ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик,...

120
Узбекистон Республикаси Олий ва У рта махсус таълим вазирлиги Низомий номидаги Тошкент Давлат педагогика университети «Фалсафа» кафедраси Иброхим Каримов, Сирожия Валиева, Карима Туленова ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА (услубий кулланма) Тошкент 2008 й www.ziyouz.com kutubxonasi

Upload: others

Post on 20-Aug-2021

22 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

Узбекистон Республикаси Олий ва У рта махсус таълим вазирлиги

Низомий номидаги Тошкент Давлат педагогика университети

«Фалсафа» кафедраси

Иброхим Каримов, Сирожия Валиева, Карима Туленова

ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА(услубий кулланма)

Тошкент 2008 й

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 2: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

Муаллифлар: Иброхим Каримов — фалсафа фанлари доктори, профессор Карима Туленова — фалсафа фанлари доктори, профессор Валиева Сирожия - фалсафа фанлари номзоди

Услубий кулланма «Ижтимоий фалсафа» курси буйича «Миллий истиклол гояси; хукук ва маънавият асослари» бакалавр ихтисослиги укув дастури асосида тайёрланган.

Маъсул мухаррир: фалсафа фанлари номзоди, доцент М.Рустамова

Такризчилар:фалсафа фанлари доктори Б.Туйчиев фалсафа фанлари номзоди М.Тилаволдиева

Услубий кулланма Низомий номидаги Гошкент Давлат Педагогика Университетининг Илмий кснгашидатасдикланган

© Низомий номидаги ТДПУ

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 3: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

К И Р И Ш

Мустакиллик йилларида жамиятнинг мохиятини янгича фалсафий тушуниш эхтиёжи юзага келди. «Ижтимоий фалсафа» фани «Миллий истикдол гояси; хукук ва маънавият асослари» бакалавр укув режасига киритилган ихтисослик фани булиб, 95 соатга мулжалланган укув дастури асосида тайёрланган. Бу фан талабаларда, жамият маънавияти сохасида фаолият курсатадиган кадрларда фалсафий дунёкарашни шаютлантиришга хизмат килади; жамият, ижтимоий тараккиёт муаммоларини тугри англаш, жамият хаётида руй бераётган 'губ узгаришлар мохиятини холисона идрок килишга ёрдам беради. Бу уз навбатида булажак мутахассисларнинг педагогик, маънавий-маърифий фаолияти самарадорлигига таъсир курсатади.

Услубий кулланмада жамият, инсон, ижтимоий тараккиёт ва ижтимоий билиш муаммоларига дахлдор фалсафий билимлар у3 ифодасини топган булиб, талабаларнинг «Ижтимоий фалсафа» фанини узлаштиришларига ёрдам беради.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 4: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

1-мавзу. Ижтимоий ф алсаф анинг бахс мавзуси ва вазиф алари.

1. Фалсафа ва ижтимоий фалсафа, улар уртасидаги умумийлик ва алокадорлик.

2. Ижтимоий фалсафанинг бахс мавзуси, максад ва вазифалари.3. Ижтимоий фалсафанинг жамиятдаги урни ва асосий функциялари.4. Ижтимоий фалсафанинг ижгимоий - гуманитар фанлар орасидаги

урни.

Ижтимоий фалсафа фалсафанинг таркибий кисми булиб, инсон ва жамият хакидаги билимлар тизими сифатида антик даврлардан эътиборан аста-секин шакллана бошлаган. Таъкидлаш жоизки, инсоннинг барча билимлари дастлаб фалсафа доирасида мужассамланган. Кейинчалик унинг таркибидан бошка фанлар, чунончи табиий ва гуманитар фанлар ажралиб чиккан.

Фаасафадан бошка фанларнинг аж раш б чикиши унинг ахамиятини насайтирмаган, аксинча, оламни янада чукур, янада атрофлича урганиш имконини берган.

Олам хакидаги билимларнинг тобора ривожланиб бориши, фалсафа доирасидаги билимлардан алохида фанларнинг ажрачиб чикиши ва тараккиётига олиб келган.

Дастлаб фалсафа таркибидан табиий ва ижтимоий фанлар ажралиб чика бошлаган.

Бу жараён узок давом этиб, фалсафадан математика, геометрия, астрономия, кейинчалик геология, геодезия, тиббиёт, механика, физика, химия, биология каби фанлар ажралиб чиккан. Кейинрок фачсафа таркибидан гуманитар ва ижтимоий фанларнинг (XVIII-XIX асрларда) аж раш б чикиш жараёни руй берган. Окибатда социология, этика, эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана бошлаган.

Ижтимоий-фалсафий билимлар дастлаб фалсафа фани таркибида шаклланган ва ривожланган. Ф аг1сафий билимларнинг такомиллашуви жамият, унинг моддий ва маънавий хаёти, ижтимоий муносабатлар, сиёсий, хукукий, ахлокий муаммоларнинг куйилиши ва хал этилиши жамият ва инсон хакида куплаб рисолаларнинг яратилишига сабабчи булган. Буларга Платоннинг «Давлат», «Конунлар», Аристотельнинг «Сиёсат», Форобийнинг «Фозил шахар ахолиси», «Сиёсат илми», Абу Райхон Берунийнинг «Кадимги халклардан колган ёдгорликлар», Мирзо Улугбекнинг «Турт улус тарихи», Ал-Маргинонийнинг «Ал-Хидоя», Томас Гоббснинг «Гражданлик тугрисида», Гегельнинг «Тарих фалсафаси», «Хукук фатсафаси» каби асаралари, рисолатарини келтириш мумкин. Айнан ана шу рисолахарда жамият, инсон хакидаги фалсафий билимлар уз ифодасини топган.

4

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 5: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

Кейинчалик ижтимоий фалсафа алохида фан сифатида ажралиб чиккан.

Фалсафа ва ижтимоий фалсафа узаро узвий боглик. Ижтимоий фалсафа жамият хакидаги фалсафий билимлар тизими сифатида фалсафа фанининг узвий кисми хисобланади. Агар фалсафа одам ва олам муносабатяари тахлили билан шугулланса, ижтимоий фалсафа жамият, инсон ва улар орасидаги муносабатларни тадкик этади. Агар фалсафа олам ва одам, одамнинг оламга муносабати, оламнинг мохияти, конуниятлари тугрисидаги фан булса, ижтимоий фалсафа оламнинг таркибий кисми булган жамият хакидаги фалсафий билимлар тизими хисобланади. Ш унинг учун хам ижтимоий фалсафани фалсафий таълимотларнинг узига хос куриниши сифатида тахлил килмок лозим.

Ижтимоий фалсафа фалсафа таркибидаги онтология, гносеология, методология, антропология таълимотлари билан бевосита боглик булиб, у шу таълимотларнинг жамиятга изчил татбик этилишининг натижаси ва махсули сифатида махсус урганилади.

Ижтимоий фалсафа борлик фалсафаси, онтология таълимоти билан бевосита боглик. Фалсафа борликни бир бутун яхлит олам сифатида олиб урганади. Ижтимоий фалсафа борликнинг узига хос куриниши, ижтимоий борлик, яъни жамият, унинг мохияти, конуниятларини, инсоннинг жамиятга муносабатини урганади.

Ижтимоий фалсафа гносеология (илми) билан бевосита боглик. Фалсафа оламни билишга дахлдор муаммолар билан шугулланса, ижтимоий фалсафанинг диккат марказида жамиятни билиш муаммолари туради. Фалсафа объектив оламнинг инсон онгида акс этиш масалалари, оламни билиш муаммолари билан шугулланса, ижтимоий фалсафа ижтимоий хаётнинг инсон онгида акс этиш муаммоларини урганади ва Инсон онги жамиятга «кандай муносабатда?», «Инсон уз онги билан жамиятни била оладими?» дег ан саволларга жавоб излайди.

Фалсафада оЗтамни билиш йуллари, усуллари ишлаб чикилган ва бу методология (усуллар хакидаги таълимот)да уз ифодасини топган. Ижтимоий фалсафа инсон ва жамиятни урганиш йуллари, усуллари хакида бахс юригади.

Куриниб турибдики, фалсафа ва ижтимоий фалсафа узвий бирликда ва диалектик алокадорликдадир. Бу алокадорликда фалсафа фани умумийликни ифодалайди, ижтимоий фалсафа эса ана шу умумийлик доирасидаги айримликдир.

Ижтимоий фалсафа жамият. инсон. ижтимоий тараккиёт ва ижтимоий билишнинг мохияти, конуниятлари хамда тамойиллари хакидаги фандир. Ижтимоий фалсафа фан, илмий билимлар тараккиётида амал киладиган дифференциация жараёнларининг натижаси хисобланади. Илмий билимлар тараккиётида дифференциация тарихан икки хил тарзда кечган.

5

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 6: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

Дастлабки даврларда одамларнинг билимлари фалсафа фани доирасида жамланган, кейинчалик унинг асосида табиий ва ижтимоий фанлар вужудга келган.

Иккинчи йуналиш - муайян фан доирасида билимларнинг чукурлашуви окибатида унинг тармоклари шаклланган, янги билимларни узида мужассамлантирган янги сохалар пайдо булган.

Фалсафий билимларнинг ривожланиб, чукурлашиб бориши окибатида психология, формал мантик, этика, эстетика каби фанлар ажралиб чиккан. Айни вактда фапсафанинг инсонга ва жамиятга бевосита дахлдор муаммолари ва бу муаммолар доирасида эришилган илмий билимлар ижтимоий фалсафанинг фан сифатида шаклланишига сабаб булган.

Хар кандай фан уз тадкикот объекта, предметига эга, унда оламга хос конуниятлар акс этади.

Ижтимоий фалсафа фанининг урганиш объекта - жамият ва инсон. Ижтимоий фалсафа кишилик жамиятининг келиб чикиши, мохияти, инсон, унинг жамиятга муносабати хакида бахс юритади. Ижтимоий фалсафа жамият хакидаги энг умумий билимлар тизимини ифодалайди. Айни вактда у ижтимоий ривожланиш йулида келиб чикадиган муаммоларни окилона хал этиш, жамият истикболини олдиндан куриш имконини беради.

Фалсафа оламни бир бутун олам сифатида яхлитликда урганса, ижтимоий фалсафа жамиятни яхлит ижтимоий организм сифатида тахлил этади ва жамиятнинг айрим сохаларини тадкик этувчи фан вакиллари эътиборини жамиятнинг нормап ишлаши учун унинг хар бир кисми ва унсури кандай роль уйнашини аниклашга каратади.

Ижтимоий фалсафа нуктаи-назаридан жамият узини-узи ташкилловчи ва бошкарувчи система булиб, у уз ички конуилари билан харакатланади, ривожланади ва такомиллашади. Инсон ва унинг уюшмалари (давлати, сиёсий партиялари, ижтимоий харакатлари ва б.) конунлар доирасида фаолият йуналишини белгиласа, тараккиёт тезлашади; аксинча булса, жамият таназзулга учрайди.

Бинобарин, жамиятни харакатга келтирувчи конунлар ва у асосда уз фаолиятини белгилайдиган жамият субатоми - инсондир. Одамнинг келиб чикиши ва жамиятнинг шаклланиши, инсоннинг жамиятга муносабати, уларнинг узаро алокадорлиги ижтимоий фалсафа тадкик этадиган муаммолардир.

Ижтимоий фалсафа жамият ва инсонни узлуксиз узгариб, ривожланиб борувчи тизим сифатида урганади ва ижтимоий тараккиётнинг мазмун- мохияти, шакл ва куринишлари, ижтимоий тараккиёт конунлари тугрисида бахс юритади.

Ижтимоий фалсафа доирасидаги энг мухим муаммо - жамиятни билиш муаммосидир. Ижтимоий фалсафа жамиятда кечадиган ижтимоий вокеа ва жараёнларни илмий билишнинг методологик асосларни ишлабчикади.

6

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 7: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

Шундай килиб, ижтимоий фалсафанинг муаммолари деганда жамият, инсон, ижтимоий тараккиёт ва ижгимоий билиш муаммолари назарда тутилади.

Ижтимоий фалсафа жамиятга уз-узидан ташкилланувчи, узлуксиз тараккий этиб борувчи ижтимоий организм сифатида карайди. Айни чогда маълум тарихий даврларда баъзи жамиятлар ва цивилизациялар таназзули сабабларини хам тахлил этиб, тарихий хотирани шакллантиради.

Маълумки, хар бир фан оламнинг бирон-бир куринишига дахлдор конуниятларни очишни уз олдига максад килиб куяди. Ижтимоий фалсафа жамият хаёти ва тараккиёти ижтимоий конунларини очиб беради.

Х,ар бир фаннинг мазмуни унинг таянч тушунчалари, терминларида ифодаланганидек, ижтимоий фалсафанинг уз тушунчалари - категориялари мавжуд.

Ижгимоий фалсафанинг таянч тушунчалари ва категориялари деганда «жамият», «инсон», «ижтимоий борлик», «ижтимоий онг», «ижтимоий муносабат», «ижтимоий ишлаб чикариш», «ижтимоий жараён», «маданият», «маънавияг», «кадрият», «объектив шарт-шароит», «цивилизация», «субъектив омиллар», «манфаат», «эхтиёж», «шахе», «оила, «тадрижий ривожланиш», «иктисодий хаёт», «ижтимоий-сиёсий хаёт» кабилар назарда тутилади.

Ижтимоий фалсафа жамият хаётида мухим УРИН тутади. Бу нарса унинг функцияларида намоён булади.

1. Ижтимоий фалсафанинг дунёкарашлилик функцияси. Ижтимоий фалсафа худци фаю афа каби инсоннинг жамият хакидаги илмий дунёкарашини шакллантиради. Албатта инсон дунёкарашини шакллантиришда барча билим сохатари катнащади. Лекин ижтимоий фалсафа яхлит таълимот сифатида инсонда жамият, инсоннинг жамиятдаги урни хакидаги билимларининг шаклланишига ёрдам беради, унга жамиятда руй берадиган турли ижтимоий жараёнларга уз онгли муносабатини шакллантиришга хизмат килади.

2. Ижтимоий фалсафанинг методологик функцияси. Ижтимоий фалсафа жамияг тизими ва ривожланишидаги умумийлик ва айримлик уртасидаги ечимни топиш, ижтимоий хаёт еохаларининг урнини курсатиб бериш, инсон борлиги ва мохиятини ёритиш, инсоният тарихининг мохиятини тушунтириб бериш билан бошка ижтимоий фанлар учун узига хос методологик асос вазифасини бажаради. Ижтимоий фаюафанинг методологик функцияси деганда, ижтимоий фалсафанинг жамиятни илмий англаш методлар хакидаги фан эканлиги назарда тутилади. Фалсафа тарихида оламни, шу жумладан жамият ва инсонни билишнинг 2 асосий методи шаклланган. Булар: диалектика ва метафизика. Ижтимоий хаётни урганишда диалектика ва метафизиканинг узига хос урни бор.

- агар диалектика ижтимоий хаёт ходисачарини урганишда, улар орасидаги энг умумий универсал алокадорликларга эл>тибор беришни

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 8: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

такоза этса, метафизика жамиятнинг хар бир таркибий кисмини алохида холатда олиб урганади.

- агар диалектика ижтимоий хаёт ва инсонни пастдан юкорига. соддадан мураккабга караб бораётган жараён сифатида урганишда тараккиёт тамойилидан келиб чикса, метафизика эса тараккиётни факат микдорий узгаришлар сифатида талкин этади.

- агар диалектика оламнинг барча куринишлари каби жамият ва инсон оламининг мохиятида хам зиддиятлар амал килади, зиддиятларнинг бирлиги ва мутаносиблиги жамият ва инсон мавжудлигида намоён булади, айни вактда зиддиятлар орасидаги муносабат тараккиётга олиб боради, деб билса, метафизика жамиятдаги зиддиятлар, уларнинг узининг карама- карши томонига огиб кетиши эътибордан сокит килади.

Ижтимоий хаётга илмий муносабатларни карор топтиришда синергетика методининг хам узига хос урни бор. Бу метод йукдик (хаос)дан кандай килиб одам пайдо булгани ва жамият узидан-узи шаклланганини англаб олишга аниклик киритади. Бунда табиат ва жамиятда бифуркация ходисаси борлиги назарда тутилади. Унга кура, тасодифлар узидан-узи йигилиб, муайян микдорий параметрлар чегарасида конуний алокадорликларнинг шаклланишига сабаб булади. Жамият ривожи ва таназзулида инсон омили мухим роль уйнашини назарга олсак, синергетика методи тамойилларига тегишли «амал килиш, бифуркация» ходисасини назарда тутиш багоят мухимдир.

3. Ижтимоий фалсафанинг инсонпарварлик функцияси. У комил ва баркамол инсонни шакллантиришга хизмат килади. Энг кадимий даврлардан фалсафани инсон, унинг мохияти, кадр-киммати масалалари кизиктириб келган. Аслида фалсафа инсон хаётининг маънисини уйлащдан бошланган. Ижтимоий фалсафа «Одам ва олам» муаммосини хал килишга ёрдам беради.

И.Кант узини «Соф акл танкиди» асарида фалсафий билимларнинг мохияти 3 саволда ифода топган, деб хисоблайди. Булар:

- Мен нимани била оламан?- Мен нима килишим керак?- Нимага умид килишим, ишонишим керак? Инсоният барча даврларда

уларга жавоб топишга интилган.4. Ижтимоий фалсафанинг башорат функцияси. Ижтимоий фалсафа

ижгимоий жараёнларни илмий бошкаришда мухим ахамият касб этади. Бу йулда ижтимоий тараккиёт конунларидан келиб чикиб, ижтимоий жараёнлар тенденцияси (майли) ва истикболини, келажакни англаш, илмий башорат килиш имконини беради.

5. Ижтимоий фалсафа инсонпарварлик функциясини бажаради. Унинг гуманистик функцияси инсоннинг гарбиялашга, унда юксак инсоний, ахлокий хислатларни шакллантириш ва ривожлантиришга йуналтирилган. Инсонни шакллантириш ва ривожлантириш унда фалсафий фикрлаш маданиятини карор топтиришни хам назарда тутади.

8

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 9: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

Ижтимоий фалсафа умуман фалсафий билимлар билан биргаликда барча ижтимоий-гуманитар фанларнинг методологик асоси хисобланади.

Ижтимоий фалсафа социология, тарих, антропология, психология, этнография, иктисодий назария каби фанлар билан узвий бирлик ва алокадорликда мавжуд булади.

Ижтимоий фалсафа социология билан боглик- Ижтимоий фалсафа жамиятнинг энг умумий муаммолари устида бахс юришса, социология конкрет жамиятнинг конкрет муаммоларини тадкик этишни назарда тутади.

Ижтимоий фалсафа тарихни англашнинг методологик асоси хисобланади. Тарих муаммоларини хал килиш чукур фалсафий тахлилга суянади.

Адабиётлар1. Фалсафа. Комусий лугат. - Т., «Шарк», 2004 йил, 151-152 бетлар.2. Ж.Туленов Жамият фалсафаси. Олтинчи булим. - Т., 2001 йил.3. Фалсафа. Укув кулланма. Э.Юсуповнинг умумий тахрири остида. -

Т., «Шарк», 1999 йил, 252-255 бетлар.4. Основы философии. Под редакцией Ахмедовой М. и В.С.Хана). -

Т., изд. «Мехнат», 2004 год. Раздел X. - стр. 351-410.5. Falsafa (Матбуа Ахмедованинг умумий тахрири остида) - Т.,

«Узбекистон файласуфлари Миллий жамияти» нашриети, 2006 йил, 354- 410 бетлар.

6. С.Э. Крапивенский. Социальная философия. Учебник для вузов.- Москва, Гуманитарно-издательский центр «ВЛАДОС», 1998 йил, 3-17 бетлар.

7. B.C.Барулин «Социальная философия» Учебник для вузов,- Москва, ФАИР-ПРЕСС, 1999 йил, 4-8 бетлар.

Таянч тушунчаларФалсафа, ижтимоий фалсафа, антропология, гносеология,

методология, онтология, диалектика, метафизика, синергетика, бифуркация.

Назорат учун саволлар1. Ижтимоий фалсафанинг предметига таъриф беринг.2. Ижтимоий фалсафанинг фалсафа фани билан алокаси.3. Ижтимоий фалсафанинг функциялари устида тухталиб утинг.4. Ижтимоий фалсафанинг дунёкарашлик функциясини тушунтириб

беринг.

9

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 10: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

2-мавзу. И жтимоий ф алсаф а тарихи.

1. Ижтимоий фалсафий фикрларнинг шаклланиши ва тараккиёти. Энг кадимий даврлардан XIX асрларга кадар.

2. XIX асрда ижтимоий фалсафа. Ижтимоий фалсафанинг фан сифатида фалсафадан ажралиб чикиши.

• 3. XX аср ижтимоий фалсафаси.4. Президент И.А.Каримов асарларида ижтимоий фалсафа масалалари.

Ижтимоий фалсафа жамият хакидаги фалсафий билимларни узида мужассамлантиради. Фалсафа фанининг шаклланиши ва тараккиёт тарихи айни вактда ижтимоий фалсафага хам бевосита дахлдор, зотан фалсафий билимлар энг кадимий даврлардан бошлаб инсон ва унинг оламга муносабати муаммосини уз ичига олади. Фалсафа тарихи айни вактда ижтимоий фалсафа тарихи хамдир.

Ижтимоий фалсафанинг тарихи, олимлар фикрича, 3 боскични уз ичига камраб олади.1

1. Ижтимоий фалсафанинг шаклланиши ва тараккиёти. Бу XIX асргача булган даврни уз ичига олади.

2. XIX аср ижтимоий фалсафанинг махсус йуналиш сифатида ажралиб чикиши.

3. XX асрда ижтимоий фалсафанинг тараккиёти.Ижтимоий-фалсафий билимларнинг шаклланиши ва тараккиёти антик

давр фалсафасидан тортиб то XIX асрга кадар булган даврни уз ичига олади. Бу даврда илгари сурилган фалсафий карашлар нафакат олам, табиат хакидаги билимларни, айни вактда жамият ва инсон, инсоннинг жамиятга муносабати хакидаги билимларни хам уз ичига камраб олган эди. Шундан келиб чиккан холда ижгимоий-фалсафий билимлар одамлар жамият булиб яшай бошлаган даврлардан шакллана бошлаган, деган хулосага келиш уринли. Ижгимоий-фалсафий билимлар даставвал кадимги Шарк мамлакатлари - Бобил, Миср, Хитой, Хиндистон, Марказий Осиёда шакллачган. «Авесто»да, Конфуций асарларида, «Рамаяна», «Махобхорат»да жамият хакида фикрлар мавжуд. Эрамиздан аввалги VI- V асрлардан бошлаб кадимий Юнонистон фалсафасида жамият, инсон муаммолари тахлил килинган. Айнан кадимги Юнонистонда ижтимоий фалсафий билимларга асос солинган.

Юнон файласуфлари Платон (э.а. 427-347 йиллар) ва Аристотель (э.а. 384-322 йиллар)нинг жамият, инсон, унинг жамиятга муносабати хакидаги ижтимоий-фалсафий карашлари узок вакт мобайнида жамиятни илмий англашга ёрдам берган.

Аристотельнинг фалсафий карашларида жамиятга тааллукли бир катор муаммолар кутарилган. Булар: жамиятнинг келиб чикиши; мехнат

1 В С.Барулин. Социальная философия Учебник для вузов.-Москва. «ФАИР - ПРЕСС, 1999 й, 4-22бетлар

10

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 11: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

таксимоти; куллик, табакаланишнинг келиб чикиши; таълим-тарбия; иктисодий ва сиёсий хаёт масалалари ва хоказолар.

Айни вактда Аристотель карашларида жамиятни фалсафий англашнинг 2 асосий томони уз аксини топган. Бу, биринчидан, Аристотельнинг ахлокий таълимоти ва иккинчидан, давлат тугрисидаги таълимоти. Аристотель жамиятни давлат билан узвий бирликда олиб карайди. Аристотелнинг фикрича, жамиятни давлатдан ажратиб булмайди, инсон сиёсий мавжудот хисобланади. Аристотель кадимги Юнонистоннинг 158 шахар-давлатлари тарихини тиклашга мувваффик булган.

Жамият хакидаги илк фалсафий карашлар кадимдан бошлаб Марказий Осиё минтакасида шаклланган. Марказий Осиёдаги ижтимоий-фалсафий билимларнинг шаклланиши узок тарихга эга. У дастлаб бой маънавий меросимиз - халк огзаки ижодида, сунг эса кадимий ёзма маданий ёдгорликларда уз ифодасини топган. Бу маданий ёдгорликларга; а) кадимги тошбитиклар; «Авесто», буюк алломаларимиз колдирган манбалар киради.

Жамият ва инсонни фалсафий англаш муаммолари Марказий Осиёлик буюк мутафаккирларни Абу Наср Форобий, Абу Райхон Беруний, Абу Али Ибн Сино, Алишер Навоий; йирик олим, шоирлар Юсуф Хос Хржиб, Ахмад Югнакий асарларида акс этган.

XIX асрга кадар фалсафий карашларда ижтимоий фалсафага дойр икки муаммо уз ечимини топган.

J . Жамиятни, унинг таркибини фалсафий тахлил этиш.2. Жамият тарихини фалсафий англаш.Инглиз файласуфи Томас Гоббс (1588-1679 йиллар), француз

мутафаккири Жан Жак Руссо (1712-1778 йиллар), Сен Симон (1760-1826 йиллар); инглиз олимлари Адам Смит ва Давид Рикардо жамият, унинг таркиби хакидаги илмий билимларни илгари сурдилар. Масалан, Жан Ж ак Руссо «Одамлар уртасидаги тенгсизликнинг келиб чикиши ва унинг сабаблари хакидаги мулохазалар» асарида мулкий тенгсизлик, жамиятнинг бой ва кашшокларга булиниши ижтимоий тенгсизликнинг биринчи боскичидир деб хисоблайди. Иккинчи боскич давлатнинг пайдо булиши билан боглик. Учинчи боскичда хокимият зулм ва адолатсизлик хокимиятига айланади, деб тахлил этиш асосида идеал жамият гоясини илгари суради1.

Жамият тарихини фалсафий англаш ижтимоий фалсафада милоддан олдинги даврлардан бошлаб юзага кела бошлаган. Бу - тарих фалсафаси, деб юритилади. Кддимий юнон олимлари Геродот (эр.ав. 485-425 йиллар атрофида), Фукидид (эр.ав.460-480 й.), Демокрит, Платон, Аристотель асарларида жамиятлар тарихи хакидаги фалсафий фикрлар илгари сурилган.

Жахон фалсафаси тарихидан лавхалар. I-кисм. Т., 2004 йил 264-бет.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 12: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

Тарих фалсафаси муаммолари Августин Аврелий (354-430 йиллар), Фома Аквинский (1225-1274) асарларида ифодаланган.

Олимлар Вольтер (1694-1778 йиллар), Джамбаттиста Вико (1668-1744 йиллар), Иоганн Готтлиб Фихте (1762-1814 йиллар), Иоганн Готфрид Гердер (1744-1803 йиллар) асарлари тарихни фалсафий англашга каратилган.

Француз файласуфи Вольтер жамият манфаатларидан йирок монархия хокимиятига карши курашга узининг бутун умрини багишлади ва жамиятни акл-заковат асосида узгартириш мумкинлигига ишонди. Немис олими, маърифатпарвари Гердер «Инсоният тарихи фалсафасига дойр гоялар» асарида Г’ерманияда XVIII аср охиригача хукм сурган тарихни теологик тушунишга карши курашди.

Ижтимоий фалсафа тараккиётининг иккинчи боскичи XIX асрда илгари сурилган фалсафий гояларни уз ичига олади. Бу боскичнинг узига хос томони шуки, жамият хакидаги узок тарих давомида тупланган фалсафий билимлар ижтимоий фалсафанинг фан сифатида фалсафа багри дан ажралиб чикишига, мустакил илм сохасига айланишига сабабчи булди. Шу даврдан эътиборан ижтимоий фалсафанинг предмети, муаммолари доирасини илмий тахлил этиш бошланади.

Ижтимоий фалсафанинг мустакил илм сохасига айланишида олимлар Гегель, Маркс, Конт, Спенсерларнинг узига хос уринлари бор.

Вилгельм Фридрих Гегель (1770-1831 йиллар) немис классик фалсафасининг йирик намоёндаси. У узининг «Рух фономенлогияси», «Тарих фалсафаси» асарларида жамиятни фалсафий англашнинг яхлит тизимини ишлаб чикди. У жамият тарихининг, ундаги тарихий жараёнларнинг мохияти, умуман жамият, унинг таркибий тизилиши, фукаролик жамияти, давлатни бошкариш усули, ахлок, оила хакидаги чукур тахлилга асосланган фалсафий фикрларни илгари сурди.

Гегель ижтимоий фалсафани фан даражаси га кутарди.Ижтимоий фалсафанинг шаклланиши ва тараккиёти К.Маркс номи

билан бевосита боглик. У жамиятга материалистик ёндошиш асосида узига хос таълимот - жамият фалсафаси - (тарихий материализм) таълимотини ишлаб чикди. У жамиятни мураккаб таркибий тизилишга эга ижтимоий организм сифатида таърифлади. Унинг фикрича, жамият тараккиёти табиий - тарихий жараён булиб, у тугри чизикли тарзда бир формациядан иккинчисига утиб боради. Маркснинг коммунизм тугрисидаги карашлари христианлик дини мухитида ва хаёлий социалистлар таъсирида шаклланганлигини эътибордан сокит килмаслик даркор.

Маълумки, христианликка утиш «Бибилия»да уч боскичли этиб курсатилади. Биринчи боскичда одам худодан ва дузах азобларидан курккани учун куллардек, шунчаки бир динга эътикод килади. Иккинчи боскичда эса худога ялиниб-ёлвориб, уз такдирини яхшилашни илтимос этади. Учинчи боскичда «Инжил»даги гоялар унинг онги ва капбидан мустахкам урин олиб, мукаддас рух карор топгач, индивид эркин равишда

12

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 13: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

диний ибодатлар, расм-русумлар, урф-одатларни бажаради. К.Маркс хдм жамият тараккиётини шунга ухшаш тарзида тасаввур этиб, одамзод кулдорлик жамиятида кулдордан куркиб, феодал в а . капиталистик жамиятларда мулкдорларга ялиниб-ёлвориб х,аёт кечиради. Коммунизмда эса эркин мехнаткашлар жамоаси шаклланиб, улар синфсиз ва давлатсиз жамиятда фаровон турмуш кечиришларини «башорат» килади. Маълумки, олимлар, файласуфлар азал-азалдан тенглик, адолат, зрк, ■ озодлик, фаровонлик карор топган идеал жамиятни орзу килганлар ва бундай жамиятга эришишнинг йуллари хакидаги турли-туман карашларни илгари сурганлар. Христианликдаги халоскорнинг келиши ва золимларнинг жазоланиши хакидаги гоялар рухида тарбияланган Оврупо ахолиси орасида марксизм кенг таркалиб, Россияда у узининг такомилини топди. Большевизм бу мамлактада православиенинг дунёвий куринишидаги динга айланди. Агар христианликда христианлар чин инсонлар саналиб, ереслар- диндан кайтганлар гайриинсонлар, уларни жазолаш савоб хисобланган булса, марксизмда мулкдорлар гайриинсонийлар, мулкеизлар эса чин инсонлар сирасига киритилди. Бинобарин чинакам инсоний жамият шаклланиши учун мулкдор синфларни катли ом этиш конуний жараён сифатида талкин этилди. Бу хол марксизмнинг жамият тугрисидаги таълимотининг кадрсизланишига олиб келди.

Француз файласуфи Огьюст Кант (1798-1857 йиллар) жамият хакида уз таълимотини яратди. У «Позитив фалсафа» курси (6 жилдли) китобида жамиятни мураккаб тузилишга эга ривожланиб борувчи организм хисоблайди. Унинг фикрича, жамиятни позитив илмлар асосида кайта курилиши мумкин.

Ижтимоий фалсафанинг муаммолари инглиз файласуфи ва социологи Герберт Спенсер (1820-1903 йиллар) асарларида уз ечимини топган. Спенсер «Ижтимоий статистика», «Социология асослари» китобларида жамиятга органик ёндашув гоясини ишлаб чикди. У жамият худди тйрик организм каби фаолият курсатади, унинг хар бир элемента маълум функцияларни бажаради, деб хисоблайди. Ижтимоий тараккиётнинг асосий конуни, Спенсер фикрича, энг мослашувчан жамиятларнинг курашидир.1

XX асрда ижтимоий фалсафа билан биргаликда социология ривожлана бошлади; турли-туман таълимотлар илгари сурилди. Буларга неопозитивизм, психологик социология, индустриал социология йуналишидаги карашларни мисол тарзида киритиш мумкин. Шу уринда ижтимоий фалсафа билан социология орасидаги умумийлик ва фаркни аникдаш лозим булади.

Ижтимоий фалсафа жамият, инсон, ижтимоий тараккиёт ва ижтимоий билишнинг энг умумий конунлари тугрисида бахс юритадиган фан. Ижтимоий фалсафа социология учун умумназарий асос булиб хизмат

1 Каранг. Крмусий лугат. - Т, «Шарк», 2004 йил. 37 /-бет.

13

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 14: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

килади. Жамиятнинг мохияти, ички тараккиёти конуниятларини билмай туриб, аник жамият ва ундаги ижтимоий муносабатларни тугри тушуниш мумкин эмас. Агар ижтимоий фалсафа жамият хакидаги назариялар, таълимотларни ифодаласа, социологияни аник жамият, ундаги ижтимоий алока ва муносабатлар кизиктиради. Социология фанининг ривожига катта хисса кушган олимлардан бири, унинг асосчиси француз файласуфи ва социологи Эмил Дюркгейм (1858-1917 йиллар) хисобланади. У жахонда биринчи социология профессори, «Социологик йилнома» журналининг асосчисидир.

Социологиянинг фан сифатида шаклланиши ва ривожланиши инглиз олими Герберт Спенсер номи билан боглик. У биринчи булиб, «Социологиянинг асосланиши» асарида социология фанининг предмета, муаммолари, вазифаларини аниклаб берди. Унга кура социологиянинг вазифаси жамиятнинг энг умумий эволюция конунларини очишга хизмат киладиган социап фактлар ва социал жараёиларни урганишдир.

XX асрдаги ижтимоий-фалсафий билимларнинг шаклланиши ва тараккиётида немис олимлари О.Шпенглер (1880-1936 йиллар), Карл Ясперс (1883-1969 йиллар), француз файласуфи Анри Бергсон (1859-1941 йиллар )ларнинг карашлари мухим урни тутади.

Освальд Шпенглер «Европа куёшининг суниши» асарида маданият ва цивилизацияни узаро бир-бирига карама-карши куяди.

XX асрдаги ижгимоий фалсафий карашларда инсон муаммосига алохида эътибор каратилган. Ижтимоий тараккиётда инсон аклу- заковатининг урни, инсон кадрияти, инсонпарварлик, гуманизм гоялари ижтимоий-фалсафий карашларнинг асосини ташкил этади.

Ижтимоий тараккиётнинг хозирги боскичи, жахон микиёсида мустамлакачиликнинг бархам топиши, жахон харитасида янги, мустакил давлатларнинг пайдо булиши ижтимоий-фалсафий фикрлар тараккиётига туртки булди.

СССР нинг емирилиши, Узбекистоннинг уз мустакиллигини кулга киритиши ижтимоий тараккиётга янгича ёндашувни талаб килади.

Жамият, ижтимоий тараккиёт муаммоларига узига хос ёндашув Республика Президента Ислом Каримов асарларида уз ифодасини топган.

Ислом Каримовнинг хозирги замон жамияти, жахон микиёсида кечаётган ижтимоий жараёнлар, мустакилликни кулга киритган Узбекистоннинг узига хос ижтимоий тараккиёт йули - ижтимоий тараккиётнинг «узбекча модели» хакидаги карашлари ижтимоий-фалсафий билимлар ривожланишида мухим урин тутади.

Адабиёглар1. С.Э.Крапивенский. Социальная философия. - Москва, «ВЛАДОС»,

1998 йил, 17-38 бет.2. В.С.Барулин «Социальная философия», ФАИР-ПРЕСС, 1999 йил, 4-

22 бетлар.

14

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 15: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

3. Жахон фалсафаси тарихидан лавхалар. I кием,- Т., 2004 йил.4. Фалсафа. Укув кулланма. - Т., «Шарк», 1999 йил, 268-276 бетлар.5. Fap6 фалсафаси. - Т., «Шарк», 2004 йил, 565-574, 579-580, 632-635

бетлар.6. Falsafa. М.Ахмедова тахрири остида. - Т., 2006 й., 371-374 бетлар.

'Таяни тушунчаларПозитивизм, неопозитивизм, марксизм, большевизм, социология,

социологик окимлар.

Назорат учун саволлар:1. Фалсафа ва ижтимоий фалсафа, улар орасидаги алокадорликни

кандай тушунасиз.2. Ижтимоий фалсафий билимлар кайси даврдан шакллана бошлаган?3. Ижтимоий фалсафанинг тарихий боскичлари.4. Ижтимоий фалсафанинг алохида фан сифатида шаклланиши.5. XX аердаги ижтимоий-фалсафий карашлар.6. Президент И.А.Каримов асарларида ижтимоий-фалсафий

муаммолар.

3-мавзу. Ж ам ият - яхлит тизим сиф атида

1. Жамият-ижгимоий фалсафанинг тадкикот объекта. Жамият хакидаги фалсафий карашлар.

2. Жамиятнинг мохияти, узига хос жихатлари.3. Жамият яхлит тизим сифатида. Жамият хаётининг асосий сохалари.4. Ахборотлашган жамият. Фукаролик (гражданлик) жамияти.5. Узбекистонда барпо этилаётган эркин фукаролик (гражданлик)

жамияти.

Фалсафа жамиятни объектив оламнинг таркибий кисми сифатида урганади. Ижтимоий фалсафа жамият, унинг мохияти, тараккиёт конунларини урганадиган фалсафанинг махсус сохаси булиб хисобланади.

Жамият муаммоси кадимдан одамларни кизиктириб келган. Кишилик жамиятини урганадиган фан сохалари куп. Жамиятнинг иктисодий хаёти иктисодиёт назарияси, унда кечадиган тарихий жараёнлар тарих, жамиятни бошкариш сохаси «Давлат ва хукук назарияси»нинг тадкикот объекта булиб хисобланади. Ижтимоий фалсафа бошка фанлардан фаркли уларок жамиятни уз-узини ташкилловчи ва бошкарувчи яхлит бир тизим сифатида урганади ва бу тизимга хос булган конунларни очишни уз олдига максад килиб куяди.

Хрзирги замон антропология ва этнография фанлари нуктаи- назаридан одам бундан тахминан 5 миллион йиллар мукадцам шу Ер деб аталган Куёш системаси таркибидаги планета - Она - табиат харакати

15

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 16: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

натижасида тирик мавжудотлар ичида бир тур сифатида вужудга келган. Одам мия тузилишининг хайвонларникидан сифат жихатидан фарк килиши ва онгли мехнат туфайли аста-секин физиологик ва интеллектуал (аклий) жихатдан такомиллашиб бориб, кейинги 50-40 минг йиллардан эътиборан Кроманьон типидаги одам жамият булиб яшашга утган- Одамзотнинг жамият булиб яшаши учун маънавий маданият керак эди. Ана шу эхтиёжлар сабабли илгариги одам типлари (австралопитек, питекантроп, синантроп, неандерталь)даги инстинктлар урнини ахлок нормалари эгаллаб борди. Натижада дунёнинг гурли минтакаларида вужудга келган одамлар жамоасида рухсат ва таъкик тизими шаклланди. Ибтидоий жамият одамлари мифологик дунёкараш асосида шаклланган. Дастлаб улар сехрли кучлар борлигига ишонганлар, улардан нажот тилаб яшаш тарзига утганлар. Диний дунёкарашнинг шаклланиши туфайли рухсат ва таъкиклар урнига савоб ва гунох хакидаги тушунчалар таркиб топди; одамзотнинг кейинги уч минг йиллик маънавий маданияти ана шу карашлар доирасида такомиллашиб борди. Давлатнинг демократик шакллари юзага келгач, жамият маънавияти конун устиворлиги рухида шаклланиб борди. Давлат ва жамият, ижтимоий муносабатлар хакидаги дастлабки тасаввурлар кадимги Бобил, Миср, Хиндистон, Марказий Осиёда вужудга кела бошлаган. Зардуштийлик динининг мукаддас китоби «Авесто»да, кадимги хинд эпослари булмиш «Махабхорат», «Рамаяна», «Калила ва Димна»да жамият, инсон, ижтимоий муаммолар уз ифодасини топган.

Жамият муаммоси кадимий Юнон файласуфлари карашларида марказий урин тутади.

Платон таълимотида жамият, давлат масалалари мухим урин тутади. Платон жамиятга тизим сифатида ёндошиб, унинг таркиби, давлат бошкаруви хакида кимматли фикрлар билдирган.

Кадимий Юнон файласуфи Аристотель жамиятни урганиш билан боглик фанларни «Метафизика» деб номлаган. Бу фанлар орасида сиёсатга алохида урин берган. Унинг фикрича, жамият сиёсий мавжудотлар дан гашкил топган.

Жамият, унда одамларнинг урни, уларнинг х,амкор, хамнафас булиб яшаши тугрисидаги гоялар Марказий Осиёда шаклланган монийлик ва маздакийлик таълимотининг асосини ташкил этади.

Амир Темурнинг «Темур тузуклари» да жамият, унинг икгисодий, сиёсий, маданий хаёти; жамият хаётини гашкил этиш конун-коидалари тугрисида кимматли маълумотлар берилган.

Жамият хакидаги фалсафий карашлар Марказий Осиёлик буюк мутафаккир олимлар ижодида алохида урин тутади.

Абу Наср Форобий асарларида жамият муаммоси фалсафий тахлил килинган. У Платон ва Аристотель асарларига таяниб, жамиятнинг келиб чикиши асосида табиий эхггиёжларни кондириш ётади, деган назарияни илгари сурган. Табиий эхтиёж кишиларни бирлашишга, жамоага

16

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 17: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

уюшувига, узаро ёрдамга олиб келган. Узаро ёрдам туфайли эхтиёжлар кондирилган. Кишилар ур таси д аги узаро ёрдам жамиятни келтириб чикарган. Инсоният жамияти турли халкдардан ташкил топган булиб, улар узаро бир-бирларидан тиллари, урф-одатлари, малакалари, хусусиятлари билан фаркланадилар.

Форобий жамиятларни фозил ва жохилларга ажратади. Фозил шахар кжсак ахлокли ва маърифатли кишилар томонидан бошкарилиб, бу давлат шахар ахолисининг узаро кумаклашувига, бир-бирига ёрдам беришга асосланади. Одамларга нисбатан уларни бирлаштириб турувчи ибтидо — инсонийликдир. Шу туфайли одамлар одамзод туркумига оид булгани учун хам узаро тинчликда яшамоклари лозим.1

Абу Али Ибн Сино «Ишорат ва танбихот» асарида инсон уз шахсий талаблари жихатидан бошкалардан ажралган холда яшай олмайди, чунки у инсониятнинг бошка вакиллари билан муносабатда булибгина, уз эхтиёжларини кондириши мумкин»2 деб хисоблайди. У инсонларнинг жамиятдаги урнига кура 3 гурухга булади:

а) давлат идораларида хизмат килувчи ва жамиятни бошкариш иши билан шугулланувчилар;

б) хом-ашё ва зарурий махсулотларни ишлаб чикарувчилар;в) давлатни куриклаш, уни турли ташки хужумлардан сакдашни

таъминлайдиган харбийлар.Ибн Сино жамиятнинг пайдо булиши кишиларнинг бирдамликка

булган табиий эхтиёжидан келиб чикканлигини курсатган.Абу Райхон Беруний биринчилардан булиб цивилизацияларнинг

пайдо булишида табиий-географий мухитнинг тутган урнини асослашга уринган. У жамиятни идора килиш ва бошкаришнинг мохияти азият чекканларнинг хукукларини химоя килиш, бировларнинг тинчлиги йулида уз тинчлигини йукотишидан иборат, деб билган.1

Алишер Навоий уз асарларида «идеал жамият» киёфасини чизган.XIX асрнинг урта-г1арида жамият, унинг мохияти, тараккиёт

истикболларини урганиш хаётий зарурат даражасига кутарилди. Иккинчи мавзуда таъкидлаганимиздек, айнан шу зарурият фалсафа фанидан ижтимоий фалсафанинг ажралиб чикишига ва махсус фалсафий фан сифатида шаклланишига сабаб булди.

Гарбий Европанинг Г.Спенсер (1820-1907), Дюркгейм (1858-1917, Георг Вилгельм Гегель (1770-1831), М.Вебер (1864-1920), сингари олимлари, шунингдек К.Маркс (1818-1883), Энгельс (1820-1895) лар жамият хаётини мураккаб ижтимоий тизим сифатида тадкик этдилар.

1 К^аранг.: Узбекистонда ижтимоий-фалсафий фикрлар тарихидан лавхалар. - Т., «Узбекистон», 1995 йил, 49-бет.

2 Уша ерда 68 - бет1 Жахон фалсафаси тарихидан мавхулар. I кием. - Т., Узбекистон Файласуфлари Миллий жамияти нашриёти, 2004 йил, 122-бет.

17

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 18: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

Ижгимоий фалсафа жамиятни тахлил килишда куйидаги тамойилларга асосланади:

1) жамият бир бутун яхлит оламнинг таркибий кисми, борлик, табиатнинг узига хос куриниши, одамлар уюшмасининг махсус шакли.

2) жамият бир бутунликни, яхлитликни ташкил этувчи ижтимоий тизимдир. Фалсафа жамиятни яхлитлик сифатида олиб урганади ва шу асосда унинг мавжудлиги, тараккиёт конунларини очиб беради.

3) ижтимоий фалсафа жамиятнинг барча томонлари орасидаги алокадорликлар ва тараккиётни тадкик этади.

4) Ижтимоий фалсафа жамият хам олам каби узлуксиз харакатда, узгаришда, тараккиётида, деб билади, унда кечадиган барча вокеа- ходисаларни динамик жараён сифатида урганади.

Схема 1Ж амнитнинг фалсафий тахлили

Жамият - узини-узи ташкилловчи ва боткарувчи тизим. Жамият - максадлари. орзу-интилишлари, яшаш тарзлари муштарак булган

одамлар оиласидан иборат инсонларнинг ижтимоий мухити

Моддий оламнинг таркибий кисми.

Жамият уз-узини ташкилловчи ва бо ш кар у вч и мураккаб тизим

Жамият кишиларнинг хаёт тарзлари, фаолиятларининг барча турлари, уларнинг натижаларини камраб олади

Кишилар хаёти ва фаолияти утмиш, хозир ва келажакдан иборат вакг мезонини акс эттиради.

I

1Жамият одамлараро объектив ижтимоий алока ва

муносабатларнинг махсули ва куриниши.

18

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 19: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

Одамлараро алока ва муносабатлар ижтимоий муносабатлар, деб юритилади.

Жамият яхлит тизим сифатида моддий ва маънавий омиллап бирлигидан ташкил топган.

Буни куйидаги схема оркали ифодалаш мумкин.

Схема 2.

Иктисодий хаёт шароитлари

Моддий неъматлар ишлаб чикариш, айирбошлаш,

таксимлаш

Иктисодий муносабатлар

Моддий бойликлар, табиий захиралар

Оламни англаш

Жамият, инсон тугрисидаги карашлар, назариялар,

таълимотлар

Ижтимоий онг шакллари

Таълим-тарбия

Ахборот воситалари

Маданият, илм-фан муассасалари

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 20: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

Жамият хаёти мураккаб тузилишга эга. Жамият хаётининг асосий сохалари деганда иктисодий, ижтимоий, сиёсий, маънавий сохалар назарда тути л ад и.

Жамият хаётининг сохаларини куйидаги схемада ифодалаш му мкин:

Схема 3.

Иктисодий хаёт сохаси жамиятдаги мавжуд моддий ишлаб чикаришни назарда тутади. У жамият хаётининг иктисодий шароитларини ярагишдан иборат булган мураккаб ижтимоий жараёнларни уз ичигаолади.

20

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 21: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

Жамиятнинг ижтимоий хаёти деганда ундаги мавжуд турли бирликлар, гурухларнинг хаёти хамда, улар орасидаги турли-туман ижтимоий алока ва муносабатлар назарда тутилади,

Жамиятнинг сиёсий хаёти сохаси одамлар, сиёсий кучлар-синфлар, миллатларнинг узаро сиёсий муносабатларини, уларнинг давлат хокимиятини кулга киритиш ва мустахкамлаш борасидаги онгли фаолиятларини камраб олади.

Жамиятнинг маънавий хаёт сохаси маънавий бойликлар яратишга каратилган фаолият ва унинг натижалари: (хилма-хил карашлар, гоялар, таълимотлар, фан, адабиёт, санъат, таълим-тарбия каби) ни, маънавий муносабатларни уз ичига камраб олади.

Жамиятлар очик жамият, ёпик жамият, ахборотлашган жамият, фукаролик жамияти каби шакл ва куринишларга эга.

Очик ва ёпик жамият тушунчаларини ижтимоий фалсафага инглиз олими Карл Поппер (1902-1994) киритган. У ёпик жамиятни готалитар сиёсий тузумнинг махсули сифатида таърифлайди. Очик жамиятда фукаролар шахе хисобланади. Бундай жамиятда муайян карорларни кабул килишда фукаролар катнашадилар. Карл Поппер очик жамиятни бозор иктисоди (бозор эркинлиги) билан боглайди. Унинг фикрича, дунёда инсонпарварлик тамойилига асосланган ижтимоий тузумни ташкил этиш учун инсоният бешга мухим вазифани адо этиши зарур.

1. Эркинликни мустахкамлаш, ундан келиб чикадиган масъулиятни англаш;

2. Дунёда тинчлик урнатиш;3. Кашшокликка карши кураш;4. Демографик «портлаш»га карши кураш;5. Зуравонликка карши таълим-тарбияни жадаллаштиришАхборотлашган жамият тушунчаси америкалик файласуф, социолог

Олвин Тоффлер (1928 йилда тугилган) томонидан истеъмолга киритилган, у постиндустриал жамиятни ахборотлашган жамият, деб атайди.

Ахборотлашган жамият деганда информация, ижодиёг ва интеллектуал технологиянинг ахамияти ортиб борган жамият назарда тутилади. Бу жамият компьютерлар, лазер техникаси, биотехнология, ген инженерияси, информатика, электроника, телевидеокоммуникация ривожи билан боглик равишда мавжуд була олади. Бу жамиятда асосий эътибор машиналарни узгартиришга эмас, балки кишилар онги ва маданиятини узгартиришга каратилади.

Ижтимоий фалсафа фани доирасида идеал жамиятга нисбатан «фукаролик жамияти» тушунчаси кулланади. Гарчи фукаролик жамияти тушунчаси истеъмолга нисбатан кейин киритилган хисобланса-да, аслида у хдкидаги фалсафий фикрлар кадимий даврлардан шаклланган. Аристотель

1 Фалсафа..Комусий лугат.-T., «Шарк» , 2004 йил, 331-332-бетлар

21

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 22: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

«Сиёсат» асарида фукаролик жамияти муаммосига диккатини каратган ва уни «полис» сифатида ифодалаган.

Абу Наср Форобий «Фозил одамлар шахри» асарида фукаролик жамиятига хос хусусият - бошкарувнинг жамоатчилик асослари хакидаги гояларни илгари сурган. Фукаролик жамияти хакидаги карашлар И.Кант таълимотида уз ифодасини топган.

Фукаролик (гражданлик) жамияти деганда - мамлакатнинг хар бир фукаросига иктисодий ва сиёсий турмушини уз ихтиёри асосида куришга тула эркинликни кафолатловчи маълум ижтимоий тизим назарда тутилади.1 Фукаролик жамияти да давлат фаолияти юзасидан фукароларнинг назораги урнатилади, давлатнинг купгина функциялари фукароларнинг уз-узини бошкариш органларига утади.

Фукаролик жамияти инсоният цивилизациясининг мах,сули хисобланади.Фукаролик жамияти мураккаб тузилишга эга булган жамият.Унинг таркиби куйидаги схемада берилган:

Схема 4.Фукаролик жамияти таркиби

Иктисодий сохада; майда, хусусий тад-

биркорлар, акционер лик жамиятлари

Ижтимоий сохада; оила уз-узини бошкариш ор- ганлари,сиёсий партия- лар. жамоат ташкилотлари; ижтимоий фикрни урга- нувчи нодавлат ташкилот­лар.

Маънавий сохада но­давлат муассаса ва ташкилотлар, оммавий ахборот воситалари, илмий, ижодий уюш- малар.

Хозирги кунда Узбекистонда эркин фукаролик жамиятини куриш буйича катта ишлар амалга оширилмокда. Эркин фукаролик жамияти конун устувор, ижтимоий адолат хукмрон булган, инсоннинг хукук ва эркинликлари олий уринга кутарилган жамиятдир.

Республика Президенти Ислом Каримовнинг «Узбекистоннинг уз истиклол ва тараккиёт йули», «Узбекистоннинг сиёсий-ижтимоий ва

Каран г: Фалсафа. Комусий лугат. - Т.. Узбекистон файласуфлари Миллий жамияти нашриети, 2004 йил. 438-бет.

22

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 23: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

иктисодий истикболининг асосий тамойиллари», «Узбекистон XXI аср бусагасида: хавфсизликка тахдид, баркарорлик шартлари ва тараккиёт кафолотлари» рисолаларида эркин фукаролик жамиятини барпо этиш йуллари ва бу сохадаги вазифалар илмий жихатдан асосланган.

Биз кураётган эркин фукаролик жамиятининг мазмун мохияти Президент И.Каримов томонидан шундай таърифланади: «Биз учун фукаролик жамияти - ижтимоий макон: Бу маконда конун устувор булиб, у инсоннинг уз-узини камол топтиришига монелик килмайди, аксинча ёрдам беради. Шахе манфаатлари, унинг хукук ва эркинликлари тула даражада руёбга чикишига кумаклашади».1

А дабиётлар1. Ислом Каримов. Узбекистон XXI аср бусагасида: хавфсизликка

тахдид, баркарорлик шартлари ва тараккиёт кафолотлари,- Т., «Узбекистон», 1997 йил, 170-188-бет.

2. Ислом Каримов. Узбекистонда демократик узгаришларни янада чукурлаштириш ва фукаролик жамияти асосларини шакллантиришининг асосий йуналишлари. - Т., «Узбекистон» 2002 йил.

3. Ислом Каримов. Бизнинг бош максадимиз - жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислох этишдир. - Т., «Узбекистон», 2005 йил.

4. Туленов Ж. Жамият фалсафаси. Олтинчи булим. - Т., 2001 йил, 3 — 9 бетлар.

5. Фалсафа. Укув кулланма. - Т., «Шарк», 1999 йил, 247-255 бетлар.6. Фалсафа асослари. - Т., «Узбекистон» НМИУ, 2005 йил, 281-286

бетлар.7. С.Э.Крапивенский. Социальная философия. - Москва,

«ВЛАДОС», 1998 йил, 62-82 бетлар.8. Фалсафа. Комусий лугат. - Т., «Шарк», 2004 йил.

Таяич тушунчаларЖамият. Фукаролик жамияти. Жамиятнинг иктисодий хаёти.

Жамиятнинг ижтимоий хаёти. Жамиятнинг сиёсий хаёти. Ж амиятнинг маънавий хаёти. Ахборотлашган жамият. Очик жамият. Ёпик жамият.

Назорат учун саволлар:1. Жамиятнинг мохиятини кандай тушунасиз?2. «Жамият - яхлит тизим» фикрининг маъносини шархланг.3. Жамият хаётининг асосий сохалари кайсилар?4. Жамиятнинг иктисодий хаётига нималар киради?5. Жамиятнинг маънавий хаёти гаркибига нималар киради?6. «Очик жамият» кандай жамият?

' Ислом Каримов. Узбекистон XXI аср бусагасида: хавфсизликка тахдид, баркарорлик шартлари ва тараккиёт кафолотлари,- Т., «Узбекистон», i 997 йил, 173-бет.

23

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 24: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

7. «Ёпик жамият» деганда кандай жамиятни тушунасиз.?8. Фукаролик жамияти кандай жамият?

4-мавзу. Жамият хаёти вя тараккиётининг табиий ва ижтимоий омиллари.

1. Жамият хаёти ва тараккиётининг табиий омиллари.2. Географик мухит ва унинг жамиятга таъсири. Географик сиёсат.3. Ахоли зичлиги, унинг жамиятга таъсири. Демографик омил ва

демографик сиёсат.4. Жамиятга таъсир курсатадиган ижтимоий омиллар.

Жамият хаёти ва тараккиёти билан табиат орасидаги алокадорлик ижтимойй фалсафанинг мухим муаммолари доирасига киради.

Аввало, жамият табиат эзолюциясининг махсули ва куриниши, объектив борликнинг шакли булиб хисобланади. Жамият табиатдан ажралиб чиккан. Жамият табиат билан алокадорликсиз мавжуд була олмайди ва яшай олмайди. Жамият билан табиат орасидаги алокадорлик табиий омилларнинг жамиятга таъсири тарзида намоён булади. Жамиятга таъсир этувчи табиий омиллар деганда; а) географик мухит; б) ахоли зичлиги ва уларнинг жамиятга таъсири назарда тутилади.

Жамият ва табиат диалектик бирликда, узаро бир-бири билан чамбарчас боглик. бири иккинчисисиз мавжуд булиши мумкин эмас. Бу богликлик жамиятнинг генезисида уз ифодасини топади. Айнан ана шу туфайли жамият ва табиатнинг бирлйги нарсаларнинг мохияти, тузилишидаги умумийликда намоён булади.

- Одам ва хайвон тирик табиат вакиллари сифатида тузил иши га кура ухшаш, айни вактда унинг хаётий функциялари хам узаро бири иккинчисига ухшаш (масалан: биологик эхтиёжларни кондириш, нафас олиш, овкаг хазм килиш, узаро модда алмашиш ва х.к.)

- Жамият табиатдан ташкарида, унга боглик булмасдан мавжуд була олмайди. Инсон табиат багрида яшайди ва фаолият курсатади.

- Табиат хам, жамият хам моддий, улар яхлит моддий оламнинг турли куринишлари хисобланади.

- Табиатда хам, жамиятда хам объектив конунлар амал килади.Биз фалсафа курсида табиат ва жамият конунлари, улар уртасидаги

умумийлик ва фарклар билан танишган эдик. Олимлар фикрига кура, жамият билан табиат орасидаги узвий алокадорлик тарихини турт даврга булиб урганиш мумкин:

1) Узлашгириш боскичи;2) Аграр боскич;3) Индустриал боскич;.4) Ноосфера даври.

24

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 25: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

Табиат, табиий мухит хакидаги карашлар биосфера тугрисидаги таълимотда уз ифодасини топган.

Биосфера тушунчасини биринчи булиб австриялик олим, геолог Эдуард Зюс илмий мулокотга киритган ва уни ернинг жонли кобиги, деб таърифлаган. Биосфера тугрисидаги таълимот академик Владимир Вернадский (1863-1945) томонидан илмий жихатдан асосланган. Вернадский биосферани- организмлар таркалган Ер сайёрасининг жонли кобиги, деб таърифлаган. Биосферанинг юкори ривожланиш боскичини, яъни табиатнинг инсон аклий фаолияти сохасига айланишини француз олими Леруа ноосфера, деб атаган. Демак, ноосфера табиат ва жамият орасидаги узаР° алока ва муносабатда инсон онгли фаолиятининг тараккиётнинг бош омилига айланишини назарда тутади. Ноосфера, яъни «акл сохаси» нинг таркибига:

а) инсон ва унинг фаолияти, турли шакл ва куринишларда намоён буладиган инсон онги;

б) техника;в) маданий-иктисодий комплекслар;г) инсон таъсири объекти хисобланган нотирик ва тирик табиат кисми

киради.Буни куйидаги схема ёрдамида ифодалаш мумкин:

Схема 1:Ноосфера

Маданий-иктисодийкомплекслар

инсон техника

Тирик ва нотирик табиат кисми

Жамиятга таъсир этадиган табиий омил - географик мухит хисобланади. Табиатнинг жамиятга таъсирининг мухим томонини географик мухит ташкил этади. Географик мухит муайян тарихий даврда инсон ва жамият хаёти кечадиган макон. «Географик мухит» тушунчаси фанга олимлар Э.Реклю ва Л.М.Мечников томонидан киритилган.

Географик мухит инсон хаёти учун зарур булган табиат элементлари мажмуаси, ижтимоий муносабатлар кечадиган табиий макон. Географик

25

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 26: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

мухит билан жамият орасидаги узвий алокадорлик диалектик характерга эга. Бунинг маъноси шуки, географик мухит жамиятга, жамият хам уз навб.атида географик мухитга уз таъсирини утказади.

Жамият табиатдан озик-овкат махсулотларини, ишлаб чикариш воситалари учун хомашёларни ва энергия манбаларини олади. Географик мухит ишлаб чикаришга ижобий ёки салбий таъсир к^рсатиши мумкин. Географик мухитнинг жамиятга таъсири куйидагиларда намоён булади:

1) ишлаб чикаришга таъсир курсатади. Бу таъсир мехнат таксимотининг чукурлашиб борувида, ишлаб чикариш турли сохаларининг жойланиши ва тараккиётида намоён булади;

2) мехнат унумдорлигига таъсир курсатади. Буни об-хаво шароитларининг ишлаб чикаришга таъсири мисолида куриш мумкин. Ёки табиий ходисалар инсон фаолияти натижаларини йукка чикариш мумкин. (Масалан: сув тошкини, кургокчилик ва х.к.).

3) табиий шарт-шароитлар ишлаб чикарувчи кучлар тараккиётининг тезлашуви ёки секинлашувига таъсир курсатади;

4) инсон кобилиятларининг тараккиётига таъсир курсатади. Бу таъсир аввало ижтимоий онгнинг шаклланиши ва тараккиётида намоён булади. Айни вактда геофафик мухит жамият маънавий хаётига хам таъсир килади;

5) жамият тараккиёти даражасига уз таъсирини утказади. У жамият тараккиётини тезлаштириши ёки секинлаштириши мумкин;

6) ижтимоий ишлаб чикариш муносабатларига таъсир курсатади. Масалан, Марказий Осиё минтакасида табиий шарт-шароитлар жуда кадимлардан бошлаб сугорма дехкончиликнинг ривожланишига имконият яратган;

7) жамиятнинг ижтимоий-рухий кисфасига таъсир курсатади.Жамиятнинг географик мухитга таъсири инсон фаолияти ва унинг

натижаларида намосн булади. Инсоннинг табиатга таъсири экологик фаолият, деб юритилади. Экологик фаолият табиатга ижобий ва салбий таъсир тарзида намоён булади. Жамият ва инсон эхтиёжларини кондириш зарурати экологик фаолиятни юзага келтиради.

Экологик фаолият табиат билан жамият орасидаги мувозанатни саклашга ёки бу мувозанатнинг емирилишига хизмат килиши мумкин. Шунга кура инсоннинг табиатга муносабати икки шаклда:

а) окилонаб) вахшиёна муносабагда намоён булиши мумкин.Экологик фаолият, унинг кандай характерга эгалиги ишлаб чикарувчи

кучларнинг тараккиёти даражасига. шунингдек ижтимоий-иктисодий муносабатлар характерига бог лик булади.

Жамиятга географик мухитнИнг таъсирини мутлаклаштириш географик детерминизм ёки географизм фалсафий окимида уз ифодасини топган. Географизм окими XVill асрнинг бошларида шаклланди. Бу окимнинг фалсафий мохияти француз олими Шарль Луи Монтескье

26

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 27: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

(1689-1755) асарларида уз ифодасини топди. Мазкур оким намоёндаларигаXIX аср инглиз олими Бокль (1821-1862), Э.Реклюларни киритиш мумкин. Бокль — социологиянинг географик мактаби намоёндаси. У айрим халкларнинг тарихий тараккиёти хусусиятларини табиий омиллар (ландшафт, тупрок, иклим ва озик-овкатлар) таъсири билан изохлайди.

Географизм окими узи шаклланган давр - XVIII асрда прогрессив урин тутган, чунки у жамиятни диний-афсонавий тушунишга карши каратилган оким эди.

Географик мухитнинг жамиятга таъсири геосиёсат (геополитика)да уз ифодасини топди.

Аслида «геополитика» атамасини фанга швециялик олим Р.Чсллен олиб кирди. Бу агама 1 -жахон уруши арафасида кенг куллана бошланди.

«Геосиёсат» тушунчаси «гео» - ер’ (шар), «сиёсат» эса шу Ер шари (Курраи замин)га дойр сиёсат юргизиш, демакдир. У муайян давлат ёки давлатлар гурухининг географик ёки маконий-худудий йуналишда олиб борадиган сиёсати ва айни чогда, жахон хамжамияти, айрим давлатлар иттифоки ва блокларнинг умумжахон микёсида белгилайдиган улчов (параметр)лари, феъл-автроларини хам англатади.

Геосиёсатга дойр назариялар XIX асрнинг иккинчи ярмида Гарбий Европада вужудга келган.

Немис олими Ф.Ретцел (1844-1904) давлат сиёсати ва мамлакатнинг географик вазияти орасидаги узаро алокадорлик масаласини кутарди. У халкларда «алохида маконни хис килиш» кобилияти мавжудлигини эъгироф этгани холда, уз чегараларини кенгайтиришга интилаётган халкларга эътибор каратди. Шу асосда К.Хаусхофер (1869-1946) мохиятан тажавузкорлик табиатига эга булган «немис миллати хаётий макони» хакидаги гипотезани ишлаб чикди,

Геосиёсат назарияси географик мухит халкларнинг ижтимоий, иктисодий, сиёсий ва маданий тараккиётида хал килувчи роль уйнаши тугрисидаги карашларни мутлаклаштиришга харакат килади. Бундай карашлар гуёки янгича ёндашувлар сифатида талкин этилса-да, аслида бундай гоялар кадимги грек олимлари асарларида, су игра Урта аср Марказий Осиё мутафаккирлари карашларида илгари сурилган эди.

Геосиёсатдаги j арбпарастлик майллари туфайли давлатлар уртасидаги муносабатларда зуравонлик конуний жараён сифатида, мустамлакачилик урушлари зарурат сифатида талкин этила бошланди. Бундай карашга кура, кучсизлар устидан кучлилиларнинг хукмронлик килиши конуний жараён хисобланади. Ана шундай нукгаи-назарга таяниб, Германия сиёсатчилари куч ишлатиш билан хукмронлик килишни биринчи уринга куйдилар. Немис сиёсий арбоби О.Бисмарк Германиянинг яккаю-ягопа худуди унинг армиясидир, деган гояни илгари сурди-ки, бу сиёсатни амалга ошириш аввало немис халкига, сунгра жахон халкларига жуда кимматга тушгани хаммага маълум.

27

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 28: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

XX асрнинг 80-йилларида геосиёсат янгича мохият касб эта бошлади. Геосиёсат назарияси давлат сиёсатида уз ифодасини топа бошлади.

Давлат сиёсатининг мухим томонларидан бири географик сиёсатдир. Географик сиёсат кенг маънодаги тушунча булиб давлатларнинг ички ва ташки сиёсатларида уз ифодасини топади.

Унинг асосий йуналишларидан бири экологик сиёсат булиб хисобланади.

Экологик сиёсат:а) сув, хаво, тупрок, усимликлар ва хайвонот дунёсини мухофаза

килишда;б) чикиндисиз технологияларни ишлаб чикаришга жорий этишда;в) экологик таълим ва тарбияни такомиллаштиришда намоён булади.Ахоли зичлиги жамият хаёти ва тарахкиётига таъсир курсатадиган мухим

табиий омилдир. Унга кура муайян худудда, мамлакат ёки Ер юзида яшовчи ахолшшнг мажмуи назарда тутилади. Ахоли зичлиги унинг сони, муайян худудга нисбатан зичлик даражаси, усиш суръатлари, жинс, ёш хусусиятларк, маданий тараккиёт даражаси каби хусусиятларни назарда тутади. Ахоли динамикасини урганадиган махсус фан сохаси мавжуд. Бу - демография фани.

Демография фани маълумотларига кура одамзот Ер юзида деярли 5 млн йилдан бери истикомат килиб келади. Шундан кейинги 50-40 минг йил ичида у жамият булиб яшаб келади.

Маълумотларга Караганда неолит асрига кадар Ер планетаси ахолиси 10 млн кишини ташкил этгаи, 3000 йил аввал 50 млн, II асрда 230 млн, биринчи минг йиллик охирида 276 млн кишини ташкил этган. Дуне ахолисининг усиб бориш суръатларини куйидаги схема оркали ифодалаш мумкин:

Схема 2 . 8 млрд6 млрд

5 млрд

4 млрд

2 млрд

1 млрд230 млн

50 млн 10 млн

неолитга 3 минг II аср XIX аср 1930 й. 1976 й. 1987 й 1999 й. 2025 й. кадар йил аввал боши

28

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 29: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

2025 йилда ахолининг сони 8 млрдга етади, деб тахмин килинмовда.1А холи зичлиги омилининг жамиятга таъсири ижтимоий

тараккиётнинг тезлашуви ёки секинлашувига олиб келиши мумкин.Ахоли зичлигининг жамиятга таъсири «ахоли-иктисодиёт» ва

«иктисодиёт-ахоли» тизимида яккол намоён булади.Ахоли зичлигининг ортиб боруви умумий тарзда олганда ишлаб

чикарувчи кучлар тараккиётида уз ифодасини топади. Лекин ахоли зичлиги унинг куп, камлиги билангина улчанмайди.

Ахоли зичлигининг жамиятга таъсири «демографик омил» тушунчасида уз ифодасини топди.

Демографик омил куп киррали тушунча булиб;а) ахолининг сони ва зичлиги;б) ёш хусусиятлари;в) саломатлик даражаси;г) билим (маълумот) даражаси;д) яшаш манзилларие) урбанизация (шахарлашиш) ва рурализация жараёнлари;ж) миграция жараёнлари ва х.кларни хисобга олиш ни таказо этади.

Ахоли омилининг жамиятга таъсири жамият хаётининг барча сохаларида намоён булади. Шу нуктаи назардан ахоли омилининг иктисодий, ижтимоий - сиёсий, маънавий хает сохаларига, таъсири хакида гапириш мумкин.

Ахоли сонининг ортиб боруви ва жамиятга таъсири турли-туман фалсафий карашларда уз ифодасини топган. XVIII асрлардан бошлаб олимларни «Ахоли сонининг ортиб борувига кандай ёндашмок лозим» деган савол кизиктирган. Мальтусчилик ва неомальтусчилик назарияларини шу даврда шаклланган.

Инглиз иктисодчиси Томас Мальтус (1760-1833) «Ахоли зичлиги конуниятй тажрибаси» асарида ахолининг тез суръатлар билан усиб бориши демографик портлашга, окибатда озик-овкат махсулотларининг етишмаслигига олиб келиши мумкин. Шунинг учун у тугилишни чеклаш лозим, деган хулосага келди.

XX асрда Гарбда неомалыусчилик карашлари кенг ёйилди. 1971 йилда Ж.Форрестернинг Рим клубига тавсия этилган «Дунё динамикаси» деб номланган хисоботида инсоният хакикатан хам инкироз олдида турибди; шунинг учун ахоли ^сишини чегаралаш йули билан хомашё захиралари мувозанатини саклаш мумкинлиги хакидаги фикр илгари сурилди.

Хакикатан хам, географик мухит ва демографик омилнинг жамият хаётидаги урни ва ахамиятини инкор этиш мумкин эмас. Айни вактда уларнинг жамиятга таъсирини мутлаклаштириш хам ноурин.

' Данильян О.Г., Тараненко В.М.. Философия. - Москва, ЭКСМО. 2005 йил, 312-бет.

29

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 30: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

Жамият мураккаб ижтимоий организм. Унинг шаклланиши ва тараккиётида табиий омилларнинг тутган урнини инкор этмаган холда, жамиятга таъсир этадиган ижтимоий омиллар хам мавжудлигини эътиборга олмок лозим. Моддий ишлаб чикариш, маданият, кадриятлар, миллий гоя жамият хаёти ва тараккиётига таъсир курсатадиган ижтимоий омиллардир.

Адабиётлар1. Ислом Каримов. Узбекистон XXI аср бусагасида: хавфсизликка

тахдид, баркарорлик шартлари ва тараккиёт кафолотлари.- Т., «Узбекистон», 1997 йил, 110-137, 227-252-бет.

2. С.Э.Крапивенский. Социальная филосоия. - Москва, ВЛАДОС,1998 йил, 19-20, 119-127, 177-190 бетлар.

3. B.C. Барулин. Социальная философия. - Москва, ФАКР-ПРЕСС,1999 йил, 351-392 бетлар.

4. Фалсафа. Комусий лугат. - Т., «Шарк» 2004 йил.5. Falsafa. -Toshkent, 2006 yil, 356-361 betlar.

Таянч тушунчаларГеографик мухит. Биосфера. Ноосфера. Натуралистик оким.

Географик детерминизм. Географик сиёсат. Экологик сиёсат. Демография. Урбанизация. Рурализация.

Назорат учун саволлар:1. Ноосфера нима?2. Жамият ва табиат орасидаги алокадорлик нималарда намоён

булади?3. Географик мухит нима?4. Биосфера нима?5. Географик мухит ва жамият орасидаги атокадорлик нималарда

намоён булади?6. Географик детерминизм фалсафий окимининг мохиятини изохланг.7. Географик сиёсат нима?8. Экологик сиёсат тушунчасининг маъноси.9. Ахоли зичлиги ва унинг жамиятдаги урни.10. Мальтусчилик ва неомальтусчилик назарияларининг мохияти

нимада?11. Демографик омилнинг жамиятга таъсири намаларда намоён

булади?

5-мавзу. Жамиятнинг иктисодий хаёти.

1. Жамиятнинг иктисодий хаёти. Моддий ишлаб чикариш жамият иктисодий хаётининг асоси.

2. Моддий ишлаб чикариш, унинг структураси.

30

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 31: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

3. Ишлаб чикарувчи кучлар ва ишлаб чикариш муносабатлари.4. Ишлаб чикариш муносабатларининг ишлаб чикарувчи кучлар

характери ва тараккиёт даражасига мувофик келиши конуни-ижтимоий тараккиёт конуни сифатида.

5. Мустакил Узбекистоннинг иктисодий хаёти ва тараккиёти.

Кишиларнинг уз моддий хаёт шароитларини ишлаб чикариш билан боглик булган барча фаолият турлари хамда шу жараёнда шаклланадиган ижтимоий муносабатлар жамиятнинг иктисодий хаёт сохасини ташкил этади.

Жамият иктисодий хаёт сохасининг асосини моддий ишлаб чикариш ташкил этади. Моддий ишлаб чикариш деганда, аввало, инсон хаёти учун зарур булган, моддий неъматларни ишлаб чикариш назарда тутилади.

Айни вактда моддий ишлаб чикариш инсон хаётининг узини ишлаб чикариш ва кайта ишлаб чикаришни хам уз ичига олади.

Моддий ишлаб чикариш жамият аъзоларининг моддий хаётий эхтиёжларини кондириш зарурати туфайли амалга оширилади.

Жамият кишилар хаёти учун зарур булган моддий неъматларни ва уз- узини ишлаб чикармасдан туриб мавжуд б^ла олмайди. Аслида инсоният тарихи тирикчилик воситаларини ишлаб чикаришдан бошланган. Моддий ишлаб чикариш 2 асосий таркибий элементдан ташкил топган.

1) Ишлаб чикаришнинг технологик усули.2) Иктисодий ишлаб чикариш усули.Ишлаб чикаришнинг технологик усули деганда кишиларнинг мехнат

предметлари ва мехнат воситаларига муносабатлари назарда тутилади. Ишлаб чикаришнинг технологик усули «техника», «технология» тушунчаларида уз ифодасини топади.

Немис олими Эрнст Каппа «Инсоният тарихига диккат билан назар ташланса, у бошдан-оёк мехнат куролларини ишлаб чикаришдан иборат булган» деб бежиз ёзмаган. «Техника» юнонча суз булиб, санъат, махорат маъноларини англатади. Техника одамзоднинг турли куроллар, асбоб- ускуналарни яратиш санъати маъносини ифодалайди. Техника тушунчаси кишилар томонидан ишлаб чикарилган асбоб-ускуналар, мехнат куролларига нисбатан кулланган. Инсон табиатга таъсир этишда улардан фойдаланади.

Техниканинг шаклланиши хакида фикр юритганда, унинг 2 миллион йиллик тарихга эга эканлигини назарда тутмок лозим. Техника нарсаларга ишлов бериш, шаклга киритиш маъносида питекантроп типидаги одамлардан бошланган. Улар ясаган купол тош куролларини инкор этиш оркали одамзотнинг аклий салохияти ривожпаниб, тафаккур тарзи мукамаллашиб борди. Синантроп, неандертал типидаги одамлар тош куролларни такомиллаштириб, улардан фойдаланиш малакаларини хам ривожлантирдилар. Нихоят, кроманьон типидаги одамларда ривожланган нутк тили марказининг шаклланиши туфайли, улар жамоа ва жамият булиб

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 32: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

яшашга утдилар, одамзотнинг аклий салохият бекиёс ривожланиши, унинг тараккиётда юксак боскичга кутарилишга олиб келди. Аклий салохият туфайли одамзот аввало огир жисмоний мехнатнинг бир кисмини уйга ургатилган хайвонлар зиммасига юклади. Аста-секин дехкончилик, уй ашё куроллари, шахар курилиши, айникса харбий курол аслахалар ишлаб чикариш, уларни такомиллаштириш туфайли техника ривожланиб борди.

XVII асрдан бошлаб Гарбий Европада илмий-тсхника тараккиёти юз берди. Окибатда машина мехнати шакллана бошлади. XX асрга келиб техника инсон хаёти ва фаолиятининг барча сохаларини камраб олди. XX аср Урталарида ИТИ руй берди.

Хозирги замон ахборотлашган жамиятида одамзот хаёти ва фаолиятининг техника иштирок этмаётган бирон-бир жабхаси колмаяпти.

Шундан келиб чиккан холда техника тушунчасига инсон томонидан ташки дунёни узгартириш воситаси, инсон яшайдиган мухит ва инсоннинг мавжудлиги тимсолидир1, деган таърифга кушилиши уринли.

Демак, техника - мехнат предметларига таъсир курсатиш воситалари.Технология - мехнат предметларига фан ва амалиёт имкониятлари,

талаблари асосида таъсир этиш. Техникани куллаш, ундан фойдаланиш усуллари технология, деб юритилади.

Ишлаб чикаришнинг технологик усули тарихда 4 хил шаклда намоён булган.

а) тайёр махсулотларни узлаштириш (ибтидоий жамият одамларининг табиатдан озик-овкат омбори ва курол-ярог арсенали сифатида фойдаланиши, термачилик фаолияти).

б) агро-хунармандчилик технологияси.в) индустриал технология.г) ахборот-компьютер технологиялари1.Хозирги даврда «инсон-техника» муносабатлари ишлаб чикаришнинг

асосини ташкил этмокда.Жамиятлар тараккиёти ишлаб чикариш технологияси тараккиётида уз

ифодасини топади. Ишлаб чикариш технологияси тараккиёти оддийдан мураккабга караб борган. Бу дастлаб асбоб-ускуналардан фойдаланиш, сунг механизациялаш ва нихоят ундан автоматлаштиришга, компьютерлашга утиш тарзида юз берган.

Техника тараккиёти фандаги чукур узгаришларсиз юз бермайди. Авваллари фандаги янгиликлар техникага татбик этилар ва бу кетма- кетликда содир булар эди. Эндиликда фан ва техникадаги узгаришлар бир вактда юз бермокда ва бундай узгаришлар муайян сифат хусусиятларига эга. Шунинг учун хам улар илмий-техника инкилоби деб юритади.

Илмий-техника инкилобининг хозирги боскичи:

’ Fa!safa.-T., 2006 йил, 335 бет.1 С.Э.Крапивенский Социальная философия.-Москва, «ВЛАДОС», 1998 йил, 92-бет.

32

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 33: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

микроэлектроника, радиотехника, радиоэлектроника, биотехнология, компьютерлаштириш, радиотехника, радиоэлектроника, синтетик киме каби янги сохаларнинг шаклланиши билан тавсифланади.

Жамиятнинг иктисодий хаёти куп фанлар томонидан урганилади. Иктисодиёт назарияси моддий ишлаб чикариш, унинг конунларини; эргономика инсон ва унинг ишлаб чикариш фаолиятини урганади.

Жамиятнинг иктисодий хаёти унинг иктисодий ишлаб чикариш усулида уз ифодасини топади.

Иктисодий ишлаб чикариш усули деганда ишлаб чикарувчи кучлар ва ишлаб чикариш муносабатлари назарда тутилади.

Кургазмали чизма 1.Иктисодий ишлаб чикариш усули

Ишлаб чикарувчи кучлар жамият иктисодий хаётининг мухим томонини ташкил этади.

Ишлаб чикарувчи кучлар моддий неъматларни ишлаб чикариш жараёнида кишиларнинг табиатга муносабатини ифодалайди.

Ишлаб чикарувчи кучлар деганда, моддий неъматларни ишлаб чикариши жараёнининг субъекта ва предметли элементлари назарда тутилади.

Моддий неъматларни ишлаб чикариш жараёнида индивидлараро содир буладиган алока ва муносабатлар ишлаб чикариш муносабатлари, деб юритилади. Иктисодий ишлаб чикариш усули жамиятнинг иктисодийтизимида уз ифодасини топади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 34: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

Инсоннинг ишлаб чикариш жараёнида табиатга муносабати ташкилий-иктисодий муносабатлар деб юритилади.

Ишлаб чикариш жараёнида кишилар уРтасиДа содир буладиган муносабатлар ишлаб чикариш муносабатлари ёки ижтимоий-иктисодий муносабатлар дейилади.

Ташкилий иктисодий муносабатлар ишлаб чикаришни ташкил этиш жараёнида келиб чикади. Ижтимоий - иктисодий муносабатлар ■ ишлаб чикариш воситаларига мулкчилик муносабатларини ифодалайди.

Моддий ишлаб чикариш деганда, аввало инсон мехнати назарда тутилади. Умумий тарзда олганда мехнат инсон мавжудлигининг асосий шакли. Мех,нат инсон билан табиат орасидаги модда алмашуви жараёни. Мехнат аввало инсон яшаш шароитларини вужудга келтириш жараёнидир. Мехнат инсонга зарур булган шарт-шароитларни ва уз-узини такрор ишлаб чикаришни таъминлайди.

Мехнат жараёни ишлаб чикариш тушунчасида конкретлашади. Ишлаб чикаришнинг узи эса индивиднинг табиатга ва узаро бир-бирларига муносабатисиз амалга ошиши мумкин эмас. Ишлаб чикарувчи кучлар моддий неъматларни ишлаб чикариш жараёнида инсоннинг табиатга муносабатини ифодалайди.

Ишлаб чикарувчи кучлар ишчи кучи ва ишлаб чикариш воситаларидан иборат. Ишлаб чикарувчи кучларнинг асосий элементини ишчи кучи ташкил этади.

Ишчи кучи — бу, мехнат куролларини харакатга келтирадиган, моддий бойликларни ишлаб чикарадиган инсон. Хозирги даврда ишчи кучининг мазмуни узгарди. Бугун фан бевосита ишлаб чикарувчи кучларга айланаётган даврда инсонга ишлаб чикариш учун ишлаб чикариш тажрибаси ва мехнат килиш мапакасининг узигина егарли эмас. Энди у илмий билимларни эгаллаган булмоги лозим.

Ишлаб чикариш воситалари - инсоннинг табиатга таъсир этишидаги фойдаланадиган нарсалар, предметлар. Улар орасида мехнат куроллари алохида урин тутади. Мехнат куроллари жамиятнинг табиатга таъсири характерини ифодалайди. Мехнат куроллари ишлаб чикаришнинг суяк- мускул системасини ташкил этади. Айни вактда ишлаб чикариш куроллари техникани уз ичига олади. Техника деганда маиший техника, транспорт техникаси, ахборот техникаси кабилар назарда тутилади.

Мехнат предметлари - инсон мехнати йуналтирилган нарса ва ходисалар, инсон томонидан ижтимоий ишлаб чикаришга жалб этилган табиатнинг кисмларидир.

Моддий ишлаб чикаришнинг мураккаблашиб боруви мехнат таксимотини келтириб чикарган ва такомиллаштирган.

Ишлаб чикариш муносабатлари деганда моддий неъматларни ишлаб чикариш, айирбошлаш, таксимот ва узлаштириш муносабатлари назарда тутилади.

34

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 35: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

Ишлаб чикариш муносабатларининг асосини мулкий муносабатлар ташкил этади.

Инсоният тарихида мулкнинг 2 шакли карор топган: хусусий ва умумий.

Жамиятлар тараккиёти жараёнида мулкнинг шакллари узгариб, хилма- хиллашиб борган.

«Узбекистон Республикасининг Мулкчилик-тугрисидаги Крнуни» га мувофик, жамиятимиз иктисодиёти куп укладли иктисодиёт булиб хисобланади ва унинг негизини 5 хил мулк шакли ташкил этади:

- хусусий мулк- ширкат (жамоа) мулки- давлат мулки- аралаш мулк- бошка давлатлар, халкаро ташкилотлар, юридик ва жисмоний

шахслар мулки.Юкорида куриб чикканимиздек, ишлаб чикарувчи кучлар ва ишлаб

чикариш муносабатлари жамиятнинг иктисодий ишлаб чикариш усулини ташкил этади. Бунда ишлаб чикарувчи кучлар ишлаб чикариш усулининг мазмунини, ишлаб чикариш муносабатлари эса унинг иктисодий шаклини ташкил этади.

Ишлаб чикарувчи кучлар, ишлаб чикариш муносабатлари ва улар орасидаги диалектик алокадорликсиз жамият хаёти ва тараккиёти амалга ошмайди. Бундай алокадорлик жамиятда амал киладиган умумий социологик конун - ишлаб чикарувчи кучларнинг ишлаб чикариш муносабатлари характери ва даражасига мувофик келиш конунида у3 ифодасини топади.

Бунда ишлаб чикарувчи кучларнинг тараккиёт даражаси ишлаб чикариш муносабатларига ва аввало, мулкий муносабатлар га таъсир утказади. Айни вактда ишлаб чикариш муносабатлари хам ишлаб чикарувчи кучЛар тараккиётига таъсир курсатади.

Адабиётлар1. Узбекистон Республикасининг Конституцияси - Т., «Узбекистон»,

2003 йил, 15-бет.2. Ислом Каримов. Узбекистоннинг уз истиклол ва тараккиёт йули. -

Т., «Узбекистон», 1992 йил.3. Ислом Каримов. Узбекистон XXI аср бусагасида: хавфсизликка

тахдид, баркарорлик шартлари ва тараккиёт кафолотлари,- Т., «Узбекистон», 1997 йил, 188-210, 227-252-бет.

4. Ж.Туленов. Жамият фалсафаси. - Т., 2001 йил, 4-9-бетлар.5. Фалсафа. Укув кулланма - Т., «Шарк», 1999 йил, 255-258 бетлар.6. С.Э.Крапивенский Социальная философия.-Москва, «ВЛАДОС»,

1998 йил, 83-112 -бет.7. Falsafa. -T oshkent, 2006 у.. 374-378 betlar.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 36: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

Таянч тушунчаларЖамиятнинг иктисодий хаёти, моддий ишлаб чикариш, ишлаб

чикарувчи кучлар, ишлаб чикариш муносабатлари, мулк, техника, технология, мехнат таксимоти.

Назорат учун саволлар:1. Жамиятнинг иктисодий хаёти тушунчаси нимани ифодалайди.2. Жамият иктисодий хаётининг асосида нима ётади?3. Моддий ишлаб чикаришнинг мохиятини кандай тушунасиз?4. Иктисодий ишлаб чикариш усули нима, таърифланг.5. Техника, технология тушунчаларини изохланг?6. Ишлаб чикарувчи кучларнинг мохияти ва таркибий тузилиши.7. Моддий ишлаб чикариш кандай заруратни ифодалайди?8. Ишлаб чикариш муносабатларининг асосини нима ташкил этади?9. Ишлаб чикарувчи кучлар тараккиёти даражасининг ишлаб чикариш

муносабатлари характерига мувофик келиши конунининг мазмуни ва амал килиш хусусиятларини изохланг.

6-мавзу. Жамиятнинг ижтимоий хаёти.

1. Жамиятнинг ижтимоий хаёти.2. Жамиятнинг ижтимоий таркиби. Жамиятнинг этник таркиби.3. Жамиятнинг демографик таркиби.4. Жамиятнинг синфий таркиби.5. Жамият гаркибининг бошка унсурлари.

Жамият тушунчаси, аввало, кишилар жамоаси, уларнинг бирлигини ифодалайди. Лекин жамият шунчаки кишилар йигиндиси эмас. Жамият бу аввало, узаро бир-бири билан ижтимоий алокада булган кишиларнинг бирлигини ифодшгайди. Жамиятнинг ижтимоий хаёти ундаги мавжуд кишилар, турли ижтимоий бирликлар ва гурухлар орасидаги турли туман алока ва муносабатларни камараб олади.

Ижтимоий бирликлар деганда, элат, халк, миллат; ижтимоий гурухлар, синфлар, жамоа, мехнат жамоаси, оила кабилар назарда тутилади.

Ижтимоий бирлик тарихан таркиб топган, узаро баркарор ижтимоий муносабатларга киришадиган, узига хос умумий хусусиятларга эга булган кишилар бирлашувидир.

Ижтимоий бирликлар вактинча, киска муддатли ва баркарор булиши мумкин. Айнан баркарор, ички алока ва муносабатлар билан узаро богланган кишиларнинг уюшувидан иборат ижтимоий бирликлар жамият ижгимоий хаёгининг мазмунини ифодалайди.

Ижтимоий бирликларнинг узига хос жихатлари деганда куйидагилар назарда тутилади:

36www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 37: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

а) муайян ижтимоий бирликларни ташкил этувчи кишиларнинг уюшуви улар орасидаги объектив тарзда юз берадиган ижтимоий алока ва муносабатлар асосида шаклланади.

б) ижтимоий бирликлар кишилар ижтимоий хаётининг мавжудлик шакли хисобланади.

в) ижтимоий бирликларнинг шаклланишига хилма-хил иктисодий ва маънавий омиллар таъсир курсатади.

Жамиятнинг ижтимоий хаёти унинг ижтимоий таркибида уз ифодасини топади. Жамиятнинг ижтимоий таркиби турли ижтимоий бирликлардан ташкил топади.

Жамиятнинг ижтимоий таркиби деганда, этник, ижтимоий-синфий, демографик таркиб кабилар назарда тутилади.

Жамиятнинг ижтимоий таркибини куйидаги кургазмали чизма оркали ифодалаш мумкин.

Жамиятнинг ижтимоий таркибининг асосларидан бири унинг этник таркиби хисобланади.

Жамиятнинг этник таркибига уруг, кабила, элат, халк, миллат киради.

Схема 1.Ж амиятнинг ижтимоий таркиби

Жамиятнинг этник таркиби

жамиятнингпрофессионалтаркиби

жамиятсинфийтаркиби

жамиятнингистикоматжойига

Iкуратаркиби

жамиятнингдемографиктаркиби

Схема 2.Ж амиятнинг этник таркиби

уруг, кабила элат халк миллат

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 38: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

Уруг-этник таркибнинг дастлабки куриниши х,исобланади. Уругчилик жамият тарихининг кадимий даврларига хос булиб, у яшаш учун кураш, ташки душмандан сакданиш максадида кариндошчилик асосида узидан- узи шаклланган. Уругчиликнинг иктисодий асосини мулкка жамоа эгалиги ташкил этади.

Кабиланинг келиб чикиши хам ижтимоий эхтиёжлар туфайли содир булган. Кабила умумий асосга эга булган; кейинчалик узаро бир-биридан фаркланадиган уруглардан иборат кишиларнинг тарихий этник бирлиги хисобланади. Элатларнинг ихтиёрий ёки зурлик йули билан бирлашуви натижасида халклар уюшмалари хосил булган. Хозирда хам муайян мамлакталарда турли элат, миллатлар ёки уларнинг намоёндалари халк булиб яшайди. Масалан, Узбекистон халки, Россия халки вах-к.

Элах худуд, тил маданий жихатдан умумийликка эга булган, иктисодий алокапари шакллана бошлаган тарихий этник бирлик хисобланади.

Миллат элатлар бирлашуви натижасида хосил булган тарихий-этник бирлик хисобланади.

Миллатнинг асосий белгилари:а) худудий бирлик;б) адабий тил бирлиги;в) иктисодий хаёт бирлиги;г) маънавий рухий бирлик;д) тафаккур ва турмуш тарзидаги якинлик ифодаси булган миллий

менталитет (тийнати);Миллат - тарихан гаркиб топган, миллий бирликни англаш рухияти,

урф-одатлар, анъаналар ва кадриятлар ягоналиги асосида муайян худудда яшовчи, икгисодий алокалар билан богланган кишиларнинг ижтимоий баркарор бирлиги. Ер юзида 3 мингга якин миллат ва элат булиб, у инсониятнинг урта хисобда 96 фойизини ташкил этади.

Олимларнинг фикрича, Ер юзидаги миллий ва этник хилма-хиллик, турли-туманлилик табиат хамда ижтимоий конунлар туфайли вужудга келган буюк неъматдир. Хар бир миллий маданият одамзот тарихий тажрибасининг хотираси булиб, миллийлик ва маданий ранг-барангликни йукотиш гуёки генетик дастур хилма-хиллигидан махрум булиш каби нихоятда хавфли, инсоният истикболи учун халокат билан баробар хатарлидир. Бинобарин, хар бир этник бирликнинг тарихан туплаган тажрибаси - хотираси, кадриятлари нег изида умуминсоний, умумпланетар хотира ва кадрият карор топишини унутмаслик зарур.

Миллатнинг маънавий рухий бирлиги унинг онгида, миллий онгда уз ифодасини топади.

Миллий онг миллатнинг узи билан бирга шаклланиб боради ва унинг тараккий этишини таъминлайди. Миллий онг миллатнинг тарихи, такдири ва истикболи билан боглик булган манфаатлар ва максадларни

38www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 39: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

ифодаловчи, миллат вакиллари фаолиягини маълум максадлар сари йуналтирувчи гоялар, фикрлар тизимини ифодалайди.

Миллатнинг хаёти ва тараккиётида миллий узликни англаш мухим урин тутади. Миллий узликни англаш мураккаб жараён. Миллий узликни англаш умуммиллий манфаатларни устивор куя билиш билан бевосита боглик.

Миллий узликни англаш миллат манфаатларини англай олиш- ва химоя килишнинг мухим омили хисобланади.

Миллий узликни англаш уз миллати тарихини билиш (тарихий хотира), миллий анъана, урф-одатларга, маросимларга муносабат, уз миллий тилига муносабат, миллий гурур кабиларда намоён булади.

Жамият ижтимоий таркибининг мухим томонини демографик таркиб ташкил этади.

Биз «Жамият хаёти ва тараккиётининг табиий омиллари» мавзусида жамиятга таъсир курсатадиган табиий омил - ахоли зичлиги (нуфус конунияти) билан танишган эдик.

Ахоли зичлиги жамиятнинг демографик таркибида уз ифодасини топади.

Жамиятнинг демографик таркиби ахоли зичлиги билан бир каторда, унинг жойланиши, ёш, жинс хусусиятлари, миграцион жараёнлар, ахолининг согломлик даражасини хисобга олишни такозо этади.

Схема 3.Ж амиятнинг демографик таркиби

Жамиятнинг демографик таркибини хисобга олиш жамият иктисодий хаётини ташкил этишда мухим уРин тутади. Жамиятда кечадиган демографик ва иктисодий жараёнларни асло бир-биридан ажратиб булмайди, улар узаро боглик ва бир-бирини такозо килади. Буни «иктисодиёт - ахоли зичлиги» ва «ахоли - иктисодиёт» тизимлари оркали ифодалаш мумкин1. Иктисодиётнинг усиш суръатлари ахолининг умумий сони ва зичлиги билан боглик. Айни вактда жамият хаётининг барча сохапари (иктисодий, ижтимоий-сиёсий ва маънавий) даги ижобий ёки салбий узгаришларга ахолининг умумий сони, зичлиги билан бир каторда жамиятда кечадиган миграция жараёнлари, ахолининг жисмоний ва рухий согломлиги ва бошка омиллар таъсир курсатади.

1 !\аранг: С.Э.Крапивенский Социальная философия — Москва, Гуманитарно-издательский центр «ВЛАДОС», 1998 й., 120-122 бетлар.

39

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 40: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

Жамиятнинг синфий таркиби унинг мухим томонини ташкил этади. Жамиятнинг синфий таркиби деганда синфлар, табакалар, катламлар назарда тутилади.

Жамиятнинг синфий таркибининг асосини синф ташкил этади. Синфлар - тарихий ходиса. Улар жамият тараккиётининг махсули хисобланади. Синфларнинг мохияти, келиб чикиш сабаблари файласуфларни кадимдан кизиктириб келган. Синфларнинг келиб чикиш сабабларини аввало жамиятнинг иктисодий хаётидан, ишлаб чикарувчи кучлар ва ишлаб чикариш муносабатларидан кидирмок лозим. Ишлаб чикаришнинг тараккиёти, ижтимоий мехнат таксимоти, товар айирбошлашнинг пайдо булиши ва ривожланиши, хусусий мулкнинг пайдо булиши синфларнинг келиб чикиш сабабларидир.

Синфлар кишиларнинг жамиятда тутган урни - мулкка муносабати, ишлаб чикаришни ташкил этишидаги урни, яратилган моддий ва маънавий бойликлардан кай микдорда ва кай шаклда олиши билан фаркланадиган ижтимоий гурухлардир.

Жамият тараккиёти жараёнида унинг синфий таркиби узгариб борган. Ижтимоий табакалар деганда, урф-одатлар ёки конун билан мустахкамланган, авлоддан авлодга мерос сифатида у тади ган хукук ва бурчларга эга булган синфлар таркибидаги ижтимоий бирликлар назарда тутилади. Айрим Шарк мамлакатларида каставий булиниш мавжуд. Масалан, Х,индистон.

Ижтимоий катлам деганда интеллигенция-зиёлилар назарда тутилади. Жамиятнинг профессионал (касб-кор) ва маълумотга кура таркиби жамият таркибининг мухим томонини ташкил этади. Профессионал ва маълумотга кура жамият таркибининг шаклланиши дехкончиликнинг, утрок хаётнинг чорвачиликдан ажралиб чикиши, кишлок хужалигидан хунармандчилик ва савдонинг ажралиб чикиши ва аклий мехнатнинг жисмоний мехнатдан ажралиб чикиши билан боглик холда юз берган.

Хозирги замон жамиятининг структурасида страталар мухим урин тутади.

Жамиятнинг ижтимоий таркибида истикомат жойига кура ахолининг таркибини инобатга олмок лозим булади.

Истикомат жойига кура ахолининг таркиби деганда кишиларнинг хаётлари кечадиган истикомат жойлари назарда тутилади.

Турли синф, ижтимоий гурух, катлам вакиллари истикомат жойларига кура:

а) шахарликларб) кишлокликларга булинадилар.Шахар ахолисининг кишлок ахолисидан фаркли хусусиятлари

деганда:а) кишилар бандлигининг аксарият саноат ишлаб чикариши билан

богликлиги;

40www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 41: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

б) узига хос маиший-маънавий мухит, билим олиш, маълумотини ошириш, маънавий эхтиёжларни кондириш имкониятларининг кенглиги;

в) танлов имкониятларининг кенглиги;г) маълумот даражасининг нисбатан юкорилиги;д) шахар ахолисининг нисбатан сиёсий фаоллиги;е) оила ва оилавий муносабатлардаги узига хослик назарда тутилади.Жамият хаётини ташкил этиш ва бошкаришда бу омилнинг урни катта

эканлигини унутмаслик лозим.Жамият тараккиёти, унинг ижтимоий таркибидаги узгаришлар 2

йуналишда кечадиган муайян ижтимоий акс этадиган жараёнлар да уз ифодасини топади. Булар: урбанизация ва руализация жараёнлари.

Урбанизация - шахарлашиш, ижтимоий хаётда шахар урнининг тобора ортиб борувини ифодалайдиган ижтимоий жараён.

Рурализация кишлоклашув, кишлок хаётига кайтиш маъноларини ифодалайди.

Хозирги даврда урбанизация ва рурализация жараёнлари тобора кучайиб бормокда.

Шундай килиб, жамиятни ижтимоий хаёти унинг ижтимоий таркибида уз ифодасини топади.

Адабиётлар:1. Ислом Каримов. Узбекистон XXI аср бусагасида: хавфсизликка

тахдид, бунёдкорлик шартлари ва тараккиёт кафолатлари. - Т., «Узбекистон» 1997 й., 211-220 бетлар.

2. Ислом Каримов. Бизнинг бош максадимиз - жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислох килишдир. - Т., «Узбекистон» 2005 й., 68-91 бетлар.

3. С.Э,Крапивенский Социальная философия. Москва, «ВЛАДОС»1998 й., 134-138, 191-198,215-220 бетлар.

4. Фалсафа. Укув кулланма. - Т., «Шарк» нашр., 1999 й., 258-265 бетлар.

5. Фалсафа асослари. - Т., «Узбекистон» НМИУ, 2005 й., 289-299, 300- 336 бетлар.

6. Ж.Туленов Диалектика назарияси. Т., «Узбекистон» 2001 й., 252-261 бетлар.

7. Фалсафа. Комусий лугат. - Т., «Шарк» 2004 й.8. В.С.Барулин. Социальная философия. - Москва, ФАИР-Г1РЕСС,

1999 йил, 83-130 бетлар.9. Falsafa. -T oshkent, 2006 у., 384-388 betlar.

Таянч тушунчалар:Жамиятнинг ижтимоий хаёти, жамиятнинг ижтимоий таркиби, этник

таркиб, демографик таркиб, синфий таркиб, маълумот даражасига кура жамиятнинг таркиби, урбанизация, рурализация.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 42: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

Назорат учун саволлар:1. «Жамиятнинг ижтимоий хаёти» тушунчасининг мазмуни.2. Жамиятнинг этник гаркибига нималар киради?3. Жамиятнинг этник таркиби. Миллий ва миллатлараро

муносабатларни тавсифланг.4. Ижтимоий синф нима?5. Ижтимоий катлам нима?6. Ижтимоий табака нима?7. Интеллигенция кандай бирликка мансуб?8. Урбанизация деганда нимани тушунсиз?9. Рурализация кандай жараён?

7-мавзу. Жамиятнинг сиёсий хаёти.

1. Жамиятнинг сиёсий хаёти тушунчаси. Сиёсий тизим.2. Давлат - жамият сиёсий тизимининг асоси.3. Демократик давлат ва унинг узига хос хусусиятлари.4. Президент И.А.Каримов асарларида жамиятимиз сиёсий хаётини

такомиллаштиришнинг асосий йуналишлари масаласи.

Жамиятнинг сиёсий хаёти деганда синфлар, миллатлар, сиёсий кучларнинг узаро муносабатлари, уларнинг давлат хокимиятини кулга киритиш ва мустахкамлаш борасидаги онгли фаолияти назарда тутилади. Жамиятнинг сиёсий хаёти сохаси сиёсат тушунчаси ёрдамида ифодаланади. Сиёсат синфларининг синфларга, миллатларнинг миллатларга. давлатларнинг давлатларга муносабатини ифодалайди. Сиёсат мураккаб ижтимоий муносабат куриниши сифатида давлат хокимиятининг шаклланиши билан боглик холда юзага келади.

Сиёсат давлат микиёсида ва давлатлараро муносабатларда амалга ошириладиган, жамиятни бошкариш билан боглик фаолият. Куп холларда «давлат сиёсати» деган тушунча кенг кулланилади. Хар кандай давлатнинг сиёсати икки куринишда намоён булади:

а) ички сиёсат;б) ташки сиёсат.Жамиятнинг сиёсий хаёти унинг сиёсий тизимида уз ифодасини

топади.Сиёсий тизим деганда жамиятда муайян сиёсий функцияларни

бажарадиган ижтимоий институтлар тизими назарда тутилади.Сиёсий тизим 2 куринишда намоён булади.а) мамлакат сиёсий тизими;б) халкаро сиёсий тизимАлохида олинган мамлакатнинг сиёсий тизими деганда давлат,

сиёсий партиялар, ижтимоий харакатлар, жамоат ташкилотлари назарда тутилади.

42

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 43: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

Жамият сиёсий тшимининг мухим томонини махсус бошкарув ташкил этади. Жамият сиёсий тизимининг таркиби куйидаги схемада акс этган:

Схема 1.Ж амиятнинг сиёсий тизими.

партиялар харакатлар ташкилотлари

Жамият хаётида моддий ишлаб чикариш канчалик зарур булмасин. унинг хаёти купдан-куп сохалар билан боглик равишда кечади. Кишилар яшашнинг иктисодий шароитларига эга булишлари учун муайян тарзда бирлашганлар ва бу хол ижтимоий фаолиятнинг хилма-хил куринишларини келтириб чикарган; шу асосда сиёсий тизим шаклланган.

Жамиятнинг сиёсий тизими жамият тараккиёти жараёнида шаклланган. Маълумки, жамият аввало кишилар фаолиятлари ва шу асосда шаклланадиган ижгимоий алока ва муносабатлари махсули.

Жамият сиёсий хаётининг илдизлари одамларнинг ижтимоий хаётда муайян тартиб-интизомлар мухитида яшаш эхтиёжлари билан боглик холда юзага келган.

Одамлар фаолияти умумий тарзда олганда, ижгимоий характерга эга. Улар узаро бир-бирлари билан бирлашмасдан, алока богламасдан туриб фаолиятга кириша олмайдилар. Индивид ижтимоий фаолиятининг мураккаблашиб боруви, уларни бошкаришни такозо этади. Айнан бошкарув туфайли одамлар бирлашадилар ва шу асосда уларнинг эхтиёжлари кондирилади. Бошкарув кишилар фаолиятлари характерига боглик. Мулкий муносабатларни ривожлантириш ва такомиллаштириш учун одамлар бирлашувлари лозим булган. Бу бирлашув дастлаб табиийлик, кон-кардошлик асосида юз берган. Шундан уругчилик, кабилачилик тизими ва муносабатлари шаклланган.

Жамият бош кару вининг тарихан икки шакли мавжуд:1) Уз-узидан бошкарув ёки жамоавий бошкарув. Уз-узидан

бошкарувнинг хусусияти шундан иборатки, унда жамият аъзоларининг барчаси таянч иштирок этади ва шу асосда уз эхтиёжларини таъминлайди.

2) Махсус бошкарув. Бошкарувнинг бу тури унда мажбурийлик жихатларининг мавжудлиги билан тавсифланади. Махсус бошкарув деганда. муайян ташкилот ёрдамида бошкарув назарда тутилади. Хар

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 44: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

кандай махсус бошкарувнинг асосий бугинини давлат хокимияти ташкил этади.

Давлат жамият сиёсий тизимининг асосий бугини хисобланади. Давлат - жамият тараккиётининг муайян боскичида вужудга келган жамиятнинг сиёсий ташкилотидир.

Давлат инсоният цивилизацияси ривожланишининг махсули ва куриниши, халклар ва миллатлар хаёти ни хукук ва конун асосида ташкил этишининг сиёсий шаклидир.

Давлатнинг узига хос белгилари:1) махсус бошкарув сифатида хокимиятнинг мавжудлиги. Бунда

муайян вазифалари булган ташкилот ва муассас&чар назарда тутилади;2) ахоли (фукаролар);3) худуд ва чегаралар;4 ) суверенитет;5) хукук ижодкорлиги.Давлатнинг узига хос вазифалари мавжуд. Булар: худудий яхлитлик ва

чегаралар дахлсизлигини, мамлакат хавфсизлигини таъминлаш, жамиятда баркарор ва тинч, фаровон хаётга эришиш; жиноятчиликка карши курашиш; фукароларнинг хукук ва мулк дахлсизликларини химоя килиш; ташки алокалар; ислохотларни амалга ошириш.

Давлат, унинг келиб чикиши масаласи кадимдан файласуфларни кизиктириб келган.

Кадимги юнон файласуфи Платон (э.а. 427-347Й.) «идеал давлат» таълимотини яратган. У идеал давлатнинг келиб чикишини «гоялар дунёсига» богланган ва бунда Юнон полис - давлатини назарда тутган. Унинг фикрича, идеал давлатда космос, давлат ва айрим инсон узаро бир- бирига муштарак булади. Адолатли инсон адолатли давлатга ухшайди. Идеал давлат адолатли бошкарувга асосланган давлатдир. Конун ва адолат унда мужассам булмоги лозим.

Аристотель фикрича, давлатни жамиятдан ажратиши мумкин эмас. Аристотель давлатни энг олий даражадаги инсонлар уюшмаси, деб билган. Унинг фикрича, аввал оила, унда эр ва аёл муносабатлари, сунг хужайин кул муносабатлари келиб чиккан. Оилалар бирлашиб жамоани ташкил килган, бир канча жамоалардан давлат ташкил топган. Тараккий этган жамият - бу давлат. Аристотель конун доирасида яшамайдиган одамларни хайвоний деб билган. Конун эса давлат туфайли келиб чиккан. Давлатнинг вазифаси маданиятли, аристократок акл-заковатга эга одамларни тарбиялаш. Яхши ва ёмон давлатлар узаро бир-биридан давлат тепасида турган бошликлар ахлоки билан фаркланади.

Марказий Осиё мутафаккири Абу Наср Фаробий (873-950 йиллар)нинг адолатли, фазилатли жамият. давлат хакидаги фикрлари диккатга сазовор. Мутафаккирнинг орзусидаги адолатли жамиятда кишиларнинг самарали мехнатига, илм сохибларига. уларнинг акл-заковатига, фазилатли ахлок- одобига юксак бахо берилади. Унинг фикрича, адолатли жамиятда тенг

44

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 45: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

хукукийлик ва эркинлик салтанати хукмронлик килади, якка хокимликка бархам берилади. Давлат бошликларини фукароларнинг узлари сайлайдилар. Сайланган бошликлар халк манфаатига зид харакат килсалар, улар у3 амал-мансабларидан четлаштириладилар. Орзудаги давлат арбоблари у3 фаолиятларида адолат, тенгхукуклик, фукароларнинг манфаатларини кузлаб иш тутадилар.

Абу Райхон Беруний (973-1048 йил)нинг фикрича, жамиятни бошкариш амалдорлардан уз хузур-халоватидан аник муддат мобайнида махрум булиш, зуравонлардан азият чекканларнинг хукукларини тиклаш, гунохкорларни жазолашдан иборат булмоги лозим. Одил хукмдорларнинг асосий вазифаси юкори ва куйи табака вакиллари уртасида адолат урнатишдир.

Бошкарув шакллари, тузилиши ва ундаги мавжуд сиёсий режимга кура давлатнинг турли куринишлари мавжуд.

Давлат бошкарув шаклларига кура монархия ва республика куринишларига эга.

Давлатнинг монархия шакли хокимиятнинг бир киши (монарх) томонидан бошкаришига асосланади.

Республикада хокимият сайлаш оркали шакллантирилади.Давлатлар тузилишига кура, унитар, федератив ва конфедератив

давлатлардан иборат.Демократик давлат деганда барча фукароларнинг асосий хукук ва

эркинликларига кафолат берадиган, хокимият тизимининг булиниши асосига курилган, хамманинг конун олдидаги тенглигини таъминлайдиган, жамиятдаги барча кучларни бирлаштириб, мамлакат тараккиёгига сафарбар киладиган давлат назарда тутилади.

Мустакил Узбекистоннинг тараккиёт йули инсонпарвар хукукий демократик давлат ва эркин фукаролик жамиятини шакллантиришдан иборат.

Жамиятимиз сиёсий хаётини такомиллаштириш, демократик хукукий давлат ва эркин фукаролик жамиятини карор топтириш масалалари Республиа Президента И.Каримов асраларида атрофлича тахлил килинган ва назарий асосланган.

Адабиётлар:1. Ислом Каримов. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон хаёт

пировард максадимиз. - Т., «Узбекистон», 2000 йил, 9-17-бетлар2. Ислом Каримов. Бизнинг бош максадимиз - жамиятни

демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислох килишдир. - Т., «Узбекистон» 2005 й., 11-28 бетлар.

3. Ислом Каримов. Узбекистоннинг уз исгиклол ва тараккиёт йули. - Т., «Узбекистон», 1992 йил.

4. Ж.'Гуленов. Жамият фалсафаси. Олтинчи булим - Т., 2001 йил, 9-12 бетлар.

45

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 46: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

5. Фалсафа. Укув кулланм а- Т., «Шарк», 1999 йил, 258-262 бетлар.6. Falsafa. Дарслик М.Ахмедованинг умумий тахрири остида, - Т., 2006

йил, 398-401 бетлар.7. С.Э.Крапивенский Социальная философия.-Москва, «ВЛАДОС»,

1998 йил, 191-214-бет.

Таянч тушунчалар:Жамиятнинг сиёсий хаёти, сиёсий тизим, сиёсий онг, сиёсат, сиёсий

фаолият, сиёсий институтлар, давлат, сисий партия, монархия, республика, унитар давлат, федератив давлат, конфедерация.

Назорат учун саволлар:1. «Жамиятнинг сиёсий хаёти» тушунчасининг маъносини шархланг.2. Сиёсат нима?3. Жамиятнинг сиёсий тизими нима? Унинг таркибига нималар

киради?4. Давлат, унинг келиб чикиши ва мохиятини тахлил килинг.5. Давлат хакидаги илмий-фалсафий карашлар.6. Давлатларнинг кандай шакли ва куринишларини биласиз?7. Демократия тушунчасининг мазмун-мохияти.8. Демократик давлат кандай хусусиятларига эга?

8-мавзу. Ж ам иятнинг м аънавий хаёти.

1. Жамиятнинг маънавий хаёти тушунчаси. Жамият маънавий хаётининг таркибий элементлари.

2. Жамият маънавий хаётида ворислик ва янгиланиш.3. Ижтимоий онг жамият маънавий хаётининг асоси сифатида.4. Маънавият. Маданият. Кадриятлар.5. Президент И.Каримов асарларида жамият маънавий хаётини

такомиллаштириш муаммолари.

Жамиятнинг маънавий хаёти деганда кишиларнинг маънавий бойликлар яратиш фаолиятлари, унинг натижалари хамда маънавий бойликлар яратиш жараёнида шаклланадиган алока ва муносабатлар назарда тутилади.

Маълумки, ишлаб чикаришсиз жамиятнинг узи булиши мумкин эмас, зотан ишлаб чикариш кишиларнинг эхтиёжларини кондиришга йуналтирилган. Ишлаб чикариш фаолияти икки куринишда намоёнбулади:

1) моддий ишлаб чикариш фаолияти2) маънавий ишлаб чикариш фаолияти.Маънавий ишлаб чикариш деганда онг, гоялар, карашларни ишлаб

чикариш назарда тутилади.

46

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 47: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

Одамларнинг жамият булиб яшашга утиши мураккаб ижтимоий жараён булиб, унинг натижасида маънавий хаёгга кучли эхтиёж пайдо булган, чунки одамлар муайян дунёкараш билан боглик холда намоён буладиган маънавиятсиз жамият булиб яшай олмайдилар. Жамиятнинг маънавий хает сохаси кенг камровли булиб, энг оддий туйгу, хис-хаяжон, тажриба, одатлардан тортиб, ижтимоий оигнинг барча куринишлари ва даражаларини айни вактда маънавий хаёт сохасига оид ходисалар билан такозоланган муассаса ва ташкилотларни уз ичига камраб олади. Жамият хаётининг барча сохапари каби маънавий хаёт хам одамлар эхтиёжлари туфайли вужудга келган. Жамиятнинг маънавий хаёти аввало дунёкараш билан бевосита боглик. Мифологик ва диний дунёкараш одамларнинг маънавий эхтиёжлари туфайли узидан-узи вужудга келган хамда тарихан улар маънавиятнинг карор топишида мухим роль уйнаганлар.

Хозирги дунё маънавий маданиятида мифологик дунёкараш унсурлари мавжуд. Айни чогда диний дунёкараш асосида шаклланган маънавият билан бирга илмий-фапсафий дунёкараш негизида ёнма-ён (параллел) мавжуд булган маънавият бор. Демак, маънавият дунёвий ва диний билимлар асосида шаклланади. Маънавият инсон ва жамият рухиятидаги умумийликни ифодалайди.

Замопавий жамият на факат техника ва иктисодиёт айни вактда юксак маънавийликни тапаб килади. Маънавият ижтимоий ходиса ва умумий тушунча сифатида узига хос куплаб хусусиятларга эга булиб, фалсафанинг тахлил объекти хисобланади. Барча даврларда яшаган мутафаккирлар «рух», «маънавият», «маънавийлик» тушунчалари устида бош котирганлар.

Маънавият инсонларнинг хаётий тажрибалари ва узаро муносабатлари асосида шаклланади. Маънавият одамлар рухияги, ботиний дунёсининг узига хос ифодаси булиб хисобланади.

Жамиятнинг маънавий хаёти деганда унда ишлаб чикарилган хилма- хил карашлар, гоялар назарда тутилади.

Жамиятнинг маънавий хаёти узига хос таркибий тузилишга эга. Унинг асосий элементлари деганда:

а) маънавий фаолият;б) маънавий эхгиёж;в) маънавий узлаштириш;г) маънавий муносабатлар назарда тутилади.Маънавий фаолият ёки маънавий ишлаб чикариш инсон фаолиятининг

мухим куриииши булиб, кишиларнинг маънавий эхтиёжларини кондиришга каратилган нарсаларни яратишни назарда тутади. Маънавий ишлаб чикариш инсоннинг оламга фоал муносабатини ифодалайди. Айни вактда маънавий ишлаб чикариш узининг бир катер жихатлари билан моддий ишлаб чикаришдан фаркланади.

а) Агар моддий ишлаб чикариш натижалари нарсалар дунёсини ишлаб чикаришга, моддий кадриятларни яратишга каратилган булса.

47

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 48: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

маънавий фаолият натижалари гоялар билимлар, маънавий кадриятларнинг шаклланишига олиб келади.

б) Моддий ишлаб чикариш кишилар хаётига бевосита зарур нарсаларни яратишга йуналтирилгани холда маънавий ишлаб чикариш жамият хаёти учун окибат натижада мухим ахамият касб этади.

в) Моддий ишлаб чикариш натижалари булмиш махсулотлар прсдметли характерга эга булса, маънавий ишлаб чикариш натижалари аксари холларда, билим, ахборотлар шаклида намоён булади.

г) Маънавий ишлаб чикариш жамият хаётининг бошка барча сохапари (иктисодий, ижтимоий, сиёсий) нинг янада такомиллашиб боришига хизмат килади.

д) Маънавий ишлаб чикариш ижтимоий фикрнинг шаклланишига хизмат килади. Бунда гоя, гоявийлик мухим урин тутади.

е) Маънавий ишлаб чикариш оламни назарий, рационал билиш асосида курилади.

ж) Маънавий ишлаб чикаришда ижоднинг устиворлиги кузатилади.з) Маънавий ишлаб чикариш унинг натижалари хисобланмиш

гояларни жамият хаётига ёйиш хам назарда тутилади.Маънавий ишлаб чикариш жараёни инсонни, унинг онгини устиради,

бойитади. Айни вактда одамларнинг маънавий эхтиёжларини кондиришга каратилган билимлар. гоялар, назариялар, бадиий образлар ва бошка маънавий кадриятларни ишлаб чикаришга йуналтирилган булади.

Маънавий ва моддий ишлаб чикаришни асло бир-биридан ажратиб булмайди. Бу яхлит ишлаб чикариш жараёнининг узаро узвий боглик 2 томонини ташкил этади.

Маънавий ишлаб чикариш жараёнининг узи муттасил ривожланиб боради. Дастлаб маънавий ишлаб чикариш халк ижодиётида уз ифодасини топган.

Аклий мехнатнинг жисмоний мехнагдан ажратиб чикиши маънавий ишлаб чикариш сохаларининг шаклланиши ва тараккиётига хизмат килган. Шу асосда маънавий ишлаб чикариш ихтисослашиб борган.

Маънавий ишлаб чикариш жараёни, унинг натижасида яратилган жамики нарсатр: адабиёт, ахлок, тил, санъат, фан жамият маънавий хаётининг шаклланиши ва ривожланишига сабабчи булади.

Маънавий ишлаб чикариш кенг маънодаги тушунча булиб, бу жараёнда:

а) образлар, гоялар, назариялар яратилади.б) инсоннинг узи ва жамият такомиллашиб боради.Жамиятнинг маънавий хаёти узвий бир-бирига боглик жараёнлар

тизимидан иборат. Бу тизимнинг асосий элементларини маънавий эхтиёж- маънавий фаолият-маънавий узлаш гириш тарзида ифодалаш лозим.

Жамиятнинг маънавий хаёти маънавий эхтиёжларни кондиришга йуналтирилган. Маънавий эхтиёж деганда. маънавий кадриятларни яратиш ва узлаштириш эхтиёжи назарда тутилади. Инсон уз табиатига кура факат

48

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 49: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

«Корин гам и», «тирикчилик ташвиши» билангина яшай олмайди. Унда моддий эхтиёждан кам ахамиятга эга булмаган маънавий эхтиёж хам бор. Бу эхтиёж «рух эхтиёжи» деб хам юритилади. Инсон аклий етукликка, ахлокий баркамолликка интилади. У уз табиатига кура оламни тобора купрок била боради, доимо гузалликка интилади. Буларнинг хаммаси маънавий эхтиёжга тааллукли.

Инсоният жамияти тараккиётининг куйи боскичларида маънавий эхтиёжлар моддий эхтиёжлардан ажралмаган ва кишиларнинг кундалик хаёти ва фаолияти билан такозоланган холда мавжуд булган. Моддий ишлаб чикариш тараккиёти маънавий эхтиёжлар учун дастлабки имкониятларни яратган давридан бошлаб маънавий ишлаб чикаришни йулга куйиш оркали маънавий эхтиёжларни кондириш имкони яратилган.

Тарихан маънавий эхтиёжлар моддий эхтиёжлардан кейин шаклланган, лекин бундан маънавий эхтиёж факат моддий эхтиёжлардан келиб чикади, деган бир ёклама хулосага келиш хатодир.

Маънавий у зл аш ти р и ш , деганда маънавий кадриятлар: билим, тил, адабиёт, санъат, ахлок нормалари кабиларни истеъмол килиш назарда тутилади.

Маънавий ишлаб чикариш натижалари (билимлар, бадиий ва хоказо ижод намуналари)нинг жамият хаётига кириб бориши-маънавий узлаштиришдир.

Жамият узаро бир-бири билан алока - муносабатга киришган кишилар жамоасидир. Жамият аъзолари орасида объектив тарзда юзага келадиган алока ва муносабатлар ижтимоий муносабатлар, деб юритилади. Кишилар орасидаги алока ва муносабатлар канчалик хима-хил булмасин, улар икки асосий куринишга эга:

а) Моддий, иктисодий муносабатларб) Маънавий муносабатларМаънавий муносабатлар деганда ахлокий, сиёсий, хукукий, диний

каби муносабатлар назарда тутилади.Моддий, иктисодий муносабатлар инсон онгидан ташкарида, унга

боглик булмаган холда шаклланади. Маънавий муносабатлар онг оркали амалга ошади ва бунда жамиятдаги гоялар, маънавий кадриятлар, маънавий муносабатлар га хал килувчи даражада таъсир курсатади.

Маънавий муносабатларнинг узига хос куриниши - шахслараро муносабатлардир.

Жамият маънавий хаёти маънавият тушунчасида уз ифодасини топади.Маънавият - кишиларнинг узаро муносабатлари ва хаётий

тажрибалари давомида шаклланадиган ва ривожланадиган кадриятлар тизим и.

Маънавият инсоннинг инсон булиб шаклланишига туртки берадиган бую к ом ил.

Маънавият кенг камровли тушунча булиб, у инсоннинг- ботиний дунёси, рухияти, уз-узини англаши;

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 50: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

- онглилиги, кобилияти, интилишлари;- дид-фаросати, акл-заковати, яхшиликни ёмонликдан, адолатни

разолатдан, гузалликни хунукликдан, окилликни жохилликдан ажрата билиш кобилиятини ифодалайди.

Айни вактда маънавият жамиятга нисбатан жамият маънавияти сифатида кулланади. Тил, адабиёт, санъат, диний эътикод, фан, ахборот тизимлари, оммавий ахборот воситалари; таълим-тарбия жамият маънавиятини ифодалайдиган ижтимоий ходисалардир.

Жамият маънавий хаётининг асосини ижтимоий онг ташкил этади. Ижтимоий онг жамият хаёти-ижтимоий борликнинг инсон миясидаги инъикосидир.

Ижтимоий онг жамиятда яратилган хилма-хил ижтимоий карашлар (ахлокий, сиёсий, хукукий, диний, илмий ва х.к) тасаввурлар, гоялар, назарияларни уз ичига камраб олади.

Ижтимоий онг жамият маънавий хаётини узида мужассамлаштирган мураккаб тизимли ижтимоий ходисадир. Ижтимоий онг мураккаб тузилишга эга. Ижтимоий онгнинг структурасига а) ижтимоий онг боскичлари; б) ижтимоий онг даражалари; в) ижтимоий онг шакллари киради. Ижтимоий онг боскичларига кундалик ва назарий онг: даражаларига - ижтимоий рухият ва ижтимоий мафкура, шаклларига- ахлокий, фалсафий, эстетик, диний, сиёсий, хукукий онг киради. Шунингдек, ижтимоий онгнинг махсус шакллари бор. Бу - фан ва фалсафа.

Ижтимоий онг жамиятда кечадиган узгаришлар, жараёнларни англаш оркали шаклланади.

Жамият маънавий хаётида амал киладиган умумий конуният, бу - ижтимоий онгнинг ижтимоий борликдан нисбий мустакиллигидир.

Бу конуннинг амал килиши ижтимоий онг ва борликнинг бирлиги ва узвий алокадорлигида, ижтимоий онг тараккиётидаги ворислиликда, ижтимоий онгнинг жамият хаётига фаол таъсирида намоён булади.

Республика Президента Ислом Каримов томонидан ишлаб чикилган демократик хукукий давлат ва эркин фукаролик жамиятини куриш концепциясининг мухим томонини жамият маънавиятига дахлдор муаммолар ташкил этади. У «Узбекистоннинг ^з истиклол ва тараккиёт йули» асарида Узбекистонни ривожлантиришнинг маънавий ахлокий негизлари устида тухталиб, Узбекистонни янгилаш ва ривожлантириш туртта негизга асосланишига эътибор каратди. Булар:

- умуминсоний кадриятларга содиклик;халкимизнинг маънавий меросини мустахкамлаш ва

ривожлантириш;- инсоннинг уз имкониятларини эркин намоён килиш;- ватанпарварлик.’

1 Каримов И.А. Узбекистон: миллий иста клол, иктисод, сиёсат, мафкура. - Т., «Узбекистон», 1993 йил. 74-бет.

50www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 51: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

Мамлакатимизда миллий маънавиятни тиклаш ва ривожлантириш давлат сиёсатининг устувор йуналишига айланганлиги жамият тараккиёти ва инсон камолотига хизмат килади.

Адабиётлар;1. Каримов И.А. Истиклол ва маънавият. - Т., «Узбекистон», 1994

йил.2. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йук. -Т ., «Шарк», 1998

йил.3. Туленов Ж. Жамият фалсафаси. - Олтинчи булим. - Т., 2001 йил,

31 -40-беглар.4. Туленов Ж. Диалектика назарияси. - Т., «Узбекистон», 2001 йил,

252-261-бетлар.5. С.Э.Крапивенский. Социальная философия.-Москва, «ВЛАДОС»,

1998 йил, 215-258- бетлар.6. Фалсафа Комусий лугат. - Т., Шарк, 2004 йил.7. Туленов Ж., Кодиров Б., Гофуров 3. Маънавий юксалиш сари. -

Т., «Мехнат», 2000 йил.8. B.C.Барулин. Социальная философия.-Москва, ФАИР-ПРЕСС,

1999 йил, 186-202 бетлар.9. Falsafa. -T oshkent, 2006 у., 388-393 betlar.

Таянч тушунчалар.Жамиятнинг маънавий хаёти, маънавият, маънавий эхтиёж, маънавий

ишлаб чикариш, маънавий узлаштириш, маънавий муносабат, ижтимоий онг.

Назорат учун саволлар.1. «Жамиятнинг маънавий хаёти» деганда нимани тушунасиз?2. Жамият маънавий хаётининг асосини нима ташкил этади?3. Маънавий эхтиёжга нималар киради?4. Маънавий ишлаб чикаришининг .узига хос хусусиятлари хакида

нима биласиз?5. Ижтимоий онгнинг мохияти ва тизимининг тахлил килинг.

9-мавзу. Фан

1. Фаннинг мохияти.2. Фан тараккиёти тарихи.3. Марказий Осиё мутафаккирларининг фан тараккиётига кушган

хиссалари.4. Фан тараккиёти конунлари.5. Фан ва жамият.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 52: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

Фан тушунчасини турли-туман изохлаш мумкин. Аввало фан ижтимоий онгнинг махсус шакли булиб. унда табиат, жамият, инсон рухий олами тушунчалар, конунлар, назариялар шаклида ифодаланади.

Фан дунё, шу жумладан одамнинг узи тугрисидаги объектив билимларни ишлаб чикаришга йуналтирилган, юксак даражада ташкил этилган ва ихтисослаштирилган фаолият натижаси хисобланади.

Фан дунё хакидаги объктив билимлар тизимидан иборат. Фаннинг асл мохиятини ёритмок учун унинг куйидаги жихатларини хисобга олиш лозим булади: Бириичидан, фан ижтимоий онгнинг махсус шакли хисобланади. Фаннинг мазмунида инсонни ураб олган оламнинг мохияти, узига хос жихатлари, хосса-хусусиятлари акс этади. Инсон энг кадимий даврлардан бошлаб узи яшаётган, уни ураб олган дунёни тушунишга харакат килган ва шу асосда энг кадимий даврлардан бошлаб инсон онгида объектив олам хакидаги билимлар шаклланган. Иккинчидан, фан оламни узлаштиришнинг олий усули хисобланади. Билимлар объектив мазмунга эга, чунки улар объектив оламнинг инсон онгидаги субъектив инъикосидан хосил булади. Фаннинг ижтимоий онгнинг махсус шакли сифатидаги хусусиятлари аввало оламни илмий билиш хусусиятларида уз ифодасини топади. Инсон оламга фаол муносабатда булмасдан, оламни билмасдан туриб, хаётини тугри изга солиб олиши кийин. Инсоннинг олам хакидаги билимлари:

а) кундалик амалий фаолият жараёнида хамдаб) илмий билиш асосида хосил булади.Илмий назарий билиш натижалари фаннинг мазмунида акс этади.

Илмий билиш оламни билишнинг бошка куринишларидан узига хос жихатлари билан фаркланади:

- Аввало фан оламни, ундаги нарса ва ходисаларни чукур атрофлича билишнинг такозо этади.

- Илмий билишдан кузда тутилган максад чин билимлар, илмий хакикатларни хосил килишдан иборат. Чин билим деганда нарса, ходиса жараёнлар хакидаги билимларнинг объектга мувофик келиши назарда тутилади.

- Илмий билимларни хосил килиш учун махсус илмий методлардан фойдаланиш лозим булади. Шунинг учун хам фаннинг мазмунида объектив оламдаги нарса ва ходисалар акс этиши билан бир каторда, илмий билимларни хосил килиш усуллари хам ишлаб чикилган булади.

- Илмий изланиш натижалари илмий билиш шаклларида - муаммо, конун, илмий фараз, назария, кашфиёт, таълимотларда акс этади.

- Илмий билимларнинг узига хослиги уларнинг тизимлилиги, яхлитликни ташкил этишида намоён булади.

- Фанда илмий билимларнинг чинлигини синаб куришнинг махсус усуллари ишлаб чикилади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 53: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

- Илмий билимлар - конун, категория, тушунчалар хамда назария, таълимотлар узига хос илмий тилда баён этилади. Илмий тил деганда табиий ва сунъий тил воситаларидан фойдаланиш назарда тутилади.

Фан маънавий маданиятнинг узига хос шакли хисобланади. Илмий изланишдан кузда тутилган максад, илмий билимларни хосил килишдир. Илмий билимларнинг шаклланиши ва тараккий этиши мураккаб ижодий жараён булиб, унинг келиб чикиши илмий муаммога бориб такалади. Х,ар кандай илмий изланиш илмий муаммони куйишдан бошланади. Илмий муаммо муайян назарий масалани хал килишда у хакдаги мавжуд билимнинг етарли эмас эканлигини англашдан келиб чикади.

Тадкикот жараёнида урганилаётган объект хакида дастлабки илмий далиллар тупланади. Илмий дапиллар у ёки бу даражада тахдил килиниши, ишлаб чикилиши окибатида илмий гахмин (гипотеза) илгари сурилади. Тасдикланган, исботланган илмий тахмин - илмий назарияда уз ифодасини топади. Шундай килиб, фан маънавий бойликлар яратишнинг махсус куриниши сифатида инсоннинг олам хакидаги илмий билимларида - муаммо, илмий гахмин, назария, таълимогларда уз ифодасини топади.

Фаннинг мухим томонларидан бири унинг мураккаб таркибли ижтимоий институт эканлигидадир:

Фан мураккаб тузилишга эга ижтимоий институт деганда куйидагилар назарда тутилади.

1) илмий изланиш олиб борадиган, янги илмий билимларни кулга киритиш лозим булган олимлар;

2) илмий фаолиятда кооперациянинг мавжудлиги;3) илмий билимлар шаклланишига туртки берадиган илмий

ахборотнинг етарли булиши;4) илмий фаолиятни мужассамлаштирадиган, бошкарадиган махсус

илмий муассаса ва ташкилотлар;5) лаборатория тадкикотлари учун махсус жихозлар, асбоб-

ускуналар, приборлар.Фан илмий билимларни хосил килишнинг энг умумий ижтимоий

шакли булиб хисобланади. Илмий билимлар индивидуал ва жамоа фаолияти натижасида шаклланади ва ривожланади.

Илмий билимларни хосил килиш мураккаб жараён булиб, унинг мохияти илмий билимлар динамикасида ифодаланади. Бу билмасликдан билишга, номукаммал билишдан мукаммаллик сари боришдан иборат мураккаб жараён булиб, узаро бир-бири билан алмашиб турадиган эмпирик ва назарий даражада уз ифодасини топади.

Хозирги замон фанининг мухим томонларидан бири - бу унинг бевосита ишлаб чикарувчи кучларга айлана олишидир. Фан ва ишлаб чикариш орасидаги узаро апокадорлик хар бир тарихий даврда турлича булган. Масалан; олам хакидаги дастлабки илмий билимлар кишиларнинг бевосита амалий фаолиятларидан, кундалик эхтиёжларидан келиб чиккан. Кадимий даврларда фан ишлаб чикаришга сезиларли даражада таъсир

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 54: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

курсатмаган, бу таъсир жуда нари борганда мехнат куролларини аста- секин узгариб боришида намоён булган. Унинг устига назарий билимларни амалиётга гатбик этиш имкониятлари хам чекланган эди.

XVIII-XIX асрлардан бошлаб фан ва ишлаб чикариш узаро якинлаша бошлади. Бу янгича даврнинг бошланиши буг машинаси ва электрнинг кашф килиниши билан боглик эди. Энди фан ишлаб чикаришга нисбатан тезрок ривожлана бошлади. Бу хол фаннинг бевосита ишлаб чикарувчи кучга айланишига имконият яратди. Фанлар, айникса табиатшунослик фанлари сохасидаги кулга киритилган ютуклар ишлаб чикаришнинг янги хозирги замон сохаларининг пайдо булишига олиб келди. Энергетика, электроника, кимё, радиотехника, ракетотехника каби сохалар айнан фаннинг бевосита ишлаб чикарувчи кучларга айланаётганлигидан далолат беради. Фан тараккиёти окибатида табиатда булмаган янги нарсалар, мехнат предметларини ишлаб чикариш йулга куйилди. Синтетик тола, сунъий олмос, утга ута чидамли металл куймапари ва хоказолар бунга мисол була олади.

Инсониятнинг XXI асрга кадам куйиши «глобализация» деб номланган мутлако янги ижтимоий вазият билан бевосита боглик. Глобаллашув ва фан-техника тараккиёти окибатида ахборотлашган жамият вужудга келди. Глобаллашув жараён и фан-техника тараккиётида янги даврни бошлаб берди. Бу, аввало, фан-техника тараккиётининг мазмунидаги катта узгаришларда уз ифодасини топди. Микроэлектроника, информатика, биотехнология, ирсий мухандислик (ген инженерияси) термоядро синтезини узлаштириш илмий сох&тари жадал ривожлана бошлади. Хозирги замон фан-техника тараккиёти дунёда электрон- компьютер ва биотехнологик инкилобни яратди. Ахборот айникса илмий ахборот хозирги замон ахборот жамиятининг энг катта ижтимоий бойлиги ва тараккиёти манбаига айланди.

Хозирги давр фани техника, ишлаб чикариш тараккиётидан узиб кетмокда, бу хол ундаги янги йуналишлар, сохалар, технологияларнинг вужудга келишида намоён булмокда. Ахборот ва нанатехнологиялар каби тамомила янги сохалар бунга мисол була олади.

Фан яхлитликни ташкил этувчи илмий билимлар тизими сифатида узига хос тузилишга эга. Бу фанлар классификациясида уз ифодасини топади. Фанларни турли асосларга кура туркумлаш мумкин. Предметига (нимага урганишига) караб фанларни а) табиат б) жамият в) тафаккур хакидаги фан туркумларига булиш мумкин. Техника фанларини олимлар алохида туркумга ажратадилар.

Билим билан амалиёт орасидаги алокадорлик хусусиятларига кура фанларни 2 гурухга булиш мумкин: а) фундаментал; б) амалий фанлар.

Фаннинг шаклланиши ва тараккиёти жамият тараккиёти билан бевосита боглик.

Фаннинг шаклланиши ва тараккиёт боскичлари деганда куйидагилар назарда тутилади:

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 55: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

1) Фан шакллангунига кадар дастлабки билимларнинг шаклланиши;2) Кадимги дунёда фан;3) Марказий Осиёда илмий билимлар тараккиёти.4) Еарб Уйгониш даврида фан тараккиёти (XV-XVU асрлар);5) XVIII-XIX асрлар классик фаннинг шаклланиши;6) XX асрнинг I ярми ноклассик фан;7) XX асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб хозирги замон фани

шакллана бошлади.Энг кадимий даврлардан бошлаб одам зоти уз атрофидаги оламни

англашга интилган. Дастлабки билимлар илдизи одам амалиётига бориб такалади. Яъни ибтидоий одамлар - питекантроплар даставвал к^пол булса-да, оддий тош куроллар ясашга утганлар. Фалсафа фанининг инкор категориясида уз ифодасини топган конуний алокадорликлар, богланишлар туфайли бу содда куролларни инкор этиш ва айни чогда ворисликни саклаш оркали одамзотнинг кейинги типлари синантроп, неандерталлар кундалик турмуш асбоблари ва ов куролларини такомиллаштириб бордилар. Жамият булиб яшашга утган ва ривожланган нутк тилига эга кроманьон типидаги одамлардан бошлаб, содда илмий тасаввурлар вужудга кела бошлади. Кейинчалик овчилик, чорвачилик, дехкончилик ва хунармандчилик билан боглик равишда амалий характердаги билимлар шакллана бошлади.

Кадимги Миср, Бобил, Хиндистон, Хитой ва Марказий Осиёдаги илк цивилизация астрономия, математика, биология, тиббиёт сохасида купгина билимлар, аникроги, табиий-илмий тасаввурларнинг шаклланишига олиб келди. Бирок бу билимлар хали фан даражасига, назария даражасига кутарилмаган эди. Улар бевосита кузга ташланиб турадиган вокеа- ходисапардан чикарилган хулосалар шаклида мавжуд эди. Яна хам аникрок айтганда, бу билимлар дастлабки тупланган тажрибалар ифодаси эди. Окибат натижада йигилган билимлар юнон фани ва фапсафасининг вужудга келишига замин яратди.

Дастлабки илмий билимлар тизими Европада бундан 2500 йил олдин шаклланди. Бу кадимий Юнонистонда шаклланган илмий билимлар тизими эди. Кадимги Юнон олимлари Фалес, Анаксимандр, Анаксиман, Пифагор ва бошкалар табиат хакидаги дастлабки илмий билимлар тизимини яратдилар. Натижада математика, физика, биология, психология, астрономия, медицина ва бошка фанлар учун назарий замин яратилди. Бу илмий билимлар Платон академиясида, Аристотель лицейларида, Пифагор мактабларида укитилди.

Илм-фан ривожига кадимги Хитой ва Хиндистон олимлари хам хисса кушганлар. Илмий билимларнинг шаклланиши ва тараккиётига Марказий Осиёдан етишиб чиккан буюк алломалар баракали хисса кушдилар. Ватандошимиз Мухаммад Ибн Мусо ал-Хоразмий алгебра фанига асос солди. Ахмад Фаргоний астрономия фани тараккиётига катта хисса кушди. У осмон жисмлари харакати тугрисидаги таълимотни яратди;

55www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 56: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

техник курилмалар ишлаб чикди. Фаргоний география ва геодезия фанларини ривожлантирди.

Марказий Осиёдаги илмий билимлар тараккиёти 1004 йилда ташкил топган дастлабки илмий даргох - Хоразм Маъмун академияси фаолияти билан бевосита боглик. Бу академия дунёда «Мажлиси Уламо» номи билан машхур булган ва унда Абу Райхон Беруний, Абу Али ибн Сино, Абу Абдуллох Хоразмий, Абу Сахл Исо ал-Масихий каби куплаб олимлар илмий фаолиятлари билан машхур булган. Улар математика, астрономия, рухият, мантик, мусика киме, география, механика сингари турли фан сохалари билан шугулланиб, фанларнинг келгуси тараккиётига замин хозирлаганлар. Ватандошларимиз Ахмад Фаргоний, Абу Райхон Беруний, Улугбек асос солган турли илм сохалари XVI асрга келиб, Гарб Уйгониш даври фанининг ривожланиши учун асос булиб хизмат килди. Фан тарихи билан шугулланувчи айрим олимлар фикрича, хакикий классик фаннинг шаклланиш ва тараккиётга Европа Уйгониш даври: XV-XVI асрларга тугри келади.

XV-XVI асрлардан бошлаб фанлар, айникса табииётшунослик фанлари жадал ривожлана бошлади.

Николай Коперник томонидан кашф килинган гелиоцентрик назария, Иоганн Кеплер. Галилео Галилей, Исаак Ньютон, Р.Гук, Л.Эйлер каби олимларнинг фан сохасида кулга киритган ютуклари, классик механика, экспериментал табииётшунослик каби фанларнинг шаклланиши хакикий илмий тараккиёт эди ва бу, фан ривожида янги давр-классик фан даври бошланганидан далолат берар эди.

Бу давр илмий фаолиятни уюштиришга йуналтирилган махсус илмий муассаса ва ташкилотларнинг пайдо булиши билан характерлидир. Лондон кироллик Академияси, Париж академиясининг ташкил топиши бунга далил була олади.

Таъкидлаш жоизки, дастлабки академия кадимий Юнонистонда эрамиздан аввалги V асрда ташкил топган ва Платон академияси, деб юритилар эди. IX асрлардан эътиборан араб-мусулмон оламида юзага келган хурфикрлилик натижасида даставвал Богдодда «Байтул илм» ва 1004 йилда Хоразмда Маъмун академияси ташкил топди. Лекин сиёсат ва мафкурада ислом акидапарастлиги майли кучайиб бориб, илм-фан йулига сунъий тусикдар куйилгач, бу академиялар уз фаолиятларини тухтатишга мажбур булди.

Илмий билимларнинг узлуксиз ривожланиб бориши янги узига хос илмий муассаса ва ташкилотларнинг шаклланишига сабабчи булди. Фаннинг махсус уюшган муассаса ва ташкилотлари деганда академиялар, илмий текшириш институтлари, илмий марказлар, илмий жамиятлар, лабораториялар назарда тутилади.

Дастлаб илмий жамиятлар, академиялар фаолияти йулга куйилди. Улар томонидан илмий журналлар таъсие этилди. Кейинчапик, айникса

56www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 57: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

XX асрга келиб куплаб илмий-тадкикот институтлари, илмий лабораториялар ташкил топа бошлади.

XIX асрнинг охири XX асрнинг бошларида фанлар тараккиёти янги - ноклассик фан боскичида уз ифодасини топди. Бу боскич А.Эйнштейннинг нисбийлик назарияси, квант назарияси билан бевосита боглик эди.

XX аср урталаридан илмий-техника инкилоби бошланиб, фан уз тараккиётининг янги боскич ига кутарилди.

Фаннинг урни тобора ошиб бораётганини хозирги замон жамияти янги информацион боскичга утганлигидан хам билса булади.

Бу давр фаннинг тамомила янги сохалари (квант физикаси, кибернетика, информатика, молекуляр генетика, ген инженерияси, биотехнология ва х.к.)нинг пайдо булганлиги, фаннинг жамият хаётининг барча сохаларидаги ролининг бекиёс ортганлигидан далолат беради.

Фан узлуксиз янгиланиб, ривожланиб борадиган мураккаб ижтимоий ходиса хисобланади. Фан тараккиётида узига хос конунлар амал килади.

Аввало илмий билимлар тараккиётида ворислилик - уларнинг хам мазмунан, хам шаклан узгариб, мукамаллашиб бориши кузатилади. Ган шундаки, янги билимларнинг пайдо булиши билан эски билим йуколмайди, балки фан захираларидан жой олади. Бу захирапарга янги билимларнинг кушилиб бориши фанлар мазмунидаги узгаРиш ва ривожланишга асос булади. Хар бир даврда хосил булган билим келгуси янги билимлар учун асос вазифасини утайди. Фан тараккиётининг хар бир тарихий боскичида хосил килинадиган янги билимлар шу даврга хос илмий гояларга асосланади. Масалан, классик фан механика конунларига таянган. Ноклассик фан тараккиёти нисбийлик назарияси, квант механикасига асосланади.

Фан тараккиёти хар бир боскичда муайян илмий билиш усулларига таянади. Масалан, антик даврда илмий билим хосил килишнинг кузатув методидан, шунингдек, мантикий усулларидан фойдаланилган.

Янги даврда фан янгиликлари экспериментам методларга асосланган холда кулга киритилди. Хозирги давр фанида илмий билимларни хосил килишнинг мавжуд усуллари билан бир каторда, янги усуллари, методлари кулланмокда. Ана шундай услубларга синергетика мисол була олади.

Фан тараккиётининг энг мухим конуниятларидан бири илмий билимлардаги дифференциялашув ва интеграциялашувдир. Инсон оламнинг мохиятига канчалик чукуррок кириб боргани сари, унинг билимлари тобора ортиб боради ва шу асосда фаннинг янги-янги сохалари пайдо булади. Масалан, дастлаб физика фани механика, астрономия фанлари сифатида мавжуд булган. Физика сохасидаги билимларнинг ривожланиб бориши бу доирада янги фан сохалари - каттйк жисмлар физикаси, молекуляр физика, плазма физикаси кабиларнинг шаклланишига туртки берди. Хрзирда хар бир фан купдан-куп сохалардан иборат. Масалан, тиббиёт фани доирасида ЗООдан ортик мустакил илмий сохалар мавжуд. Илмий билимлар тараккиёти фанлар сохаларининг узаро бир-

57www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 58: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

бирига якинлашуви заруратини келтириб чикаради ва бу якинлашув интеграция жараёни деб юритилади. Геохимия, гидродинамика, биофизика, ген инженерияси, биотехнология, астрофизика фандаги интеграция жараёнлари махсули сифатида шаклланган янги сохалардир.

Фан тараккиёти жараёнида унинг жамиятдаги урни хам узгариб боради. XIX аср охирига кадар фан ишлаб чикаришга нисбатан секинрок тараккий этгани учун хам ишлаб чикаришга таъсири етарли даражада сезилмаган. XX аерда фан тараккиёти техника тараккиётидан узиб кега бошлади. Бу хол окибатда, фан-техника ишлаб чикаришдан иборат ягона тизимнинг шаклланишига олиб келди, фан бевосита ишлаб чикарувчи кучга айлана бошлади. Бу жараён хозирги даврда янада кучайди. Фаннинг жамият хаётининг барча сохалари билан алокаси, жамиятга таъсири янада ортади. Хрзирда жамиятнинг илмий билимлар таъсиридан холи булган бирон-бир томонини топиш мушкул. Фан тобора жамият хаёти ва тараккиётининг етакчи омилига айланиб бормокда.

Адабиётлар:1. Каримов И.А. Узбекистон XXI аср бусагасида: хавфеизликка

тахдид, баркарорлик шартлари ва тараккиёт кафолатлари. - Т., «Узбекистон» 1997 йил, 258-266 бетлар.

2. Каримов И.А. Баркамол авлод - Узбекистон тараккиётининг пойдевори. - Т., «Узбекистон» 1997 йил.

3. Омонулла Файзуллаев. Фалсафа ва фанлар методологияси. - Т., «Фалсафа ва хукук» нашриёти, 2006 йил.

4. Шермухамедова Н. Фалсафа ва фан методологияси. - Т., 2005 й.. 7-122 бетлар.

5. С.Э.Крапивенский. Социальная философия. - Москва, «ВЛАДОС»1999 г., стр. 258-281.

6. Фалсафа асослари. - Т., «Узбекистон» НМИУ, 2005 йил, 328-337 бетлар.

7. F a lsa fa -T ., 2006 й„ 323-325 бетлар.8. Хоразм Маъмун академияси ва унинг дунё илм-фани

тараккиётидаги урни. - Т., 2007 йил.

Таяпч тушунчалар:Фан, техника, ишлаб чикариш, инофрмацион жамият, фундамента.1!

фан, амалий фан, дифференцияциялашув, интеграциялашув!

Назорат учун саволлар:1. Фан тушунчасининг мохияти.2. Фаннинг узига хос хусусиятлари.3. Фанниг шаклланиши ва тараккиёти кандай даврларни уз ичига олади.4. Нима сабабдан фан ижтимоий онгнинг махсус шакли

хисобланади?

58www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 59: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

5. Фан — ижтимоий институтлар тизими, деганда нима назарда тутилади?

6. Фан ва жамият орасидаги диалектик алокадорликни кандай тушунасиз?

7. Фанда дифференциация жараёнлари кандай кечади?8. Илмий билимлар интеграцияси нималарда намоён булади?

10-мавзу. Маданият ва кадриятлар

1. Маданият тушунчасининг мазмун-мохияти. Моддий ва маънавий маданият.

2. Маданиятнинг жамиятда тутган урни. Маданиятда миллийлик ва умуминсонийлик.

3. Кадриятлар, уларнинг узигахос жихатлари.4. Кадриятлар тизими. Кадриятлар - инсон - жамият.

Маданият мураккаб, серкирра ижтимоий ходиса. У бир катор фанларнинг урганиш объекти булиб хисобланади. Масалан, палеонтология, археология утмишда яшаган кишилар фаолияти натижасида вужудга келган предметлар, ёдгорликлар, осори-атикаларни урганади. Этнография маълум бир халкнинг маданиятини урганади.

Ижтимоий фалсафа маданиятни яхлитликдан иборат ижтимоий ходиса сифатида урганади. Маданият атамаси хуп маъноларга эга - экин экиш, кайта ишлов бериш, асраш, авайлаш, маълумот, таълим-тарбия, тараккиёт. Маданият инсонни бошка барча габиий-биологик дунёдан ажратиб туради.

Маданият тушунчасини айрим олимлар арабча «мадина» ва «ият» сузларининг кушилишидан келиб чиккан ва у «шахарга оид» маъносини англатади, деб хисоблайдилар. Европалик олимлар маданият тушунчаси «культура» сузидан келиб чиккан, у парваришлаш маъносини билдиради, деган фикрни илгари сурадилар. Маданият узбек тилидатарбия курганлик, билимлилик, сифаллилик маъноларида ишлатилган.

Маданият инсон ва жамият ижодий фаолиятининг барча куринишлари, унинг окибатида яратилган жаъми моддий бойликлар ва маънавий кадриятларни уз ичига камраб олади.

Маданият тушунчасига хилма-хил таърифлар берилган. XX аернинг 50-йилларида америкалик олимлар Анри Кребер ва Антоне Клакхомлар маданият тушунчасига берилган таърифлар 164 та эканлиги хакида фикр билдирганлар. Олимлар О.Г.Данильян ва В.М.Тараненко хозирги даврда маданият тушунчасига берилган таъриф 500 атрофида, деб хисоблайдилар.1

' Каранг: О.Г.Данильян, В.М.гараненко. Философия - Москва, «ЭКСМО» 2005 г., стр. 398.

59www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 60: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

Маданият тушунчасида:а) одамзотнинг яратупчилик фаолияти, бу фаолиятнинг услублари ва

воситалари;б) одам фаолиятининг натижалари ифодаланади.Одамларнинг фаолияти моддий ва маънавий турларга булинади.

Шунга кура маданият 2 куринишда намоён булади:1) моддий маданият;2) манавий маданият.Моддий маданият деганда, одамзот томонидан яратилган жаъми

моддий бойликлар назарда тутилади. Мехнат куроллари ва воситалари, техника, технология, турмушнинг моддий шарт-шароитлари ва х.к.

Маънавий маданият деганда, маънавий кадриятларни ишлаб чикариш, таксимот ва истеъмол килиш сохалари назарда тутилади.

Маънавий маданият таркибига:а) одамзот маънавий фаолиятининг барча куринишлари;б) бу фаолиятининг барча натижалари: фан, фалсафа, санъат, сиёсат,

хукук, таълим-тарбия, дин, давлат ва жамиятни бошкариш ва х,.к.;в) муассасалар ва ташкилотлар: мактаб, олий ва урта махсус укув

юртлари, театр, кино, музей, кутубхона, концерт заллари ва хоказолар киради.

Моддий ва маънавий маданият орасига катьий чегара куйиш, уларни бир-биридан ажратиш мумкин эмас. Мехнат куролини ясаш моддий эхтиёждан келиб чикади ва моддий ишлаб чикариш фаолиятининг натижаси хисобланади. Айни вактда мехнат куролини билимсиз яшаши мумкин эмас.

Маънавий маданият ижтимоий тараккиётнинг мухим омили хисобланади. Жамиятнинг тараккиёт даражаси маънавий маданиятда намоён булади.

Одам гудаклик чогиданок маданият таъсири остида яшайди. Одам таълим-тарбияси деганда, аввало уни маданиятли инсон сифатида камол топтириш назарда тутилади. Таълим-тарбия жараёнида одам инсон (жамиятлашган индивид)га айЛанади.

Одам тушунчасида биосоциал мавжудот англанади, яъни унда биологик эхтиёжларни кондириш учун кураш биринчи уринда туради. Инсон деганда узи яшаётган жамият ва давлат конун-коидалари, тартиб- интизомлари, одоб-ахлок маром (норма)лари доирасида уз биологик эхтиёжларини кондирадиган, уни ногахон бузиб куйса, виждон азобида колиб, узини-узи кечира олмайдиган индивидлар тушунилади.

Маданиягни турли асосларига кура туркумлаш мумкин: миллий (узбек маданияти, рус маданияти ва х.к.); минтакавий (славянлар маданияти, туркий халклар маданияти. африкаликлар маданияти ва х.к.). Тарихий давр нуктаи-назаридан маданиятни антик умуминсоний маданият, урта асрлар даври маданияти каби турларига булиш мумкин. Жамият хаётининг турли сохаларига татбикан, сиёсий маданият, иктисодий

60www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 61: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

маданият, хуку кий маданият хакида фикр юритиш мумкин. Айни вьл»да маданиятнинг узига хос турлари: оммавий маданият, ёшлар маданияти, элита маданияти, ишчилар маданияти каби турлари мавжудлигини эътиборга олмок лозим* Маданиятнинг жамиятдаги функция (вазифа)лари:

а) гносеологик;б) яратувчилик;в) коммуникативлик;г) норматив функция;д)тарбиявий.Маданиятда инсоният тажрибаси мужассамлашган булади ва у,

аввало, билимлар, малакалар, куникмалар шаклида намоён булади. Уларни узлаштириш маданиятнинг гносеологик функциясини ташкил этади.

Маданият кишилар ижодий фаолиятининг мухим омили хисобланди. Илмий изланишлар олиб бориш, санъат сохасида фаолият курсатиш маданиятининг яратувчилик функцияси мохиятини ташкил этади.

Маданият ижтимоий хаёт тажрибасини бир авлоддан иккинчи авлодга етказишнинг кудратли воситаси хисобланади. Маданият анъаналар тарзида авлодлар томонидан узлаштирилади ва шу асосда авлодлар алокадорлиги таъминланади. Ижтимоий тажрибани авлодларга сингдириш маданиятнинг коммуникатив функциясини ташкил этади.

Хаётнииг барча жабхаларида - мехнатда, турмушда. шахслараро муносабатларда маданият кишилар хулк-атворига таъсир курсатади, уларнинг хатти-харакатини бошкаради. Бу, маданиятнинг норматив (тартибга солиш) функциясини ташкил этади. Норматив функция ахлокда, хукукда уз ифодасини топади.

Маданият туфайли одам инсонга айланган. Одамда тириклик сохасининг бир тури сифатида усимликлар хамда хайвонларга хос барча хусусияглар мавжуд. Ёввойи усимлик ^зидан-узи хам усиб5 ривожланаверади. Маданий усимликлар эса мунгазам парваришни такозо этади. Маданиятнинг тарбиявий функцияси одамнинг инсон (жамиятлашган индивид)га айланишига имкон беради.

Маданият туфайли инсон камолотга интилади, инсонда энг юксак инсоний хислатлар шаклланади. Маданият инсонийликнинг меъёри ва курсаткичи хисобланади. Бу маданиятнинг инсонпарварлик функциясидан далолат беради.

Жамият тараккиётининг кайси сохаси хакида гаи кетишидан катьий назар бу тараккиётда асосий уринни, инсон ва унинг маданий юксалиш даражаси хал килувчи омил булиб хисобланади.

Фалсафанинг энг мухим муаммоларидан бири - кадриятлар муаммосидир. Кадриятлар муаммоси фалсафа тарихида кадимдан мавжуд булган. Кадимий Юнон файласуфлари Сукрот, Платон эзгулик, яхшилик, адолат, фаровонлик кадриятлари хакида фикр юритганлар. Аристотель адолат, бахг юксак кадриятлар эканлигини таъкидлагани холда, уларни нисбий характердалиги, улар инсоннинг окиллигига богликлиги хакида

61www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 62: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

фикр юритган. Урта асрларда кадриятлар илохий мазмунда тахлил килинган. Уйгониш даври фалсафий карашларида инсонпарварлик, хурфикрлилик кадриятларига алохида диккат каратилган.

XIX асрдан бошлаб кадриятлар назарияси ишлаб чикилди. Кадриятлар тугрисидаги таълимотни ифодалайдиган аксиология термини XIX асрнинг иккинчи ярмида француз файласуфи П.Лапи ва немис олимиЭ.Гартманлар- томонидан истеъмолга киритилди.1 Аксиология - кадриятлар фалсафаси фани сифагида XX асрнинг охирида шаклланди.

Кадриятлар тугрисидаги таълимот кадриятшунослик, кадриятлар фалсафаси - аксиология, деб юритилади.

Барча тур ва куринишдаги кадриятлар, улар орасидаги узвий алокадорлик, кадриятларнинг жамиятдаги урни масалалари аксиология фанининг предметини ташкил этади.

Кадриятлар нима? Бу тушунча кадр-киммат тушунчаси билан бевосита боглик. Кадриятлар кишилар кадрлайдиган нарсаларга нисбатан ишлатилади.

Фапсафа комусий лугатида кадриятлар жамият, инсон, инсоният учун ахамиятли булган барча нарса ва ходисалар, хислат ва фазилатлар жамулжами деб таъриф берилган.

Академик Ж.Туленовнинг фикрича, кадрият дейилганда инсон ва инсоният учун ахамиятли булган, мшитат, элат ва ижтимоий гурухларнинг манфаатлари ва максадларига хизмат киладиган табиат ва жамиятдаги барча нарса, ходисалар мажмуи тушунилмоги лозим.

Кадриятлар ижтимоий хусусиятга эга булиб, кишиларнинг амалий фаолияти жараёнида шаклланади ва ривожланади.

Кадриятлар тушунчасида унга хос хусусиятлар акс этган.1. Кадриятлар уз мохиятига кура ижтимоий. Нарсаларнинг узи

мустакил равишда кадрият була олмайди. Жамият булмаса, кадрият хам йук. Кадриятлар доимо инсон кадриятларидир. Шунинг учун хам инсон билан алокадорликда булгандагйна, нарсалар кадрли була олади.

2. Кадриятлар инсоннинг амалий фаолияти жараёнида юзага келади. Инсон ва унинг маълум натижага эришишга йуналтирилган фаолияти унинг учун ахамиятли, кадрли.

3. Хар кандай нарса 2 хил хусусиятга эга. Бири - нарсанинг нимага кераклиги, иккинчиси унинг инсон эхтиёжларига кай даражада алокадорлиги. Нарсалар узидан-узи кадрли була олмайди. Улар кишиларнинг турмуши ва маданиятини бойитадиган неъматлар булсагина, одамнинг бирон-бир эхтиёжини кондирсагина, кадрли була олади. Демак, унинг кадрли-кадрли эмаслиги инсонга. унинг муносабатига боглик.

4. Кадриятлар объектив мохиятга эга. Кадрият уз-узидан эмас, инсоннинг предметли - амалий фаолиятидан келиб чикади.

1 Фалсафа. Комусий лугат. - Т., «Шарк» 2004 йил, 17-бет.2Ушаасар 17-бет.

62www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 63: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

Кадриятларни. турли асосларга кура, муайян турлар» а ажратиш мумкин: Жамият хаётининг сохаларига тааллукли булиш нуктаи-назаридан кадриятларнинг: а) моддий; б) ижтимоий-сиёсий, в) маънавий турларини курсатиш мумкин.

Моддий кадриятлар ичида табиий кадриятлар мухим урин тутади. Табиий кадриятларга ер, ер ости бойликлари, сув, хаво, урм°нлар, усимликлар, фойдали- казилмалар, хайвонлар ва бошкалар киради. Иктисодий ахамиятга эга булган табиий хом-ашё, фойдали казилмалар моддий кадриятлардир. Табиий ресурслар: ёнилги, металл, рудалар, хаво, сув, усимликлар, хайвонлар булмаса, инсон яшай олмайди. Она табиат кишилар учун моддий неъматлар манбаи, мехнат воситалари хазинасидир. Ер - инсоният тараккиётининг бешигидир. Шундай экан, хаёт манбаи — Ерни кадрламаслик мумкин эмас. Узбекистон Реснубликаси Конституциясининг 55-моддасида «Ер, ер ости бойликлари, сув, усимлик ва хайвонот дунёси хамда бошка табиий захиралар умуммиллий бойликдир, улардан окилона фойдаланиш зарур ва улар давлат мухофазасидадир», деб ёзиб куйилган.'

Моддий кадриятлар незигини мулк ташкил этади. Мулкни уз эгасига бериш жамият тараккиётининг мухим омили хисобланади, мулк эгаси ушбу мулкни саклаш ва купайтириш учун курашади. Мамлакат иктисодиётини тараккий эттиришга хизмат киладиганлар, аввало, мулкдорлардир. Шунинг учун хам мамлакатимизда амалга оширилаётган иктисодий ислохотларнинг асосини мулкий муносабатларни тубдан узгартириш ташкил килади. «Мулкнинг мулкдорга том маънода хизмат килишига, унинг мулк эгасига, бутун мамлакатга фойда келтириб, хар бир фукаронинг фаровонлигига хизмат килишига эришиш зарур. Ана шундагина, пайдо булаётган мулкдорлар синфи у3 мамлакатининг иктисодиётини мустахкамлашдан чинакам манфаатдор булади, ижтимоий тузумни мустахкамлаш ва химоя килиш, ижтимоий-сиёсий баркарорликни таъминлаш учун барча имкониятларни яратади» - дея таъкидлаган эди Президент Ислом Каримов.2

Моддий кадриятлар табиий (табиат предметлари, мехнат предметлари ва х.к.) ва предметли (инсон мехнати натижалари) куринишларида намоён булади.

Ижтимоий-сиёсий кадриятларга ижтимоий адолат, тинчлик, баркарорлик кабилар киради. Маънавий кадриятлар деганда илмий, ахлокий, диний, фалсафий, эстетик кадриятлар назарда тутилади.

Кимнинг эхтиёжларини акс эттириш хусусиятларига кура кадриятлар шахсий, гурухий ёки жамоавий, миллий, минтакавий, умуминсоний куринишларга эга.

Жамият ва инсон хаётида тутган уринларига кура иккинчи даражали, кундалик ва олий кадриятларнинг турларини курсатиш мумкин.

'Узбекистон Республикаси Конституцияси. - Т., 1993 йил. 19-бет.2 Каримов И.К. Юксак малакали мутахассислар - тараккиёт омили - Т., «Узбекистон» 1995 йил, 9-бет.

63www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 64: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

Моддий, ижтимоий-сиёсий, маънавий кадриятларнинг муайян бир кисмини олий (юксак) кадриятлар ташкил этади. Тинчлик, инсон хаёти, адолат, эркинлик. хукук ва бурчлар хакидаги тасаввурлар, дустлик, севги, кариндошлик кабиларни олий кадриятлар туркумига киритиш мумкин.

Кадриятларнинг мазмуни, куриниши узгарувчандир. Кадриятлар турлари орасига катъий чегара куйиш мумкин эмас. Улар хаёт шароитлари, давр такозоси билан бир турдан бошка турга утиши мумкин. Жамиятдаги узгаришлар, тараккиёт янги кадриятларнинг шаклланишига, ёки айримларининг кадрсизланишига олиб келиши мумкин.

Шу сабабли кадриятларга конкрет (аник-равшан) тарихий ва маконий нуктаи-назардан ёндошмок керак. Маълум бир тарихий даврда кадриятли булган нарса ёки ахлок нормаси бошка даврда кадрсизланиши, бир мамлакатда кадрли булган нарса бошкасида кадрсиз булиши мумкин.

Инсон ва унинг хаёти энг олий кадрият хисобланади. Бу хакда Республика Конституциясида «Узбекистон Республикаси демократия, умуминсоний принципларга асосланади, уларга кура инсон, унинг хаёти, эркинлиги, шаъни, кадр-киммати ва бошка дахлсиз хукуклари олий кадрият хисобланади»1, - деб белгилаб куйилган.

Шундай килиб, маданият ва кадриятлар инсон ва жамият хаётида мухим урин тутади.

Адабиётлар:1. Узбекистон Республикасининг Контституцияси. - Т.,

«Узбекистон», 2003 йил.2. Каримов И.А. Юксак малакали мутахассислар - тараккиёт омили.

- Т . , «Узбекистон» 1995 йил.3. Каримов И.А. Истиклол ва маънавият. - Т., «Узбекистон» 1994

йил.4. Каримов И.А. Узбекистон XXI аср бусагасида: хавфсизликка

тахдид, баркарорлик шартлари ва тараккиёт кафолаталари. — Т., «Узбекистон» 1997 йил.

5. Туленов Ж. Жамият фалсафаси. Олтинчи булим. - Т., 2001 йил.6. Туленов Ж. Кадриятлар фалсафаси. - Т., «Узбекистон» 1998 йил.7. Данильян О.Г., Тараненко В.М. Философия - Москва, изд.

ЭКСМО, 2005 г., стр. 398-422.8. Крапивенский С.Э. Соииальная философия. - Москва,

«ВЛАДОС», 1999 г. - стр. 356-362.9. Falsafa - Т., 2006 yil, 437-443 betlar.

Таянч тушунчалар:Маданият, кадриятлар, ворислик, маданиятшунослик,

кадриягшунослик.

1 Узбекистон Республикаси Конституцияси. — Т . , ! 1-бет.

64www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 65: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

Назорат учун саволлар:1. Маданият тушунчасига таъриф беринг.2. Маънавий маданият нима?3. Маданиятдаги миллийлик ва умуминсонийлик жихатларини

кандай тушунасиз?4. Маданиятнинг жамиятдаги урни.5. Кадриятлар деганда нималар назарда тутилади?6. Кадрият тушунчасининг мазмуни.7. Кадриятларнинг асосий турлари хакида нималарни биласиз?8. Кадриятлар инсон хаётида кандай урин тутади?

11-мавзу. Фукаролик жамияти.

1. Жамият. Фукаро(граждан)лик жамияти.2. Фукаролик жамияти муаммосининг фалсафий маъноси.3. XX асрда шаклланган «фукаро( граждан )лик жамияти»

концепциялари.4. Фукаролик жамияти, унинг узига хос жи\атлари. Узбекистонда

карор топаётган эркин фукаролик жамияти.

Сунгги пайтларда ижтимоий фалсафада «очик жамият», «ёпик жамият», «ахборотлашган жамият», «фукаро(граждан)лик жамияти»1 каби тушунчалар куп кулланилмокда.

Фукаролик яъни гражданлик жамияти жамиягнинг муайян шакли, куринишини ифодалайди. «Гражданлик жамияти», «граждан» тушунчаларига кадимдан куп олимлар уз муносабатларини билдирганлар. Чунончи юнон файласуфи Аристотель узининг «Сиёсат» асарида гражданлик жамияти масаласига апохида тухталган хамда грек полисларини гражданлик жамиятининг узига хос модели, деб билган. У гражданлик жамияти деганда бахтли хаётни таъминлайдиган жамиятни тушунган. Бундай жамиятни бошкаришда давлат конунларининг тугри, адолатли булиши, давлат халк манфаатлари йулида хизмат килиш зарур, деб хисоблаган. Абу Наср Форобий «Фозил одамлар шахри» асарида «фозил шахар» гоясини илгари суради. «Фозил шахар» олим идеалидаги фукаролик жамияти эди. Форобий идеал жамият - фозил шахар деганда адолатли, кишиларнинг самарали мехнати, илм сохибларининг акл- заковатлари, хаётий тажрибалари юксак кадрланадиган жамиятни тушунган. Бундай шахарда маърифат, илм-фан ривожланади, инсон камолоти таъминланади, инсонлар узаро хамжихат яшайдилар; унда

! Бошка мамлакталарда «фукаролик» урнига «гражданлик» сузи ишлатилади. Граждан-фукаро, вояга еттан одам, чин инсон, Ватан фарзанди, насл-насабли инсон, нохарбий хаётда яшовчи индивид; гражданлик-чин инсонийлик - уз хак-хукукини англаган, уни химоя килиш кобилиятига эга булган чин инсонлар, одатда, граждан хисобланади. Шундай инсонлар тарбияланиши учун кулай ижтимоий мухитга эга булган жамиятга гражданлик жамияти дейилади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 66: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

тенгхукуклик ва эркинлик салтанади хукмронлик килади. Орзудаги жамиятда давлат бошликлари уз фаолиятларида адолат, тенг хукуклилик, фукароларнинг манфаатларини кузлаб иш тутадилар.

Гражданлик жамияти муаммосига оид фикрлар И.Кант, Гегель, Руссо фалсафий карашларининг мухим томонини ташкил этади. Кант орзу килган идеал жамият — бу, жамият аъзолари уртасидаги тинч-тотувлик, хамкорлик, хамжихатликдир. Идеал жамиятда эркинлик мухим ахамиятга эга. Сиёсий эркинликнинг асосий шарти - бу, жамият аъзоларининг конун олдидаги тенглиги. Кант тенглик деганда мутлок тенгликни назарда тутмайди. Насл-насабга алокадор имтиёзларни баратараф этиш лозимлиги хакида фикр юритади. Унингча, кишиларни мутлок тенгликда саклашга уриниш ижтимоий адолатсизликдан бошка нарса эмас. Гегельнинг хукук фалсафасида фукаролик жамиятига оид карашлар илгари сурилган.

Янги давр фалсафасида гражданлик жамияти муаммосига француз мутафаккирлари куп эътибор берганлар. Шулардан бири - Жан Жак Руссо. (1712-1778) катгадир. У узининг «Ижтимоий шартнома ёки сиёсий хукук тамойиллари» деб, номланган машхур асарида гражданлик жамиятини тузиш асосларини караб чикади ва узаро тенглик, хукук, конун-коида меъёрларига хурмат, халк манфаатлари масаласига эътибор каратади.

Жан Жак Руссо ижтимоий тенгсизликни идеал давлат ва гражданлик жамиятни карор топтириш йулидаги энг асосий тусик, деб билади. У узининг «Тенгсизликнинг келиб чикиш сабаблари» асарида унга тарихий ходиса сифатида ёндашади. Жамиятдаги кузатиладиган турли нуксонларнинг бош манбаи - тенгсизлик, дейди олим. Унинг фикрича, тенгсизликнинг бош сабаби хусусий мулк, давлат эса бу тенгсизликни кучайтиради. Шунинг учун жамиятда бойликларни тенг таксимламок лозим. Олим хар кандай хусусий мулкка эмас, факат турли бузилишларга олиб келадиган йирик хусусий мулкчиликка карши курашади. Айни вактда шахсий мехнатга асосланган хусусий мулкчиликни жамиятнинг асори, деб хисоблайди. Руссонинг фикрича, жамиятнинг бойлар ва камабагалларга булинишини бартараф этиш оркали ижтимоий тенгликни таъминлаш мумкин.

«Гражданлик жамияти» тушунчаси ижтимоий фалсафага XX асрда кириб келди ва бу нарса инглиз олими, файласуф Карл Поппер (1902-1994 й.) номи билан бевосита боглик. Поппер «Очик жамиятё ва унинг душманлари» асарида «ёпик жамият» ва «очик жамият» тугрисидаги таълимотни илгари сурган.

Карл Поппернинг бу асарни ёзишдан максади тоталитаризмга карши кураш самарадорлигини оширишдан иборат эди. Олим ёпик жамиятни тогалитар сиёсий тузумнинг махсули сифатида таърифлайди. Унинг фикрича, инсоният доимо тоталитар сиёсий тузум билан курашиб келган. Инсоният узининг келажагини инсонпарварлик принципларига асосланган ижтимоий-иктисодий муносабатларни карор топтириш билан боглик булган масалаларга каратмоги лозим. Поппер бундай сифат холатига эга

66www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 67: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

булган жамиятни «очик жамият» деб атайди. У «очик, жамият»ни Ъозор муносабатлари билан боглайди ва шу асосда «очик жамият», «гражданлик жамияти» хакидаги концепциясини илгари сурали. «Очик жамият»да жамият фукаролари шахе хисобланади. Улар муайян карорларни кабул килишда иштирок этадилар.

Карл Поппер инсонпарварлик тамойилига асосланган ижтимоий тузумга эришмок учун бешта мухим вазифани- адо этмок лозим, деб хисоблайди.

1. Эркинликни мустахкамлаш, ундан келиб чикадш'ан маъсулиятни англаш;2. Дунёда тинчлик урнатиш;3. Кашшокликка карши кураш;4. Демографик портлашга карши кураш.5. Зуровонликка карши таълим-тарбияни жадатлаштириш.Шуни таъкидлаш лозимки, «жамият» ва «гражданлик жамияти»

синоним тушунчалар эмас. Умуман олганда, жамият - бу кишиларнинг муайян максадлар йулида бирлашиши, органик бирлиги ва яхлитлиги. Гражданлик жамияти эса жамиятнинг муайян бир холатидир.

Гражданлик жамияти у ёки бу мамлакатнинг хар бир фукаросига иктисодий ва сиёсий турмушини уз ихтиёри, истаклари асосида куришга тула эркинликни кафолатловчи маълум ижтимоий тизимдир.

Фукаролик жамиятининг бош тамойили - узини-узи бошкариш. Давлат уз ижтимоий-сиёсий фаолиятида демократия коидаларига канча куп амал килса, фукаролик жамияти шунчалик тез ривожланади. Хакикий демократик давлат, бу - албатга ривожланган фукаролик жамиягига эга булган давлатдир.

Фукаролик жамиятида давлат фаолияти устидан фукароларнинг назорати урнатилади, давлатнинг купгина функциялари фукароларнинг узини-узи бошкариш органларига утади.

Фукаролик жамияти инсоният цивилизациясининг махсули хисобланади. Фукаролик жамияти мураккаб тузилишга эга булиб, унинг таркибий кисмларига: а) иктисодий сохада - майда хусусий корхоналар, кооперативлар, акционерлик жамиятлари, фукаролар ташаббуси билан шаклланган хилма-хил ишлаб чикариш бирлашмалари, жамоалари, жамиятлар;

б) ижтимоий сохада - оила, узини-узи бошкариш ташкилотлари, сиёсий партиялар, гурли харакатлар, жамоатчилик фикрини урганувчи нодавлат институтлари, муассаса ва ташкилотлар;

в) маънавиятда - нодавлат ташкилотлар (масапан диний ташкилотлар), оммавий ахборот воситалари, турли илмий, ижодий уюшмалар киради.

Хозирги кунда Узбекистонда эркин фукаролик жамиятини куриш буйича катта ишлар амалга оширилмокда. Эркин фукаролик жамияти

1 Фалсафа. Комусий лугат. - Т.. «Шарк» 2004 йил, 331-332 бетлар.

67

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 68: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

конун устувор, ижтимоий адолат хукмрон буладиган, инсоннинг хукук ва эркинликлари олий уринга кутарилган жамиятдир.

Республика Президента Ислом Каримовнинг «Узбекистоннинг уз истикдол ва тараккиёт йули», «Узбекистон XXI аср бусагасида: хавфсизликка тахдид, баркарорлик шартлари ва тараккиёт кафолатлари» рисолаларида эркин фукаролик жамиятини барпо этиш йуллари ва бу борадаги тшифалар илмий жихатдан асосланган.

Эркин фукаролик жамиятининг мохияти Президент И.Каримов томонидан шундай таърифланади: «Биз учун фукаролик жамияти - ижтимоий макон. Бу маконда конун устувор булиб, у инсоннинг уз-узин и камол топтиришга монелик килмайди, аксинча ёрдам беради. Шахе манфаатлари, унинг хукук ва эркинликларини тула даражада руёбга чикишига кумаклашади»1.

Бу жамиятни барпо этишнинг стратегик вазифалари Ислом Каримовниг асар ва нуткларида, аввало «Узбекистон XXI аср бусагасида: хавфсизликка тахдид, баркарорлик шартлари, тараккиёт кафолатлари» асарида берилган. Булар:

1) хукукий демократик давлатни карор топтириш. Айнан хукукий демократик давлат жамиятда мавжуд манфаат ва муносабатларни мужассам холда ифодалайди. Хукукий демократик давлат узлуксиз тараккий этиб боради. Бу давлатнинг конунлари инсон ва фукаролар хукукларини тула руёбг а чикаришга хизмат килади;

2) эркин фукаролик жамиятини куришнинг мухим шарти демократияни хар томонлама ривожлантиришдир. «Жамиятда демократиянинг кай даражада эканлигини белгиловчи камида учта мезон бор. Булар - халк карорлар кабул килиш жараёнларидан канчалик хабардорлигидир. Хукумат карорлари халк томонидан канчалик назорат килиниши, оддий фукаролар давлатни бошкаришда канчалик иштирок этишидир»2;

3) фукаролик жамиятини куриш бир канча ваколатли вазифаларни давлатдан махаллий хокимият органларига, фукароларнинг узини-узи бошкариш органларига боскичма-боскич топширишни кузда тутади. Бунда давлат хокимияти уз диккаг-эътиборини тараккиётнинг стратегик вазифаларини хал килишга (мудофаа, давлат хавфеизлиги. ташки сиёсат, конунлар кабул килиш ва х.к.) каратади. Бошка масалаларни хал килиш эса аста-секин давлат хокимияти органларидан жамоат ташкилотларига, фукароларнинг узини-узи бошкариш органларига топширилиши кузда тутилади;

4) эркин фукаролик жамиятини барпо этиш сиёсий институтлар ва нодавлат ижтимоий уюшмалар ва жамоатчилик тизимлари ролининг тобора ортиб боруви билан тавсифланади. Бугунги кунда республикада

Каримов И. А. Узбекистон XXI аср бусагасида: хавфсизликка тахдид, баркарорлик шартлари ва тараккиёт кафолатлари.-Т., «Узбекистон» 1997 йил., 13-бет.“ Уша асар. 181 -бет.

68

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 69: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

9690 фукароларнинг узини-узи бошкариш органлари мамлакат ижтимоий хаётида жуда катта урин тутмокда. Республикада 5 та сиёсий партия (ХДП, «Фидокорлар Миллий Демократию) партияси, «Миллий тикланиш» демократик партияси, Либерал-демократик партия) «Халк бирлиги» харакати, «Камолот» ёшлар ижтимоий харакати, касаба уюшмалари, Хотин-кизлар ташкилотлари, 300 дан ортик республика ва халкаро нодавлат ташкилотлари, турли жамгармалар фаолият курсатмокда.

Инсон хукуклари буйича Олий Мажлисининг Ваколатли института - Омбудсмен ташкил этилган;

5) Эркин фукаролик жамиятини шакллантиришнинг мухим омили - маънавиятни юксалтириш, оммавий ахборот воситаларини хар томонлама ривожлантиришдан иборат. - «... оммавий ахборот воситалари хар бир киши уз фикрини ифода эта олишига имкон берадиган эркин минбар булиши керак».

Бугунги кунда Узбекистонда 609 номда газета, 162 номда журнал нашр этилмокда2.

Шундай килиб, эркин фукаролик жамиятини барпо этиш ва ривожлантириш — бизнинг бош стратегик максадимиз, чунки бундай жамиятда инсон, унинг хукуклари, эркинликлари хамда манфаатлари олий кадрият хисобланади.

Адабиётлар:1. Ислом Каримов «Узбекистон XXI аср бусагасида: хавфсизликка

тахдид, баркарорлик шартлари ва тараккиёт кафолатлари» - Т., «Узбекистон» 1997 йил. 170-188 бетлар.

2. Ислом Каримов «Узбекистон XXI асрга интилмокда» - Т., «Узбекистон», 1999 йил.

3. Ислом Каримов. «Узбекистонда демократик узгаришларни янада чукурлаштириш ва фукаролик жамияти асосларини шакллантиришнинг аСосий йуналишлари» - Т., «Узбекистон» 2002 йил.

4. С.Э.Крапивенский. Социальная философия. - Т., «ВЛАДОС» 1998 й., 205-214 бетлар.

5. Фалсафа. Комусий лугат. - Т., «Шарк» 2004 йил.6. Истиклол, демократия ва фукаролик жамияти. - Т., «Шарк» н атр .,

2003 йил.

Таянч тушунчалар:«Очик жамият», «ёпик жамият», фукаро(граждан)лик жамияти,

фукароларнинг узини-узи бошкариш органлари, махалла, жамоат ташкилотлари. нодавлат ташкилотлар.

1 Узбекистон: 13 йил мустакил тараккиёт йулида. - Т., «Укитувяи» 2004 йил, 1344 бетлар.2 Каримов И.А. «Узбекистон XXI асрга интилмокда» - Т., «Узбекистон» 1999 йил, 30-бет.

69

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 70: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

Н азорат учун саволлар:1. «Жамият», «фукаролик жамияти» тушунчаларини таърифланг,

уларнинг умумий томонлари ва фаркларини курсатинг.2. Фукаролик жамияти масаласининг фалсафа тарихида куйилиши.3. XX аср фалсафасида фукаролик жамияти концепцияларининг

ишлаб чикилиши.4. «Очик жамият» кандай жамият?5. Карл Поппер «ёпик жамият» деганда нимани назарда тутади?6. «Фукаролик жамияти»нинг асосий хусусиятларига нималар

киради?7. «Фукаролик жамияти» муаммосининт Ислом Каримов

асарларидаги тапкини.8. Фукаролик жамиятининг стркутурасига нималар киради?

12-мавзу. Одам. Инсон. Шахе.

1. Одам ва инсон тушунчаларининг афсонавий, диний ва фалсафий талкинлари.

2. Марказий Осиё фалсафаси инсон, унинг мохияти хакида.3. Инсоннинг мохияти. Инсоннинг келиб чикиши ва мохияти хакида

хозирги замон фан и.4. Шахе муаммоси. Шахснинг типлари.

Ижтимоий фалсафа инсонга олам, борликнинг таркибий кисми сифатида карайди ва шу нуктаи-назардан «Инсоннинг мохияти нима?», «Инсон оламда кандай урин тутади?», «Инсон омили деганда нималар назарда тутилади?» каби саволларга жавоб беради. Инсон борликнинг олий куриниши. Унинг келиб чикиши, хаёти, тараккиёти олам, борликка боглик. Инсон ва жамйят олам тараккиёти, табиат эволюциясининг махсули ва куриниши булиб хисобланади.

Инсон муаммоси ижтимоий фикр тарихида 3 хил нуктаи назардан урганилган: мифологик, диний ва илмий-фалсафий.

Инсон хакидаги дастлабки карашлар кадимги Шарк мамлакатлари, айникса, Хиндистон, Хитой, Гурон халклари томонидан яратилган эртаклар, достонлар, афсоналарда уз ифодасини топган. Хамма нарсага кодир инсон образи Кадимги Хинд Ведаларида тасвирланган. Уларда айтишлича, энг кадимги инсон Пуруша мингта бошли, мингта кузли, мингта оёкли булган эмиш. Бу инсонинг акл-заковати-ой, кузи-куёш, хориб-толикиши-олов, нафаси эса - шамол эмиш. Хозирги одамлар Пурушадан таркалган эканлар. Айтилишича, унинг кулидан - кшатри (харбийлар), вайш (дехконлар. хунармандлар, савдогарлар), шудра (гадолар) каби жамиятнинг турли катламларига мансуб одамлар келиб чиккан эмиш. Ведаларда ёзилишича, инсон икки мохият: тана билан жоннинг коришмасидан иборат. Тана инсон жисмининг асосини ташкил

70www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 71: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

этади, бу асосни брахман яратган, жон эса рух, (атман) томонидан яралган. Агар инсоннинг ердаги фаолияти турли нопокликлар билан богланмаса, атман ва брахманларнинг кушилиш жараёни содир булади. Мабодо, инсон фаолияти ердаги нопокликлар билан апокадор булса, унинг жони жон куринишида эмас, балки хайвоний тана сифатида кайта тугилади. Хинд Ведаларида олам бир бутун, тирик. зотларнинг хаммаси бутуннинг ажралмас зарраларидир, одам эса уша тирик зотларнинг узига хос шакли, куринишидир, дейилади.

Кадимий Хитой афсоналарида дастлабки инсон - одамато Паньга киёфасида намоён булади. Одамнинг бошка тирик мавжудотлардан фарк килувчи инсоний хислатлари хакидаги дастлабки мулохазаларни кадимий Хитой манбаъларида куриш мумкин. Инсон хакидаги дастлабки фалсафий карашлар Хитойда эрамиздан аввалги VII-VI асрларда шаклланган. Кадимги Хитой файласуфлари фукароларнинг бахтли ёки бахтсиз булиш сабабларини осмондан эмас, балки улар яшаётган ижтимоий мухитдан излаганлар. Уларнинг таъкидлашича, жаъми яхшилик ва ёмонликлар одамлардан таркааади. Хитойда кенг таркалган Конфуций (э.а. 551-479 й.) таълимоти буйича, уз табиатларига кура одамларнинг хаммаси бир, факат тарбия туфайли улар бир-бирларидан фарк киладилар. Конфуцийнинг инсон тугрисидаги фикр-мулохазалари шогирдлари билан булган сухбатларни акс эттирувчи «Сухбатлар ва мулохазапар» асарида ифодаланган. Жамиятда содир булаётган турли ахлоксизликлардан ташвишга тушган Конфуций фукароларни тарбиялашга харакат килади, уларни инсофга чакиради. У инсонийликнинг турли фазилатларини узида мужассамлаштирган одам факат узи учун эмас, балки жамият учун, бошкалар учун яшамоги даркор, деб хисоблайди.

Инсон тугрисидаги карашлар эрамиздан аввалги VII-VI асрларда Урта ва Якин Шарк мамлакатларида, шунингдек, Туронда кенг таркалган диний-фалсафий таълимотларда, чунончи зардуштийлик таълимо+ида акс этган. Бу таышмотнинг марказий муаммоси — одам билан олам ва улар уртасидаги узаро алокадорлик. Ушбу таълимотга мувофик, бутун олам, шу жумладан одам борлиги хам турт унсурдан: тупрок, сув. хаво, оловдан иборат. Зардуштийлик таълимотига кура, олам карама-карши кучлар, хусусан, эзгулик ва ёвузлик орасидаги курашга асосланган. Бу курашни хеч качон муросага келтириб булмайди, бу кураш бутун коинотни камраб олган. Олам ва одамни яратган ва унинг устидан уз назоратини урнатган якка худо - Ахура Мазда одамларга эзгулик йулини курсатади, аммо ёвузлик тимсоли Ахриман одамларни тугри йулдан чалгитади.

Ахура Мазданинг курсагмасига мувофик, биринчи одам-Ийим ер юзига турли жонли мавжудотлар, хусусан, одамлар, хайвонлар, кушлар уругини сочибди, уларни парвариш килибди. Шу аснода, Ийим ер юзида 900 йил яшабди. Одам боласининг сони купайиб, ер юзи унга торлик кила бошлабди. Ана шунда Ийим худога мурожаат килиб, ерни кенгайтиришни сурабди ва бунга эришибди хам. Бир куни Ахура Мазда ер юзини музлик

71

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 72: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

босиб келаётгани хакида Ийимни огохлантирибди. Ийим ер юзида мавжуд тирик мавжудотларни саклаб колиш учун махсус уй куриб, барча тирик мавжудотларнинг энг яхши зотлари, энг зур навларидан бир жуфтдан саклаб колибди.

Зардуштийлик таълимотида инсон фаолиятини бошкариб турадиган энг кагга куч-ахлок нормапари эканлиги хакидаги гоя илгари сурилган. Шунинг учун Зардушт Олий ибтидо - Ахура Маздадан инсонинг кундалик амалий фаолиятини бошкарувчи конун-коидапарни аниклаб бсришни сураган. Ана шунда Ахура Мазда бутун олам борлиги икки бошлангич асос - эзгулик ва ёвузлик атрофида мужассам эканлигини хабар килади. Бунда эзгулик мусаффо, бегубор осмонга, ёвузлик эса жаханнамга киёс килинади. Одамлар Ахура Мазда томонидан юборилган ахлокий нормалар, тартибларга амал килсалар, эзгуликнинг ёвузлик устидан галабаси таъминланади. Эзгулик билан ёвузлик орасидаги курашда одамзот ё у, ёки бу гомонда туришга мажбур. Комил акл эгаси албатга эзгулик учун курашади ва пировардида ёвузлик кучлари устидан галаба козонади, дейилади зардуштийлик таълимотида. Зардуштийликда таъкидланадики, инсон имон-эътикодининг учта йирик таянчи мавжуд: эзгу суз, эзгу фикр, эзгу амал.

Инсон, унинг оламга муносабати хакида кадимги Юнон фалсафасида хам эътиборга сазовор фикрлар бор.

Юнон олими Сукрот (э.а. 469-399)нинг фалсафий мулохазалари марказида инсон ва унинг онгини урганиш туради. Сукротнинг инсон тугрисидаги карашларида ахлокий рационализм марказий урин эгаллайди. У ахлоксизлик хакикатни билмасликдир, инсондаги ёмонликлар — билимсизликнинг натижасидир, деб. хисоблайди. Платоннинг фикрича, инсон асосан икки булакнинг уюшмасидан иборат. Биринчи булак - улмас жон, иккинчи булак - тана. Инсонинг жони хам икки кисмдан иборат: олий- юкори кием ва паст - куйи кием. Олий киемда акл-заковат тупланган, унинг ёрдамида инсон абадий гоялар сирини билиб олади ва фаровонлик, эзгулик томон интилади. Пастки кием - хис-хаяжонга асосланган. Платон одамларни уч катта тоифага булган. Биринчи тоифадагилар - аклли кишилар, иккинчи тоифадагилар - хис-хаяжонга берилувчилар, учинчи тоифа - докийларга, йулбошчиларга сажда килувчилар.

Аристотель инсон жисми ва ижтимоий киёфаси орасидаги алокадорликни тушунгириб беришда уз утмишдошларидан анча илгарилаб кетди. У оламдаги жами тирик мавжудотлар хаётининг асосини жон ташкил килади, деб хисоблайди. Бу жон уч туркумга булинади: энг паст туркумдаги жон - усимликлар, иккинчи туркумдагиси хайвонларда, энг олий туркумдаги жон - одамзодда булади. Аристотель инсон деб аталувчи тирик мавжудотни бутун ва булинмас, деб талкин этади. Айни вактда «инсон уз табиатига кура сиёсий мавжудотдир», деб таърифлайди. Олим одамларни факат моддий фаровонлик эмас, балки ижтимоий адолат принципларига риоя килиш эзгулик томон бошлайди. деб хисоблайди.

72

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 73: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

Эзгулик деганда, акл-заковат билан иш куришни, мехрибонлик, мардлик, очиккунгилликни, тугрилик, хайрихохликни тушунади.

Аристотель инсоннинг хар томонлама камолоти хакида фикр юритади ва юксак ахлокий поклик, ташки ва ички гузаллик, ижтимоий- сиёсий етуклик каби фазилатларни олий камолотга етказадиган фазилатлар, деб хисоблайди.

Урта аср Гарбий Европа фалсафасида инсон хакидаги диний карашлар илгари сурилган. Чунончи, христиан фалсафасида худо инсон киёфасида гавдаланади. Христиан фалсафасининг йирик намоёндаси Фома Аквинский фикрича, инсондаги мавжуд фазилатларнинг энг олийси - аклдир. Инсон акл ёрдамида яхши ва ёмон, эзгулик ва жохилликнинг фаркига боради. Эзгулик гурт куринишда, чунончи: донишмандликда, жасурликда, муътадилликда ва адолатпарварликда намоён булади. Аквинский бу фазилатларга яна христианликка хос уч фазилатни: ишонч, умид ва мухаббатни хам кушади.

Ислом фалсафасида Оллох Одам суратини (Одам Атони) лойдан ясаган, кейин унга жон ато этган, сунгра Момо Хавога уз нафасини бериб жон ато этган. Шундай килиб, барча одамлар Одам Ато ва Момо Хаводан таркалган, деган гоя илгари сурилган. Куръони Каримнинг ал-Исро сурасида. «Биз одам болаларини азиз - мукаррам килдик ... ва уларни узимиз яратган жуда куп жонзотлардан афзал, устун килиб куйдик», - дейилган. Ислом дини таъсири остида мусулмон фалсафаси, унинг мутакаллимлик ва муътазилалик таьлимотлари шаклланди. Мутакаллимлар олам ва одамни гушуниш асосларини Куръони Карим акидаларидан изладилар. Улар инсоннинг такдири азалдан белгиланган, деган гояни илгари сурадилар. Муътазиллийлар худо оламни ва одамни яратувчи биринчи сабаб, лекин одамнинг у зи г а боглик жихатлар хам мавжуд, дейдилар. Уларнинг фикрича, агар одамнинг такдири рузи азалдан ёзилган булса, унда Аллохнинг кадрига путур етади, чунки бундай талкинларга кура одамлардаги ёмон ишлар хам Худо иродасининг ифодаси булиб колади. Демак, дейди муътазалийлар, инсон ирода эркига эга булиб, эзгу амаплар Аллох иродасининг намоён булиши, ёмон ишлар, амаллар у (яъни одам)нинг ишидир. Шунинг учун охиратда у бунга жавоб бериши керак.

Ислом фалсафасидаги хурфикрлиликда инсон муаммоси узгача талкин килинди. Бу йуналишнинг йирик намоёндаси Мансур Халлож таълимотига мувофик, мустакил, эркин фикр юритиш кобилиятига эга булган инсон комиллик, орифлик даражасига кутарилиши мумкин.

Инсон муаммоси У рта асрлар Марказий Осиё файласуфлари карашларида мухим урин тутади. Абу Наср Форобий (870-950 йиллар) одамнинг танаси пайдо булиши билан, унда «озиклантирувчи кувват» вужудга келади. Уша кувват ёрдамида инсон танаси озикланиб туради ва шу жараёнда сезги органлари пайдо булади. Сезги аъзолари туфайли инсонда хис, тасаввур, хотира бирлашиб, хаёл хосил булади. Хаёл куввати

73

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 74: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

ёрдамида инсон билим, хунар эгаллайди, фаолият курсатади, фойда, зарарнинг фаркига боради. Инсон узининг акл-заковати билан оламдаги бошка тирик мавжудотлардан фаркланади. Унинг акд-закозати борлик турли-туман к5финишларининг аксидир. У рта аср шароитида одамнинг инсон ий фазилатлари, хислатларини аниклашда. Форобий уз замондошларидан анча илгарилаб кетади. Форобий «Бахт-саодатга эришув хакида» номли рисоласида инсоннинг хислатлари, фазилатлари хакида фикр юритади.

Абу Али ибн Сино инсон тана ва жондан ташкил топган, у бошка тирик мавжудотлардан узининг фикр юритиш кобилияти билан тубдан фарк килади, деб хисоблайди. Абу Райхон Берунийнинг фикрича, инсон оламдаги барча мавжудотлардан узининг яратувчанлиги билан тубдан фарк килади; яхшилик, ростгуйлик, олийжаноблик, мехр-шафкат, мухаббат каби фазилатлар инсонни улуглайди; слгончилик, ёмонлик, ичикоралик, куполлик, угрилик, тухматчилик каби иллатлар инсонни тубанлаштиради. Абу Райхон Беруний инсон уз мехнати билан улугдир. Мехнат ёрдамида инсон уз баданини турли иллатлардан, хусусан, дангасаликдан, ялковликдан, ишёкмасликдан куткаради, деган фикрни илгари сураци.

Юсуф Хос Х,ожиб кишиларни ахлокий баркамоллиги ёки ахлоксизлигига караб яхши ва ёмон одамларга булади. У камтар, оддий, халол, хакгуй кишилар - жамиятнинг бебахо бойлиги; мунофик, ёлгончи кишилар юрт учун зарарли иллат эканлигини кайта-кайта гаъкидлайди.

Уйгониш даври фалсафасида хар томонлама ривожланган шахе гояси олга сурилган. Машхур инглиз гуманисти Томас Мор «Утопия» асарида инсон шахеи тубанлашувининг сабаблари хакида фикр юритиб, угрилик, дайдилик тубанлашувнинг куринишларидир, бу каби иллатларни тугатмок учун нопок йуллар билан топилган бойликларни йукотиш даркор, деган хулосага келади.

XVII-XVIII аср Гарбий Европа фалсафасида инсон тугрисидаги диний карашлар танкид остига олинди; инсон, унинг мохияти, келиб чикиши хакида янги илгор гоялар илгари сурилди. Машхур инглиз файласуфи Ф.Бэкон (1561-1626 й.) узининг «Янги Органон» асарида инсонинг табиат устидан хукмрон булишида фан ютукларига таяниш зарурлигини исботлаб берди. Машхур инглиз файласуфи - Томас Гоббс (1588-1679 й.) фикрига кура, жамият - жуда к а п а механизм, инсон уша буюк механизмнинг мурватидир. Инсон деган мавжудот бир-биридан мутлако фарк килувчи икки мухим булакдан иборат. Унинг биринчи булагини жисмоний, иккинчи булагини - маънавий кобилиятлар ташкил этади. Инсондаги маънавий кобилиятлар табиат томонидан инъом этилмайди, балки улар узлаштирилади.

Гоббс инсоннинг маънавий кобилиятларини мавжуд ижтимоий шарт-шароитлар билан боглаб тушунтиришга харакат килади.

Инглиз файласуфи Джон Локк (1632-1704 й.) «Инсон акли тугрисидаги тажриба» асарида инсон калби худди ок когоз варагидек тоза

74

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 75: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

булиб, факат тажриба уша когоз сахифасини турли ёзувлар билан тулдиради. Инсонни янги билимлар билан куроллантирмок учун тажрибага таянмок лозим. Хар кандай билим ёки гоянинг манбаи - тажрибадир, деган фикрни илгари суради. Инсон фаолият курсатишда уз аклида мавжуд булган билимга таянади, деб таърифлайди у «Аклни бошкариш хакида рисола»сида.

XVIII аср француз олими, маърифатпарвар Жан Жак Руссо (1712- 1778)нииг инсон муаммосига дойр фалсафий фикрлари унинг «Одамлар орасида тенгсизликнинг кслиб чикиши ва асослари хакида мулохдза», «Ижтимоий шартнома», «Эмиль ёки тарбия тугрисида»ги асарларида акс этган.

Инсон муаммоси немис классик фалсафасида мухим урин тутади. Немис классик фапсафасининг йирик вакиллари Иммануил Кант, Гегель, Фихте, Шеллинг, Гегель, Людвиг Фейербах инсоншунослик сохасида билимларнинг ривожланишига катта хисса кушдилар. Иммануил Кант (1724-1804 й.) инсонга таъриф берганда уч мухим томонга эътибор каратиш лозимлигини таъкидлайди: 1) тирик мавжудот сифатида инсонда хайвоний атоматларнинг борлиги. 2) тирик ва аклли мавжудот сифатида унда инсонийлик аломатларининг борлиги. 3) аклли мавжудот ва шунинг билан бирга унда фикр-мулохазаларни сингдириш имконияти мавжуд булган шахе аломатлари борлиги.1 Канг уз диккатини инсон фаолиятини, унинг кобилиятларини, малакаларини урганишга каратди. Инсон камолоти масаласи Вилгельм Гегель (1770-1831 й.) фалсафасининг диккат марказида булди. Унинг фикрича, инсон - дунёвий рухнинг бегоналашувидан узга нарса эмас. Гегель инсоннинг шаклланиши жараёни рухнинг чукурлашишидан иборат, деган фикрни илгари сурди. Инсон муаммоси Людвиг Фейербах (1704-1782 й.) фалсафий карашларида алохида урин тутади. Фейербах учун инсон - энг аввало моддий объект. Инсонни худо яратган эмас, инсон худони яратган. Фейербах инсон фазилатларининг шаклланишида биологик омилларнинг тутган уриини мутлоклаштирди. Фейербах жамиятдаги барча одамлар борлигининг энг мухим элемента вазифасини мухаббат бажаради, деган гояни илгари сурди.

Инсон муаммосига марксизм фалсафаси узига хос ёндошади. Карл Маркс узининг «Капитал» асарида инсон - ижтимоий иктисодий тараккиётнинг махсули, деган хулосага келди. Бу хул оса инсон тугрисидаги фалсафий фикрлар тараккиётига муайян хисса булиб кушилади. Маркс «инсон габиати» деганда индивиднинг алохида жинсга хос тирик мавжудот эканлигини ифодаловчи биологик, психологик ва ижтимоий хусусиятлар йигиндисини тушунди.

XIX аернинг 40-50 йилларидан бошлаб классик фалсафага карама- карши ноклассик фалсафа шакллана бошлади. Бу фалсафа

1 Кдранг: Анвар Чориев. Инсон фалсафаси. Инсон тугрисидаги фалсафий фикрлар тараккиёти. - Т., 1998 йил, i 62-бет.

75

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 76: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

экзистенциализм, персонализм, неопозитивизм, прагматизм, космизм фалсафий окимларида уз ифодасини топди.

Экзистенциализм фалсафий окими шулар жумласидандир. Даниялик файласуф Кьеркегор (1813-1855 й.) инсонни тахлил килиш максадида «экзистенция» тушунчасини истеъмолга киритди. Унинг фикрича, инсонни, унинг ички дунёсини билишга илмий мстодни к*ллаб булмайди. Яшаш бу - «ички дунё». Яшаш - ички дунё инсонинг бетакрорлигини курсатади. Яшаш деганда Кьеркегор мавжудлик томон боришни тушунади ва уни уч боскичдан иборат, деб билади:

Биринчи - эстетик боскич.Иккинчиси - ахлокий боскич.Учинчиси - диний экзистенция.Биринчи боскич заминида яшаш, хузур-халоватга кизикиш, инсон

эхтиёжини кондириш ётади. Бунда яшаш й^лини танлаш энг оддий шаклда булади, чунки объект инсон хис-туйгуларини кондириш асосида танланади. Иккинчи, ахлокий боскичда инсон узини-узи англайди, уз маъсулиятини \и с килади. Яшашнинг хакикий маъносини инсон учинчи - диний боскичда хис кила олади. Инсон азоб чекиш эвазига яшаётганини билади.1

Кьеркегор фикрича, экзистенция деганда инсон борлигининг мавжудлик усули, мохияти эмас, балки инсон шахсининг билиб булмайдиган, такрорланмас холатлари назарда тутилади. Унинг экзистенпиалистик карашлари «Ёки-ёки», «Куркув ва титрок», «Улим касали» асарларида баён этилган.

Экзистенциализм фалсафаси гоялари XX асрнинг бошларида Г ерманияда таркала бошлади.

Экзистенциализм фалсафасида инсон муаммосига узига хос ёндашув акс этган. Лгар классик фалсафада инсоннинг мохияти акл-заковат асосида талкип килинган булса, бу йуналишда инсон эрки хакида фикр юритилади.

XIX асрнинг ноклассик фалсафасига инсон муаммосини олиб киришда машхур немис файласуфи Нипщенинг (1844-1900 й.) урни катга. У Зардушт таълимотига таяниб, кучли иродали инсон тугрисидаги карашларни илгари суради. Ницше фикрича, инсон боласида холиклик ва махлуклик бир бутун холда уюшади. Ницше инсон чинакам комиллик даражасига кутарилмоги учун аввало махлукларга хос киликлардан холи булмоги даркор, деб хисоблайди.

Экзистенциализм фалсафасининг асосий гояларидан бири шуки, инсоннинг хусусияти - у узини-узи ясайди, мавжуд була туриб, уз мохиятини бунёд этади. Мабодо индивид инсон даражасига кутарилганида унинг онги ва фаолиятида нуксонлар мавжуд экан, бунга, аввало, узи айбдор. Чунки инсоннинг табиати у яралгунга кадар мавжуд булмайди ва индивиднинг узидан бошка хеч кандай куч уни инсонга айлантира

1 Каранг Фалсафа. Комусий лугат..- Т., «Шарк.», 2004 й., 214-бет.

76

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 77: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

олмайди. Бундай гоя ни илгари суриш билан экзистенциал фалсафа инсоннинг шаклланишида унинг узи масъул эканлигига эьтибор каратади. Экзистенциализм инсон фаолиятининг рационал томонларига диккат каратади. Хусусан, инсон хаётида турли конфликтлар содир булганда, акл- заковат хукмига кулок солиш, акл кучи билан хар кандай вазиятдан чикиш- инсон амалий фаолиятининг мухим шарти эканлигини таъкидлайди. Оддий инсоннинг «хушёр хисоб-китоблари», энг огир дамларда узи билан узи маслахатлашиши уни гурли фожеа ва дахшатлардан саклаб колади. Демак, уз экзистенциясини топган кишининг кийинчиликни матонат билан енгишга жасорати етади.

XIX асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб Марказий Осиё Чор Россияси томонидан босиб олина бошланди. Мустамлакачилик сиёсати айни авжига чиккан пайтида улкада маърифатпарварлик харакати шаклланди. Бу харакат одамларни илм эгаллашга чакирди, утмиш авлодлар меросини таргиб килди, ижтимоий-иктисодий, маънавий колокликдан чикиш йулларини излади. Инсон муаммоси маърифатпарварлар ижодида узига хос т&чкин топди. Маърифатпарвар Ахмад Дониш (1827-1897 й.) инсон оламни, узи яшаётган ижтимоий мухитни узгартиришга кодир. Бунинг учун у нафакат диний, балки дунёвий билимларни билиши зарур, деб хисоблайди. «Биз дунёни гуллаб-яшнатиш учун, депгизларни кезиб урганиш учун, ер ости бойликларини топиш учун, дунёнинг ажойиб сирли томонларини талкин этиш учун, унинг хамма китъалари ва ахолисини билиш учун тугилганмиз», деб ёзади Дониш узининг «Наводир ул-вакоеъ» асарида.1

Фуркат жамиятда маънавий кашшок, нопок, галварс кишиларининг купайиши - фожеа, офатдир дейди. Унинг фикрича, фан кишилар йулини ёритувчи, уларни гугри йулга бошловчи йулчи юлдуз, чирокдир. Илм-фан канчалик тез ривожланса, жамият аъзоларининг орзу-умидлари шунчалик тез руйёбга чикади, маънавий кашшок одамлар сони камаяди. Маърифатли, билимдон одамлар канча куп булса, жамият хаёти шунча тез инсонпарварлашади.

XIX аср охири XX аср бошларида жамиятни инсонпарварлаштириш гояси Марказий Осиёда кенг таркалган жадидчилик харакатининг бош гояси эди. Бу харакатнинг намоёндаларидан бири Абдулла Авлоний (1878- 1943 й.) уз асарларида Марказий Осиё халклари жахон цивилизацияси ютукларидан, илм-маърифат, маданиятдан бебахра колганини, халк ута кашшоклашиб кулларча хаёт кечираётганлигини афсус ва алам билан тилга олади. Авлоний асарларининг бош мавзуси - инсон. Унинг фикрича, инсон бутун борликнинг курки ва шарафидир. Инсон бутун мавжудот сохибидир, чунки унинг акл-заковати бор. Инсон шу кудрати туфайли илм эгаллайди. Инсон узининг акл-заковати туфайли бошига тушадиган хар кандай бало-казодан сакланади. Инсонпарвар жамиятнинг мухим

1 Ахмад Дониш. Наводир ул-вакоеъ. - Т., 1964 йил, 60.-61 бетлар.

77

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 78: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

вазифаларидан бири - фукаролар, айникса ёшлар аклий камолоти хакида кайгуришдир.

Хрзирги замон фанида одам деб аталувчи ягона биологик гурга маисуб тирик мавжудотнинг инсонга айланиши узок давом этган эволюцион жараёндир, - деган фикр илгари сурилган. Она-табиатнинг узи янги турларни яратиш ва унинг янги холатига мослаша олмаган турларни йукотиб юбориш имкониятига эга. Одамнинг пайдо булиши юзасидан илмий тадкикот ишлари олиб борган олимларнинг исботлашича, одамни бир тур сифатида Она табиат бундан 5 миллион йиллар чамаси вужудга келтирган. Маълум булишича Космосдаги радиация ва Ерда магнит майдонининг узгариши туфайли дриопитек тоифасидаги одамда бир тур мия хужайралари хромосомалари йириклашиб, уларда онг пайдо булган. (Онг элементлари хайвонларда хам мавжуд).

Ер остидан топилган одам скелетлари даставвал Жанубий Африкадан топилган и учун, у одам типи фанда австралопитек (жанубий маймунсимонлар) деб ном берилган. Уларнинг мия хажми 350 куб см. булган. Онгли мехнат туфайли 3-4 миллион йил давомида уларнинг мия хажми 700 куб см.гача кенгайган. Микдор ^згаришлар янги сифатни юзага келтирган, онгли мехнат туфайли мия хажми тобора кенгайиб, оламни англаш имконияти кенгайиб борган. Натижада бундан 1,7-2 миллион йиллар мукаддам питекантроп, кейинрок синантроп ва неандерталь тоифасидаги одам типлари шаклланган. Энг дагал тош куроллари ясаш питекантроплардан бошланади. Фанда Ноша habilis - укувли одам номини олган бу типларда товуш, харакат, мимика тиллари билан бирга нутк тили унсурлари хам мавжуд булган. Аммо улар ривожланган нутк тилига эга эмас эдилар. Одамнинг хозирги физиологик ва .интеллектуал салохиятга эга типи даставвал Франциядаги Кроманьон горидан топилгани учун краманьонлар, деб номланган. Мана шу типдаги одамларгина она- табиатнинг янги мухитйга мослашиб, жамият булиб яшашга утганлар. Улар фанда Ноша Sapiens - Аклли одам, деб ататади. Уларнинг мия хажми 1 ООО куб сантиметрдан 2000 куб сантиметргача боради. Уртача аклли одам типининг мия хажми 1446 куб см. Онгнинг оламни англаш кобилияти мия иланг-билангларининг зичлигига хам богликдир.1

Одамнинг оламдаги бошка мавжудотлардан фарк килувчи мухим хусусиятлари нималардан иборат? Унинг хаёти, фаолияти, ирсий-генетик хусусиятлари табиий-ижтимоий мухит таъсирига богликми? каби саволларга олимлар хамиша жавоб излаганлар. Хуш, одамнинг оламдаги бошка тирик мавжудотлардан фаркини курсатувчи энг мухим хусусиятлар нимачардан иборат?

1 Батафсил каранг: Алексеев В.П От животных к человеку, (легенды, факты, наука) - Москва, 1969 йил. Андреев И.Л. Происхождение человека и общества. - Москва, 1982 йил. Бунак В.В. Род Homo, его возникновение и последующая эволюция. - Москва. 1980 йил. Происхождение человека и половой отбор. Иллюстрированное собрание сочинений Чарльза Дарвина. - Москва. 1908 год, том 5 и 6.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 79: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

Биринчидан, одам оламдаги бошка гирик мавжудотлардаи онги, хотираси, тафаккури, ривожланган нутки, тили борлиги билан ажралиб туради. Айникса, тил инсон авлодлари ва аждодлари орасидаги алокада ворислик вазифасини бажаради.

Иккинчидан, одамнинг инсонийлигини белгиловчи энг мухим хусусият - маънавият. Инсоннинг уз фаолиятини муайян тартибга солиши, йуналтириши дунёкараш билан боглик гоялар асосида шакллангаи, маънавият туфайли улар жамоа ва жамият булиб яшаш куникмасига эга булганлар. Гоявий бирлик - маслакдош инсонлар жамоасини шакллантиради. Шу асосда улар уз олдиларига хар бир тарихий шароитда муайян максадлар куйиб, уни амалга ошириш учун хамкор, хдмжихат булиб мехнат киладилар.

Учинчидан, одамнинг хайвондан фарк киладиган энг мухим хусусияти - узининг яшаши, турмуши учун зарур булган моддий ва маънавий бойликларни ишлаб чикариш малакасига эга булиши.

Фанда «инсон энг аклли мавжудот», «инсон узини-узи англовчи мавжудот», «инсон-маънавий мавжудот» деган фикрлар ишлатилади. Одамнинг инсонга айланиши ва жамиятга бирлашиши антропосоциогенез жараёнининг натижасидир. Антропогенез жараёнида онгли мехнат асосий роль уйнайди. Мехнат туфайли инсон узи яшаётган табиий мухитни узгартиради, моддий ва маънавий бойликлар яратади, шу жараёнда узини хам узгартиради. Мехнат антропогенез (яъни одамнинг физиологик ва интеллектуал шаклланиши) ва социогенез (жамиятнинг келиб чикиши, одамнинг инсонга айланиши) жараёнининг марказий омилидир.

Антропосоциогенезнинг иккинчи мухим омили-тил ва иутк тили.Антропосоциогенезнинг мухим омили одамни такрор ишлаб

чикариш, унинг сон жихатдан тобора купайиб боришидир.Ижтимоий-ахлокий меъёрлар ва нормаларнинг вужудга келиши хам

антропосоциогенезнинг мухим томони, одамларнинг жамоа ва жамият булиб яшашларининг зарур шартларидан биридир.

Одам антропосоциогенез жараёнининг махсули эканлигини хозирги замон фани хам тасдикламокда. Шунинг учун одамдаги табиийлик билан ижтимоийлик орасидаги алокадорликни билиш мухим ахамиятга эга.

Одам учта буюк кудрат: тана - рухият - маънавият мажмуи. Одамнинг биологик холати деганда унинг жисмида содир буладигаи морфофизиологик, генетик, электрохимик узгаришлар, ёши, ирки, жинсини ифодаловчи аломатлар тушунилади.

Одамнинг рухий (психологик) холати деганда унинг хис-туйгулари, кайфияти, иродаси, темперамента назарда тутилади.

Одамнинг маънавияти-унинг фазилатлари, хислатлари, кобилиятлари, малакалари йигиндиси, булиб айнан маънавият туфайли одам инсонга айланади.

Фалсафа курсининг антропология булимида одам-инсон-индивид- шахс тушунчалари устида тухталиб утган эдик. Одам гирик табиатдаги энг

79

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 80: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

олий тур, табиат эволюциясининг махсули. Одам узок эволюцион тараккиёт жараёнида ва жамиятда инсон сифатида шаклланади. Жамиятдаги ижтимоий муносабатлар унинг инсон сифатида шаклланишига имкон яратиши ёки шахе сифатида барбод булишига олиб келиши мумкин. Инсон - жамияглашган (ижтиомийлашган) индивиддир. Инсон - ижтимоий-тарихий мавжудот. Ана шу хусусияти билан барча бошка тирик мавжудотлардан фарк килади. Ундаги барча хислатлар, фазилатлар тарихий тараккиёт туфайли вужудга келган. Индивид узига хос хислатлари билан бошкалардан фаркланадиган, алохида олинган одам. Индивиднинг узига хос хислатларига: а) унинг табиати; б) рухий холати (характери, темперамента, хаёлоти, хотираси); в) узига хос фикрлаш тарзи киради. Индивиднинг узигагина хос хислатлари - индивидуаллик тушунчасида ифодаланади. Индивидуаллик: а) одамнинг бошкалардан фаркли, факат узигагина хос хислатлари, хусусиятлари; б) у инсонга хос кобилиятлар, талантда намоён булади. Индивидуаллик хар бир инсоннинг хаёти, турмуш тарзи, унинг фаолиятининг барча сохаларига тааллукли. Индивидуаллик алохида олинган инсоннинг аник хатти-харакатлари, малакаси, лаёкати, одат ва куникмалари ифодаланади. Айни вактда индивидуаллик инсондаги бетакрорлккдир. Инсондаги бетакрорлик: а) унинг тараккиётининг индивидуал боскичида; б) шахе булиб шаклланишида намоён булади.1 Инсоннинг индивидуал тараккиёти боскич и ибтидоий жамоа даврига тугри келади. Бу боскичда инсон узининг жисмоний мавжудлигини таъминлашни биринчи уринга куяди. Индивиднинг барча эхтиёжлари факат уруг жамоасида кондирилади. Уруг жамоасининг емирилиши, ижтимоий мехнат таксимоти, хусусий мулкчилик, оилавий муносабатлар инсоннинг индивиддан шахе боскичига утишига имкон яратади. Одамнинг ижтимоийлик хислати шахедир. Шахе тушунчасида инсоннинг жамиятда тутган урни ва бажарадиган вазифалари акс этади. Хар бир шахе - инсон, лекин хар бир инсонни шахе, деб атай олмаймиз. Шахснинг шаклланиши ибтидоий хаётнинг емирилиши, хусусий мулкнинг пайдо булиши, кишилар орасида янгича ижтимоий муносабатларнинг шаклланиши ва тараккиёти билан боглик. Шахе узига хос ижтимоий хислатларга эга булган, кобилиятли, онглилик, мехнат ва ижтимоий-сиёсий фаоллиги билан жамиятга таъсир курсатадиган одам. Шахе яхлитликни ташкил этувчи жамиягнинг алохида булаги, унда жамиятда мавжуд булган барча ижтимоий муносабатлар жамулжам. Шахе бир-биридан у3 ички дунёси ва ижтимоий манфаатларига кура фаркланадиган одам.

Жамият тараккиёти жараёнида инсон у3 ички дунёси ва манфаатларига кура бошкалардан фаркланади ва аста-секин жамоа аъзосидан шахе даражасига кутарилиб боради.

1 Фалсафа. Э.Юсуповнинг умумий тахрири остида. - Т., «Шарк» нашриёти, 1999 йил, 283-284 бетлар.

80

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 81: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

Инсон одам сифатида дунёга келади, ижтимоий хаётдаги фаоллик даражасига караб шахе булиб шаклланади. Инсоннинг шахе булиб шаклланишида унинг дунёкараши, индивидуал хусусиятлари хамда ижтимоий мухит мухим урин тутади.

Шахе тушунчасида мазкур инсоннинг барча ижтимоий вазифалари, барча муносабатлари ифодаланади. Инсон амапий фаолият жараёнида шахе сифатида шаклланиб боради. Шахе ижгимоий ахамиятли хислат ва фазилатларни узида мужассамлаштирган инсон. Шахснинг хислатлари унинг жамият ижтимоий-иктисодий ва маънавий хаётидаги иштирокида намоён булади. Шахснинг хислатлари деганда: а) жисмоний; б) маънавий;в) ижтимоий хислатлари назарда тутилади.

Шахснинг жисмоний хислат-фазилатлари деганда унинг жисми, гавда тузилиши, кийиниши, уй-оиласи, у томонидан яратилган жаъми нарсалар, узини мухофаза кила олиши, узи ва бошкалар хакида кайгуриши назарда тутилади..

Шахсга хос ижтимоий хислатлар бошка кишилар билан буладиган узаро алока ва муносабатларда шаклланади. Шахснинг турли ижтимоий бирликлар-гурухдардаги роллари турлича булади. Масалан «она», «фарзанд», «кушни», «дуст», «харидор».

Шахснинг маънавияти, унинг ички олами, рухияти, «мен» лиги ифодаси сифатида намоён булади. Шахе мохиятини ифодаловчи бу томонлар яхлитликни ташкил этади ва инсоннинг «мен» ини ифодалайди.

Шахснинг шаклланиши жамиятда тупланган тажрибаларни, кадриятларни узлаштириш жараёнидир. Шахснинг шаклланишига таъсир курсатадиган омилларни икки гурухга булиш мумкин:

а) инсоннинг узига хос биологик хусусиятлариб) ижтимоий мухитИжтимоий мухит деганда, инсон хаёти кечадиган жамиягдаги

иктисодий, ижтимоий-сиёсий, информацион, маънавий шарт-шароитлар назарда тутилади. Ижтимоий мухит-бу жамият, оила, мехнат ва укув жамоалари, куни-кушни, дуст-биродардар.

Ижтимоий мухитнинг мухим томонини жамиятдаги мавжуд сиёсий тизим ташкил этади. Жамиятнинг сиёсий тизими шахе кобилиятларини руёбга чикаришга имконият яратиши мумкин.

Шахе муаммосининг мухим томонидан бири-шахс типологияси масаласидир.

Бажарадиган вазифаларига кура шахсларни а)сиёсий, б) эстетик, в) иктисодий, г) диний; д) ижтимоий типларга;

ижтимоий хусусиятларига кура: а) санъат намоёндалари; б) юксак тафаккур сохиблари; в) кучли хиссиёт сохиблари; г) инсонпарварларга,

цивилизацион нуктаи назардан:а) шаркка хос шахе типи; б) гарбга хос шахе типии; психоэнергетик

хусусиятларига кура:а) юксак психоэнергетик хислатли (агрессив) шахслар;

81

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 82: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

б) пастэнергетиклик хислатли, уз дунёсига rap к булган, мулокотга киришавермайдиган, ;узига ишонмайдиган, хафакон, гамгин шахслар;

в) шароитга караб тез узгарадиган шахслар типиларини курсатиш мумкин.1

Шундай килиб, одам - табиатдаги олий биологик тур. Бу тур узок тарихий тараккиёт жараёнида инсонга айланади.

Жамиятда муайян урин тутган, ижтимоий муносабатларга кириша оладиган, узлигини ва жамиятни, узининг жамиятдаги урнини англаган инсон-шахс хисобланади.

Адабиётлар:1. И.Каримов. Инсон хукуклари, эркинликлари хамда манфаатлари-

энг олий. кадрият. - Т., «Узбекистон» 2005 йил ёки «Халк сузи» газетаси, 8 декабирь 2005 йил.

2. И.Каримов Баркамол авлод - Узбекистон тараккиётининг пойдевори. - Т., «Узбекистон» 1997 йил.

3. Фалсафа. Укув кулланма. Э.Юсупов тахрири остида.-Т., «Шарк», 1999 йил, 272-283 бетлар.

4. Фалсафа асослари. - Т., «Узбекистон» НМИУ, 2005 йил, 272-280 бетлар.

5. Анвар Чориев. Инсон фалсафаси. Инсон тугрисиаги фалсафий фикрлар тараккиёти. 1 китоб - Т., «Chinor ENK», 1998 йил.

6. Инсон фалсафаси. 11 Мустакил шахе. - Т., «Chinor ENK», 2002йил.

7. О.Г.Данильян, В.М.Тараненко. Философия - Москва, «ЭКСМО» 2005 йил, 365-374 бетлар.

Таяпч тушунчалар:Одам, инсон, индивид, шахе, антропогенез, социогенез,

антропосоциогенез, экзистенция.

Назорат учун саволлар:1. «Одам», «инсон» тушунчаларини изохланг. Улардаги умумийлик

ва фарклар нимапардан иборат.2. Кадимги Хинд фалсафасида инсон муаммоси.3. Кадимги Хитой фалсафаси инсон тугрисида.4. Уйгониш даври фалсафасининг инсон тугрисидаги карашлари.5. У рта аср Марказий Осиё мутафаккирлари инсон тугрисида.6. Немис классик фалсафаси инсон тугрисида.7. Инсон муаммоси хозрги замон фалсафасида.8. Шахе тушунчасининг мазмун мохияти.

1 О.Г.Данильян, В.М.Тараненко. Философия - Москва, «ЭКСМО» 2005 йил, 365-374 бетлар.

82

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 83: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

9. «Инсон антропосоциогенез махсули» деган фикрни кандай тушунасиз? Изохлаб беринг.

10. Шахснинг шаклланишида ижтимоий омилларнинг тутган урни.

13-мавзу. Жамият ва шахе.

1. Жамият ва шахе муносабатлари хакидаги фалсафий фикрлар.2. Жамият ва шахе орасидаги муносабатлар. Шахснинг тарихий

тинлари.3. Шахснинг жамиятга таъсири. Шахе эркинлиги ва маъсулияти.4. Мустакиллик шароитида инсон хукуклари ва эркинликлари.

Жамият ва шахе муносабатлари фалсафа тарихида турлича тахлил килинган. Аслида жамият ва шахе муносабатлари одам ва олам муносабатларининг бевосита давоми.

Жамият ва шахе орасидаги муносабат мураккаб характерга эга булиб, бу жараён жамиятнинг инсонга ва инсоннинг жамиятга таъсири тарзида намоён булади.

Жамиятнинг шахсга таъсирига хилма-хил карашлар мавжуд. Инглиз файласуфи Джон Локк (1632-1704 й.) бола тугилганда, унинг онги ок когоздек тоза булади. Ёмон ижтимоий мухит ёмон нарсаларни ёзади ва ёмон одамнинг шаклланишига олиб келади. Ёмон одам ёмон мухитни яхшилай олмайди, деб хисоблайди. Джон Локк карашларида инсон шахеига ижтимоий мухитнинг таъсири хакида фикр юритилган, инсон пассив субъект сифатида талкин килинган.

Немис мумтоз фалсафасининг вакили Людвиг Фейербах шахе ва жамият муносабатларига дойр антропоцентрик конпепцияни ишлаб чикди. Унинг фикрича, жамиятдаги хар кандай узгариш инсон фаолияти туфайли содир булади. Бунинг учун дастлаб инсон онгида узгаришлар содир булиши лозим. Фейербах инсоннинг онгидаги узгариш жамиятнинг узгаришига сабабчи булади, деган фикрни илгари сурди.

Маркча фалсафада инсоннинг шаклланишида ижтимоий мухит хал килувчи урин тутади, деган караш хукмрон эди; жамият ва инсон орасидаги муносабатлар бир йуналишда, яъни жамиятнинг инсонга таъсири тарзида тахлил килинган. Хозирги давр нафакат жамиятнинг инсонга, айни вактда инсоннинг хам жамиятга таъсир курсата олишини инобатга олишни такозо килмокда. Фан ва техника ютуклари инсонлар турмуш тарзининг барча жабхаларига жадаллик билан кириб бораётган хозирги замон цивилизацияси шароитида якка инсон, алохида шахе хатто инсоният такдирида буюк бурилиши ясаши ёки ута хавф солиши мумкинлиги тобора аён булиб бормокда. Ана шундай шароитда жамият ва шахе орасидаги муносабатлар муаммосининг илмий ечимини топиш мухим ахамият касб зтади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 84: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

Жамиятнинг инсонга таъсири, аввало унинг шахе булиб шаклланиш жараёнида акс этади.

Жамият шахенинг шаклланиши жараёнига бевосита таъсир курсатади. Жамиятнинг шахсга таъсири: а) мегамухит; б) макромухит; в) микромухит даражасида амалга ошади.’

Мегамухит инсоният дунёси, давр мухитининг инсонга таъсири.Макромухит инсон хаёт кечираётган жамият, мамлакаг.Микромухит инсонни ураб олган, унга бевосита таъсир курсатадиган

мухит (оила, мехнат жамоаси).Шахенинг жамиятга таъсири хар бир тарихий даврдаги ижтимоий

мухитда турлича кечади. Унинг жамиятга бевосита таъсири микромухитда намоён булади. Макро ва мегамухитга таъсири у мансуб булган ижтимоий гурух, миллатнинг аник бир тарихий даврдаги эгаллаган мавкеига мувофик келади. , Шахенинг жамиятга таъсири, унинг хаётга муносабатдаги фаоллиги даражасига боглик. Шахсларнинг муайян тарихий даврдаги фаолиятлари, жамиятда тутган уринларига кура: а) оддий; б) талантли; в) буюк; г) гений турларини курсатиш мумкин. Оддий шахенинг жамиятга таъсири асосан тор доирада - микромухитда бевосита сезилади. Буюк шахслар, тарихий зотлар, дахолар уз фаолияти билан жамиятга ижобий ёки салбий таъсир этиши, унинг хаётида чукур из колдириши мумкин.

Генийлик2 шахе кобилияти ва фаолиятининг бегакрорлигида намоён булади. Гений ижоди ва фаолияти ^зига хослиги билан, инсоният жамияти тараккиёти учун алохида тарихий ахамияти билан характерланади.

Ижтимоий фикр сохасида буюк шахе тушунчаси кулланади. Шахенинг буюклиги узи мансуб булган ижтимоий гурух, элат ёки халкнинг фикр-уйини ифодалаб, уларнинг асосий максад-муддаоларини тарихий жараёнларнинг объектив мантикий талабаларига мос амалга оширишда хал килувчи ишларни бажара олишидадир. Бундай шахенинг фаолиятида уз халкини бахтли-саодатли килиш, узлигини руёбга чикариш, миллий ва давлат мустакиллигини химоя килиШ, хуллас инсоният ялпи илгарилама харакатига кумак бериш белгиловчи урин эгаллайди. Бундай холатда шахе тарихнинг субъекти даражасига кутарилади.

Умуман олганда, ижтимоий гараккиётга ёки таназзулга тарихий шахслар сезиларли даражада таъсир курсатадилар.

Шуни эсда тутиш лозимки, шахе типи ижтимоий муносабатларининг реал тизимининг инъикосидир. Шахсни хеч качон жамиятдан, жамиятни шах сдан ажратиб булмайди. Жамият шахссиз яшай олмагиндек, шахе жамиятдан ташкарида фаолияг курсата олмайди. Жамиятнинг шахсга таъсири масаласини юкорида куриб утдик. Жамиятдаги ижтимоий муносабатлар шахсни кандай килиб шакллантирган булса, уз навбатида шахе хам жамиятни шундай тарзда барпо этади. Бундан шахеда у яшаётган, фаолият курсатаётган жамият, у мансуб булган синф, табака,

1 С.Э.Крапивенский Социальная философия - Москва, 1998. стр 285-286." Г ений лотинча genius сузидан олинган ва дахо маъносини ифодалайди.

84

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 85: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

миллат ёки элатнинг узига хос хусусиятлари акс этади, деган хулосага келиши мумкин. Хдр бир жамиятда узига хос шахе типи мавжуд булади. Турлича жамият, турли ижтимоий мухитда шаклланган шахе узининг ижтимоий хислат, фазилатлари билан бошкалардан тубдан фарк килади.

Ижтимоий фалсафада шахе ва жамият муносабатларининг тарихий типлари масаласи ишлаб чикилган. Унга кура саноатлашган жамиятга кадар, саноатлашган (индустриал) жамият ва постиндустриал жамиятларига хос муносабатларнинг: а) шахеий карамлик; б) шахе мустакиллиги; в) эркин шахедан иборат уч типи курсатилган.

Эркин, мустакил шахе постиндустриал жамиятга утиш жараёнида шакллана бошлади. Бундай жамиятда билим, ахборот, касбий махорат устувор хисобланади, хизмат курсатиш сохалари жадал ривожлана бошлайди. Кудратли моддий-техник база, тараккий этган ишлаб чикарувчи кучлари булган бундай жамиятда шахе тараккиётининг моддий ва маънавий омиллари етилган булади. Очик, эркин жамият эркин шахснинг шаклланиши учун зарурий шарт-шароитларни яратади. Шахе факат очик, эркин жамиятдагина эркин була олиши мумкин. Шунинг учун хам мустакилликка эришган, демократик тараккиёт йулини танлаб олган давлат ва жамиятда инсон энг олий кадриятга айланади.

Шахе ва жамият орасидаги муносабатларни динамик жараён сифатида урганиш ва бунда хам жамиятдаги, хам инсон шахеидаги узгаришларни инобатга олиш лозим булади.

Жамият узлуксиз харакатда, узгаришда булгани сингари, шахе хам доимо харакатда, узгаришда булади ва бу холат шахенниг такомиллашувидан иборат динамик тизимни ифодалайди. Файласуф олим Анвар Чориев шахснинг шаклланиши ва такомиллашуви уч асосий боскични:

- вужудга келиш, шаклланиш;- улгайиб бориш;- такомиллашишни уз ичига кармаб олади, деб хисоблайди.Жамият ва шахе орасидаги алокадорликка ижтимоий-тарихий

нуктаи-назардан ёндошмок лозим. Бу нарса, бир томондан, шахснинг жамиятга таъсири турли даврларда узига хос намоён булишини келтириб чикаради. Иккинчидан, жамият турли даврларда шахе олдига турли вазифаларни куяди. Шунга кура, Шарк маданиятида донолик, ботирлик, камгарлик одиллик кадрланган; кадимий Юнонистонда аклий баркамолликка эришиш юксак бахоланган; саноатлашган жамиятда тадбиркорлик, ташаббускорлик кадрланган.

Жамият ва шахслар орасидаги узаро алока ва муносабатлар тахлили шундан далолат берадики, жамиятнинг цивилизацияли тараккиёти шахе ролининг тобора усиб борувига олиб келади. Бу хол шахе эркинлиги билан маъсулиятини долзарб масалага айлантиради. Шу муносабат билан

1 Аквар Чорне. Инсон фалсафаси. II. Мустакил шахе. - Т., 2002 йил, 105-бет.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 86: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

эркинликнинг узи нима? Эркин шахе кандай шахе? каби саволларга жавоб топиш лозим булади. Аввало, эркин шахе деганда мустакил шахе назарда тутилади. Мустакил шахе мустакил фикрлаш, ишлаш, яшаш малакасига эга булган индивид.1

Шахе мустакиллигини таъминловчи энг мухим кафолатларидан бири- инсондаги эркинлик ва маъсулият туйгуларининг уйгунлашганидир. Эркинлик муаммосига файласуфлар уз муносабатларини билдирганлар. Рус файласуфи Н.Бердяевнинг фикрича, эркинлик туфайли инсон танлаш, саралаш имкониятига эга булади. Лекин факат танлашнинг узигина эркинликни таъминлаб бера олмайди. Хакикий эркинлик ижодкорликни такозо этади. Инсон эркинлигини ижодкорликдан, бунёдкорликдан ажратиш мумкин эмас.

Детерминистик концепция тарафдорлари эркинлик инсоннинг объектив заруриятни англаб олиш кобилияти, деб тушунадилар. Эркинлик танлаш учун имконият мавжуд булган жойда вужудга келади. Эркинлик инсоннинг уз максадларига эришишининг мухим омили, унинг учун берилган имкониятдир.

Эркинлик, шахе эркинлиги волюнтаризм ва фатализм фалсафий йуналишларининг бош масаласидир. Фатализм лотинча fatalis - такдирга оид, деган маънони англатади. Пифагорчилар, Демокрит, Ницше фатализм намоёндалари хисобланадилар. Фатализм Калом фалсафасининг энг мухим акидаларидан бирвдир. Фатализм хар бир ходиса ва инсоннинг барча хатти-харакатлари такдири - азалга, кисматга боглик, деб хисоблайди. Фатализм инсон хеч нарсани узгартира олмайди, барча нарса, ходиса, жараёнлар мазмуни, йуналиши, окибатлари олдиндан белгиланган, деган гояни илгари суради ва бу билан инсонни хеч кандай фаолият курсатмасликка, пассивликка, кисматга буйсунишга даъват этади.

Волюнтаризм лотинча voluntas - ирода, деган маънони ифодалайди. Бу фалсафий караш шахе иродасини гирламчи деб эътироф этади хамда тарихий жараёнлар алохида шахсларнинг субъектив хохишларига асосан амапга ошади, деган гояга асосланади. Волюнтаризмнниг мазмун-мохиятиXIX аср немис файласуфи А.Шопенгауэрнинг ирода фалсафасида уз ифодасини топган.

Мустакил шахсга хос асосий хусусият эркинликдир. Эркинлик тушунчасининг маъноси кишининг уз истаги буйича иш гутишдир. Эркинлик жамият хаётининг турли сохалари билан бевосита боглик. Шунга кура эркинлик деганда: а) иктисодий; б) сиёсий; в) маънавий эркинлик назарда тутилади. Икгисодий эркинлик, бу аввало мажбур килишдан озодликдир. Айни вактда икгисодий эркинлик инсон томонидан ижтимоий мехнатнинг турини танлаб олишда, мулкка муносабатда ва каерда фаолият курсатишни танлаб олишда намоён булади. Бунда шахе хам уз интилишлари, хам реал жамиятнинг реал имкониятларидан келиб чикади.

1 Уша асар. 43-бет.

86

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 87: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

Сиёсий эркинлик хаёт кечириш учун зарур хукук ва эркинликларнинг мавжудлиги билан тавсифланади. Тараккий этган жамиятда давлат инсоннинг хак-хукукларини кафолатлайди. Сайлаш - сайланиш хукуки, адолатли давлат гизими, халкнинг давлат ахамиятига молик масалаларни хал килишдаги хал килувчи иштироки, яъни демократик хукук ва эркинликлардан фойдаланиш сиёсий эркинлик тушунчасида ифодаланади.

Маънавий эркинлик деганда, аввало, виждон эркинлиги, жамият маънавий хаётида иштирок этиш, маънавий бойликлардан бахраманд булиш, ижоднинг у ёки бу тури билан шугулланиш, суз эркинлиги кабилар назарда тутилади.

Эркинлик маъсулият, жавобгарлик билан бевосита боглик. Эркинлик ва маъсулият инсон фаолиятинниг узаро узвий боглик икки томонини ташкил этади. Маъсулият аввало, жавобгарлик маъносини ифодалайди. Маъсулият — ижтимоий ахамиятли бурч ва вазифаларнинг бажарилиши, муайян ахлокий тамойилларга риоя килиш буйича шахснинг жамият аъзолари олдидаги жавобгарлиги. Эркинлик каби маъсулият хам хилма-хил куринишларда намоён булиши мумкин. Сиёсий, хукукий, ахлокий маъсулият, шахе маьсулияти, жамоа масъулияти ва х.к. шулар жумласидандир.

Маъсулият жамият, ижтимоий гурух томонидан шахсга куйиладиган талаблар асосида шаклланади. Бу талабларнинг шахе томонидан узлаштирилиши унинг хагто-харакатлари, фаолиятида намоён булади. Шахснинг шаклланишида маъсулият хиссини тарбиялаш мухим 5фин тутади. Маъсулият шахснинг жамият манфаатларини кай даражада чукур англай олишини назарда тутади. Эркин шахе аввало жамият манфаатларини англаган, жамият олдидаги уз маъсулиятини чукур хис эта оладиган инсон. Жамият хаёти ва тараккиёти инсон фаолиятининг махсули ва куриниши экан, инсон канчалик маъсулиятни чукур хис эта олса, шунчалик у онгли фаолият курсата олади.

Шахе эркинлиги ижтимоий тараккиёт омили хисобланади.

Адабиётлар:1. Узбекистон Республикасининг Конституцияси. - Т., «Узбекистон»

2001 йил.2. Ислом Каримов. Инсон хукуклари, эркинликлари хамда

манфааглари - энг олий кадрият. - Т., «Узбекистон» 2005 йил. Газеталар: «Халк сузи» 2005 йил 8 декабрь.

3. Иброхим Каримов. Фалсафадан ваъз матнлари. - Т., 2003 йил, 104- 111 бетлар.

4. С.Э.Крапивенский. Социальная философия. - Москва, «ВЛАДОС» 1998 г., стр. 284-303.

5. О.Г.Данильян, В.М.Тараненко. Философия - Москва, ЭКСМО, 2005 йил, 375-383 бетлар.

6. Anvar Choriev. Inson falsafasi - Т.. 2006 йил.

87

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 88: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

Таянч тушунчалар:Шахе, мустакил шахе, эркинлик, маъсулият, карамлик, комил инсон.

Назорат учун саволлар:1. Жамият ва шахе орасидаги диалектик алокадорликни кандай

тушунасиз?2. Одам, инсон, индивид, шахе тушунчаларига таъриф беринг, улар

орасидаги муносабатни тахлил этинг.3. Жамият билан шахе орасидаги муносабатлар хакидаги кандай

фалсафий фикрлар илгари сурилган?4. Фатализм нима?5. Волюнтаризм фалсафий йуналишида жамият билан шахенинг

муносабати кандай тахлил килинган?6. Шахенинг тарихий типларга ажралишининг асосий омиллари,

деганда нимани назарда тутасиз?7.*«Эркин шахе» тушунчасини таърифланг.8. Шахе эркинлиги ва маъсулияти хакида нималар дея оласиз?

14-мавзу. Ижтимоий тараккиёт табиий-тарихий жараён сифатида.

1. Ижтимоий тараккиёт ва таназзул.2. Ижтимоий тараккиёт хакидаги фалсафий карашлар.3. Ижтимоий тараккиёт мураккаб диалектик жараён. Тараккиётнинг

эволюцион ва инкилобий (сакраш) йуллари.4. Узбекистон: ижтимоий тараккиётнинг «узбек модели» -

эволюцион йул.

Ижтимоий тараккиёт муаммоси фалсафа тарихида кадимдан олимларни кизиктириб келган. Кадимий Юнон файласуфи Платон жамиятлар тараккиётининг уч боскичи хакида фикр юритади. Булар: а) жамиятга кадар булган давр ёки табиий тараккиёт тарихи; б) жамиятнинг ижтимоий холати; в) идеал жамият. Идеал жамият деганда, Платон инсоният орзусидаги жамиятни назарда тутади.

XVI аср инглиз тарихчиси Коллингвуд жамиятлар тараккиёти тарихи хакида фикр юритиб, бу - а) шарк жамияти; б) юнон жамияти; в) Рим империяси; г) Герман империясидан иборат эканлигини курсатади.

Француз утописти Сен-Симон (1760-1825 йиллар) жамиятлар тарихини даврлаштиришда ундаги мавжуд иктисодий тизимни асос килиб олди ва буларни: а) антик давр (кулдорлик билан боглик); б) урта аср жамияти - феодализм билан боглик; в) йирик саноатга асосланган жамият деб атади. Саноатлашган жамиятни тараккиётнинг позитив даври, деб курсатди.

Немис классик фалсафасининг йирик вакили Людвиг Фейербахжамият тараккиётининг сабабларини диндан кидирди.

88

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 89: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

Француз олими Огюст Конт (1798-1857) жамиятнинг ривожланиш сабабларини маънавий тараккистдан кидирди ва инсоният жамияти тараккиёти 3 боскичда амалга ошади, булар жамият тараккиётининг хдмма учун умумий булган: а) теологик; б) метафизик; в) позитив боскичларидир, деган фикрни илгари сурди.

Ижгимоий тараккиёт, бу жамият тараккиёти. Бу - унинг утмишдан хозир оркали келажак сари илгарилаб боришидан иборат булган тарихий жараёндир. Инсоният бир неча минг йиллик ижтимоий тараккиёт тарихига эга. Унинг ривожланиш жараёнини тарих фани урганади. Тарих юнонча historian сузидан олинган булиб, утмиш вокеалар хакида хикоялар, булиб утган ходисалар, деган маънони англатади.

Инсоният у™ ишининг узига хослиги, куп хиллигини урганиш асосида ижтимоий билимлар хосил булади. Тарихий жараёнларнинг фалсафий тахлили билан тарих фалсафаси ёки историософия шугулланади.

Кадимдан олимлар тарихни фалсафий жихатдан англашга интилганлар.

Тарихни англаш — инсоният тарихининг мохиятини, йуналишини тушуниш, демакдир. Бундай англашнинг асосида «Инсоният жамияти гарихий тараккиёт жараёнида узгариб борадими? Агар узгариб борса, бу узгаришлар кандай тарзда кечади?» каби саволларга жавоб излаш ётади.

Жамиятлар тараккиёти «ижтимоий прогресс» тушунчаси оркали ифодаланади. Прогресс лотинча илгарилама харакат, муваффакият деган маъноларни ифодалайди. Ижтимоий прогресс жамият тараккиётини ифодалайдиган тушунча хисобланади. Прогресснинг зиди, унинг тескариси таназзули - регресс. Агар ижтимоий прогресс инсоният жамияти тараккиётининг куйидан юкорига, номукаммалликдан мукаммаллик сари боришини ифодаласа, таназзул (регресс) тургунлиги. муайян тарихий даврда илгариги холатидан оркада колишини ифодалайди. Жамиятга олга караб тараккий этиш - прогресс хос булгани сингари, оркага кайтиш, таназзул, издан чикиш, регресс х;ам хосдир.

Инсоният тараккиётининг асосини нима белгилайди? Ижтимоий тараккиёт мезонлари борми? Бу масала ижтимоий фалсафий фикрлар тарихида турлича хал килинган. Масалан, Еарбий Европа маърифатпарварлари инсон онги, аклу-заковатини ижтимоий прогресс мезони, деб хисоблаганлар. Кейинчалик, XIX асрнинг охири XX асрнинг бошларида ишлаб чикариш муносабатларининг ишлаб чикарувчи кучлар характерига мувофик келиши хакидаги марксча карашлар илгари сурилди. Хозирги давр нуктаи-назаридан Караганда, ижгимоий прогресс бир канча омилларга боглик ходисадир.

Ижтимоий тараккиёт нима? У кандай тарзда кечади? Тарихий жараёнларнинг мохиятини нима ташкил этади? Инсоният тараккиёти тарихи кайси йуналишда амалга ошади? деган саволлар кадимдан куйиб келинган хамда тарихий жараёнлар, унинг максади, йуналишлари хакида кадимдан бир катор назариялар яратилган.

89

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 90: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

Булар:1. тарихий жараёнлар, ижтимоий тараккиёгнинг бир чизикли

назарияси;2. тарихий айланма назарияси;3. тарихий тараккиёт хакидаги хозирги замой назариялари.Тарихий тараккиётнинг бир чизикли назариясида оламнинг

яратилишидан бошланган тараккиёт йули бир йуналишда, текис давом этиши назарда тутилган.

Купгина антик давр олимлари тарихий тараккиётни бир чизикли тараккиёт сифатида изохлаганлар. Антик давр олимлари Пифагор (эр.ав. 480-410 йиллар) ва Демокрит (эр.ав. 460-370 йиллар) инсоният тарихи доимо илгарилама тараккий этган, бу ёввойиликдан олтин асрга олиб борадиган тараккиёт йули булган, деб хисоблаганлар.

Айрим антик давр файласуфлари, масалан Гесиод, Сенека, жамият тараккиётини регресс - таназзул, оркага кайтиш тарзида тушунганлар. Уларнинг фикрича, ижтимоий тараккиёт «олтин аср»дан «темир асри»га караб боради, яъни оркага кайтади. Бунда жамият емирилади, ахлок йуколади.

Ижтимоий тараккиётининг доиравийлиги ёки тарихий айланма назарияси кадимий Юнон файласуфлари Платон, Аристотель томонидан илгари сурилган. Улар инсоният тараёкий этиб боради, лекин бу тараккиёт доиравий тарзда содир булади ва жамият тараккиёт натижасида доимо узининг бошлангич холатига кайтади, деб хисоблаганлар.

Урта аср файласуфлари ижтимоий тараккиётни инкор этмаганлар, уни Худо иродасига боглаб тушунтирганлар.

Инсоният тарихидаги умумийлик ва хилма-хиллик тугрисидаги карашларни италиялик файласуф Джамбаггиста Вико (1668-1744 й.) илгари сурган. У узининг «Миллатларнинг умумий табиати тугрисида янги фаннинг асосланиши» китобида ер юзидаги барча миллатлар тараккиёти уч давр доирасида циклик ривожланиб бориши тугрисидаги тарихий айланма назариясини ишлаб чиккан. Булар:

1. «худолар асри» - хомийларга буйсуниш даври;2. «кахрамонлар асри» - аристократик давлат даври;3. «инсонлар асри» - ваколатли монархия ёки демократик республика

даври. Хар бир боскич охир-окибат инкирозга учрайди ва парчаланиб кетади ва хар сафар тарихда шу тарздаги айланма харакат такрорланади, деб хисоблаган.

Хозирги замен фалсафасида тарихий тараккиёт муаммоси буйича асосан уч хил нуктаи-назар мавжуд:

а) жамият гараккиётига формацион ёндошув;б) цивилизацион ёндошув;в) жамият тараккиётига конуний жараён сифатида системали

ёндошув.

90

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 91: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

Тарихий жараёнларга формацион ёндошувга кура, инсоният тарихи яхлит табиий-тарихий жараён. Бу жараён ижтимоий-иктисодий формацияларнинг кетма-кетликда урин алмашувини англатади. Ижгимоий-иктисодий формациялар тугрисидаги фалсафий таълимот Карл Маркс (1818-1883 йиллар) томонидан илгари сурилган. Бу таълимотга кура, ижтимоий тараккиётнинг муайян боскичида турган жамият ижтимоий-иктисодий формациядир. Жамиятлар тараккиёти ижтимоий- иктисодий формацияларнинг узаро алмашинуви тарзида кечади. Маркс жахон тарихини бир формациядан иккинчи формацияга утишдан иборат чизикли ривожланиш сифатида тахлил этди. Маркснинг ижтимоий тараккиёт т>трисидаги карашлари тарихни материалистик тушуниш назарияси, деб юритилади.

Формацияли тараккиёт деганда1) ибтидоий жамоа тизими;2) кулдорлик;3) феодализм;4) капитализм;5) социализм (коммунизм) формациялари назарда тутилади.Ижтимоий тараккиётга формацион муносабат тарихнинг мохиятини

тушунишга маълум даражада имкон беради, лекин Маркс томонидан илгари сурилган тарихни материалисток тушуниш назариясининг бир ёкламалиги тобора аён булиб колмовда, зотан тарихий таразкиётнинг хамма боскичларида ижтимоий-иктисодий муносабатлар жамият хаёти асосини белгилаши шарт эмас. Турли халклар, мамлакатларнинг тарихини узлуксиз тараккий этиб борувчи ижтимоий-иктисодий формация сифатида тушуниш етарли эмас. Хозирги даврда жамиятлар тараккиётини 5 формациядан иборат, тараккиётнинг узи узлуксиз чизикли ривожланиш тарзида кечади, деган караш ижтимоий тараккиётнинг бутун мураккабликларини тушунишга етарлича имкон бермайди.

Х1Х-ХХ асрларда ижтимоий тараккиётга цивилизацйяли ёндошув карор топа бошлади. Бу нуктаи-назарга кура, инсоният тарихи к уп дап -к уп турли цивилизациялар тарзида намоён булади.

Цивилизацияни ёндошув файласуфлар Николай Данилевский, Освальд Шпенглер, Арнольд Тойиби каби олимлар томонидан ишлаб чикилган. Жамият тараккиётига цивилизацияли ёндошув муайян жамиятнинг ижтимоий-рухий киёфаси, халкнинг менталитета хакида фикр юригиш, жамият тараккиётида маданиятнинг урнини тугри тушуниш имконини беради. Тарихий тараккиёт, бу - инсоният цивилизациясининг шаклланаши ва тараккиётидир.

Ижтимоий тараккиётга цивилизацияли муносабат маданий тараккиётни инсон ва жамият ривожланишининг асосий омили сифатида олиб караш имконини беради.

Цивилизацияли ёндошув инсоният тарихига узига хос такрорланмас ижтимоий вокелик, деб караш га асосланган. Бунда хар бир цивилизация

91

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 92: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

узининг шаклланиши ва тараккиёти жараёнида муайян асосий боскичларни босиб Утади. Жамият тарихига цивилизацияли ёндошув формацион ёндошувдан бир катор хусусиятлари билан фаркланади:

1) У барча жамиятларни эмас, балки жамият тараккиётидаги алохида боскич, алохида цивилизацияларни урганишга каратилган.

2) Формацион карашда асосий эътибор жамият хаётининг иктисодий омилларига каратилган булса, цивилизацияли Зндошувда маънавий омиллар асос сифатида олинади.

Бу ёндошувга кура цивилизацияли тараккиёт 2 боскичда намоён булади. Бу - а) Цивилизацияга кадар булган тараккиёт; б) Цивилизацияли тараккиёт.

Буни куйидаги схема оркали ифодалаш мумкин:

Схема 1.Цивилизацияли тараккиёт

Цивилизацияга кадар тарак­киёт даври

Цивилизацияли боскичлари

ёввоииллик варварлик даври даври

аграр индустриал Ахборот- цивилизация цивилизация лашган ком­

пьютер цивил.

Николай Данилевский (1822-1885 й.) маданий-тарйхий тараккиёт (цивилизация)нинг типларини фаолият турлари асосига курган. Унинг фикрича, цивилизация инсон фаолиятининг энг мухим турт тури: а) диний;б) маданий; в) сиёсий; г) иктисодий-сиёсий тииларда намоён булади. Худди тирик организмларда булгани сингари жамиятнинг маданий- тарихий типлари узаро бир-бири ва ташки мухит билан курашади ва хар бир тип турт боскични уз бошидан кечиради: тугилиш, кучга тулиш, кексайиш ва халокат (деградация). Олим маданий-тарихий тараккиёт конунлари хакида фикр юритади.

Немис олими Освалд Шпенглер (1890-1936 йиллар) умуминсоний маданият йук, алохида, бошкалардан фарк киладиган маданият бор, деб хисоблайди. У инсоният тарихида 8 маданият тури: Миср, Хинд, Бобил, Хитой, Юнон-Рим, Араб, Гарбий Европа ва Майя маданиятларини курсатган. Хар бир маданий организм муайян бир давр мобайиида мавжуд булади (тахминан 1000-1500 йил), сунг цивилизацияга айланиб халок

92

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 93: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

булади. Маданиятнинг хар бир тури узининг чукур мазмунига эга ва инсоният тарихида мухим урин тутади. Маданиятлар такдири,, тили ва калбини англай билиш тарихни англашдир, деб хисоблайди, у.

Ижтимоий тараккиётга цивилизацияли, ёндошув вакили инглиз олими Арнольд Тойнби (1889-1975 йиллар) булиб хисобланади. Тарих, деб фикр юритади олим, алохида узига хос цивилизациялар тарихидан иборат. Тойнби цивилизацияни динамик характерга эга, деб билади. Хар бир цивилизация шаклланиш, тараккиёт, таназзул, емирилиш тарихий боскичларини уз бошидан кечиради ва уз урнини янги цивилизацияга бушатиб беради. Арнольд Тойнби маънавий юксалишни ижтимоий тараккиётнинг сабабларидан бири деб курсатади. Олим цивилизациялар орасида Марказий Осиё цивилизациясига алохида урин ажратган. У узининг «Тарихни билиш» асарида цивилизациянинг 13 типини ажратиб курсатган.

Ижтимоий тараккиёт, тарихнинг мохияти муаммоси XIX аср охири ва XX асрда немис файласуфи Карл Ясперс, америкалик олимлар Олвин Тоффлер ва Франсис Фукуяма карашларида уз ифодасини топган. Немис файласуфи Карл Ясперс (1883-1969 йиллар) 1949 йилда нашр этилган «Тарихнинг маъноси ва вазифаси» асарида жамиятнинг объектив конунлари мавжудлигини инкор этади. У ижтимоий тараккиёт хакида «Жахоний вакт уки» гоясини илгари суради ва жахон тараккиётининг бир- биридан фаркланадиган турт даврнинг курсатиб утади. Дастлабки икки даврда одамлар гилга эга булди, мехнат куролларини яратди ва оловни кашф этди. Бунинг натижасида милоддан аввалги 5-3 минг йилликларда Хиндистон, Хигой, Миср, Месопотамия маданияти шаклланди.

Учинчи давр милоддан аввалги 8-2 асрлар - Ю нонистондан Хитойга кадар маънавий юксаклик карор топди. Бу давр чексиз имкониятларни вужудга келтирди. Туртинчи даврни 17-20 асрлар да Европада илмий- техник цивилизациясининг карор топиш даври булди, деб таърифлайди.

Фрэнсис Фукуяма ижтимоий тараккиёт хакида «тарихнинг интихоси» гоясини илгари сурди. У тарихнинг интихосида жамият ва давлат инсон учун макбул шаклга кела билади, жамиятда либерал гоялар галаба козонади. Жамиятни ташкил этилишининг энг макбул йули - либерализмдир, деб хисоблайди, у. Олим инсоният тарихининг мохиятини жамият аъзоларининг барча манфаатларини кондира оладиган, барча асосий зиддиятлар ечимини таъминлай оладиган жамият куриш ташкил этади, деган хулосага келади.

Ижтимоий тараккиётнинг мухим муаммоларидан бири унинг кай тарзда кечиши муаммосидир. Ижтимоий тараккиёт диалектик зиддиятли жараён, унинг окибатида эски, аввалги жамиятнинг урнини янги жамият эгаллайди. Демак, жамият тараккиёти унинг бир сифат боскичидан иккинчисига утишдир. Бундай утиш уз характерига кура икки куринишда намоён булади.

93

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 94: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

1) эволюцион тараккиёт;2) инкилобий тараккиёт.Эволюция лотинча evolitio сузидан олинган булиб, ривожлантириш,

авж олдириш маъиолариии англатади. Эволюцион утиш тадрижий ривожланиш усули хисобланади. Бунда ижтимоий тараккиёт аста- секинлик билан содир булади.

• Жамият тараккиётининг инкилобий йули унинг бир сифат боскичидан иккинчисига портлаш йули билан, зурлик йули билан утишдир. Инкилоб арабча суз булиб, агдарилмок, кутарилмок маъноларини ифодалайди. Инкилоб жамият тараккиётининг боскичма- боскич, тадрижийлик холатидан кескин сифат узгаРишлаРнга утиш жараёнларини англатади. Жамиятнинг бир холатидан иккинчисига портлаш йули билан утиши социал инкилоблар оркали амалга оширилади. Ижтимоий инкилоб жамият хаётининг барча сохалари - иктисодий, ижтимоий, сиёсий, маънавий хаётдаги кескин бурилишларни, сифат узгаришларини келтириб чикаради. Ижтимоий инкилоб деб сиёсий тизимни зурлик билан агдариб ташлаш назарда тутилади.

Уз мустакиллигини кулга киритган Узбекистон ижтимоий тараккиётининг эволюцион йулини танлаб олди. Бу йул ижтимоий тараккиётнинг «узбек модели» номи билан машхур. Бу йулнинг мохияти Республика Президента Ислом Каримовнинг «Узбекистоннинг уз истиклол ва тараккиёт йули» асарида назарий жихатдан асослаб берилган. Тараккиётнинг «узбек модели» ижтимоий ларзаларсиз, инкилобий сакрашларсиз, узимизга хос тадрижий йулдан бориш, бозор муносабатларига боскичма-боскич утишни назарда тутади.

Жамият тараккиётига конуний тарзда ёндошув тараккиётнинг эволюцион йули тарихий-тацрижий жараён эканлигини эътироф этади ва айни чогда унда инсон омили ижобий ёки салбий роль уйнаши мумкинлигини илмий жихатдан асослайди.

Хозирги замон фани жамиятда юз бераётган барча ижтимоий сиёсий, иктисодий, хукукий, маънавий-маърифий ходиса ва жараёнла муайян конунлар асосида вужудга келишини, ривожланишини хамда катъий конуниятларга буйсунишини курсатади. Бу конунлар жамият конунлари, деб номланади. «Жамият конунлари - кишиларнинг ижтимоий эхтиёж ва манфаатларидан келиб чикиб, онгли ва маълум максадни кузлаб амалга оширилган фаолиятлари натижасида вужудга келадиган ижтимоий ходиса ва жараёнлар у р т ж и д а г и ички, умумий, мухим, зарурий ва такрорланувчи богланишлар, алокалар, муносабатлар мажмуидир».1 Жамият конунлари ижтимоий манфаатлар ифодаси хисобланади.

1 Хайдаров Х.Ф. Жамият конунлари - ислохотлар жараёнларини билиш ва бошкариш омили. Т., 2002 й., 14-бет.

94

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 95: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

Адабиётлар:1. Фалсафа Укув кулланма. - Т., «Шарк» 1999 йил, 268-276-бетлар.2. Фалсафа асослари. - Т., «Узбекистон» НМИУ, 2005 йил, 284-288

бетлар.3. Ж.Туленов. Жамият фалсафаси. Олтинчи булим. - Т., 2001 йил,

24-28 бетлар.4. F alsafa- Т., 2006 йил, 444-464 бетлар.5. С.Э.Крапивенский. Социальная философия. — Москва,

«ВЛАДОС», 1998 г., стр. 53-60, 151-174.6. О.Г.Данильян, В.М.Тараненко. Философия - Москва, ЭКСМО,

2005 г., стр. 437-446.7. Хайдаров X,. Жамиятда конунларнинг амал килиш шарт-

шароитлари. // «Хукук» журнали, 2002 й., 3-сон, 15-17 бетлар.

Таянч тушунчалар:Ижтимоий тараккиёт, тарих фалсафаси, чизикли тараккиёт,

тарихнинг айланма назарияси, прогресс, регресс, эволюцион тараккиёт, инкилобий тараккиёт, жамият конунлари.

Назорат учук саволлар:1. «Ривожланиш», «тараккиёт», «ижтимоий тараккиёт»

тушунчаларининг мохиятини тушунтиринг.2. Ижтимоий прогресс нима?3. Регресс нима?4. Ижтимоий тараккиётга чизикли ёндошув асосида нима ётади?5. Тарихий айланма назариясининг мохияти нимадан иборат? Бу

назарияни ким асослаб берган.6. Ижтимоий тараккиётга хозирги замонда шаклланган ёндошувлар

деганда нималар назарда тутилаДи?7. Ижтимоий тараккиётга формацияли ёндошувнинг мохияти ва

камчиликлари?8. Ижтимоий тараккиётга цивилизацияли ёндошувнинг мазмунини

изохланг9. Ижтимоий тараккиётга цивилизацияли ёндошувнинг асосида нима

ётади?10. Рус олими Данилевскийнинг ижгимоий тараккиёт тугрисидаги

карашлар и.11. Кайси олим маланиятни ижтимоий тараккиётга карама-карши

куяди?12. Карл Ясперснин! ижтимоий тараккиёт хакидаги карашлари.

95

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 96: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

15-мавзу. Ижтимоий тараккиётнинг субъектлари ва харакатлантирувчи кучлари.

1. Ижтимоий тараккиёт табиий тарихий жараён сифатида. Ижтимоий эхтиёжлар, манфаатлар тараккиётнинг харакатлантирувчи кучи сифатида.

2. Ижтимоий тараккиётнинг субъектлари. Ижтимоий тараккиётнинг субъектлари ва харакатлантирувчи кучлари тугрисидаги карашлар.

3. Халк - тарих ижодкори. Синфлар, миллатларнинг ижтимоий тараккиётдаги урни.

4. Тарихий шахе тушунчаси. Тарихий шахсларнинг ижтимоий тараккиётдаги урни тугрисида.

Агар ижтимоий тараккиёт табиий-тарихий жараён б^лса, уни харакатга келтирувчи кучлар кимлар, деган савол келиб чикади. Жамият тараккиёти кимга ва нимага боглик?

Аслида ижгимоий тараккиётнинг юзага келиши икки хил омилга боглик: а) объектив шарт-шароитларга; б) субъектов омилга. Муайян тарихий жараёнлар объектив шарт-шароитларга боглик булади. Маълумки, габиатдаги хар кандай узгариш узидан-узи, конуний тарзда руй беради. Жамият хаётидаги узгаришлар эса кишиларнинг муайян етилган ижтимоий эхтиёжлари манфаатларини ифодалайдиган онгли фаолиятлари натижасида содир булади.

Жамиятдаги хар кандай харакат, узгариш, тараккиёт асосида кишиларнинг ижтимоий эхтиёж ва манфаатлари ётади. Жамият тугрисида берилган таърифни бир бор эсланг. Кишиларнинг уз эхтиёжларини кондириш жараёнида бошкалар билан алока-муносабатларга киришишлари окибатида жамоа, яъни жамият узидан-^зи шаклланди. Эхтиёж, манфаатлар - жамиятни харакатга келтирадиган кудратли куч. Индивидлар ва гурухларнинг фаолиятлари негизида уларнинг англанган манфаатлари ётади. Жамиятнинг, алохида кишилар, ижтимоий гурухларнинг етилган уз манфаатларини англашлари ва шу асосдаги фаолиятлари окибатида ижтимоий тараккиёт содир булади. Ижтимоий тараккиёт субъектлари - уз манфаатлари йулида онгли, муайян максадга йуналган фаолият олиб борадиган халк оммаси, миллат, синф, тарихий шахслар, буюк зотлардир. Ижтимоий тараккиёт субъектларининг онгли фаолияти субъектов омил, деб юритилади. Субъектов омил деганда тарихий жараёнларни харакатга келтирувчи кишилар фаолияти назарда тутилади. Тарихни халк яратади, лекин кишиларнинг онгли фаолияти объектив конунларга мувофик келиши ёки келмаслиги мумкин.

Ижтимоий тараккиётнинг мохияти, субъектлари, харакатлантирувчи кучлари хакида хилма-хил карашлар илгари сурилган. Волюнтаризм назарияси ижгимоий гараккиёт конундарини инкор этади ва ижтимоий тараккиётдаги хал килувчи нарса, бу кучли ирода, ирода барча мавжудотнинг асоси, деган карашни илгари суради. Унга кура, тарихий

%

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 97: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

жараён уни амалга оширувчи субъектларнинг хохиш-иродаси туфайли содир булади. Бундай нуктаи-назар Германияда - Г.Риккерт, М.Вебер; Англияда Б.Рассель, А.Тойнбилар томонидан идгари сурилган.

Фатализм фалсафий йуналиши хар бир ходиса, инсониятнинг барча хатти-харакатларини гакдирга боглаб, тушунтиради. Фатализм жамият конунларини инкор этиб, барча жараёнлар аввалдан белгиланган, инсон бу жараёнлар йуналишини узгартира олмайди, деган гояга асосланади.

Такдирни узгаргириб булмаслиги, унга тан бериш тугрисидаги гоялар фанларда айникса узини яккол намоён этади. Нодон сиёсатчилар, давлат арбоблари (подшолар, хонлар)нинг бундан фойдаланиб, у3 лаёкатсизликларини бундай гоя билан изохлаб келганлари тарихдан бизга маълум.

Табиатда объектив конунлар амал килгани сингари, жамият конунларини хам инкор этиб булмайди. Лекин, жамият конунлари амал килиш хусусиятларга кура табиат конунларидан фаркланади. Жамият табиий-тарихий жараён булиб хисобланади. Жамият тараккиёти шунинг учун хам табиий-тарихий жараёнки, у зарурий тарзда кечади. Табиатда булгани сингари жамиятда хам узлуксиз равишда харакат, узгариш, тараккиёт содир булади. Жамият тараккиёти шунинг учун хам тарихий жараёнки, бу жараёнда инсон омили мавжуд булади. Агар одамлар, уларнинг ижтимоий-сиёсий уюшмалари (давлатлари, партиялари, ижтимоий харакатлар, касбий ва ижодий уюшмалари) тарихан етилган эхтиёжларни англаб ва ижтимоий конунларга таяниб харакат йуналиши белгиласалар, унда ижтимоий тараккиёт тезлашади. Масалан, бозор иктисоди муносабатларида узаро ракобат конуни амал килади. Агар жамиятда соглом ракобатга йул очиш асосий майл (тенденция) булса, унда тараккиёт тезлашади. Мабодо жамиятда носоглом ракобатдан манфаатдор кучлар учун шарт-шароит яратиш тенденцияси етакчи булиб колса, унда жамият маълум бир даврда тургунликка ва ундан таназзулга учрайди. Демак давлат. унинг махкамаларида ишлаётган кадрлар, сиёсий партиялар, ижтимоий харакатларга бошчилик килаётган шахсларнинг ижгимоий конунларга амал килиб, фаолият белшилашлари фавкулодда ахамият касб этади.

Тарихий тараккиётнинг субъектлари деганда: a) xaiK; б) синфлар, миллатлар; в) буюк шахслар (сиёсий арбоблар, илгор фикрловчи олимлар) назарда тутилади.

Тарихий жараёнларнинг субъекти халк хисобланади. «Халк» тушунчаси авваю бирон мамлакат ёки давлатнинг ахолиси тушунчасини, шунингдек, элат, эл, халойик, бир гурух кишилар маъноларини ифодалайди.

Х аж авваю муайян ижтимоий бирликдир. Айни вакгда халк этник бирликдан ёки ижтимоий-иктисодий, синфий бирликдан фаркли хисобланади. Этник бирлик деганда этнос, миллат назарда тутилади. Халк вакили хисобланган индивид муайян этносга мансуб булади. Халк турли

97

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 98: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

ижтимоий гурухлардан ташкил топиши, мураккаб ижтимоий-синфий таркибга эга булиши мумкин.

Халк оммаси ижтимоий бирлик сифатида бошка бирликлардан узига хос томонлари билан фаркланади:

биринчидан, халк - умумий такдир асосида бирлашган кишилар. Ягона худудда истикомат килиш, уз давлатчилигига эга булишдек белги хапкка хос белги хисобланади. Лекин хар доим хам бу белги яккол намоён булавермайди;

иккинчидан, халк умумий интилиш, умумий эътикод ва гоя йулидаги бирлашувни ифодалайди. Истибдодга карши тарихан юзага келган бирлашувни бунга мисол була олади;

учинчидан, халк - тарихий хотира ва истикбол йулидаги бирлашувдир. Халк оммаси умумий такдир, тарихий хотира, умумий эътикод ва гоя, тарихий тараккиёт истикболлари йулида маълум бир мамлакатда бирлашган ижтимоий яхлитликдир.

Халк тушунчаси билан бир каторда оломон тушунчаси хам кулланилади. Узбек тилининг изохли лугатида оломон — уз-узидан, стихияли равишда тупланган одамлар, халойик, деб таърифланган'.

Халкнинг шаклланиши мураккаб боскичли жараён хисобланади. Бу жараённинг дастлабки, куйи боскичи, омма, оломон булиб хисобланади. Оломон хали уйгонмаган, мухим еоциал максадни англаб егмаган одамлар уюшмасидир.

Куп йиллар давомида халкни авомга, оломон йулига кайтаришга уринишлар булди. Мажбуран коллективлаштириш, оммавий катагонлар, бюрократик режим юзага келтирган ижтимоий-рухий вазият, «казармавий сопиатизм» таъсири окибатида ташаббускорлик бугилди. иккиюзламачилик, бефарклик, хар кандай шароитга мослашиш, курсатма билан яшаш, бокимандалик хислатлари шаклпанди, рухий карамлик авжОЛДИ. - *

Оломоннинг бирлашиши, хапкка айланиши тарихий жараёнлар натижаси хисобланади. Бунда онглилик, узлигини англаш мухим ахамият касб этади. Уз угмишини англаш, келажак истикболи йулида кайгуриш жамият аъзоларини бирлаштиришниг омили хисобланади ва бунда миллий гоя мухим урин тутади. Миллий гоя ва мафкура халкни истикбол йулида бирлаштиради. Шунинг учун хам мустакилликка эришган Узбекистон ахолисининг орзу-умидлари, интилишлари, максад-муддаоларини узида акс эттирган миллий истиклол гояси ва мафкураси «халкни-халк, миллатни-миллат» килишга хизмат килиш лозимлигига алохида эътибор каратилган.2

Халк оммаси тарихий тараккиётнинг хат килувчи кучи хисобланади. Халк оммасининг хал килувчилик кучи аввало жамият хаётининг энг

' Узбек тилининг изохли лугати, 1 том - Москва, 1981 йил, 534-бет.' Ислом Каримов Жамиятимиз мафкураси халкни-халк, миллатни-миллат килишга хизмат этсин. Т., «Узбекистон» н а ш р 1998 йил

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 99: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

асосий сохаси - иктисодий хаётда, моддий неъматларни ишлаб чикаришда яккол намоён булади. Халк жамиятнинг энг асосий ишлаб чикарувчи кучи хисобланади.

Мехнаткаш омма моддий бойликларни ишлаб чикаради, мехнат куролларини харакатга келтиради, уларни такомиллаштиради.

Халкнинг ижтимоий-сиёсий хаётдаги урни бекиёс. Халкнинг манфаатини хисобга олиш давлат сиёсатда уз ифодасини топади. Халк эркинликлар, демократик хукуклар учун кураш олиб боради, Халкнинг хал килувчилик роли айникса социал инкилоблар даврида яккол намоён булади. Халк бутун инсоният тарихи давомида озодлик учун карамликка, боскинчиликка, истибдодга карши кураш олиб борган.

Халкнинг маънавий хаётдаги урни нихоятда катта. Маънавиятнинг асосини тил ташкил этади. Халк тилни яратади, уни авлоддан-авлодга етказади. Хапк - маънавий кадриятлар манбаи. Барча фан, адабиёт, санъат намоёндалари уз асарларида халкнинг орзу-интилишларини акс эттирганлар, энг буюк олимлар, санъат арбоблари халк орасидан етишиб чиккан.

Ижгимоий тараккиётнинг субъекти синфлар, ижтимоий гурухлар, миллатлар хисобланади. Халк турли синфлар, ижтимоий гурухлардан иборат булиб, улар жамиятда уз муносиб уринларига эга булиш учун курашадилар. Аммо инсоният тарихи, Маркс айтганидек, муросасиз синфий курашлар тарихидан иборат эмас. Инсоният тарихи ижтимоий конунларнинг амал килиш тарихидан иборат. Она-табиат багрида барча турлар, жумладан одам хам бир тур сифатида. Ер деб аталган табиат тараккиётининг маълум бир боскичидан узидан-узи вужудга келиб, карийб 5 миллион йил давомида одамлар гала-гала булиб яшаш учун курашганлар. У пайтда на социал гурух ва на синф булган. Факат Кроманьон типидаги одамларнинг физиологик тузилиши, мия морфологиясининг такомиллашуви ва аклий салохияти юксак даражага кутарилгач, уларгина жамият сифатида яшаш имкониятига эга булганлар.

«Ибгидоий одамлар» тушунчаси билан «ибтидоий жамият» тушунчаси уртасидаги фаркни билмаслик баъзи «олим»ларда юкоридаги каби гайриилмий тасаввурлар хосил булишига сабаб булмокда. Мулкий муносабатлар вужудга келгач, у мулкни мухофаза килиш ва бошкариш учун давлатга эхтиёж пайдо булган. Шу эхтиёжлар туфайли хар бир минтакада бир-биридан ажралган, узидан-узи шаклланган элатлар, халклар ва нихоят, миллатлар пайдо булди. Жамиятдаги синфий курашга нисбатан синфий хамкорлик тенденцияси (майли) хар доим етакчи булиб келган. Бинобарин, инсоният тарихини синфий курашлар тарихи этиб курсатиш объектив хакикатга хилоф булиб, бундай ёндошувлар амалда конли инкилоблар, зуравонликларни окдайди; жамият уз ички конунлари билан соддадан мураккаб алокаларга киришаётган одамлардан иборат тизим эканлигини инкор килиш га сабаб йук.

99

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 100: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

Тарихий тараккиётнинг субъектлари доирасига миллатни киритиш лозим булади. Миллат - тил, маънавият, миллий узликни англаш, рухият, урф-одатлар анъаналар ва кадриятлар ягоналиги асосида муайян худудда яшовчи, ижтимоий алокалар билан богланган, мустакил субъект сифатида узига хос моддий ва маънавий бойликларни яратувчи кишиларнинг этник бирлиги.1

Халк оммаси, синфлар, миллатларнинг тарихий тараккиётдаги урни ва ахамиятини пасайтирмаган холда, тарихда шахсларнинг урнига хам алохида эътибор бермок лозим. Тарихда шахснинг тутган урни ижобий ёки салбий булиши мумкин.

Одам кичик ва катта ижтимоий мухитда яшайди, ишлайди ва яшаш учун, жамиятда у3 УРнига эга булиш учун курашади. Бинобарин, ижтимоий мухит шахслар уз кобилиятларини руёбга чикариш учун нечоглцк шарт-шароит яратса, шахслар хам бу мухитнинг инсоний ёки гайриинсоний булишига хисса кушадилар. Lllaxc хар бир даврда узи мехнат ^илаётган мухитда мавжуд булган муайян ижтимоий эхтиёжлар ва манфаатларни англаб, жамоани уз ортидан эргаштира олади. Унинг тор бир гурух манфаатларини ёки халк, миллат манфаатларини химоя килишига караб муносабат белгиланади. Шахе уз индивидуал хислатлари билан муайян мехнат жамоаси ёки бирон ижтимоий харакатга кандай таъсир курсатишига караб кадрланади ёки кадрсизланади.

Муайян тарихий жараёнларда йирик ижтимоий харакатларга бошчилик килган кишилар узларидан тарихда яхши ёки ёмон ном колдирадилар. Сиёсий харакатларга бошчилик киладиган тарихий шахсларда жамият тараккиётини тезлатиш ёки секинлатиш, хатго оркага кайтариш имконияти катта булади. Агар тарихий шахслар. етилган эхтиёжларни теран англаб, ё билиб, ё фахмлаб (интуиция оркали) ижтимоий конунлар доирасида карорлар кабул, килса, унга уз гоялари бадан купчиликни ишонтира олса, ижтимоий тараккиётни тезлатишга катта хисса кушган булади. Тарихий шахслар ижтимоий конунларни билмаса, ёки билса-ю, унга амал килмасдан вольюнтаристик (уз иродасига зурлик билан кундиришга каратилган) карорларни амалга оширишга интилса, унда тараккиёт секинлашади. Бундай шахслар тарихда узларидан ёмон ном колдирадилар.

Тарихий шахсларга умуминсониятга хизмат киладиган кашфиётлари билан машхур олимлар, шунингдек жамиятда маънавиятни карор топтиришга хизмат киладиган диний арбоблар хам киради.

Шундай килиб, ижтимоий тараккиёт мураккаб табиий-тарихий жараён булиб, у узининг ички конуниятларига эгадир. Одамлар, уларнинг уюшмалари бу конунларни англаб олиб, шу жараёнда ижтимоий тараккиёт ва инсон камолотига хисса кушишлари мумкин. Бу жараёнда эхтиёж, манфаатлар жамият хаёги ва тараккиётининг харакатлантирувчи кучи

1 Фалсафа. Комусий лугах. - Т., 2004 йил, 261-бет.

100

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 101: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

хисобланади. Ижтимоий тараккиёт халк оммаси, ижтимоий гурухлар, синфлар, миллатлар, тарихий шахслар фаолияти натижасида содир булади.

Адабиётлар:1. Каримов И.А. «Тарихий хотирасиз келажак йук» - Т.,

«Узбекистон» 1998 йил.2. Каримов И.А. «Халкимиз бор экан, Амир Темур номи бархаётдир»

- Президент Ислом Каримовнинг Темурийлар тарихи давлат музейининг очилиш маросимидаги нутки - «Гулистон» 1997 йил 1-сон.

3. Крапивенский С.Э. Социальная философия. - Москва, «ВЛАДОС»1998 йил 55-101, 335-354 бетлар.

4. Введение в философию. Част 2-1 - Москва, 1990 г., стр. 466-479.5. В.С.Барулин. Социальная философия - Москва, 1999 г., стр. 311-

328.6. Ж.Туленов Жамият фалсафаси. Олтинчи булим. - Т., 2001 йил.7. Фалсафа. Укув кулланма. — Т., «Шарк» нашр., 1999 йил, 299-300

бетлар.

Таянч тушунчалар:Манфаат, эхтиёж, буюк шахе, халк, оломон, вольюнтаризм,

фатализм.

Назораг учун саволлар:1. Ижтимоий манфаат, деганда нимани тушунасиз?2. Ижтимоий тараккиётнинг харакатлантирувчи кучи нимадан

иборат?3. Тарихий жараёнларнинг субъекти деганда нималар назарда

тутилади.4. «Халк» тушунчасининг тавсифланг.5. «Халк - тарих ижодкори» деган фикрни асосланг.6. Волюнтаризм фалсафий карашининг мазмуни?7. Фатализм кандай оким?8. Жамият тараккиётида инсон омилининг тутган урни.

16-мавзу. Цивилизация: унинг Гарбона ва шаркона талкини.

1. Цивилизация. Цивилизация хакидаги фалсафий карашлар.2. Цивилизация ва маданият. Цивилизациянинг узига хос

хусусиятлари.3. Цивилизация: Шарк ваГарб.4. Хрзирги замон цивилизацияси.

XVII аср Европа тарихига маърифатчилик асри булиб кирди. Маърифатчилик харакати ва гоялари, дастлаб Францияда шаклланди ва

101

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 102: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

бутун Европа буйлаб таркалди. Бу даврда маърифатпарварлар томонидан илгари сурилган маърифатчилик гояларида акл-идрокка катта эътибор берилди ва жамият тараккиётига фаи ва билим оркалигина эришиш мумкиилиги, тараккиёгга тусик булган жоихиллик ва хурофатни бартараф этиш учун маърифат зарурлиги кенг таргиб килинди. Маърифатчилик гояларининг кенг таркалиши кишиларда келажакка ишончни уйготди. Цивилизация тугрисидаги фалсафий карашлар айнан шу даврдан бошлаб юзага келди. Цивилизация тушунчаси француз маърифатпарвари, шотланд тарихчиси ва файласуфи А.Фергюссон (1723-1816) томонидан жахон тарихий жараёнининг маълум бир боскичини ифодалаш учун илмий мулокотга киритилди.

Маърифатпарварлар цивилизация деганда, бир томондан, жамият тараккиётининг маълум бир боскичини назарда тутган булсалар, иккинчидан, инсоният акл-заковати ёрдамида эришилган ютукларни шу * тушунча ёрдамида ифодапагандилар.

Цивилизацияни инсоният жамияти тараккиётининг ёввойилик ва варварликдан кейинги муайян бир боскичи сифатида тахлил килишда унга хос куйидаги жихатларга эътибор каратилди: цивилизация инсоният тараккиётининг энг кадим hi. илк боскичларидан сугорма дехкончиликнинг вужудга келиши, давлат ва хукукнинг пайдо булиши, шахарларнинг юзага келиши, ёзувнинг пайдо булиши билан фаркланади. Айни вактда цивилизация тушунчаси инсон акл-заковати эришган ютукдарини ифодалайди. Француз маьрифатпарварлари цивилизация тушунчасини акл- идрок ва адолатга асосланган жамият, яъни идеал жамият маъносида кулладилар. Цивилизация мураккаб мазмунга эга булган фалсафий тушунча хисобланади. Шунинг учун хам цивилизация хакида хилма-хил карашлар, нуктаи-назарлар мавжуд. Чунончи инглиз социологи ва тарихчиси Арнольд Тойнби (1889-1975) цивилизация деганда жамият тараккиётини, аввало маданий юксалишни назарда тутади. Дунё тарихини урганган Тойнби цивилизацияга маданиятнинг муайян боскичи сифатида караб, тарих узига хос хусусиятларга эга булган алохида цивилизациялардан иборат, деган фикрни илгари суради. У «тарихни билиш» асарида инсоният тарихида булган цивилизациялар сонини 13 та хисоблайди. Цивилизацияни ривожлантирувчи куч - ижодий элита ёки озчиликдаи иборат, деб билади. Унинг фикрича, цивилизация уз-узидан шаклланмайди. Унинг ривожланиши учун маълум тарихий давр етилган булмоги лозим. Бундай даврни Тойнби «Чакирув ва жавоб» деб белгилайди. Унинг фикрича, тарих чакиригига озчилик жавоб берар экан, уз кетидан бефарк купчиликни эргаштиради. Чакирув шундай даврки, бунда жамият кандайдир хавф осгида булади. Чакирув ва жавоб хар кандай цивилизациянинг асосини ташкил этади.'

' Каранг: Гарб фалсафаси. - Т., «Шарк» нашр.. 2004 йил, 588-5S9 бетлар.

102

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 103: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

Поляк файласуфи Конечки цивилизацияни кишилар жамоасини уюштиришнинг алохида шакли сифатида таърифлайди.

Немис файласуфи Освальд Шпенглер (1880-1936 йиллар) цивилизация тушунчасини маданиягга карама-карши куяди. Унинг концепциясига мувофик, цивилизация хар кандай маданиятнинг муайян якуний боскичидир. Унинг асосий белгилари: а) саноат ва техника тараккиёти; б) адабиёт ва санъат деграцияси; в) хаддан зиёд одамлар яшайдиган улкан шахарларнинг вужудга келиши; г) халкнинг киёфасиз оломонга айланиши. У бир-биридан ажралган, бири-бириннг таъсирига тушмагая, маълум бир тарихий даврда яшаб, сунгра йук булиб кетадиган маданиятлар. Бинобарин, Шпенглер умумбашарий маданиятни инкор этади.

Инсоният, Шпенглер фикрича, зоологик бирликдир. Инсониятнинг ягона тарихи йук, факат алохида яширин маданият бор. Хар бир маданият хаётини такдир бошкаради. «Хар кандай маданият инсондек хаёт кечиради. Уларнинг уз болалиги, усмирлиги, урта ёши ва кадимги булади».1 Шпеглер 8 та бир-биридан айро холда мавжуд маданиятлар борлиги, улар минг йиллар галаси яшагач, цивилизация сифатида намоён булиши хакида фикр юритади. Маданиятнинг цивилизацияга утиши ижодкорликдан махсулсизликка, шаклланишдан котиб колишга, к&харамонона ташаббуслардан механик «иш»га утишДан иборат. Шпенглер фикрича, цивилизация окибатида бадиий ва адабий ижодга эхтиёж колмайди. Шунинг учун хам маданий даъволардан воз кечиб, соф техницизмга эътикод килишни таклиф этади.

Рус олими Николай Данилевский (1822-1885) цивилизацияларнинг маданий-тарихий типлари хакидаги концепцияни илгари суради. Бу маданий-тарихий типлар асосида кишилар фаолиятининг турт асосий тури ётади; шунга кура диний, маданий, сиёсий, ижтиомий-иктисодий цивилизациялар мавжуд. Данилевский цивилизациялар халкларнинг маданий-тарихий типларининг намоён булиши, деб хисоблайди ва шу асосда маданий-тарихий тараккиёт типларининг конуниятли характери хакида фикр юритишади: 1) бир ёки бир-бирига якин тилда сузлашувчи халклар бир маданий-тарихий типни ташкил этади; 2) бундай маданий- тарихий типнинг шаклланиши ва ривожланиши муайян сиёсий мусгакилликка боглик булади; 3) цивилизациянинг муваффакияти маданий-тарихий типларнинг турли томонларига бевосита боглик; 4) цивилизациянинг шаклланиши узок муддатли жараён. унинг гуллаб- яшнаши нисбатан киска даврда содир булади; 5) факат индивидуал берк (бикик) холдаги цивилизациялар тарихи бор.2

Цивилизацияни туркумлашда хилма-хил ёндошувлар мавжуд. Ижтимоий, сиёсий, этник, диний, даврий тамойиллар асосида гуркумлашлар мавжуд. А.Фергюссон цивилизацияни бевосита жамият тараккиёти билан

1 Уша асар. 580-бет.2 О.Г.Данильян, В.М.Тараненко. Философия. Учебник. - Москва, ЭКСМО, 2005 йил. 440-441 бетлар.

103

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 104: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

боглаб, уни ёввойилик, вахшийлик ва цивилизация боскичларига булади. Цивилизацияни кишилик жамияти ривожланишининг муайян боскичи асосида туркумлаш: неолит цивилизацияси, нокапитапистик цивилизация, хозирги замон цивилизацияси.

Марксизм нуктаи-назаридан, цивилизация маълум бир ижтимоий- иктисодий формация сифатида тушунилган: ибтидоий жамоа, кулдорлик вах.к.

Цивилизация географик жихатдан фаркланиш асосида туркумланган: Европа цивилизацияси, Шарк цивилизацияси.

Диний мансублик асос килиб олинган: христиан цивилизацияси, ислом цивилизацияси ва х.к.

Келиб чикиш, планетар мансубликка кура: Ер цивилизацияси, Ердан ташкаридаги цивилизациялар.

Этник асосга кура фаркланадиган бирликлар назарда тутилган: Кдцимги Миср цивилизацияси, Бобил цивилизацияси.

Цивилизация тушунчаси маданият тушунчаси билан чамбарчас боглик. Айрим олимлар, масалан, Шпенглер цивилизацияни маданиятнинг антиподи, деб билади ва «цивилизация маданият таназзули ифодаси» деган хулосага келади.

Цивилизацияни маданиятга карама-карши куйишнинг асослари бор. Цивилизация зиддиятли ижгимоий жараёнлар тарзида кечган ва бу жараёнлар окибатида тараккиёт билан бир каторда маданиятларнинг емирилиши, бойлик ва кашшоклик каби ижтимоий ходисалар юзага келиши кузатилган.

Цивилизация муаммосига турлича карашларни инкор этмаган холда, унинг маданият билан алокадорлигини ачохида таъкидлаш, цивилизация одамзотнинг ёввойилик ва варварликдан кейинги маданий тараккиёт боскичи эканлигини эътиборга олмок лозим.

Цивилизация маданиятлар хилма-хиллиги асосида шаклланади. Маданиятларнинг турли-туманлиги улар орасидаги умумийликни инкор этмайди. Маданиятнинг инсонпарварлиги тамойили уларни бир-бирига якинлаштиради. Айни ваэтда маданиятлар узаро бир-бирига таъсир курсатади ва бу таъсир маданиятлар тараккиётида уз ифодасини топади.

Цивилизация - инсоннинг ташки олами, маданият - унинг ички олами. Маданият инсон ва жамиятнинг бойлиги. Цивилизация инсон ва жамиятнинг гараккиётини ифодалайди ва у инсон ва жамиятнинг узгартувчилик фаолияти махсулидир. Цивилизация:

1) жамиятни ижтимоий ташкил этиш усули хисобланади;2) у аввал бошданок прогрессив тараккиёт сифатида юзага келган. Бу

тараккиёт ижтимоий ишлаб чикаришнинг ривожланиши билан боглик тарзда кечган. Агар варварлик даврида энг кадимги одамлар уюшуви табиий асосга таянган булса, цивилизация одамларнинг ижтимоий жихатдан уюшувини келтириб чикаради;

104

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 105: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

3) цивилизация ижтимоий бойликларни ишлаб чикариш ва тобора купайтириб боришдан иборат мураккаб ижтимоий жараён.

Цивилизация ортикча махсулотнинг ижтимоий бойликнинг вужудга келиши билан боглик равишда амалга ошган. Айнан оргикча махсулот, бойликнинг пайдо булиши окибатида мехнат таксимоти чукурлашди, аклий мехнат жисмоний мехнатдан ажралиб чикди, илмий билимлар шаклланди, фан, фалсафа, санъат вужудга келди. Ижгимоий бойлик деганда моддий неъматлар куринишидаги бойлик билан бир каторда, маънавий кадриятларни хам хисобга олмок лозим. Моддий бойликларнинг тобора купайиб бориши буш вактдан фойдаланиш муаммосини келтириб чикаради. Буш вакг жамият ва инсон тараккиётининг мухим омили булиб колди. Жамият тараккиёти. бойликларнинг тобора купайиб бориши маданиятли ижтимоий муносабатларнинг карор топиши учун имконият яратди.

4. Жамиятнинг таркибида жиддий узгаришлар кузатила бошланди. Унинг ижгимоий таркибида хилма-хил синфлар, ижтимоий гурухлар, табакалар шаклланди.

5. Цивилизациянинг энг мухим белгиси жамият хаётини ташкил этиш ва бошкариш билан боглик. Бошкарувнинг жамоа усулидан фаркланувчи махсус бошкарув - давлат хокимияти шаклланди.

6. Оила ва оилавий муносабатлар гакомиллашди.7. Цивилизация маънавий маданият такомили билан бевосита

боглик. Ёзувнинг кашф килиниши аждодлар билимлари ва тажрибаларини авлодларга мерос сифатида колдириш имкониятини берди. Ёзув цивилизациянинг мухим омили булиб хисобланади.

Цивилизация маънавият бобида бебахо урин тутади. Инсониятни уз такдирини узи белгилаш, ижтимоий танловда адашмаслиги, унинг хар томонлама комил инсон сифатларини намоён эта олишида цивилизациянинг роли бенихоядир. Инсоннинг узини-узи англаши, миллий максадларни фахмлашида цивилизация мухим уРин тутади. Хозирги даврда билим ва тадбиркорлик хар бир одамга нечогли зарур булса, цивилизация тугдирган имкониятлардан фойдаланиб, инсоний фазилатларга эга булиш хам шу даражада зарур.

Цивилизация умумбашарий ахамиятга молик мураккаб ижтимоий ходиса ва бу ходиса жамиятлар тараккиётида намоён булади.

Хозирги замон цивилизацияси жамиятлар тараккиётида янги сифат боскичи мавжудлиги билан харакгерланади. Хозирги замон цивилизацияси узида жахон микёсида кечаётган глобаллашув жараёнлари, янги ахборотлашган жамиятнинг шаклланиши билан бевосита боглик.

Адабистлар:1. Фалсафа. Лотин алифбосида. - Т., 2006 йил, 448-464 бетлар.2. Фалсафа. Укув кулланма. Э.Юсупов тахрири остида. - Т., «Шарк»

1999 й., 301-313 бетлар,3. Фалсафа Комусий лугат. Т.. «Шарк» 2004 йил.

105

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 106: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

4. Fap6 фалсафаси. (Олимларнинг цивилизация муаммосига дахлдор карашлари) - Т., «Шарк» 2004 йил, 575-590 бетлар.

5. К-Хоназаров. Янги тараккиёт палласи. - Тафаккур журн., 2003 йил, 4-сон.

6. Шерали Ашур. Гарб ва Шарк: цивилизация ва маънавият - Мулокот журн., 1994 йил, 1-2 сон.

Таянч тушунчалар:Ёввойилик, варварлик, цивилизация, маданият, маданий тараккиёт,

локал цивилизация, цивилизацияли ёндашув.

Назорат учун саволлар:1. Цивилизация тушунчаси кандай маъноларда кулланилади?2. Цивилизация тушунчасининг мохияти.3. Цивилизация ва маданиятнинг ухшаш ва фаркли томонларини

ихохланг.4. Цивилизациялар турлари.5. Fарб цивилизациясининг узига хос томонлари нима?6. Шарк цивилизациясининг хусусияти.7. Цивилизацияни фарклари.

17-мавзу. Узбекистоннинг жахон ха мжа ми яти га кушилиб бориши(интеграцияси).

1. Интеграция тушунчаси. Жахон цивилизациясига интеграция.2, Узбекистоннинг ташки сиёсати ва унинг жахон мамлакатлари

билан якинлашувида тутган урни.

«Интеграция»1 ижтимоий-сиёсий адабиётларда куп кулланади. Интеграция жахон микёсида мамлакатларнинг узаро якинлашувида, уларнинг корхоналари, тармоклари ва миллий иктисодиёгнинг ягона жахон хужалик организмига бирлашувида намоён булади.

Маълумки, Узбекистон мустакилликка эришгунга кадар ташки оламдан узилиб колган эди. Чор хукумати даврида Кукон хонлиги урнида Туркистон генерал-губернаторлиги деб аталган мустамлака худуди ташкил этилган ва у Россияга вассал булиб колганди: Бухоро ва Хива хонлиги ташки дунё билан мустакил алокалар у р и а т и ш хукукидан махрум этил ганди.

Узбекистон мустакиллигини кулга киритиши билан халкаро муносабатларнинг тенг хукукли аъзосига айланди. У жахоннинг 182 мамлакати томонидан тан олинган, 142 мамлаКат билан дипломатик

1 Интеграция лотинча integer - бутун маъносини ифодалайди.

106

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 107: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

алокалар урнатган. Узбекистонда купгина хапкаро, давлатлараро ва нодавлат ташкилотларининг ваколатхоналари очилган.

Хозирги глобаллашув жараёнида жахон хамжамиятига кушилув (интеграциялашув) масалалари сайёрамизнинг турли бурчакларида яшаётган халклар учун тобора мухим ахамият касб этмокда. Бошка мамлакатлар катори уз мустакиллигини кулга киритган Узбекистон хам тобора купрок жахон хамжамиятига интеграциялашиб бормокда. Узбекистоннинг жахон хамжамиятига тобора интеграциялашиб боруви унинг чашки сиёсатининг асосий мохиятини ташкил этмокда. Узбекистон Республикаси ташки сиёсатининг асосий тамойиллари «Узбекистон Республикасининг Конституцияси» уз ифодасини топди: Унда курсатилганидек Узбекистон Республикаси ташки сиёсатининг асосий тамойиллари куйидагилардан иборат:

1. давлатларнинг суверен тенглиги;2. куч ишлатмаслик ёки куч билан тахдид килмаслик;3. чегаралар дахлсизлиги;4. низоларни тинч йул билан хал этиш;5. бошка давлатларнинг ички ишларига аралашмаслик ва халкаро

хукукнинг умумэътироф этилган коидапари ва нормаларига риоя килиш.Республикамизнинг жахон хамжамиятига интеграциялаб борувида

ташки иктисодий ва сиёсий апокаларни йулга куйиш мухим ахамият касб этади. Ташки иктисодий ва сиёсий алокаларнинг асосий тамойиллари Узбекистон мустакиллигининг дасглабки йилларида ишлаб чикилган.

Биринчидан, ташки иктисодий ва сиёсий алокаларни йулга куйишда узаро манфаатларни хар томонлама хисобга олган холда давлат миллий манфаатларининг устунлиги;

Иккинчидан, тенг хукуклилик ва узаро манфаатдорлик, бошка давлатларнинг ички ишларига аралашмаслик;

Учинчидан, мафкуравий карашлардан катъий назар хамкорлик учун очиклик, умуминсоний кадриятларга, тинчлик ва хавфсизликни саклашга содиклик;

Туртинчидан, халкаро хукук нормаларининг давлат ички норм а1аридан устуворлиги;

Бешинчидан, ташки алокаларни хам икки томонлама, хам куп томонлама келишувлар асосида ривожлантириш.1

Ташки аюкаларнинг интеграциялашувга кандай ачокаси бор?, деган саволни куйиш уринли. Ташки сиёсат, аю катарни урнатиш мамлакатимизнинг ички хаёти учун осойишта шарт-шароитларни таъминлашга, туб ислохотларни амалга оширишга хизмат килади. Биз уз олдимизга хукукий демократик давлат ва эркин фукаролик жамиятини барпо этишдан иборат стратегик вазифани куйганмиз. Замонавий хукукий демократик давлат деганда, жахон хамжамияти билан интеграцияга

1 Ислом Каримов, ^'збекистон. XXI аср бусагасида; хавфсизликка тахдид, баркарорлик шартлари ва тараккиёт кафолатлари. - Т., «Узбекистон» 1997 йил. 296-297 бетлар.

107

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 108: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

кириша оладиган давлат назарда тутилади. Узбекистоннинг жахон хамжамиятига интеграциялашувининг асосий й}>налишлари унинг ташки сиёсатида уз ифодасини топади.

1. Давлатлараро, шуьингдек нодавлат халкаро ташкилотлар ишидаги иштироки. Узбекистон БМТга 1992 йилдан бери аъзо.;

Европа хавфсизлик ва хамкорлик ташкмлотига аъзо ва х.к.2. • Битим ва келишувлар аоссида иккиёклама ва купёклама

давлатлараро муносабатлар; Узбекистоннинг МДХ доирасидаги фаолияти.3. Марказий Осиё суверен давлатлари билан хамкорлик. Бундан

кузяг тутилган максад Марказий Осиёда ягона иктисодий, маънавий ва сиёсий мухитни барпо этиш.

Маълумки Узбекистон узининг географик ва сиёсий урнига кура Шарк ва Еарб цивилизацияси уРтасиДаги богловчилик вазифасини бажаради. Марказий Осиёда 50 млндан ортик ахоли истикомат килади. Узбекистон ахолиси Марказий Осиё ахолисичинг 50 дан ортик фойизини ташкил этади.

4. Чегарадош ва Якин Шарк мамлакатлари билан шуролар даврида узилиб колган алокаларни кайга тиклаш ва мустахкамлаш;

5. Бошка Осиё мамлакталари, хусусан Хитой, Хиндистон билан кенг апокаларни йулга куйиш. Бу борада 2000 йилдан бошлаб ташкил топган Шанхай ташкилоти мухим ахамияг касб этади. Узбекистон Шанхай хамкорлик ташкилотига 2002 йилдан бери аъзо. Бу ташкилотнинг асосий максади инсоният ахолисининг 4/1 кисми яшаётган худудда хамкорлик ва хавфсизликни таъминлаш, истикболда минтакада яшовчи х&чкларнинг турмуш шароитларини яхшилаш ва муносиб келажакларини таъминлаш.

6_ Узбекистонда жахондаги ривожланган мамлакатлар билан тенгхукукли, узаро манфаагли алокаларни йулга куйилиши унинг жахон хамжамиятига интеграциялашувида мухим уРин тутади. Х°зирда, Узбекистоннинг АК.Ш, Германия. Япония, Франция, Италия ва бошкалар билан алокалари тобора ривожланиб бормокда. Бундай алокалар замонавий технологияларни, чет эл инвестицияларини жалб этиш, замон талабларига жавоб берадиган кадрлар тайсрлаш борасида кенг имкониятларни очиб бермокда.

7. Узбекистоннинг жахон хамжамиятига кушилиб боришида маданий алокалар мухим ахамият касб этмокда. Мамлакатимиз дунёвий цивилизациянинг кадимги учокларидан бири, у умуминсоний ахамиятга эга булган маънавий бойли.клар, кадрияглари билан машхур.

8. Республиканинг жахон иктисодий хаётига ингеграциялашуви нихоятда мухим ахамиятга эга. Республика узининг ташки икгисодий сиёсатини купгина нуфузли халкаро ва минтакавий иктисодий ва молиявий ташкилотларнинг аъзоси сифатида амалга оширилмокда.

Узбекистон 19^4 йилда ташкил топган Марказий Осиё иктисодий хамжамияти (МОИХ) аъзоси булган. Хозирда бу Марказий Осиё

108

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 109: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

хамкорлик гашкилоти - МОХ, Г Деб юритилади. Бу ташкилотнинг фаолияти 4 йуналишда олиб борилмокда:

- иктисодий хамкорлик;- минтакавий хавфсизликни таъминлаш;- Афгонистонни кайта тиклаш;- гуманитар хамкорлик.Узбекистон жахоннинг нуфузли иктисодий. молиявий ташкилотлари

билан хамкорликда мамлакатда кудратли иктисодиётни барпо этиш йулида харакат килмокда. Осиё тараккиёт банки, Европа тикланиш ва тараккиёт банки, Жахон банки, Ислом тараккиёт банки, БМТ тараккиёт дастури шундай ташкилотлар жумласидандир.

8. Узбекистоннинг минтакавий интеграция доирасидаги фаолияти хам унинг жахон хамжамиятига кушилиб боришида мухим ахамиятга эга.

Узбекистоннинг Марказий Осиё минтакаси давлатлари билан тузган шартномалари буидан далолат беради.

Адабиётлар:1. Ислом Каримов. Узбекистон XXI аср бусагасида: хавфсизликка

тахдид, баркарорлик шартлари ва тараккиёт кафолатлари. - Т., «Узбекистон» 1997 йил, 296-323 бетлар.

2. Ислом Каримов. Биз танлаган йул - демократик тараккиёт ва маърифий дунё билан хамкорлик йули. Президент Ислом Каримовнинг Узбекистон Республикаси Олий Мажлиси XI ссссиясидаги маърузаси. - Т., «Узбекистон овози», 26 апрель 2003 йил.

3. Falsafa. М.Ахмедова тахрири остида. — Т., 2006 йил, 470-479 беглар.

4. Муножатхон Нурматова. Узбекистон ва жахон хамжамияти. - «Ижтимоий фикр. Инсон хукуклари» журн., 2004 йил, 4-сон.

5. Дилшод Комилов, Норбой Каримов. Халкаро молиявий ташкилотлар. -«Х ам кор» газетаси, 2002 йил, 6 июнь.

6. Кобилбек Каримбоев. Хавфсизлик ва ижодий тараккиёт йулидаги хамкорлик - XXI аср зазетаси, 2004 йил, 10 июнь.

7. З.Музаффаров. Минтакавий интеграция росмана иктисодий саъй- харакатларни таказо этади. - «Халк сузи». 2003 йил 27 сентябрь.

Таянч тушунчалар:Давлат мустакиллиги, интеграция, иктисодий интеграция, сиёсат,

ташки сиёсат.

Назорат учун саволлар:1. «Интеграция», «интеграциялашув» тушунчаларининг маъносини

изохланг.2. Глобаллашув жараёнлари ва интеграция орасидаги муносабат

деганда. нимани тушунасиз?

109

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 110: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

3. Жахон хамжамиятига интеграциялашув нималарда уз ифодасини топади?

4. Узбекистон ташки сиёсатининг асосий тамойиллари нималардан иборат?

5. Узбекистоннинг жахон хамжамиятига интеграциялашувининг асосий йуналишлари кайсилар

18-мавзу. Жамиятни илмий билиш ва бошкариш.

1. Жамиятни илмий билиш муаммоси.2. Ижтимоий билиш илмий билишнинг узига хос куриниши.

Ижтимоий билишнинг таркиби ва узига хос жихатлари.3. Ижтимоий билиш даражалари. Эмпирик ва назарий билиш.4. Ижтимоий башорат ижтимоий билим шакли сифатида.

Фалсафа олам - одам тараккиётининг энг умумий конунлари, одамнинг оламдаги урни тугрисида бахс юритадиган фан. Фалсафий билимлар мазмунида кадимий даврдан то хозирги кадар куйилган ва куйилиб келинаётган уч саволга берилган жавоблар уз ифодасини топган. Булар:

- олам нима?- олам кандай?- оламни билиш мумкинми?Бу саволлар жамиятга нисбатан хам куйилган ва унга берилган

жавоблар окибатида фалсафий билимлар ижтимоий хаётнинг мухим томонларини акс элтиришга хизмат килган. Натижада фалсафанинг узига хос сохаси - ижтимоий фалсафий билимлар шаклланган ва ривожланган. Ижтимоий фалсафа жамият, инсон, ижтимоий тараккиёт ва ижтимоий билишнинг мохияти, конуниятлари тугрисида бахс юритишини аввал таъкидлаб утган эдик.

Оламни билиш мумкинми, деган саволга жавоб фаюафанинг билиш назариясида - гносеологияда уз ифодасини топгани сингари жамиятни билиш муаммолари ижтимоий фалсафанинг асосини ташкил этади. Ижтимоий фалсафа оламнинг таркибий кисми жамият, уни билиш муаммолари билан шугулланади.

Таъкидлаш жоизки, энг кадимий даврлардан бошлаб жамият, унинг мохияти, жамиятни билиш муаммолари олимларни кизиктириб келган. Жамиятни билишнинг тарихий илдизларини «Авесто»да, «Таврот»да, Геродот асарларида учратиш мумкин. Инсоният жамиятига тарихий- фалсафий ёндашув тамойиллари Абу Райхон Беруний, ибн Халдунлар меросида уз ифодасини топган. Жамиятга илмий ёндашув намуналарини Абу Наср Форобий асарларида куриш мумкин. Мутафаккир инсон камолоти ва жамият тараккиётини илм билан бевосита боглайди. У узининг «Бахт-саодатга эришув хакида»ги рисоласида инсон камолоти

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 111: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

учун кандай илмлар зарурлигини уктириб утади ва бундай билимлар ичида одамнинг инсон булишидан кутилган максад ва муддаони урганиш, шунингдек, маданиятга оид билимларни эгаллашнинг мухимлигига эътибор каратади.1

Жамиятни илмий англаш масаласи фалсафада XVIII асрдан бошлаб алохида ижтимоий билимлар тизими сифатида шакллана бошлади. Бунда Неаполлик олим ВИКО ЖАН БАТТИСТА (1668-1744 й.),-немис олими, маърифатпарвар ИОГАНН ГОТФРИД ГЕРДЕР (1744-1803 й.), француз файласуфи, утопик социал лойиха муаллифи Сен-Симон Клод Анри (1760- 1825 й.)ларнинг хизматлари катта булади.

Вико Жан Баттиста тарихий жараёнларнинг объективлиги хакидаги гояни илгари сурди. У «Миллатларнинг умумий табиати тугрисидаги янги фаннинг асосланиши» китобида ер юзидаги барча миллатлар тараккиётининг тарихий айланма назариясини ишлаб чикди, ва бунда ижтимоий хаёт шаклларини узаро алокадорликда олиб урганди ва ижтимоий хаётга бутунлик сифатида ёндошди2.

Гердер Иоганн Готфрид «Инсоният тарихи фалсафасига дойр гоялар» асарида Германия ижтимоий тафаккурида XVIII аср охирларигача хукм сурган теологик карашларни бартараф этишга харакат килди, социал тарихийлик гояларини ривожлантирди ва биринчи булиб ижтимоий тараккиёт гоясини илгари сурди3.

Франция революция оркали уз максадига эриша олмаганини курган Сен-Симон кашшоклик туфайли келиб чиккан ва ижтимоий мулкни мулксизлар уртасида таксимлашга интилган революциялар жамиятни парокандаликка, бошбошдокликка олиб келади; бунга йул куймалсик учун жамиятни урганиш, илмга асосланган ижтимоий тизимни яратиш зарур, деб хисоблайди.4 Сен-Симон жамиятни конуний ривожланувчи бир бутун организм, деб билади. У жамият тарихини тадкик килиш инсониятни цивилизацияли тараккиётда турли сиёсий иллюзиялардан асрайди, деб таъкидлайди. Унинг фикрича, жамиятнинг асосий жихатларини урганмок учун кишиларнинг реал фаолиятларипи тадкик килиш лозим. Сен-Симон инсон хакидаги фан (ижтимоий физиология)ни ишлаб чикади.

Немис мумтоз фалсафасининг йирик вакили Георг Вильгелм Фридрих Гегель (1770-1831 й.) ижтимоий билиш сохасида узига хос ижтимоий-тарихий концепцияни илгари суради. Унинг карашларида табиий, тарихий ва маънавий дунё ягона жараён сифатида талкин килинган, бу жараённинг хар бир кисми бошкаси билан ички атокадорликда экани ифодаланган. Гегель жахон тарихини ягона, объектив конуниятли жараён сифатида урганди. Гегелнинг катта ютуги шунда

' Жахон фалсафаси тарихидан лавхалар. 1-кисм. - Т., Узбекистон файласуфлар миллий жамияти нашр., 2004 йил, 115-116 бетлар2 Фалсафа. Комусий лугат. - Т., «Шарк» нашр., 2004 й., 74-бег.' S'uia ерда. 88-бег.4 Уша ерда. 363-бет.

111

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 112: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

эдики, у бугун моддий ва маънавий борликни, шу жумладан жамиятни доимо ривожланиш жараёнида олиб каради, жамият тараккиёти масаласига диалектик ёндошди. Лекин Гегельнинг тарих концепцияси муайян даражада чекланган эди, чунки у тарихий тараккиёт сабабларини «мутлок гоя», «рух иродаси»дан иборат, деб билди ва ижтимоий тараккиётни Прусс монархияси билан чеклаб куйди. Жамиятни тахлил этишнинг диалектик методини асослаб берганлиги Гегель фалсафий карашларининг энг катта ютуги эди.

Ижтимоий билиш хозирги давр фалсафасининг хам мухим муаммоси булиб хисобланади. Инсон уз онги, тафаккури билан жамиятни била оладими? Унинг ижтимоий билимлари кай даражада хакикат була олади? деган саволларига жавоб хозирги давр фалсафасида ижтимоий билишга дойр 2 хил муносабатни келгириб чикарди. Бу натурализм ва гуманитаризм фалсафий йунапишларининг шаклланишига туртки булди.

1 - кургазмали чизма:

ИЖТИМОИЙ БИЛИШНИНГ ХОЗИРГИ ЗАМОН ГА ХОС ТАЛ КИНИ(фалсафий йуналишлар)

НАТУРАЛИЗМ ГУМАНИТАРИЗМ

Табиий ва табиий- техник билимларнинг ахамиятини бурттириш асосида гуманитар соха, яъни ижгимоийбилимларнинг кераги йуклигини «асослайди».

Ижтимоий билимлардан бошка билим сохаларини эътиборга олмайди;гуманитар онг ва ижтимоий билимларни мутлакЛаштириш гоясини илгари суради.

Натурализм йуналиши тарафдорлари табиий ва ижгимоий билиш орасида хеч кандай фарк йук, деб хисоблайдилар. Поляк олими Е.Топольский тарихий билишни инкор килади. Унинг фикрича, тарихни билишга дойр муаммолар бир вакгнинг узиДа билишнинг бошка шаклларида хам мавжуд. Бундан табиий фанлар сохасидаги билимларгина хакикий илмий булиши мумкин, деган хулоса чикарилади.1 Г'арчи бу караш хозирги давр фалсафасига хос хисобланса-да, аслида бундай карашларнинг илдизи Евронага, XVII-XV1II асрларга бориб такалади. Маълумки, XVil-XVIII асрларда табиатшунослик ривожланиш боскичига кирган, механика энг ривожланган фан эди. Механика конунларини жамиятни тушунишга татбик этиш мумкин, деган караш юзага келди.

' Билиш фалсафаси. - Т., «Университет» нашр., 2005 йил, 19!-бет.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 113: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

Шундай нуктаи-назар немис олими Генрих Риккерт (1863-1936 й.) карашларига хос. У фанларни тарихий фанлар ва конун яратувчи фанларга булади ва уларни узаро бир-бирларини инкор этувчи сохалар, деб билади. Унинг фикрича, табиий илмий билиш умумий конуниятларни билишга каратилгандир; тарих булса, ягона, бетакрор ходисаларни урганади. Риккерт уз карашларида тарихий конуниятларни инкор этади.1

Иккинчи нуктаи-назар - гуманитаризм: Мазкур нуктаи-назар янги тарих фалсафаси намоёндалари немис олими Освальд Шпенглер (1880- 1936 й.), инглиз олими Арнольд Тойнби (1889-1975 й.) асарларида акс этган.

Ижтимоий билиш илмий билишнинг узига хос куриниши хисобланади. Илмий билиш оламни чукур, атрофлича урганишни талаб килади. Илмий билиш натижалари илмий билимларда, фан мазмунида уз ифодасини топади. Ижтимоий билиш жамият, инсонни чукур урганишни талаб килади.

Ижгимоий билиш - жамиятни, унда кечаётган ижтимоий ходиса, жараёнларнинг мохиятини, уларнинг келиб чикиши, яшаши ва ривожланиши конуниятларини билишдир. Ижтимоий билишдан кузда тутилган максад жамият, инсон, ижтимоий тараккиёт хакидаги объектив мазмунга эга билимни - ижтимоий хакикатларни хосил килишдир.

Ижтимоий хакикат деганда ижтимоий билимларнинг ижтимоий борликка, жамиятга мое келиши (адекватлиги) назарда тутилади.

Ижтимоий билиш узининг биркатор жихатлари билан табиатни билишдан фаркланади.

- Жамият - моддий оламнинг энг мураккаб куриниш. Жамиятни билиш деганда, унда кечган ва кечаётган вокеа-ходисаларни, ижтимоий жараёнларни англаш назарда тутилади.

- Жамият уни ташкил этувчи кишилар, турли ижтимоий гурухлар, тарихий-этник бирликлар фаолиятларининг барча куринишларини хамда уларнинг махсул-натижаларини уз ичига камраб олади. Жамият уз-узидан шаклланувчи, уз-узидан ривожланиб борувчи ижгимоий тизим. Бу тизимнинг барча хусусиятлари кишилар фаолиятлари оркали намоён булади. Демакки, жамиятни билиш деганда аввало кишилар фаолиятларини ва т у фаолиятнинг асосий мотивлари (кишиларнинг максад-манфаатлари)ни тахлил этиш назарда тутилади. Кишилар фаолиятлари мохиятини англаш жамият хакида чин билимлар хосил килиш имконини беради.

- Одамлар фаолиятлари жараёнида узаро бир-бирлари билан алока- муносабатга киришадилар. Шу маънода жамият кишилараро объектив тарзда содир буладиган ижтимоий алока ва муносабатларнинг махсули ва куринишидир. Бу алока ва муносабатлар жамият хаётининг барча сохаларини, моддий ва маънавий хаётни камраб олади. Шундай экан.

1 Гарб фалсафаси. -- Г., «Шарк» нашр., 2004 йил 60!-бет.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 114: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

жамиятни билиш учун ундаги мавжуд турли ижтимоий алока ва муносабатларни урганиш талаб килинади.

- Ижтимоий билиш ижтимоий эхтиёж ва манфаатларни урганишга каратилган булади. Ижтимоий манфаатларда эса тарихий зарурият уз ифодасини топади. Тарихий заруриятни англаш жамиятдаги узгаришларнинг мохиятини англаш асосида юзага келади.

- Фалсафий тафаккур оламга, шу жумладан жамиятга диалектик муносабатда булишни такозо этади. Жамият узида узлуксиз харакат, узгариш, тараккиёт жараёнларини кечирадиган ижтимоий тизимдир. Бу узлуксиз кайта шаклланиб, ривожланиб борадиган ижтимоий билимларда уз ифодасини топади.

Ижтимоий билиш узининг мазмуни, кандай максадга йуналтирилганлиги, таркиби, унда кулланиладиган узига хос усул ва воситаларига кура билимнинг бошка куринишларидан фаркланади.

Ижтимоий билимнинг мазмунида жамият хаёти тулалигича, барча алока ва муносабатлари билан бирга яхлитлик, бир бутунлик сифатида акс этади. Бу хол жамиятни тугри англаш, тараккиёт тенденцияларини аниклаш имконини беради.

- Ижтимоий билиш жамият хаётини тугри англаш ва шу асосда онгли фаолият курсатиш имконини беради. Жамиятни билиш уни окилона бошкариш ва келажак тараккиёти истикболларини аниклашда мухим ахамиятга эга булади.

- Ижтимоий билиш таркиби деганда:а) ижтимоий билиш субъекти;б) ижтимоий билиш объекта;в) ижтимоий билимнинг узи назарда тутилади.Ижтимоий билиш субъекти - инсон (тадкикотчи), объекта - жамият

хаёти.Ижтимоий билиш мураккаб диалектик характерга эга жараён булиб

хисобланади. Умуман илмий билиш, шу жумладан ижтимоий билиш узвйй равишда узаро бир-бири билан боглик булган икки даражада намоён булади:

1. ижтимоий билишнинг эмпирик даражаси;2. назарий даража.Ижтимоий билишнинг бу икки даражаси уз мазмунига кура, кузда

тутилган максади хамда билимни хосил килишда кулланиладиган усулларга кура узаро бир-биридан фарк килади.

1 14

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 115: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

К,аранг: 2 - кургазмали чизма:

ИЖТИМОИЙ БИЛИШ

Максад: чин билим хосил килиш (ижтимоий хакикат). Ижгимоий билимларнинг ижтимоий борликка мос келиши (адекватлиги)—

ижтимоий хакикат.

ИЖТИМГ ” ДЛАРИ

ЭМПИРИК БИЛИШКузатиш Статистик усул Ижтимоий эксперимент Хужжатлар, манбалар

НАЗАРИЙ БИЛИШТарихийлик ва мантикийлик Моделлаштириш Тарихий аналогия Ижтимоий башорат

билан ишлаш

Эмпирик билиш жараёнида урганилаётган ижтимоий объект хакида дастлабки билимлар хосил булади.

Бу билимларнинг кайта ишаниши, махсус методлар кулланиши натижасида ижтимоий объекг хакида чин билимлар хосил булади.

Эмпирик билишда дастлаб кулланиладиган махсус усул кузатиш, деб юритилади. Кузатиш методи энг кадимги даврлардан бошлаб кулланилган. Кузатиш методидан фойдаланишда унинг узига хослигини хисобга олиш мухимдир. Кузатув оркали муайян ижтимоий жараёнлар, кишилар, ижтимоий гурухларнинг хатти-характалари, фаолияти урганилади. Кузатув хар хил методларда олиб борилиши мумкин. Буларга: а) мунтазам кузатув, маълум бир вакт мобайнида давомли кузатув: б) эпизодлик кузатув; в) дача шароитида кузатув, г) махсус лаборатория шароитидаги кузатувларни мисол килиб олиш мумкин.

Кузатув методидан тугри фойдалана билиш мухим ахамиятга эга. Бунда кузатувнинг максадини аник белгилаш, объектнинг холат, хусусиятларига эътибор бериш; кузатув натижаларини кайд килиб бориш; тупланган натижаларни математик статистика методлари ёрдамида хисоблаб чикиш талаб этилади. Ижтимоий жараёнларни кузатиш табиий жараёнларни кузатишдан жиддий фаркланади. Табиий жараёнлар кузатилганда инсоннинг объектга таъсири унда муайян бир узгаришни хосил килиш шарт эмас. Табиий жараёнлар кандай булса, шундайлигича, ёки махсус лаборатория ишлари жараёнида у р г ш ш л и ш и мумкин. Ижтимоий жараёнларни кузатиш деганда жамият аъзолари: алохида кишилар, ижтимоий гурухлар фаолияти, хатти-харакатлари, муносабатларини урганиш назарда тутилади. Бунда кузатувчи кузатиладиган объектга бефарк була олмайди. Ишонарли натижани кулга киритмок учун купрок ичдан кузатиш усулидан фой далани л ал и. Кузатувни

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 116: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

урганилаётган объект (инсон, муайян ижтимоий гурух)ни шу жамоага аъзо булган бошка одамларга киёслаш оркали амалга ошириш мумкин булади. Кузатиш ижтимоий объектларда хронокарталар юритиш шаклида олиб борилиши мумкин.

Статистика маълумотларидан фойдаланиш билвосита амалга ошириладиган кузатув хисобланади. Бунда тадкикогчи ижтимоий хаётни урганиш учун статистик маълумотларни туплайди, тахлил килади, узаро бир-бирлари билан солиштириш оркали муайян хулосалар чикариш имкониятига эга булади. Жамият хаётининг талай томонларини урганишда статистик усулдан. махсус ишлаб чикилган бошка ёрдамчи усуллардан фойдаланиш мумкин.

Ижтимоий билишда эксперимент усулидан кенг фойдаланилади.Ижтимоий эксперимент методини куллашда унинг узига хослигини

инобатга олиш лозим булади. Гаи шундаки, табиий фанлар доирасида кулланадиган эксперимент турли фактларда такрорланса хам, айнан бир хил маълумот олиш имконини беради. Ижтимоий эксперимент бундан фаркли уларок конкрет тарихий вазиятни хисобга олишни такозо этади. Турли даврларда ва турлича шароитда утказиладиган ижтимоий эксперимент хулосалари бир хил чикмайди, албатта.

Ижтимоий экспериментда урганилаётган объектни бошка ижтимоий объектлардан ажратиб олиш кийин. Шунинг учун хам социач эксперимент натиж атри доимо яхши натижа беравермайди. Ижтимоий шарт-шароит. мухит экспериментнинг ижобий натижаларини таъминлаб бермаслиги мумкин. Ижтимоий эксперимент натижалари жамият амалий фаолиятида куллашга йунатгирилган булади.

Ижтимоий тадкикотларда хужжатлар, манбалар тахлили мухим урин тутади.

Ижгимоий билишнинг эмпирик боскичи ижтимоий объект хакида дастлабки билимларни хосил килиш имконини беради, лекин бу хали ижтимоий хаёт муаммоларини чукур урганиш учун етарли эмас.

Шунинг учун хам ижтимоий билишнинг нисбатан юкори даражаси талаб этилади.

Бунда кузатиш, эксперимент натижасида хосил килинган дастлабки билимлар махсус методлардан фойдаганган холда кайта ишланади, урганилади. Назарий билишда ижтимоий жараёнларни чукур урганиш ва унда махсус методлардан фойдалана билиш талаб этилади. Назарий билиш методларига тарихийлик ва мантикийлик, моделлаштириш, тарихий аналогия, ижтимоий башорат кабилар киради.

Тарихийлик ва мантикийлик методи: биз урганилаётган объектни чукур англамогимиз учун унинг келиб чикиши, асоси нималардан иборат эканини аниклаймиз. Тарихийлик объектнинг реал тарихини урганишни, унда мавжуд булган ходисаларни аниклашни талаб этади. Тарихий далилларни мантикий асослар билан бериш объектни тугри англаш имконини тугдиради.

116

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 117: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

Моделлаштириш усулида ижтимоий жараёнлар мохиятини англаш учун объект асос була олмаган шароитда унинг ухшашини яратши ва шу асосда урганиш назарда тутилади.

Юкорида таъкидлаганимиздек, ижтимоий билиш жамият, ундаги ижтимоий жараёнларни тугри англаш ва бахолаш, жамиятни илмий асосда бошкариш имкониятларини яратади, шунингдек жамият тараккиёти истикболларини олдиндан кура билиш мумкинлигини далиллайди. Буни куйидаги кургазмали чизмада акс эттириш мумкин:

3 - кургазмали чизма:

Инсон уз келажагини тахмин ва гумонларга асосланиб эмас, балки фан амалиётининг чукур илмий хулосаларига асосланиб билиб олади. Бундан жамиятни илмий билиш унинг келажагини прогноз килишга ёрдам беради, деган хулосани чикариш мумкин. Инсон ва инсоният билимлари бугунги хаёт нотекисликларини тушунтирибгина колмай, келажакни олдиндан кура билишга имкон яратади.

Башорат (прогноз) бирон-бир ходисанинг келажакдаги холати хакидаги илмий тадкикотларга асосланган эхтимолий характердаги мулохаза. Башорат а) табиий-илмий; б) ижтимоий куринишларда намоён булади. Ижтимоий башоратдан жамият хаётида кенг фойдаланилади; улар ёрдамида фан ва техника тараккиёти прогнозлари, иктисодий прогнозлар, сиёсий прогнозлар илгари сурилиши мумкин. Фан ва амалиёт жамиятни олдиндан билишнинг энг ишончли куролидир.

Жамият хаётини чукур ур га н и ш д а юкорида баён этилган методлар билан бир кагорда эксперт бахолаш, экстраполяция, тарихий аналогия, компьютер оркали намуналаштириш методлари хам кулланади.

Экстраполяция бирон-бир ходисанинг муайян бир кисмини кузатиш натижасида олинган хулосани бошка кисмга, бошка худудга, ёки келгусига татбик этишни назарда тутади.

Эксперт бахолаш - тарихий жараён хакидаги чукур ва аник илмий тасаввурларга, илмий тадкикот натижаларига таянган холда бахс юритиш. Тарихий аналогия бирон-бир жараён, ходиса хакида утмиш ходис&гарига караб хулоса чикаришни назарда тутадиган метод хисобланади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 118: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

Ижтимоий билиш аввало жамият тараккиёти конунларини очишга ва шу асосда онгли фаолият курсатишга ёрдам беради. Жамият тараккиёти конуний жаоаён, унда амал киладиган конунлар умуминсоний характерга эга. Айни вактда бу конунлар алохида олинган мамлакатда узига хос гарзда амал кил ад и.

Маълумки, жахон микёсида мустамлакачиликнинг тугатилиши янги боскични, мамлакатларнинг демократик тараккиёт боскичини бошлаб берди. Бу холни Узбекистон мисолида куриш мумкин. Узбекистон ижтимоий тараккиётининг узига хос «узбек модели» мамлакатимизнинг ижтимоий билиш сохасидаги кулга киритган катта ютуги хисобланади ва мамлакатимизнинг тараккиёт истикболларини узида акс эттиради.

Бу модель Республика Президента Ислом Каримов томонидан ишлаб чикилган ва унинг «Узбекистоннинг уз истиклол ва тараккиёт йули», «Узбекистон XXI аср бусагасида: хавфсизликка тахдид, баркарорлик итртлари ва тараккиёт кафолатлари», «Узбекистон XXI асрга интилмокда», «Узбекистонда демократик узгаришларни янада чукурлаштириш, фукаролик жамиятини шакллантиришнинг асосий йуналишлари» каби асарларида уз ифодасини топган. Унда тугри курсатилганидек, бизнинг бош стратегик максадимиз ижтимоий йуналтирилган бозор муносабатлар ига боскичма-боскич утиш оркали хукукий демократик давлат ва эркин фукаролик жамиятини барпо этиш дан иборат. Айни вактда тараккиётнинг хар бир боскичи - янги муаммолар ва уларни бартараф этиш йулларини ишлаб чикишдан иборат. Бунга жамиятни илмий билиш асосида эришилади. Таъкидлаш жоизки, мамлакатимизда олиб берилаёгган ислохотлар, ички ва ташки сиёсатимизнинг мазмуни айнан ижтимоий билиш натижаларига таянади. Белгиланган стратегик максад — келажаги буюк г.твлат, гараккий этган мамлакатни барпо этишдан иборат.

Адабнётлар;1. Каримов И.А. Узбекистон XXI аср бусагасида: хавфсизликка

тахдид, баркарорлик шартлари ва тараккиёт кафолотлари.- Т., «Узбекистон», 1997 йил, 2 1 1-227-бет.

2. Каримов И.А. Узбекистон XXI асрга интилмокда. - Т., «Узбекистон» 1999 йил.

3. Каримов И.А. Узбекистоннинг уз истиклол ва тараккиёт йули. - Т., «Узбекистон» 1992 йил.

4. Фалсафа асослари. - Т., «Узбекистон», 2005 йил, 365-370, 372-376 бетлар.

5. С.Э.Крапивенский. Социальная философия. - Москва, «ВЛАДОС», 1998 йил, 380-404 бетлар.

6. Фалсафа. Укув кулланма. - Т., «Шарк», 1999 йил, 433-445 бетлар.7. Билиш фалсафаси. - Т., «Университет» нашр., 2005 йил, 197-212

бетлар.

118

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 119: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

8. О.Г.Данильян, В.М.Тараненко. Философия - Москва, изд. ЭКСМО, 2005 г., стр. 449-458.

9. Карима Туленова. Предвидение и реальность. - Т., «Узбекистон миллий энциклопедияси» илмий нашр., 1998 йил.

10. Fap6 фалсафаси. - Т., «Шарк», 2004 йил.11. Жахон фалсафаси тарихидан лавхалар. 1 кием - Т., Узбекистон

файласуфлар миллий жамияти нашриёти, 2004 йил.

Таяич тушунчалар:Билиш, илмий билиш, ижтимоий билиш, ижтимоий хакикат,

ижтимоий билишнинг эмпирик боскичи, ижгимоий билишнинг назарий боскичи, ижтимоий билиш методлари: кузатиш, статистика, ижтимоий эксперимент, хужжатлар билан ишлаш, тарихийлик ва мантикийлик, моделлаштириш, тарихий аналогия.

Назорат учун саволлар:1. Ижтимоий билиш деганда нимани тушунасиз?2. Ижтимоий билишдан кандай максадлар кузда тутилади?3. Ижгимоий билиш табиатни билишдан кандай хусусиятлари билан

фаркланади?4. Ижтимоий билишнинг боскичлари деганда нима назарда

тутилади?5. Ижтимоий билишнинг таркибига нималар киради?6. Ижтимоий билишнинг эмпирик боскичида кандай методлардан

фойдаланилади?7. Ижтимоий билиш назарий боскичида куллациладиган усулларни

сананг ва изохданг.8. Ижтимоий башорат нима?

119

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 120: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФА · 2020. 10. 23. · эстетика, мантик, сиёсатшунослик каби фанлар мустакил равишда ривожлана

Босишга рухсат этилди 10.03.2008 й. Бичими 60/84. 1/16 хисоб-нашриёт табоги 7,0 шартли бома табоги 7,50

Times New Roman гарнитураси. Адади 200 нусха. Буюртма № 43

“STAR-POLIGRAF” ХФ босмахонасида босилди. Тошкент, Беруний ку’часи, 1-298.

120

www.ziyouz.com kutubxonasi