczyzn, a wystarczy jedynie stopniowe wydłużanie

wieku przechodzenia przez kobiety na emeryturę i zrównanie go z wiekiem

mężczyzn w końcowym okresie prognozy to jest około 2025 roku.

Zakończenie Po nieznacznym wzroście populacji do 2015 roku przewiduje się, że po

2020 roku liczba mieszkańców Polski spadnie poniżej 38 milionów osób.

W perspektywie przewidywanych 15 lat zmieni się znacznie struktura ludności

Polski. Spadnie udział osób w wieku przedprodukcyjnym a wzrośnie w wieku

poprodukcyjnym. Coraz silniejsze procesy starzenia się ludności Polski spowo-

dują, że znacznie wzrośnie klasyczny współczynnik obciążenia demograficzne-

go ludności Polski. Jego wartość w roku 2025 będzie porównywalna z warto-

ścią z 1990 roku, jednakże odmienne będą przyczyny wysokich wartości tego

miernika w wybranych latach. W 1990 roku na wysoką wartość tego wskaźnika

największy wpływ miała duża liczba osób w wieku przedprodukcyjnym. Nato-

miast w 2025 roku największy wpływ na jego wysoką wartość będzie miała

duża liczba osób w wieku poprodukcyjnym.

Zaproponowany przez autora potencjalny współczynnik obciążenia demo-

graficznego wyraża stosunek potencjału życiowego ludności na okres życia

w wieku produkcyjnym do potencjału życiowego ludności na okres życia

w wieku nieprodukcyjnym. Zakładając, że potencjał życiowy ludności na okres

życia w wieku nieprodukcyjnym nie powinien być wyższy od potencjału ży-

ciowego ludności na okres życia w wieku produkcyjnym to proponuje się war-

tość tego miernika równą 1 przyjąć jako wartość krytyczną, której dana popula-

cja nie powinna przekraczać. Wartości potencjalnego współczynnika obciążenia

demograficznego dla ludności ogółem według projekcji autora przekroczą war-

tość krytyczną po 2025 roku. Natomiast w przypadku populacji kobiet wartości


wskaźnika wyższe od jedności obserwowane są w Polsce już od 2004 roku.

Oznacza to, że od tego roku populacja kobiet żyje dłużej w okresie wieku nie-

produkcyjnego niż w okresie wieku produkcyjnego. Na tej podstawie można by

sądzić, że podwyższenie wieku emerytalnego dla kobiet w świetle otrzymanych

wyników nie byłoby bezzasadne. Należy jednak zaznaczyć, że w analizie tej

abstrahuje się od problemu jakim jest pełne wykorzystanie potencjalnych zaso-

bów pracy (osób w wieku produkcyjnym), a często państwa różnią się znacznie

pod tym względem. Polska ma wśród państw Unii Europejskiej jedne z najniż-

szych wskaźników zatrudnienia, szczególnie w przypadku osób w wieku 55-64

lat.

Aneks Tablica 3. Prospektywne prawdopodobieństwa zgonu w wybranych latach

Wiek 2010 2015 2020 2025 2010 2015 2020 2025

Mężczyźni Kobiety

0 0,005584 0,004257 0,003164 0,002235 0,004811 0,003781 0,002932 0,002211

5 0,000153 0,000121 0,000091 0,000067 0,000126 0,000107 0,000089 0,000071

10 0,000144 0,000116 0,000089 0,000064 0,000112 0,000104 0,000098 0,000093

15 0,000370 0,000352 0,000337 0,000325 0,000213 0,000206 0,000201 0,000197

20 0,001032 0,000986 0,000948 0,000915 0,000265 0,000247 0,000231 0,000216

25 0,001074 0,001003 0,000940 0,000883 0,000260 0,000232 0,000206 0,000181

30 0,001377 0,001300 0,001237 0,001184 0,000374 0,000346 0,000322 0,000300

35 0,002082 0,001973 0,001883 0,001806 0,000588 0,000537 0,000492 0,000451

40 0,003334 0,003087 0,002860 0,002647 0,001031 0,000909 0,000794 0,000685

45 0,005602 0,005284 0,004993 0,004721 0,001920 0,001745 0,001577 0,001413

50 0,009140 0,008883 0,008670 0,008490 0,003314 0,003141 0,002974 0,002812

55 0,013621 0,013239 0,012924 0,012657 0,005149 0,004979 0,004819 0,004666

60 0,019515 0,018747 0,018071 0,017460 0,007500 0,007268 0,007077 0,006915

65 0,027145 0,025256 0,023443 0,021682 0,010549 0,009567 0,008642 0,007758

70 0,038790 0,036029 0,033375 0,030795 0,016471 0,014291 0,012196 0,010161

75 0,056497 0,052603 0,048861 0,045226 0,029739 0,026360 0,023110 0,019951

80 0,084280 0,078203 0,072372 0,066712 0,055659 0,050574 0,045686 0,040936

85 0,128659 0,124998 0,121983 0,119420 0,096663 0,089263 0,082149 0,075235

90 0,184947 0,179901 0,175745 0,172212 0,159294 0,148817 0,138739 0,128940

95 0,259973 0,253253 0,247719 0,243015 0,247899 0,233841 0,220311 0,207150

100 0,353956 0,345361 0,338283 0,332266 0,361725 0,343814 0,326562 0,309771


Literatura

1. Frumkin G. (1956), From Conventional Demography to „Potential” De-

mography. In Memoriam of Liebmann Hersch (1882 – 1955), Population

Studies Vol. 9 No. 3

2. Gazińska M. (2002), Potencjał życiowy ludności województwa zachodnio-

pomorskiego, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego. Prace Kate-

dry Ekonometrii i Statystyki nr 345, Szczecin

3. Gazińska M. (2003), Potencjał demograficzny w regionie. Analiza ilościo-

wa, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin.


4. Giannakouris K. (2008) Ageing characterises the demographic perspectives

of the European societies, Population and social conditions, Eurostat, Statis-

tics in focus 72

5. Hersch L. (1944)’De la demographie actuelle a la demographie potentielle’,

Melange des Etudes Economiques Offertes a William Rappard, Genewa

6. Holzer J. (2003), Demografia, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne,

Warszawa

7. Kurkiewicz J. (red), 2010, Procesy demograficzne i metody ich analizy,

Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków

8. Kuropka I. (2002), Potencjał życiowy mieszkańców Dolnego Śląska. Dia-

gnoza i perspektywy, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara

Langego we Wrocławiu Monografie i Opracowania nr 146, Wrocław

9. Mentha G., (1948) Les causes de deces en Suisse (these). Imprimerie Gene-

voise, Genewa

10. Panush N. i Peritz E. (1996), Potential Demography: A Second Look, Euro-

pean Journal of Population vol 12

11. Prognoza ludności na lata 2008 – 2035 (2009), GUS, Warszawa 2009

12. Rosset E., (1979), Trwanie Życia ludzkiego, Zakład Narodowy im. Ossoliń-

skich, Wrocław

13. Rószkiewicz M. (1987), Model transformacji demograficznej – teoretyczne

uogólnienia oraz praktyczne implikacje, SGPiS, Warszawa

14. Sojka E. (2007), Potencjał życiowy mieszkańców Polski, Wiadomości Sta-

tystyczne nr 3, GUS, Warszawa

15. Vielrose E. (1958), Zarys demografii potencjalnej, Państwowe Wydawnic-

two Naukowe, Warszawa

Streszczenie Relacja między liczbą osób w wieku produkcyjnym a nieprodukcyjnym jest jedną

z głównych determinant rozwoju gospodarczego. W niniejszym artykule, którego celem

jest sporządzenie prognozy obciążenia demograficznego w Polsce na lata 2010 – 2025

obok klasycznej miary obciążeń, (którą jest stosunek liczby ludności w wieku niepro-

dukcyjnym do liczby ludności w wieku produkcyjnym) zaproponowano metodę obli-

czania obciążeń demograficznych, wykorzystującą pojęcia demografii potencjalnej.

W szczególności w metodzie tej wykorzystuje się pojęcie potencjałów życiowych na

okres życia w wieku produkcyjnym i nieprodukcyjnym czego podstawę (w odróżnieniu

od klasycznego wskaźnika obciążeń) stanowi uwzględnienie natężenia umieralności w

poszczególnych grupach wiekowych. Tzw. potencjalny wskaźnik obciążenia jest sto-

sunkiem liczby lat, jakie dana populacja ma do przeżycia w okresie wieku nieproduk-

cyjnego do liczby lat, które ma ona do przeżycia w okresie wieku produkcyjnego. War-

tość tego stosunku równa jeden oznacza, że w danej populacji liczba lat do przeżycia w

okresie produkcyjnym jest w przybliżeniu równa liczbie lat do przeżycia w okresie nie-

produkcyjnym, przy czym wartość tę przyjmuje się jako progową, a jej przekroczenie

uznaje się za zagrożenie dla zrównoważonego rozwoju gospodarczego.

W wyniku zastosowanego postępowania prognostycznego stwierdzono, iż po-

cząwszy od roku 2010 przewiduje się wzrost obciążenia demograficznego w Polsce


rozumianego jako stosunek ludności w wieku nieprodukcyjnym do ludności w wieku

produkcyjnym, a także kontynuacje trendu rosnącego potencjalnego wskaźnika obcią-

żenia demograficznego dla ludności ogółem, który według projekcji autora przekroczy

jeden po 2025 roku. Natomiast w przypadku populacji kobiet wartości wskaźnika wyż-

sze od jedności obserwowane są w Polsce już od 2004 roku. Na tej podstawie można by

sądzić, że podwyższenie wieku emerytalnego dla kobiet w świetle otrzymanych wyni-

ków nie byłoby bezzasadne.

Forecast of age dependency ratio in Poland between 2010 – 2025

(Summary) In this article two measures of age dependency ratio were utilized – traditional

which presents the relation of people in unproductive and productive age and potential

which is a proportion of a populations life in years in which there lives are unproductive

and productive. If the value of the potential age dependency ratio is higher than one this

represents danger for the sustainable development of the population. In the result that

the forecast traditional age dependency ratio will start growing from 2010 then potential

age dependency ratio will cross the critical value after 2025. Only for the female popu-

lation in Poland the potential age dependency ratio is higher than one, from 2005. It will

be necessary to increase the pension age especially for woman.

ocena obciążenia demograficznego ludności polski na lata 2010

Documents