آراء بررسي

اخباري و اصولي

اثر:

مصطفي طباطبائي

ه كه آنها را گر شد ها در احكام عملي به صورتي جلوه ها با اخباري اختالف اصولي

كوشند تا حكم شرعي را به و اخباري هر دو مي اصولي ،سازد از هم جدا و ممتاز مي

:درستي دريابند و در اين تالش ارزشمندكند، اخباري تقّيد به ظواهر متن را بيشتر اصولي به تعقل در متون بيشتر تكيه مي

حديث بيشتر اعتماد افكند، اخباري بر اصولي مدلول كتاب را پيش مي ،پسندد مي

اصولي به فهم عرفي، كمتر از اجماع اعتناء دارد، اخباري فهم عرفي را بر ، نمايد مي

كند، اصولي براي يافتن حكم، به قواعد عام بيشتر توجه مي ،دهد اجماع ترجيح مي

جويد. اخباري احكام شرعي را بيشتر در نصوص خاص مي

شة اصولي درس آموزيم و هم از تعبد شود كه (در حد امكان) هم از اندي چه مي

(مولف) اخباري بهره اندوزيم؟!

شده است.دانلود دهيكتابخانه عقاز سايت كتاب ناي

www.aqeedeh.com

book@aqeedeh.com آدرس ايميل:

اى مفيده سايت

www.nourtv.net

www.sadaislam.com

www.islamhouse.com

www.bidary.net

www.tabesh.net

www.farsi.sunnionline.us

www.sunni-news.net

www.mohtadeen.com

www.ijtehadat.com

www.islam411.com

www.aqeedeh.com

www.islamtxt.com

www.ahlesonnat.com

www.isl.org.uk

www.islamtape.com

www.blestfamily.com

www.islamworldnews.com

www.islamage.com

www.islamwebpedia.com

www.islampp.com

www.videofarda.com

فهرست مندرجات

3 .......................................................................................................................... شگفتاريپ 5 .......................................................................................................... اصول علم يعهيطل

8 .............................................................................................................. اصول علم مبتكر 10 ............................................................................................... فقه اصول و هياول يقدما

15 .................................................................................... !نيياصول با جدال در ياسترآباد 18 ................................................................. ياسترآباد اعتراض در ياساس يمحورها

19 .....................................................................................ياسترآباد يرا نقد و ليتحل 33 ...................................................................................... ياصول يماعل و يكاشان ضيف

35 ........................................................................................... يكاشان ضيف روش نقد 37 ............................................................................ يبهبهان ديوح و يبحران وسفي خيش

39 ................................................................................................. يبحران محدث نظر نقد 41 ................................................................................................. قرآن مدلول تيحج

43 ................................................................... قرآن مدلول تيحج در يبحران انعطاف 46 ................................................................................................ اجماع مسئلة در نزاع

49 ................................................................................... يفطر عقل تيحج در توافق 52 ............................................................................. الغطاء كاشف و ياخبار محمد رزايم

52 .................................................................................................. قرآن نشدن فيتحر 55 ................................................................................................ است فهم قابل قرآن،

56 ............................................................................................... ينبو ثياحاد تياهم 57 ........................................................................................ اصول علم باب در منازعه

بررسي آراء اصولي و اخباري 2

59 ................................................................................... !إالاهللاالإله أن شهدي ليإسماع 60 ................................................................................... ياخبار قةيطر و يعامل حر خيش

63 ............................................................................................ !ثيحد از يافراط دفاع 70 .................................................................. وسائل در نادرست ثياحاد از نمونه دو

75 ................................................................................ قرآن ظاهر دربارة حر خيش نظر 82 ........................................................................................ ياخبار و ياصول راءآ تفاوت 107 .................................................................... ياخبار و ياصول دگاهيد از يعمل احكام

127 .................................................................................................. كتاب مباحث يجهينت 129 ................................................................................................................... كتاب منابع

ا ا���� ا����� ��� سالم علی عباده الذين اصطفی الحمدهللا و

پيشگفتار

علم اصول «هاي عالي در زمينة ورود به بحث رايب» َمْدَخل«رسد كه بهترين به نظر ميو جا دارد اين مسئله در آغاز مباحث خارج باشد » اخباري و اصولي«بررسي آراء » فقه

به ميان آيد از آن سخنهاي مذهبي ما عنوان شود و به صورت گسترده اصول در حوزهزيرا با بررسي مسئلة مزبور، رجحان فراگيري علم اصول (با رعايت تنقيح مباحث و

آيد و مشاهير تر خواهد شد و آراء مخالف و موافق به ميان مي تهذيب مسائل آن) روشنها و آثاري كه در دفاع گردند و كتاب عالم هر دو دسته (اخباري و اصولي) معرفي مياو

طالبان علم رايشود و در نتيجه، معلومات مفيدي ب اند، نام برده مي د نگاشتهاز طريقة خو د. ماصول فراهم خواهد آ

واضح است كه مباحث علمي نبايد با پرخاشگري و ابراز دشمني همراه باشد ولي متأسفانه در بحث از آراء اخباري و اصولي هميشه رعايت اين امر نشده است و كساني

اند و شايد به همين علت (و به رعايت ه گاهي سخت به يكديگر تاختهدست كه از هر دوتسكين خصومت) باشد كه برخي مجتهدان از عنوان كردن اين مبحث مهم به صورت

نمايند. البته اهل در دروس خارج اصول، خودداري ميمستقل (نه ضمني و َتبعي) ه اخباري و اصولي را از اند تا مباحث مربوط ب اعتدال از هر دو فريق نيز كوشيده

هاي تند و تيز پاك سازند چنانكه اخباريِ معتدل، شيخ يوسف ها و شماتت اهانتبر اين شيوة مرضيه رفته و حرمت طرفين را از نظر »ةالحدائق الناضر «بحراني در كتاب

هيچگاه تأدب در مقام بحث، نبايد مانع از پيگيري در دور نداشته است. در عين حال،انگاري را پيش آورد و بر صواب از خطا راه سهل رايئل علمي شود و در تعيين مسا

بررسي آراء اصولي و اخباري 4

ثمر شمرده و كه تفاوت ميان آراء اخباري و اصولي را بي »حدائق«خالف نظر صاحب در .1ما ذکروه فی وجوه الفرق بينهما جله بل کله عند التأمل اليثمر فرقا فی المقام :نويسد مي

مصون «ر، اختالفات انكارناپذيري وجود دارد و مباحثي مانند بين آراء دو دستة مزبوو امثال اينها كه اصوليين بر صحت آنها » حجيت ظواهر كتاب«و » ماندن قرآن از تحريف

ب اين دو گروه را از يكديگر اند، مشر راه انكارشان را پيمودهپافشاري دارند و اخباريين از اين رو نويسنده آورد. اواي دو طرف پديد ميهاي كالني در فت نمايد و تفاوت جدا مي

در سرآغاز دورة دوم دروس اصول، موضوع آراء اخباري و اصولي را به شكل مبسوط – َجل ِذْکُره –ام و اميدوارم به لطف و فضل خداوند منان مورد بحث و بررسي قرار داده

واهللا تعالی مرتفع گردد اين تالش با استقبال اهل علم و كمال روبرو شود و نقائص آن التوفيق. شأنه ولی الهداية و

مصطفي طباطبايي

. ق ه 1425 . ش ه 1383

_________________________________

اند اگر تأمل شود آنچه در ميان اين دو گروه (اخباري و اصولي) از اختالفات گوناگون ياد كرده«يعني: -1(رجوع شود » آورد كه بخش مهم يا تمام آنها، فرقي ميان اين دو دسته به بار نمي مالحظه خواهد شد كه

، چاپ نجف).167، ص 1به: الحدائق الناضرة، ج

علم اصول ي هطليع

نمايد، دانشي است جدا مي» محدث اخباري«را از » مجتهد اصولي«دانش اصول فقه كه كه» فلسفه«شود و بر خالف هاي علماي اسالمي شمرده مي ابتكاري و از نوآوري

اند، اين دانش در دامن متفكران هاي متون يوناني اقتباس كرده مسلمانان آن را از ترجمهاسالم پديد آمده و در ميان آنها پرورش يافته است و بدين اعتبار، كامالً اصيل و اسالمي

و �انگيزة پديد آوردن اين دانش نو، فهم و درك بهتر كتاب خدا و سنت پيامبراست. ها به مسلمين پيش آمده است و مسلمانان در آن زمينه راياي بوده كه ب حل مسائل تازه

با اين توضيح شناخت حكم شرعي، نياز پيدا كردند. راييعني كوشش بسيار ب» اجتهاد« :كه فهم همة نصوص شرع به مسلمين دشوار نبود و احكامي چون

﴿Ÿωuρ (#θç/t ø) s? #’ oΤÌh“9 ]32اإلسراء / [ ﴾#$ ».نشويد به زنا نزديك«

﴿ (#θè?# uuρ #’ yϑ≈ tFu‹ ø9$# öΝ æη s9≡uθøΒ r&﴾ ] / 2النساء[ ».اموال يتيمان را به ايشان دهيدو«

﴿ Ÿωuρ (#þθè= çG ø) s? öΝ ä.y‰≈ s9÷ρr& sπu‹ ô±yz 9,≈ n= øΒ Î)﴾ ]31/ اإلسراء[ ».فرزندان خود را از ترس گرسنگي مكشيد«

اي پيش گاهي مسائل تازهيافتند ولي و امثال اينها را مسلمانان به سهولت درميتالش فراوانتري حل شوند و از اينجا است كه در آمد كه الزم بود با تدبر بيشتر و مي

بررسي آراء اصولي و اخباري 6

اند يعني فقيه همة توان خود را بكار را بكار برده »إستفراُع اُلوْسع«تعريف اجتهاد، قيد 1گيرد تا به كشف حكم شرعي نائل آيد.مگر « ]2ردَ ذ ونَ ما شَ إالّ [آمد و ضرورت پيش نمي البته در عصر فرخندة نبوي، اين نياز

اي كه با دين نسبتي داشت در پي رجوع به مقام واالي رسالت، و هر حادثه »تنها واندكياي عام حل شد و هر مشكلي در ضمن نصي خاص يا قاعده حكم شرعي آن معلوم مي

د در فهم احكام پر بركت، ضرورت اجتهاگشت. ولي پس از سپري شدن آن دوران ميمعتبر � اهل سنت كه هيچ مرجعي را مانند رسول خدا رايشرع پيش آمد و به ويژه ب

»�3 إال يؤخذ من قوله و يترک إال النبی � ليس أحد من خلق اهللا« :فتندگ شمردند و مي نميجويي وادار ساخت و گر شده و علماي اهل سنت را به چاره اين ضرورت، زودتر جلوه

در رسد كه گفته شود علم اصول فقه به صورت مدون، بسيار طبيعي به نظر مي از اين رو

_________________________________

را در تعريف »إستفراع الوسعِ في َتحصيلِ الظنّ بالحكم الشرعي«ابن حاجب و عالمه حلي، عبارت -1إستفراع الوسع «نسته است كه در تعريف آن گفته شود: تر دا اند ولي صاحب كفايه، شايسته اجتهاد آورده

و اين تعريف از شبهه دورتر و به لحاظ معنا استوارتر است »في تحصيل الحجة علي الحكم الشرعي ، چاپ علميه اسالميه نگاه كنيد).422، ص 2(به كافيةاألصول، جلد

آمد كه �يظه ميان برخي از ياران پيامبرقر مانند اجتهادي كه درباره نماز خواندن در كنار قالع بني -2

هيچكس نماز عصر را جز در كنار «، اليصلين أحد إال ببني قريظةها فرموده بود: حضرتش بداناما برخي به حكم ضرورت و اشتغال به جنگ، پيش از غروب ». قريظه برگزار نكند هاي) بني (قلعه

اي ديگر از ها بجاي آوردند و عده ا در كنار قلعهها نرسيدند و در وقت شب قضاي نماز ر آفتاب به قلعه �بيم قضا شدن نماز، در ميان راه آن را برگزار كردند و اجتهاد هر دو دسته از سوي رسول خدا

، چاپ مصر نگاه كنيد).235، ص 2هشام، ج تصويب شد (به: السيرة النبوية، اثر ابنتوان گفتار او را پذيرفت يا رد يست مگر آنكه مياي از مخلوقات خداي بزرگ ن هيچ آفريده«يعني: -3

اند (به كتاب: صحة اصول مفسر معروف اهل سنت آورده» مجاهد«اين سخن را از ». �كرد جز پيامبر ، چاپ مصر نگاه كنيد).124مذهب اهل المدينة، ص

7 بررسي آراء اصولي و اخباري

عليهم ميان اهل سنت پيش از شيعه معمول گرديد چرا كه شيعيان به سخنان امامان كردند و به هنگام پيشامد نگاه مي �نگريستند كه به كالم پيامبر با همان ديده مي السالم

نمودند و ند و اگر ممكن نبود از راه مكاتبه، استفتاء ميپرسيد حوادث از ايشان شفاهاً ميدست يافتن به حكم شرعي نيازمند راياز اين رو كمتر خود را به تدبير ديگري ب

با توجه به اختالف اخبار ائمه (چنانكه ‡ ديدند. ولي پس از گذشت دوران امامان ميشود) و تفاوت آراء ي ديده مياثر شيخ طوس »االستبصار فيما اختلف من األخبار«در كتاب

اثر عالمة حلي نمايان »مختلف الشيعه فی أحکام الشريعه«فقهاي اماميه (چنانكه در كتاب ) توجه گروه مهمي از ايشان به علم اصول فقه معطوف گشت. 1است

اجلس فی « :به أبان بن تغلب فرمود �اند كه مثالً امام باقر ن آنچه آوردهرايبنابمراد از اين .مردم فتوي ده) راي(در مسجد مدينه بنشين و ب »2فت الناسأة و مسجد المدين

است، نه بنا بر إفتاء، اظهار نظر بنا بر نصوص آيات و روايات يا قواعد كلي شرع بوده ه علم اصول فقه، زيرا در آن هنگام علم مزبور به شكل مضبوط در ميان محدثان امامي

جستند غالباً همان قواعد كلي فقه ه بدان توسل ميشناخته شده نشده بود و اصولي كاز امام »السرائر«بود. به همين قياس آنچه فقيه مشهور، ابن ادريس حلي در آخر كتاب

عليکم ما علينا أن نلقی إليکم األصول و إن« :بن سالم فرمود نقل كرده كه به هشام � صادق

_________________________________

و تأملت إنك ل«نويسد: درباره اختالف فقهاي اماميه مي» عدة األصول«شيخ طوسي در كتاب -1(عدة األصول، »اختالفهم في هذه األحكام وجدته يزيد علي اختالف أبي حنيفة والشافعي ومالك

تو اگر با تأمل به اختالف ايشان (اماميه) در اين احكام بنگري، «، چاپ قم) يعني: 356، ص 1ج معارج «در و نيز محقق حلي» يابي كه اختالف آنان بيش از اختالف ابوحنيفه و شافعي است درمي

(معارج األصول، »إنا نجد الفرقة مختلفة في األحكام الشرعية اختالفاً شديداً«نويسد: مي» األصولبينيم كه فرقه حقه در احكام شرعي، اختالفات شديدي با يكديگر ما مي«، چاپ قم) يعني: 181ص ». دارند

».نشر الفقاهة«مؤسسه ، چاپ73خالصة األقوال في معرفة الرجال، اثر عالمه حلي، ص -2

بررسي آراء اصولي و اخباري 8

شما القاء كنيم و بر شما است كه (بر عهده ما است كه اصول احكام را به »1أن تفرعواالَضَرَر، وتسليط « قاعدهمانند صود، همان قواعد فقهي مقفروع را از آنها بيرون آوريد)

‡ شيعه اينها بوده و ربطي به علم اصول فقه نداشته است. البته امامانو امثال »يدو » دل و تراجيحتعا«رفع تعارض از احاديث خود، دستوراتي داده بودند كه در باب رايب

است و ايتروتر از حوزة شوند وي مباحث اصولي، بسيار وسيع رح مياز علم اصول مطنمايند و هاي خود كمتر به احاديث و روايات استدالل مي لذا علماي اصول در بحث

ه بر عقل و عرف تكيه دارد) در مباحث گوناگون روي كاي ( تحليلي ويژه بيشتر به منطق آورند. مي

علم اصول مبتكر

بن اما اينكه علم اصول فقه بدست چه كسي تدوين شده است؟ برخي آنرا به هشاماي نگاشته چنانكه رساله »الفاظ«در مبحث اند كه وي، اند و گفته حكم نسبت داده

بر اين قول رفته است. و برخي ديگر، أبوحنيفه »الشيعه و فنون اإلسالم«صاحب كتاب اي اند. ولي از ابوحنيفه كتاب و رساله اين دانش به شمار آورده بن ثابت را مبتكر نعمان

ياد نشده است تا بتوان او را مبتكر اصول در علم اصول باقي نمانده و در فهرست نياز كه وي چگونه دربارة الفاظ بحث فقه دانست و رساله هشام نيز در ميان نيست تا بدانيم

ها سته يا مباحث اصولي را در مورد آنالفاظ نگريقواعد ادبي به مود و آيا از ديدگاه ونبن توان ترديد نمود كتابي است كه از محمد نمياش مطرح ساخته است؟ آنچه درباره. ق) در اصول فقه باقي مانده و اين كتاب كه ه 205ادريس شافعي (متوفي به سال

علم اصول فقه در آيد كه از ترين اثري به شمار مي ناميده شده است. قديمي »الرساله«دسترس داريم و ظاهراً به همين اعتبار است كه كساني مانند ابن خلدون بدون آنكه

_________________________________

قم). –، چاپ سنگي (المطبعة العلميه 477، ص السرائر -1

9 بررسي آراء اصولي و اخباري

اند كه دربارة علم اصول دست ترديد نشان دهند، شافعي را نخستين دانشمندي شمرده :نويسد به نگارش زده است چنانچه وي در مقدمة تاريخ خود مي

»1.ةلی فيه رسالته المشهور أم � کان أول من کتب فيه الشافعی«شافعي نخستين كسي بود كه در اين باره (اصول فقه) مقاله نوشت و رسالة « :يعني

توان گفت كه شافعي از گذشتگان البته مي». مشهور خود را بر ديگران خواند تا بنويسند خود در اين باره سود برده ولي به هر صورت تنظيم و تدوين اصول فقه از ابتكارات او

اند با اينكه ارسطو بنا به نسبت داده» ارسطو«را به » منطق«شود چنانكه تدوين شمرده مي :نقل شيخ الرئيس ابن سينا گفته است

إفراد کل قياس فصيلها و أما تی األقيسة إال ضوابط غير مفصلة و ورثنا عّمن تقّدمنا ف إنا ما«أسهرنا ام فهو أمر کددنا فيه أنفسنا و حکتمييز المنتج عن العقيم إلی غير ذلک من األبشروطه و

ها جز ضوابط پيشينيان خود در قياسما از « :يعني .»٢أعيننا حتی استقام علی هذا األمرو اختصاص هر قياس به مختصر چيزي به ميراث نبرديم اما توضيح آنها و جدا ساختن

يي بوده ط و اقسامش و مشخص نمودن قياس منتج از عقيم و احكام ديگر، كارهارايشكه خود را دربارة آنها سخت به رنج افكنديم و ديدگان را از خواب باز داشتيم تا كار

». بدين پايه رسيد و استوار شدبه همين قياس، شافعي را بايد نخستين مدون اصول فقه شمرد، اگرچه برخي از

مباحث علم مزبور جسته و گريخته در روايات پيش از او يافت شوند. اين باب گفتيم، مورد پذيرش علماي برجستة شافعي نيز بوده است چنانكه آنچه در

:گويد »مناقب الشافعی«فخر رازي در كتاب

_________________________________

، چاپ بغداد، مكتبة المثني.455مقدمة ابن خلدون، ص -1 به: الشفاء، كتاب المنطق، آخر باب سفسطه نگاه كنيد. -2

بررسي آراء اصولي و اخباري 10

يستدلون ويعترضون، ولکن ما الفقه و کانوا قبل اإلمام الشافعی يتکلمون فی مسائل أصول «استنبط ترجيحاتها فو الشريعة وکيفية معارضاتها ليه فی معرفة دالئل إکان لهم قانون کلی مرجوع

1.»الشرع يا يرجع إليه فی معرفة مراتب أدلةوضع للخلق قانوناً کلالشافعی علم أصول الفقه و پيش از امام شافعي، علماء در مسائل مربوط به اصول فقه با هم در گفتگو « :يعني

ولي قانوني كلي كهنمودند كردند و به يكديگر اعتراض مي پرداختند و استدالل مي ميدر شناخت دالئل شريعت و چگونگي معارضات و ترجيحات آنها، بدان رجوع شود، در

راياختيار نداشتند. سپس شافعي به استنباط علم اصول فقه پرداخت و قانوني كلي ب 2».مردم وضع كرد تا چون بخواهند دالئل شرع و مراتب آنها را بشناسند بدان بازگردند

قدماي اوليه و اصول فقه

ش رايبه علم اصول فقه گدانشمندان قديم اماميه ‡ سپري شدن دوران ائمه پس ازو گروهي از آنان به روش محدثان سلوك ،نشان دادند اما اين تمايل، عموميت نداشت

ترين فقهائي كه كردند و به احاديثي كه در دست داشتند قانع بودند. از جمله قديمي ميبن أبي عقيل بن علي ش اصولي، مشي نمودند، حسنشيوة محدثان را نپذيرفتند و به رو

را تصنيف كرد و به قول نجاشي »رسوللالمتمسک بحب آل ا«عماني بود كه كتاب شيخنا سمعت « :ستود، نجاشي گويد نويس معتبر شيعي) شيخ مفيد بسيار او را مي (رجال

عبداهللا (مفيد) كه خدا از شيخ خود ابو« »٣اهللا يکثر الثناء علی هذا الرجل أباعبداهللا رحمهپس از وي از محمدبن أحمد بن ».ستود مرد را بسيار ميد شنيدم كه اين رحمتش كن

تهذيب الشيعه ألحکام «بايد نام برد كه كتاب . ق) ه 381جنيد إسكافي(متوفي به سال را به رشته تحرير درآورد. اقوال اصولي اين دو فقيه برجسته، در دسترس نيست »الشريعه

_________________________________

چاپ مصر نگاه كنيد.» الرسالة«به مقدمه كتاب -1 ديگري نيز هست و آنچه گفته شد مختار نويسنده است. درباره ابتكار علم اصول، آراء -2 ، چاپ قم.36رجال النجاشي، ص -3

11 بررسي آراء اصولي و اخباري

داشتند تا قدر مسلم آنست كه در فقه چنانكه گفتيم به روش اهل حديث گام برنمي وليداد و از اين حيث، مورد اعتراض شيخ اعتماد نشان مي» قياس«بجايي كه ابن جنيد به

مفيد و ديگران واقع گشت و به كتب وي اعتماد نشان داده نشد. قال « :بن جنيد آمده استاثر عالمة حلي ضمن معرفي ا خالصه األقوالدر كتاب

»١لم يعول عليها.القول بالقياس فترک لذلک کتبه و إنه کان يری :الشيخ الطوسی رحمه اهللاابن جنيد، نظر بر قياس داشت به « :شيخ طوسي كه خدا رحمتش كند گفته است

».همين جهت كتب وي متروك شد و مورد اعتماد قرار نگرفتجسته و فقيه نامدار اماميه، محمدبن محمدبن نعمان بر متكلمپس از ابن جنيد بايد از

. ق) ياد كرد كه از شاگردان ابن جنيد ه 413معروف به شيخ مفيد (متوفي در سال کنز «شد. آراء اصولي شيخ مفيد را شاگردش، أبوالفتح كراجكي در كتاب شمرده مي

» دات شيخ صدوقاعتقا«آورده است و همچنين از نقدي كه شيخ مفيد دربارة » الفوائدشود. شيخ مفيد به مناسبت بحثي كه صدوق از نگاشته، مسلك اصولي وي شناخته مي

خداي تعالي به ميان آورده وي را مورد انتقاد قرار داده است و با لحن » اراده و مشيت« :نويسد تندي مي

تلف وتتناقض معانيه تخفی هذا الباب اليتحصل و –اهللا رحمه –اّلذی ذکره الشيخ أبوجعفر «يری النظر فيميز بين لم يکن ممن ل علی ظواهر األحاديث المختلفه و والسبب فی ذلک أنه عم

ی مذهبه علی األقاويل المختلفة من عول فو يعمل علی ما يوجب الحجة الحق منها والباطل و »2تقليد الرواة کانت حاله فی الضعف ما وصفناه.و

در اين باب ياد كرده –يش رحمت كند كه خدا –از آنچه شيخ ابوجعفر « :يعنيشود و مقاصد آنها مختلف و متناقض است و سببش آنست معناي درستي حاصل نمي

نموده است و از اهل نظر نبوده تا در اين حكمكه وي بنا بر ظواهر احاديث گوناگون،

_________________________________

. 590، الرقم، 134، مقايسه شود با الفهرست (اثر شيخ طوسي)، 245خالصة األقوال، ص -1 ، چاپ تبريز.16و 15تصحيح االعتقاد، اثر شيخ مفيد، ص -2

بررسي آراء اصولي و اخباري 12

باره ميان احاديث درست و باطل تمييز دهد و به اقتضاي حجت و دليل حكم كند و هر كس كه در مذهب خود بر سخنان مختلف اعتماد ورزد و از راويان گوناگون تقليد كند،

»! حال او در ضعف همانست كه توصيف كرديمچنانكه مالحظه شد نقد شيخ مفيد از سخنان صدوق كامالً به نقد دانشمندي اصولي

در مسئلة قرار گرفته است و از اينجا سليقة او ماند كه در برابر محدثي اخباري مي شود. اند) به خوبي فهميده مي در باب احاديث (كه قابل نقد و تهذيب راي اوو » اجتهاد«

بن حسين بن موسوي، مشهور به پس از شيخ مفيد بايد از فقيه نامدار ديگري كه علي. ق) بوده است. كتاب معروف سيد مرتضي در اصول ه 436سيد مرتضي (متوفي به سال

نام دارد. سيد در كتاب مزبور از آراء اصوليان و متكلمان »ی أصول الشريعهالّذريعه إل«فقه، أبوالقاسم بلخي و نظام معتزلي جبائي و أبوالحسن بصري و أبوعلي :اهل سنت همچون

شود كه به آثار اصولي و كالمي ايشان مكرر نمايد و معلوم مي و ديگران بسيار ياد مياي از مسائل با برد و در پاره خود را از ياد نمي رايل رجوع كرده است ولي البته استقال

مختار خويش را ابراز راياي ديگر، نظر خاص و نمايد و در پاره اقوال آنها موافقت ميها كامالً دور خباريااز محدثان و رااو »الذريعه«دارد. آراء ويژة سيد مرتضي در ميأّن اهللا تعالی ما «گويد: شمارد و مي را حجت نمي» خبر واحد«سازد از جمله آنكه مي

به راه عمل ازخداي تعالي در شريعت، « :يعني .»1تعبدنا بالعمل بأخبار اآلحاد فی الشرعمخصص همچنين وي خبر واحد را». خبرهاي واحد ما را به بندگي فرانخوانده است

يه أن أخبار لإوالذی نذهب « :نويسد شمرد و در اين باره مي عمومات كتاب و سنت نميرويم اي كه ما بر آن مي عقيده« :يعني. »2اآلحاد اليجوز تخصيص العموم بها علی کل حال

اينست كه در هيچ حال جايز نيست عمومات (كتاب و سنت) با خبرهاي واحد ».تخصيص زده شوند

_________________________________

ن.، چاپ دانشگاه تهرا281، ص 1الذريعة، ج -1 ، چاپ دانشگاه تهران280، ص 1الذريعة، ج -2

13 بررسي آراء اصولي و اخباري

در پي سيد مرتضي، شاگر وي يعني شيخ الطائفه، أبوجعفر طوسي (متوفي در سال را الزمست به ياد آورد. شيخ طوسي خود از محدثان برجسته اماميه شمرده . ق) ه 460از آن او است. با »استبصار«و »تهذيب«شود و دو كتاب از كتب اربعه شيعه، يعني مي

به روش محدثان »عّده األصول«نام دارد و در كتاب » التبيان« وجود اين، در تفسيرش كهكند و به تحليل مانند دانشمندي اصولي بحث ميها گام برنداشته و ه محض و اخباري پردازد. منطقي مسائل مي

آثار شيخ مفيد را در اصول فقه ناكافي »األصول ةعدّ «شيخ طوسي در آغاز كتاب كند كه سيد مرتضي هر چند در اصول فقه مقاالت شمرد و همچنين ابراز عقيده مي مي

از او در ميان نيست و از اين رو وي بر گوناگوني دارد ولي تصنيف مستقلي در اين باره :نويسد اين كمبود را جبران نمايد و مي »عّده األصول«آن شده تا با نوشتن كتاب

اهللا فی لم يعهد ألحد من أصحابنا فی هذا المعنی إال ما ذکره شيخنا أبوعبداهللا رحمه«اهللا علوه وإن لمرتضی أدام إن سيدنا األجل االمختصر الذی له فی أصول الفقه ولم يستقصه... و

»1ما يقره عليه شرح ذلکم فلم يصنف فی هذا المعنی شيئا يرجع إليه!کثر فی أماليه و ه) درباره اصول فقه كنون سابقه نداشته كه هيچيك از اصحاب ما (اماميتا« :يعني

كه شيخ ما ابوعبداهللا (شيخ مفيد) كه خدايش رحمت كند بحثي به ميان آورند مگر آنچه ... (همچنين) سرور شته و آنرا به نهايت نرسانده استدر اصول فقه به اختصار نو

مالي خود و را مستدام بدارد هر چند در ضمن ا بزرگوار ما مرتضي كه خدا مقام وااليششود شرحي دربارة اصول فقه آورده ولي به كار تصنيفي در اين آنچه بر او خوانده مي

». جوع شودموضوع نپرداخته است كه بدان راثر سيد مرتضي آگاهي »الذريعه«آيد كه وي از كتاب از تعبير شيخ طوسي چنين برمي

از »عّده األصول«تر آنكه مباحث كتاب رسد و شگفت نداشته و اين عجيب به نظر ميرود كه شيخ شباهت بسيار دارد و احتمال قوي مي »الذريعه«حيث لفظ و معنا با عبارات

_________________________________

به بعد، چاپ قم. 5، ص 1عدة األصول، ص -1

بررسي آراء اصولي و اخباري 14

كند نرا تدوي الذريعهپيش از آنكه سيد، كتاب –اصولي سيد مرتضي طوسي از مقاالت 1بهره گرفته و آنگاه سيد، مقاالت مزبور را به صورت كتابي مستقل درآورده است. –

بن حسن، مشهور به بوالقاسم جعفري جا دارد از فقيه معتبر امامي، اپس از شيخ طوسم كه كتبي چند در علم فقه نگاشته مانند: نام ببري. ق) ه 676محقق حلي (متوفي به سال

نهج الوصول إلی معرفه «كه شهرت فراواني دارند. وي كتاب » المعتبر«و »شرائع اإلسالم«را نيز در علم اصول فقه پرداخته است. كتاب »معارج األصول«و همچنين »علم األصول

شته است و با تدريس آماده گ راياخير، به صورتي مختصر و فشرده تأليف شده و بوجود اختصارش، مباحث مهم اصول را در بردارد چنانكه محقق حلي در آغاز كتاب

لتماس مختصر فی األصول يشتمل ... امن األصحاب ه تکرر من جماعةفإن« :نويسد خود ميگروهي از ياران، مكرر درخواست نمودند كه كتاب « :. يعني»2علی المهم من مطالبه

». اشته شود كه مطالب مهم آن را در برگيردمختصري در علم اصول نگبعد از محقق حلي، دانشمندي نامداري كه در فنون گوناگون و از جمله در اصول

بن يوسف بن مطهر حلي (متوفي هاي مشهوري تصنيف نموده عالمه، حسن فقه كتاب . ق) است. عالمة حلي نيز مانند خالوي دانشمند خود محقق حلي، كتب ه 726در سال

متعددي در فقه و اصول تأليف كرده كه زبانزد علماي اماميه است. وي در اصول فقه نويسي پرداخته و هم به شرح كتب عالمه هم به متنهاي مطول و نيز مختصر دارد. كتاب

دانشمندي بسيار پركار بوده است. از مطوالت عالمه ديگران اهتمام ورزيده و رويهمرفته مبادی الوصول إلی «و از مختصرات وي »الوصول إلی علم األصول يةنها«کتاب در اصول،

»شرح مختصر ابن حاجب«توان نام برد و از شروح وي در اصول فقه را مي »علم األصول

_________________________________

آقاي دكتر ابوالقاسم گرجي (استاد محترم دانشگاه تهران) در پايان كتاب الذريعة (كه به اهتمام و -1ه الذريعة، چاپ اند (ب تصحيح ايشان به چاپ رسيده است) در اين باره احتماالت ديگري را نيز آورده

، ذيل فوانت و استدراكات در پايان كتاب نگاه كنيد).2دانشگاه تهران، ج ، چاپ قم. 45معارج األصول، ص -2

15 بررسي آراء اصولي و اخباري

اهل سنت و مالكي مذهب بوده بايد به ياد آورد. عالمه، هفت اثر از را كه از دانشمندان او پيش از كتاب مشهور »الوصول تهذيب«خود در علم اصول باقي گذارده و كتاب

مدار تدريس اين علم بوده است. » معالم«الدين عاملي (متوفي بن زين دست، حسن بعد از عالمه حلي جا دارد از اصولي چيره

از آثار او، »مالذ المجتهدينمعالم الدين و «ريم كه كتاب جالب . ق) نام بب ه 1011به سال يز از دانشمند ذو فنون، شود و ن شمرده مياصول فقه هاي درسي طالبان امروزه از كتاب

زبده «موجز و پرمغز . ق) مؤلف كتاب ه 1031الدين عاملي (متوفي به سال شيخ بهاءزيست، اخباري برجستة اماميه كه شيخ بهائي ميشايسته است نام برد. در قرني »األصول

و با پا به عرضه وجود نهاد . ق) ه 1023محمد أمين استرآبادي (متوفي به سال :يعنيبه نزاع با اصوليان اماميه پرداخت و زمينة منازعة وسيع »هالفوائد المدني«نوشتن كتاب

از اين مقوله سخن شاءاهللا تعالی ن إاخباري و اصولي را مهيا ساخت كه در فصل آينده خواهيم گفت.

استرآبادي در جدال با اصوليين!

ي شيعي به نام محمد امين استرآبادي كه مقيم مكه معظمه در قرن دهم هجري، دانشمندبود، به اشارة استادش، ميرزا محمد استرآبادي كتابي پر سر و صدا در اعتراض بر

وي پيش از آنكه در مكه و مدينه اقامت گزيند، در حوزة اصوليان شيعه نگاشت. ی شرح شرائع مدارک األحکام فب خراسان نزد سيد محمد بن حسن عاملي (صاحب كتا

پس از اقامت در حجاز و آشنايي با ميرزا محمد استرآبادي . 1) تلمذ كرده بودسالماإل

_________________________________

ذكر أول مشايخي في علمي الحديث والرجال وتشرفت «نويسد: ، مي17، ص »الفوائد المدنية«در -1قدس الغروي في أوائل سنة سبع بعد األلف باإلجازة وأخذ الحديث منه في عنفوان شبابي في المشهد الم

». وهو السند والعالمة األوحد صاحب كتاب المدارك، شرح الشرائع...

بررسي آراء اصولي و اخباري 16

ها را برگزيد و به نگارش كتاب ) روش اخباريمنهج المقال فی الرجال(صاحب كتاب دانشنامة «پرداخت. در كتاب »التقليدفی الرد علی من قال باالجتهاد و ةنيمدالالفوائد «

:نويسد يكي ديگر از آثار او است در پي تحليل از استادش (ميرزا محمد) ميكه » شاهيإحياء :ايشان بعد از آنكه جميع احاديث را به فقير تعليم كردند اشاره كردند كه«

طريقة اخباريين بكن چرا كه كن و شبهاتي كه معارضه با آن طريق دارد رفع آن شبهات بتقدير كرده بود كه اين معني بر قلم تو جاري عزهرب الگذشت لكن معني در خاطر مي

1».شودياد – جل و عال –آنگاه مؤلف از ترديد و تأمل و التجاء خود به درگاه خداوند

) هنيمدفوائد الرا امتثال نمودم به تأليف ( »اشارة الزم اإلطاعة« :نويسد كند و سرانجام مي ميس تحسين اين تأليف كردند و ثناء بر موفق شده به مطالعة شريف ايشان مشرف شد، پ

2».مؤلفش گفتنداين كتاب چون به دست علماي اصولي رسيد، برخي از آنان را سخت به مخالفت

اي بر كتاب برانگيخت تا آنجا كه سيد نورالدين عاملي (برادر صاحب مدارك) رديهبا .3نام نهاد »همدينالشواهد المکيه فی مداحض حجج الخياالت ال«مزبور نگاشت و آن را

تأثير نبود بي بالدر حوزة اصولي نجف و كر »فوائد«اند، كتاب اين همه بنابر آنچه نوشتهاي از اهل علم را به خود مشغول و حتي جلب كرد (چنانكه مجلسي اول و اذهان عده

است » من اليحضره الفقيه«كه شرح فارسي 4»لوامع صاحبقرانی«[محمدتقي] در كتاب به پا . ق) ه 1280ريح نموده) تا آنكه عالمه، وحيد بهبهاني (متوفي به سال بدان تص

_________________________________

، چاپ قم (افست) نگاه كنيد.12، ص »الفوائد المدنية«به مقدمه كتاب -1 .13همان، ص -2 به چاپ رسيده است.» الفوائد المدنية«اين كتاب در حاشيه -3 ، چاپ اول نگاه كنيد.16قراني، ص به لوامع صاحب -4

17 بررسي آراء اصولي و اخباري

باره مدرسة اصولي در نجف و كربالخاست و صولت انديشة اخباري را شكست و دو رونق گرفت.

محمد امين استرآبادي از سوي مخالفانش متهم شده كه در خالل كتاب خود، نسبت :نويسد ده است چنانكه سيد نورالدين عاملي ميبه علماي بزرگ اماميه اهانت ورزي

ه ألن اعتراض علي الظنه، لم يکن ألحد عليه لوم و لوکان کله فيما سلک بيان ما اعتقده أوو «عفی اهللا عنه –لکنه العلم کله فی العالم کله وأی کالم اليرد عليه کالم؟ وکم ترک األول لآلخر و

شيدوا ء الذين هدوا الناس بتحقيقاتهم و عمدة الفضالأساء وأفحش فی حق العلماء األجالء و –يقاتهم فتارة ينسبهم إلی الجهل وسوء الفهم وتارة إلی الغفلة وقلة التدبر وتارة معالم الدين بآثار تدق »1اتباع المخالفين حتی أنه من لوازم ما نسبهم إليه خروجهم عن الدين!إلی تخريب الدين و

است توضيح دهندة يا گمان وي بود، هيچكس حق اگر راهي كه او پيموده« :يعنينداشت او را مورد سرزنش و اعتراض قرار دهد زيرا كل دانش، از آن كل جهان است (و ويژة كس نيست) و كدام سخن است كه سخني ديگر، بر خالف آن نيامده باشد؟! و

–ببخشايدش كه خدا –اند. اما او آيندگان واگذاشته رايچه بسا علومي كه پيشينيان بادبي و زشتگويي سپرده است، همان دربارة دانشمندان بزرگ و فضالي عمده، راه بي

هاي خود، دانشمنداني كه با تحقيقات خويش، مردم را هدايت كردند و بر اثر موشكافيدهد! و بار و بدفهمي مي معالم دين را استوار ساختند. پس يكبار به آنان نسبت ناداني

رم سازد! و دگر باره آنان را به ج متهم ميانديشي خبري و كوته ا به بيديگر، ايشان رنمايد! تا به جايي كه از لوازم اتهامات او ويرانگري دين و پيروي مخالفين، محكوم مي

».اند! آيد كه آن دانشمندان به كلي از دين بيرون رفته چنين برمي –ه ويژه نسبت به عالمه حلي ب –هاي خويش در عين حال، محمد امين از تندگويي

:نمايد بدين صورت عذرخواهي مي

_________________________________

.1حاشيه الفوائد المدنية، چاپ اول (چاپ سنگي)، صفحه -1

بررسي آراء اصولي و اخباري 18

ليس قصدی من هذ الکالم القدح فی فضله (أی العالمة الحلی) أو فی تقواه لکن قصدی و «يقه فيقلدون العالمة أن کل من زاد تبحره زاد تحقتحقيق له من األفاضل فإنهم يحسبون تنبيه من ال

اهللا وبه و ظهار هذا المعنی واجبًا علی لما أظهرته لکن قطعت بوجلو لم يکن إفی األصول والفروع و »1مطلع علی سرائر عباده.

گويي و انكار فضل يا تقواي عالمه نيست ليكن قصد من از اين سخن، عيب« :يعنيكنند قصد آن دارم تا فضالئي را كه در پي تحقيق نيستند آگاه سازم زيرا كه آنها گمان مي

ر سازد، راه افزوني تحقيق را پيموده است از اين رو در ت گسترده هر كس معلوماتش رامن واجب نبود، آن پردازند و اگر اظهار اين معنا بر اصول و فروع به تقليد از عالمه مي

ام و خدا از نيات بندگانش آگاه يقين كرده ساختم ولي به وجوب آن را آشكار نمي ».است

ي محورهاي اساسي در اعتراض استرآباد

دو محور اساسي دارد كه هر كدام، مسائل و مباحث گوناگوني را اعتراضات استرآبادي، است كه از سوي عالمه حلي » تنويع احاديث«گيرد. محور اول دربارة در برمي

ظنّ «گذاري شده و مورد پذيرش اكثر اصوليان قرار گرفته است. محور دوم دربارة پايهدين و از مسلمات شرع نيست. به نظر استرآبادي است در آنچه كه ضروري» مجتهدان

ظن و گمان ايشان در اينجا از درجة اعتبار ساقط است و درخور اعتناء و تبعيت نيست. :كند استرآبادي در آغاز كتابش از اين دو محور، بدين صورت ياد مي

ئمة عليهم ب األمن وافقه خالفا لمعظم اإلمامّية أصحاأحدثه العالمة الحلی و فی ذکر ما«أحدهما تقسيم أحاديث کتبنا المأخوذة عن األصول التی ألفها أصحاب بأمرهم :انهو أمر السالم و

عظم ذلک علی زعمه م... إلی أقسام أربعة و جعًا للشيعة فی عقائدهم وأعمالهمتکون مر لهو بين استعجاله فی التصانيف و من حدة ذهنه و نشأزعمه هذا ... غير صحيح و األحاديث

ی من الثانی اختيار أنه ليس هللا تعالی فی المسائل التنظير الفخر الرازی بين العامة و ابناأصح

_________________________________

، چاپ قم. 63الفوائد المدنية، ص -1

19 بررسي آراء اصولي و اخباري

بالعمل بظنون المجتهدين أنه تعالی لم يکلف عباده فيها إال ضروريات المذهب دليل قطعی و »1أصابوا. أوا أو أخط

يعني بر خالف نظر بزرگان اماميه –در ذكر آنچه عالمه حلي و موافقانش « :يعنيتقسيم احاديث :شود. نخست اند كه شامل دو امر مي پديد آورده - ‡ ياران ائمه

هاي هاي ما به انواع چهارگانه (صحيح و حسن و موثق و ضعيف) با اينكه كتاب كتاببه دستور ايشان، آنها را تأليف ‡ اند كه ياران ائمه مزبور از اصولي برگرفته شده

ال، مرجع شيعيان باشند. به گمان عالمه، بخش بزرگي از اين اند تا در عقايد و اعم كردهاحاديث، صحيح نيستند و گمان وي از تندي ذهن و شتاب او در كار تصنيف سر زده است. و عالمه در ميان ياران ما (فرقة اماميه) همچون فخر رازي در ميان اهل سنت به

در مسائل غير ضروري [دين است كه خداي تعالي راياين اختيار :آيد! دوم شمار ميو] مذهب، دليل قطعي مقرر نداشته و بندگان خود را در آن مسائل، جز به پيروي از گمان مجتهدان به چيزي مكلف نفرموده است، خواه مجتهدين به خطا رفته باشند و

»! خواه به صواب دست يافته باشند

استرآبادي رايتحليل و نقد

اند و مقدماتي است كه همگي قابل نقض و خدشه رايدانقد استرآبادي بر مجتهدان :گيرد، بدين شرح نورالدين عاملي نيز از تمام آنها ايراد مي

رايامت اسالمي (حتي ب راياسترآبادي، قابل فهم بودن قرآن و سنت را ب -1شمارد! نمايد و آن دور را تنها درخور فهم امامان شيعه مي دانشمندان ايشان) انكار مي

:نويسد نانكه ميچکذلک کثير من السنن عمية بالنسبة إلی أذهان الرعية و کثر ورد علی وجه التإن القرآن األ

نعلمه من األحکام النظرية الشرعية أصلية کانت أو فرعية إال أنه السبيل لنا فيما الو �النبوية السماع من الصادقين عليهم السالم.

_________________________________

. 3الفوائد المدنية، ص -1

بررسي آراء اصولي و اخباري 20

هان عمومي به صورت رمز و معما وارد شده و بيشتر آيات قرآن نسبت به اذ« :يعنيآگاهي از احكام نظري و رايو ما برمزگونه است �همچنين بسيار از سنن نبوي

جز شنيدن از امامان –خواه اصلي باشند يا فرعي –اطالعيم شرعي كه از آنها بي 1».راهي نداريم ‡راستگو عليهم السالمد امامان ، صحيح نيست و بر خالف اخباري است كه از خوراياين

‡ يك عالم اخباري و مسلط به احاديث ائمهوارد شده و ماية تعجب است كه كسي رايفهم كتاب و سنت بنمايد كه چگونه از اخبار مزبور غفلت ورزيده و ادعا مي

جز معصوم ممكن نيست؟! مگر نه آنكه در جوامع حديثي شيعه آمده است كه امامان روايات منسوب به ما را با قرآن بسنجيد، در صورتي كه موافق با :اند فرموده عليهم السالم

فهم قرآن بودند، آنها را بپذيريد و اگر موافق نبودند، رد كنيد؟ پس اگر قرآن درخور كسي نتواند آن را دريابد، از ‡ امت اسالمي (حتي علماي ايشان) نباشد و جز امامان

وافق با قرآن است و كدامين با آن موافق نيست؟! توان فهميد كه كدامين روايت م كجا ميأن الکتاب حجة ومعروض عليه وکيف يمکن »مجمع البيان«و به قول شيخ طبرسي در تفسير

(كتاب خدا، حجت است و احاديث بايد بر آن 2هو غير مفهوم المعنی؟!العرض عليه و فهم درنيايد؟!) عرضه شوند و چگونه اين كار ممكن است در صورتي كه معناي آن به

آري تشخيص صحت و سقم حديث، فرع بر فهم قرآن است و همين مسئله دربارة �كند و از اين رو در اصول كافي از امام صادق نيز صدق مي �اهللا سنت رسول

إذا ورد عليکم حديث فوجدتم له شاهدًا من کتاب اهللا أو من قول :روايت شده كه فرمود 4کم به أولی به!اء وإال فالذی ج 3 �اهللا رسول

_________________________________

. 47الفوائد المدنية، ص -1 . 1377، چاپ لبنان 27، ص 1مجمع البيان، ج -2

.(فاقبلوه)حذوف است يعني م (إذا ورد عليكم حديث)جواب شرط در: -3 ، چاپ تهران.69، ص 1األصول من الكافي، اثر شيخ كليني، ج -4

21 بررسي آراء اصولي و اخباري

�چون حديثي بر شما وارد شد و شاهدي از كتاب خدا يا از قول رسول خدا« :يعنيتان آورده سزاوارتر رايبر آن يافتيد(حديث مزبور را بپذيريد) و اگرنه، كسي كه آن را ب

!»بدان است :رسيده كه فرمود �و باز در همان كتاب از ابوعبداهللا صادق

»1کل حديث اليوافق کتاب اهللا فهو زخرف.الکتاب و السنة و لیکل شیء مردود إ«باز گرداند و هر حديثي كه �هر چيزي را بايد به كتاب خدا و سنت پيامبر« :يعني

».با كتاب خدا سازگار نباشد ساختگي (و باطل) استاست » تواتر معنوي«رسيده، در حد ‡ آثاري كه در اين باره از امامان شيعه

اند. قهائي مانند شيخ انصاري و ديگران تحقيق نمودهچنانكه فمردم نازل رايب» رمز و معما«به عالوه، ادعاي اينكه اكثر آيات قرآن به صورت

:فرمايد شود كه مي اند! مخالف با نص قرآن شمرده مي شده

﴿ ßÎit7 ãƒuρ ϵÏG≈ tƒ# u Ĩ$̈Ψ= Ï9 öΝßγ‾= yès9 tβρã ©. x‹ tG tƒ﴾ ]221/ البقره[ ».آياتش را براي مردم بيان مي فرمايد تا متذكّر شوندو «

باشد معماگونه است! نيز مخالف با اين معني مي �اهللا و نيز ادعاي اينكه سنت رسول :فرمايد كه در قرآن مجيد مي

﴿ !$tΒ uρ $uΖ ù= y™ö‘ r& ÏΒ @Αθß™§‘ āωÎ) Èβ$|¡Î= Î/ ϵÏΒ öθs% šÎit7 ãŠÏ9 öΝ çλm;﴾ / 4[ابراهيم[ رايهيچ رسولي را جز به زبان قومش نفرستاديم تا (پيام ما را) بو ما «

».ايشان روشن كند

اند و روي خطاب به عموم دارند و از ن، كتاب و سنت هر دو روشن و مبينرايبنابإن « :و آنچه استرآبادي به تأكيد آورده است كه 1اند هچيستان و معما بسيار فاصله گرفت

_________________________________

. 69، ص 1همان كتاب، ج -1

بررسي آراء اصولي و اخباري 22

»2.اهللا عليهم الشغل الرعية شغلهم سالمة ن کتاب اهللا و من السنة النبوياستنباط األحکام النظرية م»! استنباط احكام نظري از قرآن و سنت نبوي، شغل امامان بوده نه كار رعيت« :يعني

شود. شمرده ميعليهم السالم ادعائي بر خالف آراء و آثار منقول از خود امامان معلوم گرديد فهم كتاب و سنت، مقدمة دوم استرآبادي، اينست كه چون -2

چنانكه مجتهدان –دارد از اين رو، مدارك استنباط احكام ‡ اختصاص به ائمهشود و بيش از يك چيز چهار چيز (كتاب و سنت و اجماع و عقل) شمرده نمي -گويند

باشد! لذا مجتهدان اصولي كه احكام را ‡ نيست كه همان خبرهاي مروي از امامان :نويسد اند. چنانكه مي اند، دچار اشتباه شده ك وابسته دانستهبه چهار مدر

من المعلوم إن حال الکتاب و ليل علی الحکم الشرعی فی اثنين، و من ذلک انحصار الدو « »3فتعين االنحصار فی أحاديثهم!الحديث النبوی اليعلم إال من جهتهم عليهم السالم

و حكم شرعي منحصر در دو چيز (كتاب و از اينجا (بايد دانست كه) دليل بر« :يعنيعليهم ه مدلول كتاب و سنت جز از طريق امامان سنت) است. از طرفي معلوم شده ك

است كه مدرك احكام شرعي جز احاديث ن مشخصرايشود. بناب دانسته نمي السالم »!ايشان چيزي نيست

باشد و كسي آن را درنيابد بلكه قرآن » معما«زده شده اما نه به صورتي كه » مثل«البته در قرآن گاهي -1

š �فرمايد: فهمد چنانكه مي اهل علم و انديشه آن را مي ù= Ï?uρ ã≅≈ sVøΒF{$# $ yγ ç/ÎôØnΣ Ä¨$̈Ζ= Ï9 ( $ tΒuρ !$ yγ è=É) ÷ètƒ āω Î) tβθßϑÎ=≈ yè ø9 و اين مثل ها را براي مردم مي زنيم، ولي جز اهل معرفت و دانش در آنها « ]43العنكبوت / [ � #$

š �فرمايد: و نيز مي».تعقّل نمي كنند ù= Ï?uρ ã≅≈ sVøΒF{$# $ pκ æ5ÎôØtΡ Ä¨$̈Ζ= Ï9 óΟ ßγ ‾= yès9 šχρã ©3x� tGtƒ � ] / و اين .«]21الحشر »مثل ها را براي مردم مي زنيم تا بينديشند

.173الفوائد المدنية، ص -2 . 17الفوائد المدنية، ص -3

23 بررسي آراء اصولي و اخباري

ي است كه در اين مقدمه هم كه بر سخن پيشين استرآبادي تكيه دارد، بر خالف آياتدر جوامع حديثي عليهم السالمقرآن كريم آمده و مخالف با آثاري است كه از امامان

:خوانيم كه شود. زيرا در قرآن مجيد مي ديده مي

﴿ βÎ* sù ÷Λ äôã t“≈ uΖ s? ’Îû &óx« çνρ–Šã sù ’ n< Î) «! $# ÉΑθß™§9$# uρ﴾ ]59/ النساء[ اديد، در آن صورت آن را به پس اگر در چيزي با يكديگر به اختالف افت«

».باز گردانيد �خدا و رسول

البالغه (ضمن عهدنامة امام به مالك اشتر نخعي) نيز در نهج �از اميرمؤمنان علي :آمده است كه فرمود

. »الرد إلی الرسول األخذ بسنته الجامعة غير المفرقةرد إلی اهللا األخذ بمحکم کتابه و فال«رداندن به خدا، گرفتن محكمات كتاب اوست و مراد از باز مقصود از باز گ« :يعني

».سازد آورد و پراكنده نمي است كه گرد مي �گرداندن به رسول، گرفتن سنت پيامبراز احمدبن حسن ميثمي گزارش شده كه وي در �و در كتاب عيون أخبار الرضا

فما ورد « :مودسؤال كرد. امام فر �حضور جمعي دربارة اختالف حديث از امام رضاعلی کتاب اهللا فما کان فی کتاب اهللا موجودًا حالًال أو عليکم من خبرين مختلفين فاعرضوهما

:يعني. 1»... �ما لم يکن فی الکتاب فاعرضوه علی سنن النبیالکتاب و حرامًا فاتبعوا ما وافقثي را چون دو خبر مختلف بر شما وارد شد آن دو را بر كتاب خدا عرضه كنيد و حدي«

كه با حالل و حرام كتاب خدا سازگار بود، پيروي نماييد و اگر در كتاب خدا چيزي در ...».عرضه داريد �آن مورد يافت نشد، آن حديث را به سنن پيامبر خدا

نتيجه اينست كه مسلمانان وظيفه دارند به دو مرجع اصلي تكيه كنند و پيش از اين تشخيص صحت سقم احاديث رايم) كه مهمترين راه بكني نيز دانستيم (و اينك تأكيد مي

:آمده �عرضه كردن آنها بر كتاب خدا است چنانكه در روايت از امام باقر ‡ ائمه

_________________________________

، چاپ سنگي. 192، ص �عيون اخبار الرضا -1

بررسي آراء اصولي و اخباري 24

کم عنا حديث فوجدتم عليه شاهدًا أو شاهدين من کتاب اهللا فخذوا به وإّال فقفوا إذا جاء « .»الحديث ...1عنده

مامان) به شما رسيد پس يك يا دو شاهد از هنگامي كه حديثي از قول ما (ا« :يعني ». كتاب خدا بر آن يافتيد، حديث مزبور را بگيريد و گرنه در برابر آن توقف كنيد...

:رسيده است كه فرمود �و همچنين از امام صادق »2ما لم يوافق من الحديث القرآن فهو زخرف.«

».است يهودههر حديثي كه با قرآن موافق نبود، ب« :يعنيرا از �آور است كه استرآبادي، كتاب خدا و سنن پيامبر و لذا بسي شگفت

بسنده كرده است! ‡ حذف نموده و تنها به حديث امامان» مرجعيت«اما اجماع امت يا اجماع صحابه (هنگامي كه كتاب و سنت دربارة امري ساكت

رايلزوماً باشند) نيز در نزد علماي اماميه، حجت است زيرا در اين اجماع، نزد شيعه، اعتبار اساسي �يا موافقت امام رايباشد و هم داخل مي �اميرمؤمنان

آن » كاشفيت«اند كه حجيت اجماع، موكول به دارد و مجتهدان شيعي بارها تصريح كرده است. �از قول امام

ه در هر جريان دارد ن» مستقالت عقلّيه«اما حجيت عقل از ديدگاه اصوليين اماميه، در و اگر قرار باشد كه ما به حجيت عقل در هيچ مورد اعتناء و اعتماد مورد در و همه جا!

تشخيص صحت معجزات و امثال اينها كه از راه نكنيم در آن صورت، لزوم وحي و به كلي مسدود � عقلي بايد به اثبات رسند، دچار اشكال خواهند شد و راه قبول نبوت

ايد دانست كه احكام قطعي عقل (مانند حسن امانتداري و قبح گردد. با اين همه ب ميستمگري و امثال اينها) از راه نصوص به شرع به اثبات رسيده است و عقل استقاللي،

حكمي ندارد كه شرع از آن ساكت باشد.

_________________________________

، چاپ تهران.80، ص 18وسايل الشيعة، تأليف شيخ حر عاملي، ج -1 ، چاپ تهران.69، ص 1 األصول من الكافي، ج -2

25 بررسي آراء اصولي و اخباري

شاءاهللا إنالبته بحث از حجيت اجماع و عقل، نياز به تفصيلي دارد كه در جاي خود آوريم. ميآن را تعالیمقدمة سوم استرآبادي ناظر به اين ادعا است كه اصحاب ائمه به دستور ايشان -3

ناميده األربعمائةاألصول :ها (كه و اين رساله ،اند كتب اصلي حديث را فراهم آوردهاند و لذا هاي شيخ كليني و صدوق و طوسي و جز ايشان منعكس شده شود) در كتاب مي

اند! ب و معتبر و صحيحگي مهذّمث مشايخ مذكور هبايد گفت كه احادي :نويسد چنانكه در اين باره مي

ة ئفی أربعما اهللا عليهم ما وصل إليهم من أحاديث أئمتنا سالم قد کان جمع قدماء محدثيناو «کتاب تسمی األصول ثم تصدی جماعة من المتأخرين شکر اهللا سعيهم بجمع تلک الکتب

األخبار فألفوا کتبًا مضبوطة مهّذبة مشتملة علی األسانيد المتصلة تسهيًال علی طالبی تلکالتهذيب واالستبصار ومدينة العلم الفقيه و من اليحضرهکالکافی و ‡ بأصحاب العصمة

»1...غيرهاوالخصال واألمالی وعيون األخبار و هم عليآنچه را از امامان –كه خدا از آنان خشنود باد –قدماي محدثين ما « :يعني

چهار صد كتاب فراهم آوردند كه آنها را اصول نام به ايشان رسيده بود در السالمتسهيل كار رايب –كه سعي ايشان مشكور باد –اند. سپس به جمعي از متأخران نهاده

مضبوط و مهذّبي فراهم هاي طالبان حديث، اصول مزبور را گردآوري كردند و كتاباليحضره منو کافیرا در بردارد مانند كتاب ‡ ينساختند كه اسناد متصل به معصوم

عيون اخبار(اثر شيخ صدوق) و تهذيب و استبصار و مدينه العلم و خصال و َامالی و الفقيه ». و جز اينها �الرضا

گيرد اينست كه عالمة حلي و تابعان او حق اي كه استرآبادي از اين مقدمات مي نتيجههاي مختلف دربارة آنها گذاري بندي كنند و ارزش را دسته ها نداشتند احاديث اين كتاب

روا دارند!

_________________________________

.60و 59الفوائد المدنية، ص -1

بررسي آراء اصولي و اخباري 26

اگر احاديث كتب مزبور همگي قابل :جواب از سخن استرآبادي اينست كه اوالًاعتماد و كامالً معتبر بودند چرا قدماي اماميه مانند كشي و ابن الغضائري و نجاشي و

دربارة راويان همين كتب از قول ائمه را تأسيس كردند و» علم رجال شيعي«ديگران، ، پرداختند؟ چرا حتي استاد استرآبادي (ميرزا َجْرج و تعديلو بزرگان اماميه به ‡

دست زده و برخي از راويان كتب در علم رجال »منهج المقال«محمد) به تأليف كتاب ه اين مشهور حديث را توثيق و بعضي را تضعيف نموده است؟ اين علماء چه نيازي ب

عليهم السالمرا امامان » چهار صد أصل«از كجا دانسته شد كه همة آن :كار داشتند؟! ثانياًهر و امضاي اند؟ مگر در آغاز يا انجام هر يك از آنها، م مطالعه كرده و تصديق فرموده

عليهم السالمديده شده است؟! شك نيست كه در زمان حضور ائمه ‡ امامانآمده بستند چنانكه ذكر اين فاجعه در كتب قدماي شيعه آنان مي هاي بسياري بر دروغ

است و به عنوان نمونه أبوعمرو كشي (كه معاصر با شيخ كليني بوده) در كتاب رجالش هذا ما« :عرض كرد كه �در مجلسي به امام صادقآورده است كه فيض بن مختار

ميان پيروان شما وجود دارد كه اين اختالف « :يعني »االختالف اّلذی بين شيعتکم؟!» كدام اختالف اين فيض؟« :يعني »و أی اختالف يا فيض؟« :فرمود � امام» چيست؟!

»جلس فی حلقهم بالکوفة فأکاد أشک فی اختالفهم فی حديثهم!إنی أل« :فيض پاسخ دادنشينم و از اختالف آنها در هاي مذاكرة شيعيان شما در كوفه مي من در حلقه« :يعني �اما صادق»! شوم كنند) به شك و ترديد نزديك مي شان (كه از شما نقل ميحديث

:فرمودلعوا بالکذب علينا کأن اهللا افترض عليهم اليريد يا فيض! إن الناس أو هو کما ذکرت أجل «

وله علی غير تأويله! و ذلک إنهم أإنی ُاحّدث بالحديث فاليخرج من عندی حتی يتهم غيره! و من »1...کل يحب أن يدعی رأساً بحبنا ما عنداهللا وإنما يطلبون الدنيا و ثنا و ن بحدياليطلبو

_________________________________

، چاپ مشهد.136و 135إختيار معرفة الرجال (المعروف برجال الكشي)، ص -1

27 بررسي آراء اصولي و اخباري

فيض، ماجرا چنان است كه تو گفتي! مردم عالقة شديدي به دروغ آري اي« :يعنيبستن بر ما دارند، گويي خدا اين كار را بر آنها واجب ساخته و چيز ديگري جز اين از

گويم و او از نزد من بيرون ن حديثي مييكي از ايشا رايآنان نخواسته است! من برود تا آنكه حديث مزبور را به غير معناي حقيقي آن، تأويل كند! زيرا كه آنها از نمي

طلبند و جويند بلكه از اين راه دنيا را مي حديث ما و از محبت ما، خشنودي خدا را نمي »! هر كدام دوست دارد كه رئيس خوانده شود

بستند، ما از كجا اين چنين بر ايشان دروغ مي �ر امام صادقهنگامي كه در روزگاهاي چهارصدگانه نقل شده است دقيقاً با اطمينان پيدا كنيم تمام احاديثي كه در جزوه

موافقت داشته و به هيچوجه كم و زياد در آنها راه نيافته است؟! نه ما اين �قول امامر دسترس است كه بدانيم آنها به چنين باوري اطمينان را داريم و نه از قدماء مدركي د

»1أن األصول لم تکن قطعية عند القدماء« :رسيده بودند بلكه به قول عالمه، وحيد بهبهاني ». اصول (چهارصدگانه) نزد قدماي شيعه، قطعي نبودند« :يعني

و اند صحيح و قطعي بوده »ئةاصول اربعما«كند تمام روايات ميكسي كه گمان :ثالثاًسپس مشايخ حديث همان آثار را در اصول اربعه (كافي و فقيه و تهذيب و استبصار)

وجود » موضوع«و حتي » مرسل«و » ضعيف«اند، اگر به همين اصول روايات گرد آوردهايم و به طور گسترده توضيح داده» نقد كتب حديث«دارد و ما اين مسئله را در كتاب

ايم، در اينجا تنها به ذكر يك نمونه بسنده ود آوردهشواهد متعددي در اثبات مدعاي خ :دهيم كنيم و خوانندگان ارجمند را بدان كتاب ارجاع مي مي

_________________________________

نگاه كنيد. 8به: التعليقة علي منهج المقال، از وحيد بهبهاني، چاپ سنگي، ص -1

بررسي آراء اصولي و اخباري 28

حجت ميان خود و «كه روايات آن را »من اليحضره الفقيه«شيخ صدوق در كتاب ة بن منصور عن أبی فبن سنان عن حذي فی رواية محمد« :نويسد شمرده است مي» 1خدا

»2الينقص أبداً. شهر رمضان ثالثون يوماً :قال �عبداهللاآمده كه �ه بن منصور از امام صادقبن سنان از حذيف در روايت محمد« :يعني

»! شود ما رمضان سي روز تمام است و هيچگاه كمتر از آن نمي :فرمود :باز در همان كتاب آمده است

أن :عشرين يومًا؟ فقالن تسعة و هل يکون شهر رمضا �عن ياسر الخادم قال قلت للرضا« »3.شهر رمضان الينقص من ثالثين يوماً أبداً

:عرض كردم �رسيده كه گفت به امام �از ياسر، خدمتگزار امام رضا« :يعنيرمضان هيچگاه كمتر از سي روز هما :شود؟ فرمود آيا ماه رمضان بيست و نه روز مي

»! شود نميل آنها را به اثبات تجربة بشري بارها خالف مدلو اند و شك ناصحيح اين روايات بي

دهند ماه در دست داريم كه نشان مي �آثار متعددي از رسول خدارسانده است و شود، به همين جهت بزرگان اماميه از روايات مزبور رمضان گاهي كمتر از سي روز مي

اند. ه دعدول كرجا است بي» تنويع حديث«مسئله خالصه آنكه اعتراض استرآبادي به عالمة حلي در

و احاديث كتب شيعه در يك مرتبه، قرار ندارند و در ميان آنها برخي بيشتر و بعضي ‡ كمتر قابل وثوق و اعتمادند. از سوي ديگر در كتب حديث آمده است كه امامان

به تر اند تا پيروان آنها به هنگام تعارض احاديث ايشان، حديثي را كه مطمئن دستور داده

_________________________________

ا أفتي به وأحكم بصحته وأعتقد قصدت إلي إيراد مدر آغاز كتاب من اليحضره الفقيه آمده است: -1 أنه حجة بيني وبين ربي.

، چاپ قم. 169، ص 2من اليحضره الفقيه، ج -2 .171، ص 2من اليحضره الفقيه، ج -3

29 بررسي آراء اصولي و اخباري

اين كار، ناچار بايد مالحظه كرد كه كدامين رواي، رايرسد، انتخاب كنند و ب نظر ميآمده » زراره بن أعين«تر و راستگوتر و پرهيزگارتر بوده است. چنانكه در حديث عادل

أعد بما يقول ُخذ« :در پاسخ وي نسبت به دو حديث متعارض، فرمود �امام صادقكه 1».نفسک أوثقهما فیلهما عندک و

».تر است تر و مطمئن حديثي را بگير كه راوي آن، نزد تو عادل« :يعنيتوان روايات را به اعتبار راويان آنها، (اگر خبر واحد را حجت بدانيم) مي ،نرايبناب توان به اعتبار متن روايت، به تنويع آنها پرداخت. بندي كرد همانگونه كه مي دسته

ايشان است. و عدم اعتبار گمان » ظن مجتهدان اصولي«بارة دومين ايراد استرآبادي در در اين مورد نياز بايد به چند مسئله توجه نمود.

كه امري ظني است و در عين حال، مرجع » خبر واحد«ها دربارة اول آنكه اصولياند. مجتهدان قديم اماميه را بسياري از فتاوي قرار گرفته به دو شكل اظهار نظر نموده

:نويسد مي »السرائر«شمردند. ابن ادريس حلي در كتاب نمي حجت »2هی؟! الم إالأعرج علی أخبار اآلحاد فهل هدم اإلس ال«

روم، آيا چيزي جز خبرهاي واحد، اسالم را من بنابر اخبار آحاد پيش نمي« :يعني ». اند؟! ويران نموده

قبول خبر واحد را ادعاي ضرورت بر عدم »بانياتت«سيد مرتضي در جواب مسائل :نويسد مطرح نموده و مي

3»ون بخبر الواحد و إن اّدعاء خالف ذلک عليهم دفع للضررة.لميع إن أصحابنا ال«كنند و ادعاي خالف اين موضوع، اصحاب ما (اماميه) به خبر واحد عمل نمي« :يعني

د يك امر ضروري و قطعي استدر حكم ر .«

_________________________________

نگاه كنيد. 55،ص 1به الوافي، اثر فيض كاشاني، ج -1 . 5السرائر، چاپ سنگي، ص -2 .1362، چاپ تهران 222معالم األصول،ص -3

بررسي آراء اصولي و اخباري 30

نيز سعي دارد تا دالئل طرفداران خبر واحد را نقض »هالذريع«سيد مرتضي در كتاب اند، سيد در پاسخ كند و به عنوان نمونه، چون آنان به برخي از روايات استناد نموده

:نويسد ايشان ميتوجب علمًا فإنهم دّلوا علی أن خبر وضعوا أيديهم عليه إنما هی أخبار آحاٍد ال إن جميع ما«

»1الواحد حجة بأخبار آحاد!اند، خود اخبار همة رواياتي كه (موافقان خبرهاي واحد) دست بر آنها نهاده« :يعني

شمارند به شوند. ايشان خبر واحد را حجت مي واحدند! كه موجب علم و اطمينان نمي »! دليل خبرِ واحد

مبناي عمدة سيد مرتضي و ابن ادريس و قدماي شيعه در عدم قبول خبر واحد، كند (زيرا گزارشگر اين نوع خبر، هر د، ظني بوده و افادة علم نميآنست كه خبر واح

باشد) در چند عادل فرض شود ولي معصوم نيست و از سهو و نسيان و خطا مصون نمي :فرمايد حالي كه قرآن مجيد مي

﴿ ¨βÎ) uρ £©à9$# Ÿω Í_øóムzÏΒ Èd,ptø: $# $\↔ø‹ x©﴾ ]28/ النجم[ ».] براي دريافت حق، هيچ سودي نمي دهدو بي ترديد گمان [انسان را«

:فرمايد و نيز مي

﴿ Ÿωuρ ß#ø) s? $tΒ }§øŠs9 y7 s9 ϵÎ/ íΟ ù= Ïæ﴾ ]36/ اإلسراء[ ».را كه بدان علم نداري پيروي مكنچيزي «

كه همچون بسياري از متأخران (و بر خالف قدماء) به »معالم األصول«صاحب :فرمايد اين دليل مي حجيت اخبار آحاد عقيده دارد، در پاسخ

_________________________________

. 538، ص 2، ج الذريعة -1

31 بررسي آراء اصولي و اخباري

إن آيات الذم ظاهرة بحسب السوق فی االختصاص باتباع الظن فی أصول الدين ألن الذم « »1فيها للکفار.

كنند بر حسب ظاهر سياق، به پيروي از گمان در آياتي كه از گمان مذّمت مي« :يعنيه در خالل اصول دين اختصاص دارند (در حالي كه نزاع ما در فروع دين است) زيرا ك

». اند آنها، كافران مورد سرزنش و مالمت قرار گرفتهولي پاسخ صاحب معالم، دقيق نيست زيرا برخي از آيات قرآني، ظن افراد را در

اند را حجت شمرده» علم«اند و تنها اصول دين وفروع دين (هر دو) تخطئه نموده :فرمايد چنانكه مي

﴿ãΑθà) u‹ y™ tÏ% ©!$# (#θä.u õ° r& öθs9 u !$x© ª! $# !$tΒ $oΨ ò2u õ° r& Iωuρ $tΡ äτ !$t/# u Ÿωuρ $uΖ øΒ § ym ÏΒ & óx« 4 šÏ9≡x‹ Ÿ2 z> ¤‹x. šÏ% ©!$# ÏΒ óΟ ÎγÏ= ö7 s% 4®Lym (#θè%# sŒ $uΖ y™ù' t/ 3 ö≅ è% ö≅ yδ

Ν à2y‰ΖÏã ôÏiΒ 5Ο ù= Ïæ çνθã_Ì ÷‚çG sù !$uΖ s9 ( βÎ) šχθãèÎ7 −G s? āωÎ) £©à9$# ÷βÎ) uρ óΟ çFΡ r& āωÎ) tβθß¹ã øƒrB﴾ ]148/ األنعام[

ما و خواست كساني كه شرك ورزيدند خواهند گفت كه اگر خدا مي«به همين صورت كرديم! ي را حرام نميو چيز آورديم پدرانمان شرك نمي

كساني كه پيش از ايشان بودند تكذيب نمودند تا عذاب ما را چشيدند بگو ا بيرون آوريد؟ م رايآيا نزد شما (در اين موارد) علمي هست كه آن را ب

»....گوييد كنيد و جز دروغ نمي جز ظن از چيزي پيروي نمي

:به عالوه، آيه شريفه

﴿ Ÿωuρ ß#ø) s? $tΒ }§øŠs9 y7 s9 ϵÎ/ íΟ ù= Ïæ﴾ ] / 36اإلسراء[ ».چيزي را كه بدان علم نداري پيروي مكن«

_________________________________

. 224معالم األصول، ص -1

بررسي آراء اصولي و اخباري 32

ول در سياق احكام اخالقي آمده است (نه اصول دين) و ظاهراً روي خطاب به رستواند خطاب به هر مسلماني باشد. اين دارد (نه كفار!) و از باب لزوم تبعيت، مي �اكرم

آيد چنانكه شيخ طبرسي در هاي مخالفان خبر واحد به شمار مي آيه شريفه از حجت :نويسد آيه مين يذيل هم »مجمع البيان«تفسير

. ألنهما ال زٍ جائ الواحد غير بخبرأصحابنا علی أن العمل بالقياس و قد استدل جماعة منو « »1قد نهی اهللا سبحانه عن اتباع ما هو غير المعلوم.يوجبان العلم و

اند كه عمل به قياس و خبر واحد گروهي از اصحاب ما (اماميه) استدالل كرده« :يعنيشوند و خداي (بر مبناي اين آية كريمه) جايز نيست زيرا آن دو امر، موجب علم نمي

2».يروي آنچه علم بدان تعلم نگرفته نهي فرموده استسبحان از پ. 3در اينجا بر آن نيستيم تا از حجيت خبر واحد يا عدم آن، به تفصيل بحث كنيم

وارد نيست زيرا » ظن عموم مجتهدان«مقصود اصلي اينست كه اوالً نقض استرآبادي بر ن. چرا كه آنها به حجيت اند نه ظ گرا بر مبناي علم فتوا داده بسياري از مجتهدان اصول

است قائل نيستند. ثانياً ايراد استرآبادي بر خود وي و »ظنی الصدور«خبر واحد كه ها، زيرا اخباريشود شمرده مي »مشترک الورود«همفكرانش نيز وارد است يعني ايرادي

دانند و بر طبق روايات مزبور فتوي همة روايات كتب اربعه و غير آنها را حجت ميها، ايشان، تمام روايات اين كتاب رايدهند و پيش از اين گذشت كه بر خالف مي

_________________________________

سوره اسراء. 36مجمع البيان، ذيل آيه -1شيخ طبرسي، خود به حجيت خبر واحد عقيده نداشته است از اين رو در ذيل آيه نبأ (سوره حجرات، -2

... وقد استدل ر الواحد اليوجب العلم وال العملوفي هذا داللة علي أن خب« نويسد: ) مي6آيه ... وهذا اليصح ألن الخطاب اليعول العمل بخبر الواحد إذا كان عدال عضهم باآلية علي وجوبب

.»عليه عندنا وعند أكثر المحققيننماييم و از موكول مي» جامع الشواهد في البحث عن خبر الواحد«و تفصيل اين بحث را به رساله -3

م.داري خداوند قادر منان، توفيقات