odwzorowywanie elementów maszyn...

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI NARODOWEJ

Marek Zalewski Odwzorowywanie elementów maszyn 315[01].O2.04 Poradnik dla ucznia

Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 1

Recenzenci: mgr inŜ. Ryszard Krzeszowski mgr inŜ. Agnieszka RóŜycka Opracowanie redakcyjne: mgr inŜ. Marek Zalewski Konsultacja: mgr inŜ. Wanda Bukała Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 315[01].O2.04. „Odwzorowywanie elementów maszyn”, zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu technik bezpieczeństwa i higieny pracy.

Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007


SPIS TREŚCI 1. Wprowadzenie 4 2. Wymagania wstępne 5 3. Cele kształcenia 6 4. Materiał nauczania 7

4.1. Normalizacja w rysunku technicznym 7 4.1.1. Materiał nauczania 7 4.1.2. Pytania sprawdzające 10 4.1.3. Ćwiczenia 10 4.1.4. Sprawdzian postępów 10

4.2. Podstawy sporządzania dokumentacji technicznej 11 4.2.1. Materiał nauczania 11 4.2.2. Pytania sprawdzające 12 4.2.3. Ćwiczenia 12 4.2.4. Sprawdzian postępów 13

4.3. Rzutowanie prostokątne 14 4.3.1. Materiał nauczania 14 4.3.2. Pytania sprawdzające 16 4.3.3. Ćwiczenia 16 4.3.4. Sprawdzian postępów 17

4.4. Rzutowanie aksonometryczne 18 4.4.1. Materiał nauczania 18 4.4.2. Pytania sprawdzające 19 4.4.3. Ćwiczenia 19 4.4.4. Sprawdzian postępów 20

4.5. Odwzorowywanie rysunkowe zarysów przedmiotu 21 4.5.1.Materiał nauczania 21 4.5.2.Pytania sprawdzające 24 4.5.3.Ćwiczenia 24 4.5.4.Sprawdzian postępów 26

4.6. Wymiarowanie rysunkowe 27 4.6.1. Materiał nauczania 27 4.6.2. Pytania sprawdzające 30 4.6.3. Ćwiczenia 30 4.6.4. Sprawdzian postępów 31

4.7. Szkicowanie 32 4.7.1. Materiał nauczania 32 4.7.2. Pytania sprawdzające 35 4.7.3. Ćwiczenia 35 4.7.4. Sprawdzian postępów 35

4.8. Tolerowanie wymiarów na rysunkach 36 4.8.1. Materiał nauczania 36 4.8.2. Pytania sprawdzające 37 4.8.3. Ćwiczenia 37 4.8.4. Sprawdzian postępów 38


4.9. Tolerowanie kształtu i połoŜenia 39 4.9.1. Materiał nauczania 39 4.9.2. Pytania sprawdzające 41 4.9.3. Ćwiczenia 42 4.9.4. Sprawdzian postępów 43

4.10. Pasowania 44 4.10.1.Materiał nauczania 44 4.10.2.Pytania sprawdzające 46 4.10.3.Ćwiczenia 46 4.10.4.Sprawdzian postępów 47

4.11. Oznaczanie chropowatości powierzchni 48 4.11.1. Materiał nauczania 48 4.11.2. Pytania sprawdzające 50 4.11.3. Ćwiczenia 50 4.11.4. Sprawdzian postępów 51

5. Sprawdzian osiągnięć 52 6. Literatura 59


1. WPROWADZENIE

Poradnik ten będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o rysunku technicznym i jego zastosowaniu podczas tworzenia dokumentacji technicznej.

W poradniku zamieszczono: −−−− wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć juŜ ukształtowane,

abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika, −−−− cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem, – materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do osiągnięcia załoŜonych celów

kształcenia i opanowania umiejętności zawartych w jednostce modułowej, – zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy juŜ opanowałeś określone treści, – ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować

umiejętności praktyczne, – sprawdzian postępów, – sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi opanowanie

materiału całej jednostki modułowej, – literaturę uzupełniającą.

Schemat układu jednostek modułowych

315[01].O2.03 Dobieranie materiałów konstrukcyjnych

315[01].O2.01 Wyznaczanie obciąŜeń w układach statycznych,

kinematycznych i dynamicznych

315[01].O2.02 Badanie materiałów konstrukcyjnych

315[01].O2 Podstawy konstrukcji mechanicznych

315[01].O2.04 Odwzorowywanie elementów maszyn

315[01].O2.05 Wykonywanie rysunków

z wykorzystaniem komputerowego wspomagania projektowania

315[01].O2.06 Stosowanie maszyn i urządzeń energetycznych oraz

transportu wewnątrzzakładowego


2. WYMAGANIA WST ĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć: −−−− stosować zasady wykonywania podstawowych konstrukcji geometrycznych, −−−− posługiwać się przyrządami kreślarskimi, −−−− obsługiwać komputer na poziomie podstawowym, −−−− korzystać z róŜnych źródeł informacji.


3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć: − wykonać szkic części maszyn odwzorowujący kształty zewnętrzne i wewnętrzne

z zachowaniem proporcji i z oznaczeniem: materiałów, wymiarów, tolerancji, pasowania, odchyłek kształtu i połoŜenia, chropowatości powierzchni, zbieŜności i pochylenia, zgodnie z obowiązującymi normami rysunku technicznego,

− wykonać szkic przedmiotu w rzucie aksonometrycznym dimetrii ukośnej, − odczytać Dokumentację Techniczno-Ruchową, dokumentację konstrukcyjną,

technologiczną i warsztatową oraz zinterpretować zamieszczone w nich oznaczenia, − wykonać rysunki techniczne prostych elementów maszyn, − rozróŜnić rysunki techniczne: wykonawcze, złoŜeniowe, zestawieniowe, montaŜowe,

zabiegowe, operacyjne, − odczytać schemat kinematyczny maszyny, − wykorzystać PN, ISO.


4. MATERIAŁ NAUCZANIA 4.1. Normalizacja w rysunku technicznym 4.1.1. Materiał nauczania

Rysunek techniczny spełnia rolę międzynarodowego języka wszystkich inŜynierów i techników, a więc musi być sporządzony według ściśle określonych zasad. Zasady te muszą być stosowane i przestrzegane przez wszystkie kraje, które współpracują ze sobą w zakresie wymiany myśli naukowo-technicznej. Brak ogólnie przyjętych reguł, dotyczących umownych znaków, skrótów, sposobu odwzorowania przedmiotu, wymiarowania i innych uproszczeń prowadziłby do nieporozumień.

Normalizację moŜna zdefiniować jako działalność polegającą na opracowaniu i wprowadzeniu w Ŝycie norm.

Normą nazywamy dokument prawny i administracyjny przyjęty na zasadach porozumienia zatwierdzony przez odpowiednią jednostkę administracyjną. Zagadnieniami ujednolicenia zasad i przepisów dotyczących między innymi rysunku technicznego zajmuje się Polski Komitet Normalizacyjny.

Rys. 1. Tabelki umieszczone na początku kaŜdej Polskiej Normy [opracowanie własne]

Przykładem są znormalizowane formaty arkuszy rysunkowych według normy PN-80/ N-01612, czy teŜ znormalizowane podziałki według normy PN-EN ISO 5455:1998.

Zagadnienie „Normalizacja i dziedziny związane – terminologia ogólna” teŜ ma swoją normę: PN-EN 45020:2000.

W tabeli 1 przedstawiono jako przykład kilka norm dotyczących rysunku technicznego:

Tabela 1. Przykładowe normy dotyczące rysunku technicznego [opracowanie własne] Obszar Nazwa Oznaczenie i numer normy

Gwinty i części gwintowane–zasady ogólne PN-EN ISO 6410-1:2000 Gwinty i części gwintowane–wkładki gwintowane

PN-EN ISO 6410-2:2000

Gwinty i części gwintowane-przedstawianie uproszczone

PN-EN ISO 6410-3:2000

Rys

un

ek

tech

nic

zny

Metody rzutowania – Część 1: Postanowienia ogólne

PN-EN ISO 5456-1:2002


Metody rzutowania – Część 2: Przedstawianie prostokątne

PN-EN ISO 5456-2:2002

Metody rzutowania – Część 3: Przedstawianie aksonometryczne

PN-EN ISO 5456-3:2002

Metody rzutowania – Część 4: Rzutowanie środkowe

PN-EN ISO 5456-4:2002

Przedstawianie uproszczone i oznaczanie połączeń klejonych, zawijanych i zagniatanych

PN-EN ISO 15785:2003

Przedstawianie uproszczone prętów i kształtowników

PN-EN ISO 5261:2002

Rodzaje dokumentacji technicznej

Dokumentacja techniczna oparta jest na normie, w której ustalono i zdefiniowano terminy stosowane w dokumentacji technicznej wyrobów, dotyczące rysunków technicznych we wszystkich dziedzinach stosowania (Dokumentacja techniczna wyrobu. Terminologia. Terminy dotyczące rysunków technicznych: ogólne i rodzaje rysunków. – PN-ISO 10209:1994). W tabeli 2 przedstawiono kilka norm dotyczących dokumentacji technicznej.

Tabela 2. Przykładowe normy dotyczące dokumentacji technicznej Obszar Nazwa Oznaczenie i numer normy

Dokumentacja techniczna wyrobu – Wymiary i układ arkuszy rysunkowych

PN-EN ISO 5457:2002

Dokumentacja techniczna wyrobu – Terminologia - Terminy odnoszące się do dokumentacji budowlanej

PN-ISO 10209:2002

Dokumentacja techniczna. Projektowanie i kreślenie wspomagane komputerem. Terminologia

PN-N-01602:1997

Rys

un

ek te

chn

iczn

y

Dokumentacja techniczna – Warstwowanie i nazewnictwo w projektowaniu wspomaganym komputerowo (CAD) – Część 1: Zasady ogólne

PN-EN ISO 13567-1:2002U

U – treść normy w języku angielskim

RóŜnorodne dziedziny techniki i przemysłu spowodowały podział na obszary tematyczne rysunku technicznego: – rysunek techniczny maszynowy, – rysunek techniczny elektryczny, – rysunek techniczny architektoniczno-budowlany.

Rysunek techniczny wprowadził następujące terminy ogólne (wybrane elementy): – schemat – rysunek wykonany przy pomocy symboli graficznych, – szkic – rysunek wykonany na ogół odręcznie i niekoniecznie w podziałce, – rysunek podwykonawczy – rysunek stosowany do zapisu szczegółów konstrukcji po jej

zakończeniu, – rysunek złoŜeniowy – rysunek przedstawiający wzajemne usytuowanie zespołu na

wyŜszym poziomie strukturalnym zestawianych części, – rysunek wykonawczy – rysunek zawierający wszystkie informacje potrzebne do

wykonania części konstrukcyjnej.


Rys. 2. Rysunek wykonawczy [opracowanie własne]

Rys. 3. Rysunek złoŜeniowy [opracowanie własne]

Rys. 4. Schemat instalacji elektrycznej budynku mieszkalnego [opracowanie własne]


4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Jak moŜna zdefiniować normalizację? 2. Co to jest norma? 3. Jaka instytucja w Polsce zajmuje się normalizacją? 4. Na jakie obszary tematyczne moŜna podzielić rysunek techniczny? 5. Jakie elementy zawiera rysunek wykonawczy? 4.1.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1

Wyszukaj w normie PN-ISO 129/AK: 1996 informacje na temat ogólnych zasad wymiarowania. Przedstaw wykaz tych zasad.

Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) wyszukać w Polskich Normach informacje o wymiarowaniu, zasadach ogólnych, metodach wykonywania i oznaczeń specjalnych. WyposaŜenie stanowiska pracy:

−−−− normy dotyczące rysunku technicznego, −−−− arkusz do ćwiczenia. Ćwiczenie 2

Wyszukaj w INTERNECIE korzystając z dowolnej wyszukiwarki symbol i numer aktualnej normy dotyczącej rysunku technicznego w zakresie metod rzutowania. Wyniki poszukiwań zapisz.


1) wyszukać w INTERNECIE stronę internetową z wykazem norm, 2) wyszukać normy rysunku technicznego w zakresie metod rzutowania, 3) zapisać symbole i numer normy.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−−−− normy dotyczące rysunku technicznego, −−−− komputer podłączony do INTERNETU. 4.1.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz:

Tak

Nie 1) zdefiniować pojęcie normalizacji? � � 2) określić, jaka instytucja zajmuje się zagadnieniami ujednolicenia

zasad i przepisów dotyczących rysunku technicznego w Polsce? �

�

3) wyjaśnić, dlaczego rysunki wykonawcze powinny być w zasadzie wykonywane w podziałce 1:1?

�

�

4) wyjaśnić, z jakich elementów składa się rysunek złoŜeniowy? � �


4.2. Podstawy sporządzania dokumentacji technicznej 4.2.1. Materiał nauczania

Formatem zasadniczym arkusza jest format A4 o wymiarach 210 x 297 mm. Formaty A3, A2, A1 i A0 powstają poprzez odpowiednie zwielokrotnienie formatu A4.

Rys. 5. Formaty arkuszy rysunkowych [5] Do wykonywania rysunków technicznych słuŜą następujące rodzaje linii: linia ciągła,

linia kreskowa, linia punktowa, linia dwupunktowa, linia falista, linia zygzakowa. Poza tym wykorzystywane są linie grube i cienkie. Na rysunku 6. przedstawiono zastosowanie poszczególnych linii rysunkowych. Zastosowano róŜne rodzaje linii zgodnie z ich przeznaczeniem: −−−− obramowanie arkusza – linia ciągła gruba, −−−− zewnętrzny zarys tabliczki rysunkowej - linia ciągła gruba, −−−− widoczne krawędzie przedmiotu – linia ciągła gruba, −−−− linie wymiarowe i pomocnicze linie wymiarowe - linia ciągła cienka, −−−− kreskowanie przekroju – linia ciągła cienka, −−−− osie symetrii – linia punktowa cienka −−−− linia ograniczająca przekrój cząstkowy – linia falista cienka, −−−− linia niewidocznych zarysów (krawędzi) przedmiotu – linia przerywana cienka.

Rys.6. Zastosowanie linii rysunkowych [opracowanie własne]


W rysunku technicznym stosuje się następujące podziałki: −−−− powiększające – 100:1, 50:1, 20:1, 10:1, 5:1, 2:1, −−−− naturalną – 1:1, −−−− zmniejszające – 1:2, (1:2,5), 1:5, 1:10, 1:20, (1:25), 1:50, 1:100, itd.

Podziałki w nawiasach nie są zalecane. RozróŜnia się trzy rodzaje tabliczek rysunkowych:

1) tabliczki podstawowe przeznaczone do rysunków wykonawczych części oraz do rysunków złoŜeniowych,

2) tabliczki zmniejszone umieszczane na schematach, 3) tabliczki uproszczone umieszczane na drugich i trzecich arkuszach dokumentów

tekstowych. 4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Jakie wymiary posiada arkusz formatu A3? 2. Jaką linią rysuje się krawędzie niewidoczne przedmiotu? 3. Jaką linią rysuje się obramowanie rysunku? 4. Czy zastosowanie podziałki 5:1 spowoduje powiększenie czy teŜ pomniejszenie

rysowanego przedmiotu? 5. Jakiej tabliczki uŜyjesz do rysunku złoŜeniowego? 4.2.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1

Narysuj na arkuszu formatu A3 obramowanie rysunku.


1) wyszukać w materiałach dydaktycznych informacje o liniach, ich grubości i zastosowaniach,

2) wyszukać w normach zasady rysowania obramowania rysunku, 3) narysować obramowanie rysunku na przygotowanym arkuszu formatu A3.

WyposaŜenie stanowiska pracy: −−−− przybory kreślarskie, −−−− arkusz formatu A3, −−−− normy dotyczące rysunku technicznego. Ćwiczenie 2

Narysuj na arkuszu formatu A3 tabliczkę uproszczoną. UŜyj do tego celu arkusz z ćwiczenia 1.


1) wyszukać w materiałach dydaktycznych informacji o tabliczkach, 2) wyszukać w normach wymiary tabliczki podstawowej, 3) narysować tabliczkę podstawową zgodnie z normą.


WyposaŜenie stanowiska pracy: −−−− przybory kreślarskie, −−−− arkusz formatu A3, −−−− normy dotyczące rysunku technicznego. 4.2.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz:

Tak

Nie 1) określić wymiary arkusza o formacie A2? � � 2) zastosować linię rysunkową do narysowania krawędzi zewnętrznych

odwzorowanego przedmiotu? �

�

3) zastosować linię rysunkową do narysowania krawędzi niewidocznych odwzorowanego przedmiotu?

�

�

4) dobrać rodzaj tabliczki do rysunku zestawieniowego? � � 5) zastosować podziałkę do przedstawienia na formacie A3 przedmiotu

o wymiarach 445 x 305 x 165? � �


4.3. Rzutowanie prostokątne 4.3.1. Materiał nauczania

Rzutem nazywamy rysunkowe odwzorowanie przedmiotu lub bryły geometrycznej na płaszczyźnie rzutów, zwanej rzutnią, którą jest płaszczyzna rysunku.

Rozpatrzmy rzutowanie na przykładzie punktu A. Rzutem punktu A na płaszczyznę π będzie punkt przebicia prostej poprowadzonej z tego punktu prostopadłej do płaszczyzny (rys. 7). Rzut punktu na jedną płaszczyznę nie określa jednoznacznie połoŜenia tego punktu.

Rys. 7. Rzut punktu na jedną rzutnię [5]

Jednoznaczne połoŜenie punktu w przestrzeni moŜna określić poprzez odwzorowanie tego punktu na trzech wzajemnie prostopadłych do siebie płaszczyznach.

Rys. 8. Trzy rzutnie: a) rysunek poglądowy, b) rozwinięcie trzech rzutni [5] Oznaczenie płaszczyzn: −−−− płaszczyzna pozioma II – rzutnia pozioma, −−−− płaszczyzna pionowa I – rzutnia pionowa, −−−− płaszczyzna III prostopadła do I i II – rzutnia boczna.

WyŜej wymienione wzajemnie do siebie prostopadłe trzy rzutnie nazywa się głównymi płaszczyznami rzutów. Aby te trzy płaszczyzny sprowadzić do jednej płaszczyzny rysunku, postępuje się tak, jak to przedstawia rysunek 8. Rzutnię pionową I kładzie się na płaszczyźnie rysunku, rzutnię poziomą obraca się dokoła osi x (o kąt 90o), a rzutnię boczną dokoła osi z (o kąt 90o) tak, aby z rzutnią pionową tworzyły jedną płaszczyznę rysunku.

Aby określić połoŜenie punktu w układzie trzech płaszczyzn rzutowych trzeba znać trzy współrzędne, określające jego odległość od trzech rzutni, a więc: jego głębokość – g, wysokość – h i szerokość – s (rys. 9).


Rys. 9. Rzuty prostokątne punktu na trzy rzutnie: a) rysunek poglądowy, b) po rozwinięciu rzutni [5] Odwzorowanie bryły w przestrzeni

Bryły naleŜy ustawiać względem rzutni tak, aby jak najwięcej krawędzi i ścian zajmowało połoŜenie równoległe do płaszczyzn rzutów. Rzuty ich w takim ustawieniu odtwarzają rzeczywiste ich wymiary i kształty. Na rysunek 10 przedstawiono prostopadłościan ustawiony zgodnie z wyŜej wspomnianą zasadą. Rzuty wierzchołków połączone liniami prostymi wyznaczą trzy prostokąty.

Rys. 10. Prostopadłościan w rzutach na trzy rzutnie: a) rysunek poglądowy, b) w rzutach prostokątnych [5] Rzutowanie prostokątne

Podstawowym sposobem przedstawiania przedmiotów jest rzutowanie prostokątne według tzw. metody europejskiej E. Jeśli przy rzutowaniu przedmiotu na wszystkie płaszczyzny dokonamy ich rozwinięcia, przyjmując rzutnię I jako płaszczyznę rysunku, otrzymamy układ rzutów przedstawiony na rysunek 11.

Rys. 11. Normalny układ rzutów [5]


Podstawową zasadą wyboru liczby rzutów potrzebnych do odwzorowania rysunkowego przedmiotu jest ograniczenie ich liczby do niezbędnego minimum. 4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Jaką płaszczyznę nazywamy rzutnią? 2. W jaki sposób moŜemy określić jednoznaczne połoŜenie punktu w przestrzeni? 3. Jak nazywają się współrzędne punktu określającego jego odległość od trzech rzutni? 4. Jakie ustawienie bryły względem rzutni gwarantuje rzeczywiste odwzorowanie jej

wymiarów? 4.3.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1

Uzupełnij brakujące rzuty zgodnie z zasadą rzutowania prostokątnego.

Rys. do ćwiczenia 1 [opracowanie własne]

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) wyszukać w materiałach dydaktycznych informacji o zasadach rzutowania prostokątnego, 2) wyszukać w materiałach dydaktycznych informacji o rzutniach, 3) odwzorować bryły zgodnie z zasadami rzutowania prostokątnego.

WyposaŜenie stanowiska pracy: −−−− przybory kreślarskie, −−−− arkusz papieru z rysunkami do ćwiczenia, −−−− normy dotyczące rysunku technicznego.


Ćwiczenie 2 Dorysuj rzut główny elementu przedstawionego na rysunku.



Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) narysować rzut główny przedmiotu zgodnie z zasadami rzutowania prostokątnego.


− przybory kreślarskie, – arkusz papieru z rysunkami do ćwiczenia, − normy dotyczące rzutowania, – arkusze papieru formatu A4. 4.3.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz:

Tak

Nie 1) określić zasady rzutowania prostokątnego? � � 2) wyjaśnić, dlaczego rzut odcinka prostopadłego do rzutni jest

punktem? �

�

3) wyjaśnić, dlaczego dla jednoznacznego odwzorowania brył potrzebne są trzy rzutnie?

�

�


4.4. Rzutowanie aksonometryczne 4.4.1. Materiał nauczania

Do odwzorowania kształtu bryły za pomocą jednego rzutu stosuje się rzuty aksonometryczne: izometryczne (jednomiarowe), dimetryczne ukośne (dwumiarowe) i dimetryczne prostokątne.

Rzut aksonometryczny izometryczny (rys. 12.a) – w rzucie tym wymiary przedmiotu równoległe do którejkolwiek z osi układu ulegają jednakowemu skróceniu w stosunku 0,82:1.

Rys. 12. Układ osi izometrycznych [2]

Rzut dimetryczny ukośny - wykonuje się najczęściej w układzie osi współrzędnych jak na rys. 12.b. Na rysunek 13 przedstawiono prostopadłościan w rzucie dimetrii ukośnej. Rzut dimetryczny prostokątny (rys. 12c) – w rzucie tym wymiary przedmiotów równoległe do osi Y lub Z nie ulegają skróceniu, natomiast wymiary równoległe do osi X ulegają skróceniu o połowę.

Rys. 13. Prostopadłościan w rzucie dimetrii ukośnej [opracowanie własne]

Rysunek 14 przedstawia bryłę narysowaną w rzucie aksonometrycznym.

Rys. 14. Bryła w rzucie aksonometrycznym [opracowanie własne]



Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Jaki rzut zastosujesz do odwzorowania kształtu bryły za pomocą jednego rzutu? 2. Jakie rozróŜniamy rodzaje rzutów aksonometrycznych? 3. Jaka jest wartość kątów między osiami X, Y i Z w rzucie dimetrii ukośnej? 4.4.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1

Narysuj sześciokąt foremny w rzucie aksonometrycznym dimetrii ukośnej.



Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) wyszukać w materiałach dydaktycznych informacje o zasadach rzutowania

aksonometrycznego, 2) odwzorować figurę płaską w rzucie aksonometrycznym dimetrii ukośnej.

WyposaŜenie stanowiska pracy: − przybory kreślarskie, − normy dotyczące rautowania aksonametrycznego, − arkusz do ćwiczeń, − przyrządy kreślarskie. Ćwiczenie 2

Bryłę przedstawioną na rysunku w rzutach prostokątnych, narysuj w dimetrii ukośnej.




1) wyszukać w materiałach dydaktycznych informacje o zasadach rzutowania aksonometrycznego,

2) odwzorować bryłę w rzucie aksonometrycznym dimetrii ukośnej. WyposaŜenie stanowiska pracy:

− przybory kreślarskie, − normy dotyczące rzutowania aksonometrycznego, − arkusz do ćwiczenia. 4.4.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz:

Tak

Nie 1) rozróŜnić rodzaje rzutów aksonometrycznych? � � 2) określić, o ile ulegają skróceniu wymiary przedmiotu równoległe do

osi X? �

�

3) wyjaśnić, dlaczego rzut dimetrii ukośnej nie zastępuje rysunku w rzutach prostokątnych?

�

�


4.5. Odwzorowywanie rysunkowe zarysów przedmiotu 4.5.1. Materiał nauczania Widoki i przekroje

Rzuty prostokątne przedmiotów przedstawiamy w postaci widoków i przekrojów. Na widokach krawędzie zewnętrzne przedmiotu rysujemy linią ciągłą grubą. Do odwzorowania krawędzi niewidocznych stosujemy linie kreskowe cienkie (rys. 15).

Rys. 15. Przykład rysowania przedmiotu z niewidocznymi krawędziami [opracowanie własne] Zasady wykonywania przekrojów

Powstawanie przekroju przedstawia rys. 16. Przedmiot przecinamy umowną płaszczyzną przekroju i odrzucamy część przedmiotu, która znajduje się przed płaszczyzną. W ten sposób odsłaniają się zarysy wewnętrzne. Pozostałą część przedmiotu odwzorowujemy zgodnie z zasadami rzutowania prostokątnego. Krawędzie niewidoczne, które w wyniku przekroju zostały „odsłonięte” rysujemy linią ciągłą grubą. Pole przekroju kreskujemy liniami ciągłymi cienkimi.

Rys. 16. Powstawanie przekroju; a) przedmiot w rzucie aksonometrycznym, b) dokonywanie przekroju, c) przekrój

przedmiotu [5] Oznaczanie i kreskowanie przekrojów

Płaszczyznę przekroju oznaczamy dwoma krótkimi odcinkami linii grubej, a kierunek rzutowania oznaczamy przy pomocy strzałek (rys. 17).

Rys. 17. Oznaczanie kierunku rzutowania [5]


MoŜna pominąć oznaczenie przekroju, jeŜeli połoŜenie płaszczyzny nie budzi wątpliwości (rys. 18).

Rys. 18. Przekrój z uproszczonym oznaczeniem [5]

Pole przekroju kreskujemy liniami ciągłymi cienkimi odchylonymi od pionu o kąt 45o. Podziałka kreskowania jest zaleŜna od wielkości pól kreskowania i wynosi od 0,5 mm do 5 mm. W przekrojach złoŜonych kaŜdą część kreskujemy inaczej (rys. 19).

Rys. 19. Kreskowanie przekrojów złoŜonych [5] Przekroje wzdłuŜne i poprzeczne

Przekrój wzdłuŜny – płaszczyzna przekroju przecina przedmiot wzdłuŜ osi symetrii (rys. 20). Przy strzałkach piszemy duŜe litery np. A-A oznaczające kolejny przekrój.

Rys. 20. Przekrój wzdłuŜny [5]

Przekrój poprzeczny – płaszczyzna przekroju przecina przedmiot prostopadle do osi (rys. 21).

Rys. 21. Przekroje poprzeczne [5] Przekroje złoŜone

Przekrój złoŜony – przedmiot jest przecinany dwoma lub więcej płaszczyznami przekroju.

Przekrój łamany – płaszczyzny przekroju są ustawione względem siebie pod kątem rozwartym.


Przekroje wybranych przedmiotów Na rys. 22 przedstawiono części maszyn, których nie kreskuje się.

Rys. 22. Części maszyn, których się nie kreskuje [5] Widoki i przekroje przedmiotów symetrycznych

Przedmioty symetryczne przedstawiamy w półwidoku i półprzekroju (rys. 23).

Rys. 23. Półwidok – półprzekrój przedmiotu symetrycznego [5] Widoki i przekroje cząstkowe

W miarę potrzeby moŜemy pokazać szczegóły konstrukcyjne przedmiotu w widokach i przekrojach cząstkowych (rys. 24 a, b, c, d). Przekroje cząstkowe (wyrwania) rysujemy bezpośrednio na widoku.

Rys. 24. Przekroje cząstkowe [5] Przerywanie i urywanie rzutów przedmiotów

Długie przedmioty o stałym przekroju poprzecznym moŜemy na rysunkach przerywać. Przykłady przerwań przedstawia rysunek 25 a, b.

Rys.25. Przykłady przerwań rzutów [5]


Przykład urwania (przy którym pominięta jest końcowa część przedmiotu) przedstawia rysunek 26.

Rys. 26. Przykład urwania przekroju [5] Kłady przedmiotów

W celu ograniczenia liczby przekrojów stosujemy tzw. kłady przekrojów. Kład przekroju jest figurą płaską, powstała w wyniku przecięcia przedmiotu tylko jedną płaszczyzną przekroju. Na rysunku kładu nie pokazuje się zarysów przedmiotu, które leŜą poza płaszczyzną przekroju. RozróŜniamy kłady miejscowe i przesunięte. Kład miejscowy przedstawiono na rysunek 27.

Rys.28. Kład miejscowy [5]

Kład przesunięty przedstawiono na rysunek 29.

Rys. 29. Kład przesunięty [5] 4.5.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Jak nazywamy rzuty prostokątne odwzorowujące zewnętrzne kształty przedmiotów? 2. W jaki sposób określamy kierunek rzutowania przekroju? 3. Jakimi liniami kreskujemy pole przekroju? 4. W jaki sposób powstaje przekrój wzdłuŜny? 5. Czym charakteryzuje się przekrój łamany? 6. Czym charakteryzuje się kład przesunięty? 4.5.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1

Na rysunku przedstawiony jest przedmiot w przekroju. Na podstawie wzoru kreskowania określ rodzaj materiału, z jakiego został wykonany przedmiot.




1) wyszukać w normach informacji o wzorach kreskowania, 2) wyszukać w materiałach dydaktycznych informacji o przekrojach, 3) określić materiał na podstawie wzoru kreskowania.


−−−− normy dotyczące wzorów kreskowania. Ćwiczenie 2

Na rysunku przedstawiony jest element w rzucie głównym. Korzystając z zaznaczonej płaszczyzny przekroju narysuj przekrój A –A.



1) wyszukać w materiałach dydaktycznych informacji o widokach i przekrojach, 2) sporządzić przekrój A-A przedmiotu.


WyposaŜenie stanowiska pracy: −−−− przybory kreślarskie, −−−− normy dotyczące przekrojów, −−−− arkusz do ćwiczenia. 4.5.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz:

Tak

Nie 1) rozróŜnić widoki i przekroje? � � 2) określić zasady wykonywania przekrojów? � � 3) oznaczyć przekroje? � � 4) wyjaśnić sposób tworzenia przekrojów złoŜonych? � � 5) wymienić części maszyn, których nie rysuje się w przekroju? � � 6) wyjaśnić sposób tworzenia kładu miejscowego? � �


4.6. Wymiarowanie rysunkowe 4.6.1. Materiał nauczania

Ogólne zasady wymiarowania są następujące: −−−− stosuje się linie wymiarowe, pomocnicze linie wymiarowe oraz znaki i liczby

wymiarowe, −−−− linie wymiarowe rysuje się zawsze równolegle do odcinka, który jest wymiarowany, −−−− linie wymiarowe nie mogą pokrywać się z osiami symetrii lub krawędziami przedmiotu, −−−− linie wymiarowe nie mogą przecinać się ze sobą, ani z pomocniczymi liniami

wymiarowymi, −−−− liczba wymiarowa nie moŜe być napisana na linii wymiarowej, −−−− liczby wymiarowe wpisuje się tak, aby móc je odczytać patrząc na rysunek z przodu (od

dołu) i z prawej strony, −−−− na rysunku podaje się tylko wymiary konieczne, −−−− kaŜdy wymiar podaje się tylko jeden raz, −−−− większość wymiarów podaje się na rzucie głównym, −−−− wymiary umieszcza się raczej na przekrojach niŜ na widokach, −−−− wymiary ze sobą związane umieszcza się na jednym rzucie, −−−− nie wymiaruje się krawędzi niewidocznych przedmiotu.

Porządkowe zasady wymiarowania są następujące: −−−− pomijania wymiarów oczywistych, −−−− niepowtarzania wymiarów, −−−− grupowania wymiarów.

Podstawowym sposobem wymiarowania w rysunku technicznym jest wymiarowanie w układzie współrzędnych prostokątnych. Współrzędnymi prostokątnymi na płaszczyźnie są dwie osie x i y względem siebie prostopadłe i przecinające się w punkcie 0. Rysunek 30a przedstawia w jednym rzucie płytkę z dwoma otworami. Wymiarowanie tej płytki polega na umieszczeniu wzdłuŜ dwóch krawędzi (wzajemnie prostopadłych) odległości od osi współrzędnych (rys. 30b).Osie współrzędnych tworzą tak zwane bazy wymiarowe. Baza wymiarowa danego przedmiotu to powierzchnia, krawędź lub oś symetrii, względem których wyznacza się połoŜenie innych jego powierzchni, krawędzi lub osi symetrii. Za bazy wymiarowe przyjmuje się dowolne powierzchnie, krawędzie lub osie.

Rys. 30. Wymiarowanie płytki we współrzędnych prostokątnych [opracowanie własne]


Wymiarowanie kształtów geometrycznych przedmiotów Wymiarowanie średnic – zawsze wymiaruje się za pomocą znaku ∅ i odpowiedniej

liczby wymiarowej (np. ∅40) - rysunek 31.

Rys. 31. Wymiarowanie średnic [opracowanie własne]

Wymiarowanie promieni – zawsze wymiaruje się za pomocą znaku R i odpowiedniej liczby wymiarowej (np. R40) – rysunek 32.

Rys. 32. Wymiarowanie promieni [opracowanie własne]

Wymiarowanie kuli - zawsze wymiaruje się za pomocą znaku O i odpowiedniej liczby wymiarowej (np. Ο∅60) – rysunek 33.

Rys. 33. Wymiarowanie kuli [6] Wymiarowanie łuku – zawsze wymiaruje się przy pomocy znaku i odpowiedniej liczby wymiarowej (rys. 34).

Rys. 34. Wymiarowanie łuku [opracowanie własne]

np. 120


Wymiarowanie otworów walcowych – wymiaruje się podając średnicę otworu i grubość materiału lub głębokość otworu (rys. 35).

Rys. 35. Wymiarowanie otworów walcowych [opracowanie własne]

Wymiarowanie ścięć krawędzi – wymiaruje się podając długość i kąt ścięcia (rys. 36).

Rys. 36. Wymiarowanie ścięć krawędzi [6]

Wymiarowanie powierzchni zbieŜnych – względem kierunku pionowego lub poziomego moŜna wymiarować z uŜyciem wymiarów liniowych. Stosuje się takŜe znak wymiarowy zbieŜności (rys. 37).

Rys. 37. Wymiarowanie powierzchni zbieŜnych [opracowanie własne]

Wymiarowanie powierzchni pochylonych – wymiaruje się podobnie jak pochylone jednostronnie (rys. 38).

Rys. 39. Wymiarowanie powierzchni pochylonych [opracowanie własne] Sposoby wymiarowania Wymiarowanie w układzie szeregowym – (wymiarowanie łańcuchowe) polega na ustawieniu poszczególnych wymiarów składowych w szeregu (rys. 40). Wymiarowanie w układzie równoległym – polega na określeniu wymiarów od jednej bazy wymiarowej (rys. 41).


Rys. 40. Wymiarowanie w układzie szeregowym [6] Rys. 41. Wymiarowanie w układzie równoległym [6]

Wymiarowanie w układzie mieszanym – stanowi połączenie wymiarowania szeregowego i równoległego (rys. 42). Rys. 42. Wymiarowanie w układzie mieszanym [6]


Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Dlaczego linie wymiarowe nie mogą pokrywać się z osiami symetrii lub krawędziami

przedmiotu? 2. Jak wymiaruje się średnice? 3. Jak wymiaruje się powierzchnie zbieŜne? 4. Czym się charakteryzuje wymiarowanie w układzie szeregowym? 4.6.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1

Zwymiaruj przedmiot przedstawiony na rysunku.




1) wyszukać w materiałach dydaktycznych informacje o wymiarowaniu, 2) zwymiarować przedmiot zgodnie z zasadami.

WyposaŜenie stanowiska pracy: −−−− przybory kreślarskie, −−−− normy dotyczące wymiarowania, −−−− arkusz do ćwiczeń. Ćwiczenie 2

Na rysunku przedstawiono zwymiarowany przedmiot. Zwymiaruj ten przedmiot zgodnie z zasadami. Jakie zasady wymiarowania naruszono?



1) wyszukać w materiałach dydaktycznych informacji o wymiarowaniu, 2) zwymiarować przedmiot zgodnie z zasadami.

WyposaŜenie stanowiska pracy: − przybory kreślarskie, − normy dotyczące wymiarowania, − arkusz do ćwiczeń. 4.6.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz:

Tak

Nie 1) określić ogólne zasady wymiarowania? � � 2) określić porządkowe zasady wymiarowania? � � 3) wyjaśnić, na czym polega zasada grupowania wymiarów? � � 4) wyjaśnić, na czym polega zasada pomijania wymiarów oczywistych? � �


4.7. Szkicowanie 4.7.1. Materiał nauczania

Szkicowanie jest to wykonanie rysunku bez pomocy przyborów rysunkowych, czyli rysunek jest wykonany odręcznie. Rysunek szkicowy, jak kaŜdy rysunek techniczny, podlega wszystkim wymaganiom norm rysunkowych. Szkic staje się rysunkiem, jeŜeli odwzorowuje przedmiot w określonej podziałce z uwzględnieniem wszystkich zasad dotyczących rysunku technicznego. Szkicowanie płaskich przedmiotów

Płaskie przedmioty o jednakowej grubości rysuje się tak, jakby leŜały na płaszczyźnie rysunku. Zarysy krawędzi szkicowanych przedmiotów są przewaŜnie odcinkami prostych, przecinających się pod róŜnymi katami lub łukami kół oraz innych krzywych. Grubość płaskich przedmiotów określa się cyfrą umieszczoną wewnątrz zarysu, poprzedzając ją znakiem (x), np. x5 – grubość przedmiotu wynosi 5 mm.

Rys. 43. Szkice przedmiotów o zarysach prostych [opracowanie własne]

Rys. 44. Szkice przedmiotów o zarysach zaokrąglonych [opracowanie własne] Szkicowanie przedmiotów o złoŜonych strukturach

Przedmioty o złoŜonych kształtach posiadają tzw. trzeci wymiar, czyli grubość, który był oznaczony poprzednio jako x5. Osiąga się to poprzez narysowanie przedmiotu poprzez rzutowanie prostokątne lub aksonometryczne. Szkic powinien być tak wykonany, aby odwzorowywał przedmiot i moŜna było na jego podstawie wykonać rysunek wykonawczy. Podczas wykonywania szkicu naleŜy przestrzegać niŜej wymienionych zasad: −−−− szkic wykonuje się odręcznie, łuki i okręgi moŜna wykonać przy pomocy cyrkla, −−−− szkic najlepiej wykonać na kratkowanym papierze o znormalizowanym formacie, −−−− szkic wykonuje się zachowując proporcje wymiarowe, −−−− liczba rzutów na szkicu powinna być jak najmniejsza, ale pozwalająca na pełne

odwzorowanie przedmiotu, −−−− rozmieszczenie rzutów i ich usytuowanie na arkuszu powinno być zgodne z zasadami

rzutowania prostokątnego, −−−− pomiędzy rzutami powinien być zachowany odstęp umoŜliwiający narysowanie

wymiarów, −−−− główny widok powinien zawierać jak najwięcej cech charakterystycznych przedmiotu

i zawierać jak najwięcej wymiarów.


Etapy szkicowania Na rysunku 45. przedstawiono szkic przedmiotu narysowanego w rzutach prostokątnych

i w rzucie dimetrii ukośnej.

Rys. 45. Szkic przedmiotu w rzutach prostokątnych i w rzucie dimetrii ukośnej [opracowanie własne]

Po ustaleniu liczby niezbędnych rzutów prowadzimy podstawowe dla poszczególnych rzutów osie symetrii,

Rys. 46. Etapy szkicowania – rysowanie osi symetrii [opracowanie własne] cienką linią rysujemy kontury przedmiotu,

Rys. 47. Etapy szkicowania – rysowanie konturów przedmiotu [opracowanie własne]

dorysowujemy pozostałe widoczne krawędzie,

Rys. 48. Etapy szkicowania – rysowanie widocznych krawędzi [opracowanie własne] rysujemy niewidoczne krawędzie przedmiotu linią kreskową,


Rys. 49. Etapy szkicowania – rysowanie niewidocznych krawędzi [opracowanie własne] na poszczególne rzuty nanosimy pomocnicze linie wymiarowe i linie wymiarowe,

Rys. 50. Etapy szkicowania – rysowanie pomocniczych linii wymiarowych i linii wymiarowych [opracowanie własne]

wymiarujemy poszczególne rzuty, wstawiając odpowiednie wymiary.

Rys. 51. Etapy szkicowania – wstawianie odpowiednich wymiarów [opracowanie własne] Szkicowanie w rzutach aksonometrycznych

Do odwzorowania przedmiotu w jednym rzucie z zachowaniem podstawowych wymiarów (wysokości, szerokości i głębokości) stosuje się tzw. rzut dimetrii ukośnej.

Rys. 10. Szkicowanie w rzucie dimetrycznym ukośnym [6]



Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. W jakim celu wykonuje się szkic? 2. Jakie zasady naleŜy przestrzegać podczas wykonywania szkicu? 3. Na czym polega szkicowanie przedmiotów o złoŜonych kształtach? 4.7.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1

Rysunek przedstawia przedmiot w rzutach prostokątnych. Sporządź szkic tego przedmiotu w rzucie aksonometrycznym dimetrii ukośnej.



Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) wyszukać w materiałach dydaktycznych informacji o szkicowaniu, 2) wyszukać w materiałach dydaktycznych informacji o rzutowaniu prostokątnym, 3) wyszukać w materiałach dydaktycznych informacji o dimetrii ukośnej, 4) wykonać szkic przedmiotu zgodnie z załoŜeniami.


−−−− przybory kreślarskie, −−−− normy dotyczące rysunku technicznego, −−−− poradnik dla ucznia. 4.7.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz:

Tak

Nie 1) wyjaśnić, na czym polega szkicowanie płaskich przedmiotów? � � 2) wyjaśnić, na czym polega szkicowanie przedmiotów o złoŜonych

kształtach? �

�

3) wyjaśnić, na jakie elementy zwraca się szczególną uwagę przy szkicowaniu?

�

�

4) określić dopuszczalne uproszczenia rysunkowe na szkicu? � �


4.8. Tolerowanie wymiarów na rysunkach 4.8.1. Materiał nauczania

RozróŜniamy wymiary nominalne, rzeczywiste, zaobserwowane i tolerowane. Wymiar nominalny – ustalony przez konstruktora i podany na rysunku. Wymiar rzeczywisty – uzyskany w wyniku obróbki. Wymiar tolerowany – posiada liczbowo określony górny i dolny wymiar graniczny. Odchyłka górna – róŜnica między górnym wymiarem granicznym a wymiarem nominalnym. Odchyłka dolna – róŜnica między dolnym wymiarem granicznym a wymiarem nominalnym. Tolerancja – róŜnica między górnym wymiarem granicznym a dolnym wymiarem granicznym. Ma zawsze wartość dodatnią.

Rys. 53. Wymiary graniczne, odchyłki i pole tolerancji [2] Oznaczenia na rysunku 53. są następujące: Do – wymiar nominalny otworu, Dw – wymiar nominalny wałka, Aw – wymiar dolny graniczny wałka, Ao – wymiar dolny graniczny otworu, Bw – wymiar górny graniczny wałka, Bo – wymiar górny graniczny otworu, es – odchyłka górna wałka, Es – odchyłka górna otworu, ei – odchyłka dolna wałka, Ei – odchyłka dolna otworu, T – tolerancja.

Pomiędzy wymiarami i odchyłkami zachodzą następujące zaleŜności: – dla wymiaru zewnętrznego

Bw – D = es → Bw = es + D Aw – D = ei → Aw = ei + D

– dla wymiaru wewnętrznego Bo – D = Es → Bo = Es + D Ao –D = Ei → Ao = Ei + D

Tolerancja dla wymiaru zewnętrznego T = Bw – Aw

Tolerancja dla wymiaru wewnętrznego T = Bo – Ao

Wymiar tolerowany to wymiar nominalny łącznie z odchyłkami.


Rodzaje tolerowań: −−−− tolerowanie symetryczne – obie odchyłki mają jednakową wartość bezwzględną, −−−− tolerowanie asymetryczne – jedna z odchyłek jest równa zeru, −−−− tolerowanie asymetryczne dwustronne – wartości i znaki odchyłek są róŜne, −−−− tolerowanie asymetryczne jednostronne – obie odchyłki mają jednakowe znaki.

Tolerowanie swobodne - odchyłki wymiarów dobiera konstruktor według własnego uznania.

Tolerowanie normalne – odchyłki wymiarów przyjmuje się według znormalizowanego układu tolerancji wałków i otworów (dla wymiarów do 3150 mm).

Tolerowany normalnie wymiar powinien zawierać: −−−− wymiar nominalny, −−−− symbol literowy połoŜenia pola tolerancji, −−−− symbol liczbowy klasy dokładności.

Rys. 54. Przykłady tolerowania wymiarów [5] Rys. 55. Oznaczenie wymiaru normalnie tolerowanego [5] Rys. 56. Przykłady tolerowania normalnego [5] 4.8.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Czym charakteryzuje się wymiar tolerowany? 2. Jaki obszar określa pole tolerancji? 3. W jaki sposób zapiszesz wymiar tolerowany? 4. Jak nazwiesz czynność doboru odchyłek i ustalania tolerancji wymiarów? 5. Jakie znasz rodzaje tolerowań? 4.8.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1

Dla wałka o średnicy D = 35 mm górny wymiar graniczny wynosi Bw = 35,02 mm, a dolny wymiar graniczny Aw = 34,8 mm. Oblicz odchyłki i tolerancje.



1) wyszukać w materiałach dydaktycznych informacje o odchyłkach i tolerancjach, 2) obliczyć odchyłki i tolerancje, 3) rozróŜnić zaleŜności zachodzące pomiędzy wymiarami i odchyłkami.


−−−− normy dotyczące tolerowania wymiarów, −−−− arkusz do ćwiczenia. Ćwiczenie 2

Oblicz wymiary graniczne i tolerancję wymiaru 30 15,01,0

+− .


1) wyszukać w materiałach dydaktycznych informacje o odchyłkach i tolerancjach, 2) obliczyć odchyłkę górną i dolną oraz tolerancję.


−−−− normy dotyczące tolerowania wymiarów, −−−− arkusz do ćwiczenia. 4.8.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz:

Tak

Nie 1) określić tolerowanie wymiaru? � � 2) wymienić rodzaje tolerowań? � � 3) określić sposób tolerowania wewnątrz materiału? � � 4) określić sposób tolerowania normalnego? � �


4.9. Tolerowanie kształtu i połoŜenia 4.9.1. Materiał nauczania

Odchyłka kształtu jest róŜnica między kształtem powierzchni i płaszczyzny do niej przylegającej. Tolerancja kształtu jest to największa dopuszczalna odchyłka kształtu. Odchyłka prostoliniowości jest to największa odległość między zarysem rzeczywistym a teoretyczną prostą przylegającą (rys. 57).

Tolerancja prostoliniowości to największa dopuszczalna odchyłka prostoliniowości.

Rys. 57. Odchyłka prostoliniowości [5]

Odchyłka płaskości to największa odległość między powierzchnią rzeczywistą, a płaszczyzną przylegającą (rys. 58). Tolerancja płaskości to największa dopuszczalna odchyłka płaskości. Odchyłka okrągłości to największa odległość między zarysem rzeczywistym, a okręgiem przylegającym (rys. 59). Tolerancja okrągłości to największa dopuszczalna odchyłka okrągłości. Odchyłka walcowości to największa odległość między powierzchnią rzeczywistą, a powierzchnią walca przylegającego (rys. 60). Tolerancja walcowości to największa dopuszczalna odchyłka walcowości.

Rys. 58. Odchyłka płaskości [5]

Rys. 59. Odchyłka okrągłości [5] Rys. 60. Odchyłka walcowości [5]


Odchyłka połoŜenia to róŜnica między połoŜeniem rzeczywistym powierzchni, a jej połoŜeniem geometrycznym. Tolerancja połoŜenia to największa dopuszczalna odchyłka połoŜenia. Odchyłka równoległości to róŜnica największej A i najmniejszej B odległości między dwiema płaszczyznami przylegającymi (rys. 61). Tolerancja równoległości to największa dopuszczalna odchyłka równoległości.

Rys. 61. Odchyłka równoległości [5]

Odchyłka prostopadłości to róŜnica między kątem rzeczywistym a kątem 90o dwóch płaszczyzn (rys. 62). Tolerancja prostopadłości – największa dopuszczalna odchyłka prostopadłości.

Rys. 62. Odchyłka prostopadłości [5]

Odchyłka współosiowości – największa odległość między osią rozpatrywanej powierzchni a osią odniesienia (rys. 63). Tolerancja współosiowości – największa dopuszczalna odchyłka współosiowości. Odchyłka symetrii to największa odległość płaszczyzny symetrii danego elementu od płaszczyzny symetrii (rys. 64). Tolerancja symetrii to największa dopuszczalna odchyłka symetrii.

Rys. 63. Odchyłka współosiowości [5] Rys. 64. Odchyłka symetrii [5]


Oznaczenie tolerancji kształtu i połoŜenia zawiera (rys. 65): −−−− znak tolerancji, −−−− wartość tolerancji w milimetrach, −−−− literowe oznaczenie elementu odniesienia.

Rys. 66. Oznaczenie tolerancji na rysunku [5] W Tabeli 3 przedstawiono rodzaje tolerancji kształtu i połoŜenia oraz ich znaki graficzne.

Tabela 1. Rodzaje tolerancji kształtu i połoŜenia oraz ich znaki graficzne [5]


Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Czego dotyczy tolerancja kształtu? 2. Czego dotyczy tolerancja połoŜenia? 3. Jak zapisuje się informację dotyczącą tolerancji połoŜenia? 4. Jak się oznacza tolerancję połoŜenia – równoległość?


4.9.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1

Na rysunku przedstawiony jest przedmiot z oznaczoną powierzchnią A. Oznacz tolerancję prostoliniowości tej powierzchni, z odchyłką równą 0,08 mm.



1) wyszukać w materiałach dydaktycznych informacji o tolerancjach kształtu, 2) wyszukać w normie informacji o znakach graficznych dotyczących tolerowania kształtu, 3) oznaczyć tolerancję prostoliniowości zgodnie z normą.


−−−− normy dotyczące tolerancji kształtu i połoŜenia, −−−− arkusz do ćwiczenia. Ćwiczenie 2

Na rysunku przedstawiony jest przedmiot z oznaczoną powierzchnią A i określonym wymiarem. Oznacz tolerancję prostopadłości wymiarowanego elementu przedmiotu w stosunku do powierzchni A z odchyłką równą 0,1 mm.

Rys. do ćwiczenia 2 [opracowanie własne] Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) wyszukać w materiałach dydaktycznych informacji o tolerancjach połoŜenia, 2) wyszukać w normie informacji o znakach graficznych dotyczących tolerowania

połoŜenia, 3) oznaczyć tolerancję prostopadłości zgodnie z normą.


−−−− normy dotyczące tolerancji kształtu i połoŜenia, −−−− arkusz do ćwiczenia.


4.9.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz:

Tak

Nie 1) określić celowość stosowania tolerancji kształtu? � � 2) określić celowość stosowania tolerancji połoŜenia? � � 3) określić jednostki tolerancji kształtu i połoŜenia? � � 4) rozróŜnić znaki tolerancji kształtu i połoŜenia? � �


4.10. Pasowania 4.10.1. Materiał nauczania

Pasowanie to skojarzenie dwóch części maszyn (przewaŜnie wałka i otworu) o jednakowym wymiarze nominalnym. Podczas projektowania urządzeń pasowanie wałka i otworu uzyskuje się poprzez stosowanie zasady stałego wałka lub zasady stałego otworu. W budowie maszyn powszechnie stosuje się pasowania normalne, które tworzy się według zasady stałego otworu (tabela. 4). Zasada stałego otworu polega na tym, Ŝe do otworu tzw. podstawowego H dobiera się wałki o róŜnych polach tolerancji.

Tabela 4. Pasowania normalne według zasady stałego otworu [5]

Odchyłka dolna otworu podstawowego H jest równa zeru (rys. 67).

Rys. 67. Otwór podstawowy – odchyłka dolna EI = 0 [6]

W szczególnych przypadkach stosuje się pasowania według zasady stałego wałka (tabela 2). Zasada stałego wałka polega na tym, Ŝe do wałka tzw. podstawowego h dobiera się otwory o róŜnych polach tolerancji.


Tabela 5. Pasowania normalne według zasady stałego wałka [5]

Górna odchyłka wałka podstawowego h jest równa zeru (rys. 68).

Rys. 68. Wałek podstawowy – odchyłka górna es=0 [6] MoŜna tolerować nie tylko średnice wałków i otworów, lecz takŜe wszystkie inne wymiary liniowe. Do powszechnego stosowania zalecane są pasowania normalne, do których naleŜą: 1) pasowanie luźne – pomiędzy wałkiem a otworem występuje luz, 2) pasowanie ciasne – pomiędzy wałkiem a otworem występuje wcisk, 3) pasowanie mieszane – pomiędzy wałkiem a otworem moŜe wystąpić luz lub wcisk).

Oznaczenie pasowania wałka i otworu powinno zawierać (rys. 69):

−−−− wymiar nominalny pasowania, −−−− symboliczne oznaczenie wymiaru tolerowanego otworu, −−−− symboliczne oznaczenie wymiaru tolerowanego wałka.

Rys. 69. Przykłady oznaczenia: a) otworu, b) wałka, c) pasowania [5]


Oznaczenie pasowania musi zawierać oznaczenie pola tolerancji otworu oraz (za ukośną kreską) oznaczenie pola tolerancji wałka, np. 40H7/g6 (rys. 70).

Rys. 70. Zapis pasowania: 1) wymiar nominalny pasowania, 2) symbol odchyłki podstawowej otworu, 3) klasa dokładności otworu, 4) ukośna kreska, 5) symbol odchyłki podstawowej wałka, 6) klasa dokładności wałka [opracowanie własne]


Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Jakie rozróŜniamy pasowania? 2. Na czym polega zasada stałego otworu? 3. Czym się charakteryzują pasowania normalne? 4.10.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1

Określ zasadę pasowania otworu ∅ 25 015,0+ z wałkiem ∅ 25 023,0007,0

++ .


1) wyszukać w materiałach dydaktycznych informacji o pasowaniach, 2) wyszukać w normach odchyłki dla średnic otworów i wałków w zaleŜności od wartości

średnicy i Ŝądanej dokładności wykonania. WyposaŜenie stanowiska pracy:

−−−− normy dotyczące pasowań, −−−− arkusz do ćwiczeń. Ćwiczenie 2

Dla pasowania ∅ 30 H7/h6 (zasada stałego otworu) dobierz wartości liczbowe odchyłek otworu i wałka.


1) wyszukać w materiałach dydaktycznych informacji o pasowaniach, 2) wyszukać w normach odchyłki dla średnic otworów i wałków w zaleŜności od wartości średnicy i Ŝądanej dokładności wykonania.


WyposaŜenie stanowiska pracy: −−−− normy dotyczące pasowań, −−−− arkusz do ćwiczeń. 4.10.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz:

Tak

Nie 1) wyjaśnić, na czym polega pasowanie? � � 2) wyjaśnić, w jaki sposób określa się rodzaj pasowania? � � 3) wyjaśnić, dlaczego przy zasadzie stałego wałka średnicę wałka

toleruje się asymetrycznie w głąb materiału? �

�

4) określić pasowanie luźne według zasady stałego otworu? � �


4.11. Oznaczanie chropowatości powierzchni 4.11.1. Materiał nauczania

Proces technologiczny polegający na ukształtowaniu przedmiotu zgodnie z dokumentacją techniczną poprzez usunięcie nadmiaru materiału nazywamy obróbką ubytkową. Na rysunku 71 przedstawiono klasyfikację obróbki ubytkowej.

Rys. 71. Klasyfikacja obróbki ubytkowej [opracowanie własne]

Obróbka skrawaniem polega na kształtowaniu przedmiotu przez usuwanie tzw. „naddatku na obróbkę”. Obróbka skrawaniem dzieli się na: −−−− obróbkę wiórową, którą przeprowadza się narzędziem skrawającym. Naddatek na

obróbkę jest usuwany w postaci wiórów; −−−− obróbkę ścierną, którą przeprowadza się wieloma drobnymi ostrzami o nie ustalonym

kształcie i liczbie, wióry są drobne. Obróbka erozyjna polega na usuwaniu naddatku w wyniku bardzo drobnych odprysków

i wykruszeń materiału w fazie stałej, rozpuszczania się lub topienia oraz parowania obrabianego materiału. RozróŜniamy następujące rodzaje obróbki erozyjnej: −−−− obróbka elektroerozyjna, erozję wywołują wyładowania elektryczne; −−−− obróbka elektrochemiczna, erozja jest wynikiem procesów chemicznych zachodzących

podczas przepływu prądu między elektrodami w elektrolicie; −−−− obróbka strumieniowo-erozyjna, erozję powoduje strumień cząsteczek o wysokim

stopniu koncentracji energii, np. strumień elektronów. Podczas obróbki, wskutek nacisku ostrza narzędzia i działania wysokiej temperatury,

warstwa wierzchnia zmienia swoje właściwości. Jakość powierzchni, czyli dokładność obróbki, zaleŜy od parametrów skrawania, geometrii narzędzia oraz własności materiału obrabianego. Działanie wyŜej wymienionych czynników ma decydujący wpływ na chropowatość powierzchni. Oznaczanie chropowatości powierzchni na rysunkach składa się z następujących elementów: −−−− znaku chropowatości, −−−− wartości liczbowej parametru Ra lub Rz, −−−− oznaczeń dodatkowych (sposobu obróbki).

Parametr Ra nazywa się średnią arytmetyczną profilu chropowatości. Parametr Rz nazywa się wysokością chropowatości według 10 punktów. Wartości parametrów Ra i Rz oraz odcinka elementarnego są znormalizowane. Chropowatość powierzchni na rysunkach oznacza się przez podanie wartości parametru Ra lub Rz pod dodatkową linią znaku chropowatości (rys. 72).

Obróbka ubytkowa

Obróbka skrawaniem

Obróbka wiórowa

Obróbka ścierna

Obróbka erozyjna

Obróbka elektroerozyjna

Obróbka elektrochemiczna

Obróbka strumieniowo-erozyjna


Wymagany sposób obróbki podajemy słownie nad dodatkową linią znaku chropowatości (rys. 73).

Rys. 72. Przykład oznaczenia chropowatości powierzchni [6] Rys. 73. Przykład oznaczenia

chropowatości powierzchni oraz sposobu obróbki [6]

Sposoby rysowania i oznaczenia chropowatości róŜnych powierzchni pokazano na rysunku 74.

Rys. 74. Przykład oznaczenia chropowatości powierzchni na rysunku [opracowanie własne]

Oznaczanie na rysunkach obróbki cieplnej (rys. 75) składa się z następujących elementów: −−−− rodzaj obróbki cieplnej (nawęglać, hartować), −−−− głębokość warstwy utwardzonej wraz z dopuszczalnymi odchyłkami w milimetrach, −−−− twardość wraz z dopuszczalnymi odchyłkami.

Rys. 75. Przykład oznaczenia obróbki cieplnej na rysunku [opracowanie własne]

Powłoki na rysunkach oznacza się następująco (rys. 76.): −−−− gdy przedmiot ma być pokryty jednolitą powłoką, oznaczenie powłoki oznacza się na

rysunku wielką literą np. A, wpisywaną nad linią odniesienia, a rodzaj powłoki i dotyczące jej wymagania podaje się w warunkach technicznych.

Rys. 76. Przykład oznaczenia powłoki na rysunku [opracowanie własne]


Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Co to jest chropowatość powierzchni? 2. Jak wpływa chropowatość powierzchni jednej części na jej współpracę z innymi

częściami urządzenia? 3. Jaki parametr chropowatości powierzchni jest uprzywilejowany? 4. Jak oznacza się na rysunkach chropowatość powierzchni?

szlifować

Ra 0,63

frezować

Ra 2,5

Ra 2,5

Ra 5 Ra 0,63

Ra 5

Ra

0,63

Ra

10

Ra 1,25

HRC 60

A


4.11.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1

Na rysunku przedstawiony jest przedmiot, którego oznaczone płaszczyzny wykonane są róŜnymi technikami obróbki. Oznacz chropowatość: −−−− powierzchni B – frezowanie dokładne, −−−− powierzchni A – szlifowanie.



1) wyszukać w materiałach dydaktycznych informacji o chropowatości powierzchni, 2) wyszukać w normie informacji o znakach graficznych dotyczących chropowatości, 3) oznaczyć chropowatość powierzchni zgodnie z normą.


−−−− normy dotyczące chropowatości, −−−− arkusz do ćwiczenia. Ćwiczenie 2

Na podstawie zapisanych na rysunku parametrów Ra określ rodzaj obróbki.



1) wyszukać w materiałach dydaktycznych informacji o chropowatości powierzchni, 2) wyszukać w normie informacji o znakach graficznych dotyczących chropowatości, 3) określić rodzaj obróbki powierzchni.


WyposaŜenie stanowiska pracy: −−−− normy dotyczące chropowatości, −−−− arkusz do ćwiczenia. 4.11.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz:

Tak

Nie 1) określić parametry chropowatości powierzchni? � � 2) wyjaśnić, w jakich jednostkach określa się chropowatość

powierzchni? � �

3) wyjaśnić, jak naleŜy zinterpretować znak chropowatości umieszczony w górnym prawym rogu rysunku wykonawczego?

� �

4) określić sposoby oznaczania obróbki cieplnej? � �


5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA 1. Przeczytaj uwaŜnie instrukcję. 2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi. 3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych. 4. Test zawiera 22 zadań. Do kaŜdego zadania dołączone są 4 moŜliwości odpowiedzi.

Tylko jedna jest prawidłowa. 5. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej

rubryce znak X. W przypadku pomyłki naleŜy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania. 7. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudności, wtedy odłóŜ jego rozwiązanie

na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas. 8. Na rozwiązanie testu masz 35 minut.

Powodzenia!


ZESTAW ZADA Ń TESTOWYCH 1. Rysunek przedstawia arkusz rysunkowy formatu

a) A5. b) A4. c) A3. d) A2.

2. Do rysowania krawędzi przedmiotu uŜywa się linii

a) ciągłej grubej. b) kreskowej cienkiej. c) falistej cienkiej. d) przerywanej cienkiej.

3. JeŜeli prostokąt przedstawiony na rysunku narysujesz w podziałce 1:5, to jego wymiary

będą wynosić a) a = 40 mm, b = 80 mm. b) a = 50 mm, b = 90 mm. c) a = 60 mm, b = 100 mm. d) a = 70 mm, b = 110 mm.

4. Prawidłowy układ osi współrzędnych stosowany w dimetrii ukośnej przedstawia rysunek 5. Rzutowanie prostokątne przedmiotu wykonanego z drutu przedstawionego w dimetrii

ukośnej przedstawia rysunek

b=400

a=200


6. Rzuty prostokątne bryły przedstawione są na rysunku 7. Bryłą narysowaną w dimetrii ukośnej jest bryła 8. Zaznaczoną płaszczyznę przekroju A – A jest


9. Rzutem przekroju jest 10. Poprawnie zakreskowany przekrój przedmiotu jest na rysunku 11. Rzut przekroju dokonany płaszczyzną A – A jest na rysunku 12. Porządkowe zasady wymiarowania określają, Ŝe

a) wymiaruje się krawędzie niewidoczne przedmiotu. b) linie wymiarowe mogą się ze sobą przecinać. c) naleŜy pomijać wymiary oczywiste. d) powtarza się wymiary.

13. Zwymiarowaną średnicę tulejki przedstawia rysunek

B CA D


14. Poprawnie zwymiarowany przedmiot jest na rysunku 15. Wymiar tolerowany to wymiar, który posiada

a) tolerancję współosiowości. b) pole tolerancji. c) tolerancję symetrii. d) dolny i górny wymiar graniczny.

16. Na rysunku przedmiotu przedstawiono wymiar tolerowany liczbowo, liczba -0,01 oznacza

a) dolną odchyłkę. b) górną odchyłkę. c) tolerancję. d) górny wymiar graniczny.

17. Pasowanie P7/h6 według zasady stałego wałka jest pasowaniem

a) luźnym. b) mieszanym. c) ciasnym. d) wciskowym.

18. Przedstawiony na rysunku znak oznacza tolerancję

a) płaskości. b) zarysu przekroju wzdłuŜnego. c) równoległości. d) symetrii.

19. Tolerancja kształtu dotyczy

a) prostopadłości. b) walcowości. c) przecinania się osi. d) współosiowości.


Rz 3,2szlifować

50

A B C D

Ra 2,5

20. Oznaczenie chropowatości z parametrem Ra znajduje się na rysunku 21. Rysunek przedstawiający zatrzask, to rysunek

a) wykonawczy. b) złoŜeniowy. c) ideowy. d) schemat.

22. Rysunek przedstawiający końcówkę, to rysunek

a) wykonawczy. b) złoŜeniowy. c) ideowy. d) schemat.


KARTA ODPOWIEDZI Imię i nazwisko..................................................................................................... Odwzorowywanie elementów maszyn Zakreśl poprawną odpowiedź.

Nr zadania

Odpowiedź Punkty

1 a b c d 2 a b c d 3 a b c d 4 a b c d 5 a b c d 6 a b c d 7 a b c d 8 a b c d 9 a b c d 10 a b c d 11 a b c d 12 a b c d 13 a b c d 14 a b c d 15 a b c d 16 a b c d 17 a b c d 18 a b c d 19 a b c d 20 a b c d 21 a b c d 22 a b c d

Razem:


6. LITERATURA 1. Burcan J.: Podstawy rysunku technicznego. Wydawnictwa Naukowo-Techniczne,

Warszawa 2006 2. Buksiński T., Szpecht A.: Rysunek techniczny. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne,

Warszawa 1998 3. Dobrzański T.: Rysunek techniczny maszynowy. Wydawnictwa Naukowo-Techniczne,

Warszawa 2004 4. Lewandowski T.: Rysunek techniczny dla mechaników. Wydawnictwa Szkolne

i Pedagogiczne, Warszawa 1997 5. Waszkiewicz E. i S.: Rysunek zawodowy dla ZSZ. WSiP, Warszawa 1994

odwzorowywanie elementów maszyn...

Documents