11

ON

DE

RH

OU

D V

AN

KE

RA

MIS

CH

E E

N C

EM

EN

TT

EG

ELV

LO

ER

EN

1. Inleiding 5

2. Materiaal en constructie 7 Keramische tegels 7 Pre-industriële keramische tegels (vóór ca. 1850) 7 Industriële keramische tegels 11 Cementtegels 16 Ondergrond en plaatsing 19

3. Oorzaken en vormen van schade 21 Mechanische krachten 21 Langzame mechanische schade: slijtage 21 Plotse mechanische schade: stoten, krassen, breuken … 22 Verontreiniging 25 Vuil 25 Oude ingrepen 26 Vocht en zouten 27 Een verkeerde relatieve vochtigheid 28 Een verkeerde temperatuur 28 Biologische factoren 29 Licht 29 Brand 29 Vandalisme en diefstal 29 Verwaarlozing en onachtzame interventies 29

4. Onderhoud, een taak voor de beheerder 31 Regelmatige controle 31 Schade voorkomen en beperken 31 Beschermen tegen slijtage en vuil 31 Beschermen tegen plotse mechanische schade 33 Schade door verontreiniging beperken 33 Vocht- en zoutschade beperken 33 Biologische schade vermijden 34 Schade door een verkeerde relatieve vochtigheid beperken 34 Schade door een verkeerde temperatuur beperken 34 Schade door brand, diefstal en vandalisme beperken 34 Verlies van erfgoedwaarden beperken 35

INHOUD

3INHOUD

Schoonmaken 35 Niet reinigen? 35 Plaatselijke droge reiniging 35 Volledige droge reiniging 36 Plaatselijke vochtige reiniging 36 Natte reiniging 36 Te vermijden 38 Vlekken en hardnekkig vuil 38 Oppervlaktelagen? beter niet! 39 Documenteren, transporteren en opslaan 40 Documenteren 40 Transport 41 Opslag 41 Eerste hulp en eenvoudige herstellingen 42 Voegen voorlopig herstellen 42 Loszittende tegels 42

5. Conservering door een specialist 43 Preventieve conservering 43 Deskundig herstel en restauratie 43 Materieeltechnisch vooronderzoek en proefrestauratie 44 Ontbrekende tegels: een tegelvloer aanvullen 45 Tegels schadeloos uitnemen en herplaatsen 46 Ontzouten 47 Vlekken verwijderen 48 De tegels en het mortelbed verstevigen 48 Voegen vakkundig herstellen 49 Lijmen en lacunes opvullen 49

Besluit 50

Beknopte bibliografie en deskundigen 52

Bijlage: soorten tegels 55

Colofon 58

4INHOUD

5

INLEIDING

Tegelvloeren van keramiek en cementzijn het onderwerp van deze brochu-re, die aansluit bij onze vorige bro-chures over het onderhoud vannatuursteenvloeren (2007) en hou-ten vloeren (2008).

Keramische en cementtegelvloerensieren vaak de vertrekken op de bega-ne grond, maar af en toe vinden we ze ook in de kelder van historische gebou-wen. Op de verdiepingen komen ze veel minder voor.Pre-industriële tegels – daterend vóór 1850 – die nog op hun originele plaats liggen, zijn zeldzaam en hebben hoge erfgoedwaarden. We treffen dezemeestal aan in kerken en bijzondere residenties. Een uitzondering zijn de zogenaamde plavuizen, ongeglazuur-de aardewerktegels, die ook in boerde-rijen, arbeiderswoningen en dienstge-bouwen voorkomen.Vanaf halfweg de 19de eeuw werden dekleurrijke, gedecoreerde keramische encementtegelvloeren niet meer alleenambachtelijk maar vooral industrieelgeproduceerd, waardoor hun kwaliteit,duurzaamheid én beschikbaarheid

aanzienlijk toenamen. Zo vonden zegeleidelijk hun weg naar burgerlijkeinterieurs en ook naar het exterieur.

Tot in de 20ste eeuw kenden Belgische tegelbedrijven grote faam in binnen- en buitenland. Maar smaakverande-ring en economische motieven leid-den vanaf de Tweede Wereldoorlog totde ondergang van deze ooit zeer bloei-ende industrietak. Vandaag genieten historische tegelvloeren gelukkigweer volop aandacht als pronkstukvan het interieur.

Veel historische vloeren vertonen klei-ne gebreken zoals slijtage, oneffen-heden en verkleuringen. Precies deze 'onvolmaaktheden' dragen bij aan de schoonheid en de erfgoedwaarde van een gebouw. Elke beslissing om vloe-ren te vervangen, om een oppervlakte-laag aan te brengen of om er iets aan te veranderen, moet dan ook met de grootste omzichtigheid genomenworden. Temeer omdat de meestevloeren niet eens zo moeilijk te onder-houden zijn.

INLEIDING 1

5

Zorgzaam omgaan met een tegelvloer veronderstelt dat je weet wat je in huis hebt. Om tegels te situeren, te dateren en naar waarde te schatten, is kennis van stijlen, patronen en motie-ven onontbeerlijk. Dat is echter niethet onderwerp van deze brochure, netzo min als een kunsthistorisch over-zicht. Daarvoor verwijzen we naar de literatuurlijst achteraan. Deze brochu-re gaat wel uitvoerig in op het mate-riaal en op de technische aspecten, die in hoge mate bepalen hoe kwetsbaar de tegels zijn voor bepaalde schade of hoe ze schoongemaakt kunnen wor-den. Basiskennis van materialen entechnieken is essentieel om tegelvloe-ren te bewaren en te conserveren.Bestaat de vloer uit klei- of cement-tegels? Hoe zijn die vervaardigd?Hebben ze een decoratief patroon …?

1. Keramische tegelsKeramiek is een verzamelbegrip vooralle producten uit klei die in een ovengebakken zijn. ‘Scherf’ verwijst naarhet biscuit of de ‘body’ uit gebakkenklei, al dan niet bedekt met glazuur. Opbasis van de samenstelling van degrondstoffen en de baktemperatuur iskeramiek onder te verdelen in driecategorieën, in drie soorten van ‘scherf’.■ Aardewerk heeft een vrij zachte,

poreuze scherf, die op een lage tem-peratuur gebakken is (700-1150°C).We onderscheiden onder meer grofaardewerk van fijn aardewerk enfaience. Deze laatste worden vooralbij de productie van wandtegels

gebruikt en blijven hier verder bui-ten beschouwing.

■ Steengoed of gres heeft een harde,niet-poreuze scherf, gebakken op een hogere temperatuur (1150-1350°C).

■ Porselein heeft een zeer witte,glasachtige, niet-poreuze en deels doorschijnende scherf, gebakkenop hoge temperatuur (1300-1500°C), waarbij de bestanddelen (kaolien en veldspaat) versmelten en verglazen. Dit materiaal is nietgeschikt voor vloertegels en komtverder dan ook niet meer aan bod.

Een ander belangrijk onderscheid is gebaseerd op het productieproces van de tegel: ambachtelijk of industrieel.

1.1. Pre-industriëlekeramische tegels(vóór ca. 1850)

Alle keramische vloertegels van vóór1850 zijn handgevormd uit plastischeklei. Deze ambachtelijke productie-wijze bestaat vandaag nog altijd. In de19de en 20ste eeuw liep ze grotendeelsparallel met de industriële productie.Vanaf de 19de eeuw werden pre-indus-triële keramische tegels ook doelbe-wust gekopieerd qua techniek en uit-zicht, soms met het oog op restauratie.Tegels uit deze periode zijn voorname-lijk van aardewerk, dus met een poreu-ze scherf die op een lage temperatuur gebakken werd en niet waterdicht is.Meestal is de klei van lokale oorsprong,met wisselende hoeveelheden ijzer en

MATERIAAL EN CONSTRUCTIE 2

7MATERIAAL EN CONSTRUCTIE

kalk, waardoor de kleur van de gebak-ken scherf varieert van gelig tot roze of baksteenrood. Naast aardewerk-tegels werden er een beperkt aantal van steengoed gemaakt.Bij beide soorten werd de klei in eenhouten raampje gevormd en met eenrol aangedrukt. De tegels werdengedroogd en als ze eenmaal lederhardwaren, werden ze op maat gesneden.Doorgaans kregen ze daarbij schuinezijkanten, zodat er naar onderen toemeer ruimte ontstond voor de zetmor-tel. Dat maakte een betere hechtingmogelijk en tegelijk konden de tegelsdichter tegen elkaar gelegd worden.De ambachtelijke productie leverdenauwelijks identieke tegels op.Doordatde temperatuur in de oven niet overalgelijkmatig was, ontstonden er ver-schillen in textuur en uitzicht.Ze worden doorgaans plavuizengenoemd, die versierd en onversierd voorkomen.

Ongeglazuurde aardewerktegelsDe meeste aardewerktegels warenongeglazuurd en kregen maar éénbakgang, de 'biscuitbrand'. In onzestreken werden ze vanaf de vroege middeleeuwen gebruikt voor kloos-ters en kerken. Ze zijn gewoonlijk vier-kant en hebben maar één kleur, die varieert van bruinrood tot geel, afhan-kelijk van de klei.In Vlaanderen zijn plavuizen van onge-glazuurd, rood en blauwgrijs aarde-werk het sterkst vertegenwoordigd.Vooral Boomse steenbakkerijen ver-vaardigden die vanaf de 17de eeuw inenorme hoeveelheden, vandaar determ ‘Boomse plavuizen’. De productiewerd in de 19de eeuw deels geïndustria-

liseerd. De tegels bleven wegens hunlage kostprijs populair tot ver in de 20ste

eeuw, vooral voor functionele ruimtenen stallingen of kelders. De rode tegelsverkregen hun kleur tijdens een oxi-derend bakproces, de ‘gesmoorde’dankten hun blauwgrijze kleur aan eenreducerend bakproces, waarbij aan heteinde van de gewone bakcyclus zuur-stof onttrokken werd door natte tak-kenbossen in de oven te brengen.

Geglazuurde aardewerktegelsSommige tegels kregen een extralaagje glazuur op de scherf, om ze meer waterdicht te maken maar voor-al als versiering. Dit gebeurde ofwel in één bakgang met de scherf, ofwel – meestal trouwens – tijdens een twee-de bakgang na de biscuitbrand: deglazuurbakking of gladbrand. Als hoofdtypes onderscheiden we hettransparante loodglazuur en hetwitte, opake tinglazuur (door toevoe-ging van tinoxide). Metaaloxidengaven kleur aan het glazuur: anti-moonoxide (geel), mangaanoxide(bruin/paars), ijzeroxide (rood), koper-oxide (groen) en kobaltoxide (blauw).

Er zijn nog heel wat vloeren te vinden van rode en blauwgrijze plavuizen. Typisch is hun ongelijkmatige slijtage.

8MATERIAAL EN CONSTRUCTIE

Aardewerktegels met loodglazuurLoodglazuur is een transparant gla-zuur dat hoofdzakelijk uit loodoxide bestaat. Door er andere metaaloxiden aan toe te voegen, verkreeg het een kleur van gelig tot oranjerood naar donkergroen of bruinzwart.Effen, gekleurde loodglazuurtegelswerden vaak alternerend in geel en groen in een dam- of schaakbord-patroon gelegd, soms ook diagonaal of overhoeks of halfsteens versprin-gend. Een mozaïektegelvloer bestaatuit kleine driehoekige, vierkante ofruitvormige tegels die in een geome-

trisch patroon gelegd werden. Soms werden ze gecombineerd met twee-kleurige slip- of stempeltegels, dievanaf de middeleeuwen voorkomen.Daarbij werd in de roodbakkendetegel een vorm ingestempeld, diewerd opgevuld met engobe (kleibrij of slip) van een lichtere kleur. Daaropkwam een doorschijnend laagje lood-glazuur, dat de motieven een geleglans gaf. Dergelijke tegels zijn zeld-zaam en verdwenen na de 16de eeuw als vloertegels. Met de hernieuwdeaandacht voor middeleeuwse archi-tectuur in de 19de eeuw doken ze weer op, veelal in neomiddeleeuwse of his-toriserend gerestaureerde interieurs.Stempel- of inlegtegels bleven belang-rijk tot ver in de 20ste eeuw, vooral in West-Vlaanderen, maar dan als wand- of haardtegel.

Aardewerk met loodglazuur: een fragment van een sliptegel en een effen groen loodgeglazuurd tegeltje uit een mozaïekvloer. Karakteristiek voor de ambachtelijke tegels zijn de schuine kanten.

Eén van de oudst bekende mozaïek tegelvloeren in situ in België, weliswaar herlegd, in Wenduine: effen gekleurde loodglazuurtegels en sliptegels.

9MATERIAAL EN CONSTRUCTIE

Aardewerktegels met tinglazuur (majolica en faience)Tinglazuurtegels zijn mooier maarminder duurzaam dan loodglazuur-tegels. Ze ontstonden vermoedelijk in de 9de eeuw in Irak, ter nabootsing van porselein. Na de eerste bakgang werd de scherf bedekt met een laagje tin-glazuur, dat gedroogd een witte ach-tergrond vormde die beschilderd en opnieuw gebakken werd.In de middeleeuwen waren deze tegelszeer exclusief: ze kwamen vooral voorin kerkelijke residenties. De bewaardeexemplaren zijn meestal beschilderdin groen, bruin of blauw op een witteondergrond. In de 16de eeuw werdAntwerpen een belangrijk productie-

centrum van veelkleurig tinglazuur-aardewerk of majolica, dankzij inge-weken Italiaanse majolicabakkers. Zijintroduceerden ook renaissancemotie-ven. Van hun veelkleurige majolica-vloeren resten nog maar enkele, zeerberoemde exemplaren.De majolicabakkers die na 1585 uitAntwerpen wegtrokken, werkten debloei van de tegelproductie inNederland en daarbuiten in de hand.‘Delfts aardewerk’ wordt gebruiktvoor fijne keramiek voorzien van tin-glazuur – ook faience genoemd – en werd veelal blauw geschilderd ter

Hof van Rameyen (Gestel), een uitzonderlijke en uitzonderlijk gaaf bewaarde majolicavloer in Vlaanderen (1526-1528).

10MATERIAAL EN CONSTRUCTIE

nabootsing van het Chinese export-porselein dat toen in de mode was.Deze tegels komen bijna uitsluitend voor als wandtegels.Door de kwetsbaarheid van het opper-vlak zijn vloertegels van tinglazuur-aardewerk uiterst zeldzaam in onze streken. In de tweede helft van de 19de

eeuw werden ze een enkele keergelegd in een (neo)middeleeuws of (neo)renaissance-interieur, met kleu-ren verwijzend naar Italiaans majolica.Dat zijn unieke ambachtelijke creaties.

1.2. Industriële keramischetegels

In de tweede helft van de 19de eeuw veranderde de tegelindustrie dras-tisch van productie, technieken en ver-schijningsvormen. Die modernisering vond haar voedingsbodem voorname-lijk in Engeland maar ontwikkelde zich verder op het Europese continent. De technische procedés raakten snel ver-spreid, ook in België. De nieuwe kera-

mische tegels hadden veel succesomdat ze aantrekkelijk oogden, maar ook omdat ze betaalbaar, gestandaar-diseerd, duurzaam en gemakkelijk te onderhouden waren. Ze werden dan ook toegepast in zowel doorsneewoningen als openbare gebouwen.Dankzij de betere kwaliteit kon de klei – veel homogener van samenstelling door het wassen en mengen – ophogere temperaturen gebakken wor-den. De tegels werden gevormd metpersen of werden soms nageperst,waardoor de scherf nog compacterwerd. In tegenstelling tot de ambach-telijke tegels waren deze industriële tegels uniformer van kleur, regelmati-ger in maatvoering, vorstbestendiger,slijtvaster en gladder.Na het productieproces ondergingen ze bovendien een interne kwaliteits-controle en werden ze in drie catego-rieën gesorteerd, net als vandaag:tegels van 1ste, 2de en 3de keuze. Tegels die te ver van de norm afweken, wer-den vernietigd. Sommige keramische tegelvloeren vertoonden dus al van bij

Majolicategel uit de opgraving Bisschoppelijk Paleis, Stad Antwerpen, Dienst Archeologie.

11MATERIAAL EN CONSTRUCTIE

het leggen kleinere onvolkomen-heden: krimpscheurtjes, lichte ver-kleuringen of minimale vervormingen.Industriële tegels kunnen wordeningedeeld volgens hun productiepro-ces en hun uitzicht.

Techniek: plastische klei of drooggeperst? Industriële tegels werden zowel uitplastische klei gevormd als droog-geperst. Zelfs specialisten kunnenniet altijd op het zicht bepalen welke techniek toegepast werd, vooral nietbij eenkleurige tegels.

Tegels uit plastische kleiKlei bevat van nature een hoeveelheid water, maar wordt nog eens extra'gewassen' om de massa te ‘homo-geniseren’ en onzuiverheden te ver-wijderen. Het vochtgehalte, door-gaans ongeveer 15%, maakt de kleiplastisch en dus gemakkelijk manipu-leerbaar: tegels en andere objecten konden zelfs ‘gegoten’ worden. Maar omdat het vocht ook de vlakheid en de krimp van de tegel beïnvloedt, gaf datal eens problemen bij het bakken.Om compactere tegels te verkrijgen,

werd de plastische klei al snel gevormd met strengpersen of werden hand-matig gevormde tegels na het drogen nog even nageperst. Daarbij kon een reliëf worden aangebracht, aan debovenkant doorgaans bedoeld alsantislip (buitentegels), aan de onder-kant als middel om de tegel beter te hechten aan de mortel. De meeste fabrikanten brachten daarin ook hun naam of merk aan. De kleisoortenvariëren sterk: van verbeterde klei voor gewoon aardewerk tot steengoed of gres en vuurvaste kleitypes. Somswerd zelfs hoogovenmelk toegevoegd om de tegels slijtvaster te maken.

Drooggeperste tegelsDe uitvinding van het droogpersenhad een enorme impact: de tegelpro-ductie verliep niet alleen sneller en meer gestandaardiseerd, de tegelswaren ook van een betere kwaliteit.Poederklei, met een vochtpercentage tussen 2 en 6%, werd met een pers in

Drooggeperste tegels.

Eenkleurige plastische kleitegels.

12MATERIAAL EN CONSTRUCTIE

een mal onder hoge druk samen-geperst. Aan de onderzijde werd vaak een reliëf voorzien om de hechting te bevorderen en de herkomst aan tegeven. Drooggeperste tegels zijnvorm- en maatvaster dan tegels uitplastische klei en konden op hogere temperatuur gebakken worden, tus-sen 1000 en 1350°C. De meeste droog-geperste vloertegels waren steen-goedtegels, ook bekend als ‘dubbel-hardgebakken tegels’ of ‘grestegels’.Ze zijn glashard en dichtgesinterd,waardoor ze waterdicht en relatiefgoed bestand zijn tegen verwering en chemicaliën.

Uitzicht: eenkleurig of veelkleurig?Industriële tegels kunnen ook opge-deeld worden volgens hun verschij-ningsvorm: eenkleurig of veelkleurig,met een ingelegd decor. Naast denatuurlijke kleur van de kleimassawerden andere kleuren bereikt door metaaloxiden toe te voegen.

Eenkleurige tegelsVoor buiten werden zware en voorbinnen fijnere, eenkleurige kerami-sche tegels gefabriceerd. De oudere vakliteratuur vermeldt tegels van het‘genre Quaregnon’ en het ‘genreSarreguemines’.De eerste naam verwijst naar de pro-ductie van de S.A. des Produits Réfractaires gevestigd in Quaregnonen naar de sterk verwante productenuit fabrieken in Baudour, Hautrage,Tertre … Ze werden vervaardigd uitBelgische of Duitse kleisoorten waar-aan veldspaat toegevoegd werd. Het‘genre Sarreguemines’ verwijst naar deproductie bij Utzschneider & Jaunez

uit Sarreguemines in Frankrijk, die ookeen vestiging had in Jurbise. Huntegels waren vervaardigd uit Duitsekleisoorten waaraan hoogovenmelktoegevoegd werd. Beide types bestaanin verschillende kleuren, vormen, for-maten en diktes, al dan niet effen ofmet een reliëfversiering aan de boven-zijde. Ze komen frequent voor in koets-doorgangen, portieken, op open terras-sen en bordessen, in stations-gebouwen, fabriekshallen …De gladde, eenkleurige tegels werden geregeld gelegd in combinaties van diverse tinten en veelhoekvormen en in ingewikkelde geometrische patro-nen, die soms rechtstreeks terug-grepen naar middeleeuwse voorbeel-den. Dat was vooral populair tot de jaren 1890 – toen werden tegels metingelegd decor door massaproductie stilaan zeer betaalbaar – en opnieuw in de jaren 1930, onder invloed van de economische crisis en de stijgendearbeidslonen, waardoor de ingelegde motieftegel onbetaalbaar gewordenwas. Na 1930 werden mozaïekpatro-nen van effen tegels in kleinere forma-ten en primaire kleuren snel opnieuw de norm. Daarnaast werd ook zeer

Gevlamde steengoedtegels met merk van de fabrikant.

13MATERIAAL EN CONSTRUCTIE

frequent gebruik gemaakt van in de massa gespikkelde en gevlamdetegels, een specifieke vorm van tegels met ingelegd decor.

Veelkleurige motieftegelsVeelkleurige tegels met een ingelegd decor zijn het bekendst en waren van1890 tot 1930 ongemeen populair. Inde jaren 1840 tot 1860 waren datmeestal Engelse encaustic tiles of soortgelijke Franse tegels uit de fabriekvan Boulenger uit Auneuil, die naarmiddeleeuwse voorbeelden met plas-tische klei en mallen gemaakt werden.Vanaf het einde van de jaren 1850 ont-wikkelde Villeroy & Boch in Duitslandde techniek van drooggeperste inge-legde vloertegels, die via het zusterbe-drijf Boch Frères in La Louvière en laterin Louvroil bij Maubeuge (Frankrijk)snel verspreid raakten in België. Inkleurrijke verkoopcatalogi kondenarchitecten en opdrachtgevers kiezenuit een groeiend aanbod van patronen.Deze catalogi vormen vandaag waar-devolle historische bronnen om deinlegtegels te dateren en toe te schrij-ven aan een producent.De eerste Belgische ingelegde vloer-tegels hadden geometrische patronen,de latere hadden ook bloemmotievendeels in neomiddeleeuwse stijl.

Vanaf 1880-1890 verschenen rijkergedecoreerde, veelkleurige tegels indiverse neostijlen die met randtegels gecombineerd werden tot een volle-dig omkaderd tegeltapijt. Na 1900kwam er ook een ruim gamma van motieven met een uitgesproken art-nouveau-invloed op de markt.

Deze tegelvloer in Sterrebeek is een vroeg voor-beeld ( jaren 1860) van industriële keramische motieftegels met een neogotisch patroon, terug te vinden in de catalogus van Boch Frères te Maubeuge.

15MATERIAAL EN CONSTRUCTIE

Na de Eerste Wereldoorlog, en zeker vanaf 1930, verdwenen de drukkepatronen ten voordele van eenvoudi-ge textuurpatronen die verwijzennaar natuursteenmaterialen zoals de in de massa gespikkelde porfiertegels of de gevlamde tegels.

Industriële keramische tegels worden heel vaak ten onrechte cementtegels genoemd. Dat waren echter goedko-pere, minder duurzame imitaties.

2. CementtegelsDe grondstoffen en de globale pro-ductiewijze van cementtegels hebben weinig gemeen met die van kerami-sche tegels. Hun technische realisatie en uitzicht des te meer. Ook chrono-logisch zijn er overeenkomsten: al zijn er voorlopers uit de 18de eeuw bekend,

In herenwoningen van rond 1900 zijn regelmatig prachtige vloertegeltapijten terug te vinden in diverse stijlen.

Typische vloer met gevlamde keramische tegels uit de periode na 1930.

16MATERIAAL EN CONSTRUCTIE

de grote productie van cementtegels kwam pas goed op gang in de tweede helft van de 19de eeuw. Eerst waren datvooral eenkleurige tegels en twee-kleurige tegels met eenvoudige geo-metrische motieven. Geleidelijk kwa-men daar veelkleurige, ingelegdetegels bij, waarvan de drukke motie-ven nauw aanleunden bij die van de keramische tegels.

Cementtegels werden gegoten enlater vooral (droog)geperst. De onder-ste dikke laag of grondlaag bestond uit zand en cement, de bovenstedunne laag of slijtlaag uit een fijne cementmassa gemengd met kleur-stoffen, marmergruis of steenmeel.Net als bij de ingelegde keramische tegel werden de motieven gevormd met ramen, sjablonen of roosters. Ze werden niet gebakken, maar korte tijd

onder water gelegd en vervolgensenkele weken in het magazijn te dro-gen gelegd om uit te harden.Op basis van een eventuele toeslag-stof onderscheidde de vakliteratuurbeton- en grindtegels (grind), basal-tinetegels (basaltgruis), quenast tegels (gruis van porfier of quenaststeen),granitotegels (graniet of marmerafval),terrazzotegels (marmer) en marmer-mozaïektegels (grotere marmer korrelsof brokken).

Typische kenmerken van cementtegels: slijtage van de toplaag, groot formaat en vage contouren van de tekening

Een vroeg gedocumenteerd voorbeeld van een cementtegelvloer is de mooie neogotische vloer uit ca. 1867 in de Nood-Godskapel in de kathedraal te Antwerpen.

17MATERIAAL EN CONSTRUCTIE

Verschil tussen industriële keramische tegels en cementtegels:soms waren en zijn ze moeilijk te onderscheiden!

Industriële keramische tegel Cementtegel

Klein formaat, bv. 10x10, 13x13, 15x15.Zelden groter dan 16x16.

Geregeld groot formaat, bv. 20x20, 25x25, 33x33.Formaten groter dan 20x20 konden probleemloos gemaakt worden en komen vaak voor.

Textuur: zeer glad, scherpe kanten. Textuur: grover, korreliger.

Dikte varieert, maar zelden dikker dan 2,5 cm. Dikte varieert, maar doorgaans dikker dan keramische tegels.

Motief scherp afgelijnd. Motief minder strak afgelijnd.

Fijne details mogelijk, bv. haarfijne lijntjes kleiner dan 1 mm.

Fijne details moeilijk haalbaar.

Schade: glasachtige breuk. Schade: korrelig breukvlak.

Strakke en egale oppervlaktehuid, (krimpscheuren komen enkel voor bij tegels van 2de en 3de keuze).

Oppervlaktehuid ruwer.

Slijtvast en zeer hard. Gevoeliger voor krassen en snellere slijtage van de decoratieve toplaag: een grijze onderlaag wordtzichtbaar, soms craquelé van de toplaag.

Komt voor in belangrijke vertrekken zoals eetkamer, vestibule.

Komt voor in minder belangrijke vertrekken zoals kelders, bijkeukens.

Binnen en buiten, niet vorstgevoelig, doorgaans zuurbestendig.

Alleen binnen, want vorstgevoeligBeter niet in wc's want niet zuurbestendig.

Een keramische tegel met geometrisch patroon en een nagenoeg identieke, maar wat grotere cementtegel.

18MATERIAAL EN CONSTRUCTIE

3. Ondergrond en plaatsingOndergrondVóór 1850 werden keramische tegels steevast gelegd in kalkmortel op een bed van zand.De industriële liggen dikwijls in een cementmortelbed, wat het zeer moei-lijk maakt om ze te herstellen of te verplaatsen. Tegels kunnen alleen op een plankenvloer gelegd worden als er een tussenvloer aangebracht is.

VoegenTraditioneel werden tegels bijna koud gelegd: zonder echte voeg. In het pre-industriële tijdperk werden de voegen met kalkmortel – meestal dezelfde als de zetmortel – ingesmeerd om detegels op hun plaats te houden en het

oppervlak waterbestendiger te maken.Ook beschermt een voeg de kwets-bare zijkanten van een tegel. Vanafca. 1850 werd een zwakke cementmor-tel gebruikt.In de 20ste eeuw (vooral na WOII) werdde voeg zichtbaarder (2 tot 10 mm) enwerd een onderscheid gemaakt tussenvoegmortel en zetmortel (ca. 1950).Treffen we een oudere tegel aan meteen brede voeg, dan wijst dat er meest-al op dat hij herplaatst werd na WOII.

Het behoud, het herstel en de restaura-tie van voegen is dus niet alleen essen-tieel op esthetische en historischegronden, ze vormen ook een onlosma-kelijk deel van de tegelvloer en garan-deren vooral het goede behoud.

Brede voegen worden na 1945 visueel belangrijk.

19MATERIAAL EN CONSTRUCTIE

Vloeren zijn de meest gebruikte en betreden onderdelen van een gebouw.Ze hebben het hard te verduren van duizenden voeten, tonnen vuil, tallozepoetsbeurten, het gewicht van men-sen en meubelen. Vloeren dragen de sporen van dit rijke verleden. Soms krijgen ze daardoor een speciaal karak-ter of een charmant patina, maar veel-al mondt dit uit in schade.Schademechanismen laten zich hetgemakkelijkst indelen volgens hun oor-zaken: mechanische krachten, veront-reiniging, vocht en zouten, biologischefactoren, een onaangepaste en onsta-biele vochtigheid en temperatuur, lichten straling, brand, diefstal en vandalis-me en tenslotte verwaarlozing enonachtzame interventies. Ze veroorza-ken in meer of mindere mate een ver-lies aan erfgoedwaarden van de vloeren van het hele ensemble. De mensheeft in dit alles een groot aandeel.

1. Mechanische krachten 1.1. langzame mechanische

schade: slijtageSlijtage betekent niet alleen eenonomkeerbaar verlies van historisch materiaal, maar ook van esthetiek. Alle keramische en cementtegels slijten af door wrijving, meestal als er vaak op gelopen wordt. Erger wordt het als voorwerpen harder dan de steen hetoppervlak bekrassen. Denk maar aan zandkorrels of grint en gravel die aan voetzolen blijven kleven. Matten die

niet onderhouden worden, werken als schuurpapier op de tegels.De slijtage vormt vooral een probleembij tegels met een toplaag, waarbijonderliggende lagen zichtbaar wor-den. Dat is het geval voor aardewerk-tegels bedekt met slip en/of glazuur envoor industriële keramische en cement-tegels met een gekleurde toplaag. Deingelegde decoratie is immers meestalniet dikker dan 2 mm. Bij tegels diemassief zijn en de kleur in de massahebben, wordt slijtage doorgaans alsminder problematisch ervaren.

OORZAKEN EN VORMEN VAN SCHADE

3

Slijtage van motieftegels.

21OORZAKEN EN VORMEN VAN SCHADE

1.2. Plotse mechanische schade:stoten, krassen, breuken …

Als het voegwerk wegvalt, dikwijlsdoor intensief, machinaal of veelvul-dig schoonmaken met veel water,raken de tegels stilaan los. Wanneer tegels of stukjes losraken of niet meer effen liggen, door verzakking of uit-spoeling bij overvloedig watergebruik,zijn ze heel kwetsbaar voor mechani-sche schade: de randen ‘chippen’ en schilferen af en de tegels breken veel sneller. Ook als de zetmortel faalt door mechanische krachten en/of inwer-kend vocht, treedt er vaak ernstigeschade op. Dit kan eenvoudig en tijdig vastgesteld worden door de tegelvloer te bekloppen: een holle klank wijst op een matige tot slechte hechting.De meeste breuken in vloeren hebben letterlijk een onderliggende oorzaak:ongelijke zettingen, of de ondergrond

die inklinkt, verzakt of instort.Sommige draagvloeren geven span-ningen en bewegingen van hetgebouw door aan de vloer, die dat nietkan opvangen en breekt.Zware, vooral metalen voorwerpen die op een tegelvloer vallen of erovergesleept worden, kunnen onherstel-bare mechanische schade veroorza-ken. Er ontstaan krassen, scheuren,sterren, afschilfering of een breuk.Vermijd vooral een overdreven punt-belasting door ladders, rolstellingen of vaste stellingen, maar ook door trol-leys en karretjes met massieve harde banden of metalen wieltjes.Veeg- en schrobmachines veroorzaken niet alleen een versnelde verwering van de voegen en schade aan de zet-mortel door trillingen, maar ook scha-de aan de tegels zelf, zoals krassen en versnelde slijtage van het oppervlak.

Barstvorming door verzakking.

22OORZAKEN EN VORMEN VAN SCHADE

Soort tegel MECHANISCHE KRACHTEN: GEVOELIGHEID VOOR SLIJTAGE

Keramische tegels

Pre-industriële tegels

Ongeglazuurde aardewerktegels

Bij ambachtelijke tegels is de scherf niethomogeen; er is vaak sprake van ingeslotenluchtbellen of van een gelaagdheid dooreen onvolledige menging van de klei en delagere baktemperatuur. Dat maakt ze zeergevoelig voor (ongelijke) slijtage.

Ongelijke slijtage van een duidelijk heel heterogene, slecht gemengde kleischerf.

Geglazuurde aardewerktegels

Alle ambachtelijk geglazuurde tegels zijn extreem gevoelig voor slijtage, ze zijn nietbestand tegen schuren.

Op de looproute van deze mozaïek-tegelvloer is de gekleurde glazuurlaag grotendeels verdwenen.

Industriële tegels

Industriële keramische tegels

Tegels die op hogere temperaturen gebakken werden, zijn harder en slijten minder. Maar na verloop van tijd slijt ook de hardere oppervlaktehuid licht af,waardoor de iets meer absorberende scherf vrijkomt. Dit is soms te merken aan minuscule putjes, die gemakkelijk vuil vasthouden.Industriële keramische tegels zijn veel meer slijtvast, maar kleine zwarte puntjes wijzen toch op slijtage van het oppervlak.

Cementtegels

Cementtegels Cementtegels slijten sneller dan de veel hardere industriële keramische tegels.

Slijtage op een looproute van eenkleurige cementtegels: de zwarte toplaag slijt tot op de drager van grijs cement.

23OORZAKEN EN VORMEN VAN SCHADE

Soort tegel MECHANISCHE KRACHTEN: GEVOELIGHEID VOOR PLOTSE MECHANISCHE SCHADE

Keramische tegels

Pre-industriële tegels

Aardewerktegels Aardewerktegels liggen meestal in eenkalkmortelbed. Bij zettingen van de onder-grond begeeft de mortel het en zullen zelosraken. Bij vloeren die herlegd zijn in eencementmortel, is de mortel sterker dan detegel en bij spanning op de vloer zullen detegels breken.Eens losgekomen, breken plavuizen snel bij betreden. Ze zijn ook meer gevoelig voor zware en vallende voorwerpen en het breukvlak is brokkelig.

Industriële tegels

De harde industriële keramische tegels,meestal in een cementmortel gelegd,zullen bij zettingen van de ondergrond breken en scheuren. Hoe harder de tegel,hoe sneller de breuk optreedt en hoe scherper het breukvlak.

Breuk in de steengoedtegeltjes (in een neomiddeleeuwse mozaïektegelvloer) door zetting van het keldergewelf

Stoten of vallen van (zware) voorwerpen veroorzaakt bij de harde keramische tegels vaak schelpvormige afschilferingen (zoals bij harde steen of glas).

Schelpvormige scherven bij gevlamde steengoedtegels in een intensief gebruikte speelzaal

Cementtegels

Cementtegels Cementtegels zijn ook meestal in een cementmortel gelegd en dus gevoelig voor breken en scheuren bij zettingen van de ondergrond. Ze breken iets minder gemakkelijk dan hardere keramische tegels.Cementtegels zijn wel veel gevoeliger voor krassen en schade door zware of vallende voorwerpen.

24OORZAKEN EN VORMEN VAN SCHADE

2. VerontreinigingVuil en contact met chemicaliën lei-den vaak tot verkleuring, vlekvormingof aantasting van het oppervlak. Degevoeligheid is erg afhankelijk vantegelsoort. Door zijn hoge porositeitneemt aardewerk gemakkelijk vervui-lende stoffen op; industriële kerami-sche tegels zijn resistenter tegenvlekken; cementtegels zijn gevoeligervoor verontreinigingen, vooral doorzure stoffen.

2.1. VuilVuil dat blijft liggen, kan in de poreuze tegel trekken. Vlekkende of agressieve stoffen zijn smeerolie, vet en kaarsvet,olie, wijn, voedingswaren … Cementtegels zijn erg gevoelig voor zure stoffen zoals wijn, urine en azijn:die kunnen doffe plekken veroorzaken en het oppervlak aanvreten.Cementsluierverwijderaars bevattenook veel zuren en zijn daarom zeer

schadelijk voor alle tegelvloeren, maar in het bijzonder voor voegen encementtegels. Ook veel huishoudpro-ducten zijn schadelijk: bleekwater, bij-tende soda en sommige detergenten.Bruine en groene vlekken kunnen ookhet gevolg zijn van corrosie van omlig-gend metaal. Zo zijn heel wat roest-vlekken ontstaan door metalen buizente verzagen op een onbeschermdevloer, of door contact met metalenvoorwerpen, in combinatie met poets-of condensatievocht. Een enkele keer isde roestende wapening van een onder-liggende structuur de boosdoener.Specifiek op aardewerktegels in histo-rische gebouwen kunnen witte, harde kalkkorsten ontstaan na het uitharden van kalkstof afkomstig van afpoede-rende muren of gewelven.Ook was, lijnolie of siliconen leiden na enige tijd tot een vuile laag omdat ze vuil absorberen en opaak worden.

Globale vervuiling.Bruine kringen op industriële keramische motieftegels: metalen (verf- of planten-) potten zijn de boosdoeners.

25OORZAKEN EN VORMEN VAN SCHADE

Zeker op poreuze of beschadigdeoppervlakten veroorzaakt lijnolie vieze gele vlekken (zie ook verder).

2.2. Oude ingrepenOude herstellingen kunnen zelf een vorm van vervuiling zijn. Soms zijngaten in de tegelvloer gewoon dicht-gesmeerd met harde cementmortels,die moeilijk te verwijderen zijn endoor hun andere uitzettingskenmer-ken tot schade leiden. Lacunes in de

tegel zijn soms opgevuld met stopsels die verkleuren.Oude verlijmingen kunnen op termijn storend werken. Lijmen op polymeer-basis die vanaf het midden van de 20ste in gebruik kwamen, blijken nietzo resistent en worden vaak lelijk.Bij breuken vastgezet met gips endoken of krammen, kan het gips lossenen zijn mechanische sterkte verliezenonder invloed van vocht. Schadelijkerzijn de ijzeren pennen en krammen

Onaangepaste herstellingen werken na verloop van tijd zeer storend en geven op hun beurt aanleiding tot restauratie

Slecht herstelde breuken bemoeilijken een later grondig herstel.

26OORZAKEN EN VORMEN VAN SCHADE

die door vocht en zouten snel corrode-ren en uitzetten. Ze kunnen vlekken,afschilfering of zelfs barsten en breu-ken veroorzaken. Deze herstellingen worden bij voorkeur vervangen.

3. Vocht en zoutenOok al zijn keramische en cement-tegelvloeren vochtbestendig, tochvormt water een grote schadefactor.Het kan in de vloeren terechtkomen door defecten in de constructie, de waterafvoeren en nutsleidingen ofdoor condensatie. Ook wordt er nog altijd te veel water gebruikt bij hetonderhoud. Daardoor ontstaan vocht-vlekken aan de rand van de tegels. De voegen raken beschadigd of gaan ver-loren, wat vaak het begin inluidt van schade aan de tegels. Water, vaak in combinatie met schoonmaakmidde-len, beschadigt ook het mortelbed, datverkruimelt en samenhang verliest,zeker wanneer er zouten aanwezigzijn: de tegels komen oneffen te lig-gen, raken los en breken.

Ruimten waarin dieren verbleven heb-ben, mensen begraven werden ofwaarin gezouten voedsel bewaardwerd, hebben soms een overdadige zoutcontaminatie. Ook strooizouten,die met natte voeten worden binnen-gebracht, hebben een nadeligeinvloed. Zouten verzwakken het mor-telbed, maar kunnen ook tegels aan-tasten. Vooral poreuze aardewerkte-gels zijn erg kwetsbaar; bij indus triële tegels komt zoutschade nauwelijksvoor. Bij schommelingen in de vochtig-heid beginnen de uitkristal liserende zouten druk uit te oefenen in de pori-en. Afhankelijk van de poriën structuur

kan de buitenlaag of de hele scherf langzaam verpoederen. Het probleem is het meest zichtbaar wanneer er een glazuurlaag aanwezig is: die vertoontdan een netwerk van scheurtjes (haar-scheuren). Hierdoor wordt de tegelweer gevoeliger voor indringendwater en vuil van bovenaf, waardoor de schade versnelt. Uiteindelijk wordthet glazuur afgeduwd. Wit poeder kan wijzen op zout uitbloeiing.

Vocht- en zoutschade worden vaakerger wanneer het ‘ademend’ vermo-gen van de vloer aangetast is, bijvoor-beeld door beschermlagen van was,lijnolie of siliconen bovenop de tegels.

Niet alleen het (lood)glazuur, maar ook de scherf van deze stempeltegel is sterk beschadigd door de werking van vocht en zouten.

27OORZAKEN EN VORMEN VAN SCHADE

Die zijn vaak bedoeld om indringendwater van bovenaf te verhinderen.Maar omdat ze geen vocht en dampvan onderuit meer toelaten, kunnenzouten zich opstapelen net onder dezefilmlaag. Wanneer ze drogen en kris-talliseren, ontstaan soms enorme ver-storingen. Het afschilferend oppervlakvan tegelvloeren is vaak te wijten aande gecombineerde aanwezigheid vanvocht, zouten en een niet-ademendebeschermlaag. Ook tapijten met eenrubberen of synthetische (bv. PVC)onderlaag op de vloer werken als eendampdichte folie. Kortom: een histori-sche vloer moet goed kunnen ademen,zowel naar boven als naar beneden.

4. Een verkeerde relatieve vochtigheidVloeren worden ook nat door neer-slaand vocht uit de lucht, of conden-satie. Dit treedt op wanneer erwarme, vochtige lucht afkoelt op eenkoud oppervlak, vaak op de eerstelentedagen, of wanneer er gasbran-ders gebruikt worden, die veel vochtproduceren.

5. Een verkeerde temperatuurMaterialen zetten uit of krimpen in naargelang van de temperatuur. Die thermische werking kan scheuren,breuk of opstuwing doen ontstaan in de tegels. Daarom worden er tegen-woordig meestal dilatatiestrips vanbijvoorbeeld koper, lood of een kunst-hars ingebracht bij nieuwe vloerenvan een grote oppervlakte.Grote temperatuurschommelingenkunnen in het glazuur van keramische tegels een netwerk van haarscheur-tjes teweegbrengen door de verschil-

lende uitzetting van de scherf en hetglazuur; soms gaat het glazuurafschilferen. Bij vorst kan het vocht in het aardewerk bevriezen waardoor de scherf kan stukvriezen. Het tegel-lichaam kan zelfs een bladerdeeg-structuur vertonen en beginnenafschilferen. Vooral ambachtelijke aar-dewerktegels met een zekere gelaagd-heid zijn hier erg gevoelig voor.Vloerverwarming kan thermische ver-vorming van de vloer in de hand wer-ken, met bijvoorbeeld scheurvorming tot gevolg. Ook radiatoren of warm-waterleidingen, die de vloer plaatselijk sterk opwarmen, genereren span-ningsverschillen die kunnen uitmon-den in scheuren. Eenzijdige blootstel-ling aan fel en warm licht kan hetzelf-de effect hebben. De spanningen zijn des te groter wanneer de tegels op een heterogene ondergrond liggen.De zoutschade kan erger worden in zones die regelmatig opgewarmdworden door zonlicht of warm kunst-licht zoals spots.

Vorstschade aan (nieuw gereconstrueerde) plavuizen in aardewerk op een archeologische site.

28OORZAKEN EN VORMEN VAN SCHADE

6. Biologische factorenKeramische vloeren zijn niet bijzondergevoelig voor aantasting door dieren, alkunnen hun uitwerpselen wel vlekkenen zoutproblemen teweegbrengen.Een zeer vochtige vloer kan ontsierdworden door micro-organismen zoalsalgen of schimmels, zeker wanneer hijafgedekt is met een dampdicht tapijt.Bij buitenvloeren zijn vooral schaduw-rijke en vochtige zones kwetsbaar, zoalsde westzijde. In sommige vloeren kun-nen honden en katten met hun nagelskrassen veroorzaken.

7. LichtOp keramiek heeft licht geen invloed,behalve het voornoemde warmte-effect (door het infrarood in zon- enkunstlicht). Oude lijmen, stopsels enbeschermlagen kunnen wel verkleuren(vaak vergelen) onder invloed van licht.

8. BrandBij brand veroorzaken niet alleen devlammen schade aan de vloer, maarook vallende voorwerpen en het blus-water zelf. Als glazuur door de hitteopnieuw gaat vloeien, wordt het roeterin opgenomen. Roet laat hardnekki-ge vlekken achter, wat vaak te zien is optegels rond haarden. Zeker bij poreuzetegels is dat moeilijk te verwijderen.

9. Vandalisme en diefstalBepaalde keramische vloeren zijnkostbaar en er ontstaat stilaan een markt in oude tegels. Leegstaande of afgelegen gebouwen vallen vaak ten prooi aan diefstal of vandalisme.Doorgaans zonder veel succes: hetlukt immers niet altijd om tegels weg te nemen bij gebrek aan kennis en gespecialiseerd mate riaal. En te sterk beschadigde tegels verliezen nu een-maal hun waarde.

10. Verwaarlozing en onachtzame interventies Vloeren zijn sneller het slachtoffer van verwaarlozing of onachtzame inter-venties. Zo verdwijnen er nog altijd zeer regelmatig oorspronkelijke tegel-vloeren.Vaak is hun historische waarde onder-belicht. Meestal zijn er geen gegevens bekend over opdracht, ontwerp, kwali-teit, uniciteit, kostbaarheid, herkomst,

Urine (hier van vleermuizen) kan vlekjes etsen in een tegelvloer.

29OORZAKEN EN VORMEN VAN SCHADE

bestelling, plaatsing, afwerking,gebruik en slijtage – kortom over de ‘biografie’ van de vloer.Nochtans maken het patroon en de kleuren van de tegels integraal deel uit van het architecturale karakter. Het‘slijtpatina’ en de oorspronkelijkeoppervlaktestructuur in combinatiemet specifiek voegwerk dragen soms enorm bij tot de ensemblewaarde van het interieur. Ze zijn ook meestal nietvervangbaar.Maar bij verbouwingen en zelfs res-tauraties worden originele tegels nog al te vaak uitgebroken en vervangen door weinig passende nieuwe tegels,omdat het aan inzicht in haalbaremogelijk heden voor behoud en herstelontbreekt of omdat dit probleem niettijdig onderkend werd om een verant-

woorde restauratieoplossing uit tewerken.Ook veranderende smaakopvattingen spelen een rol. Decoratieve tegelvloe-ren uit de periode 1850-1930 raakten volledig uit de mode in de jaren 1960 en 1970 en werden toen massaal ver-wijderd of met vloerbekledingenbedekt. Vandaag worden die kleurige tegels gelukkig opnieuw gewaardeerd en zelfs verzameld. Dat geldt jammer genoeg niet altijd voor de effen, niet-gedecoreerde, gespikkelde of gevlam-de keramische tegels van na 1930, al komt ook hier stilaan verandering in.Dé troef van historische vloeren, metinbegrip van die uit de jaren 1930 tot1970, is dat ze meestal veel kwalitatie-ver en duurzamer zijn dan heden-daagse vloeren.

30OORZAKEN EN VORMEN VAN SCHADE

Dat historische keramische en cement-tegelvloeren vandaag nog bewaardzijn, is te danken aan hun hoge kwali-teit maar evenzeer aan de goede zor-gen van lokale beheerders. Ook van-daag verdienen ze nog constante aan-dacht en zorg, met als inzet hunuitzicht te behouden en hen de langstmogelijke levensduur te garanderen.Dé sleutels daartoe zijn: schade voor-komen, veranderingen op tijd vaststel-len en aangepast onderhoud voorzien.

1. Regelmatige controleHoe sneller nieuwe schadebeeldenvastgesteld worden, hoe eenvoudigerze meestal te verhelpen zijn.Wees alertvoor recente onstabiliteit van tegels,schilfers, barsten of vlekken, vuil en slij-tage. Slijtage kan secuur opgevolgdworden door regelmatig gedetailleerdemetingen te (laten) doen of door deevolutie in een patroon op te volgen viafoto’s die met regelmatige tussenpozengenomen worden. Monumentenwachtkan u daarin helpen met een regelma-tige toestandscontrole.

2. Schade voorkomen en beperken 2.1. Beschermen tegen

slijtage en vuilBij sommige kwetsbare en zeer waar-devolle vloeren is verdere schade door slijtage volstrekt onaanvaardbaar. De enige optie is: beletten dat er nog op gelopen wordt. Geïnformeerde bezoe-kers maken er doorgaans geen punt

van om eromheen te lopen langs een uitgestippelde looproute, of om slof-fen over hun schoenen aan te trekken of schoenen met naaldhakken uit te trekken. Soms biedt een – al of niettransparante – loopconstructie boven de vloer een oplossing. Ook een beper-king van het bezoek vermindert slijta-ge. Al deze maatregelen maken depresentatie wel wat museaal.

Matten kunnen keramische vloerenefficiënt beschermen. Goede schoon-loopmatten aan de ingang nemen alveel stof en vuil weg. Daarnaast kun-nen beschermende matten een bar-rière vormen tussen de tegels en de betreders, als ze voldoen aan een aan-tal voorwaarden. Ze hebben immers niet alleen voordelen: het esthetische effect van de tegelvloer wordt aange-tast, en vuile matten vormen zelf een groot risico op nog ergere slijtage.

ONDERHOUD, EEN TAAK VOOR DE BEHEERDER

4

Tingeglazuurde vloertegels zijn al zeer zeldzaam. Als ze bovendien hun leesbaarheid dreigen te verliezen is het voor hun behoud beter om ze niet meer courant te betreden.

31ONDERHOUD, EEN TAAK VOOR DE BEHEERDER

MattenSchoonloopmatten Onderzoek bij de National Trust heeftuitgewezen dat een mat van driemeter het meeste vuil van de schoe-nen verwijdert. Een buitenmat metmetaalprofielen en borstels houdtveel steengruis van de schoenentegen. Leg binnen tradi tionele kokos-matten, maar houd ze goed schoon

want het vuil kan er gemakkelijkdoorheen: klop ze ondersteboven op de vloer uit met een platte rubberen klopper. Bij nat weer zijn synthetische schoonloopmatten met een ondoor-dringbare achterkant nodig om water en modder op te vangen. Haal zeregelmatig weg, bijvoorbeeld tijdens de sluitingsuren, zodat de vloer eron-der kan drogen.

Beschermende mattenKies voor een stof die slijtvast is, vuil vasthoudt, een zachte onderkant heeften gemakkelijk in onderhoud is. Zorg ervoor dat de beschermende matgeen dampdichte onderkant heeft en dat ze geen kleur afgeeft. Doorgaans genieten wollen tapijten de voorkeur:hoe dikker hoe beter. Leg de matten steeds op een los ondertapijt; bij voor-keur een kleurloos naaldvilt, maar in elk geval zonder een patroon, wantdat kan zich aftekenen op de vloer. Een ondertapijt verlengt ook de levens-duur van de bovenmat en verbetert de geluids- en thermische isolatie. Leg het los onder de mat, zodat het vuil erop blijft liggen en het apart uitge-klopt kan worden.Houd de matten goed schoon. Haalzand onder de matten heel regelmatigweg om het schuurpapiereffect te ver-mijden. Zorg ervoor dat de vloer onderhet tapijt en de vloer eromheen niet teveel gaat verschillen van uitzicht doorhet poetsen.Kleef een mat of tapijt nooit vast op de vloer.

Een juist gekozen mat kan bescherming bieden; maar een slecht onderhouden, verkeerd gekozen en vastgekleefde mat richt zelf heel wat schade aan.

32ONDERHOUD, EEN TAAK VOOR DE BEHEERDER

2.2. Beschermen tegen plotsemechanische schade

Neem altijd beschermende maatrege-len bij verhuizingen, evenementen of bouwwerkzaamheden. Vermijd punt-belastingen bij het plaatsen van stel-lingen: zorg dat het gewicht verdeeld wordt. Bescherm de vloer eerst meteen zacht, niet-klevend materiaalzoals een schuimfolie en leg daarop harde platen zoals vormvaste gepers-te houten exemplaren, zo nodig meteen laag tapijt erbovenop. Voorkom krassen door viltjes aan te brengen op alle delen van het meubilair die de grond raken.Laat bij externe leveringen, in het bij-zonder van zwaardere lasten op pallet(papier, drank, fotokopieerapparaten …)geen klassieke transpaletten toe, ookniet de lichtere modellen. Hun hardewielen veroorzaken immers schadelijketrillingen die de tegels loswrikken,soms onmiddellijk en soms op langeretermijn. Laat zware palletten ergensanders neerzetten en gebruik voor hetinterne transport over tegelvloerenalleen middelen (karretjes) met zachteluchtbanden.Gebruik nooit poetsmachines voorwaardevolle tegelvloeren maar opteervoor een manuele schoonmaak, ook alis die tijdrovend.

2.3. Schade door veront-reiniging beperken

Plaats metalen voorwerpen bij voor-keur niet rechtstreeks op de vloer,maar op een buffer (zoals kurk) en zetplanten in een grote, waterdichteschaal op een trolley met zachte wie-len. Weeg goed af in welke mate een ruimte met kwetsbare of erg waarde-

volle vloeren gebruikt kan worden. Is bij recepties of evenementen het risicoop vlekken door drank en voedsel echtte verantwoorden of kunnen ze op een andere plaats gehouden worden?Voorzie in elk geval duidelijke instruc-ties ingeval er gemorst zou worden.Ook hier kunnen beschermende mat-ten een uitkomst bieden. Volg daarbij de tips voor goede beschermmatten.Vermijd matten met een dichteondergrond van kunststof of latex,zeker als de vloer wat vochtig is, of alsde mat in een vochtige omgevingwas opgeslagen: de onderlaag kanaan de vloer kleven, met alle gevol-gen van dien.

2.4. Vocht- en zoutschadebeperken

Vochtschade is nooit helemaal uit te sluiten, maar wel te beperken door een goed onderhoud van het gebouw,een aangepaste schoonmaak enmaatregelen zoals planten gecontro-leerd begieten of paraplu’s en natte jassen weren. Een goede ventilatie kan helpen om het onvermijdelijke vochttoch weg te krijgen.Wanneer zouten als wit poeder uit-bloeien, kunnen ze weer water uit delucht trekken en een nattige vloer ver-oorzaken. Borstel ze daarom regelma-tig weg, in elk geval droog, want metwater trekken de zouten opnieuw inde tegel. Raadpleeg voor bouwkundigemaatregelen zoals drainage, injectiesen vochtremmende folies steeds eenrestauratiearchitect, want ingrijpen inde vochthuishouding van een histo-risch gebouw is zeer complex.Vermijd strooizout in de buurt vantegelvloeren en zeker als het de

33ONDERHOUD, EEN TAAK VOOR DE BEHEERDER

poreuze keramische vloeren betreft.Zorg ook dat er geen smeltwater opde vloer terecht komt.

2.5. Biologische schadevermijden

Goed verluchten helpt om schimmels en algen te voorkomen, die vochtige en donkere omstandigheden verkie-zen. Mijd dieren op een kwetsbaretegelvloer, zo kunnen ze zeker niets achterlaten.

2.6. Schade door een verkeer-de relatieve vochtigheidbeperken

Tracht een extreem hoge luchtvoch-tigheid en condensatie te vermijden door bijvoorbeeld verstandig te ver-warmen (geen gasstralers). Gooiramen en deuren niet zomaar open als het buiten warm en vochtig is en het in het gebouw zelf nog koel is.

2.7. Schade door een verkeer-de temperatuur beperken

Vermijd het risico op vorstschade doorop koude dagen een basistemperatuurvan meer dan 5°C aan te houden.Buiten of in een omgeving waar geenverwarming is, krijgen (middeleeuwse)aardewerkvloeren soms een winterbe-scherming. Zonwering en/of infrarood-werende folies kunnen gevoelige tegelsbeschermen tegen rechtstreekse licht-inval. Pas op met te warme lichtspotsop de vloer, zeker als er al zoutproble-men bekend zijn. Geef de voorkeur aankoudere, doorgaans zuinigere, verlich-ting. Vermijd in elk geval vloerverwar-ming, alleen al om de tegels niet tebeschadigen bij het demonteren.

2.8. Schade door brand,diefstal en vandalismebeperken

Adequate preventie, detectie en bestrij-ding van brand, diefstal en vandalismekunnen het risico op grote schade ver-kleinen. Optimaal is een combinatievan bouwkundige, elektronische enorganisatorische maatregelen. Laat naeen brand het bluswater zo snel moge-lijk weghalen om de vloer te sparen.

Zouten droog wegborstelen is een goede ingreep om schade te voorkomen.

34ONDERHOUD, EEN TAAK VOOR DE BEHEERDER

Vergeet niet een waardevolle tegelvloerop te nemen in een calamiteitenplan.

2.9. Verlies van erfgoed-waarden beperken

Tijdens een waardestelling van hetinterieur kunnen de erfgoedwaarden van de tegels aan het licht gebrachtworden. Een onmisbaar onderdeeldaarvan is een grondig interieurhisto-risch en materieeltechnisch onder-zoek. Leg deze informatie goed vast,zeker bij slijtende afwerkingen: deze documentatie is een ultieme vorm van behoud voor het nageslacht. Beschrijf ook de totale erfgoedwaarden van de vloer. Doe eventueel een beroep op een specialist (zie achteraan in deze brochure voor contactgegevens).

3. SchoonmakenVoor Monumentenwacht is het doel van schoonmaken: verdere schadevoorkomen door vuil weg te nemen voordat het in de tegel dringt en door krassende deeltjes te verwijderenvoordat ze slijtage veroorzaken.Poetsadvies is vaak maatwerk: hethangt af van de ligging, het gebruik,de toestand en de aard van de tegels.Raadpleeg daarom best uw monu-mentenwachter interieur. Probeer rei-nigingstechnieken en -producteneerst uit op een kleine testzone om te verzekeren dat de resultaten tech-nisch en esthetisch geschikt zijn en dat ze de vloer niet beschadigen.Enkele algemene principes■ Meestal volstaat het de vloer

droog te reinigen.■ Droog reinigen is doorgaans veili-

ger dan nat en gaat altijd aan natreinigen vooraf.

■ Een historische tegelvloer ade-quaat schoonmaken is bijna altijd handmatig en dus tijdsintensief.

■ Pre-industriële en ambachtelijketegels, met op lage temperatuur gebakken poreuze scherf, zijn veel moeizamer te reinigen en moeten met de nodige omzichtigheidbehandeld worden.

■ Industriële keramische tegels metrelatief harde scherf zijn veel min-der fragiel en kunnen doorgaans probleemloos schoongemaaktworden, maar absoluut niet metde huidige industriële reinigings-technieken!

3.1. Niet reinigen?Wanneer een waardevolle vloer inslechte staat is, bijvoorbeeld eentegelvloer met afschilferend glazuur,houdt elke vorm van schoonmakeneen risico in op verdere schade.Reinigen is evenmin aangewezen als er stukjes losliggen of opstuwen. Toch zijn er argumenten om zelfs in datgeval voorzichtig droog te reinigen en bijvoorbeeld zouten en kalkstof lokaal weg te nemen, bijvoorbeeld bij een verpoederende bepleistering.

3.2. Plaatselijke drogereiniging

Werk bij losliggende stukjes of voeg-jes desnoods met een zachte hand-borstel of zachte make-upkwast. Hetlosgekomen vuil kan opgedept wor-den met een goed uitgeknepen voch-tige spons of opgezogen met een(museum)stofzuiger met instelbarezuigkracht en een nylonkous of gaasje over de zuigmond, zodat fragmenten er niet mee in verdwijnen.

35ONDERHOUD, EEN TAAK VOOR DE BEHEERDER

3.3. Volledige droge reinigingKeramische en cementtegelvloerenkunnen in alle gevallen het best alleen droog gereinigd worden. Gebruik bij vloeren in redelijke staat een stofzui-ger met een zachte, flexibele borstel.Zorg dat de stofzuigmond geen kras-sen maakt, klap de borstel dus altijd uit en vervang deze tijdig.Reinig vloeren die ooit een bescherm-laag van was hebben gekregen, uit-sluitend droog, want met water vormtzich een wit waas op het oppervlak.

3.4. Plaatselijke vochtigereiniging

Reinig indien nodig plaatselijk door met een plantenspuit water te verne-velen en neem dat direct op. Met een goed uitgeknepen spons met gedemi-neraliseerd water kan ook dikwijls vei-lig plaatselijk gereinigd worden, zelfs op oude geglazuurde tegels.

3.5. Natte reinigingGebruik zo weinig mogelijk water om vocht- en zoutschade aan de tegel en de mortel te voorkomen. Reinig daar-om altijd met uitgewrongen poets-materialen zoals sponzen, dweilen of moppen en giet nooit emmers uit op de vloer. Warm water is dikwijls al een effectief reinigingsmiddel.Schoonmaken met regenwater istrouwens warm aan te bevelen: het is veel zachter dan leidingwater en geeftgeen kalkaanslag. Voeg indien nodig een beetje detergent toe, maar niet te veel, want resten vormen een lelijke film op het oppervlak.

Tegelvloeren nat schoonmakenDe beste werkwijze omvat driebewegingen. Neem twee emmers:één met sop en één met zuiverwater. Gebruik drie microvezel-dweilen: één voor de emmer metsop, één voor de emmer met zuiverwater en één droge. Bij een erg onef-fen vloer geven katoenen moppeneen beter resultaat, ook in drievoud!Reinig de vloer eerst droog met de stofzuiger met borstel. Ga er daarna overheen met de dweil met sop en laat 10 tot 20 minuten inwerken.Spoel na met de uitgewrongen dweil met zuiver water. Ga er tot slot over met de droge dweil.

Industriële tegels van keramiek of cement■ Welk detergent is geschikt voor

industriële tegels van keramiek ofcement? Dat is jammer genoeg nietmakkelijk te beantwoorden omdatde samenstelling van veel op demarkt beschikbare producten niet

36ONDERHOUD, EEN TAAK VOOR DE BEHEERDER

wordt prijsgegeven en/of heel snelverandert. En omdat ze bijna nooitwetenschappelijk getest worden ophistorische tegelvloeren. Kies besteen detergent dat niet-ionogeneoppervlakte-actieve stoffen bevat(sommige ecologische schoon-maakmiddelen of babyshampoo).Sop met Marseillezeep (het zuivereproduct, geen product met geur oftoevoeging van Marseillezeep!)geeft doorgaans ook een goedresultaat. Los een handvol vlokkenzuivere witte Marseillezeep op in 10liter warm water en laat ze zwellenen oplossen.

■ Gebruik gerust groene pannen-sponsjes bij vuile industriële kera-mische en cementtegels.

■ De tegels kunnen uitzonderlijk een-malig geschuurd worden met nat,fijn, wit zand of puimsteenpoeder.Nadien volgt best de gewone reini-ging met sop. Herhaal dit echterniet, want dan ontstaat schade.

Pre-industriële tegels ■ Bij poreuze aardewerktegels en

pre-industriële tegelvloeren wor-den er hogere eisen gesteld aan het detergent: gebruik bij voorkeur een pH-neutraal en non-ionogeen conserveringsdetergent.

Soort tegel Conditie(Goed, Redelijk, Matig of Slecht)

Niet reinigen

Droog reinigen (met stofzuiger)

Nat reinigen (met water, dweil en sop)

Keramische tegels

Pre-industriële tegels

Ongeglazuurde aardewerktegels

G, R X

M, SBv. verpoedering, afschilfering,losse stukjes.

X Alleen lokaal (kwast).

Plavuizen (‘Boomse’) Na 1850

G, R X X beperkt en metconserverings-detergent.

M, S X

Geglazuurde aardewerktegels

G, R X X enkel lokaal.

M, SBv. glazuur zit los.

X X alleen lokaal (kwast).

Industriële keramische tegels

G, R, M X X

S X X

Cementtegels

G, R X X

M, S X X

Alle tegels

Met boenwaslaag. X

Met slechte hechting, losse voegen, verkruimelende ondergrond, zoutproblemen.

X X

37ONDERHOUD, EEN TAAK VOOR DE BEHEERDER

■ Gebruik voor poreuze aardewerk-tegels liefst gedemineraliseerdwater.

■ Vernevel eerst water met een plan-tenspuit en breng daarna pas hetsop aan, dat vermindert het risico op vlekken.

■ ‘Boomse’ 19de en 20ste-eeuwse pla-vuizenvloeren in goede staat kun-nen, alleen als het absoluut nood-zakelijk is, met een borstelgeschuurd worden, met kleinehoeveelheden sop. Doe dat zeker niet te vaak.

3.6. Te vermijdenDe producenten van cementtegelsschreven het destijds al: werk niet metchemische poeders en zuren en spoel nooit overvloedig na met water.Vermijd huishoudzepen, soda of basi-sche bleek en schurende producten want ze beschadigen het oppervlak en doen het verkleuren. Bleekwater( javel) is af te raden omdat daardoor nog meer problemen met zouten kun-nen ontstaan. Groene zeep bevatsoms natronloog, wat bijtend en ble-kend werkt.Voeg geen lijnolie toe aan het sop.Oude recepturen vermelden dit wel om nieuw gelegde keramische tegels voor de eerste keer te reinigen, maar meestal is het oppervlak intussenruim verzadigd geraakt.Schoonmaakmiddelen met toege-voegde lijnolie geven gemakkelijk vlek-ken en maken elke voetstap zichtbaar.Gebruik nooit een hogedrukspuit: heteffect op historische tegels en hun voegwerk is vaak desastreus.Monumentenwacht raadt ook hetgebruik van schrobmachines stellig af:

ze belasten de vloer te zwaar door wrijving, trillingen en druk waardoor tegels lossen en tasten het voegwerk aan. Ook de borstels kunnen onher-stelbare krassen aanrichten. Gebruik ook nooit staalwol of sterk schurende materialen.

3.7. Vlekken en hardnekkigvuil

De meeste vlekken – zoals verfvlekken – kunnen voorkomen worden door de vloer tijdig af te dekken tijdens werk-zaamheden. Vlekken verwijderenkomt neer op heel plaatselijk reinigen.Soms ontstaat er een storend verschil met het niet behandelde oppervlak.Doe daarom altijd eerst een testje uithet zicht en wacht tot de vloer hele-maal droog is om het resultaat tebeoordelen. Vraag altijd advies aaneen specialist om vlekken te verwijde-ren op pre-industriële tegels.Voor industriële keramische tegels (in redelijke staat) en cementtegels (in redelijke staat) zijn de volgendemethoden mogelijk geschikt.■ Haal oppervlakkige vlekken en vuil

weg met groene pannensponsjes (type Scotch-brite) of (zachter) meteen speciale droge spons diegebruikt wordt om roet te verwij-deren (een gevulkaniseerde rub-berspons).

■ Verwijder aangekoekte vuilkor-sten, kaarsvet, kauwgom of verf-spatten met een platte spatel van hout of plastic, maar niet metpaletmessen: ze kunnen krassenveroorzaken. Als dit niet helpt, is het beter om aceton of verfafbijt-middel te gebruiken. Wanneer de verf week wordt, kan die met een

38ONDERHOUD, EEN TAAK VOOR DE BEHEERDER

plastic spateltje verwijderd wor-den. Kauwgom kan men best eerst‘bevriezen’met een ijsblokje. Reinig de tegels nadien met water.

■ Stomen met gedemineraliseerdwater onder regelbare druk isdoorgaans een goede methodevoor keramische vloeren. Doe datbij voorkeur op droge ondergron-den op een warme, zomerse dag.Dat verkleint het risico op thermi-sche schokken waarbij de tegels kunnen loskomen van hun hech-tingslaag. Deze techniek is ookdoeltreffend tegen algen of vogel-mest. Verwijder de losgekomen res-ten met een zachte nylon borstel.Neem het overtollige vocht snel op met een spons of dweil.

■ Probeer vlekken van rubber (bv. van schoenen) of bepaalde lijmen (bv.van etiketten) te verwijderen meteen oplossing van water en white spirit (50-50).

■ Laat dieper zittende vlekken envlekken afkomstig van metalenverwijderen door een specialist. Bij geglazuurde tegels zitten de vlek-ken soms onder het glazuur, zodatze nooit met een oppervlaktereini-ging verwijderd kunnen worden.

■ Met mortelsluiervlekken bij pasherlegde of gevoegde vloeren is wat geduld geboden.Tegelproducenten omschreven destorende sluiervorming destijds alseen normaal verschijnsel, dat ver-dween na de eerste natte reiniging,daarna terugkwam en uiteindelijkna vier tot vijf maanden voorgoedverdween. Lukt dat niet, tracht zedan te verwijderen met een lichtschuurmiddel of puimsteen.

Gebruik geen cementsluierver-wijde raar op historische tegels en zeker niet op cementtegels.

4. Oppervlaktelagen? Beter niet!Er wordt al eens een oppervlaktebe-scherming aangebracht tegen vuil en water of om de glans te verhogen.Maar verschillende lagen op elkaartasten het ademend vermogen van de vloer aan. Dit veroorzaakt schade door vocht en zouten (zie hoger) en werkteen algemene vervuiling in de hand.Daarnaast wijzigt deze glanslaag vaak het karakter en de kleur van de vloer,die er synthetisch gaat uitzien.Bovendien zijn glanslagen heel onder-houdsgevoelig, want ze slijten snel op sterk belopen stukken en worden (te)

Boenwas maakt een tegelvloer extra onderhoudsge-voelig: op deze plavuizenvloer slijt de waslaag snel op de belopen stukken en werkt ze vervuilend op de andere stukken.

39ONDERHOUD, EEN TAAK VOOR DE BEHEERDER

dik en vuil op andere stukken. Vermijd in elk geval boenmachines, om dezelf-de redenen als schrobmachines. Vaak worden de tegels bruin, soms slaan ze storend wit uit door vocht dat nietvlot uit de tegel raakt.

Bijenwas en lijnolie werden vroegervaak gebruikt voor oude tegelvloeren,maar ze tasten de esthetiek aandoordat zij de vloer verkleurden enverdonkerden.Dikke en vuile oude beschermlagenzijn bovendien niet gemakkelijk te ver-wijderen. Waslagen kunnen weggeno-men worden door te stomen en nadiende zacht geworden waslaag weg teborstelen met een conserveringsdeter-gent met wat white spirit erin.Op advies van de fabrikant werden pas geplaatste industriële tegels vroe-ger dikwijls met lijnolie gereinigd,maar dat is nu meestal niet meernodig. Lijnolie kan mettertijd verhar-den, in de tegel dringen en is vaak alleen op te lossen met sterke solven-ten en aanverwante technieken. Een reiniging die meer inhoudt dan hetverwijderen van vuil of een dunnewaslaag is echter geen onderhouds-behandeling meer, maar een restaura-tie-ingreep die aan een specialist toe-vertrouwd moet worden.Nieuwe cementtegels worden voor de eerste ingebruikname doorgaansgeboend met bijenwas als bescher-ming, maar voor oude tegels is datmeestal niet meer nodig. Uitzonderlijk wordt op advies van een specialisttoch geboend met kleurloze vastemicrokristallijne was om het uitzichtte verbeteren (bv. van schrale cement-tegels) en om een poreuze vloer min-

der vlekgevoelig te maken. Mijd in elk geval boenmachines, om dezelfderedenen als schrobmachines.Samenvattend: vermijd bescherm-lagen op historische tegels, tenzij op deskundig advies.

5. Documenteren, transporteren en opslaanEen keramische of cementtegelvloer blijft ideaal altijd op zijn origineleplaats in zijn originele context liggen.Soms is dat helaas onmogelijk, bij-voorbeeld bij herstel en restauratievan de vloer en zijn ondergrond, maar ook bij renovaties en vernieuwingen van verwarmingssystemen of leidin-gen en – in het ergste geval – bij de sloop van een pand. Met enkele vuist-regels voor de documentatie, hettransport en de opslag van tegels is het leed toch enigszins te verzachten.Tegels demonteren of uitnemen isechter altijd werk voor specialisten(zie onder 5.2).

5.1. DocumenterenDocumenteren is essentieel om de erf-goedwaarden van de tegelvloer vast teleggen, zeker als er beslist wordt omhem grondig aan te pakken. Het bepa-len van herkomst, ouderdom, zeld-zaamheid, bewaringstoestand en res-tauratiemogelijkheden … is werk voorde enkele specialisten op dit gebied.Voor een goede documentatie is eenvolledige fotosurvey vereist en wordtde vloer bij voorkeur grafisch ingete-kend op een vloerplan. Elke ervarenarchitect kan dat. Als het nodig is omwaardevolle vloeren te herleggen, wor-den alle tegels het best uitgenomenen voorzien van een exact liggings-

40ONDERHOUD, EEN TAAK VOOR DE BEHEERDER

nummer. Ambachtelijke en in minderemate ook industriële tegels vertonenimmers (kleine) maat- en kleurver-schillen en slijtpatronen. Breng denummering nooit rechtstreeks op detegels zelf aan, maar op gemakkelijk teverwijderen en goed beschrijfbarekleefband.

5.2. TransportTransporteer de tegels in handzame,niet al te grote maar robuuste kratten,waarvan de bodem niet kan doorbui-gen of uitvallen. Stapel de tegels nietvlak op elkaar: door de druk kunnen de onderste beschadigd raken. Voorkom mechanische schade aan de bovenzij-de door de tegels om en om en altijd op hun kant te plaatsen, telkensgescheiden door op maat gesneden karton, dikke polyethyleenfolie, bub-beltjesplastic … Breng de tegels nietonnodig onder spanning door er te veel in de beschikbare ruimte te stape-len, en vul eventuele lege ruimte altijd op zodat ze niet kunnen omvallen of rammelen en breken.

5.3. OpslagOver het algemeen vragen tegelsgeen specifieke bewaaromstandig-heden. Maar slechte opslag kan een risico inhouden.Enkele tips voor een goede opslag.■ Stapel tegels niet vlak op elkaar

maar plaats ze rechtop in stapel-bare kratten of dozen die iets gro-ter zijn dan de tegel, of in kratten of dozen op stevige rekken.

■ Plaats een stukje beschermmate-riaal tussen fragiele tegels (meteen geglazuurde voorzijde) zodatze niet tegen elkaar schuren.

■ Spalk gebroken tegels vast op eenkartonnetje, anders gaan de breuk-randen tegen elkaar schuren ofriskeren losse fragmenten zoek teraken.

■ Verpak 'speciale' tegels (zeldzame archeologische vondsten) bij voor-keur stuk voor stuk in zuurvrijpapier.

■ Noteer de inventarisgegevens op de krat of doos in volgorde, zodat u niet moet ‘bladeren’ in de doos om de tegel terug te vinden.

Nummer de tegels ook altijd. Geefwaardevolle tegels die gedemonteerd blijven, eventueel een permanent nummer op de zij- of achterkant zoals bij museumvoorwerpen. Kleef geenstickers op de tegels, zeker niet aan de beeldzijde, want lijm is vaak moeilijk te verwijderen.Houd de onderdelen zo stofvrij moge-lijk tijdens de opslag: dek bakken af met katoendoek, zeker wanneergewelven afpoederen of zouten‘sneeuwen’.Houd de relatieve luchtvochtigheid inde ruimte zo stabiel mogelijk als poreu-ze keramische tegels zoutbelast zijn.

41ONDERHOUD, EEN TAAK VOOR DE BEHEERDER

6. Eerste hulp en eenvoudige herstellingen

6.1. Voegen voorlopig herstellen

Als voegen openstaan of loszitten,raken tegels zeer snel los. Dikwijls ishet aan te raden om een voeg voorlo-pig op te vullen met een geschiktezachte vuller op basis van een kalkmor-tel of zelfs gips. Die kan later verwijderdworden bij vakkundig herstel (zie ver-der). Gipsvoegen zijn echter niet duur-zaam en kunnen niet tegen poetsenmet veel water. Voegen met kalkmortelis vooral raadzaam bij pre-industriëlevloeren van aardewerk; bij industriëlevloeren (cement en keramiek) kan eenervaren tegelzetter meteen een zwak-ke cementvoeg aanbrengen (zie ookonder hoofdstuk 5, 2.7, p. 49).

6.2. Loszittende tegelsLoszittende stukjes tegel verdwijnen snel en vragen dan ook om snelleactie. Plak ze vast met tape als er geen

glazuur op zit. Of neem ze weg, verpak ze goed en nummer ze zodat ze later teruggeplaatst kunnen worden.Laat nooit zomaar een tegel los liggen:er zal snel veel schade optreden. Neem volledige losse tegels weg en verpak en nummer ze, of zet ze voorlopig vastmet een aangepaste mortel, niet mettegellijm. Ontbreken er tegels, vul hetgat dan op om schade aan de omlig-gende tegels te voorkomen, maar nietmet een sterke cementmortel, wantdie kan niet meer verwijderd worden.Gebruik een zwakke kalkmortel ofzelfs gips, ook al is dat laatste niet zo duurzaam en minder aan te raden.Nog een goede optie in afwachting van deskundig herstel is om het gat te dichten met een andere, nieuwe tegel of zelfs een plaatje van een vochtbe-stendig houtachtig plaatmateriaal.In een publieke ruimte kunnen zones met losliggende of beschadigde tegels afgeschermd worden, bijvoorbeeldmet een lint.

42ONDERHOUD, EEN TAAK VOOR DE BEHEERDER

1. Preventieve conserveringDe genoemde maatregelen om scha-de te beheersen (zie onder 4.) zijn de belangrijkste strategieën om tegel-vloeren optimaal te behouden en pre-ventief te conserveren. U kunt altijd een beroep doen op uw monumen-tenwachter interieur, die ter plaatse komt om de maatregelen en hetonderhoud af te stemmen op de spe-cifieke situatie.Voor meer gespecialiseerde onderzoe-ken of adviezen kunt u bij een specia-list terecht. Voor een grondige condi-tiebeschrijving zijn immers meestalplattegronden nodig met tekeningen en foto’s van de schade, die gebruiktkunnen worden om verdere schade op te sporen of te monitoren. Laat op de opnames een meetlat en een kleur-kaart aanbrengen om de evolutie van een scheur of een kleur op te volgen.Ook zijn er niet-destructieve onder-zoekstechnieken om een diagnose te stellen, zoals infraroodthermografievoor vochtpatronen en verschillen in temperatuur. Bij slijtage is het belang-rijk om bezoekersaantallen en het tra-ject door het interieur te registreren.Laat vervormingen of verzakkingen als gevolg van structurele zettingennauwkeurig volgen.

2. Deskundig herstel en restauratieAannemers of architecten stellen nog dikwijls voor om een bestaande tegel-vloer te vervangen door nieuwe tegels in plaats van hem te herstellen of te restaureren. Misschien missen ze de kennis en contacten met specialisten om de vloer te behouden en te restau-reren, of is het voor hen de gemakke-lijkste weg, maar voor de eigenaarzeker niet de beste. Vervangen door nieuwe tegels is doorgaans wat goed-koper en lijkt risicoloos, maar leidt toteen groot verlies van erfgoedwaarden en vaak ook van kwaliteit.Restauratiekeuzes verschillen sterk vol-gens de aard en de erfgoedwaarde vande vloer, maar ook volgens de omge-ving: een archeologische context, eenkerk of een bewoond woonhuis … Hetzou ons te ver voeren om hier dieper inte gaan op alle mogelijkheden. Webeperken ons tot enkele veel voorko-mende opties voor historische ruimtendie in gebruik zijn, en bespreken enkelestappen en aandachtspunten die in elkgeval gelden voor deskundig herstel enrestauratie van een keramische encementtegelvloer.In beschermde monumenten is voor deze ingrepen overigens steeds een vergunning vereist maar daardoor kan in veel gevallen ook een subsidie ver-kregen worden. Overleg daarom metuw erfgoedconsulent voor u aan de slag gaat.

CONSERVERING DOOR EEN SPECIALIST

5

43CONSERVERING DOOR EEN SPECIALIST

2.1. Materieeltechnischvooronderzoek enproefrestauratie

Tijdens een vooronderzoek, bij voor-keur gevolgd door een proefrestaura-tie, worden de mogelijkheden van her-stel en restauratie onderzocht enbeproefd. Dat werkt doorgaans bespa-rend op de uiteindelijke restauratie,doordat de kans op verrassingenafneemt en de restauratieopties goed

overwogen zijn. Bovendien subsi dieertde overheid vooronderzoeken inbeschermde monumenten (contactvia uw erfgoedconsulent van hetAgentschap Onroerend Erfgoed).Meestal omvat dit vooronderzoek:■ een waardestelling van de vloer

met duidelijk beschreven erfgoed-waarden;

■ een nauwkeurige inventarisatiemet tekeningen en foto’s, met ver-melding van de kenmerken van de voegen en de ondergrond;

■ een gedetailleerde conditieopna-me, waarbij de conserveringspro-blemen en de schadeoorzakenworden onderzocht. Dit kan aan-sluiten bij een globalere risicoana-lyse van diverse schadefactoren;

■ het uitwerken van concrete scena-rio’s voor preventie van verdereschade en voor herstel en restaura-tie. Hierbij hoort een onderzoeknaar eventueel aanvullend oor-spronkelijk materiaal of naar hetmaken van goed passende replica’s;

■ het opstellen van een vooronder-zoeksrapport met een duidelijkewerkbeschrijving en raming.

Bij een proefrestauratie kunnen devoorgestelde opties voor herstel enrestauratie geëvalueerd en zo nodig bijgesteld worden. Dikwijls hoort daar een proefdemontage bij om desamenhang van de constructie, hetmortelbed en de tegels te beoordelen,en moet het stuk ook teruggeplaatstworden. Kies hiervoor een minder in het oog springend deel.

Een vooronderzoek door een specialist kan verrassingen voorkomen en uiteindelijk kostenbesparend werken.

44CONSERVERING DOOR EEN SPECIALIST

2.2. Ontbrekende tegels: eentegelvloer aanvullen

Een waardevolle tegelvloer professio-neel aanvullen veronderstelt dat ernagenoeg identieke tegels voorhan-den zijn als de bestaande: dezelfde kleur, formaat, vorm, densiteit enporositeit. We gaan hier dieper in op vier opties om vloeren met ontbre-kende tegels aan te vullen.■ Op de huidige markt van kerami-

sche tegels is er meestal nietsgeschikts te vinden. De productie-technieken zijn helemaal veran-derd, de oude vormen en maatvoe-ringen zijn doorgaans niet meer leverbaar en de motieven en kleu-ren zijn niet meer te vinden.Sommige moderne tegelsoortenlenen zich wel goed voor eenkleu-rige randen rond kleurrijke tegelta-pijten. Voor cementtegels zijn er heel wat meer mogelijkhedenomdat techniek, basisgrondstoffenen machines grotendeels hetzelfdezijn gebleven en een belangrijk deelvan het moderne aanbod terug-grijpt naar historische motieven.

■ Het beste en goedkoopste alterna-tief is om bij gespecialiseerde han-delaars in recuperatiematerialenop zoek te gaan naar passendeoude tegels, zeker als het om gede-coreerde tegels gaat. Voor popu-laire motieven van vroeger is de kans op succes vrij groot, maarvoor zeldzamere motieven en gro-tere oppervlakten is een goedevondst heel uitzonderlijk. Effentegels worden nog maar zeldengerecupereerd en aangeboden.Recuperatietegels vereisen weleen grondige reiniging: alle oude

voegresten en bijna alle zetmortel-restanten moeten eraf.

■ Een ander alternatief is om pas-sende replica’s op maat te laten maken. Het komt er dan op aan om de authentieke vorm, kleur, textuur en motieven zo goed mogelijk te benaderen en om de oorspronke-lijke techniek, de ‘savoir-faire’ van het tegelbakken, te respecteren.Replica’s maken voor keramische tegels is arbeidsintensief, tijdro-vend en duur, en vereist bovendien een evaluatie van kwaliteitsproe-ven en proeftegels. De identiekekleisamenstelling is immersmoeilijk te kopiëren, waardoorkrimppercentages, kleur- en tex-tuurverschillen proefondervinde-lijk geëvalueerd moeten worden.Bovendien is het slijtpatina onmo-gelijk na te bootsen, zodat een vol-ledig identieke kopie zelden haal-baar is. Pre-industriële artisanale tegels zijn het gemakkelijkst terepliceren, industriële tegels hetmoeilijkst, zeker wanneer de recep-turen en de machines verdwenen.

Replica's voor cementtegels daar-entegen zijn doorgaans redelijkgoed en betaalbaar te vervaardi-gen. Voorzie voor keramischetegels altijd keramische replica's.Bij heel moeilijke opdrachten, zoals het nabootsen van meerkleurige inlegtegels, kan eventueel welgekozen worden voor gemakkelij-ker en goedkoper te produceren cementtegels. Voor de meestebeschermde monumenten, voordruk belopen zones en voor toilet-ruimten is dit echter geen optie.

Deze keuze heeft ook ingrijpende

45CONSERVERING DOOR EEN SPECIALIST

gevolgen voor de restauratie-ethiek. Als pre-industriële tegelsvervangen worden door onherken-bare replica’s, wordt dat immers als een ‘vervalsing’ beschouwd. Als regel geldt dat aanvullingen dui-delijk herkenbaar moeten zijn.Industriële keramische en cement-tegels worden echter wel vervan-gen door zo onherkenbaar mogelij-ke replica’s, exacte kopieën, die desamenhang van de vloer herstellen.

■ Een vierde oplossing bestaat erin om tegels uit hetzelfde gebouw te hergroeperen. Dit verondersteltdat een of meer vloeren opgeof-ferd worden om andere authentiek te herstellen. Bij zeer moeilijk te vinden motieftegels of bij drin-gende werken, is deze ‘tegeltrans-plantatie’ een optie op voorwaarde dat de vloer met de nodige des-kundigheid ontmanteld wordtzodat de schade tot het absolute minimum beperkt blijft.

2.3. Tegels schadeloosuitnemen en herplaatsen

Tegels uitnemenWaardevolle historische tegelvloerendemonteren en herleggen komt neerop een restauratie-ingreep die aan eenspecialist toevertrouwd moet worden.Het uitnemen van bestaande tegel-vloeren vraagt om een zeer zorgvuldi-ge afweging. Meestal zitten de tegels stevig vast in de zetmortel, die soms harder is dan de tegel zelf. Die tegels worden dan ook bij voorkeur met de zetmortel erbij losgemaakt van deondergrond. Bij een poging om detegels van de zetmortel zelf los temaken, ontstaat soms onherroepelijk schade. Tegels demonteren door tehakken en te trillen, eindigt ookmeestal in grote schade. Daarvoorbestaat er speciaal zaag- en freesma-teriaal: watergekoelde diamantzaag-machines, die uitsluitend door specia-listen bediend worden. De uitgehaal-de tegels worden met mortelklomp

Een originele tegel en zijn keramische replica.

46CONSERVERING DOOR EEN SPECIALIST

schoongezaagd en soms nog che-misch gereinigd tot alle mortelresten eraf zijn. Probeer nooit zelf om een harde mortel af te bikken: de tegels zullen gegarandeerd breken. Gaat u toch zelf aan de slag, dan is het soms veiliger om restanten van mortel aan de tegel te laten zitten en die recht in een nieuwe zetmortel te drukken.

Tegels herplaatsenElke tegel wordt bij voorkeur op zijn originele plaats herlegd. Daarom moetde hele vloer worden opgemeten,gefotografeerd en genummerd.Lijmmortel is meestal niet geschiktom historische vloeren te herplaatsen.De beste optie is een analoge plaat-sing aan de oorspronkelijke, vaak meteen kalk- of cementmortel op een bed van gestabiliseerd zand. Bij uitzonder-lijke vloeren wordt de mortel geanaly-seerd zodat zeer analoge mortelgebruikt kan worden.Om het risico op vlekken op tegels te beperken is het essentieel om netgenoeg aanmaakwater te gebruiken om te hechten. Doorgaans worden de tegels op voorhand bevochtigd, anders slorpen ze het water op uit de mortel en dan hardt die niet goed uit.Overweeg om bewegingsvoegen tegebruiken, ook in de ondergrond, als dathet historische karakter niet schaadt.Soms moet de vloer op een beton-plaat herlegd worden. Dan is er isola-tie nodig om condensatie te voorko-men. De vloer wordt bij voorkeur op een kalkzandbed gelegd zodat water en zouten uit de betonplaat niet kun-nen doordringen tot in de tegels.

2.4. OntzoutenSchadelijke zouten moeten doorgaans alleen verwijderd worden bij pre-industriële en/of gevoelige keramiek,zoals (middeleeuwse) aardewerkte-gels en majolica. Gedemonteerdetegels worden gewoonlijk in gedemi-neraliseerd water ontzout: ze liggen 6 tot 12 weken in een bad waarvan hetwater dagelijks ververst wordt.Sporadisch krijgen tegels met roetaf-zettingen een zelfde behandeling.Ontzouten is complexer en minder con-troleerbaar bij vastgehechte tegels.Vaak is het enige middel het zout er

Schoonzagen met watergekoelde zaagmachines: werk voor specialisten.

47CONSERVERING DOOR EEN SPECIALIST

afborstelen en de vochtbronnen aan-pakken. Zeer uitzonderlijk kan een spe-cialist de komprestechniek gebruiken:hij maakt de tegel eerst nat en legt erdan een kompres op van klei of papier-pulp. Hierdoor worden de zouten inoplossing gebracht en verhuizen zenaar het oppervlak, waar ze uitkristal-liseren en weggehaald kunnen worden.

2.5. Vlekken verwijderenDe komprestechniek wordt soms ookgebruikt om diepere vlekken te ver-wijderen. Aansluitende specialisti-sche behandelingen (vaak kompres-sen met chemicaliën) hangen sterk afvan de aard van de vlekken en hettype tegel. Ook het verwijderen vancementsluiers of restanten van mor-tels is specialistenwerk.

2.6. De tegels en het mortel-bed verstevigen

Een specialist kan beoordelen of tegels verstevigd moeten en kunnen worden.Soms consolideert hij verpoederende aardewerktegels met steenverharders of werkt hij met kunstharsen. Hiergaan meestal enkele proeven aanvooraf. Er zijn vroeger veel proeven gedaan om loskomend glazuur tefixeren, meestal met een slecht resul-taat op lange termijn. Alleen bij heel waardevolle, gedemonteerde tegelskan een conservator-restaurateur van keramiek deze techniek toepassen.Een andere optie is om het mortelbed te verharden. Daardoor hoeven detegels niet uitgenomen te worden,wat altijd een dure en riskante onder-neming is. De leemten onder de tegels

Na schadeloze uitname en reiniging worden de tegels herplaatst op een traditioneel mortel- en zandbed.

48CONSERVERING DOOR EEN SPECIALIST

worden opgevuld en de hechtingwordt verbeterd. Meestal wordt het-zelfde bestanddeel als de mortel (bij-voorbeeld met natuurlijk hydraulische kalk) in vloeibare vorm in de voegen geïnjecteerd via een boring, wat de gedegradeerde mortel bindt en stabi-liseert. Bij industriële tegels in eencementmortelbed wordt een zwakke cementmortel geïnjecteerd.

2.7. Voegen vakkundigherstellen

Om voegen vakkundig te herstellen geldt als principe dat de nieuwe mor-tel compatibel is met en zachter dan de zetmortel. De voeg is bij voorkeur vrij poreus en waterdampdoorlatend.Commerciële voegmortels met kunst-stoffen zijn dus niet geschikt.Voor aardewerktegels kan een vrijdroge mortel uit hydraulische kalk enzeer fijn zilverzand (1:1 of 1:2) in aanmer-king komen. De tegels moeten goedvoorbevochtigd zijn en overtollige spe-cie moet direct weggeveegd wordenmet een vochtige doek, anders ont-staan er vlekken. Bij industriële tegels,die doorgaans in een cementmortelbedliggen, is een zwakke cementmortelaangewezen, bestaande uit cement enzand (1:4) waaraan pigmenten toege-voegd kunnen worden.Kleurschakeringen worden ook bereiktdoor variaties in de zandsoorten.De kleur en de structuur van voeg-mortels zijn heel bepalend voor deuitstraling van de vloer. Vaak wordtgetracht de vervuilde kleur van hetoude voegwerk te benaderen. Bijkoudgevoegd tegelwerk moet de voegzeer fijn zijn (<1mm). Dit is niet te rea-liseren met kant-en-klare moderne

voegmortels, die bovendien vlekkenkunnen maken op de historischetegels doordat er kunststoffen aantoegevoegd zijn.

2.8. Lijmen en lacunesopvullen

Het lijmen van keramische of cement-tegels vergt meestal specialistischekennis en vaardigheid. De keuze van de lijm hangt immers af van heel watfactoren: de tegelsoort, de omgevings-condities (zoals temperatuur), de ver-wijderbaarheid en de krimp. In elkgeval mag de lijmnaad niet sterker zijn dan de tegel zelf en krijgen de breukvlakken eerst een grondige reini-gingsbeurt. Bij grotere lacunes ofbreukvlakken in pre-industriële tegels worden doorgaans mortels of andere vulmiddelen gebruikt. Voor de harde-re, industriële tegelvloeren is meestal polyesterhars aangewezen.Voor het uitzicht worden de opvullin-gen dikwijls op kleur gebracht, door ze te kleuren in de massa of ze te retou-cheren met verf.

49CONSERVERING DOOR EEN SPECIALIST

BESLUIT

Historische tegelvloeren van kera-miek en cement genieten steedsmeer waardering, en dat geldt nietalleen voor de zeldzame tegelvloeren van vóór 1850. De 19de- en 20ste-eeuw-se keramische en cementtegelsgenoten faam als Belgisch export-product en worden in menig inte-rieur gekoesterd om hun vele kwali-teiten. Deze industriële vloeren zijn immers zeer duurzaam. Toch is hetuitkijken voor schade, voornamelijk als gevolg van vocht en fysischekrachten. Vooral de pre-industriëleen ambachtelijke aardewerktegelszijn erg kwetsbaar. Keramische en cementtegels onderhouden bete-kent in de eerste plaats: schade voor-komen. De maatregelen om schade-

mechanismen te beheersen zijn op zich niet moeilijk, maar zijn vaaktechnisch complex en tijdrovend.Adequaat en tegelminnend schoon-maken is immers handwerk.

Om wijzigingen aan te brengen invloeren is er vaak een vergunningvereist in het kader van de wetge-ving op de monumentenzorg (in eenbeschermd monument) en op dearcheologie. Neem daarom voorafsteeds contact op met het agent-schap Onroerend Erfgoed. Mogelijkhebt u wel recht op een restauratie-of onderhoudspremie om historischwaardevolle tegelvloeren te (laten)conserveren.

Zeker doen: ■ regelmatig de toestand (laten)

controleren■ handmatig en zorgvuldig

schoonmaken, liefst droog■ schoonloopmatten vóór en be -

schermmatten op de tegels leggen

■ onmiddellijk actie ondernemen bij losliggende tegels of fragmenten

■ zwakke en compatibele mortels (laten) gebruiken voor herstel van voegen en opvullingen

■ de vochthuishouding van hetgebouw (laten) optimaliseren bij vocht- en zoutschade

■ materieel-technisch vooronderzoek en een waardestellling (laten) doen

■ een specialist en/of een conservator-restaurateur van keramiek inschakelen bij herstel of restauratie

■ onderzoek (laten) uitvoeren naar de erfgoedwaarden van de vloer

Niet doen: ■ pre-industriële tegelvloeren

onnodig intens belopen■ tegels lokaal belasten met grote

gewichten (zoals stellingen),voorwerpen slepen en schuiven over de vloer en schrob-, boen- of andere machines erover laten rijden

■ vloeren met losliggende tegels en fragmenten stofzuigen, natreinigen of belopen

■ vuil lang laten liggen op de vloer■ schoonmaken met veel water en

agressieve huishoudmiddelen,technieken en machines

■ beschermlagen aanbrengen zonder advies van een specialist

■ vuile matten of matten met een dichte onderkant lang laten liggen

■ snelle lijmen en harde mortels gebruiken voor herstellingen

■ ondoordacht en zonder vooronderzoek aan werkzaamheden beginnen zoals een vloer lichten of vervangen

Materialen:■ schoonloopmatten en bescherm matten op kleurloos naaldvilt■ stofzuiger met zachte borstelmond■ plantenspuit met gedistilleerd water■ 3 microvezeldweilen of 3 katoenen moppen■ zacht detergent met non- ionogene oppervlakte-actieve stoffen

(bv. ecologische alles reiniger bij de supermarkt), maar zonder toevoeging van oliën of sulfaten

■ Marseillezeepvlokken (bij de supermarkt)■ non-ionogeen en pH-neutraal conserveringsdetergent

(bij de conserveringsspeciaalzaak)■ groen pannensponsje (bij de supermarkt)■ houten en plastic spatels (bij de supermarkt)■ aromaatarme white spirit en aceton (bij de drogist)

51BESLUIT

■ M. BAECK & H. LEJON, 1998: 'De vloertegelfabriek Emmanuel Rottiers te Tisselt-Willebroek in de context van de Belgische cementtegelindustrie', in Monumenten en landschappen, 17, 6, pp. 23-55.

■ M. BAECK, 2004: 'De industriële tegel in België' in M. BAECK e.a., Industrial Tiles. Industrielle Fliesen. Industriële Tegels. Carreaux Industriels 1840-1940, Boizenburg, Hasselt, Otterlo, pp. 65-92.

■ M. BAECK, 2006: 'De schoonheid van het materiaal: Belgische vloer- en wandte-gels in het interbelluminterieur’, in Gentse bijdragen tot de interieurgeschiede-nis, 35, pp. 127-158.

■ M. BAECK, 2008a: Schoonheid uit klei en cement. Vloer- en wandtegels in de provincie Antwerpen, Openbaar Kunstbezit, Antwerpen.

■ M. BAECK, 2008b: ‘In accordance with archaeological handbooks: neo-gothic church floors in the Cathedral of Our Lady, Antwerp, Belgium’, in Journal of the Tiles & Architectural Ceramics Society, 14, pp. 27-34.

■ M. BAECK, 2008c: ‘Cementtegels: een verkenning’ in E. KOLDEWEIJ (red.), Over de vloer. Met voeten getreden erfgoed, Waanders, Zwolle, pp. 262-275.

■ M. BAECK, 2009: ‘Belgische keramische tegels in art nouveau’, in Belgische Art Nouveau Keramiek. Tentoonstellingscatalogus, Musée de la Céramique-Museum Torhouts Aardewerk, Andenne/Torhout, pp. 67-80.

■ M. BAECK, 2011: ‘Belgische keramische tegels in het interbellum. Les carrelages céramiques belges pendant l’entre-deux-guerres’ in M. BAECK e.a. (red.),Belgische art deco keramiek. Céramiques de l’Art Déco en Belgique, Museum Torhouts Aardewerk-Musée de la Céramique, Torhout/Andenne, pp. 318-333.

■ M. BAECK, 2012: Gevloerd & betegeld. De Belgische tegelindustrie van art nou-veau tot seventies, Stichting Kunstboek, S.L.

■ F. CAIGNIE en G. VAN DEN EYNDE, 2008: ‘Majolicategelvloeren: een overzicht’, in E. KOLDEWEIJ (red.), Over de vloer. Met voeten getreden erfgoed, Waanders Uitgevers, Zwolle, pp.78-89.

BEKNOPTE BIBLIOGRAFIEEN DESKUNDIGEN

52BEKNOPTE BIBLIOGRAFIE EN DESKUNDIGEN

■ L. DURBIN, 2005: Architectural Tiles: Conservation and Restoration. From the Medieval Period to the Twentieth Century, Elsevier Butterworth-Heinemann,Amsterdam-Tokyo.

■ J. FAWCETT (Red.), 1998 & 2001: Historic Floors: Their History and Conservation, Butterworth-Heinemann, Oxford.

■ L. GEYSKENS, 2011: Antwerpse inlegtegels in een Europese context, Rapporten van het Stedelijk informatiecentrum archeologie en monumentenzorg, (http://archeologie.antwerpen.be/2007/publicaties/index-publicaties.asp?lni=nl)

■ V. MEUL, ‘Als ieder zijn vloer keert, is het in alle huizen schoon’: behoud en pre-ventief onderhoud, in E. KOLDEWEIJ (red.), Over de vloer. Met voeten getreden erfgoed, Waanders Uitgevers, Zwolle, pp. 228-255.

■ H. NIJENHUIS, 2008: Keramische vloertegels uit de twintigste eeuw, Brochure Techniek, 49, Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten.

■ H. NIJENHUIS, 2008: ‘Keramische vloertegels in de twintigste eeuw: methoden van aanpak en conservering in de praktijk’, in E. KOLDEWEIJ (red.): Over de vloer. Met voeten getreden erfgoed, Waanders Uitgevers, Zwolle, pp. 338-367.

■ H. NIJENHUIS, 2008: Tegels in de twintigste eeuw, Brochure Cultuurhistorie, 13, Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten.

■ TACS, Tiles & Architectural Ceramics Society, Conservation Information Sheets, http://www.tilesoc.org.uk/conservation.htm

Deskundigen:1. Identificatie en waardestelling: ■ pre-industriële tegels, in het bijzonder majolica: Frans Caignie (caignie@scarlet.be) ■ industriële tegels (keramische en cementtegels): Mario Baeck (mario.baeck@telenet.be)2. Deskundigen conservering en restauratie: ■ conservators-restaurateurs van keramiek (zie onder meer op

de lijst op BRK www.aproa-brk.org) ■ brochure L. SMETS en G. KOCKELKOREN, Hoe beoordeel ik een

restauratieofferte?, FARO, Brussel, 2009 (http://www.faronet.be/e-documenten/hoe-beoordeel-ik-een-restauratieofferte)

■ gespecialiseerde restauratie-aannemers

53BEKNOPTE BIBLIOGRAFIE EN DESKUNDIGEN

Soort tegel en voorkomen Foto Kenmerken

Keramische tegels

Pre-industriële tegels Imperfecte en niet identieke aardewerktegels, uit plastische klei en handgevormd.

Vóór ca. 1850, daarna nog op kleine schaal ambachtelijk naast de industriële productie.

Ongeglazuurde aardewerktegels (‘plavuizen’)

Poreuze en grove scherf, mat en nietwaterdicht. Bruinrood tot geel, de kleur van de scherf.

Sinds de middeleeuwen (toen hoofdzakelijk in kerken en kloosters).

Zgn. ‘Boomse plavuizen’ Rood en blauwgrijs (gesmoord).

Vanaf de 17de eeuw tot nu, ruime verspreiding, vooral dienstgebouwen en secundaire ruimten.

Geglazuurde aardewerktegels

Poreuze scherf bedekt met een waterafstotend, decoratief glazuurlaagje.

Aardewerktegels met loodglazuur

Doorschijnend, glanzend, glasachtig glazuur.

Eenkleurige tegels Meestal groen, geel, bruin.Voor de lichte kleuren werd de (rode) scherf eerst bedekt met een lichtgekleurd sliplaagje.

Vanaf de middeleeuwen tot de 16de eeuw, dan sporadisch vanaf ca. 1850 (vooral in West-Vlaanderen).

Tweekleurige sliptegels Meestal in roodbakkende scherf een gestempeld motief opgevuld met lichtslip/engobe en bedekt met loodglazuur.Roodgeel contrast.

IdemOok stempeltegel genoemd.

BIJLAGE: SOORTEN TEGELS

55

Soort tegel en voorkomen Foto Kenmerken

Mozaïektegels Klein formaat, ook in tweeën gesneden ('ritstegels'). Dikwijls een combinatie van eenkleurige en sliptegels.

Idem

Aardewerktegels met tinglazuur

Opake witte glazuurlaag waarop een motief geschilderd is.

Wit met blauw/groen/bruinpaars (tweekleurig)

Opake witte glazuurlaag met motief in blauw, groen of bruinpaars (mangaan) in het glazuur.

Zeer sporadisch als archeologische vondst, kerken en kloosters, middeleeuwen.

Majolica Typische majolica/ grand feu kleuren: geel,rood, groen, blauw in het glazuur..Uiterst zeldzaam als

vloertegel, in exclusieve residenties, doorgaans Antwerpse productie, 16de eeuw.

Industriële keramische tegels

Uniforme, harde, grotendeels verglaasde scherf, doorgaans steengoedtegels.

Na ca. 1850. Interieur en exterieur.

Volgens techniek

Tegels uit plastische klei

56

Soort tegel en voorkomen Foto Kenmerken

Drooggeperste tegels

Volgens uitzicht

Eenkleurige tegels

Veelkleurige, ingelegde tegels

Cementtegels

Enkel in het interieur

Eenkleurige cementtegels

Doorgaans na 1850, veelal in secundaire ruimten.

Veelkleurige, ingelegde cementtegels

Idem, ook in meer representatieve ruimten.

57

■ 1ste druk ■ Tekst Mario Baeck en Veerle Meul■ Eindredactie Marijke Hoflack■ Coördinatie Veerle Meul■ Lay-out en druk Drukkerij Leën, Hasselt■ Foto’s © Monumentenwacht Vlaanderen vzw

Frans Caignie Herita (D. de Kievith) Veerle MeulMario Baeck LukasimageStad Antwerpen, Dienst Archeologie (G. Vermeylen)

■ Met dank voor het Frans Caignie nalezen aan Nele Goeminne (Monumentenwacht

Vlaanderen vzw)Katrien Moens (MonumentenwachtAntwerpen vzw) enHarrie Schuit (Rijksdienst voor het CultureelErfgoed, Nederland)

■ Verantwoordelijke uitgever Luc Verpoest■ Wettelijk depot D/2012/10.191/1

■ Met de steun van de 5 Vlaamse Provincies en de Vlaamse Overheid

© Monumentenwacht Vlaanderen vzw, december 2012

COLOFON

58COLOFON

ADRESSEN

U vindt een Monumentenwachtvereniging in elke provincie. Daarnaast zorgtMonumentenwacht Vlaanderen vzw voor ondersteuning en coördinatie.

■ Monumentenwacht Antwerpen vzw Turnhoutsebaan 232 | 2100 Antwerpen (Deurne) T + 32 3 360 52 34 | F + 32 3 360 52 36 | E administratie@monumentenwachtantwerpen.be

■ Monumentenwacht Limburg vzw Willekensmolenstraat 140 | 3500 Hasselt T + 32 11 23 75 90 | F + 32 11 23 75 95 | E mowa@limburg.be

■ Monumentenwacht Oost-Vlaanderen vzw Directie en secretariaat W. Wilsonplein 2 | 9000 Gent | T + 32 9 267 72 42 | F + 32 9 267 72 98 Inspectiedienst Abdisstraat 2 | 9000 Gent | T + 32 9 234 18 55 E monumentenwacht@oost-vlaanderen.be

■ Monumentenwacht Varend erfgoed Provinciale site – Scheepswerven Baasrode Sint-Ursmarusstraat 141 | 9200 Baasrode T + 32 9 234 18 55 | E monumentenwacht@oost-vlaanderen.be

■ Monumentenwacht Vlaams-Brabant vzw Gemeenteplein 5 | 3010 Leuven (Kessel-Lo) T + 32 16 31 97 50 | F + 32 16 31 97 58 | E info@monumentenwachtvlaamsbrabant.be

■ Monumentenwacht West-Vlaanderen vzw Koning Leopold III-laan 31 | 8200 Brugge (Sint-Andries) T + 32 50 40 31 36 | F + 32 50 40 34 58 | E monumentenwacht@west-vlaanderen.be

■ Monumentenwacht Vlaanderen vzw Erfgoedhuis 'Den Wolsack' Oude Beurs 27 | 2000 Antwerpen T + 32 3 212 29 50 | F + 32 3 212 29 51 E info@monumentenwacht.be | www.monumentenwacht.be

59ADRESSEN