MER ASIM AKSOY

ATASZLER VE DEYMLER SZL

1

ATA SZLER SZL

NDEKLER

SUNU

BRNC BLM

GR

1- ATASZLER

A- Biim zellikleri

B- Kavram zellikleri

C- Tamamlayc Bilgiler

- Tanm

2- DEYMLER

A- Biim zellikleri

B- Kavram zellikleri

C- Tamamlayc Bilgiler

- Tanm

3- KALIPLAMI BAKA SZLER

4- ELETRMELER

KNC BLM

ATASZLER SZL

ULAMA

YEDNC BASKI N

1965'te kan Ataszleri ve Deyimler adl kitabmza yurdumuzun her yerinde kullanlan szleri alm, blgelere zg olanlar almamtk. 1989 tarihine dein yaplan be baskda bu tutum deimedi. 1991'deki altnc baskda kimi blge szlerine de yer vermi, bunlan ulama bal altnda kitabn sonuna eklemitik. Yedinci baskya genel ve yerel birka yz sz daha ekleme gereini duyunca, bunlar ve nceki ulamalar asl metne katma zorunluluu kendini gsterdi. Bylece ilk baskda 5700 olan sz says imdi 8977'ye ulat.

Yeni basklarda yerel szlere de yer vermemizin nedeni, bunlarn -toplumsal gelimelerle birlikte- genellik kazanmakta ya da kazanabilir nitelikte olmalardr.

Radyo, televizyon, gazete, dergi, telefon, okul, tren, otobs, uak gibi eitim ve ulam aralarnn oalmas, blgeler arasndaki ayrlklar gittike azaltmaktadr: Nitekim 50-60 yl nce yaz dilimizde grlmeyen birok blge szckleri imdi yayn aralarmzda ve toplumun dilinde kullanlmaktadr. Bunun gibi, birtakm yerel ataszleri ve deyimler de blgelerinin snrn aarak genellemektedir.

u da var ki bir sze kesin olarak genel ya da yerel demek kolay deildir. nk bu niteleme, bilgi ve grg dzeylerine gre kiiden kiiye deiir: Bir kiinin genel nitelikte grd sz, baka bir kii bu nitelikte grmeyebilir; iitmemi de olabilir. Kitabmzn sz saysn oaltmamza ve kullan alanlarnn snrn biraz geniletmemize bu durum yol amtr.

Burada bir konuya daha deinmek istiyoruz: Genel ve yerel szler arasndaki snrn kesin olarak izilememesi durumu, kimi szlerin atasz ve deyim saylip saylmamas konusunda da vardr. Bu nedenle kitabmza aldmz szler dnda da ataszleri ve deyimler bulunduu grnde olanlar bulunabilir. Ancak biz, bu szler iin belirttiimiz ller iinde olmayanlara kitabmzda yer vermeyi doru bulmadk.

Bununla birlikte, lmze uyduu halde dikkatimizden kat iin kitaba girmemi olan szler de bulunacaktr. Bu gibi eksikliklerin zamanla ve yeni incelemeler ve aratrmalarla tamamlanaca kukusuzdur.

Yeni basky bu aklamalar ve dnceler iinde sunuyoruz.

1993 mer Asm AKSOY

BRNC BLM

NCELEME ELETRME

GR

1- ATASZLER

2- DEYMLER

3- KALIPLAMI BAKA SZLER

4- ELETRLER

GR

Her dilde ataszleri ve deyimler vardr. Toplumbilim, ruhbilim, eitbilim, ekonomi, felsefe, tarih, ahlak, folklor... gibi birok konular ilgilendiren ve birok ynlerden inceleme konusu edilmeye deer olan bu ulusal varlklar, deyi gzellii, anlatm gc, kavram zenginlii bakmndan pek nemli dil yaplardr.

Bizdeki eskiden sav, mesel, tabir diye anlm olan ve eski, yeni konuma dillerinde manzum, mensur yazlar arasnda kullanlm ve kullanlmakta bulunan ataszleriyle deyimler, birok kimselerce derlenmi ve kitap olarak yaymlanm ise de ne gibi zellikleri bulunan sze atasz, ne gibi zellikleri bulunan sze deyim denilmek gerektii ciddi olarak incelenmemitir. Bata inasi'nin Durub-i Emsal-i Osmaniyye'si olmak zere btn derlemeler, ataszleri ad altnda verilen deyimlerle, deyim ad altnda verilen ataszleriyle ya da ne atalarsz, ne deyim olan birtakm laflarla doludur. Bu karklk srp gitmektedir. Her iki sz eidinin

ortak nitelii olan zl, kalplam, hoa giden bir anlatm arac olmak, bu szleri birbirine kartrmann balca nedenidir. Biz bu incelememizde birletirici nitelikleri de ayrc nitelikleri de gstermeye alacaz ve bu konu ile ilgili eserlerde grdmz yanlmalar belirttik.

Ataszlerinin ve deyimlerin ana niteliklerini izmek o kadar g bir ey deildir. Ama kimi zaman -gkkuann yan yana bulunan iki rengi arasnda olduu gibi- ataszleriyle deyimler ve bunlarla baya szler arasnda kesin bir snr bulunmadndan, bir szn nitelii ikircimli bir konu olur.

Bununla birlikte sar, yeil, mavi nasl ayr ayr renkler olarak varsa ataszleri, deyimler, baya szler de ylece, nitelikleri ayr sz eitleri olarak vardr.

ncelememize balamadan nce iki sz eidinin adlar zerinde biraz duralm:

Divan Lugat-it Trk'te ataszleri, Arapa mesel, Trke sav szckleriyle anlmtr.

Divan edebiyatnda ve Osmanlcada bu kavram iin mesel de, darbmesel de geer. Darbmesel, aslnda mesel getirmek, duruma uyan yaygn bir sz ya da bir atasz sylemek demektir; ama atalarsz anlamna kullanlmtr. Nitekim Nabi:

Szde darblmesel iradna sz yok amma,

Sz odur aleme senden kala bir darbmesel.

demitir.

Mesel'in oulu emsal, darbmesel'in oulu durub-i emsal'dir. Bu szler yerlerini yetmi seksen yldan beri Trkelerine brakmaya balamlardr. Bugn tekil olarak atalarsz ve atasz, oul olarak da ataszleri diyoruz.

Otuz yl ncesine kadar deyime de, terime de tabir ve stlah deniliyordu.

Eskiden hem ataszlerinin hem birtakm deyimlerin baka bir ad da mehur szler idi.

Yeniler gibi eskiler de darbmesel, mehur sz, tabir, stlah szcklerinin zelliklerini belirtmemiler, bunlar arasndaki farklar gstermemilerdir.

ATASZLER

Bizim, gelenekle yerlemi bir atalarsz almaymz vardr. Bu anlaya gre ataszleri, ulusal varlklardr. Tanr ve peygamber szleri gibi ruha ileyen bir etki tarlar. nandrc ve kutsaldrlar. Nitekim eski bir atasz yle der: Atalar sz Kur'ana girmez, yannca yelir (Birlikte koup gider; ondan geri kalmaz). Ataszleri, geni halk ynlarnn yzyllar boyunca geirdikleri denemelerden ve bunlara dayanan dncelerden domulardr. Ulusun ortak dnce, kan ve tutumunu belirtir, bize yol gsterirler. Bir ataszyle belgelendirilen tutumun doruluu herkese kabul edilir. Anlamazlklarda bir atasz en byk yargcdr. te bu ataszleri, biim bakmndan da, kavram bakmndan da birtakm zellikler tarlar. O zellikleri birer birer gzden geirelim:

A- BM ZELLKLER

1- Ataszleri kalplam (klie durumuna gelmi) szlerdir: Her atasz,

belli bir kalp iinde, belli szcklerle sylenmi olan donmu bir biimdir. Szckler deitirilip yerlerine -ayn anlamda da olsa- baka szckler konulamayaca gibi szdiziminin biimi de bozulamaz. Byle deitirmeler yaplsa ortaya kan sz, -anlam deimese dahi- atalarsz diye anlmaz.

rnein:

Derdini saklayan derman bulamaz.

szndeki derman yerine ila denilemez.

alma elin kapsn, alarlar kapn.

sz de, szcklerin sras deitirilerek:

Elin kapsn alma, kapn alarlar

biiminde sylenemez.

2- Ataszleri ksa ve zldr. Az szckle ok ey anlatr:

Dikensiz gl omaz.

Alet iler, el vnr

Tama su ile deirmen dnmez ... gibi.

3- Ataszlerinin ou bir, iki cmledir. Daha uzun olanlar azdr:

Vakit nakittir.

Balk batan kokar.

Yerin kula var.

Ak ake kara gn iindir.

Deveci ile konuan kapsn byk aar.

Grnen ky klavuz istemez.

Son pimanlk fayda etmez.

Zaman sana uymazsa sen zamana uy.

Yoldan kal, yoldatan kalma.

Dost ile ye i, alveri etme.

Ne yavuz ol asl, ne yava ol basl.

Anasna bak kzn al, kenarna bak bezini al ... gibi.

Bu rneklerde grld gibi, tmcelerde en ok geni zaman kipi, kimi vakit (t olan ataszlerinde) emir kipi kullanlmtr. Baka kiplerle kurulmu ataszleri daha azdr. Bunlarda da fiili sylenmemi olanlarda da, ya geni zaman ya emir anlam gizlidir:

Yalancnn evi yanm, kimse inanmam.

Ana kzna taht kurmu, baht kurmam.

Ne oldum dememeli, ne olacam demeli.

Bana dokunmayan ylan bin yaasn.

Anlayama sivrisinek saz, anlamayana davul zurna az.

nsan sylee sylee, hayvan koklaa koklaa.

Deve bir akeye, deve bin akeye.

Evvel taam, sonra kelam ... gibi.

B- KAVRAM ZELLKLER

Her atasz bir genel kural, bir dstur niteliindedir. Bu kural ve dsturlar balca aadaki kavram blkleri iinde bulunur. Baka bir deyile ataszleri, kavram bakmndan birka eittir:

1- Sosyal olaylarn nasl olageldiklerini -uzun bir gzlem ve deneme sonucu olarak- yanszca bildiren ataszleri vardr:

Komunun tavuu komuya kaz grnr.

Minareyi alan klfn hazrlar.

Araba krlnca yol gsteren ok olur.

Stten az yanan yourdu fleyerek ier... gibi.

2- Doa olaylarnn nasl olageldiklerini -uzun bir gzlem sonucu olarak- belirten ataszleri vardr:

Mart kapdan baktrr, kazma krek yaktrr.

Kork aprilin beinden, kz ayrr einden.

Zemheride kar yamadan kan yamas iyi.

Mart yaar nisan vnr, nisan yaar insan vnr ... gibi.

3- Toplumsal olaylarn nasl olageldiklerini uzun bir gzlem ve deneme sonucu olarak bildirirken bundan ders almamz (aka sylemeyip dolaysyla) hatrlatan ataszleri vardr:

Alamayan ocua meme vermezler.

fke ile kalkan ziyan ile oturur.

Mahkeme kadya mlk deil.

Sona kalan dona kalr. ... gibi.

Bu szlerin altnda istemelisin ki elde edesin, insan kendisini fkeye kaptrmamal... dersleri bulunmaktadr.

4- Denemelere ya da manta dayanarak dorudan doruya ahlak dersi ve t veren ataszleri vardr:

irkefe ta atma, stne srar.

Ayam yorganna gre uzat.

Bugnk iini yarna brakma.

Yoldan kal, yoldatan kalma ... gibi.

5- Birtakm gerekler, felsefeler, bilgece dnceler bildirerek (dolaysyla) yol gsteren ataszleri vardr:

Bal bal demekle az tatl olmaz.

Can bostanda bitmez.

Korkunun ecele faydas yoktur.

Tama su ile deirmen dnmez ... gibi.

6- Tre ve gelenekleri bildiren ataszleri vardr:

Dost baa bakar, dman ayaa.

Bir fincan kahvenin krk yl hatr var.

Kzn dvmeyen dizini dver.

Kz beikte, eyiz sandkta ... gibi.

7- Kimi inanlar bildiren ataszleri vardr:

Krk ylda bir let olur, eceli gelen lr.

Anann baht kzna.

Akacak kan damarda durmaz.

Baykuun ksmeti ayana gelir... gibi.

C- TAMAMLAYICI BLGLER

BRKA BM BULUNAN ATASZLER:

Ataszlerinin donmu birer kalp olduunu sylemitik. (Bkz. 1, A, 1). Kimi ataszlerinin birka kalb bulunduunu da belirtmek gerekir. Bu kalplardan her biri ayr ayr atalarsz olarak tanndndan deiiklikler donmu olma kuralna aykr saylamaz. rnein:

Denize den ylana sarlr.

sznn:

Denize den yosuna sarlr.

biimi de vardr. Ama denize den bala (ya da samana) sarlr gibi bir biimi yoktur.

Ayan yorganna gre uzat.

sz ise, szcklerin sras deimi olarak:

Yorganna gre ayan uzat.

biiminde de sylenir. Bu ikiden baka biimde sylenmez.

BLGELERDE DEK BMLER:

Kimi ataszleri, ayr ayr blgelerde deiik biimler alm olabilir. Bu da yukardaki kuraln bozulmu olmas demek deildir. Bu gibi ataszlerinin o blgelerde kalplam zel biimi var demektir. rnein:

Keskin sirke kabna zarardr.

A tavuk kendini buday ambarnda sanr.

szleri kimi blgelerde:

Keskin sirke kpne zarar.

A tavuk dnde (ryasnda) dar grr

biimlerindedir.

ZEL BR AMALA UZATMAK:

Ksa ve zl olmak, ataszlerinin zelliklerinden olmakla birlikte (Bkz. 1, A, 2) kimi ataszleri -baka bir zellii salamak iin- kavram anlatmaya yetenden artk szck ile sylenmi de olabilir:

El elden stndr.

sz, dnceyi anlatmaya yeterken, buna:

ara varncaya kadar.

parasnn eklenmesiyle ikinci biimde de kullanlan atasz gibi.

Baka bir rnek: En ksa anlatm kln:

Aypsz yar olmaz.

kalb iinde bulunan szn atasz kimliini alm biimi, daha uzun olarak:

Aypsz yar isteyen yarsz kalr.

Sz uzamtr, ama o ksa anlatml kuru mantn inandrcln, etkinlik ve gzelliini de uzatma eleri salamtr.

GENEL KURAL GB OLANLAR:

Btn ataszlerinin birer genel kural niteliinde olduunu yazmtk. (Bkz. 1, B). Baz ataszleri genel kural gibi sylenmi olduu halde gerekten genel kural deildir. rnein:

Kr lr, badem gzl olur; kel lr, srma sal olur.

Gelen gidene rahmet okutur.

szlerinin genel kural olduklar sylenemez. Bu gibi szlerde sk sk rastlanan durumlarn genelletirilmi olduu grlmektedir.

Genelliine dncemizle snr izdiimiz, her vakit deil zaman zaman byle olduunu kabul ettiimiz ataszlerinden kimisinin eski

biiminde bu genelliin hangi koula bal bulunduu sz iinde belirtilmitir. Nitekim bugn:

Suyu getiren de bir, testiyi kran da.

biiminde sylediimiz atasznn, 15. yzylda yazlm olan Atalar Sz kitabndaki biimi udur:

yilik bilmeyen katnda su getirenle senek syan biridir.

ATASZLERNDE MECAZ:

Ataszlerini temsili szler diye tanmlayanlar ve mecaz ataszlerinin ayrlmaz nitelii sayanlar vardr. Her ne kadar ataszlerimizin ou temsili ve mecazi ise de temsili ve mecazi olmayan ataszlerimiz de az deildir. rnekler:

Sirkesini sarmsan sayan paay yiyemez. (Mecazl)

Mum dibine k vermez. (Mecazl)

Damlaya damlaya gl olur. (Mecazl)

Bugnk iini yarna brakma. (Mecazsz)

Dost ile ye i, alveri etme. (Mecazsz)

Akll dman aklsz dosttan hayrldr. (Mecazsz)

ATASZLERNDE SZ SANATLARI:

Ataszlerinde ustaca bir slup, byleyici ve inandrc bir anlatm zellii vardr. Yzyllardan beri kullanldklar, her gn iitildikleri halde tazeliklerini kaybetmeyen bu szlerde eitli anlat yollar, eitli sz ve anlam sanatlar grlr. rnekler:

BEYT

Glme komuna - Gelir bana.

Sakla saman - Gelir zaman.

Atrma kutuyu - Syletme ktye.

Gvenme varla - Dersin darla.

Gzellik on - Dokuzu don.

Hayr dile komuna - Hayr gele bana.

Mart kapdan baktrr - Kazma krek yaktrr.

Alarsa anam alar - Bakas yalan alar.

Oduncu gz amada - Dilenci gz mede.

Baa bak zm olsun - Yemeye yzn olsun.

Gelin altn taht getirmi - km kendisi oturmu.

DZE:

ocuktan al haberi.

Kimse bilmez kim kazana kim yiye.

Kendi den alamaz.

Dinsitin hakkndan imansz gelir.

Bey ardndan omak alan ok olur.

Dilsizin dilinden anas anlar.

ok naz ak usandrr.

Etme bulma dnyas.

SEC:

Dertsiz ba mezarda ta.

Derviin fikri ne ise zikri odur.

Kar eden az etmez.

Atta karn yiitte burun.

t ulur birbirini bulur.

Mft olsun da zift olsun.

Gvenme dostuna saman doldurur postuna.

Emmim, daym hepsinden aldm paym.

Emmim, daym, kesem, elimi soksam yesem.

TEVZYE:

Sarmsak da ac amma evde lazm bir dii.

KNAYE:

Can boazdan gelir.

Balk batan kokar.

Davul dengi dengine diye alar.

ALLTERASYON:

Aka akl retir.

Kaynayan kazan kapak tutmaz.

Tarlay tal yerden kz kardeli yerden.

Bana gelen bamakdr.

Al giyen aldanmaz.

An, eini, iini bil.

Kardeten karn yakn.

Kzn dvmeyen dizini dver.

CNAS:

Dilim seni dilim dilim dileyim.

Yerine dmeyen gelin yerine yerine eskir.

A ile eceli gelen syleir.

Ulu sz dinlemeyen uluya kalr.

Bal bol yiyen bel bel bakar.

Hasta yatan lmez eceli yeten lr.

Kpekle dalamaktan aly dolamak yedir.

ERETLEME (TARE):

Aa yaken eilir.

lm koyun kurttan korkmaz.

Delikli ta yerde kalmaz.

Koa boynuzu yk deil.

Domuzdan toklu domaz.

Dikensiz gl olmaz.

Et trnaktan ayrlmaz.

Erkek sel, kadn gl.

Gn yufka yerinden deliriz.

oban armaan am sakz.

ay geerken at deitirilmez.

MECAZI MRSEL:

Bir iekle yar olmaz.

Borlunun dili ksa gerek.

Gavurun ekmeini yiyen gavurun klcn alar.

Hamama giren terler.

Az yer yz utanr.

ki el bir ba iindir.

Kefenin cebi yok.

Kendi den alamaz.

Sa ba yastk istemez.

Hasta ol benim iin, leyim senin iin.

TEZAT:

Ak ake kara gn iindir.

Deli dostun olacana akll dmann olsun.

Yaz yalan k gerek.

Zengin arabasn dadan arr, zgrt dzovada yolunu arr.

At bulunur meydan bulunmaz, meydan bulunur at bulunmaz.

stediini syleyen istemediini iitir.

Gvenme varla dersin darla.

HAMI TEZAT:

kszn karnna vurmular, vay arkam demi.

AKS:

Buldum bilemedim, bildim bulamadm.

Sen olursan bensiz, ben de olurum sensiz.

zm zme baka baka karar.

STFHAM:

Baduy ekmein yoksa buday dilin de mi yok?

El mi yaman, bey mi yaman?

Erkek aslan aslan da dii aslan aslan deil mi?

Kabahat lende mi ldrende mi?

Sen aa ben aa, bu inei kim saa?

Yenice eleim, seni nerelere asaym?

BH TKAK:

Ge olsun da g olmasn.

tle dalamaktan aly dolamak yedir.

nsan doduu yerde deil doyduu yerde.

Hasta yatan lmez eceli yeten lr.

ZEF ve NER:

Yaman komu, yaman avrat, yaman at. Birinden g, birini baa, birini sat.

EKSLTL ATASZLER:

Kimi ataszleri etsiltili anlatmla sylenegelmitir. rnekler:

Bor vermekle, dman krmakla.

Ata arpa, yiide pilav.

A tuz ile, tuz ozan ile.

Atn rkei, yiidin korka.

Ana hakk Tanr hakk.

Aba vakti yaba, yaba vakti aba.

Ba bayrda, tazla ayrda.

Elmay ayra, armudu bayra.

Bakarsan ba, bakmazsan da.

El el ile deirmen yel ile.

Sen sen, ben ben.

ncir babadan, zeytin deden.

YK BMNDEK ATASZLER:

Kimi ataszleri ok ksa bir yk biiminde sylenmitir. rnekler:

Oynamasn bilmeyen kz yerim dar demi. Yerini geliletmiler gerim dar demi.

Deveye inii mi seversin yokuu mu demiler; dz yere mi girdi demi.

Eei dne armlar; ya odun eksik, ya su demi.

Kurda neden boynun kaln demiler; iimi kendim grrm de ondan demi.

Katra baban kim demiler; daym at demi.

Yengece niin yan yan gidersin demiler serde kabadaylk var demi.

Kediye bokun kimya demiler; stn rtm.

Terziye g demiler; inem bamda demi.

Tilkiye tavuk kebab yer misin demiler; adamn gleceini getiriyorsunuz demi.

Aaca balta vurmular; soyu bedenimden demi.

Tencere demi: dibim altn; kepe demi: girdim ktm

Yalancnn evi yanm; kimse inanmam.

ATASZLERNDE DEVRK TMCE:

Birok atasz devrik tmce ile kurulmu; bylece daha gl bir anlatm salanmtr rnekler:

Ada bana, adaym sana.

Kazma elin kuyusunu, kazarlar kuyunu.

Say beni sayaym seni.

Ama srrn dostuna o da syler dostuna.

Alama l iin ala deli iin.

Al kaay gir ahra, yaras olan gocunur.

Besle kargay oysun gzn.

An beni bir kazla o da rk ksn.

Atrma kutuyu syletme kty.

Sorma kiinin asln, sohbetinden bellidir.

Var ne bilsin yok halinden.

ATASZLER ULUSAL DEERLER YANSITIR:

Her ulusun ataszleri, kendi varlnn ve benliinin aynasdr. Ataszlerinde bir ulusun dnceleri, yaaylar, inanlar, gelenekleri grlr. Ataszleri, uluslarn zekalarndaki keskinlii, hayallerindeki genilii, duygularndaki incelii belirten en deerli rneklerdir. Bu szler, derin felsefelerden baka gzel bulularla, parlak nktelerle, ince alaylarla, sert talamalarla doludur. Bylece her atasz, kendi ulusunun damgasn tar.

ATASZLERNN IKII VE BMLENMES:

Bir atasznn ilk taslan kukusuz ki tek kii ortaya atmtr. Ama zamanla birok kiiler onun zerinde yontmalar, eklemeler, deitirmeler yapmlar; ona kamunun beendii, benimsedii bir biim vermilerdir. te ilk taslak, bu son biimiyle ataszlerinin btn niteliklerini kazanm ve bir kiinin mal olmaktan karak toplumun mal olmutur.

ATASZLERNN ESKL, YENL:

Ataszlerinin, atalardan kalma, eski, ulusal varlklar olduunu sylyoruz. Bu eskilik nitelii zerinde biraz durmak gerekir:

a) Yzlerce yl halk potasnda kaynadktan sonra atasz niteliini kazanm olan bir szn szcklerinde szdiziminde zamanla deiiklikler olabilir. rnek olarak iki atasznn bugnk, 15 ve 11'inci yzyllardaki biimlerini bir arada gsterelim:

Kurt komusunu yemez. (Bugnk)

Kurt konsn incitmez. (15'inci yzyldaki)

Bri konsn yimes. (11'inci yzyldaki)

Isramadn eli p bana ko. (Bugnk)

Kesemedn eli p bana ko. (15'inci yzyldaki)

Ta srumasa pmi kerek. (11'inci yzyldaki)

(Ta sramazsa pmesi gerek)

b) Eski ataszlerinden bugn unutulmu olanlar bulunduu gibi yeni zamanlarda dogmu ataszleri de vardr. Dokuz yzyl nce yaadklar Divan Lugat-it Trk'ten anlalan ataszlerinden kimisi bugn de yaamakta ise de kimisi unutulmutur. Dahas 15. yzyl ataszlerinin durumu da byledir. rnein Divan'daki:

Otug odhgu birle rmes.

(Ate alevle sndrlmez.)

Buzdan suv tamar.

(Buzdan su damlar.)

Tek suvda belgrer.

(Kask yar suda belli olur.)

gibi birok ataszleri unutulmutur. Bunun gibi 15. yzylda derlenmi olan ataszlerinden:

Snnet var cmle kesmek yok.

Eek eti diriyle tatludur.

l ilden ayruks olmaz, tresi ayruk olur.

gibileri bugn iitilmemektedir. te yandan:

Bir fincan kahvenin krk yl hatr var.

gibi kahvenin yurdumuza yayld tarihten sonra kan ataszleri de vardr. Demek ki ataszleri de dilin szckleri gibi srekli bir olu-unutulu durumu iindedir.

DRT BLK ATASZ:

Ataszleri, kullanldklar yer ve zaman bakmndan drt ble ayrlabilir: a) Yurdun her yerinde kullanlanlar; b) Sadece bir blgede bulunanlar; c) Trkiye dndaki Trk lehelerinde yaayanlar; ) Eski zamanlarda kullanlm iken bugn braklm olanlar. Biz bunlar ayr ayr derleme konusu yapmay uygun buluyoruz. Nasl ki szlklerimiz: a) Ortak yaz dili szl; b) Blge azlarnn szl; c) Leheler szl; ) Tarihsel szlk olarak ayr ayr ortaya konulmaktadr.

ELK ATASZLER:

Ataszleri iinde anlamlar birbirine aykr olanlar vardr. Her atasz bir kural olduuna gre bu eliik szlerden her biri nasl kural saylabilir? Bu soruya cevap verebilmek iin grp geirdiimiz olaylarn elimelerle dolu olduunu dnmek gerekir: Bunlar belirten kurallar da phesiz yle

olacaktr. Bundan baka ayn olay; deiik koullar altnda ayr ayr sonular verebilir. O zaman birbirini tutmayan dsturlar ortaya kar. Nitekim yalan sylemenin kt sonular vereceini bildiren ataszleriyle birlikte doru sylemenin kt sonular vereceini bildiren ataszleri de yaamaktadr:

Yalancnn evi yanm, kimse inanmam.

Yalancnn mumu yatsya kadar yanar.

Doru syleyeni dokuz kyden kovarlar.

Doru syleyenin tepesi delik olur. (nk herkes bana vurur.)

Bunun gibi, iyilik yapann iyilik greceini bildiren ataszlerimiz de ktlk greceini bildiren ataszlerimiz de vardr:

yilik eden iyilik bulur.

yilie iyilik olsayd koca kze bak olmazd.

Burada bir incelii belirtmek yerinde olur: Birbirine aykr olan ataszlerinin hepsi kural gibi sylenmi olmakla birlikte doru yargl olmayanlar, ya toplumla alaydr, ya talamadr ya uyarmadr ya yermedir ya da bir ktmserlik ve fke anlatmdr. Bunlar doru eyler sylemek iin deil, toplumca benimsenmek gibi bir genellii bulunan ruh hallerini yanstmak iin ortaya kmlardr. Aralarnda yerine gre inanlarak sylenilmi olanlar da bulunabilir. rnein:

Devlet mal deniz, yemeyen domuz.

sz talama da, fke anlatm da, inanlarak sylenilmi bir sz de olabilir.

K YARGILI ATASZLER:

Birtakm ataszleri ifte yargl, ifte kuralldr. Bu zellik eski ataszlerinde de bugnklerde de grlr. Yarglar arasnda balca iki trl ilgi bulunur.

a) Atasz iki cmleli bir benzetmedir. Cmlelerden biri benzeyen, teki kendisine benzetilen yandr. Divan Lugat-it Trk'teki u sz gibi:

Ula bolsa yol azmas, bilig bolsa sz yazmas.

(aret olsa yol arlmaz, bilgi olsa sz saptlmaz.)

Bugnk ataszlerinden rnekler:

Demir tavnda, dilber anda.

Hrszlk bir ekmekten, kahpelik bir pmekten.

Erken kalkan yol alr, erken evlenen dl alr.

Kavurga karn doyurmaz, kar susuzluk kandrmaz.

ok mal haramsz, ok sz yalansz olmaz.

Eken bier, konan ger.

Tarlay tal yerden, kz kardalk yerden.

Paran oksa kefil al, iim yoksa ahit ol.

Suyun yava akanndan, insann yere bakanndan kork.

b) Atasznn iki cmlesi anasnda bir benzetme deil baka bir ilgi vardr: ki yarg birbirini tamamlar ya da birbirine kart olabilir rnekler:

A brakma hrsz edersin, ok syleme arsz edersin.

Baba vergisi grmlk, koca vergisi doyumluk.

Var evi kerem evi, yok evi verem evi.

Gzel brnr, irkin grnr.

ATASZLERYLE KARITIRILAN SZLER:

Ataszlerinin niteliklerinden kimisini tadklar iin ataszlerini andran ve birok kitaplarda atasz diye gsterilen birtakm szler vardr. Aada eitlerini gsterdiimiz bu szler, gerek ataszleriyle kartrlmamaldr:

a) zsz, zdeyi (vecize) adlar verilmesi gereken ve uzun uzun aklanabilen derin anlaml ksa szler. Bunlar iinde yazan; syleyeni belli olanlar da olmayanlar da vardr. rnekler:

Kendini bil. (Khilon)

En byk utku, kiinin kendine egemen olmasdr. (Eflatun)

Mal az olan deil, istekleri ok olan insan fakirdir. (Seneca)

Dnyorum, yleyse var. (Descartes)

Hayatta en hakiki mrit ilimdir. (Atatrk)

Hakaret muhayyerdir, reddolunur. (Hamit)

Akgzllk, srasnda gz yummay bilmektir. (Cenap .)

Sustimal kapsn aralk etmeye gelmez; derhal ardna kadar alr. (Cenap .)

Kainatta yalnz bir sosyalist tanrm: Ecel. (Cenap .)

En metin nokta-i istinat, insann kendi kuvvetidir. (Cenap .)

Bir gzel kyafet, iyi bir tavsiye mektubudur. (Cenap .)

Keskin kl kullananlar yanl hamlelerden saknmaldrlar.

Kabiliyetin mektebi yoktur.

Adalet mlkn temelidir.

b) zdeyi dnda kalan ve halk arasnda sk sk kullanlan ksa, kuru,

yaln gerekler:

Paraszlk her fenal yaptrr.

alan kazanr.

Cmlemizin girecei kara topraktr.

Baba evladnn fenaln istemez.

Meveretsiz yaplan iten hayr gelmez.

lim deryadr.

Lakrd ile i bitmez.

Takdir ne ise o olur.

Talih yar olmaynca elden ne gelir.

Can tatldr.

Herkes ana baba evladdr.

Fena sz ekilmez.

c) Yazan bilinsin, bilinmesin bilgece dize ve beyitler:

Olmaya devlet cihanda bir nefes shhat gibi. (Kanuni)

Akla marur olma Eflatun-i vakt olsan eer,

Bir edib-i kamili grdkte tfl- mektep ol. (Nefi)

Hak ol ki Huda mertebeni eyleye ali. (Ruhi)

Taklid-i zag kebk-i hraman gldrr. (Yahya Ef.)

Skut etmek gibi nadane alemde cevap olmaz. (efii Dede)

ecaat arz ederken merd-i Kpti sirkatin syler. (Ragp P.)

Eriir menzil-i maksuduna aheste giden. (Hatemi)

Tiz reftar olann payine damen dolar. (Hatemi)

Laf- dava-y enaniyyet ne lazm akle, (Esat Muhlis P.)

Herkesin alemde bin mafevk bin madunu var. (Esat Muhlis P.)

Mihneti kendye zevk etmedir alemde hner. (Vasf)

Zerdz palan ursan eek yine eektir. (Ziya P.)

htilafatyle ugramakta dehrin zevk yok, (Muallim Naci)

Zevk ann mirsad- ibretten temaasndadr. (Muallim Naci)

) Kimi airler manzumeleri iine aldklar ataszlerinin kalbn bozmulardr: Vezne uysun diye ve baka nedenlerle szckleri deitirmiler, araya szckler katmlar, szdizimine

baka biim vermilerdir. Edebiyatmzda rnei pek ok olan byle szler, manzume iindeki deiik biimleriyle ataszleri saylamazlar; asllan baka trl olan ataszlerine iaret saylrlar. te birka:

Yce olur ise her ne kadar da,

Yol stnden aar yakn u ra. (Gvahi)

(Da ne kadar yce olsa yol stnden aar.)

::::::::::::::

Ecel olduu yoktur havf ile def. (Gvahi)

(Korkunun ecele faydas yoktur.)

::::::::::::::

Ki baka buza, kama bu szden,

Ye olur eksiz ortaklk kzden. (Gvahi)

(Ortaklk kzden yalnz buza yedir.)

::::::::::::::

itmedin mi rivet kapudan ad

Giricek bacadan gamgin kar dad. (Gvahi)

(Rvet kapdan girerse iman bacadan kar.)

::::::::::::::

Bu mesel mehurdur kim dest ber balay dest..

(El elden stndr.) (Nev'i)

::::::::::::::

Alamak ne demek kendi denler? (Lemi)

(Kendi den alamaz.)

:::::::::::::

Binenler tiz nzul eyler semend-i mstear zre.

(Ereti ata binen tez iner.) (Nabi)

:::::::::::::

Zeminin guu var derler meseldir. (Hfzi)

(Yerin kula var.)

:::::::::::::

Ho gelir avaze-i davul u zurna durdan. (Molla)

(Davulun sesi uzaktan ho gelir.)

:::::::::::::

Anlamaza davul alsan vz gelir,

Anlayana sivrisinek saz olur. (Mesti)

(Anlayana sivrisinek saz, anlamaya davul zurna az.)

Bir atasznn ayr ayr kiilerce, hatta bir airce trl biimlere sokulduuna da rnekler verelim:

Verilmez olan alamasa emcek. (Gvahi)

Alar sabi bile: Verin mememi. (Gufrani)

(Alamayan ocua meme vermezler.)

Demekle bal tatlu olmaz az. (Gvahi)

Meseldir zikr-i ehd ile eha olmaz dehen irin. (Kalay)

Bal bal desen az bal olur mu ya? (Gufrani)

(Bal bal demekle az tatl olmaz.)

Ki atlaslar olur zaman ile dut. (Sheyl Nevbahar)

Ki atlaslar olur eyyam ile tut. (Tutmac)

Kyenler hardan hurma yediler,

Koruktan sabr ile helva yediler. (eyhi)

Nice irin demi bunu dana

Ki olur sabr ile koruk helva. (Hamdullah Hamdi)

Bada sabr ile biter hue,

Hue em sabr ile olur tue. (Hamdullah Hamdi)

Eer sabredesin ey nahl-i ziba,

Koruk helva ola v har hurma. (Kemal Paazade)

(Sabrla koruk helva olur, dut yapra atlas)

Ki vardurur gnlden gnle rah. (K. Paazade)

Ki derler var gnlden gnle yol. (K. Paazade)

Ki gnlden gnle vardr rah. (K. Paazade)

(Gnlden gnle yol vardr.)

BAKA DLE EVRLME:

Ataszleri baka dile evrilebilir. Bu evirde anlam kaybolmaz, sadece biim zellikleri kaybolur. Birok uluslarda ayn anlam tayan ataszleri,

de vardr.

. TANIM

Yukardaki aklamalarla ataszlerinde bulunan eitli zellikleri ortaya koymu bulunuyoruz. Btn bu zellikleri iine alan bir tanm ok uzun olur. Bunun iin ana nitelikleri belirterek olabildiince ksa bir tanm yapacaz: Atalarmzn, uzun denemelere dayanan yarglarn genel kural, bilgece dnce ya da gt olarak dsturlatran ve kalplam biimleri bulunan kamuca benimsenmi zszler.

:::::::::::::

2

DEYMLER

Ataszleri blmnde yaptmz gibi, deyimin tanmn sona brakarak nce zelliklerini inceleyelim.

Deyimlerde de hem biim, hem kavram zellikleri bulunmaktadr. Biim zelliklerinden kimisi, ataszleriyle deyimler arasnda ortaktr. Kavram zelliklerinde byle bir ortaklk yoktur.

A- BM ZELLKLER

1- Deyimler de ataszleri gibi, kalplam szlerdir. Bir deyimin szckleri deitirilip yerlerine -ayn anlamda da olsa- baka szckler konulamaz ve deyimin szdizimi bozulamaz. rnein:

Aykla pirincin tan

deyimi, aykla bulgurun tan biiminde sylenebilecei gibi,

Tut kelin pereminden

deyimi de kelin pereminden tut biiminde kullanlamaz.

2- Deyimler de, ataszleri gibi, ksa ve zl anlatm aralardr.

Dil dkmek - Kelle kulak yerinde - Kel baa imir tarak - At alan skdar' geti... gibi.

3- Deyimler en az iki szckle kurulurlar ve biim bakmndan iki ble ayrlabilirler:

a) Szck bei durumundaki deyimler:

Ar bal - Eli bayrakl - Pf noktas - li dl - Kellesi koltuunda - Gel zaman git zaman - Kala gz arasnda - Suya sabuna dokunmadan... gibi.

bei oluturan szckler bitiik yazlmaz.

nlem niteliindeki deyimleri de bu blk iine almak uygun olur:

Adam sen de! - Cart kaba kat! - Yok devenin ba! - Hele hele!... gibi.

b) Tmce durumundaki deyimler:

Dostlar alverite grsn.

Halep ordaysa arn burda.

ncir ekirdeini doldurmaz.

Delik byk, yama kk... gibi.

Bir mastarla sona eren deyimler, ekime gireceklerinden ve dolaysyla bir tmce kuracaklarndan bu blk iinde yer alrlar. rnekler:

Gz yummak - Gnl almak - Dirsek evirmek - Damar tutmak - Baltay taa vurmak - Boyunun lsn almak - Bir tala iki ku vurmak - Azna bir parmak bal almak - Dimyat'a pirince giderken evdeki bulgurdan olmak...

Bunlar gz yumdum, gnln alalm, baltay taa vurdunuz, Dimyat'a pirince giderken evdeki bulgurdan oldu.... gibi tmceden olutururlar.

B- KAVRAM ZELLKLER

1- Deyim, bir kavram belirtmek iin bulunmu zel bir anlatm kalbdr; genel kural niteliinde bir sz deildir. Deyimi atalarsznden ayran en nemli zellik budur.

Deyimleri biim zellikleri bakmndan incelerken iki ble ayrmtk. (Bkz. 2, A, 3). b) blnde bulunanlar, ou zaman ataszleriyle, kartrlmaktadr. Bu kartrmann nedeni, her iki sz eidinin de tmce durumunda bulunmas ve hoa giden bir anlatm tamasdr. Biim benzerliinden ileri gelen bu karklk, kavram ayrlna dikkat edilirse ortadan kalkar. rnein:

Bitli baklann kr alcs olur.

leyen demir ldar.

Bugnk iini yarna brakma.

cmleleri ataszleridir. nk her biri bir genel kuraldr. Denenmitir: Her zaman bitli baklann kr alcs olur. leyen demirin ldad su gtrmez bir gerektir: Bugnk iini yarna brakmamak d de her zaman uygulanmak zere ortaya konulmu bir dsturdur. Oysa:

At alan skdar' geti.

Armut pi, azma d.

Bu perhiz ne, bu lahana turusu ne?

szleri deyimdir. nk hi biri genel kural olarak sylenemez: Her zaman at alan skdan gemez. Armut pi azma d sz her vakit deil, ancak kimi durumlar iin dorudur. Perhizle lahana turusu da bir dstur gibi yrtlemez.

2- Deyimlerin amac, bir kavram ya zel kalp iinde, ya da ekici, ho bir anlatmla belirtmektir. Ataszlerinin amac ise yol gstermek, ders ve gt vermek, ibret almamz iin gerekleri bildirmektir. Grlyor ki deyimle atasz, amata da birbirinden ayrlmaktadr.

3- Deyimle atasz arasnda, snrda bulunan szlere dikkat edilmelidir:

a) Ataszleri arasna da alnsa, deyimler arasna da alnsa yanl saylamayacak szler vardr. Bu, ataszleriyle deyimleri birbirinden ayran zelliklerin iyice belirmemi olmasndan deil, bu eit szlerin iki anlam tamasndan ya da iki trl yorumlanabilmesinden ileri gelir. rnein:

Atrma kutuyu syletme kty.

sz, karndakini kzdrarak seninle ilgili eyleri ortaya dkmesine, senin iin kt eyler sylemesine yol ama anlamna kullanlrsa atasz olur. Beni kzdrrsan senin iin kt eyler sylerim anlamna kullanlrsa deyim olur.

Baka bir rnek:

am sakz oban armaan.

sz zengin olmayan kimsenin armaan, pahal bir ey olamaz diye yorumlanrsa atasz saylm olur. Sunduum ey deersiz ama gcm ancak buna yetiyor diye yorumlanrsa deyim saylm olur.

Byle iki nitelii bulunan szlerden birka rnek:

Arnavut'a sormular: cehenneme gider misin? diye, aylk ka? demi.

Atn lm arpadan olsun.

Buday ekmein yoksa bugday dilin de mi yok?

Keiye can kaygs, kasaba ya kaygs.

Sen aa ben aa, bu inei kim saa?

zm ye de ban sorma.

Varna geliim, tarhana ana bulgur am.

Balaban a piirmi, ocuklarn bana rm.

-Deveyi grdn m? Yeden lsn.

Karnca kararnca.

b) Kimi szler, fiil ekiminin deimesi ile atasz iken deyim, deyim iken atasz durumuna girer rnein: Da yrmezse abdal yrr ataszdr. Da yrmezse abdal yrsn deyimdir. Bunun gibi: Domadk ocua don biilmez ataszdr. Domadk ocua don bimek deyimdir.

Bir rnek daha: lm gren hastala raz olur, ataszdr. lm grp hastala raz olmak ya da lm grd de hastala raz oldu deyimdir.

Bu biim deyimler, kalplar bilinen ataszlerine riaret de saylabilir.

4- Biim bakmndan iki ble ayrdmz deyimleri kavram bakmndan da ikiye ayrabiliriz:

a) Deyimlerin ounda kalplam szden kan anlam, szcklerin gerek anlamlan dndadr: rnekler:

Devede kulak - Dttr Leyla - Bal bana - inden pazarlkl - Sap silik - antada keklik - Gn grm - mr trps - Pskll bela - Die

dokunur - Yldz dii - Dankl dv - Hem nalna hem mhna - Ar ezgi, fstki makam - Balk kavaa knca - Abay yakmak - Hap yutmak - Pabucu dama atlmak - Mercimei frna vermek - ki ayan bir pabuca koymak - Tozdan dumandan ferman okunmamak - Karda gezip izini belli etmemek - Tavana ka, tazya tut demek - Fol yok, yumurta yok - Ne i yansn ne kebap - kz ld ortaklk ayrld - Tencere yuvarland kapan buldu - Ben diyorum hadmm, o soruyor oul uaktan neyin var?

b) Kimi deyimlerde kalplam szden kan anlam, szcklerin gerek anlamlar dnda deildir rnekler:

ou gitti az kald - smi var cismi yok - yiye iyi ktye kt demek - Adet yerini bulsun - Allah bana, ben de sana - Kimi kimsesi yok - zr kabahatinden byk - Hem sulu, hem gl - Yeri yurdu belirsiz - Azna layk - Dosta dmana kar - Ykte hafif pahada ar - yi gn dostu.

C- TAMAMLAYICI BLGLER

DEYMLERN YAPISI:

Deyimlerin biim bakmndan ya tmce olduklarn ya da tmce olmayan szck bei durumunda bulunduklarn sylemitik. Szck bei durumunda olan deyimler, snflandrlamayacak kadar ok deiik biimlerde olumulardr. ki szckl olanlardan kimisini yaplar ynnden snflandrmaya alalm.

a) eleri ekli ya da eksiz ad tamlamas biiminde olanlar vardr: anasnn gz, kan kuras, ayak ba, kl pay, ayann tozuyla, unun urasnda, gnn birinde... gibi.

b) eleri ekli ya da eksiz sfat tamlamak biiminde olanlar vardr: iki bklm, dik bal, orta halli, bir ara, bo yere, bir azdan, tek bana, tez elden, fena halde, pten elepi, bal bana... gibi.

c) Tamlanan - ad yapsnda olanlar vardr: kan pahasna, ard sra, ucu ucuna, gn gnne, yan banda, eli kulanda, gn birliine... gibi.

) Tamlanan - nad yapsnda olanlar vardr: kula delik, st bozuk, aln ak, can tez, gz kapal, yz glmez... gibi.

d) Ekli ya da eksiz ad - nad yapsnda olanlar vardr: et kafal, gn grm, p atlamaz, kendi gelen, cana yakn, kafadan sakat, arada bir, anadan doma, ayana abuk, rmcek kafal... gibi.

e) Biri ya da her ikisi ekli iki addan oluanlar vardr: el ele, art arda, kar karya, kim kime, kendi kendine, szm ona, gnden gne, devede kulak... gibi.

f) Biri ya da her ikisi ekli iki sfattan oluanlar vardr: st ste, yar yarya, birdenbire, uzaktan uzaa, inceden inceye, al al, moru mor... gibi.

g) ki eylemden oluanlar vardr: oldum bittim, inan olsun, gel geklim, bilir bilmez, oldu olacak, girdisi kts, ald yrd, veryansn etmek, rtbas etmek... gibi.

kiden ok esi bulunan ve yukardaki snflar iine girmeyen deiik yapda deyimlerden de birka rnek grelim: her ne kadar, hi olmazsa, ne var ki, ne de olsa, eski gz ars, o gn bugn, kz alama kz, duman

doru ksn, doru doru dosdoru,... gibisine gelmek, kala gz arasnda, ne olur ne olmaz, nerede kald ki, suyu mu kt, tuz ekmek hakk...

BM DEEBLEN DEYMLER:

Deyimlerin donmu birer kalp olduunu sylemitik. (Bkz. 44 2, A, 1). Kimi deyimlerde, tmce yaps ve ana szckler deimemek zere ekimler ve adllar deiebilir:

Aa tkrsem (tkrsen, tkrse...) sakalm (sakaln, sakal...), yukar tkrsem (tkrsen,...) byn (byn, by...)

Bana (sana, ona...) gre hava ho.

Gzne kestirmek (gzme kestirdim, gzne kestirdi)... gibi.

BLGELERDE DEK BMLER:

Bir deyim, ayr ayr blgelerde deiik szcklerle ya da deiik biimlerle sylenebilir:

Kzm sana sylyorum, gelinim sen dinle (iit; anla).

enesi dk (enesi rk).

Houna gitmek (Houna gelmek).

Gz ucuyla (Gz kuyruuyla).

Ksalk ve zllk, deyimlerin zelliklerinden olmakla birlikte (Bkz. 2, A, 2) kimi deyimler birbirine benzeyen szcklerin yenilenmesiyle g kazanrlar:

Ya ne, ba ne!

Tad, tuzu yok.

Yeri, yurdu bellisiz.

Yol, iz bilmemek... gibi.

DEYMLERDE MECAZ:

Mecaz, ataszlerinin ayrlmaz nitelii deildir, demitik. Bu sz, deyimler iin de geerlidir. Nitekim am devirmek, devede kulak gibi ou mecazl olan deyimler arasnda zr kabahatndan byk, yar yarya gibi mecazsz olanlar da vardr.

BENZETMEL ANLATIMLAR:

Deyim saylmaya elverili olan ve olmayan benzetmeli anlatmlar vardr:

a) Kimi kavramlar daha iyi belirtmek iin birtakm basmakalp benzetmelere bavururuz. Buz gibi, ate gibi, kmr gibi... deriz ki ok souk, ok scak, ok siyah demektir. Ataszlerini ve deyimleri derleyen kitaplarda bu basma kalp benzetmeler de yer almaktadr. Bilindii zere benzetme ilgeci olan gibi, benzetmedeki iki yann gl olanndan sonra gelir. Bunun arkasndan benzetme ynn belirtecek olan nad sylenmezse ... gibi takm, bu nadn yerini tutar. Yani buz gibi sz -kendisinden sonra souk sfat kullamlmasa bile- ok souk anlamna gelir.

Dilin her zaman tuttuu bu yolu zel bir kurulu ve anlat

yolu sayp bu gibi benzetmeleri deyimler ya da ataszleri arasnda gstermeyi biz uygun grmyoruz.

Deyim ya da atasz saymadmz yaygn benzetmelerden rnekler:

Kar gibi - Pamuk gibi - Zmrt gibi - eker gibi - Zehir gibi - Kl gibi - Kat gibi - ne gibi - plik gibi - pek gibi - Ta gibi - Kuyu gibi - iroz gibi - Dev gibi - Dalyan gibi - Dal gibi - p gibi - am yarmas gibi - Karun gibi - Kurun gibi - Kav gibi - Yldrm gibi - Arslan gibi - Ay gibi - Tilki gibi - Eek gibi - t gibi - Kuzu gibi - Kei gibi - Domuz gibi...

b) te yandan deyim saylmas gereken benzetmeler vardr: Bunlar ekici bir anlatm kalb iinde kurulmu, ylece beenilip yaylmtr. rnekler: Tereyadan kl eker gibi - Gmrkten mal karr gibi - St dkm kedi gibi - Terbiyeli maymun gibi - Deli sarayl gibi - Mal bulmu Maribi gibi - Tavan boku gibi (ne kokar, ne bular) - Temcit pilav gibi (stp stp koymak) - Koyun kaval dinler gibi (dinlemek) - Kabak iei gibi (almak) - Ahfe'in keisi gibi (ba sallamak) - Arpac kumrusu gibi (dnmek) - Belik simit gibi (kurulmak) - Sebilhane barda gibi (dizilmek) - Ar kovan gibi (ilemek) - Yldrmla vurulmua dnmek - ki cami arasnda kalm beynamaza dnmek...

DEYMLERDE SZ SANATLARI:

Deyimler de ataszleri gibi ustaca dzenlenmi szlerdir. Bu szlerin yaplnda dilin trl olanaklarndan ve eitli sz, anlam sanatlarndan yararlanlmtr:

Kula delik - Eli uzun - Arslan pay - Kr dv - Eyp sabri - Katr inad - Eski gz ars - Oul bal - Yrei yufka - Gze girmek - Gz koymak - Gz tutmak - Borusu tmek - Dokuz dourmak - ple ekmek - Kabna smamak - Psteki saymak - Ate pskrmek - Can kulayla - Anasnn kz - Damkl dv - Bir iim su - iei burnunda - Bym de klm - Yan ban alm - Az var dili yok - Gece silahl gndz klahl - Drt elle sarlmak - Ku style beslemek - Kakla verip sapyla gzn karmak - Ate bacay sarmak - Pimi aa souk su katmak... gibi.

DEYMLER ULUSAL DEERLER YANSITIR:

Deyimler de ulusal damga tayan dil varlklardr Ulusun sz yaratma gcnden doarlar. Her deyim ho bir bulutur Bir kk sz daarcna koca bir alem sdrlmtr. En uucu kavramlar, en ince hayaller, en gzel benzetmeler, eit eit mecazlar ve sz ustalklar mini mini bir deyimin yap harlar arasnda parlar.

DEYMLERN ESKL, YENL:

Deyimler de ataszleri gibi toplumun mal olan eski szlerdir. rnein, yrei soumak deyiminin 15. yzylda da, bulunduu, eyhi'nin u beytinden anlalmaktadr:

Yrei soumad svmek ile,

Olmad eei dvmek ile.

Bunun gibi sakala glmek deyimi 15. yzylda yazlan Glen-i Raz'da grlmektedir:

Ki bunlar sakala glmektir ancak.

Akse'l-reb'deki atn kymeti trna dibinde gerek sznden anlalyor

ki bugn yurdumuzun baz blgelerinde kullanlmakta olan trna dibinde deyimi 13. yzylda da vard.

Deyimler, ataszleri kadar eskimeden dile yerleirler. Nitekim derdini Marko Paaya anlat sz, kimi yal kimselerin tandklar D. Marko Paa'dan beri ortaya kmtr. Son zamanlarda bozum olmak, kuyruk olmak, oyun karmak (sporda), bo vermek, yeil k yakmak, i yok... gibi yeni deyimler de dilde yer almtr.

DRT BLK DEYM:

Ataszleri gibi deyimler de kullanldklar yer ve zaman bakmndan drt ble ayrlabilirler: a) Yurdun her yerinde kullanlanlar; b) Sadece bir blgede bulunanlar; c) Trkiye dndaki Trk lehelerinde yaayanlar; ) Eski zamanlarda kullanlm iken bugn karlm olanlar.

KLEMELER:

kileme ad verilen ve ayr ayr yazlan szcklerden anlamlar birbirine yakn, kart olanlarla sesleri birbirini andranlar ya da szcklerinden biri anlamsz bulunanlar deyimlerin bir dal saymak yerinde olur: ev bark, oluk ocuk, kap kacak, allak bullak, eski psk, apar topar, sklm pklm, ters pers, ufak tefek, takm taklavat, aa yukar, ileri geri, karma kark, oldum olas, oldu olacak... gibi.

Ancak, ayn szcn yenilenmesiyle kurulan ya da kurulularndaki zellik, bir dil kural uygulamas olan ikilemeleri deyim saymay uygun bulmuyorum: Tak tak, tkr tkr, mrl mrl, akr akr, byk byk, sar sar, yava yava, bek bek, yap yap, yn yn, sylene sylene... gibi.

DEYM VE BLEK SZCK:

Szck bei durumundaki deyim (Bkz. 2, A, 3) ile bileik szck kimi zaman birbirine ok benzer. Bunlar nasl ayrt edeceiz?

a) Bileik szc meydana getiren szckler, aralarna ekim ve yapm eki giremeyecek kadar kaynamtrlar: Balca yolla kurulurlar: 1) Anlam kaymas (hanmeli, akbaba, atebcei, balkaba, yerelmas, karafatma ... gibi). 2) Ses kaynamas ve dmesi (cumartesi, kahvalt, peki, haminne, reotu... gibi). 3) Szck eidi kaymas (vurdumduymaz, giderayak, dedikodu, veryansn, rtbas, tkrldm... gibi).

Bileik szck, tek szck durumundadr: Bitiik yazlr; isim soyundandr; yani isim, sfat, zamir, zarf, edat, bala, nlem gibi kullanlr: Vurdumduymazn biri; balksrt desen; alabildiine kouyordu... gibi.

b) Deyimi meydana getiren szckler ise aralarna ekim eki alamayacak kadar kaynam deildirler. Bu szcklerin kimisi isim ve fiil ekimlerine girmitir. Eli ak, baldr plak, gz pek... gibi iyelik ekiyle kurulan; gz koymak, ba vurmak, el atmak... gibi fiilleri ekimlenebilen sz kmeleri deyimler arasna girer ve szckleri ayr ayr yazlr.

(Bununla birlikte verdiimiz ller; deyimle bileik szc ayrt etmek iin her zaman yeterli deildir. ki szckl yle szler vardr ki deyim mi, bileik szck m olduklar ancak anlama ile sonuca balanabilir. Nasl ki yazmn (imlann) oluumunda da fonetiin, etimolojinin, gelenein, bir de anlamann (yle olsun diye kabul edip elbirliiyle uygulamann) pay vardr. rnein vazgemek sz, mla Klavuzu'nun eski basmlarnda ve

Trke Szlkte ayr yazld halde Yazm klavuzunun 1970 basksnda bitiik olarak verilmitir. Balay sz Trke Szlkte ayr yazlmtr. Yazm Klavuzunda bitiiktir. Babo, mla Klavuzunun eski basklarnda bulunmadna gre ayr yazlmas ngrlm iken Yazm Klavuzu (1970)nda bitiik olarak yer almtr. Ayak st, mla Klavuzunun eski basklarnda ayr yazlmtr, Yazm Klavuzu (1970)nda ise bitiiktir.

Ben bu kitabn 1965 basksnda ayak takm, ayak teri, bal ay, balk etinde, ba bo, ba ucunda, bit yenii... szlerini deyim sayp ayr yazmtm. Yazm Klavuzu(1970) bu szleri bitiik yazdna gre deyim saymam, bileik szck saym demektir.

te yandan Yazm Krlavuzu'nda ayr yazlmas ngrlm olan ara sra, yan sra, bal bana, ba vurmak, t pt, tr ptr, kaba saba... szleri bileik yazmak eiliminde olanlar bulunduu gibi Yazm Klavuzu'nda bileik yazlm olan babozuk, basal, birebir, durdinlen, elbirlii, geliigzel, szgelii, gitgide, szbirlii, ibirlii, iyeri, kabataslak, minimini, tepetaklak, tersyn... szlerini ayr yazmak eiliminde olanlar da vardr.

Grlyor ki bir yerde deyimle bileik szc kesin olarak ayrt etmek olana yoktur. O zaman tek kar yol, anlamaktr. Yani u sz deyim sayalm, u sz bileik szck kabul edelim demektir.]

DEYM VE TERM:

Deyim ile terimi de ayrt etmek gerekir: Deyim, genel dilin mal olan szdr. Terim ise ya bilim, sanat, meslek szdr ya da bunlar dnda, anlam daraltlm szdr ve bir tanmn zetidir: ekenar, bilirkii, igd, cevizgiller, kupalaz, bierdver, gndnm... gibi. Bu rneklerdeki terimler, bileik szck olarak kurulmutur. Yani bunlar biim ve yap bakmndan bileik szck, kavram ve grev bakmndan terimdirler. Szck bei biimindeki deyimlerden bylece ayrlrlar.

Terimler tek szck olanlar da vardr. rnein ayak szc dar anlamyla edebiyat ve corafya terimidir. Oysa tek szckl deyim olmaz. Buna karlk cmle halinde deyim vardr, ama terim yoktur.

DEYM VE ARGO:

Deyim ile argo arasndaki ilikiye de dokunalm: Argo, geni anlamyla bir meslek topluluu arasnda kullanlan zel szdr. Biz daha ok, klhanbeylerinin zel anlamda kullandklar kaba szlere ya da bakalar anlamasn diye aralarnda kararlatrdklar anlamla kullandklar szlere argo diyoruz. Bu duruma gre argo szcklerine sadece argo demek yeter. Deyim niteliindeki argo szck beklerine ise argo deyim adn vermek yerinde olur. Torpil, piston, moruk, akmak, (snfta), taahhtl (tabanca), rntgenci (kt niyetle bir yeri gzetleyen)... argodur. Dalga gemek (akl baka yerde olmak), maytaba almak (alay etmek), posta kurmak (gzda vermek), czlam ekmek (kamak), bo vermek (aldr etmemek), days dmende olmak (i banda kendisine arka olan kimsesi bulunmak), ya ekmek (birine dalkavukluk etmek)... gibi szck bekleri argo deyimdir.

BAKA DLE EVRLME:

Gerek anlamlar dnda zel bir anlama gelen deyimler (Bkz. 2, B, 4, a), ayr szckler ve ayn gramer biimleriyle baka dile evrilemezler. Gerek anlamlaryla kullanlan deyimler. (Bkz. 2, B, 4, ; b) ise baka dile evrilebilirler.

- TANIM

Buraya kadar yaptmz aklamalara gre deyimleri ylece tanmlayabiliriz:

Bir kavram, bi durumu, ya ekici bir anlatmla ya da zel bir yap iinde belirten ve ounun gerek anlamlarndan ayr bir anlam bulunan kalplam szck topluluu ya da tmce.

:::::::::::::

3

KALIPLAMI BAKA SZLER

Ataszleriyle deyimlerden baka kalplam szlerimiz de vardr: Dualar, beddualar (ilenler), svgler, bilmeceler, tekerlemeler... gibi.

Bunlarn en nemli zellii, konularnn snrl bulunmas, yani her trn belli bir konuya zg anlatm arac olmasdr.

Bilmecelerle tekerlemelerde ataszlerinin ve deyimlerin teki ayrc nitelikleri yoktur. Bylece bunlar, ataszleriyle deyimlerden kolayca ayrt edilebilirler. Ancak dualarn ve beddualarn bir bl ya ataszlerine ya; deyimlere yaklar.

DUALAR, LENLER:

nce atasz saylabilecek dua ve beddualara bakalm: Bilindii gibi ataszleri, genel kural; dstur niteliinde szlerdir. Dua ve beddualar arasnda'da bir kii iin sylenmi olmayp genel nitelik tayanlar, yani bir kural gibi sylenmi olanlar vardr. te bunlar, dua ve beddua olmakla birlikte ataszleri de saylabilirler:

Allah sa eli sol ele muhta etmesin.

Allah drt gzden ayrmasn.

Allah deveye kanat vermesin.

Allah namerde muhta etmesin... gibi.

Genel kural nitelii tamayp bir kii iin sylenmi olanlar atasz saylamazlar:

mrn uzun olsun.

Can sa olsun.

Allah cezasn versin.

Allahndan bulsun... gibi.

Deyim saylabilecek dua ve beddualara gelince: Yukarda grdmz gibi deyimlerin amac, bir kavram, ya ho, ekici bir anlatmla, ya da sadece zel bir kalp iinde belirtmektir. Dua ve beddualar arasnda da bu zellikleri tayanlar vardr. te onlar, dua ve beddua olmakla birlikte deyim de saylabilirler:

Allah unutturmasn - Eline salk - Gzn toprak doyursun - Can cehenneme... gibi.

Durumu biraz daha aydnlatmak iin hatrlatalm ki deyimlerin konusu snrl deildir. Her eit konu, deyime anlatm kayna olabilir. Dua ve beddualarn konusu ise sadece iyi, kt dilektir. Bu zel konu da deyimlerin snrsz konlar iine girebileceinden anlatmnda deyim zellik ve nitelii bulunan dua ve beddualar, ayn zamanda deyim de oluyorlar demektir.

te yandan, mecazl olmayan ve ekici bir anlatm kl tamayan dua ve beddualar deyim saylamazlar:

ok yaa - Sa ol - Can ksn - Kr olas... gibi.

SVGLER, MSTEHCEN SZLER:

Halk arasnda kullanlan svg szleri ile ak sak ve edep d szler de konumuzla ilgilidir. Bunlarn kimisi deyim ya da atasz niteliinde zekice bulunmu, gzel rgl sanat rnleridir. Ancak, kitaplara geirilip geirilmemeleri zaman zaman tartma konusu olmutur. Dilde var olduklar yadsnamayan bu szlerin kitaplara geirilmesini doru bulmayanlar, bir ahlak titizlii gstermekte, zellikle bunlar okuyacak ocuklar dnmektedirler. Kitaplara geirilmesini savunanlar ise: bilimde ayp ve utanma olmaz. Bunlar kitaplara geirmemek bilim d davrantr. Dil gerei gizlenmemelidir. Biz istediimiz kadar gizleyelim; o, yaylp sylenmek akmndan teki szlerimizden beri kalmyor demektedirler.

Her iki gr de anlayla karlamak gerekir.

:::::::::::::

4

ELETRLER

ncelememizin 1. ve 2. ayrmlarnda ataszleriyle deyimlerin zelliklerini kendi grmze gre belirttik. Bu ayrmda ise imdiye dein kan belli bal eserlerde tutulan yollar, ataszleri ve deyimler iin verilen tanmlar, yaplan derlemelerdeki kusurlar belirteceiz. Ksacas, bu eletirmelerle kendi grmz savunmu olacaz.

unu da syleyelim ki eletirdiimiz eserleri meydana getirenlerin kalplam szlerimizi derlemede geen emekleri kranla anlmaldr.

ATALAR SZ

(Hazrlayan: Velet ZBUDAK)

1480 ylnda bilinmeyen bir kiinin derledii ve 1936'da, rahmetli Velet zbudak'n aklamalaryla birlikte Trk Dil Kurumu'nun bastrd, iinde 689 sz bulunan Atalar Sz adl kitapta genel olarak gerek ataszleri bulunmaktadr. Derleyici, ataszlerinin zelliklerini iyi sezmi ve derlemelerine pek az baka szler kartrmtr.

Bu kitaptaki gerek ataszlerinden rnekler:

Da ne kadar yceyise yol stnden aar.

Asl azmaz, sa yymaz.

Hayr san ine hayr gele bauna.

Kan kecek yol gsterici ok olur.

Kedinn usluluu san grncedr.

Atalarsz saylamayacak szlerden rnekler:

Ekmen sad emeine dnsn.

Gzn stnde kaun m var dediler melul olursun.

t boku ilaca yarad.

Kendi gzndeki hezeni grmez, bireg gzndeki p grr.

Aaa korsam pas olur, yukaru korsam is olur.

DURUB- EMSAL- OSMANYYE

(inasi)

Bu eserin ikinci, yani 1287 (1870) basksnda 2500 sz vardr. ok ksa olan nszn olduu gibi aaya alyoruz:

Durub-i emsal ki hikmet-l-avamdr, lisanndan sadr olduu gibi milletin mahiyyet-i efkarna delalet eder. Durubi Emsal-i Osmaniyye ise cmleten manidardr. Binaenaleyh bunlarn kaba tabirat mtemil olanlarndan maada ekserini ibu mecmuaya elifba tertibi zre derceyledim. Arabi ve Farisi ve Franszca baz mukabilleri fercemeleriyle beraber ilave klnd gibi lafzan veyahut manen durub-i emsali mutazammn olan birtakm Trke ebyat ile ibarat- mensure dahi istidlal makamnda zeyl olundu. Tanzimi: 1268 (1851).

1-

inasi durub-i emsal (ataszleri) iin hikmet-l-avam yani halk felsefesi demekle bu szlerin nemli zelliklerinden birini belirtmi oluyor. Ancak baka zelliklerini belirtmediinden tam bir tanm yapm olmuyor. Halk, bir felsefesini komular uygun olmayan evi alma diye anlatsa, buna hi kimse atasz demez. Halbuki ayn felsefenin:

Ev alma, komu al.

biiminde syleniine herkes atasz demektedir. Grlyor ki bir szn sadece halk felsefesi olmas atasz saylmasna yetmemektedir.

2-

Eserin ad Durub-i Emsal (ataszleri) olduu halde, iinde ataszlerinden baka bilgece msralar, beyitler, deyimler, hatta deyim olmayan dpedz laflar oktur. Bylece inasi, ataszleri iin verdii eksik tanmdaki halk felsefesi niteliini bile tamayan maddeleri de kitabna koymutur. Eserde kark olarak yazl bulunan bu szlerden birkan asl nitelikleriyle seerek gsterelim.

Ataszlerinden rnekler:

Hekim kim, bana gelen.

Ne ekersen onu biersin.

Kurt kocaynca kpein maskaras olur.

Yavuz hrsz ev sahibini bastrr.

Sar iitmez uydurur.

Bilgece msralardan ve beyitlerden rnekler:

ecaat arz ederken merd-i Kpi sirkatin syler.

Skut etmek gibi nadane alemde cevap olmaz.

Kar- evvelde kii akbet-endi gerek.

Mihneti kendye zevk etmedir alemde hner.

Takdir-i Huda kuvvet-i bazu ile dnmez,

Bir em'i ki Hak yaka cihan flese snmez.

Bir kapuyu bendederse bin kapu eyeler kat.

Hazret-i Allah efendi fatih-l-ebvaptr.

Deyimlerden rnekler:

At alan skdar' geti - Tencere yuvarland kapan buldu - Akntya krek eker - Eski hamam eski tas - At ba beraber - pe un serdi - Kabak tad verdi - Yakas almadk - Kulp takt - Fitili ald.

Atasz ve deyim olmayan laflardan rnekler:

Drt yann deniz ald - Maymun gibi her eye eli yakr - Ban hrkaya ekti - Ar gibi sokar - apak siler - Tesbih bcei gibi bzlm - Elmastra bardak latif olur - Paraszlk her fenal yaptrr - Sbut bulmayan sz hakknda az ama.

3-

inasi, kimi ataszlerine ve kimi deyimlere yanl biim vermitir. rnein:

emeye gidenin testisi krlr.

t rr kervan ger.

Atrma kutunun kapan.

Ama kutuyu syledirsin kty.

Suyu devirmi kediye dnd.

szleri yanltr. Dorular yledir:

Su testisi su yolunda krlr.

t rr kervan yrr.

Atrma kutuyu, syletme kty.

St dkm kediye dnd.

DURUB- EMSAL- OSMANYYE

(Ebzziya)

inasi'nin Durub-i Emsal-i Osmaniyye'sine birok sz katarak sz saysn 4004'e karan ve 1302 (1885)'de kitabn nc basksn ortaya koyan Ebzziya, eserin sonuna darbmesel ile tabir hakknda baz dnceler eklemitir. Yazar, nl szlk Littre'nin mesel iin yapt tanm efvah- nasta deveran ve az kelime ile ifade-i meram eden bir kavl-i ayidir ki kaide-i klliyye hkmndedir diye Trkeye evirdikten sonra diyor ki:

Her lisanda emsal ile emsal kuvvetinde birtakm tabirat vardr ki ona Franszlar expression derler. Lisanmzda ise yerine gre stlah ve yerine gre tabir ile tarif olunabilir ki hulasa-i hkm bir his veya fikr-i mahsusu terceme ve tefhimden ibarettir. Hatta tabirat- mehuredendir tabiri zebanzed-i havass u avamdr. Binaenaleyh durub-i emsal ile tabirat- mehureyi fark etmek iktiza eder. Hasl mesel odur ki bir vakay veya bir hikmeti mutazammn olarak bir emri i'ar ve tenbih ede.

Ebuzziya bu satrlardan sonra u sz rnek olarak veriyor:

Bol bol yiyen bel bel bakar.

Bal bal demekle az tatllanmaz.

Ka yaparken gz karr.

Bundan sonra yle devam ediyor:

te bunlar, bir hadiseyi veya emri temsil tarikyle tarif ile beraber bir hkm tazammun ederler ki bu kabilden olan kelam- avama durub-i emsal tlak olunur. Lisan- Trkide ise birtakm stlahat ve tabirat dahi emsal yolunda istimal olunagelmitir.

Tabir tlak eylediimiz akval ise bir hali musavvirdir. Anda meselin haiz olduu hkm yoktur. Mesela yalanc pehlivan tabir-i mehuru gibi. nk yalanc pehlivan tabirinden hibir hadise tazammun etmeyip belki bir ahsn mahiyyeti taayyn eder ki icra edemeyecei bir tavrda bulunan yani ca'li besalet taslayan kimseler vasfedilir.

1-

Grlyor ki, Ebzziya durub-i emsal ile tabirat- mehure'yi birbirinden ayrmak gerektiini sylemitir. Ama bu ayr may yapmak iin gerek olan lz bulamam, dahas Littre'nin kaide-i klliye (genel kural) lsn kullanamamtr. nk darbmesel diye gsterdii yukandaki rnekten ilk ikisinde genel kural nitelii varsa da ncsnde yoktur.

Ebzziya, szlerinin sonunda yle demektedir:

inasi merhum emsal-i Osmaniyyeyi cemeyledii srada emsal ile stlahat tefrika lzum grmeyerek ikisini beraber kaydeylemi olmasndan biz de camiin tuttuu usul muhafaza eyledik.

Biraz nce belirttiimiz gibi Ebzziya byle bir ayrma yapmaya kalksayd bunu baaramayacakt sanyoruz. Ancak, mademki derlemelerinde ataszleriyle birlikte deyimleri de verdiini sylyor, hi olmazsa eserinin adn Durub-i emsal ve Tabirat koymal idi.

2-

Ebzziya mesel, darbmesel iin iki tanm vermitir:

a) Bir vakay veya bir hikmeti muntazammn olarak bir emri i'ar ve tenbih eder inasi'nin hikmet-l-avam tanm iin sylediklerimizi bu tanm iin de tekrarlayabiliriz. Yani bu da yetersiz bir tanmdr.

b) Bir hadiseyi, bir emri temsil tarikyle tarif ile beraber bir hkm tazammun eder.

Bir olay temsil (simgeleme) yoluyle anlatmak, ataszlerinin ayrlmaz koulu olsayd:

Az tamah ok ziyan getirir.

Bugnk iini yarna brakma.

gibi szlerin atasz saylmamas gerekirdi. Bunlarda temsil yoluna gidilmemitir. Yukarda da grld gibi (Bkz. 1, C) ataszleri temsil yoluna ba vurularak da, ba vurulmayarak da kurulmu olabilir.

Bir hkm tazammun etmek kouluna gelince: Her cmlede bir hkm (yarg) bulunduuna gre atasz olmayan cmlelerde de bu koul gereklemitir. rnein:

Eviniz gzel yerdedir.

O adam bu ii beceremez.

gibi cmleler, atasz olmadklar halde bir hkm tazammun etmektedirler. (bir yargy kapsamakta)

Kald ki tanmda belirtildii gibi bir olay temsil yoluyla anlattklar ve bir hkm belirttikleri halde atasz olmayan deyimler, hatta ne deyim ne de atasz olan szler vardr:

kz ld ortaklk ayrld.

Baltay taa vurdum.

Onun semeri eksik.

Kk deil, cennet... gibi.

3-

Ebzziya, tabir iin yle diyor:

Bir hali musavvirdir. Anda meselin haiz olduu hkm yoktur.

Bununla deyimin ayrc zelliini vermi olmuyor. nk:

Allaha smarladk - Salk olsun - yiye iyi, ktye kt der... gibi deyimlerde bir hali tasvir yoktur; halbuki yarg vardr.

te yandan bir hali tasvir ettii (bir durumu betimledii) ve bir hkm (yarg) belirtmedii halde deyim olmayan szler oktur:

Ar hasta - Yava yava konuma - Kar topunun yuvarlanmas - Su kaynarken... gibi.

4.

Ebzziya'nn, inasi'nin derlemelerine katt derlemelerde ataszlerinden baka deyimlerin, birtakm dizelerin, beyitlerin, baya gereklerin ve laflarn kark olarak bulunduunu sylemitik. Bunlardan ayr ayr rnekler seip veriyoruz.

Ataszlerinden rnekler:

ok yaayan bilmez, ok gezen bilir.

Son pimanlk ake etmez.

Kpekle dolamaktan aly dolamak yedir.

Ne oldum dememeli ne olacam demeli.

Deyimlerden rnekler:

Astar yznden pahal - Barna ta bast - Hh demi burnundan dm - Dikine tra - Fukara babas - Gz boyad.

ok tannm rnekler:

Hasmn sitemin anlamamak hasma sitemdir.

Deil krsiye vaiz are ksan adem olmazsn.

Rzgarn nne dmeyen adem yorulur.

Saltanat dedikleri ancak cihan gavgasdr.

Adudan intikam almak gibi dnyada kam olmaz:

Olmaya devlet cihanda bir nefes shhat gibi.

Rasgele gereklerden ve laflardan rnekler:

Sabit olan nabit olur - Cmlemizin girecei kara topraktr - Meveretsiz yaplan eyden hayr gelmez - Kabiliyet talim ile olmaz - Gen beye hizmet gtr - Mzk ile oyun oynanmaz - Rya grme dnd - Yaza boza bir eye benzer - Eli tutar gz grr - San gibi kapana tutulmu - Paraya tapar.

5-

inasi gibi Ebzziya da kimi szlerin kalplam biimini deitirmitir:

Kart aacn eilmesi g olur.

Halep yolunda deve izi sayar.

Denize den yosundan imdat umar

Zelzeleyi gren yangna raz olur.

Aya ge iliti.

szleri gibi ki dorular, yledir:

Aa yaken eilir.

Halep yolunda deve izi aramak.

Denize den yosuna sarlr.

lm gren hastala raz olur.

Aya suya demek.

Ba ge ermek.

:::::::::::::

DURUB- EMSAL- TRKYE veya ATALAR SZ (Tekezade M. Sait)

1311 (1895)'de yaymlanan ve iinde 5742 sz bulunan bu eserin nsznde konu ile ilgili olarak yalnz unlar sylenmektedir:

u risalenin havi olduu durub-i emsalden her ahlak beeriyye ve fezail-i tabiiyye nokta-i nazarndan baklr ise birer dstur-i ibrettir. Bu mlahaza, hemcinsinden bazlarnn ve belki de birounun hadim-i istifadesi olacana dair muharrir-i acize bir tminan vermektedir.

1-

Dstur-i ibret sz de hikmet-l-avam gibi eksik bir tanmdr. Ataszlerinin zelliklerini yukarda (Bkz. 1, A, B) gsterdiimiz iin burada sadece onlar anmsatmakla yetineceiz.

2-

Eserin ad Atalar Sz olmasna karn kitaba ataszlerinden baka pek ok deyimle ne atasz ne deyim olan birok sz kartrlm ve hepsi alfabe srasyla verilmitir. Bunlardan -niteliklerine gre kendimiz snflandrarak rnekler veriyoruz.

Ataszlerinden rnekler:

At lr meydan kalr, yiit lr an kalr.

Alet iler el nr.

Sabrn sonu selamettir.

Yrk at yemini artrr.

Garip kuun yuvasn Allah yapar.

Deyimlerden rnekler:

Kula kirite - Kalbur stne gelen - Balk kavaa knca - Kabak tad verdi - Sermayeyi kediye ykletti - At alan skdar' geti.

Atasz ya da deyim olmayan szlerden rnekler:

Prlanta gibi - Balk a gibi - Yaban kedisi gibi insandan kaar - Zannmz gibi kt - ahin bakl - Davul alan iitmez - Hatiften nida m geldi - Paray denize att - Hrsndan bouluyor - Aramakla ele

gemez - Din-i mbin uruna - lmullah her eyi muhittir - Zuhurata tabi ol - Bihude eylerin terki akln kemalidir - Ab dane serpilir insan ksmet gezdirir - Ab- pake ne zarar vakvaka-i kurbaadan - Gah olur gurbet vatan gahi vatan gurbetlenir.

3-

Kimi szler yanl biimlerle verilmitir. inasi'de de bulunan:

Faide zararn kardadr.

sz gibi ki dorusu udur:

Kar zararn kardadr. (ortadr)

Nitekim inasi ayrca kar zararn kardadr ve Tekezade M. Sait kar ziyann kardadr szlerini de almlardr. Bunun gibi:

Astar yzne uymaz - Astar yznden pahal.

szleri, u yanl biimlerle de yazlmtr:

Yz astarna uymaz - Yznden astar pahal.

Bu eserde bir de pabucuna kum dolar sz gemektedir. Bizim bildiimize gre bir blge deyimi olan bu szn dorusu da pabucuna ta kamak'tr.

KAMUS- TRK (emsettin Sami)

Hicri 1317 (1899)'de baslm olan bu eserde atalarsz terimi ata maddesi iindedir ve darb- mesel diye karlanmtr. Darb maddesi iinde bulunan darb- mesel ise yle tanmlanmtr:

Mebni alelhikaye olup misal gibi irat olunan mehur sz.

Buna gre her atasznn bir hikayeye dayanmas gerekir. Ataszleri iinde her ne kadar:

Yalancnn evi yanm, kimse inanmam.

gibi hikayeye dayananlar varsa da bu, btn ataszleri iin gerekli deildir. Nitekim:

Ak ake kara gn iindir.

Yoldan kal yoldatan kalma.

gibi ataszleri hikayeye dayanmaz.

te yandan, hikayeye dayand halde atasz olmayp deyim olan szler de vardr:

Baklay azndan karmak.

Hoafn ya kesildi... gibi.

ATALAR SZLER (Azerbaycan Edebiyat Cemiyeti)

1926'da karlan ve iinde 2000'e yakn sz bulunan bu esere hem ataszleri hem baka szler kark olarak alnmtr. Kendimiz bir ayrma yaparak her iki eitten rnekler gsterelim.

Ataszlerinden rnekler:

Anasna bak kzn al, krana bak bezini al.

Od dt yeri yandrr.

obann gnl olsa tekeden peynir dutar.

Hayr syle konuna hayr ksn karna.

Su akt yerden bir de akar.

Baka szlerden rnekler:

Hata senden ata benden - Sayalm frsat ganimetten - Suya aparp susuz getirir - Khne hamam khne tas - Uzun szn ksas - Kah nala dr kah mha - Kaza attm koza dedi.

KONYA VLAYET HALKYYAT VE HARSYYATI (Sadettin Nzhet ve Mehmet Ferit)

1926'da yaymlanan bu eserde ataszleri ve deyimler ayr ayr blmlerde yer almtr. Darbmeseller (ataszleri) blmnde 2057, tabirler (deyimler) blmnde 279 sz vardr. Darbmesel iin zel bir tanm yaplmam, Ebzziya'nn yazdklarndan bir paras yinelenmitir. Tabirler blmnde yle denilmektedir.

Meseller tam bir cmle veya fkra halinde irat olunarak muhatabna faide-i tamme ifade ettikleri halde tabirler ok kere terkib-i naks eklinde irat olunurlar. Mesela ate pahasna tabiri dorudan doruya hibir hadiseyi, hibir hkm ifade etmez. Ancak bu sene pamuk ate pahasna kt dediimizde pamuk fiyatnn ok ykseldiini ve mterileri ate gibi yaktn... tasavvur ediyoruz. Mat oldu, diine dayand gibi baz tabirlerde her ne kadar hkm varsa da bunlarn msnedn ileyh ve mteallikleri mahzuf olduundan yine iidenlere tam bir mana i'ar ve ifade etmezler.

1-

Burada tabir'in en nemli zellii olarak terkib-i naks biiminde bulunmas gsterilmektedir. Kimi tabirlerdeki hkmn zneleri ve tmleleri bulunmad iin tam bir mana bildirmedii de sylenmektedir.

a) Deyim iin terkib-i naks tanm ok yetersizdir. Yukarda grld gibi (Bkz. 2, A, 3) deyimler terkip'ten baka biimlerde de, tmce durumunda da bulunabilirler.

b) Mat oldu gibi szlerin zneleri ve tmleleri bulunmad iin deyim saylmalar anlalr ey deildir: Ahmet satranta mat oldu denilirse mat oldu sz deyim olmaktan kacak mdr?

2-

Bu kitaptaki derlemelere gelince: Ataszleri blmnde gerek ataszleri arasnda atasz olmayan birok sz de vardr:

Ataszlerinden rnekler:

Bir elin nesi var, iki elin sesi var.

Sa ba yastk istemez.

Da daa kavumaz, insan insana kavuur.

Kurularn yannda yalar da yanar.

Ataszleri blmnde gsterilen, ama atasz saylamayacak olan szlerden rnekler:

Pimi paa gibi srtma - Keesini sudan kard - Tkrdn bir tkrk - Ar, namus tertemiz - Sen bir yana, dnya bir yana - Bir kt, pir kt - avdara girmi it gibi ban kemerleme - Dokuz kz ile bir maarada m kaldn - Ab dane serpilir, insan ksmet gezdirir.

Deyimler blmne de deyim olan ve olmayan szler vardr. rnekler:

Ald fitili - Ate pahasna - pe un serer - Ty dikti - Basmakalp - Baba oca - mmetsiz peygamber - Hoca Nasrettin - Yaygaray bast - ne gibi - Billur gibi - Kp gibi - Ylan gibi - Atak - Kalp - Kaak.

TRK LGAT (Hseyin Kazm KADR)

Byk Trk Lgati adyle anlmakta olan bu eserin birinci cildi 1927'de, ikinci cildi 1928'de Maarif Vekaletince, nc cildi 1943'te, drdnc cildi 1945'te Trk Dil Kurumunca bastrlmtr. Birok maddelerinde darbmeseller bal altnda verilmi olan szlerin says 6200'den artktr. Kitapta ataszleri ve mesel iin tanmlar da yaplmtr.

1-

Ataszleri yle tanmlanmtr: Ecdattan nakil ve rivayet edilen szler ve tler; durub-i emsal.

Mesel iin de Littre'nin yapt tanm, -Ebzziya'nn evirisi biraz deitirilerek- verilmitir: ayi ve mtedavil ve bir hikmeti mutazammn olan sz, efvah- nasta deveran ve az kelime ile tefhim-i meram eden kavildir ki kaide-i klliyye hkmndedir.

Bu tanmlar, bizim aklamalarmz ve tanmmzla karlatrnca (Bkz. 1, A, B, C) aradaki farklar belirecektir.

2-

Darbmeseller bal altndaki szler iinde hem ataszleri, hem deyimler bulunduu gibi ne deyim ne atasz olan szler de vardr. Szleri niteliklerine gre snflandrarak her eit iin rnekler gsterelim.

Ataszlerinden rnekler:

Ac patlcan kra almaz.

Ak gn aardr, kara gn karardr.

Eden bulur.

Hayr dile eine, hayr gelsin bana.

Ba yarlr brk iinde, kol krlr yen iinde.

Can cmleden aziz.

Dikensiz gl olmaz.

Deyimlerden rnekler:

Kuyruk acs - Kadn kadnck - Bana buyruk - ki eli kandadr - Ak ile karay seti - Vur abalya - Yan izdi - nal ile bir ata kald - Bir baltaya sap olur - Banda kavak yeli esiyor - Can kulayla dinliyor.

Atasz ve deyim olmayan szlerden rnekler:

ki kze bir saman verecek hali yok - Bana elenk takarm - Arndan yere geecek - Frsat gzetir - Ev sahibinin dolamas misafire kar faidedir - Bir bunda beni bir dahi maherde grrsn - Zalim yine bir zulme giriftar olur ahr: Elbette olur ev ykann hanesi viran.

3-

Kitaba alnan szler iinde yanl olanlar da az deildir. rnekler:

Ama kutuyu syletme kty.

Evladn dmeyen sonra dizini der.

Bir elin amatas kmaz.

Tilki masal okur.

Bunlarn dorular yledir:

Atrma kutuyu syletme kty.

Kzn dvmeyen dizini dver.

Bir elin nesi var, iki elin sesi var.

Kurt masal okumak.

4-

Kimi szler de iki biimde yazlmtr. Bunlarn biri doru, teki yanltr:

Bir aya ukurda - ki aya ukurda.

Vur dedimse ldr demedim ya - Vur demeden ldrr.

Korkunun ecele faydas yoktur - Korkunun ecele faydas oktur.

Bir iekle yar olmaz - Bir bulutla k olmaz.

ATALAR SZ (Sadi G. KIRlMLI)

Selim Nzhet Gerek'in nsz ve bibliyografyas ile 1939'da yaymlanm olan bu eserde 2742 atasz ve 2140 deyim, ayr ayr blmlerde verilmitir. Kitabn nsz yle balyor:

Atalar sz azdan aza dolaan ve az kelime ile ok mana ifade eden sz demektir.

1-

Ataszlerinin zellikleri zerine yukarda yaptmz aklamalar bu tanmn eksiklerini ortaya koyaca iin burada o zellikleri yinelemeyeceiz. u kadar syleyelim ki bu tanma gre ayakl ktphane, ask suratl, yan izdi, sa solu yok gibi szleri atalarsz saymak gerekir.

2-

Bu eserde tabir (deyim) iin hibir tanm yoktur. Ancak nszde unlar vardr:

Atalarsz ve tabirler, her ne kadar zahiren birbirlerine benzerlerse de aralarnda olduka mhim bir fark vardr. Bu sebepten biz onlar bu risalede ikiye ayrmaya altk.

Kitapta, iki sz eidi arasndaki olduka mhim farkn ne olduu aklanmam, iki sz eidini ayrma iine zel bir nem verildii halde ataszleri blmne birok deyimler, deyimler blmne birok ataszleri konulmutur. u szler -yanl olarak- ataszleri blmnde yer alanlardan birka rnektir:

Alan da piman satan da - Bor benim kasavet senin mi - Davul alsan iitmez - Delik byk yama kk - Emei sad emeine dnd - Gkte ararken yerde buldu - Gzn stnde kan var dedirtmez - Krler mahallesinde ayna satmaa benzer - Mal benim deil mi denize atarm - Nefsine kyas et - Taraveti giden yemiin hazm g olur - Sktu mera-i dana hasmn ilzam iin saklar.

Grlyor ki bu szlerin kimisi deyimdir; kimisi ise ne atasz ne deyimdir. Ataszleri blmnde yer almas gerekirken deyimler blmnde gsterilen szlerden rnekler:

Azck am kaygsz bam.

Bin nasihatten bir msibet yedir.

Dmez kalmaz bir Allah.

Ekmeden biilmez.

Her yiidin yourt yiyii vardr.

Hyar akesiyle alnan eein lm sudan olur.

Huy cann altndadr.

Olumu dourdum ama gnln dourmadm.

Trnan varsa ban ka.

Yalancnn evi yanm kimse inanmam.

3-

Bu eserde ayn szn iki ayr syleniinden birinin atalarsz, tekinin deyim olarak gsterildii de vardr. rnein, atalarsz blmndeki:

Huy cann altndadr, can kmadka huy kmaz.

Sen aa ben aa bu inei kim saa.

szleri, deyimler blmnde u biimlerde bulunmaktadr:

Huy cann altndadr.

Sen dede ben dede bu at kim tmar ede.

:::::::::::::

TRKE TABRLER SZL (Mustafa Nihat ZN)

1943'te stanbul'da Ahmet Sait Matbaas'nda baslm ve Remzi Kitabevi'nce yaymlanmtr. 44 art 400 sayfadr. in de 4000'e yakn deyim vardr. Yazar, bu szlkteki deyimleri, adlarn verdii 7 eserden toplam; bunlardan birounun metinler iinde kullanlna rnek semek iin de yine, adlarn verdii, 15. yzyldan gnmze kadar yazlm 87 yapttan yararlanmtr.

Kitabn nsznde deyim''in nitelikleri u szlerle belirtilmektedir:

Tabir ile, birden fazla kelimenin vcuda getirdii anlam demek istiyoruz. Tek kelimenin, manasndaki tabir klnda grlen anlam szcklerce kaydedilebilir. Onun iin, biz bu kitabn dzenlenmesi srasnda bu esas tuttuk. Tabirlerde, okluk mecaz ve kinaye bulunmakla beraber, tek kelimenin mecazl ve kinayeli kullanl o kelimenin bir tabir halini almas saylamaz.

1-

Deyim, birinci tmcede anlam olarak, son cmlede sz olarak dnlmektedir. Bu noktaya deindikten sonra deyimin anlam olarak nitelenmeyeceini kitaptan rasgele aldmz bir rnekle aklayalm: Kitapta kark ve felaketli zaman szleriyle belirtilen bir anlam var. Birden ok szcn oluturduu bu anlama deyim ad verilebilir mi? phe yok ki hayr! Ama bu anlamn zel kalb olan ana baba gn biimindeki sze deyim ad verilir.

2-

Mustafa Nihat zen yukarya aldmz szlerinin son cmlesinden de anlalaca zere- tek szc deyim saymamaktadr. u halde kitabnda deyimler arasna byle szckleri almamas gerekirdi. Oysa bunlar da almtr. te rnekleri: Aktan - Amaz - Aalk - Azdan - Aklca - Akll - Akamc - Aptessiz - Arkal - Arkalk - Arkasz - Ardnca - Aslas - Aylkl - Azck - Baba - Babacan - Baba - Babal - Bacaksz - Balca - Balksz - Batakiler - Batan - Belal - Besmelesiz - Beyinsiz - Bican - Billah - Birlik - Birden - Biri - Bogazl - Boazsz - Bouna - Boydan - Boysuz - Buyur - Buyurun - Can - Candan - Cangah - Canm - a- mur - enebaz - eneli - ulsuz - Dalarca - Delimen - Dilbaz - Dillenmek - Dilli - Eyvallah.

3-

zn yle demektedir:

Ataszleri ile tabir arasndaki fark ksaca yle anlatmak kabildir: Ataszleri bir hkm anlatr tabir ise bir durum bildirir. Dumanl hava aramak (kurt dumanl havay sever).

-Ayayla gelmek (ayayla gelene lm olmaz). - Alak eek (alak eee kim olsa biner). - Aya tatan saknmak (itin ayan tatan m saknyorsun?). - Altn anahtar (altn anahtar her kapy aar) vb.

a) Burada ayra dndaki szlerin deyim, ayra iindekilerin de ataszleri rnei olarak verildii anlalyor. Ancak tin ayan tatan m saknyorsun? sz, atasz deil, deyimdir. Aya tatan saknmak diye bir deyim de yoktur.

b) Ataszleri bir hkm anlatr denmekle ataszlerinin gerek ayrc zellii belirtilmi olmuyor. nk bir hkm (yarg) bildirmesine karn atasz olmayp deyim, ya da baya sz olan saysz tmce vardr. Bunu, Ebzziya'nn Durubi Emsal-i Osmaniyye'sini incelerken de aklamtk.

c) zn, ataszlerini tanmamz iin ataszleri bir hkm anlatrdan baka l de vermiyor. Bu lye gre, kitapta deyimler arasnda bulunan:

Amaza dmek.

Azdan kan kulak iitmemek.

nayak olmak. gibi szler,

O amaza dt.

Filancann azndan kan kula iitmiyor.

Bu ie ben nayak oldum.

biiminde yarg bildiren klklara girerlerse atasz saylacaklar.

Yine bu lye gre kitapta deyim olarak gsterilen:

ingene harasna benzer.

Onunla cennete bile gitmem.

Olur olmaz dua ile defulacak bela deil.

gibi szler, yarg bildirdikleri iin, ataszdrler(!)

4-

Yalnz deyimleri iine almak zre hazrlanm olan bu eser de ataszleri de yer almtr:

Ahlatn iyisini dada ay yer.

Armudun iyisini ay yer.

Allah sekizde verdiini dokuzda almaz.

Anasna bak, kzn al.

Be parmak bir deil.

Can cmleden aziz.

ocuktan al haberi.

El mi yaman, bey mi yaman?

5-

Deyimler arasnda, deyim olmayan birok sz bulunmaktadr. rnekler:

Ac patlcan - Zehir gibi ac - A kurt (gerek anlamda) - Dkkan amak - Ar hastalk - Ar i - Kalp ake (gerek anlamda) - Akl kabul edecek ey deil - Akam namaz (gerek anlamda) - Vallah - Billah - Bismillah - Elhamdlillah - Estafurullah - Fesphanatiah - badullah - nallah - Veliyyullah - Min tarafillah - Ba almak - Kz atmak - Arap at (gerek anlamda) - Av kuu (gerek anlamda) - Toz almak - Boy entarisi - buyurmak - Ne buyurulur - Buyurun gidelim - Gene buyurun inallah - Bokluca blbl (gerek anlamda) - Temel ivisi (gerek anlamda) Ay grdm Allah ament billah, aylar mbarek olsun elhamdlillah.

:::::::::::::

TRK ATA SZLER (Mustafa Nihat ZN)

1952'de yaymlanan birinci basks 8257 numaralanm atasz ile 1470 numaralanmam deyimi, 1956'da yaymlanan ikinci basks 8600 numaralanm atasz ile 2250 numaralanmam deyimi iine alan bu eserin nsznde imdiye kadar km olan belli bal atasz kitaplarnda grlm olanlarn topland sylenmekte ve kaynaklar ylece belirtilmektedir: Velet zbudak tarafndan yaymlanan Atalar Sz, inasinin, Ebzziya'nn, Vefik Paa'nn ataszlerini derleyen kitaplar, Divan Lgat-it Trk ve Lehe-i Osmani.

Yazar, inasi'nin atasz iin syledii hikmet-l-avam tanmn benimsemekte Ebzziya'nn ataszyle deyim iin verdii tanmlar da kabul etmi grnmektedir. Bundan baka iki eit sz ayr ayr gstermek iin ataszlerini kitabn metnine deyimleri de sayfa altlarna koyduunu bildirmektedir.

imdi dncelerimizi sralayalm:

1-

Ataszleri blmnde pek ok deyim ve baka sz vardr. Aadaki maddeler, ataszleri blmnde kark olarak yazl bulunmaktadr. Biz bunlar arasndan on tane atasz seerek listenin n srasna alyor, arkasndan da atasz olmayanlar veriyoruz:

ki el bir ba iindir.

Bal bal demekle az tatllanmaz.

Krn istei bir gz, ikisi olursa ne sz.

Yoldan kal, yoldatan kalma.

Davacn kad olursa yardmcn Allah olsun.

Can kar, huy kmaz.

Say beni, sayaym seni.

Akacak kan damarda durmaz.

Et trnaktan ayrlmaz.

Mal cann yongasdr.

Kancay takt - Oca snd - Mekik gibi seirdir - Islak kargaya dnm - Cin gibi akl var - Aramakla ele gemez - Paras ok akl az - Diliyle

yakaland - aylak yavru kapar gibi - Eser savurur - Horoz ibii gibi bir yana sallanr - Mecnun gibi beyabanda gezer - Yaka yka bitiremedi - Gavur gemisi gibi yan gider - Yaz yamuru gibi gelir geer - Hanc tavuu gibi yolcu artndan geinir - Paalar svayp da giriti ie - Kulanda davul alnr - Cennet kuu, bir eye akl ermez zavall - Baba olunun fenaln istemez - Lakrd ile i bitmez - Fen sz ekilmez - Ceviz ile ekmek yemesi, gzel ile muhabbet etmesi iyi olur.

Grelim ayine-i devran ne suret gsterir.

Kesilse ritesi em'in ziyas artar eksilmez.

Gnldendir ikayet kimseden feryadmz yoktur.

Cahilin alim katnda sznn miktar yok,

Kendi eek, giydii ul, bann yular yok.

Cehd eyle maln etme israf,

Dmana kalrsa da dosta olma muhta.

2-

Deyimler blmnde pek ok atasz ve baka sz vardr. Aadaki maddeler deyimler blmnde kark olarak bulunmaktadr. Biz bunlar arasndan on tane deyim seerek listenin n srasna alyor, arkasndan da deyim olmayanlar veriyoruz:

Arala gitmek - Ba gz etmek - antada keklik - Dirsek evirmek - Eski gz ars - li dl - Kapa atmak - Kr d - Su gtrr - Uzun uzadya.

Grne aldanma.

Amca, baba yars.

Deliden uslu haber.

Soran yanlmam.

Yaa yaa gr temaa.

Kavgann iyisi olmaz.

Yarm elma gnl alma.

Bir inat bir murat.

Varak- mihr vefay kim okur kim dinler - Vera-yi perdede esrar var zuhur edecek - Uyku geldi bedene ne mutlu kalkp gidene - Gele gide - Vaktinde gerek - Bildiin gibi deil - Soygun vermi abdala dnd - Tazya dnm - Yabann ays - Kp gibi - iek gibi - Ylan gibi - At gibi - Eek gibi alr - plie bamya dizer gibi - Kediyle kpek gibi - Daha elik omak oynar - Sz anlamaz - Allame kesildi - attk belaya mstef'ilatn - Dedii geldi kt.

3-

Ayn nitelikte olan, dahas kimi szck ve ekim deiikliinden baka aralarnda ayrm bulunmayan pek ok maddeler kitabn hem ataszleri

blmnde, hem deyimler blmnde gsterilmitir:

Ad kaale alnmaz. (Ataszleri blmndedir)

Ad kaale gelmez. (Deyimler blmndedir)

anak ayor. (Ataszleri blmndedir)

anak tutmak. (Deyimler blmndedir)

kt dokuza inmez sekize. (Ataszleri blmndedir)

Binmi dokuza inmez sekize. (Deyimler blmndedir)

Atn rkei yiidin korka. (Ataszleri blmndedir)

Atn dorusu yiidin delisi. (Deyimler blmndedir)

Dolap beygiri gibi dner. (Ataszleri blmndedir)

Deirmen beygiri gibi dolar. (Deyimler blmndedir)

El yumruunu yemeyen kendini kahraman sanar. (Ataszleri blmndedir)

El yumruu yemeyen kendi yumruunu deirmen ta sanr. (Deyimler blmndedir)

Anasndan emdii st burnundan geldi. (Ataszleri blmndedir)

Anamdan emdiim st burnumdan geldi. (Deyimler blmndedir)

Deliden al uslu haberi. (Ataszleri blmndedir)

Deliden uslu haber. (Deyimler blmndedir)

Kurtla koyun klla oyun. (Ataszleri blmndedir)

Kurtla koyun bir arada olmaz. (Deyimler blmndedir)

Ac acy bastrr. (Ataszleri blmndedir)

Ac acya su sancya. (Deyimler blmndedir)

Salk hastalk bizim iin. (Ataszleri blmndedir)

Hastalk salk bizim iin. (Deyimler blmndedir)

Yiidim yiit olsun da duram al dibi olsun. (Ataszleri blmndedir)

Erim er olsun da yerim al dili olsun. (Deyimler blmndedir)

Her tarladan bir kesek. (Ataszleri blmndedir)

Her tarladan bir nakil, her adamdan bir akl. (Deyimler blmndedir)

Horoz akll adam. (Ataszleri blmndedir)

Horoz akll. (Deyimler blmndedir)

Kazanrsan dost kazan, dman anan da dorur. (Ataszleri blmndedir)

Kazanrsan dost kazan. (Deyimler blmndedir)

eriat zahiredir. (Ataszleri blmndedir)

eriat zahire hkmeder (Deyimler blmndedir)

Var Marko Paa'ya derdini yan. (Ataszleri blmndedir)

Derdini Marko Paa'ya anlat. (Deyimler blmndedir)

4-

Mustafa Nihat zn, kaynak olarak setii eserlerde ne varsa, hi bir deerlendirme szgecinden geirmeyerek hepsini almtr. Bundan dolay:

a) Kaynaklarda kimi zaman yanl, deiik biimlerle yazl bulunan ayn sz, bu kitapta da -doru ve yanl olarak- birka kez yer almtr.

b) Kitaba ne atasz ne de deyim olan birok szler girmitir.

Bu durum, kitaptaki sz saysn, gereksiz yere, oaltmtr.

5-

zn, kaynaklarnn yapmad bir ii yaptn, yani ataszleriyle deyimleri ayr ayr gsterdiini sylemektedir. Ama yukarda rnekleriyle gsterdiimiz gibi bu bir ayrma deil, kartrma olmutur.

:::::::::::::

TRK ATASZLER VE DEYMLER (Feridun Fazl TLBENT)

Mart 1963'te kan bu eser 402 sayfadr. inde numaralanm 15080 sz bulunmaktadr. Toplayan (Tlbenti) yle demektedir: Ata szleri ile deyimleri birbirlerinden ayranlar ve bu suretle kitaplarnda bir tasnif yapan yazarlar olmutur. Ancak vcuda getirdikleri kymetli eserlerinde bu fark ok gzel ifade ettikleri halde tasnifte hataya dmler, deyimlerle ata szlerini ister istemez birbirine kartrmlardr. Biz, Trk Ataszleri ve Deyimleri adn verdiimiz bu kitapta eslafa uyarak herhangi bir tasnif yapmak cesaretini kendimizde gremedik.

Bu duruma gre eserde ataszleriyle deyimlerin birbirine kartrlp kartrlmad konusu zerinde durmayacaz. zerinde duracamz noktalar unlardr:

1-

nszde inasi'nin durub-i emsal tanm beenilmekte ve benimsenmektedir. Biz ise, yukarda grld zere, bu tanm yetersiz bulmutuk.

2-

Yine nszde atalar sz umumiyetle bir hkm ifade eder denilmektedir. Bu da Ebzziya'nn tanmnda bulunan bir grtr ki yukarda eletirmitik.

3-

Kitapta ataszleriyle deyimlerin ayr ayr gsterilmedii bildirildiinden bu konu zerinde durmayacamz sylemitik. Ancak eserin nsznde ataszleri rnekleri arasnda:

Mart havas gibi bir halde durmaz.

sz de grlmektedir. Bunun atasz olmad aktr.

4-

Tlbenti, eserini sunarken iinde 15 binden fazla ata sz ve ayn deerde deyim vardr ki imdiye kadar neredilmi olanlarn sz adedi bakmndan en zenginidir diyor. Bizim grmz udur ki kendisi de, M.N. zn gibi, kaynaklardaki szleri deerlendirip elemedii iin kitaba giren sz says oalmtr. Bir eleme yapsayd, bunlarn birou kitaba girmeyecekti. rnein, kitabn hemen banda 1, ve 2 numara ile gsterilen:

1- Ay ay domu.

2- A benim ruh- revanm seven lsn m seni?

szleri, deyimler arasnda da ataszleri arasnda da yer alamaz.

Kitabn sonunda ise u szler var:

15076- Zlf-i yar.

15077- Zlf-i yara dokunacak lakrd syler.

15078- Zlf-i yara dokundu.

15079- Zlf-i yara dokunma.

15080- Zlf-i yara dokunur.

Bunlara ve benzeri rneklere ayr ayr yer ve numara verildikten sonra 15080 saysn 25080'e, 35090'a ykseltmek iten deildir. nk yukarda grlen ekimli biimler arasna, szgelii:

Ztf-i yara dokunmu.

Zlf-i yara dokunuyor.

Zlf-i yara m dokunaym?

Zlf-i yara dokunsa ne kar.

Zlf-i yara dokunmasn.

gibi cmleler de katlabilirdi.

Dorusu ise sadece zlf-i yara dokunmak diye bir deyim gstermekti.

5-

Bu eserde ne atasz ne de deyim saylamayacak birok sz bulunmaktadr. te rnekleri:

Bab- hmayun kaps - elik gibi sert - Dana yedii ta bilir - Denaet, rezalet - Hepsi bitti de o mu kald - Her sznde bir nkte var - Irgat gibi alr - Irk ve nesli pak - Iskat hoca - Islak tavuk - i baka d baka - lim yalnz cehli giderir - lim yumuak dekte yatmaz - Kargir iratlar m var - Kartal'a varyor - Kartalha giriyor - Ovada ku uar - Yar ayar - Yetimin hakkn yiyen berbat olur - Orasn saki-i

glehrenin ibram bilir.

6-

Kaynaktaki eski yaznn yeni yazya evrilirken doru okunamam olmasndan ya da kaynaktaki yanl szlerin olduu gibi alnm bulunmasndan, bu eserde epey yanl sz vardr. Ayrca, bunlarn kimisi ne ataszdr ne de deyim.

rnekler:

arlan yere arnma, arlmayan yere grnme.

(Arnma deil `erinme okunacaktr. Erinmek, enmek demektir.)

Kk ier, byk dayanr der.

(Dayanr deil taynr okunacakt. Taynmak aya kaymak demektir.)

Boruda perev olmaz, ne karsa bahtna.

(Zurnada olacakt. Kitapta dorusu da vardr.)

Ka