ИФЫМҬАҚУА

A K V A _ 1Q74 А ш э й у т ы ж ь ы р т аА у / 4 „ А Л A LU A P А “

С(Абх) К 66

Иеиқуиршәеит, агьхьаж әеи ашьҭахьажәеи ис&ит

афилологиатә наукақуа рдоктор X. C. Бҕаж әба

•Аредактор Ҷ. K. К оҕониа

M - S 22 © Ашәҟуҭыжьырта «Алашара», 1974

И УА К О Ҕ О Н И А

Е и цы р ды р уа ап,суа поет U y a К оҕониа ип,сҭаза- реи и р 'еиащ еи уанры зхуцуа , гуа л а с икаум царц залш ом иаџьал қунам гала иахьизны куаз, игуаху- тды дахьӡартә еиг^ш. аҧ сы н ҵры ахьинамҭаз. У лахь еиқунацоит даҽакгьы : ацыхутәантәи аш ы қусқуа раан — М осква аинститут данҭаз, идеиалеи сахьар- кы ралеи азҳара данаҿы з — иап^ицаз аҩ.ымҭақуа- гьы рхабар ы кам куа иныбжьаӡит. Уи иаҷыдан, Ап)Сны иааниж ьы з уаанӡатәи инапш м ҭ ақуагьы ир- замуит. И цаз шьҭа иузы рхы нҳәуам . A y c зл оу — апоет иҭынхаз алитературатә рҿиамҭа ауп. Уи иацанак 'уа еиҳарак 1925 ш ы қусанӡа ии@.ыз ажәеин- раалақуеи апоем ақуеи ш ракуугьы , аамҭа иазмыр- хуанчеит, акыр иаг^саны аҧ суа литература аҭоу- ры х иалалеит. Уи, ҳәарас иаҭахыузеи, уаш я игу шьҭнах‘уеиҭ, 24 ш ы қуса зхы ц уа з, абаҩ.хатәра змаз арп,ыс ирҿиамҭақуа зегьы еибганы ишаанымхаз- гьы.

И уа Абас-иҧа Коҕониа диит март мза ж әаха, 1904 ш ы қуса рзы, Кутол ақыҭан, анхасш иҭаацәа- раҿы. Уака аицбыратәи аш кол даналга, 1919 шықу- са рзы дҭалоит Акуатәи арцах&ратә семинариа. Apu ам енш евикцәа рдиктатура аш ы қус б а а ^ сқ у а раан акун: аџьаж әлар рҧсҭазара хьанҭан, Апусны нха-

ралеи цара-ды рралеи еиц ахаӡаны икан, а<&ыцха- хара иаҿыз artjcya культ урагьы иара у б а сц эк ьа аҭагылазаашьа уадааы н.

А бри аамҭазы асеминариаҿы аҧ сш әа дирцон Д. Гулиа, ускан аҭыцра иалагаз раҧхьатәи аі^суа газеҭгьы («А ҧ сн ы ») редакторе даман. У и ибзоу- рала асеминариаҿы еиҿыркааит алитературатэ к р у ­жок, уи иҭнажьуа иалагеит анапылаҩ.ыратә ж урнал «Ашарі>,ы-ецэа». Алитературатэ круж оки ажурна- ш русура дацгьыҳәаны иҽалаирхут ҿыц аҩ.ра напы азыркыз I iy a Коҕониагьы.

Асовет мчра Аҧ сны ианы ш ьақугы ла ашьҭахь, асеминариа ацы нхурас апедагогтә техникум аадыр- тит. Ҧ ы хьа асеминариаҿы ац ар а зцоз, И уагьы дна- лацаны , апедтехникум иҭалеит. Атехникум ицҭаз (М . Аҳаигба, 3. Д арсалиа, И. П апасқьы р) излар- гуалаш әо ала, И уа имааш ьарала, ицарала арцаві- цәа дыргуапухон, иказш ьеи игуразреи рыла иҩ.ыз- цәа бзиа дырбон.

1920 ш ы қуса рзы агазеҭ «Апусны» аҿы иркьыпу- хьит ж әаф ш ы қуса ирҭагылаз И. Қоҕониа иажәеин- раалақуеи истатиақуеи. Арҭ иахьа уаж әраанӡагьы , шамахамзар, уаҩ.ы ды рхым цәаж әаӡац. Рагҕхьатәи истатиа «Зака ихы рҽеигозеи ацара!» анылеит агазеҭ аабатәи аномер. A paka уи деигурҕьоит суа газет; аҭыцра ш ы қусы к ахьахы ц ы з, уи хьа а с имоуп аП)Ст;азаараҿы икоу азалы м дарақуа, ацәгьа- рақуа, «аҕьы чра м ы ж да» азааргӡа. А гур а ганы ды- коуп: ацәгьа-мыцәгьа, ацәы хцәы ф ара акаж ьразы ацара-ды рра уаҩ.ы иш ицхы раауа, диш рманш әало. Н асгьы , иара ацара дазызкыз, аш кол аҭалараҿы ицхрааз абзиара дырганы, абас и<&уеит: «Р ы ххь згааит еҭынхацәа, цхы раара сызҭаз, иҭабуп ҳәа

ласҳәоит М ы иіьа Чачба игь,ҳәысх ац ар ахьы схы зырхаз, щ а б у п ҳәа расҳәоит A k ya асеминариа а р ц а щ э а , сара сы зды зкы лаз, срыҳәоит аринахыс- гьы рылаП)Ш ҳхы заарцы ...»

A pu астатиа аам ҷы дахазгьы , агазеҭ ианылеит ицегьы : « К уд р ы аувзд аҿы икалаз аж әабж ь», «А куа абааду». Арҭ астатиақуагьы ускан ап>сҭаза- ра зҭагылаз сахьақ уак аадырпушуеит.

Уаж әы ҿы ц ари аш әку ианаҳцо, агазеҭ «Ап,сны» ианы лахьаз акык-ҩ.бак аж әеинраалақуа («А ҧ сны », «Аҳы, аП)Сацәа!», «Х,гылап, саш ьа!», «И и ун мза иқун...») иудырбоит апоет икалам рапухьатәи аг\)ЫШәара. Урҭ макьана иш ымш әыцгьы, напы ҕуҕуала иш@.ымгьы, урывсыртә икам, еиҳараӡак ацака хьа ла уазнеир. А ріуы зба И уа иП)Садгьыл хуцы бзиа ибон, иж әлар ацәгьа-м ы цәгьа каж ьны, ацара- ды рра амҩ.а ианылар иҭахын. У и иазкны абас ааП)Хьара каицоит: «А ҳы , шьҭа аҧсацәа, ҳнеихап ҳа ^ хьа к а , зы ӡб а ху ҳа ҳа уа алаш арахь... Хаз-хазы ыкумкуа ҳдәы қула п ҳарҭ зегьы...». Ж әеинраалак аҿы ҳаҧхьоит:

Бзиа жәуааит акры зуқуо,ЗыП)Садгьыл азы имааш ьақуо,З уааж әлар рзы ихуарҭақуо,А бзиарахь изырг^шқуо!

Арҭ ацәауәақуа иаҳгуаладыршәоит Д. И. Гулиа иаокәеинраала «Ааҧ ы н» (1910) анцәамҭа:

1 Аполковник М. Чачба иҧхәыс — Нина Ҭома-иҧҳа аҧ- суаа рҿы вмааҧылгон акультуратә-ла.хтыра усура, уртрхучкуа казенла ашкол !рхадараҿы дрыцхыраауан. У » Қарт; еиҿыл- кааит гуҧаык аҧсуа хучкуа рзы аинтернат, нас уи аинтер- ііат Гаг рак а ииаргеит. Нина. Чачба лыбзоурала уака аі^суаа ^^»ыр©ы а'цара роуит, нас акыр иаҧсаны икалент.

Бзиа жәуааит инхақуо,Ҧ хӡаш ала кы рзуқуо,Џ ьабаала илазцақуо,А хы м хуацәа зааӡақуо.

A iycya литература аш ьаҭ аш ы ипоезиа И . Коҕо- ниа рагухьатәи ишымҭақуа џьара-џьара ирныҧ- шуеит. A pu џьашьатәӡам. Ускан апоезиа напы азы рк'уаз зҿыпушраны иказ Д . Г у л и а ирҿиамҭа за ц әы к акун, аж әлар рпоезиа аӡба ху ҳамҳәозар.

A c акун даналагоз, аха нас И. К оҕониа апоезиа- ҿы ихатәы мҩ.а даны ланы иҿынеихеит, иара иҩ.ы- ш ьагьы егьырҭ и р ы л а м ш ш ьо икалеит.

\ / И уа Коҕониа дпоетны ды рды руа дкалеит Асовет мчра A n j CHbi ианы ш ьақугы ла ашьҭахь д у к хара им- гакуа, еиҳарак ипоем ақуа анҭыҵ инаркны. 1921 ш ы қуса рзы И уа акомҿар далалоит, Кутолтәи ақыҭ- совет члене даларцоит. 1922 ш ы қуса рзы A n j CHbi- тди аком^ар рконф еренциахь делегате далыр- %'уеит. Агазеҭ «A n j CHbi Кап,ш ь» аҿгьы (иналарш ә- алларш әны акузаргьы ) ишымҭақуа аны рцон. Атех- никум данҭазгьы, И уа Коҕониа A kya аинтеллиген- циа ды рды руа дкалеит. 1924— 1925 ш ы қусқуа раан арака еиҿикааит агусуа литературатә круж оки адраматә круж оки. Уака иара инапхгарала хым- чыбж ь рахь зны к иҭыцуан анапылаҩ.ыратә ж урнал «Аҿар ры бж ьы ».

И. К оҕониа ибзоурала ап,суа литература еиҳа- еиҳа ахы лӡ шьҭыцуа иалагеит. М. А ҳаш ба излеи-

' ҳәо ала, уи «агусуа литература иазҳандаз, акы акны икы лсы ндаз ҳәа ишызцәа еидкы лауа, а л и ­тературатэ круж ок кацауа, анапылаш яра ж урнал ҭыжьуа, aafycapa изы м ды рӡауа ауеура даеы н». Ecaaupa иазҳауан апоет алитературатэ напказара.

1924 ш ы қуса рзы атехникум акны им<&ап,ыргеит алитературатэ круж ок аизара. Уака еизеит A kya инхо аП)Суа интеллигенций ӡәыршы. Агусыш әала иаҧ хьон алиткружок иалоу рҩ.ымҭақуа. Улагҕш ицашәоит абри аизара иазкны аҭып,антәи ауры с газеҭ «Т рудовая А бхазия» ианылаз абарҭ аж әақуа: «Ҷ ы дала иаарылукаартә икан атехникум иҭоу, a x ­il, атэ и акласс аҿы итәоу а ш з а И. Коҕониа иажәеи- нраалақуа, урҭ излаҳды рбо ала, уи абаҩ.хатәра цы да имоуп, насгьы икалам ишахуҭоу ала аус ■ауеит».

1925 ш ы қуса рзы, атехникум даналга, И. Коҕо- 'У Htia иақуикит М осква дцаны ацара дҭаларц. Иара

уи аш ықусан, атехникум дышҭаз хаз ш әкуны иҭы- 'цит и поем ақуа .Ш ар а убаскан, М осквака амҩ.а да- ны қулаш аз аламҭала, Anj CHbi Ж әлар рҵара у с азы акомиссар ихаҭыҧуаҩ, А. М. Ҷоҷуа И. Коҕониа ици- ҵеит абас ала аш әку: «Акуатәи арцаҩ.ратә техни­кум иалгаз И уа Абас-ш уа Ҳоҕониа 1924— 25 ш ықус- қуа рзы еирикааит ап,суа литературеи адраматур- гиеи ркруж окқуа. Уака пара инапхгарала хым- чыбж ь рахь зны к иҭыцуан аж урнал «Аҿар рыб- ж ьы». Apu акруж ок а^ы иааиргушит арҿиаратә ка- зараҿ имоу абашатәра. 1925 ш ы қуса рзы Аҧснытәи Ж әларком цар иҭнажьит ир^иамҭақуа агусышәала. Алитератураҿы И. К оҕониа имоуп абаҩ.хатәра ду. Агуснытәи Ж әларком цар, хымгуада, иахуҭаны Uanj - хьаӡоит уи аинститут иҭалара — агусабара инаҭаз ибаҩ.хатәреи ицара-ды рреи рзы рҳаразы ».х

1 Лцнтата аагоуп М. Лашәоиа истатиа «Апоет Москватәи л!і)Стазаара акнытә». (У ахуаҧ ш аш әку — «Ажәа а ҳәаақ уа», A k y a, 1973). Apaka уи ихы «аирхуоит Москва архив аҿы иааир- 11,1111,14 аматериал ҿы.цқуа; урт иаҳдырбоит Иуа Москваі аҵара

А ж әеинраалақуеи апоем ақуеи р н ат а н гьы ' И уа ■Коҕониа, аҩ.ра даналагаз инаркны, Ап,снытәи ага- зеҭқуа («Ап)Сны», «Аптоны капэшь», «Т рудовая А б ­хази я») рҿы астатиақуа аницон. У aka дрыла- цәаж зон ап,сҭазара аҿа/ухьа аамҭа иқунар- гы лоз азцаарақуа.__) Уи мҩ.ашьо иаҳдырбоит, иаҳҳдап, абри аш әку ианаҳцо астатиақуагьы: «Ш а- ка ихы рҽеигозеи ацара!» (1920) , «X,-Arh)CHbi ашкол- қуеи аҵ ар ақ уеи р ц ы хуа л а ҩ,бака аж әа» (1923) , «А ҧ суа литература» (1925) , «Х,аѣ,суа литература» (1925) , «А куа «Анхаҩ.ы и@.ны» (1925) , « А ц су а бызш әеи алитературеи ракадемиа» (1926) , «Аамҭа анҳау, ҳзам ы цхраары зеи ҳап,суа литература!» (1927) , «Ақыҭа корреспондентцәа, иш әцароуп ага- зеҭ азы аҩ.ышьа» (1927) уба с егьырҭгьы.

Абарҭ астатиақуа иҳарҳәоит апоет аж урналис- тикакны дхуда н ы дш ыкамыз, уи иҭахын ажурна- гист дзы хцәаж әо дахы м куарацакуа, аиаш а иацам- кыкуа, имырбжатакуа, ихы иҭымҳәаакуа ис&ларазы. «Ш ьо ук ы аба-хіуа аж әа ры ла ирҩ.ыша қьаад бҕьы цк адыргоит, — иҩ.уан И уа, — ш ьоукы uka- лаз еилкааны ирыҩ.уазар, изаж әабж ьу хьы ӡҳәа ла данырцаӡом, аӡә ииуз, аӡә ииҳәаз, аӡә дзы қуш әаз ҳда инахы куш а-аахы куиіаны аж әабж ь рьшуеит. Абарҭ реип,ш аж әабж ьқуа митәык рҽигуадырп,- хом аП)Хьаҩ.ы... Ақыҭа корреспондент ииауа аж әабж ь кьаҿзароуп, цқьа еилы ргазароуп, изажәа- бж ьугьы еилы рганы иаызароуп...» Арҭ аж әақуа ра- цәак узры ццом , иахьагьы амч рыманы икоуп.

Аинститут а р ц а щ э а руаӡәы, И уа ажурналист

ш и доз, 1926 шыкуса рзы аокурналисттә гарактиказы Aftya дшыЬаз, апартиа дшалалаз, ичымазара атәы, ѵбас алоет амнс- титут дантаз иҧсҭазара иазкыу ицегьгьы.

изанааҭ дш аманш әалаз, иш ицааиуаз азгуаҭаны,. абас и@.уан: «A tycya кьыгухь азы ҳәан дгылоит акыр- ӡа ихуарҭоу ажурналист. Д ааш ьом , бзиа ибоит ажурналист изанааҭ. Амилаҭтә зцаараҿы , еиҳарак дры зҿлы м ҳауп аекономикатә зцаарақуа . А уры сш әа иҳәоит, ауры с газеҭ аҿгьы аусур а илшартә еигуш».

И ара аинститут акы нгьы Pfya К оҕониа иҽадца- ланы ацара ицон, акруж окқуа дрылан, аж әахуқуа каицон. A xa ишгуазыкалоз, ихаиршҭуазма ирҿиа- ратә усура, уигьы , уахы ла акузаргьы , аамҭа азигушаауан, избан уҳәар И уа и гуаеы апоезиа амцабз еихсы ҕьра амамызт. Atxoer, илитературатә рҿиаразы аамҭа ахьизы м хо хьаас икацаны , абас ис&уан:

Еҳ, аамҭа, аамҭа,У абацои угуырны,Исцәуӡоит есымша Асааҭқуа ж әпакы!

1927 ш ы қуса рзы И уа Коҕониа игусҭазара^ы икалеит к р ы зца зк 'уа ахҭыс — абри аш ықусан, март мза 23 рзы уи дрыдыркылоит апартиа ачлен- рахь кандидате.

И уа ацареи азеигуш уси, ихы мшаҭакуа, иҽри- T1OH данхуцы з инаркны: ихы дзеицаҳауамызт, уи ахагьы имамызт. М осква аинститут данҭаз игыз рацәан: ифатә-ижәтә акузааит, имаҭәа-иҩ.ыҭәа аку- зааит. Иҭаацәагьы ицхраартәы икамызт. Ускан, амчымхара дызҭагылаз аахтны ианицоит Агусны Асовнарком ахантәа@.ы H. Л а к об а иахь ии@.ыз арзаҳал. У aka ҳагухьоит: «...М осква Ажурналистика аинститут аҿы ацара сцоит... Исоуеит 10 мааҭк ас- типендиа, уи ар ц ага ш әкуқуа раахуара зац әы к

■ауп изызхо. А ӡы н маҭәа амамзаара иахкьаны цыП)Х, шамахамзар, сҩ.ызцәеи сареи ҳзы&маз ауада-

■ҿы стәан, ац ар ахьы анеирацәкьагьы сцәыуадаҩ.ын. С зы хш аз сҭаацәа рахьтә ацхы раара са қ угуҕ ‘уам, избан акузар, М осква ацара санҭала ашьҭахь саб дыҧсит, иаанхеит аусура злы м ш о 6-ҩ.ык. Арҭ зегьы ацхы раара рҭахыуп, аха сара срыхуартә еип,ш алш ара сымам...»

А бас ауадаҩ.рақуа дырҭагылан, у и аныіуигит игуабзиарагьы. Уаанӡагьы игуабзиара д ахашіиаа- лон, 1925 ш ы қуса рзы иҩ.уан:

Стәаз, цк,ьа схуцы п, сеиҭахуцып,С гу сҭахуцып, сыччарым,Усгьы аамҭа таку насхызгап,Xapa сзымцаргьы, егьоурым.

Ус, хы -ш ы қусака набжьысит. Аҿаанахеит игум- бы лџьбараха 1928 ш ы қуса. И уа аинститут далгара- ны маҷӡак акун игыз, аха ичымазара аҽарҕуҕуан, ианамраӡеит. Ианамуӡа, дшычмазаҩ.ыз Ап,сныка дааргеит, аха ирыгҕҳақуа уаш әш ды рахахьан, иар- гьы ам цху имч кагусахьан, дцы кукуахьан , аратәи а ҳауа гьы хуарҭас имоуит. Иҭаацәа, ік&ызцэа-иіуыз- цәа еихьы с-еиҧ ы суа иш идгылаз, ииуль 14 рзы И уа Коҕонна и/усҭазара далцит.

И уа Қоҕонна иҧ сра л а хьеи қ уц а р а дуны ика- леит aiijcya ж әлар рзы. «Е ц әа џьа а» аном ерқуа ѵуакы (№ 4-5) апоет ихьӡала иҭрыжьит. И уа агусуа литературазы дзыгусаз, иаамҭамкуа Utycpa иахцәа- жәеит аП)Суа ш ә к у ш ц ә а : Д . Гулиа , М. Аҳаш ба, 3. Д арсалиа, И. П апасқьы р, П. Ҷкадуа. Д . Г ул и а иҩ.уан: «Хсауыхьа далгоит ацара, ҳ а ц с у а литерату­ра upfbixouT ҳәа ҳш еигурҕьоз, икалазеи?.. Икала-

зеи — ды чм азаауп ҕуҕуала, аҳақьы м цәагьы д ук изик,угуҕ'уам рҳәоит. Apu иара ды зды руаз зегьы ды ды бж ьны ирылашт, р гу канажьит, рнапқуа рываҳаит, аиҳарак atycya литера, ура амҩ.ап,гара- знапы алакыз... Уаж әы иҳаҳаит дыгусит ҳәа, ари зынӡак агукаж ьга... Убас, иамуит ачымазара баа-П)СЫ...»

Аҿар ш ә к у ш ц ә а И уа др агухьагы лаш ы , atycya литература зы рҿиауа аӡә иакуны дрыгухьаӡон. Уи каимаҭла ианыгушуеит август ж әаба 1928 ш ы қуса рзы апоет ҿа Оҭар Д ем ы р џь-urya Оҭҳарантәи И уа иҭаацәа ирзиаы з асалам ш әкугьы . Уи у с баша узагухьом у гу иаацам ххы куа, убаскак ицаҳәцаҳәо икоуп ихуц ра қуа зы рм ж ьы ж ькы з. « С гу иҭоу ра- цәоуп, — иҩ.уан O. Демырџь-игуа, — аха euxa fa- ҳәоуп Cfbi, исзарҳәом. С ы лацәақуа ҩеихы хны сза- ныП)Шылом игуаҕьны сқьа ад изыҩуа... Уахыла- гьы ажәҩ.ан акны а ец әа қуа рацәаны икыдуп, урҭ зегьы цеицеиуеит, аха амза м гы лакуа цқьа лаш ара зыкалом, амза еиҳагьы амра. У бри даҩ.ызан ҳа- иіьа, ҳш а ец әа Иуа... И гуаҕьны исызҳәом ихьӡ. У аж әгьы исы зхацом Ваниа дҳалцит ҳәа аҳәара, баш а агухыӡ уаҩ,ы ианибауа еигуш, илабҿабоу, илабҿабам у сзы м ды руа ауп сигыкоу. А ш ьха сыкан, сқьаадқуа сыманы, ахрақуа сы ркы дгуш ы лауа скы- дын. А хр а қуа — Ваниа иш әкуқуа ркы нгьы енагь игу иҭаз, игусы зыҕраз. Убастәи а ш ы санааи, исаҳаит асоуп икала ҳәа. И сҳәозеи, сгу уа илеи- џьит... У ахы ла амза аныкам, аец әа қуа ыкоуп, аха илаш ьцоуп аіусабара. И ш неиуа, а ц х агуҭа ианына- хы слак, игылоит аш аецәа ҳәа ецәак. Егьырҭ ае- ц әа қуа зегьы рылмкаа уи шагушагууеит, иш гы лалак аш арагьы калоит, ам рагьы хара имгакуа игылоит.

■Убри дасйызан ҳалм ас Ванна, зегьы рылымкаа ди іаецэаха Ап,сны азы дгылан, дым рахахьан, вгьигмызт, аха дахьы зм ы гӡаш аз, ҳагуна ҳара зықу- иіэаш а ачымазара даҳцәагеит... И сҳәары зеи уаҳа, сгу ҧжәоит сахьыҩуа...»

Апоет ҿа иуаз аж әа инароуны иасырбеит, аха еиҕьны аҳәара у а д а щ п .

И уа Коҕониа дж уп иабацәа рнышәынҭраҿы — изгуакьаз Кутол ақыҭан. 1965 ш ы қуса рзы апоет ибака (ибиуст) ықудыргылеит A kya амшын аҿы- қуџн — асасааирҭа « Т билиси» аҿапухьа, уаантәи нак амшын ахь дыіушуеит ап,суа литература на- ӡаӡа зы хьӡ азы нзы ж ьы з аріуыс еицамк.

И уа К оҕониа и@ымҭақуа тематикала (а-хуҭакны рҽыршоит: актәи ахуҭа — иаж әеинраалақуеи истатиақуеи — апоет ихаантәи аамт;а иахцәа- жәоит, аабатәџ ахуҭа ■— ипоем ақуа — аж әлар рҭоу- рыхтә-фырхацаратә ҳәамҭақуа иры дҳәалоуп, ажәытә ҧсҭазара атәы рҳәоит.

И. К оҕониа аповзиа идуны а ху ишьон — идыр- уан уи зыҧ соу, аж әлар рдоуҳатә культура азыр- ҳара иш ацхыраауа, ақунагеи аиаш еи ишашьҭоу, ақунам геи азалы м дареи Uian3Hapkykyaaya. Ҷыда- ла, алирика — аҧ сы иауазны, агу иаҭарџьманны дахуаП)Шуан. Уи, ҳәарада, зш ьапы иқугы лоз аҧсуа поезиазы и^ыц ажәан. Илирикатә хуцырҭақуа ш ьахула иаанарҧшуеит аж әеинраала «Сара сым- ҩа». Апоет хара дыгушуеит, дацәымҩаш ьо ибоит ахақуиҭра зауз аж әлар рьчусҭазара ҿыц, иап,- хьака аамҭа зырлаш о. Man, иауам аанҿасра, ган- ха амҩ.ахыҵра, акуарацара, илхы уп анасып, мҩ,а. Апоет игу ацдымышьҭыкуа, аҧст;азара ҿыц ам т - ла, егьа иуадаазаргьы , дм аанеасӡакуа ҧ хьака

дцаларц иҭахын. У бри ауп ц а к ы с ирымоу абарҭ аж әақуагьы :

Сылща сы қуз, іухьа сцалріп,С гу м еицаж әкуа снеихалап.

И. К оҕониа ис&уеит игуш ьҭ ыхгоу ацәаҳәақуа Асовет мира аш ьақугы лара иазкны. Д реигур- ҕьоит, аш әа рхиҳәаауеит зхы иақуиҭхаз аџьа, «тәрада анхара», а усуц әеи анхацәеи рзеигуиі у с — •асоциализм ргылара, «аҽбы геи аж ьаҳәеи ҕуҕуала изкыу». А ж әлар агуырхага рызҭо, уаанӡа «қьаф- ла инхоз» ам учацәа еигӡара кам цакуа «ҽбы гала ирхлатәуп».

1925 ш ы қуса рзы ииҩ.ыз аж әеинраала «Л енин» a fb i И уа К оҕониа иҳәоит ҳарцаҩ. ду игусра асо­вет ж әлар uiaka ры лахь еиқунацаз, шака р гу иа- цаххы з, аха уеизгьы апоет агура ганы дыкан Л ени н и усқуеи ицареи наӡаӡа имс&ақуцаганы иш аанхоз, избан акузар

Владим ир Л енин иҧ сыз рахь дыкам.Иуасиаҭи иажәеи зегьы бзоуп!И ара и усқуа куарацаш ам ,Имҩ.а иаша аџьаж әлар ануп.

«Ж әа-ш ы қуса цуеит илашоижьҭеи Урыстәы- лан» — абас ахьӡуп И уа иаж әеинраалақуа руакы. A paka деигурҕьаны аш әа рхщ эаауеит Октиабр ду иарлаш аз, зы бҕа еицнахы з, асоциализм ргы лара амҩала а%сҭазара ҿыц аш ка ицо аж әлар:

Ам аганеи аж ьаҳәеи еицы рхы рааныҲҳәынҭқарра ҳагугылоит ҳара...И ж әбом а! Ш әыгуш иш ь, ари афымца

И куеи-цеиуа ақыҭа иш ы рзы ц ш уа!Уи ам@.а ҳ а з қ у у имырвіаиіьо,Ecaaupa иарлаиіоит иара.Есы м ш а ишәҭуеит ари абаҳча,Амилаҭқуа рхақуиҭра калеит.Е сы м ш а илашоит ари а м т ,Ҧ хьака аж әаш ы қусак ҳазну.А џ ь а н х а ш ay су mu еиҩ.ызцәоуп,Аҩ,ыџьагьы цәым заркырак иазцоит...

У и аамышьҭахь иазгуаҭатәуп апоет ибаҩхатә ра­ны илоу даҽакы — зеип,шҭам ала асахьа ҭыхны, пластикала агусабара ааргушра. А ж әеинраала- қуа « А ц ы х цәца», «Аапуынтә хулбы ҽха», «Аш әары - цаҩ, аш ьха», «Аӡын», «И лаш ьцан ац ы х», апоема «Хмыҷ шәарыцаҩ. ныкуаҩы» шаҳаҭра азыруеит И уа апеизажтә лирика каимаҭла дш азказоу. У ака ш әыга рацәала иқуцоуп, еилаарцыруеит А іусн ы аП)Сабара асахьақуа. Урҭ абас ула ихгылоит аі^сы рхоуш әа:

А ж әаан еилы бзаауан Ц әы м заш әа илашаны,А ец әа қ уа ж ж аӡа Инҭалон хланцы .

(«Аҵых ҵәца»)

СахьынаП)Шуаз, ахра-ҿкьара СыП)Са шкуакуала ихкьаӡан,H ac сы цака хл а н ҵ ы лаш ьцан,Гуаҩ.ан, ҳәиш раны илашьҭын.СахьынаП)Шуаз, нырцә аҳаҩ.а И хьӡыркызш әа исҿаП)Хон.К у д р ы агугуаҳәа, еибах-еибафо

А ш ьха асы ҧ са иаҿҩ.ырны, Еихьымӡа-еигуымӡо, игу а м ц - хам ҵуа, А хаҳәқуа еиҿаж ьуа іухьака ицон.

(«Ашәарыца® ашьха»)

А ц аб ы р г ҳҳәар ами, И уа илш он ирмарианы, пластикала, уцәа ианырратәы агусабара аж әала асахьаҭыхра. A y c зл оу — ари агусабара асахьеи, апоет ихуцрақуеи, и гуалакарақуеи нак-аак еилар- суп, р ы ш ьхуақуа еивцоуп . Уака еилалоит ауаҩы ихуцреи агусабареи. А бри ш ьахула еиликаауан апоет Оҭар Демырџь-игуа 1929 ш ы қуса рзы И уа чхьӡни<иылаз аж әеинраалаҿы :

У рмацәаж әози акуарақуа, иум ырцәаж әозизегьы,

И ум ы рҽхуози аш ьха дуқуа , ирхоум цозиагусгьы...

И ахьа уаж әраанӡагьы И уа Коҕпниа аҧхьаҩ.цәа сиҳарак дырдыруеит ипоем ақуа рыла. Ж анрла урҭ алиро-епикатә поезиахь игухьаӡоуп, апоет, шама- хамзар, ихы иаирхуоит аж әлар рҭоурыхтә-фырха- царатә ҳәамҭақуа рсиужетқуа (аҭоурыхтә хҭыс темас измоу «А ш әаны уа М ы рзакан» аа м ц ы дахаз). Ажәытә аж әабж ьқуа ры ла у и щ а хы н у скан «•за - кутә аамҭоу агухьаҩ. иирҳарц». A xa уи амацара акухары м — ажэытэ ажэабжьк,уа ихы иархуаны апоет иагуиҵеит ихатә рҿиамуақуа, урҭ, ҳәарада, ирныгушуеит автор идунеихуаіуш ра, иестетикатә позициа. Ҳәарис и щ йхы узеи , аж әлар рҳәамҭа ахуам ц (асиужет) апоезиа ацәеи-аж ьи 'акуницеит, ихатә сахьаркы ра нипказары ла еибиҭеит. Аж әлир рҳәамҭақуа рҿы ҳари иййбом Хйнифи, Беслйни,

Баҭакуеи, Зосҳани, Ж анаа Б есла н игуацзеи, Ha- ҩ,еии М зауци, Хмыци уҳәа реип,ш абас аиндиви- дуалтә цәааақуа рыманы, абас ирхаҿсахьаны . Урҭ зегьы аж әала асахьатыхҩы и ш и м куц ы ц ы з ш ш ьо м . Алирикатә хуц р а қ уеи аепостә нцарақуеи, аҳаи ацы ш ьеи peunjul, нак-аак рҽеибады рк‘уеит. Mnoe- м ақуа p fb i автор дашьҭоуп аиаш еи асамарҭали ры ш ьақурҕуҕуара, «ацәгьа иашьҭоу», «ахама- ҧ агьацәа» уҳәа рахьы рхура. А гукам уара, аж әлар р ф ы рхац а иаҕацәа дш ыриааиуа, акьаҳәреи ацәгьа- м ы цәгьеи раасҭа ақьиареи агузҩ,ыдареи агуыжәара ш ры м оу — арҭ наџьнатә аж әлар рфырхаҵаратә епос иалоу амотивқуа апоет иааиргушуеит сахьар- кы рала еихаҳаны. А поем ақуа («Абаҭаа Беслан», «А ш әануа М ы рзакан», «Иаҩ,еии М зауци», «Зос- ҳан А чбеи Ж анаа Б есла н иҧ ацәеи») ашәа рхыр- ҳәаауеит згу еицам к'уа афырхацәа, ҳәаа змам абзиабареи аиҩ.ызареи, иҿагуырҽуеит заам урала аӡәы изныкуара, иргуакра, ашыза ихуш ьадра, ақу- лара-аимцәара, ахамагуагьара, уб а с егьырҭгьы.

И. К оҕониа иш м ҭ ақуа иаарылукаартә икоуп «Хмыц шәарыцаҩ. ныкуашы» (у и заа, 1925 ш ы қуса рзы, M ya иш әку ҭыцаанӡа, агазеҭ «Ап,сны кап,шь» ианы лахьан «Хмыц аш әарыцаҩы» ҳәа хы с иаманы). A paka асиужет ахаҭа (ашәарыцаҩ,ы аш ьха ма- ш әы рла иҭахара) акум аус злоу, у и аж әлар рҿы инеиуж ьу аж әабж ьны икам, егьырҭ хы хь зы ӡб а ху ҳҳәаз апоемақуа рсиужетқуа реип,ш. Ус анакуха, арака автор ибаш ат әра ганкахьала и цегь еилыкка Uaan3 UiUT — уи иаҧицеит алирикатә поема. Хмыц машәырла иҭахара — И уа щ а р а к ы у апоезиатә мардуан аш ка ихунигеит.

Аҧхьаҩ, зегь игу дырцыхцых'уеит : Хмыц ила-

хьы н ц ада ра , агусабара аса хьа қуа (аш ьха, аӡы ж ь цаула, аш әарах), урҭ иузеицры м х'уа еилалоит. Хмыц аш ьха дшэарыцоит. И куш а-м ы куш а kyarya- ^аҧароуп, арҩ,ашқуа аҕьҕьа-гугуаҳәа еилаҭәоит, ахра ҭакнаҳаҿы абқуа тәҩ,ала еисуеит, цака ■аӡыжь ц а ула ҭатәоуп... У хаҿы иаанхоит иухамыш- у у а ахра ҭакнауа:

Уа хра мацым, зегь заҿалом,Бнатә ш әарахгьы рацәаӡоуп,Ҽыла, гуж ьла уаҩ, дызхалом ,Xpa ҭакнауауп, егьхаҳәроуп.

Apu аіусабара мчымха иаш ьцылоуп, иара а қ ьа б з ала вибыҭоуп ахьш ьцәа, а ш эа р ы ц а щ э а :

И лабаш ьагьы агуса ахарсы н А хы fbttyca ицарӡа,И ж әцәеим аарцәы ацыҭәа изацан, И ш ьапы дамш ьуа, ш ухаӡа.

Иара иеш уш цәкьа иҩызцәа еибыҭан, Ршьапы-маҭәа еилфаҷа,Р лабаш ьа қуа зегь неибеигушын,Х ауәы к иазгуымҽуа, ицарӡа.

И. К оҕониа ибызш әа — аш ьха ӡы хь еигуш иц- гқьоуп, иласуп, аж әлар ры гуш әа аҳәаратәы, ирзааи- гуаны еиҿартәуп. Убри амч ала апоет иҩ.ымҭақуа .инарҭбааны а іу х ь а щ э а рхы иадырхуоит, бзиа ир- бпит. А ж әлар ирзааигуаны, ирмарианы аҩ,ра ■— ■уи анапказара иазҳәоуп. А ш ә к у ш ы ибы зш әа —Iуи шьаҭас иамоу аж әлар ры бы зш әа ианацәыхара- ха, ма уи ианазхьамгуш — иканӡар алшоит.

И уа Абас-игуа К оҕониа ипоезиа Агусны анҭыц- гьы ирды руа икалеит. «Агусны апоетцэа» ҳәа 194 / ш ы қуса рзы М осква щ ы ц ы з аш эку ианылеит И уа ипоем ақуа ҩ.ба — «З осҳан А чбеи Ж анаа Б е с ­лан игуацәеи», «На@еии М зауци». Уиижьҭеи ипое­зиа ахьӡ-агуш а есааира ашьҭыҵра иаҿуп. 197Т шык,уса рзы уры сш әала иҭыцит И. К оҕониа ииіэку «И алкаау. А ж әеинраалақуеи апоемақуеи». А бас atycya поет ирҿиамҭа, ауры с бызиіэа абзоурала, асовет ж әларқуа рҿы ирды руа икалеит.

Апоезиа иаша аамҭа агуырхагам. А ш ы қусқуа ешиьҭаланы, иааным ҿасӡакуа ицалааит, аха ажэ- лар р гу иҭнымцәо рыгусы ирзалы м х'уа апоезиа аан- хоит, абигуарақуа рдоуҳатә культура иалалоит, у и аҿиара иацхраауеит.

И уа К оҕониа иреиҕьу иш м ҭ ақуагьы мҩ.асны имцеит, аамҭа иазм ы рхуанчо иаанхеит. Уи ипоезиа иахьагьы «тәамҩаху амам», агухьаҩ. ицәа ианыр- уеит, ицаҳә-цаҳәо игу ицуа&уеит, дархуцуеит, аж әа сахьарк игуанаргухоит.

X. C. Бҕаж әба

— - ..... ' А Ж Ә Е И Н Р А А Л А Қ У А

Ш А К А И Г У Д А Ж Ь О З И !

Аҧшреи асахьеи игым,Анаалашьа дақушәом,Ш а ҟ а иҧырхагоузн!

Еиҵбацәа иаҭәеишьом,Еиқабацәа гу идыркылом,Ulafca дарпатудози!

Ибжьы ирдулоит с шәом хәа, Илакҭа ирцәгьоит сыҕуҕуоуп хәа, LUaKa игу дажьози!

Иқулацәа қулаҵас дырбом, Еиҵбацәа дырбарк руӡом,Ш а ҟ а ипатудароузи!

Ихы ирҽхуоит, даҿуп,Зегьы «дышреиҕьу» их,әоит,Ш а ҟ а иҧхашьароузи!

Аӡәы изы дхаазар,Хаык рзы дашоуп,Ш а ҟ а дыбжьнах'уази!

Данныҟуо, адгьыл ицабго џьишьоит, Данцәажәо, ида уа® дыҟам џьишьоит, Ш аҟа игра баагҕсузи!

Иҭынхацәа дырцәымҕыуп,Иҭаацәа гу идыркылом,Ш а ҟ а дгуҧжәагоузи!

Зегьы деицырдырит,Ных, исоумх,әан,Ш а ҟ а дгуҧжәагоузи!

1920

А Ҕ Ь Ы Ч М Ы Ж Д А Р Ы Ц Д А

Ииуазеи, мшәан, аҕьыч рыцҳа,Дызмыртәозеи, иара насыҧда?Ҽныла ахулара шаҟа ицәыхьанҭоузеи? Ианыхулалакь шаҟа игу ҭгурҕьаауазеи!Амала игу ҭгурҕьаауеит, иара рыцҳа,Ажәлар еимысҵәоит ҳәа игуаныла даҿуп,Ихы акуихіоит, иара ryaft насыҧда!Камбашьи ҽи аансыжьрым хәа даҿуп, Акамбашьқуагьы зегь изнырҵәом, иара рыцҳа, Имоугьы ихаҭажәгьы неиқуимҵашеи, иара

насыҧда!Иууа хуарҭам ҳәа иоухәар, ихаиҵауам,

иара рыцхд,Иахагьы цәымҕыс уҟаиҵоит, иара ryaR насыҧда. Ауалыр ҵа змам, изҭоуҭәо зкылсуа Даоызами, иара гуаҟӡа рыцха!Скумжәы ххааит ҳәагьы дагьаКу-цуам,

иара рыцх.а! Аибацәа ирымоу рцәигарацы даҿыми,

иара мыжда,Hac иаҧхьаҞа бзиа даниома, аҕьыч насыҧда! Ирымеикыузеи зхы иамыхуауа арыцҳацәа?

Дырмыхуаргьы, дзырҧырхагоузеи,иара насыҧда?

Ажәырҭ дшынцәыҵасуа, дышдәықуу, Алашьцара дшыҵоу цәгьала, Днымйамсшеи хьӡыда, ҧшада,Иҭаацәа уахи-ҽни ишгур<аауа, Днарҧыррымхышеи аҕьыч разҟыда!

1930

Ш А К А Д Е И Ҭ А Ҳ Ә А Т Ә У З И !

Ачанахи аҵәцеи рӡара шаҟа деилахауази, Ацәаҕуареи арашәареи шаҟа ицәымҕыузи,Аисреи ақуҧареи шаКа дазгуаК'уази,Анаалашьеи ҳаҭыр куҵашьеи заКа

ицәыхьанҭоузи!

Уахьихуагҕшуа, деихышәашәо uiafca деибыҭоузи, Иҿаасҭақуа алабаҭыҧқуа убар, заҟа

деиҭаҳәатәузи,Дахьнеиуа акы икьароуп, жәаба иқушәароуп,

заКа ибзиоузи!Насгьы игу рҭынчны шаҟа бзиа имҩа дықулози!

Акутқуеи агуагушьқуеи uiafca дрышьҭаза<аузи, Ианиӡалак, ишьха арӡра шаҟа дақушәози,Ишьны, иҵааны рыҵәахра iuafca даманшәалоузи, Қьафла аӡынра ихы шаҟа бзиа иныҟуигози!

Ҧ ш аӡа чани какан ҟушәани шаҟа қьаф имоузи, Зыҧхӡаша адызҵаз иҭаргалар ҳәа шаҟа

дацәшәози, Ианыхулалак, иааҵәажә кны амхқуа шаҟа

дрылагьежьуази, Изтәу имырбакуа изгар, шаҟа хаҵарас иҧхьаӡози!

Абасқуа иныйуаразын инхара шаҟа «иҽеихази», Иашҭа ҧшӡаҿ абна шаҟа аҽеибнаҭази,Игулацәа рышәиҧхьыӡ iuafca ирласны ихьӡази,

Иара иеиҧшу ауаа рзы шака дҿырп-шыгандКалазиӀ

Нас абри иеиҧш ауаа адунеи икурҧштәума,Нас ахи ахушәи урҭ рзы ибылтәума,Рдунеиажә шықуӡааз уаҳа ирзымдырӡои! Акрызуа кыр шитәу уаҳа ирымбаӡои!

1922

(

C A P A С Ы М Ҩ А

Сым&а маҷым, ихароуп,Сгу иҭақуоугьы крырҭахқуоуп. Сыгуҭыхақуа рацәаӡоуп, Саҟуҵыргьы ҧха1иьароуп.

I , IСааигуа-сигуа ацәашьқуа ак'уеит, Саҧхьа сымсаа лашауеит.Схи сыхшысаи сныҟурцоит, / Сымаа схымҟьошәа сдырбоит.

Сымгаахыцыр, саанхаӡоит,Сх,әа ^аҟуҵыр, ҧхашьароуп. Сыздыруагьы рацәаӡоуп, , СызрыхуамП)Шуа саанхаӡоит.

Сҽыззыскызгьы ома аҭахыуп, Саналагах, инагӡатәуп, Сыгуҭыхақуа зегьы (атәуп,Д а р а урҭгьы рацәаӡоуп.

Ссаызцәа-сҧызцәа ижәпа©ӡоуп,Ca сазызк‘уа рацәасауп,

C ry азкаршәны сеихалап,Сым®а сықуз, ҧхьа сцалап.

Уи саҟуҵны сызхынҳәуам, Гуҭыха сыман сызтәаӡом,Cry иҭашәазгьы сызӡаӡом, Сышәҟу бзанҵгьы сҽысзаҟук‘уам.

1 t IАшәҟу бҕьыцқуа аасырхәлап,Cry иҭашәОгьы зегьы зькалап, Сымйа сықуз, ҧхьа сцалап,Cry меитіажэкуа снеихалап.

И Х Ь А А Р А Ц Ә О У П

Игу иалоуп иара цәгьаӡа Имаҵуцәа ахьиҧырҵыз ӡынӡа,ДаргуаК'уеит, дархуцуеит иара Ибасырҭақуа ахьицәыргаз жәлара.

Дартәом, даргылом, дшаҟьоит,Мцаҵас ицралоит, деилаҧсоит.Имал дазхуцыр, игу шуеит,Имала иҽизшьуам, дааҧшуеит.

Иабаҟоу иусуцәа,ИабаКоу имаҵуцәа,Иабаҟоу иқьахиацәа,Иабаҟоу, мшәан, имал!

Имал хынҳәызаап шьҭахьҟа,Зыҧхӡаша адызҵаз ироуит иара,Рыбҕа неиҵыхны инхоит иахьа,Рџьабаақуа рхадыршҭит анрызша.

Агуаҟи ананамгеи дырхыччон уаанӡа, Ҳаиуанҵас дрыхуаҧшуан, ишьомызт уааҵас, Ожәшьҭа агуаКра атәы гуеиҭеит цәгьаӡа,Axa иаамта хынҳәра ақум, дцәыҵаҧсышт

џьара!

Қ Ь А Ф Л A Д Ы Ш Ҧ А К А З !

Адунеи аҿы аҧсабара Қьафла дыҟан иара ихала,Ажәлар ыҟан иааигуара,Аҳас дрыман имацара.

Иаадрых'уаз рыҧхӡашала, Иабаицәцоз, иара итәымзи! Ианиҭахыз ҧстәы ҳасабла Еидҳәаланы идэыкуиіѵщози!

Ари дақны «анцәа» димшази!.. Ажәс*ан ахьтәи дылбааимышьтзи!.. Адгьыл акны дгьыл нцәамзи!.. Анхацәа рзы дыҧсцәаҳамзи!..

Аусуцәа џьалда имшьуази, Ҧсышьацәгьала иныҟуимцози, Иааигуа-сигуа иаваҧсамзи, Дрыхуаҧшуазма, маҵуцәамзи.

Ахан дзықутәазгьы дылбаах'уазма, Аусуцәа гуеиҭах‘уазма,Анхацәа ма игуалашәозма, Рыҧсҭазашьа ихы иҧнакозма.

Жәниәи <аажәеи акы рзы аҧшацәгьа амыси, Ахан дугьы хымышәҭыхи!Аџьажәлар рзы ныҳәа духеит,Арҭ рыҧсцәаҳа даҵахеит.

Урҭ рыгунаҳа хара изгозма,Ацәгьарақуа ҧхьа дрышьҭуазма,Ажэщан ахьтәи даулбаахыз,Дгьыл нцәасгьы дауҟахыз!

Жәлары зегь шиҳаҳауаз Иқумҳахи дызмышьҭрыз.Ииуз, ииҳәаз зегьы ихьӡеит,Март Ҧ шьба дацКьаӡеит.

Еипырымхи аџьажәлар рыбҕа,Ирзымшеи аныҳәа гурҕьа!Аусуцәак рыҧсы ҭамлеи,Аҿыц мсаа ианымлеи!

Hac ихышәҭма, мшәан, ахан?Д а ц а х а м а иара ақ?Ихала ишихьӡыз дгьыл-нцәа,Итшхутәа ҧнаҵәеит ажәлар рымч!

1924

* * *

Сыҷкуноуп, цоуп, макьана,Axa иахьоуп уи, уаҵәоуп, Уаҵәашьҭахь — ашьыбжьышьҭахь Сызхашт, иахьа еиҧш субаӡом!

Ex1, аамҭа, аамҭа,Уабацои уҧырны,Исцәуӡоит есымша Асааткуа жәпакы!

Уабацои амш,Раашҵас уласны,Уабацои ацх,Уцәыҵашьшьы уҽӡаны.

Еҳ, аамҭа, аамҭа,Умгуаҟын уара,Исцәумган асааҭқуа Лассы-лассы уара!

1924

32

* * *

Саб иашҭа ду ара амҵаҿы Сыҵатәоуп сара.

Аҧша хьшәашәа ашәшьыраҿы Иасуан ихааӡа.

Ayana икаршәыз сықутәаны Саҧхьон ашәҟу,

Адгьыл ҧшӡа аҽеиҭакны Аинылара иаҿуп.„

1924

SCO

33

. К

оҕон

иа

* * *

Шьыжьымҭанӡа аҧша неиаеиуа Аҽсыннадон арахь, анахь.Стәоуп слахҿыхӡа, са сгуаҭеиуам, Ж әлар ӡысо еилысуеит абра.

Амра халон, ашәаҧшь иагулак, Дгьыли мшыни еимнадон, Зны-зынла инеимда-ааимдо Аҧсаа рашәаҳәабжь гон!

1924

34

■* * *

Ca сзыцәшәози, хьаа сымам, Сықулеи сййзц^еи рацәасаӡоуп. C a, сзыгуд^у саҧ хьа, игйлоуп, Сымаа иаша ҧхьаҟа игоуп.

Ca сыздыру^а с©ызцәа ,сымоуп, Cry аздырхаҵоит цәгьа ^а р а . Ca саҧсуоуп, са сгу, еицак'уам, Сазгудууп Аҧсынра.

1924

А М Ҳ А Џ Ь Ы Р

Дыргеит Тырқутәылан мҳаџьырра, ДаЙургеит иҧсадгьыл Аҧсны. Дацәдырӡит ишьхақуа наӡаӡа, Дахыргеит иҳабла зынӡа.

Даныргоз, ишьҭихт инышәнап, Дыҧсаанӡа иҵәахырц убра. Иҧсадгьыл абаҟоу — даҟугоуп, Даҟугоуп наӡаӡа иара.

Дархуцуеит, дарҵәыуоит итәыла, Даныҧшқаз дзыгудууз иара, Д аргуаҟуеит, даршаҟьоит митәыла Иқыҭа-бах,ча, икҿькара.

Д а х г у а ҟ ‘уан иҧсадгьыл ибарцы, Д абаҟоу, днаскьагоуп иара. Ҭырқутәылан дагеит мҳаџьырны, Дҭашәеит аимҵәа® ихуура!

1924

3 6

А Ц Ә А Р Ҭ А Н Х А Л А

Д г у а ҟ ‘уан цәгьаӡа, Д ан халт ицәарҭа, Дгуамҵуан зынӡа, Дыҧсуан, ҳаҕеиҭа!

Амши аҵхиЏьабаа дуны иҧхьаӡон, А ҟазаара атікыс, Дыҟамзар иҭахын.

Ихы-игу мариан,Имч куадан,Аиарҭа дафахьан, Агуҿыҕь дагахьан.

P ry иқуҿыҕьт иҭаацәа, ИКуаҵт иҭахцәа, Акрихыҵит, дыбзиамхеит, Зынӡасгьы дымҧсит.

Аҵыхутәаны адунеи Игу ахшәеит зынӡа, Ишәақьгьы ақаруа еиҧш Иаакнихт иҧшӡаӡа.

Ахызаҵә нҭаиршәын, Инадикылт игуы,Инапала днаҵхан, Ирҭынчит иҧсы.

Дырҵәыуеит, дырхьит, Дхьааргеит, дырхуцт, Далырхит рхы-ргу, Дырхадыршҭит аушәақу.

Дрыцҳахуха дшыҟаз, Дҭынчхеит иара,Адунеи цәьшҕыс ишимаз, Д алӡааит зынӡа!

1924

Ш А К А Д Е И Ч Ы Р Ч А Ҩ У З И !

Ладей (аадеи цәгьаҳәароуп, Занааҭс имоу иара уиоуп. Дарбеиазшәа иҧхьагоит, Ҧ сшьара дуны ибаӡоит.

Игу мыжда дажьаӡоит,Зегьы дреиҕьушәа инарбоит. Адгьыл дагоит, изыҧшуам, Иаж әа дууп, ҽеи изҳәом.

Ажэлар зегь ирџьоит,Ихы мацара ирҽхуоит, Дахьцалакгьы цәгьақәароуп, Раҧхьа ииҵаз иара уиоуп.

Адгьыл ҧымҽит, иара дымхеит, Гуҿыҕьра имам, ибз бааӡоуп. А ж элар рыгуҭа амц иҳәоит,Уа дышгылоук даҿаҧҽуеит.

Ииҳәалакгьы зегь мыцхоит, (йыцьа рыбжьара цәгьақәаҩуп, Игура зго хэа дҟалаӡом,Мызкы уҧшааргьы, дубаӡом.

Аӡәи-аӡәи еиниҟьоит, Еибадырны иара дрыпкоит, Егьиқунагоит иара абри, Игымхароуп шьурҭ ари!

1924

А З Ы H Ҵ Ы Х

Аҵых лашоуп зехьынџьара, Аҵаара иаҿуп.Ашьамх-сы ауын, ишкуакуаӡа Уахьыҧшлак ишы,оуп.

Аҵла дуқуа хытаруа Ирықужьуп иара,

Абна еиужь ду ӡса-ӡсо Иашьыпиг цәгьаӡа.

Ахыбрақуа ирықухаит ЕидГуҧла асы, Џьоукы-џьоукы ирыкурх'уеит !,әырҕула зегьы.

Ажә<аан ҵәцеит икахаа, Иубашам ҧсҭҳәакы.Axa уи агурамгақуа Асы ақурх'уеит џьоукы.

Ac ду ҳзауеит ҳәа сзызҵаауа Иаҿуп аҳәара.Аӡын ду цәгьахоит хәа Ирхәоит ауаақуа.

Аӡын ҵых цеицеиуа ишеилгоу Иаршаӡоит зынӡа.Аҧсҭҳәақуа еидгуҧла зҽызӡаз Избаӡом ааигуа.

1924

АЗ ЫН

Игурҕьаҵәа илашон Амза лбааҧшны,Асыҧса цырцыруан Axpa хҟьаӡаны.

Араху-ашәаху ҧхьатәеит, Амсоақуа ҭацәуп, Аџьажәлар шьҭалеит, Аҵых неигуеит.

Аҵаара иалагеит Ахьҭа ҿацаӡа,Архақуа ҵааит Адгьыл лашаӡа.

АУРТ 5У5Уа асит Мыцху иџьбараны. Аҧсҭхәагьы нхылеит, Зынӡа илашьцаны.

Д у к мыртшкуа Еилахуеит иара,Асы бахҵәаӡа Иалагеит аура.

Адгьыл цааршәыра Иқунауит цәгьаӡа, Ашәаҧыџьаҧ: аҵла, абна Ирықунажьт иҧшӡаӡа.

Адырсааҽны ианааша,Ирбеит жәлара,Асы хьанҭа ишаҵаз Ашәаҧыџьаҧ қьуа,

Ианвар мза цеицеиуа Иш ажьаз зегьы,Аҧша хьшәашәеи аҧҭа еилачи Ишадыруаз асы.

Д ук мырҵыкуа амра Ҕаҕаӡа и<аагылт.Асы ҧшӡа лахкыга Ицҟьа-шәкьа иагеит.

1924

Илашьцан аҵых, Ишәшьын омашәа, Џьара заҵәык аганахь Ажә<аан лашан.

Ахыбраҿ иууа Иасуан аурҭ,Атцых — ҵхы лашәын, Аҧсҭхәақуа шаКьон.

Ус ишыИаз ажә<аан Еилгеит хуҷӡак, Ашьхарахь инеиуан Аҧҭақуа ббаӡа!

Аеҵәақуа еикуаҕҕа, Иаацәырҵит хара, Ажә<аан кеикеиуа Ихтит, илашеит.

Насгьы иҵааит ИКуашӡа ҵаКа, Адгьылқуа хьшәашәеит Ахаҳә еиҧш абра.

Аӡын ҵых дуӡӡа,Ҭынчын уеизгьы, Харатәгьы лашыбжьык Гомызт џьаргьы.

Зны-зынла иналыоуан Аҵых еиқушьшьы Hak-aaft еиқуҿызҭуаз Арбаҕьқуа рыбжьы.

Аӡын ҵых ҵаарҷҷо Иаҿын ашара,Аӡын ҵых хьшәашәаӡа Иҧшын иӡырауа!

1924

АЗ ЫН МШЫ

Асы шкуакуаӡа, илахкыганы Икажьуп ҵаКа.Амра аҧсҭҳәа зҧырачызгьы Иаацәырҵт ижжаӡа.Бнеи дәеиужьи еицеиҧшны Ҧштәык ала ишәуп,Асы рацәа аҽа©ра ацуп,Рҳәоит ажәаны.Амра лаша каҧха-каҷҷо Иқунацашт асы.Амра аҧхара амрахуага Иарҕьацашт зегьы.Абна ажәырҭқуа ҵаКа икажьу Рҽеиҵырхышт зынӡа.Аҵла, абаҳча, асы-ҧшӡа зқужьу, Ишәҭышт иҧшӡаӡа. Араху-ашәаху қуарқуашьеиуа Ирхыргашт зегьы.

Амра аҧхара, акаҷҷара, Иарҕьацашт жәлары.

192447

А А Р Ҩ А Р А

Амра цаҳәцаҳәоит,Адгьыл шабауеит, Аҳаскьын былуеит, Акуарақуа ҭабоит.

Аар<аара ҟалеит,Амхқуа еила®еит, Аџьықуреи бҕьы (аежьхеит Аҭаҭын ҧхасҭахеит.

Apaxy млагауеит,Фатәы \әа рымбаӡеит. Ажәлар ӡыр®уеит,Адыд иазҧшуеит!

1924

4 8

А К А Р М А Ҵ Ы С

Илашьцеит аҵых, Ишәшьуп ҧсҭҳәала, Иубашам ажә<аан ахь Илашо еҵәала.

Иҧ,хьатәеит ауаа, Иҭынчхеит аҧстәқуа, Ацых еиқушыиьы Иҧшын иӡырҩуа.

А цла ҧшӡа иқугылаз Акуараҷҷа ахыку, Акармацыс нықутәеит Ашәа хаак аҳәарцы!

Аҽеиҭакны иналагеит Ашәақуа хкы-хкы,Уи аамҭаз иҭынчран Быжь гомызт џьаргьы

Аҧсаа шәах,әацәа Ихушә дууп ауаа рзын Ашьамхи агуамчи Рнаҭоит зегь рзын.

А Ҧ С Н Ы

Аҧарда еиқуаҵәа цеицеиуа, , Иухаҧан уара, /Аҧҭа еишь^тл еидгуҧла Иухатә^н зынӡа.

Уахьҧшуазгьы амрахуага Убомызт џьаргьы,Аҧарда мыжда еиқулашьца Уакын уеиқугуаны.

Аҧша Куанда зны-зынла Иуслон уара,Иуанаҳәон хуҷы-хуҷла Уаамҭа аара!

Ухаарақуа ухыҵуан, Иухыҵуан зынӡа,Аҧарда лашьца уашәхьан, ГуаКран узҿыз!

Аҵыхутәаны аҧша ҕуҕуа Уамжьаӡеит уара,Иқунацеит аҧҭа ИцҟьашәКьа зынӡа!

Аҧарда еиқуаҵәа иухажьыз, Иажәжәеит цәгьалаӡа, Ашьхуа-мышьхуа и1<аз Иацҟьеит омашәа.

Ожәшьҭа уҧшӡарақуа, Иазҳашт иаҳагьы,Амрахуага аҧхарра Уарҕьацашт зынӡа.

Сыҧсадгьыл лашара, Уеиҵамхан ожәшьҭа, Сыҧсадгьыл, сыҧсадгьыл, Уеиҵамхан ожәшьҭа!

1924

Т Ә Р А Д А A H X A P A

Абна бзарыбзаруа, иаҵәаб5ьыла ихсаоуп,Адгьыл хдскьын-какаҷла иқуҵоуп,Аарыхра рҽеибаркны, шьҭа аҿыхра рҭахыуп, Ам<аақуа сабоуп, ҳәцнҵәак убаӡом.

Сҿыхеит сыҭрысны, сшыцәаз сҭахухуа,Снагылеит смаашьакуа, слахҿыхӡа сара,Сыҽбыга аашьҭыхны, сҿынасхт ҭәархра, Аҕьараҳәа иахьаҿыз сҩызцәа еицлабны архра_

Нҭыҵҟа абаҳчахь аҽбыгакуабжь гоит. Џьара-џьара ахкааракуа араху ҭадырхәуеит, Шәаҳәабжьуп, ҿыҭыбжьуп, игурҕьоит жәлара, Гургаацәгьа рымам, иаҿуп анхара.

Иабаҟоу аҳра-тәра, дабаКоу аҳәынҭқар?Иабакоу амучацәа, жәлар ршьа рылцәцәа

изжәуаз?’Урҭ зегьы нзырҵәашаз, изжышаз ҟалеит!Атыша ҵа змамыз иама ҵаҟа ицеит!

Аҳы, аџьажәлар, шәынха шәмаашьакуа!Аҽбыгеи ажьаҳәеи цқьа ҕуҕуала ишәкы! Ирдырааит, ирхамышҭааит шәынхараҿ ҧырхагас

иаиуа,Еигӡара ҟамҵакуа ишшәырхыша даргьы!

1925

АШӘАРЫЦАҨ АШЬХА

Смачхуал цымцым ҭыҳәҭа змамыз Сыхуда инхысшьын, снаҵысит, Слабашьа ду, цаҟьа иазҧымҽуаз Сыҵарс ам®а наа соаӡҕагылт. Сҟашҭаҭла азна хи-хушәи сыман, C ry иҭан сцарцы ныҞуара. Сахьынаҧшуаз, ахра-ҿҟьара Сыҧса шкуакуала ихКьаӡан.HaR сыҵаҟа хланды лашьцан, Гуаоан, ҳзишраны илашьтын. Сахьынаҧшуаз, нырцә а\а<аа Ихьӡыркызшәа исҿаҧхон.Кудры агугуахәа, еибах-еибафо Ашьха асыҧса иаҿоырны, Еихьымӡа-еиҧымӡо, игуамҵ-хамҵуа, Ахахәқуа еиҿажьуа ҧхьаҟа ицон.Уи сҳәеит ҳәагьы, таку набжьан, Сыҽҵаркуакуа сахьаҿаз,Каҵәара цәгьан, каҵҕы бааҧсын, Axpa аҿКьара сахьазцаз. Сынхалаанӡа мышцәгьа бааҧсхеит, Амра иҧхозгьы зымбаӡеит,Cry мыҭрыскуа сагьынхалеит, Насгьы иҟаз ак сымбеит.

Дады-мацәыс хра иаҿасуан,Ҽынлан, хулазшәа илашьцан, Куаҧа-ҿаҧа, хра такнаха Аҧсҭхәа хылҧа рхарҧан.Уа сахьхалаз, сзықумгылеит, Сахьцарыз ҳәа м<аа сымбеит.Насгьы ҿыцха сҽынкасыжьын,Cyana сыкуршәньг снаиеит.Акырцх аКуҟуах,әа, ахақә леиуазшәа,. Аҟуараш еиҧш аҽашеит. Аҧшацәгьа усКан иҵәаа-ҵәаауа Археи ҿа&еи ирыбжьан.Ca сашьцылан, сгу мыҭрысит, Сазыгудуун иара уи.Д у к мырҵыкуа ацәқурҧара Инасхыҵын иааскьеит.Capa саҧхьа аҿаҧара,Хаҳәи мақьеи зегь лашеит. Аҭҳарцәҳәа сааҧшын, снықутәеит, Шьхеи мардареи снарҿаҧшит.Сыла аҵыхуа самеижьартәы Ш әарах хуангак снахьыҧшит. Слабашьа ҕра сшәақь нықурс Сгубжьынацәа сыриысит,Ахыл&а еиқуа -цысаанӡа Сыла сшамжьаз еилсыргеит.

1925

А Х У Л Б Ы Ҽ Х А

Ca сныдгылеит ахулҧазшәа Харамкуа џьара.Акуасқьа хуҷы еиқулашьца Иҧшын иӡырауа.Аҧшәма ҧҳәызба лыбжьы ҵакны Дҵәыуон дгунқьуа.Л аш ьа заҵәы ааигуа илцәыӡыз Дылбомызт, дгук'уан.Имаҭәақуа рҽы иахьықуз А(аны ҧшӡа дыо.нан.Иҧшра зныз исахьа ахькыдыз Лмыткума-быжь гауан. Днаҧш-ааҧшуан, лгу дҭаҵәыуон Дылбомызт лашьа.Рыаны ааигуа анышә даман,A k ибозма иара.Хуҷи-дуи еиқуҿырҭуан, Еиқудыргон рыбжьы.Л аш ьа мыжда дтынчын,Дам ан анышә.Даныҟаз цәгьа длеигурҕьон Иахәшьа ҧшӡа иара.Зны длацәажәон, зны длыхуаччон Дзыгудууаз лара.

О ж ә дабакоу лашьа мыжда, Дылцәыцәеит зынӡа. Ҧшь-ҕуеидсалак иқургьаша Дҵәахыуп џьара.Илакта ҧшӡа дыҵаҧшуам, H ak дыҵоуп ҵака.

1925

К У А Н А Ч Х Ь Ы Р

Ашьха ашьапаҿ Кудры ахықуан, Куаначхьыр ҳәа хра наак ыкоуп, Уахьахуаҧшуа зынӡа иҿыцәроуп, Хаҳәла, ҳасаала ичаҧоуп.

Mpa қуҧхарҭоуп, ҧша хаа қусырҭоуп, Аҧхын ҧсшьарҭоуп иара уа,Ӡын урҭ ҭыҧуп, цәгьа ихьшәашәароуп, Уа дзықугылом уаҩыхшак.

Уахьахуаіі,шуа хра цәқәыраӡоуп, Ҵлакгьы убашам еикуаҧхо. Џьара-џьара маҷк ииаҵәароуп, Ҳаскьын ҧшӡароуп еилаҧхо!

Иара уигьы ҧхын мшымзар,Усгьы иубашам, еилаҳәа, Зынгьы-ҧхынгьы — ааҧынрамзар, Ш әарахк еиқухаҧса иуниаӡом.

Кудры агугуаҳәа еибаргуаК‘уа, Ахаҳәқуа еиҿажьуа ицауеит,Уи иалаҳаз, акы имыхькуа Иалшом, дҧыххаа дагауеит.

И ара ахрацэгьа, лом ҧынҵала Иаваҟарҵаз, ам®а аҿгоуп, Мшыцәгьак азы аурҭ анасуа, Хаҳәқуак алкьан ҵаҟа ицоит.

Уа мсаа гурамгоуп, таку ишәарҭоуп, A xa ауаа аҿысны ицауеит.Уи м<аа дууп, цаҟьа ҿҟьароуп, Кудры аӡы аҵоыр ицауеит!

1935

Л Е Н И Н

Зықыаык, миллионаык pry ҭаҵәыуоит, Илиа-иҧа Ленин дырцәыҧсит. Аџьажәлар гужәажәо еибаргуай'уеит, Ҳарҵа® хшыс® ду даабаӡом.Ианвар мза анҵәамҭаз дыцәеит, Игуҭыха иикыз наигӡеит!Дыҧсаанӡа дзышьҭаз ииаша И©ызцәа ирыма ҧхьаҟа ицоит. Илиа-иҧа Ленин, зхы иамеигӡоз, Аџьажәлар рынасыҧ итахын.Аҧҭа еишьыл ду наҟ иҧхьазцоз, Аџьажәлар рхаҵкыс дырҭахын.Гулеи хшькалеи мыцху идууз, Аџьажәлар ргуҭыха зегьы зҳәоз,Han ҟазала ақьаад ианиҵаз Имсаақуҵаган ҳа иах,зынхеит. Владимир Ленин иҧсыз рахь дыҟам. Иуасиати иажәеи зегьы бзоуп!Иара иусқуа куараҵашам,Им<аа иаша ацьажәлар ануп.

1925 59>

А Х А Қ У И Ҭ Р А

Ам<аа иаша ухкьаӡом, Уахьцалакгьы лашауеит, Аҧсҭҳәа иқумҵӡоз убаӡом, Урҭи ҧша ҕуҕуеи иргаӡеит. Аҧарда лашьца ҧнажәжәаӡеит, Ицҟьа-шәКьа иаман ицаӡеит, Ихуаҽуазгьы рыҧсы ргеит, Амра аҧхарра нарызцәырҵт. РУ5У ирықуз неизкуҿит,Ҵ а ҟ а инкажьны инаҕратәеит. Мца еибаркыгас ирыздырхеит, Ҳәынҵәа рбагасгьы иҟарҵеит. Амрахуага рыбҕа еиҵнахт, Аҧсаа рашәа хаа иарҿыхт, Агьыл-ф(аы зегьы арҭәит,Аҧша ҟуанда жәлар арҭынчт.

1925

<60

OOP, OOP, Ҧ ХАСҬА!

Митәыкгьы ҵуам, митәыкгьы бжьымсыц Ca сыхьчон, сыхьчон сара.Утәымуашым, угура згоит, иуасҳәап, Џьмам, уасам сызцыз абра.

Ацәқуа, ажәқуа еишьклацала, Атәарҭахьы изгомызт еизца.Ломеи, Бачеи, Гарагани Срыцын, срыцын хкаарачан.

Ca снеи-ааиуан мгуацәха ахкаараҿ.C ry иаҳәоз снапы иаауан,Ашәа сх,әон «Беслан»... «Ҳаниф»...Ус егьырҭгьы ӡәыр&.ы рзы...

Ac ашоура сама иандәықулоз Сеилаҧсон, сҧыруан ҵә(аанҵәы,Араху, уа сызцыз, сзыдтәалаз,Амхқуа рахь еибарса ицон.

— Уаа, ҳаимызцәаз, ҳзых‘ур(<ьози?Ҳаи, рацәак х,аура ҧхасҭан!Ирфаз аума... Иназхысыз...Иркуаҳаит, ршьапы иагеит! —

Ҿиҭуеит Зыкур, ма илахула, Ибжьы ауатка еиҧш ицаҳәцаҳәо. П ара убасҟан, са сгуаныла,А бга ирҿасҵоит ишеибакыу!

Снеиуеит сыҩуа, сқақьы-ҧсықьуа, Слаба ду меанҵо сара.Уи м<аанысҵоит шаҟа сылшо Саазыхьӡо акамбашь, аҽы.

Apx ҳаиуанқуоуп, хуцырҭадаа, Уахи-ҽни изҿу чароуп. Ҧсыцәгьароуп қәа, шаҟа рзыфо Шьамханы аҳаскьын иахоуп!

Уқәҳәала, уаҿыз уаакумҵӡан,Op, оореи! Ҧхасҭа, ҧхасҭа!Урҭ жаҳәо ицоит, иаанҿасуам, Амхқуа рахь ишиашоу ицоит.

Арҭ хархага рылымҵыроуп, Бзана аӡмах инҭасыртәеит.Hac аддыхәа инеибарыо.уеит Ҭоуба рықуушәа амхқуа рахь!

— Уаа, ҳаимызҵәаз, ҳазх‘урҟьози? Ҳаи, рацәак хаура ҧхасҭан!Ирфаз аума... Иназхысыз... Иркуаҳаит, ршьапы иагеит! —

Ҿиҭуеит Зыкур, ма илахула, Ибжьы ауатка еиҧш ицахәцахәо, И ара убасҟан, са сгуаныла,Абга ирҿасҵоит ишеибакыу!

1925

УАХА

Стәоуп схуцуа ҵхыбжьонынӡа, Цқьа сыздыруа елсыргеит, Сахьынаҧшуа сара сааигуа C ry иҭоу ззымдыруа жәпаоуп.

C ry сархуцуеит, gac исымоуп, Сымч сылх иама ицеит,C ry сарччом, цқьа саргурҕьом, Сзеилаҳаша ак снарбом.

Ca сзыниазеи? Ҭынчра сымам, Гурц-ҭыҧк хьаас иҟасҵоит.Ҩба сазхәо ҕас дсымоуп,Ила инҭамҳәакуа сызцом.

Стәаз, цқьа схуцып, сеиҭахуцып, Cry сҭахуцып, сыччарым,Усгьы аамҭа таку насхызгап, Xapa сзымцаргьы, егьоурым.

Ацәарҭанхала кыр дзанымҵыр, Д ш ан у ҧыҭракгьы инаскьоит!Ус дшыҟоу таку аабжьысыр, Цәарҭа ахьыҟаӡам дагоит.

Калам ҵарлеи нап казалеи C ry иҭоу бҕьыцк аҿы исзыҩуам, Аж эа хаалеи ажэа ҧшӡалеи Cry иҭоу қулак иҿы исызҳәом.

1925

А Ц Ы Х Ҵ Ә Ц А

Амра нҭашәеит,А цы х неигуеит,Амза аалашеит, Аеҵәақуа еикуаҕҕеит.

Ажәшан еилыбзаауан, Цлымзашәа илашаны, Аецәақуа ж ж а ӡа Инҭалои хланҵы.

Ацых еик,ушьшьы Икамызт шьҭыбжьгьы. Харатә ҧсаатә бжьыкгььг Иагыомызт џьаргьы.

Снеи-©еиуан абарҵаҿы, Сышьтаіѵлеит акыргьы. Ацыхгьы неигуеит, Ашарахь инеихеит.

Ацыхутәаны сиарҭахь Ш ьҭалара саннеи, Схьаҧшит ажәаан ахь, Иагьыс\әеит абри:

— Ox,, аҵых ҧшӡа, Уарҳаула ихҟьоу! Ҳаиҧырҵышт уаргьы саргьы Мышкызны зынӡа!

1926

А А Ҧ Ы Н Т Ә Х У Л Б Ы Ҽ Х А

Амра нӡаалеит,Ашәаҧшь аацәырҵит,Axy ҧшӡа снықугылан, Сазыҧшуан саргьы.

Амра хуҷы-хуҷла Аҽаҵәахит зынӡа, Ашәаҧшьгьы аҧшӡарала Аҽашеит цәгьаӡа.

Сгурҕьон сахьахуаҧшуаз Ашәаҧшь еилыбзаауа,Axy ҧшӡагьы сгхьықугылаз Иаҵәабҕьыла их©аӡан.

Ашәаҧшьи адәы ҧшӡеи Срыхуаҧшуа стәаны, Сацәымццак‘уа аамҭа Назгеит такугьы.

Сааигуара рҽаарысҭхеит Аҧсаа-шәахәацәа. Еибыҳәаны иналагеит Ашәақуа ихааӡа.

Иҭгурҕьааит cry зынӡас,Исзымдырт сахьцарыз,Axa сҽеиқускит иара ус Axy ҧшӡаҿы сахьтәаз.

Игуҭкааганы, ирхуцганы,Игурҕьаганы исах,ауеит рыбжьы,Хьаа харшҭганы, гу еиҵыхганы Аҵлақуа рықуцәантәи исахаит зегьы.

Ашәаҧшь аҽеиҭак‘уа,Axy ҧшӡа еилыбзаауа,Аҧсаа рашәа гуҭкааганы,Сдыртәе:<т зегь рзы.

1926

А К У К У У

Амра ҧхоит, ааҧынроуп,Амш бзиоуп, ҧшӡарахоит,Бҕьы иаҵәала аҵла хиоугі,Какаҷ ҧшӡала адәқуа убоит.

Абна агуанытә ақыҭахь иааоуеит Акукуу-бжьы иҭааӡа,Анхацәа иргуаланаршәоит Анхара-нҵыра аамҭа шаауа.

Arypa днаргартә иднарбоит Аамҭа ҧхьаКа ишцауа,Arypa ргартә идханарҵоит Аашьара ҭыҧ шамоуша.

Ирҧеиҧшу анхара-гурҕьа Ишаҭахым зыҧшра,Рџьабаа иркьасан ируа Ишырҧымло дара.

.192669

Ж Ә А - Ш ЫК.УСА Ҵ У Е И Т И Л А Ш О И Ж Ь Ҭ Е И У Р Ы С Т Ә Ы Л AH

Жәа-шықуса ҵуеит ихышәҭижьтеи ахан ду, Амалуааи ахәынҭқари зықутәаз.Жәа-шықуса дуеит илашеижьҭеи Урыстәылан, Ҧшандагас ишрымаз џьоукы.Аҳаскьын-цәгьа пулемиотла идрыцқьеит Ари ашҭа ду иамаз зегьы,Ижәбома, абираҟ ашәаҧшь еиҧш игьамгьамуа Aycyca инап џьаџьа иакыуп.Аҳра-тәра аҧхыӡ иахзас*ызоуп Нхасаыжәлар, хақуиҭроуп иахьа!Амаганеи ажьахәеи еицырхырааны Ҳх,әынҭқарра хдҧгылоит х,ара.Ҳахуда уҕу ықум — хақуиҭроуп,Камчыла аӡәы ҳныҟуицом,Ҳара ҳала иқьафуам амалуаа,Урҭ иреиуоу ирҭыҧым ара.Ижәбома! Шәыҧшишь, ари афымца Икуеи-цеиуа ақыҭа ишырзыҧшуа!Уи амаа ҳазқуу имыр<аашьо Есааира иарлашоит иара.Есымша ишәҭуеит ари абахча,Амилаҭқуа рхақуиҭра ҟалеит.

Есымша илашоит ари амсаа,Ҧ хьаҟа ажәашықусак қазну.Аџьанхаши аусу<аи еищызцэоуп,Асаыџьагьы цәымзаркырак иазцоит,Ахақуиҭра арт ауаа ирзеиҧшуп,Ахақуиҭразы арҭ ауаа қуҧацәоуп. Жәа-шықуса ҵуеит ихышәҭижьҭеи ахан ду, Амалуааи ақәынҭқари зықутәаз, Жәа-шықуса ҵуеит илашеижьҭеи Урыстәылан, М ышлагагас ишрымаз шьоукы.

1927

АПОЕМАҚУА

Аҳы, сышәҟу, ^ҧырла, Тәам<ааху умамкуа уцала, Ажәытә ж әабж ьқуа наҳәала, Заку аамҭазгьы дырҳала.

Ацәгьа иашьҭоу уҽирбала,Уи иалцуагьы ирҳала, Дзыш ьҭалаш а ирбала, Умтәаӡакуа угьежьла.

Хуҷгьы дугьы уҽдырбала, Ахамаҧагьа дахьырхула, Дышуагаагоу иҽҧныҳәала, Феида шимам ирҳала.1

72 1 Аба.рҭ ах-куплетк епиграфс иаманрзы ИТ.ЫҴЫЗ Иуаі Коҕониа «шәку Ажәытә жәабжьқуа».

1925 шықуса — «Апоемақуа.

3 0С Х .А Н А Ч Б Е ИЖ А HAA Б Е С Л А Н И Ҧ А Ц Ә Е И

I

Шаҧсыҕ инхоз Зосҳан Ачба Дуа<а дуун иаамҭала.Иара итәылаҿ инхоз ажэлар,Аҳас дрыман имацара.

Кыр имазк'уаз най дықуицон, Дышихуаҧшуаз, иху итних'уан. Иара иқыҭан дуаеаыцэгьан, Дызҭахымыз ихы хисон.

Иҧшреи исахьеи, уахьихуаҧшуаз, Дагьа«ацамызт Зосҳан Ачба. Дызбалакгьы дыззымдыруаз, Иеиирдыруан иКазшьала.

Ҭеиҭҧшлагьы дуасаасан,Д а а р а кыргьы дцыркьуан. Иах,әачаҧа икунхәалаӡан, Иаахыршәҭуа дахьцалак.

Уи аамҭазы иара иқыҭан Ж ан аа Беслан иҧацәа нхон,

Apx маҷмызт, аайык ыКан,Гуи шьамхылеи иџьбараӡан.

Занааҭс ирымаз арҭ арҧарцәа Нхыҵи-Аахыҵи ныТсуаран. Изыцәшәоз х,әа оса дрымамызт,

Дрымбацызт хаҵа ҕуБуа.

Зосҳан Ачба игуамҧхеит Ж ан аа Беслан иҧацәа, Иқуихӡарцы дашьҭалт Ирл асшәа зынӡа.

Ҭынха дрымазар, егьсылшом хәа Гусаарас иКаицеит.Иҽеибыҭа и®ны дҽыжәлеит Дцарцы HbiRyapa.

Данҽыжәла дышиашаз Бзыҧынка дцеит,

Хабр-иҧа Кац иҿы Дизҵаарц дагьнеит.

Аҧшәма изын инеиз Дахьнеиз дибеит,Зосҳангьы дзызнеиз Днаҧхьаны дизҵааит.

Дзышьҭазгьы иирхаит,Иеихәеит абаҟа жәа,Акакала дазирхуцын,Абри еиҧшқуа неиҳәеит:

— Ж ан аа Беслан иҧацәа,Capa сқыҭан инхауа,

Иззыҟоу ҳәа иудыруада, Шәыбзыҧын уара?

Шьцыла ҳәа аӡәыр рымоума Ш әа шәтәылаҿ дара?Мамзаргьы издыруа ҳәа,Зәыр дынхома ара? —

Абри еиҧшқуа неиҳәеит Ацәгьа зхуцыз Зосҳан,Аҭакгьы неихәеит Хабр-иҧа Кац:

— Ҭынхеи дыри дрымам Ааигуа-сигуа дара,Ари Бзыҧын о й дшыКам Ирзыкоу ҭынха. —

Гумысҭа ауезд ахь ддәыкуиҵеит Дазҵаарцы Зосҳан,Гулрыҧшь-иҧа Сламбақь иҿы ХылаҵәКьа дишьҭит.

Уи иаамҭазы Сламбақь захьӡыз Д уа® дырын цәгьаӡа,Ацәгьарақуа ртәы гуеиҭахьан, Дыздыруаз жәпа©ын.

I i

Зосх,ан исаызцәеи иҧызцәеи Има днаҵысит,Дышиашаз дым<аахымҵкуа Сламбақь иҿы днаӡеит.

Гулрыҧшь-иҧа Сламбақьгьы Диқушәеит йены,Дышнеизҵәҟьа днаскьеиҧхьан, Абри еиҧшгьы неиҳәеит:

— Сламбақь, ухьӡала сынҽыжәлан, Бзыҧынтәи сузааит,Уск ахьӡала сныҟуон,Қыргьы сааҧсахьеит.

Жәеилкаатәык сымоуп,Хуҷык ихьанҭоуп.Угура гангьы инауасхәоит,Насгьы схынх,әуеит.

Capa сқытан инхауеит Ж ан аа Беслан иҧацәа.Рхи-рҵыхуеи еилкааны,Насгьы исҭиишт.

Цәгьамзар бзиа ргу итаӡам, Аа(а-еишьцәа еиҵагылт, Сатәарбарцы ргу иҧнаҟом,Ca сзы ицәгьаҳәаецәоуп.

Ш әа шәуезд аҿы дроурушь Xap змам ҭынха ҳәа аӡәы? Ирыдгыло дҟаларушь,Еимысҵәар мышкызны? —

Гулрыҧшь-иҧа Сламбақь Рхатәыла зыкӡаз,Зосҳан иеихәеит ажәақуак

Дызиазҵааз рыцкыс:

— Ари атәылаҿы иубаӡом УрХ ирзыҟоу аӡәгьы, Ҭынхеи-дыри дрымаӡам, Уеимдаргьы мызкы.

Араанӡа уанааи Абжьыуаа урызҵаа,Ӡәыр рымазар, идыруеит Заҧшь-иҧа Кушлыҟу. —

I l l

Зосҳан Ачба уа дҵысит,Ш ьарда бзиа днаскьеит, Абжьыуаа рҿы днаӡеит, Заҧшьаа рҿгьы дынҽыжәҵт.

Дыззнеизгьы уа дибеит, Днаскьеиҧхьеит, дизҵааит, Дзышьҭазгьы наиирхаит, Дазырхуцны зегь иҳәеит.

Аҧшәма икынтәи агура игеит, Ҭынха дышрымамыз иаҳақуеит. Насгьы ҧытрак даахуцын,Абри еиҧшгьы неиҳәеит:

— Аҧсынтәылан ҭынха дрымам, Шьҭа агуразгартә избауеит,HaR Нхыҵҟа сҵаақуашт,

Зынӡа еилсыргаӡашт.

Насгьы уара адырра усҭоит, Ианақуск‘уа сзышьҭоу,

Ргурҽанӡамкуа еимҵәа иусҭап, Иахьа ҕала сзышьҭоу.

әAmxya уталан, уаызцәа-уҧызцәа Унеи сара сҿы,Гулрыҧшь-иҧа Сламбақь дума, Усызнеи аҿҳәаразы.

Абџьарла ак шәыгымкуа Шәҽеибышәҭа шәара, Ҳазқулогьы уаацәгьақуоуп, Ижәдыр ишмариам.

Шәахьыӡхыҵша агаҿаҿы Сыжәбоит усйангьы, Ҵхыбжьонынтәи ишаанӡа Сыҧшуеит сара уа. —

IV

Иажәа ииҳәаз хьанҭахеит, Дақушахаҭхеит дзызнеиз.Зосхан уантәи дцысит,Нхыҵҟа дцарцы иӡбит.

Д а а р а бзиа днаскьеит,Ш ьхала Карачынӡа длаӡеит. Хуаҧеи-ҿаҧеи кыр дырхыст, Карачыҟагьы дылбааит.

Уахьгьы ӡәырсоы дрызцааит, Д а а р а кыргьы деимдақуеит. Иимбацыз ӡәыроы ибеит,Axa рдыр х,әа димаҳаит.

Уи атәылаҿы дааҧсаӡеит, Шәанынӡагьы днаӡеит.Уирахь даара днаскьеит, Фаха-фымш ныҞуа дцеит.

Hac ишьҭахьҟа дхынхәит,Игу иҭеикыз неигӡарц. Еидҿахәала жәлар иҭиирц, Рышьхуа-мышьхуа нирҵәаӡарц.

V

Имызк рыҽны исаны днеит Мыцхуӡагьы дааҧсаӡеит.Насгьы адырра ҟаиҵеит, Аимҵәацәа рахь оса дцеит.

Заҧшь-иҧа Кушлыҟуи Гулрыҧшь-иҧа Сламбақьи Хи мачхуали еиқудыршәеит, Рҩызцәа рыма инацысит.

Ш хуала идәықулеит инеиватәан, Д а а р а бзиа инаскьеит, Ашхуа-жәсаақуа дырҵысит, Аҧша шрысуаз ицаӡеит.

Аҿҳәаразы инаӡеит,Ашарагьы ааигуахеит,Зосҳан Ачба уа дрыниеит, Исаызцәеи иҧызцәеи рацәаәӡан.

Ақулацәа уа иӡхыҵт,Еиманы инаскьеит,Ашарҧазы инарықулеит,Ршәақьымца рацәахеит.

Х©ык аишьцәа ҭадырхеит,Рыг-рҿамҳәо ирбылӡеит,Егьырҭ аху<аык уа иркит,Рхы иамыхуо зегь рҧахт.

АцәгьараҵәКьа иандыриеит, Ирымбацыз кыр ианиеит,Зосхан Ачба иҭаирхеит,Ацәҟьа ииҳаз иагаӡеит.

Раҳәшьцәа а<аыџьагьы баанда<&ыртәит, Рыраху-рышәаху зегь ргеит. Махәа-©ыҭәа ак нырмыжьит, Рынхара-нҵырагьы рбылӡеит.

Рашҭа ҧшӡа ус инхеит,Атәымуаа ирзыҧшит.Д а р а аишьцәа тахаӡеит, Рынхара-нҵырагьы рбылӡеит.

Аҷан рыма ар ҵысит,Ҧҳәызбеи ҷкуни нараҧца.Д а а р а кыргьы инаскьеит,Рым(аагьы аадыркьаҿт.

Рым®а аҧыхьахь ааигуа даван, Абаҭаа Батайуа.Аҧсаса има абна дылан,Дыхьчон есқьынгьы.

т

Ж а н аа Беслан иҧацәа Иуацэан иара,Еимҵәа ишыргоз аниақа, Дырҧылеит худака.

Ибжьы ҿаца, ашәакь бжьы еиҧш, Идирх,аит аимцәац.)а,Иаразнак ахысбжь еиҧш Иаршәеит ацәгьауцәа.

Д у к мырҵыкуа дцәырҵын дхыст Хратәыла иаі^аз,Наҟтәигьы иааишькларҵеит Д кы лкаа зі,інзас.

Арҭ рыбжьара икалеит Аибашьра захьӡыз,Ацәгьауцәа инеиуаз Ҧыҭ<аыкгы»1 ҭаирх«ит.

Х©ы-уаак рыцрикьеит Иргоз иҿақоаны,Ҩыџьа иаанхаз рақәшьцәеи дареи Рыма ицаӡеит.

Ам©а рзызкыз Баҭакуагьы Дшеибгаз дрыцәцаӡеит,Ижәлеи ихьӡи нарқәартәы Д а а р а иршәакуоит.

Зосхан Ачба драҧгыла Ap зегь цаӡеиг.Амшын Еиқуаҿ иахьыӡхыцыз, Иаша иагьазкылст.

Рбаандцәа шеиқуҿаҳәаз Аш хуа иҭадыртәеит,БаҭаКуа ирыцришьаазгьы Еиқусакаса итадыргылт.

Рыбаегьы нырмыжьт,Мшын гула иргеит,Зосҳангьы ДХЫНХ.ӘИТ,

Ж ан аа ҧхасҭатәны.

Абаандцәа рыман Мшынла иахьцауаз,Жанаа-ҧхацәа ҵәыуо Амыткумақуа рқәауан.

Аиҳабы Казырхан Лаҕырӡыла ддәыуон.Лмыткума иналаданы Абри еиҧшқуа лҳәауан:

«Ааоык аишьцәа змаз Акрыхьуеит ҳәа иҟадаз,Иршьуаз ршьит, егьырҭ ркит,Цәгьала иҭадырхеит.

Рыхьӡи рыҧшеи рацәан,Ирдыруан жәлара,Ргуи ршьамхи џьбаран,Иацәшәомызт агҕсра.

Каш ҭаҭла қуҵан ҳнапы хзырҷаз, Ашьцәа анрықулаз ҳара иаҳмыхуаз, Зыхьӡи зыҧшеи мыцхуы ибзиаз, Ж ан аа Беслан иҧацәа».

Уи дцәыуо дшаҿыз,Лылаҕырӡ лыкуааша, Иаалымданы лахәшьа Абри еиҧшқуа лҳәауан:

«Каш ҭаҭла қуҵан Зхабар ҳамбоз,Аибашьраан зхы қақузҵаз Ахьча Баҭаҟуа.

Ax иршәуаз хы еиҧшым,Ахушә иҭеиҧсоз,Хушәы еиҧшым,Ишәақь еиқуаҵәа, шәақь еиҧш Ибжьы, хаҵабжьы еиҧшым.

Ахьча Баҭаҟуа Хратәыла иаҧоу,Гуи шьамхылеи иџьбароу, Иацәымшәо аҧсра.

Ҳара ҳаимыздәаз,Аҳәацыркь Зосхан,Уасла аҕдара Наӡаӡа иузынхаз».

Абри еиҧшгьы шырх,әоз Инеимда-аимда дара,Еиқуҿаҳәа ирыма,Мшынгула ицаӡеит.

Зосхан Ачба драхаҭхеит, Ишьҭахьҟа дхынқәит.Ж ан аа еимиҵәан Шаҧсыҕҟа дцеит.

Ҳәсеи хацәеи шааҧшуаз Иқуихит цәгьала, Дгьыли-бақчеи иҟаз Итәитәит зынӡа.

Зосҳан Ачба насгьы Жәлары днарақаит. Нхыҵи-Аахыҵи иашангьы Еигунысоны ираҳаит.

Уи абшьҭрак еимырҵәаз Ибжьаӡӡеит зынӡа. Еиқуҿаҳәа иргаз Иртәыртәӡеит изгаз.

Зосҳан Ачба иқыҭан Ицәа цәгьахаӡеит.Иӡыӡо иасасуан Иашьцәеи иҭынхацәеи.

Arypa гангьы дыйан Сыҧсуам ҳәа иара, Дыҟанаҵы дқулон, Дацәшәомызт аҧсра.

Чмазарак сагап ҳәа Иҭашәомызт игуы. Хыіѵтаскгьы сықушәап ҳәа Дацәшәомызт бзанды.

Ҭынха дызмамкуа еимиҵәаз Дрыцәшәомызт уеизгьы, Атәылақуа дызхысыз Џьеишьон есқьынгьы.

Иаҳәачаҧа иҟунҳәалаӡан Ицеицеиуа енагь,Итапанча имҕыҵраӡан Дантәазгьы иара.

Ишьапы мыжда ахьиҵишьуаз Иныҧшуан цәгьаӡа,Шьапыла иаарласны Дызцомызт хара.

Ашьшьыҳәа ишьҭалазгьы Дихьӡомызт ааигуа.Иаҳәа мыжда идҳәалоу Д аргуаҟ'уан цәгьаӡа.

Ж ан аа Беслан иҧацәа Ибжьамӡӡеит зынӡа. Уарла-шәарла џьара-цьара Инхоит иахьагьы.

И уааы бж ара дсаахысын, Днықулеит кыргьы,Жәлар ык,узх‘уаз Зосҳан Ачба Имч куадахеит.

Чмазарала дышы;алан Дҭынчхеит иаргьы.Илацәа неиқуиҧсеит Наӡаӡа Зосхан.

Ииарҭаҿы деиҵырхит,Наӡаӡа дмааҧшӡауа. Дызқумгуҕ‘уаз ачымазара Даман ицаӡеит.

.1924

Н А Ҩ Е И И М З А У Ҷ И

I

На<аеии Мзауҷи еиқулацәан, Еигулацәан, еиуацәан, Уахи-ҽни дара еицын,Мыцху бзиа еибабон.

Рынхашьақуа ҧшӡаӡан, М азарала ихиаӡан.Занаатс ирымаз ныҟуаран, Нхыҵи-Аахыци ирыбжьан.

Арҭ асаыџьагьы аҧсацәан, Кудры ауезд аҿы инхауан. Ҧшреи сахьалеи дара еиҧш Казшьалагьы еиқушәауан.

Рхашәала ду рацәаӡан,Қулеи дыри дырқахьан. Рҭынхацәа рацәаӡан, Зехьынџьарак инхауан.

Шәарыцара ицалон, Ааигуамкуа инаскьон.

Еидараха ҽадаиала, Ашәарах-жьы ааргалон.

Рыхьӡи рыҧшеи рацәаӡан, Рахаҭырқуа рбауан.Аӡәыршгьы рыцәшәауан, Рыҟазшьақуа ддырбахьан.

Қурала рҭәымҭаҿ инаӡахьан, Насоеи ҧҳәыс ссирк дааигеит. Ачара бзиа ҟаиҵаӡеит,Иқулеи дыри еибаирбеит.

J lap a мыцхуы дыҧшӡаӡан, Лычагьашьак митәӡан, Казш ьалак дхааӡан,Зегь рыла дссирны дшан.

H

Мзауҷ ачараҿ криуан,Аҭаца ҧшӡа дибеит.Лыҧшреи лсахьеи дназхуаҧшыз, Хатәы ҧҳәысыс диҭаххеит.

Лычаҧашьа игуаҧхаӡеит, Лыҧшреи лсахьеи дажьаӡеит. Лха-ца дышьны лара дигарц,Уа дышгылаз инаиӡбеит.

Ари игуҭыха наскьаӡеит, Уахи-ҽниқуа кыргьы цеит. Игуала хьаас ийаинеит,Иқула амаҷ азы диҧсахт.

Абри еиҧшқуа иҽырзикит Мзауҷ Нааеи дтаирхарц,И бао ирӡразы иӡбеит Гунҷыхьажәак назеимҳәац.

Зны ныҟуара еиццеит, Ааигуамкуа инаскьеит,Мзауҷ дгурҕьо дцауан,Игу иҭеикыз наигӡарц.

Хаха-хымш ныҟуа ирхыст, Арха, аҿаоа иазцеит. Аҧслаҳәқуа рбон икалаӡа, Абҕаџьмақуа ббаӡа.

Џьаҧҳаныла еиқушәаӡан, Абџьарлак ихиаӡан. Шәарахкгьы ра©рышьҭуамызт,

Харантәи икалаӡа.

Рыҧшьы-мш рзы аныҟуацәа, Храк аҿы инхалт дара, Шәарыцара рҽазккы Ибназон кыргьы.

I I I

Шьыбжьагуазы инатәеит Axpa ахыцәқуа хаҳәк аҿы, Насаеи мыжда ихы нықуиҵеит Дыцәарц ҳамҭакы.

Аҧшатлакугьы асуан, Аҵлақуагьы хнарҧон,

Нааеи дқьыҧа дыцәан,Д а а р а дааҧсахьан.

Уи аалцазы игуалашәеит Мзауҷ дзышьҭаз,Ишәақь мыжда ааитіихит Наоеи дишьразы.

Иҧсырҭа инарбаны Даахыст иара,Ахы ца\әцах,ә хьанҭаӡа, Даирбылт зынӡа.

ИшиқушәазцәКьа днаҵҟьеит, На©еи иара уа,Даанаҧшы-ааҧшшәа иагьих,әеит Ажәақуак иара:

«Ҳаит, сышҧоушьи, сышҧоушьи, Мзауҷ, сҭынха ду!Сызх'урКьазеи, изуҧсахзеи Иахьа уара угу?

Сызбада! Сзахада!Сурҭынчиг цәгьаӡа,Усшәаџьҳәасаха, аҧшатлаку,Иахьа ма уара!»

Иажәагьы даалгеит,Дынкаҳаит ҵака,Илацәа неиқуиҧсеит Гуршала зынӡа.

Д ы ш гуаҟ‘уаз, дшыуазыруаз, Дыцәеит дмааҧшӡауа,

Ибаш мыжда гарта змамыз Хьшәашәеит имҧхаӡауа.

Мзауҷ мышьҭак, дцәыгьхуцуа, Даанхеит акыргьы, Акаҵәараҿы днаҧшы-ааҧшуа Дгылан хамҭакы.

Насгьы днеихалан Дааиртлеит На<аеи,Иҳәаҭхд ааихихын, Ишьҭеиҵеит зым®а.

Ҽеила дириашан Деиқуикит аҧсы.\ а ҧ дук дынцәыҵеиҵан, Диҧырҵит иаргьы.

Их,әаҭх.а иазкунҵа Дхынҳәит шьҭахьҟа,ИѳныКа ихы рха,Ддәықулеит иара.

Дышиашаз дмаакуа Иҽхьеикит џьара.Насгьы дӡырга-ӡырг‘уа Дынкылсит исаны.

IV

Иҩыза бзиа дныжьны Дахьнеиз исаны,Иџьаршьеит цәгьаӡа Дызбаз иҭынхацәИ.

Д абаҟоу усаыза ҳәа Еиқуҿакны изтіааит,Шәышцаз еиҧш шәзеицмаазеи ҳәа Инҭарқәеит илакҭа.

Иара омашәа дҟалеит,Дгачамкын дынхеит.Даарагьы дархуцит,Кыргьы даашанхеиг.

Иҧшреи иҟазшьеи рыла Иныҧшит такуы,Насгьы д<аагылан,Дцәажәеит иара:

«Ҩаха-®ымш ҳаицын,C ry бзиам ҳәа дхынҳәит:Бзиа сааҧшны сизыҧшуан, Дшызбозгьы дааскьаӡеит».

Иара иихәаз агура мгакуа Дыхҭаркӡеит цәгьаӡа,Axa иажәа ирҽеит,Дхынҳәызшәа дирхдит.

V

На<аеи иҭаацәа инарахаит М зауҷ имала дшааз,Еицрыҳәҳәа зегь изнеит Ари иажәабжь назахаз.

Икалазеи хәа инаиазҵааит H а сое и мыжда иҭаацәа.

Дхынқәызшәа надирҳаит,Ишцоз амсаабжара.

Дырбоз џыиьа ишьталеит Иҭынхацәа еибарҵысы.

Усҟан Мзауҷ диҵәаххьан,Axpa аҵыхуан аҳаҧаҿы.

М зауҷ аҧшаацәа дрылан,Археи ҿасаеи дрыбжьан,Ma дышцәажәоз иамхамқәаӡеит Цәгьала иҭаирхаз дышҭаирхаз.

Ладеи-аадеи ицақуеит,Ихабар \әа рмаҳаӡеит,Ишьҭамҭа рымбаӡеит,

Дыбжьаӡӡеит, дыҧсит.

Ихьуа-иҵәыуо иаахынҳәит,Рымш, рыҵых дрымбаӡеит. Уахи-ҽниқуа кыргьы цеит, Игусаарамкуа pry дырҭынчт.

Аҵәыуара ду иҭаацәа иҟарҵеит, Насгьы ихабар мгаӡеит.Мзауҷгьы даара диџьабеит,Ихы џьабаа цәгьа аирбеит.

Шықусык ашьҭахь дырхадыршҭит Атәымуаа зынӡа,Аҭаца ҧшӡа, иҧхәыс рыцҳа, Лхы-лгу дагаӡеит.

Лхаҵ а ҧшӡа длымбаӡеиг, Бназарангәи дмааӡеит. Акыраамҭа дизыҧшит, Д ы ш гуҕ‘уазгьы даанхаӡеит.

Vl

Мзауҷ бзиа дырбауан,Насаеи иеиҧшҵәҟьа дрыҧхьаӡон, Иара ҧыҭрак дааҧшын,Насгьы иажәаху надирҳаит:

«Сықула бзиа даҳцәыҧсит, Ихабар ҳәа ҳмаҳаӡеит.

Д а а р а кыргьы дахџьабеит, Иҧсырҭа, иӡырҭа х,амбаӡеит.

Рҭаца ҧшӡа дысгуаҧхеит, Хатәы ҧхәысыс дысҭахыуп. Иахьысҳәогьы сыҧхашьоит,Axa сыгуҭыха шәсырқауеит».

Арк иажәаху нарахаит,Д а а р а кыргьы иазхуцт. Ацыхутәаны иазааиг Атакгьы нарҳәеит:

«У ара ҳаҷкун еиҧш уаабон,Ус умҳәаргьы ҟалауан,Уаж әа иух,әаз ҳагьзахысуам, Даҽаџчара х,наҧшӡауам».

Ишиҭахыз ҿа иахдит, Дзеигурҕьашаз ацкы рх,әеит,

Д у к мырҵыкуа ҧҳәысс дигеит, Ачареи ажәреи ҟаиҵаӡеит.

Абри еиҧшқуа уасароума,Ачара ду утәызма,Мыцху гурҕьара аҭахызма, Ж әлар рҿы иҧшӡазма!

Ари ииӡбыз наигӡеит,Иара ида аӡәы имаҳаит.Насаеи итаацәа дрымбаӡеит, Ибаса-ишьа® ҧхасҭахеит.

Аамҭақуа кыргьы цеит,Фбайа шықуса инархыст, Иҧҳәысгьы хшара длоуит, Лыҷкун-лыҳас, дҭаацәахеит.

Мзауҷ дынхон-дынҵуан, Бназараҳәагь дцалон, Ашәарахқуа нирҵәалон,Ш әарах жьыла дчалон.

Аҧхын ашьха дцалон,Аҭыҧқуа рҿы дыҧхьалон,Рҭамха куацла ирҭәлон, Ҧслаҳәи бҕаџычеи нирҵәалон.

VII

Д а а р а кыргьы ааҵхьан,Иаамҭа қьафла игахьан.Ҽнак шьыбжьон йены даанхеит, Аҵла ашәшьыраҿы днаиеит.

Иҧҳәыс ҧшӡа абарҵа дықутәан, J lx a n a иахьгьы днаҧшлон. Ҧшатлакушәагьы ак асуан, Агуам-самқуа шьҭнажәжәон.

Имала ашәшьыраҿ дахьиаз, Аҟырҟырхәа дааччеит.Иҧҳәыс ҧшӡа иналаҳаит, Измааноузеиҳәагьы дизҵааит.

Ари лаж әа ацкы лмаҳаит, Д а а р а хьаас иҟалҵеит,Иччашьа цәгьахаӡеит, Гусаарасгьы дҟалҵеит.

Усҟан лгу дҭашәеит J lx a n a ибжьаӡыз Наҩеи,Hac дыхҭалкырц налыӡбеит Акридыруазар илырхәарц.

Даныччозгьы игуалашәазаап, Нашей мыжда иуасиаҭ. Аҧшатлаку х,әа дызлацәажәаз, Ашьха цәгьала даныҧсуаз.

Уи аҽны егьиалымҳәеит,Ayxa цәыкьа акрылуит, Чаншьҭахь иара дышьҭалт,J lap a ачанахқуа лыӡәӡәауан.

Дааргубзыҕны -дизҵааит, Дзырччаз лмаҳар лымуӡеит. Д а а р а краамҭа имҳәаӡеит, Данлыргуакӡа инеиҳәеит.

На©еии иареи шеицныҟуоз,Ашьха ҿа©аҿ диеихсны дшишьыз, Дызхишьаазгьы ла лзы шакуз,Иажәа мыждагь аҧшатлаку ишалаз.

Дахьижызи дахьишьызи Дацәхымҟьартәы бзиа еилылкааит, Усҟак хьаас длымкызшэа,Аҟырҟырҳәа дааччеит.

Ҽамыршьагала диацәажәан, Л гуаҟрақуа зегь лаҳаит,Дыхумаруа днаихуаччан,Абри еиҧшқуа налҳәеит:

«Излоуӡазеи ожәраанӡа,Исамҳәакуа ари сара?Ca сымаӡа ак уҵакны,Удәықузаарын кыргьы».

Ари иажәахуқуа неиҿылхит, Ҽамыршьагала дизҵааит,Лчанахқуа налыӡәӡәеит,Лхулагьы ааиллыргеит.

Игу рҭынчны иара дыцәан,Л а р а аҵых налгаӡеит,Итапанчагьы ихы иаҵылхын, Длырҭынчраз лтаххеит.

Лгуи лшьамхи мкуараҵеит,Л гу иҭалкыз налыгӡеит.Ихы иадкыла дагьхыст,Егьизымхәо далыргеит.

Аҧшатлакугьы нас-йаст,Мзауҷ иаџьал аанагеиг.Наоеи иіі,\эыс дылџьабон, И уасиаџьы налыгӡеит.

Акукууҳәа дыҳәхәеит,Жәлары зегь неизеит.Л х а ц а дшылшьыз надлырбеит, Дзыхкьазгьы надлырхаит.

Адыроаены шаанӡа Лҽеибылҭеит лара,Аиҳабыра днараҧыза Ашьхси ҿа<аеи дрызцеит.

А қа 11,ы мыжда иҭаҵәахыз Ихымҟьакуа иазнеит.Акы нмыжькуа зегь еизырган, Сакасала иааргеит.

Мзауҷ дызҭынхаз дыҧхьаркт, Цәгьаҧсышьала дҭалырхеит. Ц әы уара хәа карымцеит, Иҭынхеи идыри дрымбаӡеит.

Насаси ибаса лыҧшааит,Axpa ахыцәкуантәи иаалгеит. Аҵәыуара еиҭакарҵеит, Иҭынхеи идыри дырџьабеит.

Абри еиҧш ауп ескьынгьы Ацәгьа бзиа шамырҿио.Зыкула дзыҧсахыз ауасаы Ианигуамхуӡо ишихьӡо.

1924

А Б А Ҭ А А Б Е С Л А Н

I

Ап,сны иааӡаз Абаҭаа Дхаҵ а ҕьеоын иаамҭала. Чаҧашьалеи ҧшра-сахьалеи Дкаҷҷа-каҷҷон мра ҳасабла.

Дҽыбҕа ҟазан, дҽыуао. хаҵан, Лаҳәаҧштәыла иҽы дақутәан, Икуадыр ҧшӡа мыцху еибыҭан,Иҽы иаҧштәын, иара иазшан.

Иаҳәеи, иҟамеи, итапанчеи, Икумжәи, икабеи, ихҭарҧарқьақьеи, Абарҭ рыла, ма дѳ.ашьозма,Аҧсуа хаҵа Абаҭаа!

Ишәақь ҭаҳәҭеида ибҕа икыдын,Игу змыршәоз, ила зымжьоз. Аҧсаатә-М(аас ала ҭиКьон, Аҧслаҳә-моас абҕа ҧиҵәон.

Аҽыбҕаҿы шәара зқумыз,Адгьыл аҿы дышҧахьысшаз! Лах.әаҧштәала иҽы данақутәаз, Ҿаееи каршәреи зегьы ззеиҧшыз.

H хытіи-Аахытіи ихьӡ еинысахьан,Ахан-иҧацәа рҿгьы инаӡахьан Аҧсуа хаҵа Беслан Ихьӡ хаа гаӡахьан.

Ҭаацәара змамыз Абаҭаа Иқурагьы крифахьан,Ахан-иҧацәа рҭыҧҳа Ҳаниф,Лыӡбахугьы иахахьан.

Цәашьыда иҧхоз, цәымзашәа илашоз,Зыхцәы зхаҟынтәи зшьапаҟынӡа инаӡоз,Зоура, зыҭбаара мыцхуы инаӡаз,Зылагу ҭбааз, мыцху игукыз.

H ap a ихь.згьы наехьан Ҳаниф хаа лҿы.Аҧсуа хатіа исаашьам Д ш ааӡаз ҳ-Аҧсны.

З бахула еинышхьан, длымбацызт лала,Абаҭаа Беслан, зыхьӡ насахьаз хара.Ҧшралеи, сахьалеи, ҟазшьалеи ихиаз,'Гуамчлеи шьамхылеи мыцху иџьбараз.

Аҵыхутәаны ишыҟаз, Ҳанифгьы диҳәеит Ҳәынтқар дук иҧа, ӡбахула дзыҧшааз.Аҿқәара ҧҵәаны дықуҵны дцеит,Ахан-иҧацәа ртыҧха дҳәаны дзыртәаз.

Аҿҳәарагьы харамызт, зынӡа иааигуан, Ахан-иҧацәа рчара мыцхуы идырхиеит. Лҳәынҭқар иҧа иабхуараахь дцарцы иҽирхион, Иашангьы ир иман Ахан-иҧацәа рҽы дагьнеит.

100

Ахан-иҧа имаҳә ир има даннеи,Аҧшәма даалаган, ачара ду иуит.Амаҳә акы згымыз деиқухаҧса даннеи, Мышкы акухомызт ачара, такуы инаскьан..

Ҳанифгьы ахан аҿы дықутәаны дааҧшуан, Лхуцырҭа рацәан, лылахьгьы еиқун.Ацәа данакы, днықуиеит акаруаҭ,Абаҭаа Беслангьы ҧхыӡла дылбеит.

Хуҧшӡак аҿы дышиацәажәоз лара,Ажәа ҧшӡала длыхуаччо ацк ш и \ ә о з иара. Аҧша йуанда хааӡа ишрысуаз дара, Ашәаҧыџьаҧ мацара шырзыӡырсауаз убра..

Дук мырҵыкуа дааҧшит,Лыҧхыӡ хьаас иКалҵеит.Беслан ҧхыӡла дылгуаҧхеит,Лыҧсы еиҧшгьы длып^хьаӡеит.

Зеиҧш ҟамло егьыКам \әа,Изын-маҭәа даалыргеиг,Заанаҵ дызбозар хәа Кыргьы дизыҧшит.

Усҟан лара лгацәа,Ачара ду иахатәан.Насгьы аҭацаагацәа Даагоит қәа иҧшуан.

Cry бзиам ҳәа ҽыцгас иаҭан,Дышьҭалеит лара.Аҧсны иааӡаз Беслан Ҧыҭрак дизыҧшырц.

A x a ускан Беслан ДыКан итәылаҿы Аҧсны. Ныҟуарантәи дхынҳәын,Иҧсишьон ионы.

Ҳаниф лыҧхыӡ анылба ауха Беслан иаргьы ҧхыӡ дибеит; Дышлацәажәоз ҧшӡа лара, Дигуаҧхартәы дибаӡеит.

Дрҭ рыҧхыӡқуа еиқушәаӡеит,Axa еибамбац лала,Лыҧшреи лсахьеи игуаҧхаӡеит, Дагьлышьҭалеит иара.

Уи адагьы иахдхьан Лусқуа зеиҧшраз:Аурыс хәынҭқар иҧа Дхәаны дышизтәаз.

Иаамҭа бзиа игахьан,Абаҭаа Беслан.Хьӡык ҟаҵашәа ҧҳәыск дигарцы Иашала итахын.

Абри аҟара иқура анифа Аҧсуа иаашьамыз Беслан, Хьыӡла дымаасырцы Д аар а бзиа ибон.

Сзашьҭоузеи ҳәа илзааихуеит Лнап иақушәашаз ахьтәы мацәаз.

Длышьҭаларцы игу иҭеикит, Иимбацкуа зыхьӡ иах,аі.

Адырйаены иҽеибиҭеит Абаҭаа Беслан,Иҽеиқуа ццакы днақутәеит,Агеи ашьхеи лашахьан.

Фаха-фымш ныҟуа бжьан,Нхыҵ Ахан-иҧацәа ахьынхоз.Ахреи ҿао.еи дырхысыр акун,Имша даараӡа ихьанҭан.

Фаха-фымш ныҞуа хьыбжьаз,Хымш рыла днаӡеит.Иара уаҟа дымнеикуа, Дынҽыжәҵит ааигуа.

Ap шыказ еилиргеит,Ханиф дшыргоз игу иҭашәеит. Ды м цаакуа дымнеит,Ҧхәысеибак лҿы дынҽыжәдт.

Аҧхәысеиба аҭакуажә,Асқам дықуианы дыцәан. Днышьамхнышлан лаҧхьа дгыланг Дааирҿыхеит дук мырҵыкуа.

Дахьихуаҧшыз дгачамкит,Иҧшреи исахьеи цәгьа иџьалшьеит, Даара кыргьы дҕьацәыҕьаҵәын, Абри еиҧшгьы налхәеит:

«Аа, нан, нан, иуҭахыузеи, Усзымдырит сара рыцҳа,

Укаҧха-каҷҷо уаазгазеи, Сысаныжәқуа рҿы, сара рыцқа

Л а ж ә а дшалгаз ацк иҳәеит Аҧсуа исаашьам Беслан,Ихи иҵыхуеи иҳәақуеит, Дзакузгьы налирҳаит.

Насгьы длызҵааит,Аизара закуз,Ахан-иҧацәа рашхаҿы Ачара змааназ.

Ари иажәа аҭак иахаит, Ҳаниф лгацәа шааз. Аҧҳәысеиба даара длықәеит, Иажәаху yafta иналыгӡарц.

Л ы лабара иҭахын Ахан-иҧацәа рҭыҧха.Ҧхыӡла иибаз диҭахын Хатәы ҦХ.ӘЫСЫС дигарцы.

Аҧқәысеиба аҭак дцәажәеит, Неишьа шамам илырбеит,Ap еиқуныхла уа ишгылаз, Аҟарулцәа шазыҧшыз.

Iil

Абаҭаа БесланДналыхуаҧшын аҧхәысеиба, Илнеишьаз иӡбеит.Абри еиҧшгьы неиҳәеит:

104

«Сымнеир зуам ҳәа быҽбырххар, Насгьы быбжьы ааҭгашәа, Саанықуны бнеихар,Хымҧада, брышьтышт».

Абри лҳәар дышнеишаз,И аж эаху шеиҭалҳәашаз,Arypa лгартәы илхаирҵеит, Аҧхәысеиба дагьазааит,

Иуажәахуузеи ҳәа дизҵааит Аҧҳәысеиба иара.Иузлылоузеи, дигоит, лҳәеит,Уи ҳәынҭқар дук иҧа.

Аҧсны иааӡаз Беслан Атак налеих,эевіт даатәан,Ажэа хаала ихыркны,Мыцхуы иџьбараӡаны.

«Сааины сшыҟоу налахэ, Смацэазгьы сызлых,Лылабаразы бсызлых,э,Сааишьа, снеишьа сызлахэ.

Ҧхыӡла дшызбаз лара, Сышлеилақаз сара,Лыҧшреи лсахьеи шысгуаҧхаз, Xapa дгьылкахьтэи сшааз.

Сыхьӡи сыжәлеи нарҳәартәы, Сагьнеишт сара убра,Cry салмыргаразы,Сылбааит лара.

Саннеилак сыхумаршт, Сылдырыртэ сылбашт.Сыбжьы ҵарӡа иналаҳашт. СыЛазшьа еиллыріашт.

Гуаныла слызхуцны Сгу дшыҧнаказ налаҳә, Ахьтэы мацэаз дырны, Лыхьӡала ишаазгаз еиҭахә.

Ca сзы иҟоу аӡә лакузар, Дыҧааит хыхьтәи,Сыбжьы анааго дазхуцыр, Хымҧада, дызгашт».

Аҧҳәысеиба дааизхуцын, Днықуланы дцеит.Амардуан аҿы даннеи,Абри еи^ш қуа налх,әеит:

«Абаҭаа Беслан дымст, Сымнеир шызымуа!Сымыш, сыҵых дыснықуит, Ижәдыр, сышнеиуа!» — ҳәа.

Ари лыбжьы налахаит Ахан-иҧацәа рҭыҧх,а,Лыҧхыӡ лгу иҭашәеит, Шанаҵас илбеит.

Дааиааит ҳәа лыбжьы лыргеит Ханиф ҧшӡа дахьтәаз.

Аҧҳәысеиба дноурышьҭын, Иҳәаны иіоаз лҿы дынхалт.

106

ДабаКоу ҳәа длызҵааит Аҭакуажә зыхьӡ лҳәаз.Ааигуа дшыКаз налалҳәеит Иааишьагьы зеиҧшраз.

Ҧ хыӡла дшибаз лара, Дшигуаҧхаз цәгьаӡа. Фаха-фымш ныҟуа хьыбжьаз Хымш рыла дшааз.

Хьаа дус дышимоу, Дшигуаҧхаз иара.Аџьабаа мыцху шибо, Лҵыхуала цәгьаӡа.

Дылбартәы дшааиуа, Дылгуаҧхозар лара.Ибжьы нааго дыҧарцы Длымҵас дигарцы.

IV

Лыҧхыӡ шана лала илбеит, Дақушахаҭхеит иара убри. Аҧҳәысеиба ҿа лаҳаит, Динасыҧзаап лара ари!

Лчымазара налыхгеит, Л хьаақуа зегь каҧсеит, Даҽаџьара лхы лырхеит, Хьшьыцба хасабла дрыцәцашт.

Сыбзиахеит \әа наралхәеит, Адаулгьы инас-шаст,

Ч’

Агурҕьара ду ҟалеит,Ap ду рыҽдырхиеит.

Адырааҽны шьыбжьышьҭахь, Иҟалҵеит ҿҳәарас.Ахан-иҧа дырсаагьых Ичара ирҿыцт.

Усҟан гуаныла Дырхыччон лара,Абаҭаа Беслан Дахьиццоз азын.

Адырааҽны шьыбжьон Даакылҟьеит Беслан. Иҽеибыҭа, деиқухаҧс, Дҽырҧа-ҽырҧо зынӡас.

Иҽеиқуа цқьа куашаӡон, Еилахәашьак митәӡан.Иҽи икуадыри еиҧшын, Ичаҧашьак ҳәатәӡам.

Ap игылаз зегь шанхеит, Абаҭаа дмитәӡахеит,Ахан ахьгьы днаҧшын, Ҳаниф хуаша дылҿаҧшит.

Даанеи©.еишәа дынҽыжәҵит, Ачарагьы днахадыртәеит,Hac аҽырхумарра ҟалеит, Д ук мырҵыкуангьы днагылт.

Нхыҵаа рарҧар илыцҽыжәлоз, Ихумаруан, икуашон. Аҭацаагацәагь ҽыжәлан,Исауан адәқуа рахь.

Дынҽыжәлеит Беслан,Ap зегь изыҧшуан.Даанеиоеин днаҧшит,Ҳанифгьы дибеит.

Иҽ ишьхуа наирбан, Даанеиаеит ©ынтәКа,Зны аныҟуашәа надирбан, Насгьы дҽырбаӡеит.

«Чоу» ҳәа даахумарт,Ҽцәа шәшык еилирхааит.Хынтә еиқурццак даанеиҩеин, Рхы иамыхуо зегь Каиҵеит.

Насгьы днаҵаҧалт Ахан-иҧацәа рхан.Ҳанифгьы дналыҵаҧшын, Ибжьы наиргеит:

«C a соуп Абаҭаа,Хратәыла иаҧоу,Бысцәымшәан сара,Бацәымшәан аҧсра!»

Ахан-иҧацәа рҭыҧха Дамеигӡеит лхы.

108 Дагьыҧеит лара,Беслан дигарцы.

Абаҭаа Беслан Даалымҵаст лара,Аҽеиқуацқьа ибжьы ақуирган, Дима ашҭа дынҭҟьеит.

Apxa еиужьду днықулеит,Ҧслахә ҳасабла дцон.Афелдышь ҧҵәаха, барфын цаха Дисяыцрак дигон.

V

Бзиа инеихьан, дааҕьаҵәыҕьацәит Аҭыҧҳа ҧшӡа Ҳаниф,Иҽеиқуа мыжда дагьаахеит, Ибҭахыузеи ҳза длызиааит.

ДнаихуаП)Шын лхаҵа,Ажәақуак лҳәеит.Дазырхуцны днаиацәажәан,Абри еиҧшгьы налҳәеит:

«С аб иҽыхуала дҳашьҭалар, Дхахьӡаш т лассы.Иакумала дныкуугар,Иаҳзеилам акгьы».

.Пара илҳәаз лгу азырҭынчны Днаҵаҟьеиг иҽы,Адгьыл аҽеиуатә иқулеит, Даарагьы инаскьеит.

Рышьҭахьҟа дгуарҭеит Ахан-иҧа дшаауаз,

А арлаҳәа дырбеит, Л аҳәак даҟараны.

110

Абатаа иабхуа Ҧсаатәҵас дахьаауаз, Деиқуныхла дыҟан,Абџьарла дыхиан.

Иҽыхуа ҧшӡа наҧш-ааҧшуа Ҧслах,әҵас иаауан,Адгьыл иахьымсӡошәа,Аҩшьа митәӡан.

Дышнеиуаз, дааҽыжәҧеит Абаҭаа Беслан,Иуапа еиқуаҵәа нкаиршәын, Ҳаниф днаиртәеит.

Дынҽыжәлан днеиҧылт Ахҿеиҧш дааигуаны.Аҽеиқуа мыжда игуанаҭеит, Аусқуа зеиҧшраз.

Ахыкуалаа еиҧш идәықулт Раҕа дашьырцы,Беслан даахан иааникылт, Уаго/цас еибашьырцы.

Ахан-иҧа дааиуа-дааиуа, Дааскьеит ааигуаӡа,Абаҭаа Беслангьы Инаиргеит ибжьы:

«Раҧхьа ахысра уалс иудуп, Ухы маашьартәы ухыс,

Н ас изулак сара соуп Издыло ацкыс».

Абаҭаа наша дгылт,Иабхуа дшааиуаз, дагьхыст. Ихы мыжда куараҵеит, Имаҳә иҿы амц аҳәеит.

Беслан иабџьар дамыхеит, Иабхуа димшьырц иҭаххеит. Иакум ала дымныҟуеит, Иаҳатыргьы ибеит.

Аҧсуа хаҵа Беслан Иабхуа еихсыз дикит. Инапқуа ааидикылан, Хҭарҧала диҧахт.

Дышҽыжәыз дхынирҳәит, Адәаҵыхуанӡа дигеит, Дзеиҧшразгьы иирбеит, Исшыҟагьы дишьҭит.

Ахан-иҧа дигуаҧхеит Имаҳә ҕала дзышьҭаз. Ихаҵашьа иирбаӡеит, Иҟазшьагьы игуаҧхаӡеит.

Ашҭа иамк‘уа ар игылаз Ирзымдырт иахьцоз, Аҳәынҭқар иҧа дахьгылаз Изымдырт закуз.

Ахан-иҧа ирылеиҳәеит ИКалаз зеиҧшраз:

Ахьмыӡҕ шырҭеитдаз Абаҭаа Беслан.

Ap зегь ықуҵны ицеит,Абаҭаа ҧҳәыс дигеит, Ақәынҭқар иҧа дыҧхашьеит, Дамыҕ дуны инхалг.

Аҧсны иааӡаз Абаҭаа Дыхиан зегьы рзы.Иҽеикуа цқьа лаҳәаҧштәала Ихиан иара изы.

Иҽҭра итагылан уахгьы-ҽынгьы Еиқуныхла иҽы,Уахи-ҽни хынтә-ҧшьынтә Дҽыжәлон уеизгьы.

Аҵыхутәаны зыҧҳәыс дигаз Ҕас дикит иара,Ажәлар рыгуҭа дамыҕ зниҵаз Дашьҭалеит ишьра.

Ацзгьахәацза уахгьы-ҽынгьы Изнеиуан иара.Ишьра бзиа имбозаргьы, Ируамызт дара.

Vl

Шарҧазык инаиқулеит Еиқуныхла ишьцәа. Ирласынгьы еиликааит Ишиқулаз ашьцәа.

Днаиҟьан иҽааибиҭеит Бџьарла деиқуных, Иҧҳәыс лҿы днеин,Абри еиҧшгьы неиҳәеит:

«Бгылан бҽеилақәа, Их.ақулт хаим цәацәа. Их,акушеит зехьынџьара, Иазыҧшуп сышьра.

Насгьы стаацәа Шәыргашт иыеимҵәаны. Иаарласшәа баала, Итәоуп сышьразы».

Ахан-иҧацәа рҭыҧҳа, Гуеиҵамха Ҳаниф, Дааҵкьан, инаиалхәеит Иажәақуа рыцкы:

«Абатаа ахаца, Хьымӡҕым1 а бзантды,Уан аҭакуажә дныжьны Сабоугои сара?»

Дааиҭаҟьан даахуцит, Иҧҳәыс лахьгьы днаҧш Jlapa дныжьны ицара Д а р х у ц т иәгьаӡа.

Дабацоз, дныҩналт,Иан дахьыцәаз дирҿыхт, Дааццакш әа иналеиҳәеит Аусқуа Зеиҧшраз.

Аимҵәацәа шрықулаз Дыршьрацы иара.Иан диман дыбналарц Шиӡбыз лҧа.

Иан рыцхд дҕьаҵәьҧьаҵәын, Дааикушеит иара.Илакҭа хаа дныҵаҧшын, Даацәажәеит лара:

«Ои, уан рыцҳа,Неиҭамҳәа сара,Улакҭа ҧшӡа сыҵамҧшуа, Исықузаап аҧсра!

Уан атакуажә сызургозеи, Уаҳәшьеи уҧх,әыси га, Унымхакуа иаарласны Узцозар уца!»

Иҟаиҵах'уаз, деилаҧсеит, Иан хьаас дҟаиҵеит. Дныжьны ицара иџьабеит, Такуы дааиланархеит.

Игу ааҧсахны иҿынеихан, Иаҳәшьа дахьыцәаз днеит, Дааирҿыхан, иналеиҳәеит Ишрыкушаз рышьцәа.

Ш әақь ҧынҵа шиаарымгоз, Дшыршьуаз дара,Дима дыбналар шиҭахыз,Хы иацәымшәоз лашьа.

Дааҵҟьан инаиалхәеит И аж әақуа рыцкы,Л ы бж ьы рҿацаны Абри еиҧшгьы налҳәеит:

«Ҳаит, сашьа ахаҵа, Гуеиҵамха Беслан,Хьымӡҕ умгацызт ожәраанӡа, Иухьзеи иахьа!

Қыҭак рҭыҧқа дныжьны, Сабоугои сара,Узцозар, уца думаны. Ахан-иҧацәа рҭыҧҳа!»

V II

Ииугушьоз, деилаҧсеит, Зынӡак деилагеит,И аж әа дагулахеит,Цәгьаӡа дшанхеит.

Уи аамҭазы инакушеит Иашҭа иаҕацәа,Д ук мырҵыкуа иагьиеихсит, Икылкааны зынӡа.

Уаа-шәеык, уаа-аышәеык Иаразнак еицхыст,Дызгашаз иқушәан Дынкахаит xiafta.

Алақуа реиҧш ийеихалан, Иҳәаҭҳа ©еихырхт,

Ихҭарҧа рқьақьеи икумжә еиқуаҵәеи,. Назлаз зегьы ргеиг.

116

Иабџьар-матәа заа иргеит, Насгьы ддырҳәит Зхы иамыхуоз, зыҧсы зхыҵуаз Абаҭаа Беслан.

Иены мыжда инысаналан,Ирбаз егьнырмыжьт,Уа<а ихуашаз зегь дәылырган, Бзиа инаскьеит.

Аҽеиқуа мыжда шьацәхысуа Днақутәеит реиҳабы.Беслан рыцҳа данамба,Кыргьы игукит.

Иани, иҧҳәыси, иаҳәшьеи Рыма инатіысит,Ираху-ишәаху раҧырцеит, Инхара рыблит.

Ахан-иҧацәа рҭыҧха,Абаҭаа иҧҳәыс,Бзиа ныҟугара шлымаз, Дыршьеит баандасаыс.

Ахьтәы ҳәынцәра дуқуа илымаз M ary шьхуала икыдрыжәжәеит. Ҳаниф ҧшӡа згу еицамк‘уаз AryaRpa цәгьа даниеит.

V Ii r

Ақьаҧҭа мыждаҿы даакылҟьеит Абаҭаа иҭынха ду.Иҧсы шҭазгьы дихьӡеит,Иихәоз еилиргаратәы.

Днаиҵаҧшын, дааихуаччан, Иҳәеит «абаКа ж әа Абаҭаа Беслан,Иацәымшәоз аҧсра:

«Сыршьит саҕацәа,Иргеит стаацәа!Суҳәоит, сашьа иурдырразы, Ашьха хьчара ицаз.

Дзышьҭоузеи, дзыхьӡозеи, Дзыхуозеи ожәшьҭа,Илшозеи рыцҳа,Хьчарада егьзымбац!»

Иажәагьы дналгеит,Илацәа нҭааит,Дыцәеит гурсаа цәгьала,Наӡаӡа дмааҧшӡо.

Абаҭаа Беслан Иуасиаҭ нарыгӡеит.Илацәа шынҭааз,О© дыр<аны дрышьтит.

IX

Иашьа ахьча Баҭаҟуа,Храгәыла иаҧаз,Иауит адырра,Иҟалаз зеиҧшраз.

Иабџьар аашьҭихын,Х удаҟа днарҧылеит, Бжь-шьхакы ирхыцхьан, Мышкала дрыхьӡеит.

Днархыкушан дсаатәеит Каҵәарак аҿы.Ибжьы ҿаца нарықуиргеит Уаа-шәаык еиқуных.

Изхьаҧшуазма ар ду,Агугуаҳәа зегь иеихст.Арҭ рыбжьара иҟалеит, Аибашьра захьӡу.

Усҟанҵәкьа иақушәеит Ахы ишьапы,Ихҭырҧалагьы иҿаиҳәеит Такуы днаскьарцы.

A k сықушәеит ҳәа игу мыҭрысит Хратәыла иаҧаз,Иаргьы аҿынаирхеит Ишәақь мыц зымхәоз.

Хланҵы дагьынтеиҵеит Реиҳабы, зегьы зцыз.

Еиқурццакны инаишьҭит Ирыцқуаз рыхқуа.

Ap зегьы ааизицеит Иӡыӡо, ишәауа.Аҷангьы шьҭарҵеит Еизырган џьара.

Рабџьар рхырхразы Ирықуиргеит ибжьы. Рыҽхьакны еилагыларцы Еидгуҧла зегьы.

Иажәагьы даалгеит Рабџьар дкаирҧсеит. Иани, иахәшьеи, иҭацеи Иоурышьҭит ӡынӡа.

Ap зегьы иаҧицеит Иразқунҵа ичан. Ирласны ддәықулеит, Иҵарсуа ишәақь.

Иани, иаҳәшьеи, иҭацеи Еигурҕьеит цәгьаӡа, Абаҭаа Баҭаҟуа Иахьиуыз ишьа.

Деиқуныхла ар иаҧца Исоны данааи,Д абаҟаз иашьа хаҵа, Дыцәахьан зынӡа.

Иҧшӡарақуа ихыҵхьан, Дыхьшәашәан мыцхуӡа,

Илакҭа ҧшӡа аҭыҧхара Еицакхьан зынӡа.

Дышьҭихит, дышьҭеиҵеит,Дизгуаҟит цәгьаӡа,Axa иабаҟаз, ашәақьымца Дабылхьан уаанӡа.

Ибжьы ҿаца наиқуиргеит,Изҿиҭит цәгьаӡа.Изхуарҭахыз, Беслан мыжда Дыцәан дмааҧшӡауа.

Иҽизымшьуа дықудырхеит Иашьа хьчара ицаз,Димбакуа дицәыршьит.Дицәыршьит зынӡас.

Ахца хьанҭа дабылхьан,Дабылхьан цәгьала,Дыцәахьан гуроала Наӡаӡа Беслан.

Убыскан нхы ҵаа рҭып,ҳа Ҳаниф аіухьарца данырцеит аш әаҳәацәа абри еиҧш ала:

«Асыс ҧшқа хшла ижәны,Ашьақар ҟаҧшь ақумырқәҳәыкуа,Лыхуда дашьуеит ҳәа изҿарымҵоз,Дыҭҟуаны даныргоз,Пасма еиқуаҵәа Хударҧшқагас изҿарҵоз,Ахан-иҧацәа рҭыҧҳа!Агалош хубаба анылзаархуалак,Абамба ҵрышь ҭамҵакуа,

Лшьапы дашьуеит \әа изшьарымҵоз,Дыҭкуаны данырюз,Шьапы-рҧшқагас ачаландар еимаа зшьарҵаз, Ахан-иҧацәа рҭыҧха!Абырфын харҧ анылзырӡахлак,Акасы ҧшқа аҵамыршәкуа,Сцәа иаабуам хәа изшәызымдоз,Дытйуаны даныргоз Адима џьаџьа Цәарҧшқагас изшәырдаз Ахан-ип,ацәа рҭыҧха!»

Ахан-ш уацәа рҭыгуҳа абри еигушқуа данрықу- шәа ашьҭахь, агухьарца ианцаны абри еш уш ашәа лҳәон:

«Аибаркыра ҳалагыланы ханыкуашоз,Снапы акырҭа осаы изымҭоз,Ҳатҟуаны ханыргоз,Зхабар зымбаӡаз,Абырзыкь рычкунцәа!

Кашҭаҭла қуцан Ҳнапы зыхҳарчоз,Хаҭҟуаны ҳаныргоз Зхабар ҳамбаӡаз,Кабардаа рычкунцәа!

Их.аҭәашьаны зкашҭаҭла ҳамк‘уаз,Ҳабзиара ду зымбацыз,Ҳатҟуаны ханыргоз,Зда хуарҭа хмоуз,Абаҭаа Баҭаҟуа!»

J 924

М А Р Ш Ь А Н AA Ш Ы Қ У И Б А Х УАЗ

122

Ажәытәӡа митәык иазымгаз ажәабжьк. Иахааныз рҟынтә исаҳаит сара. Исымаыр-исымҳәар, инхаӡоит зынӡак,Иахаану маҷхар, ирхашҭуеит жәлара.

Уарда ақыҭа дтанхон Хьымкуараса /ѴѴаршьан.Дуаогушатан, дныҟуа©.ын,Мыцхугьы ихы ихьчалон.

А \ Аҳмуҭбеи иахәшьа,Енџьы-Ҳаным захьӡыз,Хатәы ҧҳәысыс дигеит Хьымкуараса Маршьан.

JIapa мыцху дыҧшӡан,Лычаҧашьак митәӡан,Казшьалак дыхиан,Цәымзашәа длашон.

Лыхцәы лхаҟынтәи лшьапаҞынӡа инаӡон,Jloypa, лыҭбаара, мыцху днаӡан.Данцәажәоз, даныччоз, зынӡа илашон, Лынеи-ааишьеи лыртәашьеи цәгьаӡа дыҧшӡаӡан.

Д ук мырҵыкуа дышьҭахеит Хьымкуараса Маршьан. Насгьы даара дарҕуҕуеит, Дзалымгакуа дагаӡеит.

Еишьарала дырзааигуан Дарыҟуа иҧацәа,Иашангьы дрыдгылан Н аӡаӡа дара.

Хьымкуараса иҧхәыс ҧшӡа, Ax Аҳмуҭбеи иаҳәшьа,Л хаҵ а данҧсы,Даанхеит деибаны.

Хьымкуараса диҭынхеит Ҵеи ҳәа хаҵарҧыск, Ладеи-еадеи иатәыз, Махмаҭқьари захьӡыз.

Аҧҳәысеиба диццеит Хьрыҧс иҧа Бабышь.Гуи шьамхылеи иџьбараз, Амытҟьалтә Маршьанк.

Ари мыцху игуныргеит Баҭалбеи иҧацәа.Зегь реиҳагьы Алмахсит Хьаа дус икаиҵеит.

Бабышь ҕас дыркит Баҭалбеи иҧацәа.Иашангьы ирҭаххеит Дҧырырхырц зынӡа.

124

Маҳмаҭқьари бзамыҟу, Иабҧса иахь дцеит, Динышәеит Бабышь, Иашьцәа зегь заҕаз.

Арҭ иашьцәа рыцәгьа Далагеит аҳәара.Ианшьа Аҳмуҭбеи иҟынӡа, Инеигӡон иара.

Бабышь ҕала дрышьҭалт Баҭалбеи иҧацәа. Реимҵәара дашьҭалт Ж әларык иаҕацәа.

Аҳ иахь ибҕа ҕуҕуан,Ap иман дцеит.Гуи шьамхылеи дыџьбаран, Дацәшәомызт аҧсра.

Еимиҵәар рымуит Баҭалбеи иҧацәа,Арҭ рыбжьара иҟалеит, Аибашьра хьанҭа.

Араҿар зҭоу еиҧылт Нак-ааҟ ацәгьоуцәа, Ршәақьымцак маҷымхеит, Еиқурк‘уан цәгьаӡа.

Алмахсиҭ иашьа Асҭамыр, Куалӡыла ичаҧаз,« Амачхуалымцак ныкууцар, Гуҧжәагоуп», — зхәоз,

Еихатә ҭыџьла дахьычаҧаз, Дацәшәомызт аҧсра.Иахәа маҭәа ахьикыз, Д ақугуҕ‘уан цәгьаӡа.

Аибашьра далашысакын, Асҭамыр даапкӡеиг,Ихы мшаҭа дрылагьежьуан, Иаҳәак ныҟуицон.

Аҵыхутәаншәа инҭКьаз,Игу иҭашәеит.Икуалӡы мыжда дзықугуҕ‘уаз, Ҧыххаа иагаӡеит.

Насгьы иҽизнымкылеит Дынкаҳаит ҵаҟа.Илацәа неиқуиҧсеит Гуреала цәгьаӡа.

Амачхуалмца иҟазгьы Иаразнак еиқутәеит,Ацәгьара иҟалазгьы Нак-ааҟгьы ирдырт.

Д ары ҟуаа рыҧсы дрыма Рышьҭахьҟа ихынхәит.Асакаса иеаҵагылт,Асҭамыр днанҵа.

Насгьы рыҧсы дрыман„Рашҭа ҧшӡа инҭалт,Рхы-ргу дналырхын,Аҽныҵәҟьа дыржит.

Егьырҭгьы хынҳәын,Рышьҭахьҟа ицеит.Цара абшьҭрак ишеибгаз Игурҕьо еимпит.

Сыҟамзароуп ҳәа дықугылт Алмахсих Маршьан,Рашьа ишьазы иҭаххеит Шәсаык ахацәа ҭаирхарц.

Бабышь, Шьрымбеи,Османбеи, Сааҭбеи,Шьаҳанбеи, Хьрыҧси Д а р а Хьрыҧсаа зегьы.

Ари аус хьанҭахеит,Axa иӡбит Алмахсиҭ:Анышәара иҽазкшәа,Дашьҭалеит рышьра.

Дызқугуҕ‘уаз иашьцәа иреих,әеит И аданак‘уаз аус.Насгьы иаашьҭихит Идгылоз зынӡас.

Арҭ заа ирыӡбит,Ишеибадыршаз блала. Алмахсиҭгьы иҭаххеит Бабышь мыжда ишьра.

Алмахсиҭ идгылт Иашьцәеи итынхацәеи.Игу иҭеикыз неигӡарц,Хуоык ахацәа иҭаххеит.

Идгылт иара иашьцэа Адамыри, Ардашьыли, Алымбеи,Насгьы дзықугуҕ‘уаз иҭынхацәа:

Аҟарач Мақмуҭ, Ҭарчхиа-иҧа Қуаблыху.

Ажәа рниҵеит раҕацәа,Ҳашәнышәоит ҳәа зынӡа.Шәықуран ақыҭаҿы иҟарҵеит Аизара ду дара.

Раҕацәагьы уа еизеит,Арҭ аӡәаӡәа рҽырзыркит,Лаҵыхуала еибадырт,Ианаамҭоу еилахуарц.

Бзиа дцәажәеит Алмахсиҭ,Иашьцәагь иара убыс,Еинышәеит дара урҭ Цәгьара ҳәа акы рымурц.

Еиднагалаз жәлар еимпит, Маршьанаагьы еицықуҵт,Гунҷыхьажәак рымқәаӡеит,Шәықуран абааҿынӡа еиццеит.

Ацәгьа зхуцыз еибадырт,Л аҵы хуала еихуаҧшит,Ртапанчақуа еицҭҟьеиг,Рхы иамыхуо зегь ҟарҵеит.

Ацәгьа зузгьы инеибарет,Рыгуҭыхақуа нарыгӡеит,Амтҟьал ирын, амҩа ркит,Д а л ақыҭан инҭатәеит.

Арҭ уаҟа рыҽдырҕуҕуеит, Џьгьаргьалҟагьы амаа ркит, Насгьы аж әабж ь нарақаит, Рхымҭақуа зеип^шрақуаз.

Алмахсих ихы шкуараҵаз, Бабышь дыхуны дшынхаз, Егьырҭ ахуеык шынҵәаӡаз, Рыг-рҿамҳәо ишбылӡаз.

Алмахсиҭ хьаас иҟаицеит Исалқымхы ахькуараҵаз, Дишьӡарцы ҭоуба иуит Абџьар-мца иаиргаз.

Исаызцәа даара иҿадырхьт, Ӡзыр<агьы уаҟа рыҽхьаркт, Казшьа шамам идырбеит, Нхыҵи-Аахыҵи днарах,аит.

Бабышь дыхуны дышьҭан Игәылаҿы Амтҟьал.Иаш Ҳасан иҧҳәыс дылҟазон, Уахи-ҽнигьы дтәаӡан.

Ayc зыхҟьаз Бабышь иоуп, Иацәынхазгьы иара иоуп. Дары ҟуаа ҧхашьаӡеит, Изцәырымҵуа иаанхаӡеит.

Алмахсиҭ дналацәажәеит Иаш Ҳасан иҧқәыс,

Бабышь дыхуны дахьышьҭаз, Ц ҳаражәҳәара дизцарц.

Днышәарцы Алмахсиҭ Иҭахыушәа лирҳаит. Дахьышьҭоу дибарц Дашьҭоушәа зынӡаск.

Иаш Ҳасан иҧҳәыс Иҟалҵеит аус.Днышәарц зынӡа, Дагьибарц иара.

Ари иус Каиҵеит,Axa дшәарҭоуп кыргьы, Х©,ык ахацәа иман дцеит Бабышь дибарцы.

Ҩызцәасгьы иаашьҭихит Дзықугуҕ‘уаз иара.Ayc хьанҭа иаҵагылт Иацәымшәоз аҧсра.

Иашьа еиҵбы Ардашьыли, Таҧшь-иҧа Алымбеии, Амҷы Баҕуазеи Ракун дара урҭ.

Арҭ рҽеибыта ицеит Бабышь иахь Амткьал, Алмахсиҭ ихала иҭахын Ҟам ала дишьырц.

Ус реихәеит иҩызцәа, Дандәықулоз иара. Алмахсиҭ игуаҟ‘уаз,Афымца зыцраз:

130

«Ш ә а р а т ы з ц ә а , шәӡырала,Сҳәатәы шәахысны егьшәымун. Ҳаннеилак қара убра,Сахьцалакгьы шәысзыҧшла.

Ҧыҭракгьы сааҧшышт,Бабышь сиацәажәо соатәашт. М аӡаж әак дамоуп қәа насқәоит, Ардашьыл ида, егьырҭ шәдәылҵ.

Уа ианатәоу зегьы лбаашт,Агансаын ду иазцашт.Насгьы у aka шәыҽӡаны Азарзақуа нашәыркы.

С аж әа аҿарҧа наласҵашт, Даргуаартәы кыр сҳәақуашт,Насгьы скама ааҭҧаа Иҕрысҳәашт зынӡа.

Уи аамҭазы шәгушәҽаныз,Д а а р а бзиа шәыҽшәырхиа,Зшьап иамгогьы, дшәыма шәдәықула, Ҳаанышәмыжькуа ҳажәгаӡа.

Зхы иамыхуо дҟалаӡаргьы,Ныжьшьа шимам жәдыр, Шәақьымцала ҳдыршәаргьы, Шәацәымшәан аҧсра.

Цәгьарахаргьы, шәрылагьежьы Ҳәаҭыхла шәаргьы,Иҳазҳәынҷозар, иҳәынҷаны Ихдҧаҳцап зегьы».

Ари заа иӡбахьан, Иқушаҳаҭхеит дара ,урҭ. Рабџьар рыма инацысит Аныҟуара рҽазкны.

Далынтәи Амтҟьалынӡа Иааигуамызт, харан, Иандәықула, шьыбжьышьҭахь Иахьнеишаз инеит.

Арҭ атәылақуа рхи рҵыхуеи Иқунхон дара.Убри акнытә акрыбжьан, Ихаран аума.

Д х у дахьышьҭаз Бабышь Инысаналан дырбеит,Ушҧаҟоу ҳәа наиахәашәа, Алмахсиҭгьы деатәеит.

Насгьы ажәа хаала Диацәажәеит иара, Гунҷыхьажәак намҳәакуа Дгәан ҳамҭакы.

Бзиа аамҭа неиган,Абри еиҧшгьы неиҳәеит: «Бабы ш ь иасҳәоит ажәақуак, Шәындәылҵыр минуҭк».

Итәаз зегь неибаргылт, Агугуаҳәа ҵаҟа илбааит. Баҕуазеи Алымбеик ндәЫлҵын Рыҽхьакны иаангылт^і иҷи к

132

Агананы зегь нысаналт, Егьырхгьы азарзақуа адыркит. Рҽеибыҭа инагылт,Реызцэа рдәылҵра иазыҧшит.

Алмахсиҭи Ардашьыли Иацэажэеит Бабышь,Аихабы дтэа, аиҵбы дгыла Иар\эеит абака жэа.

Раҧхьа дцәажәеит Алмахсиҭ Гуамчыла иџьбараз, Игуҭыхақуа иирхарцы Абри еиҧшгьы неихәеит:

«Уара, Бабышь, абааҧсы, Гумбыл џьбара суае ду, Уҧаҧса ихәатәы хаҵаны, Иунааломызт ҳаушьырцы».

Иаж әа ахәаха имҭакуа Ацк иҳәеит Бабышь,Игу нырхаӡаны,Мыцхуӡа иажәа џьбараны:

«Алмахсиҭ, иунааломызт,Абри еиҧш аҳәара. Машәыршәа уашьа дыршьит, Уи ацк иууыз мацқаран».

Аҵыхутәаны даацәажәеит Ардашьыл захьӡыз. Днаикумчшәа, дааизгуаан, Абри еиҧшқуа неихәеит:

«Џьушьҭ, Бабышь, узлоузеи?Хык саҵкуеит ҳәа абри шҧоуқәеи! Ҳара анышә иафаз зынӡагьы Ҳазгуоумҭозеи, бзанҵы?»

Алмахсиҭгьы изымчҳакуа Иҟама ааҭихт,«Иаҭахыу абриоуп!» — ҳәа, Иҕриҳәеит зынӡа.

Иашьеиҵбы дааимдасын, Ддәылзгоит ҳәа дшаҿыз,Бабышь ихан иаҵаз,Исалқымгьы1 иҧшааит.

Алмахсиҭ даадәылҵхьан, Бабышьгьы дхыст,Ардашьыл иқушәеит Ахы хьанҭаӡа.

Ихы-ихуда иеалаҟацеит Xapa дызмышьҭрыз,Иара усгьы дацәымшәеит Ах-ца цәгьа зықушәаз.

Насгьы имырӡакуа Ддәылҵит иара,Акала инымҧшӡакуа Дыйак дкаҧхауа.

Рҽеиныриа ихын\әит Рышьҭахьҟа дара, 133

1 А с а л қ ы м — бџьар .чкын.

Хысрақәа камлеит Иахьыруз цәгьара.

134

Амрагьы нҭашәеит,Џьал аӡыхь аҟны инаӡеит. Рыҧсыршьарцы инатәеит, Аӡыхьгьы инахуақуеит.

Арҭ адгьылқуа рыбжьара Ш ьарда набжьаӡан,АмтКьалынтәи иашала Мышк ныҟуа набжьан.

Ардашьыл yafca Деилагҕсеит зынӡа,Иҧшӡара ианагха,Иааиныҧшит цәгьаӡа.

Иҧштәы мыжда, еицакра зқумыз, Еицакхьан зынӡа,Иныҟуашәа ҧшӡа, имсаашьаӡоз, Ибжьысхьан цәгьаӡа.

Иахьтәазгьы изымчҳакуа Иреихәеит дышхуз,Ҧ.хьаҟа дызмышьҭышаз Шимаз ихьанҭаӡа.

C K

Сакасала дсааргеит Ayxa рьканы.Гуҭыха хәа ак изымхәеит Дахьсааргаз исаны.

Илакха ҧшӡа еицакӡеит Л а ш ар а рымбо.Ииарҭа ҧшӡаҿы деицырхит Ашамҭаз зынӡа.

Насгьы дырҵәыуеит,Цәгьа хьаас дКарҵеит, Ш ьоура ҳәа дахьыргаз Гур еала дыршьит.

Иҧшреи исахьеи рцәыӡит, Дырцәишьит Бабышь,Зда дырмоуӡоз рашьа мыжда, Ардашьыл захьӡыз.

Бабышьгьы дахьышьҭаз Изымҳәеит иуасиаҭ,Ииарҭа дахьықуиаз Деиҵырхит минуҭк.

Илацәа неиқуиҧсеит,Иҽикшан иара,Насгьы дҭынчхеит Гуреала цәгьала.

Абри еиҧш ала иқуибахт Аишьцәа нак-ааҟ.Ацәгьақәацәа ирыбжьалаз Зынӡа иҭадырхеит.

Аишьцәа рыда инҵәазгьы Цәгьаӡа ирацәаеӡоуп,Харада иҭахазгьы Шьарда ижәпаеӡоуп.

Арҭ реиҧшқуа рура Цәҟьа ҳагоуп ҧхьаҟа, Арҭ реиҧшқуа ауаа Нырҵәагоуп зынӡа.

1924

P

А Ш Ә Ы Д А Н А Қ Е И И А К А Р А Ч Б А К У К У И

Аҧсны иааӡаз Данаҟеи Џьгьарда ақыҭан дынхауан. Чаҧашьалеи ҧшреи-сахьалеи Даацамызт, дуааеиқуан.

Гуаҭалеи шьамхылеи Мыцху дыҕуҕуаӡан,Казшьалеи намыслеи Зынӡа дыхиаӡан.

Ибжьы бџьарс изхаӡон, Мыцхуӡа иҿацан,Илакҭагьы цәгьахалон,Цәгьаӡа уа® даршәон.

Занааҭс имаз ныкуаран, Нхыҵи-Аахыҵи дрыбжьан. Абжеихангьы дыбназон,Axpa цәгьақуа дырҿаӡан.

Геи-шьхеи рҿы шәара зқумыз, Асалқымхы дышҧацәшәах‘уаз, Ҳәамаҭала уаса дихуомызт, Д ә гьаӡа иаҳәа ныкуицон.

138

АКарач Бакуку,Нхыҵ иааӡаз Карачы, Гуамчыла дыҕуҕуаӡан, Шьамхыла дмитәӡан.

Чаҧашьалеи ҧшреи-сахьалеи Мраҵас дыҧхауан. Леишәалеи Казшьалеи Зынӡа дхааӡан.

Мчылеи қуҧарылеи Уаа-шәсаык дрызхон. Абџьармцеи аҳәамаҭәеи Дацәшәомызт бзанҵык.

Хьацараса ианеибашьуаз Ҩажәеи-ҧшьбгык ҭаирхеит, Ималак дрызхаӡеит, Иақәамаҭак иаиргеит.

Ари дхаҵан, дныҟуаоын, Атәылақуа дрыбжьан.Гуи шьамхылеи дыџьбаран, Абџьарлагьы дыхиаӡан.

Ааигуак дызиаосуамызт Уааыцәгьак деибгаӡа, Уаа-шәсаык змала еизызцоз Аҟарач Бакуку*

Зхаҵахьӡ зыргахьаз Дацәшәомызт аҧсра,Инҭҟьо хык сагап ҳәа Иташәомызт игу.

Занааҭс имаз ныкуаран, Зны-зынлагьы ашьха дцон.Уаа <аажәа<аык ихьҧшын, Абџьарлак ихиаӡан.

Исаызцәеи иареи деиқуных Ашьха дшыҟаз ҧхынрак, Аҧсныҟа дылбаан,Еимиҵәеит жәларак.

Ари хьымӡҕишьеит Данаҟеи, Гуамчыла иџьбараз.Хаҵа динымиа, жәлар еимҵәа Бакуку дахьцаз.

Хусаык ахацәа аашьҭихт Дзықугуҕ‘уаз иара.Арҭ абџьарла ихиан, Рхи-рыхушәи рацәан.

Рымсаагьы крыбжьаӡан,Аҧсны иалҵны инаскьаӡон. Фымш ныИуа ахьыбжьаз (QbiMUi рыла инаӡеит.

Аҟарач иҭыҧ ахьгылаз Ааигуа инатәеит,Раҧхьагыла ДанакеиЗыҧс иацәымшәоз цәгьаразын,

Исаызцәа аарӡыр<аны зынзаҵәык Иреиҳәеит ажәақуак,Д а а р а мыцхуӡа дазхуцны, Ажәа ҧшӡала ихыркны:

139

140

«Саызцәа х,әа иахьа сзышьҭоу, Гуамчыла иџьбарақуоу,Цәгьеи бзиеи еилзыргахьоу, Ашәақьымца збаӡахьоу!

Аҭыҧ ахудан ҳааины ҳтәоуп, Ҳагьақуларцы ҳара убра.Ах,әеи шәақьи ныҟуҳцарц,Ҳгу иҭаҳк уа наҳагӡарц.

Аҧсра иацәшәазгьы, уҳацымнеин, Угьежьы иахьанатә,Зых иацәшәазгьы, шьҭа умныҟуан, Утәа абыржәнатә.

Уаанӡа еиҧшҵәҟьа шәгу мтрысзар, Ҳнаӡап иара уак,Шәара зегьы, дшәызхәынҷозар, Бакуку шәҽизышәк.

Иаызцәа зегьы ҳәаҭыхла Еизысцап сара,Насгьы еиқуҿаҳәа Еимахҵәап дара».

Ашәба иажәаху нарахаит, Иақушақаҭхеит дара убырҭ. Рҽеибыҭа инаҵысит,Раҧхьагыла днараҧгылт.

Амшгьы митәык мцацызт,Амрак шьҭашӡауан,Аҧсасагьы гуаррымхыцызт,Axpa иаҿатәан.

Ийызцэа ахуйык неибаро.ы Бакуку дыркит,Данаҟеигьы иах,әа ҭкуцәаа Еизицеит егьырҭ.

Акарач Бакуку Имыхуеит дара,Ахусаыкгьы еиқужьны Иара дырхатэеит.

Иагьҭеикит игу Зынӡа ишьырцы,Ҳәызбала инирҵәарцы Далагеит иара.

Ахусаыкгьы еибеиргарцы Иҽазикит зынӡа.ДанаНеи зегь ҳәынҷа Днаҧшит ант рахь.

Исаызцәа шҭахоз,Аагуеиҭеит минуҭк.Иаҳәа мыжда цеицеиуа Дрыдыххылт иара.

Иаразнак имсааниҵан, Деихисеит ганха,Исаызцәа ҭахарц иҟаз Ҩагылт еибгаӡа.

Ҳәызба цагула иҭазырхоз Дп^ырихит зынӡа. Ауааҧсыра наиаҧицеит, Рыраху зегь иаҧца.

Бакуку заа дирҭынчит,Егьырҭ има дааскьаӡеит,Ашәақьбжьы дацәымшәаӡеит, Аҳәаҭыхла жәлар иршәеит.

A yaa игылаз ҧсаатәнишьалеит, Аҟарачқуа рцәа иҭаирсит,Ибжьы ҿаца еиланарӡыӡеит,Ари ихьаа егьахимырҵит.

Игуҭыхақуа уа днарылгеит, Еимиҵәазгьы иман ддәықулеит,Ашьхеи ҿааеи днарыбжьысит,Ишьамхы мыжда неиҭамшәеит.

•Аҧсны агу змаз аҧсуа хаҵа, Даарылаешт атәылақуа,Амачхуалымцеи ах,әамаҭәеи Ҧ сшьарас ишимаз Данакеи.

Аҧсуа хаҵа, Аҧсны иарҧагьаз,Ашәба арха згу архаҵаз,Џьгьарда ақыҭа иаланыҟуоз,Кудры ауезд аҿы инеиоеилоз.

Хаҵагу еицамк, аҧсуа хаҵа,З гу меиццакуаз, ҧхьа ицауаз, Ашәақьбыжь еиҧш измаз абжьыцәгьа, Заамҭа школа цқьа изцахьаз.

Абарҭ ауаа убри аамҭазы а.п3хьарца ианца ны ирзырҳәеит абарҭ аж әақуа:

«Хьацараса ианеибашьуаз, Ҩажәеи-ҧшьоык ҭазырхаз, Аҧсуа Данаҟеи иаҳәамаҭа Уатар^ацы ушҧаказ,Аҟар^ач Бакуку!»

М Ш Ә А Г У -К Ь А Ҿ И П А П Б А Р А Ш Ь Ы Ҭ И

Ажәытәра зынӡак Иазымгаз ажәабжьк,Шәысзыӡыршыр, ишәасҳәап Иааркьаҿны аушәақу.

Ca издыруеит ҳәа сакуҵыр Иаҧсам акгьы,Ийтэуп, жәытә жәабжьзар,Иаҭахым зыҧшрагьы.

Ажәытә уаа раж әабж ьқуа Ианысцоит ашәку,Изаҳауа иргуалашәап ҳәа Абри еиҧшқуа шәкы.

Саҟуҵыр, исымеыр,Ибжьаӡӡоит иара,Иахаану маҷхар Ирхашҭӡоит жәлара.1

1 И уа Коҕониа раҧхьатәи ишәҟу аҿы (1925 ш.) apt 144 .аҧшь-куплетк ари апое.ма иалан, нак-нактәи аҭыжьра-

куа раан (1934 ш., 1955 ш.) апоема и-алхны ахала иаг нырҵеит.

Мшәагу-кьаҿи Папба Рашьыҭи Ҧсацәан, ныКуаацәан.Арҭ гуамчлеи Казшьалеи Еиҧшымызг ҟаимаҭк.

Мшәагу-кьаҿ д-Аӡынбан,Д ал ақытан дынхауан, Уахьихуаҧшуаз, дуа«аасан, Хаҵа-кьаҿыс дрькьхьаӡон.

Шзарыцара Ерцаху дцон, Ш әарах жьы ла дчалон, М азарала дыхиаӡан,И нхо аӡә ила деиқушәаӡан.

Папба Рашьыҭ даҧсыуан, Нхыҵи-Аахытци дрыбжьаӡан, Уахгьы-ҽынгьы дныҟуа«аын, Ахаҵа бзиа хәа дыҧхьаӡан.

Ари еиҳарак дцалон,Наҟ Нхьщйа дҭаӡан. Ҭынхеи-дыри ирҳахьан. ИцныКуозгьы рацәаоӡан.

II

Зны Нхыҵынтәи дааит арахь Исаызцәеи иареи еиқуных, Аҧшәымара днеит иара, Аӡынба иҿы !(,хьара.

146

Cacpa инеихьаз, сас дыззааихьаз Ирзишьит цәаҕуацәк.Нхыҵаа рарҧар иныкуоз Ракун дара урҭк.

Ишрықунагоз иныҟуигеит Ayxa дара,Адырсааҽны рым<®а иқулеит Нхыҵаа рныкуаедәа.

Амсааныфа анырҳәа, ириҭеит Акуац аӡа инхаз.Рашьыҭ иаызцәа инҭарҵеит Рмакуан уи иазкыз.

Апапба даахьаҳәын,Игуеиҭеит акуац,И<аызцәа дрыҵакьан, Идкаирыжьт зынӡас.

Днаихуаҧшын Мшәагу, Даацәажәеит Рашьыҭ.Мыцху иҿацоу ажәала Диамақарҭ абас:

«Л аҵ ас ҳауҧхьаӡеит Усасцәа иахьа.Ҳцыфаха ҳауҭеит Мшаныфас хара.

Ари аҵыхуа сырӡуазар,Суа<аым сара нас!Нхы цаа рҭакуажәцәа Сагьдырцәажәом зынӡас».

Мшәагу-хуҷ, хаҵакьаҿ, Гуамчыла иџьбараз,Аҭак иеиқәеит цқьа Рашьыҭ, Иажәа ҿаца ҧызҟарыз:

«У ара иуқәаз наугӡар,Ацк амаҵ змуӡар,Д а л а а рҭакуажәцәа схыччап, Саҳаҭыркуа каҧсаӡап».

Арҭ ражәақуа ҿацахеит, Рыгуқуа еизҷыда еищыст. Апапбагьы дықуҵны дцеит, Аӡынбагьы даанхаӡеит.

Уахи-ҽниқуа кыргьы цеит, Апапбагьы ихьӡ мгеит, Мшәагугьы ҧыҭрак дизыҧшит, Ихабар ҳәа имаҳаӡеит.

Мшәагу ддәықулеит ныйуара, Ааигуамкуа таку хара.Бназара хәа дагьцеит,Ашьхеи ҿа®еи дрызнеит.

Шәарах жьыла ичауаз, Абназашьа цқьа изҵахьаз, Бназара ҳәа дахьцаз, Дхынх,әуазма дышцаз.

Кыраамҭа днеиаеит,Ш әарах жьыла дагьчеит. Хулбыҽхак дынхалан,Каҵәарак аҿы даатәеит.

147

Албаарҭа цәгьаӡан,Каҵҕы цәгьаны илашьтын.Ayxa дзыхнымҳәит,Дахьхалаз дьнҕхьеит.

Ацхыбжьон дахьыцәаз,Дыҭрысны дааҧшит.Иеши игуареи шьоукы акулазшәа, Дахьыцәаз ибеит.

Уеимҵәа ицеит ҳәа, аӡә ҿиҭызшәаР Иаақусаит игу.Данааҧш, идырт аусқуа ИКалаз зеиҧшраз.

Акаҵәара ахунаӡараҿ Дахьыцәаз иара,Шанаҵас иоуит адырра Ионыҟа шыцәгьараз.

III

Ҵабыргны, иҭыҧ дақулазаап Апапба Рашьыҭ,Уаанӡа зынӡа амаҷаз Згу нырха ицаз.

Даныҟамыз иақуршәа Дагьақулеит иара,

1 4 8 Иҳабла, ишьхуа-мышьхуа Еимырҵәеит зынӡа.

Ишырҭахыз иныҟургеит А хаца дзымбаз,O© ихуашаз ак нырмыжьит, Идәықулеит иахьааз.

Џьабаада иахьақулаз Еимырҵәан иргеит,O© ихуашаз ирымҧыхьашәоз Рыма инаҵысит.

Ауаатәькаса неидҳәала,Apaxy нараҧца,Ихынҳәит рышьҭахьҟа Бзиа инарыҕуҕуа.

Аӡәызаҵәык днарымпыҵкьан, Д ал ақыҭан дыҳәҳәеит,Ap шқулаз неих,әеит,Еимҵәа ишцазгьы дирхаит.

Хаҵа шәыҟазар, шәҵысы ҳәа, Еиқудыргеит рыбжьқуа, Ирп^ыхьашәоз м&аныфа хәа Шьҭыхны ирышьҭалт арҳәцәа.

Уи аамҭазы абрьарла Ихиан далаа зегьы.

Абџьарда иныКуоз хаҵа Дубомызт џьаргьы.

IV

Хаҵа ҳәа зых иақугуҕ‘уаз Даанымхеит аӡәгьы.

149

Д а л ақыҭа ишрылшоз Идәықулеит зегьы.

Apx рҽеибыҭа ицысаанӡа,Егьырҭ наскьеит кыргьы,Ацәгьара ируз дырны,Иццак'уан даргьы.

Аҧшәма ахаҵа изқулаз Дшырнымиаз рдыруан жәлара, Аҧшәма Мшәагу-хуҷ дахьырнымиаз Хьымӡҕыршьеит ауаа.

Хылацәҟьа ахысра Рҽазкы ицауан.Апапба Рашьыҭ Еимҵәа дласкьахьан.

Уаанӡа сналаган,Ишысҳәоз саҟуҵт.Мшәагу иҧхыӡ насҳәан,Иааркьаҿны инсыжьт.

А|{)Хыӡ аниба ауха Ихигеит цәгьала,Ҵхыбжьон нахыс ашара Ицәыхьанҭан иара.

Хасаб азиун излацашаз Дныҟуеит ирыҕуҕуаны,Аимҵәацәа ахьиҧылашаз Дазкылсраз лассы.

V

Мшәагу ахаҵа аныҟуара Ибазма уи аҽны,Геи-шьхеи рыбжьара Ды бж ьан есқьынгьы.

Ииасуеит ҳәа гуаарас икы Дахьазцоз иара,Ерцахунтәи идәықулоз изы Иааигуамызт, харан.

Ерцахунтәи идәықулаз,Аҧсуа хаҵа ныҟуааы, Мышкала днаӡеит Дахьцоз иҽхужәаны.

Арҭ адгьылқуа рыбжьара Ҩаха-<аымш ныҟуа бжьан, Зылш ара дууз Мшәагу ахаҵа, Ашьыбжьышьҭахь днаӡеит.

Дааҧса-дқьыҧа днаӡеит Ихы ақукы дахьцауаз,Ap рыцәҳәыста уа даниеит, Иҳабла еидҳәала инаскьахьан.

Аимҵәацәа цаӡахьан,Д а а р а бзиа иласуан.Рхыҵырҭа ааигуаӡан,HaR Нхыҵҟа итаҧшуан.

Vl

Иааҧсара ихашҭӡеит Игуахы еибакит,

Дыҿкьа деиҭанарышьҭалеит, Цәгьаӡа ирҕуҕуеит.

Рашьыҭ бзиа днаскьахьан, Аимҵәацәа зегь иаҧца,И<аызцәеи иареи хиаӡан,Насгьы иацошәомызт аҧсра.

Амра бзиа иласкьеит,Мшәагу ибартәы днарыхьӡеит. Д а а р а бзиа иласкьахьан Ионы иақула деимҵәа ицоз.

Иныҟуашәа ааирҕуҕуан,Каҵәарак аҿы дынхалт. Дахьынаҧшыз, ибеит Ааигуамкуа крыбжьан.

Ибжьы ҵарӡа инрықуиргеит Иаҧхьа дырх.әны ицоз.Д а а р а мыцхуӡа иҿацан Иацәшәартәы изахаз:

«Шәарбан, шәара, сеимҵәа ицо? Сышәзымдру, сдырны ижәуу? Дамыҕ саарха иахьа ицаз, Исашәҳәароуп сзыхҟьаз!»

152 Ари иажәа дагьалгеит, Аҭак бзиа имахаит,

Рашьыҭ рагҕхьа деимҵәа ицоз, Инаиеиҳәеит дзыхкьаз:

«Убжьы сма\ароуп бзанҵы, Идырны иухьит иахьа ари. Ацкы сҳәоит ҳәа са сҿы Уҽазумкын бзанціьы!»

Ари иажәа аниқәоз Давагылан ҵла дук, Хаҧышәала змала ирышьҭаз Дицәшәон рацәаӡак.

Хаҵагу еицамк Мшәагу,Аҭак неиҳәеит дыр<аегь, Хылаҵәкьа дзышьҭазгьы Дызбандаз игуахут:

«Ҳаит, ахаҵа, сеимҵәа ицо, Сыраху-сышәаху еизца ицо, Уеилсыргартәы уҽсырба, Харантә сушы,оуп сыҽкынҵа.

Cry сҭахуцит цәгьаӡа, Усзымдырит уара.ИКалозар уҽсырба,Ахаҵа, ихаҵа уоуп иахьа».

Ари иажәаху наигӡеит, Рашьыҭгьы ибжьы ааиргеит, Аҵла маҷӡак д<аавыҳәҳәан, Деиликаартәы иҽиирбеит.

154

Мшәагу харантәи дааҧшит, Ҕала дзышьҭазгьы дибеит. Дызишьҭазгьы игуалашәеит Насгьы днаиеихст.

Ари иабџьар дамжьаӡеит,Их баша икамшәаӡеит.Ap зцыз Рашьыҭ дашьит, Ахҭҟьара дагаӡеит.

V ll

Ихы мыжда иҭашәаӡеит,A k и з ы м х ә о дибылӡеит. Насгьы бзиа иҽхьеикт,Хаҳә дук аҿы днатәеит.

Хынаажәеижәагаык ар Иааилахеит акыр,Игуҕьны о<а дишьҭамлеит Рашьыҭ дышьны ицаз.

Рысакаса аадырхиан, Дышьҭырхит аҧсы.Итҟуа иргоз нараҧырцан, Идәықулеит лассы.

Арҭ ргу ҧжәо инаскьеит, Мшәагу дцеит ҳәа нарыӡбит, Рашьыҭ мыжда гуалас дроуит, Дрыма кыргьы ицаӡеит.

Ишеибакыз инаскьаӡеит Хын<аажәеижәа®ык ар еиқуных. Мшәагу ихәат\а димыргарц Хара-хара дырзыҧшын.

Ap хара ицаӡеит,Рым<аа бзиа идыркьаҿт, Ахуларагьы нарыхьӡеит,Дәык аҿы иаанхаӡеит.

Vl l l

Мшәагу уаҟа днарыхьӡеит, Ибжьы тдар наиргеит, Дызхымсуазгьы надирх.аит, Абри еиҧшгьы неиҳәақуеитг

«Ақаҳаи, ижәдырааит Аусқуа зеиҧшроу.Зынӡа шәаџьал цәгьахоит, Ожәшьҭа шәара ицо!

Аҷан ижәго хыншәырх.әы, Еибгала ҳцандаз хәа згуахууа, Д а а р а шәеиламхан мцхуӡак, Сҳәа нашәыгӡа лассы».

Ap игылаз еилашәеит, Иажәақуагьы ргу ҧнажәеит, Еибадырны зегь еицхыст, Ршәақь мцак рацәахеит.

155

156

Мшәагу деиқуныхла уа дтәан, Хык дазымго деиқушәаӡан. Аибашьра цәгьа Калаӡеит,Ари иабџьарк ныКуицеит.

Абжеиҳарааык ишьӡеит, Иаанхазгьы иршәаӡеит, Рабџьарқуагьы дкаирҧсеит, Иҳәаҭҳақуа хынирх,әит.

Нхыҵаа рыжәлар нирҵәаӡеит, Рашьыҭ мыжда ихҟьаӡеит, Мшәагугьы бзиа дааскьахьан, Д а л а а зегьы неиҧылт.

Ичаблеи иҳәаҭҳаи хынирҳәит, Иуаажәларгьы зегь ихьӡеит, Ақулацәа нирҵәаӡеит,Игуи ишьамхи дирбаӡеит.

Иқьаҧҭажәхаз ишни иқаблеи Иааинылт уаанӡа еиҧш, Рыраху-рышәаху иқургазгьы Иааицемт ахҿа еиҧш.

Рашьыҭ заа дҭаирхеит, Исакасагьы ҟарцеит.Д а а р а бзиа дыргаӡеит,Ус дшанызгьы даанхаӡеит.

Нхыҵаа рыҧсцәа рымгаӡеит, Рыбашқуа уа иржит, Наӡаӡагьы иаанхаӡеит, Ажәытәрагь иагаӡеит.

Ари лакум,Баша жэабжьым,Аамҭа гагам,Ҧхыӡ еиҭаҳәам.

Ари иашаны иҟалахьеит, Иахаану зегьы ҧсхьеит, Иансаҳагьы иназсаит, Иаазыркьаҿны сагьакуҵт.

Ари еиҧшқуа ажәабжьқуа, Иумеыр, иумҳәар,Иахаану маҷхар, Ирхашҭуеит жәлара.

1924

Х М Ы Ҷ Ш Ә А Р Ы Ц А Ҩ НЫ КУ А ҨЫ

158

Исаызцәа иман, храк днаҿалеит Хмыҷ шәарыца©, ныҟуасаы!Д а а р а бзиа ирыҕуҕуа ддәықулеит, Ахра-ҿҟьара дазцарцы.

Ҧхны мшын, амра бзиан, Ҧсҭҳәакгьы убомызт харантәы, Р<ааш бжьымзар, шьҭыбжь ыҟамызт, Аҟуаҧа-ҿаҧа зегь ӡырсауан.

М©а бзиамызт, дгьыл еиаыцәын, Хаҳәи мақьеи рацәаӡан,Xpa башамызт, тілак убомызт,Ҳаҧи х,асаалеи ихиаӡан.

Илабашьагьы аҧса ахарсын,Ахы ҿыҧса иҵарӡа, Ижәцәеимаарҵәы аҵыҭәа изаҵан, Ишьапы дамшьуа иҧхаӡа.

Иара иеиҧшҵәҟьа иаызцәа еибытан, Ршьапы-маҭәа еилфаҷа, Рлабаш ьақуа зегь неибеиҧшын, Хаҳәык иазҧымҽуа, иҵарӡа.

Мс&аныфала урҭ еибыҭан,Рхырцәы ҳаҭақуа ҕуҕуаӡан, Џьаҧҳаныла даара ибзиан, РКашҭаҭлақуа зегьы рҭәын.

Ш ьы ж ьӡа идәықулаз даара иныҟуеит, Ахреи-ҿҟьареи кыр рбақуеит,Шьарда џьара инеимда-ааимдеит, Ҧслаҳәи бҕаџьмеи рымбаӡеит.

Рыҧсы ааиҭакшәа рым<аа иқулеит, Шьап ҧынҵала ҧхьа ицарцы,Ашьха аҿааа инаҿалеит,Д а а р а бзиа и<ааскьарцы.

Уа хра маҷым, зегь заҿалом,Бнатә шәарахгьы рацәаӡоуп,Ҽыла, гуж ьла уа«а дызхалом,Xpa ҭакнахауп, егьхахәроуп.

Ш әарах шьҭамзар, шьҭа ҿагалам, Цәҳәысҭак ҭҕухаа иубаӡом, Шәарацагаымзар, о© дызхалом,Ш ьха иашьцылам дызцаӡом.

Амра бзиа интагьалеит,Аҧша хьшәашәа ааҵысит, Ашәарыцацәа наҧшы-ааҧшуа,Рымсаа иқун, ицауан.

Хмыҷ шәарыца® ҧхьа дышгылаз Д а а р а бзиа днаскьаӡеит,Насгьы иаызцәа ишьханеиуаз,Хыхь изымцо иаанхаӡеит.

159

160

Уи аниба раҧхьа инеиуаз,Уа дааҭгылан днарзыҧшит. Рыҧшреи рсахьеи дахьрыхуаҧшыз, Pry шытрысыз еилиргеит.

Насгьы ийызцэа даарыхуаччеит, Иман ишьҭахьҟа дхынхэит.Xpa иашарак аҿы инеиган,Уаҟа иныжьны даагьежьит.

Шьап ҧынҵала хыхь днаҿалеит, Ш ьарда ахра дазцаӡеит.Иҧсуа шәақьгьы аҭахәҭеи иҭихит, Днаҧшы-ааҧшуа днаскьаӡеит.

Рйашк ахықуан днеин деықутәеит, Axpa аира даҿаҧшуа.Д а а р а кыргьы уа даанҿасит, Ш әарахк дамбо иҽӡашәа.

Хуангацасгьы аарла игуеицеит Абқуа шеицыз ижәпаны,Уи ааигуамызт, таку набжьан,Ш әақь иазнамго ихаран.

Акаҵәара ахунаӡараҿ Еибар&уа, еибарҧо тәсаала еисуан. Уа ахалара гуҕьыуацәан,Ш ьха иазііазам оеы изы.

Хмыҷ шәарыцас® урт ангуеиҭа,Игу иҭеикыз неигӡон. Днаҧшы-ааҧшуа ареаш днавалт, Шьап ҧынҵала иҽӡауа.

Уи сҳәеи1 х,загьы. таку набжьан Аш әарахқуа ахьаҿаз.Acaap еиҧшҵәҟьа аҧхӡы илҵуан, Ҧслақә \асаб л а дахьцауаз.

Д а р а бзиа иҽрыдихалеит,Абқуа дреихсырцы иҭаххеит,Hac хаҳә дук инадикылан,Ишәақь еибыҭан, ҵаҟа дтәеит.

Дахьынаҧшуаз, ҟуаҧа-ҿаҧан,Археи ҿасаеи зегьы ибон,Џьара бгаран, џьара ҿКьаран,Џьара храцзгьан иеашьҭын.

Абкуа ахьыҟаз дгуарымтакуа, Еибарсауа, еибарҧо зегь еилан, Ишәақь дынкылҧшын, дмыццакыкуа, Игубжьынацәа ааирҵысит.

Ахҭҟьара иамҧыхьашәеит Абқуа ирылаз ҟата-ҕуҕуак,Axpa аҿКьара иагьынҭалеит,Ахы иамыхуо иара уик.

Иара а<аызцәа шәо, иӡыӡымк‘уа г Зегь еидгуҧла иааилагылт.Иара убысісан егьмырцыкуа,Ишәакь еицеиҵан, даарзыҧшит.

Инапы иныкурс деиҭанаҵхеит,Ҩба иреиҕьқуаз ҵаҟа инхалт.A k шнеиуаз, хара изымцеит,Ҳа<аа кнаҳак ибжьахеит.

162

Уи айыза хланцы инҭалеит,Hafc ишибоз илбааКьеит.Ҳәишра гуасаак егьынгахаит,Уа изымқуацо иаанхаӡеит.

Урҭ р®ызцәа рхахьынахоз,Ахыџь дуқуа ирьщазит.Шәарахымзар ак ахьзымцоз, АБуаҧа-ҿаҧақуа крынрыжьт.

Хмыҷ шәараца<а днаҧшы-ааҧшит, Ишәақь мыц-шамқәаз еилиргеит,

Д у к набжьамкуа аҳа®а кнаҳаҿ,Аб иаҿажьыз дназыҧшит.

Уа дгьыл цәгьаӡоуп, каҵҕы кнаҳауп, Ус анеира мариаӡам,Хах,әра бааҧсуп, дгьыл ҿыбгароуп, Узланеиуа моа аҿгаӡам.

Иара аҵаҟа иаша агуаааҿ,Зыж ь ҵауланы иҭатәоуп! Акуша-мыкуша каӡҕы кнаҳауп, Хаҳәла, мақьала ичаҧоуп.

Хмыҷ дааҭгылан, даара дхуцит,Axpa аҿҞьара днаӡҕагылт!Абқуа иреиҕьыз ахьаҿажьыз,Наша дцарцы инеиӡбеит.

Илабашьа ҧшӡа ицаирсит,Игу мыҭрыскуа, ҧхьа днеихеит,Аб ду ашьа ал«аруа иаҿажьыз Днеины иман дылбаарцы.

Хуҷы-хуҷла, шьап ҧынцала Бзиа ах,ас*а дагьазнеит!Hak иҵака аӡыжь цаула,Акгьы шәартас икаимҵеит.

Днеиуа, днеиуа, уа дазнеиӡеит, Ахра аира дагьрыӡҕыст.Ҳәызба ц арла ацәа ахихит, Игарӡган рҵәгьы ааирхиеит.

Ашәарах-жьы ацәа акуиршан, Ш аха ҕуҕуала бзиа иҧахт,Hac гарӡганла иааидиҳәалан, Ихуда инхишьын, даахынҳәит.

Акакала, шьап-ҧынҵала Axpa кнаҳа уи днаҿалт! Днаҧшы-ааҧшуа, иҽырхаҵа, Шьарда иаҧхьака днаскьеит.

Хах,әра цәгьаны доаӡҕагылеит, Ишьап амк‘уа, иҿыбгауа,Иара ускан гущарас иоуит, Дышзымцауаз деибгаӡа.

Дабацах'уаз, дзыхынхәуамызт, Ишьҭахь, иаҧхьа зегь еиҧшын, Ихы шынахаз иаша ддәықулеит, Дызцоу, дзымцоу ибарацы.

Бзиа днеихьан, ахра далкьеит, Дызҿагылаз зегьы бгеит.Иҧсуа шәақьгьы уа инаҿаҳаит, Иара хыла ҵака дцеит.

163

164

Игуҭыха, ихьаа егьизымхәеит,Урҭ зеиҳәашаз ой димбеит. Дышнеиуазгьы, ҵаКа дтаҳаигт,Аӡыжь ҵаула дагаӡеит.

Зны дышиашаз дӡаанаркукуалеит, Иаразнак даман хыхьгьы инхалт,Ихы дамыхуо дарчалахьан,Насгьы аҵахь дагаӡеит.

И®ызцәа ахысбыжь назахаз,Pry еибархаҵа ҧхьа инаҿалт, Инаҧш-ааҧшуа хыхь ишкыдыз,Аӡыжь ахықуан иагьазнеит.

Уа хра-ҿкьаран, дгьыл лаҟуран Мыцху иҿыцәын уахьцалак.Ихҭарҧа рқьақьа аӡыжь ишхызгьы И^ызцәа игуарҭеит аминуҭк.

Ргуи ршьамхи каҧсаӡеит,Хмыҷ дшыбҕалаз еилдыргеит,Ибао шыӡыз блала ирбеит,Ируа рзымдыруа ишанхеит.

Даа ра шьарда џьа рбаӡеит,Иба®, ишаҩ ак рымбеит,Хмыҷ ҧхьагыла дырцәыбҕалт,Аӡыжь ҵаула дырцәагеит.

Насгьы адыррақуа ҟарҵеит,Иҭынхеи идыри зегь еигуньшт. Иҭаацәа еибарх,әҳәо цәгьала еилалг,. Жәларгьы гуалсыс уи дҟарҵеит.

-Хәсеи хацәеи наҵысит,Axpa ишзахуоз инаҿалт.Даар а агуаҟрақуа ирыниеит, Зәыргогьы зымцакуа ихынҳәит.

Зшьамхы инанагоз зегь халт, Ладеи-щадеи ишаКьаӡеит,Даара шьарда исааскьаӡеит, Аӡыжь цаула инҭаҧшит.

Xaxa хымш уа иаакхеит,Axpa ишықуз иааҧсаӡеит.Уа дышҭахаз еилдыргеит, Неишьа рзамҭакуа ихынҳәит.

Рхы-ргу иҭасуа ҵаКа илбааит Иҭынхеи, идыри, иҭаацәеи. Хмыҷ шәарыца© дҭахаӡеит, Игуҭыха изымҳәауа дхуаҽӡеит.

Бназарах,әа хара дцсн,Ҧслаҳәи бҕаџьмеи нирҵәалон, Игуи ишьамхи џьбараӡан, Ҧсшьарас имаз хра царан.

Оҳ, дабаҟоу иара ш ь ҭ а ?Аӡыжь ду аҵаҟа дҵәахыуп, Hac дызбода, мшәан, иара? Иаҧхьа, ишьҭахь цакьароуп.

Иааигуа-сигуа O© дызцом,Бнатә шәарахгьы ибаӡом,Уи наӡаӡа дҵәахӡоуп,Аӡыжь ҵаула ихатәоуп.

ІІ925

АШӘАНУА МЫРЗАКАН

166

Митәыкгьы ҵуам, ожә аакьыскьоуп, Нхыҵтәык дыҟан Мырзаҟан хәа. Даҧсуамызт, уи дшәануан,Ҿа®а иааӡаз, шәара зқумыз.Гьаргуал Чачба иах,әшьа ҧшӡа, Едла-Ҳаным, амра шаша,Ҧҳәысыс диман ари ахаца,Шәан иааӡаз Мырзаҟан.Уи дыҟаӡан нак хратәылан, Димбаӡацызт дзыцәшәоз хаиа,Уи дныҟуалон наК Шәантәылан,Хыс дамаӡан иара итәыла.Coyn ҳәа иҧылаз даанижьуамызт, Бџьар ҭмырҟьакуа дҧырих‘уан. Д-Дадышьқьылианын, нхыд ҭауадын, Axac дрыман уа Шәантәылан.Ҧшреи сахьалеи деибыҭан, Уахьихуаҧшуаз деиҭахәатәын, Длаша-лашон, днаӡа-ааӡан, Дызбалакгьы дааџьеишьарын. Ижәсаахырқуа мыцхуы иџаџан,Ила ҭбаақуа мраиас иҧхон.Иӡара пан, дааихыуҵәарын.

Деиҕрахаҳа цәгьа деибыҭан. Казшьак, ламыск уи игӡамызт,Еиҧш ахаҵа усҟан дмаҷын, Гуамчи, лшареи иааицназгоз Нхыҵгьы-Аахыҵгьы дмариамызт. Едла-Ҳаным мыцху ацәа лхан, Хцәык ҳәа лыман, саара ишьҭасуан, JToypa, лыҭбаара — мыцхуы днаӡан. Ax, Мырзаҟан шәара зқумыз,Ахәеи шәақьи ирцәымшәаӡоз,Хьӡи хаҭыри мыцхуы иман, Нхыҵи-Аахытци дрыбжьагьежьуан. Нхыҵгьы-Аахыҵгьы зымпыҵакыз Қуҭешь ирыҧхьон аих,абыра, Рабџьар рымхны жәлар теик'уан, Гагарин ҳәа агубернатор. Иусхәарҭаҿы асолдаҭ гылан,

Ҵаа рымамкуа еиқурацәа, Иихәозеишь ҳәа иӡыӡымк‘уа,Зегь еидгылан рҽеидыҧсала.Иара иаызцәа аус ицызуаз, Жәпасаык ыКан иҕьазҕьазуа,Чыни џьари зегьы ирыман,Уа анеирагьы гуаҕьыуацәан. Мырзаҟангьы Қуҭешьҟа иҧхьеит, Ахылаҧшцәа рахь дкылсырцы,Уи иеиҧшызгьы еиқуҿаҳәан Зәырысагьы хакын уаҟа абахҭаҿ. Дук мырҵыкуа иабџьар иман Қуҭешь далалеит Мырзаҟангьы. Дышкылсызгьы адырра иоуит Иара иі(,хьаз агубернатор.Уа ихасабуп дбаандааыртәырц,

168

Иабцьар имхны дҭаркырцы, Имуӡаргьы ар икудыршарц,Ҧса ҧынҵала дҭадырхарцы. Мырзакангьы ҿиҭуам, ҧсишьом, Игу иҭоугьы осаы издыруам. Дызбалакгьы гусаарас дрыман, Иабџьар хаала ишьҭеиҵауам ҳәа. Уи иабхунда Гьаргуал Чачба Усйан дыҟан уа ақалақьаҿ,Имахә днаҧхьан, инаиқәеит Даазырхуцны ажәақуакгьы. «Уаагылеижьҭеи ҿасаак уамоуп,Уск аҵыхуала укылымсыц.Ожә уахьнеиуа мап умх,әароуп,A k уарҳәозар, уабџьар шьҭоуҵарц». Иажәа аҳәаха цқьа имҭакуа Аҭак ааихәеит Мырзаҟангьы:«Уи агьамам ак сарх,әаргьы,Capa ирасх,әап аҭак ажәа».Apa бзиа шыҟамлозгьы Сааҭк идырт уа иабхунда,Axa уаҳа лацәажәарак Илеимыгӡеит уи ахаҵа.(Выза дицмызт, дуасаызаҵәын, Далан уаҟа хулҧазынӡа. Дҿагҕха-ҿаччо, дгурҕьахуха, Инмырҧшӡакуа иара игуҭыха. Адырсааҽны уа дышнеиуаз Еилкаа ирыман ахылаҧшцәа,Иара уайаз ҽеи шимыӡбыз Гусаарас ирыман аихдбыра. Аусҳәартаҿы ар ду ҧхьаркит, Мырзаҟаи имбо идыртәеит.

Hafc дысаналан данаадәылҵуа, Илмыршакуа уа дыркырц.Иара убысҟан цәгьарахоит ҳәа, Адәқьанқуа рышәқуа адыркит. Ожәы-ушьҭан еилалоит хәа, Ааигуа-сигуа жәлар ӡырауан. Ихы дацәшәомызт Мырзаҟангьы,

Жәа-сааҭк рзы уака днеит, Ималазаҵә, дуоаызаҵәны, Даанаҧш-ааҧшын, дныеналт.O® дықуимбааит ааигуа-сигуа, Шәарҭас уирах^ Каимҵеит, Бџьарсгьы имаз мсаҟеи ҟаман, Имака иаман ишшәырӡа. Дахььканалаз уа ахылаҧшцәа Зегь еиқуныхла ионатәан, Гагарингьы цәгьа иҽеибыта Рыгуҭа стол дук дахатәан. Агубернатор уа иееиқурҧсны Днаихуаҧшит Мырзаҟан, Даазырхуцны днаиқумчны Дызхымсуазгьы иирҳаит: «Ишуаҳаз еиҧш, ари атәыла Усла иртәыртәит ҳара ҳар. Уабџьар шьҭаҵа, иаауҟуныхны, Ҕас думк‘уазар х,а ҳхәынҭқар». Ари ажәа хьанҭахеит, Мырзаҟангьы деилашәеит,Уи аҭакгьы иирхаит Агубернатор Гагарин:

«Уи еиҧш ажәа смахаӡац,Ус сазҳәо рзы исыкуным,

^Уажәа иух,әаз наугӡарц,

170

Уааи! Ухала исыҟуных!.» Агубернатор цэгьа ич’ирыцэгьеит, Уа аиҳабыра неибаргылт.A hc еибырҳәеит, арс еибырҳәеит, Мчыла усхеит, хуарта поуит, Мырзаҟангьы иҟама ҭиҧаак, Гагарингьы уа дишьит, Иҕьаз-ҕьазуа иааонеибаз,Мсаҟеи ҟамала инирҵәеит.Уахь игу рҭынч данаадәылКьа,Ap ду еикухаҧса днарылаҧшит, Урҭ жәасаыкым, саажәасаыкым,Ҵша рымамызт, ижәпасаӡан.Зегь агугуаҳәа инеибарсаит,Ҧса ҧынҵала дыршьырцы, Ишҧаиух‘уаз! Иҟама имыхуеит Иҧсы ихырх‘уан аминуҭ.Уа иаҧхьаҵәҟьа еикухаҧс игылан Аихатә каруат хьанҭаӡа, Иаразнакгьы иаашьҭикуцәаан,Има дрылалт дышшәырӡа.Акаруаҭ ду мыцхуы идууз,Уи лабашьас иҧхьаӡеит, Имшаҭакуа дрылагьежьын,Ap ду рыбжа<аык нирҵәеит, Шьарда® yafca иҭаирхеит.Ани аҟара џьа назхызгаз,Имч иагхеит, дааҧсаӡеит,Игу мыжда, шәара зқумыз, Еиламгакуа дықуҧауан.Иҧхӡы каҭәон, ҧҳалк хышәҭызшәа, Ашьа илҵуан, ақуаршсаы ауашәа, Иҧштәы Ҟалеит дузымдыруа,

Дырхуит цәгьала, ҧса ҧынҵала.. Абри aftapa аниҟуакуоз,Хысрак уаҳа ирызмырҽеит, Ибжьы мыжда, уи шәақьыбжьын, Злымҳа иҭасыз еилагеит. Аҵыхутәаны данкараха,Ҧса ҧынцала уа деилыршьт. Насгьы дкахаит дзымқуацо,Иара уи акухеит, дҭахеит. Аусҳәарҭа шьала ирҭәит,Уа амӡырхаҿы ӡәыр<аы еилишьит, Каруаҭ шьапла иҧырихит Шәара зқумыз ашәануа.

1925

171І

;ҾЫЦ ИААРҦШУ АФЫМҬАҚУА

А Ж Ә Е И H P А А Л А К У A

А Ҧ С Н Ы

Иҟоума, мшәан, џьара,Ҳ-Аҧсны еиҧш икоу акы! Иҿаҧха-ҿаччауа, иҧшӡаӡа. Ишьҭами илашауа иара!

Аладахьы — Амшын Еиқуа, Аоадахьы — ашьха дуқуа.Урҭ рКынтә иалсны имаауеи Зы еиҧшым ароаш дуқуа.

Бзиа ишҧазбои Аҧсны сара! Сыҧсы ааыҭкаара еиҧш изымбои! Capa уара суҧырҵны ҳәа Сызцагушьом тәымџьара ҳәа.

Ҳара зегьы ҳнеибеиҧшны Бзиа даара уаабаӡоит,Ҳ-Аҧсны какач, зеиҕьаҟам, Ҳ-Аҧсны гуакьа, ҳ-Аҧсны хаа!1920

А\Ы , АҦСАЦӘА!

Аҳы, шьҭа, аҧсацәа,Хнеихап ҳаҧхьаҟа,Зыӡбаху ҳаҳауа алашарахц, Ҳала хызтша ҳарх зегьы.

Хаз-хазы акумкуа Ҳдәықулап ҳарҭ зегьы,Хусқуа ҳара икны,Ҳнеихап ҳара ҳаҧхьаҟа!

1920

173

ХГЫЛАП, САШЬА!

Ҳгылап, сашьа,Ишоит, умбои!Ҳрылагап ҳусқуа, Иутәны иҳамақуоу.

Ацәара егьы иахзаҧсам, Ҳгылап уажәшьҭа, Иааулап ҳара гукала Ҳауаажәлар рзы аус.

Иазхоит, иазхоит шьҭа, Ҳгылап, сашьа, ҳгылап, Иумбои, ашарҧы еҵәа Ишынаскьауа наҟ шада.

1920

174

АИҾЫҦШРА

Ҵәак шә-ҵәак арбаауеит,Бжьыск шәсаык бжьих'уеит.Ҳара абжьысрахь ҳмеихакуа, Ҳаихап абзиарахь,Издыруада, ҧыҭҩык ҳаишьҭалар!

1920

175

САШЬА

Уззыҧшузеи уара, сашьа,Ус умамшэа утэаны?!Сара саҿуп аус ҕуҕуа, Сыҧсадгьыл хаа Аҧсназы.

Бзиа жэуааит акрызукуо, Зыҧсадгьыл азы имаашьақуо, Зуаажэлар рзы ихуарҭақуо, Абзиарахь изырҧшқуо!

1920

175

* * *

Ииун мза ик,ун,Маи мза ицэахьан,Қуа а м у з і —Адгьыл (аан.

Ж^лар қнапқуа Ҳгудҧсала ҳтәан,Ҳала ҭраа Хыхь ҳаҧшуан.

Аҧҭа хымызт,Ажәсаан цқьан,Ақуа ауамызт,Амра ҧхауан.

Ҳаицәымыҕхама анцәа х,әа Жәлара ҳшәан,Ҳгу ҭырхаха Аныҳәара ҳаҿӡан.

Абар ииунгьы Жәоху-мыш цан,

177

12.

И.

Коҕ

они

а

Жәлар ирықун, Каршә каӡам.

178

Иаха а<аашаха Амш шәшьит,Издыруада сызкухшаша Ақуа аируыр.

Ҵангьы... Ақуа Иныхнарҟьан,Уахынла-ҽныла Aypa иаҿӡан.

Аааша, ахаша,Аҧшьаша, ахуаша,Зхьы шьаргуҵа Сакухшаша,

Дааҟумҵӡакуа Ақуа аируан, Ҧсымшькуа-ҿымҭкуа Хыхьынтә алашьҭра даҿӡан.

Асабшаҽны ихәынҵәан, Амҽыша — мҽышан,Аӡәгьы аус руам,Зегь амыш рықун.

Адлагьыкуа-гушьа Ашәахьаҽны дыржуан, Ҧхашьарагушьан Иҵәыуара сымцар.

Иахьа ©.ашоуп,Амыш сықууп,Сара сѳашьам,Ускы зуратэы.

Ахаша иааилахулар,Саншьа чара иуеит, Ашьжьымтан сымнеир, Цхыраа<а диоуам, ичара бгеит.

Сызкухшаша A гі)Шьаin а сызиршан,Сыҧсы сшьеит,Зхадкы сцашаСыцэкуа ахьыҟаз исымбазт.

Ахуаша хуашахеит, Аусҳәарҭаҿы еизарахеит,Сара сымнеир рмуӡеит,Арахь сыцәаҕуатә нхаӡеит.

Асабшаз адгьыл ®еит, Ацәаҕуара ауӡом.Сыцәаҕуатә зынӡа инхеит, Capa стәык иауӡом.

Нына-нына, ишҧасыҧсыхуоу, Џьықуреи лапкьак сзыламеи? Мшәан, ҽааны сабацои, Зынчараҵәҟьа сауамеи!

Man, сара сзыҳәаны Ари хшыѳрцагоуп,

Ҽааны амш сықуны убозар, Ииашаны уара уоуп.

Ачара зузгьы Ихьыӡ азоуп,Сыцәқуа рҽырӡазаргьы Рыҧсшьаразоуп.

Ҵоуп, сынтәа сыда зегьы нхеит,. Axa иуасымҳәеи,Ҽааны зегьы рагҕхьа Capa сынхоит.

1923

А Ҧ С Н Ы

Аҧта еишьылӡа иқутәан ҳ-Аҧсны,'Иҟан ӡынгьы-ҧхынгьы, ицомызт џьаргьы. Анхацәеи аусуцәеи ирбомызт м<ааду, Ианныҟуауа ихымҟьартәы, ҧхьаКа ицартәы.

Анхацәеи аусуцәеи рыбҕа еиџьӡеит,Аҧҭагьы хымҵит, зынӡак еилачӡеит. Мйадушэа ак днарбон, ианылар — ихуахуан, Рылақуа ажьон, рыхшыса еиланагауан.

Аҵыхутәаны аҧҭа ааҵысит маҷӡак,Ишнеиуаз, аҧта ааилКьеит хуҷӡак.Аоадахьтәи аҧша— иаақусит ихааӡа, Иқунацеит аҧҭа ицКьа-шәКьа зынӡа.

Анхацәеи аусуцәеи иџьаршьеит цәгьаӡа, Ишҧшуаз, амырхуаг аарықуҧхеит ихааӡа. Насгьы хуҷы-хуҷла рыбҕақуа ааиҵырхын, Аиаша мҩа ианылт изқумшәоз уаанӡа.

«928181

А С Т А Т И А К У А

З А К А И Х Ы Р Ҽ E И Г 0 3 HИ АҴАРА!

Гун харасгьы и ҟаи м д ааи т аӡәгьы, д а р а змам, дарбаи м илахзаалакгьы, ҳаиҧшуп. A x a д а су иҟаз- шьа иара ибзиоушәа ибоит: а д а р а змам ауасаы и г­ра иҿаҿы иоуҳәар — ҕам хурҭас уик'уеит; а д а р а змоу игра иоуҳәар — итабуп ҳәа уеиҳәоит, иаргььі аҽырҽеира далагоит, игра бааҧ сы ахьк а и ж ьш а , исо.ызцәа рҿы сыҧ хамш ьандаз хэа. Абри ала еибар-

ҽеиуеит а д а р а змоу.А б ар у а ж ә ш ь т а аш ы қус д у е и т ҳаҧ суа газет

а ҭы д р а иаҿуижьҭеи, ес-номер-цыҧхьаӡа аҕьычра м ы ж да аҭыӡшәа анырдоит, ақы ҭақ уа рҿгьы ирзаҧ- хьоит, аха ҳ а у а а ж ә л а р аҧсацәа з ад а а и р а , а л а м д еиҧш, уаҳәш ьҭах ьла иаҿын ацара.

Ҳ ан хучк уаз , аҧхын адәаҿы ҳанеизалак, хылҧа- хас, а ла б а арены ахылҧа ахадан ы , ҳара ҳгыла- ны ҳа®.уан, изылшазгьы излымшазгьы ҳ л е и к у а ҳ а у а ҳашьҭан. Убри иасаызоуп уажәтәи аамҭа аҕьычра.

182 5 ЬЫЧР°УП анырҳәа, еихо, пкаҳабҕало агулац әа раа- » д р а идоуи. К утол акыҭангьы аӡә иж ә ҳәра иахьцаз

ауха имааит. И ан аа ш а , аш ьы ж ьы м ҭан еимдо, а ш ь ­ха ихыланы ишнеиуаз, игула TI,, ихкаараҿы и ш ы л а -

ҿаҳәаз ирбеит. И ры м бар иҧхастеитәуан, иҧсыхуоу- зеи? Ayc ахь дугар, ҽ а д а к а ӡ л а га р а х ь иугар да&ы- зоуп, уи ацәаж әар — аҳаҧ ш ьа иҭакааз уи©ызахоит, «аш ҭр а ф » уҳәар — иабаҟоу, fma ду ху-калаҭк роуп изҭоу, имхара аа-џьара асаналарҭа арҭахьеит, дыз- лахьурхууазеи? Абри иеиҧш икоу роуп ихзырҵәо абзанхацәа.

C a p a схаҭа, абри зы©.уа егьсыгӡамызт Ҵ . иаы- з ар а ныкузгарцы, ақыҭа класс саналга, абыржә- раанӡа а©ны сы ҟазар. Ры ххь згааит сҭынхацәа, цхы раара сызтаз, иҭабуп ҳәа ласҳәоит М ы ш ьа Чач- ба иҧҳәыс, атіарахьы схы зырхаз, иҭабуп ҳәа рас- хәоит A k y a асеминариа арҵа©цәа, сара сыздызкы- лаз, срыҳәоит аринахысгьы рылаҧш ҳхызаарцы, нас издыруада, анцәа дҳазхьаҧ шыр.

1920

А К У А А Б А А Д У

А м ҽыш аҽны А ҟ у а асеминариа иҭоу с®.ызцәа цон рыуацәа ихакыу р б а р а ҳәа, саргьы срыццеит, из- ды руаз аыџьа ҭакын азы. Ҳ ахьнеиуаз абаандагацәа зҭакыз а б аа агуаш ә еидчыланы иадгылан ҳәсеи- хацәеи у а а 100-ш.ык paftapa, е и ҳ ар ааы к аҭа- куажәцәеи алыгажәцәеи. И зусҭда ҳәа уҵ аауазар , зе­гьы аҧсацәоуп. А б а а н д а а ц ә а рбара аамҭа мааи- цызт...

А ам ҭа анааи, аиҳабы дааины « и ш әҭахқ уад а» ҳәа дразҵаан, аш әку ианиҵеит. У б р а итәаз аҭаҳма- дцәа, а ҭак уаж ә ц ә а р ы б ж а а ы к рыҷкунцәа дыдмыр- беит. «И ры хьзеи » ҳәа ианрызҵаа, — «еисын, аҟар с иҭакыуп» ҳәа рарҳәеит. Уи анраҳа, еи бар дәы уо ры ш ьҭахьҟа иқуланы ицеит. P x y (аф атә-ажәтә) иааргазгьы анагара ҟалом ҳәа рарҳәеит, урҭгьы ры- маны ицеит.

C a p a абаа а а н у ц ҟ а санҭала, сгачамкны сын- хент: щ а к ы д а ҳәа уҵ аауазар , ш ам ахам зар, зегь аҧсацәоуп. Џьоукы-џьоукы ауа©.рҳәра, аҕьычра- моу, кутык ахуда ҕуҕуаны ирзыхҵәарым ҳәа ззу- ҳәаш а уаауп, арахь аҟар с иҭакыуп; реиҳараҩЫк аџьма хьышьцәа, агам ла хьышьцәа, акамбашь хьышьцәа роуп. Д ы р а е гь ы х — иахьҭакы у ргу иала-

зар оуп, арахь еисуеит, аус цогьа рхы иарҭоит, каҳа ■изхара каҳа иауам ҳәа.

Аҭаҳмадацәеи аҭакуаж әцәеи уи ш ы р гур аауа , ра- .џьал аанӡа иҧсып... Д а р а иҭакыугьы абахҭа изт;ы- ҵ уагьы анцәа ндырп. Уи уҳәаргьы дҭыцыр, дызҿыз деиҭалагоит, иаҳагьы ҿ ы ц барах ибаны.

.1920

К УД Pbl А У Е З Д АҼЫ И К А Л А З Д Ж Э А Б Ж Ь

Сынтэа, иануар азы Ҷлоутәы к аҧсху иуан. Д а а - раӡа уасц бзиак накун, а б ж ь ы у а а зегьы еицырдыр- уаз уа®,ын. Аҧ сху зуеит ҳәа да н а л а га, иуацэа зе­гьы иреиҳәеит аҧсху шиуаз. Аҧ сху уац әы иураны иахьеиҧш, иуацэа гуакьац әа ҳәа имаз аҧсаҭатә- қуа ааргеит: ацәкуа, аш ьтәкуа, урҭ рхыхь ахьанаҧ рацоаны.

Аҧ схураҿы аб ж ь ы у аа , ҽыш ькыл зшьапы кыла- зкхьаз аӡә даан м ы ж ь к уа, зегьы еизеит. А ф а т ә к у а аадырмазеин, чара б ж а р а рухьаны, ахы лаҧ ш аы ималциацәа ицны, ашьаҧ а а ж ә л а р ахьтәаз ирыку- шаны иаагылт. А хы л аҧ ш аы ©ыџьа-хсаыкҟа амал- циацэа ицны иньщ алеит ашьаҧа. И ш ы д а л а з еиҧш, иҧ каауа, зегьы рабџьар аары м х'уа, абасҟатәи ж ә л а р убри ашьаҧ а иҵаз, абџьар ҳәа змаз акы а а н м ы ж ьк уа иаарымырхит, џьара хәызбакы, ҟ а м а к ааны мхазар. У б а с а х ы л а ҧ и т ы иеидара икуеи имаҕреи рхәны дцеит иш ьҭахьҟа иҭыҧахь, Очамчы- раҟа.

А ж ә л а р аҧсху ҳарҽеиуеит ҳәа еизан ишыҟаз, ирыхь рзы мды рӡауа, г у а а р а к ш рымаӡамыз, раб- џьаркуа акы аан м ы ж ьк уа и рҟуны жож әаны , ирыма-

1 8 6 ны ицеит.

1920

Ҳ - А Ҧ С Н Ы А Ш К О Л Қ У Е И А Ҵ А Р А Қ У Е И Р Ҵ Ы Х У А Л A Ҩ Б АК А А Ж Ә А

А п а р е и алахтреи рзы ари ҳ-Аҧсны рыш ьҭахь игылоуп абри А ахы ҵ -К авказ ам илаҭқуа рҿы. Из- бан акузар, анхацәа рахь ҵа.ра змаз, ©ыџьа-х©,ык рыда, ры ж әлар рзы, анхацәа арыцҳацәа рзы аус зуа, ш ам ахам зар, уа©, дубомызт. Убри аҟынтә ажә- лар а д а р а , алахтра изакуз, измааназ рыхшы®, иҭазгалаш а ау а а маҷ©ын. Уи ана©х, аж ә л а р — ан- хацәа рыхшы® а д а р а иазырыш ьҭӡаргьы, -цашьа рымамызт.

Николаи ихаан аҵара зды рцоз апомешьчикцәа, акапиталистцәа, зы м гуацәақуа аткьац ианҵаны иныҟуоз рҧацәа ракун, урҭ рна©ыс — хауади-аамс- ҭцәеи рыҷкунцәа. Урҭ ирҵоз уи акун: анхацәа, ау- суцәа рыжә©,а ақутәара, рыла аамырҧшра.

Аӡәык-®,ыџьак анхацәа рахь аҵара зауаз, урҭ ҭауади-аамсҭеи ірахь зыбҕа ҕуҕуаз, ирыцҳаршьоз иакун.

Абри ахақуиҭра ду аныкала, аҧ сацәа— анхацәа рҧадәа Аҧсны азын аус зуаз ааидхы раан, ачкун- цәа ақыҭа ш кол қуа иры лгахьаз иааганы «Г о р с к а и а ш кола» ҧыҭ©ык ҭарҵеит. Гудоуҭеи Очамчыреи «высшие начальные» ҳәа изышьҭоу и ры лгақуаз

187

аҧьцҩык Akya а рҵ аедәа рсеминариа иҭарҵеит. A pt а ш к о л к у а ирылгаз зегьы — хар змам ҳәа а ж ә л а р и ры ҧ хьаӡауа иреиуоуп. А қ ы рҭуа меншевикцәа рхаан арх а ш к о л к уа ирҭаз рныкугара ҽеимызт, аха ускангьы гуакры ла иаҿын. Асеминариа иалгаз, м чы л аку-хаалаку, ҧ ы ҭф ,ы к Қ архка идәықурҵеит ауниверситет ахь, урҭ ры шьҭахь аҧсацәа маҷ-маҷ аӡәи-аӡәи еихьыҧшны аҵара иалагеит.

У а ж ә ы ҳаазкул аз , Асовет мчра Аҧсны иааижь- ҭеи аҧсацәа ҧ ыҭаык дәы қур цеит М о с к ва к а адара-

“хьы, ҧыҭ©ык — Қарҭ. У бас, у а ж ә ы ҳ а а з к у л а з Моск- веи Қарҭи ирҭоуп имаҷ<аымкуа аҧсуа нхацәа рҧа- цәа. A k y a арҵаҩдәа ртехникум иҭоуп аҧсацәа уаа саынаажәи ху®.ык ракара, аш ь хар ы уа (горскаиа) школа ҳәа изыҧхьоз иҭоуп у а а хын©ажәа<аык paka- pa, A k y a аҳәсах учкуа рышкол аҿы иҭоуп жәоху- Ф.ЫК р а к ар а аҧсацәа ртыҧҳацәа. Урх рнасо.с Нина Ч ач б а л ы бзоурала Қ ар х к а ©ынгаажәижәа&ык р а к а ­ра аҷкунцәа— Аҧсны аҧацоа а д а р а з ы ицан икоуп.

У б а с ҳ-Аҧсны аҿацәа аҵара иамоу, ауезд школ- к у а рҿы иаҧхьо алам куа, A k y a 1 Қарх, М о с к в а ирха- қуоу уаа аы ш з еы к инары қугуҕ‘уа икоуп. Абри акынтә шьха д а р а л а , Симон аҧ су а 1 иҳәан еиҧш, ҳ-Аҧсны ху-ш ы куса, фы-шықуса рыла уа®,ы дақу- гуҕратәы икоуп, егьырх аҵара змоу ам и лаҭқ уа ҧых- <аык реиҧш аҵ ара роуп ҳәа.

•1923

1 Симом Петра-иҧа Басариа (1884— 1941).

А Ҧ С У А Л И Т Е Р А Т У Р А

А ж әы то а л ахәа еикуаҵәа Николаи ихаан, аҧ са- цәа зыгьхӡашала крызуаз рҧацәа аҵ ара иақуиҭыр- тәуамызт. Ш а м а х а м з а р , нхааы ҷкунак аҵ ара ду шҧ аиоушаз, аҵ ара иоургьы, уи ибҕа куадан ескьы- нагь; аҧсуа литература, усҟан зынӡа имаҷӡаз, дац- храар иҭахызаргьы, игуҭыха ш игуҭыхаз даанхон, абҕеи ацхыраареи ахьимамыз аҟынтә.

Аӡәи-аыџьеи анхацәа рҧацәа, аҵара зауз, иру- лакгьы аус бзианы иазыруит, ҳбызшәалагьы ашәҟу- қуа ҟарҵеит.

У с ишааиуаз, ареволиуциа ду аны кала, аҧса- цәагьы ари аҧсҭҳәа и аҳхаж ьы з ҳхыҵыр иҵегьы ҳлитература хацхраап, ихарҕуҕуап, ҳаш ьцәа ҳаиҵ- бацәагьы а ц а р а роур иаҳа ҳу сқ у а ҳарҽеип шыр- ҳәоз, аменшевикцәа рпалачқуеи дареи иаахатәеит Аҧсны, аҧ суаагьы, иубаз еицәа убеит ҳәа, наҳагьы еицәаз иакушәеит. Аҧсны азы аус зуаз 1921 шықу- са рзы, Ap ҟаҧ ш ь рымч ала, аҧсҭҳәа л аш ьц а ҳхыр- цеит, а ҿ ар ақ уа ирацәаӡаны а ш к о л к уа ирҭалт, ҳаҧ- суа литература аусура иалагеит. А ш к о л қ у а рҿы аж әы тә ҳазқуиҭымыз «А ар а-ҵ ар а агуҧ» ш ьақуҳар- гылеит, аҿар игылазгьы, уи азы реиҳабацәа аус

ш ы руаз еиҧш, иазааҧсо, зхы иамеигӡо жәпасауп. У рҭ шьха рыбҕа ҕуҕуоуп реиҳабацәа рыла, аус рыз- уазар рџьабаа ыӡуам, ацхы р аара рырҭоит.

Н а г ӡ а р а роуааит ҳаҧ суа литература азы џьа збахьоу ҳаиҳабацәа: C. Ҷ а н б а, Д . Гули а, А. Ҷ оҷуа, убас егьырҭгьы. Ҳ а р а ишәыҵагылаз аҿар, шәеиц- бацәа аӡәк иеиҧш ишоаҳҳәоит ҳаштәам, и ҳалш ауа а л а ҳш ааҧ сауа аҧсуа литература арҕуҕуаразы.

1925

Х А Ҧ С У А Л И Т Е Р А Т У Р А

У а ж ә ш ь ҭ а ахакуиҭр а анҳау, ҳара аҧсуаа, егьырт ҳсаызцәа ам илаҭқуа реиҧш, ҳ а л а г ал ҳлитературазы аусура; избан акузар, бызш әа м ырӡгас икоу алите- ратура ауп; злитература ҕуҕуахаз — - ибызш әагьы бУБУоуп.

Убри аҟынтә, у а ж ә ш ьҭ а аҵарахьы абҕа анҳау, аҧ суа интеллигенциа анырацәаха, ҳгулацәа, ҳаиҳа зхы иахуахьоу русуш ьа шьҭыхны, доусы и аады руа еицырхырааны, иаамтоуп аус аауразы.

A k y a арҵ аацәа ринститут иҭакуоу аҧсацәа, ҳхы ааилаҳкын, ус ҳҳәеит: «Ҳ а л а га п аусура, убри ала ҳаиааип аҵ ар адара». Ари аж ә а иаҳҳәаз, сгуаныла, нхаҵаны исымоуп, инахагӡоит ҳәа, хусуш ьа злазба- у ал а .

Ари сынтәа иаҧ шьаагеижьхеи, есымша ихҳажь- уеит аҧсуа литература ж у р н а л «А ҿ ар р ы бж ьы » ҳ ә а 1. Уи анаҩс, нас хы м чы бж ьа еизаагоит A k y a а®- ныҵка ҵара змоу ап>суаа, ҳарзаҧ хьоит ҳ ж ур н ал , даргьы ацхы раара ҳархоит.

1925

1 Ари напылааыратә журналын.

А Ҟ У А «А Н Х А Ҩ Ы ИҨ Н Ы

192

А ж әы тә анхацәа р аары хра рҭирцы ирыманьг A k y a и анаалак, аб ж еи хараҵ әкьа рыҧхьарҭа (пос­тоялый двор) ирцәагон. Аџьықуреи ма аҩы иаар- газ ҳ а с а б цқьа иазырур, рџьабааи раагаҧ сеи аху акар а акун ироуаз.

Уи сы злацәаж әо ажәытә аурыс ҳәынҭкар ихаан- тәи ауп. А цкы сгьы еицәан аменшевик палачцәа рхаан. У скан ҭитәыс анхацәа иааргоз ху амамызт,. иатны рх‘уазгьы ры ҧ хьарҭакуа иргон, анхацәа ихьыж ә-куж ә, имида-гуидаха иқуланы ааны ка ицон.

У а ж ә ы , ҳ а а зку л аз , Асовет мчы анааи. ҳ-Аҧсны иахьазеиҧшыз — A k y a ихдыртит «Анхасаы иашы».

Ақыҭантә аус зманы а к а л а қ ь аҿы и аауа анха- ®.ы, дааздәылҵыз исанеиҧш иҧхьаӡаны днеиуеит Акуатәи асанаҿы. У а ирахугьы иаргьы ишрыкунаго, иҽеины ахыҧ роуеит, аухагьы, аи дә аж әар а аан, иа- ҳауеит а ж ә а б ж ь к у а — • ан хааы иаҳараны икакуоу-

А театрқуа, ма ацирк аҿы а х у м а р р а к у а аныкоу, «Анха©ы иф.ны» иахы лаҧ ш у анхадәа иманы дцоит..

А н х ааы адвокаг диҭахызааит аш әку иирсарацы,. ма даҽ а уск азы, адохуҭыр диҭахы зааит — ачыма- заразы, зегьы уа икоуп казенла анхацәа рзы. Аба,

ма даҽакы асаны иамаҭәоу акы ааи хуарц иҭахызар, иауеит иара уа « Л н х а аы и й ш ы » а ц а к а икоу «Анха- ®,ы идәкьан» аҿы.

«Анхаехы ианы » ихтны икоуп акры ф арха анха- цэа рзы, ихтраны икоун дара рзы абанагьы.

У б а с анхасаы иҭитә иманы а к а л а қ ь аҿы данааи- лак, харџь к а м ц а ӡ а к у а иҭины, дх уаахутн ы дцоит.

Ари А куатэи «Анхаш.ы и саны» аадыртиижьҭеи митәык ҵуам, аха уи анхацоа рзы акы еиҧшымкуа ихуарҭа дууп. Уи Акуатэи «Анха©.ы и«шы» еиҧш иаадыртраны икоуп ауездкуа рахьгьы ааы нкуа. У скан ан хааы иҵегьы ихы д ахуаш т, еихагьы дман- ш эапахаш т.

А б а с анхацэа, аус зманы а қ а л а қ ь аҿы иаауа, ишырхахыу еиҧш рускуа рхыҧ и қуцаны , рыхныку- гаразы харџь мыцху к а м д а к у а , ихынчны, доусы ры&нкуа ры ш ка акы хахь ицоит.

Н а г ӡ а р а аи уаакт «Анхавхы иошы!»

А Ҧ С У А Б Ы З Ш Ә Е И А Л И Т Е Р А Т У Р Е И Р А К А Д Е М И А

Аҧ суа бызшәеи алитературеи ракадемиа — Аҧсны аҵара ус азы ж әлар ркомиссариат анапы а ц а к а иҟоу ҳәынҭқаррато усҳәарҭоуп.

Академ иа иуснагӡатәны аҿаҧ хьа иқунаргылоит: аҧ суа бызшәеи, аҧ суа ж әлар рқьабзқуеи, рҭоуры- хи, ркультуреи аҭҵаара; аҧсуа шэйуйыра бызшәа а р м ан ш әал ар а аҧсуа милаҭтә литература ашьҭых- ра; абар ҭ а зҵ аар ақ уа ирызкны анаукатә кад р қ уа разыҟаҵ ара.

И ар а аҿаҧхьа иқугы лоу адҵ ақуа рынагӡаразы, академиа и азаарго а у сум ҭақ уа ирыхуаҧшуеит, еил- наргоит, иара аҩ.ныҵҟа аус зуа атем ақуа рнаҭоит, акон курскуа мааҧнагоит, аусум ҭақ уа (еиҕьу) ҳам ҭала иазгуаиаҭоит.

Академ иа еиҿкааны имааҧнагоит анаукатә екс- педициақуа, алекциақуа, акурсқуа, аизар ақуа. аш ә Ь уқуа тнажьуеит; анаукатә у су р а зҽазы казц о рквалификациа (р занааҭ ус) аҳар акр азы (аиҕьтә- разы ), анаукаҭ-даарҭа институтқуеи иреиҳаӡоу аҵа- раиурҭақуеи рахь идәықунаҵоит... А кадем иа иа-

194 моуп иара ахатәы устав, азинҧ ҟаракуа.

1926

26-ФЫК A K O M И C C A P Ц Ә А Р Ы Ш Ь Р А

1918 ш ы қуса сентиабр азы, А ахь щ тэи К а вк а з аҧ сҭҳәа енқуаҵәа анахаҧаз, иршьит 26-саык акоми- ссар ц эа — ахақуиҭразы зхы м ш аҭакуа акуҧ ара иаҿыз.

А а-ш ы куса ҵуеит апартиеи, анхацәеи, аусуцәеи ирыҧхеижьҭеи урх ауаа. А а-ш ы қ уса п уеи т курбанс ахақ уи ҭр азы ишьхаленжьҭеи арҭ зеиҕьаҟамыз, апартиа паҧгылаз А а х ы д т ә Кавказтәи акоммунар- цәа.

«Апролетарцәа т а х а р а рықум, рус излагаз на- рыгӡоит», — лҳәеит А ли ош а Џ ьаҧ ариӡе (ирш ьқуаз дреиуоуп) зда д ы м дә аж әаш аз Б ақ уатә и Асовет реи- зараҿы.

Бақ уатәи апролетарцәа реиҳабацәа аш әақ ь мца ианадырблызтәи азалы м дара бзанҵгьы ргу иҭы- ӡ а ау а м . Арт 26-©ык рҭахара рыхьмыӡҕыуп анхацәеи аусуцәеи зегьы.

У а ж ә ы А а х ы д - К а в к а з аҿы зехьынџьара, милаҭ ҽилымхкуа. зегьы ирымоуп ахақуиҭра. И ш ьақугы - .леит арҭ акоммунарцәа зышьҭаз аус, аха дара ал-

195

худан, ирымбеит ари аҧ сҭазара бзпа — ахақуи ҭр а.Иж әпаҩ уп урҭ реиҧш ахакуиҭразы анышә иа-

ф ахьоу ареволиуционерцәа.И аҳ гу а л а ҳ а р ш ә а п ахакуиҭразы зхы м ш аҭакуа

зыҽкурбанзтоыз акоммунарцәа.Урҭ рус ҧсра акум, ҧ хьаҟа ицоит!

1926

А Ӡ Х Ы Ҵ Р А Қ У Е И А Ҧ Ш А Ц Ә Г Ь Е И З Ҧ Ы Р Х А Г А Х А З И Р Ҭ А Х Ы У П А Ц Х Ы Р А А Р А

Апартиа, акомҿар, акыҭсовет еилыш әкаароуп аҧ хасҭа иҟалаз. У а ж ә ы аӡхыҵра и ҟалаз Аҧсны ақ ы ҭа қ у а д а а р а аҧ хасҭа д у рнаҭеит. Џ ьар а-џ ьар а рымвшқуа, р ь т н ы б ж ь а р а к у а ӡы ш ьхрас и ахьы ҟала- қуаз ыкоуп, ихымҵәар ҧ сыхуа змам рацәасаӡоуп: џьара-џьара асаарӡкуа ан аа р а қ у а рҿы аҭаҭын, аџьы- куреи ахьылаз иӡәӡәаны акы лаӡам ы зш әа иагеит. А ҧ ш аҳәак уа, арха ҧ сы лақуа, аура бзиақуа ахьы- 'каз а ӡх ы ц р а иҧхасҭанатәит. Ари амшцәгьа ам<аа- қ у а ахьаш әаз, ац ҳ а қ у а ахьагаз рацәоуп...

Апартиеи. акомҿари. ақыҭсовети ируалуп иа- зааҧ сараны ари аус. А ҧ хасҭа рацәа зауз, зхы иза- мыхуо ц хы р аар а злам оу ала ирызныҟуатәуп. У а ж ә аакьы скьа кыҭа-цыҧхьаӡа а ш ә ҟ у а н д а р а к у а иҟаз аш ьхахь аҧхасха зауз, зура аӡы иагаз, зы раху ҧхасханатәыз, зьканы каҳаз, з ы д л а аҧша икана- ж ьы з ш әҟула ирласны иалагалахәуп. Ари зыҧшра ахахым.

А м ш цәгьа калаа.нӡа ау р а қ у а аш әку ианыр- д а з аҧ хасха зака аиуыз ишьхыхны, иаарласны иа- налары м гала, аҧхасха рацәаны измоугьы имхқуа анеибгаз еиҧш иҧхьаӡаны ашәаххә икушәоих. Аз-

197

куа, адгьы лкуа ҧ ы ж әж әаны аӡы ш ьтракуа ахьы- лырхыз, ҧсыхуа злам оу ала а ж э л а р еицырхыраа- ны, а д ам б ақ уа (аӡы ш ьтра зы р гьеж ьы ш а) азыҟар- •цароуп. М ам зар ес-мышцәгьа аӡы а ш ь ір а ҿыц арҭ- баауеит, адгьы лқуа агоііт, а н х ар ак уа ҧхасҭана- тәуеит1.

1927

1 Астатиа мачк иркьаҿуп.

АА М ҬА АНҚАУ, Қ З А М Ы Ц Х Р А А Р Ы З Е И Ҳ А Ҧ С У А Л И Т Е Р А Т У Р А !

А х ақуи ҭра ду к а л а а н ӡ а амилаҭ цоыҵахақуа, ам илаҭ хуҷ қ уа ры бы зш әала ҽ ры ҕуҕуаш ьа рыма- мызт, убри аҿынтә аӡәы рагьы рыбызшәа рцәыхуан- чеит, ирыцәкьаҿхеит.

Д а с у и аҳауа ауп ииҵо. Ҩ наҭак аҿы <а-милаҭ- ж ә л а к ©назар, еиҳараҩ.ык злац әаж әо абы зш әа еи- ҵарасаык хатә бы зш әас ишьҭырымхырц алш ауам . А қ ы ҭақ уа, амилаҭ жәпа ахьеиланхо рыбызшәа еи- лаган ы икалоит. Ари зхы сҳәаауа, Н хы ҵ икоу ҳашь- цәа аҧсацәа роуп. М и тәӡак д у а м урҭ цеижьҭеи Аҧснытәи. Д а а р а иҵуазар 200-250 ш ы қуса ракухап, аха арҭ рыбызшәа уазыӡырвхыр иузеилы м кааӡақуо рацәоуп. И а ж ә а аҧ сыш әала, ма черқьез бы зш әала, ма урыс бы зш әала, мамзаргьы карачы бы зш әала далагоит. Ш а м а х а м з а р , и аж ә а нагӡаны ибы зш әала (аҧ сы ш әала) изҳәом...

...Ари зегь казҵо ҳ аб ы зш әал а аҵара, ҳабызш әа- л а алитература ахьҳамам ауп.

Ҳ аб ҕ а анкуадаз аамта цеит, иаҳхы схьоу амш еи- куаҵ әақуа, ар ы ц ҳ ар ак уа ҵ©а рымам, ирацәоуп. Иа- хьатәи аамҭазы, ахакуиҭр а милаҭ ецлымхкуа зегьы ианроу, иамаоуп егьырҭ ҳаызцәа, амилаҭ хучкуа

199

реиҧш, ҳаргьы ҳабы зш әа шьҭаҳхразы, ҳац х р аар а- зы хлитература.

Амчи, алшареи, аамҭеи ҳамоуп. Ҳ аҧ суа литера- торцәа еиҳарак ишәыдуп ари аус ду. Ш ә а р а шәама- зароуп лахҭым ҕуҕуаны аҧ суа литература ашьҭых- р аҿ ы .1

1927

I Астатиг маҷк иркьаҿуп.

А Қ Ы Ҭ А К О Р Р Ь С П О Н Д Е Н Т Ц Ә А , И Ш Ә Ҵ А Р О У П А Г А З Е Ҭ А З Ы А ф Ы Ш Ь А

А қы ҭа корреспондентцәа аҧсуа газет «Аҧсны ҟаҧ ш ь» аҿы а®ра иалагеижьҭеи ш ьардак ҵуам, убри аҿынтә м акьана цкьа иақушәом агазеҭ азын астатиакуа. аи ҳар ак а ж ә а б ж ь хуҷ куа р®ышьа. Ш ь о у к ы ©ба-хҧа а ж ә а рыла ир®ыша кь а а д бҕьыцк адыргоит, шьоукы цкалаз а ж ә а б ж ь еилкааны иры®- уазар, и заж ә а и ж ь у хьыӡхоала данырҵаӡом, аӡә ииуаз, аӡә ииҳәаз, аӡә дзы куш әаз ҳәа инахыкуша- аахы куш аны а ж ә а б ж ь рысауеит. А б ар т реиҧш а ж ә а б ж ь к у а митәык рҽигуадырҧхом аҧхьасаы.

Сынтәа аӡын агазеҭ аҿы аӡәы иааишьҭит а ж ә а б ж ь еилкаак ари еиҧш ала: «К удры ауезд

аҿы, Аӡсаыбжьеи Кындҕи р ы б ж ь а р а абнаҿы Самыр- заҟан атәы к еигушәла ихуда хж әан ы д ы ш каж ьы з дырбеит. А м аҵ ур а налоу ацәгьа зуз ирышьтоѵп, аха еилкаам м акьан а» ҳәа. Ари з®ыз нааркьаҿны

қ у н а г а л а иҳаимҳәеит а ж ә а б ж ь ҿыцк. Сам ы рзаҟан а- тәык аниҳәа, дызусҭу, иарбан кыҭоу дзеиуоу иҳәар акун, арт ракунеи еиҳардкгьы ивггәыз, изимаызеи?

Абри еиҧш а ж ә а б ж ь қ у а , а ж ә а б ж ь еилкаакуа, а б ж а ҳәаны. а б ж а м ҳоаӡакуа аредакциаҿы иааиуа агазеҭ изанылом,

А қы ҭа корреспондент ии©уа а ж ә а б ж ь кьаҿза- роуп, цкьа еилыргазароуп, и заж ә а б ж ь у гь ы еилыр- ганы и®ызароуп, насоуп агазеҭ иананыло.

1927

И А Б И И АБ И А Ҳ Ә Ш Ь Е И А Н Ҧ С Ы А Ш Ь Ҭ А Х Ь И. К О Ҕ О Н И А М О С К В А Н Т Ә И ИҬ А А ЦӘ А Р А ХЬ И И Ҩ Ы З А Ш Ә К У

202

Акы р иаҧсоу, инасыҧ дахаз сҭаацәа! С а б данҧ- сы нахыс сы салам ш ә ҟуқ уа рҿы с а ҟ у ц и т а ж э а «сзы хш аз» а®ра, избан акузар хаш ҭр а зкум, сызҿ- ҳәараз саб анышә еиқуара дамоуп и хьш әаш әаӡа. У а ҳ а дызбараны сы ҟаӡам уи сара, у а ҳ а нсаҳараны сыҟам и м аакуҵ агаз и аж ә а хаа ҟ у ш к уа. Анаџьал- беит, исхаш ҭруш ь знымзар-зны аџь абаа уи сар а исыдибалахьаз. Уи иҭахын са суасахар, иахьатәи ҳаам ҭа иш ақунаго амаҵ ды ррала изуртә еиҧш cfta- лар. Аҩ.ны ҳара у б а сй а к амчымхара хаш ҭагы лаз- гьы, уи дсыц храауан, млеи хьҭеи самыркыкуа, а ц а ­ра сҵартәы сҟаиҵеит. M an, уи сара саҧ самхар ҟа- лап.

И а х ь а сара исоуит шәара шәҟынтә ҩ.-шәҟук. И аар тны саҧ хьазар, — дыҧсызаап Қ ам гьы !..1 Ари санаҧхьа, схы ахьы згара сзымдыруа сҟалеит, ис- ханарш ҭит раҧхьатәи ҕьара зкум сыхура. Қ ам

1 Иуа иаб иаҳәшьа.

дыҧсну?! И сгуалаш әоит, ашә дадгылан, л ы ла ҭраа дсыхуаҧ ш уа, деиҵақьы дц әы уа, дгуак-ҵ әак‘уа, Д лаҕы рӡы рқуақуо исалҳәепт абас: « У а б иашҭа дуӡ- ӡа ш ы лаш ьцаз убома, нан!» Д а д ы н 1 санихуаҧ ш уа, сгу ск а ж а ш о а зуеит, аха ҳәаш ьа амам у аж ә ы иа- ны сгуалаш әогьы сш ыкало. А б а с [саб] и лакҭа дҭаҧ- ш уаны ды казар, [Қам] дымҧсыр каларын... Асаны Ф.ымш сыказаргьы, К ам рыцҳа лгуи лылаҕырӡи еи- лаҵәо лҵ әы уабж ь исаҳауаз, сахьцо сзымдыруа сы- қунархон. Уи ан аас аандакуа, аҭә акуа хуҷқуа, ани-ари. А б а с и ка и ц а қ у а з анызбалакь, схы агарҭа смоуа скалон.

И а х а сара асааҭ 10 рзы сиеит, аха егьа зун- дазгьы сызмыцәеит. А б а р ож әш ьҭа аҵых 3-сааҭк рҿы инеихьеит, аҷкунцәа зегьы ҭа х ух у а ицәоуп, с а ­ра ахагацәа реиҧш скуеҩ.ӡа стәоуп, изура сзым­дыруа, сгуакра гуҭы х акуа абра ианысҵоит ҳәа са- еуп... М а г уа , шәрыцҳасшьоит зегьы, н аҳарак бара, аха икасцарызеи, сус мҩ.абжара иныжьны сзыхын- ҳәуам. Иҧсы ҭазар, игу иалсуан уи сабгьы, есқьын- гьы сара сзы и гу а к ‘уаз.

1925

' Иуа иаб иашьа.

ИУА ИАҲӘШЬА МАГУА JlAXbиисаыз Ашэку

С ы х а а р а саҳәш ьа хуҷы М а г у а ! А ц ы х 12 сааҭ ыкоуп. Аҷкунцәа зегьы ацәа рҽарҭахьеит. Адэахьы иҵаауеит. Акы р сааҧсоуп, аха уи агухьаа мкыкуа исҭахыуп ибзыз©ыр а ж ә ақ уак .

А бы рж әы ҵ әҟьа ҳ а қ у д и т адәыҕба. Н ы ҟ у а р а ҳа- кан Волховстрои. (Ленинградынтәи уаа н ӡа иб- жьоуп 105 верс). И ш ы ббо, у а ж ә ы Л ен и н гр ад сы- ҟоуп. Ҳинститут аҟынтә ҳаицуп 30-®ык. М . Гадлиеи, М . Аҳаш беи, сареи ҳаицыҟоуп. И аа б е и т Смольни, абра акун аусуцоа рдепутатцәа реизара ду ахьы- каз, абра икан Ареволиуциатә Комитет. Ҳнеины иаабеит иара убас Аӡынтәи Ахан, Петропавловтәи абаа (ареволиуционерцәа а х ьҭар к ‘у а з ) . Уаҵәы ҳцоит А ҳәы нҭкар икыҭахь (Ц а р ск о е село) — 25 верс бж ьоуп уан ӡа Ленинградынтәи... Финтәи аӡы- б ж ь а х а л а ҳаваланы , у а ж ә ы ааигуа еимаадеит Л е ­нинград. А ан гы ларҭа тыҧс иҳамоуп Урицки ихьӡ зхыу ахан, ара акун иахьыказ 111-тәи аконгресс, аусуцәеи асолдаҭцәеи рдепутатцәа р-Совет, у аж ә ы ари ахан аҽы икоуп Акоммунисттә университет.

2041926

А Ҧ С Н Ы A C O B H A P K O M 1 А Х А Н Т Ә А Ҩ Ы H. Л А К О Б А И АХЬ

Арзахдл

П аҳхы сы з аш ы қус азы Қырҭтәылатәи Акомпар- тиа Аҧснытәи аобком абзоурала сара акомандиров- ка сырҭеит М осква А ж ур н али сти ка аинститут аш- ҟа, у а ҟ а аҵара сҵоит абыржәыгь. Исоуеит 10 мааҭк астипендиа, уи арҵага ш ә ҟуқ уа р а ахуар а заҵоык ауп изызхо. Аӡын маҭәа ам ам заара иахҟьаны ҵыҧх, ш ам ахам зар, с©.ызцәеи сареи ҳзьканаз ауадаҿы стәан, а д а р а х ь ы анеираҵәҟьагьы сцоыуада®.ын. С зы хш аз сҭаацәа рахьтә ацхы р аара с а к у г у ҕ ‘уам, избан акузар, М осква аҵ ара санҭала аш ьҭахь саб дыҧсит, иаанхеит аусура злымшо 6 - ф .ы к . А рҭ зегьы ацхы р аара рҭахыуп, аха сара срыхуартә еиҧш ал- ш ар а сымам.

Абри а р заҳал ала сшәыҳәоит а©ыза С а џ ьа и а 2 у а ж ә р а а н ӡа иауаз астипендиа сзауш әы ж ьразы , из­бан акузар уи сынтәа а ц а р а х ь ы дцом, насгьы убри ала с д а р а еиҧымҟьартәы ал ш ар а сышәҭаразы.

Ари зы®уа А ж ур н али ст и ка аинститут асту- дент И у а А б а с-и іу а К о § о н и а.

-1926

1 А с о в н а р к о м — Ж элар Ркомиссарцэа Рсовет (уа- жэы — А с о в м и н — Амииистрцэа Рсовет).

2 Усҟан аус иуан Қырҭтәылатәи Акомпартиа Аҧснытәи аобком аҟны.

205

A U lb T A X b А Ж ЭА

И уа Коҕониа иҩ.ымҭақуа— «Апоемақуа. Ажәытә ж әабж ьқуа» ҳәа хы с иаманы рап0хьаӡа иҭыцит Akya 1925 ш ықуса рзы. Уака ианылеит быжь-пое- мак: «Абаҭаа Беслан», «М ш әагу-кьаҿи П апба Pa- шьыҭи», «Аш әы Д анакеии Акарач Бакукуи», «Зос- ҳан А чбеи Ж анаа Беслан игуацәеи», «М арш ьанаа ш ы қуибах'уаз», «Хмыҷ шәарыцаҩ. ныкуаҩ.ы», «На- <&еии М зауци». Апоема «Хмыц шәарыцаҩ ныкуаҩ,ы» И уа Коҕониа и<&ит 1925 ш ықуса рзы, егьырҭ — 1924 ш ы қуса рзы.

Apu аш әку аильҭахьӡатәи адакьаҿы иарбоуп И. Коҕониа акьыҧ хь аархаразы ихианы иказ иФммҭақуа: апиеса «Агушатлаку зшәаџьҳәаҩ,хаз», «Аж әеинраалақуеи ахьӡыртәрақуеи» (!ушьынҩажәа ракара). А рака зы ӡба ху аҳәо аҩ.ымҭақуа нак-нак

.изҭымцит, уи ашьҭахь урҭ ахьагазҳәагьы еил- кааны егьҳаздыруам .

Ашннтә раан И уа Қоҕониа исаымҭақуа -— «Ажәытә ж әабж ьқуа. (А поем а\уеи ажәеинраала- қ уеи )» ҭыцит 1934 ш ы қуса рзы, уака ҿыц ианы­леит ж әаха жәеинраала, апоема «Аш әануа Мырза- кан». А ш әку еиқуҳаршәеит B. М. М аани сареи, агу- хьаж әагьы сара изшт.

30-тәи аш ы қусқуа раан, авульгартә социоло­гизм алитературатә критика иананыгушуаз аамҭа- зы, И. Коҕониа ипоемақуа аӡәык-@мџьак ажәытә- рахь мацара рхы рханы иахуаіуиіуан, насгьы убри ала аҿатә аамҭа иаднамкылозш әа ирьчтухьаӡон. Иа- нахнаіуаацэозгьы ыкан. 1931 ш ықуса рзы B. Агрба ииҩ,ыз аповест «Х колхоз «Ҧ хьака» аиыш ьа» иалоу

2 0 6 Езы гу, а ш э к у щ э а аҿатә темахь ихьарҧ ш уа абас иҳәоит: «Сшәыҳәоит, икалауа акы акузар, шьҭа

нахы с Ҳанифи Беслани ш әааркуацны , Ахан-игуа- цэеи М аріиьанааи нкажьны» аҿатә аамт;а атэы зҳәо аҩымҭацуа агуыіиэцала.

Ускан зегьы рзы еилкаацэкьаны икамызт И уа ипоемақуа аҿатә аамҭа ииіаіуынгыламыз. Уимоу, И уа ипоезиа бзиа избоз, ҳаҭыр а қузцоз JIeya pca К уцни а 1931 шык^уса рзы «И уа Коҕониа» ҳәа хы с измоу иаж әеинраалаҿы абас ишуан:

Угусы зы ҿҳәараз Агуснытә аџьаж әлар Ҧыҭрак рымац уха умоуит,Қыр урзеиҕьны усгьы угылан,Arycpa иамуит... умҩ.а аркьаҿт...

Kbip рзуурц, кыр жәа роуҳәарц У гу иҭан... З егь у с инхеит.Енагь ушашьҭаз уды рра дурхуарц,Акы урымпыцгуаа уама ицеит.

JI. К уцниа гуала дус иман «аш ьха ӡы хь ешуиі» Л у а «ихы лҵуаз апоезиа куркуа жәигушь рзы аҽа- хьарҭынчыз», щэоит уи акыр шилшаз, «кыр іиэа A ryc H b i ж әлара ишырзиҳәаз, уи хашҭра ақум», аха н ас абасгьы нацицоит:

A xa уш м ҭ ақуа џьа здубалазAyaa заҵ әқуа — агуҿы ҕьцәа иртәхеит,Ҧ сра зқум абаҩ.хатәра иулаз Абж еиҳара ажәытәра aiuka иуцәцеит1.

1 Ac еиҧш акумкуа', пара Леуарса Куцниа абас иауан 1928 шықуса рзы иажәеинра.ала. «Кавказ» акны:

Иуа Коҕониа иажәабжькуа Еимдо ирыкууп хреи ҿааеи зегьы,Ҳаниф ҧшӡеи. Беслая фырхаҵеи русқуа Злымҳа иамаҳац аӡә днымхарц џьаргьы.

207

1934 илықуса рзы щ ы цоіз И уа Коҕониа иш әку ианылаз аҧхьаж әаҿы абас зы ауан сара, И уа ипое- мақуа («ажәытә ж әабж ьқуа») ииашамкуа р ы ху зш ьоз ирҿаргыланы: «Арҭ ажәытә ажэабэюьцуа — «Апоем ақуа» ҳәа хьӡы с изманы иҭыҵыз, ажәлар рҳәамҭақуа ирылхны иш ьақургылоуп, аха иацца- тәуп, арҭ аж әлар рҳәамҭақуа уи дрызнеит напказарыла, насгьы иаарҳәны поетикатә фор- мала еибиҭеит... Арҭ аҩ,ымҭақуа рҿы И уа uaaupty- UiUT абасохатдра замана... Аж әлар рҳәамҭақуа, из- леисаыз аҳасаб ала уахцәаж әозар, ажәлар ирҳәам- ҭоуп мацара акны уаангылар азхаӡом, избан аку- зар, уи излеиҩ.ыз ала, урҭ шьҭа исахьаркыратә ҩ.ы- рахеит, шьҭа аж әала иҩ.у алитература ҳәа изышь- ҭоу иалагухьаӡоуп... Ат;оурых аҿы игуаҭоуп, алите­ратура ҿыц и awe ио аамҭазы ажәлар рҳәамҭақуа маҭәаху дуны ишыкоу. И ара убри а м т л а ашьапы ркит агусуа литературагьы...»

1955 ш ықуса рзы хынтәны иҭыцит (Б . Ш ьынқу- ба иредакциала) И уа иш әку «А ж әеинраалақуеи апоем ақуеи» (ашьҭахьажәа иҩ.ит Ш ь. Инал-игуа). А ш әку ианылеит уаанӡа ирымкьыгухьыцыз 14 жәеи- нраала (амала, урҭ ахьынтәаагоу арбам ): «Аіусны», «И хьаа рацәоуп», «Сыҷкуноуп, цоуп, макьана», «С аб иашҭа ду ара амцаҿы», « Шьыжьымҭанӡа агу- ша неиеіеиуа», «К уаначхьы р», «Амҳаџьыр», «Ацәар- ҭанхала», «Ш ака деичырчаҩ.узи!», «Ш ака деиҭаҳәа- тәузи!», «Ш ака игу дажьози!», «И лаш ьцан а ц ы х», «А а рш ра », «Акарм ацы с».

Уаж әы агушьбатәи аҭыжьра аан — И. Коҕониа иаымҭақуа ртекст џьара-џьара иуарҽеиқуеит, уаан-

90ft Затәи аҭыжьрақуа ҳарҿыгушны. Иаҳҳәап, ажәеи- нраала «А кукуу» иацаҳҵеит 3-тәии 4-тәии акуплет- қуа. Рагухьаӡа ари аж әеинраала анылеит Вл. M aa-

ни Б. Џ ьанаш ьиеи еиқуды рш әаз «Алитература ах- рестоматиа H I акласс азы» (Акуа, 1934 ш.). 1955 ш ықуса рзы иҭыҵыз И уа иш эку а^ы «А кукуу» ацыхутәантәи акуплетқуа ацрыхын.

Апоема «Аіиэануа М ырзакан» аҿы ҧыхьатәи аҭыжьрақуа раан абас ианын:

Иара убы скан цәгьарахоит ҳәа А дәқьанқуа ры ш әқуа адыркит.Ожәы-ушьҭан е и л а х о и т ҳәа А аигуа-сигуа ж әлар ӡырсауан.

Уажәтәи аҭыжьраҿы ажэа « е и л а х о и т » ацы нхурас иҳаргылоит ацакы ианаало «е и л а - л о и т».

1955 шықусатәи аҭыжьра^ы апоет итекст џьа- ра-џьара ещ акны иаабоит, иаҳҳәап абас: «М а р т ҧ U i ь б а н а X ы с д к а м л е ит» (ад. 17) — «Март ҧ ш ьба д а ц к ь а ӡ е и т » ацы нхурас; «...амра х а х а- ӡ а цҩ.агылт» (ад. 48) — «...амра ҕаҕаӡа иҩ.агылт» ацы нхурас; «K ь а ф у г а с ишрымаз ш ьоукы» ( ад. 13) — «М ы ш л а г а г а с ишрымаз ш ьоукы» ацы нхурас; «М арш ьанаа ш ы қ у и б а х ы з» (ад. 115) — «М арш ьанаа ш ы қ у и б а х ‘ у а з» ацын­

хурас; «Арҭ реигуш қуа рура ц э г ь а ҳагоуп гухьака» (ад. 128) — «Арҭ реигуш қуа рура ц э к ь а ҳагоуп гухьака» ацынхурас, убас егьырҭгьы.

И кақуоуп дырҩ.егь автор итекст акыр зҽавы зго абарҭ peutyiu аҭыҧқуагьы:

Ожә дабакоу лаш ьа мыжда Д ы л ц ә ы у е и т зынӡа.Ҧ ш ьҕу еидсалак и к у р к ь а ш а

Д ц ә a X ы м и ц ә г ь а л а.(«Ахулбыҽха», ад. HO, 31)

209

14.

И.

Коҕ

они

а

210

М ш әагу-кьаҿи П апба Рашьыҭи Агьсацәан, н ы куащ эан .Арҭ гуам чылеи казш ьалеи А ҧ с а ц ә а н , н ы к у а ш ц ә а н .

(«Мшәагу-кьаҿи Папба Рашьыҭи», ад. 129)

Арҭ (абри аш әкуа^гьы иҳадаҳкы лаз) акуплет- қ уа уаанӡатәи аҭыжьрақуа рҿы абас иануп:

Ожә дабакоу лаш ьа мыжда,Д ы л ц ә ы ц ә е ит зынӡа.Ҧиль-ҕу еидсалак и қ у р г ь а ш а Д ц ә а X ы у п џ ь а р а.

М ш әагу-кьаҿи Папба Рашьыҭи Ҧ сацәан, ны куащ эан .Арҭ гуам члеи казш ьалеи E и п, iu ы м ы з т к а и м а ҭ K.

Иш аабо, ацыхутәантәи акуплет 1955 шықусатәи аҭыжьраҿы акыр аҽаҧсахит — рҕазак («апусацәан, н ы к уа щ эа н ») еиҭаҳәоуп, даҽа рҕазак («еигушымызт каимаҭгс») аабж ьш әаны икашәеит.

Аж әеинраала «Қ ьаф ла дышгуаказ» аҿы агушь- батәи акуплет иахьахуҭам, цакы ла иахьанымаало иаабжьагылеит. Убри акнытә уажәтәи аҭыжьраҿы иацраҳхит зы ӡбаху ҳам оу абри акуплет:

Хақуиҭроуп, гурҕьароуп С С С Р инхо ж әлар рзы,Ц әы блакцас ирхаҧаз, ирхырхит дара.

И абакоу ауҕу аџьаж әлар 'ирықуз, имсшргозцәгьала?

И згазеи аҧ арда еиқуацәа, амра рызмырбоз?

. A pu акуплет ахьынтәаанагаз аҳәара уада@_упг изды руада , цакы ла аж әеинраала «Ж әаш ы қуса цуеит илашоижьҭеи У рыстәылан» иаҳа ианаалозар?

Н асгьы И уа ихаан, 1925 ш ы қуса рзы иҭьгцыз апоемақуа ртекст ари аш әкуаҿы ускан ишыказ иаанҳажьит (иҳазгуамҭаз атды ҳам ҳәозар). 1955 ш ықуса рзы иҭыцыз И уа и&ымҭақуа ртекст иала- нагалаз аиҭакрақуа џьара-џьара иҳариашеит, уаан- ӡатәи апубликациақуа ҳацырхырааны.

Apu аш әку аҿы И уа и@ымҭақуа еиҳа ихарҭәаа- ны иҭыцуеит. A paka ианылеит ҿыц иаасыргушыз ирҿиамҭақуагьы. Урҭ ирылоуп апоет данқугушыз агазет; ианицаз, уи анаҩ.с, Асовет мчра аныш ьақу- гы ла иишыз аж әеинраалақуеи астатиақуеи, нас И. Л а коба иахь ииҩ.ыз арзаҳал, иҭаацәа ирзи@,ыз асалам ш әкуқуа рцы гуцәахақуа. С гу иаанагоит, арҭ аматериал ҿыцқуа И уа ирҿиамҭа аҭҵаара иацх- раап ҳәа.

А бри аш әку а^ы И уа Коҕониа ир^иамҭақуа зе­гьы еишьҭаргылоуп иани@.ыз аш ы қусқуа арбаны. Уаанӡатәи аҭыжьрақуа раан аҩ.ымт;ак,уа хроноло- гиала реишьҭанеира ускак игуцаракымызт.

Ҵ ака ианысцоит ари аш әку ианылаз аматериал ҿыцқуа ахьынтәаагоџ-

1. A Ҧ с н ы. Агазет «Аҧсны», ииун 12, 1920 ш.2. А X ы, а ҧ с а ц ә а ! Агазет «Аҧсны», и.иун 12, 1920 ш.3. Ҳ г ы л а п, с а ш ь а ! Агазех «Аҧсны», май 15. 1920 ш.4. А и ҿ ы ҧ ш р а . Агазеҭ «Аҧсны», ноиабр 20, 1920 ш.5. С а ш ь а . Агазет «Аҧсны», декабр 10, 1920 ш.6. И и у н м з а1 » к у н... Агазеҭ «Аҧсны ҟаҧшь»,

октиабр 27, 1923 ш.7. A ҧ с н ы. Аизга «Едәаџьаа», № 3, 1928 ш.8. 3 а ҟ а и х ы р ҽ е и г о з е и а ҵ а р а! Агазеҭ «Аҧсны»,

март 13, 1920 ш.

9. A k y a а б а а д у. Агазет «Аҧсны», май 15, 1920 ш.10. К у д р ы а у е з д а ҿ ы и к а л а , з а ж э а б ж ь . А га­

зет «Алиены», март 30, 1920 ш.11. Ҳ-А ҧ с н ы а ш к о л к у е и а ц а р а қ у е и р ҵ ы х у а -

л а а б а к а а ж э а . Агазет «Аҧсны каҧшь» ииун 30, 1923 ш.12. A ҧ с у а л и т е р а т у р а . Агазеҭ «Аҧсны каҧшь», Jsie 5,

1925 ш.13. Ҳ а ҧ с у а л и т е р а т у р а . Агазеҭ «Аҧсны каҧшь»,

февраль 14, 1925 ш.14. А к у а «А н X а а ы и © н ы». Агазет «Аҧсны каҧшь»,

март 25, 1925 ш. Астатиа иап,а®уп Ив. A ҧ с н а ҧ а.15. A ҧ с у а б ы з ш 9 е и а л и т е р а, т у р е и р я к а д е-

м и а . Агазет «Трудовая Абхазия», JVs 131, 1926 ш. Аурыс- ш әахы ә ҽитагоуп.

16. 26-© ы к а к о м и с с а р ц э а <р ьг ш ь р а. Агазет «Ап>- сны каҧшь», № 29, 1926 ш.

17. А ӡ х ы ҵ р а к у е и а ҧ ш а ц ә г ь е и з ҧ ы р х а г а - X а з и р т а X ы у п а ц х ы р а а р а . Агазет «Аҧсны каҧшь», август 13, 1927 ш.

18. A аі м т а а и ҳ а у, х з а. м ы ц х р а а р ы з е и ҳ а ҧ с у а л и т е р а т у р а . Агазеҭ «Аҧсны каҧшь», № 27, 1927 ш.

19. А к ы т а к о р р е с п о н д е н т ц ә а , и ш ә ҵ а р о у п а г а з е ҭ а з ы а щ ы ш ь а . Агазет «Аҧсны каҧшь», .V» 29, 1927 ш.

20. И. К о 5 о н и а и т а а ц э а р а х ь и и ©. ы з а с а л а м Ш э к у Қ у а< р ы к и ы т ә. Уахуаҧш И. Коҕопиа ишэку - «Ажэеинраалакуеи апоемақуеи» (Akya, 1955) ианылаа Шь. Инал-иҧа истатиа.

21. A ҧ с н ы А с о в н а р к о м А х а н т э а в ы Н. Л а к о - б а и а X ь арзаі.\,ал. Аг>>снытәи аіхэынткаірратэ архив, афонД8, анпа № I. аус 215.

X. С. Бі;ажэба

А X К У А

M ya Коҕониа. Аҧ хьажәа. — X . Б ҕаж әба . . 5

АЖ Ә ЕИ НРААЛАК.УА

UJaka игу д а ж ь о з и ! .......................................... 21Аҕьыч мыжда р ы ц х а .......................................... 23Ш ака д е и т а х ә а т ә у з и !................................. 25

V C apa с ы м а а ............................................................... 27И хьаа р а ц ә о у п ....................................................... 29

іКьафла д ы ш ҧ а к а з ! ......................................... . 30„Сыҷкуноуп, ҵоуп м а к ь а н а .. ." ......................... 32

{ . С аб нашта ду ара амҵаҿы...“ ..................... 33„Шьыжьымҭанӡа аҧша неиаеиуа...* . . . . 34„Ca сзыцәшәози, хьаа сы'мам...“ ..................... 35

у Амхаџьыр . ................................................................ 36А ц ә а р ҭ а н х а л а ........................................................... 37LLIaka д е и ч ы р ч а а у з и !.......................................... 39Аӡын ҵ ы х ................................................................... 41А ӡ ы н ................................................................... ' ’ 43„Илашьцан апых...“ • .......................................... 45Аӡын м ш ы ............................................................... 47Aapaapa ......................... ......................................... 48А к а р м а ҵ ы с .......................................... • . . . . 49А ҧ с н ы ....................................................................... 50

■РТәрада анхара ....................................................... 52T Ашәарыца® а ш ь х а ................................................... 53,

А х у л б ы ҽ х а .......................................... • . . . . 55К у а н а ч х ь ы р ............................................................... 57

' f Ленин . . . . • ................................................... 59Ахакуиҭра ............................................................... 60 2 1 3'Оор, оор, ҧ х а с т а !.......................................... .... . 61У а х а ............................................................................ 63

А иы х д ә ц а ............................................................... Ь5Ааҧынтә х у л б ы ҽ х а .............................................. 67А к у к у у ....................................................................... 69Ж әа-шыкуса дуеит илашоижыеи Урыстәылан 70

АПОЕМАҚУА

„Ахы, сышәку, уҧырла..." Аепиграф . . .Зосҳан Ачбеи 'ЖаИаа Беслан нҧацәен . .Нааеии М з а у ҷ и ................. • ............................Абаҭаа Б е с л а н - ..................................................Маршьанаа ш ыкуибах‘уаз . .....................Ашәы Данакеии Акарач Бакукуи . . . .Мшәагу-кьаҿи Папба Рашьыти .................Хмыҷ шәарыца». н ы к у а а ы .............................Аш әануа М ы р зак а н ..........................................

ҾЫЦ ИААРҦШУ АҨЫМҬАКУА

A жәеинраалақу а

А ҧ с н ы ...................................................................Ахы, аҧ сацәа!......................................Ҳгылап, с а ш ь а ! ..............................................А и ҿ ы ҧ ш р а ...........................................................С а ш ь а ...........................................................• .„Ииун мза икун...“ ............................. ....А ҧ с н ы ...................................................................

Астатиакуа

Зака ихырҽеигозеи а д а р а !..................................182’A kya а б а а д у ...........................................................184Кудры ауезд аҿы икалаз ажәабжь . . . . . 186- Ҳ-Аҧ сны ашколкуеи ацаракуеи рдыхуалаҩбака а ж ә а .................................................. .... . 187Аҧ суа литература .............................................. '189'Ҳаҧсуа л и т е р а т у р а ......................... ........................191

214 Akya „Анхааы и а н ь Г ......................... . * ' < 192"Аҧ суа бызшәеи алитературеи ракадеЙна . . 19426-®ык акомпссарцәа рышьра 19S

172173;174175176177181л

7273 86- 98

132.144158166.

А ӡхьтрақуеи аҧшацәгьеи зҧырхагахаз ир-ҭахыуп ац хы р аар а...................................................197Аамҭа анхау, ҳзамыцхраарызен хаҧсуа ли­тература! ...................................................................199Акыта корреспондентцәа, ншәцароуп агазет азы а а ы ш ь а ............................................................... 201

Асалам шәкукуа

Иаби иаб иахәшьеи анҧсы ашьҭахь И. Ко­лонна Москвантәи итаацәа рахь ииаыз

а ш ә Ь у .............................................. .........................202И уа иахәшьа M arya лахь ииаыз ашәку . . 204 Аҧсны Асовнарком ахантәааы H. Лакобашахь а р з а х а л ..................... • ................................ 205А ш ь ҭ а х ь а ж ә а ...........................................................206

OiQO obabob <Jq

(ЛЬЪ'ОВДЬОбО(о<зЬдЪ£)£> дВоЪз)

Иуа Абасович КогониаС О Ч И Н Е Н И Я(на абхазском языке)

Асахьатыхратэ редактор 77. Г . Ццвитпаѵиа Атехредактор 77. В. Г ер зм а а Атакзыҧхыкуу акорректор Т. А ш ъха раа Акорректорцәа Ф. Г ер хел и а , JI. А м ц ба

A y c а д улп р азы и ры тоуп 18.1 X .1974 ш.А кьы ҧ хьр . ан ап ы атцаҩуп ‘24. X II .1974 ш . 9 ,4 cS кьы ҧ хь бҕьы ц ы к о ѵ п . А ҭы ж ьр . хы ҧ ть бҕьы ц -6,84 - А м ел. қьаәл аф . 70х1081/33.А за к а з № 3995. А ти р а ж 23U0. A x y I м. 2 K. А ш ә к у ҭ ы ж ь ы р ҭ а « А л а ш а р а » , А к у а , Л ени н и ул ., № 9. _________

К ы р с. CCP А м и н и стр ц әа Рсовет а ш ә к у ҭ ы ж ь ы р ҭ а қ у е и , ап о л и гр аф и еи , а ш ә к у ҭ и р ҭ а қ у е и р у с қ у а рзы А ҳәы нҭком итет А куатән ати гіо гр аф и а -Nb 7 Л ени н и хьӡ з х ы у .А к у а , Л ен и н и ул ., JMv 6.