1

вÜð²ÚÆÜ Ð²Ôàð¸²ÎòàôÂÚàôÜ

²ð¸Æ زðî²Ðð²ìºðܺðÀ àô

¼²ð¶²òØ²Ü Ðºè²ÜβðܺðÀ

вڲêî²Ü 2013

¶Æî²ÄàÔàìÆ ÜÚàôºð

2

ՀՏԴ 659:06 ԳՄԴ 76 Հ 316

Հ 316 ՀԱՆՐԱՅԻՆ ՀԱՂՈՐԴԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆ: ԱՐԴԻ ԱՐՏԱՀՐԱՎԵՐ­ՆԵՐԸ ՈՒ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ՀԵՌԱՆԿԱՐՆԵՐԸ : ՀԱՅԱՍՏԱՆ 2013: ԳԻՏԱԺՈՂՈՎԻ ՆՅՈՒԹԵՐ.­ Եր.: Էդիթ Պրինտ, 2014.­ 206 էջ.:

ՀՏԴ 659:06 ԳՄԴ 76

ISBN 978­9939­52­851­9

3

Ողջույնի խոսք

ԱՐԹՈՒՐ ՄԿՐՏԻՉՅԱՆ

ԵՊՀ, Սոցիոլոգիայի ֆակուլտետի դեկան, փիլիսոփայական գիտությունների

դոկտոր, պրոֆեսոր 

Հարգարժան հյուրեր և մասնակիցներ, սիրելի ուսանողներ,

Ներկայումս տեղի ունեցող սոցիալ­տնտեսական, քաղաքական, էկոլոգիական վերափոխումները, նորագույն տեխնոլոգիաների զար­գացումը, հաղորդակցման նոր միջոցների գործառնումը նպաստեցին հասարակայնության հետ կապերի ոլորտի զարգացմանը:

Հաղորդակցության և հասարակայնության հետ կապերի կայաց­ման գործընթացում կարելի է երկու կարևորագույն հիմնախնդիր առանձնացնել: Առաջին խնդիրն այն է, որ մենք այսօր ապրում ենք շատ հետաքրքիր ժամանակաշրջանում, որի մարտահրավերներին պետք է լինենք պատրաստ և գիտակից: Այդ մարտահրավերները, առաջին հերթին, կապված են այն հանգամանքի հետ, որ մեր հա­սարակությունը, այսպես կոչված, «ոչ պատերազմի, ոչ խաղա ղու­թյան» հասարակություն է, որտեղ հասարակական գիտակցությունը անկայուն է և հակասական, հասարակական վարքի սկզբունքային անորոշությունը մեծ է, և այդ ամենը դրսևորվում է թե՛ քաղաքակա­նության, թե՛ կրթության ոլորտներում, թե՛, հատկապես, ԶԼՄ­ներում: Մենք իրական և հրատապ խնդիրներ ունենք` խոսքս նախ և առաջ այսօր ընթացող տեղեկատվական պատերազմների մասին է: Մենք այսօր պետք է մի կողմից զբաղվենք ակադեմիական աշխատանքով՝ զարգացնենք այս դիսցիպլինը, իսկ մյուս կողմից պետք է կարո ղա­նանք պրակտիկ ներդրում ունենալ այս դաշտում:

Երկրորդ խնդիրը հասարակայնության հետ կապեր դիսցիպլինի

4

կայացման հարցն է. Մայր բուհն արդեն որոշակի քայլեր է արել ոլորտի մասնագետներ պատրաստելու գործում: 2014 թ­ին մենք կունենանք մասնագետների առաջին խումբը, ովքեր կավարտեն մագիստրոսի աստիճանով: Անշուշտ, երկու տարին շատ քիչ է այս երիտասարդ և դեռ զարգացող բնագավառի մասնագետներ պատրաստելու համար, ուստի դեռ շատ խնդիրներ ունենք մեր առջև թե՛ մասնագետների, թե՛ գրականության, թե՛ համապատասխան մեթոդաբանության ա պա հովման առումով: Կարևորում եմ հասարակայնության հետ կապեր դիսցիպլինի ինքնուրույնացումը կամ անկախացումը թե՛ սոցո լոգիայից, թե՛ լրագրությունից: Հասարակայնության հետ կա­պեր դիսցիպլինը ինքնուրույն է, ունի իր օբյեկտը, իր մեթոդները և գործառույթները և պետք է ունենա զարգացման իր ուրույն ճանապարհը:

«Հանրային հաղորդակցություն. արդի մարտահրավերներն ու զարգացման հեռանկարները. Հայաստան 2013» գիտաժողովը կարևորվում է այնքանով, որ այն այսօր կարող է դառնալ փորձա­գիտական յուրօրինակ հարթակ հաղորդակցության ոլորտում առ կա հրատապ հիմնախնդիրների վեր հանման, ձեռքբերումների իմաս­տավորման, հեռանկարների և զարգացման միտումների քննարկ­ման, ինչպես նաև ոլորտի առաջատար մասնագետների միջև հա­մագործակցության ցանցի ստեղծման համար:

Ուզում եմ իմ շնորհակալությունը հայտնել այս միջոցառման բոլոր կազմակերպիչներին` ԵՊՀ Սոցիլոգիայի ֆակուլտետին, Վ. Բրյու սովի անվան ԵՊԼՀ տեղեկատվության և հանրային հաղոր դակց­ման տեխնոլոգիաների գիտաուսումնական կենտրոնին, «Հասարա­կայնության հետ կապերի հայաստանյան ասոցիացիային», SPRING PR ընկերությանը, «Այ Փի Էս Սի» քաղաքական և սոցիոլոգիական խորհրդատվությունների ինստիտուտին այս գիտաժողովի գա­ղա փարին, մտքին համախոհ լինելու համար և միջոցառման իրա­կանացման գործում սատար կանգնելու և աջակցության համար:

Գիտաժողովի բոլոր մասնակիցներին ցանկանում եմ արդյունա­վետ ու արգասաբեր աշխատանք:

5

ԱՐՄԱՆ ՍԱՂԱԹԵԼՅԱՆ

ԵՊԼՀ տեղեկատվության և հանրային հաղորդակցման տեխնոլոգիաների

գիտաուսումնական կենտրոնի հիմնադիր, քաղաքական գիտ.թեկնածու

Հարգելի հյուրեր, գործընկերներ,

Ուրախ եմ ողջունել ձեզ այսօր նման բովանդակությամբ և ձևա չա փով Հայաստանում առաջին միջոցառմաը:

Հաղորդակցության ոլորտը Հայաստանում անցել է բավականին երկար և կարելի է ասել դժվարին ճանապարհ: Ամենը սկսվեց 1990­ականներից, երբ երկիրը, գտնվելով պատերազմական իրա­վի ճա կում, ներգրավվեց շատ ակտիվ տեղեկատվական և քարոզ­չական հակամարտության մեջ, և հաղորդակցության առաջին մասնա գետ ները, հինականում, ուժային կառույցների ներկայա­ցուցիչներն էին: Առաջնային այդ գիտելիքների կուտակումը, ի վերջո 2000թ.­երին բե րեց այն գիտակցմանը, որ մեզ անհրաժեշտ են կադրեր, մեզ անհրա ժեշտ է, որպեսզի էլ ավելի լայն շրջա­նակներին հասկանալի լինեն այն մարտահրավերները, որոնց առջև մենք բոլորս կանգնած ենք, հասկանալի լինեն տեղեկատվա­կան դաշտի և նոր տեղեկատվական իրողությունների առանձնա­հատ կությունները: Տեղեկատվական դաշ տի լուրջ ազատականաց­ման, տեղեկատվական տեխնոլոգիա ներն էին զարգացման և նոր տեղեկատվական հարթակների ի հայտ գալու պայմաններում, անշուշտ, մեզ պետք էր սկսել կայացնել կրթական և գիտական համակարգը: Եվ 2001թ.­ին երկրում հայտն վեցին առաջին ուսում­նական ծրագրերը. դա տեղի ունեցավ Ռուս­հայկական սլավո նա­կան համալսարանում, որտեղ որպես առանձին առարկաներ սկսե­ցին դասավանդվել հասարակայնության հետ կա պերը և

6

տեղեկա տվական հակամարտությունը: Այնուհետ, կարծում եմ բավականին մեծ խթան էր 2003թ.­ին ձևավորված առաջին մաս­նագիտական կառույցը՝ Հասարակայնության հետ կապերի հա յաս­տանյան ասոցացիան, որն իր վրա վերցրեց այդ ոլորտում աշխատող մասնագետների միախմբման գործընթացը, ստեղծվեց մասագիտու­թյան էթիկական կոդեքսը, և 2003 թ­ից ի վեր իրականացվեցին տասն յակ նախագծեր և՛ կրթական, և՛ ընդհանուր ոլորտում, որպեսզի ոլորտը տարանջատվի այլ մասնագիտական գործունեու­թյան ոլորտ ներից, և հստակ պատկերացում ձևավորվի դրա վերաբերյալ: Մյուս փուլը, իհարկե, այս մասնագիտության կրթական ծրագրերի ձևա վորումն էր, ոչ թե առանձին առարկաների տեսքով, այլ որպես մաս նագիտացում: Այստեղ առաջինն էր Երևանի պետական համալ սա րանը, որտեղ 2006 թվականին ստեղծվեց Հասարակայնության հետ կապեր մասնագիտացումը: Հետագայում 2011թ.­ին արդեն Երևանի Վ. Բրյուսովի անվան պետական լեզվա­բանական համալսարանում կայացվեց առաջին մասնագիտական գիտակրթական միավորը, որը ամբողջությամբ զբաղված էր միայն հաղորդակցություններով:

Ես մեծ ուրախություն եմ ապրում, երբ տեսնում եմ այսօր այստեղ մեր գործընկերներն են, մեր նախկին ուսանողները, որոնք հաջողու թյամբ աշխատում են, կիրառում են իրենց գիտելիքները պրակտիկ ոլորտում` կոմերցիոն դաշտում, պետական համակարգում և այլն: Իհարկե, դա շատ է ոգևորում մեզ, և վկայում է այն մասին, որ ոլորտը ունի մեծ պահանջարկ՝ հաշվի առնելով այն ճանապարհը, որը որ դեգրել է մեր պետությունը. դա իհարկե և՛ ժողովրդավարության կայացման գործընթացներն են, և՛ թափանցիկ աշխատելու սկզբուն­քը: Անշուշտ, բավականին մեծ աշխատանք կա կատարելու, շատ մեծ աշխատանք՝ այդ թվում կրթական և գիտական ոլորտ ներում: Մինչև վերջին ժամանակներս, երբ ես էլ դեռ մասնակից էի կրթության այդ գործընթացներին, ինձ անհանգստացնում էր միաս­նական մեթոդա կան մոտեցումների բացակայությունը, որովհետև, հաշվի առնելով, որ մի քանի բուհերում արդեն կան նման մաս­

7

նագիտացումներ կամ մասնագիտություններ, անհրաժեշտություն կա, անշուշտ, ի մի բերել այդ ամբողջ պոտենցիալը և մշակել ինչ­որ համատեղ ստանդարտ ներ կամ միասնական մոտեցումներ: Երկրորդ խնդիրը կրթական ուսում նական գրականության և՛ թարգ­մանություններն են, և՛ առկա յությունը: Սա ավելի լուրջ խնդիր է, որովհետև դաշտը նույնպես ա զատականացված է, և հիմնականում Ռուսաստանից և արտերկրից այստեղ գալիս են դասագրքեր, որոնք չեն ացնում որևէ վավերա կա նացման գործընթաց, իսկ այսօր գիրք գրելը, այդ թվում և՛ Ռուսաս տանում, և՛, մասամբ, Հայաստա­նում, և՛ մի շարք այլ երկրներում ոչինչ չարժե: Եվ մենք, ես նկատի ունեմ դասախոսական կազմը, պարտավոր ենք այդ ամբողջը զտել և ի վերջո համալրել մեր գրադարանները որոկյալ գրականությամբ, որպեսզի մեր ուսանողները թյուրիմացու թյան մեջ չընկնեն այս կամ այն աղբյուրից օգտվելու հետևանքով: Մի խոսքով, անելիքները շատ­շատ են, սակայն վստահ եմ, որ մենք կարճ ժամանակ անց ավելի մեծ հաջողություններ կարձանագրենք:

8

9

ՀՐԱՅՐ ԶՈՐՅԱՆ

ՀՀ ԱԺ նա խա գա հի խորհր դա կան, Հե ռուս տա տե սութ յան և ռա դիո յի եվ րա սիա կան

ա կա դե միա յի նա խա գա հութ յան ան դամ, ԵՊՀ ժուռ նա լիս տի կա յի ֆա կուլ տե տի մա մու լի

տե սութ յան և պատ մութ յան ամ բիո նի դա սա խոս

Հան րութ յան հետ կա պե րի մաս նա գե տի պատ րաստ ման մի շարք հիմ նախն դիր ներ

Հա յաս տա նում վեր ջին ա վե լի քան եր կու տաս նամ յա կում քա­ղա քա կան, հա սա րա կա կան, տնտե սա կան և այլ ո լոր նե րում հաս­տատ ված նոր ի րո ղութ յուն ներն ի րենց հետ բե րե ցին նաև նոր մտա ծո ղութ յուն, ո րա կա կան նոր հա րա բե րութ յուն ներ, ա ռա ջա ցավ դրանց սպա սար կող նոր մաս նա գի տութ յուն նե րի պա հան ջարկ: Վեր ջին նե րիս թվում էր նաև հան րութ յան հետ կա պե րը, ո րի սաղ­մե րը Հա յաս տա նում ի հայտ ե կան դեռևս անց յալ դա րի 90­ա կան­նե րից, ո րը, սա կայն, կա յաց ման շո շա փե լի քայ լեր ար ձա նագ րեց 2000­ա կան նե րի ա ռա ջին տա րի նե րին: PR ծա ռա յութ յուն նե րի պա­հան ջար կի ա ճին զու գըն թաց` օ րախն դիր դար ձավ հան րութ յան հետ կա պե րի մաս նա գետ նե րի պատ րաս տու մը, ո լոտն ար հես տա վարժ կադ րե րով ա պա հո վու մը: Եվ պա տա հա կան չէր, որ հան րա պե տութ­յան տար բեր բու հա կան հաս տա տութ յուն նե րում ի րար հա ջոր դե լով ստեղծ վե ցին ա ռար կան ա պա գա մաս նա գետ նե րին ու սու ցա նող դա­սըն թաց ներ, ծրագ րեր, գի տաու սում նա կան կենտ րոն ներ:

Հան րութ յան հետ կա պե րի մաս նա գի տա կան կրթութ յան ար­

ՀԱՆՐԱՅԻՆ ՀԱՂՈՐԴԱԿՑՈՒԹՅԱՆ ՈԼՈՐՏԻ ԱՐԴԻ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԸ.

PR-Ի ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ՄԻՏՈՒՄՆԵՐԸ

10

տերկ րի փորձն ա վե լի քան վեց տաս նամ յակ տար բեր բու հե րի ու քո լեջ նե րի մա կար դա կով զար գա ցում է ապ րել, սա կայն մինչ օրս էլ ո րո նում նե րի մեջ է` դա սա վանդ ման ծրագ րե րի ու մե թո դա բա­նութ յան ա ռու մով: Հան րութ յան հետ կա պե րի ա ռա ջին հա մալ­սա րա նա կան ծրագ րերն Ա մե րի կա յի Միաց յալ Նա հանգ նե րում ի հայտ են ե կել դեռևս անց յալ դա րի ա ռա ջին կե սին: 1920 թվա կա­նին Ջո զեֆ Րեյ թը հրա պա րա կայ նութ յան դա սըն թաց սկսեց Ի լի նոյ­սի հա մալ սա րա նում: Եր կու տա րի անց Ֆ րանկ Է լոի թը հա ման ման դա սըն թա ցի հիմք դրեց Ին դիա նա նա հան գի հա մալ սա րա նում: Դա սըն թաց նե րը տար վում էին կա մընտ րա յին սկզբուն քով: Այդ ըն­թաց քում Էդ վարդ Բեր նեյսն ա ռա ջար կում է ա ռա ջին PR կրթա կան դա սըն թա ցը: Մեկ ու սում նա կան կի սամ յա կի հա մար նա խա տես­ված դա սըն թա ցը Բեր նեյ սը եր կու տա րի շա րու նակ ան ձամբ վա­րեց Ն յու Յոր քի հա մալ սա րա նում: ԱՄՆ­ում PR ո լոր տի կրթութ յան ա ռա ջին ազ գա յին չա փո րո շիչ ներն ըն դուն վել են 1975 թվա կա նին, լրամ շակ վել` 1981­ին: 1991­ին հրա պա րակ ված Ա մե րիկ յան PR ըն կե­րակ ցութ յան «Որ տեղ սո վո րել PR» ու ղե ցույ ցում ար դեն ա ռա ջարկ­վում էին 212 քո լեջ ներ ու հա մալ սա րան ներ ԱՄՆ­ում, Կա նա դա յում, Պո ւեր տո­ Ռի կե յում և Ավստ րա լիա յում: 1997­ին PR բնա գա վա ռում այն պի սի նշա նա կա լի փո փո խութ յուն ներ ե ղան (նախ և ա ռաջ` կապ ված գլո բա լի զա ցիա յի և ին տեր նե տի ըն ձե ռած նոր հնա րա վո­րութ յուն նե րի հետ), որ Ա մե րիկ յան PR ըն կե րակ ցութ յու նը ստեղ ծեց Հան րութ յան հետ կա պե րի ո լոր տի կրթութ յան կո մի տե: Վեր ջի նիս խնդիրն էր ու սում նա սի րել PR կրթութ յու նը բո լոր կրթա կան մա­կար դակ նե րում, այդ թվում` գոր ծող մաս նա գետ նե րի վե րա պատ­րաստ ման հնա րա վո րութ յուն նե րը: Ա վե լորդ չէ նշել, որ Ա մե րիկ յան PR ըն կե րակ ցութ յան հանձ նա ժո ղո վի կող մից մշակ ված PR մաս նա­գետ նե րի կրթութ յան բո վան դա կութ յունն ԱՄՆ­ում հա մընդ հա նուր ըն դու նե լութ յուն չի գտել: Հանձ նա ժո ղո վը հա մա րում է, որ PR ո լոր­տի կրթութ յան բո լոր ծրագ րե րը պետք է նե րա ռեն ա մե նա տար բեր ա ռար կա ներ և են թադ րեն հե տա գա փոր ձա ռութ յուն: Ըստ դրա`ու­սա նող նե րի հա մար նա խա տես ված PR ծրագ րե րում մաս նա գի տա­կան կրթա կան նյու թը պետք է կազ մի հիմ նա կան դա սըն թա ցի 25%­ը միայն, մնա ցա ծը պետք է հատ կաց վի մշա կույ թին, գի տութ յա նը,

Հրայր Զորյան

11

այլ հա մընդ հա նուր կրթա կան ա ռար կա նե րին: Մի փոքր այլ բո վան­դա կութ յուն են ա ռա ջար կել PR ո լոր տի կրթութ յան Կո մի տեի փոր­ձա գետ նե րը: Վեր ջին նե րիս հա մոզ մամբ` հան րութ յան հետ կա պե րի բնագ վա ռում աշ խա տան քը պա հան ջում է պատ րաստ վա ծութ յուն այն պի սի ուղ ղութ յուն նե րով, ինչ պի սիք են պլա նա վո րու մը, կա ռա­վա րու մը, խորհր դատ վութ յու նը, վեր լու ծութ յու նը, ար տադ րա կան, տնտե սա կան և սո ցիա լա կան հա րա բե րութ յուն նե րը, քա ղա քա կան գոր ծու նեութ յու նը, հա ղոր դակ ցութ յու նը, կրթութ յու նը, և հենց այս ուղ ղութ յուն նե րի վրա պետք է շեշ տադ րում կա տա րել: Նշ ված նե­րից թե որն է ա ռա վել հա մա հունչ PR մաս նա գե տի պատ րաստ ման ար դիա կան պա հանջ նե րին, բա վա կա նին տա րո ղու նակ թե մա է, ա ռան ձին քննարկ ման նյութ: Ընդ հան րաց նե լով նշեմ, որ ներ կա­յումս ԱՄՆ­ում PR մաս նա գետ նե րի ձևա վոր ման հա մա կարգն ի րե­նից ներ կա յաց նում է նախ նա կան կրթութ յուն բու հե րում և հե տա գա մաս նա գի տաց ման շա րու նա կութ յուն հետ բու հա կան հաս տա տութ­յուն նե րում կամ լրա ցու ցիչ պատ րաս տում:

Եվ րո պա կան գրե թե բո լոր երկր նե րը ձևա վո րել են PR մաս նա­գետ նե րի կրթութ յան ի րենց հա մա կար գե րը: Ա ռա վել զար գա ցած է հա մար վում բրի տա նա կան դպրո ցը, որ տեղ հան րութ յան հետ կա­պե րի գծով կրթութ յունն ընդգրկ ված է ընդ հա նուր բարձ րա գույն կրթութ յան հա մա կար գում: PR­ի մա գիստ րո սա կան կո չում շնոր հող մե կամ յա դա սըն թաց Մեծ Բ րի տա նիա յում ա ռա ջին ան գամ ներդր­վել է 1989 թվա կա նին Ս թեր լին գի հա մալ սա րա նի կող մից: Մեկ տա­րի անց Փ լի մու թեի և Փու լեի քո լեջ նե րը ներդ րե ցին բա կա լավ րի աս տի ճան շնոր հող ծրագ րեր: Վեր ջին նե րիս օ րի նա կին հետ ևե ցին բազ մա թիվ հա մալ սա րան ներ: Այս պա րա գա յում` ա մե նա տար բեր բու հե րի դա սըն թաց նե րի ծրագ րե րի ա տես տա վո րու մը ստանձ նեց Հան րութ յան հետ կա պե րի ինս տի տու տը, ո րը հա մար վում է Բ րի տա­նիա յում PR մաս նա գետ նե րին հա մախմ բող հիմ նա կան կա ռույ ցը: PR մաս նա գետ նե րի պատ րաստ ման բրի տա նա կան հա մալ սա րա նա­կան ծրագ րե րում գե րիշ խում է ե ռաս տի ճան հա մա կար գը (Ս. Բ լե կի մո դել). ա ռա ջին աս տի ճանն ընդգր կում է ան մի ջա կան հան րութ յան հետ կա պե րի պրակ տի կա յին առնչ վող ա ռար կա ներ, երկ րոր դում նե րառ ված են ընդ հա նուր հա ղոր դակ ցութ յա նը վե րա բե րող ա ռար­

Հանրային հաղորդակցության ոլորտի արդի հիմնախնդիրները

12

կա ներ (հա ղոր դակ ցութ յան տե սութ յունն ու գոր ծըն թա ցը, գո վազդ, խմբագ րա կան գործ, մե դիա­վեր լու ծութ յուն և այլն): Եր րորդ` ա վե­լի ընդգր կուն աս տի ճա նում, նե րառ ված են հան րակր թա կան ուղ­ղութ յուն նե րը (պե տա կան կա ռա վա րում, անձ նա կազ մի կա ռա վա­րում, քա ղա քա գի տութ յուն և այլն): Պետք է նշել, սա կայն, որ ա զատ տնտե սա կան մրցակ ցութ յան պայ ման նե րում PR մաս նա գե տը ռազ­մա վա րա կան պլա նա վոր ման գոր ծըն թա ցում հայտն վում է այն պի­սի ի րա վի ճակ նե րում, ո րոնք պա հան ջում են գործ նա կան խնդիր նե­րի խոր ի մա ցութ յուն: Ս րա նից ել նե լով՝ շատ բու հեր լրամ շա կում են ի րենց ծրագ րե րը` խու սա փե լով ա վե լորդ ա կա դե միա կա նութ յու նից և շեշ տադ րումն ա նում են կրթութ յան գոր ծա րար բա ղադ րի չի վրա:

Այլ է ի րա վի ճա կը Գեր մա նիա յում: Թեև այս տեղ հան րութ յան հետ կա պե րի դա սա վանդ ման և ու սում նա սի րութ յան հիմ քը, ըստ դոկ տոր, պրո ֆե սոր Եվ գե նի Պա շենց ևի, դրվել է դեռևս 1981 թվա­կա նին Բեռ լի նի (արևմտ յան) բաց հա մալ սա րա նի կող մից` նպա տակ ու նե նա լով հա մադ րել հան րութ յան հետ կա պե րի տե սութ յունն ու պրակ տի կան, այ դու հան դերձ, նշվում է, որ PR մաս նա գետ նե րի պատ րաստ ման հա մա կարգ Գեր մա նիա յում մինչ օրս ձևա վոր ված չէ: Ներ կա յումս էլ ըն թա նում է բու հա կան ա ռան ձին դա սըն թաց նե րի ձևա վոր ման գոր ծըն թա ցը, իսկ հան րութ յան հետ կա պերն ու սում­նա սիր վում է լրագ րութ յուն կամ շու կա յա գի տութ յուն մաս նա գի­տութ յուն նե րի շրջա նակ նե րում: PR կրթութ յան ձևա վոր ման խնդի րը գտնվում է Հան րա յին կա պե րի գեր մա նա կան ըն կե րակ ցութ յան ու­շադ րութ յան կենտ րո նում: Այս երկ րում մեծ ակն կա լիք ներ կան նաև Լեյպ ցի գի հա մալ սա րա նի հեն քի վրա 1993 թվա կա նին ստեղծ ված Հա ղոր դակ ցութ յան և լ րատ վա մի ջոց նե րի ինս տի տու տից, որ տեղ տար վում են PR հե տա զո տա կան և կր թա կան գոր ծըն թաց նե րի ու­սում նա սի րութ յուն:

Ինչ պես նշվեց, եվ րո պա կան երկր նե րից յու րա քանչ յու րում հան րա յին կա պե րի կրթա կան գոր ծըն թացն ի րա կա նաց վում է յու­րո վի` կախ ված տե ղում առ կա բու հա կան հա մա կար գի կա ռուց ված­քա յին ա ռանձ նա հար կութ յուն նե րից և PR ո լոր տի կա յաց վա ծութ յան աս տի ճա նից: Ռու սաս տա նում հան րութ յան հետ կա պե րի մաս նա­գետ նե րի պատ րաս տու մը սկիզբ է ա ռել 1991 թվա կա նից` Մոսկ վա յի

Հրայր Զորյան

13

մի ջազ գա յին հա րա բե րութ յուն նե րի պե տա կան ինս տի տու տի մի­ջազ գա յին ին ֆոր մա ցիա յի ֆա կուլ տե տում: Ռուս տե սա բան նե րի գնա հատ մամբ` ՌԴ­ում PR մաս նա գետ նե րի պատ րաստ ման հիմ­քում ըն կած են ԱՄՆ և բ րի տա նա կան դպրոց նե րի հա մա պա տաս­խան կրթա կան ա վան դույթ նե րը: 1995 թվա կա նից Ռու սաս տա նի բու հե րում հան րութ յան հետ կա պե րի կրթութ յունն ի րա կա նաց վել է այս մաս նա գի տութ յան՝ ա ռա ջին պե տա կան կրթա կան չա փո րո շիչ­ներվ, ո րի գլխա վոր ա ռանձ նա հա տութ յուն նե րից մե կը PR ուղ ղութ­յան` լրագ րո ղա կան ա ռար կա նե րով հա գեց վա ծութ յունն է: 2000 թվա կա նին ՌԴ կրթութ յան նա խա րա րութ յան կող մից սահ ման վել են նոր պե տա կան չա փո րո շիչ ներ, ըստ ո րոնց, լրագ րո ղա կան բո լոր ա ռար կա նե րը մտցվել են մեկ միաս նա կան խմբի մեջ, միա ժա մա­նակ նե րառ վել է այն պի սի ա ռար կա, ինչ պի սին, օ րի նակ, հա ղոր­դակ ցութ յան տե սութ յան հի մունք ներն է:

Ե թե նա յենք ժա մա նա կագ րութ յա նը, ա պա Հա յաս տա նում հան­րութ յան հետ կա պե րի կրթութ յան ձևա վոր ման գոր ծըն թա ցի սկիզ­բը կա րող ենք հա րա բե րա կա նո րեն հա մա րել ոչ շատ ու շա ցած: PR ծա ռա յութ յուն նե րի պա հան ջար կը սկսեց ձևա վոր վել ան կա խութ­յու նից ան մի ջա պես հե տո` հիմ նա կա նում մի ջազ գա յին կազ մա կեր­պութ յուն նե րի ներ կա յա ցուց չութ յուն նե րում ու կա ռույց նե րում, ինչ­պես նաև` պե տա կան կա ռա վար ման մար մին նե րում: Ժա մա նա կի հետ հան րութ յան հետ կա պե րի կար ևո րութ յու նը գի տակց վեց նաև տնտես վա րող օ ղակ նե րի, հա սա րա կա կան, քա ղա քա կան կա ռույց­նե րի կող մից, ին չը հան գեց րեց PR մաս նա գետ նե րի պա հան ջար կի ա ճին: Սա իր հեր թին PR կրթութ յու նը դարձ րեց օ րախն դիր, ին­չին տար բեր բու հեր ար ձա գան քե ցին յու րո վի: Ե ղած ոչ մեծ թվով մաս նա գետ նե րը` հիմ նա կա նում պրակ տիկ գոր ծու նեութ յուն ի րա­կա նաց նող ներ, տար բեր բու հե րում կազ մե ցին ա ռար կա յա կան ծրագ րեր` սկիզբ դնե լով PR ուղ ղութ յան ծա նո թաց մա նը հան րա­պե տութ յու նում: Դեռևս 2004 թվա կա նին, Եր ևա նի մա մու լի ա կում­բի նա խա ձեռ նութ յամբ, մեր կող մից մշակ վեց « Հան րութ յան հետ կա պեր» ա ռար կա յա կան ծրա գի րը, ո րը դա սա վանդ վեց Եր ևա նի պե տա կան լեզ վա բա նա կան հա մալ սա րա նի « Մի ջազ գա յին լրագ­րութ յուն» մաս նա գի տութ յամբ բա կա լավ րա կան կրթութ յան շրջա­

Հանրային հաղորդակցության ոլորտի արդի հիմնախնդիրները

14

նակ նե րում: Եր կու կիա սամ յակ նե րա ռող այս դա սըն թա ցը, ո րը մեր կող մից դա սա վանդ վեց միջև 2012 թվա կա նը, նե րա ռում էր ինչ պես ա ռար կա յի տե սա կան դրութ ներ, այն պես էլ պա րու նա կում էր գործ­նա կան բա ղադ րիչ` հիմ նա կա նում տար բեր ո լորտ նե րի PR կա ռույց­նե րի աշ խա տանք նե րին ծա նո թա ցում տե ղե րում, ինչ պես նաև PR տար բեր ի րա վի ճակ նե րում ու սա նող նե րի կող մից հա մա պա տաս­խան քայ լե րի մշա կում և ի րա կա նա ցում: Ա ռան ձին ծրագ րով ներ­կա յաց վել է « Գո վազ դա գի տութ յան հի մունք ներ» ա ռար կան: 2011 թ. ստեղծ վեց ԵՊԼՀ տե ղե կատ վութ յան և հան րա յին հա ղոր դակց ման տեխ նո լո գիա նե րի գի տաու սում նա կան կենտ րո նը, որն ա ռա ջար­կում է եր կամ յա մա գիստ րո սա կան ծրա գիր: Գլ խա վոր նպտակ­նե րից է ա պա հո վել հան րութ յան հետ կա պե րի և հա ղոր դակց ման տեխ նո լո գիա նե րի ո լոր տի մաս նա գի տա կան ո րակ յալ կրթութ յուն: Կենտ րո նի կա նո նադ րա կան խնդիր նե րից է ո լոր տի ա ռար կա յա­կան ցան կի և դա սա վանդ վող ա ռար կա նե րի նկա րագ րի կազմ ման աշ խա տանք նե րի հա մա կար գու մը: Գոր ծա ռույթ նե րի թվում է մա­գիստ րոս նե րի գի տա հե տա զո տա կան աշ խա տան քի կազ մա կեր­պու մը: ԵՊՀ Սո ցիո լո գիա յի ֆա կուլ տե տում, ո րը որ պես ա ռան ձին ստո րա բա ժա նում գոր ծում է 2004 թ ­ից, հան րութ յան հետ կա պե­րի ուղ ղութ յամբ աշ խա տանք ներ սկսել են տար վել 2006 թվա կա­նից: Այս տեղ կա տար վում է PR մաս նա գի տա ցում` սկսած բա­կա լավ րիա տի եր րորդ կուր սից, ինչ պես նաև ի րա կա նաց վում է ու սու ցում մա գիստ րա տու րա յում: Ու սուց ման ա վար տին շնորհ վում է Հա սա րա կայ նութ յան հետ կա պեր (PR) մաս նա գի տութ յամբ մա­գիստ րո սի կո չում: Հան րութ յան հետ կա պեր ա ռար կան նե րառ ված է նաև ԵՊՀ ժուռ նա լիս տի կա յի ֆա կուլ տե տի բա կա լավ րիա տի կրթա­կան ծրագ րե րում, ինչ պես նաև` հե ռա կա ու սուց ման հա մա կար գում: 2011 թվա կա նին ֆա կուլ տե տում մեկ նար կեց « Հան րա յին կա պեր և լ րատ վա մի ջոց նե րի հետ հա ղոր դակ ցութ յուն» մա գիստ րո սա կան ծրա գի րը, ո րի ա ռար կա յա կան ցան կի կազմ ման ու դա սա վանդ վող ա ռար կա նե րի նկա րագ րութ յան աշ խա տանք նե րում ակ տիվ մաս­նակ ցութ յուն ենք ու նե ցել նաև մենք: Եր կամ յա այս ծրագ րում նե­րառ ված են ինչ պես հան րութ յան հետ կա պե րի ընդ հա նուր հի մունք­ներն ու տե սութ յու նը, այն պես էլ դրանց դրսևո րում ներն ա ռան ձին`

Հրայր Զորյան

15

գոր ծա րար, պե տա կան կա ռա վար ման, մի ջազ գա յին, մշա կու թա յին և այլ ո լորտ նե րում: Դա սա վանդ ման գոր ծըն թա ցում ներգ րավ ված են նաև տար բեր ո լորտ նե րում հան րութ յան հետ կա պե րի գործ նա­կան մեծ փորձ ու նե ցող մաս նա գետ ներ: 2013­ին ծրա գի րը տվեց իր ա ռա ջին 18 մա գիստ րոս նե րին, և ու րա խու թամբ պետք է ար ձա նագ­րենք, որ նրան ցից շա տերն ար դեն ընդգրկ վել են մաս նա գի տա կան աշ խա տանք նե րում թե՛ պե տա կան, թե՛ մաս նա վոր կա ռույց նե րում: Ար դեն հա ջորդ տա րի մա գիստ րո սա կան ծրագ րում ներգ րավ ված ու սա նող նե րի թի վը հա սավ 25­ի: Ար ձա նագր վում է ծրագ րի նկատ­մամբ հե տաքրքր վա ծութ յան աճ նաև այլ բու հե րի բա կա լավ րիատն ա վար տած ու սա նող նե րի շրջա նում: PR կրթութ յան նա խա ձեռ նութ­յուն նե րով հան դես են ե կել նաև հան րա պե տութ յան այլ կրթա կան հաս տա տութ յուն ներ, մաս նա վո րա պես` Հայ­ռու սա կան (սլա վո նա­կան) հա մալ սա րա նը:

Հան րութ յան հետ կա պե րի մաս նա գետ նե րի պատ րաստ ման ո լոր տում առ կա են ո րո շա կի խնդիր ներ, ո րոնք հա մընդ հա նուր բնութ են կրում: Ա ռանձ նաց նենք դրան ցից մի քա նի սը:

• Առ կա կրթա կան օ ղակ նե րից յու րա քանչ յու րում ու սու ցու մը տար վում է ու րույն ու սում նա կան ծրագ րե րով, ո րոնք տար­բեր վում են թե՛ ի րենց շեշ տադ րում նե րով, թե՛ մե թո դա բա­նութ յամբ: Արդ յուն քում՝ մենք ու նե նում ենք միև նույն կրթա­կան աս տի ճա նի PR մաս նա գետ ներ` տար բեր գի տե լիք նե րի պա շա րով, հմտութ յուն նե րով և պատ րաստ վա ծութ յամբ:

• PR մաս նա գե տը պետք է տի րա պե տի գի տե լիք նե րի ա մե­նա տար բեր ուղ ղութ յուն նե րից` լրագ րութ յուն, տնտե սա գի­տութ յուն, պատ մութ յուն, փի լի սո փա յութ յուն, հո գե բա նութ­յուն, սո ցիո լո գիա, շու կա յա գի տութ յուն, լեզ վա բա նութ յուն, հա մա կարգ չա յին տեխ նո լո գիա ներ և այլն, ո րոնց լիար ժեք ա պա հո վու մը բա վա կա նին բարդ խնդիր է 4­ամ յա բա­կա լավ րիա տի և 2­ամ յա մա գիստ րո սա կան աս տի ճա նի կրթութ յան մա կար դակ նե րում:

• Վե րը նշված խնդրից բխում է հա ջորդ բար դութ յու նը. PR կրթութ յուն ստա ցող ու սա նո ղը կա րիք ու նի, իր հի մա կան ա ռար կա նե րից զատ, ո ւում նա սի րել այլ ո լորտ ներ ևս, ո րը

Հանրային հաղորդակցության ոլորտի արդի հիմնախնդիրները

16

ստիպ ված է ա պա հո վել ինք նու րույ նա բար` տրա մադ րե լով զգա լի ժա մա նակ:

Այս ա ռու մով՝ պետք է խրա խուս վի PR մա գիստ րո սա կան ծրագ­րե րում բա կա լավ րի աս տի ճան ու նե ցող ա մե նա տար բեր մաս նա գի­տութ յուն նե րի ներ կա յա ցու ցիչ նե րի ընդգր կու մը: Ու շադ րութ յան է ար­ժա նի նաև հան րութ յան հետ կա պեր ա ռար կա յի ընդգր կու մը տար բեր մաս նա գի տա ցու մե րի ու սու նա կան ծրագ րե րում: Ո րոշ մաս նա գետ նե­րի կող մից ա ռա ջարկ վում է PR ու սում նա սի րող ու սա նող նե րի տար բեր ո լորտ նե րում նեղ մաս նա գի տա ցում հենց ու սում նա ռութ յան ըն թաց­քում:

• Հան րութ յան հետ կա պե րը, լի նե լով ե րի տա սարդ գի տակր­թա կան ուղ ղութ յուն, ա պա հով ված չէ հա մա պա տաս խան ու սում նա կան գրա կա նութ յամբ, ա ռա վել ևս` հա յե րե­նով: Այս տեղ ար ժա նա հի շա տակ լու ծում է ա ռա ջարկ վել Նա տալ յա Կա րով կի նա յի կող մից` ստեղ ծել PR մաս նա գետ­նե րի գլո բալ ցանց, որ տեղ հնա րա վոր կլի նի ծա նո թա նալ դաշ տում առ կա նյու թե րին, կրթա կան ծրագ րե րին, մե թոդ­նե րին:

• PR­ը մի կող մից գի տա կան ուղ ղութ յուն է, մյուս կող մից` գոր ծու նեութ յան ո լորտ: Այս ա ռու մով` դա սա վան դող անձ­նա կազ մում ցան կա լի է ներգրվ ված լի նեն հան րութ յան հետ կա պե րի գոր ծող մաս նա գետ ներ` ու սում նա կան գոր­ծըն թա ցում պրակ տի կա յի սա կավ հնա րա վո րութ յուն նե րը փոխ հա տու ցե լու նպա տա կով:

• PR մաս նա գետն աշ խա տան քի շու կա յում մրցու նակ մնա­լու հա մար կա րիք ու նի ա նընդ հատ կատ րե լա գոր ծե լու և ար դիա կա նաց նե լու իր գի տե լիք ներն ու կա րո ղութ յուն նե­րը: Հետկր թա կան այդ շա րու նա կա կան գոր ծըն թա ցում PR մաս նա գե տը ստիպ ված է գոր ծել ինք նու րույն`առ կա հա­մա պա տաս խան բա զա յի ան բա վա րար լի նե լու պայ ման նե­րում:

• Կար ևո րա գույն խնդիր նե րից է դա սա վան դող անձ նա կազ­մի պատ րաս տու մը: Այս խնդիրն առ կա է նաև ար տերկ րի բու հե րում: Մի կող մից ա կա դե միա կան պատ րաստ վա ծութ­

Հրայր Զորյան

17

յամբ մաս նա գետ ներն են, մյու սից` գործ նա կան հա րուստ փորձ ու նե ցող նե րը: Ինչ խոսք`լա վա գունն այս եր կու սի հա­վա սա րակշռ ված հա մադ րութ յունն է, դա սա վան դող անձ­նա կազ մի վե րա պատ րաստ ման ու կա տա րե լա գործ ման կա րո ղութ յուն նե րի ստեղ ծու մը:

• Կր թա կան հա մա կար գում հիմ նախն դիր է մնում ու սա­նող նե րի գործ նա կան աշ խա տանք նե րի կազ մա կեր պու մը, ա ռա վել ևս, որ PR­ի կա յա ցած կա ռույց ներ հա մե մա տա բար շատ չեն, ե ղած նե րում էլ` ոչ միշտ են պատ րաս տա կամ աշ­խա տանք ներ տա նել ու սա նո ղութ յան հետ: Այս տեղ, կար­ծում եմ, խրա խու սե լի է բու հե րի ամ բիոն նե րի, ստեղծ ված կենտ րոն նե րի կող մից գործ նա կա նում ա մե նա տար բեր հե­տա զո տութ յուն նե րի, ծրագ րե րի, պատ վեր նե րի ի րա կա նա­ցու մը, ո րոնց աշ խա տանք նե րում ակ տիվ ներգ րավ վա ծութ­յուն կու նե նան նաև ու սա նող նե րը:

• Դեռևս ամ բող ջութ յամբ ձևա վոր ված չէ հան րա յին կա պե րի` որ պես գի տութ յան հա մա կար գը: Ա վան դույթ նե րի բա ցա­կա յութ յու նը, մաս նա գի տութ յան նկատ մամբ ան գի տութ­յունն ու կան խա կալ վե րա բեր մուն քը ո րո շա կիո րեն ի րենց ար գե լա կիչ դերն են խա ղում թե մաս նա գի տա կան կողմ նո­րոշ ման, թե պրակ տիկ գոր ծու նեութ յան, և թե ընդ հա նուր ո լոր տի զար գաց ման ու տա րած ման տեմ պի վրա:

Ս րա հաղ թա հա րու մը մաս նա գի տա կան շրջա նակ նե րի խնդիրն է, պա հան ջում է հա մա կող մա նի, հա մախմբ ված, հետ ևո ղա կան ստեղ ծա գոր ծա կան ու լու սա վոր չա կան աշ խա տանք և ժա մա նակ:

Հան րութ յան հետ կա պե րի կրթութ յան աս պա րե զում բարձ րա­գույն կրթութ յու նից բա ցի արդ յու նա վետ գոր ծիք կա րող են լի նել կրթա կան և այլ կա ռույց նե րի կող մից կազ մա կերպ վող կար ճա ժամ­կետ մաս նա գի տաց ված դա սըն թաց նե րը: Այս պրակ տի կան ևս աս­տի ճա նա բար իր տա րա ծումն է գտնում նաև մե զա նում:

Հանրային հաղորդակցության ոլորտի արդի հիմնախնդիրները

18

ՆՎԱՐԴ ՄԵԼՔՈՆՅԱՆ

ԵՊՀ կի րա ռա կան սո ցիո լո գիա յի ամ բիոն, դո ցենտ, « Հա սա րա կայ նութ յան հետ կա պեր»

մա գիստ րո սա կան ծրագ րի ղե կա վար, ԵՊԼՀ Տե ղե կատ վութ յան և հան րա յին

հա ղոր դակց ման տեխ նո լո գիա նե րի գի տաու սում նա կան կենտ րո նի ղե կա վար

PR-մաս նա գե տի ո րա կա վոր ման ար դի խնդիր նե րը.

ՀՀ բու հե րի մա գիստ րո սա կան ու սում նա կան ծրագ րե րի վեր լու ծութ յուն

Հա յաս տա նում հա սա րա կայ նութ յան հետ կա պե րի ո լոր տը դեռևս գտնվում է կա յաց ման, ինս տի տու ցիո նա լի զա ցիա յի փու լում, թե պետ ար դեն ի րա կա նութ յուն է թե’ սո ցիալ­տնտե սա կան, թե’ քա ղա քա կան կյան քում: Օր օ րի մե ծա նում է հա սա րա կութ յան հե­տաքրք րութ յու նը PR­ի, ի մի ջի ձևա վոր ման, հա ղոր դակց ման տեխ­նո լո գիա նե րի նկատ մամբ: Մեր երկ րում, ուր վեր ջին եր կու տաս­նամ յա կում հա սա րա կա կան կյան քի գրե թե բո լոր ո լորտ նե րում ի րա կա նաց վում են տար բեր ինս տի տուտ նե րի փո խա կերպ ման և կա յաց ման գոր ծըն թաց ներ, առ կա է հա սա րա կայ նութ յան հետ կա­պե րի` PR­ի ո լոր տում ար հես տա վարժ և ի րա զեկ մաս նա գետ նե րի պա կաս, ո րոնք օժտ ված կլի նեն հա մա պա տաս խան տե սա կան և պ րակ տիկ գի տե լիք նե րով:

Մաս նա գի տա կան ի րա զե կութ յու նը` կոմ պե տեն տութ յու նը, այն

Նվարդ Մելքոնյան

19

անհ րա ժեշտ գի տե լիք նե րի, ու նա կութ յուն նե րի և հատ կութ յուն նե րի ամ բող ջութ յունն է, ո րը թույլ է տա լիս ան հա տին որ պես խնդրի գի­տակ մո տե նալ և արդ յու նա վետ լու ծել այն բո լոր հար ցե րը, ո րոնք կապ ված են հա մա պա տաս խան գի տա հե տա զո տա կան կամ պրակ­տիկ ո լորտ նե րի հետ:

Հա սա րա կայ նութ յան հետ կա պե րի ո լոր տում մաս նա գի տա կան ո րա կա վո րու մը պետք է ար ձա գան քի բո լոր այն պա հանջ նե րին, ո րոնք կողմ նո րո շիչ են մաս նա գի տա կան հատ կութ յուն նե րի ձևա­վոր ման հա մար: Եվ այս տեղ խոս քը նախ և ա ռաջ գնում է հա տուկ կրթա կան պատ րաստ վա ծութ յան, գի տե լիք նե րի և ու նա կութ յուն նե­րի ձեռք բեր ման մա սին:

Հա սա րա կայ նութ յան հետ կա պե րի մաս նա գե տի պատ րաստ­ման և ո րա կա վոր ման հիմ նախն դիր նե րը կա րե լի է ամ փո փել 3 կար ևո րա գույն հար ցադ րում նե րով`

ՈՎ է պատ րաս տո ղըՈՒՄ են պատ րաս տումԻՆՉՊԵՍ են դա ի րա կա նաց նում:Անդ րա դառ նանք այն հար ցին, թե ինչ է ա ռա ջար կում հա յաս­

տան յան կրթա կան շու կան հա սա րա կայ նութ յան հետ կա պե րի ո լոր­տում կրթա կան ծրագ րեր ի րա կա նաց նե լու տե սանկ յու նից: Խոս քը վե րա բե րում է միայն ՀՀ բու հե րի կող մից ա ռա ջարկ վող ծրագ րե­րին: Հա սա րա կայ նութ յան հետ կա պեր ա ռար կան այ սօր դա սա­վանդ վում է հան րա պե տութ յու նում գոր ծող վեց բու հե րում` ԵՊՀ 2 ֆա կուլ տե տում, ԵՊԼՀ­ում, ՀՊՄՀ­ում, Հայ­ Ռու սա կան/Ս լա վո նա­կան հա մալ սա րա նում և Հա յաս տա նի Ա մե րիկ յան հա մալ սա րա նում: Եվ վե րոնշ յալ նե րից միայն ե րեքն են ա ռա ջար կում մաս նա գի տա­կան ո րա կա վոր մանն ուղղ ված ծրագ րեր:

Հա յաս տա նում հան րա յին կա պե րին վե րա բե րող ա ռա ջին դա­սա խո սութ յու նը կար դաց վել է 2001 թ. Հայ­ Ռու սա կան /Ս լա վո նա­կան հա մալ սա րա նում քա ղա քա գի տութ յան, այ նու հետև Տու րիզմ և գո վազդ բա ժին նե րում: 2003­ին ԵՊՀ փի լի սո փա յութ յան, սո ցիո լո­գիա յի և հո գե բա նութ յան ֆա կուլ տե տի սո ցիո լո գիա յի բաժ նի բա­

PR­մաս նա գե տի ո րա կա վոր ման ար դի խնդիր նե րը.

20

կա լավ րիա տի ու սում նա կան պլա նում ա վե լա ցավ նոր ա ռար կա` հա սա րա կայ նութ յան հետ կա պեր: 2004 թ.­ից սկսած ԵՊՀ նո րաս­տեղծ սո ցիո լո գիա յի ֆա կուլ տե տում բա վա կա նին հա մար ձակ քայ լեր կա տար վե ցին PR մաս նա գի տութ յան ա ռար կա յա կան ցիկ լի մի շարք ա ռար կա նե րի ներ մուծ ման հար ցում բա կալվ րիա տի և մա գիստ րա ­տու րա յի ու սում նա կան ծրագ րե րում: 2006թ. սո ցիո լո գիա յի բաժ նում բաց վեց նոր մա գիստ րո սա կան ծրա գիր` « Սո ցիա լա կան հե տա զո­տութ յուն նե րի մե թո դա բա նութ յուն և PR» ան վա նու մով: 2007­ին Կր­թութ յան նա խա րա րութ յու նը ար ձա գան քեց ԵՊՀ­ի հեր թա կան դի մու­մին՝ թույ լատ րե լով բա կա լավ րիա տի 3­րդ կուր սից սկսել հա տուկ մաս նա գի տա ցում հա սա րա կայ նութ յան հետ կա պե րի ուղ ղութ յամբ: Այս ժա մա նա կա հատ վա ծում ա վե լա նում էին ա ռար կա յա կան ծրագ­րե րը, մաս նա գի տաց ված դա սա խոս նե րը, թե պետ կրթութ յու նը դեռ շատ տե սա կան բնույ թի էր, ա ռար կա նե րը հա ճախ կրկնում էին միմ յանց բո վան դա կութ յու նը, իսկ պրակ տիկ դաշ տից հրա վիր ված մաս նա գետ նե րը չէին կա րո ղա նում դրսևո րել գի տա կան և ման կա­վար ժա կան հա մա պա տաս խան ո րակ ներ: Ի դեպ, 2006­ից ա ռան­ձին մե կամ յա ծրա գիր բաց վեց սո ցիո լո գիա յի ֆա կուլ տե տում գոր­ծող հե ռու սուց ման լա բո րա տո րիա յում, ո րը մեծ պա հան ջարկ ու նի նաև այ սօր. այս ծրա գի րը գոր ծում է ար դեն 7 տա րի և տա րեց տա­րի ա վե լի մեծ խմբեր վե րա պատ րաս տում:

2010 թվա կա նին սո ցիո լո գիա յի բաժ նում գոր ծող Սո ցիա լա կան հե տա զո տութ յուն նե րի մե թո դա բա նութ յուն և PR մա գիստ րո սա կան ծրա գի րը վե րան վան վեց և վե րա փոխ վեց միայն Հա սա րա կայ նութ յան հետ կա պեր ծրագ րի, ին չի պատ ճառն այն էր, որ ծրագ րին դի մում էին նաև ԵՊՀ այլ ֆա կուլ տետ նե րի շրջա նա վարտ նե րը (հիմ նա կա­նում լեզ վա բա նա կան և ժուռ նա լիս տի կա յի) և չու նե նա լով հա մա­պա տաս խան մաս նա գի տա կան հենք՝ դժվա րա նում էին յու րաց նել սո ցիո լո գիա կան բա ղադ րի չի ա ռար կա նե րը:

2010 թ. ԵՊՀ սո ցիո լո գիա յի ֆա կուլ տե տը դի մեց ԿԳՆ՝ Հա սա րա ­կայ նութ յան հետ կա պեր մաս նա գի տութ յու նը ՀՀ մաս նա գի տութ յուն­նե րի ցան կում գրան ցե լու ա ռա ջար կով և ս տա ցավ ա ռա ջադ րանք՝

Նվարդ Մելքոնյան

21

մշա կե լու այս ո լոր տում բարձ րա գույն մաս նա գի տա կան կրթութ յան պե տա կան կրթա կան չա փո րո շի չը: 2011թ. նո յեմ բե րի 10­ի ՀՀ Կա­ռա վա րու յան 1607 ո րոշ մամբ ՀԱՍԱՐԱԿԱՅՆՈՒԹՅԱՆ ՀԵՏ ԿԱՊԵՐ մաս նա գի տութ յու նը հաս տատ վեց ՀՀ մաս նա գի տութ յուն նե րի ցան­կում 040 400 ծած կագ րի/շիֆ րի ներ քո: Նույն ժա մա նա կա հատ վա­ծում հաս տատ վեց նաև ԵՊՀ Սո ցիո լո գիա յի ամ բիո նի կող մից ի րա­կա նաց վող « Հա սա րա կայ նութ յան հետ կա պեր» մա գիստ րո սա կան ծրա գի րը: Այն միակն է դեռ, որ ստա ցել է մաս նա գիր՝ որ պես ա ռան­ձին մաս նա գի տութ յուն. այ սօր այս ծրագ րի շրջա նա վարտ նե րը կա­րող են ստա նալ PR­մաս նա գե տի ա վար տա կան վկա յա կան:

• 2011 թվա կա նից ԵՊՀ ժուռ նա լիս տի կա յի ֆա կուլ տե տը ևս հան դես ե կավ նման ա ռա ջար կով՝ բա ցե լով « Հան րա յին կա պեր և լ րատ վա մի ջոց նե րի հետ հա ղոր դակ ցութ յուն» մա գիստ րո սա կան ծրա գի րը, որն ար դեն տվել է իր ա ռա­ջին շրջա նա վարտ նե րին:

• 2011­ի սեպ տեմ բե րից Եր ևա նի Վ. Բր յու սո վի ան վան պե տա ­կան լեզ վա բա նա կան հա մա լաս րա նում « Լեզ վա բա նութ յուն և միջմ շա կու թա յին հա ղոր դակ ցութ յուն» ֆա կուլ տե տում բաց վեց « Տե ղե կատ վութ յուն և հան րա յին հա ղոր դակց­ման տեխ նո լո գիա ներ» գի տաու սում նա կան կենտ րո նը, որն ի րա կա նաց նում է մա գիստ րո սա կան կրթութ յուն և ո րը նույն պես ար դեն ու նի իր շրջա նա վարտ նե րը:

• Հայ­ Ռու սա կան/ Ս լա վո նա կան հա մալ սա րա նը ա ռանձ նա­նում է վե րը նկա րագր ված բու հե րից ոչ միայն այն հան­գա ման քով, որ PR­ին վե րա բե րող ա ռար կա նե րը այս տեղ դա սա վանդ վել են շատ ա վե լի վաղ, քան այլ տե ղե րում, այլ նաև նրա նով, որ այս բու հի նոր կա ռուց ված քում գոր ծող Մե դիա յի, գո վազ դի և կի նո յի ինս տի տու տը հա մար ձակ քայլ ա րեց` ա ռա ջար կե լով «PR և գո վազդ» ու սում նա կան ծրա գի րը բա կա լավ րիա տի մա կար դա կում՝ որ պես սպե­ցիա լի տետ` 5­ամ յա կրթութ յամբ:

Անդ րա դառ նանք այն հար ցին, թե ՈՒՄ են պատ րաս տում, այ­

PR­մաս նա գե տի ո րա կա վոր ման ար դի խնդիր նե րը.

22

սինք ԻՆՉ են ա ռա ջար կում այս կրթա կան հաս տա տութ յուն նե րը: Ն ման ա ռա ջար կի միաս նա կա նութ յա նը` ու նի ֆի կա ցիա յին

ուղղ ված ա ռա ջին քայլն ար դեն ար ված է. առ կա է մաս նա գի տա կան չա փո րո շի չը, ո րը կազ մե լիս օգտ վել ենք «European Public Relations Education and Research Association»1­ի 2010 թվա կա նին ի րա կա նաց­ված հե տա զո տութ յան արդ յունք նե րից: Ըստ այդ հե տա զո տութ յան արդ յունք նե րի՝ Եվ րո պա յում PR­կրթութ յան հա մար ա ռա վել կար­ևոր վում են հետև յալ ա ռար կա նե րը`

Մա գիստ րա տու րա յում`1. Հա զոր դակ ցութ յան մո դել ներ, ռազ մա վա րութ յուն, տե սութ­

յուն2. PR ռազ մա վա րութ յուն3. PR­ի տե սութ յուն4. PR­ի է թի կա5. Հե տա զո տա կան մե թոդ ներ6. Հա ղոր դակ ցութ յան հե տա զո տութ յուն7. Ա տե նա խո սութ յունԱ մե րիկ յան մաս նա գետ նե րի կող մից ա ռա ջադր վող ա ռար կա­

նե րի ցանկն էա կա նո րեն չի տար բեր վում նա խոր դից (ռազ մա վա­րա կան պլա նա վո րում, հա ղոր դակ ցութ յան մե թոդ ներ, խնդիր նե րի վեր լու ժութ յուն, ԶԼՄ­նե րի հետ հա ղոր դակ ցութ յուն և այլն):

Հիմն վել ենք նաև ՌԴ Կր թութ յան նա խա րա րութ յան կող մից 14.03.2000 ըն դու նած բարձ րա գույն մաս նա գի տա կան կրթութ յան պե տա կան կրթա կան «350400 – Հա սա րա կայ նութ յան հետ կա պեր» չա փո րոշ չի վրա (ո րա կա վո րու մը` Հա սա րա կայ նութ յան հետ կա պե­րի մաս նա գետ): Ռու սա կան կրթա կան հա մա կար գում հա սա րա կայ­նութ յան հետ կա պե րի մաս նա գի տութ յան հա մար շեշ տադր վում են հետև յալ ա ռար կա նե րը.

1 A First Look: An In­depth Analysis of Global PR Education. March 2010http://www.commpred.org/_uploads/report4­full.pdf

Նվարդ Մելքոնյան

23

1. Օ տար լե զու ներ2. Հա ղոր դակ ցութ յան տե սութ յուն3. Սո ցիո լո գիա կան հե տա զո տութ յուն նե րի հմտութ յուն4. ԶԼՄ­նե րի հետ հա ղոր դակ ցութ յան ռազ մա վա րութ յուն5. PR մաս նա գե տի և մա մու լի խոս նա կի տար բե րութ յուն ներն

ու ընդ հան րութ յուն նե րը6. Կոր պո րա տիվ ի միջ7. Փաս տաթղ թե րի պատ րաս տում (մա մու լի հա ղոր դագ րութ­

յուն, ԶԼՄ­ի հա մար հոդ ված ներ, նյու թեր և այլն)8. Կար ծի քի ա ռա ջա տար նե րի հետ աշ խա տանք/ լրագ րող նե­

րի` որ պես «բա նա լի լսա րա նի» հետ աշ խա տանք9. Հա կա փաս տար կա յին տե սութ յուն10. Կոնֆ լիկ տա բա նութ յուն11. PR ռազ մա վա րութ յուն12. PR­ի տե սութ յունԸստ ՀՀ ԿԳՆ կող մից հաս տատ ված Հա սա րա կայ նութ յան հետ

կա պեր բարձ րա գույն մաս նա գի տա կան կրթութ յան պե տա կան կրթա կան չա փո րոշ չի՝ « Հա սա րա կայ նութ յան հետ կա պե րի» ո րա­կա վոր մամբ մաս նա գե տը պետք է ու սում նա սի րի հետև յալ ա ռար­կա նե րը`

Հան րա պե տա կան բա ղադ րիչ1. Մաս նա գի տութ յան փի լի սո փա յութ յան հար ցեր 2. Տե ղե կատ վա կան տեխ նո լո գիա նե րը մաս նա գի տա կան հե­

տա զո տութ յուն նե րում 3. Մաս նա գի տութ յան ար դիա կան հիմ նախնդ րի ներ

Պար տա դիր կրթա մաս1. Հա ղոր դակ ցութ յան տե սութ յուն ներ 2. Սո ցիա լա կան մար կե տինգ3. Մաս նա գի տութ յան պատ մութ յուն և մե թո դա բա նութ յուն4. Սո ցիո լո գիա կան հե տա զո տութ յուն նե րի մե թոդ նե րը PR­ում5. Սո ցիա լա կան տե ղե կատ վութ յան մշակ ման և վեր լու ծութ յան

PR­մաս նա գե տի ո րա կա վոր ման ար դի խնդիր նե րը.

24

ար դի մե թոդ ներ 6. Կոր պո րա տիվ PR 7. Ժա մա նա կա կից PR տեխ նո լո գիա ներ8. Կո լեկ տիվ վար քի տե սութ յուն ներ9. Ո րո շում նե րի ըն դու նու մը PR­գոր ծըն թա ցում/ Ռազ մա վա­

րա կան PR10. Տե ղե կատ վա կան հա սա րա կութ յան հա յե ցա կար գեր 11. Գոր ծա րար բա նակ ցութ յուն ներ12. Մե դիա հա րա բե րու թյուն ներ13. Քա ղա քա կան PR և ի միջ մեյ քինգ14. Հ ռե տո րութ յուն15. Է լեկտ րո նա յին մար կե տինգ2:ԵՊՀ սո ցիո լո գիա յի ֆա կուլ տե տում ի րա կա նաց վող « Հա սա րա­

կայ նութ յան հետ կա պեր» մա գիստ րո սա կան ծրա գի րը, որն ար դեն մաս նա գիր ու նի, այ սինքն՝ սեր տի ֆի կաց ված է, ի րա կա նաց նում է այս բո լոր ա ռար կա նե րի դա սա վան դու մը:

Ե թե փոր ձենք տի պա բա նել, թե PR­կրթութ յան որ մո դե լին է հա մա պա տաս խա նում այս ծրա գի րը (օգտ վե լով ուկ րաի նա ցի պրո­ֆե սոր Վա լեն տին Կո րոլ կո յի տի պա բա նութ յու նից3), ա պա հիմն վե­լով այն փաս տի վրա, որ այս տեղ ա ռա վել շատ են ա ռա ջարկ վում տե սա մե թո դա բա նա կան, գի տա հե տա զո տա կան բնույ թի ա ռար կա­ներ, կա րող ենք ա սել, որ այս տեղ գոր ծում է PR­կրթութ յան ա կա դե­միա կան մո դե լը, ո րը են թադ րում է ոչ այն քան պրակ տիկ մաս նա­գետ նե րի, որ քան` PR­վեր լու ծա բան նե րի, հե տա զո տող նե րի պատ րաս տում, ո րոնց պա հան ջար կը բխում է քա ղա քա կան և տն տե­սա կան ո լորտ նե րում կտրուկ փո փո խութ յուն նե րի հե տա զոտ ման,

2 Տես` Կրեդիտային համակարգով ուսումնառության ուղեցույց և դասընթացների տեղեկագիրք բակալավրի և մագիստրոսի կրթական ծրագրերով սովորող ուսանողների համար: http://www.ysu.am/files/Sociology_2013­1378282574­.pdf

3 Տես` В.Королько, О.Некрасова. ПАблик Рилейшнз:проблемы образования. (Мировой опыт и украинские реалии) http://ecsocman.hse.ru/data/364/618/1231/12_Korolkox26Nekrasova.pdf

Նվարդ Մելքոնյան

25

վեր լու ծութ յան, հե տա գա քայ լե րի կան խա տես ման և ա ռա ջարկ նե րի մշակ ման անհ րա ժեշ տութ յու նից, ինչ պես նաև դա սա վան դող մաս­նա գետ նե րի պա կա սը լրաց նե լու անհ րա ժեշ տութ յու նից:

Սո ցիո լո գիա յի ֆա կուլ տե տում ա ռա ջարկ վող ծրագ րի հե ռան­կար նե րը բխում են PR­ի սո ցիա լա կան էութ յան ըմբռ նու մից, և այս­տեղ զար գաց նում են հա սա րա կայ նութ յան հետ կա պե րը՝ որ պես ա ռանձ նա հա տուկ սո ցիա լա կան տեխ նո լո գիա յի տես լա կան:

Եր ևա նի պե տա կան հա մալ սա րա նի ժուռ նա լիս տի կա յի ֆա­կուլ տե տում « Հան րա յին կա պեր և լ րատ վա մի ջոց նե րի հետ հա ղոր­դակ ցութ յուն» մա գիստ րո սա կան ծրա գիրն դի մորդ նե րին ա ռա ջար­կում է`

1. Հան րա յին կա պե րը զանգ վա ծա յին հա ղոր դակ ցութ յան հա­մա կար գում

2. Հան րա յին կա պե րի և գո վազ դի սո ցիո լո գիա կան հիմ քե րը3. Հան րա յին կա պե րի տե սութ յուն և պ րակ տի կա4. Գ լո բա լա ցում և գ լո բալ տե ղե կատ վութ յուն5. Հան րա յին կա պե րը գոր ծա րար ո լոր տում6. Տե ղե կատ վա կան տեխ նո լո գիա նե րը մաս նա գի տա կան հե­

տա զո տութ յուն նե րում7. Հան րա յին կա պեր և մա մու լի ծա ռա յութ յուն ներ8. Հ ռե տո րա կան հա ղոր դակ ցութ յան տե սութ յուն9. Քա ղա քա կան PR10. Մե դիապ լա նա վո րում11. PR­ը ին տեր նե տում. Սո ցիա լա կան ժուռ նա լիս տի կա12. Մի ջազ գա յին PR: Այս ֆա կուլ տե տի կող մից ա ռա ջարկ վող ծրա գի րը ա ռա վել հա­

մա պա տաս խա նում է PR­կրթութ յան ժուռ նա լիս տա կան մո դե լին, որն ուղղ ված է ա վե լի գործ նա կան և կա տա րո ղա կան գոր ծա ռույթ­ներ ի րա կա նաց նող PR­կոոր դի նա տո րի, PR­պրակ տի կի պատ­րաստ մա նը: Այս ծրագ րի թե րութ յունն է PR­ի հա մա պա տաս խան տե սա կան հիմ նա վո րումն ա պա հո վող, մե թո դա բա նա կան հեն քե րը նկա րագ րող սո ցիա լա կան, փի լի սո փա յա կան և հո գե բա նա կան գի­

PR­մաս նա գե տի ո րա կա վոր ման ար դի խնդիր նե րը.

26

տե լի քի սա կա վութ յու նը: Ա ռա վե լութ յու նը մե դիա դաշ տից քա ջա­տեղ յակ լի նելն է, տեքս տե րի հետ աշ խա տե լու հմտութ յուն նե րը:

Եր ևա նի Վ. Բր յու սո վի ան վան պե տա կան լեզ վա բա նա կան հա­մա լաս րա նի « Լեզ վա բա նութ յուն և միջմ շա կու թա յին հա ղոր դակ­ցութ յուն» ֆա կուլ տե տոի Տե ղե կատ վութ յան և հան րա յին հա ղոր­դակց ման տեխ նո լո գիա ներ գի տաու սում նա կան կենտ րո նի հա մա նուն ծրա գի րը PR­կրթութ յան 2` ա կա դե միա կան և ժուռ նա լիս տա կան մո դել նե րի հե տաքր քիր խառ նուրդ է: Մի կող մից փորձ է ար վում պատ րաս տե լու տե ղե կատ վա կան դաշ տի վեր լու­ծա բան նե րի և ռազ մա վա րութ յուն մշա կող նե րի, մյուս կող մից` տե­ղե կատ վա կան ո լոր տի հա մար ձակ մար տիկ նե րի, ո րոնք դեռ ու­սում նա ռութ յան տա րի նե րից ակ տիվ ներգ րավ ված են հա ղոր դակ ցա կան ար շավ նե րում: Ա ռա ջարկ վող ա ռար կա ներն են`

1. Մաս նա գի տա կան նե րա ծութ յուն/PR հի մունք ներ/2. PR մի ջո ցա ռում նե րի կազ մա կերպ ման տեխ նո լո գիա ներ3. Հա ղոր դակց ման տե սութ յան հի մուն քեր և հա ղոր դակց ման

տեխ նո լո գիա նե րի տե սութ յուն 4. Տ րա մա բա նութ յուն և փաս տարկ ման տե սութ յուն 5. Ադր բե ջա նի տա րա ծաշր ջա նա յին աշ խար հա քա ղա քա կա­

նութ յուն6. Աղբ յու րա գի տութ յուն7. Կոնֆ լիկ տի լե զու8. Նե րազդ ման հո գե բա նութ յուն9. Գո վազ դա յին հա ղոր դակ ցութ յուն ներ 10. Տե ղե կատ վա կան հա սա րա կութ յան հա յե ցա կար գեր 11. Կոր պո րա տիվ PR և մե դիա հա րա բե րութ յուն ներ 12. Քաղ. խո սույ թի վեր լու ծութ յուն 13. Մե դիա գոր ծի օ րենսդ րութ յուն և ինք նա կար գա վո րում14. Սո ցիա լա կան մե դիա նե րը որ պես տե ղե կատ վութ յան աղբ­

յուր, 15. WEB ծրագ րա վո րումԻնչ պես նկա տում ենք, այս տեղ ա ռա վե լա պես քա ղա քա կան և

Նվարդ Մելքոնյան

27

կոնֆ լիկ տա յին հա ղոր դակ ցութ յուն ներն են շեշ տադր ված, ին չը պայ մա նա վոր ված է հենց ին ֆոր մա ցիոն պա տե րազմ նե րի և տե ղե­կատ վա կան անվ տան գութ յան մաս նա գետ նե րի՝ մեր երկ րի հա մար կար ևո րա գույն պա հան ջար կով: Թե րութ յու նը ա վե լի նեղ մաս նա­գի տա կան ուղ ղութ յամբ ու սու ցա նելն է, ա ռա վե լութ յու նը` կոնկ րետ խնդիր նե րի լուծ ման հա մար մաս նա գետ նե րի պատ րաս տա տու մը:

Հա յաս տան յան PR­կրթութ յան ա ռանձ նա հատ կութ յու նը կա յա­նում է նաև նրա նում, որ եր րորդ կրթա կան մո դե լը, այն է՝ PR­ կրթութ յան բիզ նես­մո դե լը չի ա ռա ջարկ վում և ոչ մի հաս տա տութ­յան կող մից: Այս մո դե լը ա պա հո վում է վե րին օ ղա կի PR­մաս նա գետ նե րի պատ րաս տում, ո րոնք աշ խա տում են կա ռա­վար ման մա կար դա կում, պա տաս խա նա տու են PR­ռազ մա վա րութ­յան մշակ ման և ի րա կա նաց ման հա մար, աշ խա տում են որ պես PR­մե նե ջեր ներ, հա ղոր դակ ցութ յուն նե րի գծով տնօ րեն ներ, խորհր դա տու են կամ փոր ձա գետ: Եվ այս տեղ անհ րա ժեշտ է ի րա­կա նաց նել կրթութ յան այլ մո դել` հիմն ված ռազ մա վա րա կան կա­ռա վար ման և մար քե թին գի ի մա ցութ յան վրա, իսկ կա ռա վար ման բա ժին նե րը դեռևս չեն ա ռա ջար կում նման ծրագ րեր:

Ամ փո փե լով՝ նշենք այն հիմ նա կան թե րութ յուն նե րը, ո րոնք բնո րոշ են այ սօր PR կրթութ յուն ի րա կա նաց նող բո լոր ծրագ րե րին`

1. Տե սա կա նի գե րա կա յու մը պրակ տի կա յին,2. Հա յե րեն լեզ վով հա մա պա տաս խան մաս նա գի տա կան

գրա կա նութ յան սա կա վութ յու նը կամ բա ցա կա յութ յու նը,3. Գի տա կան աշ խա տութ յուն նե րի, որ տեղ կամ փոփ վեն հայ­

րե նա կան փորձն ու գոր ծըն թաց նե րը, սա կա վութ յու նը կամ ան հա սա նե լիութ յու նը,

4. Տեր մի նա բա նութ յան հստա կեց ման անհ րա ժեշ տութ յու նը,5. Գի տա կան կո չում ներ ու նե ցող կադ րե րի սա կա վութ յու նը,6. Պ րակ տի կա յի անց կաց ման վե րա բեր յալ պա հանջ նե րի

անհս տա կութ յու նը,7. Ու սուց ման գոր ծըն թա ցի հատ վա ծա յին` ֆրագ մեն տար լի­

նե լը. 3 կի սամ յա կը բա վա կան չէ, որ պես զի մաս նա գե տը

PR­մաս նա գե տի ո րա կա վոր ման ար դի խնդիր նե րը.

28

ծա նո թա նա մաս նա գի տութ յան բո լոր նրբութ յուն նե րին և կա րո ղա նա նե ղաց նել իր մաս նա գի տա ցու մը որ ևէ ո լոր­տում, օ րի նակ` ֆի նան սա կան PR,

8. Նշ ված բո լոր հաս տա տութ յուն նե րի ծրագ րերն ա ռա վել պա հանջ վածն են ու սա նո ղա կան լսա րան նե րի կող մից, ինչն իր մեջ քա նա կա կան մո տեց ման ո րա կի հան դեպ գե­րա կայ ման վտանգ է պա րու նա կում: Բո լոր բա ժին նե րում ար դեն իսկ առ կա ու սուց ման հետ մեկ տեղ մա գիստ րո սա­կան կրթութ յունն ի րա կա նաց վում է նաև հե ռա կա հա մա­կար գով, որն էլ ու նի իր թե րութ յուն նե րը:

PR­կրթութ յան օ րե ցօր ա ճող պա հան ջար կը առ կա խնդիր նե րի հրա տապ լու ծում ներ և հա մա լիր մո տե ցում է պա հան ջում: Այ սինքն` մե թո դա բա նա կան հենք, միաս նա կան հա յե ցա կարգ, մաս նա գի տա­կան կամք և նե րուժ, և ի հար կե ժա մա նակ: Ժա մա նակ, որ պես զի գնա հա տենք արդ յունք նե րը, քա նի որ ա ռա ջըն թա ցը հնա րա վոր չէ ա ռանց ձեռք բե րում նե րը գնա հա տե լու և ի մաս տա վո րե լու, իսկ սա հենց այն դեպքն է, երբ արդ յունքն է լա վա գույն հա վաս տի քը ի րա­կա նաց ված աշ խա տանք նե րի:

Նվարդ Մելքոնյան

29

ՄԱՐԻԱՄ ՍԱՖԱՐՅԱՆ

«SPRING» PR­ ըն կե րութ յան ա վագ PR մաս նա գետ

ՏԱԹԵՎԻԿ ՍԻՄՈՆՅԱՆ

«SPRING» PR­ ըն կե րութ յան հա մա հիմ նա դիր

Հա սա րա կայ նութ յան հետ կա պե րի մաս նա գի տա կան հիմ ախն դիր նե րը

ՀՀ-ում՝ ո լոր տում գոր ծող մաս նա գետ նե րի ըն կա լում ե րում

Հա յաս տա նում հա սա րա կայ նութ յան հետ կա պե րի (այ սու հետ PR)` որ պես մաս նա գի տութ յան ձևա վոր մանն ու ակ տի վաց մա նը մե ծա պես նպաս տե ցին երկ րի հա սա րա կա կան կյան քում տե ղի ու­նե ցած փո փո խութ յուն նե րը, ո րոն ցից մեր քննարկ ման թե մա յի տե­սանկ յու նից հատ կա պես կար ևոր վում են ամ բող ջա տի րա կան գա­ղա փա րաար ժե քա յին մե նաշ նոր հի վե րա ցու մը, խոս քի ու ԶԼՄ­ե րի գոր ծու նեութ յան ա զա տութ յուն նե րի ար տո նու մը, պե տա կան մե­նաշ նոր հա յին տնտե սութ յան փո խա րեն տնտե սա կան ա զա տա կա­նութ յան հա րա բե րութ յուն նե րի ար մա տա վո րու մը, տե ղե կատ վա­կան­հա ղոր դակ ցա յին տեխ նո լո գիա նե րի ո լոր տում տե ղի ու նե ցող տրանս ֆոր մա ցիա նե րը: Վե րը նշված փո փո խութ յուն նե րի ա ռար­կա յա կան դրսևոր ման չա փո րո շիչ նե րից կա րե լի է հա մա րել Հա­յաս տա նում տար բեր կա ռույց նե րում PR բա ժին նե րի ստեղ ծու մը, PR ծա ռա յութ յուն մա տու ցող մաս նա գետ նե րի և գոր ծա կա լութ յուն նե րի թվի ա ճը, PR մաս նա գե տի հաս տի քի հա մար թա փուր աշ խա տա­տե ղե րի հայ տա րա րութ յուն նե րը, կրթա կան հաս տա տութ յուն նե­րում PR­ի մաս նա գի տա կան ծրագ րե րի ներդ նու մը, մաս նա գի տա­

Հա սա րա կայ նութ յան հետ կա պե րի մաս նա գի տա կան հիմն ախն դիր նե րը ՀՀ­ում

30

կան հան րույ թի ձևա վո րու մը և քա ղա քա ցիա կան մաս նակ ցութ յան բարձ րաց մանն ուղղ ված մի ջո ցա ռում նե րը:

Այ սօր մենք կա րող ենք ար ձա նագ րել PR­ը որ պես աշ խա տա­շու կա յում բարձր պա հան ջարկ ու նե ցող մաս նա գի տութ յուն, սա կայն PR մաս նա գետ նե րը հա սա րա կա կան կա ռուց ված քում ի րենց հստակ տե ղը դեռ չու նեն: Եր կար տա րի ներ հա մա պա տաս խան ո րա կա վո­րում տվող ու սում նա կան հաս տա տութ յուն նե րի բա ցա կա յութ յու­նը կաս կա ծի տակ է դնում Հա յաս տա նում PR ո լոր տի վրա ազ դող գոր ծոն նե րի, պայ ման նե րի, սո ցիա լա կան հա րա բե րութ յուն նե րի ա ռանձ նա հատ կութ յուն նե րը, և գոր ծառ նա կան դաշտն ա ռա վե լա­պես հե տաքրք րում է ո լոր տի պրակ տիկ նե րին, ինչն ա ռա ջաց նում է տվյալ հիմ նախնդ րի շուրջ տե սա կան և ֆուն դա մեն տալ հե տա զո­տութ յուն նե րի պա կաս:

Վե րը շա րադր վա ծը պայ ման վո րում է հա յաս տան յան PR­ի մաս նա գի տա կան գոր ծու նեութ յան խնդիր նե րի սո ցիո լո գիա կան հե տա զո տութ յան անց կաց ման ար դիա կա նութ յու նը:

2012 թվա կա նին «SPRING» PR և հե տա զո տա կան ըն կե րութ յունն ի րա կա նաց րեց լայ նա մասշ տաբ հե տա զո տութ յուն՝ ուղղ ված ՀՀ­ում PR ո լոր տում գոր ծող մաս նա գետ նե րի` ո լոր տի հիմ նախն դիր նե րի վե րա բեր յալ ու նե ցած պատ կե րա ցում նե րի ու սում նա սի րութ յա նը:

Սույն հոդ վա ծով ներ կա յաց նում ենք հե տա զո տութ յան արդ­յուն քում մաս նա գետ նե րի կող մից ա ռանձ նաց ված Հա յաս տա նի PR ո լոր տի ա ռաջ նա յին խնդիր նե րը և դիր քո րո շում նե րը մաս նա գի տա­կան ո լոր տի վե րա բեր յալ:

Հե տա զո տութ յա նը մաս նակ ցել են PR ո լոր տում աշ խա տան քա­յին գոր ծու նեութ յուն ծա վա լող հա յաս տան յան 200 մաս նա գետ: Որ­պես տե ղե կատ վութ յան հա վաք ման մե թոդ՝ կի րառ վել է ստան դար­տաց ված հար ցազ րույ ցի մե թո դը, ո րի օգ տա գոր ծու մը ա պա հո վել է ո լոր տի մաս նա գետ նե րի՝ ա վե լի լայն շրջա նա կի մաս նակ ցութ յու նը հե տա զո տութ յան մեջ (ընդ հա նուր 200 հար ցազ րույց): Կի րառ վել է նաև խո րին հար ցազ րույ ցի մե թո դը, ո րի ընտ րան քը ձևա վոր վել է ըստ կա ռույ ցի գոր ծու նեութ յան ո լոր տի: Ընտր վել են յու րա քանչ յուր

Մարիամ Սաֆարյան, Տաթևիկ Սիմոնյան

31

ո լոր տից (քա ղա քա կան/պե տա կան ո լորտ, տնտե սա կան ո լորտ, սո­ցիա լա կան ո լորտ, մի ջազ գա յին կազ մա կեր պութ յուն ներ, PR գոր ծա­կա լութ յուն ներ) խո շոր կա ռույց նե րը՝ ըստ հա սա նե լիութ յան (ընդ­հա նուր 50 հար ցազ րույց):

PR-ն ար հե՞ստ, թե՞ ար վեստ. ո լո րտում գոր ծող մաս-նա գետ նե րի ըն կա լում նե րը

PR­ը մե նեջ մեն թի ո րո շա կի գոր ծա ռույթ է, ո րը հնա րա վո րութ­յուն է տա լիս կազ մա կեր պութ յան և իր հա սա րա կայ նութ յան միջև հաս տա տել և պահ պա նել հա ղոր դակց ման գոր ծըն թա ցը, փո խըմբռ­նու մը, ո րից էլ կախ ված է վեր ջի նիս հա ջո ղութ յունն ու ձա խո ղու մը (2, էջ 56): Ինչ վե րա բե րում է PR ո լոր տում գոր ծող մաս նա գետ նե րի կող մից PR­ի դե րի և ն շա նա կութ յան ըն կալ մանն ու մեկ նա բան մա­նը, ա պա հե տա զո տութ յան արդ յունք նե րի վեր լու ծութ յու նից կա րող ենք եզ րա կաց նել, որ այ սօր ար դեն ո լոր տում գոր ծող մաս նա գետ­նե րի ըն կա լում նե րում PR­ն ու նի հստակ դիր քա վո րում: Ան կախ գոր ծու նեութ յան ո լոր տից՝ PR մաս նա գե տը, ըստ PR ո լոր տում գոր­ծող մաս նա գետ նե րի, PR­սուբ յեկ տի (կազ մա կեր պութ յուն, անձ, ապ րանք/ծա ռա յութ յուն, գա ղա փար) և հա սա րա կութ յան միջև տե­ղե կատ վա կան միջ նոր դի դեր է կա տա րում` վեր ջի նիս ներ կա յաց­նե լով կազ մա կեր պութ յան բուն էութ յու նը, ա ռանց քը, ար ժեք նե րը, մո տե ցում նե րը, սկզբունք նե րը: Մաս նա գետ նե րի մեկ նա բա նում նե­րում PR մաս նա գե տի դերն ու նշա նա կութ յու նը հա սա րա կութ յու նում բնու թագր վում էր հիմ նա կա նում մաս նա գե տի տե ղե կատ վա կան գոր ծա ռույթ նե րով: Սա կայն, հա յաս տան յան PR ո լոր տում գոր ծող մաս նա գետ նե րի կող մից կար ևոր վում և հս տակ գի տակց վում է նաև տե ղե կատ վութ յան երկ կող մա նի փո խա նակ ման գոր ծըն թա ցի անհ­րա ժեշ տութ յու նը:

Հա սա րա կա կան հա մա ձայ նութ յան հաս տա տու մը, փո խըմբռն­ման մթնո լոր տի ձևա վո րու մը մե ծա պես պայ մա նա վոր ված են տե­ղե կատ վա կան հոս քե րի հմուտ կա ռա վար ման, հա ղոր դակց ման

Հա սա րա կայ նութ յան հետ կա պե րի մաս նա գի տա կան հիմն ախն դիր նե րը ՀՀ­ում

32

տեխ նո լո գիա նե րի արդ յու նա վետ կի րառ ման ար վես տով, որն էլ PR­ի էութ յունն է և ն պա տա կը: Թեև հա յաս տան յան PR մաս նա­գետ նե րի մոտ կա հա սա րա կայ նութ յան և PR սուբյ կե տի միջև երկ­կող մա նի փոխ հա րա բե րութ յուն նե րի հաս տատ ման գի տակ ցու մը, այ նո ւա մե նայ նիվ, վեր ջին նե րիս կար ծի քով գործ նա կա նում դրա ի րա կա նա ցու մը դժվար է` պայ մա նա վոր ված հայ հա սա րա կութ յու­նում ժո ղովր դա վա րութ յան մա կար դա կով ու քա ղա քա ցիա կան հա­սա րա կութ յան ինս տի տու ցիո նա լաց ման աս տի ճա նով:

Անդ րա դառ նա լով հենց ի րենց` գոր ծող PR մաս նա գետ նե րի կող մից PR­ի ըն կալ մա նը, պետք է նշել, որ այս տեղ խնդի րը ոչ թե ըն կալ ման, այլ դի մա ցի նին, հատ կա պես, ե թե դա նրա ղե կա վա րը կամ պատ վի րա տուն է, ճիշտ բա ցատ րելն է, թե ինչ է PR­ը, ին­չումն է գո վազ դից, լրագ րութ յու նից, քա րոզ չութ յու նից ու մար քե­թին գից նրա տար բե րութ յու նը: Սա կայն, դա ևս շատ բարդ է, քա նի որ նրանք, նույ նիսկ ան մի ջա կա նո րեն զբաղ վե լով PR գոր ծու նեութ­յամբ, դժվա րա նում են հա սա նե լի և ընդգր կուն կերպ նկա րագ րել այն, ին չով ի րա կա նում զբաղ վում են:

Ի հար կե, ըն կա լում նե րը բազ մա թիվ են, և տար բեր մաս նա­գետ ներ, PR­գոր ծու նեութ յուն ա սե լով, տար բեր գոր ծա ռույթ ներ են հաս կա նում, սա կայն բո լո րը միա կար ծիք են նրա նում, որ հի մա PR­ն ար դեն ձևա վոր ված և պա հանջ ված մաս նա գի տա կան ո լորտ է, որ պես վեր ջի նիս ձևա վոր մա նը նպաս տող գոր ծոն ներ՝ ա ռանձ­նաց նե լով տե ղա կան կրթա կան ո լոր տում PR­ի ներդ րու մը, դա­սա վան դումն ու մաս նա գի տա ցում նե րի ա ռա ջա ցու մը, տե ղա կան բիզ նե սի, մաս նա գետ նե րի, ընդ հան րա պես հա սա րա կութ յան և ար­տա սահ ման յան մի ջա վայ րի միջև հետզ հե տե մե ծա ցող շփում նե րը, խորհր դատ վա կան կազ մա կեր պութ յուն նե րի ակ տիվ աշ խա տան քը և հա սա րա կա կան կար ծի քի հետզ հե տե արժ ևո րու մը, հա սա րա կա­կան երկ խո սութ յունն ու փո խըմբռ նու մը:

Մարիամ Սաֆարյան, Տաթևիկ Սիմոնյան

33

«Ո՞վ եմ ես, ի՞նչ եմ ա նում ես». մաս նա գի տա կան ինք նութ յուն

Ինչ պես ցան կա ցած նոր ձևա վոր վող և սաղմ նա յին վի ճա­կում գտնվող մաս նա գի տա կան ո լոր տում գոր ծող սուբ յեկտ ներ՝ PR մաս նա գետ նե րը ևս բախ վում են մաս նա գի տա կան ինք նութ­յան խնդրին: « Մաս նա գի տա կան ինք նութ յուն» ա սե լով՝ հաս կա­նում ենք մաս նա գե տի մոտ ինքն ի րեն ո րո շա կի մաս նա գի տա կան ո լոր տի հետ ինք նա նույ նա կա նաց ման ու տվյալ մաս նա գի տութ յա նը պատ կա նե լու զգա ցում: Այս հան գա մանքն օգ նում է մաս նա գե տին ինքն ի րեն տար բե րել այլ մաս նա գի տութ յան տեր ան ձան ցից (3): Հա յաս տան յան PR մաս նա գետ նե րի մոտ ա նո րոշ է մաս նա գի տա­կան ինք նութ յու նը` ան կախ ո լո տում գոր ծե լու ժամ կե տից: Տե ղա կան ո լոր տի մաս նա գետ նե րի կար ծի քով՝ այ սօր PR մաս նա գետ ներն ապ­րում են ինք նութ յան ճգնա ժամ` չի մա նա լով՝ որ տե ղից են գա լիս, ինչ են ա նում և ուր են գնում:

Ըստ ո լոր տի փոր ձա գետ նե րի՝ ի րա կա նում այ սօր ար դեն կա ձևա վոր ված ո րո շա կի մաս նա գի տա կան նեղ շրջա նակ, ո րում մաս­նա գի տութ յան ըն կա լում նե րի փո փո խութ յուն, այ նո ւա մե նայ նիվ, տե ղի է ու նե ցել: Այ սինքն` ե թե ժա մա նա կին մաս նա գետ նե րը, ով­քեր մա մու լի քար տու ղա րի կամ PR մաս նա գե տի հաս տի քով էին աշ խա տում, ա պա ի րենք ի րենց ա վե լի շատ նույ նաց նում էին լրագ­րող նե րի հետ, իսկ ներ կա յումս ո լոր տում գոր ծող մաս նա գետ ներն ար դեն հաս կա նում են, որ ի րենց դերն ու նշա նա կութ յունն այլ է: Վեր ջին նե րիս հա մար պարզ է, որ գոր ծու նեութ յան ո լորտ նե րը, ո րոշ ա ռում նե րով, հատ վում են, գոր ծում են կո լե գիալ հա րա բե­րութ յուն ներ, բայց մաս նա գի տութ յուն նե րը տար բեր են:

Ամ փո փե լով մաս նա գետ նե րի կար ծիք նե րը` կա րող ենք ա ռանձ­նաց նել ո րոշ օբ յեկ տիվ գոր ծոն ներ, ո րոնք խո չըն դո տում են հա յաս­տան յան PR ո լոր տում գոր ծող մաս նա գետ նե րի մաս նա գի տա կան ինք նութ յան ձևա վոր մա նը: Դ րանք են`

• Հա յաս տան յան PR ո լոր տում գոր ծող մաս նա գետ նե րի մե­

Հա սա րա կայ նութ յան հետ կա պե րի մաս նա գի տա կան հիմն ախն դիր նե րը ՀՀ­ում

34

ծա մաս նութ յու նը ո լոր տում է հայտն վել պա տա հա բար կամ ո րոշ հան գա մանք նե րի բե րու մով` կախ ված ի րենց զբաղ­վա ծութ յու նից և տվ յալ պա հին գոր ծու նեութ յան բնույ թից: Այ սինքն` մաս նա գի տա կան ո լոր տի ընտ րութ յու նը ոչ միշտ է գի տա կա ցա բար ի րա կա նա նում:

• Այ սօր մե զա նում PR­ը շփո թում են գո վազ դի, մար քե թին­գի, վա ճառք նե րի, լրագ րութ յան հետ: Ոչ ա դեկ վատ ըն կա­լում ներն ի րենց հեր թին ա ռա ջաց նում են նաև ոչ ա դեկ վատ պա հանջ ներ և ս պա սում ներ: Այ սինքն` PR­մաս նա գե տից պա հան ջում են այն պի սի գոր ծա ռույթ նե րի ի րա կա նա ցում, որն ընդ հան րա պես կապ չու նի այդ գոր ծու նեութ յան հետ:

• Հա յաս տան յան բու հե րում ֆոր մալ PR­կրթութ յան բա ցա­կա յութ յու նը: Չ նա յած Հա յաս տան յան բու հե րում ար դեն կան PR­ի մա գիստ րո սա կան ծրագ րեր և մաս նա գի տա կան դա սըն թաց ներ, այ նո ւա մե նայ նիվ, այդ բու հե րը PR­ի դիպ­լո մա վոր ված մաս նա գետ ներ դեռևս բաց չեն թող նում:

PR մաս նա գետ-գոր ծա տու փոխ հա րա բե րութ յուն նե րը

Ար դեն, կա րե լի է ա սել, աք սիոմ է դար ձել, որ կազ մա կեր­պութ յան համ բա վը նշա նա կա լիո րեն պայ մա նա վոր ված է կազ մա­կեր պութ յան ղե կա վար նե րի վար քով` այն է, թե ինչ պես է բարձր օ ղա կի ղե կա վա րութ յու նը ի րեն դիր քայ նաց նում, «ինչ է խո սում»: Այլ կերպ ա սած՝ PR­ն իր բնույ թով, իր առջև դրված խնդիր նե րի բո վան դա կութ յամբ ան մի ջա կա նո րեն կապ ված է ռազ մա վա րա կան կա ռա վար ման գոր ծա ռույ թի հետ: Հայ րե նա կան PR­շու կան դեռևս կա յաց ման փու լում է, ուս տի և՝ նոր են կա յա նում գոր ծա տու­PR մաս նա գետ փո խա հար բե րութ յուն նե րը:

Հա յաս տա նը, ժո ղովր դա վա րա կան զար գաց ման գոր ծըն թա­ցին զու գա հեռ, դեռևս սաղմն ա յին մա կար դա կում է կազ մա կեր­պութ յան գոր ծու նեութ յան ըն թաց քում հա սա րա կա կան կար ծի քի հետ «հաշ վի նստե լու» կար ևո րութ յան գի տակ ցու մը, և PR­ը որ պես

Մարիամ Սաֆարյան, Տաթևիկ Սիմոնյան

35

խնդիր նե րի լուծ ման ռազ մա վա րա կան գոր ծիք չի ըն կալ վում: Թեև տար բեր ո լորտ նե րում` պե տա կան, կո մեր ցիոն, սո ցիա լա կան, մշա­կու թա յին, կան ո րո շա կի ա ռանձ նա հատ կութ յուն ներ, բայց, վեր ջին հաշ վով, սա ընդ հա նուր խնդիրն է բո լոր ո լորտ նե րում:

Հայ րե նա կան PR մաս նա գետ նե րի կար ծի քով՝ ներ կա յումս ի րենք աշ խա տում են բարդ պայ ման նե րում` ա մեն րո պե ա պա ցու ցե­լով PR ­ի գո յութ յան ի րա վուն քը և ձգ տում են կոտ րել գոր ծա տու նե­րի մոտ առ կա կարծ րա տի պե րը: Հատ կա պես կո մեր ցիոն ո լոր տում գոր ծա տու նե րը PR­ն ըն կա լում են որ պես վա ճառք ներ. PR­գոր ծու­նեութ յու նում կա տար ված ներդ րում նե րի դի մաց ակն կա լում են այդ ներդ րում նե րի՝ ան մի ջա պես կրկնա կի, ե ռա կի տես քով արդ յունք: Գոր ծա տո ւի կող մից PR­ի նույ նա ցու մը վա ճառք նե րի ո լոր տի հետ և PR­ի նկատ մամբ ու նե ցած թյուր սպա սե լիք նե րը հիմք են ստեղ ծում, որ պես զի գոր ծա տուն անվս տա հութ յամբ վեր բեր վի PR մաս նա գե­տի գոր ծին:

Գոր ծա տու նե րի կող մից PR մաս նա գետ նե րի աշ խա տան քի նկատ մամբ թե րա հա վա տութ յու նը կա րե լի է բա ցատ րել նաև պրո­ֆե սիո նալ կադ րե րի և PR­ո լոր տում ֆոր մալ կրթութ յան բա ցա­կա յութ յամբ: Ո լոր տում գոր ծող ո րոշ մաս նա գետ ներ նշում են, որ ի րենց և գոր ծա տու նե րի արդ յու նա վետ փոխ հա րա բե րութ յուն նե րի վրա ազ դում է նաև գոր ծա տո ւի` նախ կի նում PR մաս նա գե տի հետ ու նե ցած ան հա ջող աշ խա տան քա յին փոր ձը:

Հայ րե նա կան PR մաս նա գետ նե րի հետ հար ցազ րույց նե րը հնա­րա վո րութ յուն տվե ցին նաև բա ցա հայ տել տե ղա կան PR շու կա յի մեկ այլ ա ռանձ նա հատ կութ յուն: Այն է՝ գոր ծա տուն, PR­մաս նա գե­տի առջև դնե լով կոնկ րետ PR խնդիր ներ, թույլ չի տա լիս վեր ջի­նիս կող մից դրանց ի րա կա նաց մա նը` գոր ծըն թա ցի կա նոն նե րին և է թի կա յին հա մա պա տաս խան: Մեր երկ րում այ սօր կան կազ­մա կեր պութ յուն ներ, որ տեղ PR ո լոր տի խնդիր նե րը ոչ ան հա րա­ժեշ տա բար, այլ սո վո րա բար լուծ վում են իմ պե րա տիվ կար գով և ծա նոթ­բա րե կամ ճա նա պար հով: Ուս տի՝ Հա յաս տա նում շատ գոր­ծա տու նե րի հա մար PR մաս նա գետ ու նե նալն ինք նան պա տակ է և

Հա սա րա կայ նութ յան հետ կա պե րի մաս նա գի տա կան հիմն ախն դիր նե րը ՀՀ­ում

36

ձ ևա կան բնույթ է կրում: Հե տա զո տութ յան արդ յուն քում՝ ա ռանձ նաց վե ցին գոր ծա տո ւից

PR մաս նա գետ նե րի սպա սե լիք նե րը: Դ րանք են`1. PR­մաս նա գե տի հա մար ղե կա վա րի/գոր ծա տո ւի հա սա նե­

լիութ յու նը2. Վս տա հութ յուն մաս նա գե տի նկատ մամբ3. Հաս կաց ված և ըն կալ ված լի նե լը4. Հա սա րա կայ նութ յան հետ հա ղոր դակ ցութ յան հաս տատ­

ված քա ղա քա կա նութ յա նը կազ մա կեր պութ յան ղե կա վա րի անձ նա կան ա ջակ ցութ յու նը

5. Ռա զա մա վա րա կան ծրագ րե րի մշա կում, ո րոնք կընդգր կեն հա սա րա կայ նութ յան տար բեր խմբե րի հետ աշ խա տան քի ու ղութ յուն ներ

6. Հա սա րա կայ նութ յան հետ կա պե րի ո լոր տի աշ խա տան քի հա մա պա տաս խան ֆի նան սա վո րում:

Ինչ վե րա բե րում է PR մաս նա գե տի կող մից ա ռաջ նա յին հա մար­վող հիմ նա կան գոր ծա ռույթ նե րին, ա պա պատ կե րը հետև յալն է.

1. ԶԼՄ­ին ը նե կե րութ յան մա սին տե ղե կատ վութ յան տրա­մադ րում

2. Տե ղե կատ վա կան նյու թե րի պատ րաս տում և խմ բագ րում3. Տե ղե կատ վա կան դաշ տի մո նի թո րինգ4. Ըն կե րութ յան ար ժեք նե րի, սկզբունք նե րի ներ կա յա ցու մը

հա սա րա կայ նութ յա նը5. Բո լոր գե րա տես չութ յունն րե րի և կար ևոր հաս տա տութ յուն­

նե րի հետ բա րիդ րա ցիա կան հա րա բե րութ յուն նե րի հաս­տա տում և պահ պա նում

6. Կար ևոր և ներ կա յա ցուց չա կան մի ջո ցա ռումն ե րի կազ մա­կեր պում (մա մու լի ա սու լիս ներ, սե մի նար ներ, կոն ֆե րանս­ներ, ար շավ եր)

7. PR ծրագ րե րի ռազ մա վա րութ յան մշա կում8. Տվ յալ նե րի բա զա յի մշա կում9. Ըն կե րութ յան ներ քին և ար տա քին PR­ի կա ռա վա րում

Մարիամ Սաֆարյան, Տաթևիկ Սիմոնյան

37

10. Ըն կե րութ յան ա ռա ջին դեմ քե րի դրա կան և ազ դե ցիկ ի մի ջի ձևա վո րում

11. Ճգ նա ժա մա յին ի րա վի ճակ նե րի կա ռա վա րում 12. Բարձր օ ղա կի ղե կավ րութ յան հետ խորհր դակ ցութ յուն և

խորհր դատ վութ յուն: Հայ րե նի PR մաս նա գետ նե րի կող մից ԶԼՄ­նե րի` որ պես ի րենց

գոր ծու նեութ յան ա ռաջ նա յին թի րա խա յին լսա րա նի ըն կա լու մը միան շա նակ է: Ն րանք, մատ նան շե լով տե ղե կատ վութ յան տրա­մադր ման հիմ նա կան գոր ծա ռույ թը, լրագ րող նե րին հա մա րում են հա սա րա կայ նութ յան լայն շեր տե րին տե ղե կատ վութ յուն ու ղար կե լու հիմ նա կան «մի ջոց»: Տե ղե կատ վա կան դաշ տի մո նի թո րին գը, տե ղե­կատ վա կան նյու թե րի պատ րաս տու մը, խմբագ րու մը, ըստ գոր ծող մաս նա գետ նե րի, կազ մում է ի րենց օ րա կար գի ան բա ժա նե լի մա սը:

PR գոր ծու նեութ յան արդ յու նա վե տութ յան գնա հա-տում

Ի դեա լա կան տար բե րա կում ցան կա ցած PR ար շա վից կամ գոր­ծո ղութ յու նից հե տո անհ րա ժեշտ է ի րա կա նաց նել PR գոր ծու նեութ­յան արդ յու նա վե տութ յան գնա հա տում, ին չը հնա րա վո րութ յուն կտա պա տաս խա նել PR գոր ծու նեութ յան հա մար անհ րա ժեշտ ժա­մա նա կի, ու ժե րի և այլ ռե սուրս նե րի հետ կապ ված հար ցե րին: Եվ, ի հար կե, ո րոշ չա փով հիմ նա վոր վում են PR­ի հա մար կա տար ված ներդ րում ներն ու ծախ սե րը:

Հաս կա նա լու հա մար Հա յաս տա նում PR գոր ծու նեութ յան արդ­յու նա վե տութ յան գնա հատ ման կար ևո րութ յու նը` հա յաս տան յան PR ո լոր տում գոր ծող մաս նա գետ նե րի հետ խո րին հար ցազ րույց նե­րի արդ յուն քում՝ պարզ դար ձավ, որ մեր երկ րում PR­ի արդ յու նա­վե տութ յու նը չափ վում է ար տադ րան քի մա կար դա կով, այլ ոչ թե արդ յուն քի: Դա նշա նա կում է, որ Հա յաս տա նի PR մաս նա գետ նե րի կող մից չեն գնա հատ վում թի րա խա յին լսա րա նի դիր քո րո շում նե րի և վար քի փո փո խութ յուն նե րը, այլ հաշ վի են առն վում միայն քա նա­

Հա սա րա կայ նութ յան հետ կա պե րի մաս նա գի տա կան հիմն ախն դիր նե րը ՀՀ­ում

38

կա կան ո րոշ ցու ցա նիշ ներ (1, էջ 103­106): Ինչ վե րա բեր վում է PR արդ յու նա վե տութ յան գնա հատ ման

կար ևո րութ յան գի տակց մա նը ո լոր տում գոր ծող մաս նա գետ նե­րի կող մից, ա պա այն կա, սա կայն գործ նա կա նում չի ստա նում իր դրսևո րու մը: Հե տա զո տութ յուն ներն ա վե լի շատ քննարկ վում են, քան ի րա կա նաց վում:

Թերևս սա կա րե լի է բա ցատ րել այն հան գա ման քով, որ Հա յաս տա նում եր կա րա ժամ կետ և լուրջ PR ար շավ ներ չեն ի րա կա­նաց վում: Այն ծա վա լով, ո րով ի րա կան ցում են PR ար շավ նե րը մեր երկ րում, դրանք սա հա ման փակ վում են ըն դամ նեը ԶԼՄ­նե րի հետ հա րա բե րութ յուն նե րով, և դ րանց արդ յու նա վե տութ յու նը բա վա կան է չա փել մա մու լի տե սութ յան մի ջո ցով:

Չ նա յած, ըստ մաս նա գետ նե րի հետ ի րա կա նաց րած խո րին հար ցազ րույց նե րի, արդ յուն քում պարզ դար ձավ, որ ան գամ մե ծա­մասշ տաբ ար շավ նե րի դեպ քում, ել նե լով կա ռույ ցի գոր ծու նեութ յան ո լոր տից և ար շա վի բնույ թից, PR արդ յու նա վե տութ յու նը չափ վում է.

• ըն կե րութ յան կող մից ու ղարկ ված տե ղե կատ վա կան նյու­թե րի քա նա կով

• օգ տա գործ ված ԶԼՄ­ի և այն ԶԼՄ­ի քա նա կով, ո րոնք նյու­թեր են հրա պա րա կել. մա մու լի տե սութ յուն է ի րա կա նաց­վում (press clipping)

• հրա պա րակ ված հոդ ված նե րի դի տումն ե րով• հրա պա րակ ված հոդ վա ծի տո նայ նութ յամբ• ըն կե րութ յան կայք այ ցե լած օգ տա տե րե րի քա նա կով• զան գա հա րող նե րի քա նա կով• վա ճառք նե րի քա նա կով:Ն ման ի րա վի ճա կը կա րե լի է բա ցատ րել հետև յալ գոր ծոն նե րով.• Սահ մա նա փակ բյու ջե. քա նի որ գոր ծա տու նե րը չեն գի­

տակ ցում PR­ի կար ևո րութ յու նը, ուս տի՝ PR­գոր ծու նեութ­յա նը հատ կաց վում է սուղ ֆի նան սա վո րում, ին չը հա ճախ բա վար չէ PR­գոր ծու նեութ յան կազ մա կերպ ման, ա ռա վել ևս՝ արդ յու նա վե տութ յան ամ բող ջա կան գնա հա տում ի րա­

Մարիամ Սաֆարյան, Տաթևիկ Սիմոնյան

39

կա նա ցա նե լու հա մար: • PR մաս նա գետ նե րի գի տել քի նե րը գնա հատ ման մե թո դա­

բա նութ յան ո լո րո տում սահ մա նա փակ են: Թեև Հա յաս տա նում PR արդ յու նա վե տութ յան գնա հատ ման

փորձն ընդ հա նուր առ մամբ անմ խի թար վի ճա կում է, այ նո ւա մե­նայ նիվ կան ո րոշ կազ մա կեր պութ յուն ներ, որ տեղ PR արդ յու նա­վե տութ յան գնա հա տու մը գի տա հե տա զո տա կան հիմ քե րի վրա է դրված և ի րա կանց վում է արդ յուն քի մա կար դա կով: Սա կայն այդ կազ մա կեր պութ յուն նե րը շատ փոքր թիվ են կազ մում: Դ րանք այն կազ մա կեր պութ յուն ներն են, ո րոնք ծա գու մով տե ղա կան չեն, և ո րոնց գոր ծու նեութ յան մշա կույ թը թե լադր վում է դրսից:

Այս պի սով` ու սում նա սի րե լով Հա յաս տա նի PR ո լոր տի մաս նա­գի տա կան նշա նա կութ յան հիմ նախն դիր նե րի շրջա նա կը՝ կա րե լի է ա սել, որ ան հար ժեշտ են ո լոր տի բա րե լավ մանն ուղղ ված աշ խա­տանք ներ և պե տա կան քա ղա քա կա նութ յուն: Հա յաստ նում PR­ի` որ­պես մաս նա գի տութ յան և ռազ մա վա րա կան նշա նա կութ յան ո լոր տի կա յաց մա նը կնպաս տի մաս նա գի տա կան դաշ տի և դ րա նում մաս­նակ ցութ յան կար գա վո րու մը օ րենսդ րա կան ակ տե րով ոչ միայն պե տա կան, այլև մաս նա վոր ո լոր տի կազ մա կեր պութ յուն նե րի պա­րա գա յում: Ա պա գա յում լուծ ման անհ րա ժեշ տութ յուն ու նե ցող հար­ցե րից մեկն էլ մնում է մաս նա գետ նե րի կրթա կան և ընդ հա նուր մաս նա գի տա կան պատ րաստ վա ծութ յան մա կար դա կը և կր թութ­յան ո րա կը, ին չը պետք է լու ծել ա կա դե միա կան ո լոր տի՝ PR ծրագ­րե րում տե սա կան գի տե լի քից բա ցի, մաս նա գետ նե րին ո րո շա կի պրակ տիկ փոր ձի հնա րա վո րութ յան ըն ձեռն ման մի ջո ցով:

Գ րա կա նութ յան ցանկ1. Уотсон Т., Нобл П. “Методы оценки деятельности PR подразделения

компании”, Днепропетровск, 2006 2. Grunig J., Hunt T. Managing Public Relations, Holt, Rinehart and Winston,

New York, NY,. 19843. ht tp ://www.psys tudy . ru/ index .php/num/2012n1­21/615­

smolyakova21.html

Հա սա րա կայ նութ յան հետ կա պե րի մաս նա գի տա կան հիմն ախն դիր նե րը ՀՀ­ում

40

ԱՍՏՂԻԿ ԱՎԵՏԻՍՅԱՆ

ԵՊՀ, Ժուռ նա լիս տի կա յի ֆա կուլ տետ, ա սիս տենտ, բ.գ.թ.

Հան րա յին կա պեր. հան րա յին կար ծի քի վրա ազ դե ցութ յան մե թոդ ներ

Քա ղա քակր թութ յան պատ մութ յան ու սում նա սի րութ յու նը հնա­րա վո րութ յուն է տա լիս նկա տել, որ հնուց ի վեր մե ծա պես արժ ևոր­վել է ու րի շի կար ծի քի վրա ազ դե լու ու նա կութ յու նը: Պա տա հա կան չէ, որ 18­րդ դա րի անգ լիա կան խո շո րա գույն փի լի սո փա նե րից Դեյ վիդ Հ յու մը գրում էր. « Կա ռա վա րու մը հիմն ված է միայն կար­ծի քի վրա, և այս օ րեն քը վե րա բե րում է ինչ պես ա մե նաբռ նա կալ, այն պես էլ ա մե նա ժո ղովր դա վա րա կան կա ռա վար ման հա մա կար­գե րին»: Այս միտքն է հաս տա տում նաև Ա.Ս. Պուշ կի նը իր « Բո րիս Գո դու նով» ող բեր գութ յու նում` սրի կա յի ու ժի պատ ճառ նե րի մա սին խո սե լիս`

«Но знаешь ли, чем сильны мы,Не войском, нет, не польскую подмогой.А мнением; да! Мнением народным». (2, էջ 137)Հան րա յին կար ծի քի ձևա վոր ման հա մար ա ռաջ նորդ ներն օգ­

տա գոր ծել են ինչ պես քա րոզ չութ յան, այն պես էլ կեր պա րի ստեղծ­ման գոր ծիք ներ: Օ րի նակ` Բա բե լո նի Համ մու րա բի թա գա վո րը (մ.թ.ա. 1792­1750թթ.) հրա մա յեց իր հայտ նի օ րենք նե րը փո րագ րել եր կու մետ րի հաս նող սև քա րե սյան վրա, ո րի վեր ևում պատ կեր­ված է, թե ինչ պես է Աստ ված հանձ նում ի րեն գա վա զա նը` ի նշան իշ խա նութ յան: Այս կերպ նա ցան կա նում էր կեր տել հան րա յին իշ­

Աստղիկ Ավետիսյան

41

խա նութ յան իր կեր պա րը, իսկ հին Ե գիպ տո սում, որ տեղ հսկա յա­կան բուր գեր կա ռու ցե լուց բա ցի, Փա րա վոն Էհ նա թո նը (Ա մեն հո թեփ IV) (մ.թ.ա. 1364­1347 թթ.) ի րա գոր ծեց իր նշա նա վոր «ար ևա պաշ­տա կան հե ղա փո խութ յու նը»: Իր ըն կե րութ յու նը կազ մա վոր ված էր ժա մա նա կա կից «հան րա յին կա պե րի» բո լոր կա նոն նե րի հա մա ձայն (3): Հիմ նա կան «ի միջ մեյ քեր» քուրմ Է յեն այս ա մե նի ի րա գոր ծու մը բա ժա նեց մի քա նի փու լե րի: Սկզ բում նա ար ևի աստ ված Ա տո նի ա նունն ա վե լաց րեց փա րա վո նի տիտ ղոս նե րի շար քին, այ նու հետև դրան հա ջոր դեց նոր մայ րա քա ղա քի` Ա խե տա տո նի (նվիր ված Ա տոն աստ ծուն) օ ծու մը, ո րին հա ջոր դեց ա րե գա կի ծե սի ներ մու ծումն ամ­բողջ Ե գիպ տո սով մեկ: Եվ, վեր ջա պես, երբ (հա մա ձայն այս ըն կե­րութ յան կազ մա կեր պիչ նե րի) բնակ չութ յունն ար դեն պատ րաստ էր, ար գել վե ցին հին աստ ված նե րի ծե սե րը: Այ նո ւա մե նայ նիվ, չհա ջող­վեց միաստ վա ծութ յան ներ մու ծու մը Հին Ե գիպ տո սում: Իսկ փա րա­վո նի մա հից հե տո Ե գիպ տո սը վե րա դար ձավ հին աստ ված նե րին, քա նի որ հաշ վի առն ված չէին հա սա րա կութ յան սո ցիա լա կան պա­հանջ նե րը: Վեր ջի նիս հա ջոր դած փա րա վոն նե րից մեկն էլ` Ռամ զես II­ը (մ.թ.ա. 1279–1213թթ), ո րը հայտ նի է` որ պես մեծ քա ղա քա գետ և քա րո զիչ, իր իշ խա նութ յան ըն թաց քում պա տե րազ մի մեջ է մտնում հնա գույն ցե ղե րից մե կի` խե թե րի հետ: Կա տե սա կետ, ըստ ո րի` այդ պա տե րազ մի ըն թաց քում կող մե րից ոչ մե կը հաղ թա նակ չի տա­նում, և թա գա վոր նե րը հա մա ձայ նութ յան են գա լիս: Բայց, քա նի որ փա րա վոն նե րի հա մար շատ կար ևոր էր ժո ղովր դի աչ քում հզոր եր­ևա լը, Ռամ զես II­ը հրա մա յում է բո լոր ռե լիեֆ նե րում պատ կե րել իր ջախ ջա խիչ հաղ թա նա կի մա սին պատ մող փո րագ րութ յուն ներ: Այ սինքն` նույ նիսկ այդ ժա մա նակ նե րում գի տակց վում էր ին ֆոր­մա ցիա յի ազ դե ցութ յան ու ժը հան րա յին կար ծի քի ձևա վոր ման վրա:

Ինչ վե րա բե րում է Հին Հու նաս տա նին, ա պա այն տեղ հռե տո­րի հա ջո ղութ յան գլխա վոր պայ ման նե րից էր հան րութ յան վե րա­բեր մուն քը: Իսկ Հին Հ ռո մում տա րած ված էր մինչև այժմ հայտ նի ա ֆո րիզմն ե րից մե կը` «Vox pópuli vox Déi ­ Ժո ղովր դի ձայ նը Աստ­ծո ձայն է»: Սա ցույց է տա լիս, թե ինչ քան մեծ կար ևո րութ յուն էր

Հան րա յին կա պեր. հան րա յին կար ծի քի վրա ազ դե ցութ յան մե թոդ ներ

42

տրվում հռո մեա ցի ժո ղովր դի կար ծի քին: Բա նա վոր խոս քից բա ցի, գրա վոր խոս քը նույն պես ժո ղովր­

դի հետ հա րա բե րութ յուն նե րի հաս տատ ման մի ջոց էր: Հու լիոս Կե սա րի կա ռա վա րութ յան մայ րա մու տին հենց ժո ղովր դի ա ջակ­ցութ յամբ նա կա րո ղա ցավ վե րա կանգ նել իր իշ խա նութ յու նը, քա նի որ նա ժո ղովր դի ժա ման ցի և զ վար ճութ յան վրա մեծ գու մար ներ էր ծախ սում: Կե սա րը միշտ էլ հո գում էր իր ժո ղովր դա կա նութ­յան մա սին: Նա հրա մա յեց հռո մեա կան պա տե րի վրա գրել սպաս­վող ի րա դար ձութ յուն նե րի, ինչ պես նաև սե նա տում քննարկ ման հաշ վետ վութ յուն նե րի մա սին: Այս պի սով, Կե սա րի թեթև ձեռ քով ստեղծ վեց ժա մա նա կա կից թեր թե րի նմա նա կը, մաս նա վո րա պես գլա դիա տո րա կան խա ղե րի մա սին ազ դա րա րող պա տի հայ տա րա­րութ յուն նե րը:

Ե թե մեր նպա տակն է մարդ կութ յան եր կա րամ յա պատ մութ­յան մեջ գտնել «հան րա յին կա պե րի» նա խա հայ րե րին, ա պա անհ­րա ժեշտ կլի նի հի շել Հո մե րո սին, Ք սե նո ֆո նի «Ա նա բա զի սը» և Սոկ րա տե սի «Ա պո լո գիան» և « Հի շար ժան պատ մութ յուն նե րը»: Իսկ ընդ հա նուր առ մամբ վի ճե լի հարց է, թե ով է ա ռա ջին ան գամ օգ­տա գոր ծել «հան րա յին կա պեր» ար տա հայ տութ յու նը: Լոն դոն յան հա մալ սա րա նի նա խա գահ Պեյ ջեթ Կու կը Թո մաս Ջեֆ ֆեր սո նի` ԱՄՆ եր րորդ նա խա գա հի ա նունն է տա լիս, քա նի որ վեր ջինս 1802 թվա կա նին Կոնգ րե սին ուղղ ված իր ու ղեր ձի սևագ րութ յան մեջ օգ­տա գոր ծել է այս ար տա հայ տութ յու նը(9):

20­րդ դա րի սկիզ բը հան րա յին կա պե րի հա մար ձևա վոր ման փուլ էր. 1906 թվա կա նին փոր ձա շատ լրագ րող Այ վի Լին(Ivy Ledbet­ter Lee) Ն յու­ Յոր քում բա ցեց հան րա յին կա պե րի ա ռա ջին խորհր­դատ վա կան ըն կե րութ յու նը: Վեր ջինս կա րո ղա ցավ կա խար դա կան փայ տի կի մեկ թա փա հար ման շնոր հիվ ԱՄՆ­ում իր տխրահռ չա­կութ յամբ հայտ նի (նա հրա մա յում էր հա ցա դու լա վոր նե րին գնդա­կա հա րել) Ջոն Դե վի սոն Ռոք ֆե լե րին մարդ կութ յան բա րե րա րի վե րա ծել: 20­րդ դա րը նշա նա վոր վեց եր կու հա մաշ խար հա յին պա­տե րազմն ե րով: « Ժա մա նա կա կից PR­ի նա խա հայր հա մար վող Էդ­

Աստղիկ Ավետիսյան

43

վարդ Բեր նեյ սը, ո րը հայտ նի հո գե վեր լու ծա բան Ֆ րեյ դի զար միկն էր, ԱՄՆ­ում զբաղ վեց պա տե րազ մի պրո պա գան դա յով: Նա աշ­խա տում էր ա մե րիկ ան Հան րա յին տե ղե կատ վութ յան կո մի տեում: Դա հսկա յա կան քա րոզ չա կան մե քե նա էր, ո րը մաս նա գի տա ցած էր «պա տե րազ մի` որ պես աշ խար հը դե մոկ րա տիա յի հա մար անվ­տանգ դարձ նե լու միակ մի ջո ցի ա ռաջ խա ղաց ման ու վա ճառ քի մեջ» (4):

2­րդ հա մաշ խար հա յին պա տե րազ մի ժա մա նակ ա մե րիկ ան քա րոզ չութ յան հայտ նի դեմ քե րից է Հա րոլդ Լա սո ւե լը, ո րը 1940­1945 թթ.­ին աշ խա տում էր ԱՄՆ Կոնգ րե սում: Դ րա նից ա ռաջ` 1939­1940թթ.­ին, մաս նակ ցե լով Ռոք ֆել լե րի ֆոն դի կող մից կազ­մա կերպ ված զանգ վա ծա յին հա ղոր դակ ցութ յա նը վե րա բե րող սե­մի նա րին, Լա սո ւե լը զանգ վա ծա յին հա ղոր դակ ցութ յու նը ներ կա­յաց րեց հետև յալ մո դե լի տես քով. “Who says what in which channel to whom with what effects? ” (9): Այ սինքն, ըստ Լա սո ւե լի, զանգ վա­ծա յին հա ղոր դակ ցութ յան մեջ կար ևոր են այս հինգ բա ղադ րիչ նե­րը. ո՞վ ա սաց, ի՞նչ ա սաց, ի՞նչ մե դիա օգ տա գոր ծեց, ու՞մ ա սաց և ի՞նչ ազ դե ցութ յուն դա գոր ծեց: Մեկ այլ հայտ նի դեմ քե րից էր Պաուլ Գե բել սը` նա ցիս տա կան Գեր մա նիա յի պե տա կան և քա ղա քա կան գոր ծիչ: Պ րո պա գան դա յին վե րա բե րող գե բելս յան հայտ նի մտքե­րից են.« Ցան կա ցած պրո պա գան դա յի թշնա մին ին տե լեկտն է», « Մեր նպա տա կը ճշմար տութ յու նը չէ, այլ ազ դե ցութ յու նը», «Որ պես­զի ստին հա վա տան, այն պետք է սար սա փե լի լի նի»: Պա տե րազ մից հե տո ԽՍՀՄ­ում պրո պա գան դան հա սավ իր զար գաց ման գա գաթ­նա կե տին: Մարդ կանց ներշն չում էին, որ ԽՍՀՄ­ը ան թե րի եր կիր է, իսկ ժո ղո վուր դը`ա մե նա լա վը: Ըստ էութ յան, հան րա յին կա պե րը պրո պա գան դա յի ժա մա նա կա կից դրսևո րումն է: Այ սինքն` ներ կա­յումս մաս նա գետ նե րը հմտո րեն կա ռա վա րում են տե ղե կատ վա կան հոս քը կա ռույ ցից դե պի հան րութ յուն: Հան րա յին կա պերն ի րե նից ներ կա յաց նում է տե ղե կատ վա կան­վեր լու ծա կան գոր ծո ղութ յուն­նե րի հա մա կարգ, ո րի սկզբունքն է կա ռա վար ման սուբ յեկ տի նպա­տակ նե րի ի րա գործ ման ա պա հո վու մը` պայ մա նա վոր ված հան րութ­

Հան րա յին կա պեր. հան րա յին կար ծի քի վրա ազ դե ցութ յան մե թոդ ներ

44

յան հետ ար դար և հար գա լից փո խա դարձ հա րա բե րութ յուն նե րով: Հա մա մարդ կա յին զար գաց ման գոր ծըն թա ցը ցույց տվեց, որ

պե տութ յան խա ղաղ և կա ռու ցո ղա կան զար գա ցու մը հնա րա վոր է միայն, ե թե հա սա րա կութ յան բո լոր ան դամն ե րի ու կա ռուց վածք նե­րի միջև գո յութ յուն ու նի տե ղե կատ վութ յան լիար ժեք փո խա նա կում: Հան րա յին կա ռա վա րումն ա վե լի արդ յու նա վետ է ժո ղովր դա վա­րութ յան պայ ման նե րում: Վեր ջինս են թադ րում է հա սա րա կութ յան լայն շեր տե րի ակ տիվ մաս նակ ցութ յու նը հա սա րա կա կան կան­քում: Իսկ սո ցիա լա կան լար վա ծութ յունն ա ռա ջա նում են հիմն ա­կա նում այն դեպ քում, երբ իշ խող է լի տան շա հագրգռ ված չէ կամ մի տումն ա վոր ան տե սում է ժո ղովր դի կա րիք ներն ու տե սա կետ նե­րը: Ավ տո րի տար կա ռա վար ման հա մա կար գը ան տե սում է հա սա­րա կութ յա նը տե ղե կաց նե լու անհ րա ժեշ տութ յու նը, ո րի հետ ևան քով ա սե կո սե նե րը դառ նում են գե րիշ խող և կա ռա վա րութ յան մա սին ձևա վո րում են բա ցա սա կան կար ծիք:

Ժա մա նա կա կից պայ ման նե րում հան րա յին կա պե րը պետք է ուղղ ված լի նեն առ կա սո ցիալ­տնտե սա կան խնդիր նե րի բազ մա­կող մա նի պար զա բան մա նը, նա խա տես ված գոր ծո ղութ յուն նե րի ի րա կա նաց ման հա մար բա րեն պաստ մթնո լոր տի ա պա հով մա նը: Հան րա յին կա պե րում կար ևոր վում են հետև յալ սկզբունք ներ.

• սո ցիա լա կան տե ղե կատ վութ յան հա սա նե լիութ յուն• հա սա րա կութ յան և կա ռա վար ման սուբ յեկ տի փո խա դարձ

օ գուտ• հա մոզ վա ծութ յուն հան րա յին կար ծի քի վե րա բեր յալ, հա­

սա րակ մարդ կանց կար ծի քի հան դեպ հար գա լից վե րա­բեր մունք:

Հա ղոր դակ ցա կան գոր ծըն թա ցում ձևա վոր վել են մի քա նի մե­թոդ ներ, ո րոնք օգ տա գործ վում են հա սա րա կութ յան վրա տե ղե­կատ վութ յան փո խազ դե ցութ յան ու ժե ղաց ման հա մար: Մե թոդ նե րը կա րե լի է բա ժա նել 4 խմբի`

• Մե թոդ ներ, ո րոնք օգ տա գործ վում են հա մա պա տաս խան տե ղե կատ վութ յան նկատ մամբ մարդ կանց ու շադ րութ յու նը

Աստղիկ Ավետիսյան

45

հրա վի րե լու հա մար` «ու շադ րութ յան մե թոդ ներ»:• Մե թոդ ներ` ուղղ ված տե ղե կատ վութ յան նկատ մամբ հա­

սա րա կութ յան մոտ վստա հութ յան ձևա վոր մա նը` «վստա­հութ յան մե թոդ ներ»:

• Մե թոդ ներ, ո րոնք թույլ են տա լիս մար դու կող մից ազ դել տե ղե կատ վութ յան ըն կալ ման գոր ծըն թա ցի վրա` «մեկ նա­բան ման մե թոդ ներ»:

• Մե թոդ ներ, ո րոնք ա պա հո վում են հի շո ղութ յան մեջ տե ղե­կատ վութ յան ամ րապնդ մա նը` «ամ րապնդ ման մե թոդ ներ»

Ու շադ րութ յան մե թոդ ներ: Ակն բա խութ յան է ֆեկ տը ի րա գործ­վում է այն պի սի բա ղադ րիչ նե րի օգ նութ յամբ, ինչ պի սին է «ար տա­սո վոր կեր պա րը»: Տվ յալ մե թո դը ի րա գործ վում է տա րա տե սակ գո վազ դա յին ար տադ րութ յան մեջ: Ն րա հիմ նա կան ի մաստն է գո­վազ դա յին պաս տա ռը կամ հո լո վա կը, թեր թի հոդ վա ծը ներ կա յաց­նել այն պես, որ գրա վեն մարդ կանց ու շադ րութ յու նը: Այդ խնդի րը ո րոշ վում է վառ, կոնտ րաս տա յին գույ նե րի, ե րաժշ տութ յան փո­փոխ ման, օ րի գի նալ դի զայ նի հա մադ րութ յամբ:

Ու շադ րութ յան հրա վիր ման այլ տե սակ է հան դի սա տե սի սպա սում նե րի ձևա վո րու մը ո րո շա կի ի րա դար ձութ յան նկատ մամբ: « Պայթ յու նի» հզո րութ յու նը ու ժե ղաց նե լու հա մար մաս նա գետ ներն օգ տա գոր ծում են ու շադ րութ յուն հրա վի րող գոր ծիք ներ, ո րոնք ա պա հո վում են մաք սի մալ է ֆեկտ:

Գործ նա կա նում անհ րա ժեշտ է լի նում նաև լու ծել հա կա ռակ խնդի րը` շե ղել հա սա րա կութ յան ու շադ րութ յու նը որ ևէ տե ղե կատ­վութ յու նից: Դ րա հա մար գո յութ յուն ու նի 3 մե թոդ`

Ա ռա ջին մե թոդ` «ու շադ րութ յան շե ղում», այ սինքն, ու շադ րութ­յան կենտ րո նա ցում այլ ի րա դար ձութ յան վրա` նպա տակ ու նե նա լով դուրս մղել ան ցան կա լի տե ղե կատ վութ յու նը:

Երկ րորդ մե թոդ` «տե ղե կատ վութ յան նոս րա ցում», այ սինքն, ան ցան կա լի տե ղե կատ վութ յան միա խառ նումն այլ տե ղե կատ վութ­յա նը:

Եր րորդ մե թոդ` «աղ մու կի ակ տի վա ցում» կամ տե ղե կատ վա­

Հան րա յին կա պեր. հան րա յին կար ծի քի վրա ազ դե ցութ յան մե թոդ ներ

46

կան աղ մու կի ստեղ ծում, ո րը խան գա րում է մարդ կանց ու շադ րութ­յու նը կենտ րո նաց նել սուբ յեկ տի հա մար ան ցան կա լի ին ֆոր մա­ցիա յի վրա:

Վս տա հութ յան մե թոդ ներ: Այս մե թո դի յու րա հատ կութ յու նը կա­յա նում է նրա նում, որ հա սա րա կութ յան շրջա նում տե ղե կատ վութ­յուն փո խան ցո ղը վա յե լում է վստա հութ յան վե րա բեր մունք: Ինչ քան շատ է տե ղե կատ վութ յուն փո խան ցո ղի նկատ մամբ վստա հութ յու­նը, այն քան ա վե լի բարձր է այն հա վա նա կա նութ յու նը, որ մար դիկ կհա վա տան նրանց կող մից տա րած ված տե ղե կատ վութ յա նը:

PR ըն կե րութ յուն նե րում տե ղե կատ վութ յան հան դեպ վստա­հութ յան բարձ րաց ման հա մար օգ տա գործ վող այլ մե թոդ է «հղում հե ղի նա կութ յա նը»: Այդ մե թո դի էութ յունն է հա սա րա կութ յան մեջ կամ նրա ո րո շա կի շեր տե րում բարձր հե ղի նա կութ յուն ու նե ցող ան­հատ նե րի (կար ծի քի ա ռաջ նորդ նե րի) ե լույթն այս կամ այն կազ մա­կեր պութ յան, նրա նպա տակ նե րի և գա ղա փար նե րի մա սին: Վե րը նշված մե թո դի տա րա տե սակ է հան դի սա նում «ան վան է ֆեկ տը» տեխ նի կան: Երբ այս կամ այն դա տո ղութ յու նը վե րագր վում է հե ղի­նա կութ յա նը, հայտ նի մար դուն:

Մեկ նա բա նութ յան մե թոդ ներ: Այս մե թո դի հիմ քում ըն կած է ու­շադ րութ յան գոր ծըն թաց նե րի ա ռանձ նա հատ կութ յուն նե րի մա սին գի տե լի քը, այ սինքն, հաս կա ցութ յան հիմ քում ըն կած են մտա վոր գոր ծըն թաց ներ, ո րոնք ա պա հո վում են սո ցիա լա կան օբ յեկտ նե­րի «ճա նա չե լիութ յու նը», օգ նում են մար դուն ա րագ կողմ նո րոշ վել ի րադ րութ յան մեջ:

« Բա ռե րի մո գութ յուն», այ սինքն, այն պի սի բա ռե րի օգ տա­գոր ծում, ո րոնք ու նեն հզոր է մո ցիո նալ ծան րա բեռն վա ծութ յուն: Յու րա քանչ յուր սո ցիա լա կան անձ ու նի ո րո շա կի է մո ցիո նալ վե րա­բեր մունք շատ օբ յեկտ նե րի, եր ևույթ նե րի նկատ մամբ` բնու թագր­ված այդ բա ռե րով: Արդ յուն քում դրանք մարդ կանց մոտ ա ռա ջաց­նում են ո րո շա կի զգաց մունք ներ:

Ամ րապնդ ման մե թոդ ներ: Մարդ կանց կող մից PR ըն կե րութ­յան նպա տակ նե րին հա մա պա տաս խա նող այն կար ծիք նե րի, դա­

Աստղիկ Ավետիսյան

47

տո ղութ յուն նե րի և կեր պար նե րի հի շե լու գոր ծըն թա ցի հեշ տա ցում, ո րոնք կա րող են հիմք դառ նալ կա յուն հա մոզ մունք նե րի ձևա վոր­ման հա մար:

Ընդ հան րաց նե լով հա ղոր դակ ցա կան մե թոդ նե րի կի րառ ման պրակ տի կան PR գոր ծու նեութ յու նում` անհ րա ժեշտ է նշել, որ յու­րա քանչ յուր մե թոդ է ֆեկ տիվ է միայն այն դեպ քում, ե թե PR կա­ռա վար չին հա ջող վում է «նրան կյանք հա ղոր դել»: Այ սինքն, գտնել կոնկ րետ կեր պար ներ, հաս կա ցութ յուն ներ, սիմ վոլ ներ, ո րոնք կազ­դեն մարդ կանց ըն կալ ման, հո գե կան վի ճա կի, ցան կութ յուն նե րի, ձգտում նե րի վրա:

PR­ի հիմ քում ըն կած է հա ղոր դակ ցութ յու նը: Ժա մա նա կա կից հա սա րա կութ յա նը հա ճախ ան վա նում են տե ղե կատ վա կան հա­սա րա կութ յուն, սա կայն, մեր կար ծի քով, ա վե լի դի պուկ ու հստակ կլի ներ այն ան վա նել հա ղոր դակ ցութ յան հա սա րա կութ յուն և հա ղոր դակ ցա յին կամ հա ղոր դակ ցութ յան տա րա ծութ յուն: Բանն այն է, որ ա ռա ջին դեպ քում սպա ռո ղը պա սիվ դե րում է, գոր ծըն­թա ցը միա կող մա նի է, իսկ երկ րորդ` հա ղոր դակ ցա յին տա րա ծութ­յան դեպ քում, գոր ծըն թա ցը երկ կող մա նի է, որ տեղ և՛ հա ղոր դո ղը, և՛ ըն դու նո ղը ակ տիվ դե րում են և ի րենք են ձևա վո րում հա ղոր դակ­ցա յին մի ջա վայ րը: PR­ի հա մար կար ևոր է հա ղոր դակ ցութ յան գոր­ծըն թա ցը և, ա ռա վել ևս, հե տա դարձ կա պը: Հա ղոր դակ ցութ յու նը տե ղե կատ վութ յու նը ու ղար կե լու, ստա նա լու և ըն կա լե լու սին թեզն է: Տե սա բան Գ. Պո չեպ ցո վը մի ջանձ նա յին հա ղոր դակ ցութ յունն ան­վա նում է չմիջ նոր դա վոր ված (9): Մեր կար ծի քով մի ջանձ նա յին հա­ղոր դակ ցութ յու նը պայ մա նա կա նո րեն ենք ան վա նում չմիջ նոր դա­վոր ված, քա նի որ մարդ կա յին բա նա վոր խոս քը, ժես տե րը և այլն ևս մե դիա են, ո րոնց մի ջո ցով տե ղի է ու նե նում հա ղոր դակ ցութ­յու նը: Ըստ Պո չեպ ցո վի, մի ջանձ նա յին հա ղոր դակ ցութ յան պրո ցե­սի ե րեք կար ևոր բա ղադ րիչ ներն են ու ղար կո ղը, հաս ցեա տե րը և հա ղոր դագ րութ յու նը: Սա կայն PR­ի շրջա նա կում կար ևոր է հա ղոր­դակ ցութ յան մյուս տե սա կը` զանգ վա ծա յին հա ղոր դակ ցութ յու նը, որն ու նի իր ա ռանձ նա հատ կութ յուն նե րը, և որ տեղ հա ղոր դակ­

Հան րա յին կա պեր. հան րա յին կար ծի քի վրա ազ դե ցութ յան մե թոդ ներ

48

ցութ յան գոր ծըն թա ցի վե րոնշ յալ ե րեք բա ղադ րիչ նե րին ա վե լա նում է չոր րոր դը` մե դիան, ո րի անհ րա ժեշ տութ յունն ու առ կա յութ յու նը, ի տար բե րութ յուն մի ջանձ նա յին հա ղոր դակ ցութ յան, ան վի ճե լի է:

« Հա ղոր դակ ցութ յու նը տե ղե կատ վութ յան փո խա նակ ման գոր­ծըն թացն է սո ցիու մում: Սա են թադ րում է ակ տի վութ յուն և՛ հա ղոր­դո ղի կող մից, ո րը հե տաքրքր ված է ո րո շա կի տե ղե կատ վութ յան փո խանց մամբ, և՛ ըն դու նո ղի կող մից, ո րը ո րո շա կի ջան քեր է գոր­ծադ րում տե ղե կատ վութ յունն ա պա կո դա վո րե լու հա մար» (5):

« Զանգ վա ծա յին հա ղոր դակ ցութ յու նը տե ղե կատ վութ յան հա­մա կարգ ված տա րա ծումն է տպա գիր մա մու լի, ռա դիո յի, հե ռուս­տաըն կե րութ յան, ֆիլ մե րի, տե սա ձայ նա յին նյու թե րի մի ջո ցով, ո րի նպա տակն է ա վե լի ամ րապն դել տվյալ հա սա րա կութ յան հոգ ևոր ար ժեք նե րը և գա ղա փա րա կան, քա ղա քա կան, տնտե սա կան կամ կազ մա կերպ չա կան ազ դե ցութ յուն գոր ծել նրանց գնա հա տա կան­նե րի, կար ծիք նե րի և պահ ված քի վրա: Զանգ վա ծա յին հա ղոր դակ­ցութ յու նը կոչ ված է ազ դե լու մեծ թվով մարդ կանց վրա»(6):

Տե սա բան Պո նո մար յո վը նշում է, որ հա ղոր դո ղի տե սանկ յու­նից զանգ վա ծա յին հա ղոր դակ ցութ յան ա ռանձ նա հատ կութ յուն նե րը հետև յալն են (7).

1. Հան րութ յու նը բաղ կա ցած է մեծ թվով սո ցիա լա կան սուբ­յեկտ նե րից, ո րոնց մեծ մա սի հետ հա ղոր դո ղը ուղ ղա կի հա ղոր դակ ցութ յան մեջ չի ե ղել և չի լի նի: Ն րա հա մար հան րութ յու նը ա նա նուն հաս ցեա տեր է: Ուս տի հա ղոր դագ­րութ յունն այս դեպ քում իր բնույ թով ա վե լի «սխե մա տիկ» ու խորհր դատ վա կան է:

2. Հաս ցեա տե րե րը գտնվում են տար բեր կե տե րում և տե ղե կատ վութ յու նը ստա նում են տար բեր աղբ յուր նե րից: Դա տա րա ծութ յան մեջ ա պա կենտ րո նա ցած լսա րանն է, այդ պատ ճա ռով հա ղոր դո ղի հա մար դժվար է կան խա տե­սել, թե ինչ պես կըն դուն վի այս կամ այն հա ղոր դագ րութ­յու նը:

3. Լ սա րա նը շատ տա րա սեռ է. Այս տեղ կան տար բեր սո ցիա­

Աստղիկ Ավետիսյան

49

լա կան խմբեր, ուս տի դժվար է ո րո շել հա ղոր դագ րութ յան փաս տարկ վա ծութ յան, կի րա ռե լիութ յան աս տի ճա նը:

4. Հա ղոր դագ րութ յու նը փո խան ցե լու հա մար հա ղոր դո ղը ստիպ ված է օգ տա գոր ծել հա տուկ մի ջոց ներ: Տեխ նի կա կան միջ նոր դա վոր վա ծութ յու նը մեծ չա փով ազ դում է հա ղոր­դակ ցութ յան ա ռանձ նա հատ կութ յուն նե րի վրա: Մ յուս կող­մից տար բեր տեխ նի կա կան կրիչ նե րը թույլ են տա լիս ստեղ ծել բազ մաձև (мультимодальные) հա ղոր դագ րութ­յուն ներ:

5. Հա ճախ հա ղոր դո ղը հնա րա վո րութ յուն չու նի ակն թար­թա յին ա րա գութ յամբ (օն լայն ռե ժի մով) ստա նալ լսա րա նի ար ձա գան քը: Սա հե տաձգ ված հե տա դարձ կա պով հա ղոր­դակ ցութ յու նէ:

6. ԶԼՄ­նե րը հա ղոր դագ րութ յան մաս նա գի տա ցած կրիչ­ներ են և յու րա տե սակ սո ցիա լա կան սուբ յեկտ ներ: Հա ղոր դակ ցութ յան մի ջոց նե րը ԶԼՄ­ներն են` ի րենց սե փա­կան շա հե րով ու հե տաքրք րութ յուն նե րով, ին չի արդ յուն­քում հա ղոր դո ղի ու ղեր ձը ո րո շա կի փո փո խութ յուն նե րի է են թարկ վում:

Ա. Պո նոմար յո վը հաս ցեա տի րոջ տե սանկ յու նից ևս ա ռանձ­նաց նում է ե րեք բնու թա գիր (7), ո րոնք են`

1. Ըն դու նո ղը` հաս ցեա տե րը, ան հաշ վե լի թվով հա ղոր դագ­րութ յուն ներ է ստա նում մեծ թվով հա ղոր դող նե րից, սա­կայն ըն կա լում է դրանց չնչին մա սը: Սա լայ նա ծա վալ հա­ղոր դակ ցութ յուն է, ո րի պայ ման նեում հա ղոր դագ րութ յու նը պետք է լի նի վառ ու ար տա հայ տիչ կոնկ րետ ի րա վի ճա­կում:

2. Ըն դու նո ղը հնա րա վո րութ յուն չու նի օ պե րա տիվ ձևով ար­ձա գան քել և ազ դել հա ղոր դո ղի պահ ված քի վրա: Սա ար­դեն վե րը նշված հե տաձգ ված հե տա դարձ կա պի հա կա ռակ կողմն է: Պարզ ա սած` զանգ վա ծա յին հա ղոր դակ ցութ յունն իր էութ յամբ մոտ է ա սի մետ րիկ պրո պա գան դա յի, քան

Հան րա յին կա պեր. հան րա յին կար ծի քի վրա ազ դե ցութ յան մե թոդ ներ

50

դիա լո գի:3. Զանգ վա ծա յին հա ղոր դակ ցութ յա նը բնո րոշ հա ղոր դագ­

րութ յու նը ստեղծ վում է մեկ սուբ յեկ տի (ժուռ նա լիս տի) կող մից ի շահ մեկ այլ սուբ յեկ տի (հա ղոր դող պատ վի րա­տու), իսկ հաս ցեա տի րո ջը հաս նում է կոնկ րետ աղբ յու րից: Այս պի սով` սա մի հա ղոր դակ ցութ յուն է` լղոզ ված հե ղի նա­կութ յամբ (գնա հա տել հա ղոր դագ րութ յան մեջ յու րա քանչ­յու րի` հա ղոր դո ղի, ժուռ նա լիս տի և աղբ յու րի ներդ րումն անհ նար է): Հա ղոր դագ րութ յան հա մոզ չա կա նութ յու­նը կախ ված է այն բա նից, թե որ քա նով է հաս ցեա տե րը վստա հում հա ղոր դո ղին, հե ղի նա կին (ժուռ նա լիս տին) և մե դիա յին` աղբ յու րին:

Ն շե ցինք, որ հան րա յին կա պե րի նպա տա կը հա մա պա տաս խան հան րա յին կար ծիք ձևա վո րելն է և, հետ ևա բար, նաև հան րութ յան պահ ված քը ցան կա լի ուղ ղութ յամբ տա նե լը: Շ վեդ տե սա բան Գե դը նշում է, որ 19­րդ դա րի վեր ջից մինչև 20­րդ դա րի վերջն ա մեն ինչ կախ ված էր զանգ ված նե րից. Ո րո շում նե րի կա յա ցու մը պատ կա նում էր հա սա րա կութ յա նը: Իսկ 21­րդ դա րում կա ռա վա րում են ոչ թե զանգ ված նե րը, այլ ան հատ նե րը, ո րոնք էլ ձևա վո րում են հան րա­յին կար ծի քը: Հա մա միտ լի նե լով տե սա բան Գե դի հետ` նշենք, որ հենց վե րոնշ յալ հան գա մանքն է պատ ճա ռը, որ ներ կա յումս հան­րա յին կա պե րում հա ղոր դակ ցութ յու նը կար ծես եր կաս տի ճան է: PR պա տաս խա նա տու ներն աշ խա տում են կար ծի քի լի դեր նե րի, հան­րութ յան մեջ ո րո շա կի հե ղի նա կութ յուն ու նե ցող մարդ կանց հետ, ո րոնք էլ ի րենց հեր թին, վստա հութ յուն վա յե լե լով տար բեր սո ցիա­լա կան խմբե րի կող մից, ազ դում են նրանց վար քագ ծի վրա:

Ամ փո փե լով՝ ընդգ ծենք, որ Զանգ վա ծա յին լրատ վութ յան մի­ջոց նե րը տեխ նո լո գիա կան այս շրջա փու լում դառ նում են ա մե նահ­զոր գոր ծի քը. հան րա յին կա պե րի մաս նա գե տը, տի րա պե տե լով մաս նա գի տա կան գոր ծի քախմ բի նրբութ յուն նե րին, հան րա յին կար­ծի քի վրա կա րող է ու նե նալ լուրջ ազ դե ցութ յուն:

Աստղիկ Ավետիսյան

51

Գ րա կա նութ յան ցանկ 1. Шарков Ф.И., Коммуникология: основы теории коммуникации:

Учебник. ­ Дашков и К., 20102. Мокиенко М., Сидоренко К., Школный словар крылатых выражении

Пушкина, 20053. Законы вавилонского царя Хаммурапи, http://www.hist.msu.ru/ER/

Etext/ hammurap.htm4. Век эгоизма. Часть 1 ­ Машины счастья, http://rutube.ru/video5. Кузнецов В. Ф., Связи с общественностью; теория и технологии,

Аспект­пресс, Москва, 2008.6. Яковлева Ю. И., Клочкова М. С., Шпаргалка. Связи с общественно­

стью, Учеб.пособие, 20067. Пономарев Н.Ф., Связи с общественностью: социально­

психологические аспекты, Учебное пособие, Питер, 20088. Мандель Б.Р., Методы работы со средствами массовой информации,

учебное пособие, Москва, 2009, стр. 5­52.9. Почепцов Г., Теория и практика коммуникации (от речей

президентов до переговоров с террористами), 2003.10. http://www.evartist.narod.ru11. http://ru.scribd.com

Հան րա յին կա պեր. հան րա յին կար ծի քի վրա ազ դե ցութ յան մե թոդ ներ

52

ԱՆՆԱ ԺԱՄԱԿՈՉՅԱՆ

« Նո րա վանք» ԳԿՀ Տե ղե կատ վա կան հե տա զո տութ­յուն նե րի կենտ րո նի ա վագ փոր ձա գետ,

ԵՊՀ Կի րա ռա կան սո ցիո լո գիա յի ամ բիո նի հայ ցորդ

Ի դեո լո գեմ նե րը հա յաս տան յան մե դիա դիս կուր սում

Հա յաս տան յան մե դիա յում ի դեո լո գեմ նե րի ու սում նա սի րութ յան ար դիա կա նութ յու նը և հա մա տեքս տը

Մե դիա յի և մե դիա դիս կուր սի հե տա զո տութ յուն նե րի կար ևո­րութ յու նը կա յա նում է նրա նում, որ դրանց շնոր հիվ բա ցա հայտ վում են, ոչ միայն մե դիա հաս տա տութ յուն նե րի գոր ծառ նութ յան ա ռանձ­նա հատ կութ յուն նե րը, այլև հա սա րա կութ յան մյուս՝ սո ցիա լա կան, տնտե սա կան, քա ղա քա կան ինս տի տուտ նե րի, ար ժե քա յին մի տում­նե րի և մ շա կու թա յին դրութ յան մա սին, քա նի որ մե դիա հաս տա­տութ յուն նե րը դիա լեկ տիկ կա պի մեջ են հա սա րա կա կան մյուս բո­լոր ինս տի տուտ նե րի հետ։

Դ րանք կար ևոր են նաև հան րութ յան շրջա նում տե ղե կատ վա­կան հոս քե րի նկատ մամբ քննա դա տա կան հա յաց քի ձևա վոր ման, մե դիաքն նա դա տութ յան զար գաց ման ա ռու մով, քա նի որ քո ղա զեր­ծում են մե դիա հաս տա տութ յուն նե րի գոր ծու նեութ յան ոչ ակն հայտ կող մե րը։

Ցան կա ցած մե դիա ինք նին՝ իր ինս տի տու ցիա նալ տրա մա բա­նութ յամբ ար դեն իսկ ֆիլտ րա ցիա յի հա մա կարգ է, որն իր լսա րա նի ու շադ րութ յու նը սևե ռում է մի խնդրի, և «շե ղում» մյուս խնդիր նե­րից։ Սա կայն դրան գու մար վում են ար դեն այ սօր աշ խար հում և Հա յաս տա նում ար դիա կան մի շարք այլ խնդիր ներ։ Նախ մե դիա

53

ո լոր տը գտնվում է զար գաց ման նոր է տա պում, որ տեղ ա վան դա­կան լրատ վա մի ջոց նե րը դժվա րութ յամբ են ա դապ տաց վում նոր մե դիա յի առ կա յութ յամբ ա ռաջ ե կած մար տահ րա վեր նե րին։ Թ վում է, թե նոր մե դիան ա ռա վել մատ չե լի է դարձ նում ա ռան ձին մարդ­կանց և հան րա յին խմբե րի զանգ վա ծա յին հա ղոր դակց ման հնա րա­վո րութ յուն նե րը ևկա րող է ծա ռա յել որ պես մի ջոց այ լընտ րան քա­յին տե ղե կատ վա հոս քե րի և նոր հա մայնք ներ ձևա վո րե լու հա մար։ Սա կայն, առ ցանց ճա նա պար հով տե ղե կատ վութ յուն տա րա ծե լու հեշ տութ յան շնոր հիվ, այն ա ռա ջին հեր թին դար ձել է մատ չե լի գոր ծիք Հա յաս տա նի բազ մա թիվ՝ ար դեն իսկ կա յա ցած «ու ժա յին կենտ րոն նե րի» հա մար, ո րոնք արդ յուն քում ակ տի վաց րել են ի րենց սո ցիա լա կան հա ղոր դակ ցութ յուն նե րը նաև այս դաշ տում և ու նեն տե ղե կատ վա հոս քե րի ուղ ղորդ ման բարձր հա վակ նութ յուն ներ։ Բա­ցի այդ, Հա յաս տա նի առ ցանց մի ջա վայ րը ա նընդ հատ հա գե նում է ին ֆոր մա ցիա չստեղ ծող, սա կայն տա րա ծող՝ պոր տա լա յին բնույ­թի «միջ նորդ» կայ քե րով, ո րոնք ա ռա վե լա գույնս չա րա շա հում են ին տեր նե տա յին հնա րա վո րութ յուն նե րը և ան հա վա սար մրցակ ցա­յին դրութ յան մեջ դնում սե փա կան տե ղե կատ վութ յունն ար տադ­րող լրատ վա կան նե րին։ Ինչ վե րա բե րում է ա վան դա կան մա մու­լին, ա պա այլևս անհ նար է պատ կե րաց նել դրա գոր ծու նեութ յու նը ա ռանց ին տեր նե տա յին տար բե րա կի։ Մենք մի դրութ յան մեջ ենք, երբ «...տեխ նո լո գիան ոչ միայն սահ մա նում է իր իսկ մի ջո ցով հա­ղոր դակց ման բո վան դա կութ յան տրա մա բա նութ յու նը, այլև մեծ ազ­դե ցութ յուն է ու նե նում մնաց յալ մե դիա մի ջոց նե րի բո վան դա կութ­յան վրա»1։

Ա վան դա կան ԶԼՄ­ի ի դեալ ներ կրող մաս նա գետ նե րին նման ի րա վի ճա կը հան գեց նում է ճգնա ժա մի սուր զգա ցո ղութ յան ու հիաս թա փութ յան։ Դ րա դրսևո րումն էր մոտ 2 ա միս ա ռաջ «hetq.am» հե տաքն նա կան լրագ րութ յան ին տեր նե տա յին թեր թի գլխա վոր

1 Աննա Ժամակոչյան, «ԶԼՄ բնութագիրը Հայաստանում. Լրատվամիջոցների ազատության խնդիրը» //«21­րդ դար», թիվ 6 (46), 2012 Նորավանք ԳԿՀ, էլ. հասցե՝ http://noravank.am/upload/pdf/6.Anna%20Zhamakochyan_06_2012.pdf

Ի դեո լո գեմն ե րը հա յաս տան յան մե դիա դիս կուր սում

54

խմբա գիր Է դիկ Բաղ դա սար յա նի հայ տա րա րութ յու նը մե դիա դաշ­տի ոչն չաց ված լի նե լու և դ րա նից դուրս գա լու իր մտո րում նե րի մա­սին. «Խն դիրն այն է, որ ին ֆոր մա ցիա յի ա վան դա կան աղբ յուր ներն այլևս չեն աշ խա տում: Այլևս կա րիք չկա լրագ րո ղա կան հե տաքն­նութ յուն անց կաց նել։ Հի մա ին ֆոր մա ցիա յի աղբ յուր ներն ի րենց սե­փա կան մե դիան ու նեն ու միան գա մից կա րո ղա նում են տա րա ծել ին ֆոր մա ցիան՝ ի րենց հար մար տե սա կե տից: Հի մա ա մեն մի պաշ­տոն յա ու գե րա տես չութ յուն իր մե դիան ու նի։

Ոս տի կա նութ յունն, օ րի նակ, մի քա նի սե փա կան կայ քեր ու նի, որ տեղ տե ղե կութ յունն ա վե լի ա րագ է հրա պա րակ վում, քան ան գամ ոս տի կա նութ յան պաշ տո նա կան կայ քում: Դա ան նոր մալ ի րա վի ճակ է: Պաշ տո նա պես ին ֆոր մա ցիա չկա, բայց պաշ տո նա կան աղբ յու րից սնվող կայ քե րը գրում են այդ մա սին:

Ընդ ո րում՝ դրան ցից շա տե րը չու նեն ոչ հաս ցե, ոչ լրագ րո ղա­կան աշ խա տա կազմ:

Մե դիա յի դե րը ա նա սե լի նվա զել է, փո խա րե նը մե ծա ցել է տա­րա տե սակ կայ քե րի դե րա կա տա րութ յու նը»2։

Ին տեր նե տա յին հնա րա վո րութ յուն նե րը հեշտ որս վող թի րախ են դարձ րել մե դիալ սա րան նե րին։ Այժմ շատ ա վե լի հեշտ է «օ պե­րա տի վութ յան» փո խա րեն «թար մաց վա ծութ յամբ» հան դես գալ և դ րա նով լսա րա նի ու շադ րութ յու նը գրա վել։ Օ րի նակ, միայն մի սո­վո րա կան օ րում՝ 2013թ. հոկ տեմ բե րի 18­ին դի տարկ ված լրա հո սում «1in.am» կայ քում առ կա էր 260 լուր, ո րոն ցից 62–ը հա մաշ խար հա յին փոփ աստ ղե րի կյան քին առնչ վող լու րեր էին, իսկ 51–ը մի ջազ գա յին սպոր տա յին լու րեր, 43–ը մի ջազ գա յին լրա հո սից, 14–ը տե ղա կան պա տա հար նե րի մա սին լու րեր, ո րոնք միա սին կազ մում են տվյալ կայ քի օր վա լրա հո սի 65,3%­ը։ Այն դեպ քում, երբ Հա յաս տա նի ներ­պե տա կան լու րե րը 35 էին, ՀՀ ար տա քին քա ղա քա կան հար ցե րին վե րա բե րող նե րը՝ 16­ը, իսկ տնտե սա կան լու րե րը՝ 2­ը (տե՛ս Աղ յու­

2 30.09.13, «Լրագրողնայլևսանելիքչունի».http://media.am/Edik­Baghdasaryan­Hetq­interview

Աննա Ժամակոչյան

55

սակ 1)։ Սա ըն դա մե նը իբրև օ րի նակ։

Աղ յու սակ1. 2013թ. հոկ տեմ բե րի 18­ի լրա հո սը 1in.am, Azatutyun.am և ilur.am կայ քե րում3

Թե մա ներ 1in.am Azatutyun.am ilur.am

Ժա ման ցա յին լու րեր աշ խար հից (օ րի նակ, փոփ աստ ղե րի մա սին) 62 23,8% 0 0,0% 4 8,3%

Ս պորտ 51 19,6% 0 0,0% 3 6,3%

Մի ջազ գա յին լրա հոս 43 16,5% 1 5,9% 12 25,0%

Ներ պե տա կան քա ղա քա կան լու րեր 35 13,5% 2 11,8% 9 18,8%

Տա րա ծաշր ջա նա յին լու րեր 17 6,5% 0 0,0% 4 8,3%

Հա յաս տա նի ար տա քին քա ղա քա կա­նութ յուն 16 6,2% 4 23,5% 6 12,5%

Պա տա հար ներ Հա յաս տա նում (ավ­տով թար, հան ցա գոր ծութ յուն ներ) 14 5,4% 1 5,9% 4 8,3%

Հա սա րա կա կան հար ցեր (նաև քա ղա­քա ցիա կան շար ժումն եր) 11 4,2% 6 35,3% 2 4,2%

Բա նակ 4 1,5% 0 0,0% 2 4,2%

Ժա ման ցա յին լու րեր՝ տե ղա կան (տե­ղա կան փոփ աստ ղե րի մա սին) 2 0,8% 0 0,0% 0 0,0%

Գի տութ յուն, մշա կույթ, կրոն, ե կե­ղե ցի 2 0,8% 2 11,8% 2 4,2%

Տն տե սութ յուն, բյու ջե 2 0,8% 1 5,9% 0 0,0%

ԼՂՀ հարց 1 0,4% 0 0,0% 0 0,0%

Ընդ հա նուր 260 100% 17 100% 48 100%

Ճիշտ է, ին տեր նետն իբրև տեխ նո լո գիա հզոր ազ դե ցութ յուն ու նի այ սօր վա լրատ վա հոս քի բո վան դա կութ յան և կա ռուց ված քի վրա, սա կայն վե րը նկա րագր ված պատ կե րը պար զա պես տեխ­

3 Աղյուսակը պատրաստել է «Նորավանք» ԳԿՀ Տեղեկատվական հետազոտությունների կենտրոնի փորձագետ Դիանա Գալստյանը

Ի դեո լո գեմն ե րը հա յաս տան յան մե դիա դիս կուր սում

56

նո լո գիա կան հնա րա վո րութ յուն նե րով չէ, որ բա ցատր վում է։ Հա­յաս տա նում մե դիա հաս տա տութ յուն նե րի գոր ծու նեութ յան վրա քա ղա քա կան­տնտե սա կան ազ դե ցութ յուն նե րը և մ շա կու թա յին պայ ման նե րը ևս ն պաս տում են լրատ վա մի ջոց նե րի կող մից վար­քի նման դրսևո րում նե րին (այս մա սին ա ռա վել ման րա մասն տե՛ս «ԶԼՄ բնու թա գի րը Հա յաս տա նում. Լ րատ վա մի ջոց նե րի ա զա տութ­յան խնդի րը» հոդ վա ծում4)։

Հա յաս տա նի պայ ման նե րում, երբ մե դիա բո վան դա կութ յուն ձևա վո րող հիմ նա կան գոր ծոն նե րը ա նա զատ մրցակ ցութ յամբ տնտե սութ յան գո վազդն է, վար կա նի շա յին մրցա վազ քը և քա ղա­քա կան ազ դե ցութ յուն նե րը, ա ռա վել ար դիա կան է մե դիա դի սա­կուր սի ու սում նա սի րութ յուն նե րը, ո րոնք կնպաս տեն հան րութ յան մե դիաքն նա դա տութ յան բարձ րաց մա նը։

Մե թո դա բա նութ յուն

Ս տորև կներ կա յաց վեն 2011­2013թթ. ի րա կա նաց ված «ՀՀ տե­ղե կատ վա կան տա րած քի ի դեո լո գեմ նե րի ու սում նա սի րութ յուն»5 նա խագ ծի ո րոշ արդ յունք ներ։ Այս հե տա զո տութ յան նպա տակն էր դի տար կել, թե ինչ պի սի ար ժե քա յին գա ղա փա րա կան մի տում ներ ու նեն Հա յաս տա նի լրատ վա մի ջոց նե րի դիս կուրս նե րը, ո րի ըն­թաց քում կի րառ վել են սո ցիո լո գիա կան ու սում նա սի րութ յուն նե րի քա նա կա կան և ո րա կա կան մե թոդ ներ, մա սա նա վո րա պես բո վան­դա կութ յան քա նա կա կան վեր լու ծութ յան (կոն տենտ ա նա լի զի) դիս­կուրս վեր լու ծութ յան, փոր ձա գի տա կան հարց ման և ֆո կուս խմբա­յին հար ցազ րույ ցի մե թոդ նե րը։ Կոն տենտ­ա նա լի զի վեր լու ծութ յան միա վոր է հան դի սա ցել մեկ ամ բող ջա կան տե ղե կատ վա կան նյու թը,

4 Աննա Ժամակոչյան, «ԶԼՄ բնութագիրը Հայաստանում. Լրատվամիջոցների ազատության խնդիրը» //«21­րդ դար», թիվ 6 (46), 2012 Նորավանք ԳԿՀ, էլ. հասցե՝ http://noravank.am/upload/pdf/6.Anna%20Zhamakochyan_06_2012.pdf

5 Նախագիծն իրականացվել է ՀՀ ԿԳՆ Գիտության պետական կոմիտեի աջակցությամբ և «Նորավանք» ԳԿՀ Տեղեկատվական հետազոտությունների կենտրոնի փորձագետների մասնակցությամբ։

Աննա Ժամակոչյան

57

իսկ հաշ վարկ ման միա վո րը՝ «ծա վա լը», ո րը լրագ րե րի և ին տեր նե­տա յին լրատ վա մի ջոց նե րի հա մար հան դի սա ցել է ի դեո լո գեմ նե րին առնչ վող պարզ նա խա դա սութ յուն նե րի քա նա կը, իսկ հե ռուս տաա­լիք նե րի (ՀՏ– նե րի) պա րա գա յում՝ ի դեո լո գեմ նե րին վե րա բե րող ժա մա նա կը վայրկ յան նե րով, ո րը չափ վել է ե թե րի փրայմ– թայ մի ըն թաց քում (18:00­24:00)։

Տի պա յին ընտ րան քի ե ղա նա կով ընտր վել են Աղ յու սակ 2­ում նշված զանգ վա ծա յին լրատ վա մի ջոց նե րը։

Դի տարկ ված լրատ վա կան հոդ ված նե րի կամ հե ռուս տա հա­ղոր դում նե րի հի ման վրա ա ռանձ նաց վել են մի շարք ի դեո լո գեմ­ներ, ո րոնք են թարկ վել են դիս կուրս վեր լու ծութ յան։ Ա ռանձ նաց ված ի դեո լո գեմ նե րը հե տա գա յում խմբա վոր վել են նախ 61, այ նու հետև՝ 25 և եր րորդ փու լում՝ 4 թե մա տիկ խմբե րում՝ ա մե նա խո շոր ընդ­հան րաց ման մա կար դա կում ստա նա լով ի դեո լո գեմ նե րի 4 ո լորտ՝ « Ներ պե տա կան քա ղա քա կան», «Ար տա քին քա ղա քա կան», «Էթ­նոազ գա յին», « Հա սա րա կա կան»։ Բո վան դա կութ յան վեր լու ծութ յան մի ջո ցով չափ վել են նաև ի դեո լո գեմ նե րի նկատ մամբ հու զա կան դիր քո րո շում նե րը։

Ի դեո լո գեմ հաս կա ցութ յու նը այս հե տա զո տութ յան շրջա նակ­նե րում սահ ման վում է որ պես ար ժե քա յին ծան րա բեռն վա ծութ յուն կրող խոս քա յին միա վոր՝ բառ, բա ռա կա պակ ցութ յուն կամ ար տա­հայ տութ յուն։

Աղ յու սակ 2. Հե տա զոտ ված լրատ վա մի ջոց նե րի ցանկ

Լ րագ րեր Ին տեր նե տա յին կայ քեր Հե ռուս տաա լիք ներ (ՀՏ)

Ա ռա վոտ Azatutyun.am Շո ղա կաթ

Հայ կա կան Ժա մա նակ 7or.am Եր կիր մե դիա

Голос Армении Lragir.am Կենտ րոն

Ազգ 1in.am Հ1

Հա յաս տա նի Հան րա պե տութ յուն

Panarmenian.net

Ի դեո լո գեմն ե րը հա յաս տան յան մե դիա դիս կուր սում

58

Ի դեո լո գեմ. դրսևո րու մը ա ռան ձին լրատ վա մի ջոց նե րում

Մեր հե տա զո տութ յան արդ յուն քում ստաց ված քա նա կա կան տվյալ նե րից պարզ դար ձավ, որ մե դիա նե րը ըստ տի պե րի մի ջին տվյալ նե րի շատ չեն տար բեր վել ի դեո լո գե մա կա նաց ված լի նե լու աս տի ճա նով։ Այ սինքն՝ լրագ րե րում, ին տեր նե տա յին կայ քե րում և ՀՏ փրայմ– թայ մի ըն թաց քում ընտր ված հե ռուս տա հա ղոր դում նե­րում, մի ջին հաշ վով, ծա վա լի շուրջ 70%–ը առնչ վել ար ժե քա յին գա­ղա փա րա կան ծան րա բեռն վա ծութ յուն ու նե ցող հաս կա ցութ յուն նե­րի, այ սինքն՝ ի դե լո լո գեմ նե րի։

Ա ռան ձին լրատ վա մի ջոց նե րի դի տար կու մը, սա կայն, ցույց է տա լիս ո րո շա կի տար բե րութ յուն ներ ի դեո լո գե մա կա նաց ված լի­նե լու ա ռու մով։ Գ րա ֆիկ 1­ի պատ կե րում տես նում ենք, որ եր կու ծայ րա մա սե րում ըն կած Շո ղա կաթ ՀՏ–ն (91,5%) ու «Panarmenian.net» (48,2%) կայ քը միմ յան ցից ի րենց ի դեո լո գե մի զա ցիա յի աստ ճա նով տար բեր վում են շուրջ կրկնա կի։ «Ա ռա վո տի», « Հայ կա կան ժա մա­նա կի», «Azatutyun.am»–ի, «7or.am»–ի և «Lragir.am»–ի բո վան դա­կութ յան 80%– ի շուրջն են կամ 75­85%­ի մի ջա կայ քում։

«Եր կիր մե դիան», «ГА»–ն, « Կենտ րոն», «Հ1»–ը և «1in.am»–ը 65­75%–ի մի ջա կայ քում են։

Ար ժե քա յին– գա ղա փա րա խո սա կան ծան րա բեռն վա ծութ յուն ու­նե ցող վեր բալ միա վոր նե րի հա մե մա տա բար ցածր կշիռ ու նեն «Ազգ»–ը, «ՀՀ»–ն՝ մինչև 60%, դե իսկ ա մե նա ցած րը դի տարկ ված ժա մա նա կա հատ վա ծում «Panarmenian.net»–ինն է՝ 48,2%։

Աննա Ժամակոչյան

59

Գրաֆիկ 1. Իդեոլոգեմների առկայության կշիռը լրատվամիջոցներում

Դիտարկելով իդեոլոգեմների խմբերը մեդիաների տիպերում նկատում ենք, որ լրագրերը և ինտերնետային լրատվամիջոցները միջինում մոտ են միմյանց բոլոր՝ «Ներպետական քաղաքական», «Արտաքին քաղաքական», «Էթնոազգային», «Հասարակական» ոլորտների իդեոլոգեմների նկատմամբ իրենց ուշադրության համամասնությամբ։ Այնինչ ՀՏ–ն առանձնանում է նրանցից՝ հանդես գալով միանգամայն այլ բաշխումով։ Օրինակ, «Ներպետական քաղաքական» բնույթի իդեոլոգեմները՝ գրեթե կրկնակի (1,8 անգամ) զիջում են լրագրերում և լրատվակայքերում նույն խմբի իդեոլոգեմների ծավալին։ Երկրորդ տեղում են «Հասարակական հարցերը»՝ 31,3%–ով, հետո՝ «Էթնոազգայինները»՝ 18,0% և վերջում «Արտաքին քաղաքականները»՝ 14,3%–ով (տե՛ս Գրաֆիկ 2)։

Ի դեո լո գեմն ե րը հա յաս տան յան մե դիա դիս կուր սում

60

Գրաֆիկ 2. Իդեոլոգեմների խմբերը ըստ մեդիատիպերի

Առանձին լրատվամիջոցների մեջ իդելոգեմային խմբերի ծավալային բաշխումը առավել մանրամասն պատկեր է բացահայտում (տե՛ս Գրաֆիկ 3)։

Գրաֆիկ 3. Իդեոլոգեմների խմբերը ըստ առանձին լրատվամիջոցների

Աննա Ժամակոչյան

61

Այս պես, ա ռա ջին հեր թին նկա տում ենք, որ.• Շո ղա կա թը խստիվ տար բեր վում է ոչ միայն մյուս հե ռուս­

տաըն կե րութ յուն նե րից, այլև բո լոր մյուս լրատ վա մի ջոց­նե րից իր « Ներ պե տա կան» ու «Ար տա քին քա ղա քա կան» ի դեո լո գեմ նե րի ցածր ու անն շան և « Հա սա րա կա կան» ու «Էթ նոազ գա յին» ի դեո լո գեմ նե րի բարձր հա մա մաս նութ­յամբ։

• «ՀԺ», «Ա ռա վոտ», «7or.am» և «Azatutyun.am» – այս լրատ­վա մի ջոց նե րը խիստ բարձր հա մա մաս նութ յամբ են անդ րա­դար ձել « Ներ պե տա կան», ցածր` «Ար տա քին» քա ղա քա կան ի դեո լո գեմ նե րին, անն շան չա փով՝ «Էթ նոազ գա յին նե րին» և հիմ նա կա նում ցածր կամ անն շան չա փով՝ « Հա սա րա կա կան» բնույ թի ի դեո լո գեմ նե րին։ Որ պես բա ցա ռութ յուն՝ միայն « Հա սա րա կա կան» ի դեո լո գեմ նե րի խմբում է ա ռանձ նա ցել «Azatutyun.am»–ը՝ իր մի ջին կշի ռով։ Հետ ևա բար կա րե լի է ա սել, որ այս լրատ վա մի ջոց նե րի նշված խում բը ա վե լի շատ ար ժե քա յին– գա ղա փա րա կա նաց ված դիս կուրս են վա րել « Ներ պե տա կան» բնույ թի հաս կա ցութ յուն նե րի շուրջ և հիմ­նա կա նում այդ պի սի մո տե ցու մը բա ցա կա յել է մյուս ո լորտ­նե րում (միայն «Azatutyun.am»–ն է որ ու նի հե տաքրք րութ յան երկ րորդ՝ « Հա սա րա կա կան» ո լոր տը)։

• Վե րոնշ յալ խմբին շատ մոտ են, սա կայն ո րոշ ա ռանձ նա­հատ կութ յուն նե րով տար բեր վել են «Lragir.am»– ը և «1in.am»–ը՝ խիստ բարձր « Ներ պե տա կան» և մի ջին «Ար տա քին քա ղա քա կան» ի դեո լո գե մի զա ցիա յի դիս կուր սով, ինչ պես նաև ցածր « Հա սա րա կա կան» և անն շան «Էթ նոազ գա յին» ի դեո լո գեմ նե րի հա մա մաս նութ յամբ։ Ըստ էութ յան, «Lragir.am»– ը և «1in.am»–ը նա խորդ կլաս տե րից միայն տար բեր­վել են «Ար տա քին քա ղա քա կան» ո լոր տի ի դեո լո գեմ նե րին ա վե լի մեծ ու շադ րութ յան ծա վա լով։

• Եր րորդ և լավ նկա տե լի խումբն են կազ մել «ՀՀ», «ГА» «Ազգ», «Հ1» և «Panarmenian.net», ո րոնք հան դես են ե կել « Ներ պե տա կան» ի դեո լո գեմ նե րի ոչ խիստ, բայց բարձր

Ի դեո լո գեմն ե րը հա յաս տան յան մե դիա դիս կուր սում

62

հա մա մաս նութ յամբ, «Ար տա քին» քա ղա քա կան բնույ թի հար ցե րի կրկին բարձր ի դեո լո գե մի զաց ման աս տի ճա նով, իսկ « Հա սա րա կա կան» և «Էթ նոազ գա յին» ի դեո լո գեմ նե րի հիմ նա կա նում ցածր կշիռ նե րով («Ար տա քին» քա ղա քա կա­նում մի փոքր ա ռանձ նա նում է «Հ1»­ը բարձ րի փո խա րեն մի ջին կշիռ ու նե նա լով, իսկ « Հա սա րա կա կա նում» ցած րի փո խա րեն մի ջին կշի ռով կրկին ա ռանձ նա ցել է «Հ1»­ը», իսկ «Ազ գը»՝ անն շան կշի ռով։ Հատ կան շա կան է, որ «Հ1»­ը « Հա սա րա կա կան» բնույ թի ի դե լո գեմ նե րին անդ րա դար­ձի կար գով զի ջել է մյուս ե րեք հե ռուս տաա լիք նե րին և «Azatutyun.am» կայ քին)։

• «Եր կիր մե դիան» և « Կենտ րո նը» մոտ հա մա մաս նութ յուն­նե րով են հան դես ե կել՝ « Ներ պե տա կան» խմբում՝ բարձր, «Ար տա քին քա ղա քա կա նում» և «Էթ նոազ գա յի նում»՝ մի ջին կշռնե րով։ « Հա սա րա կա կան» խմբում «Եր կիր մե դիան» մի փոքր տար բեր վել է « Կենտ րոն»–ից ի դեո լո գե մի զա ցիա յի ա վե լի մեծ ծա վա լով։ Այս եր կու մաս նա վոր և քա ղա քա կան ու ժե րի հետ ան մի ջա կան առն չութ յուն ու նե ցող հե ռուս­տաա լիք նե րը, ա ռան ձին խումբ կազ մե լով հան դերձ, մոտ են նա խորդ խմբին, հատ կա պես « Ներ պե տա կան» և «էթ­նոազ գա յին» ո լորտ նե րում։

Այս ի դեո լո գեմ նե րի խմբե րի քա նա կա կան կշիռ նե րից զատ հե տա զո տութ յան շրջա նակ նե րում նաև ո րա կա կան ու սում նա սի­րութ յան են են թարկ վել մի շարք կոնկ րետ ի դեո լո գեմ ներ, ո րոն ցից ստորև կներ կա յաց վի « Հա յաս տան» ի դեո լո գե մը։

« Հա յաս տան» ի դեո լո գե մը

« Հա յաս տան» ի դեո լո գեմն ինք նին ա մե նից բարձր հան դիպ­ման հա ճա խութ յուն և ծա վալ ու նե ցած գա ղա փա րա կան կոնստ­րուկտն է հան դի սա ցել, ո րի շուրջ մե դիա դիս կուր սում շրջա նառ վել են նաև մե ծա թիվ բնու թագ րիչ ներ։ Աղբ յուր նե րը բազ մա զան են, սա կայն գե րակշ ռում է տվյալ մե դիա լրագ րո ղը և տե ղա կան փոր­

Աննա Ժամակոչյան

63

ձա գետ նե րը:« Հա յաս տա նը» հան դես է ե կել ե րեք ի րա րից բա վա կան տա րան­

ջատ ված ի մաս տա յին են թա տի պե րով՝ « Հա յաս տան– պե տութ յուն», « Հա յաս տան– հայ րե նիք» և «Ա պա գա Հա յաս տան»։ Այդ իսկ պատ­ճա ռով նպա տա կա հար մար ենք հա մա րել « Հա յաս տա նը» դի տար­կել իբրև մե տաի դեո լո գեմ, իսկ վե րոնշ ված ե րեք ի մաս տա յին միա­վոր նե րը՝ իբրև ա ռան ձին ի դեո լո գեմ ներ։

« Հա յաս տան– պե տութ յու նը» անդ րա դար ձի հա ճա խութ յամբ միան շա նակ ա ռա ջա տար է բո լոր տի պի լրատ վա մի ջոց նե րում՝ այ նինչ « Հա յաս տան– հայ րե նի քը» և «Ա պա գա Հա յաս տա նը» ա վե­լի հա ճախ է հան դի պում ՀՏ– նե րում։ « Հա յաս տան– պե տութ յա նը» ա մե նա շատ դեպ քե րում են մե դիա նե րը անդ րա դար ձել բա ցա սա­կան ե րան գա վո րում նե րով, այ նինչ « Հա յաս տան– հայ րե նի քը» ոչ մի ան գամ չի նշվել բա ցա սա կան ե րան գա վո րու մով։

« Հա յաս տան– պե տութ յու նը» հիմ նա կա նում ներ կա յաց վել է ար տա հայտ ված խո րը մտա հո գութ յան, եր բեմն նաև ծայ րա հեղ հո­ռե տե սութ յան հու զա կան ե րան գա վոր մամբ, իսկ դրա կան ե րան գա­վո րում նե րով դրսևոր վել է հիմ նա կա նում պե տա կան ա պա րա տի ներ կա յա ցու ցիչ նե րի և օ տա րերկր յա գոր ծիչ նե րի որ պես աղբ յուր հան դես գա լու դեպ քում։

« Հա յաս տան– պե տութ յուն» ի դեո լո գե մը հան դես է ե կել ա ռա­վե լա պես բա ցա սա կան դիս կուր սիվ հա մա տեքս տե րում, ո րոն ցում ընդգծ վել է բո լոր հա մա կար գա յին ո լորտ նե րով իբրև խիստ ճգնա­ժա մա յին՝ կոր ծան ման եզ րին գտնվե լու հան գա ման քը։ Եվ՛ ար տա­քին, և՛ ներ քին քա ղա քա կան ո լորտ նե րում « Հա յաս տան– պե տութ յան» շուրջ դիս կուրսն ըն թա ցել է անվ տան գութ յան ա պա հով ման և գո յա­պահ պա նութ յան ՝ լի նել–չ լի նե լու եր կընտ րան քի շրջա նակ նե րում։ Այն ներ կա յաց վում է նաև գա ղա փա րա կան վա կո ւու մում և ար ժե քա յին ան հա մա պա տաս խա նութ յուն նե րի դաշ տում։ Հետ ևա բար, ե թե նույ­նիսկ են թադ րենք, թե « Հա յաս տան– պե տութ յու նը» ճգնա ժա մա յին ի րա վի ճա կում չի գտնվում, ա պա հստա կո րեն կա րող ենք ա սել, որ այն առն վազն դիս կուր սիվ մա կար դա կում հենց այդ տե ղում է։

Իսկ « Հա յաս տան– հայ րե նիք» ի դեո լո գե մը հիմ նա կա նում հան­

Ի դեո լո գեմն ե րը հա յաս տան յան մե դիա դիս կուր սում

64

դես է ե կել դեկ լա րա տիվ և ու ղե ցույ ցա յին հայ տա րա րութ յուն նե րի ձևում և «Սփ յուռք», «Մ շա կույթ», « Հայ ժո ղո վուրդ– մենք», « Հայ ազ­գա յին ինք նութ յուն» ի դեո լո գեմ նե րի հետ առն չութ յան մեջ։ Այս դեկ­լա րա տիվ և ու ղե ցույ ցա յին դիս կուր սով է հենց պայ ման վոր ված այն փաս տը, « Հա յաս տան– հայ րե նիք»–ի նկատ մամբ գե րա կա յում էին դրա կան հի շա տա կում նե րը, առ կա էին մտա հոգ հի շա տա կում ներ և բո լո րո վին չկա յին բա ցա սա կան նե րը։

«Ա պա գա Հա յաս տանն» իր հեր թին եր կու՝ դրա կան և բա ցա­սա կան հա մա տեքս տե րում է հան դես ե կել։ Ա ռա ջին՝ որ պես «եվ րո­պա կան չա փա նիշ նե րով» ե րա զան քի նա խա գիծ ի մաս տա վոր ման հիմ նա կան են թա տեքս տը կա ռա վա րութ յան քա ղա քա կան կուր սի արդ յո ւան վե տութ յան ընդգ ծումն է, իսկ որ պես ա նո րոշ կամ «ող­բեր գա կան» ել քին միտ ված եր կիր ի մաս տա վոր ման դեպ քում հիմ­նա կան են թա տեքս տը քա ղա քա կան նպա տա կա յին նա խագ ծե րի բա ցա կա յութ յու նը կամ դրանց սխա լա կա նութ յու նը ընդգ ծելն է։

Ամ փո փե լով վե րոնշ յալ տվյալ նե րը նկա տենք, որ ու սում նա­սիր ված լրատ վա մի ջոց նե րը հստա կո րեն խմբա վոր վում են ըստ ի դեո լո գեմ նե րի, այ սինքն՝ ար ժե քա յին ծան րա բեռն վա ծութ յամբ գա ղա փար նե րի շրջա նառ ման ուղղ վա ծութ յուն նե րի։ Ընդ ո րում, ներ քա ղա քա կան ո լոր տի ի դեո լո գեմ նե րի ա ռա տութ յու նը լրատ­վա մի ջոց նե րի դիս կուր սում սո վո րա բար են թադ րում է ա ռա վել քննա դա տա կան կեց վածք լրատ վա մի ջոց նե րի կող մից։ Տե սա նե լի են նաև ի դեո լո գեմ նե րի հու զա կան ե րան գա վո րում նե րի, ինչ պես նաև դրսևոր ման դիս կուր սիվ հա մա տեքս տե րի տար բե րութ յուն ներ՝ կախ ված քա ղա քա կան իշ խա նութ յուն նե րի նկատ մամբ որ դեգ րած քննա դա տա կան կամ ոչ քննա դա տա կան կեց ված քից։ Ընդ հա նուր առ մամբ, սա կայն լրատ վա մի ջոց նե րը և ի դեո լո գեմ ներ շրջա նա ռող լրատ վա կան աղբ յուր նե րը դուրս չեն գա լիս դիս կուր սիվ հաս տատ­ված կա ղա պար նե րից և շատ հա ճախ կրկնում կամ վե րաշր ջա նա­ռում են ար դեն գո յութ յուն ու նե ցող հա մա տեքս տե րը և ի դեո լո­գեմ նե րի՝ կամ չհիմ նա վոր ված լա վա տե սա կան, կամ էլ անշր ջե լի հա մար վող բա ցա սա կան հու զա կան կո նո տա ցիա նե րը։

Աննա Ժամակոչյան

65

ՏԱԹԵՎԻԿ ՓԻՐՈՒՄՅԱՆ

Հա սա րա կայ նութ յան հետ կա պե րի հա յաս տան յան ա սո ցա ցիա յի գոր ծա դիր տնօ րեն

ԵՊԼՀ Տե ղե կատ վութ յան և հան րա յին հա ղոր դակց­ման

տեխ նո լո գիա նե րի գի տաու սում նա կան կենտ րո նի դա սա խոս

Կոր պո րա տիվ սո ցիա լա կան պա տաս խա նատ վութ յուն և դ րա դրսևո րում նե րը Հա յաս տա նում

Սո ցիա լա կան, բնա պահ պա նա կան և բա րո յա կան պա տաս խա­նատ վութ յուն ստանձ նելն այն մի ջա վայ րի նկատ մամբ, ո րում գոր­ծառ նում ես, այ սօր դար ձել է գոր ծա րար աշ խար հի հա ջո ղութ յան հրա մա յա կա նը. բիզ նե սի կա յուն զար գա ցումն ան քակ տե լիո րեն կապ ված է հա սա րա կութ յան կա յուն զար գաց ման և սո ցիա լա կան բա րե կե ցութ յան հետ: Այդ իսկ պատ ճա ռով, ներ կա յումս բազ մա­թիվ կազ մա կեր պութ յուն ներ դի մում են Կոր պո րա տիվ սո ցիա լա­կան պա տաս խա նատ վութ յա նը (ԿՍՊ)` որ պես բիզ նես վար ման նոր ե ղա նա կի` ա վան դա կան շա հույ թի մե ծաց ման սկզբուն քի փո խա րեն շարժ վե լով հա սա րա կութ յան նկատ մամբ պա տաս խա նատ վութ­յան սկզբուն քով: Էա պես մե ծա ցել են այն ռե սուրս նե րի ծա վալ նե րը, ո րոնք կազ մա կեր պութ յուն ներն ուղ ղում են հա սա րա կութ յան բա րո­րութ յան բարձ րաց մա նը: Ընդ ո րում ԿՍՊ­ն դար ձել է խիստ կար ևոր և՛ ազ գա յին, և մի ջազ գա յին մա կար դա կում: Կազ մա կեր պութ յուն նե րին կոչ է ար վում պա տաս խա նատ վութ յուն կրել այն ազ դե ցութ յուն նե­րի հա մար, ո րոնք նրանց գոր ծո ղութ յուն ներն ու նե նում են հա սա­

Կոր պո րա տիվ սո ցիա լա կան պա տաս խա նատ վութ յուն և դ րա դրսևո րումն երը

66

րա կութ յան և բ նութ յան վրա: Հա րա բե րութ յուն նե րը, ո րոնք կազ­մա կեր պութ յունն ու նե նում է իր աշ խա տա կից նե րի և շա հա ռու նե րի հետ ևս ո րո շիչ են դար ձել հա ջո ղութ յան հաս նե լու հա մար:

Հա սա րա կութ յան նկատ մամբ բիզ նե սի պա տաս խա նա տու մո­տեց ման հիմ քե րը դեռևս XIX դա րում դրել է Էնդր յու Կար նե գին` ով իր գոր ծա րան նե րի հիմ քում դրել էր հետև յալ սկզբուն քը. բան­վո րը և գոր ծա տուն գոր ծըն կեր ներ են և եր կուսն էլ պետք է օգտ­վեն գոր ծա րա նի հա ջո ղութ յուն նե րից։ Նա գտնում էր, որ ուն ևո րի պար տա կա նութ յունն է օգ նել կա րի քա վոր նե րին և, որ մաս նա վոր ըն կե րութ յուն նե րը պետք է ի րենց հարս տաց նե լուց բա ցի բազ մա­պատ կեն նաև հա սա րա կութ յան պա շար նե րը։

Սո ցիա լա կան պա տաս խա նատ վութ յան հիմն ա հար ցի քննար­կու մը գրա կա նութ յան մեջ սկսվել է 1930­ա կան նե րի վեր ջից. Չ. Բեր նարդ սի « Գոր ծա դի րի գոր ծա ռույթ նե րը» (1938 թ.) և Թ. Կ րեփ­սի « Բիզ նե սի սո ցիա լա կան ներ կա յա ցու մը» (1940 թ.) ա ռա ջին եր կու անդ րա դարձն էին:

Հա մար վում է, որ ԿՍՊ­ի ժա մա նա կա կից մո տեց ման հիմ քը դրել է Հո վարդ Բոո ւե նը, ով 1953թ.­ին հրա տա րակ ված իր « Գոր ծա րա րի սո ցիա լա կան պա տաս խա նատ վութ յու նը» գրքում ա ռա ջին ան գամ հի շա տա կել է կոր պո րա տիվ սո ցիա լա կան պա տաս խա նատ վութ­յուն եզ րույ թը: Նա նաև ա ռա ջար կել է ԿՍՊ­ի ա ռա ջին սահ մա նու մը. «այն առնչ վում է գոր ծա րա րի պա տաս խա նատ վութ յա նը` ի րա կա­նաց նել այն պի սի քա ղա քա կա նութ յուն, այն պի սի գոր ծո ղութ յուն­ներ, կա յաց նել այն պի սի ո րո շում ներ, ո րոնք ցան կա լի են հա սա րա­կութ յան նպա տակ նե րի և ար ժեք նե րի տե սանկ յու նից» (2, էջ 6): 1963 թ. Ջ. Մաք գու յե րը իր « Բիզ նես և հա սա րա կութ յուն» գրքում նշում է. « Սո ցիա լա կան պա տաս խա նատ վութ յան գա ղա փա րը են թադ րում է, որ կազ մա կեր պութ յունն ու նի ոչ միայն տնտե սա կան և ի րա վա կան պար տա կա նութ յուն ներ, այլ նաև ո րո շա կի պար տա վո րութ յուն ներ հա սա րա կութ յան նկատ մամբ» (11, Էջ. 17).

1970­1980­ա կան թթ. սկսվեց ա վե լի ման րա մասն և պարզ նկա­րագր վել, թե կոնկ րետ ո րոնք են կազ մա կեր պութ յուն նե րի պար տա­

Տաթևիկ Փիրումյան

67

վո րութ յուն նե րը: Ա. Քե րո լը 1979 իր « Կոր պո րա տիվ ներ կա յաց ման ե ռա չափ հա յե ցա կար գա յին մո դե լը» աշ խա տութ յան մեջ ա ռանձ­նաց նում է սո ցիա լա կան պա տաս խա նատ վութ յան հետև յալ տի պե­րը. (ա) տնտե սա կան պա տաս խա նատ վութ յու նը, ո րը են թադ րում է լի նել արդ յու նա վետ և տն տե սա պես կեն սու նակ, (բ) ի րա վա կան և է թի կա կան պա տաս խա նատ վութ յուն, ին չը նշա նա կում է հետ ևել օ րեն քին և ըն դուն ված ար ժեք նե րին ու նոր մե րին, և (գ) մար դա­սի րա կան պա տաս խա նատ վութ յուն, ին չը են թադ րում է պրոակ տիվ կեր պով բա րիք նե րը հետ վե րա դարձ նել հա սա րա կութ յա նը: (3, էջ 497­505)

ԿՍՊ­ի մեկ նա բան ման մեկ այլ ուղ ղութ յուն այն հա մա րում է ոչ թե պար տա վո րութ յուն հա սա րա կութ յան, այլ պար տա վո րութ­յուն շա հա ռու նե րի նկատ մամբ: 1990­ա կան նե րի կե սե րից սկսած մի շարք գիտ նա կան ներ կար ծիք հայտ նե ցին, որ սո ցիա լա կան պար­տա վո րութ յան սահ մա նու մը շատ լայն է ԿՍՊ­ի արդ յու նա վետ ի րա­կա նաց ման հա մար: Մաս նա վո րա պես, ինչ պես նշում է Մ. Կ լերկ­սո նը «հա սա րա կութ յունն այն պի սի վեր լու ծա կան մա կար դա կում է, ո րը ա վե լի բո վան դա կա լի ու բազ մի մաստ է և շատ ա վե լի աբստ­րակտ, քան կազ մա կեր պութ յու նը» (5, էջ 102): Ն ման մո տեց ման կողմ նա կից նե րը հա մա րում են, որ բիզ նե սը պա տաս խա նա տու չէ ողջ հա սա րա կութ յան առջև, այլ պա տաս խա նա տու է միայն նրանց հա մար, ով քեր ուղ ղա կի կամ ա նուղ ղա կի կեր պով կրում են կազ­մա կեր պութ յան գոր ծու նեութ յան ազ դե ցութ յու նը, կամ ի րենք են ազ դում վեր ջի նիս վրա: Այս տար բեր դե րա կա տար նե րին նրանք ան վա նում են շա հա ռու ներ և խմ բա վո րում են չորս հիմ նա կան կա­տե գո րիա նե րի` (ա) կազ մա կեր պութ յան (օ րի նակ` աշ խա տող ներ, սպա ռող ներ, բաժ նե տե րեր, մա տա կա րար ներ), (բ) հա մայն քի (օ րի­նակ` տե ղի բնա կիչ նե րը, հա տուկ շա հե րի խմբե րը), (գ) իշ խա նա­կան (օ րի նակ` տե ղա կան կա ռա վար ման մար մին նե րը) և (դ) լրատ­վա մի ջոց նե րի շա հա ռու ներ: (10, էջ 89­99)

Մեկ այլ մո տեց ման ներ կա յա ցու ցիչ ներ դի տար կում են ԿՍՊ­ն կազ մա կեր պութ յան կա ռա վար ման գոր ծըն թաց նե րի տե սանկ յու­

Կոր պո րա տիվ սո ցիա լա կան պա տաս խա նատ վութ յուն և դ րա դրսևո րումն երը

68

նից` այն եր բեմն ան վա նե լով կոր պո րա տիվ սո ցիա լա կան ար ձա­գանք ման ու նա կութ յուն: Օ րի նակ Ռ. Ա կեր մանն ա ռանձ նաց րել է նման գոր ծո ղութ յուն նե րի ե րեք տիպ`(ա) շրջա կա մի ջա վայ րի վի­ճա կի մո նի տո րինգ և գ նա հա տում, (բ) հո գա ծութ յուն շա հա ռու նե րի պա հանջ նե րի նկատ մամբ և (գ) նա խագ ծե րի և քա ղա քա կա նութ յան ի րա կա նա ցում` ուղղ ված կազ մա կեր պութ յան դրա կան ազ դե ցութ­յան մե ծաց մա նը: (1)

ԿՍՊ­ի տար բեր մո տե ցում ներն ու մեկ նա բա նութ յուն նե րը հան­գեց րել են նրան, որ այ սօր եզ րույ թի ա ռան ձին սահ մա նում գո յութ­յուն չու նի: Ֆի լիպ Կոտ լե րը և Նեն սի Լին ա ռա ջար կում են հետև յալ սահ մա նու մը. «կոր պո րա տիվ սո ցիա լա կան պա տաս խա նատ վութ­յու նը հա մայն քի բա րե կե ցութ յու նը բա րե լա վե լու պար տա վո րութ­յուն է հա յե ցո ղա կան բիզ նես գոր ծու նեութ յան և կոր պո րա տիվ ռե­սուրս նե րի ներդր ման մի ջո ցով»: (12, էջ 3) Այս սահ ման ման կար ևոր տար րը հա յե ցո ղա կան բառն է. այս տեղ խոս քը այն բիզ նես գոր­ծու նեութ յան մա սին չէ, ո րը նա խա տես ված է օ րեն քով: Խոս քը կա­մա վոր պար տա վո րութ յան մա սին է, ո րը գոր ծա րարն ընտ րում և ի րա կա նաց նում է: Ն ման պար տա վո րութ յու նը ցույց է տա լիս, որ ըն կե րութ յու նը սո ցիա լա պես պա տաս խա նա տու է և կի րա կա նաց նի հա սա րա կութ յան բա րո րութ յանն ուղղ ված գոր ծո ղութ յուն ներ` նոր գոր ծա րար պրակ տի կա յի, դրա մա կան կամ ոչ դրա մա կան ներդ­րում նե րի մի ջո ցով: Հա մայն քի բա րե կե ցութ յու նը տեր մի նը այս սահ ման ման մեջ նե րա ռում է ինչ պես մար դու կեն սա պա յա ման նե­րը, այն պես էլ բնա պահ պա նա կան խնդիր նե րը:

Կա յուն Զար գաց ման Հա մաշ խար հա յին Բիզ նես Խոր հուր դը1 դի տար կում է ԿՍՊ­ն տն տե սա կան զար գաց ման տե սանկ յու նից` բնու թագ րե լով այն որ պես բիզ նես պար տա վո րութ յուն` օ ժան դա կե­

1 Կայուն Զարգացման Համաշխարհային Բիզնես Խորհուրդը հեռանկարային ընկերությունների կազմակերպություն է, որը խրախուսում է գլոբալ բիզնեսին ստեղծել կայուն ապագա բիզնեսի, հասարակության և շրջակա միջավայրի համար։ Իր անդամների հետ միասին խորհուրդը կիրառում է իր արդյունավետ շահերի պաշտպանությունը՝ ձևավորելով կառուցողական լուծումներ ու իրականացնելով միասնական գործողություններ։

Տաթևիկ Փիրումյան

69

լու կա յուն տնտե սա կան զար գաց մա նը, աշ խա տա կից նե րի, նրանց ըն տա նիք նե րի, տե ղա կան հա մայն քի և հա սա րա կութ յան կեն սա­մա կար դա կի բա րե լավ մա նը:

Ըստ մաս նա գետ Մա լեն Բեյ քե րի ԿՍՊ­ն մաս նա վոր ըն կե րութ­յուն նե րի մո տե ցումն է, ըստ ո րի աշ խա տան քա յին գոր ծըն թա ցը կազ մա կերպ վում է այն պես, որ այն ընդ հա նուր առ մամբ դրա կան անդ րա դառ նա հա սա րա կութ յան վրա։ (13)

Սո ցիա լա կան պա տաս խա նատ վութ յան հա յե ցա կար գի զար­գաց ման հա մար շրջա դար ձա յին էր 1992 թ.­ի Երկ րի գա գա թա ժո ղո­վը, որ տեղ քննարկ ման հիմ նա կան խնդի րը բիզ նե սի և հա մայն քի շա հե րը հա վա սա րակշ ռե լու ու ղի ներ փնտրելն էր, ա ռա ջին հեր­թին շրջա կա մի ջա վայ րի պահ պան ման հար ցում։ Այս հա մա ժո ղո­վից հե տո սո ցիա լա կան պա տաս խա նատ վութ յան հա յե ցա կար գը մի ջազ գա յին ճա նա չում ստա ցավ գոր ծա րար մի ջա վայ րում։ Մինչ այդ, չնա յած ար դեն ա վե լի քան հինգ տաս նամ յակ ըն թա ցող ԿՍՊ հա յե ցա կար գի շա րու նա կա կան զար գաց մա նը, մաս նա վոր ո լոր տը զբաղ վում էր բա րե գոր ծութ յամբ և հո վա նա վո րում էր սո ցիա լա կան ծրագ րեր, բայց նման գոր ծու նեութ յան հիմ նա կան դրդա պատ ճա ռը հար կա յին բա զա յի նվա զե ցումն էր և հ րա պա րա կայ նութ յան լավ ազ դե ցութ յուն ստա նա լը։ Եվ րո պա յում ԿՍՊ­ի զար գաց ման խթան դար ձավ 1996 թ.­ին Ձեռ նար կա տե րե րի եվ րո պա կան շար ժու մը հա­նուն սո ցիա լա կան հա մախմբ վա ծութ յան, ո րը հիմ նադր վել է Եվ­րո պա կան հանձ նա ժո ղո վի զբաղ վա ծութ յան, ար տադ րա կան հա­րա բե րութ յուն նե րով և սո ցիա լա կան հար ցե րով զբաղ վող գլխա վոր տնօ րե նի ա ջակ ցութ յամբ: ԵՄ­ի ԿՍՊ­ի հար ցե րով զբաղ վող ա ռան­ձին ուղ ղութ յուն ստեղծ վեց 2000 թ.­ին, երբ Լի սա բո նում կազ մա­կերպ ված ար տա կարգ գա գաթ նա ժո ղո վի ժա մա նակ Եվ րո պա կան Խոր հուր դը ա ռա ջին ան գամ հրա պա րա կայ նո րեն պա տաս խա նատ­վութ յան բարձ րաց ման կոչ ա րեց ըն կե րութ յուն նե րին: Տասն հինգ երկր նե րի ղե կա վար ներ ըն դու նե ցին ԿՍՊ­ի հա տուկ դի մու մը, ո րում նշված էր, որ բիզ նե սի սո ցիա լա կան պա տաս խա նատ վութ յան ընդ­լայ նու մը հան դի սա նում է սո ցիա լա կան և տն տե սա կան բա րե փո­

Կոր պո րա տիվ սո ցիա լա կան պա տաս խա նատ վութ յուն և դ րա դրսեվո րումն ե րը

70

խում նե րի կար ևոր բա ղադ րիչ և ըն կե րութ յուն նե րի մրցու նա կութ­յան բարձ րաց ման գոր ծոն:

Ընդ հան րաց նե լով մինչ այժմ գո յութ յուն ու նե ցող տար բեր մո­տե ցում նե րը, հա յե ցա կար գերն ու սահ մա նում նե րը, ժա մա նա կա կից ԿՍՊ գոր ծո ղութ յուն նե րը կա րե լի է բա ժա նել հետև յալ են թախմ բե­րի` (ա) ԿՍՊ­ն դր վում է կազ մա կեր պութ յան ողջ գոր ծու նեութ յան հիմ քում և ո րո շում նրա ընդ հա նուր ու ղե գի ծը, (բ) այն պի սի բիզ նես գոր ծու նեութ յան ի րա կա նա ցում, ո րի հիմ քում հա ճա խորդ նե րի հա­մար կար ևոր խնդիր ներն են` սպա ռող նե րի ի րա վունքն րը, պա տաս­խա նա տու շու կա յա վա րու մը, սպա ռող նե րի հետ ակ տիվ հե տա դարձ կա պի ա պա հո վու մը, (գ) աշ խա տա կազ մի այն պի սի ղե կա վա րում, ո րի ա ռանցքն է ար դար վե րա բեր մուն քը, աշ խա տա կից նե րի ներգ­րա վու մը, ինչ պես նաև նրանց նե րու ժի զար գա ցու մը, (դ) հա մա գոր­ծակ ցութ յուն մա տա կա րար նե րի հետ` ա պա հո վե լու հա մար ճիշտ գոր ծե լաոճ ամ բողջ շղթա յի ներ սում, (ե) շա հագր գիռ կող մե րի ներգ րա վում կազ մա կեր պութ յան գոր ծու նեութ յան մեջ, ին չի շնոր­հիվ վեր ջինս ա վե լի հստակ է պատ կե րաց նում, թե ինչ պի սին պետք է լի նի սո ցիա լա պես պա տաս խա նա տու վար քա գի ծը, (զ) հա մայն­քա յին աշ խա տանք ներ` ի նպաստ այն հա մայնք նե րի բա րե կե ցութ­յան, ո րոն ցում գոր ծառ նում է կազ մա կեր պութ յու նը, (է) գոր ծո ղութ­յուն ներ, ո րոնք կապ ված են ձեռ նար կութ յան գոր ծու նեութ յու նից բխող բա ցա սա կան բնա պահ պա նա կան հետ ևանք նե րի չե զո քաց­ման հետ: (4, էջ 7)

Հա յաս տա նում կոր պո րա տիվ սո ցիա լա կան պա տաս խա նատ­վութ յան զար գաց ման մա սին վկա յող դեպ քերն այն քան էլ շատ չեն։ Որ պես գա ղա փար և գար ծա րա րութ յան մո տե ցում՝ ԿՍՊ­ն շա րու նա կում է տար բեր կերպ ըն կալ վել Հա յաս տա նում և կար ծես կրկնում է իր է վոլ յու ցիա յի այն ճա նա պար հը, ո րով ար դեն ան ցել են տնտե սա պես զար գա ցած երկր նե րը: Այս տեղ ԿՍՊ ի րա կա նաց նում են հիմ նա կա նում խո շոր ըն կե րութ յուն նե րը, ո րոնց մեծ մա սը կամ մի ջազ գա յին, ար տա սահ ման յան կազ մա կեր պութ յան ներ կա յա ցու­ցիչ է, կամ հիմ նադր վել է ար տա սահ ման յան ֆոն դե րի մի ջո ցով։

Տաթևիկ Փիրումյան

71

Ե թե ըն կե րութ յու նը ար տա սահ ման յան որ ևէ կազ մա կեր պութ յան ներ կա յա ցուց չութ յուն է Հա յաս տա նում, ա պա ու նի հստակ մշակ­ված ԿՍՊ ռազ մա վա րութ յուն` հիմ նա կա նում նույ նա կան մայր կազ­մա կեր պութ յան ռազ մա վա րութ յան հետ և հիմ նադր ման օր վա նից հետ ևում է դրան։ Զուտ հա յաս տան յան շատ քիչ ըն կե րութ յուն ներ ու նեն նմա նա տիպ հստակ սահ ման ված ԿՍՊ ռազ մա վա րութ յուն, շա տե րը գոր ծում են ըստ անհ րա ժեշ տութ յան, կամ երբ որ հե ղի­նա կութ յու նը բարձ րաց նե լու, բա րի ըն կե րութ յան համ բավ ձեռք բե­րե լու խնդիր ու նեն։ Որ պես արդ յու նա վետ ԿՍՊ ի րա կա նաց նող ըն­կե րութ յուն ներ կա րե լի է ա ռանձ նաց նել Վի վա Սել­ՄՏՍ­ին, Orange Ար մե նիա յին, Աշ տա րակ Կա թին։ Ս րանք այն ըն կե րութ յուն ներն են, ո րոնք ի րենց հիմ նադր ման օր վա նից կոր պո րա տիվ սո ցիա լա կան պա տաս խա նատ վութ յան ռազ մա վա րութ յու նը ընդգր կել են ի րենց գոր ծու նեութ յան մեջ։

Այ նո ւա մե նայ նիվ, որ պես բիզ նե սի ռազ մա վա րութ յուն ԿՍՊ­ն Հա յաս տա նում դեռ ձևա վոր ման փու լում է և առ կա է վեր ջի նիս թյու րըմբռ նում. այն հիմ նա կա նում նույ նաց վում է բա րե գոր ծութ յան հետ, կամ դի տարկ վում է որ պես կազ մա կեր պութ յան հե ղի նա կութ­յան բարձ րաց ման և PR­ի գոր ծիք, կամ էլ ըն կե րութ յուն նե րի հա մար ի րենց որ պես օ րի նա պահ դիր քա վո րե լու հնա րա վո րութ յուն։ Շատ կազ մա կեր պութ յուն ներ, ճիշտ չըն կա լե լով ԿՍՊ­ի ի մաս տը, ի րա կա­նաց նում են զուտ բա րե գոր ծա կան ծրագ րեր, ո րոնք կապ ված չեն ի րենց բուն գոր ծու նեութ յան ո լոր տի հետ և, հետ ևա բար, հա սա րա­կութ յան կող մից ըն կալ վում են որ պես հե ղի նա կութ յուն ձեռք բե­րե լու կամ ամ րապն դե լու մի ջոց։ Մինչ դեռ ի րա կան կոր պո րա տիվ սո ցիա լա կան պա տաս խա նատ վութ յան ծրագ րե րը պետք է կապ­ված լի նեն ըն կե րութ յան գոր ծու նեութ յան հետ կամ հստակ ներ կա­յաց ված լի նեն նրանց ռազ մա վա րա կան նպա տակ նե րում, որ պես զի բա խում չլի նի ըն կե րութ յան տնտե սա կան շա հե րի հետ։

Չ նա յած է կո լո գիա կան շար ժում նե րի ա ճին, շատ ըն կե րութ­յուն ներ դեռևս չեն գի տակ ցում կամ ու շադ րութ յուն չեն դարձ նում շրջա կա մի ջա վայ րի վրա ի րենց գոր ծու նեութ յան հնա րա վոր բա­

Կոր պո րա տիվ սո ցիա լա կան պա տաս խա նատ վութ յուն և դ րա դրսեվո րումն երը

72

ցա սա կան ազ դե ցութ յան վրա, հետ ևա բար քայ լեր չեն ձեռ նար կում նաև դրանց կան խար գել ման կամ վե րաց ման ուղ ղութ յամբ։ Մեկ այլ խնդիր է բիզ նե սի կար ճա ժամ կետ հե ռան կա րով մտա ծե լա կեր պը, ին չի արդ յուն քում գոր ծա րար նե րը հակ ված չեն կա տա րել գոր ծո­ղութ յուն ներ, ո րոն ցից հնա րա վոր օ գուտ նե րը ստա նա լու են տաս կամ քսան տա րի հե տո: Գու ցե և ս րա հետ ևան քով է, որ Հայս տա նում ԿՍՊ նա խա ձեռ նութ յուն նե րի ի րա կա նաց ման բա րո յա կան շար­ժա ռիթ նե րը գե րա զան ցում են գործ նա կան շար ժա ռիթ նե րին: Ս րա վկա յութ յուն է նաև այն, որ բա րե գոր ծութ յու նը Հայ սա տա նում ա մե­նա հա ճախ կի րառ վող ԿՍՊ գոր ծու նեութ յան դրսևո րում նե րից մեկն է:

Գործ նա կան շար ժա ռիթն ակն հայտ է միայն ներ քին` աշ խա­տու ժին առնչ վող ԿՍՊ ծրագ րե րի պա րա գա յում, ո րոնք հա յաս­տան յան կազ մա կեր պութ յուն նե րի հե տաքրք րութ յան կենտ րո նում են. բարձր ո րա կա վո րում ու նե ցող աշ խա տող նե րի ներգ րա վումն ու կազ մա կեր պութ յու նում պա հե լը կազ մա կեր պութ յանն ուղ ղա կի շահ է ե րաշ խա վո րում:

Այս պի սով, Հա յաս տա նում ԿՍՊ­ի ա պա գան կան խա տե սե լը դժվար է։ Դեռ շատ խնդիր ներ կան` հատ կա պես կապ ված ԿՍՊ ըն­կալ ման, դրա դե րի և ն շա նա կութ յան գնա հատ ման հետ: Վեր ջին հինգ­վեց տա րի նե րի ըն թաց քում բա վա կա նին մեծ ա ռա ջըն թաց է նկատ վում, և այս հար ցին ուղղ ված ու շադ րութ յու նը մե ծա նում է, ին չը հույս է տա լիս, որ կարճ ժա մա նակ անց Հա յաս տա նում գոր­ծող ըն կե րութ յուն ներն ա վե լի հստակ պատ կե րա ցում կու նե նան, թե որ քա նով է ի րենց հա ջո ղութ յու նը կախ ված այն մի ջա վայ րի հետ ներ դաշ նակ գոր ծու նեութ յու նից, ո րում նրանք գոր ծառ նում են։

Գ րա կա նութ յան ցանկ1. Ackerman, R.W. The Social Challenge to Business. Cambridge, MA:

Harvard University Press, 1975.2. Bowen, H. R. Social Responsibilities of the Businessman. New York:

Harper & Row, 1953.

Տաթևիկ Փիրումյան

73

3. Carroll, Archie B. “A Three­Dimensional Conceptual Model of Corporate Performance” Academy of Management Review, vol. 4 No 4, 1979

4. Catalogue of CSR Activities: A broad overview, An Ashridge report produced for The Danish Commerce and Companies Agency, September 2005

5. Clarkson, Max B. E. “A Stakeholder Framework for Analyzing and Evaluating Corporate Social Performance?’ Academy of Management, 1995

6. Communication from the Commission to the European Parlament, The Council, The European Economoc and Social Committee and the Committee of the Regions http://eur­lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2011:0681:FIN:EN:PDF

7. European Commission Communication on CSR 2011: Implementation table http://ec.europa.eu/enterprise/policies/sustainable­business/files/doc/csractionstimeline121213webversion_en.pdf

8. European Parliament, Session document, http://www.jussemper.org/Resources/Corporate%20Activity/Resources/sipade2.pdf

9. Green Paper http://www.jussemper.org/Resources/Corporate%20Activity/Resources/greenpaper_en.pdf,

10. Henriques, Irene and Perry Sadorsky “The Relationship Between Environmental Commitment and Managerial Perceptions of Stakeholder Importance” Academy of Management Journal, vol. 42, No 1, 1999.

11. Joseph William McGuire, Business and society, New York, McGraw­Hill,1963

12. Kotler Ph., Lee N., Corporate Social Responsibility, Doing the most Good for Your Company and Your Cause, John Wiley & Sons, Inc., Hoboken, New Jersey, 2005

13. Mallen Baker, What does CSR mean? Academy of Management Review vol. 20, No1, http://www.mallenbaker.net/csr/definition.php,

Կոր պո րա տիվ սո ցիա լա կան պա տաս խա նատ վութ յուն և դ րա դրսեվո րումն ե րը

74

НУНЭ МЕЛКУМЯН

PR менеджер “Ай Пи Эс Си” – Институт политического и

социологического консалтинга

Взлет B2B PR-а в Армении

Три типа PR менеджмента

PR можно разделить на три условные группы, отталкиваясь от специфики целевой аудитории, на которую рассчитан продукт, производимый компанией.

Первая и, пожалуй, самая большая группа – PR для всех. В целевой аудитории в данном случае можно рассматривать практически каждого человека. Пример такой целевой аудитории – потенциальные клиенты телекоммуникационных компаний. В телефонах, сим картах, интернете и подобных услугах сегодня заинтересован практически каждый первый. Таким образом, в поле зрения PR менеджера попадают все жители города, страны, региона.

Второй тип PR по целевой аудитории ­ PR для избранной группы. В данном случае в продукте компании заинтересованы не все, а только выборочная группа потребителей. Продуктом может быть оборудование для врачей, софт для программистов или очень дорогие автомобили для людей с достатком выше среднего.

Третий тип PR­а, о котором и пойдет речь в данной статье, ­ PR для бизнеса. В случае, если продукт компании рассчитан на бизнес, то и специалист по связям с общественностью рассматривает именно это звено как свою конечную потенциальную аудиторию.

Нунэ Мелкумян

75

Естественно, у подобного подхода есть множество нюансов и издержек, однако в этой статье речь пойдет о главных особенностях и отличительных чертах B2B PR­a.

Пирамида действий в B2B PR

За последние годы в специалистах сферы public relations стали нуждаться не только большие корпорации, но и компании малого и среднего бизнес сектора. Представлять компанию за ее пределами, заниматься налаживанием отношений со средствами массовой информации, повышать осведомленность о компании среди потенциальных клиентов – серьезная необходимость в современном мире.

Базовые шаги по построению положительного имиджа компании можно представить в виде пирамиды, где в самом низу – коммуникационная стратегия, посередине – создание доверительного имиджа, а на верхушке – обеспечение видимости. Эта пирамида достаточно универсальна, однако в B2B PR­е есть несколько ключевых особенностей, которые необходимо учитывать для достижения максимального эффекта.

Стратегия – краеугольный камень и начало работы специалиста по связям с общественностью. Коммуникационная стратегия расписывает последовательность взаимосвязанных шагов на конкретный промежуток времени: в основном это один год. В основу ложатся цели, намеченные руководством и PR специалистом, а так же ценности и идеология компании. В стратегии прописывается специфика работы с прессой, партнерами, организация мероприятий, а также все ресурсы и бюджет, необходимый для PR департамента в данный отрезок времени. Также коммуникационный план обозначает те количественные и качественные показатели, благодаря которым PR кампанию можно будет оценить как положительную. Последнее очень важно для работодателя, потому количественные оценки

Взлет B2B PR­а в Армении

76

кампании должны быть продуманы очень тщательно. В любом бизнесе, а особенно в среднем и малом секторе, руководство компании хочет еще перед началом PR акций понять, на что они направлены, какую выгоду несут.

Для специалиста по связям с общественностью стратегия важна так же, как и для работодателя. Она помогает не уйти в рутину и, занимаясь ежедневными делами, помнить о намеченных глобальных проектах.

Под шагами, направленными на создание доверительного имиджа, подразумеваются публикации в прессе, организация мероприятий, создание корпоративных СМИ, образовательная деятельность и т.д. Подобная активность компании поможет создать доверительный имидж, укрепить позиции среди целевой аудитории и показать состоятельность, крепкие позиции и готовность открыто говорить о своем бизнесе.

Для B2B PR­а массовость не столь актуальна. Понимая свою целевую аудиторию, необходимо четко представлять, какие именно действия помогут создать правильный имидж и не распыляться на ненужные. Для молодого и быстро развивающегося бизнеса, уже занявшего прочные позиции на рынке, очень важно показать собственную стабильность и готовность не только брать, но и давать. Именно поэтому очень эффективны мероприятия в академической сфере. Интерншипы для студентов, премии, стипендии, конференции – стоит сделать акцент на том, что специалисты компании готовы делиться опытом и обучать молодое поколение.

Также в B2B очень важно создание корпоративного СМИ. B2B PR имеет одно большое преимущество: зачастую специалист по связям с общественностью знает свою целевую аудиторию в лицо. Компании, с которыми работодатель уже работает, и компании, с которыми он потенциально готов работать, можно определить путем собственного исследования. Таким образом, создав корпоративное СМИ – ежемесячный ньюслеттер – появляется

Нунэ Мелкумян

77

прекрасная возможность рассылать его напрямую своей целевой аудитории. Ньюслеттер содержит информацию о деятельности, акциях, достижениях компании, знакомит читателя с сотрудниками. Ежемесячное информирование поможет всегда напоминать о себе.

Все шаги и мероприятия, указанные в коммуникационной стратегии и осуществленные руководством компании, ее PR и HR подразделениями, должны быть показаны целевой аудитории. Видимость – главная функция и обязанность специалиста по связям с общественностью. Для того, чтобы отчетливо понимать, какие именно каналы необходимо задействовать для достижения максимального эффекта, мы предлагаем концепцию guest user­a. В социальных сетях, в частности в Facebook­е, есть возможность увидеть собственную страничку такой, какой она предстанет перед незнакомым человеком. Подобный взгляд со стороны также очень полезен в компании. На деятельность нужно уметь смотреть глазами журналиста, редактора, коллеги, бывшего сослуживца, партнера, клиента, студента. В этом случае очевидными становятся каналы распространения информации и формат, в котором она, информация, должна быть представлена.

Инструменты для создания видимости достаточно схожи как в B2C, так и в B2B PR­е. В основном это работа с прессой, создание и продвижение сайта, маркетинг социальных сетей. Но необходимо учитывать специфику работы с этими каналами передачи информации.

Что касается сайта, то нужно понимать, на кого он рассчитан, и иметь представление о том, что гость будет на нем искать. Каким бы красивым, интересным, подробным и интерактивным ни был сайт, в B2B важно понимать, что потенциальный клиент в первую очередь будет искать на нем базовую информацию о компании – в основном, контактные данные. Таким образом, нужно помнить, что вебсайт в первую очередь должен быть удобным и легким: без лишней анимации, музыки и видео, которые необходимо

Взлет B2B PR­а в Армении

78

отключить, чтобы продвигаться дальше. Зачастую такой подход может вызвать негодование у рабо тодателя, предпочитающего сделать все максимально «краси во», однако специалист по связям с общественностью может продемонстрировать несколько примеров очень привлекательного, но не слишком перегруженного сайта какой­нибудь ведущей западной компании.

В социальных сетях компании сферы B2B стоит проявлять ненавязчивую активность. Необходимо дублировать все новости с вебсайта на страницу в фейсбуке, периодически обновлять информацию и фотографии, в более легкой и неформальной форме приглашать людей к разговору, а так же распространять необходимые объявления о вакансиях. Для этого совершенно не нужно иметь аккаунты во всех социальных сетях: Facebook­a, YouTube­a и блога на WordPress или Blogspot может быть вполне достаточно. Главное, связать их с основным вебсайтом, seo­оптимизировать, чтобы поисковик выводил их на первую страницу.

Главный принцип работы специалиста B2B PR­а со СМИ – избирательность. Компания не нуждается в освещении во всех СМИ. Вместо этого можно сделать подборку наиболее серьезных и вызывающих доверие изданий. Со специализированными изданиями в Армении дела обстоят достаточно туго, однако есть возможность печататься в региональных или даже международных изданиях. Также в B2B стоит обратить пристальное внимание не на статьи о деятельности компании (они могут показаться читателям рекламными), а на экспертное мнение. Скажем, журналист пишет о новой бухгалтерской программе, а работодатель специалиста по связям с общественностью занимается финансами. В данном случае кто­то из сослуживцев может поделиться своим мнением в статье и выступить в качестве эксперта.

Главная особенность, с которой нужно считаться B2B PR специалисту – необходимость уметь делать все. Зачастую компании сектора малого и среднего бизнеса не предусматривают большого

Нунэ Мелкумян

79

бюджета, позволяющего содержать целый отдел по коммуникациям. То есть дизайном корпоративной продукции, ньюслеттеров, организацией мероприятий или маркетингом социальных сетей – всем занимается один PR менеджер. Умение делать все быстро, находить выход из сложной ситуации, креативно решать вопросы и каждый день совершенствовать собственные знания – вот главный залог успеха в B2B.

Взлет B2B PR­а в Армении

80

Осепян Анна

АННА ОСЕПЯН

ведущий социолог ССИЛ факультета гуманитарных и социальных наук

ФГБОУ ВПО «Оренбургский государственный университет»

Роль армянских диаспор в формировании имиджа Армении на территории РФ

Массовая миграция армянских диаспорантов в разные населенные пункты Российской Федерации, несмотря на некоторые положительные последствия (приток капитала, рабочей силы), в сознании местного населения по большей части воспринимается отрицательно. Подобное сознание и наличие отрицательных стереотипов создают конфликтную напряженную ситуацию, когда в любой соответствующий момент она может принять форму очевидного конфликта, который в основном связан со сложностью межэтнических взаимоотношений, разными подходами лингвокультуры, образа жизни, самосознания.

После распада Советского союза бывшие советские граждане во всех союзных республиках оказались в жестких жизненных, экономических и политических условиях. Параллельно с этим стали актуальными национально освободительные и самоидентифицирующие процессы. В стремлении национальной самоидентификации каждой страны в условиях конкурентной борьбы пристального внимания заслуживает тот образ государства, который складывается у потенциальных граждан, поэтому, работа

81

Роль армянских диаспор в формировании имиджа Армении на территории РФ

над безупречностью имиджа, является фактором, обеспечивающим интенсивное процветание.

Ухудшение социально­экономической ситуации и резкий упадок жизненного уровня во всех странах Содружества независимых государств привели как к временному, так и к постоянному огромному потоку трудовой миграции, которая в свою очередь вызвала ряд проблем, среди которых особое место занимает этнический аспект миграции. Проблема в том, что процессы, которые разворачиваются в новой этносоциальной среде, в зависимости от особенностей этнической группы, достойны изучения и анализа. Ежедневно армяне и армянская диаспора России сталкиваются со стереотипами и ярлыками (лейбелингом). Все эти стереотипы и ярлыки существуют «благодаря» многим объективным и субъективным обстоятельствам. В большинстве случаев, это из­за отсутствия целенаправленной работы по формированию армянского имиджа в России. Имидж выступает инструментом достижения стратегических целей страны и народа, которые затрагивают основные стороны деятельности государства (в частности правительства) и ориентированы на перспективу. В таком ключе преимущества позитивного имиджа страны очевидны: имидж привлекает стран партнеров, ускоряет и увеличивает экономические, политические, культурные отношения. В современных условиях практически все государства в этом нуждаются. Имидж облегчает доступ к финансовым, информационным, человеческим и др. ресурсам, облегчает ведение деловых операций, также способствует узнаванию страны среди государств и формирует определенное отношение к нему. При негативном имидже страны происходит отказ от сотрудничества, приобретение политических, экономических и культурных отношений у других государств. Для Армении, с ее географической позицией и сложившейся исторической ситуацией, стратегически важно грамотно выстраивать свои отношения с мировой общественностью, в целом, и с Россией, в частности.

82

Важнейший фактор, влияющий на положительный имидж и репутацию государства, заключен внутри самой страны. Именно представления граждан (внутри России) являются результатом многолетних постсоветских миграционных оттоков армян из Армении, которые привели новую волну представителей армянского народа на берега России. Эта «новая» волна армян – диаспорантов немного отличаются от (условно назовем) «старых» армян. Именно эти «новые диаспоранты» для местного населения являются одним из достоверных источников информации об Армении и армянах. Однако среди «новых диаспорантов» армян тоже необходимо выделить 3 подгруппы: выходцы из Армении в 90­ые, выходцы из Армении в 2000­ых и дети, которые родились и выросли в постсоветской России. Вот третья подгруппа качественными показателями отличаются от всех предыдущих. Именно они сейчас формируют конструктивный или деструктивный имидж армян в России.

Армянская диаспора России своего рода микромодель страны происхождения ее членов, т.е. Республики Армении. Диаспора является источником или очагом информации об Армении. Посредством этого источника формируется имидж армян или Армении в глазах всей общественности в местах пребывания и проживания диаспорантов в разных регионах России. Диаспоранты являются носителями особенностей национальной культуры своей страны происхождения, его традиций, ценностей, имиджа, не только в период своего проживания, но и спустя много лет. В зависимости от того, насколько эти ценности разделяются или отвергаются между местными россиянами и пребывшими армянами, распространяется положительная или отрицательная информация об Армении и об армянах. Проблема отсутствия роли и деятельности РА в формировании имиджа армян на территории России является весьма актуальной. Инциденты с участием армян разного уровня в зависимости от сопровождающей ею

Осепян Анна

83

информацией или ее отсутствием, безусловно, оказывает влияние на общественное мнение россиян. Облик, стиль поведения, сфера интересов, успешность в профессиональной сфере армян в России, оказывает большое влияние на формировании имиджа. Армянская диаспора России, которая преследует цели сохранения и развития культурных традиций, самобытности народа, национального языка, удовлетворение спроса в этнической самоидентификации и т.п., своей деятельностью непосредственно влияет на формирование имиджа Армении в России. Но при этом, ни один устав диаспор (де­юре) России не предусматривает такой работы. Это – новое явление для народов, в том числе и для давно обосновавшихся в России армянских диаспор, но поддерживающих этническую самобытность в рамках скорее культурно­просветительских, нежели правозащитных объединений. Но де­факто, хочешь не хочешь, национальные диаспоры все больше втягиваются в работу элементарного контроля своих соотечественников, начиная от трудовой миграции (но масштабы их участия невелики), заканчивая политическими вопросами на уровне государственных структур России. Конечно, если представители армянской национальности обращаются в местную армянскую диаспору, им стараются помочь. Но это происходит скорее исходя из неких межличностных отношений, из солидарности. Но в современной жизни стало необходимым уделить внимание не только функции этического самосохранения, но и ряду обязанностей по защите и обеспечении формирования и поддержания положительного имиджа армян в России. Пока что эти функции не институционализированы, а лишь только оставлены на личное усмотрение каждой отдельной диаспоральной единицы, т.е. не существует разработанной и стратегически запланированной единой политики. Каждая диаспора самостоятельно решает имиджевые проблемы, без поддержки (и местами, спорным вопросом, контроля) РА. В сложившихся исторических обстоятельствах и условиях рыночных отношений Армении стратегически выгодно

Роль армянских диаспор в формировании имиджа Армении на территории РФ

84

использовать современные технологии управления имиджевой работы и применять ее с помощью армянской диаспоры в России, направить ее на формирование и распространение привлекательного образа армян среди российской общественности.

Рассмотрение имиджа в отношении к определенному объекту требует детального анализа его специфики и форм проявления. В научной литературе проблемы имиджа начали рассматриваться относительно недавно. Имидж может рассматриваться как нематериальный актив, сформированный в результате применения политических, культурных, экономических и маркетинговых стратегий (11; 342 с.). Он приобретает все большее значение не только на микроуровне общественной жизни (имиджмейкеры, социальные малые группы и т.п.), но и на макроуровне (крупные организации и институты, как государства, транснациональные объединения и т.п.). В последнее время, многие страны мира заинтересованы в грамотном формировании собственного национально государственного имиджа «в глазах своих и других». Ни у кого не вызывает сомнений то обстоятельство, что маленькой стране с высокой репутацией (например Швейцария), прочным имиджем гораздо легче конкурировать на рынке, успешнее решать задачи позиционирования и продвижения с помощью своих соотечественников.

Новые стратегии мировой общественности в сфере инновационной политики требует непременного построения эффективного имиджа Республики Армения. Большинство армянских диаспоральных единиц в России имеют штатные структуры, которые занимаются созданием имиджа. Но, как или каким образом они это осуществляют, не всегда приводит к положительному имиджу для армян в России. С другой стороны Республика Армения должна быть заинтересована и обязана взять в свои руки курирование вопросов формирования своего имиджа в России. Несмотря на появление министерства Диаспоры в РА и попытку

Осепян Анна

85

налаживание отношений с диаспорами России, общенациональная и общегосударственная стратегия в сфере формирования и контроля внешнего имиджа не показательна. К сожалению, очень часто прослеживается тот факт, что Армения диаспору воспринимает традиционно как финансовый источник. Несмотря на то, что каждая диаспоральная единица стремиться и фактически финансирует разные микролокальные и макроглобальные проекты, ожидания от «родины» не всегда оправдываются. В итоге у диаспоры складывается местами негативный имидж по отношению к стране Армения, и весь позитивный имидж держится на понятиях «родина», и является одним из факторов отчуждения диаспорантов от страны происхождения и исторической родины. В таких условиях Армянская диаспора, как инструмент осуществления имиджевой политики Армении на территории России, и не будет функционировать. Здесь тоже есть необходимость, чтобы была разработана методология, методика, техника и механизм имиджевой работы с диаспорами в двух аспектах: первое, направленное на улучшение внутреннего имиджа с самими армянскими диаспоральными единицами России, и второе, направленное на улучшения имиджа в России. При развитии второго направления деятельности армянской диаспоры России, можно было бы построить или улучшить положительный имидж армян. Между тем, имидж, создающий благоприятное впечатление, становится инструментом для формирования хорошей узнаваемости, лояльности, двусторонней симметричной коммуникации стран и народов. Имидж является результатом познания и обработки информации, ее оценки, он представляет коммуникативную единицу, посредством которой можно работать с массовым сознанием, а так же систему представлений людей о каком­либо объекте. Имидж страны в глазах мировой общественности имеет объектно­субъектную природу, он связан с общественным мнением об объекте. До тех пор, пока РА со своей стороны не будет инициировать имиджевую внешнюю политику с помощью армянской диаспоры России,

Роль армянских диаспор в формировании имиджа Армении на территории РФ

86

недоразумении в ситуациях или вопросах возникающие на ниже государственных уровнях (скажем, бытовой уровень), имеет место формировать отрицательный имидж страны. Постсоветские армянские диаспоранты в России – это тот социальный капитал, с помощью которого можно выстроить положительный имидж, но из­за отсутствия на него должного внимания, формируется негативный имидж не только среди «чужих», но и среди бывших «своих».

Понятие «имидж государства» для диаспоры предполагает представление собой услуги, которая должна удовлетворять потребности «патриотизма» и «родины» для самих диаспорантов (нынешних и бывших соотечественников) и предметом гордости перед другими. В эпоху глобализации и миграционных потоков, для диаспоранта, кроме исторической родины Армении, есть и иные источники, которые стали также предоставлять данный вид услуг. Возникшая и обостряющаяся конкуренция на рынке является еще одной предпосылкой к формированию имиджа армян в России. Имидж страны, государства, по мнению теоретиков, включает в себя две составляющие: внутренний и внешний имидж. В данном случае армянская диаспора России может стать инструментом или связующим звеном для внутреннего и внешнего имиджа Армении. Описательная составляющая имиджа (информационная) представляет собой образ страны, сложившийся в сознании общества, людей. Оценочная ­ отражает качественную оценку деятельности государства населени ем и существует в силу того, что любая информация о стране побуждает оценки и эмоции, которые могут обладать различной интенсивностью, могут приниматься или отвергаться общественностью (6).

Заметим, что образ и оценка связаны неразрывно. Люди оценивают имидж страны сквозь призму своего прошлого опыта. В их сознании формируется определенный образ, который они сопоставляют страну исхода сo страной пребывания. Следовательно, имидж Армении можно рассматривать как существующую в

Осепян Анна

87

сознании людей систему образов и оценок. Иными сло вами, это – совокупность представлений об армянах и способность человека оценивать ситуацию, объект на основе прошлого опыта. Высказывая мнение об армянах россияне руководствуются мнением как «своих» (друзей, родителей, коллег), но и «чужих» ­ диаспорантов (как «новых», так и «старых» диаспор). Они размышляют, сравнивают, чем эти люди лучше других, каковы социальная направленность, международная или региональная известность, атмосфера в стране, рейтинг в СМИ, национально­культурные традиции, и т. д. Чтобы сформировать эффективный имидж Армении, необходимо иметь четкое представление, в каком направлении работать. В данном случае диаспора играет решающую роль. Армянская диаспора в России как своего рода бренд. Принципиально важно, чтобы брэндинг армян формировался на основании конструирования имиджа всей страны. Для этого можно использовать уже укоренившиеся в российской реальности такие армянские бренды, как армянская семья, христиане армяне, армянские традиции, древнейшая нация, армянское радио, армянский лаваш, армянский коньяк и т.д., далее формировать и создать целостный образ страны с внедрением активной роли диаспоры. Отметим, что объединяющим началом понятий «бренда» и «имиджа» является то, что они основаны на визуальном и менталь­ном восприятии общества. После распада советского союза в России в последнее время армяне (как и все бывшие советские народы), будь то в прессе, в литературе, в кино, в сплетнях, в анекдотах и так далее, все чаще представляются с национальным акцентом и в низко культурном контексте, представляя образ армянина диаспоранта «нового поколения». Представители «старой диаспоры» пользуются бо՛льшим уважением и престижем. Можно сделать вывод, что имидж армян в России изменился, не смотря на то, что в советское время не было российских ­ армянских диаспор. В «советское время» правительство Армении больше внимания уделяло формирования имиджу армян в России, хотя это тогда имиджем не называлось

Роль армянских диаспор в формировании имиджа Армении на территории РФ

88

(тогда называли образ армянина). Исходя из вышесказанного, автор выделяет особое место и роль диаспор в процессе формирования на территории РФ представлений о своей исторической стране.

Завершая статью нельзя не заострить внимание на такой характеристике имиджа как эффективность. Речь идет об имидже армян, который дает результат для PR­субъекта, в частности, диаспоры. Для любой страны одной из главных целей является формирование позитивного эффективного имиджа, формирующего доверитель ные, гармоничные отношения с общественностью. Эффективный имидж РА ­ это имидж, в котором набор положительных характеристик об армянах в комплексе способствует достижению основных целей и функций армянской диаспоры в России. По целенаправленности PR­деятельности в литературе выде ляются два вида имиджа: имидж естественный и имидж искусственный. Естественный имидж армян в России складывается стихийно. Сегодня Республике Армения необходимо трансформировать естественный имидж с помощью искусственного имиджа (современные PR­технологии) посредством армянской диаспоры.

Таким, образом, в данной научно­исследовательской работе рассматривались вопросы, с которыми армянские диаспоранты сталкиваются в Российской Федерации, связанных с их статусом и этнической идентичностью, а также, каким образом интерпретируются стереотипы по отношению к армянам. Это касается также влияния индивидуальных или групповых ценностей и социального поведения. Автором осуществлена попытка размышления о возможных функциях и роли российской армянской диаспоры, как агента формирования, поддержания и внедрения положительного имиджа Армении на территории РФ.

Осепян Анна

89

Список литературы:1. Алешина, И.В. Корпоративный имидж: стратегический аспект: N 1 /

И.В. Алёшина// Маркетинг в России и за рубежом. ­ 1998.­ N. 1. – С. 38­49

2. Аликперов И. Формирование имиджа образовательного учреждения: западный и российский варианты/И. Аликперов//Международные отношения в развитии социально­экономических процессов в странах СНГ : материалы междунар. науч.­практ. конф. 14­15 июня 2001 г. Омск. ­ Омск, 2001. ­ URL: http://www.prof.msu.ru/publ/omsk/53.htm (15.03.13)

3. Блажнов, Е.А. Public Relations. Приглашение в мир цивилизованных рыночных и общественных отношений/Е.А. Блажнов. ­ М.:«ЭКСМО», 1994.­С.15

4. Блажнов, Е.А. Имидж: секрет воздействия/Е.А. Блажнов// Журналист. ­1994. №1. ­ С.15­23.

5. Браун, Л. Имидж – путь к успеху / Л. Браун. – Спб.: Питер. 2001. – 192 с.

6. Гладушенко Ю. В. Запускалов С. В. Томский государствен ный педагогический университет. Роль отдела по связям с обще­ственностью в формировании имиджа высшего образовательного учреждения. ­ www.URL: http://libserv.tspu.edu.ru/index1. (Дата обращения 23.03.13).

7. Ковальчук, А. С. Основы имиджелогии и делового общения / А. С. Ковальчук. – М.: Феникс. 2003. – 224 с. 

8. Мещанинов, А.А. Образ компании / А.А. Мещанинов. – М.: Типография. 2001. – 280 с. 

9. Моисеев, А. Миссия организации: что это значит?//Лидер образования/А. Моисеев.­2004.­№5.­С.43.

10. Моисеева, Н.К. Маркетинг./ Н.К. Моисеева. ­ Маркетинг и конкурен­тоспособность образовательного учреждения. 1999. №5. ­ С.23­26

11. Моисеева, Н.К. Совокупность представлений, выявленная на основе концепции построения системы формирования имиджа. Маркетинг /Н.К.Моисеева. ­ Маркетинг и конкурентоспособ ность образовательного учреждения. ­1999.№ 5. ­ С. 78

12. Панасюк, А.Ю. Имидж. Энциклопедический словарь/А.Ю. Панасюк. ­ М.: РИПОЛ классик, 2007. ­ 342 с.

13. Пискунова, Т.Н. Условия и факторы формирования позитивного имиджа общеобразовательного учреждения: Диссертация кандидата психологических наук/Т.Н. Пискунова. – Москва. 1998, ­ С.11

14. Уилкокс, Д. Самое главное в PR / Пер. с англ. – СПб.: Питер, 2004. – С.560

Роль армянских диаспор в формировании имиджа Армении на территории РФ

90

ՆԻԿՈԼ ՄԱՐԳԱՐՅԱՆ

ԵՊՀ Մ շա կու թա բա նութ յան ամ բիո նի դո ցենտ, պատմ. գիտ. թեկ նա ծու

Անձ նա նու նը և քա ղա քա կան հա ղոր դակ ցութ յու նը

Ին չու՞ ո րո շա կի տե սա կի ու ղերձ ներ, ո րոնք հաս ցեագր վում են քա ղա քա կան գոր ծիչ նե րին (օգ տա գոր ծե լով գլխա վո րա պես լրատ­վա կան ու ղե փո ղե րը), չեն ար ժա նա նում ա դեկ վատ ար ձա գանք նե­րի, և ինչ պե՞ս է այդ հան գա ման քը վերջ նարդ յուն քում ազ դում այն քա ղա քա կան խնդիր նե րի լուծ ման վրա, ո րոնց որ դրանք հաս­ցեագր վում են: Խոս քը, մաս նա վո րա պես, վե րա բե րում է այն վեր­բալ ու ղերձ նե րին, ո րոնք կազմ ված են ա նուն ներ պա րու նա կող դի­մե լաձ ևե րից: Սույն հոդ վա ծի քննութ յան ա ռար կան հա յաս տան յան քա ղա քա կան հա ղոր դակ ցութ յու նում այ սօր բա վա կա նին լայն կի­րա ռում ու նե ցող այն պի սի դի մե լաձ ևերն են, ինչ պի սիք են մա կա­նուն նե րը և անձ նա նուն նե րը՝ նեղ ա ռու մով (ա ռանց ազ գան վան և հայ րան վան):

Վե րո բեր յալ կար ևոր հար ցադ րում նե րին պա տաս խա նե լու հա­մար մենք նպա տա կա հար մար ենք հա մա րում ու շադ րութ յան առ նել հա ղոր դակ ցութ յան՝ իբրև սո ցիոմ շա կու թա յին եր ևույ թի մի քա նի կար ևոր ա ռում նե րը, դրանց բո վան դա կութ յու նը և ն շա նա կութ յու­նը: Այդ ա ռում ներն են հա ղոր դակ ցութ յան հա մա տեքս տը, հա ղոր­

ՆԻԿՈԼ ՄԱՐԳԱՐՅԱՆ

ՃԳՆԱԺԱՄԱՅԻՆ ՀԱՂՈՐԴԱԿՑՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ԱՆՎՏԱՆԳՈՒԹՅԱՆ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԸ

91

դակ ցութ յան լե զուն (նշան նե րը), մի ջանձ նա յին հա ղոր դակ ցա յին տա րա ծութ յու նը և հա ղոր դակ ցութ յան ո ճը:

Հա ղոր դակ ցութ յան հա մա տեքս տը կա րե լի է ձևա կեր պել իբրև ո րո շա կի փոխ կա պակց ված նշան նե րի և դ րանց հա մա կար գե րի ամ բող ջութ յուն, ո րոնք օժտ ված են ո րո շա կի նշա նա կութ յամբ: Իբրև հա մա տեքս տի հո մա նիշ՝ կա րե լի է կի րա ռել նաև ֆրան սիա ցի սո­ցիո լոգ Պ. Բուրդ յե յի կող մից ա ռա ջարկ ված դաշտ հաս կա ցութ յու­նը, ո րի տակ նա նկա տի ու նի սո ցիա լա կան տար բեր պրակ տի կա­նե րի ո լորտ նե րը, ո րոնք հիմն ված են խա ղի ո րո շա կի կա նոն նե րի, պարգև նե րի, և այդ ա մե նը խա ղա ցող նե րի կող մից ճա նա չե լու և կի րա ռե լու պայ մա նի վրա: Աս վա ծը քա ղա քա կան հա ղոր դակ ցութ­յան հար թութ յուն տե ղա փո խե լու պա րա գա յում կա րե լի է սահ մա նել հետև յա լը. որ պես զի քա ղա քա կան դաշ տը գոր ծառ նի, անհ րա ժեշտ է, որ քա ղա քա կան դաշ տի մաս նա կից նե րը պատ րաստ լի նեն խա­ղալ այդ խա ղը, ու նե նան ո րո շա կի գի տե լիք ներ այդ խա ղի մա սին և ճա նա չեն այն կա նոն նե րը, ո րոնք բնո րոշ են տվյալ խա ղին (8):

Հա մա տեքս տը կամ դաշ տը, ինչ պես նշվեց, հիմն ված է ո րո շա­կի նշա նա յին հա մա կար գե րի ու դրանց նշա նա կութ յան հաշ վառ ման վրա: Իբրև հա ղոր դակ ցութ յան նշան ներ կա րող են դի տարկ վել նաև ո րո շա կի դի մե լաձ ևե րը, ո րոնք, որ պես կա նո նիկ ա պել յա­տիվ ներ, գոր ծառ նա կան են տվյալ դաշ տի կամ հա մա տեքս տի հա­մար: Օ րի նակ՝ ազ գակ ցա կան հա րա բե րութ յուն նե րի հա մա տեքս­տում ա ռա վել հա ճախ կի րառ վում են ա ռա ջին ա նուն նե րը, դրանց փա ղաք շա կան ձևե րը, ինչ պես նաև ազ գակ ցա կան դի մե լաձ ևե րը, ո րոնք կա րող են զու գակց վել ա ռա ջին ա նուն նե րով: Ք րեա կան և այլ են թամ շա կույթ նե րում բա վա կա նին հա ճա խա կի կի րա ռում ու­նեն մա կա նուն նե րը: Մա կա նուն նե րը լայն կի րա ռում ու նեն նաև ըն­կե րա կան հա րա բե րութ յուն նե րի հա մա տեքս տում: Ան շուշտ, նշված դի մե լաձ ևե րի կի րա ռու մը ո րո շա կիո րեն կախ ված է հա ղոր դակ­ցութ յան դաշ տում հա ղոր դակց վող նե րի զբա ղեց րած կար գա վի­ճակ նե րից, նրանց հա րա բե րութ յուն նե րի ին տեն սի վութ յան մա կար­դա կից, հա ղոր դակ ցութ յան ժա մա նա կից (ծես, ա ռօ րեա կա նութ յուն)

Անձ նա նու նը և քա ղա քա կան հա ղոր դակ ցութ յու նը

92

և հա ղոր դակ ցութ յան վկա նե րից (ո՞վ քեր են ներ կա, և արդ յո՞ք թույ­լատ րե լի է նրանց ներ կա յութ յամբ ար տա բե րել տվյալ դի մե լաձ ևը և այլն):

Կան դաշ տեր կամ հա մա տեքս տեր, ո րոնք, ու նե նա լով ֆոր­մալ բնույթ, են թարկ ված են ա ռա վել կա նո նա կարգ ված հա րա բե­րութ յուն նե րի, ինչ պի սիք են, օ րի նակ, զին վո րա կան, կրթա կան, քա ղա քա կան, կրո նա կան հա մա տեքս տե րը: Ն ման դաշ տե րում դի­մե լաձ ևե րը նույն պես ա ռա վել կար գա սահ ման ված են, նաև ո րո շա­կիո րեն սահ մա նա փակ ված է դրանց ընտ րութ յու նը: Հատ կա պես, երբ խոս քը վե րա բե րում է ուղ ղա հա յաց աս տի ճա նա կար գութ յամբ բնու թագր վող կար գա վի ճա կա յին ֆոր մալ հա րա բե րութ յուն նե րին, ա պա ո րո շա կի դի մե լաձ ևե րի առ կա յութ յունն ուղ ղա կիո րեն պայ­մա նա վոր ված է ո րո շա կի կար գա վի ճակ նե րին վե րագր վող գոր­ծա ռույթ նե րով, և այդ դեպ քում՝ դի մե լաձ ևը ներ կա յա նում է իբրև յու րա հա տուկ գոր ծա ռու թա յին ան վա նում: Զին վո րա կան, ոս տի­կա նա կան, կրո նա կան հա մա կար գե րը նման դաշ տե րի օ րի նակ ներ են: Կր թա կան ու քա ղա քա կան հա մա կար գե րը, այդ տե սանկ յու նից, ա ռա վել հո րի զո նա կան բնույթ ու նեն, և դ րան ցում աս տի ճա նա կար­գա յին դիր քե րը ան հա մե մատ փոք րա թիվ են: Սա կայն, ու նե նա լով ֆոր մալ բնույթ, վեր ջին ներս են թադ րում են ֆոր մալ դի մե լաձ ևե րի պար տա դիր կի րա ռութ յուն և բա ցա ռում են այլ՝ հա մա կար գին ան­հա րիր, ոչ ֆոր մալ դի մե լաձ ևե րի օգ տա գոր ծու մը:

Հա ղոր դակ ցութ յան բնույ թը պայ մա նա վո րող կար ևոր ա ռում­նե րից մե կը մի ջանձ նա յին տա րա ծութ յունն է, որն ա ռա ջարկ վել է ա մե րի կա ցի միջմ շա կու թա յին հա ղոր դակ ցութ յան հե տա զո տող Հո լի կող մից: Հո լը տար բե րում է մի ջանձ նա յին հա ղոր դակ ցութ յան 4 տա րա ծութ յուն ներ՝ ին տիմ, անձ նա կան, սո ցիա լա կան և հան րա յին (կամ բաց) (7): Ա ռա ջին եր կու տա րա ծութ յուն նե րը բնո րոշ են ար­յու նակ ցա կան, ազ գակ ցա կան և հու զա կան հա րա բե րութ յուն նե րին: Եր րորդն ա վե լի շատ վե րա բե րում է ա ռօր յա­աշ խա տան քա յին հա­րա բե րութ յուն նե րին: Չոր րոր դը՝ բաց տա րած քը, հրա պա րա կա յին, հան րա յին ե լույթ նե րի, հան րա յին հա ղոր դակ ցութ յան տա րածքն

Նիկոլ Մարգարյան

93

է: Քա ղա քա կան դաշ տը, իբրև սո ցիա լա կան հա րա բե րութ յուն­նե րի ո լորտ և իբրև ֆոր մալ հա րա բե րութ յուն նե րի հա մա տեքստ, կա ռուց վում է այն պի սի տա րա ծութ յան հաշ վառ մամբ, ո րը բա ցա­ռում է մի ջանձ նա յին տա րա ծութ յան այն պի սի տի պե րը, ինչ պի սիք են ին տիմ և աձ նա կան տա րա ծութ յուն նե րը: Այս ա ռու մով, պետք է նշել, որ մա կա նուն նե րով և միայն անձ նա նուն նե րով միմ յանց դի­մե լը գլխա վո րա պես բնո րոշ է ին տիմ և անձ նա կան տա րա ծութ­յուն նե րում ի րա կա նաց վող հա ղոր դակ ցութ յա նը: Սո ցիա լա կան (ֆոր մալ) և բաց (հան րա յին) տա րա ծութ յուն նե րում, ըստ էութ յան, գոր ծառ նա կան են դառ նում այն պի սի դի մե լաձ ևե րը, ո րոնք նշում են մի ջանձ նա յին տա րա ծութ յան ա վե լի մեծ հե ռա վո րութ յու նը, ին­չը միտ ված է բա ցա ռե լու հա ղոր դակ ցութ յունն ին տիմ և անձ նա կան խնդիր նե րին ծա ռա յեց նե լը: Սա շատ կար ևոր նկա տա ռում է, և այդ տե սանկ յու նից՝ քա ղա քա կան դաշ տը կամ հա մա տեքս տը են թադ­րում է այն պի սի դի մե լաձ ևե րի կի րա ռում, ո րոնք ուղղ ված են ոչ թե ե զա կիին ու անձ նա կա նին, այլ հոգ նա կիին ու խմբա յի նին: Ֆոր մալ դի մե լաձ ևը կար ծես ծպտյալ կեր պով ակ նար կում է հաս ցեա տի րոջ գոր ծա ռու թա յին կար գա վի ճա կը քա ղա քա կան դաշ տի հա մա տեքս­տում: Այդ պատ ճա ռով անձ նան վա նը փո խա րի նում է ազ գա նու­նը և պաշ տո նա կան դի մե լաձ ևի զու գակ ցու մը, այ սինքն՝ պա րոն/տի կին + ազ գա նուն բա նաձ ևը կամ պաշ տո նա կան դի մե լաձ ևի և կար գա վի ճա կա յին ան վան զու գակ ցու մը՝ պա րոն նա խա գահ, պա­րոն վար չա պետ, պա րոն քա ղա քա պետ, պա րոն նա խա րար և այլն, ո րոնք, ըստ էութ յան, ա ռա վել գոր ծառ նա կան դի մե լաձ ևեր են և ակ նար կում են պաշ տո նա կան կար գա վի ճա կին վե րագր վող պար­տա կա նութ յուն նե րը:

Քնն վող խնդրի տե սանկ յու նից ա ռանձ նա կի կար ևո րութ­յուն ու նի ան վան նշա նա յին գոր ծա ռույթ նե րից մե կի՝ իշ խա նա կան գոր ծա ռույ թի դի տար կու մը: Այ սինքն՝ ան վան մի ջո ցով հնա րա վոր է ներ գոր ծել հաս ցեա տի րոջ վար քի վրա: Ան վան այս գոր ծա ռույ­թի վե րա բեր յալ բազ մա թիվ հի շա տա կում նե րի կա րե լի է հան դի­պել մշա կու թա յին մար դա բան նե րի տար բեր ու սում նա սի րութ յուն­

Անձ նա նու նը և քա ղա քա կան հա ղոր դակ ցութ յու նը

94

նե րում, մաս նա վո րա պես՝ ա նուն նե րը թաքց նե լու սո վո րույթ նե րի, ո րոնք պատ ճա ռա բան վում են ան ծա նո թի, օ տա րի ազ դե ցութ յու նից պաշտ պան վե լու մի տու մով (5, էջ 292­310; 9, էջ 9; 11, էջ 551; 14, էջ 9­20): Մեր օ րե րում այդ ըն կալ ման դրսևո րու մը կա րե լի է փաս­տել կոնս պի րա ցիա յի նպա տա կով տար բեր մարդ կանց կող մից ի րենց ա նուն նե րը թաքց նե լու դեպ քե րի մեջ: Ըստ էութ յան՝ ինք­նութ յան բա ցա հայ տու մը նույ նաց վում է այն նշա նի բա ցա հայտ­ման հետ, ո րի դե րում, որ ներ կա յա նում է ա նու նը: Ա նու նը բա­ցա հայ տե լով՝ հնա րա վոր է դառ նում ան վա նա տի րոջ նկատ մամբ իշ խա նութ յան կի րա ռու մը: Ն շա նի իշ խա նա կան և վարքն ուղ ղոր­դող այդ գոր ծա ռույ թը բազ մա կող մա նի քննութ յան է են թարկ վել հատ կա պես սիմ վո լիկ ին տե րակ ցիո նիստ նե րի (13, էջ 320­321) և պոստստ րուկ տու րա լիստ նե րի (6, էջ 142; 12, էջ 108­125) կող մից: Սիմ վո լիկ ին տե րակ ցիո նիստ նե րի կար ծի քով՝ նշա նը կա րող է ոչ միայն ազ դել, այլև ո րո շա կի կա յուն վար քի մո դել ձևա վո րել (13, էջ 320­321): Օ րի նակ՝ «հան ցա գործ» բա ռի հա ճա խա կի օգ տա գոր ծու­մը որ ևէ մե կի նկատ մամբ կա րող է նպաս տել այդ բա ռի հետ հաս­ցեա տի րոջ ինք նա նույ նա կա նաց մա նը: Կա րե լի է են թադ րել նաև, որ ան կախ հա ղոր դակ ցութ յան հա մա տեքս տից և հա ղոր դակց վող նե րի կար գա վի ճա կից, ե թե հա ղոր դակ ցութ յան դաշտ են ներ խու ժում (կամ փո խանց վում) այլ հա մա տեքս տե րի նշան ներ, ա պա հնա րա­վոր է, որ այդ նշան նե րը մո տի վա վո րեն և ուղ ղոր դեն հաս ցեա տե­րե րի վար քը հա մա պա տաս խան այն հա մա տեքս տե րի, որ տե ղից դրանք փո խանց վել են: Օ րի նակ` մա կա նուն նե րի կամ պարզ դի մե­լաձ ևե րի օգ տա գոր ծու մը կա րող է ուղ ղոր դել քա ղա քա կան գործ չի վարքն ըն կե րա կան, քրեա կան, ըն տա նե կան հա րա բե րութ յուն նե րի հա մա տեքս տի բո վան դա կութ յա նը հա մա ձայն: Դ րա հնա րա վո րութ­յու նը հատ կա պես մե ծա նում է այն դեպ քե րում, երբ «ներ խու ժած» նշա նը սեր տո րեն կապ ված է և ին տեն սի վո րեն առնչ վում է հաս­ցեա տի րոջ մյուս ինք նութ յուն նե րին կամ, մաս նա վո րա պես, դրան­ցից մե կին: Ե թե հաս ցեա տի րոջ բազ մա թիվ ինք նութ յուն նե րի (այ­սինքն ան ձի՝ իր կող մից ո րո շա կի խմբե րի հետ նույ նա կա նաց ման)

Նիկոլ Մարգարյան

95

սանդ ղա կում «ներ խու ժած» նշա նին և դ րա հա մա տեքս տին ա վե լի մեծ կար ևո րութ յուն է տրվում, ա պա տվյալ նշա նի ներ խու ժումն այլ հա մա տեքստ ան հա մե մատ հեշ տա նում է: Օ րի նակ՝ N­ի ինք նութ յան սանդ ղա կում ո րո շա կի կար ևո րութ յուն կա րող է վե րագր վել ըն կե­րա կան կամ քրեա կան մի ջա վայ րե րին (հա մա տեքս տե րին), ո րոնց նա առնչ վել է կամ շա րու նա կում է առնչ վել: Եվ ե թե N­ը գոր ծում է նաև քա ղա քա կան հա մա տեքս տում, ա պա քա ղա քա կան կամ քրեա կան հա մա տեքս տե րի նշան նե րի՝ քա ղա քա կան հա մա տեքստ ներ խու ժե լը կա րող է հեշ տա նալ: Եվ այդ դեպ քում՝ «ներ խու ժած» նշան նե րը կա րող են քա ղա քա կան հա մա տեքս տում գոր ծող հաս­ցեա տե րե րի հա մար ա մեն ևին իբրև հա մա կար գին ոչ հա մա պա­տաս խան և օ տար նշան ներ չըն կալ վել: Հենց դրա նով կա րե լի է բա ցատ րել այն հայտ նի ի րա վի ճա կը, երբ ՀՀ ԱԺ մի շարք պատ­գա մա վոր ներ, ո րոնց լրատ վա մի ջոց նե րում ու սո ցիա լա կան ցան­ցե րում հա ճախ հի շա տա կում են մա կա նուն նե րով, ա միս ներ ա ռաջ սկսե ցին լրատ վա մի ջոց նե րին սի րա հո ժար պատ մել, թե որ տե ղից են սե րում ի րենց մա կա նուն նե րը (1; 2; 3; 4): Այ սինքն՝ այն թյուր կար ծի քը, որ քա ղա քա կան գոր ծիչ նե րին կա րե լի է ի րենց քա ղա քա­կան կար գա վի ճակ նե րից բխող գոր ծո ղութ յուն նե րի դրդել՝ նրանց հաս ցեին այլ նշան ներ (տվյալ դեպ քում մա կա նուն ներ) օգ տա գոր­ծե լով և այդ ե ղա նա կով նրանց ան հար մա րութ յուն պատ ճա ռե լով, չգոր ծեց: Ինչ պես եր ևաց մի շարք պատ գա մա վոր նե րի ար ձա գան­քից, նրանք նույ նիսկ այդ մա կա նուն նե րի շնոր հիվ ի րենց ա վե լի հար մա րա վետ զգա ցին (2): Ի հար կե, ո րոշ ար ձա գանք նե րից կա րե լի էր կռա հել, որ մա կա նու նա վոր քա ղա քա կան գոր ծիչ նե րը փոր ձել են վե րա հո րի նել ի րենց մա կա նուն նե րի ծա գու մը: Բայց այն հան գա­ման քը, որ նրանց մեծ մա սը չհրա ժար վեց ի րենց մա կա նուն նե րից, վկա յում է այդ մա կա նուն նե րի ու դրանց ավ տոխ տոն հա մա տեքս­տե րի հետ նրանց ինք նա նույ նա նա լու հակ ման մա սին: Սա պետք է կար ևոր ազ դակ լի նի քա ղա քա կան գոր ծիչ նե րին մա կա նուն նե րով հի շա տա կող լրագ րող նե րի ու ոչ լրագ րող քա ղա քա ցի նե րի հա մար, նույ նիսկ, ե թե հի շա տա կող նե րը այդ կերպ հո գե բա նա կան փոխ հա­

Անձ նա նու նը և քա ղա քա կան հա ղոր դակ ցութ յու նը

96

տուց ման ո րո շա կի խնդիր են լու ծում: Հա ղոր դակ ցութ յան գոր ծըն թա ցի մյուս կար ևոր ա ռու մը, ինչ­

պես նշվեց, հա ղոր դակ ցութ յան ոճն է: Վեր ջի նիս հետ կապ ված ա ռա ջարկ վել են տար բեր դա սա կար գում ներ, ո րոնց թվում հատ­կա պես ու շար ժան է այն մե կը, ո րի հա մա ձայն՝ հա ղոր դակ ցութ­յան մեջ ա ռանձ նաց վում են ա ֆեկ տիվ և գոր ծի քա յին տի պե րը (10, էջ 138­139): Հա ղոր դակ ցութ յան ա ֆեկ տիվ կամ հու զա կան տի պին բնո րոշ է ինք նան պա տա կութ յու նը, ներ փա կութ յու նը, փո խանց վող ու ղերձ նե րի հու զա կան բնու թագ րե րը: Այ սինքն՝ հա ղոր դակց վող­նե րը հա ղոր դակց վում են զուտ հա ղոր դակց վե լու հա մար, ինչ պես օ րի նակ, ա մեն ա ռա վոտ միա սին սուրճ խմող հար ևա նու հի նե րը, ո րոնք գրե թե միշտ փո խա նակ վում են նույն ին ֆոր մա ցիա յով և ու­ղերձ նե րով: Գոր ծի քա յին հա ղոր դակ ցութ յան նպա տա կը հա ղոր­դակ ցութ յան արդ յուն քում ինչ­որ բան փո խելն է: Այն, փաս տո րեն, գործ նա կան հա ղոր դակ ցութ յուն է: Ա ֆեկ տիվ ոճն, ըստ էութ յան, գլխա վո րա պես բնո րոշ է ին տիմ և անձ նա կան տա րա ծութ յուն նե­րում, իսկ գոր ծի քա յին ո ճը՝ գլխա վո րա պես սո ցիա լա կան (ֆոր մալ) և բաց տա րա ծութ յուն նե րում ի րա կա նաց վող հա ղոր դակ ցութ յա նը: Այ սինքն՝ մա կա նուն նե րի, փա ղաք շա կան ա նուն նե րի, անձ նան վան կի րառ մամբ պարզ դի մե լաձ ևե րի օգ տա գոր ծու մը հա տուկ է ա ֆեկ­տիվ հա ղոր դակ ցութ յա նը, իսկ ա վե լի բարդ ու ֆոր մալ դի մե լաձ­ևե րի օգ տա գոր ծու մը՝ գոր ծի քա յին հա ղոր դակ ցութ յա նը, քա նի որ վեր ջին նե րիս մի ջո ցով, ինչ պես նշվել է, հղում է կա տար վում մի­ջանձ նա յին ա ռա վել մեծ տա րա ծութ յա նը, հոգ նա կիին ու հաս ցեա­տի րոջ կար գա վի ճա կին և վեր ջի նիս գոր ծա ռույթ նե րին:

Հա ղոր դակ ցութ յան ոճն ուղ ղա կի կախ ման մեջ է հա ղոր դակ­ցութ յան հա մա տեքս տից: Հա ղոր դակ ցութ յան գոր ծի քա յին կամ ա ֆեկ տիվ լի նե լը ո րոշ վում է հա ղոր դակ ցութ յան հա մա տեքս տի նշան նե րի հա մա կար գի նկատ մամբ դրա ա դեկ վա տութ յամբ: Այ­սինքն՝ ե թե մի հա ղոր դակ ցութ յան հա մա տեքս տում ի րա կա նաց վող գոր ծի քա յին ոճն ար հես տա կա նո րեն տե ղա փոխ վում է այլ հա մա­տեքստ, ա պա կա րող է վե րած վել ա ֆեկ տիվ ո ճի, նույ նիսկ, ե թե

Նիկոլ Մարգարյան

97

կո դա վոր ված ու ղերձ նե րը հե տապն դում են շատ կոնկ րետ գործ­նա կան նպա տակ ներ: Եվ դա սո վո րա բար ի րա կա նաց վում է օ տար հա մա տեքս տից ներկր ված այլ նշան նե րի ու ղեկ ցութ յամբ: Օ րի նակ՝ երբ քա ղա քա կան գոր ծիչ նե րը միմ յանց դի մում են կեն ցա ղա յին դի­մե լաձ ևե րով (ա մե նա հայտ նի օ րի նակ նե րը վե րա բե րում են ՀՀ նա­խա գահ Սերժ Սարգս յա նի կող մից Եր ևա նի քա ղա քա պետ Տա րոն Մար գար յա նին Տա րոն, իսկ ՀՀ վար չա պետ Տիգ րան Սարգս յա նին Տիգ րան դի մե լուն), փոր ձե լով ո րո շա կի քա ղա քա կան խնդիր լու­ծել, ըստ էութ յան, նպա տակն ի րա գործ վում է ոչ թե քա ղա քա կան գոր ծիք նե րով, այլ՝ «խա թեր» պատ ճա ռա բա նութ յամբ (մի բան, որ բնո րոշ է ազ գակ ցա կան, ըն կե րա կան հա րա բե րութ յուն նե րին), այ­սինքն՝ ի րա կա նաց վում է ոչ ի րա վա կան ե ղա նա կով: Նույ նը վե­րա բե րում է նաև մա կա նուն նե րով փա թե թա վոր ված ու ղերձ նե րին, ո րոնք գոր ծի քա յին նպա տակ են հե տապն դում, բայց կա ռուց ված են այլ հա մա տեքս տին բնո րոշ նշան նե րի լեզ վով:

Վե րա դառ նա լով հոդ վա ծի սկզբում ա ռա ջադր ված գլխա­վոր հար ցադ րում նե րին, այս պի սով, կա րող ենք փաս տել, որ Հա յաս տա նում, քա ղա քա կան հա ղոր դակ ցութ յան ո լոր տում, այ­սօր հա ճախ ա կա նա տես ենք հենց ա ֆեկ տիվ հա ղոր դակ ցութ­յան դրսևո րում նե րին, ին չը բա ցա հայտ վում է քա ղա քա կան դաշ­տի հա մա տեքս տին ոչ բնո րոշ նշան նե րի օգ տա գործ ման մի ջո ցով: Չ նա յած այն հան գա ման քին, որ քա ղա քա կան գոր ծիչ նե րին հաս­ցեագր վող ու ղերձ նե րը մե ծա մա սամբ ու նեն քա ղա քա կան բնույթ և միտ ված են քա ղա քա կան պրակ տի կա նե րում առ կա թե րութ յուն­նե րը մատ նա ցույց ա նե լուն և ո րո շա կի խնդրիր նե րի լուծ մա նը, այ­դու հան դերձ, նշված խնդիր նե րի լու ծու մը կամ դան դա ղում է, կամ դրանք լուծ վում են ոչ քա ղա քա կան ե ղա նակ նե րով… Եվ կամ չեն լուծ վում, առ հա սա րակ: Մեր հա մոզ մամբ՝ այդ եր ևույ թի պատ­ճառ նե րից մեկն այն է, որ քա ղա քա կան հա ղոր դակ ցութ յան գոր­ծըն թա ցում չեն ընտր վում և կի րառ վում այն նշան նե րը, ո րոնք հա­մա պա տաս խա նում են քա ղա քա կան դաշ տի բուն հա մա տեքս տին և կա րող էին ա վե լի արդ յու նա վետ կեր պով մո տի վա վո րել դրանց

Անձ նա նու նը և քա ղա քա կան հա ղոր դակ ցութ յու նը

98

հաս ցեա տե րե րի վար քը: Ա նու նը կամ հա մա պա տաս խան դի մե լաձ­ևը (պա րոն+ազ գա նուն, կամ պա րոն+կար գա վի ճա կի ան վա նում, կամ ա նուն+հայ րա նուն+ազ գա նուն) հան դի սա նում է քա ղա քա կան դաշ տում հա ղոր դակ ցութ յան արդ յու նա վե տութ յու նը ե րաշ խա վո­րող բազ մա թիվ նշան նե րից ըն դա մե նը մե կը, բայց այն ա ռանց քա­յին կար ևո րութ յուն ու նի, ո րով հետև բո լոր նշան նե րի մեջ ա նունն ա մե նա հաս ցեա կանն է:

Գ րա կա նութ յան ցանկ1. « Բա ռա դի» մա կա նու նով ՀՀԿ պատ գա մա վո րը պատ մում է իր

մա կան վան նա խա պատ մութ յու նը ( Տե սան յութ)  http://www.aravot.am/2012/10/06/308270/ (վերջին այցելություն՝ 6.12.2013)

2. Ինձ միշտ չի բավականացնում ժամանակը http://archive.168.am/am/articles/15152­pr (վերջին այցելություն՝ 6.12.2013)

3. Նախկին պատգամավոր Հակոբ Հակոբյանն իր «Ճոյտ» մականունն ստացել է 3­րդ դասարանում լեզվի սայթաքման արդյունքում http://news.am/arm/news/127219.html (վերջին այցելություն՝ 6.12.2013)

4. Ռուբեն Հայրապետյանը պարզաբանել է, թե ինչու են իրեն անվանում «Նեմեց Ռուբո» http://hayeli.am/article/31733/ (վերջին այցելություն՝ 6.12.2013)

5. Ֆրեզեր Ջ. Ջ., Ոսկե ճյուղը, Երևան, 19896. Derrida J. Positions, P. 19727. Hall Edward T. The Hidden Dimension. New York: Doubleday; 19668. Бурдьё П. Некоторые свойства полей http://bourdieu.name/content/

nekotorye­svojstvapolej (վերջին այցելություն՝ 6.12.2013)9. Гафуров А. Рассказы об именах. Душанбе, 196810. Грушевицкая Т.Г., Попков В.Д.; Садохин АЛ. Основы межкультурной

коммуникации, М., 200311. Ивашко В. А. Как выбирают имена. Минск, 198212. Ильин И. П. Теория знака Ж. Дерриды и ее воздействие на совре

менную критику США и Западной Европы. // Семиотика. Коммуни­ кация. Стиль. ­ М., 1983, с. 108­125

13. Кули Ч. Социальная самость. В кн.: Американская социологическая мысль: Тексты. М.: МГУ, 1994

14. Мухамедова З. Б. К вопросу о личной ономастике у туркмен. – Труды Института языка и литературы, вып. 2. Ашхабад, 1957, с. 9­20

Նիկոլ Մարգարյան

99

ՄՈՎՍԵՍ ԴԵՄԻՐՃՅԱՆ

ԵՊՀ Տե սա կան փի լի սո փա յութ յան և տ րա մա բա նութ յան ամ բիոն, դո ցենտ,

փի լի սո փա յա կան գիտ. թեկ նա ծու

Պե տութ յան և իշ խա նութ յան ըն կա լում նե րը հա սա րա կութ յան լայն

շրջա նակ նե րում և լ րատ վա մի ջոց նե րում

Հայ հա սա րա կութ յու նը քա ղա քա կան գոր ծըն թաց նե րին մաս­նակ ցութ յան տե սանկ յու նից պայ մա նա կա նո րեն կա րե լի է բա ժա­նել ե րեք հիմ նա կան խմբի՝ ազ գայ նա կան ներ, ու նի վեր սա լիստ ներ և այս պես կոչ ված «սո վո րա կան ժո ղո վուրդ»: Ազ գայ նա կան ներն աչ քի են ընկ նում մի գոր ծե լա կեր պով, ո րի բա նաձ ևը կա րող է հա­մար վել հետև յալ դա տո ղութ յու նը. « Մենք նախ հայ ենք, հե տո նոր՝ մարդ»: Ա մեն ին չում հա յի կեր պա րի կամ տե սա կի ո րո նում, նրան հա րիր կամ ոչ հա րիր վար քի ո րո շում, մշա կու թա յին ա վան դա կան ար ժեք նե րին բա ցար ձակ նշա նա կութ յուն վե րագ րում. սրանք են ազ գայ նա կան նե րի գոր ծե լա կերպն ու ղեկ ցող հան գա մանք նե րը: Ու­նի վեր սա լիստ ներն, ի րենց հեր թին, աչ քի են ընկ նում հա կա ռակ ծայ­րա հե ղութ յամբ. մար դու ի րա վունք նե րի կար գա խո սի ներ քո ի րենց գոր ծո ղութ յուն ներն ար դա րաց նե լու և, ըստ էութ յան, քա ղա քա ցու կեր պա րը, հօ գուտ վե րա ցա կան մար դու կեր պա րի, նսե մաց նե լու մի տու մով: Իսկ եր րորդ խում բը՝ սո վո րա կան ժո ղո վուր դը, մի ջանկ­յալ տեղ է զբա ղեց նում վե րը նշված եր կու ծայ րա հե ղութ յուն նե րի միջև: Խում բը կազ մում են ա վե լի շատ ի րենց կեն ցա ղով և կ յան քով հե տաքրք ված, աշ խա տե լու, հանգս տա նա լու և հոգ ևոր ար ժեք ներ սպա ռե լու, ոչ թե հրա պա րա կա յին­քա ղա քա կան գոր ծըն թաց նե րին

Պե տութ յան և իշ խա նութ յան ըն կա լումն ե րը հա սա րա կութ յան լայն շրջա նակ նե րում

100

մաս նակ ցե լու մեջ շատ ա վե լի մեծ ի մաստ գտնող սո վո րա կան մար­դիկ:

Այս ե րեք խմբերն ու նեն ո րոշ նմա նութ յուն ներ և տար բե րու թ­յուն ներ, ո րոնք ընդ հա նուր գծե րով կներ կա յաց վեն ստորև:

Ա ռա ջին եր կու խմբերն ի րա կա նում փոքր են և մար գի նալ այն ի մաս տով, որ դուրս են պե տութ յան կող մից ի րա կա նաց վող բուն քա ղա քա կան գոր ծըն թաց նե րից: Ս տաց վել է այն պես, որ այդ եր կու խմբե րից մեկն ա ռա վել մեծ տեղ է զբա ղեց նում մե դիա դաշ տում, և այդ պատ ճա ռով տպա վո րութ յուն է ստեղծ վում, թե նա է քա ղա­քա կա նութ յան հիմ նա կան սուբ յեկտն ու կրո ղը: Խոս քը ու նի վեր սա­լիստ նե րի (հիմ նա կա նում այս պես կոչ ված քա ղա քա ցիա կան ակ տի­վիստ ներ) մա սին է, ո րոնք մեր երկ րում, որ պես կա նոն, աշ խա տում են հետև յալ սխե մա յով. մի քա նի հո գի վճար վում են քա ղա քա ցիա­կան որ ևէ նա խա ձեռ նութ յուն (ո րը կապ ված է կա ռա վա րութ յան որ­ևէ ո րոշ ման, Աժ­ում քննարկ վող օ րեն քի, նա խագ ծի, ՏԻՄ ո րոշ ման և առ հա սա րակ իշ խա նա կան որ ևէ նա խա ձեռ նութ յան հետ) ի րա կա­նաց նե լու հա մար, հե տո նրանց են միա նում տասն յակ քա ղա քա ցի­ներ՝ ար դեն զուտ գա ղա փա րա կան հիմ քի վրա՝ միայն տես նե լով, որ այդ գոր ծով ար դեն զբաղ վող կա (այդ քա ղա քա ցի նե րը, թերևս, չեն էլ մտա ծում այն մա սին, որ այդ քա ղա քա ցիա կան նա խա ձեռ նութ­յու նը պատ վիր ված է): Այս վեր ջին հան գա ման քը, սա կայն, բնավ չի նսե մաց նում ակ տի վիստ նե րի աշ խա տանքն ու արդ յունք նե րը: Խոս քը միայն նրա մա սին է, որ

1. այ սօր Հա յաս տա նում քա ղա քա ցիա կան նա խա ձեռ նութ յուն նե­րը հնա րա վոր են ա ռա վե լա պես հա մա պա տաս խան ֆի նան սա վոր­ման և ուղ ղորդ ման պայ ման նե րում,

2. ֆի նան սա վո րող կազ մա կեր պութ յուն նե րը նաև զու գա հե ռա­բար մո նի տո րինգ են ի րա կա նաց նում, օ րի նակ՝ հա սա րա կութ յան մեջ որ ևէ խնդրի շա հա ռու նե րի ինք նա կազ մա կերպ ման ու նա կութ յուն նե­րի, ինչ պես նաև պե տութ յուն­քա ղա քա ցի և իշ խա նութ յուն­հա սա րա­կութ յուն հա րա բե րութ յուն նե րի ներ կա յիս վի ճա կի վե րա բեր յալ:

Եվ պետք է նշել, որ պե տութ յու նը գրե թե միշտ կա րո ղա նում է բա ցա հայ տել ու տար բե րել բուն խնդիր ներն ու դրանց լուծ մանն

Մովսես Դեմիրճյան

101

ուղղ ված քա ղա քա ցիա կան նա խա ձեռ նութ յուն նե րը շար քա յին շոու­նե րից, պրո վո կա ցիա նե րից և, այս ի մաս տով, եր րորդ խմբի՝ սո վո­րա կան ժո ղովր դի մոտ, ու նի վստա հութ յան ո րո շա կի «կրե դիտ»:

Ի րա կա նում այդ ե րեք խմբե րից՝ ազ գայ նա կան ներ, ու նի վեր սա­լիստ ներ և սո վո րա կան ժո ղո վուրդ, ա ռա վել ռա ցիո նալ է հենց վեր­ջի նը: Նա է ապ րում ի րա կան պատ կե րա ցում նե րի հա մա կար գում, նրա գոր ծո ղութ յուն ներն են հա մա հունչ պե տութ յան քա ղա քա կա­նութ յանն ու զար գաց ման ներ կա յիս փու լին: Ն րա ընտ րութ յունն էլ՝ զբաղ վել սե փա կան գոր ծով, փող աշ խա տել՝ վա ճա ռե լով սե փա կան ու նա կութ յուն ներն ու գի տե լիք նե րը, ե ղա ծից ա մե նա ռա ցիո նալն է:

Եր կու մար գի նալ խմբե րը՝ ազ գայ նա կան ներն ու քա ղա քա ցիա­կան ակ տի վիստ նե րը, ի րենց գա ղա փար նե րի ու վար քի շա հա ռուն չեն և ի րա կան շա հա ռու գտնե լու, ձևա վո րե լու խնդիր ու նեն: Իսկ եր րորդ խում բը՝ ա մե նա մե ծը՝ այս պես կոչ ված «սո վո րա կան ժո ղո­վուր դը», իր իսկ կող մից որ դեգ րած վար քի ու ար ժեք նե րի ի րա կան շա հա ռուն է: Այդ իսկ պատ ճա ռով միայն այս եր րորդ խմբի քա ղա­քա կան վարքն է ռա ցիո նալ:

Ե րեք խմբերն էլ ու նեն փոխ ճա նա չե լիութ յան խնդիր, ին չը նշա­նա կում է, որ նրանք պետք է ճա նա չեն և ըն դու նեն միմ յանց՝ որ պես ժա մա նա կա կից պայ ման նե րում սո ցիա լա կան ինք նութ յան այ լընտ­րան քա յին մո դել նե րի կրող նե րի:

Քա ղա քա կան մաս նակ ցութ յան տե սա կե տից հայ հա սա րա կութ­յան մեջ ձևա վոր ված այս միա վոր նե րի ու սում նա սի րութ յու նը ան խու­սա փե լիո րեն են թադ րում է նրանց գոր ծու նեութ յան լե գի տի մութ յան և պա տաս խա նատ վութ յան հար ցե րի ո լորտ, ո րոնք էլ կփոր ձենք վեր լու ծել ստորև:

Ե րեք խմբե րի վարքն էլ պայ մա նա վոր ված է պե տութ յան նկատ­մամբ նրանց վե րա բեր մուն քով, իսկ ա վե լի ճիշտ՝ պե տութ յան նրանց ըն կա լում նե րով: Այդ պես, և՛ քա ղակ տի վիստ նե րը, և՛ ազ գայ նա կան­նե րը պե տութ յան պա տեր նա լիս տա կան մո դե լի կողմ նա կից ներն են: Դա է վկա յում այն հան գա ման քը, որ նրանք երկ րում տե ղի ու նե ցող ա մեն ին չում պա տաս խա նա տու են ճա նա չում և հայ տա րա րում պե­տութ յա նը: Բայց դրա նով իսկ ի րենք ի րենց ա զա տում են այդ նույն

Պե տութ յան և իշ խա նութ յան ըն կա լումն ե րը հա սա րա կութ յան լայն շրջա նակ նե րում

102

պա տաս խա նատ վութ յու նից, և ի րա կա նում՝ որ ևէ պա տաս խա նատ­վութ յու նից: Որ պես պա տաս խա նատ վութ յու նից խու սա փե լու հետ­ևանք ա ռա ջա նում է այն հան գա ման քը, որ այդ քայ լով և՛ քա ղակ­տի վիստ նե րը, և՛ ազ գայ նա կան ներն ի րենց ա պա լե գի տի մաց նում են, քա նի որ քա ղա քա կա նութ յան մեջ լե գի տիմ է նախ և ա ռաջ նա, ով ի րեն պա տաս խա նա տու է ճա նա չում ըն թա ցիկ վի ճա կի և հե տա գա զար գա ցում նե րի հա մար: Իսկ ե թե մարդ կանց ինչ­որ խմբեր այդ պա տաս խա նատ վութ յու նը դնում են ու րի շի՝ այդ թվում պե տութ յան վրա, ա պա դրա նով իսկ ի րենք ի րենց զրկում են քա ղա քա կան գոր­ծըն թաց նե րի լե գի տիմ մաս նա կից լի նե լուց:

Պա տաս խա նատ վութ յան տե սա կե տից մի փոքր այլ է եր­րորդ խմբի՝ այս պես կոչ ված սո վո րա կան ժո ղովր դի հետ կապ ված պատ կե րը: Բանն այն է, որ այս խում բը պա տաս խա նատ վութ յու նը չի փո խան ցում ու րի շին, ոչ էլ՝ պե տութ յա նը, այլ ինքն ի րեն է պա­տաս խա նա տու ճա նա չում: Բայց պա տաս խա նա տու՝ ին չի՞ հա մար: Հա վա նա բար, սո վո րա կան ժո ղո վուր դը քա ղա քա կան գոր ծըն թաց­նե րում ներգ րավ վե լու պա տաս խա նատ վութ յու նը չա փում է ըն դա մե­նը իր ա ռօր յա յով, իր կեն սա կան շա հե րով և անհ րա ժեշ տութ յամբ և ոչ ա վե լի: Այս պա րա գա յում ար դեն չենք կա րող խո սել այն մա սին, որ սո վո րա կան ժո ղո վուրդն էլ է պե տութ յան պա տե րա նիս տա կան մո դե լի կողմ նա կից, քա նի որ, լայն ի մաս տով, այս խում բը պե տութ­յա նը ա մեն ին չում պա տաս խա նա տու չի հա մա րում: Բա ցառ ված չէ, որ սո վո րա կան ժո ղո վուր դը, քա նի որ քա ղա քա կան մաս նակ ցութ­յան տե սա կե տից հայ հա սա րա կութ յան մեջ ե ղած ա մե նա ռա ցիո նալ խումբն է, պա տաս խա նա տու է հա մա րում ոչ թե պե տութ յա նը, այլ՝ իշ խա նութ յուն նե րին, ին չը միան գա մայն ար դա րաց ված է: Բայց այս մո տե ցու մը տե սա նե լի է ա ռա ջին եր կու խմբե րի՝ քաղ. ակ տի վիստ­նե րի և ազ գայ նա կան նե րի պա րա գա յում, ո րոնք, կար ծես թե, ա վե լի շուտ նույ նաց նում են իշ խա նութ յունն ու պե տութ յու նը:

Նշ ված ե րեք խմբե րին՝ որ պես քա ղա քա կա նութ յան մաս նակ ցող միա վոր նե րի, ա վե լի լավ ճա նա չե լու հա մար պետք է քննար կել նաև նրանց գոր ծու նեութ յան շա հա ռու նե րի հար ցը, ա վե լի կոնկ րետ՝ ե րեք խմբե րից ո րի՞ ան դամ ներն են ի րենց իսկ գոր ծու նեութ յան շա հա ռուն:

Մովսես Դեմիրճյան

103

Հե տաքր քիրն այն է, որ թե՛ ազ գայ նա կան նե րը, թե’ քա ղա քա ցիա կան ակ տի վիստ ներն ի րենց գոր ծու նեութ յան շա հա ռու նե րը չեն: Ն րանք ի րա կա նում դեռ շա հա ռու գտնե լու կամ ձևա վո րե լու խնդիր ու նեն: Քա նի որ եր կու այդ խմբերն էլ փոք րա թիվ են ու մար գի նալ, նրանք քա ղա քա կան գոր ծըն թաց նե րում ի րենց գո յութ յունն ինչ­որ կերպ ար դա րաց նե լու հա մար կանգ նած են հա սա րա կութ յան լայն շրջա­նակ նե րում շա հա ռու գտնե լու խնդրի ա ռաջ:

Իսկ եր րորդ խում բը՝ սո վո րա կան ժո ղո վուր դը, լայն ի մաս տով իր իսկ սկզբունք նե րի և գոր ծու նեութ յան շա հա ռուն է և ի րա կա­նում խնդիր էլ չու նի ի րե նից դուրս այդ շա հա ռո ւին ձևա վո րե լու կամ գտնե լու, քա նի որ իր պա տաս խա նատ վութ յան ո լոր տը սահ մա նա­փա կում է հենց իր ա ռօր յա յով, «աշ խա տանք­հան գիստ» սխե մա յի մեջ լիո վին տե ղա վոր վող իր կյան քով: Ա մե նաէա կանն այս տեղ այն է, որ նրանք պե տութ յու նից ո չինչ չեն ակն կա լում, չեն պա հան ջում, և, ու րեմն, խնդիր չու նեն գտնե լու ի րենց պա հան ջի շա հա ռու նե րին:

Բայց այս տեղ մի հե տաքր քիր բան է տե ղի ու նե նում. քա նի որ թե՛ քա ղա քա ցիա կան ակ տի վիստ նե րի, թե՛ ազ գայ նա կան նե րի մոտ հստակ չէ իշ խա նութ յան և պե տութ յան տա րան ջատ ման գի տակ­ցու մը (մի գու ցե, դա հստակ չէ նաև սո վո րա կան ժո ղովր դի մոտ, պար զա պես այս դրվա գի հետ դա կապ չու նի), ա պա պա տաս խա­նատ վութ յան հաս ցեա տե րը գրե թե մե խա նի կո րեն դառ նում է ոչ թե պե տութ յու նը՝ որ պես սո ցիա լա կան ինս տի տուտ, այլ` այս պա հի իշ­խա նութ յու նը: Ս տաց վում է այն պես, որ այս պա հի իշ խա նութ յունն է ըն կալ վում որ պես պե տութ յուն: Իսկ ա մե նա հե տաքր քիրն այն է, որ իշ խա նութ յունն էլ, փաս տո րեն, չխու սա փե լով պե տութ յա նը վե­րագր վող պա տաս խա նատ վութ յու նից, մե խա նի կո րեն դառ նում է այդ պա տաս խա նատ վութ յան կրո ղը և դ րա նով իսկ, մի գու ցե ա ռանց գի տակ ցե լու, թե ինչ կա տար վում, դառ նում է լե գի տիմ: Քա նի որ պա տաս խա նատ վութ յան կրող է դառ նում: Քիչ, թե շատ, հա մե նայն դեպս, երբ պե տութ յա նը վե րագր վող պա տաս խա նատ վութ յու նից այս պա հի իշ խա նութ յու նը չի խու սա փում, այն դառ նում է լե գի տիմ:

Տե ղե կատ վա կան ան կա նոն հոս քե րի ազ դե ցութ յան տակ հայտն ված հայ հա սա րա կութ յու նը, կար ծես, մա սամբ կորց րել է

Պե տութ յան և իշ խա նութ յան ըն կա լումն ե րը հա սա րա կութ յան լայն շրջա նակ նե րում

104

ի րերն ի րենց ա նուն նե րով կո չե լու ու նա կութ յու նը և կույ րի պես գնում է տար բեր տե սա կի ան վա նում նե րի և սահ մա նում նե րի հետ ևից այն­պես, կար ծես հենց ինքն է դրանք տվել կամ դրանց ճշմար տութ յու նը վի ճար կե լի չէ: Խոս քը գնում է, օ րի նակ, քա ղա քա կան­հա սա րա կա­կան դիս կուր սում ա մե նա տա րած ված հաս կա ցութ յուն նե րի մա սին՝ պե տութ յուն և իշ խա նութ յուն, մարդ և քա ղա քա ցի, հնա րա վո րութ­յուն և ակն կա լիք: Հա սա րա կա կան կյան քում այս և այլ եր ևույթ նե րի դե րի ճշգրտու մը հնա րա վո րութ յուն կտա ա ռա վել ա դեկ վատ ըն կա­լել ըն թա ցող պրո ցես նե րը:

Մաս նա վո րա պես, թյուր կար ծիք կա, թե միայն պե տութ յունն է քա ղա քա ցու հա մար, իսկ քա ղա քա ցին պե տութ յան առջև պար­տա վո րութ յուն ներ չու նի: Մինչ դեռ պե տութ յու նը պե տա կան ինս­տի տուտ նե րի (կա ռույց նե րի) և դ րանց հետ քա ղա քա ցու հա րա բե­րութ յուն նե րի ամ բող ջութ յունն է, ին չը նշա նա կում է, որ ոչ միայն պե տութ յունն է քա ղա քա ցու հա մար, այլև քա ղա քա ցին է պե տութ­յան հա մար. ոչ թե իշ խա նութ յան, այլ՝ պե տութ յան, ո րոնց տար բե­րութ յու նը նույն պես անն կատ է մնում հան րութ յան լայն շրջա նակ­նե րի հա մար: Պե տութ յան գո յութ յան չա փա նիշ ներն ու զար գաց ման օ րի նա չա փութ յուն նե րը տար բեր վում են իշ խա նութ յան, են թադ րենք, լե գի տի մութ յան և ա դեկ վա տութ յան չա փա նիշ նե րից: Պե տութ յու նը պե տա կան կա ռույց ներն են և դ րանց միջև կա պե րը, իսկ իշ խա նութ­յու նը՝ այդ կա պե րի արդ յու նա վե տութ յու նը և ռել ևան տութ յու նը: Այս տե սա կե տից, ան շուշտ, կար ևոր է իշ խա նութ յան գոր ծու նեութ յու նը քննա դա տե լու կամ գնա հա տե լու ժա մա նակ չանց նել պե տութ յա նը նույն ո րակ նե րը վե րագ րե լուն, քա նի որ պե տութ յունն ար դեն իր առ­կա յութ յամբ բա րիք է և ար ժեք, մինչ դեռ այ սօր վա իշ խա նութ յու նը պե տութ յան և հա սա րա կութ յան ներ կա յի և ա պա գա յի հա մար պա­տաս խա նատ վութ յուն ստանձ նած մար դիկ են:

Ե թե հայ հա սա րա կութ յու նը քա ղա քա կա նութ յան մաս նակ­ցութ յան տե սա կե տից բա ժան վում է ազ գայ նա կան նե րի, քա ղա քա­ցիա կան ակ տի վիստ նե րի (ու նի վեր սա լիստ նե րի) և այս պես կոչ ված չընդգրկ ված (կամ վե րը նշված եր կու խմբե րի հետ ան մի ջա կա նո­րեն չա սո ցաց վող) մարդ կանց, ա պա պետք է հաշ վի առ նել հետև­

Մովսես Դեմիրճյան

105

յալ հան գա ման քը. ե թե նրան ցից և ոչ մե կի գոր ծու նեութ յու նում չկա պե տա կա նա մետ բա ղադ րի չը, ա պա կա՞ արդ յոք հա կա պե տա կա­նը: Վեր ջինս հան դի պում է ա ռա վե լա պես որ պես «հա վե լում» ներ­կա յիս իշ խա նութ յուն նե րի գոր ծու նեութ յան քննա դա տութ յան, բայց հազ վա դեպ չեն նաև հար ձա կում նե րը ան մի ջա կա նո րեն պե տութ­յան նկատ մամբ: Այս վեր ջին ներս գո յութ յուն ու նեն ոչ այն քան տե­սա կան­գա ղա փա րա կան, որ քան պրակ տիկ գոր ծու նեութ յան ձևով, որն ուղ ղա կի ան տե սում է պե տութ յան գո յութ յու նը կամ ուղղ ված է հան րա յին մա կար դա կում ա պա ցու ցե լու, որ պե տութ յուն չկա: Բայց արդ յո՞ք այդ ե րեք խմբերն էլ գի տակ ցում են, որ մեր պե տութ յունն այն քան կա յա ցած ու ա մուր չէ, որ ա մեն տե սա կի գոր ծո ղութ յան դի­մա նա: Պե տութ յու նը քննա դա տող նե րը գի տակ ցու՞մ ենք արդ յոք, որ պե տութ յան ա ռա քե լութ յու նը հա րա բե րութ յուն նե րի նոր մի ջա վայր և պայ ման ներ ստեղ ծելն է:

Երբ պե տութ յու նը ստեղ ծում է այդ հան րա յին մի ջա վայրն ու պայ ման նե րը, որ տեղ հե տո քա ղա քա ցի ներն ու սո ցիա լա կան ինս­տի տուտ նե րը գոր ծու նեութ յուն են ծա վա լում, պե տութ յունն իր հեր­թին դառ նում է այդ հան րա յին տա րած քի մաս նա կից նե րից մե կը: Նա տար բեր վում է մյուս նե րից միայն այն քա նով, որ այդ հան րա յին տա­րած քի գո յութ յունն ի րե նով է պայ մա նա վոր ված: Բայց դա նշա նա­կում է, որ մյուս մաս նա կից նե րը, հաշ վի առ նե լով այդ հան գա ման քը, հան րա յին մա կար դա կում պետք է աշ խա տեն պե տութ յա նը չվնա սել, քա նի որ դրա նով իսկ վե րաց նում են ի րենց գոր ծու նեութ յան հան րա­յին մի ջա վայ րը և պայ ման նե րը:

  Պե տութ յու նը քննա դա տե լու դեպ քե րին ա վե լի շատ կա րե լի է հան դի պել, երբ հար վա ծի ի րա կան թի րա խը իշ խա նութ յունն է, ո րը զանգ վա ծա յին գի տակ ցութ յան մեջ նույ նաց վում է պե տութ յան հետ: Մինչ դեռ, իշ խա նութ յունն ի րա կա նում կա րող է ոչ լե գի տիմ լի նել իր գոր ծո ղութ յուն նե րում, բայց պե տութ յու նը ոչ լե գի տիմ լի նել չի կա­րող՝ ըստ սահ ման ման: Այլ բան է, որ իշ խա նութ յուն նե րը փոր ձի կամ կամ քի բա ցա կա յութ յան կամ մեկ այլ պատ ճա ռով ոչ արդ յու նա վետ ո րո շում ներ են կա յաց նում, և ի րա կա նում դրա հա մար ի րա վա ցիո­րեն դառ նում են քննա դա տութ յան թի րախ: Իշ խա նութ յու նը միշտ չէ,

Պե տութ յան և իշ խա նութ յան ըն կա լումն ե րը հա սա րա կութ յան լայն շրջա նակ նե րում

106

որ կա րո ղա նում է խու սա փել այն մե ղադ րան քից, որ օգ տա գոր ծում է պե տութ յան հնա րա վո րութ յուն նե րը ոչ թե հան րա յին, այլ ա վե լի նեղ՝ կոր պո րա տիվ շա հե րի հա մար:

  Բայց այս տեղ եր կու հարց է ա ռա ջա նում. արդ յո՞ք իշ խա նութ­յուն նե րի նման գոր ծու նեութ յու նը քննա դա տող նե րը որ պես քա ղա­քա ցի ներ ա րել են այն ա մենն, ինչ հնա րա վոր էր ա նել, որ պես զի իշ խա նութ յուն նե րը պե տութ յու նը չծա ռա յեց նեն ի րենց շա հե րին, և երկ րորդ՝ արդ յո՞ք այդ քննա դա տութ յու նը, ո րը հա ճախ ստեղ ծում է ա պո կա լիպ տիկ պատ կեր ներ և հե ռան կար ներ, ա վե լի մեծ վնաս չի հասց նում պե տութ յա նը, քան իշ խա նութ յան գոր ծու նեութ յու նը:

 Եվս մի խնդրի ենք բախ վում, երբ քննար կում ենք իշ խա նութ­յան քննա դա տութ յան բո վան դա կութ յու նը: Բանն այն է, որ այդ ըն­թաց քին եր բեմն ար տա ցոլ ված է լի նում ոչ թե իշ խա նութ յուն նե րի գոր ծու նեութ յու նը, այլ՝ մարդ կանց ակն կա լիք նե րը: Բ նա կա նա բար, դրանք լի նում են ար դա րաց ված և ոչ ար դա րաց ված: Պետք է հաշ վի առ նել, որ ոչ ար դա րաց ված ակն կա լիք նե րի մի զգա լի մաս ձևա վոր­վում է հենց պե տութ յա նը՝ ի րեն չպատ կա նող գոր ծա ռույթ ներ վե­րագ րե լու՝ ար դեն ա վան դույթ դար ձած սո վո րութ յու նից: Դա ա ռա վել քան նկա տե լի է ինչ պես ազ գայ նա կան նե րի, այն պես էլ՝ քա ղա քա­ցիա կան ակ տի վիս տի նե րի մոտ, ո րոնք պե տութ յու նը պա տաս խա­նա տու են դարձ նում գրե թե ա մեն ին չի հա մար, ին չից դժգո հում է քա ղա քա ցին: Ընդ ո րում, այս տեղ ևս մի մեծ և հե տաքր քիր թե մա է բաց վում՝ կապ ված քա ղա քա ցի և շա հա ռու հաս կա ցութ յուն նե րի հա րա բե րութ յան հետ: Հար ցը հետև յալն է. որ քա նո՞վ է Հա յաս տա նի քա ղա քա ցին ազ գայ նա կան նե րի կամ քա ղակ տի վիստ նե րի քա ղա­քա կան կոչ վող գոր ծու նեութ յան շա հա ռուն: Ըստ էութ յան, մինչ օրս Հա յաս տա նում և՛ ազ գայ նա կան նե րի, և՛ քա ղակ տի վիստ նե րի հա­մար բա վա կա նին դժվար է ձևա կեր պել իմ կամ յու րա քանչ յուր այլ՝ չընդգրկ ված քա ղա քա ցու՝ ի րենց գոր ծու նեութ յան շա հա ռուն լի նե լու հան գա ման քը: Բայց ե թե այդ գոր ծու նեութ յու նը պե տա կա նա մետ և պե տա կա նաս տեղծ է, ա պա ես, բնա կա նա բար, դրա շա հա ռուն եմ, քա նի որ պե տութ յու նը նաև ես եմ, ա վե լի ճիշտ՝ պե տութ յու նը ես եմ, դու ես, նա է (մեկ ու րի շը, ո րին դեռ չենք ճա նա չում այլ կերպ, բա ցի

Մովսես Դեմիրճյան

107

այն, որ նա մեզ պես քա ղա քա ցի է): Ե թե այդ գոր ծու նեութ յու նը պե­տա կա նա մետ չէ, ա պա որ տե՞ղ է իմ շա հը, և որ քա նո՞վ այդ գոր ծու­նեութ յու նը կա րող է հա մար վել քա ղա քա կան և լե գի տիմ: Իսկ ե թե այդ խմբե րի գոր ծու նեութ յու նը հա կաիշ խա նա կան է, ա պա պետք է հաս կա նալ ար դեն տվյալ խմբի մո տի վա ցիան և շա հը: Ե թե, ինչ պես Հա յաս տա նում հա ճախ է լի նում, քա ղա քա ցիա կան ակ տի վութ յան նա խա ձեռ նութ յան և անց կաց ման տակ թաքն ված է վճար ված աշ­խա տանք, ա պա ո՞րն է քա ղա քա ցու շա հը այդ մաս նա վոր գոր ծար­քում:

Հան րա յին մա կար դա կում այս և ն ման հար ցե րի ան պա տաս խան բազ մութ յու նը թույլ չի տա լիս ռա ցիո նալ չա փա նիշ նե րով հան դես գալ հան րա յին հա րա բե րութ յուն նե րում, և ի րա կա նում ստաց վում է այն պես, որ մենք՝ հա յերս, ա վե լի ռա ցիո նալ ենք ա ռօ րեա կա նութ յու­նում, քան՝ հան րա յի նում: Ա ռօ րեա կան ռա ցիո նա լութ յան շրջա նակ­նե րում միան գա մայն տե ղա վոր վում են և՛ ընտ րութ յուն նե րին գու մա­րով մաս նակ ցե լը, և՛ քա ղա քա ցիա կան ակ ցիա նե րին մաս նակ ցե լը, և՛ կյան քի բո լոր փու լե րում ծա նոթ­բա րե կամ սկզբուն քով ղե կա վար վե­լը, քա նի որ այս դեպ քում դու հան դես ես գա լիս որ պես տվյալ գոր­ծո ղութ յան շա հա ռու:

Առ հա սա րակ, շա հա ռու ձևա վո րե լու ար վեստն արդ յու նա վետ կա ռա վար ման հիմ քե րից մեկն է թե՛ պե տութ յան, թե՛ կա ռա վար ման այլ մա կար դակ նե րի հա մար: Այդ նույն խնդի րը մեր երկ րում ու նի, օ րի նակ, ընդ դի մութ յու նը, ո րը չի կա րո ղա նում ձևա վո րել իր տես­լա կա նի շա հա ռո ւին, ին չի հետ ևան քով ընդ դի մութ յան նա խագ ծե րը դուրս են մնում ինս տի տու տաց ման հնա րա վո րութ յու նից: Այս իսկ պատ ճա ռով ընդ դի մա դիր հա յացք նե րի հիմ նա կան կրո ղը (բայց ոչ՝ շա հա ռուն) հա սա րա կութ յու նում այն մար դիկ են, ով քեր իշ խա նութ­յուն նե րի որ ևէ գոր ծո ղութ յու նից դժգոհ են: Ի րա կա նում հենց այս մար դիկ էլ դառ նում կամ ի րենք ի րենց դա սում են ընդ դի մութ յան շար քե րը, մինչ դեռ ակն հայտ է, որ նրանք հա մախմբ ված են ոչ թե միաս նա կան քա ղա քա կան նա խագ ծի շուրջ, այլ նրանց միա վո րո­ղը ա ռա վե լա պես ան հա տա կան դժգո հութ յուն ներն են: Ս տաց վում է, որ Հա յաս տա նում ընդ դի մութ յան չգո յութ յան գրա վա կա նը շա հա ռու

Պե տութ յան և իշ խա նութ յան ըն կա լումն ե րը հա սա րա կութ յան լայն շրջա նակ նե րում

108

ձևա վո րե լու հմտութ յուն նե րի բա ցա կա յութ յունն է, կամ առ հա սա­րակ՝ շա հա ռու նե րի բա ցա կա յութ յու նը:

Բայց կա մի յու րա հա տուկ հան գա մանք ևս. բանն այն է, որ, քննա դա տե լով իշ խա նութ յուն նե րին և կա ռու ցե լով ա պո կա լիպ տիկ պատ կեր ներ, ընդ դի մութ յու նը ստի պում է իշ խա նութ յուն նե րին խո­սել պե տութ յան՝ պե տա կան, ու րեմն նաև՝ հան րա յին շա հի, տե սա­կե տից, և դ րա նով իսկ ընդ դի մութ յու նը լե գի տի մաց նում է իշ խա­նութ յուն նե րին, քա նի որ ստաց վում է այն պես, որ վեր ջին ներս այս դժվա րին պայ ման նե րում պա տաս խա նատ վութ յուն են կրում պե­տութ յան ու հա սա րա կութ յան ներ կա յի ու ա պա գա յի հա մար: Այս խնդրի հան գու ցա լու ծումն այն է, որ մենք հրա ժար վենք քննա դա­տութ յան թի րախ դարձ նել պե տութ յու նը (պե տա կան ինս տի տուտ նե­րը), այլ միայն՝ դրանց և իշ խա նութ յուն նե րի կոնկ րետ գոր ծո ղութ­յուն նե րը, քա նի որ միայն վեր ջին ներս կա րող են լի նել ոչ լե գի տիմ: Անհ րա ժեշտ է նաև հան րա յին մա կար դա կում ծա վա լել քննար կում և փոր ձել հա մա ձայ նութ յան գալ իշ խա նութ յուն նե րի հետ յու րա քանչ­յուր կոնկ րետ խնդրի վե րա բեր յալ, բայց ոչ այն սխե մա յով, որ կա ես­ը, կա իշ խա նութ յու նը և կա պե տութ յուն, այլ կա իշ խա նութ յուն և կա յու րա քանչ յուր ես­ը, ո րը նույն պե տութ յունն է: Այս պա րա գա յում ես­ը, պե տութ յունն ու իշ խա նութ յու նը հան րա յին մա կար դա կում դառ­նում ենք հա մա զոր սուբ յեկտ ներ, և դեռ ա վե լին՝ ես­ի (պե տութ յան) գո յութ յամբ է պայ մա նա վոր ված դառ նում այն հան րա յին մի ջա վայ րը, ո րում հնա րա վոր է իշ խա նութ յու նը: Վեր ջի նիս քննա դա տե լիս, միև­նույն ժա մա նակ, պետք է հաշ վի առ նել այն, որ այդ հան րա յին կա­պե րի կա ռա վար ման արդ յու նա վե տութ յու նը կախ ված է նաև նրա­նից, թե որ քա նով են հա մընկ նում քա ղա քա ցի նե րի և իշ խա նութ յան գոր ծո ղութ յուն նե րի ծրագ րա յին դրույթ նե րը, այլ կերպ ա սած՝ ակն­կա լիք ներն ու հնա րա վո րութ յուն նե րը:

Մովսես Դեմիրճյան

109

САМВЕЛ МАРТИРОСЯН

Эксперт Информационного центра НОФ «Нораванк»,директор интернет ­ ресурса iditord.org

Использования социальных сетей в условиях черезвычайных ситуаций

Социальные сети являются уникальным инструментом для массо вой рассылки информации, получения информации с места события, распространения информации среди конкретных групп населения. Для различных органов государственной власти, связанных с чрезвычайными ситуациями, социальные сети могут стать серьезным инструментом распростсранения информации.

Социальные сети являются наиболее активным источниками информации. При этом особенности современного Интернета, про­ходящего через этап гиперсоциализации, приводят к тому, что любая общественно значимая информация начинает распространяться лави­нообразно, быстро заполняя информационные потоки. Информация стала сверхтекучей, а Интернет близок к ситуации, когда он мо жет быть назван сверхпроводимым: скорость распространения крити­чески важной информации через неформальные социальные сети практически приближается к мгновенной (1).

На сегодняшний день по всему миру более половины пользователей интернета пользуются хотя бы одной социальной сетью (2). С учетом того, что число пользователей интернетом достигает 2,5 млрд человек (3), это означает, что практически каждый пятый человек может быть доступен через социальную сеть.

Использования социальных сетей в условиях черезвычайных ситуаций

110

При этом стоит учитывать также и различие по странам. Например, в США 73% взрослого населения страны использует социальные сети (4).

Социальные сети позволяют проводить таргетированные рассыл ки информации. Так, через сеть Twitter можно проводить рассылку сообщений, используя систему хештегов (hash tag). Facebook поз воляет осуществлять также и платную рекламу среди своих пользова телей, формируя кластеры. Так, например, можно легко и быстро осуществить рекламную или оповещательную кампанию сре ди пользоваталей из Армении только женского пола, и только в возрастной категории от 18 до 40 лет.

Эти возможности социальных сетей позволяют оперативно ин­формировать общественность об имеющихся опасностях, распро­странять предупредительную информацию и т.д.

С другой стороны, социальные сети могут явиться также и по той же причине источником распространения дезинформации и панических настроений. Активные потоки информации о событиях в онлайн режиме приводят к гипертрофированному интересу со стороны пользователей всего мира. Чрезмерный интерес к событиям, то есть привлечение к конкретным потокам аудитории огромного масштаба, делает эти потоки уязвимыми со стороны групп, прес ледующих собственные цели. Так, в случае активизации событий, где присутствуют блоггеры или пользователи социальных сетей, рапортующие о происходящем в онлайн режиме, ситуация приводит к резкому увеличению информации в одном направлении (например, столкновения в Иране, революция в Киргизии и т.д.). Соответственно, возникает огромное количество людей, которые крайне заинтересованы в получении информации в максимально авральном режиме. Кроме того, часто существует вторая сторона конфликта, которая пытается скрыть информацию. Соответственно для этого необходимым является постоянная верификация информации, которая идет через социальные сети. Надо при этом

Самвел Мартиросян

111

учитывать, что потоки информации могут быть очень плотными.Кроме обычного большого потока информации, работа по

верификации затрудняется тем, что:1. Огромное количество пользователей копируют новости,

чтобы помочь с распространением. С одной стороны, это положительный фактор. С другой – в массиве перепубликаций теряется первоисточник. Часто активный передатчик может быть ложно признан как первоисточник.

2. Большим интересом к теме пользуются спаммеры: они размещают в сети текстовую информацию по важной теме, в то время как ссылка ведет на совершенно не связанный с темой сайт, который за счет этого получает дополнительный трафик.

3. Через активные темы хакерские группировки вбрасывают большое количество вирусов. С учетом большого интереса к теме, пользователи часто в спешке нажимают на ссылки, якобы связанные с актуальным вопросом, и попадают на сайты, зараженные вредоносными программами. Это особенно актуально для сайта Twitter, где действуют «укорачиватели» интернет­адреса, в связи с чем пользователь не видит, куда он конкретно переходит при нажатии на ссылку.

4. Появляются огромные массивы перепубликаций непроверен ной информации – люди часто путают события, в сети появляются, например, кадры, не связанные с данным событием и т. д. (1)

В подобных ситуациях необходимым является умение со стороны компетентных органов справляться с большими массивами информации и оперативно реагировать на возникновение дезинформационных потоков.

Использования социальных сетей в условиях черезвычайных ситуаций

112

Список источников: 1. СВЕРХТЕКУЧЕСТЬ ИНФОРМАЦИИ В СОЦИАЛЬНЫХ СЕТЯХ, Самвел

Мартиросян, Нораванк, http://www.noravank.am/rus/articles/detail.php?ELEMENT_ID=4810

2. Social Networking Statistics, http://www.statisticbrain.com/social­net­working­statistics/

3. Global Internet Stats, http://wearesocial.net/blog/2014/01/social­digi­tal­mobile­worldwide ­2014/

4. 73% Of U.S. Adults Use Social Networks, Pinterest Passes Twitter In Popularity, Facebook Stays On Top, Dec 30, 2013. http://techcrunch.com/2013/12/30/pew­social­networking/

Самвел Мартиросян

113

ԴԱՎԻԹ ԱԼԱՎԵՐԴՅԱՆ

ԵՊՀ Ժուռնալիստիկայի ֆակուլտետի դասախոս, բ.գ.թ.

Հայ-ադրբեջանական կիբեռպատերազմը որպես տեղեկատվական հակամարտության

կարևոր բաղկացուցիչ

Կիբեռպատերազմը ժամանակակից ցանկացած տեղե­կատվական պատերազմի բաղկացուցիչ մասն է: Մասնագետները կիբեռպատերազմ են անվանում համաշխարհային ցանցում պայ­քարի այն տեսակը, որը միտված է վիրտուալ կամ իրական թշնամու ինտերնետ ռեսուրսի կամ տեղեկատվական բազայի ոչնչացմանը: Կիբեռահաբեկչության ամենազանգվածային դրսևորումը ինտեր­նետային կայքեր կոտրելն է, դրանց բովանդակությունը ջնջելը և փոխարենը սեփական լո զունգներ և կոչեր զետեղելը: Սակայն կիբեռպատերազմը կարող է ունենալ նաև այլ դրսևորումներ` վիրուսի միջոցով հակառակորդի համակարգչի կամ ցանցի վե րահսկում և տվյալների ոչնչացում, հակառակորդի տեղեկատվական դաշտում ԶԼՄ­ների հիմնում և գործածում, հատուկ ծրագրերի միջոցով էլեկտրոնային փոստի և ողջ նամակագրության դիտում, անհրա­ժեշտության դեպքում այդ հասցեից կեղծ նամակների ուղարկում, կայքերի բովանդակության փոխարինում, ապատեղե կացում և այլն: Համաշխարհային կիբեռ տա րածությունում գերիշ խող և թելադրող դերում են հանդես գա լիս ԱՄՆ­ը, Չինաստանը և Իսրայելը, որոնք արդեն ձևավորել են մեծաքանակ կիբեռզորքեր, դրանք ամեն վայրկյան պատրաստ են պատերազմել ցանկացած երկրի հետ` ցանկացած ժամանակ:

Հայ­ադրբեջանական կիբեռպատերազմը որպես տեղեկատվական հակամարտության

114

Հայտնի են դեպքեր, երբ կիբեռահաբեկիչների կամ, որոնց ան­վանում են նաև հաքերներ, հարձակմանն են ենթարկվել միանգամից մի քանի տասնյակ կայքեր: Օրինակ, այդպիսի գործողություններ առաջին անգամ եղել են 90­ականների կեսին, երբ պորտուգալացի հաքերները հարձակվել էին ինդոնեզական միանգամից 40 կայքի վրա, որոնցում զետեղվել էր միևնույն կոչը` «Ազատություն Արևելյան Թիմորին»:

Հարավային Կովկասի տարածաշրջանում կիբեռպատե րազմ­ները լայն տարածում գտան համացանցի զարգացմանն ու տա­րածմանը զուգահեռ: Չնայած տեղեկատվական տեխնոլոգիա ների զարգացման դանդաղ տեմպերին, այնուամենայնիվ, կիբեռ պատե­րազմը Հայաս տանի և Ադրբեջանի միջև բավականին ակտիվ փուլ մտավ ար դեն երրորդ հազարամյակի շեմին: Հարավկովկասյան երկու ան կախ պե տությունների միջև ծավալված կիբեռպատերազմը պայ­մա նա կանորեն կարելի է բաժանել երկու մասի.

1991­2000թթ., երբ կիբեռպատերազմը հիմնականում մղվում էր անհատ հաքերների կամ դեռևս ձևավորման փուլում գտնվող փոքրաթիվ կազմակերպությունների կողմից, որը կարելի է կոչել նաև պասիվ փուլ, և 2000թ­ից մինչև մեր օրերը, երբ ձևավորվեցին կիբեռպատերազմ մղող խմբավորումներ, որոնց զգալի մասը հովա­նավորվում և վերահսկվում է պետական կառույցների կող մից, ինչպես դա տեղի է ունենում Ադրբեջանում: Այս փուլը, ի տարբերություն առաջինի, կարելի է կոչել ակտիվ փուլ:

Երրորդ հազարամյակի շեմին իսկական կիբեռպատերազմ ծա վալվեց Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև, որը, ըստ ռուս տե­սաբանների` աշխարհում առաջին կիբեռպատերազմն էր երկու ան­կախ պետությունների միջև: Ադրբեջանական հաքերները, որոնք ներկայացնում էին «The Green Revenge and Hijak Teams» խմբերը, 2000թ. հունվարի վերջին սկսեցին շարքից հանել մի շարք հայկական կայքէջեր, օրինակ՝ Հայաստանի Ազգային հեռուստատեսության պաշտոնական կայքը:

«Մեր նախագծի հիմնական նպատակն է ճշգրիտ տեղեկություն ներկայացնել հայ­ադրբեջանական հակամարտության վերա բեր­

Դավիթ Ալավերդյան

115

յալ: Ներկայումս բազմաթիվ հայկական էջեր տարածում են սուտ տեղեկություններ: Մենք որոշեցինք ուղղել այս սխալը՝ օգտագործելով մեր հնարավորությունները: Ներկայումս մենք փորձում ենք գտնել և ոչնչացնել այն հայկական էջերը, որտեղ զետեղված է սուտ տե­ղեկատվություն»,­ նշված էր «The Green Revenge and Hijak Teams»­ի հայտարարության մեջ:

Ադրբեջանական հաքերները առաջին հերթին խափանեցին հայ­կական ամենախոշոր Aic.net ինտերնետ­պրովայդերի կայք էջը, որը գրանցում է հայկական օգտատերերի հասցեները համա ցանցում: Ընդհանուր առմամբ ադրբեջանական հաքերների հար ձակ ման հետևանքով խափանվեցին 25 հայկական կայքէջեր: Ադրբեջանցի հաքերները «օկուպացնելով» կայքէջերը` փոխում էին կայքէջերի բովանդակությունը և տեղադրում հայհոյախառն ար տա հայտու­թյուններով նյութեր կամ ծավալում «բուռն քաղա քա կան գործունեու­թյուն»` այցելուների մատյանում տեղադրելով «աշխա տավորության նամակներ», ուր ողջ Եվրոպան և Ամերիկան գովում էր ադրբեջանցի «տղաներին» կատարածի համար` «հասկանալով», որ ադրբեջան­ցիները, չեչենները և վրացիները եղբայրներ են, իսկ հայերը` «ռուսների և իրանցիների կամակատարներ»: Առաջին «հա ջող» գրոհից հետո Ադրբեջանի ինտերնետ­շրջանակներում էյֆո րիա էր տիրում, բազ­մաթիվ չաթերում և ֆորումներում ակտիվորեն քննարկում էին «հարձակումը շարունակելու մասին», նույնիսկ շար քային քաղա­քացիներ «ցանկություն էին հայտնում» մասնակցել այդ «սրբազան պատերազմին»: Սակայն ադրբեջանցիների «ոգևո րությունը» ընդա­մենը երեք օր տևեց. շուտով հայկական պրո վայդերի անձնական կապերի շնորհիվ կայքէջերը վերադարձվեցին իրենց օրինական տերերին: Բնական է` հայկական հաքերների պատասխանը չուշացավ. The Liazor Group խմբի հայ հաքերները փետրվարի 11­13­ը կազմա­կերպեցին պատասխան գործողություն` իրենց վերա հսկո ղության տակ վերցնելով երկու տասնյակ ադր բեջանական խո շո րագույն կայքէջեր: Ահա մի քանի ադրբեջանական էջերի հասցեներ, որոնք բավականին երկար ժամանակ չէին պատկանում իրենց տե րերին՝ Azerbaijanis­congress.com, Baku­vision.com, Azerbaijan­online.com,

Հայ­ադրբեջանական կիբեռպատերազմը որպես տեղեկատվական հակամարտության

116

Azdata.net, Azerbaijantv.com, Baku.net:Վերը նշված կայքերը բացելու բոլոր փորձերը բերում էին «Don’t

trouble trouble, until trouble troubles you» վերնագիրը կրող էջ: «Liazor Group» անվան ներքո թաքնված հայ հաքերների խումբը նաև հատուկ երախտագիտություն էր հայտնել «The Green Revenge» և «Hijak Teams» ադրբեջանական խմբերին` «նախագիծը խթանելու համար»:

Այն ժամանակ «Liazor» խմբի ներկայացուցիչը, որը ցանկացել էր անհայտ մնալ, «Մեդիամաքս» գործակալությանը հեռախոսով հայտ նել էր, որ «Ադրբեջանը պարզապես կորցրել է իր Ինտերնետը: Սակայն այս ինտերակտիվ պատերազմի նախաձեռնողները մենք չէինք»:

Հայ հաքերները ոչ միայն խափանեցին այդ կայքէջերի գործու­նեությունը, այլև բովանդակային փոփոխության ենթարկեցին դրանք: Այսպես, «Լիազոր Խմբի» անդամները «չհայտարարված» կիբեռ­պատերազմում իրականացրին տեղեկատվական դիվերսիոն գործո­ղություն: Պատրաստվելով «մարտական գործողությունների»` հայ հաքերները ստեղծեցին ադրբեջանական ճանաչված «Զերկալո» թեր­թի ինտերնետային տարբերակի կրկնօրինակը: Կրկնօրինակի միջոցով հայ հաքերները թերթի լրատվական ժապավենի վրա ա վելացրին «սեփական» տեղեկատվություններ, որոնք ստո րա գրված էին թերթի առաջատար լրագրողների անունից: «Տեղե կատ վության» թեմատիկան լիովին համապատասխանում էր տվյալ ժամանակի իրադարձությունների ոգուն և խմբագրության որ դեգրած տեղեկատ­վական քաղաքականությանը: «Զերկալո» կայք էջի ընթերցողները այցելելով www.zerkalo­daily.com էջ, բնա կանաբար, չէին կարող պատկերացնել, որ կարդում են թերթի` լիա զորականների կողմից պատ րաստված տարբերակը և հասկանալի պատճառներով խուճա­պահար էին լինում: Օրինակ, Նուրանիի ստորագրությամբ հոդվածում ասվում էր, որ Թուրքիայի ազգային Մեծ խորհրդի նախագահ Յլդըրըմ Ակբուլուտը Բաքու կատարած իր այցելության ժամանակ հայտարարել է, որ այս տարվա մարտ ամսին բացվելու է հայ­թուրքական սահմանը: Հայ հաքերների պատ րաստած մեկ այլ հոդվածում, հղում անելով Ադրբեջանի Մի լի­մեջլիսի արտաքին հարաբերությունների հանձ­

Դավիթ Ալավերդյան

117

նաժողովի նա խա գահ Ռզա Իբատովին, հաստատվում էր, որ Ադր­բեջանը իբր պատրաստ է տարածքային փոխանակում կատարել Հայաստանի հետ: Այդ տեղեկատվական «խայծը» կուլ տվեց նաև հայկական «Սնարք» լրատվական գործակալությունը, որը, վկայա կո­չելով «Զեր կալո» թերթը, տեղեկատվությունը տարածեց ողջ աշ­խարհում: Ադրբեջանական ԶԼՄ­ներն ուշացումով հասկանալով տե­ղի ու նեցածը` փորձեցին հերքել այդ տեղեկատվությունը, սակայն նրանց քչերն էին ուշադրություն դարձնում: Ստեղծված իրավիճակը Բաք վին հասցրեց քաղաքական լուրջ ճգնաժամի. այդ երկրի ազ­գային անվտանգության նախարարի ղեկավարությամբ հրավիր վեց խորհրդակցություն, որին մասնակցում էին երկրի առաջատար լրատ­վական գործակալությունների ղեկավարները: Խորհրդակցությու նում որոշվեց դադարեցնել կիբեռպատերազմը Հայաստանի հետ և ստիպել սեփական հաքերներին թողնել «մար տադաշտը»: Հա յաս տանը անմի­ջապես արձագանքեց ադրբեջանա կան կողմին և արդեն հաջորդ օրը վերադարձրեց ադրբեջանական դոմեյնները: Թվում էր` 2000թ. փետրվարի 14­ը կլինի երկու անկախ պետությունների միջև կիբեռպա­տերազմի ավարտը, սակայն որոշ ժամանակ անց այն բորբոքվեց ավելի մեծ ուժով: Ադրբեջանը ամեն կերպ ձգտում էր և հիմա էլ նույն քաղաքականությունն է վարում, որպեսզի Հայաստա նում գրանցված ինտերնետ­պրովայդերներին զրկի բնականոն գոր ծունեության հնարավորությունից, անվստա հություն սերմանի նրանց նկատմամբ՝ որպես անվստահելի գործըն կերների, որպեսզի միջազ գային ինտերնետ ընկերակցությունը Հա յաստանին դասի Չինաս տանի և ՀԱՀ­ի կողքին: Սակայն հետագա զարգացումները ցույց տվեցին, որ Ադրբեջանը սխալվել է իր հա շիվ երի մեջ և թերագնա հատել հայաստանյան կողմին:

Հարկ է նշել, որ հիմնականում հենց այս աղմկահարույց ակցիայի հետևանքով բավականին երկար ժամանակ այս ասպարեզում յուրահատուկ «հրադադար» էր կնքվել, և կողմերը փորձում էին զերծ մնալ հակառակորդի ինտերնետային ռեսուրսներ ներխուժելուց: Սա­կայն արդեն 2003 թվականից ադրբեջանցի հաքերների գրոհները սկսեցին պարբերական և հաճախ նաև անպատիժ բնույթ կրել:

Հայ­ադրբեջանական կիբեռպատերազմը որպես տեղեկատվական հակամարտության

118

Նրանք հետզհետե փորձում էին և շարունակում են փորձել մուտք գործել հայկական դոմենային գոտի և հարձակվում են հատկապես այն կայքերի վրա, որոնք թույլ պաշտպանված են կամ պաշտպանված չեն ընդհանրապես: Հարևան երկրի կիբեռավազակների հեշտ զոհ են դառնում հատկապես այն էջերը, որոնց տերերը փորձում են տնտեսել անվտանգության վրա և արդյունքում կորցնում են ամեն ինչ: Այստեղ չափազանց մեծ է նաև հայկական որոշ հոսթինգ­պրո վայդերների մեղքը, ովքեր պարտավոր են ապահովել այն սերվերների անվտանգությունը, որտեղ հաճախորդների կայքերն են տեղակայված:

Ներկա պահին հայ­ադրբեջանական կիբեռպատերազմը գրեթե մշտական բնույթ է կրում՝ հատկապես թեժանալով տոնական օրե­րին: Օրինակ, ադրբեջանական հարձակումներն ակտիվանում են հատկապես հունվարի 28­ի՝ ՀՀ Բանակի օրվա նախաշեմին, ապա նաև փետրվարին, երբ հայկական կողմը նշում է Սումգայիթի կո­տորածների հերթական տարելիցը, իսկ ադրբեջանցիները՝ «Խո­ջա լուի ցեղասպանության»: Տարիների ընթացքում կողմերը կարո­ղա ցել են որոշակիորեն չեզոքացնել վտանգը՝ օգտագործելով նո րա գույն տեխնիկական միջոցները, սակայն, միևնույն ժամանակ, ցանցային տեխնոլոգիաների սրընթաց զարգացումը ի հայտ է բերել նոր սպառնալիքներ, որոնցից մեկը տոտալ տեղեկատվական պատերազմն է, որի արդյունքում կողմերից մեկը կարող է ամբող­ջապես զրկվել ոչ միայն համացանցում իր ռեսուրսներից, այլև ամբողջ տեղեկատվական համակարգից:

Գրականության ցանկ 1. Петухов С., Карабахские web­баталии: Баку и Ереван воюют в

Интернете, Эксперт.­ М, 2000.­ N2. ­ С. 242. Հայ հաքերները պատերազմում են ադրբեջանցի հաքերների դեմ,

www.lenta.ru, 15. 02. 2000

Դավիթ Ալավերդյան

119

АНЖЕЛА ЭЛИБЕГОВА

Кандидат политических наук, эксперт по геополитике Южного Кавказа

Тематические сайты как инструмент в информационном противостоянии между

Арменией и Азербайджаном

В августе 1918 г. в Лондоне состоялась общесоюзническая конференция по пропаганде – первый в истории международный форум по теории и практике пропаганды в военных целях. Военные теоретики почти единодушно признали за пропагандой право стоять в одном ряду с другими составными частями военного искусства. Один из них, англичанин П. Г. Уорбертон заявил следующее: «В нынешние времена основной задачей в войне является не уничтожение вооруженных сил противника, как это было раньше, а подрыв мо раль ного состояния населения вражеской страны до такого уровня, чтобы оно заставило свое правительство пойти на мир. Вооруженное столкновение армий – это лишь одно из средств достижения той же цели».

По его мнению, начинать пропагандистское воздействие на население страны –потенциального противника – следует задолго до объявления войны, а подготовку кадров военных пропагандистов надо вести под видом специалистов по рекламе и газетных корреспондентов. Несмотря на то, что активная фаза боевых действий в зоне карабахс кого конфликта прекращена почти 20 лет назад, по сей день Арме ния и Азербайджан находятся в состоянии информационного проти востояния.

Тематические сайты как инструмент в информационном противостоянии

120

Сама по себе информационная война нацелена на все возможности и факторы уязвимости, неизбежно возникающие в возрастающей зависимости от информации, а также на использовании информации во всевозможных конфликтах. Объектом внимания становятся информационные системы, а также информационные технологии (1). Информационная война имеет наступательные и оборонительные составляющие, но начинается с целевого проектирования и разработки своей «aрхитектуры командования, управления, коммуникаций, компьютеров и разведки», обеспечивающей лицам, принимающим решения, ощутимое информационное превосходство во всевозможных конфликтах»(2).

Дж. Браун предлагает три этапа работы пропагандистского сообщения в информационном противоборстве (3):

1. Привлечение внимания и создание интереса, 2. Эмоциональная стимуляция, 3. Демонстрация того, как созданное напряжение может быть

снято. Антиармянская пропаганда в Азербайджане имеет ряд отли­

чительных признаков, подробное изучение которых выявило необхо­димость создания механизмов противодействия. Часто азербайджанская сторона использует дезинформацию и фальсификации для расп­ространения своего пропагандистского продукта. Таким образом, делается упор на эмоциональное восприятие целевой аудитории, а не на работу с доказательной базой своей позиции.

Для нейтрализации действий азербайджанской пропаганды пе ред армянской стороной встал ряд соответствующих задач: 1. перенаправление внимания аудитории с азербайджанской вер сии событий, 2. сбор, обработка, анализ и распространение фактоло­гической базы, 3. разоблачение фальсификаций и дезинформации азербайджанской стороны.

Итак, в армяно­азербайджанском информационном противостоя­нии мы видим явные признаки психологической войны ­ совокупности различных форм, методов и средств воздействия на людей с целью

Анжела Элибегова

121

изменения в желаемом направлении их психологических характеристик (взглядов, мнений, ценностных ориентаций, настроений, мотивов, уста новок, стереотипов поведения), а также групповых норм, массо­вых настроений, общественного сознания в целом (4).

Для понимания механизмов, применяемых армянской стороной в качестве инструментария противодействия антиармянской пропаганде Азербайджана, можно рассмотреть несколько тематических сай тов, фильмов и специальной литературы, предназначенных для озна­комления и использования при работе специалистов.

Karabakhrecords.info (5): Сайт создан в рамках проекта «Обыкно венный геноцид», рассказывающего о происходивших в 1987­1992 гг. в Азербайджане и Нагорном Карабахе событиях. Цель данного ресурса – каталогизировать документальную базу проекта «Обыкновенный геноцид», включающую архивные документы, фото­ и видеокадры, свидетельства пострадавших и очевидцев, материалы судебных процессов и уголовных дел, доклады и оценки международных организаций и экспертов, публикации в прессе касательно погромов и депортации армян.

Сайт содержит документы на армянском, русском, английском, французском и арабском языках. Для удобства пользования отдель­но отмечены населенные пункты, даты событий по годам, а так же документы. Отдельно на сайте приведены фильмы серии «Обык но­венный геноцид»: Баку, Сумгаит, Марага, Операция «Кольцо», пере­веденные на разные языки. Также для распространения прилагаются тематические брошюры по каждому событию.

Maragha.org (6): Марага была одной из самых больших кара­бахских деревень. 10 апреля 1992 года азербайджанские омоновцы вторглись в село. Село было сожжено, а многие его жители взяты в заложники и увезены в неизвестном направлении. Те, кому удалось чудом спастись и найти приют в окрестных лесах, затем разбрелись по всему свету. Этот проект является попыткой представить истинную историю Мараги.

Сайт имеет армянскую, русскую и английскую версию. Здесь

Тематические сайты как инструмент в информационном противостоянии

122

собраны все документы и свидетельства о трагедии села Марага. В виртуальном разделе можно зажечь свечу в память о погибших от рук азербайджанских омоновцев армян ­ жителей села. Также на сайте собраны видео и фото материалы событий апреля 1992 года.

Xocali.net (7): Целью проекта является анализ данных и представление объективной информации об агдамских событиях, во время которых погибли мирные граждане из поселка Ходжалу. Агдамские события стали одним из основных пропагандистских факторов, используемых Азербайджаном против армянской стороны. При этом работа над фактологическим материалом показала, что азербайджанская сторона использует большое количество фальшивок, включая использование фотографий людей, погибших во время других конфликтов либо стихийных бедствий.

Сайт доступен на армянском, русском, английском, немецком, французском, азербайджанском языках и на фарси. На сайте представлены скрупулезные исследования по сфальсифицированным фотографиям и нестыковкам в версии событий, на которой настаивает азербайджанская сторона. Широкий фактологический материал, представленный на сайте лег в основу фильма «Между голодом и огнем: власть ценою жизней» (8) об агдамских событиях 1992 года. Также проект имеет официальный канал по адресу «Xocali.tv» (9).

Ermenihaber.am (10). Данный информационный ресурс создан для доведения до тюркоговорящей аудитории достоверной информации и оперативных новостей об Армении и армянах. Поскольку азербайджанские СМИ в основном перепечатывают только негативные сведения о ситуации в Армении, зачастую не соответствующие реальной картине, возникла необходимость создания соответсвующего информационного ресурса на турецком языке для удобства восприятия и привлечения широкой аудитории, не владеющей иностранными языками.

Сайт доступен на турецком и армянском языках, содержит разделы, как по внутригосударственной, так и внешнеполитической

Анжела Элибегова

123

тематике. Отдельный раздел посвящен вопросам диаспоры, карабахскому конфликту и Геноцида армян в Османской Турции.

Safarov.org (11). Сайт полностью посвящен информации о трагическом преступлении­ убийстве армянского офицера Гургена Маргаряна во сне 16 ударами топора азербайджанским убийцей Рамилем Сафаровым во время курсов НАТО «Партнерство во имя мира» в Будапеште в 2004 году. Здесь собрана вся информация по «Делу Сафарова»: заключения судмедэкспертиз, приговор суда, показания свидетелей, а также действия властей Азербайджана по героизации убийцы Сафарова. Отдельно приведены цитаты официальных лиц и представителей интеллигенции Азербайджана, восхваляющих и оправдывающих действия Сафарова.

Сайт доступен на армянском, русском и английском языках. Отдельно представлены разделы судебного процесса и периода после экстрадиции и помилования Рамиля Сафарова. Также на сайте можно ознакомиться с биографией азербайджанского убийцы, обстоятельствами совершенного преступления, а также реакцией азербайджанской общественности.

Для эффективной работы в информационном противостоянии необходимо учитывать ряд важных факторов. Специалисты психологической войны исходят из того, что (12):

Содержание информационно­пропагандистских материалов должно быть хорошо продумано и должно соответствовать законам формальной логики;

Конкретное в содержании информационного сообщения кажется убедительнее абстрактного;

Чем динамичнее текст, чем ярче и разнообразнее содержащиеся в нем факты, тем больше он привлекает внимание;

Лучше воспринимается то, что близко интересам и потребностям объекта воздействия;

Лучше осмысливается то, что преподносится небольшими смысловыми частями (блоками);

Тематические сайты как инструмент в информационном противостоянии

124

Лучше усваивается то, что вызывает эмоциональный отклик у объекта воздействия;

Лучше воспринимается, осмысливается и усваивается тот материал (та информация), который преподносится в соответствии с национальными традициями восприятия объекта.

Список источников:1. Георгий Почепцов. «Информационные войны. Основы военно­ком­

муникативных исследований». 1999 г. [Электронный ресурс] http://pocheptsov.narod.ru/knigi/infowars.zip

2. Завадский И.И. Информационная война ­ что это такое? // «Конфидент». ­ 1996. ­ № 4. ­ С. 14

3. Brown J.A.C. Techniques of persuasion. From propaganda to brainwashing. ­ Harmondsworth, 1971. ­ P. 77

4. Крысько В. «Секреты психологической войны (цели, задачи, методы, формы, опыт)». [Электронный ресурс] http://www.gumer.info/bibliotek_Buks/Psihol/krusk/

5. Проект «Karabakhrecords». [Электронный ресурс] http://kara­bakhrecords.info/

6. Проект «Марага». [Электронный ресурс] http://maragha.org/ 7. Проект «Xocali.net». [Электронный ресурс] http://xocali.net/RU/in­

dex.html 8. Фильм «Между голодом и огнем: власть ценою жизней».

[Электронный ресурс] http://www.youtube.com/watch?v=Gxc7jdI­asQg

9. http://xocali.tv/xocalinet/ 10. Проект «Ermenihaber». [Электронный ресурс] www.ermenihaber.

am/11. Проект «Рамиль Сафаров: 16 ударов топором». [Электронный

ресурс] http://safarov.org/index.html 12. Крысько В. «Секреты психологической войны (цели, задачи,

методы, формы, опыт)». http://www.gumer.info/bibliotek_Buks/Psihol/krusk/

Анжела Элибегова

125

ՀԱՍՄԻԿ ՄԱԿԱՐՅԱՆ

ԵՊԼՀ Տե ղե կատ վութ յան և հան րա յին հա ղոր դակց ման տեխ նո լո գիա նե րի

գի տաու սում նա կան կենտ րոն, դա սա խոս

Ադր բե ջա նա կան ԶԼՄ-նե րը` որ պես հա կա-հայ կա կան քա րոզ չութ յան մի ջոց

Այ սօր քա րոզ չութ յան ի րա կա նաց ման հա մար կար ևոր դեր և ն շա նա կութ յուն ու նեն տե ղե կատ վա կան պա տե րազմ նե րի ճիշտ կազ մա կեր պու մը և ի րա կա նա ցու մը: Ժա մա նա կա կից աշ խար հում ըն թա ցող զար գա ցում նե րը վկա յում են տե ղե կատ վա կան պա տե­րազ մի կար ևոր նշա նա կութ յան մա սին՝ այն դարձ նե լով ար տա քին և ներ քին քա ղա քա կա նութ յան ո րո շիչ բա ղադ րիչ նե րից մե կը (1, էջ 4):

Հայ­ադր բե ջա նա կան հա կա մար տութ յու նը, կապ ված Լեռ նա­յին Ղա րա բա ղի հիմ նախնդ րի հետ, հա մար վում է տա րա ծաշր­ջա նի ա ռա վել հայտ նի հա կա մար տութ յուն նե րից մե կը, ո րը բուռն քննարկ վում է մի ջազ գա յին կազ մա կեր պութ յուն նե րի կող մից, նկա­րագր վում է զանգ վա ծա յին լրատ վա կան մի ջոց նե րով և ո րի հա ջող կար գա վո րու մից է կախ ված Կով կա սի տա րա ծաշր ջա նի կա յու նութ­յու նը:

Հաշ վի առ նե լով հայ­ադր բե ջա նա կան հա կա մար տութ յան կոն տեքս տում տե ղե կատ վա կան և հո գե բա նա կան պա տե րազ մի կար ևո րութ յու նը` ի րա կա նաց վել է ադր բե ջա նա կան ռու սա լե զու ԶԼՄ­նե րի ու սում նա սի րութ յուն` հաս կա նա լու հա մար, թե ինչ պես է Ադր բե ջա նում ի րա կա նաց վում հա կա հայ կա կան քա րոզ չութ յու նը,

Ադր բե ջա նա կան ԶԼՄ­նե րը` որ պես հա կա հայ կա կան քա րոզ չութ յան մի ջոց

126

պաշ տո նա կան և ընդ դի մա դիր կայ քե րը ինչ հա ճա խա կա նութ յամբ են անդ րա դառ նում Հա յաս տա նին, հիմ նա կա նում ինչ թե մա տի կա­յով նյու թեր են թո ղարկ վում, ինչ մա նի պուլ յա տիվ մե խա նիզմ ներ են օգ տա գործ վում, ինչ նպա տակ են հե տապն դում տվյալ նյու թե րը և ում են դրանք ուղղ ված:

Ու սում նա սի րութ յուն ներն ի րա կա նաց վել են 2012 թվա կա­նի դեկ տեմ բե րի 1­ից մինչև 2013 թվա կա նի փետր վա րի 28­ն ըն­կած ժա մա նա կա հատ վա ծում, ու սում նա սիր վել են ադր բե ջա նա­կան 11 լրատ վա կան կայ քեր` http://www.trend.az/, http://ru.apa.az/, http://contact.az/, http://www.day.az/, 1news.az/, http://aze.az, http://vesti.az, www.salamnews.org, http://www.radioazadlyg.org, http://haqqin.az/ և ադրբեջանական «Զերկալո» թերթի կայքը http://zerkalo.az/: Դիտարկվել են նշված ժամանակահատվածում 11 կայքերում տեղ գտած բոլոր նյութերը, հաշվարկվել է, թե օրվա ընթացքում յուրաքանչյուր կայքը ընդհանուր առմամբ քանի նյութ է տրամադրում: Դուրս են բերվել բոլոր այն նյութերը, որոնք որևիցե կերպ առնչություն են ունեցել Հայաստանի կամ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության հետ: Դուրս բերված նյութերը բաշխվել են ըստ տեսակների՝ տեղեկատվական, վերլուծական, հարցազրույց և պաշտոնական անձանց կողմից արված հայտարարություններ: Կատարվել է դուրս բերված նյութերի բովանդակության վերլուծություն: Դիտարկվել է, թե նշված նյութերից որքանն են հակահայկական, որոնք են համեմատաբար չեզոք նյութեր և որոնք՝ դրական (հավելված 1):

Ուսումնասիրությունների արդյունքում եկել ենք եզրահանգման, որ նշված կայքերից http://www.trend.az/, http://ru.apa.az/, http://www.day.az/, 1news.az/, http://aze.az, http://vesti.az, www.salamnews.org կայքերը իշխանամետ են, որոնցով հիմնականում տարվում է պաշտոնական քարոզչությունը:

Ուսումնասիրված կայքերից հայերին վերաբերող առավել շատ քանակությամբ նյութեր տրամադրել է http://www.day.az/ կայքը (3 ամիսների ընթացքում մոտ 2058 նյութ), այնուհետև

Հասմիկ Մակարյան

127

http://vesti.az­ը (1195 նյութ), 1news.az/­ը (962), http://www.trend.az/ (841), www.salamnews.org (754), http://ru.apa.az/ (718), http://aze.az (715), http://zerkalo.az/ (235), http://haqqin.az/ (222), http://contact.az/ (120): Առավել քիչ քանակի նյութեր տրամադրել է http://www.radioazadlyg.org կայքը՝ 34 նյութ, որից միայն 27­ը եղել է փետրվար ամսին:

Սակայն եթե հաշվի առնենք նաև նշված կայքերում թողարկված ընդհանուր նյութերի քանակը, ապա այստեղ առաջատար տեղում է գտնվում http://aze.az կայքը, քանզի կայքում թողարկված նյութերի գրեթե 20 %­ը վերաբերել է հայերին:

Բա ցա ռութ յամբ « Զեր կա լո» թեր թի` ու սում նա սիր ված բո լոր կայ քե րը հի մա նա կա նում տրա մադ րում են տե ղե կատ վա կան նյու­թեր, մեծ է բո լոր կայ քե րում նաև պաշ տո նա կան ան ձանց կող մից ար ված հայ տա րա րութ յուն նե րի թի վը:

Ե րեք ա միս նե րի ըն թաց քում հայ կա կան թե մա տի կա յով ա վե լի շատ վեր լու ծա կան նյու թեր տրա մադ րել է « Զեր կա լո» թեր թը: Թեր­թում թո ղարկ ված՝ հա յե րին վե րա բե րող նյու թե րի մոտ 45%­ը ե ղել է վեր լու ծա կան:

Ադր բե ջա նա կան ԶԼՄ­նե րը` որ պես հա կա հայ կա կան քա րոզ չութ յան մի ջոց

128

Բո լոր կայ քե րում էլ հար ցազ րույց նե րի քա նա կը զգա լի զի ջում է մնա ցած տե սա կի նյու թե րին, սա կայն հա մե մա տա բար շատ հար­ցազ րույց ներ են ու նե ցել http://vesti.az­ը և 1news.az/­ը:

Հա յե րին վե րա բե րող նյու թե րի զգա լի մա սը ե ղել է բա ցա սա­կան, ինչն իր մեջ նե րա ռում է ինչ պես տե ղե կատ վութ յան ին քին բա ցա սա կան բնույ թը, այն պես էլ հե ղի նա կի կող մից բա ցա սա կան ե րան գա վո րու մը: Հա մե մա տա բար մեծ թիվ են կազ մում նաև չե զոք նյու թե րը: Սա կայն այս տեղ հարկ է նշել, որ նման նյու թե րը հիմ­նա կա նում պաշ տո նա կան տե ղե կատ վութ յուն ներ են, կամ էլ՝ օ տա­րերկ յա կա ռույց նե րի ու փոր ձա գետ նե րի կող մից ար ված հայ տա րա­րութ յուն ներ: Շատ քիչ քա նակ են կազ մում դրա կան նյու թե րը, ո րոնք մե ծա մա սամբ Հա յաս տա նի և այլ երկր նե րի միջև հա րա բե րութ յուն­նե րի վե րա բեր յալ պաշ տո նա կան տե ղե կատ վութ յուն ներ են:

Հասմիկ Մակարյան

129

Այս պի սով, կա րող ենք ա սել, որ մեր կող մից ու սումն ա սիր ված ադր բե ջա նա կան բո լոր կայ քերն էլ այս կամ այն չա փով անդ րա­դառ նում են հա յե րին: Ու սում նա սիր ված կայ քե րից իշ խա նա մետ կայ քերն ա ռա վել հա ճախ են անդ րա դառ նում, նրանց հիմ նա կան նյու թե րը բա ցա սա կան ե րա նա գա վո րում ու նեն: Չե զոք կայ քե րը հի­մա նա կա նում տրա մադ րում են զուտ տե ղե կատ վութ յուն կամ վեր­լու ծութ յուն, այս տեղ շատ ա վե լի քիչ է նկատ վում հե ղի նա կի կող­մից որ ևի ցե ե րան գա վո րում:

Հա մա կար գե լու հա մար, թե ինչ պես են Ադր բե ջա նի իշ խա նութ­յուն նե րը օգ տա գոր ծում ԶԼՄ­նե րը թշնա մի հա յի կեր պար ստեղ ծե­լու նպա տա կով, ինչ քա րոզ չա կան թե զեր են ա ռաջ բե րում և ինչ մե­խա նիզմ ներ են օգ տա գոր ծում այդ թե զերն ամ րապն դե լու հա մար, կա տար վել է նշված ադր բե ջա նա կան ռու սա լե զու 11 կայ քե րում տեղ գտած հա յութ յա նը վե րա բե րող նյու թե րի բո վան դա կութ յան վեր լու­ծութ յուն:

Հին չի նա ցի ռազ մա կան տե սա բան և փի լի սո փա Սուն Ց զին իր ուս մունք նե րում ներ կա յաց նում է հո գե բա նա կան պա տե րազ մի

Ադր բե ջա նա կան ԶԼՄ­նե րը` որ պես հա կա հայ կա կան քա րոզ չութ յան մի ջոց

130

կազ մա կերպ ման մի շարք մե խա նիզմ ներ՝• կազ մա լու ծեք բո լոր դրա կա նը, ինչ կա հա կա ռա կորդ երկ­

րում• հա կա ռա կոր դի հայտ նի ան ձանց մե ղադ րեք հան ցանք ներ

ի րա գոր ծե լու մեջ• քայ քա յեք թշնա մու ղե կա վա րութ յան հե ղի նա կութ յու նը• վե ճեր և բա խում ներ հրահ րեք թշնա մի երկ րի ժո ղովր դի

միջև• բո լոր մի ջոց նե րով խո չըն դո տեք կա ռա վա րութ յան գոր ծու­

նեութ յա նը• ա մեն կերպ խո չըն դո տեք թշնա մու զին ված ու ժե րում կար­

գու կա նո նի պահ պան մա նը• ա րեք հնա րա վոր ա մեն ինչ՝ թշնա մու ա վան դույթ ներն ար­

ժեզր կե լու նպա տա կով• ա ռա տա ձեռն գտնվեք թշնա մուց տե ղե կատ վութ յան կամ

գոր ծըն կեր ներ ձեռք բե րե լու ժա մա նակ, ընդ հան րա պես մի տնտե սեք ոչ գու մար, ոչ էլ խոս տում ներ, քան զի դրանք շատ լավ արդ յունք ներ են տա լիս (2, էջ 4­5):

Դեռևս մ.թ.ա. 6­րդ դա րում գրված այս խոս քերն ակ տո ւալ են առ այ սօր, և շատ հա ճախ այս մե խա նիզմ ներն օգ տա գործ վում են տե ղե կատ վա կան պա տե րազմ նե րում, ին չին հա ճախ են դի մում նաև ադր բե ջա նա կան ԶԼՄ­նե րը:

Այս պես, ու սում նա սիր ված բո լոր կայ քե րում էլ մեծ թիվ են կազ­մում նախ և ա ռաջ Հա յաս տա նի իշ խա նութ յա նը վար կա բե կող նյու­թե րը: Հատ կան շա կան է, որ ե թե կայ քե րից օ րի նակ «Թ րենդ»­ը կամ «ԱՊԱ»­ն հա կա հայ կա կան նյու թե րում հիմ նա կան մե ղադ րանք ներ են ներ կա յաց նում ընդ հան րաց ված «հա յե րը», « Հա յաս տա նը» է պի­տետ նե րով, ա պա «1Ն յուզ.ազ»­ը, « Վես տի.ազ»­ը ա ռա վել հա ճախ օգ տա գոր ծում են « Հայս տա նի իշ խա նութ յուն նե րը» ար տա հայ տութ­յու նը:

Քա նի որ ադր բե ջա նա կան ռու սա լե զու ԶԼՄ­նե րը հիմ նա կա­նում ուղղ ված են ոչ միայն ի րենց ներ քին լսա րա նին, այլ նաև մի­

Հասմիկ Մակարյան

131

ջազ գա յին հան րութ յա նը` Հա յաս տա նը ու հա յութ յա նը վար կա բե­կե լու նպա տա կով, մեծ թիվ են կազ մում հան ցա գոր ծութ յուն նե րի թե մա յով նյու թե րը: Տր վում է տե ղե կատ վութ յուն ոչ միայն Հա յաս­տա նում տե ղի ու նե ցած հան ցա գոր ծութ յուն նե րի, այլև հա յե րի կող­մից ի րա գործ ված հան ցա գոր ծութ յուն նե րի մա սին այն երկր նե րում, որ տեղ կան մեծ թվով հա յեր. նախ և ա ռաջ Ռու սաս տա նում և ընդ­հա նուր առ մամբ՝ նախ կին ԽՍՀՄ երկր նե րում, ինչ պես նաև ԱՄՆ­ում, Ֆ րան սիա յում և այլ վայ րե րում: Ն ման նյու թե րի հիմ նա կան նպա տա կը մի ջազ գա յին հան րութ յան առջև հա յե րին վար կա բե կելն ու հան ցանք նե րի մեջ մե ղադ րելն է` դրա նով լե գի տի մաց նե լով այն «փաս տը», թե հա յե րը ըն դու նակ են ա վե լի դա ժան հան ցանք նե րի:

Այս պես, ադր բե ջա նա կան ԶԼՄ­նե րում կա րող ենք հան դի պել բազ մա թիվ նյու թեր նմա նա տիպ վեր նագ րե րով. «ԱՄՆ­ում ձեր բա­կա լել են հա յի, ով ծե ծել և թա լա նել է ան բա րո յա կա նի», «Ս տամ բու­լում հայ երգ չի են բան տար կել թուրք ե րի տա սար դին ծե ծե լու հա­մար», «ԱՄՆ­ում հա յը վայ րե նի կեր պով սպա նել է նախ կին կնո ջը», «Վ րաս տա նում հա յը եր կու ադր բե ջան ցու է վրաեր թի են թար կել», « Հա յը վա ճա ռել է իր ան չա փա հաս աղջ կան», « Հա յե րը մա խի նա­ցիա ներ են կազ մա կեր պում Վ րաս տա նում», « Հա յը ոչ լե գալ բիզ նես է կազ մա կեր պել Մոսկ վա յում», « Հա յը այ րել է բեն զալ ցա կա յա նի աշ խա տա կից նե րին», «ԱՄՆ­ում կա րող են 25 տա րով ա զա տազր­կել հա յի», « Ռոս տո վի գրա սեն յա կից հա յը մոտ 400000 ռուբ լի է գո­ղա ցել», « Հա յաս տա նի քա ղա քա ցին ԱՄՆ­ում սեք սո ւալ հան ցա գոր­ծութ յամբ մե ղադր վող նե րի թվում է» և այլն:

Ադր բե ջա նա կան ԶԼՄ­նե րում հա ճախ են հան դի պում նաև Հա­յաս տա նի սո ցիալ­տնտե սա կան վի ճա կը սև գույ նով պատ կե րող, այդ վի ճա կը Ղա րա բաղ յան հիմ նա հար ցի հետ կա պող թե մա նե րով նյու թե րը։ Այս նյու թե րի նպա տակն է ինչ պես պա ռակ տել, այն պես էլ՝ պարտ վո ղա կան տրա մադ րութ յուն ներ ստեղ ծել հա յութ յան մեջ և ցույց տալ, որ ե թե նման կերպ շա րու նակ վի, Հա յաս տա նի տնտե­սութ յունն ամ բող ջութ յամբ կքանդ վի: ՀՀ­ն ներ կա յաց վում է որ պես քայ քայ ված տնտե սութ յուն ու նե ցող, ինք նա մե կու սաց ման քա ղա­

Ադր բե ջա նա կան ԶԼՄ­նե րը` որ պես հա կա հայ կա կան քա րոզ չութ յան մի ջոց

132

քա կա նութ յուն վա րող եր կիր, ո րի ա պա գան շատ մշու շոտ է: Ադր­բե ջա նա կան վեր լու ծա բան նե րը հան գում են այն եզ րա կա ցութ յան, որ ՀՀ և ԼՂՀ տնտե սա կան ի րա վի ճակն ա վե լի է ծան րա նա լու և դառ նա լու է բնակ չութ յան տո տալ ար տա գաղ թի պատ ճառ: Փո խա­րենն Ադր բե ջա նը ներ կա յաց վում է որ պես բար գա վաճ, օ րե ցօր հզո­րա ցող եր կիր (3): Ն ման նյու թե րը հիմ նա կա նում ուղղ ված են հենց հայ կա կան լսա րա նին, չնա յած որ այն ո րոշ ա ռու մով նաև դրա­կան անդ րա դարձ է ու նե նում ներ քին լսա րա նի հա մար`ցույց տա լու նպա տա կով, թե «ադր բե ջան ցի նե րը տնտե սա պես ա վե լի զար գա­ցած և ա վե լի բա րեն պաստ պայ ման նե րում են ապ րում»:

Ադր բե ջա նա կան կող մը հա ճախ շա հար կում է նաև թեզն այն մա սին, թե Հա յաս տա նը իր վա րած զավ թո ղա կան քա ղա քա կա­նութ յան պատ ճա ռով հետ է մնում նաև տա րա ծաշր ջա նա յին նա­խագ ծե րից, ինչն ա վե լի է ծան րաց նում երկ րի տնտե սա կան վի ճա­կը: Այս պես, Ադր բե ջա նա կան ԶԼՄ­նե րը նշում են, որ Ադր բե ջա նի ԱԳ նա խա րար Մա մեդ յա րո վը Բ րա զի լիա յի արտ գործ նա խա րա րի հետ հան դիպ ման ժա մա նակ վեր ջի նիս տե ղե կաց րել է հայ­ադր բե­ջա նա կան հա կա մար տութ յան մա սին և ընդգ ծել, որ « Հա յաս տա նի զին ված ու ժե րի կող մից Ադր բե ջա նի տա րածք նե րի օ կու պա ցիան բա ցա սա բար է անդ րա դառ նում հենց Հա յաս տա նի վրա, ո րը չի մաս­նա կա ցում տա րա ծաշր ջա նա յին զար գազ մա նը: Ադր բե ջա նա կան տա րածք նե րից հայ կա կան զոր քե րի դուրս բե րու մը հա կա մար տութ­յու նը լու ծե լու ու տա րա ծաշր ջա նի զար գաց ման նոր հնա րա վո րութ­յուն ներ կըն ձեռ նի» (4): Ադր բե ջա նա կան ԶԼՄ­նե րում նմա նա տիպ հայ տա րա րութ յուն նե րի կա րող ենք շատ հա ճախ հան դի պել:

Ադր բե ջա նա կան ԶԼՄ­նե րում եր բեմն կա րե լի է նկա տել նաև հա յե րի մա սին ա պա տե ղե կատ վութ յուն, ին չը լե գի տի մաց նե լու նպա­տա կով Ադր բե ջա նա կան կող մը մշտա պես փոր ձում է հղում կա տա­րել հայ կա կան թվա ցող աղբ յուր նե րին: Այս նպա տա կով է ստեղծ­ված, օ րի նակ ArmenianReport կայ քը, որ տեղ թո ղարկ վում են մեծ քա նա կութ յամբ հա կա հայ կա կան նյու թեր, ո րոնց տակ ստո րագ րում են ի րա կա նում գո յութ յուն չու նե ցող հայ կա կան ազ գա նուն նե րով

Հասմիկ Մակարյան

133

ան ձինք: Չ նա յած որ դեռևս 2011 թվա կա նից հա յե րի կող մից բա ցա­հայտ վել է, որ այն կեղծ կայք է, ին չի մա սին տե ղե կաց վել է հայ կա­կան ԶԼՄ­նե րով, սա կայն ադր բե ջա նա կան կող մը շա րու նա կում է հղում ներ կա տա րել այդ կայ քին: Մաս նա վո րա պես ArmenianReport կայ քին հղում ներ է կա տա րում «1Ն յուզ»­ը և «Թ րենդ»­ը: Հիմ նա­կան թե մա նե րը, ո րոնք ար ծած վում են այդ նյու թե րում, վե րա բե րում են Հա յաս տա նի սո ցիալ­տնտե սա կան խնդիր նե րին, ինչ պես նաև Հա յաս տա նի իշ խա նութ յա նը:

Տե ղե կատ վա կան պա տե րազմ նե րում հա ճախ որ պես մա նի­պուլ յա ցիոն մե թոդ օգ տա գործ վում է նաև ծաղ րը` մա նի պուլ յա­ցիա յի օբ յեկ տին վար կա բե կե լու, նվաս տաց նե լու, նրա ա նար ժան, բա ցա սա կան, տհաճ կող մե րը ցույց տա լու նպա տա կով: Ծաղ րի արդ յուն քը կա յա նում է նրա նում, որ մա նի պուլ յա ցիա յի են թարկ վո­ղի մոտ ստեղծ վում է հա մոզ մունք, թե այդ բա ցա սա կան կող մե րը հան դի սա նում են օբ յեկ տի միակ և իշ խող բնո րո շիչ նե րը: Մա նի­պուլ յա ցիա յի են թարկ վո ղը դա դա րում է նկա տել մա նի պուլ յա ցիա­յի օբ յեկ տի դրա կան կող մե րը: Ն ման հա մոզ մուն քը վայրկ յա նա կան է, ոչ մշտա կան: Բայց մարդ կա յին հո գե բա նութ յան ա ռանձ նա հատ­կութ յու նը կա յա նում է նրա նում, որ մար դը ա ռա վել հակ ված է վեր­հի շել ծի ծա ղե լի ակն թարթ նե րը (5, Էջ 34): Ն ման մա նի պուլ յա ցիոն քայ լի է դի մում նաև ադր բե ջա նա կան http://news.day.az/ կայ քը, որն ու նի հա տուկ բա ժին՝ « Հա յաս տա նի ԱԳՆ­ի մա սին ա նեկ դոտ­ներ», որ տեղ ծաղ րի են են թարկ վում ՀՀ Ար տա քին գոր ծե րի նա խա­րա րը և ն րա անձ նա կազ մը:

Ադր բե ջա նա կան տե ղե կատ վա կան տի րույ թում ա ռան ձին տեղ են գրա վում հայ կա կան զին ված ու ժե րը վար կա բե կող, դրանք բա­րո յալք ված և ան մար տու նակ ներ կա յաց նող լու րե րը: Բա նա կա յին թե մա յի ար ծա ծու մը մի կող մից ուղղ ված է ներ քին դաշ տում սե փա­կան բա նա կի նկատ մամբ վստա հութ յուն ներշն չե լուն, մյուս կող­մից` հայ կա կան զին ված ու ժե րի վար կա բեկ մա նը և պարտ վո ղա­կան տրա մադ րութ յուն նե րի տա րած մա նը: Մեծ թիվ են կազ մում նաև Ադր բե ջա նի նա խա գահ Իլ համ Ա լի ևի կող մից ար ված հայ տա­

Ադր բե ջա նա կան ԶԼՄ­նե րը` որ պես հա կա հայ կա կան քա րոզ չութ յան մի ջոց

134

րա րութ յուն ներն այն մա սին, թե ադր բե ջա նա կան բա նակն օ րե ցօր հզո րա նում է և, վաղ թե ուշ, Ադր բե ջա նը «ետ կվերց նի իր տա­րածք նե րը»: ՀՀ զին ված ու ժե րում տե ղի ու նե ցած ցան կա ցած բա­ցա սա կան եր ևույթ, մի ջա դեպ ան մի ջա պես տա րած վում է գրե թե բո լոր ադր բե ջա նա կան կայ քե րով: Այս տեղ հարկ է նշել, որ հիմ­նա կան կայ քե րը բա նա կում տե ղի ու նե ցած մի ջա դե պե րը տա լիս են զուտ տե ղե կատ վութ յան տես քով, ա ռանց հե ղի նա կի կող մից որ ևի­ցե ե րան գա վոր ման, բա ցա ռութ յուն է կազ մում http://www.vesti.az կայքը, որը այդ ամենը ներկայացնում է՝ նսե մաց նե լով հա յութ յա նը ու ա տե լութ յուն սնու ցե լով հա յե րի նկատ մամբ: Օ րի նակ, հայ կա կան բա նա կում 21­ամ յա զին ծա ռա յո ղի մահ վան մա սին լու րը « Վես տի.ազ» կայ քը բե րում է «Ադր բե ջան ցի զին ծա ռա յո ղը սպա նել է հեր թա­կան «ան մահ զին վո րի»» (6) վեր նագ րով: Եվս մի մի ջա դե պի մա սին տե ղե կատ վութ յու նում հե ղի նա կը հա մե մա տում է հայ զին վոր նե րին շնա գայ լե րի հետ և ն շում, թե «գրե թե ա մեն օր այդ շնա գայ լե րի ոհ­մա կում, ով քեր ի րենց վրա են քցել զին վո րա կան հա մազ գեստ, ինչ­որ մե կը մա հա նում է»: Հե ղի նա կը հոդ վածն ա վար տում է այս պի­սի խոս քե րով. « Լեռ նա յին Ղա րա բա ղը գե րեզ ման է հա յե րի հա մար, ով քեր չեն ցան կա նում մեզ հետ խա ղաղ ապ րել: Բա րի գա լուստ դժոխք, «ան հա՛ղթ» հայ զին վոր: « Գե րեզ մա նում» տե ղը բա վա կան է, բո լո րին էլ կհե րի քի» (7):

Վա ղուց ա պա ցուց ված է, որ ազ դե ցութ յան ա մե նաարդ յու նա­վետ մե թոդ նե րից մե կը հե ղի նա կութ յուն նե րին դի մելն է: Դա կա րող է լի նել կրո նա կան գոր ծիչ, հայտ նի քա ղա քա կան գոր ծիչ, գի տութ­յան ներ կա յա ցու ցիչ: Ինչ քան ճա նաչ ված է տվյալ ան ձը և ինչ քան վստա հութ յու նը մեծ է նրա նկատ մամբ, այն քան նրա կող մից ար ված ար տա հայ տութ յուն նե րը հա սա րա կութ յան կող մից վստա հա բար են ըն դուն վում: Հաշ վի առ նե լով այս հան գա ման քը` ադր բե ջա նա կան ԶԼՄ­նե րը հա ճախ են դի մում ոչ միայն Ադր բե ջա նի փոր ձա գետ նե­րի, քա ղա քա գետ նե րի կող մից ար ված հայ տա րա րութ յուն նե րին, այլ նաև օ տա րերկ յա բարձ րաս տի ճան ան ձանց, կա ռույց նե րի կող մից ար ված հա կա հայ կա կան ար տա հայ տութ յուն նե րին, ին չով ադր բե­

Հասմիկ Մակարյան

135

ջա նա կան կող մը նպա տակ է դնում ցույց տալ, որ ի րենց հետ հա­մա կար ծիք է նաև մի ջազ գա յին հան րութ յու նը:

ՀՀ և ԼՂՀ­ին վե րա բե րող հար ցե րի շուրջ ադր բե ջա նա կան հա­սա րա կութ յու նում գրե թե չի հնչում այ լընտ րան քա յին կար ծիք, ե թե եր բեմն հնչում էլ է, ա պա միայն նրա հա մար, որ այն հա մա ժո ղովր­դա կան դա տա պարտ ման են թարկ վի, հե ղի նա կա վոր ձևով ա պա­ցուց վի դրա չկա յա ցա ծութ յու նը և վ նա սա կա րութ յու նը պե տութ յան ու հա սա րա կութ յան հա մար: Ն ման մո տե ցու մը պետք է ըն թեր ցո ղին ներշն չի այն միտ քը, որ ադր բե ջան ցի նե րի մե ծա մաս նութ յու նը դեմ է նման ձևա կերպ մա նը, և ն րանք նույն պես պետք է միա նան ար­դա րա ցի մե ծա մաս նութ յան կար ծի քին: Այս տեղ գոր ծում է այս պես կոչ ված «լռութ յան պա րույ րի» էֆ ֆեկ տը: Այս կոն ցեպ ցիա յի հիմ քում ըն կած է այն գա ղա փա րը, որ հա սա րա կութ յան մե ծա մաս նութ յու­նը փոր ձում են խու սա փել այն պի սի ի րա վի ճակ նե րից, երբ միայն ի րենք պետք է կի սեն ո րո շա կի տե սա կետ ներ ու վե րա բեր մունք: Այդ իսկ պատ ճա ռով մար դիկ, ու սում նա սի րե լով ի րենց շրջա պա­տը, փոր ձում են պար զել, թե որ տե սա կետն է գե րիշ խող: Ե թե ան­հա տը հայտ նա բե րում է, որ իր տե սա կե տը այդ քան էլ տա րած ված չէ, ա պա, ա մե նայն հա վա նա կա նութ յամբ, նա բա ցա հայտ չի ար­տա հայ տի այն (8): Հա մա ժո ղովր դա կան դա տա պարտ ման նման դեպ քի վառ օ րի նակ կա րող է հան դի սա նալ 2012 թ ­ի դեկ տեմ բեր ամ սին ռու սա կան « Ժո ղո վուրդ նե րի բա րե կա մութ յուն» ամ սագ րում հրա պա րակ ված ադր բե ջան ցի գրող Աք րամ Այ լիս լի « Քա րե ե րազ­ներ» գրքի շուրջ տե ղի ու նե ցած ի րա րան ցու մը: Գր քում հե ղի նա կը ա կա նա տես նե րի վկա յութ յամբ վե րար տադ րել է Ադր բե ջա նի տա­րած քում հայ բնակ չութ յան նկատ մամբ ադր բե ջան ցի նե րի կող մից 1919թ ­ին, ինչ պես նաև 1988­90 թթ ­ին ի րա կա նաց ված վայ րա գութ­յուն նե րը: Գր քի հրա պա րա կու մից մեկ ա միս հե տո ադր բե ջա նա կան հա սա րա կա կան և քա ղա քա կան շրջա նակ նե րը նա խա դե պը չու նե­ցող ար շավ սկսե ցին գրո ղի նկատ մամբ՝ նրան մե ղադ րե լով «ադր­բե ջան ցի նե րին և թուր քե րին խայ տա ռա կող ու նսե մաց նող» գիրք գրե լու, «դա վա ճա նութ յան», «սադ րան քի» և այլ հան ցա գոր ծութ­

Ադր բե ջա նա կան ԶԼՄ­նե րը` որ պես հա կա հայ կա կան քա րոզ չութ յան մի ջոց

136

յուն նե րի մեջ: Այս պես, hուն վա րի վեր ջից մինչև փետր վա րի վերջ ըն կած ժա­

մա նա կա հատ վա ծում ու սում նա սիր ված կայ քե րում Այ լիս լիի կող մից գրված գրքի շուրջ հրա պա րակ վել է ա վե լի քան 100 նյութ, ո րոնք մե ծա մա սամբ քննա դա տա կան բնույթ են կրել, ե ղել են ինչ պես տար բեր ԶԼՄ­նե րի կող մից ար ված վեր լու ծա կան նյու թեր, այն պես էլ՝ տար բեր քա ղա քա կան գոր ծիչ նե րի, փոր ձա գետ նե րի, գրա կա­նա գետ նե րի կող մից ար ված քննա դա տող հայ տա րա րութ յուն ներ, այդ թվում՝ ե ղել են նաև ադր բե ջա նա կան ընդ դի մա դիր կու սակ­ցութ յուն նե րի կող մից ար ված քննա դա տա կան նյու թեր:

Ընդ հան րաց նե լով ու սում նա սիր ված կայ քե րում տեղ գտած հա կա հայ կա կան հայ տա րա րութ յուն նե րը` նշենք, որ ժա մա նա կա կից մի ջազ գա յին օ րենսգր քե րում ա տե լութ յան ու թշնա ման քի լե զուն ար գել ված է մի շարք փաս տաթղ թե րով: Չ նա յած դրան, Ադր բե ջա­նի իշ խա նութ յուն նե րի հայ տա րա րութ յուն նե րում` սկսած կա ռա վա­րութ յան ա մե նա բարձր ատ յան նե րից, ա վե լի ու ա վե լի է շա տա նում հա կա հայ կա կան քա րոզ չութ յունն ու ա տե լութ յու նը: Այս պես, Ադր­բե ջա նի նա խա գա հը իր ե լույթ նե րում ա նընդ հատ հրարհ րում է հա­յե րի նկատ մամբ ա տե լութ յան ու թշնա ման քի: « Հայ բար բա րոս ներ», «հայ վան դալ ներ», «հայ ֆա շիստ ներ» ար տա հայ տութ յուն նե րը, ան կախ մի ջո ցառ ման բնույ թից, առ կա են Ադր բե ջա նի նա խա գա հի գրե թե բո լոր ե լույթ նե րում:

Գրականության ցանկ1. Панарин И., Панарина Л., Информационная война и мир, М., Олма

Пресс, 20032. Крысько В. Г., Секреты психологической войны (цели, задачи,

методы, формы, опыт). Минск, 19993. «Госбюджет» сепаратистского режима в Нагорном Карабахе

на территории Азербайджана в 2,4 раза меньше бюджета Нахчыванской АР http://ru.apa.az/news/236436, «АПА», 05.12.2012

4. Вывод армянских войск с оккупированных территорий Азербайджана откроет новые возможности для развития региона

Հասմիկ Մակարյան

137

– МИД http://www.trend.az/news/karabakh/2114883.html , «Trend», 02.02.2013

5. Кара­Мурза С., Смирнов С., Политический Бестселлер, Манипуляция сознанием, 2, 2009

6. Азербайджанский военнослужащий убил еще одного «бессмертного воина» http://www.vesti.az/news/148590, Vesti.az, 20.02.2013

7. Гражданина Армении вынудили приехать в Шушу, увидеть Шушу, и…повеситься в Шуше http://vesti.az/news/139352/, Vesti.az, 05.12.2012

8. Эффекты массовой коммуникации: спираль молчания и теория информационного дефицита http://psyfactor.org/lib/nazarov1.htm

Ուսումասիրված կայքեր• http://www.trend.az• http://ru.apa.az/• http://news.day.az/• http://1news.az/• http://aze.az/• http://www.vesti.az• http://ru.salamnews.org/• http://haqqin.az/ • http://contact.az/ • http://radioazadliq.org • http://zerkalo.az/

Ադր բե ջա նա կան ԶԼՄ­նե րը` որ պես հա կա հայ կա կան քա րոզ չութ յան մի ջոց

138

Հավելված 1

Հասմիկ Մակարյան

139

1. նյութերի ընդհանուր քանակ 2. հայկական նյութերի քանակը 3. հ.ն.ք. տոկոսային համադրությամբ 4. ադրբեջանական կամ այլ աղբյուրից 5. հայկական աղբյուրից 6. հայտարարություն 7. ադրբեջանական 8. այլազգի9. տեղեկատվական10. վերլուծական11. հարցազրույց12. հակահայկական13. չեզոք14. դրական

Ադր բե ջա նա կան ԶԼՄ­նե րը` որ պես հա կա հայ կա կան քա րոզ չութ յան մի ջոց

140

АРМИНЕ АДИБЕКЯН

Руководитель НПО «Инициатива по предотвращению ксенофобии»

К вопросу армянофобии в Азербайджане

Очевидно, что мир наступает с подписанием Соглашения о мире или любого другого документа, подразумевающего прекращение враждебных актов по отношению друг к другу. С него все только начинается.

С учетом понимания неизбежности этого простого тезиса, мы не рассматриваем итоги противостояния: будет ли это капитуляция одной из сторон или взаимные уступки друг другу, важно принять за основу то, что рано или поздно, завтра или через сто лет, вражде придет конец.

Неопределенность сроков, когда в нашем регионе установится мир и согласие, приводят нас к пониманию, что счастье жить в мире и согласии достанется нашим потомкам. И от того, какое наследие мы им оставим, на этом базисе и будут строиться отношения.

А это означает, что общества должны быть готовы к миру, к взаимному доверию и сосуществованию, ибо именно эти положения лягут в основу и станут краеугольным камнем предполагаемого «Мирного договора».

Если гипотетически предположить, что завтра будет подписан «мирный договор», то возникает закономерный вопрос: «с кем?», ка ково общество, от которого мы были отрезаны в течение 25 лет и какие процессы, способные стать предпосылкой к мирному

Армине Адибекян

141

сосуществованию, в нем протекали, какова внутриполитическая обстановка и какие правила игры она диктует на сегодняшний день. Вот перечень вопросов, которые подвигли к детальному изучению азербайджанского общества в контексте армяно­азербайджанского противостояния, идентитета, восприятия «своих» и «чужих» и пр.

За основу были взяты образцы детской и учебной литературы, на которой в Азербайджане воспитывают поколения, впоследствии собранные на сайте Azerichild.info. Далее, изучение распространилось на остальные области общественной и политической жизни Азер­байджана.

Красноречивее всего этот процесс прослеживается на примере построении образа врага в обществе, которое кроме усугубления конфликта помогает решать ряд не менее важных внутриобщественных задач:

• «Образ врага», присутствующий в массовом сознании, сплачивает общество;

• Заставляет временно забыть или ослабить внутригосу­дарственный конфликт по вектору «власть ­ общество»;

• Помогает компенсировать ошибки правящей элиты в экономической и социальной сфере;

• Перед лицом реальной или мнимой угрозы население демонстрирует покорность правителю, обладающему статусом «отца», «защитника», «вождя».

Вопрос был рассмотрен в социально­психологическом, полити­ческом и историческом контексте.

Психологические предпосылки армянофобии лежат в облас ти фрустрационной агрессии, которая вытесняется путем перенаправ­ления против объекта, который признан причиной фрустрации – Карабах и Армения, а также люди, населяющие их – «сепаратисты», «агрессоры», «оккупанты»; перенесения на совершенно невинный предмет – в конце ХХ века армяне Сумгаита, Баку и Кировабада, не будучи участниками идеи «Миацума» (требований передачи НКАО под

К вопросу армянофобии в Азербайджане

142

юрисдикцию Еревана), стали жертвами погромов в Азербайджане из­за действий соотечественников в Карабахе только на том основании, что они также были армянами. В послевоенные годы агрессия была перенесена на тех, кто, по мнению официального Баку, ведет «проармянскую», соответственно, «антиазербайджанскую» политику (знаменитый «Черный список»): перенесение внутрь своего общества – то есть против самого себя – поиски внутренних «армян­врагов», подавление инакомыслия, авторитаризм и, как следствие, рост суицидов, убийств (бытовых и политических). И как следствие, возникают определенные этнические стереотипы и установки, которые, в свою очередь, находят проявление в демонизации и дегуманизации образа армян.

Политические предпосылки основаны на стремлении манипулиро вать общественным сознанием для направления эмоциональной энергии и внимания общества в русло, необходимое для решения тех политических задач, которые вытекают из интересов манипулятора.

Наличие «внешнего врага» формируется и насаждается для внутренней мобилизации группы и, как правило, используется политической элитой для подавления сил и течений внутри группы, направленных против самой элиты.

«Образ врага», присутствующий в массовом сознании, сплачивает общество вокруг лидера, вождя, заставляет временно забыть или ослабить внутригосударственный конфликт по вектору «власть ­ общество». Он помогает компенсировать ошибки правящей элиты в экономической и социальной сфере. Перед лицом реальной или мнимой угрозы население демонстрирует покорность правителю, обладающему статусом «отца», «защитника», «вождя». С этой целью используется ряд инструментов, таких как дезинформация, введение в заблуждение, манипулирование, создание общественного мнения, дезориентация и пр.

Исторические предпосылки основаны на формировании азер­

Армине Адибекян

143

байд жанского идентитета среди закавказских татар вокруг оси противопоставления себя армянам. И в этом контексте относи тель­но обеспеченное, более образованное армянское население вос при­нималось местными мусульманами как чуждое, враждебное, предс­тавляющее собой не столько угрозу выживанию популяции, сколько источником постоянного ощущения «униженности», которое усугублялось сатирическими и публицистическими произведениями немногочисленной мусульманской (азербайджанской) интеллигенции. В целом восприятие армян азербайджанцами можно разделить на три основных уровня: «идеализация» и «эталонизация», «уравниловка», «уничижение» и «отрицание», граничащее с откровенно ксенофобской и армяноненавистнической политикой.

Мы постарались рассмотреть если не все, то наиболее значимые сферы общественной жизни Азербайджана, где осознанно, на уровне государственной политики и с далеко идущими планами культивируется и насаждается армянофобия:

• Политика в отношении предполагаемых граждан Азер­байджанской республики армянского происхождения;

• Политика в отношении армян как этнической единицы, как гражданам Армении, так и других стран;

• Проявление армянофобии со страниц СМИ и из уст официальных лиц Азербайджана;

• Роль женщины в процессе формирования армянофобии;• Формирование армянофобии у детей в процессе воспитания

и образования;• Образ армянина в художественной литературе;• Политика в отношении культурно­исторического наследия

армян на территории Азербайджана;Итоги исследования оказались удручающими ­ налицо диссон­

анс между реальной ситуацией в азербайджанском обществе в от­ношении всего армянского и декларируемой толерантностью к мульти культурализму и полирелигиозности.

К вопросу армянофобии в Азербайджане

144

Армянофобия проникает в жизнь страны по всем направлениям – как по горизонтали, так и по вертикали, охватывая все половозрастные и социальные группы. Масштаб вовлеченности в борьбу с «мировым армянством» охватывает все наиболее значимые сферы социально­экономической и интеллектуальной жизни страны – науку, экономику, политику, воспитание, образование, культуру и спорт.

Резюмируя статью, хотелось бы заострить внимание на следующих вещах:

1. Ответная ксенофобия и азербайджаноненавистничество не могут явиться ответной мерой борьбы с армянофобией;

2. Республике Армения необходимо разработать ряд мер по борьбе с армянофобией в Азербайджане и всячески пресекать ее экспорт за пределы этого государства путем поднятия вопроса на различных международных площадках и работы с азербайджанской аудиторией.

3. Факт налицо: с подписанием «Мирного Договора» все только начинается и к этому моменту наши общества должны быть готовы и иметь друг о друге объективное и беспристрастное представление.

Армине Адибекян

145

ԳՈՀԱՐ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ

ԵՊԼՀ Տեղեկատվության և հանրային հաղորդակցման

տեխնոլոգիաների գիտաուսումնական կենտրոն, մագիստրոս

Սոցիալական գովազդը Հայաստանում

Ամ բողջ աշ խար հում հա սա րա կա կան վար քի կար գա վոր ման ա մե նաարդ յու նա վետ մի ջոց նե րից մեկն է հա մար վում սո ցիա լա կան գո վազ դը:

Սո ցիա լա կան գո վազ դը հա ղոր դակ ցութ յան տե սակ է, որն ուղղ ված է հա սա րա կութ յան ա մե նաար դիա կան խնդիր նե րի և բա­րո յա կան ար ժեք նե րի վրա ու շադ րութ յուն գրա վե լուն, հա սա րա­կութ յան մեջ մար դա սի րութ յան տա րած մա նը, վար քա յին մո դել նե րի փո փոխ մա նը, ինչ պես նաև ա ռա ջար կում է այդ ի րա վի ճա կի նե րից դուրս գա լու լու ծում ներն ու մի ջոց նե րը:

« Սո ցիա լա կան գո վազդ» հաս կա ցութ յու նը «social advertising» հաս կա ցութ յան բա ռա ցի թարգ մա նութ յունն է: Ամ բողջ աշ խար հում «սո ցիա լա կան գո վազդ»­ին հա մա պա տաս խա նում են «ոչ կո մեր­ցիոն գո վազդ» և «հա սա րա կա կան գո վազդ» հաս կա ցութ յուն նե րը:

«Ոչ կո մեր ցիոն գո վազ դը հո վա նա վոր վում է ոչ առևտ րա յին կազ մա կեր պութ յուն նե րի կող մից կամ էլ նրանց հե տաքրք րութ յուն­նե րից ել նե լով և ն պա տակ ու նի խրա խու սել նվի րատ վութ յուն նե րը՝

К вопросу армянофобии в АзербайджанеՆԻԿՈԼ ՄԱՐԳԱՐՅԱՆ

ԵՐԻՏԱՍԱՐԴ ՄԱՍՆԱԳԵՏԻ ԱՄԲԻՈՆ

146

կոչ ա նե լով քվեար կել ինչ­որ մե կի օգ տին կամ էլ հա սա րա կա կան աշ խա տան քի հան դեպ ու շադ րութ յուն գրա վել» (4, էջ 10):

« Հա սա րա կա կան գո վազ դը փո խան ցում է հա ղոր դագ րութ­յու նը՝ քա րո զե լով ինչ­որ դրա կան եր ևույթ: Պ րո ֆե սիո նալ նե րը այն ստեղ ծում են անվ ճար (հրա ժար վում են ե կա մու տից), ԶԼՄ­ում տեղն ու ժա մա նա կը ևս ոչ առևտ րա յին հի մունք նե րով են» (3, էջ 8):

ԱՄՆ­ում օգ տա գոր ծում են «public service advertising» և «public service announcement» կամ PSA եզ րույթ նե րը: PSA­ի ա ռար կան հա­մար վում է ո րո շա կի սո ցիա լա կան ար ժեք նե րով օժտ ված գա ղա­փա րը, իսկ նպա տա կը՝ ինչ­որ խնդրի հան դեպ հան րութ յան վե րա­բեր մուն քի փո փո խու մը, ինչ պես նաև նոր սո ցիա լա կան ար ժեք նե րի ստեղ ծու մը (6):

Սո ցիա լա կան գո վազ դին հա մա պա տաս խա նում է նաև «պե­տա կան գո վազդ» հաս կա ցութ յու նը, ո րը պե տա կան կա ռույց նե րի գո վազդն է (այն պի սին, ինչ պի սին է բա նա կը, հար կա յին ծա ռա յութ­յու նը, օ դա յին ու ժե րը) և ի րենց հե տաքրք րութ յուն նե րի խթա նու մը»:

Ա ռա ջին սո ցիա լա կան գո վազ դը ստեղծ վել է 1906թ.­ին «Ա մե­րիկ յան հա սա րա կա կան ա սո ցիա ցիա» հա սա րա կա կան կազ մա կեր­պութ յան կող մից, ո րը կոչ էր ա նում պահ պա նել Նիա գա րա ջրվե ժը է ներ գե տի կա կան ըն կե րութ յուն նե րի պատ ճա ռած վնա սից (2, էջ 10):

1917թ.­ին ԱՄՆ­ում չա փա զանց հայտ նի էր Ջեյմս Մոնթ գո մեր Ֆ լե գա յի պատ րաս տած « Դու պետք ես ա մե րիկ յան բա նա կին» («I want you for U.S. Army») պաս տա ռը, որ տեղ քե ռի Սե մը բա նակ գնա­լու կոչ էր ա նում: Այս պաս տառն իր բո վան դա կութ յամբ նման էր 20­րդ դա րում ԽՍՀՄ­ում Դ միտ րի Մո րի պատ րաս տած « Դու կա մա վո՞ր ես գրանց վել» (Ты записался добровольцем?») պաս տա ռին (1, էջ 19):

Աշ խար հի շատ երկր նե րում սո ցիա լա կան գո վազ դի մի ջո ցով լուրջ պե տա կան քա ղա քա կա նութ յուն է վար վում: Օ րի նակ՝ ա մե­րիկ յան « Գո վազ դա յին խորհր դի» «Զ գո նութ յուն ղե կին» ակ ցիա յի շնոր հիվ, ո րը տևել էր 7 տա րի՝ 1987­1994թթ.­ը, ըստ սո ցիո լո գիա­կան չա փում նե րի, ու նե նե ցել էր ան հա վա նա կան բարձր արդ յունք` հար բած վա րորդ նե րի թի վը պա կա սել էր 20%­ով (1, էջ 18): Մեկ

Գոհար Գրիգորյան

147

այլ օ րի նակ՝ « Շատ եղ բայր ներ, շատ քույ րեր» ար շա վի շնոր հիվ որբ ե րե խա նե րին օգ նել ցան կա ցող նե րի թի վը 90000 հա սել էր մինչև 620000, այ սինքն, ա վե լա ցել էր մոտ 7%­ով (1, էջ 100):

Իսկ Զա բայ կալս կի շրջա նի Պե տա կան ան տա ռա յին ծա ռա յութ­յան կող մից պատ րաստ ված «В лесу родилась ёлочка… так пусть там и растёт» սո ցիա լա կան գո վազ դի շնոր հիվ, ե թե 2010թ.­ին ա նօ­րի նա կան հա տել էին 77 եղև նի, ա պա 2012թ.­ին՝ 6 (7):

Տար բեր երկր նե րում տա րե կան պատ րաստ վում և հե ռար ձակ­վում են բազ մա թիվ սո ցիա լա կան գո վազդ ներ: Օ րի նակ՝ միայն ԱՄՆ­ում տա րե կան սո ցիա լա կան գո վազ դի 80 հա զար հո լո վակ է պատ րաստ վում և հե ռար ձակ վում:

Հա յաս տա նում սո ցիա լա կան գո վազ դը ի հայտ է ե կել խորհր­դա յին տա րի նե րին: Այդ ժա մա նա կաշր ջա նի սո ցիա լա կան գո վազ դի թե մա ներն էին՝ խորհր դա յին իշ խա նութ յան հե ղի նա կութ յան բարձ­րա ցու մը, կո մու նիս տա կան իշ խա նութ յան փա ռա բա նու մը, կա նանց և տ ղա մարդ կանց հա վա սա րութ յու նը, օգ նութ յու նը քաղ ցած նե րին և հի վանդ նե րին, անգ րա գի տութ յան դեմ պայ քա րը, տնտե սա կան բա րե փո խում նե րը, ռազ մա կան թե մա տի կան, ա ռող ջութ յու նը, անվ­տան գութ յունն և այլն:

Ան կա խա ցու մից հե տո սո ցիա լա կան գո վազդ նե րի նկա րա հա­նում նե րը վերսկս վել են 1998թ.­ին (օ րի նակ՝ « Դո մի նո յի սկզբունք» սո ցիա լա կան գո վազ դը՝ նվիր ված ՁԻԱՀ­ի դեմ պայքարին (http://goo.gl/6s7bBB), այ նու հետև հա մե մա տա բար ա վե լի լուրջ դրանց ար տադ րութ յամբ սկսել են զբաղ վել 2003­2005թթ.­ին, երբ Հա­յաս տան մուտք են գոր ծել մի ջազ գա յին կազ մա կեր պութ յուն ներն, ով քեր փոր ձել են նո րաս տեղծ եր կիր բե րել ի րենց մշա կույ թը, որ­պես զի բո լո րը նույն լեզ վով խո սեն: Ա ռա ջին տա րի նե րին ի րենց կող մից պատ վիր վել և ար տադր վել են մեծ թվով սո ցիա լա կան գո­վազդ ներ, որ պես զի լու ծեն այս կամ այն խնդի րը: Սա կայն ո րոշ ժա­մա նակ դրանց ար տադ րութ յու նը մա րել է, քա նի որ մի ջազ գա յին կա ռույց նե րը գու մար ներ էին տրա մադ րում սո ցիա լա կան գո վազ դի պատ րաստ ման հա մար, իսկ դրանք չէին հե ռար ձակ վում, այ սինքն,

Սոցիալական գովազդը Հայաստանում

148

հա սա րա կութ յա նը չէին ծա ռա յում, արդ յունք չէին ու նե նում, հետ­ևա բար ա նի մաստ էր դառ նում դրանց ար տադ րութ յու նը: Այդ իսկ պատ ճա ռով սկզբում սո ցիա լա կան գո վազ դը Հա յաս տա նում ու նե­ցել է լուրջ ծաղ կում, բայց հե տո կա մաց­կա մաց ար տադ րութ յու նը մա րել է (10): 2005թ.­ից Հա յաս տա նում տա րե կան պատ րաստ վում են քիչ թվով սո ցիա լա կան գո վազդ ներ:

Սո ցիա լա կան գո վազդ ներն այ սօր Հա յաս տա նում սա կա վա թիվ են, ո լոր տը խիստ դան դաղ է զար գա նում և դեռևս որ պես ա ռան ձին ինս տի տուտ կա յա ցած չէ: Տար բեր մի ջոց նե րով և ձ ևե րով ի րա կա­նաց ված ո րո նում նե րի արդ յուն քում մեզ հա ջող վել է գտնել մոտ 300 սո ցիա լա կան գո վազ դի օ րի նակ ներ, ո րոն ցից 100­ը պաս տառ ներ են:

Հա յաս տա նում առ կա սո ցիա լա կան գո վազդ նե րի թե մա ներն են՝ ըն տա նե կան բռնութ յու նը, հղիութ յան ընդ հա տու մը, թրա ֆի­քին գը, ե րե խա նե րի հան դեպ բռնութ յու նը, բնութ յան պահ պա նութ­յու նը, շրջա կա մի ջա վայ րի աղ տոտ վա ծութ յու նը, քա ղա քա ցիա կան պար տա կա նութ յուն նե րի կա տա րու մը, հաշ ման դամ նե րի խնդիր­նեը, զին ծա ռա յող նե րի ի րա վունք նե րը, կո ռուպ ցիա յի դեմ պայ քա րը, ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ, ծխե լու դեմ պայ քա րը, ճա նա պար հա յին երթ ևե կութ­յան հետ կապ ված խնդիր նե րը, կրթութ յան ո լոր տին առնչ վող, ՀՀ պե տա կան խորհր դա նիշ նե րի և այլ թե մա նե րով սո ցիա լա կան գո­վազդ ներ:

Այս գո վազդ նե րը ի րենց բո վան դա կութ յամբ և հա սա նե լիութ­յամբ կա րե լի է բա ժա նել լավ և վատ ո րա կով գո վազդ նե րի: Վատ օ րի նակ ենք հա մա րում այն գո վազդ ներ, ո րոնք դի տե լիս չես հաս կա­նում՝ ինչ խնդիր է ա ռաջ բեր վում և որն է դրա լու ծու մը կամ գո վազ դի տեքս տը, բո վան դա կութ յու նը, տե սա րան նե րը, հե րոս նե րի պա վածքն ու վար քը չեն հա մա պա տաս խա նում խնդրի էութ յա նը, եր բեմն էլ ու ղերձ ներն են սխալ ձևա կերպ ված և ան հաս կա նա լի լի նում (օ րի­նակ՝ «Love Nature»՝ http://goo.gl/yzBp7h, «Թույլերը միշտ սեղմվում են ամբոխին»՝ http://goo.gl/07J4TI, «Ես ՁԻԱՀ­ով եմ տառապում»՝ http://goo.gl/55HoUV):

Եթե սոցիալական գովազդը դիտելիս հասկանում ես՝ ինչ

Գոհար Գրիգորյան

149

խնդիր է առաջ բերվում, որն է դրա լուծումը, երբ ուղերձները լսելիս սկսում ես խորհել տվյալ խնդրի շուրջ, փոխում ես վերաբերմունքդ, վարքդ, ապա այսպիսի գովազդները կարող ենք համարել լավ որակով (օրինակ՝ «Երեխան պետք է ապրի ընտանիքում»՝ http://goo.gl/9Rc6GL, «Անտառի պաշտպանու թյան արժեքներ»՝ http://goo.gl/QNMPcb):

Հա յաս տա նում սո ցիա լա կան գո վազդ նե րը հիմ նա կա նում պատ րաստ վում են մի ջազ գա յին և հա սա րա կա կան կազ մա կեր­պութ յուն նե րի ա ջակ ցութ յամբ՝ ինչ­որ ծրագ րի շրջա նակ նե րում: Վեր ջին ա միս նե րի ըն թաց քում նկա տե լի են նաև պե տա կան կա­ռույց նե րի կող մից պատ վիր ված սո ցիա լա կան գո վազդ ներ: Կան գո­վազդ ներ, ո րոնք պատ րաստ վել են ՀՀ ոս տի կա նութ յան, Կր թութ յան և գի տութ յան նա խա րա րութ յան, ՀՀ սպոր տի և ե րի տա սար դութ­յան հար ցե րի նա խա րա րութ յան, ՀՀ Պաշտ պա նութ յան նա խա րա­րու թ յան և այլ պե տա կան գե րա տես չութ յուն նե րի կող մից: Օ րի նակ` ՀՀ Պաշտ պա նութ յան նա խա րա րութ յան կող մից է հո վա նա վոր­վել « Լա վա գույն տղեր քը ծա ռա յում են...» սո ցիա լա կան գո վազ­դը (http://goo.gl/U2rX1J), որը համացանցում է հայտնվել 2013թ.­ի դեկտեմբերին կամ 2013թ.­ի նոյեմբերին համացանցում հայտնված ՀՀ սպորտի և երիտասարդության հարցերի նախարարության կողմից հովանավորված «Stop trafficking» սոցիալական գովազդը (http://goo.gl/5X9CuW): Վերջին մի քանի ա միս նե րի ըն թաց քում ե ղել են սո ցիա լա կան գո վազդ ներ, ո րոնք հո վա նա վոր վել են ՀՀ ոս­տի կա նութ յան կող մից և այդ գո վազդ նե րը հե ռար ձակ վում են Ար­մե նիա հե ռուս տաըն կե րութ յամբ թո ղարկ վող « Հեր թա պահ մաս» և Հան րա յին հե ռուս տաըն կե րութ յամբ թո ղարկ վող «02» հա ղոր դում­նե րից հե տո:

Նաև Ոս տի կա նութ յան հո վա նա վո րութ յամբ են պատ րաստ վել « Մի՛ շտա պիր, քեզ տա նը սպա սում են» սո ցիա լա կան գո վազ դա յին պաս տառ նե րը, ո րոնք փակց ված են մար զե րում՝ պե տավ տո տես չա­յին ու ղե կա լի մոտ

Հա յաս տա նում սո ցիա լա կան գո վազ դի չզար գա նա լու հիմ նա­

Սոցիալական գովազդը Հայաստանում

150

կան պատ ճառ նե րից մեկն այն է, որ հե ռուս տաըն կե րութ յուն ներն անվ ճար ե թե րա ժա մա նակ չեն տրա մադ րում սո ցիա լա կան գո վազ­դին, իսկ ցան կա ցած տե ղե կատ վութ յան, այդ թվում սո ցիա լա կան գո վազ դի փո խանց ման լա վա գույն մի ջո ցը հա մար վում է հե ռուս­տա տե սութ յու նը:

Առ կա 300 գո վազդ նե րից շատ քչերն են, ո րոնք հե ռար ձակ­վել են կամ ծա նոթ են հա սա րա կութ յա նը, ե թե հե ռար ձակ վել են ա պա ըն դա մե նը մի քա նի ան գամ: Նույ նիսկ հա մա ցան ցում դրանք շատ քիչ դի տում ներ են ու նե ցել (օ րի նակ՝ 2008թ.­ին հա մա ցան ցում հայտն ված «You Can Always Help ­ Just Because! (series)» գո վազ դը 5 տար վա ըն թաց քում ու նե ցել է ըն դամենը 299 (http://goo.gl/MXFvH4) դիտում, «PSA Ecologia­Your future­eng» (http://goo.gl/Z2j4rU)՝ 3 տարվա ընթացքում 354 դիտում, «PSA Family» (http://goo.gl/uZBydf)` 2 տար վա ըն թաց քում 197 դի տում): Այս տեղ պատ ճառ նե րից մեկն էլ այն է, որ լրատ վա կան կայ քերն և ա լիք ներն ևս քիչ ու շադ րութ յուն են դարձ նում սո ցիա լա կան գո վազ դին:

Վե րոնշ յալ ի րա վի ճա կի գլխա վոր պատ ճառ նե րից մեկն օ րենսդ րա կան դաշ տի բացն է:

Փոր ձը ցույց է տա լիս, որ այն երկր նե րում, որ տեղ ար տո նութ­յուն ներ են տրվում սո ցիա լա կան գո վազ դին, այն ա րագ տեմ պե րով զար գա նում է, ե թե նույ նիսկ օ րեն քում կան բա ցեր, դա այն պատ­ճա ռով է, որ սո ցիա լա կան գո վազ դով զբաղ վող հա տուկ կա ռույց­ներ կան: Օ րի նակ` սո ցիա լա կան գո վազ դը ԱՄՆ­ում և Մեծ Բ րի­տա նիա յում լիո վին կա յա ցած ինս տի տուտ է՝ շնոր հիվ դրա նով զբաղ վող պե տա կան կա ռույց նե րի: Մեծ Բ րի տա նիա յում 1946թ.­ից սկսած գոր ծում է Տե ղե կատ վութ յան կենտ րո նա կան գրա սեն յա կը (COI)՝ ան կախ մար քե թին գա յին կենտ րո նը, ո րի նպա տա կը հա ղոր­դակ ցութ յան բնա գա վա ռում ի րա վա կան հա մա կար գե րի գոր ծու­նեութ յան հա մա ձայ նե ցումն և գո վազ դա յին ըն կե րութ յուն նե րի հետ փոխ գոր ծու նեութ յունն է: Իսկ ԱՄՆ­ում սո ցիա լա կան գո վազ դի հար ցե րով զբաղ վում է Գո վազ դա յին խոր հուր դը (Ad Council): Սո­ցիա լա կան գո վազ դի սահ մա նու մը ևս պատ կա նում է Գո վազ դա­

Գոհար Գրիգորյան

151

յին խորհր դին: Սո ցիա լա կան գո վազ դը ԱՄՆ­ում մե ծա մա սամբ հե­ռար ձակ վում է անվ ճար հի մունք նե րով: Գո վազ դա յին խոր հուր դը մշա կում է սե փա կան ար շավ ներ և կար գա վո րում է այլ կազ մա կեր­պութ յուն նե րի և գոր ծա կա լութ յուն նե րի սո ցիա լա կան գո վազ դա յին ար շավ նե րը, նաև ա մեն տա րի պարգ ևատ րում է այս կամ այն կոր­պո րա ցիա յի ղե կա վա րին (Public Service Award) կամ ԶԼՄ­ի ներ կա­յա ցուց չին (Silver and Gold Bells): Մր ցա նա կի է ար ժա նա նում նաև սո ցիա լա կան գո վազ դի ո լոր տում ա ռանձ նա հա տուկ ակ տի վութ յուն և ա ռա տա ձեռ նութ յուն ցու ցա բե րած կազ մա կեր պութ յու նը (8): Գո­վազ դա յին խորհր դի անց կաց րած 42 սո ցիա լա կան ար շավ նե րում, ո րոն ցից շա տե րը մինչ այ սօր շա րու նակ վում են, 19­ում մաս նակ­ցութ յուն են ու նե ցել պե տա կան կա ռույց նե րը (1, էջ 108):

Գեր մա նիա յում ևս սո ցիա լա կան գո վազ դը կա յա ցած է և հա­մար վում է սո ցիա լա կան քա ղա քա կա նութ յան ա մե նա կար ևոր գոր­ծիք նե րից: Թեև օ րենսդ րութ յու նում կան բա ցեր (օ րի նակ՝ չկա սո ցիա լա կան գո վազ դը կար գա վո րող կամ հաս կա ցութ յու նը սահ­մա նող ա ռան ձին օ րենք), այ նո ւա մե նայ նիվ, պե տութ յու նը հա­տուկ ու շադ րութ յուն է դարձ նում սո ցիա լա կան գո վազ դին, որն էլ նպաս տում է դրա զար գաց մա նը: Պե տութ յու նը հո վա նա վո րում է հա սա րա կութ յան հա մար կար ևոր սո ցիա լա կան նա խագ ծե րի ի րա­կա նաց ման մինչև 75% ծախ սե րը: Գեր մա նիա յում գո վազ դա յին ար­տադ րութ յան հետ կապ ու նե ցող բո լոր կա ռույց նե րը միա վոր ված են 1949թ.­ին ստեղծ ված մեկ հիմ նա կան կազ մա կե պութ յան մեջ՝ Գո վազ դի գեր մա նա կան կենտ րո նա կան խորհր դում (ZAW): Խորհր­դի կազ մի մեջ են մտնում գո վազ դի մշակ մամբ, ի րա կա նաց մամբ, ձևա կերպ մամբ և ա ռաջ խա ղաց մամբ զբաղ վող բո լոր կա ռույց ներն և ան դամ նե րը (8):

Ի հա կադ րութ յուն վե րը ներ կա յաց ված օ րի նակ նե րի՝ Հա յաս­տա նում « Գո վազ դի մա սին» օ րեն քում չկա «սո ցիա լա կան գո վազդ» հաս կա ցութ յան սահ մա նու մը, միայն 13­րդ հոդ վա ծում կան դրան վե րա բե րող մի քա նի դրույթ ներ.

« Գո վազ դա կի րը պար տա վոր է բնակ չութ յան ա ռող ջութ յան և

Սոցիալական գովազդը Հայաստանում

152

ա ռող ջա պա հութ յան, բնութ յան պահ պա նութ յան, սո ցիա լա կան պաշտ ­պա նութ յան հար ցե րով ազ գա յին շա հեր ներ կա յաց նող և առևտ րա­յին բնույթ չկրող սո ցիա լա կան գո վազդ նե րի հա մար ա ռա ջին հեր թին տրա մադ րել գո վազ դին հատ կաց վող տա րե կան ե թե րա յին ժա մա նա­կի/տպագ րա կան մա կե րե սի/ ոչ պա կաս, քան 5 տո կո սը։

Սո ցիա լա կան գո վազ դի տե ղա բաշխ ման պատ վեր նե րը ներ կա­յաց վում են Հա յաս տա նի Հան րա պե տութ յան նա խա րա րութ յուն նե­րի, գե րա տես չութ յուն նե րի, տա րած քա յին կա ռա վար ման և տե ղա­կան ինք նա կա ռա վար ման մար մին նե րի, ինչ պես նաև ոչ պե տա կան կազ մա կեր պութ յուն նե րի կող մից։

Սո ցիա լա կան գո վազ դի ար տադ րութ յան և տե ղա բաշխ ման ծախ սե րը կա տար վում են գո վազ դա տո ւի մի ջոց նե րի հաշ վին» (9):

Այ սինքն, սո ցիա լա կան գո վազ դը գրե թե հա վա սա րեց վում է կո մեր ցիոն գո վազ դին և դ րա պատ րաստ ման և հե ռար ձակ ման ծախ սերն իր վրա պետք է վերց նի պատ վի րա տուն: Ինչ պես նաև չկան այն դրույթ նե րը, ըստ ո րի կա րե լի է տվյալ գո վազ դը հա մա րել սո ցիա լա կան: Իսկ օ րենսդ րութ յու նը սո ցիա լա կան գո վազ դի զար­գաց մա նը նպաս տող գլխա վոր նա խադր յալ նե րից է:

Կա այս պի սի կար ծիք, որ ա վե լի լավ է հենց սկզբից գու մար ներ ծախ սել հա սա րա կա կան վար քի կար գա վոր ման հա մար, քան հե տո ա վե լի շատ ծախ սել բա ցա սա կան հետ ևանք նե րը վե րաց նե լու հա­մար: Այն պես, որ պետք է չթե րագ նա հա տել սո ցիա լա կան գո վազ դի նե րու ժը և հենց սկզբից փոր ձել դրա մի ջո ցով հա սա րա կութ յա նը ներ կա յաց նել ա ռաջ նա յին և ա մե նաար դիա կան խնդիր նե րը, այ նու­հետև գտնել և ա ռա ջար կել դրան ցից դուրս գա լու ու ղի նե րը:

Գրականության ցանկ1. Г. Николайшвили, «Социальная реклама: Теория и практика»,

“Аспект пресс“, Москва 20082. Паршенцева Н., «Социальная Реклама», ­ М.: СТА, 20043. Уэллс У., Бернет Дж., Мориарти С. «Реклама: Принципы и

практика»: Пер. с англ. СПБ., 20034. Бове К. Л., Аренс У. Ф. «Современная реклама: Пер. с англ.

Գոհար Գրիգորյան

153

Тольятти», 19955. Ученова В. В., Старых Н. В.« Социальная реклама : вчера, сегодня,

завтра» : учеб. пособие. – М., 20066. Е. Курочкина, «Что такое социальная реклама?», http://socreklama.

ru/analytics/list.php?ELEMENT_ID=389&SECTION_ID=122&sphrase_id=13523 (վերջին այցելություն՝ 12.12.2013)

7. Татьяна Пояркина, «Социальная реклама Гослесслужбы уменьшила количество незаконной вырубки ёлок на 90%», 16.01.2012, http://news.chita.ru/36293/ (վերջին այցելություն՝ 23.11.2013)

8. Евсина Наталья, Нефедова Алина, Панова Елизавета, Яблочкина Софья, «Социальная реклама как основа развития современной общественной жизни», http://www.socreklama.ru/analytics/list.php?ELEMENT_ID=5032&SECTION_ID=122&sphrase_id=13529 (վերջին այցելություն՝ 12.12.2013)

9. ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՕՐԵՆՔԸ ԳՈՎԱԶԴԻ ՄԱՍԻՆ, ընդունվել է 30.04.19, http://parliament.am/legislation.php?sel=show&ID=1707&lang=arm

10. «Ճիշտ էգոիզմի ձևավորման խնդիր կա», http://archive.168.am/am/articles/32217, 12.05.2012, (վերջին այցելություն՝ 25.03.2014)

Վատ օրինակներ• http://goo.gl/yzBp7h• http://goo.gl/07J4TI• http://goo.gl/55HoUV

Լավ օրինակներ• http://goo.gl/9Rc6GL • http://goo.gl/QNMPcb

Այլ օրինակներ• http://goo.gl/6s7bBB• http://goo.gl/U2rX1J• http://goo.gl/5X9CuW • http://goo.gl/MXFvH4 • http://goo.gl/Z2j4rU• http://goo.gl/uZBydf

Սոցիալական գովազդը Հայաստանում

154

ՎԱՆՈՒՀԻ ՀՈԲՈՍՅԱՆ

ԵՊԼՀ Sե ղե կատ վութ յան և հան րա յին հա ղոր դակց­ման տեխ նո լո գիա նե րի գի տաու սում նա կան

կենտ րոն, մա գիստ րոս

Հա սա րա կայ նութ յան հետ կա պե րի ա ռանձ նա հատ կութ յուն նե րը Զին ված

ու ժե րում. Զին ված ու ժե րի ի մի ջի ձևա վո րում

Ժա մա նա կա կից քա ղա քա կան և քա ղա քա ցիա կան զար գա ցում­նե րին հա մըն թաց` յու րա քանչ յուր պե տութ յան անվ տան գութ յան և կա յու նութ յան հա մար կար ևո րա գույն դեր են խա ղում Զին ված ու­ժե րը: Բա նա կը ազ գա յին անվ տան գութ յան ե րաշ խա վորն է, պե­տա կա նութ յան հե նաս յու նը: Այ սօր վա ի րա կա նութ յան մեջ բա նա կը հան դի սա նում է պե տութ յան ա ռանց քա յին մա սը, ա ռանց ո րի տա­րա ծաշր ջա նա յին և հա մաշ խար հա յին քա ղա քա կան ա րե նա յում գրե­թե անհ նար է պահ պա նել պե տութ յան գո յութ յունն ու ա պա հո վել զար գա ցու մը: Մարդ կութ յան ողջ պատ մութ յան ըն թաց քում բա նա կի ա մե նաակն հայտ գոր ծա ռույ թը մնա ցել է ան փո փոխ` պաշտ պա նել և հար ձակ վել:

Զին ված ու ժե րը հան դի սա նում է սո ցիա լա կան կա ռույց, ո րը մի կող մից պահ պա նում է ազ գա յին շա հը, պաշտ պա նում պե տութ յու նը թշնա մի նե րից, ա ջակ ցում հա կա մար տութ յան մեջ գտնվող այլ երկր­նե րի, մյուս կող մից` ա պա հո վում ներ պե տա կան կա յու նութ յու նը: Ուս տի բա նա կը ոչ միայն ռազ մա կան ու ժի խորհր դա նիշ է, այլև` քա­ղա քա կան կա յու նութ յան: Հա ճախ Զին ված ու ժե րը և պե տութ յու նը ըն կալ վում են որ պես միմ յանց հետ սեր տա ճած եզ րույթ: Հա զիվ թե, օ րի նակ, բարձր մար տու նա կութ յամբ և զին տեխ նի կա յով գեր հա գե­

Վանուհի Հոբոսյան

155

ցած բա նակ ու նե ցող պե տութ յա նը հնա րա վոր լի նի ըն կա լել որ պես թույլ և մի ջազ գա յին քա ղա քա կա նութ յան մեջ իր խոս քը չու նե ցող պե տութ յուն:

Բա նա կը պետք է վստա հութ յուն և ա ջակ ցութ յուն ու նե նա հա­սա րա կութ յան ա մեն շեր տում: Այդ վստա հութ յան չա փա բաժ նով ըն կա լե լի է դառ նում հա սա րա կութ յան տրա մադր վա ծութ յու նը իր երկ րի հան դեպ, հայ րե նա սի րութ յու նը և հայ րե նի քը պաշտ պա նե­լու պատ րաս տա կա մութ յու նը: Զին ված ու ժե րի հան դեպ ժո ղովր դի վստա հութ յան, բա նա կի հե ղի նա կութ յան և հու սա լիութ յան անհ րա­ժեշտ կեր պա րը կերտ վում է Զին ված ու ժե րում կի րառ վող PR տեխ նո­լո գիա նե րի մի ջո ցով: Որ պես սո ցիա լա կան փո խազ դե ցութ յուն նե րի և կա պե րի հա մա կարգ` հա սա րա կայ նութ յան հետ կա պե րը հան դի­սա նում են զին ված ու ժե րի կա ռուց ված քա յին ստո րա բա ժա նում նե­րի և հա սա րա կութ յան սո ցիա լա կան ինս տի տուտ նե րի, բա նա կի և պե տա կան մար մին նե րի միջև հա ղոր դակ ցութ յուն ձևա վո րող մի ջոց: Ռազ մա ծա ռա յո ղա կան գոր ծու նեութ յու նում հա սա րա կայ նութ յան հետ կա պե րը հան դի սա նում են ինք նու րույն ո լորտ և ի րա կա նաց նում մի շարք նշա նա կա լից գոր ծա ռույթ ներ, ինչ պի սիք են ռազ մա կան կա ռա վար ման մար մին նե րի և հա սա րա կայ նութ յան միջև մշտա կան տե ղե կատ վա կան և սո ցիա լա կան փո խազ դե ցութ յան ա պա հո վու­մը, Զին ված ու ժե րի անձ նա կազ մին և հա սա րա կութ յա նը նպա տա­կաուղղ ված տե ղե կատ վութ յան փո խան ցու մը ԶԼՄ­նե րի մի ջո ցով, ԶՈՒ­ի հան դեպ հա սա րա կութ յան կար ծի քի ու սում նա սի րութ յու նը, լոբ բիս տա կան գոր ծու նեութ յան ակ տի վա ցումն ի շահ բա նա կի, հա­սա րա կա կան և կ րո նա կան կազ մա կեր պութ յուն նե րի միա վո րու մը՝ ի օգ նութ յուն Զին ված ու ժե րի, հա յե ցա կար գե րի և ծ րագ րե րի ա պա հո­վու մը Զին ված ու ժե րի բա րե փո խում նե րի ըն թաց քի հա մար և այլն: Պա տե րազ մա կան ի րա վի ճակ նե րում Զին ված ու ժե րում հա սա րա­կայ նութ յան հետ կա պե րի գոր ծա ռույթն է ԶՈՒ անձ նա կազ մին գոր­ծո ղութ յուն նե րի ըն թաց քի մա սին մշտա կան տե ղե կա ցու մը, ռազ մա­կան գոր ծո ղութ յուն նե րի ժա մա նակ հա սա րա կա կան ա ջակ ցութ յան ա պա հո վու մը, ինչ պես նաև ա պա տե ղե կատ վութ յան և թշ նա մա կան

Հա սա րա կայ նութ յան հետ կա պե րի ա ռանձ նա հատ կութ յուն նե րը Զին ված ու ժե րում.

156

քա րոզ չութ յան ազ դե ցութ յան նվա զե ցու մը: Մար տա կան գոր ծո ղութ­յուն նե րի ո լորտ նե րի թվում այ սօր ա ռա ջա տար դիր քե րում է նաև տե­ղե կատ վա կան ո լոր տը: Ներ կա յումս այն պի սի հաս կա ցութ յուն նե րի ներ մու ծու մը, ինչ պի սիք են «տե ղե կատ վա կան պա տե րազմ», «մե դիա ագ րե սիա», «տե ղե կատ վա կան անվ տան գութ յուն», պայ մա նա վոր­ված է ար դի ռազ մա կան հա կա մար տութ յուն նե րում տե ղե կատ վա­կան տա րա ծութ յու նում պայ քա րի և հաղ թա նա կի կար ևո րութ յան գի տակց մամբ: Ցան կա ցած ռազ մա կան ար շավ մտնում է տե ղե կատ­վա կան հա կա մար տութ յան փուլ: ԶԼՄ­նե րում պաշ տո նա կան տե­սանկ յու նից քա նա կա կան և ո րա կա կան ա ռա վե լութ յան ստեղ ծու մը ի րա կանց վում է զանգ վա ծա յին գի տակ ցութ յու նում կա յուն ա սո ցիա­ցիա նե րի, սխե մա նե րի և կարծ րա տի պե րի ներդր ման ճա նա պար­հով՝ հա մա պա տաս խան տե ղե կատ վա կան ար շա վի կազ մա կեր պող­նե րի ռազ մա վա րա կան նպա տակ նե րին: Հա սա րա կայ նութ յան հետ կա պե րի մաս նա գետ նե րի հիմ նա կան խնդիրն է սե փա կան կա ռա­վա րութ յան ռազ մա կան ակ ցիա նե րի նկատ մամբ ձևա վո րել հա սա­րա կա կան կար ծիք՝ ստա նա լով հա սա րա կութ յան ա ջակ ցութ յունն ու վստա հութ յու նը (4, էջ 17): Հա սա րա կա կան կար ծի քի հա մար պայ քա­րում հա սա րա կայ նութ յան հետ կա պե րի մաս նա գետ նե րը միշտ սեր­տո րեն հա մա գոր ծակ ցում են հո գե բա նա կան օ պե րա ցիա ներ ի րա­կանց նող մաս նա գետ նե րի հետ: Այս պի սով, և՛ պա տե րազ մա կան, և՛ խա ղաղ ի րա կա նութ յու նում հա սա րա կայ նութ յան հետ կա պե րի մի­ջո ցով է ստեղծ վում Զին ված ու ժե րի անհ րա ժեշտ ի մի ջը: Զին ված ու­ժե րի ի մի ջը կա րող ենք սահ մա նել որ պես զանգ վա ծա յին գի տակ­ցութ յու նում (ամ բողջ հա սա րա կութ յան կամ դրա ա ռան ձին մա սե րի` քա ղա քա ցի նե րի ա ռան ձին խմբե րի` թի րա խա յին լսա րան նե րի, այդ թվում նաև զին ծա ռա յող նե րի) ձևա վոր ված կեր պար, ո րը բնու թագ­րում է ԶՈՒ ար տա քին և ներ քին բո վան դա կութ յունն ու ձևը, հա մա­պա տաս խա նութ յու նը կամ ան հա մա պա տաս խա նութ յու նը իր ա ռա­քե լութ յա նը, հա սա րա կութ յան և ի րա վի ճա կի պա հանջ նե րին:

Զին ված ու ժե րի ի մի ջը ար տա ցո լում է ե րեք հիմ նա կան կեր­պար ներ`անց յա լի, ըն թա ցիկ և հե ռան կա րա յին՝ ի դեա լա կա նը, ո րին

Վանուհի Հոբոսյան

157

անհ րա ժեշտ է ձգտել (3, էջ 1­2): Անց յա լում ԶՈՒ­ի ու նե ցած ի մի ջը և վի ճա կը. այս դեպ քում ԶՈՒ­ի

հա մար հիմք են հան դի սա նում տվյալ պե տութ յան պատ մութ յան և բա նա կի հե րո սա կան դրվագ նե րը, օ րի նակ է դառ նում պատ մա կան ռազ մար վես տը, բա նա կի բա րո յա հո գե բա նա կան մթնո լոր տը ձևա­վոր վում է ռազ մա կան և ազ գա յին որ ևէ գա ղա փա րա խո սութ յան հի­ման վրա:

Ըն թա ցիկ ի մի ջը. այս դեպ քում ցույց է տրվում ԶՈՒ­ի ներ­կա գոր ծու նեութ յու նը, մար տու նա կութ յու նը, զին տեխ նի կա յով հա­գեց վա ծութ յու նը և ըն թա ցող բա րե փո խում նե րը: Ի տար բե րութ յուն հաս տա տուն և կարծ րա տի պա յին անց յա լի ի մի ջի` բա նա կի ըն թա­ցիկ ի մի ջը միշտ են թա կա է դրա կա նից բա ցա սա կան և հա կա ռակ անց մա նը, քա նի որ այս կեր պա րը կախ ված է բա նա կում տե ղի ու­նե ցող ի րա դար ձութ յուն նե րից, առ կա խնդիր նե րից, դրանց լու սա­բան ման մե թո դից և հան րութ յան ար ձա գան քից: ԶՈՒ ըն թա ցիկ ի մի­ջը պե տութ յան հա մար ա մե նա կար ևորն է, ուս տի դրա նում պետք է ընդգծ վեն կոնկ րետ հաղ թա նակ ներ և ԶՈՒ­ի է ֆեկ տիվ գոր ծո ղութ­յուն ներ, ցույց տրվեն զին վո րա կան կո լեկ տի վի, ա ռան ձին զին վո րա­կան նե րի ծա ռա յո ղա կան և ա ռօր յա բարձր բա րո յա կան վար վե լա­կեր պը, քա ղա քա ցիա կան հա սա րա կութ յան հետ զին վո րա կան նե րի հա րա բե րութ յուն նե րը և այլն: Ըն թա ցիկ ի մի ջի հա մար ա մե նաու ժեղ ազ դե ցութ յունն են թող նում հստակ դրվագ նե րը, ո րոնք կա րող են փո խանց վել սո ցիու մին սո ցիա լա կան գո վազդ նե րի, պաս տառ նե րի, ֆիլ մե րի, հա ղոր դա շա րե րի և այլ նի մի ջո ցով:

Հե ռան կա րա յին ի մի ջը. սա վե րա բե րում է ա պա գա յի ԶՈՒ­ե րին, թե ինչ պի սին է այն ակն կալ վում հան րութ յան կող մից, ինչ պի սի բա­րե փո խում ներ է ա նում պե տութ յու նը՝ ա պա գա յում ու նե նա լու ա ռա­վել հզոր և մար տու նակ բա նակ: Այս դեպ քում պետք է ԶՈՒ հե ռան­կա րա յին ի մի ջը մոտ լի նի հնա րա վոր ի րա կա նին: Հե ռան կա րա յին ի մի ջի կեր տու մը հիմն վում է բա նա կի` ա պա գա յում հնա րա վոր կամ պո տեն ցիալ թշնա մուն հաղ թե լու կա րո ղութ յու նը ընդգ ծե լու վրա: Բա նա կի հե ղի նա կութ յունն ու վար կա նի շը, զին վո րա կա նի մաս նա­

Հա սա րա կայ նութ յան հետ կա պե րի ա ռանձ նա հատ կութ յուն նե րը Զին ված ու ժե րում.

158

գի տութ յան ար դիա կա նութ յունն ու զին վո րա կա նի դե րը հա սա րա­կութ յան մեջ նշա նա կա լից դարձ նե լը խթա նում են բա նա կի ըն թա ցիկ և հե ռան կա րա յին նպաս տա վոր ի միջ նե րի ձևա վոր մա նը:

Զին ված ու ժե րի ի մի ջում պետք է ար տա ցոլ վեն ա մե նաու ժեղ, վառ, տպա վո րիչ և կար ևոր հատ կա նիշ նե րը`

• Ա ռա քե լութ յան, նպա տակ նե րի, խնդիր նե րի ու գոր ծա ռույթ­նե րի ազն վութ յունն ու ար դա րութ յու նը

• Բարձր բա րո յա կան և մար տա կան բնու թագ րիչ նե րը• Հա գեց վա ծութ յու նը նո րա գույն ռազ մա կան տեխ նո լո գիա­

նե րով, զի նամ թեր քի, մար տա կան պատ րաս տա կա նութ յան ո րա կա կան և քա նա կա կան բնու թագ րիչ նե րի հա մա պա­տաս խա նութ յու նը անվ տան գութ յան ա պա հով ման չա փա­նիշ նե րին

• Պատ մութ յան ա ռա վել վառ պա հե րի շեշ տադ րում` ցա մա­քա յին, օ դա յին ու ժե րի հաղ թա նակ ներ, պե տա կա նութ յան ամ րապնդ մա նը նպաս տած հաղ թա կան ի րա դար ձութ յուն­ներ

• Ձեռք բե րում նե րի ցու ցադ րում ռազ մա կան վար ժանք նե րի և զո րա վար ժութ յուն նե րի ըն թաց քում

• Ներ քին նոր մե րի, ար ժեք նե րի և կա նոն նե րի ա ռա վե լութ­յուն ներն ու նշա նա կութ յու նը

• Կադ րե րի բարձր պրո ֆե սիո նալ պատ րաստ վա ծութ յու նը• Ար տա քին ատ րի բու տի կա յի և սիմ վոլ նե րի (մար տա կան

դրոշ ներ, խորհր դա նի շեր, պաս տառ ներ, հան դեր ձանք) նշա նա կութ յունն ու ո գին

• Սո ցիա լա կան ա պա հով վա ծութ յու նը• Զին ծա ռա յող նե րի ար տա քին տեսքն ու վար քը` հա գուս տի

ձևը, ֆի զի կա կան կա ռուց ված քը, կեց ված քը, քա ղա քա ցիա­կան հա սա րա կութ յան հան դեպ վե րա բեր մուն քը, այլ մար­տա կան և մարդ կա յին հատ կա նիշ նե րի ար տա հայ տու մը

ԶՈՒ­ե րի կեր պա րի կա ռուց ման մեջ պետք է ի մի ջա յին կոն ցեպ­ցիան միշտ մնա ան փո փոխ: Ընդ հա նուր առ մամբ, Զին ված ու ժե րի

Վանուհի Հոբոսյան

159

գա ղա փա րը պետք է մեկ ամ բող ջա կան կեր պա րով հա սա նե լի լի նի իր ար տա քին և ներ քին լսա րան նե րի հա մար (4,էջ 22):

Զին ված ու ժե րի ի միջն իր մեջ նե րա ռում է եր կու բա ղադ րիչ` ներ քին ի միջ և ար տա քին: Ներ քին ի մի ջը բա նա կի սո ցիա լա կան ինս տի տու տի ան դամ նե րի պատ կե րա ցումն է զին ված ու ժե րի մա­սին` զին վո րի, սպա յա կան կազ մի, հրա մա նա տա րա կան կազ մի, զո­րա մա սե րում քա ղա քա ցիա կան և հոգ ևոր աշ խա տող նե րի և այլն: Զին ված ու ժե րի ար տա քին ի միջն այն է, ինչ պի սին այն ըն կալ վում է իր հա սա րա կութ յան (նաև մի ջազ գա յին հան րութ յան) կող մից: Հա սա րա կութ յան և ա ռան ձին խմբե րի պատ կե րա ցում նե րը, վե րա­բեր մուն քը Զին ված ու ժե րի կեր պա րի նկատ մամբ, գո յութ յուն ու նե­ցող կար ծա տիր պե րը, ո րա կա կան բնու թագ րիչ նե րը, ո րոնք տրվում են բա նա կին, բա նա կի ար տա քին ի մի ջի ամ բող ջութ յունն են: Ներ քին և ար տա քին ի միջ նե րը փոխ կա պակց ված են: Ե թե զին ծա ռա յո ղը, սպան, հրա մա նա տա րը որ պես բա ցա սա կան կամ դրա կան կեր պար է ըն կալ վում հա սա րա կութ յան մեջ, այդ անձն ու իր կեր պա րը նու­յանց վում են ամ բողջ զին վո րա կան հա մա կար գի հետ: Նույն կերպ` ե թե բա նա կի ար տա քին ի մի ջը լի նի բա ցա սա կան կամ դրա կան, այն չի կա րող լավ կամ վատ ա ռու մով չազ դել բա նա կի անձ նա կազ մի վար քի և աշ խար հա յաց քի վրա:

Բա նա կի ի մի ջը ձևա վոր վում է ուղ ղա կի և ա նուղ ղա կի մի ջոց­նե րով: Ուղ ղա կիո րեն ի մի ջը ձևա վոր վում է, երբ քա ղա քա ցին ան­մի ջա կա նո րեն հա րա բեր վում է բա նա կի/ զին վո րա կան կազ մի հետ: Ա նուղ ղա կի ճա նա պար հով հա սա րա կութ յան մեջ ի մի ջը ձևա վոր վում է բա նա կի գոր ծու նեութ յան և դ րա արդ յունք նե րի տպա վո րութ յամբ, դրա նում առ կա խնդիր նե րից ել նե լով, որ ևէ ան ձի կող մից բա նա­կի վե րա բեր յալ կար ծիք կամ տե ղե կութ յուն ստա նա լով, զին վո րա­կան կազ մի սո ցիա լա կան ա պա հո վութ յան աս տի ճա նով, բա նա կի կեն ցա ղա յին բա րե կե ցութ յամբ, զին վո րա կան պրո ֆե սիո նա լիզ մով, մար տու նակ զին ծա ռա յող նե րով, զին տեխ նի կա յի հա գեց վա ծութ­յամբ և գլ խա վո րա պես՝ ԶԼՄ­նե րի լու սա բա նում նե րով: Պետք է նշել, որ Զին ված ու ժե րը որ քան էլ բաց լի նեն հա սա րա կութ յան ա ռաջ, այ­

Հա սա րա կայ նութ յան հետ կա պե րի ա ռանձ նա հատ կութ յուն նե րը Զին ված ու ժե րում.

160

դո ւա մե նայ նիվ ի րենց գոր ծա ռույթ նե րից ել նե լով՝ մնում են փակ հա­մա կարգ: Ուս տի բա նա կի ի մի ջի ձևա վոր ման հար ցում մենք ա ռա վե­լա պես գործ ու նենք ա նուղ ղա կի մի ջոց նե րի հետ: Եր կու մի ջոց նե րի դեպ քում էլ կի րառ վում են տե ղե կատ վա կան և գ նա հա տո ղա կան տեխ նո լո գիա նե րը: Տե ղե կատ վա կան տեխ նո լո գիա յով ներ կա յաց­վում է բա նակ սո ցիա լա կան ինս տի տու տը, նրա գոր ծա ռույթ նե րը, ա ռօր յա կյան քը, տե ղի ուն ցեող գոր ծըն թաց նե րը: Գ նա հա տո ղա կան տեխ նո լո գիան պատ կե րում է Զին ված ու ժե րը հու զա կան ծած կույ­թում` փո խանց վող տե ղե կատ վութ յու նը հա մե մե լով հու զա կան­հո­գե բա նա կան ազ գե ցութ յամբ: Օ րի նակ` զի նա վար ժութ յուն նե րի լու­սա բան մամբ ցույց տալ հզոր զին տեխ նի կան, պա տե րազ մա կան դրվագ ներ բե մադ րե լով` զին վո րա կան կազ մի պրո ֆե սիո նա լիզմն ընդգ ծել, հո լո վակ նե րի մի ջո ցով ցու ցադ րել անց յա լի հե րո սա կան մար տեր և հաղ թա նակ ներ, լու սա բա նել զին ծա ռա յութ յան ըն թաց­քում ճգնա ժա մա յին ի րա վի ճակ նե րում (թշնա մու դի վեր սիա, կյան քի և հայ րե նի քի պաշտ պա նութ յան հա մար վտան գա վոր ի րա վի ճակ և այլն) շար քա յին զին վոր նե րի և ս պա նե րի հե րո սա բար գոր ծելն ու ելք գտնե լը: Բա նա կի ի մի ջի կար ևոր բա ղադ րիչ ներն են նաև վի զո ւալ և վեր բալ սիմ վոլ նե րը: Վի զո ւալ սիմ վոլ նե րը պետք է պա րու նա կեն հո­գե բա նա կան և սո ցիա լա կան ամ բող ջութ յուն, ո րով դառ նում են ան­ժա մա նակ` ա ռանց անց յալ­ներ կա­ա պա գա տա րան ջատ ման, դրանք պետք է ա մե նուր ար տա հայ տեն մեկ ամ բող ջա կան գա ղա փար, նրանց ար տա քին տես քը պետք է ար տա ցո լի ներ քին էութ յու նը և արթ նաց նի մար դու հու զա կան­է մո ցիո նալ դաշ տը: Վեր բալ սիմ վոլ նե րը օրհ ներ­գի, կար գա խո սե րի, ռազ մա կան­հայ րե նա սի րա կան եր գե րի մի ջո ցով նույ նա կա նաց ման հույ զեր ա ռա ջաց նե լու մի ջոց են: Էա կան նշա նա­կութ յուն ու նեն նաև ար քե տի պերն ու ա ռաս պել նե րը` որ պես բա նա­կին վե րագր վող հատ կա նիշ նե րի և ար ժեք նե րի կա յուն հա վա քա ծու` ի րա կա նի և ի դեա լա կա նի ամ բող ջութ յուն, ո րը օգ նում է ինչ պես բա­վա րա րել հա սա րա կա կան պա հանջ նե րը, այն պես էլ՝ շղար շել առ կա խնդիր նե րը, ո րոնք կա րող են վնա սել բա նա կի ի մի ջին:

Ընդ հան րաց նե լով` կա րող ենք Զին ված ու ժե րի ի մի ջի բա ղադ­

Վանուհի Հոբոսյան

161

րիչ ներն ա ռանձ նաց նել եր կու մա սի` ար տա քին և ներ քին: Ի մի ջի կերտ ման ար տա քին բա ղադ րիչ նե րի մեջ են մտնում տվյալ պե­տութ յան պաշտ պա նութ յան նա խա րա րութ յան շեն քի տես քը, զո­րա մա սե րի բա րե կարգ վա ծութ յու նը, զո րա մա սե րում պաս տառ­ներ­կար գա խո սե րի առ կա յութ յու նը, զին ծա ռա յող նե րի, սպա նե րի և հ րա մա նա տա րա կան կազ մի հա մազ գեստ նե րը, զին վո րա կան տեխ­նի կա յի ցու ցադ րու մը, զի նան շան նե րը, խորհր դա նի շե րը, դրոշ նե րը, ԶՈՒ խորհր դան շող օ րա ցույց նե րը, գրիչ նե րը, նո թա տետ րե րը և այլն: Ի մի ջի կերտ ման ներ քին բա ղադ րիչ ներն ա ռա վել ոչ նյու թա կան դրսևոր ման մեջ են` գա ղա փա րա խո սութ յու նը, զին վո րա կան կազ մի վար վե լա կեր պը, սպա­զին վոր հա րա բե րութ յուն նե րը, բա նակ­հա­սա րա կութ յուն հա րա բե րութ յուն նե րը, հա մակ րանք վա յե լող ա ռաջ­նոր դը և այլն:

Զին ված ու ժե րի ի մի ջի կա ռուց ման գոր ծըն թա ցում հա սա րա­կա կան կար ծիք ձևա վո րող կար ևո րա գույն գոր ծիք հան դի սա նում են ԶԼՄ­նե րը, քա նի որ դրանք ու ղիղ կապ են հաս տա տում հա սա­րա կութ յան հետ` հա ճախ շրջան ցե լով Զին ված ու ժե րի վե րա բեր յալ պաշ տո նա կան տե ղե կատ վութ յուն տրա մադ րող մար մին նե րին: Այդ­պի սով ԶԼՄ­նե րը դառ նում են բա նա կի ի մի ջի կա ռուց ման ակ տիվ սուբ յեկտ և ն րանց հզո րութ յու նը կա յա նում է հենց այդ ի մի ջը ձևա­վո րե լու հնա րա վո րութ յան մեջ: Ն րանք կա նո նա վոր և օ պե րա տիվ կեր պով տե ղե կատ վութ յուն են փո խանց վում հան րութ յա նը, այդ տե ղե կութ յու նը հա մե մում ի րենց ցան կա լի նրբե րանգ նե րով` ձևա­վո րե լով ո րո շա կի կարծ րա տիպ և հա սա րա կա կան կար ծիք բա նա կի վե րա բեր յալ: Բա նա կի ի մի ջի ձևա վոր ման գոր ծըն թա ցում ԶԼՄ­նե րը հան րութ յան գի տակ ցութ յան մեջ կա րող են ստեղ ծել բա նա կի ցան­կա լի ի մի ջը, ան գամ ե թե այն ի րա կա նում այլ է: Բա նա կը փակ հա­մա կարգ է. որ քան էլ ան կախ և ի րա վա սու լի նեն լրատ վա մի ջոց նե­րը ցան կա ցած բա նա կա յին ի րա դար ձութ յուն լու սա բա նե լու, պետք է հաշ վի առ նել, թե որ քա նով է այն վնա սում ազ գա յին անվ տան գութ­յա նը, քա նի որ ԶԼՄ­նե րի՝ բա նա կի վե րա բեր յալ լու սա բա նում նե րը ու ղիղ կապ ու նեն պե տութ յան ազ գա յին անվ տագ նութ յան ռազ մա­

Հա սա րա կայ նութ յան հետ կա պե րի ա ռանձ նա հատ կութ յուն նե րը Զին ված ու ժե րում.

162

վա րութ յան հետ: Այս պի սով, ԶԼՄ­նե րը մե ծա գույն ներդ րում ու նեն հա սա րա կութ յան մեջ իր պե տութ յան և բա նա կի ի մի ջի ըն կալ ման, գնա հատ ման և ար ժե վոր ման գոր ծըն թա ցում: Զին ված ու ժե րում տե ղի ուն ցեող ի րա դար ձութ յու նե րը, սպա­զին վոր հա րա բե րութ­յուն նե րի լավ և վատ դրսևո րում նե րը, զին տեխ նի կա յի հա գեց վա­ծութ յու նը, զին վո րա կան նե րի պրո ֆե սիո նա լիզ մը կամ թե րա ցում նե­րը, են թադր յալ կամ առ կա թշնա մու կեր պա րը` ում դեմ է զին վում և ու մից է պաշտ պա նում իր սո ցիու մին բա նա կը, տե սա նե լի են դառ­նում և մա տուց վում են հան րութ յա նը ԶԼՄ կոչ վող միջ նորդ­կա ռույ­ցի մի ջո ցով: Ն րանց ա նօ տա րե լի հնա րա վո րութ յամբ է հա սար կութ­յու նը նախ իր ու շադ րութ յու նը դարձ նում բա նա կին, ա պա՝ ի մա նում դրա նում առ կա խնդիր նե րի մա սին, բարձ րա ձայ նում հա ճախ այն ե րան գա վոր մամբ, ո րով թե ման լու սա բան վել է մե դիա յում: ԶԼՄ­նե­րի հզոր ազ դե ցութ յամբ է հա սա րա կութ յու նը գնա հա տում իր բա­նա կը, այն հա մա րում ու ժեղ կամ թույլ, հաղ թող կամ անմր ցու նակ, հետ ևա բար և ո գեշնչ վում ու դաս տիա րակ վում հայ րե նի քը սի րե լու, պաշտ պա նե լու կամ հա կա ռակ գի տակ ցութ յամբ: Պետք է նշել, որ հա սա րա կայ նութ յան գի տակ ցութ յան մեջ ԶՈՒ­ի վե րա բեր յալ պատ­կե րա ցում նե րը և ակն կա լիք նե րը, վստա հութ յունն ու ա ջակ ցութ յու­նը ձևա վոր վում են գլխա վո րա պես ԶԼՄ­նե րի շնոր հիվ, սա կայն մեծ նշա նա կութ յուն ու նեն նաև բա նակ­հա սա րա կութ յուն տա րաբ նույթ նա խա ձեռ նութ յուն նե րը և բա նա կի խնդիր նե րով զբաղ վող հա սա­րա կա կան կազ մա կեր պութ յուն նե րը:

Վե րը նշված PR ա ռանձ նա հատ կութ յուն նե րը դի տար կենք ՀՀ Զին վաժ Ու ժե րի օ րի նա կով: ՀՀ Զին ված ու ժե րը ձևա վոր վե ցին 1992 թվա կա նին: Հետ պա տե րազմ յա 22 տա րի նե րի ըն թաց քում ձևա­վոր վեց մար տու նակ և բարձր պատ րաստ վա ծութ յամբ բա նակ, որն այ սօր բազ մա թիվ ձեռք բե րում ներ ու նի: ՀՀ պաշտ պա նութ յան նա­խա րա րութ յու նը Զին ված ու ժեր­հա սա րա կութ յուն կապն ի րա կա­նաց նում է հա սա րա կութ յան ա մե նա տար բեր շեր տե րի հետ` հան­րակր թա կան դպրոց նե րի ա շա կերտ նե րի, բու հե րի ու սա նող նե րի և դա սա խո սա կան կազ մի, գի տա կան, կրթամ շա կու թա յին ու քա րոզ­

Վանուհի Հոբոսյան

163

չա կան տար բեր կենտ րոն նե րի և այլն1: Բա նա կա յին կյան քի խնդիր­նե րի լուծ ման և բա րե փո խում նե րի գոր ծըն թա ցում ՊՆ­ը հա մա­գոր ծակ ցում է շուրջ 75 հա սա րա կա կան կազ մա կեր պութ յուն նե րի հետ: Մաս նա գի տաց ված զին վո րա կան կազմ ու նե նա լու նպա տա­կով հիմ նադր վել են ռազ մակր թա կան հաս տա տութ յուն ներ, ո րոնք են Ռազ մա կան ինս տի տու տը, Ռազ մա կան ա վիա ցիոն ինս տի տու­տը, Ռազ մաբժշ կա կան ինս տի տու տը, ՀՀ ՊՆ Մոն թե Մել քոն յա նի ան վան ռազ մա վա րա կան վար ժա րա նը, Ազ գա յին ռազ մա վա րա կան հե տա զո տութ յուն նե րի ինս տի տու տը, Վ. Սարգս յա նի ան վան ռազ­մա կան ինս տի տու տը: Տե ղե կատ վա կան հար թա կում ՊՆ « Զի նուժ» հա ղոր դա շա րի և « Հայ զին վոր» պաշ տո նա թեր թի լու սա բա նում նե րը հնա րա վո րութ յուն են տա լիս ամ բող ջա կան պատ կե րա ցում կազ մել Հա յոց բա նա կի ստեղծ ման հան գա մանք նե րի, կա յաց ման ըն թաց քի և հաղ թա հար ված դժվա րութ յուն նե րի մա սին, ինչ պես նաև քա ջա տեղ­յակ լի նել ներ կա կար գա վի ճա կի, խնդիր նե րի և ձեռք բե րում նե րի մա սին2: Հա յաս տան յան ԶԼՄ­նե րում Զին ված ու ժե րի վե րա բեր յալ լու սա բա նում նե րը և ռազ մա կան փոր ձա գետ նե րի տե սա կետ նե րը ու­սում նա սի րե լիս կա րե լի է ստա նալ մեր բա նա կի հետև յալ պատ կե րը. ՀՀ Զին վաժ ու ժե րը ձևա վոր վե ցին Ար ցախ յան ա զա տա մար տից հե­տո և մինչ այ սօր կրում են հաղ թող բա նա կի կեր պա րը, ին չը բարձր է պա հում ինչ պես զին վո րի և զին վո րա կան կազ մի, այն պես էլ՝ հա սա­րա կայ նութ յան բա րո յա կան ո գին: Ար դեն ո րո շա կի քայ լեր են ար վում բա նա կում նաև կա նանց ծա ռա յութ յան վերց նե լու ուղ ղութ յամբ` որ­պես բարձր պա տաս խա նատ վութ յամբ և օգ տա կա րութ յամբ նե րու ժի: Այ սօր ար դեն նկա րա հան վում են բա նա կին նվիր ված զին վո րա կա նի հզոր, ակ նա ծան քի ար ժա նի կե պա րը ներ կա յաց նող, բա նա կում ծա­ռա յե լու կոչ ա նող ֆիլ մեր և սո ցիա լա կան հո լո վակ ներ3: ՀՀ ԶՈՒ­ն

1 Տես` ՀՀ Պաշտապանության նախարարության պաշտոնական կայք, www.mil.am

2 Տես` «Հայ զինվոր» օրաթերթի պաշտոնական կայք, www. hayzinvor.am

3 Տես` ՀՀ ՊՆ պաշտոնական կայք, տեսանյութեր,«Լավագույն տղերքը ծառայում են» սոց.հոլովակ, https://www.youtube.com/watch?v=dOUl­NPFXxE

Հա սա րա կայ նութ յան հետ կա պե րի ա ռանձ նա հատ կութ յուն նե րը Զին ված ու ժե րում.

164

խն դիր ու նի գրա գետ և ին տե լեկ տո ւալ, ստա ցած կրթութ յան շնոր­հիվ փոր ձա ռու և կոփ ված սպա նե րին բա նա կում պա հե լու (ներ կա յիս տվյալ նե րով բուհն ա վար տե լուց հե տո սպա նե րի 25­30 տո կո սը հե­ռա նում է բա նա կից (1, էջ 184)) և ԶՈՒ հաս տիք նե րը գրա գետ կադ րե­րով հա մալ րե լով` ԶՈՒ­ի հրա մա նա տա րա կազ մի ներ քին և ար տա­քին ի մի ջը բարձ րաց նե լու: Ն շենք նաև, որ ԶՈւ­ում առ կա խնդիր նե րը հա ճախ ուռ ճաց ված են ներ կա յաց վում ԶԼՄ­նե րի կող մից, ոչ մար­տա կան պայ ման նե րում զին վոր նե րի կո րուստ նե րի դեպ քե րի հա­ճախ սուբ յեկ տիվ և մե ղադ րող լու սա բա նում նե րը նպաս տում են, որ պես զի հա սա րա կայ նութ յու նը կորց նի վստա հութ յու նը բա նա կի հան դեպ: Ընդ հա նուր առ մամբ թվում է, թե ԶՈՒ­հա սա րա կայ նութ­յուն հա րա բե րութ յուն նե րում ա ռա վել բաց տե ղե կատ վա կան դաշտ ստեղ ծե լու խնդիր կա, քա նի որ այն բա նակն ա վե լի մոտ է դարձ­նում քա ղա քա ցի նե րին, սա կայն այս դեպ քում կա վտանգ, որ այդ տե ղե կատ վութ յու նը կշա հարկ վի ինչ պես ար տա քին, այն պես էլ ներ­քին լսա րան նե րի կող մից: Այ սօր իր առջև դրված խնդիր նե րի լուծ­ման հա մար ՀՀ Զին ված ու ժե րին անհ րա ժեշտ է ու սում նա սի րել և վե րա փո խել հա սա րա կութ յան տար բեր սո ցիա լա կան խմբե րի պատ­կե րա ցում նե րը, գնա հա տա կան նե րը, վե րա բեր մուն քը ՀՀ զին ված ու ժե րի ամ բող ջա կան կեր պա րի և դ րա ա ռան ձին բա ղադ րիչ նե րի նկատ մամբ, բա ցա հայ տել գո յութ յուն ու նե ցող կարծ րա տի պե րը, վե­րա փո խել դրանք, բա ցա հայ տել ա ռան ձին ԶԼՄ­նե րի գոր ծա ռույթ նե­րը ՀՀ զին ված ու ժե րի մա սին կարծ րա տի պե րի, դիր քո րո շում նե րի և բա նա կի ի մի ջի ձևա վոր ման գոր ծում` մատ չե լիութ յու նը, ազ դե ցութ­յու նը, արդ յու նա վե տութ յու նը, վստա հութ յան աս տի ճա նը:

Այս պի սով` հա սա րա կայ նութ յան հետ կա պե րի դերն ան քակ­տե լի է Զին ված ու ժե րի ի մի ջի ձևա վոր ման, հա սա րա կայ նութ յան վստա հութ յան և ա ջակ ցութ յան ե րաշ խիքն ու նե նա լու կար ևո րա­գույն գոր ծում: Բա նա կը ցան կա ցած պե տութ յան ան կա խութ յան և խա ղա ղութ յան հիմքն է, իսկ հզոր բա նա կի հիմ քը իր քա ղա քա ցու

«Թռիչք» սոց.հոլովակ, https://www.youtube.com/watch?v=IhLIAw91IBk

Վանուհի Հոբոսյան

165

և զին վո րի ան բա սիր զո րակ ցութ յունն է, ին չի կամ քը ծնվում է PR տեխ նո լո գիա նե րի ճիշտ կի րառ մամբ և բա նա կի նպաս տա վոր ի մի ջի կերտ մամբ:

Գ րա կա նութ յան ցանկ1. Հով հան նիս յան Արծ րուն. Տա րա ծաշր ջա նա յին ռազ մա կա նա ցու մը

և հա յոց բա նա կը, Եր ևան 20132. Մել քոն յան Ն վարդ. Քա ղա քա կան ի միջ. մեկ նա բա նութ յուն ներ և

ձ ևա վոր ման սկզբունք ներ: Դա սըն թաց հա սա րա կա գետ նե րի հա­մար, Եր ևան 2007

3. Серебрянников В., Имидж армии: методологические аспекты, Власть. 2005, № 10. С. 33­41

4. Public Affairs & StratCom Advisor International Military Staff., NATO Military Public Affairs Policy., NATO HQ, Brussels, 2011

5. Callaghan J. Franz Kernic., Armed Forces and International Security: Global Trends and Issues, LIT Verlag Münster, 2003

Հա սա րա կայ նութ յան հետ կա պե րի ա ռանձ նա հատ կութ յուն նե րը Զին ված ու ժե րում.

166

ԲԵԼԼԱ ԲԱՂԴԱՍԱՐՅԱՆ

Հայաստանի Ամերիկյան համալսարանի Քաղաքագիտության և միջազգային հարաբերությունների մագիստրոս

Քաղաքական լիդերի իդեալական կերպարը հայ երիտասարդների շրջանում

Ժամանակակից ժողովրդավար հասարակություններում քա­ղա քական լիդերի իմիջը կարևոր լծակ է, քանի որ էլեկտորալ խումբն ընտրում է լիդերներին` հիմնվելով վերջիններիս ոչ միայն քա ղաքական ծրագրերի, այլ նաև նրանց կերպարների վրա: Հաշվի առնելով տվյալ հանգամանքը` քաղաքական լիդերի իդեալական իմիջը ձեռք է բերում ազդեցիկ նշանակություն ընտրությունների ընթացքում: Իդեալական իմիջը հիմնված է մի շարք հետերոգեն գործոնների, հատկանիշների և բնութագրիչների վրա, որոնց առ­կայությունն, ըստ էլեկտորալ խմբի, անհրաժեշտ է քաղաքական լիդերի համար (2, էջ 3):

Տվյալ հետազոտական աշխատանքը նպատակ է հետապնդում բացահայտել անհատին իդեալական քաղաքական լիդեր դարձնող հատկանիշների համախմբությունը: Իդեալական քաղաքական լիդերը կի՞ն է, թե՞ տղամարդ: Նա երիտասա՞րդ է, թե՞ հասուն տարիքի: Ինչպիսի՞ արժեքային համակարգ նա պետք է ունենա: Ո՞ր հատկանիշների առկայություն է պարտադիր նրա համար: Հենց այս և մի շարք այլ հարցերի պատասխաններն էին հետապնդվում հետազոտության ընթացքում: Դրված նպատակին հասնելու համար կիրառվել են երկու հետազոտական մեթոդներ` ֆոկուս խմբային հարցազրույց

Բելլա Բաղդասարյան

167

և քանակական հարցում երիտասարդների հետ: Ֆոկոս խմբերը տրմադրում են արժեքավոր ինֆորմացիա հայ երիտասարդների պատկերացմամբ քաղաքական լիդերի իդեալական կերպարի վերաբերյալ, սակայն դրանք ներկայացուցչական չեն, հենց այդ պատճառով էլ, որպես հետազոտության երկրորդ մեթոդ, ընտրվել է քանակական հարցումը:

Գրաֆիկ 1­ը ներկայացնում է հարցվողների պատասխանները «ո՞րն է լավագույն տարիքը քաղաքական լիդերի համար» հարցին:

Գրաֆիկ 1

Տվյալ գրաֆիկից պարզ է դառնում, որ, ըստ երիտասարդների, լավագույն տարիքը քաղաքական լիդերի համար գտնվում է 31­40 միջակայքում: Ըստ հարցվողների` քաղաքական լիդերը չի կարող շատ երիտասարդ լինել, այսինքն` իդեալական քաղաքական լիդերը պետք է լինի ոչ իրենց տարիքային խմբից: Ֆոկոս խմբային հարցման արդյունքներն ապացուցեցին տվյալ դրույթը, ըստ հարցվողների` քաղաքական լիդերի հասուն տարիքը կարևորվում է, քանի որ դա նրա հարուստ կանքի և աշխատանքային փորձի ցուցանիշն է: Հարցվողները նշել են. «Քաղաքական լիդերը պետք է կառավարի՝ հիմվելով իր անձնական կյանքի փորձի վրա, նա չի կարող շատ երիտասարդ լինել» (Կ.27): «Հասուն լիդերը ծանոթ կլինի

Քաղաքական լիդերի իդեալական կերպարը հայ երիտասարդների շրջանում

168

բազմաթիվ իրավիճակների և կունենա իր պատկերացումները, թե ինչպես գործել» (Տ. 23):

«Քաղաքական լիդերը պետք է լինի կի՞ն, թ՞ե տղամարդ» հարցի պատասխանները ներկայացված են գրաֆիկ 2­ում: Պատկերից պարզ է դառնում, որ քաղաքական լիդերի գենդերն առաջնային չէ հարցվողների 72%­ի համար, սակայն միևնույն ժամանակ կարելի է նկատել, որ հարցվողների ընդամենը 1%­ն է նշել, որ իդեալական քա ղաքական լիդերը պետք է լինի իգական սեռի ներկայացուցիչ: Քա ղաքական լիդերի ընտրության ժամանակ գենդերի ոչ առաջ­նա յին հանգամանք լինելու մասին կարելի է դատել նաև՝ հիմնվե­լով 2011 թվականի Կովկասյան Բարոմետրի տվյալների վրա: «Դուք կքվեարկեի՞ք կին թեկնածուի օգտին նախագահական ընտրու թյուն­ներին» հարցին 1688 հարցվող պատասխանել է, որ կքվեարկեր, իսկ 522­ը` որ չէր քվեարկի:

Գրաֆիկ 2

1%

27%

72%

Իգական Արական

Առաջնային չէ

Այսպիսով, հարցման արդյունքներից կարելի է ենթադրել, որ գենդերն առաջնային չէ ընտրության ժամանակ (միևնույն կարծիքն ունեին նաև ֆոկոս խմբերի մասնակիցները): Երիտասարդները նշում էին, որ և՛ կինը, և՛ տղամարդն ունեն քաղաքականություն

Բելլա Բաղդասարյան

169

վա րե լու միանման ունակություններ, սակայն տվյալ հարցի ավելի խորը քննարկման արդյունքում պարզ էր դառնում, որ տղամարդ քաղաքական լիդերն ավելի գերադասելի է: Հետևյալ մեջբերումներն ապացուցում են դրույթը. «Տղամարդ նախագահը թողնում է ավելի վստահելի և ուժեղ տպավորություն, իսկ կինը կարող է միևնույն բանի, խնդրի վերաբերյալ իր կարծիքը փոխել մի քանի անգամ» (Կ. 30): «Կան ոլորտներ, որտեղ կինը կարող է լավ կառավարիչ լինել, սակայն, ըստ իս, քաղաքականությունը տղամարդու ոլորտ է» (Տ. 24):

Միայն մի խումբ բնութագրիչների և հատկանիշների առկա­յու թյունը կարող է վերածել քաղաքական լիդերին իդեալական քա ղա քական լիդերի: Այդ հատկանիշները բացահայտելու համար հարց վողները պետք է պատասխանեին «ինչպիսի՞ բնութագրիչներ պետք է ունենա իդեալական քաղաքական լիդերը» հարցին: Գրաֆիկ 3­ում ներկայացված են հարցվողների կողմից ամենից հաճախ նշված չորս բնութագրիչները:

Գրաֆիկ 3

0 5 10 15 20 25

Խելացի

Հռետոր

Ազդեցիկ

Խարիզմատիկ

Քաղաքական լիդերի համար կարևորագույն հատկանիշ է հա­մարվում խելացիությունը: Այն նշվել է հարցվողների 22%­ի կողմից: Երկրորդ տեղում է հռետորական ունակությունը, որը նշվել է 14%­ի կողմից, իսկ հարցվողների 13­ական տոկոսն էլ նշել են, որ լիդերը պետք է լինի խարիզմատիկ և ազդեցիկ: Միևնույն հատկանիշների խումբը կարևորվում էր նաև ֆոկուս խմբերի ռեսպոնդենտների կող­մից: Ըստ նրանց` քաղաքական լիդերը պետք է լինի խարիզմատիկ, ազնիվ, ունենա ապագայի տեսլական և հաղորդակցման ունակու­

Քաղաքական լիդերի իդեալական կերպարը հայ երիտասարդների շրջանում

170

թյուններ: Հարցվողների համար ամենից շատ կարևորվում էր խա­րիզ մայի առկայությունը: Հետազոտությունները ցույց են տվել, որ խարիզ մատիկ լիդերները կիրառում են տպավորությունների կառա­վարման մեթոդներ, որպեսզի ամրապնդեն վսհատությունն իրենց նկատմամբ: Խարիզմատիկ լիդերը տարբերվում է իր յուրօրինակ հռետորիկ արվեստով և մարմնի լեզվով, որոնք նպատակ են հե­տապնդում մոբիլիզացնելու էլեկտորալ խմբին, որպեսզի նրանք հե­տևեն տվյալ լիդերին (3, էջ 45): Խարիզման, հարցվողների տեսա­կետից, “umbrella” հասկացություն է, որն իր մեջ է ներառում մի շարք հատկանիշներ` գրավչություն, հմայք, տաղանդ, ազդելու ունա­կություն և այլն: Ըստ ֆոկուս խմբերի մասնակիցների` «Խարիզման դարձնում է անհատին յուրօրինակ, այն նրան առանձնացնում է հասարակության այլ ան դամն երից» (Ա. 25): «Խարիզման ներառում է իր մեջ լիդերի այն հատ կա նիշները, որոնք նպաստում են իր հետևորդների լոյալությանը>» (Ի. 18):

Գրաֆիկ 4

0

10

20

30

40

50

60

70Խարիզմա

Հաղորդակցման ունակություններԼիդերական հատկանիշներՎստահելիություն

Ապագայի տեսլական

Գրաֆիկ 4­ը ներկայացնում է հարցվողների կողմից քաղաքա կան լիդերի` ամենից շատ կարևորվող հատկանիշների

Բելլա Բաղդասարյան

171

խումբը: Ինչպես և նախորդ հարցերի դեպքում, այստեղ նույնպես կարևորվում է, որ լիդերն ունենա հաղրդակցման ունակություններ և ապագայի տեսլական, լինի խարիզմատիկ և վստահելի: Ֆոկուս խմբերի մասնակցիները բարձր էին դասում լիդերի հաղորդակցման ունակությունները. ըստ հարցվողների` քաղաքական գործիչ ները բաշխում են իրենց պար տականություններն իրենց աշխատա­կից ների մեջ, սակայն հանրային հաղորդակցությունը գրեթե միակ պարտականություն է, որը նրանցից բացի ոչ ոք չի կարող իրականցնել:

Իդեալական քաղաքական լիդերը հորինված կերպար է՝ առանց որևիցե իրական հիմքի: Ըստ հայ երիտասարդների` իդեալա կան քաղաքական լիդերը 30­40 տարեկան խարիզմատիկ և ազդե ցիկ անհատ է, ով ունի բերակարգ ապագայի տեսլական և իր ունա կու­թյունների միջոցով կարող է առաջնորդել մարդկանց: Հիմնական խորհուրդ ապագա հայ քաղաքական գործիչներին կարող է լինել նրանց իմիջի կառուցումն իրենց խարիզմայի և Հայաստանի բա­րեկարգ ապագայի տեսլականի շուրջ:

Գրականության ցանկ1. Caucasus Barometer, 20112. D. Ohr and H.Oscarsson., Leader Traits, Leader Image and Vote Choice.,

European Consortium for Political Research , 2003.,pages 1­293. Takala, T., Charismatic Leadership and Power. Problems and

Perspectives in Management,2005., pages 45­57

Քաղաքական լիդերի իդեալական կերպարը հայ երիտասարդների շրջանում

172

ՍԵԴԱ ՀՈՎՍԵՓՅԱՆ

ԵՊՀ Սոցիոլոգիայի ֆակուլտետ, ասպիրանտ

Մշակութային սպառումը որպես հանրային հաղորդակցությունների մեկնաբանման

կատեգորիա

XXI դա րը բազ մա թիվ տե սա բան ներ ան վա նում են սպա ռո­ղա կան հա սա րա կութ յուն: Մար դու վար քը բա ցա ռա պես հան գում է գոր ծառ նութ յու նից զուրկ այն պի սի գոր ծո ղութ յուն նե րի, ինչ պի սիք են բա րի քի ձեռք բե րու մը, օգ տա գոր ծու մը և այլն: Ընդ ո րում` խոսքն այն պի սի բա րի քի մա սին է, ո րը ոչ թե նպաս տում է զար գաց մանն ու ա ռա ջըն թա ցին, այլ՝ սպառ մանն ու օգ տա գործ մա նը: Ս պա ռո ղա կան քա ղա քակր թութ յան էութ յունն այն է, որ մար դիկ ի րենց կյանքն ու գոր ծու նեութ յու նը նվի րում են զանգ վա ծա յին սպառ ման ա ռար կա­նե րի տի րա պետ մա նը: Ս պա ռո ղա կան հա սա րա կութ յու նը, և, մաս­նա վո րա պես, տնտե սա կան մար դուն բնու թագ րե լու նպա տա կով, Ֆ րոմ մը ներ մու ծել է «շու կա յա կան խառն վածք» ար տա հայ տութ յու­նը, ո րով օժտ ված մար դու տե սակն ա մեն ինչ՝ այդ թվում նաև գի­տե լիքն ու զգաց մունքն, ըն կա լում է որ պես ապ րանք: Ն րա հա մար կար ևո րը ճիշտ գոր ծարք կնքելն է:

Ս պա ռո ղա կան վար քով պայ մա նա վոր ված սպա ռո ղա կան հա­սա րա կութ յու նը սո ցիա լա կան շեր տա վոր ման ա ռա ջաց ման հիմ նա­կան պատ ճառն է: Ս պա ռո ղա կան հա սա րա կութ յուն նե րի առ կա յութ­յու նը հա սա րա կա կան ըն կա լում նե րի փո փո խութ յան պատ ճառ է, ո րի արդ յուն քում սպառ ման տե սանկ յու նից են դի տարկ վում ինչ պես սո ցիա լա կան փոխ հա րա բե րութ յուն ներն, այն պես էլ մշա կու թա յին

Սեդա Հովսեփյան

173

ար ժեք նե րը, նոր մե րը, սիմ վոլ նե րը և, ընդ հան րա պես, մշա կու թա յին հա մա կար գը:

Ժա մա նա կա կից հա սա րա կութ յուն նե րում սո ցիա լա կան շեր­տա վոր ման կար ևո րա գույն մար կեր նե րից է մշա կույ թը և ար ժեք նե­րի, նոր մե րի ըն դու նու մը հա սա րա կութ յան կող մից: Այդ տե սանկ յու­նից սո ցիա լա կան շեր տա վո րու մը դի նա միկ՝ ա նընդ մեջ փո փոխ վող, ձևա վոր վող, նո րո վի կազ մա վոր վող և ա նընդ մեջ վե րա կա ռուց վող գոր ծըն թաց է, ո րի արդ յուն քում ան հատ նե րը սո ցիա լա կան տա րա­ծութ յան և ժա մա նա կի մեջ դիր քա վոր վում են ըստ ո րո շա կի աս տի­ճա նա կար գի՝ պայ մա նա վոր ված ի րենց սո ցիա լա կան, տնտե սա կան, այն է ցու ցադ րա կան և մ շա կու թա յին սպառ ման հնա րա վո րութ յուն­նե րից և ու նա կութ յուն նե րից:

Մ շա կույ թի և դա սա կար գա յին հա սա րա կութ յան փոխ կապ վա­ծութ յու նը, ժա մա նա կա կից սպա ռո ղա կան հա սա րա կութ յան պայ­ման նե րում, ա ռաջ է քա շում նոր սո ցիա լա կան եր ևույթ՝ «մշա կու­թա յին սպառ ման», ին չը ժա մա նա կա կից հա սա րա կութ յուն նե րում սո ցիա լա կան շեր տա վոր ման կար ևո րա գույն նա խա պայ մանն է:

«Մ շա կու թա յին սպա ռու մը» մշա կու թա յին ար ժեք նե րի, նոր մե­րի, սիմ վո լիկ հա մա կար գի՝ ժես տե րի և լեզ վի, ինչ պես նաև մշա­կու թո րեն ամ րագր ված նյու թա կան բա րիք նե րի սպառ ման գոր­ծըն թացն է՝ սո ցիա լա կան «շտե մա րա նում» ո րո շա կի սո ցիա լա կան կար գա վի ճա կի հաս նե լու կամ սե փա կան սո ցիա լա կան կար գա վի­ճա կը պահ պա նե լու նպա տա կով: Այս տե սանկ յու նից ան հատ նե րի կող մից ըն կալ վող և ըն դուն վող մշա կու թա յին ար ժեք նե րի յու րա­ցու մը սպառ ման ակ տի է վե րած վում: Կի րա ռե լով «մշա կու թա յին սպա ռու մը» որ պես սո ցիա լա կան ի րա կա նութ յան, սո ցիա լա կան շեր տա վոր ման վեր լու ծութ յան մի ջոց՝ ստեղծ վում է նոր հա յե ցա­կարգ այդ ֆե նո մե նի ու սում նա սիր ման հա մար՝ մշա կույ թի սո ցիո լո­գիա յի կոն տեքս տում, ինչ պես նաև ա ռա ջադր վում են սո ցիա լա կան շեր տա վոր ման ու սում նա սի րութ յան նոր փո փո խա կան ներ՝ կապ­ված սո ցիա լա կան, մշա կու թա յին, տնտե սա կան և քա ղա քա կան կա­պի տալ նե րի հետ:

Մշակութային սպառումը որպես հանրային հաղորդակցությունների մեկնաբանման

174

ԱՆԱՀԻՏ ՂԱՐԻԲՅԱՆ

ԵՊՀ Սո ցիո լո գիա յի ֆա կուլ տետ, աս պի րանտ

Ընտ րա կան վար քի սահ ման ման ա ռանձ նա-հատ կութ յուն ներն ու էութ յու նը

Ընտ րութ յուն նե րի սո ցիո լո գիա յի ա ռար կա յա կան ա ռանց քա յին աս պեկտ նե րից մե կը ընտ րա կան վարքն է, ո րը քա ղա քա կան վար­քի1ա մե նա տա րած ված ձևե րից է: Ան շուշտ, ընտ րութ յուն նե րը հա սա­րա կութ յան քա ղա քա կան հա մա կար գի կար ևո րա գույն տար րե րից են, ո րոնց մի ջո ցով ձևա վոր վում, ստեղծ վում են պե տա կան իշ խա­նութ յան ներ կա յա ցուց չա կան մար մին նե րը: Ընտ րութ յուն նե րը նաև քա ղա քա ցի նե րի՝ հա սա րա կութ յան քա ղա քա կան կան քին մաս նակ­ցութ յան ա մե նա տա րած ված ձևե րից են: Ընտ րութ յուն նե րը կապ ված են ընտ րա կան ի րա վուն քի հետ, և պետք է նշել, որ տար բեր երկր­նե րում ընտ րութ յուն ներն անց կաց վում են տար բեր կերպ՝ կապ ված կոնկ րետ քա ղա քա կան ի րադ րութ յան, տվյալ հա սա րա կութ յան քա­ղա քա կան ինս տի տուտ նե րի և սո ցիալ­ժո ղովր դագ րա կան կա ռուց­ված քի հետ ( 1, Էջ 38 ):

Հարկ է նշել, որ գի տա կան շրջա նակ նե րում չկա միան շա նակ սահ մա նում քա ղա քա ցի նե րի ընտ րա կան վար քի վե րա բեր յալ: Չ նա­յած այս հաս կա ցութ յու նը պրակ տիկ ա ռու մով լայն կի րա ռում ու նի,

1 Քաղաքական վարքն իշխանության իրացման գործում ցանկացած տիպի մասնակցության ձև է (կամ հակազդեցությունը դրա իրացմանը), որը դրսևորվում է ֆորմալ կազմակերպություններում և մասսայական շարժումներում քաղաքացիների ակտիվությամբ, ինչպես նաև քաղաքական համակարգի տարաբնույթ տարրերի մեջ ընդգրկվածությամբ կամ դրանցից գիտակցված մեկուսացմամբ, հասարակական կարծիքի, քաղաքական ինստիտուտների կամ իշխող քաղաքական խմբերի վրա ազդելու նպատակով քաղաքական հայացքների հրապարակային մանիֆեստացիայով:

Անահիտ Ղարիբյան

175

սա կայն շատ դեպ քե րում սահ ման վում է ոչ միան շա նակ: Օ րի նակ` ռուս տե սա բան Վ. Լ. Ռիմս կին ընտ րա կան վար քի տակ հաս կա­նում է քա ղա քա ցի նե րի կող մից ար տա հայտ վող ար ձա գանք նե րի, գոր ծո ղութ յուն նե րի կամ քա ղա քա կան պա սի վութ յան փոխ կա­պակց ված հա մա կարգ, ո րը ստեղծ վում է ընտ րա կան գոր ծըն թաց­նե րին հար մար վե լու նպա տա կով: Ընտ րա կան վարքն այս ի մաս­տով վե րա բե րում է ոչ միայն ընտ րող նե րին, այլ նաև նրանց, ով քեր կազ մա կեր պում են ընտ րութ յուն նե րի ըն թաց քը, ու նե նում են որ ևէ մաս նակ ցութ յուն դրան ցում, ինչ պես նաև տար բեր քա ղա քա կան տեխ նո լո գիա նե րի անց կաց ման պատ վի րա տու են: Բա ցի այդ, հե­տա զո տութ յուն նե րը, ո րոնք անց կաց վում են ընտ րութ յուն նե րի սո­ցիո լո գիա յի շրջա նակ նե րում կրում են կան խա տե սող բնույթ, ո րը ար դա րաց ված է՝ ել նե լով օբ յեկ տիվ գի տա կան չա փա նիշ նե րի բա­ցա կա յութ յու նից կամ ոչ բա վա րար ու սումն ա սիր վա ծութ յու նից:

Ընտ րա կան վար քը քա ղա քա ցի նե րի կող մից քա ղա քա կան վար քի դրսևոր ման ձև է սե փա կան ի րա վա սութ յուն նե րի պատ վի­րակ ման գոր ծում: Ընտ րա կան վար քի ա ռանձ նա հատ կութ յուն նե­րը դրսևոր վում են նա խընտ րա կան քա րո զար շա վի անց կաց ման ըն թաց քում՝ տար բեր ակ ցիա նե րին մաս նակ ցե լու ժա մա նակ, այդ թվում՝ ան մի ջա կա նո րեն ընտ րա կան գոր ծըն թաց նե րի ըն թաց քում, երբ տե ղի է ու նե նում «ընտ րա կան վար քի գոր ծառ նում» ընտ րող նե­րի և ընտր վող նե րի միջև հա ղոր դակ ցութ յուն նե րի ու փոխ հա րա բե­րութ յուն նե րի հաս տատ ման մի ջո ցով (7):

Վ. Ե. Մատ խա նո վը լրաց նում է վեր ջի նիս՝ ա սե լով, որ ընտ րա­կան վար քը ընտ րար շավ նե րի՝ մաս նա վո րա պես ընտ րա կան գոր­ծըն թաց նե րի տարր է:

Այ նու հետև, Օ. Վ. Պարֆ յո նո վան, հան րա գու մա րե լով տրված սահ մա նում նե րը, եզ րա կաց նում է, որ ընտ րա կան վար քի ձևա վոր­ման հիմ նախն դի րը գտնվում է մի շարք գի տութ յուն նե րի հա րա­բեր ման տի րույ թում, և դ րա ու սում նա սի րու մը կա րող է արդ յու նա­վետ լի նել միայն միջ դիս ցիպ լի նար մո տե ցում նե րի կի րառ մամբ (8):

Այ սօր ընտ րա կան վար քի շուրջ գի տա կան դիս կուր սոմ բազ­

Ընտ րա կան վար քի սահ ման ման ա ռանձ նա հատ կութ յուն ներն ու էութ յու նը

176

միցս հան դի պում ենք դեպ քե րի, երբ ու սում նա սիր վում են ան հա­տա կան և կո լեկ տիվ քա ղա քա կան վար քը՝ ա ռանց ա ռանձ նաց նե լու ընտ րա կան վար քը՝ որ պես այդ պի սին: Ըստ այդմ՝ կո լեկ տիվ վար քի էութ յու նը են թադ րում է այն պի սի ֆե նո մեն նե րի ու սում նա սի րում, ինչ պի սիք են ամ բո խը, մաս սա յա կան տա րե րա յին շար ժում նե րը և այլն: Օ րի նակ՝ Գ. Բ լու մե րը դի տար կում է զանգ ված նե րին որ պես տար րա կան, ինք նա բե րա բար ա ռա ջա ցող կո լեկ տիվ խմբա վո րում: Զանգ ված նե րի վար քը պայ մա նա վոր ված է սե փա կան պա հանջ­մունք նե րի ի րաց մամբ: Ամ բո խա յին վար քը ա ռա ջա նում է ան հա տա­կան գոր ծո ղութ յուն նե րի եզ րույ թում, այլ ոչ թե հա մա ձայ նեց ված գոր ծո ղութ յուն նե րից: Սա կայն, ե թե վեր ջին նե րիս գոր ծո ղութ յուն­նե րում նկատ վում են մեծ թվով հա մընկ նում ներ, ամ բո խի ազ դե­ցութ յու նը կա րող է մե ծա ծա վալ լի նել և ազ դել սո ցիա լա կան ինս­տի տուտ նե րի, ընդ հուպ մինչև իշ խա նութ յուն նե րի գոր ծառ նութ յան վրա`կրե լով ծայ րա հե ղա կան բնույթ (2, Էջ 184 ):

Խո սե լով կո լեկ տիվ վար քի մա սին` հարկ է ընդգ ծել, որ այն են թարկ վում է մի ջա վայ րի ազ դե ցութ յա նը, ինչ պես նաև այն պի սի սուբ յեկտ նե րի կող մից ի րա կա նաց վող նպա տա կաուղղ ված գոր­ծո ղութ յուն նե րին, ինչ պի սիք են իշ խա նա կան կա ռույց նե րը, քա­ղա քա կան կու սակ ցութ յուն նե րը և այլ կազ մա կեր պութ յուն ներ: Հատ կա պես պետք է նշել ԶԼՄ­նե րի և հա ղոր դակ ցութ յան այլ զանգ­վա ծա յին մի ջոց նե րի կար ևո րա գույն դե րը կո լեկ տիվ վար քի ձևա­վոր ման գոր ծում (3): Այ դու հան դերձ, չնա յած «նոր տեխ նո լո գիա նե­րի» մա սին բո լոր խո սակ ցութ յուն նե րին՝ մաս սա յա կան ընտ րա կան վար քը, ընդ հա նուր առ մամբ, շա րու նա կում է մնալ մե ծա պես տա­րե րա յին՝ են թարկ վե լով ընդ հա նուր օ րի նա չա փութ յուն նե րի: Արդ­յուն քում՝ ընտ րա զանգ վա ծի հետ զու գա հեռ ներ անց կաց նե լիս մենք այն ար դեն բա ժա նում ենք եր կու ա նա հա վա սար մա սե րի: Ա ռա ջին փոքր հատ վա ծը կազ մա կերպ ված ընտ րա զանգ վածն է, ո րը գոր­ծում է՝ հիմն վե լով ան հա տա կան կամ խմբա յին գի տակ ցութ յան վրա և են թարկ վում է այդ գի տակ ցութ յու նը ղե կա վա րող կա ռուց­վածք նե րին ու ինս տի տուտ նե րին: Երկ րոր դը՝ զգա լիո րեն մեծ հատ­

Անահիտ Ղարիբյան

177

վա ծը, ժո ղովր դա վա րա կան երկր նե րի հա մար չկազ մա կերպ ված ընտ րա զանգ վածն է: Չ կազ մա կերպ ված հան րույ թի վար քա յին ընդ­հան րա կան մե խա նիզմ ներ են հա մար վում մաս սա յա կան տրա մադ­րութ յուն նե րը, ո րոնք ա ռա ջա նում են՝ հիմն վե լով չա փա զանց ված խոս տում նե րի նկատ մամբ հա վա տի վրա: Մինչ այժմ էլ սրա շուրջ պտտվում են հիմ նա կան քա ղա քա կան դե րա կա տար նե րը՝ քա ղա­քա կան կու սակ ցութ յուն նե րը, շար ժում նե րը և ա ռան ձին պաշ տոն­նե րի հա մար ա ռա ջադր ված թեկ նա ծու նե րը: Ինչ պես իր ժա մա­նակ նե րում նկա տել է Գ. Լե բո նը. «Ընտ րո ղը միշտ պա հան ջում է անհ նա րի նը, և ա կա մա յից պետք է խոս տա նալ այն» ( 6, Էջ 60):

Այս ա ռու մով, դի տար կե լով ընտ րա կան վար քը որ պես կո լեկ­տիվ տա րե րա յին դրսևո րում ու նե ցող եր ևույթ, հարկ ենք հա մա­րում անդ րա դառ նալ «Է լեկ տո րատ» կամ ընտ րա զանգ ված հաս կա­ցութ յա նը (ֆրան սե րեն «electoral» ­ ընտ րող նե րի հա մախմ բութ յուն), ո րը ու նի մի քա նի ի մաստ ներ: Ա ռա ջին հեր թին այն հաս կա ցութ յուն է, ո րը օգ տա գործ վում է ընտ րող նե րի ո րո շա կի հա մախմ բութ յան նկատ մամբ, ո րոնք քվեար կում են հա մա պա տաս խան թեկ նա ծո ւի օգ տին: Այս դեպ քում «Է լեկ տո րա տը» (ընտ րա զանգ վա ծը) դի տարկ­վում է որ պես ո րո շա կի կու սակ ցութ յան կամ թեկ նա ծո ւի հիմ նա կան քա ղա քա կան ա ջակ ցութ յու նը: Երկ րորդ հեր թին` դրա տակ կա րե լի է հաս կա նալ մարդ կանց հա մա խումբ, ո րոնք գրանց ված են ընտ­րա տե ղա մա սե րում և ընտ րե լու ի րա վունք ու նեն: Եր րորդ հեր թին` «ընտ րա զանգ վա ծը» օգ տա գործ վում է նաև ընտ րող նե րի տա րած­քա յին տե ղա բաշխ վա ծութ յան ո րոշ ման հա մար: Չոր րոր դը` «հա մա­պե տա կան ընտ րա զանգ վածն» է, ո րը կա րե լի է բնո րո շել որ պես քա ղա քա ցի նե րի հա մախմ բութ յուն ո րո շա կի պե տութ յան տա րած­քում և օժտ ված ընտ րե լու ի րա վուն քով:

Ընդ ո րում՝ ընտ րա զանգ վածն ի րա կա նաց նում է կար ևո րա գույն սո ցիալ­քա ղա քա կան ֆունկ ցիա ներ: Ընտ րա զանգ վա ծի ա մե նա­կար ևոր ֆունկ ցիա նե րից մե կը քա ղա քա կան է լի տա յի ընտ րութ յունն է: Այս ֆունկ ցիան ի րա կա նաց վում է ընտ րութ յուն նե րի անց կաց ման ըն թաց քում: Ընտ րա զանգ վա ծից է կախ ված ընտ րութ յուն նե րում

Ընտ րա կան վար քի սահ ման ման ա ռանձ նա հատ կութ յուն ներն ու էութ յու նը

178

ներգ րավ ված քա ղա քա կան գոր ծիչ նե րի պաշ տո նա վար ման հե տա­գա ի րա վա սութ յուն նե րը: Ընտ րա զանգ վա ծի մեկ այլ կար ևո րա գույն ֆունկ ցիա նե րից է քա ղա քա կան իշ խա նութ յուն նե րի լե գի տի մաց­ման խնդի րը: Քա ղա քա կան ու ժե րը, ո րոնք մտա դիր են մնալ իշ խա­նութ յան ղե կին, ձգտում են լե գի տի մութ յուն ստա նալ մե ծա քա նակ ընտ րա զանգ ված ձեռք բե րե լու մի ջո ցով: Ցածր ընտ րա կան ակ տի­վութ յունն ու ընտ րութ յուն նե րի բա ցա կա յութ յու նը կաս կա ծի տակ են առ նում ընտ րա կան ու ժե րի և քա ղա քա կան իշ խա նութ յուն նե րի լե գի տի մութ յան հար ցը: Ընտ րա զանգ վա ծի մյուս ֆունկ ցիան վե րա­բե րում է ընտ րա կան թեկ նա ծու նե րի գոր ծու նեութ յան նկատ մամբ վե րահս կո ղութ յա նը: Ընտ րա զանգ վա ծը կա տա րում է նաև ճնշման ֆունկ ցիա: Ք վեար կե լով ո րո շա կի թեկ նա ծու նե րին և ո րո շում նե­րին դեմ՝ այն ճնշում է գոր ծադ րում ո րո շա կի քա ղա քա կան ու ժե­րի կամ իշ խա նութ յան վրա: Դ րա նով ընտ րա զանգ վա ծը ստի պում է քա ղա քա կան գոր ծիչ նե րին ա կան ջա լուր լի նել ի րենց կա րիք նե րին և կար ծի քին: Քա ղա քա կան տեխ նո լո գիա նե րի զար գաց ման բարձր մա կար դա կի պայ ման նե րում ընտ րա զանգ վա ծը կա րող է կա տա րել լոբ բիս տա կան ա ռա քե լութ յուն, սա կայն սո ցիալ­քա ղա քա կան ի րա­կան պայ ման նե րում ընտ րա զանգ վա ծի ֆունկ ցիա նե րը կա րող են խա չաձև վել կամ փոխլ րաց նել միմ յանց, եր բեմն նույ նիսկ կա րող են չի րա կա նաց վել:

Ընտ րա կան վար քը կա րե լի է սահ մա նել նաև որ պես ընտ րա­զանգ վա ծի գոր ծե լաձև, ո րի հիմ քում ըն կած են ընտ րող նե րի հա­մակ րանքն ու նա խա պատ վութ յուն նե րը: Ընտ րող նե րի հա մակ րանքն ու նա խա պատ վութ յուն ներն ի րենց մեջ նե րա ռում են սո ցիալ­քա­ղա քա կան ար ժեք նե րի հա մախմ բութ յուն և իշ խա նութ յուն նե րի, թեկ նա ծու նե րի, կու սակ ցութ յուն նե րի, ինչ պես նաև հա սա րա կութ­յան քա ղա քա կան կա ռուց ված քի մա սին պատ կե րա ցում ներ: Ընտ­րա կան վար քը ոչ այլ ինչ է, քան ան հա տի ներգ րավ վա ծութ յունն ընտ րա կան գոր ծըն թաց նե րում, որ տեղ ձևա վոր վում են բնակ չութ­յան և գո յութ յուն ու նե ցող քա ղա քա կան դաշ տի միջև փոխ հա րա բե­րութ յուն նե րը:

Անահիտ Ղարիբյան

179

Ընտ րա կան վար քի հիմ քում ըն կած են քա ղա քա կան ի դեալ­նե րը, ար ժեք նե րը, հա մոզ մունք ներն ու դիր քո րո շում նե րը, ո րոնք կա րե լի է բա ժա նել եր կու մար կար դա կի: Ա ռա ջին մա կար դա կում ձևա վոր վում են ընտ րա զանգ վա ծի պատ կե րա ցում նե րը քա ղա քա­կա նութ յան և աշ խար հի քա ղա քա կան դրված քի մա սին, ինչ պես նաև նոր մե րը, ար ժեք նե րը, հա մոզ մունք ներն ու կողմ նո րո շում նե րը: Երկ րորդ մա կար դա կում ձևա վոր վում են ընտ րա զանգ վա ծի դիր քո­րո շում նե րը ո րո շա կի պրոբ լեմ նե րի և հար ցե րի շուրջ, ո րոնք ի րենց մեջ նե րա ռում են թեկ նա ծու նե րի և կու սակ ցութ յուն նե րի նկատ մամբ վե րա բեր մուն քը, ինչ պես նաև ի րա կան ընտ րար շա վի վե րա բեր յալ պատ կե րա ցում նե րը:

Ընտ րա կան նա խա պատ վութ յուն նե րը սո ցիալ­քա ղա քա կան ար ժեք նե րի, հա մոզ մունք նե րի, դիր քո րո շում նե րի և ան հա տա կան կողմ նո րո շում նե րի ամ բող ջութ յուն է, ին չը ու նակ է կար գա վո րե լու ընտ րա կան վար քը: «Ընտ րա կան նա խա պատ վութ յուն» հաս կա­ցութ յունն օգ տա գործ վում է այն ժա մա նակ, երբ անհ րա ժեշ տութ­յուն է ա ռա ջա նում բա ցատ րել տար բեր ընտ րա կան խմբե րի վար քի սո ցիալ­հո գե բա նա կան գոր ծոն նե րը:

Ընտ րող նե րի ընտ րա կան նա խա պատ վութ յուն նե րի վեր լու­ծութ յու նը կար ևոր է ինչ պես նա խընտ րա կան գոր ծըն թաց նե րի զար­գաց ման տե սանկ յու նից, այն պես էլ ընտ րութ յուն նե րի արդ յունք նե­րի կան խա տես ման:

Փո փոխ վող հո գե բա նա կան դիր քո րո շում ներն ու ընտ րա զանգ­վա ծի ֆուն դա մեն տալ պատ կե րա ցում նե րը կա րող են փո խել սո­ցիա լա կան ա ռաջ նա հեր թութ յուն ներն ու քա ղա քա կա նութ յան մեջ ար դիա կան հիմ նա հար ցե րը: Այդ փո փո խութ յուն նե րը կա րող են շո­շա փել ոչ միայն ընտ րող նե րի սո ցիա լա կան գո յութ յան հիմ քե րը, այլ նաև հա սա րա կութ յան քա ղա քա կան մշա կույթն ամ բող ջութ յամբ (4, Էջ 458 ):

Պետք է նկա տի ու նե նալ նաև այն հան գա ման քը, որ քա ղա­քա կան ընտ րա պայ քա րում մա տուց վող քա ղա քա կան խորհր դատ­վութ յու նը կա րող է ա պա հո վել այս կամ այն քա ղա քա կան ու ժին

Ընտ րա կան վար քի սահ ման ման ա ռանձ նա հատ կութ յուն ներն ու էութ յու նը

180

բարձր վար կա նիշ` շնոր հիվ արդ յու նա վետ քա րո զար շա վի կազ­մա կերպ ման և դ րա անց կաց ման նպա տա կով ֆի նան սա կան մեծ մի ջոց նե րի ներդր ման: Սա կայն այս գոր ծըն թա ցը թա փան ցիկ չէ, և ամ բողջ ընտ րա պա յա քա րի ըն թաց քում կա րող են ստեղծ վել մի ֆեր քա ղա քա կան տեխ նո լո գիա նե րի արդ յու նա վե տութ յան և քա ղա քա կան այս կամ այն ու ժի գե րա կա յութ յան մա սին: Արդ յուն­քում՝ ստեղծ վում է մի ի րա վի ճակ, որ ընտ րա կան վար քի գի տա կան ու սում նա սիր ման ժա մա նակ ա ռաջ նա յին են դառ նում ընտ րա կան մի ջա վայ րի դե միս տի ֆի կա ցիա յի և դե մի ֆո լո գիա զա ցիա յի խնդիր­նե րը: Հա կա ռակ դեպ քում` հե տա զո տող նե րը կա րող են նկա րագ րել և ու սում նա սի րել ոչ թե քա ղա քա ցի նե րի այն վար քա յին մո դել նե րը, ո րոնք հաս տա տուն են և կրկն վող, այլ այն վար քա յին մո դել նե րը, ո րոնք ձևա վոր վել են ար հես տա կա նո րեն քա ղա քա կան թեկ նա ծո ւի կող մից քա րո զար շա վի անց կաց ման ըն թաց քում (11):

Ընդ ո րում` ընտ րա կան մի ջա վայ րը կա րե լի է դի ֆե րեն ցաց­նել եր կու տի պի ընտ րող նե րի խմբե րով: Ա ռա ջինն ակ տիվ ընտ րա­զանգ վածն է՝ քա ղա քա ցի ներ, ով քեր ընտ րե լու ի րա վունք ու նեն և օգ տա գոր ծում են այն գի տակց ված կեր պով մաս նակ ցե լու հա մար քա ղա քա կան կյան քին: Երկ րոր դը՝ պա սիվ ընտ րա զանգ վա ծը. քա­ղա քա ցի ներ, ով քեր ու նեն ընտ րա կան քվեի ի րա վունք, սա կայն կամ չու նեն ցան կութ յուն, կամ տա րե րա յին կեր պով են օգտ վում դրա­նից` ա ռանց պատ շաճ ի մաս տա վոր ման կամ նպա տա կա ռա ցիո նալ ընտ րութ յան (5, Էջ 28): «Ընտ րա զանգ ված» հաս կա ցութ յու նը քա­ղա քա գետ նե րի և սո ցիո լոգ նե րի կող մից սահ ման վում է տար բեր կերպ: Այս պես, օ րի նակ՝ քա ղա քա գետ նե րը «ընտ րա զանգ վա ծը» սահ մա նում են որ պես ընտ րող նե րի շրջա նակ, ո րոնք ընտ րութ յուն­նե րի ժա մա նակ քվեար կում են այս կամ այն քա ղա քա կան ու ժի, կու սակ ցութ յան կամ թեկ նա ծո ւի օգ տին: Մինչ դեռ սո ցիո լոգ ներն «ընտ րա զանգ վա ծի» տակ հաս կա նում են ոչ միայն այն մարդ կանց, ո րոնք մաս նակ ցում են ընտ րութ յա նը, այլև բո լոր քա ղա քա ցի նե րին, ով քեր ու նեն ընտ րե լու ի րա վունք և ի րա կա նաց նում են այն հա մա­պա տաս խան, բա րեն պաստ պայ ման նե րի առ կա յութ յան դեպ քում

Անահիտ Ղարիբյան

181

(12, Էջ 44­48): Հան րա գու մա րե լով վե րոգր յա լը՝ նշենք, որ ընտ րա կան վար քը

(լատ. «elector» ­ ընտ րող) ա մե նաընդ հան րա կան ձևով սահ ման­վում է որ պես ընտ րութ յուն նե րին մաս նակ ցութ յուն: Այն քա ղա քա­կան մաս նակ ցութ յան ա մե նա տա րած ված ձևե րից է: Ընտ րա կան վարքն ա ռա ջին հեր թին բնու թագր վում է որ պես ո րո շա կի սո ցիա­լա կան խմբի և կու սակ ցութ յան հետ ընտ րո ղի ինք նա նույ նա կա­նաց մամբ: Ընտ րա զանգ վա ծի ընտ րա կան ակ տի վութ յունն օգ նում է իշ խա նութ յան գալ կու սակ ցութ յուն նե րին և քա ղա քա կան ա ռաջ­նորդ նե րին, իսկ հաղ թա նա կը ընտ րութ յուն նե րում ամ րապն դում է գո յութ յուն ու նե ցող իշ խա նութ յուն նե րի դիր քե րը՝ տի րա պե տող է լի տա յին ըն ձե ռե լով հնա րա վո րութ յուն գոր ծե լու որ պես ստա բիլ քա ղա քա կան ինս տի տուտ: Որ պես զի քա ղա քա կան ա ռաջ նորդ նե­րը, կու սակ ցութ յուն նե րը (կամ է լի տան ամ բող ջութ յամբ) ու նե նան բա վա կա նա չափ ընտ րա զանգ ված, ի րենց քա ղա քա կան գոր ծու­նեութ յու նը պետք է հա մընկ նի բնակ չութ յան ո րո շա կի հատ վա ծի հե տաքրք րութ յուն նե րի հետ: Այն պա րա գա յում, ե թե ընտ րող նե­րը զրկվում են հնա րա վո րութ յու նից ազ դե լու առ կա ի րա վի ճա կի վրա, ընտ րա կան ակ տի վութ յու նը նվա զում է, ո րը ար տա հայտ վում է ընտ րութ յուն նե րին չմաս նակ ցե լու դի տա վո րութ յամբ, իշ խա նութ­յան լե գի տի մութ յան նվազ մամբ, ինչ պես նաև ընդ դի մա դիր ու ժե րի ակ տի վաց մամբ (10, Էջ 320):

Այս պի սով, ժա մա նա կա կից հա սա րա կութ յուն նե րում ընտ րա­կան վար քի ձևա վո րու մը, ինչ պես նշվեց, պայ մա նա վոր ված է ոչ միայն ընտ րո ղի ան հա տա կան վար քա յին մե խա նիզմ նե րով, այլ նաև բնակ չութ յան սո ցիոմ շա կու թա յին, քա ղա քա կան և տն տե սա­կան, ինչ պես նաև սո ցիալ­հո գե բա նա կան ա ռանձ նա հատ կութ յուն­նե րով, ո րոնց ու սում նա սի րու մը պա հան ջում է հա մա կող մա նի տե­սա մե թո դա բա նա կան մո տե ցում նե րի կի րա ռում:

Ընտ րա կան վար քի սահ ման ման ա ռանձ նա հատ կութ յուն ներն ու էութ յու նը

182

Գ րա կա նութ յան ցանկ1. Աբ րա համ յան Հեն րիկ. Ժո ղովր դա վա րութ յու նը և քա ղա քա կան

կու սակ ցութ յուն նե րը: Ուս. Ձեռ նարկ.­ Եր.: ԵՊՀ հրատ., 2009, էջ 382. Блумер Г. Коллективное поведение // Американская

социологическая мысль. –М.:МГУ, 1994. С. 184.3. Ковров В.Ф. Теоретико­методологический анализ электорального

поведения: социологический аспект : монография / В.Ф. Ковров. — М.: Издательство «Палеотип», 2007. — 188 с.

4. Козлов В.В., Новиков В.В., Гришин Е.В. Политическая психология. разное. Учебное пособие для вузов. –М.: ­ 2010. – 458 стр.

5. Колесников Ю. Электоральная социология // Прикладная социология/ Под ред.Колесникова. 2001 г.

6. Парфенова О.В. Электоральное поведение в условиях трансформации российского общества: Автореф. дисс. канд. полит. наук. – М., 2006

7. Петров О. В. Социологические избирательные технологии.  — Днепропетровск: Арт­Пресс, 1998. — 164 с.

8. Погорелый Д.Е., Фесенко В.Ю., Филиппов К.В. Политология.(Библиотека словарей. Общественно­гуманитарные науки) /Под общ. ред. С.Н.Смоленского­ М.: Эксмо, 2008. ­ 320с.

9. Ольшанский Д. В.Психология масс. — СПб: Питер, 2001. — 368 с. — (Серия «Мастера психологии»). стр. 60

10. Охременко И.В. Электоральное поведение: теория вопроса. – Волгоград, 2002

11. Римский В.Л. Клиентелизм как фактор электорального поведения российских граждан. –Решение есть всегда. М. 2001

12. Электоральное поведение и ТИМ психики/ В. Д. Ермак //Соционика, ментология и психология личности. ­ 2007. ­ № 1. ­ С. 44­48

Անահիտ Ղարիբյան

183

GAYANE HARUTYUNYAN

Yerevan State University, Department of Applied Sociology, PhD Student

Image of Armenian Diaspora in Azerbaijani Online Media: on the Case of Day.az

This paper is dedicated to the study of representation of Armenian Diaspora in Azerbaijani online media on the sample of the biggest online Russian language news site www.day.az.

The paper aims to understand what kind of stereotypical image of Armenian Diaspora is represented in Azerbaijani online media. Importance of this kind of research can be seen in the two arguments. Firstly, since there are no direct communication possibilities between the two states and nations, still certain type of communication takes place in online media and it is important to understand what kind of Armenian Diaspora image is created by that information flows, because they form not only certain discourse which is being transmitted to the large audience, but also certain attitude and therefore behavioural scenarios. Secondly, in the current political situation when Armenia and Azerbaijan are in condition of “no war, no piece”, each side tries to develop image of the Enemy which will fit for the opposite side. So, this kind of research can depict not only certain stereotypical image but also to indicate whether Armenian Diaspora is perceived as part of this Enemy image or not in the context of news sites.

For realization of this goal a sociological research was implemented, during which method of qualitative content analysis was applied based on purposeful sampling for news sites and headlines selection. Due to

Ընտ րա կան վար քի սահ ման ման ա ռանձ նա հատ կութ յուն ներն ու էութ յու նը

184

research, it was possible to reveal not only stereotypical characteristics which were used to describe Armenian Diaspora, but also stereotypical representation of its functionality and structure.

Nowadays, when online media has gained its unique place in communication field, it is getting more and more important to study what kind of information is being spread through online media. The importance of studying informational flows spread by online media is getting more significance in those cases when there is no any other main source of communication. In that case online media plays the main role of constructing and reproducing certain images which form not only perception but also a potential reaction toward a certain object.

Current political situation between Armenia and Azerbaijan does not give opportunity for formation of direct communications in a larger scale between the two states and nations. Still certain type of communication takes place in online media and thus it becomes one of the main sources of information about opposite side. That is why it is important to understand what kind of image is being created by Azerbaijani online media.

Our research aims to understand what kind of image of Armenian Diaspora is depicted in Azerbaijani media. In order to be able to fulfill our research goal, we decided to apply to qualitative content analysis method. Implementation of this method allowed to reveal stereotypical images of Armenian Diaspora presented in online media. As a material for analysis served one of the biggest online news resources www.Day.az. The selection of this online newspaper was determined by the fact that it is one of the most popular newspapers among readers and it has the biggest Russian language audience. The last criterion has big importance for our research as Azerbaijani version of news site is not achievable because of language barrier and the English one contains twice as less articles as Russian one. Within newspaper was realized purposive sampling: i.e., were selected all articles which include “diaspora” notion in the period from 01.01.2013 till 15.10.2013. The selection of this period

Gayane Harutyunyan

185

was determined by the intensification1 of number of published article covering topic of Armenian Diaspora.

From the scope of our research it is very important to clarify the main notions. So let us define what diaspora2 is. In terms of this research we accept W. Safran’s definition3 and approach toward study of diaspora. According to W. Safran an ethnic group can be perceived as diaspora if it is moved or displaced from the mother land and if it has the following characteristics:

• Members of the group or their ancestors were moved/displaced from the same “center” to different foreign “provinces”.

• Members of the group share the same identity as of those leaving at their historical motherland.

• Members of the group keep and share the same collective memory about their historical motherland.

• Members of the group believe that they will not be able to

1 The intensification was revealed by counting all article corresponding to the topic and then splitting and comparing by years. According to that statistics, from 01.01.2013 till 15.10.2013 more topics were counted than during previous two years.

2 The term derives from the Greek verb and means “scattering, dispersion” (Осипов 71, 1998).

3 There are many definitions and approaches toward what diaspora is. R. Brubaker stated that in that use of the term diaspora has been widening. He suggests that application of the term diaspora can be applicable for essentially to any and every nameable population category that is to some extent dispersed in space [R. Brubaker 3, 2005]. R. Cohen suggested a list of characteristics which label social group as a diaspora. These characteristics are: 1. Dispersal from an original homeland, often traumatically, to two or more foreign regions; 2. alternatively, the expansion from a homeland in search of work, in pursuit of trade or to further colonial ambitions; 3. a collective memory and myth about the homeland, including its location, history and achievements; 4. an idealization of the putative ancestral home and a collective commitment to its maintenance, restoration, safety and prosperity, even to its creation; 5. the development of a return movement that gains collective approbation; 6. a strong ethnic group consciousness sustained over a long time and based on a sense of distinctiveness, a common history and the belief in a common fate; 7. a troubled relationship with host societies, suggesting a lack of acceptance at the least or the possibility that another calamity might befall the group; and 8. a sense of empathy and solidarity with co­ethnic members in other countries of settlement; and 9. the possibility of a distinctive creative, enriching life in host countries with a tolerance for pluralism (Cohen R. 6, 2008).

Image of Armenian Diaspora in Azerbaijani Online Media: on the Case of Day.az

186

integrate totally at their historical motherland, and that is why a certain extent of alienation and isolation exists.

• Members of the group believe that motherland of their ancestors is the ideal place where they or their children would return.

• Members of the group believe that through collective efforts they should protect and promote their historical motherland.

• Members of the group want to stay as a national or ethnic minority so they could transmit “their own” culture to the next generations.

• Cultural and symbolic connection with their historical motherland is reflected in their social institutions.

Taking into consideration the mentioned approach in our research we perceive as Armenian Diaspora the one4 which originated after Armenian Genocide in 1915 in Ottoman Empire. So, in terms of our research we will search for stereotypical images in Azerbaijani online media from that point of view.

Due to qualitative content analysis it was possible to reveal following stereotypical characteristics which in a sum depict image of Armenian Diaspora. The image of Armenian Diaspora in Azerbaijani online news sites were presented through different aspects: its functionality, structure, and types.

First of all Azerbaijani online media emphasized functions of Armenian Diaspora – what is the main aim of Armenian Diaspora. From this point Armenian Diaspora was depicted as a certain structure which has very specific goals that at the end tend to destroy Azerbaijan as a state and as a nation. These functions were:

• Organization of conspiracy toward Azerbaijan

4 According to different scholars’ first formation of Armenian Diaspora was considered to start after Armenia was separated between two countries Persia and Byzantium in 387 (Абрамян Л. 138, 2005 ).

Gayane Harutyunyan

187

Qualitative content analysis showed that Azerbaijani online media depicted Armenian Diaspora as a center for planning organized conspiracy. According to studied media resources, this is the main mission of Armenian Diaspora, which as a final result should lead to deterioration and termination of international relations between Azerbaijan and the hegemonic countries in the world. For instance, by covering topic devoted to recognition of Nagorno­Karabakh independence by Louisiana State  Senate, Day.az were presenting it as if it was part of conspiracy organized by Armenian Diaspora in USA in order to spread panic and fear in Azerbaijan, because recognition of Independence of Nagorno­Karabakh will automatically lead to a loss of territories for Azerbaijan. It is notable that Armenian Diaspora organizes conspiracies not only in the international level but also in micro level interfering to a simple citizen’s life. For instance, online media covering of the Biryulevo case 5 was depicting the Azerbaijani perpetrator as a victim omitting his crime. Online media blamed Armenian Diaspora in the accident by seeing evil intent – to damage Azerbaijani­Russian relations.

• Propaganda and disinformation

Studied online resources depicted image of Armenian Diaspora as «an evil centre» for organizing different disinformation activities against Azerbaijan. The main part of these activities was considered to be spreading disinformation about recognition of Nagorno­Karabakh by different states of USA. Such an example6 is the article which states that “Azerbaijani agencies as usually have discovered a huge lie which was presented by Armenian media stating that Maryland had recognized

5 On October 11th a murder of 25­year old Russian was committed by a person who was ethnic Azerbaijani.

6 See the article «Опровергнута очередная ложь армянского агитпропа» by following the link http://news.day.az/politics/435530.html by 11.10.2013

Image of Armenian Diaspora in Azerbaijani Online Media: on the Case of Day.az

188

Nagorno­Karabakh” 7. Though Azerbaijani news put a reference to Armenian source, still the latter was not speaking about “Recognition of Karabakh but about support in development of democratic institutions from Maryland” 8. So, it turns out that Azerbaijani sources blame Armenian Diaspora’s lobby in spreading disinformation, but actually they do spread information not corresponding to reality. Here we see social psychological phenomenon called “projection” when one side of conflict rejects its own unacceptable attributes by ascribing them to the opponent (2, page 346).

• Repression of international communities and organizations

Online media often represented Armenian Diaspora as a tool in Armenian government’s hands, which is used for pressuring international community and organizations. According to data, Armenian Diaspora used brutal force and psychological tools for controlling members of different international organizations. Due to that pressure international organizations usually present Armenia in a better light in their reports: Armenia is being covered as more democratic and free country than Azerbaijan. For example, Armenian Diaspora keeps under pressure such organizations as Freedom House9 and OSCE. These organizations stated that Armenia is a much freer country than Azerbaijan taking into account such indicators as freedom of Press and Internet and that is why they were depicted as repressed and corrupted.

• Armenian interests lobbying

Azerbaijani online media depicted Armenian Diaspora as one of

7 Here and after this style will indicate quotes from the field work.

8 See the article «Maryland supports Nagorno Karabakh on its way to democratic development» by following the link http://armenpress.am/eng/news/733943/

9 See the article «“Freedom House” подыгрывает властям Армении» following the link http://news.day.az/politics/416123.html by 11.10.2013

Gayane Harutyunyan

189

the most influential and rich lobbies which follows Armenian ethnic interests. Armenian Diaspora, from this point of view, was a coalition of groups and individuals who influence world politics in order to support Armenia and Karabakh. Armenian Diaspora, in order to reach its ethnic interest, spends millions of dollars annually to influence especially US government and push them to accept Armenian Genocide. Besides, according to Azerbaijani media, Armenian Diaspora uses other means to reach the goal, such as corruption, terrorism, and other types of pressure.

• Organizing terroristic activities

Most of the articles covering topic of Armenian Diaspora somehow were touching issue of terrorism. In this context, Armenian Diaspora was depicted as organized terroristic community10. Terroristic actions of Armenian Diaspora were directed against not only state of Azerbaijan, but also against average citizens of Azerbaijan. It was interesting to note that some articles were presenting Diaspora as a terroristic group, which was directed only toward Muslim neighbors ­ Turkey and Azerbaijan; by this they were emphasizing violent and not tolerant character of Armenian Diaspora. This picture was a part of justification of the statement according which Armenian Diaspora wants to destroy Azerbaijan. The rest of the articles were representing terroristic activities which were directed toward whole world even Armenians, by this showing “real nature of Armenian Diaspora which does not spare even its compatriots”: Armenian terrorists from Diaspora were systematically robbing rich and wealthy Armenians leaving in Istanbul and Baku. And the money they stole was used for their terroristic actions. In the articles, which touched the topic of Armenian terrorism, Armenian Diaspora was presented as members of ASALA, Armenian Revolutionary Army and Justice Commandos of the

10 See «Террор на экспорт: Армения становится опаснее» http://news.day.az/politics/372344.html by 10.10.2013

Image of Armenian Diaspora in Azerbaijani Online Media: on the Case of Day.az

190

Armenian Genocide. So, in this context, the whole Armenian Diaspora is being accused in “spreading culture of violence by organizing terroristic activities and heroizing such terrorists as Soghomon Tehleryan, Monte Melkonian, Harutyun Takoshyan, Simon Simonyan etc”.

• Stimulating economy of Armenia and Nagorno-Karabakh

The last function of Armenian Diaspora according to Azerbaijani media was stimulating economic system of Armenia and Nagorno­Karabakh. Day.az states that after Soviet Union collapsed Armenia was the only country which had a privilege to have such rich and wealthy Diaspora. In this context, Armenian Diaspora was depicted as a “sack of money” which is not in solidarity with the Armenian state but still makes big investments in development of infrastructures and business of Armenia and Nagorno­Karabakh.

So, these were the main functional meanings of Armenian Diaspora according to Day.az. Due to this kind of description, it was possible also to reveal main characteristics which were used as markers for Armenian Diaspora. Thus, according to the Azerbaijani media, Armenian Diaspora was able to realize mentioned functions because of its specific characteristics. These characteristics can be divided into two main groups – those perceived as positive ones by Azerbaijani media: richness, high influence, authority and strong networking, and negative ones: nationalism, intolerance, conservatism. In terms of positive characteristic Azerbaijani media emphasized that due to those features, Armenian lobby was able to succeed in all its operations, and if they had the same resources as government of Azerbaijan, Armenian lobby would have better results in world politics. Covering the negative characteristics Azerbaijani media in the argumentation was contrapositioning Azerbaijani people and Armenians in general. This kind of comparison and contradiction creates

Gayane Harutyunyan

191

positive image of Azerbaijani “Self” and negative image of “The Other” / Armenians. According to G. Tejfel exactly this type of comparison constructs ethnic identities, as comparison allows identifying who you are and where you are in a universe (4).

Speaking about characteristics of Armenian Diaspora it was interesting to note that Azerbaijani media mixed two different social phenomena, like diaspora and emigration, under one. Though, both phenomena were named as “diaspora” it was possible to split them from topic headlines and text discourses. Here the important point is that Armenian Diaspora, in its traditional meaning, and Armenian emigrants were described in totally different, nearly opposite characteristics. So, from this point Emigrant­Diaspora was presented as “poor”, “cooping for a lump of bread”, “dirty”, “destitute”, “left to destiny’s wish” and criminals. According to publications, these Armenians bear culture of violence and crime, and that is why this group also was presented as “vicious” and “spoiled”.

It was also interesting that Azerbaijani media, covering topics about Armenian Diaspora, was separating different communities of it and picturing them differently: community of US, Russian Diaspora, French Diaspora and Hungarian Diaspora. According to media, these are the most significant diaspora communities and each of them has its own role and stands for a certain level of hierarchical structure of Armenian Diaspora in general. So, according to Azerbaijani media, Armenian Diaspora of US is the most influential as it is the richest one, and that is why this community is the head of all the others. Russian one is the biggest, which is why it also has the privilege to make certain decisions. French Diaspora was considered to be the most active in Europe. Hungarian Diaspora was depicted as the most provocative. This image of Hungarian Diaspora emerged because of the connection to the active participation in protests devoted to the Ramil Safarov’s extradition to Azerbaijan.

Besides functions of Armenian diaspora and its inner structure it is also interesting to understand how the argumentation of these images

Image of Armenian Diaspora in Azerbaijani Online Media: on the Case of Day.az

192

take place. The argumentation of news site followed mainly principle of “Reference to the authorities11”. As a main authority for Azerbaijani site were foreign scholars: historians, politologists and journalists. These references and citations followed one main aim: to confirm the point that was presented in the media but using different methods. Firstly, interviews and quotes from foreign scholars’ speech were being used as one more additional source which confirmed this or that statement upon weakness of Armenia as a state and Armenian Diaspora. For instance, a German politologist stated that “Even though Armenian Diaspora creates many obstacles despite those International communities are on Azerbaijani side”12. Secondly, such references were mention which were opposing to Azerbaijani point, that is showing that Armenian Diaspora is doing everything to support Armenia and Nagorno Karabakh. One of these kind examples is interview with Slovenian journalist which argued that «Europe is being ruled by bureaucracy and Karabakh is being ruled by democracy»13. In this case media was circulating stereotype of «conspiracy toward Azerbaijani nation» and as a prove showing that Armenian diaspora had corrupted even foreign shcolars. But still, even in this case argumantation used «The exception proves the rule» principle tended to show the rightness of the statement presented. Actually this phenomena is well knows especially in social psychology and is called selective perception.

To conclude we can say that image of Aremenian Diaspora has

11 Argument from authority or reference to the authorities. The argument from authority can take several forms. As a statistical syllogism, the argument has the following basic structure: Most of what authority A has to say on subject matter B is correct. The strength of this authoritative argument depends upon two factors: The authority is a legitimate expert on the subject. There exists consensus among legitimate experts in the subject matter under discussion [Salmon M. 135, 2006].

12 See «Германский аналитик: «Международное право на стороне Азербайджана»» by http://news.day.az/politics/410145.html 11.10.2013

13 See «Словацкий журналист – грязное пятно на репутации журналистики http://news.day.az/politics/403999.html by 11.10.2013

Gayane Harutyunyan

193

enough importance in Azerbaijanian one of the biggest online news resources. Armenian Diaspora was presented through its functions and structure, which was seen as a hostile organization and that is why description of it clearly fitted in terms «image of Enemy».

Refferences• Абрамян Л., Армения и Армянская Диаспора: расхождение и

встреча, «21­й ВЕК» № 2, Ер. 2005 стр.137­155• Анцупов А.Я., Шипилов А.И. Словарь конфликтолога, М. 2009• Осипов Г. (ред.), Социологический энциклопедический словарь,

«НОРМА» М. 1988• Бергер П., Лукман Т., Социальное конструирование реальности.

Трактат по социологии знания; М.: Медиум, 1995 • Salmon M., Introduction to Critical Reasoning, «Mason: Thomson Wad­

sworth», 2006 p. 132–142• Brubaker R., The «diaspora» diaspora, «Ethnic and racial studies» Vol.

28, #1, 2005 p. 1­19• Cohen R., Global Diasporas: an introduction, «Routledge» NY 2008

Image of Armenian Diaspora in Azerbaijani Online Media: on the Case of Day.az

194

TATEV KARAPETYAN

YSU, Faculty of Sociology Department of Conflict Studies

Psychological Warfare in the Context of Contemporary Information Interaction

The paper is dedicated to studying the role and peculiarities of psychological warfare in the context of contemporary information interaction. The article aims to present conceptual bases and key aspects of conducting psychological warfare.

Modern era of information technologies gives wide opportunities for organizing a psychological warfare, so it has large amount of usage which is a direct impediment  of psychological security protection of a country or a social group. Therefore the theoretical observation of this phenomenon is of great importance and urgency as it will let us understand the challenges of that field as well as develop our own actions and increase own level of security due to comprehensive conception of the phenomenon. Moreover, touching upon the theoretical groundwork of psychological warfare helps understand some important terms in this context which can be mixed by their meaning. In this sense, first we need to define the borders among the most important terms by underlining their similarities and differences to prevent confusion over them.

In the frames of the paper different functional meanings of psychological warfare are taken into account and therefore the variety of the ways of conducting them. In this regard, for making more understandable these peculiarities of the phenomenon there are given some examples from the international experience in this field.

Tatev Karapetyan

195

The aim of the psychological warfare is to change the attitudes of the social group towards some issues through desirable way, to upset their psychic balance and to disorganize the purposeful activity of the group in order to make it as much controllable as possible. Thus, it is clear that psychological warfare can have many objectives and also different strategies and methods for achieving them. The observation of these aspects will help us to figure out the ways of preventing of the psychological warfare and also dealing with it.

After The Second World War it became clear that physical forms of impacting on the enemy were too much expansive and needed lots of human and material resources. In addition, weapons of mass destruction generally put under the question the expediency of full­scale physical wars as the latter destroys territories and recourses even of the aggressor. Therefore, physical wars started gradually give up their place to information or psychological wars.

The term of “psychological warfare” was first used in the literature in 1940s by one of the theoretical researchers of psychological warfare Paul M. A. Linebarger who has also been a former American scout and active participator in the special operations during The Second World War. He published a book titled “Psychological warfare” in 1948 which became a classical work (3).

Touching upon the theoretical groundwork of psychological warfare in the frames of the article aims to define the borders among the most important terms by underlining their similarities and differences to prevent confusion over them. With regret to this point first concern is about information and psychological warfare.

The terms of information and psychological warfare are often being mixed or are being referred to the same meaning. There are two main approaches concerning to this point among the researchers about the differentiation of these terms. In the frames of the first approach psychological warfare is considered to being a part of information warfare as an element or method of wider process such as information

Psychological Warfare in the Context of Contemporary Information Interaction

196

warfare. Information warfare can be defined as actions taken to achieve information superiority by affecting adversary information, information­based processes, information systems, and computer­based networks while defending one’s own information, information­based processes, information systems, and computer­based networks (7, p. 3). So it is clear that information warfare is a communicative technology of effecting on the opponent’s communication system in order to reach dominance on it. Therefore, taking account that information warfare is a process which aims to achieve information dominance we can see that in its final meaning the latter is also the way to gain psychological impact on the opponent as the information systems and mass media are used to effect on the mass consciousness. Thus by this point of view including psychological warfare in the scheme of the information warfare on one hand let destroy current information systems and on the other hand subordinate interests of the adversary to aggressor’s interests.

According to the second approach there are definite differences between information and psychological warfare. In addition, these two terms are referred to two different processes which although does not except the possibility to launch both of them at the same time. The psychological warfare can be defined as the planned use of propaganda and other psychological actions having the primary purpose of influencing the opinions, emotions, attitudes, and behavior of hostile foreign groups in such a way as to support the achievement of national objectives [9]. The aim of the psychological warfare is to change the attitudes of the social group towards some issues through desirable way, to upset their psychic balance and to disorganize the purposeful activity of the group in order to make it as much controllable as it is possible [1].

Information and psychological warfare are closely connected with the information space. The latter does not refer to the set of mass media which is located in a certain territory but the mass information which is being spread by that set of mass media for the population of that given territory. This is some kind of media­reality where the structure consists

Tatev Karapetyan

197

of 4 components. Verbal: verbal notations which are being used for the description

of the theme;• Visual: photo and video materials; • Acoustical: all kinds of street noises and etcetera; • Interpretative: the assessment and interpretation of events. The goal of the information warfare is to achieve information

dominance which has its own object not to allow the enemy to make use of the information space fully [6, p. 362]. However, psychological warfare uses the segment of information space for having an informational­psychological impact on a certain audience. Unlike psychological warfare, information warfare is aimed at the control on the information space in all.

It should be noted that some specialists in this sphere prefer to use the term ‘’psychological operation’’ instead of the term ‘’psychological warfare’’ as the first one they find more delicate, but both of them are considered to have the same meaning. There is another option according to which psychological warfare is observed as a certain psychological action that is implemented in the frames of the psychological warfare. In addition, regarding to this point of view the term of ‘’psychological warfare’’ is defined as short­term or narrow­directed information­psychological actions which are waged in peacetime as well as in wartime. Psychological operation is the most important element of psychological warfare waging of which requires complex forms, means and techniques of psychological impact agreed, coordinated and interconnected by their aims, goals, place and time, objects and processes (2).

Every conflict between people first is informational. Generally, information has many characteristics such as reliability, completeness, timeliness, usefulness, directionality and etcetera. Upon the occurrence of psychological and information warfare the character of directionality becomes more emphasized. In these cases the information can be in any quality but have special directive effect which is determined in the frames

Psychological Warfare in the Context of Contemporary Information Interaction

198

of the action plan beforehand. Nonetheless the other characteristics are also important here as they can show the level of the orientation, target for which the information was made up and etcetera.

There is an interesting point of view about the future changes of the information and mass media system. According to that, directing the message to the audience in the frames of the third wave society tomorrow’s manipulator mass media as well as advertisement agencies will implement demassification of media by making different versions for every segment of audience: one for African­American, one for Asian, another one doctors, the other one for single mothers if the situation requires that. Such kind of situation, however, is just the first step to the final goal – individualization. In this case every message will be specified in such way to have maximum impact on an individual person but not on a group (11, p 224).

Psychological impact is a way to effect on people (individuals and groups) which aims to change ideological and psychological structures of their consciousness and sub consciousness to transform their emotional state, to stimulate certain types of behavior by using various methods of overt and latent psychological coercion. Psychological impact often is used in the form of the technology of latent coercion of an individual (4, p. 97).

Psychological impact is directed to the concrete spheres of the psyche of an individual, social group or public consciousness in all:

• Need­motivational (knowledge, beliefs, value orientations, wills);

• Intellectual­cognitive (sensations, perceptions, notions, imagination, memory and mentality);

• Emotional­volitional (emotions, feelings, sentiments, volitional processes);

• Communicative­behavioral (character and peculiarities of communication, interaction, interrelation, interpersonal perceptions) (4, p. 98).

Tatev Karapetyan

199

Below are listed three most common groups of the techniques of psychological impact which are being used in the frames of the psychological warfare.

Propaganda can refer to any information, ideas, doctrine, or special methods to effect on thoughts, emotions, aims or behavior of any group of people in order to get overt and latent privileges. Propaganda uses communication for sending messages, ideas or ideologies that are initially intended for satisfaction of interests of a person or a group who are involved in the communication (10, p. 6).

The definition of propaganda as ‘’the activity of influencing people’’ suggests the measure of its value – a long­lasting result (8, p. 11).

Controlling the masses in their political and ideological life is secured by emotionally rich suggestion and not by rational motivation or dry logic. Logical persuasion has no propagandistic value in the absence of an affective background. The successful political and ideological movements always operate with strong ‘’I’’­related emotions. One of the most important is the religious motive as well as patriotism, family, idea of freedom, etc. (8, p. 20).

There is also another group of people who show no inclination toward clear and easily understood ideas, but who are attracted by irrational and mysterious appeals. These individuals are looking for misty and foggy theories. This phenomenon may precipitate as a myth of, say, the super race or as the adoration of the divine leader or ruler. Another group is dominated by sentimentalism. The romantic element is, for this reason, an essential part of all intensive ideological propaganda (8, p. 21).

The psychological tools of propaganda are powerful emotions – hate, fury, pride, and greed. The propagandist does not seek for ‘’noble’’ or ‘’honorable’’ goals per se, since these terms are relative, but he seeks success. The propagandist, however, finds the proper expression for his action. He does not speak of hatred, but of ‘’scared indignation’’; not of revenge, but of ‘’just punishment’’ (8, p. 21).

Psychological pressure is frequentative repeating of the same fake

Psychological Warfare in the Context of Contemporary Information Interaction

200

thesis, citing to authorities in the combination with various speculations (from distortion of quotations to references to non­existent sources) – manipulation with the data or facts for making a visibility of objectivity and accuracy, tendentious selection of illustrative material with a focus on the effect of ‘’dramatizing impact’’, and other different analogous techniques – for creating psychological discomfort and for neutralization of the capacity of an individual to assess rationally the given information.

Imperceptible entering to the consciousness; it is the advertisement of own (beautiful and carefree) way of living as well as the spreading of desirable (usually own ones) political values and standards of mass culture through entertaining TV programs, films, and through the mode (cloths with the certain political symbols, tourism etc.) (5).

As a component of the system of political relations psychological warfare exists in both external and internal politics. In external political sphere it includes psychologically effective propaganda combined with other methods of impact against the enemy. In internal politics it is usually bounded by propagandistic confrontation of political opponents though in some cases it can have more difficult and complex character. The examples of psychological warfare in internal politics are propagandistic confrontations during any pre­election campaigns or struggles for power (5).

Psychological warfare is specially organized and professionally implemented impact on the consciousness, feelings, and wills of the enemy in order to achieve one’s own political goals. The fact that psychological warfare is waged by using information means with the aim of having psychological impact or pressure on the enemy does not except practicing of the physical force during them but the latter is also characterized as a part of psychological warfare. Thus, after the ceasefire between Armenia and Azerbaijan the confrontation was changed into information­psychological field. The psychological attacks on the republic of Armenia and Nagorno­Karabakh during recent years have different directions. The fact, that Azerbaijan periodically breaks the

Tatev Karapetyan

201

ceasefire and causes physical damages and deaths in reality just aims to keep people under the pressure and fear of the possible resumption of the war. By behaving in such a way the adversary intends to make people change their attitudes toward the resolution of the war by accepting any solution which will just prevent start of the war and keep away all negative emotions and fears connected with that. Another technique which is adopted by Azerbaijan is connected with information streams that are directed to spreading the information about the military power and potential of Azerbaijan which are much superior in comparison with Armenian Armed Forces. Creating the image of ‘’superior  force’’ aims to win Armenians psychologically, which will have its inevitable consequences in the case of future possible physical war.

The expression ‘’psychological warfare’’ denotes any action which is practiced mainly by psychological methods with the aim of evoking a planned psychological reaction in other people. Psychological warfare consists by no means merely of distributing pamphlets, of sticking up posters, of printing newspapers, or of duels between broadcasting stations. It is rather the psychological component of the struggle for survival of a nation, of a political or ideological group (8, p. 14). The fact that at the end of ХХ century there were destroyed three Slavic power centers as USSR, Czechoslovakia, Yugoslavia above all by unmilitary methods is the evidence of the power of the means of psychological warfare.

To conclude, psychological warfare totally changed the notions about essentiality of warfare. There are no any obvious enemies in this case. The point is to create such conditions which will make the enemy destroy itself and give up its material and intellectual resources arbitrarily. Psychological warfare, with its complex structure, exhibits by no means an isolated activity but one inseparable from social, economic, and political aspects of life. So its strategy is coordinated with political, military, diplomatic objectives of a country or a social group. To summarize, the waging of psychological warfare requires

Psychological Warfare in the Context of Contemporary Information Interaction

202

also a well­planned, coordinated, and specific strategy. Therefore, the unlimited energy discharged and transferred by psychological warfare must be properly estimated, respected, and feared. Thereby, nowadays the defense of the psychological security becomes primary goal for a social group or a state.

References1. Ջամալյան Դավիթ, ՀՀ հոգեբանական անվտանգության

խնդիրները հայ­ադրբեջանական հակամարտության համատեքստում

2. http://www.noravank.am/arm/articles/detail.php?ELEMENT_ID=46203. Крысько В.Г., Секреты психологической войны (цели, задачи,

методы,формы, опыт), Минск, 19994. Лайнбарджер П., Психологическая война, М., 19625. Манойло А.В., Государственная информационная политика в особых

условиях: Монография. М.: МИФИ, 20036. Ольшанский Д.В., Основы политической психологии., Екатерин­

бург: Деловая книга, 20017. Почепцов Г.Г., Психологические войны. М., Рефл­бук, 2000 8. Reto E. Haeni, Information Warfare: an introduction, George Washing­

ton University, January 19979. Szunyogh B., Psychological Warfare:  An Introduction to Ideological

Propaganda and the Techniques of Psychological Warfare, William Frederick Press, 1955

10. Taylor P., Glossary of Relevant Terms & Acronyms Propaganda and Psychological Warfare Studies, University of Leeds UK, 1987

11. Taylor P.M., Munitions of the Mind. A History of Propaganda from the Ancient World to the Present Day. Manchester – New York, 1995

12. Toffler A. and Н. War and Anti­War. Survival at the dawn of the 21st Century. London, 1995

Tatev Karapetyan

203

ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆ

ՈՂՋՈՒՅՆԻ ԽՈՍՔ

ԱՐԹՈՒՐ ՄԿՐՏՉՅԱՆ .................................................................................3

ԱՐՄԱՆ ՍԱՂԱԹԵԼՅԱՆ .............................................................................5

ՀԱՆՐԱՅԻՆ ՀԱՂՈՐԴԱԿՑՈՒԹՅԱՆ ՈԼՈՐՏԻ ԱՐԴԻ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԸ. PR-Ի ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ՄԻՏՈՒՄՆԵՐԸ

ՀՐԱՅՐ ԶՈՐՅԱՆ Հան րութ յան հետ կա պե րի մաս նա գե տի պատ րաստ ման մի շարք հիմ նախն դիր ներ........................................................................9

ՆՎԱՐԴ ՄԵԼՔՈՆՅԱՆPR­մաս նա գե տի ո րա կա վոր ման ար դի խնդիր նե րըՀՀ բու հե րի մա գիստ րո սա կան ու սում նա կան ծրագ րե րի վեր լու ծութ յուն ......................................................................................... 18

ՄԱՐԻԱՄ ՍԱՖԱՐՅԱՆ, ՏԱԹԵՎԻԿ ՍԻՄՈՆՅԱՆ Հա սա րա կայ նութ յան հետ կա պե րի մաս նա գի տա կան հիմն ախն դիր նե րը ՀՀ­ում՝ ո լոր տում գոր ծող մաս նա գետ նե րի ըն կա լումն ե րում ..........................................................29

ԱՍՏՂԻԿ ԱՎԵՏԻՍՅԱՆ Հան րա յին կա պեր. հան րա յին կար ծի քի վրա ազ դե ցութ յան մե թոդ ներ .................................................................................................40

ԱՆՆԱ ԺԱՄԱԿՈՉՅԱՆԻ դեո լո գեմ նե րը հա յաս տան յան մե դիա դիս կուր սում ..........................52

ՏԱԹԵՎԻԿ ՓԻՐՈՒՄՅԱՆ Կոր պո րա տիվ սո ցիա լա կան պա տաս խա նատ վութ յուն և դ րա դրսևո րում նե րը Հա յաս տա նում ....................................................65

НУНЭ МЕЛКУМЯНВзлет B2B PR­а в Армении .......................................................................74

204

ОСЕПЯН АННАРоль армянских диаспор в формировании имиджа Армении на территории РФ ....................................................................80

ՃԳՆԱԺԱՄԱՅԻՆ ՀԱՂՈՐԴԱԿՑՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ԱՆՎՏԱՆԳՈՒԹՅԱՆ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԸ

ՆԻԿՈԼ ՄԱՐԳԱՐՅԱՆԱնձ նա նու նը և քա ղա քա կան հա ղոր դակ ցութ յու նը .............................90

ՄՈՎՍԵՍ ԴԵՄԻՐՃՅԱՆ Պե տութ յան և իշ խա նութ յան ըն կա լում նե րը հա սա րա կութ յան լայն շրջա նակ նե րում և լ րատ վա մի ջոց նե րում .....................................99

САМВЕЛ МАРТИРОСЯНИспользования социальных сетей в условиях черезвычайных ситуаций ..................................................................... 109

ԴԱՎԻԹ ԱԼԱՎԵՐԴՅԱՆՀայ­ադրբեջանական կիբեռպատերազմը որպես տեղեկատվականհակամարտության կարևոր բաղկացուցիչ ......................................... 113

АНЖЕЛА ЭЛИБЕГОВАТематические сайты как инструмент в информационномпротивостоянии между Арменией и Азербайджаном .......................... 119

ՀԱՍՄԻԿ ՄԱԿԱՐՅԱՆԱդր բե ջա նա կան ԶԼՄ­նե րը` որ պես հա կա հայ կա կան քա րոզ չութ յան մի ջոց ............................................................................ 125

АРМИНЕ АДИБЕКЯНК вопросу армянофобии в Азербайджане ........................................... 140

ԵՐԻՏԱՍԱՐԴ ՄԱՍՆԱԳԵՏԻ ԱՄԲԻՈՆ

ԳՈՀԱՐ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆՍոցիալական գովազդը Հայաստանում .............................................. 145

ՎԱՆՈՒՀԻ ՀՈԲՈՍՅԱՆ Հա սա րա կայ նութ յան հետ կա պե րի ա ռանձ նա հատ կութ յուն նե րը Զին ված ու ժե րում. Զին ված ու ժե րի ի մի ջի ձևա վո րում ..................... 154

ԲԵԼԼԱ ԲԱՂԴԱՍԱՐՅԱՆՔաղաքական լիդերի իդեալական կերպարը հայ երիտասարդների շրջանում ................................................................. 166

205

ՍԵԴԱ ՀՈՎՍԵՓՅԱՆՄշակութային սպառումը որպես հանրային հաղորդակցությունների մեկնաբանման կատեգորիա..................... 172

ԱՆԱՀԻՏ ՂԱՐԻԲՅԱՆԸնտ րա կան վար քի սահ ման ման ա ռանձ նա հատ կութ յուն ներն ու էութ յու նը ............................................................................................ 174

GAYANE HARUTYUNYANImage of Armenian Diaspora in Azerbaijani Online Media: on the Case of Day.az .......................................................................................... 183

TATEV KARAPETYANPsychological Warfare in the Context of Contemporary Information Interaction ........................................................................... 194

206

вÜð²ÚÆÜ Ð²Ôàð¸²ÎòàôÂÚàôÜ

²ð¸Æ زðî²Ðð²ìºðܺðÀ àô ¼²ð¶²òØ²Ü Ðºè²ÜβðܺðÀ

вڲêî²Ü 2013

¶Æî²ÄàÔàìÆ ÜÚàôºð

Չափսը՝ 84 x 60 1/16: Տպագրական 13 մամուլ: Տպագրությունը՝ օֆսեթ:

Տպաքանակը՝ 200 օրինակ: