9

البلاغه نهج منظر از انسان یویدن اتیح در یمعادباور راتیتأث * ناصر رفیعی محمدی

51/55/07رش: یخ پذیتار 90/90/07افت: یخ دریتار دهیچک

معاد یکی از اصول ادیا ولیدی ات اتقااد ه ن ما ه اممقداز وکک دییی

هاشی. از تل دیگ ، اتقاادها ها رها ندمی ناش مهمی از وکک غد دییی می

ها نشا داد وأثد اتقاادها در یدات ندمی، در یدات ندمی دارد. یکی از راه

تیلا یک مقن دییی ک مشقمل ه هالبالغ م اجع ه مقل دییی اتو . نه

ات ، ه صلرت مسقادم غد مسقادم نثار ه خی ف مایشوات امد الملمیدن

مخقلف اتقاواد هو معاد را در یدات انسوووانی هدا ک ده اتووو . این ها ر ملج

شووولد کوو ندمی در هموو یوامت خلدم را در م بووو الهی هویانووی. از ایی می

هاشی. اتقخ اج این نثار تال ه ه وبددن ر خلیش میپدلتوق م اب فکقار ک دا

ولانی ناش مهمی در والی مبانی اتقااد نثار معاد در یدات دندل ندمی، می

همچیدن وعددن الگل رفقوار میواتوووبی ه ا اف اد جوامع ایکا کیی. در اب

ا در زیسووو ملمیوان اف اد جامع داشوووق ولجو هو این نثوار ناش توووازنویه

ا ملمیان خلاهی هلد.تاز وشکدل جامع زمدی

: واژگان کلیدی

.ا، معادها ر ، امام تلی ندالبالغ ، دمعاد، نه

n.rafei110@yahoo.com هیالعالم یالمصطف* دانشیار جامعه

پژوهشی - فصلنامه علمی های نهج البلاغهپژوهش 59/ شماره 1397 زمستانسال هفدهم /

AQuarterly Research Journal

Research of Nahjolbalagheh

Vol. 17, Winter 2018, No. 59

17

شپژوه

ها ی

ج البلاغه،نه

ستانزم

1397

شماره ،

59

17

مقدمه کی زا شیب که ییجا تا است اسالم نیمب نید جمله از و ید یتوح انیاد مهم اصو از یکی مراد

در .است افتهی اختصاص مهم یاعتقاد اصل نیا به یار یبس اتیروا نیهمچ و ق آن اتیآ پ جم :است شده اشاره نکته چ د به مراد ض ورت یب ا البالغهنهج خطبه. )اندشده م تکب ایدن در که یانیعص و طاعت مقابل در گ اهکاران و موم ان ییپاسخگو. او

201) (35نامه) ب دگان اعما درباره یترال حق یدادرس. دوم (115خطبه) یاله عدالت کامل تحقق. سوم

به باور انیم نیا در. دارد یانسان اتیح مختلف شئون در یشگ ف یتهث ،یاعتقاد اصو به باور اما ،یک ون وامعج مرضالت از یکی آنکه حیتوض. است نیآف نقش یانسان اتیح مختلف ابراد در زین مراد

ق ار یتهث تحت را جامره و خانواده انیک هایناه جار نیا. است یاجتماع و یف د هایناه جار وجود یدمآ اعتقادات و باورها در شهیر هایناه جار نیچ وجود دیت دیب. ک دیم دیتهد را آن سالمت و داده غالب ک دیرو. شودیم مشخص ی ید جوامع با دیجد غ ب جوامع یرفتارها سهیمقا در ام نیا. دارد

و انسان هیدا در ت ها یموضوع ه که یصورت به. است( humanism) ییگ اانسان ،یغ ب جوامع است یترال وندخدا نیف ام ب یمبت ی ید جوامع ک دیرو مقابل در. شودیم یتلق حق یانسان یهاخواسته

وامعج در که متفاوت باور و ک دیرو دو نیا از متهث . است اساس نیهم ب زین تیحقان و حق اریمر و در یمختلف جینتا و متفاوت زین آنها یزندگ سبک و رفتارها شود،یم مشاهده ی ید جوامع و یغ ب متجدد

.دارد یپ انوار پ تو در البالغهنهج. است ی ید متون خود به رجوع یتهث نیا دادن نشان و مطالره یهاروش از یکی

محسوب ماسال نید هیثانو م ابع شمار در د،یمج ق آن از پس یعل حض ت انیمتق یمول هیقدس هام اسبت در و هاحکمت و هانامه ها،خطبه از مختلف یهابخش در نی م المویام. شودیم

ایدن در رادم باور یکل بطور. است نموده یارزشم د یهااشارت انسان یزندگ در مراد اتیتهث به گوناگونگاهم گ و مراد به باور یاث گذار . است اث گذار آخ ت و نیچ درباره حض ت که است بدانجا تا یآ

وبی: » است ف موده یاشخاص نیا یهامشخصه زین گ ید یجا در و( 44حکمت) «المراد ذک لمن ط وبی: »است ف موده انیب طوریا را اف اد نیا في للزاهدین ط ( 204حکمت) «الخ ة في ال اغبین الد

گاه آن یدمرا به باور است، ادی انیشا. است یاجتماع آثار و یف د آثار ب مشتمل یمرادباور یو یدن آثار یدف پاسخ در حض ت. باشد آخ ت یراستا در و ک ده ییتغ نت ش همچون ف د عمل که است موث

به توجه دونب دینبا ک دیم هیتوص و ک دیم اشاره مهم نیبد ک د، اشموعته بود خواسته شانیا از که یخاصاش نیچ ادامه در و اندازدیب عقب را توبه دراز، دیام به و بود دواریام آخ ت به ص فا ک دار و رفتار

نیا في: »ک دیم یمر ف نیچ نیا را در( 230متحک) «ال اغبین برمل فیها یرمل و الزاهدین بقو الد

11

یتأثت

را

ور دبا

معایح در ی

تا

یویدن سان

ان از

ظرمن

هج

ن

غهبال

ال

11

: ک دیم انیب طوریا حض ت را ام نیا راهکار و ک د آماده را خود آخ ت سف و م گ یب ا دیبا عوضوا» وا و الله عباد الله فاتق م بادر م آجالک عمالک

وا و به م یبقی ما ابتاع و بما لک م یز وات ح و ع ک د فقد ل م ج بک

وا و م فقد للموت استرد ظلک (44خطبه) «أ

ی هایتهث به البالغهنهج در یعل حض ت گه بار کلمات خوانش از تا است شده تالش مقاله نیا در .شود اشاره یو یدن اتیح در مراد

الف( آثار فردی باور گ ،ید عبارت به. داشت خواهد یف د یزندگ در مراد به اعتقاد که است ی اتیتهث شامل یف د آثار

ک دیم تالش نیب اب ا. ک د جادیا ی اتییتغ شیخو یشخص یرفتارها در ف د که شودیم موجب امتیق به دانیجاو بهشت به دنیرس و عذاب آتش از نجات موجب که دهد سو یجهت به را خود یرفتارها که

:از عبارت د آثار نیا.شود

.استغفار و زایل شدن گناهان1

هک یف د. است مراد به اعتقاد یف د یکارک ها از یکی استغفار ، یعل نی الموم یام م ت از اهشخوابگ در است احت ی ای شیپهلوها و ندارد خواب شیهاچشم است، م اکیب یحساب س و مراد از

: است ف از نیا ت جمه در یاخ عبارت( 43نامه. )است رفته نیب از استغفار اث ب گ اهانش... و نگ فته ق ارو تقشرت و » م استغفارهم بط ه وب ن . است ب دن نیب از و ک دن پ اک ده یمر ا به قشع ماده از تقشع. «ذ

( 5ص ،21ج ،2551 د،یالحد یابابن/ 213ص ،2ج ،ید یف اه. )ک دیم پ اک ده را اب ها باد که همچ ان ؛د صفحات از گ اهان شدن محو یب ا شده آورده استراره تقشع جایا در زین شارحان یب خ نت به

یاب ها همچون یاله انوار شیپذ از آنها ممانرت و هاجان یهاصفحه ک دن اهیس در گ اهان چ اکه به مراد خوو اث در ف د ساننیبد. شوندیم اهانیگ به دیخورش نور دنیرس مانع که هست د یمت اکم (294ص ،3ج ،2541 ،یبح ان ثمیمابن. )است گ اهان شدن لیزا زین استغفار جهینت و پ ازدیم استغفار

. ذکر و یاد خدا کردن2

هم بذک همهمت : »باشد مراد ادی به همواره ف د که شودیم موجب آن از خوو و مراد ادی ربم ه است یدک دای و ذک بلکه ست،ین زبان لقلقه ص فا ذک نیا که است واضح پ البه( 43نامه،) «شفاه

ذک هلا یهایژگیو از یکی. شود استغفار موجب توانستینم صورتنیا یغ در. جوشدیم درون از کهنما: »دیف مایم نیچ ذک اهل درباره حض ت. آخ ت به توجه از است عبارت

وا فکه طر

نیا ق الخ ة یإل الد

م و وا فیها ه نما ذلك ورا ما فشاهد وا 211 فکه وب اطلر ی هل غ

و في الب زخ أ امة ط

ق حققت و فیه ال

وا عداتها علیهم القیامة هل ذلك غطا فکشف نیا ل م حتی الد نه

ون یس و ال اس ی ی ل ما ی ون که ل ما مر

ون (111خطبه) «یسمر

12

شپژوه

ها ی

ج البلاغه،نه

ستانزم

1397

شماره ،

59

12

.دعا و نیایش3

رد نیرول لباس همچون را دعا ده د،یم ق ار خود شهیپ را آخ ت به رغبت و ایدن در زهد که یاف ادوبی: » ندیگیم نت نیا في للزاهدین ط ولئك الخ ة في ال اغبین الد

وم أ

عا ... اتخذ ق «ثاراد الد

یطیش ا واجد دعا البته( 52نامه) است یاله رحمت خزانه دیکل زین دعا است، ادی انیشا( 204حکمت) یهاهخواست و دعا اجابت به یدوار یام ،یکین و یخ درخواست اخالص، از عبارت د انها از یب خ که است

(52نامه) سودم د

. زهد و عدم دلبستگی به دنیا4

نهاآ. هست د هم دشمن اصال و بوده گ یکدی مقابل آخ ت و ایدن، یعل نیالموحد یمول کالم در هشم د دشمن را آخ ت بب دد، د بدان و بورزد عشق ایدن به یه کس. هست د هم از متفاوت راه دور

از که داندیم زگارانیپ ه صفات از را زهد ه،یح ف محمدبن به یانامه در حض ت( 205حکمت. )استوا: » گ فت د را جاودانه آخ ت و گذشت د سالمت به زودگذر یایدن نیا براجل ذهب وا... ة الخ آجل و الد صاب

أ

هد لذة نیا ز م في الد نیاه ایدن در زهد آخ ت، یجاودانگ و ایدن بودن زودگذر با شخص واقع در( 11نامه) «د وبی: »دیف مایم حض ت زین گ ید یجا در. دادند ق ار شیخو یعمل سلوک را نیاال في للزاهدین ط د

ولئك الخ ة في ال اغبین وا... أ ض

نیا ق ضا الد

م هج شارحان یب خ( 204حکمت) المسیح م هاج علی ق

،(السالم ضفی) البالغة نهج ش و ت جمه. )انددانسته ایدن به یدلبستگ عدم را حیمس یسیع حض ت ها،لذت به گ ید ک د، مشاهده را بهشت لذات قلبش چشم با که یف د اصول( 2254: ص ،4ج

هب که ابدییم را آنجا به رفتن شو چ انآن ف د. ب دینم د یو یدن خوش یهام ت ه و هایخوش (243خطبه) رودیم قب ستان یگیهمسا

با غدا و المضمار الیوم إن : »دیف مایم یگ ید ف از در حض ت «ال ار ة الغای و الج ة السبقة و الس. ک دمي ت بیت دوانیاسب مسابقه روز ب ای را هااسب که شودیم گفته مدتی به مضمار( 12خطبه)

جیتدر هب مدتی آن از پس گ دد، زور پ و ف به خوب تا افزای دمی اسب علوفه ب مدتی که ط یق بدین. باشد حاض مسابقه روز ب ای و آید بی ون خامی از اسب و ب سد عادی حالت به تا ک دمي کم را علوفه

مود،ن ت بیت و دهد ریاضت پس دیده اخال و صالحه اعما به را خود مضمار مدت این در ه کس حا ف دا یدورز غفلت و نمود کوتاهی آن در که ه و ب باید، را بهشت و گی د سبقت امتحان میدان آن در ف دا در( 200ص ،2ج السالم ضیف البالغهنهج ت جمه. رک. )شود داخل آتش در گ دیده ش مسار و خوار

یارابطه اساس نیب ا( 41خطبه. )است آخ ت یف اموش موجب حسابیب یآرزو و امل طو مقابل یزدگ ایدن از باشد شت یب آخ ت ادی ه چه که یبطور دارد وجود یازدگیدن و آخ ت یادآور ی انیم هیدوسو

( 205کمتح. )شودیم کمت آخ ت ادی باشد، شت یب یازدگیدن ه چه مقابل در و شودیم گ فته فاصله در( 132کمتح. )ک دیم یمر ف آخ ت یسخت را ایدن ی ی یش و آخ ت ی ی یش را ایدن یسخت نیهمچ

13

یتأثت

را

ور دبا

معایح در ی

تا

یویدن سان

ان از

ظرمن

هج

ن

غهبال

ال

13

نیا» که است دیمف یه گام ایدن نی الموم یام نگاه ح ز بالد ( 234خطبه) «الخ ة ت

. نزدیکی و مداومت بر قرآن5

راه آن در یگم اه و غش که است یاک دهتیهدا و ک دهحتینص ق آن یعل مول م ت از کف ، ونهمچ ییدردها نیت بزرگ یب ا ق آن. است ف د تیهدا موجب ق آن با ی ینشهم دیت دیب. ندارد در ق آن هنش درباره و ک دیم سفارش ق آن با یدوست به حض ت اساس نیب ا. است شفا یگم اه و نفا

نه : »دیف مایم طوریا امتیقشفع شافع أ الل و م

صد ق نه و م

آن له شفع من أ ع ة القیام یوم الق ف و فیه ش

آن به محل من القیامة یوم الق د ادي فإنه علیه ص اد ی ل القیامة یوم م ل إن أ ی حارث ک بتل ح ثه في م

آن ح ثة غی عمله عاقبة و وا الق ون تباعه و ح ثته من فک وه استد و أ م علی ل ک وه و رب م لیع است صح سک نف

أ

وا و م علیه اتهم وا و آرا ک م فیه استغش هوا ک (.214خطبه) «أ

اولئك : »دیف مایم آخ ت به نسبت راغبان و ایدن شگانیزاهدپ درباره البالغهنهج از یف از در حض توم

وا ق آن ... اتخذ که اندگفته یعل یمول کالم یتفس در شاحان یب خ( 204حکمت«. ) شرارا الق

( 2254: ص ،4ج السالم، فیض البالغةنهج ش و ت جمه. )است دورن زنت و شیآرا شرار از م اد آنق مقاصد درک و آموزش حا در وستهیپ آنان: دیگویم ق آن یب ا شرار استراره ش در ثمیم ابن

یظاه مداومت، نیا البته( 192ص ،3ج ثم،یمابن. )است بدن هم اه که نی یز لباس همان د هست د، را شاوام و نموده ا یاح را احکامش و نموده یزندگ قلوبشان در ق آن که است ینحو به بلکه ست،ین

( 122ص ،3ج ،2514 ،یموسو . ) ندیگیم بکار حزونم ق آن، اتیآ تدب با تالوت: ک دیم انیب صورت نیبد را مداومت آداب گ ید یف از در حض ت

نیرالنصب و قیتشو ب دا اتیآ به توجه ق آن، از شیخو یدردها یدارو گ فتن ش،یخو جان ک دن ،یاله اهشگیپ در رفتن سجده و رکوع م اک،یب یاتیآ ب اب در ناله با توأم مواجهه ،یزندگ در آن ک دن

: دارد مر ا یز هیآ لیذ حض ت شیف ما رسدیم نت به( 295خطبه. )جه م آتش از ییرها درخواستؤمن إنما» وا إذا الذین بآیات ا ی ک وا بها ذ جدا خ وا و س هم بحمد سبح م و رب ون ل ه ( 23:جدهس) «یستکب

باشد دوزخ اهل م گ از پس ق آن یقار بسا چه و ستین یکاف ق آن ق الت ص و اساس نیب ا (225خطبه) نمود شهیپ اطاعت ق آن مقابل در دیبا بلکه ،(112حکمت)

چ اکه د؛یاشب آن وانیپ و ق آن بذرافشانان از که ک دیم هیتوص حض ت که است بدانجا تا ق ان تیاهم. گ ددیم قیتصد سخ ش که است یا دهیگو و شده فتهیپذ شفاعتش که است یاک دهشفاعت ق آن

( 214خطبه. ) دیگیم ق ار شیپذ مورد ق آن تیشکا و شفاعت حا ه به

.خوف از خدا6

نیا لیدل حض ت. است گ فته ف ا خوو نیا را وجودش س اس و دارد خوو خدا از خ دم د شخصنصب : »داندیم امتیق از ت س را خوو

دم ... بدنه الخوو أ

مانه الخوو ق

ف از در حض ت( 25خطبه) «ل

11

شپژوه

ها ی

ج البلاغه،نه

ستانزم

1397

شماره ،

59

11

خدا، امن ادی با و هست د ل زان آتش یهاشرله همچون مراد ادی یادآور ی با یب خ که دیف مایم یگ ید عقاب ست از همه هایا. ل زندیم دیب همچون و شده ت بانشانیگ که شودیم انیگ چ انآن چشمانش

(91خطبه. )است ادهد جهت شیخو اعما به دارد، خداوند از که یخوف نیا به توجه با باور مراد انسان است، ذک انیشا

زین ف د زحمت و رنج موجب خوو نیا ویا از. داد خواهد انجام یعمل صورت به را خوو واقع در و: دان دیم گ اه از اجت اب موجب را خدا از ت س ییجا در حض ت( 141ص ،4ج د،یالحدیاب ابن. )شودیموا» م ما الله من فاحذر ک د،یم هیتوص حض ت( 15خطبه) «بترذی لیست خشیة اخشوه و نفسه من حذرک

. اشتد دیام و ظن حسن خداوند به دیبا حا نیع در اما د،یک دیشد را خوو نیا دیبا دیتوانیم ه چه. دباش یم بهشت یدرها از در دو نیا که رجا و خوو به ک دیم ام حض ت اساس نیب ا( 210خطبه)

حق به فتمر آن و هست د علت کی مرلو دو نیا بلکه ست د،ین یگ ید علت هایا از کیچیه البته ر فتم حصو با چ اکه شود؛یم هاانسان در یار یبس لیفضا جادیا موجب رجا و خوو انیم جمع. یترال

و ب ص موجب زین دو نیا تحقق و شودیم جادیا یو در ثواب به دیام و عذاب از خوو خداوند، به نیقی و (154ص ،4ج ثم،یمابن. )شودیم یب دبار

داری. تهجد و شب زنده7

چشمانش به خواب و بوده دارزنده شب مرد خوو از که است آن مرادباور شخص یهانشانه از یکی خاص صحابه از یکی به خطاب گ ید یف از در نی الموم یام حض ت( 43 نامه. )ندارد راه

است( ح س کینزد) یساعت نیا... اندبسته د آخ ت به که اید در انیپارسا حا به خوشا: دیف مایم شب است، ذک انیشا( 25خطبه. )گ ددیم روا آنکه مگ ک د،ینم درخواست و دعا یاب ده آن در که

(540ص ،19ج ،یمجلس. )است امتیق در نور موجب زین یدار زنده

. آمادگی برای آخرت8

به سف ات ک د ایمه را طیش ا تا است تالش در باشد، داشته شیپ در مهم یمساف ت یشخص ه اگ گاه اشیزندگ طو در سف نیت مهم از که یکس حا . شود انجام یخوب و اشدب داشته آخ ت یر ی یآ

من : » ک د بکس را سف نیا یب ا لزم یآمادگ تا است تالش در باشد، داشته یکاف التفات آن به نسبترد تذک ست،ین سف مطلق جا،یا در سف از م اد نیمفس یار یبس م ت از( 120حکمت) «استرد السف ب نیهمچ ( 21ص ،21ج ،2514،یشوشت / 433ص ،3ج ثم،یمابن. )است آخ ت سف م اد بلکه

م : » اندداده دستور سف نیا یب ا یآمادگ ب ص احت ،بهیگ ید ف از در حض ت الجتهاد و بالجد فرلیک ب و ه

د و السترداد و الته زین نیمتق صفات از یکی کهیا ب برالوه( 150خطبه) «الزاد م ز في التزو

م گ، یکینزد از است عبارت م گ یب ا یآمادگ لیدل از لیدل سه( 11نامه. )است آخ ت یب ا تالش به که یف د اساس نیهم ب ( 150خطبه. )م گ از ی یجلوگ امکان عدم نیهمچ و م گ بودن ناگهان

13

یتأثت

را

ور دبا

معایح در ی

تا

یویدن سان

ان از

ظرمن

هج

ن

غهبال

ال

13

گاهم گ م تبه نحو هب دارد ایدن در که یف صت از رسدیم ف ا م گش زود ای ید که داندیم و دهیرس یآ: » ک دیم مط را پ سش نیا حض ت ویا از( 221خطبه. )ک دیم صالح عمل و ک ده استفاده احسن

ب فمن ق ب من و عاملها من الج ة إلی أ

ق (11نامه) «عاملها من ال ار إلی أ

. گریه9

م غض رجا بقي و : » است هیگ و اشک ،یمرادباور آثار از گ ید یکی بصاره و الم جع ذک أ

را أ

م وعه م .شودیم دگانید شدن انیگ موجب زیرستاخ از خوو ساننیبد( 51خطبه) «المحش خوو د یاله عشق ؛(91خطبه) خدا از خوو: شم دیم ب را هیگ خاستگاه چ د یگ ید یف ازها در حض ت

اب زین را هیگ خاستگاه سه نیا توانیم است، ذک انیشا(. 214خطبه) گ اهان ب هیگ ؛(31خطبه) یاله عشق ویا از و دیآیم لینا الله لقا به امتیق روز در مومن ییسو از. دانست م تبط یمرادباور

که شودینم موجب یترال حق به او عشق نیا اما. شودیم او هیگ موجب دارد خداوند به که یدالوصفیزا از و ودهنم ذلت احساس او مقابل در یاله عتمت ش اخت با یآدم. باشد نداشته خوو خداوند به نسبت چگونه که شودیم انیگ زین امتیق در اعما سخت محاسبه از یآدم گ ید یسو از. ک دیم هیگ خوو

لرب و لهو مانع را م گ ادی گ ید یف از در حض ت. شود رها آخ ت دردناک و سوزناک عذاب از تواندیمي الله و . »داندیم ي إن (24خطبه) «الموت ذک اللرب من لیم ر

. خاموشی و سکوت11

: هست د سکوت اهل لیدل نیا به که است امتیق از ت س زاهدان یهامشخصه از یکیرا و رجا بقي و »

م أ وعه م م المحش خوو د وع خالف و ناد ش ید بین فه وم ساکت و مقم «مکر

که ار آنچه ت ها نه د،یف مایم و ک دیم سفارش زبان از مواظبت ب گ ید یف از در حض ت( 51خطبه) جوار و اعضا همه ب خداوند چ اکه م؛یینگو سخن م،یدانیم ه چه درباره بلکه م،یندار آن از یش اخت یابابن( 521حکمت. )آوردیم بهانه و لیدل شخص ب آنها با امتیق روز و اندک ده واجب را یاحکام یدوم و ییگودروغ یاول که ک دیم انیب طوریا را ک دیم هیتوص حض ت که یام دو نیا از م اد دیالحد

(515: ص ،29ج الحدید، أبي لبن البالغة نهج ش . )یندار نیقی که یام دربباره سخن

. فروبردن خشم11

همه بالکل و) دست و زبان ب دیبا خشم یب اف وختگ ه گام ک دیم هیتوص اشت مالک به حض تنفك حمیة املك :»است مراد ادی در ام نیا راهکار. بود مسلط( جوار و اعضا

ك سورة و أ سطوة و حد

ل من احت س و لسانك غ ب و یدك خی و البادرة بکف ذلك ک ن حتی السطوة ته ك یسک تملك ف غضب

م لن و الختیار کث حتی نفسك من ذلك تحک ومك ت م ك إلی المراد بذک ه (35نامه) «رب

16

شپژوه

ها ی

ج البلاغه،نه

ستانزم

1397

شماره ،

59

16

. توبه12

عباد ن ال. »ک دیم توبه و شم ده متیغ را ف صت نیا دارد، توبه ف صت ایدن در مرادباور انسانهمل الخ ا و الله و و م سل ال رشاد فی ة في م جساد راحة و ال

و ة البقی مهل و الحتشاد باحة و ال

ف ن بل الحوبة انفسا و التوبة إنتار و المشیة أ

و و ال وع و المضیق و الض ك ق ه بل و الز

ق

وم ق الغالب د

تت قتدر الرزیز إخذة و الم آن یب خ که 25 خطبه یانیپا یف ازها نیا از پس یرض دیس( 25خطبه) «الم .دیگو یم سخن نیحاض یهااضط اب و هاهیگ از اند،دهینام غ ا خطبه را

. عمل صالح13

انیپا در و ک دیم هیتوص ورع و صب و کارها در استقامت و صالح عمل اتمام و انجام به حض ت م الرمل الرمل : »است کار در یتینها و انیپا که ک دیم نشان خاط هایة ث هایة ال قامة الست و ال

م الستقامة م إن الورع الورع و الصب الصب ث وا نهایة لک م إلی فانته علم ص و به( 214خطبه) «نهایتک گاه و مراد به فع و : »شودینم یبهشت شخص جه م و بهشت از یآ م ر عن وافص ف ال ار و الج ة علم له

م الج ة وهه ج وا و و بل ق

عمالهم ال ار إلی أ

که است یعلم بلکه ص و علم نه مهم ویا از( 244خطبه) «به

گاه اساس نیهم ب . باشد علم آن یراستا در که یعمل باشد؛ عمل آن هم اه رفتن موجب م گ از یآ( 52حکمت) «الخی ات إلی[ في] سارع الموت ارتقب من : »شودیم یخ یکارها انجام یسو به شخص

نموده یروز یو به خداوند آنچه به ق اعت از است عبارت ک د،یم انیب حض ت که صالح اعما از یکیوبی: » است ع و للحساب عمل و المراد ذک لمن ط

(44حکمت) «الله عن رضي و بالکفاو ق

ها . اجتناب از زشتی14

م اکیب جه م به به رفتن از و بهشت به دنیرس مشتا که یکس نی الموم یام حض ت م ت از. ک دیم اجت اب ح ام یکارها انجام از و ک دیم یدور ینفسان یهاخواهش و هاشهوت از است،

(52حکمت)

آثار اجتماعی ب( و ادهد ق ار یتهث تحت را جامره آثار نیا. است یاجتماع آثار حوزه در مراد به اعتقاد آثار از یادسته

.شودیم جامره سرادت موجب

.پرهیز از ظلم و ستم1

ن الله و : » ک د اجت اب گ انید به ستم و ظلم از ف د که شودیم موجب مراد به اعتقادب ل

علی یت أ

سهدا السردان حسك و م ج أ

غال في أ

صفدا ال حب م

ن من إلي أ

لقی أ

وله و الله أ الما ظ القیامة یوم رس

اریبس امتیق روز در امب یپ و خداوند با ستمکار مالقات خطبه نیا در( 114خطبه) «الرباد لبرض

10

یتأثت

را

ور دبا

معایح در ی

تا

یویدن سان

ان از

ظرمن

هج

ن

غهبال

ال

10

. اندبازداشته ستم و ظلم از را م دم و انیاط اف زین یگ ید یف ازها در حض ت. است شده شم ده مذموم بودن یانف و ایدن یدار یناپا ب ستم و ظلم یهودگیب دادن نشان یراستا در شانیا( 291خطبه ؛52نامه)

ظلم کیف : »ک دیم اشاره انسان جسمحدا أ

س ع ل فس أ ها البلی إلی ی ول ف

و و ق ها ث یال في یط ول ل «ح

و( 112حکمت. )ک دیم یمر ف ب دگان به ظلم را امتیق زادتوشه نیبدت گ ید یف از در( 114خطبه). دان دیم ایدن یر ی متلوم ب ظالم ظلم روز از دت یشد را امتیق روز یر ی ظالم از متلوم انتقام روز

. دمانینم مجازات بدون که است ییهاظلم س خ از ب دگان ب ظلم است، ذک انیشا( 142حکمت) آخ ت رد عقابش و یبازپ س اما دهد، مهلت ایدن نیا در یروز چ د ستمگ به خداوند بسا چه( 214خطبه)

(91خطبه. )است یحتم

. پرهیز ار غصب2

از یزیچ گ فتن یمر ا به لغت در غصب. است غصب از اجت اب مراد، به باور یاجتماع آثار گ ید از ،است ستم و ظلم قیمصاد از یکی واقع در غصب البته( 514ص ،4ج ،ید یف اه. )است قه و ظلم یرو

مالقات نی الموم یام حض ت. است شده آورده یمستقل ع وان لیذ جایا در تشیاهم لیدل به اما یف از در حض ت( 114خطبه. )شم دیم حیقب اریبس را امتیق روز در امب یپ و خداوند با غاصب

علی هن ر الدار في الغصیب [ الغصب ] الحج : » ک دیم انیب طوریا را یزندگ در غصب یتهث گ ید در یبح ان شار . است آن ی انیو گ وگان خانه، یب ا در یغصب س جایا در( 140حکمت) «خ ابها

دارد تمگ س شخص یب ا یستمکار که است یامد یپ ه از هیک ا مطلب نیا است، مرتقد تیروا نیا لیذ یهول اک آثار یدارا غصب اتیروا در( 423ص ،3ج ثم،یمابن. )است ظلم یب ا ی انیو از هیک ا زین و

یپوشچشم مومن، ما غاصب شخص به خدا یتوجهیب و یگ دانیرو: از عبارت د آنها از یب خ که است 2404،یکاشان ضیف) عذاب یب اب هفت ،(115ص ،2404ه،یبابوابن) غاصب یهایکین ب خداوند

(.241ص ،200ج ،یمجلس) بهشت یبو ح مت ،(2014 ،ص22ج

. پرهیز از رشوه3

و شوهر مذمت ب همواره اتیآ و اتیروا در و نبوده اسالم نییآ دییته مورد یطیش ا چیه تحت رشوه ده ده شوهر و ندهیگ رشوه یزشت. است مراد به باور رهاورد رشوه از زیپ ه. است شده دیتهک آن بد عواقب

ما ردیدا به کسی ه گام شب: » شودیم مشخص ف موده انیب البالغهنهج در حض ت که یاواقره در را آن اگوی که شدم مت ف آن از چ ان بود ظ و آن در مرجونی داشت، حلوا از پ پوشیده س ظ فی و آمد

این هک صدقه؟ یا زکات یا است؟ هدیه: گفتم او به! ک دند مخلوط آن ک ده قی یا سمی، مار دهان آب با زنان: مگفت. است هدیه بلکه صدقه، نه است زکات نه نه،: گفت. است ح ام پیامب بیت اهل ما ب دو

یا شدی؟ زده جن یا شده آشفته عقلت یا بف یبی؟ م ا که شدی وارد دین راه از آیا بگ ی د، تو ب م ده بچه حیقب لغزش نیهمچ و عقل یلیترط و غفلت خواب با رشوه به اقدام(. 114خطبه) «گویی؟می هذیان

11

شپژوه

ها ی

ج البلاغه،نه

ستانزم

1397

شماره ،

59

11

و ایدن بودن ذرزودگ به اعتقاد هیسا در زین رشوه از زیپ ه. ب د پ اه خدا به دیبا باره نیا در که شودیم یعمل (114خطبه.رک. )دارد امکان یو یدن یهانرمت

پرهیز از خیانت و فریبکاری. 4

من یغدر ما و : » دیف مایم یعل حض ت. است انتیخ از اجت اب ،یمرادباور آثار از گ ید یکی درغ زین مانیپ ت ک و عهد نقض به و است ک دن ت ک یمر ا به غدر واژه( 42خطبه) «الم جع کیف علم

نشانه را شکنمانیپ و ن ین و مک که یب خ مقابل در حض ت( 125ص فارس،ابن. )شودیم گفته( 100خطبه. )تاس دوزخ مستحق که دانسته کف و گ اه را یشک مانیپ و گ فته موضع دان د،یم استیک

مت صد د،کینم ابا یترال حق با مخالفت از که یف د اما. داندیم ن ین مک و مانع را یاله ینه حض ت فارشس که شده ینه بدانجا تا یبکار یف ی ید متون ب اساس( 42خطبه. رک) . ن ین یب ا است یف صت دیبا که همچ ان البته( 122ص ،11ج ،یمجلس. )نشود عمل عهد خالو زین کفار به نسبت یحت شده

(100خطبه. )بود غافل دینبا زین بکارانیف ن ین مقابل در شود، اجت اب یبکار یف از

.پرهیز از امتیازدهی5

یباز یپارت به م دم نیب در که است یاجتماع مفاسد جمله از و زشت یهادهیپد از یکی یازدهیامت اختصاص یب ا لیعق ب ادرش درخواست یماج ا از 114 خطبه در حض ت. است مشهور «پ ب د» و

یگ س گ تشد از کودکانش و بود یفق شدت به که لیعق. دیگویم سخن الما تیب از یشت یب سهم. ک دیم ارتک را درخواستش م تبه نیچ د حض ت از بود، ک ده ییتغ شانیرو و رن و دهیژول شانیموها

آن ارتح با تا ب د لیعق بدن کینزد بود، شده گداخته اتش در که را یآه ل،یعق ت به یب ا حض ت :دیف مایم لیعق به خطاب ادامه در حض ت. شد لیعق ناله موجب گداخته آهن ح ارت و دیبگ عب ت

عقیل یا»حماها حدیدة من تئن أ

ها أ ني و للربه إنسان ها سج ها نار إلی تج لغضبه جبار

ذی من تئن أ

و ال

لن ل ار یاله عذاب دیشد ح ارت ،یو یدن فیخف ح ارت نیا با حض ت جایا در( 114خطبه) «لتی من أ

.تاس شده یمر ف ندادن ازیامت موجب جه م آتش و امتیق از ت س ساننیبد. ک دیم لیعق ادآوری

.اصالح فرهنگی6

یس ال ص یسو به زین جامره تا است تالش در بلکه ست،ین خودش فک به ت ها مرادباور انسان امتیق دای با که دارند اشاره یاعده به یف از در حض ت. است ی ید یهاآموزه جیت و با آنها تالش. ک د

از غیتبل ،یام حض ت لسان در( 51خطبه. )پ دازندیم خداوند یسو به غیتبل و دعوت کار به مخلصانه شانییناتوا اندازه به دیبا ب دگان. است گذاشته ب دگان عهده ب خداوند که است یواجب حقو جمله

فک به دینبا ص فا البته( 124خطبه. )نک د غیدر آنان حتینص از و نموده ی خواهیخ گ انید به نسبتغ. ک د اصال را خود دیبا آن از شیپ بلکه بود، گ انید حتینص بدون داز انیت همچون عمل یب مبل

19

یتأثت

را

ور دبا

معایح در ی

تا

یویدن سان

ان از

ظرمن

هج

ن

غهبال

ال

19

(551حکمت. )است کمان

.انفاق7

و اشتهد یاقتصاد توازن در یمهم نقش انفا . است انفا اسالم، یاخالق و یارزش یمبان از یکی اعتقاد رهاورد را انفا نی الموم یام حض ت. دارد ییبسزا نقش جامره یاقتصاد تیوضر بهبود درهل من وجدت إذا و : » دیف مایم بارهنیا در حسن امام به یانامه در حض ت. داندیم مراد به

أ

ة وافیك القیامة یوم إلی زادك لك یحمل من الفاق ل و فاغت مه إلیه تحتاج حیث غدا به فی کث و إیاه ه حم

أ

نت و تزویده من ادر أ

ه فلرلك علیه ق ب ه فال تطل ف ستادن ع وان به انفا جایا در( 52نامه) «تجد

بی غت قیط دو به را ک دن احسان و دادن صدقه حض ت. است شده یمر ف زیرستاخ یب ا یازادتوشه ازین گامه به آنجا و کشدیم دوش به را آن امتیق روز تا یفق که است یاتوشه صدقه. او : است ک ده

. است هآمد یاسترار بطور توشه حامل صفت صدقه ندهیگ یب ویا از. دهدیم بازپس یو به دیشد آن یتت گدس روز در تا یاز ینیب حا در ده دهصدقه ط و از است یوام قتیحق در یفق به صدقه. دوم

ق آن اتیآ یب خ به اشاره ضمن انفا به هیتوص جهت حض ت( 42ص ،3ج ثم،یمابن. ) دیگ بازپس را با تگانف ش دارید و امب انیپ با ی ینشهم و خدا با یگیهمسا را اف اد نیا عاقبت ،(22:دیحد/ 1:محمد)

وا: » داندیم آنها م فبادر عمالک وا به ون له بهم رافق داره في الله جی ان مع تک س م و ر زاره

ک م و ماللکته أ

أ

م سماعه ن أ

بدا نار حسیس تسمع أ

م صان و أ جساده

ن أ

وب تلقی أ غ (225خطبه) «نصبا و ا ل

بخیل دم از شگفتم در: »شده گفته طوریا آن مذمت در البالغهنهج در که است بخل انفا ، مقابل در پس. دهدیم دست از جویدمی که را توانگ ی و شتابدیم است، گ یزان آن از که ت گدستی و بفق از که( 214حکمت) .«رس دمی حسابش به توانگ ان مان د آخ ت در و نمایدمی زندگی ت گدستان مان د دنیا در . دهدیم کف از را آخ ت و ایدن ساننیبد

.هدایت دیگران8

یتدب یب ا اف اد نیبهت کامل یهاانسا ع وان به اطهار المه همه و یعل نی الموم یام دیت دیب م دم هب خطاب حض ت انیم نیا در. هست د نیبهت آن مطابق عمل و یمرادباور در المه. هست د جامره ست،ا یاله ام عیمط خودش که یکس از دیبا فت ه همچون یمواقر در که ک دیم نشان خاط بص ه

نیچ البته د، نیگیم ق ار بهشت یمس در م دم است، مرادباور که یحاکم نیچ از ی و یپ با. نمود ی و یپن ذلك ع د استطاع فمن : »باشدیم یتلخ و یسخت با هم اه بسا چه ی یمس

عز الله لیع نفسه یرتقل أ

وني فإن فلیفرل جل و م طرت ي أ م فإن ک و دیدة ش مشقة ذا کان إن و الج ة سبیل علی الله شا إن حامل

ة یسم که یحال در است، شده دهیچیپ هایسخت با بهشت راه حض ت، م ت از( 234خطبه) «م ی ة مذاق

(214خطبه. )است شهوات با هم اه جه م

27

شپژوه

ها ی

ج البلاغه،نه

ستانزم

1397

شماره ،

59

27

گیرینتیجه

یکی وانع به البالغهنهج. دارد انسان یو یدن اتیح در یاک دهنییتر و یمهم نقش مراد به اعتقاد البالغهنهج در یمرادباور یف د آثار جمله از. است ک ده اشاره آثار نیا از یب خ به اسالم نید مهم متون از ب مداومت ا؛یدن به یدلبستگ عدم ش؛یاین خدا؛ ادی گ اهان؛ شدن لیزا: نمود اشاره موارد نیا به توانیم

.هایزشت از اجت اب صالح؛ عمل توبه؛ ق آن؛ در هات نه مرادباور ف د باور واقع در. باشدیم زین یاجتماع آثار یدارا ،یف د آثار ب عالوه یباور مراد. دارد یکمبار یاث ها زین اجتماع و خانواده ساحت در یر ی خودش از ونیب در بلکه اش،یشخص یزندگ ؛یازدهیامت از زیپ ه رشوه؛ از زهیپ غصب؛ از اجت اب ستم؛ و ظلم از زیپ ه: از عبارت د آثار نیا از یب خ

. گ انید تیهدا انفا ؛. دارد یمبارک آثار جامره اف اد و ف د سرادت در یزندگ در ک دن یساز هینهاد و آثار نیا به تیع ا و توجه

اظ ن را خداوند چ اکه است؛ شیخو گفتار و ک دار ش،یب م اقب اشروزم ه اتیح طو در مرادباور ف دگاه زیچ همه باطن و ظاه از که یخداوند داند؛یم خود سک ات و ح کات همه یزیچ چیه و داشته یآ

زین یگ ید یس ا بلکه ست،ین راه انیپا ایدن نیا که داندیم ف د نیهمچ . نمود پ هان او از توانینم را ستیز در او غم و هم تمام ویا از. باشد پاسخگو دیبا خود یکارها همه مقابل در شخص که هست

.دارد یپ در را یعقب سرادت که است یاموم انه

21

یتأثت

را

ور دبا

معایح در ی

تا

یویدن سان

ان از

ظرمن

هج

ن

غهبال

ال

21

منابع

میک ق آن اهیم؛اب ابوالفضررل محمد: مصررحح ؛البالغهنهج شرر الله؛ هبه بن عبدالحمید الحدید، أبي ابن .2 . 2404 ،ال جفي الم عشي اللهآیة مکتبة: قم ،2ج . 2404 ،اسالمی تبلیغات دفت : قم ؛اللغة مقائيس معجم احمد؛ الحسین ابو فارس، ابن .1 . 2404 ؛ ال ضي الش یف دار: قم ،1ج ؛األعمال عقاب و األعمال ثواب؛ علی بن محمد بابویه،ابن .5 .ش2541 الکتاب، نش دفت ،1ج ؛البالغهنهج ش ؛یبح ان ثمیم بن یعل ثم،یمابن .4 . 2424 ،هج ت: قم ؛ صالح صبحي؛ مصحح ؛البالغة نهج حسین؛ بن محمد ال ضی، ش یف .3 ،تصررحیح؛ موسررسررة نهج البالغه 2ج ؛البالغهنهج شرر یف الصررباغه بهج ؛یمحمدتق ،یشرروشررت .4 .ش2514 ،ی کبیام: ه انط . 2420،هج ت: قم ،1ج ؛العين احمد؛ بن خلیل ف اهیدی، .1 نش و چاپ مؤسرسه: ته ان ،3ج ؛البالغة نهج شر و ت جمه ؛نقی علی اصرفهانی، السرالم فیض .2

.ش 2519 ،السالم فیض المؤم ین أمی ماممکتبة ال: اصفهان ،2ج ؛الوافي م تضی؛ شاه بن محسن محمد کاشرانی، فیض .9

. ، 2404 علی . 2404 الوفا ، موسسه: وتیب 200و 19ج ؛بحاراالنوار محمدباق ؛ ،یمجلس .20 المحجة دار -الک م ال سررو دار: وتیب ،2ج ؛البالغهنهج شرر ؛علی عباس دیسرر ،یموسررو .22 . 2422 ضا ،یالب

22