ЩМЦ И-С41Н МАХМУД И О Нтт тусй

Китобхонаи миллии Точикистон Конуни забони тоники

ТОЦНОМА (Тоцикон дар масири тамаддун)

МУХАММАД ИБНИ МАХМУД ИБНИ А^МАДИ ТУСЙ

АЧОИБНОМА(А^ОИБ-УЛ-МАХЛУЦОТ ВА ЕАРОИБ-УЛ-МАВ^УДОТ)

Китоби

XI

Душанбе - 2016

ББК 83.3(0)9+83.3(2t o w )+63.3(2t o w )

Б-56

Т-96

Зери назари

Доктори илми филология, профессор Назарзода Сайфиддин

Тадия, вироиш ва баргардони Назарзода Сайфиддин ва Саидов Саидбилол

Мударрирон:

Доктори илми филология Соледов Шамсиддин ва Номзади илми филология Шодиев Рустам

Мухаммад ибни Махмуд ибни Ахмади Тусй Ачоибнома (Ачоиб-ул-махлуцот ва гароиб-ул-мавчудот). -Душанбе: «ЭР-граф», 2016, - 604 сад.

«Ачоибнома» (Ачоиб-ул-махлук;от ва гароиб-ул-мавчудот)-и Мудаммад ибни Мадмуд ибни Адмади Тусй (асри XII) асари энсиклопедие мебошад, ки дар он рочеъ ба ситорашиносй, дарёву бадрдо, кишвардои мухталиф, иморатдои таърихй, вазъи табий, захирадои табий, кдвму миллатдо ва расму ойини ондо, олами набототу дайвонот ва гайра маълумот дода шудааст. Асари мазкур барои оммаи васеи хонандагон пешкаш мегардад.

ISBN 978-99975-53-84-3

© Китобхонаи миллии Точикистон, 2016

СИЛСИЛАИ МАЗКУР БО %ИДОЯТ ВА ДАСТГИРИИ ПРЕЗИДЕНТИ

ЧУМХУРИИ ТОЦИКИСТОН МУХТАРАМ ЭМОМАЛЙ РА^МОН

БА ЧОПРАСИД

3

ФехристПешгуфтор............................................................................................................ 8Ч,оми гетинамо..................................................................................................16РУ КН И АВВАЛДар ачоиби чирмхои осмонй ва он чй ба он тааллук дорад ................32Фасл. Сифати Арш ва лавху калам ............................................................. 33Сифати Исрофил алайхи-с-салом................................................................34Сифати Чдбраил алайхи-с-салом.................................................................35Зикри Микоил алайхи-с-салом.................................................................... 36Зикри Азроил алайхи-с-салом...................................................................... 36Сифати малоика ва рухониён........................................................................38Хосияти кутб ..................................................................................................... 39Боби якум. Зикри кутби шимоливу чанубй ва сифати онхо ................43Боби дуюм. Дар ачоиби махлукоти осмонй ва фалакхо.......................45Дар сифати осмон ва офариниши о н .......................................................... 46Дар тули умри фалакхо ва тафовути умрхо............................................. 49Боби сеюм. Дар ачоиби Офтоб ва сифати он ........................................... 53Боби чорум. Дар манфиатхои Мох, дар олам ва сифати о н ................. 60Боби панчум. Дар баёни ситорахо ва хусни офариниши онхо........... 64Зикри Зухал ........................................................................................................65Зикри М уштарй................................................................................................. 66Сифати Миррих ................................................................................................ 67Сифати Зухра..................................................................................................... 68Сифати Уторид..................................................................................................69Фасл. Сурати бурчхо...................................................................................... 69Х дмал...................................................................................................................70Савр...................................................................................................................... 70Чдвзо....................................................................................................................71Саратон ............................................................................................................... 71Асад ...................................................................................................................... 72Сунбула ............................................................................................................... 72М изон................................................................................................................... 72Акраб ................................................................................................................... 73К авс...................................................................................................................... 73Ч,адй..................................................................................................................... 73Далв...................................................................................................................... 74Д у т ....................................................................................................................... 75РУКНИ ДУЮ МБоби якум. Дар ачоиби он чи ки байни осмону замин рух медихад .. 77Фасл. Сифати оташ ..........................................................................................77Зикри нагунбахтии оташпарастон ............................................................... 79Сифати соика ва раъду барк ва кавси кузах ва зуззувоба.................... 82Ачоиби хаво ва бод..........................................................................................85

4

Ачоиби а б р ....................................................................................................... 89РУ КН И СЕЮ МБоби якум. Ачоиби о б ..................................................................................... 93Боби дуюм. Дар ачоиби бахрхо бо тартиби хафхо................................. 95Боби сеюм. Дар ачоиби дарёхо ва чуйхо.................................................109Фасл. Дар ачоиби чоххо ва чашмахои кандаш уда...............................116Боби чорум. Дар ачоиби замин ва сифати о н ........................................119Масохати о л ам ................................................................................................122Фасл. Дар офариниши Замин..................................................................... 123Боби панчум. Дар ачоиби куххо ва сифати онхо.................................. 126Боби шашум. Дар ачоиби сангхо ва чавохирот.................................... 137Боби хафтум. Дар ачоиби сахрахо............................................................ 155РУКНИ ЧО РУМАчоиби масчидхо...........................................................................................158Зикри канисахои машхур ва ачоиби онхо...............................................166Дар баёни аколим ва билод.........................................................................170Ачоиби хасф..................................................................................................... 273Фасл. Ачоиби зилзила................................................................................... 281Боб. Дар баёни тоун...................................................................................... 283Боб. Дар баёни боридани сан г ................................................................... 285РУКНИ П А Н ^У МАчоиби дарахтон ва гиёххо........................................................................288Фасл. Ачоиби дарахтони номаълуми ачиб............................................. 308РУ КН И ШАШУМАчоиби суратхо............................................................................................. 311Сурати анбиё алайхиму-с-салом................................................................312Фасл. Дар баёни суратхои ачиб..................................................................316Ачоиби гур ........................................................................................................ 325Ачоиби ганч..................................................................................................... 342РУ КН И ХДФТУМДар шарафи одамй ва ачоиби фитрати у ................................................353Фасл. Дар шарафи а к л ..................................................................................359Таксими чонхо.................................................................................................360Дар баёни ч о н ..................................................................................................361Дар баёни амали чон дар чисм................................................................... 361Дар баёни макони чонхо .............................................................................. 363Дар баёни шукухи чон ва таъсири он ....................................................... 364Дар баёни дил, ки он манбаи чон аст........................................................364Дар баёни куввахо......................................................................................... 368Дар баёни хисхо.............................................................................................. 369Ал-айн-ус-суъ (Чашми бад)..........................................................................370Доссаи самъ. (Дисси шунавой)..................................................................... 371Донистани арган ва мусикй шояд ё на ? .................................................. 375Дар баёни забон ва хатари он .................................................................... 377

5

Сифот-ул-фам (Сифатуои дауон)................................................................378Аш-шамъ (Буёй).............................................................................................. 378Л ам с.................................................................................................................... 379Дар хавоси одамй............................................................................................ 379Дар баёни табиати занон ва ахлоки онхо.................................................381Дар баёни хосиятхои занон ..........................................................................385Дар баёни хасиён............................................................................................. 386Боб. Дар баёни табакахои мардум ва ахлоку шакли онхо.................. 388Дар баёни кавми азимчуса ва нерумандии одиён.................................. 390Дар баёни яке аз одиён дар ахди Якуб алайхи-с-салом........................392Одии сарандебй............................................................................................... 393Занони одй аз лашкари Искандар.............................................................. 393Дар баёни ду зани о д й ...................................................................................394Дар баёни одии бобулй..................................................................................395Дар баёни одии ч и н й ..................................................................................... 397Одии итилй....................................................................................................... 397Шигифтии одамхо дар хар ахде..................................................................399Дар баёни Хизр алайхи-с-салом..................................................................399Дар баёни Ш амсун..........................................................................................400Дар баёни Тансар ва ачоиби у .................................................................... 401Дар баёни Зол ибни С о м .............................................................................. 401Дар баёни марди ало...................................................................................... 402Сифати бахрй ...................................................................................................402Кайковус............................................................................................................403Зуссадя............................................................................................................... 404Навзоди н оди р .................................................................................................404Ачоиби Туркон.................................................................................................405Ачоиби хиндувон ва сиёхпустон.................................................................411Фасл. Дар баёни инсонхо ва дарачахои он хо .........................................416Дар баёни шарафи паёмбар Мухаммади Мустафо алайхи-с-салом ..417Дар ахволи муддаиён..................................................................................... 419Тулайхаи кохин................................................................................................422Дар баёни даъвии нубуват кардани Саччох............................................ 422Дар ахволи кохинон........................................................................................423Дар баёни кохинии Рустам- малики А чам ...............................................425Дар баёни кохине, ки дар ахди Гуштосп зухур к ар д ............................ 426Фитнаи Зардушт дар байни мардум..........................................................427Фитнаи Монии зандик...................................................................................427Дар баёни муъчизахои пайгамбарон, алайхиму-с-салом.................... 429Дар каромоти авлиё дуруст будани онхо.................................................430Боб. Дар баёни илми кимиё ва он саноати рухонй аст......................... 432Дар баёни илми тиб ва муоличахо............................................................. 435Бобе дар илми тиб ва табобат..................................................................... 441Дар эътидол...................................................................................................... 443

6

Баёни гизо ва тартиби хурдан.................................................................... 444Фасл. Дар баёни навзодхо........................................................................... 446Фасл. Дар баёни такдири Офаридгор.......................................................448Фасл. Дар баёни хобхо ва ахвол чонхо.................................................... 453Фасл. Дар баёни таъбири хоб ва чигунагии он ......................................455Боб. Дар баёни марг ва чудо шудани чон аз чисмхо........................... 456Дар баёни дунё ва айбхои о н ...................................................................... 459Дар баёни дубора зинда шудан, киёмат ва хикикати о н .................... 463РУ КН И ХАШТУМДар ачоиби чин ва девхо............................................................................. 465Оё омезиш байни малоика ва одамиён мумкин аст ё не ?................... 474Дар баёни гуруххои чин ................................................................................ 475Дар баёни чинхо, ки онхо аз шайтонхо ва девхо хастанд.................. 477Дар баёни навъхои ч и н .................................................................................481Дар баёни наснос ............................................................................................ 482Дар баёни гулхо ва ахволи онхо................................................................. 486Дар баёни чойхои чинхо.............................................................................. 488РУКНИ НУХУМДар ачоиби мургон........................................................................................491РУКНИ ДАХУМДар баёни чахорпоён ва хайвоноти бузург........................................... 522Боб. Дар хосияти хайвоноти бахрй .......................................................... 573Боб. Дар баёни афъихо, морхо ва аждахорхо........................................582Фасл. Дар захрдорхо..................................................................................... 585Ачоиби занбур ва анкабут ва магас ва мурча........................................592Ачоиби паша.................................................................................................... 600

7

ПЕШГУФТОР

Осори фархангие, ки гузаштагони кавмхои гуногуни чахон аз худ ба ёдгор гузоштаанд, саршортарин сарчашма барои шинохт ва мутолиаи сайри таърихии тамаддун, чигунагии эътикодот ва суннатхои мардумй, муносибатхои ичтимоии рузгорони пешин, мизони тараккиёти завкй ва фикрии миллатхо ва яке аз ганитарин манбаъхои омузиши забони онхо мебошад.

Олимону донишмандони чахон имруз арзиш ва ахамияти ин ганчи шойгонро ба хубй пай бурда намунахои барчастаи онро бо усул ва равишхои тоза мавриди тахлил ва баррасй карор медиханд. Хуш- бахтона, ниёгони бо фазлу дониши мо дар ин замина осори гаронбахое ба забони ноби точикй ба мерос гузоштаанд, ки аз нигохи микдор ва танаввуъ назири онро дар забонхои дигар наметавон пайдо кард. Забоншиносон ва ховаршиносони кишвархои гуногуни чахон аз дер боз ба ин махзани маънавй ва забонй мурочиат карда, хар кадом вобаста ба хадафхои илмии худ аз он бахра мебардоранд.

Вале бо вучуди ин хама таваччухи мухаккикон хануз хам дар ин хазина гавхархои камёбе нухуфтааст, ки зери гарди фаромушй интизори гавхаршиносонанд. Яке аз чунин асархое, ки дар мавриди он пажухишгарон камтар сухан рондаанд, китоби чолиб ва энсиклопедии нависандаи чирадаст Ахмади Тусй «Ачоиб-ул-махлукот ва гароиб-ул- мавчудот» мебошад. Ин китоб дар асри XII таълиф шуда, аз руи мундаричаву мазмун асари энсиклопедй буда, аз нигохи таърихи нигориш дар шумори осори насрии давраи аввали инкишофи забони точикй карор дорад. «Ачоиб-ул-махлукот» илова бар лутфи баён ва диловезии достон мухимтарин сарчашмаест барои тахкик ва омузиши забони хаттии расмй ва лахчаву гуишхои забони он ахд.

Таърихи чомеа ва таърихи забон бо хам пайванди мутакобили ногусастанй доранд ва забон хамчун василаи муоширати байни одамон дар таърихи башарият накши багоят бузургро сохиб аст. Барои кушоиши як лахзаи мушаххаси хаёти чомеа, таърихи як кавму халки чудогона, фарханг ва анъанахои он танхо маълумоти сарчашмахои таърихй, бостоншиносй ва мардумшиносй басанда набуда, ахбору маълумоти осори таъриху адаб низ аз ахамияту арзиши фавкулода бархурдор мебошанд. Миллату халкхои мутамаддин дар марохили гуногуни инкишофи таърихии хеш барои бозмондагонашон мероси бузурги фархангиву таърихй бокй гузоштаанд, ки осори адабиву забоншиносй ба сурати назму наср, кисмати калони онро ташкил мекунад.

Дар Эрон омузиш ва баррасии осори хаттии ниёгон бо суръат чараён дорад ва то ин дам бисёр матнхои интикодии осори давраи аввали инкишофи забони мо ба чоп расидааст. Вале тахлилу тахкики ин гуна осор дар Чумхурии Точикистон ва чамохири Шуравии собик

8

таърихи тулонй надорад ва такрибан аз солхои 50-ум ба таври илмй огоз гардидааст. Дол он ки ховаршиносони Шуравй аз дер боз ахамияти чунин тахкикотро барои вожашиносии таърихии забони форсии точикй дарк карда буданд.

Дар солхои охир мутолиаи ин мерос дар марказхои ховаршиносии чумхурихои гуногуни собик Иттиходи Шуравй-Маскав, Санкт- Петербург, Душанбе, Тифлис Боку, Ереван ва гайра равнаку ривочи бештар ёфта, як силсила тахкикотхои муфассале дар ин замина ба чоп расидааст.1 Сабаби аслии чунин таъхир дар Иттиходи Шуравй, ба акидаи мо, сиёсати нодурусте нисбат ба баъзе забонхои Иттиходи Шуравй, аз чумла забони точикй буд. Табдили алифбои арабй ба лотинй соли 1928 ва сипас табдили он ба русии сириллик соли 1940 зарбаи шадиде буд бар пайкари забони точикй. Бидуни шак сиёсати табъидомези солхои 30-юм нисбат ба донандагони алифбои арабй монеаи чиддие дар рохи омузиши осори хаттии гузашта эчод кард. Даххо ва садхо хазор китобхои нодири кадимй аз дасти «инкилобиёни» бесавод туъмаи оташ гардидаанд. Бисёр одамони бегунох бо тамгаи «миллатчй» ва «мулло» табъид шуданд, ки як кисми онхо ахли савод ва илму дониш буданд. Ин таъкибот диккати мухаккиконро аз мероси адабии асрхои гузашта дур бурд.

Фархангхои энсиклопедй, ки микдоран камшуморанд, дар таърихи адабиёту забони точикй чои махсусеро ишгол мекунанд. Дар ин донишномахо рочеъ ба кишвархои мухталиф, вазъи табий, захоири маъданй, олами набототу хайвонот ва гайра ба таври муфассал маълумот дода шудааст. «Ачоиб-ул-махлукот ва гароиб-ул-мавчудот»-и Ахмади Тусй низ аз чумлаи чунин фархангхо мебошад. Тарзи нигориши ин гуна лугатномахоро таклид ба анъанаи асархои чугрофиёй ва ачоибнависихои адабиёти араб медонанд. Аммо китоби Ахмади Тусй сад сол пештар аз асари хамноми «Ачоиб-ул-махлукот»-и Закариёи Кдзвинй, байни солхои 1176-1193, таълиф шудааст. Бояд тазаккур дод, ки дар адабиёти форсй-точикй навиштани «ачоибномахо» собикаи тулонй дошта, то ба умки таърихи порсиёни кадим мерасад. «Ачоиб-ул- махлукот»-и Ахмади Тусй, ба акидаи мо, намунаи классикй ва кадимии «ачоибнома»хо мебошад, ки дар тарзи нигориши «ачоибнома»-хои сонй таъсири амик гузошта, сармашки муаллифони баъдй будааст. Масалан, олими рус Н.Д. Миклухо-Маклай иттилоъ медихад, ки дар «Ачоибу-д- дунё» (асрхои XII-XIII, такрибан солхои 1220-1221//617 хичрй, муал- лифаш номаълум) ва «Ачоибу-т-табакот», ки муаллифи он Мухаммад

1 4 Абдуллаев К. Р. Арабская лексика в «Бадоеъ-ул-вакоеъ» Зайниддина Восифи (Грамматические и стилистические особености) Дис... канд. фил. наук.-Ленинабад, 1987. Касымова М. Н. Синтаксис простого предложения таджикской прозы XI в., Дис .... д-р фил, наук-Душанбе , 1979. Смирнова Л. П, Язык Торих-и Систан» (грамматика, лексика)Дис ... канд. Фил. наук - Л , 1964. и др. ..

9

Тохир ибни Абулкосим мебошад, бархе аз кисматхои «Ачоиб-ул- махлукот»-и Ахмади Тусй истифода шудаанд.1 Дар марказхои ховаршиносй ва китобхонахои собик Иттиходи Шуравй нусхахои арабии асари хамноми донишманди арабизабон Закариёи Казвинй вомехуранд, ки ба забони форсй тарчума шудааст. Дастхати «Ачоиб-ул- махлукот»-и Ахмади Тусй бошад, дар китобхонахои собик Иттиходи Шуравй танхо ду нусха пайдо шудааст, ки хар дуро хам Н.Д. Миклухо- Маклай дар фехрасти худ ба тафсил арзёбй кардааст. 2

Аз руи маълумоти Манучехри Сутуда-донишманди эронй, ки матни интикодии ин асарро тахия ва ба чоп хозир намудааст, дар китобхонахо ва марокизи ховаршиносии чахон 14- нусхаи «Ачоиб-ул- махлукот»-и Ахмади Тусй мавчуд аст. 3

Аз нусхахои хаттии ин асари ноёб ду нусхааш дар пажухишгохи ховаршиносии Академияи илмхои Русия, дар Санкт-Петербург нигахдорй мешаванд.

«Ачоиб-ул-махлукот ва гароиб-ул-мавчудот» тибки анъана ба намояндаи сулолаи салчукихои Ирок Абутолиб Туграл ибни Арсалон ибни Туграл, ки солхои 556-573 солшумории хичрй (1176-1177— 1194/1198) дар Ирок хукмфармой дошт, бахшида шудааст. Дар бораи муаллиф, ахволи рузгор ва ахли хонаводаи у дар сарчашмахо ахбори мухталиф вучуд дорад. Дочй Халифа дар «Кашфу-з-зунун» номи пурраи муаллифро Мухаммад ибни Махмуд ибни Ахмади Тусии Салмонй4 овардааст. Мувофики маълумоти донишманди эронй Манучехри Сутуда Перч ва Флугел низ муаллифи «Ачоиб ул-махлукот»-ро Ахмади Тусй ном мебаранд. Масалан, Перч дар Фехрасти дастхатхои китоб- хонаи шахри Берлин, ки соли 1888 чоп шудааст, Ахмади Тусиро муаллифи ин асар медонад. Манучехри Сутуда низ бар он аст, ки муаллифи ин «Ачоиб ул-махлукот» Ахмади Тусй мебошад. 5

Бархе аз мухаккикон акида доранд, ки муаллифи «Ачоиб-ул- махлукот» точир Начиби Дамадонй мебошад. Аз чумла Н.Д. Миклухо- Маклай хангоми тавсифи дастхати Д-129 менависад: «Муаллиф-Начиби Дамадонй аз шахри Дамадон буда, дар ин шахр зиндагй кардааст (варакхои 6 “а” ва махсусан 109 “а”-109 “б”) ва ин асарро ба Тугрул ибни Арсалони Салчукй, хокими Ирок (солхои хичрй 573- 590//1175- 1193) бахшидааст. Дар ин нусха ва нусхахои дигари то кунун маълум

1 Миклухо-Маклай Н.Д. Описание персидских и таджикских рукописей Института востоковедения - М.: Л., Изд-во АН СССР, 1955.- С.32-34,79-82, 104.2 Миклухо-Маклай Н.Д. Описание персидских и таджикских рукописей института востоковедения - М-Л., Изд-во АН СССР, 1955.- С.22-28.3 Ахмади Тусй, Мухаммад ибни Махмуд, «Ачоиб-ул-махлукот ва гароиб-ул- мачудот» ба эхтимоми дуктур Манучехри Сутуда, Техрон, 1345.- С.20-21.4 Дамин асар.- С. 19.5 Дамин асар. с.20 (Минбаъд «Ачоиб ул-махлукот»).

10

муаллифи асар нишон дода нашудааст.»1 Мо ин иктибосро аз Н.Д. Миклухо-Маклай бо ду сабаб овардем. Аввал, ба акидаи Манучехри Сутуда ва Мучтабои Минавй Начиби Дамадонй муаллифи ин асар нест. У муаллифи асари дигарест бо номи «Ачоиб-уд-дунё», ки шояд дар соли 613 хичрй//1235-1236 таълиф шуда бошад. 2 Вале Н. Д. Миклухо-Маклай менависад, ки муалифи он гумном буда, то ба хол маълум нашудааст. Сипас у менависад: «бояд Начиби Дамадониро муаллифи он («Ачоиб- ул-махлукот» -С.Н.) шумурд. То вактхои охир муаллифи он бо пайравй аз Перч ва Флугел, Мухаммад ибни Салмонии Тусй, ки Дочй Халифа уро нависандаи ин асар медонад, шуморида мешуд». 3

Баъзеи дигар аз мухаккикон муаллифи ин асарро гумном мешу- моранд.4 Аз чумла, В.П. Демидчик менависад, ки «намунаи классикии тарики аввали нигориши «Ачоиб-ул-махлукот ва гароиб ул-мавчудот» (муаллифаш гумном) дар заминаи форсй дар карни XII ба вучуд омад»5. Ба хар хол аксари пажухишгарон бар онанд, ки муаллифи «Ачоиб-ул- махлукот ва гароиб-ул-мавчудот» Ахмади Тусй мебошад. Тавре, ки ишора шуд, дар матн чо-чо ишорахое рочеъ ба муаллиф дида мешавад. Масалан, у тусй бошад хам, такрибан 50-соли умри хешро дар Дамадон гузаронидааст. Шояд волидайни у аз Тус бошанд, вале аз тасвири Дамадон бармеояд, ки бештари умри худро дар Дамадон гузаронда, танхо як бор ба Исфахон сафар кардааст. «Ва бошад, ки марде дар шахре бизояд ва умри вай бигузарад ва хама шахри худ тамом надида бошад, ва ман дар ахде ба Исфахон будам, шахсе аз ман пурсид, ки бар сафхи Арванд чанд сатр навиштаанд, онро «навишти худоён» хонанд, ту дидай? Гуфтам: «хабар надорам». Китоби маъруф бадар овард, дар он ин сифат карда буд ва шархе дода шигифт. Чун ба Дамадон омадам, ба касд рафтам ва онро бидидам. Шигифте ки диданаш ачибтар буд аз шуниданаш. Пас чун марде аз ачоиби шахри хеш хабар надорад, аз дигар шахрхо хабар надорад, чй ачаб бувад »6.

Дар матни китоб боз як ишора дида мешавад, чое, ки муаллиф аз падари худ ёдовар мешавад. Падари у умри тулонй дида, зиндагиашро дар Дамадон гузаронидааст: «Ва маро падаре буд рахимаху-л-лох7,

1 Миклухо-Маклай Н.Д. Описание персидских и таджикских рукописей института востоковедения. - М.:Л., Изд-во АН СССР, 1955,с.24.2 «Ачоиб ул-махлук,от».- С. 19.3 Миклухо-Маклай Н.Д. Описание персидских и таджикских рукописей, 1955.- С. 25.4 Демидчик В.Д. Закарийа Ал-Казвини и жанр мирабилии в арабской литературе XII века - Дисс... доктора фил. наук -Душанбе, 1979.5 Демидчик В. Д Закарийа Ал - Казвини и жанр мираблий в арабской литературе XII века, Д исс... доктора фил.наук - Душанбе, 1979.- С. 22.6 Ачоиб-ул-махлукот.- С. 17.7 Рахимаху-л-лох - Худо рахматаш кунад

11

вайро сад сол кам як сол умр буд. Аглаби муйи вай сиёх буд ва болорост1 ва ба шаб корхои хурд кардй. Ва маро васият кардй»2.

Ахмади Тусй ба гайр аз «Ачоиб-ул-махлукот» боз таълифхои дигаре низ доштааст ва дар ин асар ба навиштахои худ ишора намудааст. Асархои дигари у хам ба точикй ва хам бо арабй навишта шудаанд. «Баъд аз тасонифи бисёр, ки дар хар улум карда будем ба тозиву форсй, хеч бехтар аз он надидем, ки ин китобро таълиф кардем.»3. Дар бораи яке аз онхо «Дастур-ул-хавос» худи муаллиф хабар медихад, вале мутаассифона асархои дигари у то замони мо нарасидаанд. Муаллиф мувофики навиштаи худи у (с. 477) ба табибй низ шугл доштааст.

«Ачоиб-ул-махлукот ва гароиб-ул-мавчудот» аз дах рукну боб ва фаслхои алохидаи мустакил иборат аст. Бояд гуфт, ки аз руи тартиби мундарича «Ачоиб-ул-махлукот»-и Ахмади Тусй аз «Ачоиб-ул- махлукот-и Закариёи Кдзвинй каме фарк мекунад. Тавре, ки Додихудоев P.X. кайд мекунад «тамоми матни рисолаи аввал (яъне «Ачоиб-ул- махлукот»-и Ахмади Тусй -С.Н.) ба дах рукн таксим шудааст ва матни рисолаи дуюм (яъне «Ачоиб-ул-махлукот»-и «Закариёи Казвинй- С.Н.) ба ду макола таксимбандй шудааст ва хар кадом мутаносибан ба 13 ва 6 фасл чудо шуда, боз се бахши алохидаро низ дар бар гирифтааст»4. «Ачоиб-ул-махлукот»-и Ахмади Тусй хамчун як асари энсиклопедй сохахои гуногуни хаёти илмй ва фаъолияти инсониро дар бар мегирад. Тавре ки Н.Д. Миклухо-Маклай менависад, «рисола хислати космографй ва чугрофиёй дошта, дар он бузургтарин бахрхо, дарёхо ва кулхо (рукни III), шахрхо ва калъахо (рукни IV), хам дар бораи баъзе кабоилу аквом, махсусан кабоили туркй ва кавмхои дигар, аз чумла русхо (рукни VII) тавсиф шудааст. Илова бар ин дар рисола маълумоти зиёде дар бораи меъморй ва накшакашй (рукнхои IX ва V), ситорашиносй (рукни I ) ва сангшиносй (рукни III), наботот (рукни II), хайвонот (рукни X) ва гайра чамъоварй шудааст” 5. Китоби Ахмади Тусй тавре ки муаллиф мефармояд, аз кисматхои зерин иборат аст: «Ин китоб бар дах конун ва аркон (рукнхо) аст.

Мухтаво ва мундаричаи «Ачоиб-ул-махлукот»-и Ахмади Тусй солхои зиёдест, ки мавриди таваччухи мухаккикон карор гирифтааст. Вале дар марказхои ховаршиносии собик Иттиходи Шуравй танхо тавсифи сохтмони он омада, чанбахои забонии вай тахкику баррасии

1 Болорост - коматрост2 Ачоиб-ул-махлукот. - С. 4603 18 Ачоиб-ул-махлукот, с. 24 Додихудоев P. X. «Аджаиб - ул- - махлукат ва гараиб-”ул - мпцджудат» - как источник исторической лексикологии // Известия АН Таджиксой ССР, Серия: востоковедения, история, филология, 1987, № 1.- С . 5.5 Миклухо - Маклай Н. Д. Описание персидских и таджикских рукописей института востоковедения. - М. Л. Изд-во АН СССР, 1955,

амик нашуда буд. Донишманди рус Н.Д. Миклухо-Маклай аввалин мухаккикест, ки ба ин асар таваччух зохир карда, дар «Фехрасти дастхатхои форсй ва точикии пажухишгохи ховаршиносй»-и худ соли 1955 аз лихози маъхазшиносй ду нусхаи «Ачоиб-ул-махлукот»-ро тахти ракамхои Д-129 ва А-253 ба таври муфассал тавсиф кардааст.1 Ин асар хамчунин аз лихози таъриху чугрофй ва кисман аз нигохи филологй тахкик шудааст.2 Рисолаи номзадии Ю.С. Малсев ба масъалахои таърихиву чугрофии «Ачоиб-ул-махлукот» бахшида шудааст. Бояд тазаккур дод, ки тахкикоти Малсев Ю.С. яке аз пажухишхои комил ва муназзамест, ки дар бораи хусусиятхои таърихй ва чугрофй ва махсусан дар бораи таъйини арзиши ин асар дар омузиши чугрофиё ва таърихи Машрикзамин сурат гирифтааст. Рисолаи у замимае низ дорад, ки дар он тарчумаи русии боби IV ва баъзе аз кисматхои дигари асар чо дода шудааст. Маколаи Р.Х. Додихудоев ба вожагоне, ки ба олами набототу растанихо дахл дорад, ихтисос ёфтааст. Ин макола дар ховаршиносии Шуравй нахустин кушишест оид ба тахлили «Ачоиб-ул-махлукот» аз чихати хусусиятхои забонй. Дар ин макола ба таври муфассал хусусиятхои лугати ботаникии ин асар (номхои гиёхону рустанихо) бо лексикаи ботаникии «Ачоиб-ул-махлукот»-и Закариёи Казвинй, ки ба забони арабист, мукоиса шудааст. Муаллиф дар натичаи мукоисаи номхои гиёхони ин ду асари хамном ба хулосае омадааст, ки «Ачоиб-ул- махлукот»-и Ахмади Тусй аз вожаву истилохоти гуногун ганитар буда, барои омузишу тахкики таърихии вожахо аз ахамияти калоне бархурдор аст.

Матни интикодии «Ачоиб-ул-махлукот»-и Ахмади Тусй аз тарафи Манучехри Сутуда тахия ва соли 1345 (1967) ба чоп расидааст. Ин тахкикоти дуктур Сутуда яке аз пажухишхои асосии солхои охир дар бораи «Ачоиб-ул-махлукот»-и Ахмади Тусй мебошад. Махсусан, аз нуктаи назари забоншиносй кисмати вурудии он «Мукаддима», «Порае аз ихтисосоти муфрадот ва афъол ва матолиби дастурии ин китоб» ва замимаи он тахти унвони «Фехраст», ки дар он номхои силсилахо, хонадонхо, номхои чугрофиёй, хайвонот, парандагон, хашарот, гиёххо, сангхои кимат, чавохирот ва гайра оварда шудааст, чолиби диккат аст.

Манучехри Сутуда аз кавли Перч иттилоъ медихад, ки гуё шахсе бо номи Фон Даммер соли 1797 дар бораи «Ачоиб-ул-махлукот» маколае навишта сипас онро, яъне китобро, мукаммалан бо забони олмонй тарчума кардааст.3

1 Миклухо-Маклай Н.Д. Описание персидских и таджикских рукописей Института востоковедения-М:,Л., 1955.- С. 22-28.2 Додыхудоев Р.Х. «Аджаиб ул-махлукат ва гараиб ул-мавджудат»- как источник исторической лексикологии //Известия АН Тадж.ССР, серия: востоковедения, история фил погия, 1987, №1.- С. 3-8.3 «Ачоиб ул-махлукот».- С. 19.

13

Тахкикоти мархум В.П. Демидчик харчанд ки дар бораи «Ачоиб- ул-махлукот»-и Закариёи Казвинист, хангоми баррасии китоби Закариёи Казвинй онро бо «Ачоиб-ул-махлукот»-и Ахмади Тусй (ба акидаи у «муаллифи гумном») мукоиса карда вайро «намунаи классикй» номидааст. Дар натичаи мукоисаи ин ду асар В.П. Демидчик ба хулосае омадааст, ки бар хилофи асари Закариёи Казвинй, ки саршор аз мазмунхои ратсионалй (хакикатнигорй) аст», китоби Ахмади Тусй дорои «мазмунхои муаммоомез» (мистикй) мебошад. У аз чумла менависад: «Таъсири ин акоид (яъне акидаи мистисизм- С.Н.) ба яке аз асархои бузурге, ки дар жанри ачоибноманависй навишта шудааст ва он ачоибномаи форсии «Ачоиб-ул-махлукот ва гароиб-ул-мавчудот» аст, ки ба калами Мухаммад ибни Махмуд Ахмади Тусии Салмонй (асри XII) нисбат медиханд, барало ва равшан мушохида мешавад. Аз руи мундарича ин асар аз бисёр чихат ба «Ачоиб-ул-махлукот»-и Закариёи Казвинй монанд аст, факат хамноми форсй дар мавриди тавсифи олами хастй такя бар акоиди тахайюлии исломй дошта, Закариёи Казвинй дар ин маврид аз ратсионализми (хакикатнигории) Берунй ва Абуали Сино пайравй мекунад»1.

Бо бисёр хулосахои В.П.Демидчик розй шудан мумкин аст, зеро аксари муаллифони ин давра дар асархои хеш, махсусан дар кисмати мукаддимавй, дар бораи офариниши олам, олами кайхону ситорахо аз диди исломй химоя мекарданд. Вале агар ба мухтавиёти аслии ин асархо нигарем, равшан мешавад, ки ин гуна асархо, яъне ачоибномахо хусусияти илмй-оммавй доранд ва на танхо барои як кисмати махдуд, яъне олимону мутахассисон, балки барои оммаи васеи хонандагон ва дустдорони китоб навишта шудаанд.

Мухаккикони эронй Манучехри Сутуда ва Ч,аъфар Мударрис Содикй дар чопхои нусхаи форсии китоби «Ачоиб-ул-махлукот»-и Ахмади Тусй ба истиснои баъзе накшахо, суратхои китоби мазкурро руйи чоп наовардаанд. Бинобар ин мо суратхои аслии китобро аз дастхате, ки тахти № 332 дар Китобхонаи миллии Фаронса махфуз аст ва нусхаи электронии он ба Китобхонаи миллии Точикистон фиристода шудааст, нусхабардорй намуда, дар ин китоб чой додем. Калимахои душворфахмро дар поварак кариб дар хар як сахифа такроран шарху тавзех додем, то хонанда мазмуни матни асарро ба осонй бифахмад.

Дар давраи Истиклолият тахкик ва пажухиши осори давраи классикии адабиёти оламшумули точикй раванди тозае гирифта, дар ин замина осори гаронбахои даврони огозини адабиёту забони мо аз нав ба чоп расиданд. Пешниходу ташаббусхои Асосгузори сулху вахдати миллй, Пешвои миллат, Президенти Ч,умхурии Точикистон, Ч,аноби Олй, мухтарам Эмомалй Рахмон оид ба нашри осори бузургони илму

1 28 Демидчик В.П.Закарийя Ал-Казвини и жанр мирабилий в арабской литературе 14 века, Дисс... доктора фил.наук. Душанбе, 1979.- С. 196

14

адаби мо бо номи «Ахтарони адаб», «Точнома» дар пешниходи чунин асархо ба мардуми точик дигаргунии куллие ба вучуд оварда, дар як муддати кутохи таърихй садхо ва хазорхо чилд китоб аз осори гузаштагон ба табъ расид. Дар китобхонаи миллии Тичикистон чопи чунин осор бо ташаббусу пешниходи Президенти мухтарами мо, Пешвои точикони чахон Эмомалй Рахмон тахти унвони «Точнома» ба чоп мерасад, ки дар солхои охир ба нашр расидани «Авесто», «Мероси хатти бостон» (дар ду чилд), «Таърихи Систон», «Таърихи Байхакй», «Зайн-ул-ахбор», «Дудуд-ул-олам», «Шохномаи Саолибй» ва гайра дар хаёти илмй, адабй ва фархангии Точикистон сахифаи наве кушод. Инак, барои хаводорони сершумору завкманди осори классикии мо китоби «Ачоиб-ул-махлукот ва гароиб-ул-мавчудот»-и Ахмади Тусй, ки асари гаронбахои донишманди асри XII мебошад, пешниход мегардад.

15

Ч,оми гетинамоШукр ва сипос Худовандеро, ки вучуди мо аз мушти хоки тира

падид кард ва хуллаи1 каромат дар мо пушонид, ки «Ва лакад каррамно бани одам»2 (Ва уамоно фарзандони Одамро каромат додем). Ва даруни моро ба нури имон мунаввар кард ва дар хучраи димоги3 мо ду шамъ барафрухт, то бадон осори кудрати у мебинем, ки «Фанзуру ила осори рахмат-ил-лох»4 (Пас ба нишонауои раумати Худованд нигаред). Ва ду дарича дар хилвати хонаи замири мо гушод, то бадон нидои «Ё кавмано ачибу доъия-л-лох ва омину бих»5(Эй цавми мо, (даъвати) даъватгари Худовандро бипазиред) мешунавем ва ниходи моро мутахаллй6 гардонид ба пирояи акл, ки махалли шинохти уст ва дуруди бешумор ва тахиёти7 беинхисор8 бар расули вай Мухаммад ибни Абдуллох ибни Абдулмутталиб, ки зоти поки у сабаби офариниши олам ва оламиён буд, ки «Лавлока ламмо халакт- ул-афлок» (Агар намебуди, бегумон фалакуоро намеофаридам). Ва бар ёрон ва гузидагон ва ахли байти у, ки хар яке масобихи9 дин ва мафотихи10 якин буданд, ризвонуллохи алайхим ачмаин.

Аммо баъд, бибояд донист, ки зинате ва мартабае, ки одамирост бар дигар хайвонот на ба мучарради одамй аст, балки ба фазилати нутк аст ва куввати идрок, ки укало11 онро «фикр» мегуянд ва агар на чунин будй, Пайгамбари мо фахр ба сухан накардй ва дар маърази даъво нагуфтй, ки «Ано афсах-ул-араби ва-л-ачам» (Ман аз арабу гайриараб суханвартар уастам). Ва Довуди пайгамбар чун аз ин манзили хок накл мефармуд кардан, фарзандро гуфт: «Ман ганче сохтаам ва банде бар он нихода. Дар кй онро бигшояд, халифаи ман у бувад». Чун бозчустанд, он ганч дах калимаи хикмат буд, ки Сулай- мон ба сабаби он подшохии чинну инс, барру12 бахр ва вухушу13 туюрро14 ёфт. Ва пеш аз ин, мулук15 ва акосираи16 руи замин, хар кй

1 Дулла- зевар2 Сураи Исро, кисмате аз ояти 73 Димог- магзи сар, майнаи сар4 Сураи Рум, кисмате аз ояти 505 Сураи Ахкоф, кисмате аз ояти 316 Мутахаллй - зиннатёфта7 Тахиёт - дуруд8 Беинхисор - бемахдуд9 Масобих - чарогхо10 Мафотих - калидхо11 Укало - окилон12 Бар(р) - хушкй13 Вухуш - хайвонот14 Туюр - парандагон15 Мулук - шохон16 А косира- кисрохо, шохони форс

16

буданд, ифтихор чуз ба дониш накарданд ва номи эшон дар сахифаи рузгор чуз ба дониш бокй намонд.

Пас, донистем, ки каромате, ки Дак ба одамй ва одамизод кар- дааст, перояи нутк ва сармояи сухан аст. Ва на хар чй мураккаб шавад аз харфу савт, онро сухан тавон гуфт ва ба он фахр тавон кард. Чунки сухан чунон мебояд, ки чун аз коми гуянда ба самъи1 шунаванда расад, табъро аз он таровате ва рухро аз он рохате падид ояд, то самъ аз узубати2 он шакар хояд ва чон аз халовати он баросояд, то он сухан онро шояд, ки бар сахифаи рузгор човидон бимонад ва укалову фузало3 аз он бахраманд шаванд ва номи мусанниф4 ба он бокй бимонад.

Ва мо хостем, ки ёдгорие бисозем, ки баъд аз мо хар кй хонад, моро ба рахмати Дак ёд дорад. Бисёр тааммул5 кардем ва маркаби андеша дар биёбони фикрат чавлон додем. Баъд аз тасонифи бисёр, ки дар хар улум карда будем, ба тозй6 ва ба порсй, хеч бехтар аз ин китоб надидем, то хонандаи ин бе он ки дар атрофу акнофи олам гардад ва барру бахр дар зери пой оварад, аз чумлаи ачоиби чахон ва гароиби замон бохабар гардад ва сувари7 аколим8 бидонад ва табоии9 мавчудот бишносад, ки Дак халоикро бар чанд навъ офарид ва бо кадом кавм назар дорад ва кахраш кадом кавмро ба боди бениёзй бар додааст. Аз бахри он ки ин мурод мусофиронро хосил шавад. Чунон ки Искандар дар олам мегардид ва Исо ибни Марям, ки дар офок чавлон мекард ва мурдаро зинда кардй биизн-ил-лох10, уъчубаи11 замон буд, нодираи ахд буд ва азбаски дар олам гардид, вайро ном «Масех» карданд.

Ва бингар дар холи Иброхими Халил, бо чалолату рисолати у, ки ба доббаи12 мурда бигзашт, гуфт: «Илохй, маро бинмой, то мурдаро чй гуна зинда кунй».

Худованд гуфт: «Ту надонй, ки ман мурдаро зинда кунам?»Гуфт: «Донам. Валекин хохам, ки ба дида бубинам».

1 Самъ - гуш2 Узубат - ширинй, гуворой3 Фузало - донишмандон4 Мусанниф - муаллиф5 Тааммул - андеша6 Тозй - арабй7 Сувар - шаклхо, суратхо8 Аколим - минтакахо, сарзаминхо9 Табоиъ - хислатхо10 Биизн-ил-лох - бо хости Худо11 Уъчуба - муъчизаосо12 Добба - чорпо, хайвон

17

Худои таоло вайро фармуд ва гуфт: «...фахуз арбаъатан мин-ат- тайр...» (Чауор мургро бигир ва уамаро пора-пора кун ва бар чауор куу неу, пас уамаро бихон, то бубинй, ки мурдаро чй гуна зинда кунам)1!

Иброхим бат2, товус, калог3 ва хурусро бикушт ва хамаро пора- пора кард ва бар чахор кух ниход ва дар миён биистод ва хдмаро бихонд: Ч,умла гуштхо, устухонхо ва пархо аз якдигар чудо шуд ва хар узве касди чинси хеш кард ва зинда шуд ва бар дасти Иброхим нишастанд, ки як пар аз мурге дар пари мурги дигар наёмехт.

Суол: Агар пурсанд: «Чй маънй буд, ки аз хайвонот ин чахор мургро таъйин кард», гуем: «Сабаб он ки бат бисёрхор бошад, товус раъно бувад, хурус найёк4 бувад ва калог харис бувад бар чамъ кардан. Маънй он аст, ки ин хислатхои мазмум аз худ дур кун»!

Ва максуд аз ин хикоят он аст, ки Иброхим мехост, ки ба дида бубинад, харчанд ки ба дил медонист тахкики он.

Ва бидон, ки агар марде ба Шом хичомат5 кунад ва ба Магриб нохун бурад ва ба Машрик муй тарошад, пас дар дарёи Кулзум гарк шавад ва мохие вайро бихурад, пас он мохиро ду пора кунанд, ниме бар хушк афтад, вухуш6 онро бихурад ва ниме дар бахр ниханд, наханг онро бихурад, пас зибли7 эшон хушк шавад ва аз он хиште

1 Сураи Бакара, ояти 2602 Бат(т) - мургобй3 Калог - зог4 Найёк - фарёдкунанда5 Х,ичомат - хунгирй6 Вухуш - даррандагон, хайвоноти вахшй7 Зибл - саргин

18

созанд, пас суда шавад дар шавориъ1, чандон бувад, ки Исрофил сур бидамад ва чумла чамъ шаванд. Ва Офаридгор кодир аст бар ихтирои аъён, ли кавлихи: «Кул юихихо-л-лази аншаахо аввала марра»2. (Бигу, онуоро он Зоте, ки аввалин бор зинда кард, зинда мегардонад).

Мо ин китобро таълиф кардем, ки на хар касро мукнати3 он бувад, ки дар офок бигардад, то он чи надид, бубинад. Ва мо ачоиби олам, он чи дидаанд ва шунида, ёд кунем ва онро ном кардем «Ачоиб- ул-махлукот ва гароиб-ул-мавчудот». То онро хонанд ва сунъи4 Борй5 донанд ва тафаккур кунанд, ки Пайгамбар гуфт: «Тафаккуру соатин хайрун мин ъибодати ситтина санатин»6 Як соат тафаккур кардан дар сунъи Офаридгор беутар бувад аз ибодати шастсола.

Х,икоятЧун мамлакати олам ба Искандар расид ва дар офокхо7 бигар-

дид ва улумхоро хосил кард, номае набишт ба Кид-малики Динд, ки ба тоат ояд вагарна, бо у он равад, ки бо мулукони дигар рафт.

Кид нома набишт, ки «Дамаи оламро гирифтй ва ингор, ки вилояти ман биситадй. Ба дунёи фонй чи фахр кунй?»

Искандар чавоб дод, ки «Ту ба чй чиз фахр кунй?»Гуфт: «Ман фахр ба дониш кунам ва дониши ман натавонй

донистан. Валекин ду шахси доноро ба ту фиристам: яке файласуфи хаким ва дигаре Дирвони табиб».

Чун пеши Искандар даромаданд, Искандар хунбарае пури рав- гани гов кард ва ба файласуф фиристод. Файласуф хазор сузани оханин дар он зад ва ба Искандар бозфиристод. Искандар аз он сузанхо оинае бикард ва ба файласуф фиристод. Файласуф онро равшан кард ва бозаш фиристод.

Пас вайро хозир кард ва пурсид, ки «Ин равган, ки ба ту фиристодам, чй буд?»

Файласуф гуфт: «Намудй, ки ман аз дониш чунон окандаам8, ки ин басту9 аз равган ва хеч донишро дар он чо нест. Ман ин сузанхоро дар он чой додам. Ва ту сузанхоро оина сохтй, намудй, ки дили ман сахт аст аз басе хун рехтан. Пас онро равшан кардам, яъне дилат ба мавъиза нарм гардонам».

1 Ш авореъ - кучахо2 Сураи Ёсин, кисмате аз ояти 79.3 Мукнат - имкон, кудрат4 Сунъ - офариниш5 Борй - Худо6 Бо ривояти Тирмизй7 Офокхо - гушаву канорхои замин8 Окандаам - пур9 Басту - зарф

19

ДикоятПас табибро хозир кард. Гуфт: «Сирри хамаи беморихо чист?»Гуфт: «Он ки мардум онро хуранд, ки нашиносанд».Гуфт: «Сирри хамаи дорухо чист?»Гуфт: «Он ки чизе хурад, ки бисозад. Аммо эй малик, ман туро

маъчуне1 дихам, то бихурй, то хар чи туро зиён дорад, табъи ту он нахохад».

Искандар гуфт: «Ин даъвй2 азим3 аст».Пас маъчуне бикард. Чун бихурд, хар орзу, ки дар он мазаррат4

буд, аз дили Искандар бирафт. Пас маъчуни дигар бисохт, Искандар бихурд, ки хар чи судманд бошад, табъи вай иштихо кунад.

ДикоятГуянд, ки Искандар дар мустарох5 шуд. Суратеро дид, ки тез дар

вай назар мекард. Искандар битарсид. Гуфт: «Ту кистй?»Гуфт: «Ман нуксонам. Омадам, то дар тани ту равам». Ва бичаст

ва ба тани Искандар даршуд. Искандар берун омад. Дирвон вайро гуфт: «Чаро озурда гаштай?»

Гуфт: «Надонам». Ва иллатро пинхон кард.Рузи дигар, табиб гуфт: «Ман омадам, ки иллати туро мудовот6

кунам. Ту чаро пинхон дорй?»Искандар гуфт: «Чун ман дарде дорам, чаро илочи он накунй?»Табиб доруе бисохт ва пеши Искандар овард. Искандар дар муста-

рох шуд. Дамон суратро дид. Гуфт: «Эй Искандар, ман рафтам».Гуфт: «Чаро?»Гуфт: «Ин табиб доруе бисохт, агар ту бихурй, ман сухта гардам».Искандар берун омад ва хеч нагуфт. Табиб дар Искандар нигох

кард, кадахро бирехт.Гуфт: «Чаро рехтй?»Гуфт: «Чун дар мустарох шудй, иллат бо ту буд, чун берун омадй,

иллат рафтааст».Искандар ачаб монд аз дониши ин хаким. Ва хукаморо пеши

Искандар хурмат зиёд шуд ва гуфт: «Ин доноро назди ман чандон азамат аст, ки хамаи ганчхои олам». Ва аз бахри ин гуфт Дак таоло: «Дал ястави-л-лазина яъламуна ва-л-лазина ло яъламун?»7 (Оё касоне, ки медонанд ба касоне, ки намедонанд, баробар уастанд?).

1 Маъчун - хамира2 Даъвй - иддао3 Азим - бузург4 М азаррат - зарар5 Мустарох - истирохатгох6 Мудовот - табобат7 Сураи Зумар, ояти 9

20

Х,икоятГуянд, Искандар орзу кард, ки бидонад, ки ачали вай дар кучо

расад. Доное вайро хабар дод, ки Искандар чойе мирад, ки замин охан бувад ва осмон заррин бувад.

Чун ба Домгон расид, дар сахро ранчур1 шуд. Зирехро биафканд- анд, Искандар бар он бихуфт ва сипари заррин соябони вай карданд.

Искандар онро бидид, ёд овард, ки ачал наздик омад. Номае набишт ба модари худ- Аммурия, ки «Бидон эй модар, ки ин чахонро модар марг аст ва падар фано ва пеши хар кас, ки бошад, амонат бувад ва амонатро бозхоханд. Ва мох чун тамом шавад, бикохад, чун бикост, биафзояд. Ва марг бороне аст, ки хама чо биборад. Агар подшохии ман аз чахон бурида шавад, осори дониши ман бокй монад. Ва хар фарзанде, ки модарро диханд, орият бувад. Ва ин чахон орият бувад, бозсупурдам ва туро салом мерасонам ва сабр мефар- моям. Ва бидон эй модар, ки чун маро бибурданд, туро эйдар бинаг- зоранд. Ва агар ман бо ту нарасам, ту ба ман даррасй».

Максуд аз ин хикоят он аст, ки мулку подшохй бинамонад ва мубохот магар ба илм набояд кард.

Х,икоятЛукмони хаким шахсе буд сиёх, гуломи марде. Ва он мард

гуломи бисёр дошт ва Лукмонро ихтиёр карда буд. Еуломонро сахт меомад. Рузе Лукмонро гуфт: «Гусфанде бикуш ва бехтарин андомхои вай биовар»!

Лукмон забон ва дил биовард.

1 Ранчур - бемор21

Пас, гуфт: «Гусфанди дигар бикуш ва бадтарин андомхои вай биовар»!

Лукмон хамон забон ва дил биёвард.Аз гуломон пурсид: «Чаро чунин кард?»Надонистанд.Аз Лукмон пурсид, ки «Чй маънй дорад?»Гуфт: «Аз аъзо хеч чиз бехтар аз забон ва дил нест, чунки доно

бувад. Ва хеч аъзо бадтар аз забон ва дил нест, чунки чохил бувад».Пас, хоча гуломонро гуфт, ки «Ман вайро ба ин дониш ихтиёр

кардам».То ба ин хад хамеша уламо ва хукамо мукаддам буданд ва

мамлакат ба дониш гирифтаанд. То чун малике аз дунё рехлат кардй, аз раийяти он ки донотар будй, мамлакат ба вай супурдандй, то хар яке ба таълифе ва чамъе машгул будй. Чунон ки Анушервони Одил ва Бузурчмехр ба чамъ кардани «Калила»1 ва ниходани уклидис ва вазъи шатранч2 ва гузоришхо, то аз эшон ёдгор монад. Ва Абдумалик ибни Марвон омилонро хар сол имтихон кардй ба суолхои илмй. Дар кй донотар будй, дар вилояти у биафзудй ва онро, ки чохил ёфтй, маъзул3 кардй. Ва Офаридгор Пайгамбарро мефармояд, ки «Ва кул рабби зидни ъилман»4 (Ва бигу: Парвардигоро, илми маро зиёд намо). Ва илм бар ду вачх5 аст: яке он ки охиратро бидонй, ки бокист ва кори вай бисозй, дигар ин ки дунёро ба бесуботй бидонй ва гуруру нобакорй ва носозгории вай бидонй ва умри азиз дар сари он накунй.

Ва ман хамеша то ба хадди акл расидам, дар холи дунё нигах мекардам. Аввал нутфа будам, дар рахим6, дар зулмот7, дар чойи танг. Чун халос ёфтам, муддате дар ранчи ризоъ8 ва балои гахвора ва бастану печидан, пас дар фироки ширу фитом9, пас дар ранчи мактабу сахми адиб10, пас дар эхтимоми11 тазвич12 ва аноъ13 ва шеваи занон, пас мукосоти14 илалхо15 ва беморихои мухталиф, пас дар заъфи

1 Калила ва Димна2 Ш атранч - шохмот3 Маъзул - сабукдуш, барканор4 Сураи Тохо, кисмате аз ояти 1145 Вачх - навъ, руй6 Рахим - бачадон7 Зулмот - торикй8 Ризоъ - ширхорагй9 Фитом - аз риш чудо шудан10 Адиб - муаллим, омузгор11 Эхтимом - таваччух12 Тазвич - издивоч13 Аноъ - ранч14 Мукосот - ташхис15 Илалхо - иллатхо

22

пирию беморй ва гами хуссоду1 аъдо2 ва шарри3 залама4. Ва лаамри5, агар шахсе дар вучуд ояд ва аз ин ранчхо хеч наёбад ва ба саломат умре биронад, окибат-ул-амр6 марг бувад. Ва он гах фироки дустон ва аёлу мол бо вай он кунад, ки марг дар чанби7 вай осон бувад.

Одамй агар аз хама офот бирахад, аз офати марг бинарахад. Масали вай чун мевае бувад бар дарахт: агар аз садамаи санг ва захмати бод начот ёбад, чун пухта шавад, фуру ояд. Ва ман дар муддати умри хеш андеша кардам, ки умре, ки гояти он шаст сол бувад, аз он ниме хоб бувад, сй сол бимонад, аз сй сол понздах сол холати туфулият8 бувад ва чавонй. Ба понздах сол чй тавон кард ва махсули ин чанд сол чй хохад буд, бо ин хама офот?9 Ва дар холати сабо10 ба хоб дидам, ки хамаи чахон об дошт ва ман бар каноре мерафтам. Касри олие дидам. Зане аз он берун омад, бар доббае11 нишаста, оина дар даст, ба ман дод ва гуфт: «Ад-дунё суъбонун аккол, акал-ал-халка казо ва казо алфа санатин ва хия чоиъатун». Ва ин оят бихонд, ки «Дал ата ъала-л-инсони хинун мина-д-дахри лам якун минху шайан мазкурро». Ва маънии хоб он аст, ки «Дунё ба аждауо монад, бисёрхор, халцро мехурад чандин уазор сол аст ва уануз гурусна аст». Ва маънии оят он аст, ки «Рузгори дароз бигузашт, ки дар олам уец одаме набуд ва кас номи одами набурди. Мо вайро биофаридем аз нутфаи об ва вайро бино ва шунаво кардем ва роуи рост бинамудем. То шокир кист ва кофир кист».

Ва аз иноят маълум мешавад, ки максуд аз вучуди одамй он аст, ки Худойро бишиносад ва вайро он гах шиносад, ки неъмати вайро шиносад, пас кудрати вайро бидонад. Ва таъбири оина он аст, Алло- ху аълам, ки чизе бувад, ки бинамояд туро ончй натавонй дид.

Ва мо ин китобро чамъ кардем бар сифати оина, ки чумлаи ачоиби олам ба ту намояд: улвй12 ва суфлиро,13 аз кусуру14 хусун15 ва билоду16 килоъ17 дар барру бахр, ки ёд кардем, ёд орй ва бидонй, ки эшонро аз

1 Дуссод - хасудон2 Аъдо - душманон3 Ш ар - бадй4 Залама - золимон5 Лаамри - ба чони ман6 О кибат-ул-амр - ок,ибати кор7 Ч,анб - пахлу8 Туфулият - кудакй9 Офот - офатхо10 Сабо - кудакй11 Добба - чорпо12 Улвй - осмонй, баланд13 Суфлй - заминй, паст14 Кусур - касрхо15 Дусун - кушкхо, дижхо, калъахо16 Билод - кишвархо, шахрхо17 Килоъ - калъахо

23

он чй хосил бувад, то туро чй хосил бувад. Кола-л-лоху таоло: «Ва кам тараку мин чаннотин ва ёюунин. Ва макомин каримин»1 (Ва чи цадар аз богуо ва чашмауо бар цой гузоштанд. Ва киштзоруо ва цойгоуи бузург). Ва ёд орй ин хикоятро.

Х,икоятКи шахсеро зане буд ба чамол ва богеву китобе. Рузе ба бог

рафтй ва рузе китоб хондй ва рузе бо зан нишастй. Чун марг наздик расид, богро гуфт: «Туро об додам ва ободон доштам. Имруз ман меравам. Бо ман чй хохй кард?»

Аз бог овозе омад, ки «Маро пой набошад, ки бо ту биёям. Чун ту биравй, дигаре ояд».

Мард аз бог навмед шуд. Пас, занро гуфт: «Умр дар сари ту кардам ва аз бахри ту ранчхо кашидам. Имруз бихохам рафт. Чй кунй?»

Гуфт: «То зинда бошй, хидмат кунам. Агар бимирй, чазаъ2 ва фарёд кунам. Чун туро бибаранд, бо ту меоям то лаби гур. Чун пинхон шавй дар хок. Биноламу бигирям ва бозгардам, шавхари дигар кунам».

Мард аз вай низ навмед шуд. Руй ба китоб кард ва гуфт: «Эй мусхаф3, ман хохам рафт, чй хохй кард?»

Гуфт: «Ман бо ту бошам. Агар дар гур шавй, муниси ту гардам. Чун киёмат бувад, дастгири ту бошам ва харгиз туро бинасупорам».

Максуд аз ин хикоят он аст, ки дар олам хеч мунисе бехтар аз илм нест ва дар охират хеч мол ба фарёди ту нарасад, магар илм.

Дамеша анбиё4, мулук5 ва узамо6 мубохот7 ба илм кардаанд: Одамро сухуфхо8 буд, Мусоро «Таврот» буд, Довудро «Забур» буд ва Исоро «Инчил» буд.

Билкис - зани Сулаймон номае ёфт бар он набишта: «Иннаху мин Сулаймона ва иннаху бисми-л-лохи-р-рахмони-р-рахим»9 (Хамоно он аз Сулаймон аст ва он ба номи Худованди бахшандаи меурубон аст). Он китоб карим хонд10 ва чун набиштаро эхтиром кард, хамчуфти Сулаймон шуд.

1 Сураи Духон, ояти 25 ва 262 Ч,азаъ - нолаву фигон3 Мусхаф - китоб4 Анбиё - паёмбарон5 Мулук - шохон6 Узамо - бузургон7 Мубохот - болидагй8 Сухуфхо - сахифахо9 Сураи Намл, ояти 3010 Карим хонд - бузург шумурд

24

ДикоятРузе Сулаймон таом мехурд ва Осиф хозир буд. Билкис гуфт: «Деч

мумкин бувад, ки ин мохии бирён зинда гардад?»Г уфт: «Дар чо ки инсоф равад, мурда зинда гардад. Ва мо хар як

инсофе бигуем, то ин мохй зинда шавад».Осиф гуфт: «Дар чи дар мамлакати туст, дар зери калами ман аст.

Валекин ман он дусттар дорам, ки ман Сулаймон будамй ва ту Осиф».Мохй дар харакат даромад.Билкис гуфт: «Дар олам чунин шавхар, ки марост, касеро набо-

шад, хамаи олам аз они вай аст ва шавхар аз они ман аст. Валекин хар гах якеро чавонтар аз вай бинам, гуям, кошкй Сулаймон чунин чавон будй».

Мохй харакати дигаре бикард.Пас, Сулаймон гуфт: «Дамаи олам бо ганчхову молхо аз они ман

аст, дар барру бахр расулам ва хамаи малаку чинну инс дар хукми ман аст ва бо ин хама, чун ду шахсе пеши ман оянд, бо яке хадяе бувад ва яке хеч надорад, ман он шахсеро дусттар дорам, ки хадяе дорад». Чун ин сухан бигуфт, мохй зинда шуд ва дар кузаи об рафт.

Ин хикоят дар он омад, ки Билкис хурмати китобе дошт, мухтарам шуд. Пас окил ба китоб истихонат1 накунад ва сухани хукаморо2 эхтироме дорад.

ДикоятГуянд, ки дарвеше дар хоб дид, ки «Рузии ту дар манораи

Искандария аст». Ба ин маънй илтифоте1 накард. То шаби дигар,

1 Истихонат - беэхтиромй2 Дукамо - хакимон, донишмандон

25

хамин хобро бидид. Бархост ва дар киштй бинишаст, ба хукми он ки манора аз миёни об баромада буд ва киштиро гирди манора мегар- донид. Мурге бархост аз бурче, хате аз он бурч дарафтод, ин мард бардошт, бар он набишта буд: «Дар ки гаме дорад, махосини2 худро бирандад3 аз зери занахдон4, аз он гам бирахад».

Ин дарвеш тайра5 шуд ва он хатро биандохт ва бозгардид ва ба буни6 кухе фуру омад ва мегуфт: «Ин хоб дев намуд маро».

Пас шона баровард ва махосинро шона мекард аз зери занахдон. Бар он кух чизе дид, ки меафрухт. Ва сел гилро шуста буд. Деге ёфт мисин. Гил аз сари он боз кард. Чахорсад наъли заррин дар он дег буд.

Тубраро пур кард ва сари он ба гил пинхон кард ва ба хона меовард. То чумларо бардошт ва аз он асбоб ва амлок сохт ва аз гами он дарвешй халос ёфт.

Максуд ин аст, ки сухани хукамо ва гуфти эшон истихфоф7 набояд кард. Ин дарвеш он рукъаро8 биандохт, хатои хеш бидонист ва маълуми вай шуд, ки он варак дар он айём, ки набишта буд, хакими доно будааст ва на ба газоф9 набишта буд ва тезбинии уро нихояте натавон кард. Ва агар касе ба он нарасад, аз кусури10 илми у бошад. Максуд аз ин хикоят он аст, ки инсоф махмуд11 аст ва хирсро карона12 нест. Одамй чандон, ки беш ёбад, беш чуяд ва харистар бошад. Ва агар чандон, ки одамй чамъ кардй, умр ёфтй, то бихурдй, шоистй. Ва�