onomastika e komunës maqellarë - doktoratura ne...
TRANSCRIPT
I
REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS
FAKULTETI I HISTORISË DHE I FILOLOGJISË DEPARTAMENTI I GJUHËS SHQIPE
DOKTORATURË
Onomastika e komunës Maqellarë
Punoi Udhëheqës shkencor Ma. Malvina Tafçiu Prof. dr. Dhimitri Bello
Tiranë, 2018
II
REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS
FAKULTETI I HISTORISË DHE I FILOLOGJISË DEPARTAMENTI I GJUHËS SHQIPE
DOKTORATURË
Onomastika e komunës Maqellarë
Punoi Udhëheqës shkencor Ma. Malvina Tafçiu Prof. dr. Dhimitri Bello
Tiranë, 2018
III
REPUBLIKA E SHQIPËRISË
UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I HISTORISË DHE I FILOLOGJISË
DEPARTAMENTI I GJUHËS SHQIPE
Tezë në kërkim të gradës shkencore
DOKTOR
Fusha: GJUHËSI Specialiteti: ONOMASTIKË Tema: ONOMASTIKA E KOMUNËS MAQELLARË
Punoi Udhëheqës shkencor Ma. Malvina Tafçiu Prof. dr. Dhimitri Bello
Mbrohet më, dt. __________ 2018, para jurisë:
1) ______________________________________________ Kryetar 2) ______________________________________________ Oponent 3) ______________________________________________ Oponent 4) ______________________________________________ Anëtar 5) ______________________________________________ Anëtar Tiranë, ____________ 2018
IV
Fig. 1 Hartë fizikë e Qarkut Dibër
V
PASQYRA E LËNDËS
PARATHËNIE ................................................................................................................................. IX
SQARIM PËR PËRDORIMIN E FJALORIT ................................................................................. XX
PJESA E PARË
KREU I: DIBRA NË VËSHTRIM HISTORIK, GJEOGRAFIK, ETNO-KULTUROR E PSIKO-SOCIAL ................................................................................................................................................... 2
1. 1 Dibra në vështrim historik ............................................................................................................. 2
1. 2 Dibra në vështrim gjeografik ......................................................................................................... 4
1.3 Komuna e Maqellarës .................................................................................................................. 10
1.3.1 Maqellara në vështrim historik ............................................................................................. 10
1.3.2 Statuset e ndarjes administrative të Maqellarës ndër vite ..................................................... 10
1.3.3 Maqellara në vështrim gjeografik ......................................................................................... 11
1.3.4 Gjeomonumentet ................................................................................................................... 12
1.3.5 Ndryshimet në numrin dhe përbërjen e popullsisë. Emigracioni. Lëvizjet brenda- e ndërkrahinore ................................................................................................................................. 13
1.3.6 Lidhjet martesore. Divorcet .................................................................................................. 15
1.3.7 Aspekte socio-ekonomike të popullsisë ................................................................................ 16
1.3.7.1 Shkollimi dhe infrastruktura arsimore ........................................................................... 16
1.3.7.2 Zhvillimi kryesisht në zonën Maqellarë-Bllatë ............................................................. 17
1.3.8 Infrastruktura sociale: punësimi, përkrahja sociale, shërbimi shëndetësor ........................... 17
1.3.9 Jeta social - kulturore, traditat, zakonet, besimi .................................................................... 18
1.3.10 Banesa dhe evolucioni i saj ................................................................................................ 20
1.4 Onomastika si shkencë me vete dhe në lidhje me disiplina të tjera .............................................. 20
1.4.1 Studimi i onomastikës nga albanologë .................................................................................. 20
1.4.2 Onomastika dhe përbërja e saj .............................................................................................. 23
1.4.3 Lidhjet e onomastikës me disiplinat e tjera ........................................................................... 25
1.4.4 Rëndësia e onomastikës së krahinave për historinë e gjuhës ................................................ 28
1.4.5 Rëndësia e onomastikës për kulturën shqiptare .................................................................... 29
1.4.6 E. Çabej për çështje të objektit dhe metodës në studimet onomastike .................................. 31
1.4.7 Përmasa e shfaqjes së folklorit dibran në onomastikën e zonës dhe atë shqiptare ................ 33
1.4.8 Mbi kuptimin e ndërtimin e toponimeve ............................................................................... 36
1.4.9 Drejtimet e emërtimit të vendeve sipas mendësisë së popullit shqiptar ................................ 39
KREU II: MIKROTOPONIMET SIPAS FSHATRAVE ................................................................. 42
2.1 Fshati dhe komuna Maqellarë ...................................................................................................... 42
2.2 Allajbegia ..................................................................................................................................... 44
2.3 Bllata ............................................................................................................................................ 48
2.4 Çernenë ........................................................................................................................................ 50
2.5. Dovalani ...................................................................................................................................... 51
2.6 Erebara ......................................................................................................................................... 53
2.7 Gradeci ......................................................................................................................................... 54
2.8 Grazhdani ..................................................................................................................................... 56
2.9 Herbeli .......................................................................................................................................... 60
2.10 Kërçishti i Poshtëm .................................................................................................................... 61
2.11 Kërçishti i Sipërm ...................................................................................................................... 63
2.12 Kllobçishti .................................................................................................................................. 65
2.13 Kovashica ................................................................................................................................... 67
2.14 Fushë e Vogël (Kurbegu) ........................................................................................................... 68
2.15 Majtara ....................................................................................................................................... 69
VI
2.16 Oboku (Katund i Vogël) ............................................................................................................. 71
2.17 Pesjaka ....................................................................................................................................... 73
2.18 Pocesti ........................................................................................................................................ 74
2.19 Podgorca ..................................................................................................................................... 76
2.20 Popinara ..................................................................................................................................... 77
2.21 Vojnika ....................................................................................................................................... 78
KREU III: VËSHTRIM GJUHËSOR MBI TЁ FOLMEN E MAQELLARЁS (DIBЁR E VOGЁL) DHE BANISHTIT (DIBЁR E MADHE). .......................................................................................... 80
3.1. E folmja e krahinës së Dibrës, pjesë e gegërishtes qendrore ....................................................... 80
3. 2. Faktorët që ndikojnë në ngjashmëritë e së folmes së fshatrave të “Mbiudhës” me atë të Dibrës së Madhe ................................................................................................................. 82
3.3 Disa tipare dalluese fonetike dhe morfologjike tё pёrbashkёta tё sё folmes sё Maqellarёs (Dibёr e Vogёl) dhe Banishtit (Dibёr e Madhe) ................................................................................. 84
KREU IV: VEÇORI FONETIKE DHE MORFOLOGJIKE NË MIKROTOPONIMINË E MAQELLARËS .................................................................................................................................... 97
4.1. Dukuri fonetike në mikrotoponiminë eMaqellarës ...................................................................... 97
4.1.1 Theksi ................................................................................................................................... 98
4.1.2 Zanoret .................................................................................................................................. 99
4.1.3 Bashkëtingëlloret ................................................................................................................ 102
4.2 Veçori morfologjike ................................................................................................................... 105
KREU V: PATRONIMIA .................................................................................................................. 108
5.1 Raportet e antroponimeve, toponimeve dhe apelativëve ............................................................ 108
5.2 Emrat familjarë shqiptarë prej emrave turko-arabë: patronimet me formantin -llari në Maqellarë ............................................................................................................................ 110
5.3 Motivet shtytëse për vënien e emrave përkëdhelës e përbuzës .................................................. 111
5.4 Dukuri fonetike në emrat e shkurtuar përkëdhelës e përbuzës ................................................... 112
5.5 Emra vendesh sipas antroponimisë dhe patronimisë .................................................................. 115
5.6. Emra vendesh sipas antroponimisë zbunuese ............................................................................ 116
5. 7 Emra vendesh sipas antroponimisë së gjinisë femërore ............................................................ 118
5.7.1 Emrat femërorë myslimanë ................................................................................................. 118
5.7.2 Emrat femëror të krishterë .................................................................................................. 118
5.8 Emra vendesh sipas antroponimeve të gjinisë mashkullore ....................................................... 119
5.8.1 Emra vetjakë (njerëzish) mashkullorë myslimanë .............................................................. 119
5.8.2 Emra vetjakë (njerëzish) mashkullorë të krishterë .............................................................. 120
KREU VI: PREJARDHJA KUPTIMORE E MIKROTOPONIMISË SË MAQELLARËS...... 122
6.1 Mikrotoponimet në vështrimin semantik.................................................................................... 122
6.1.1 Ojkonime ............................................................................................................................ 122
6.1.2 Etnonime ............................................................................................................................. 123
6.1.3 Fitonime .............................................................................................................................. 123
6.1.4 Zoonime .............................................................................................................................. 125
6.1.5 Emra vendesh sipas emrave të kafshëve ............................................................................. 125
6.1.6 Emra vendesh sipas konfiguracionit ................................................................................... 126
6.1.7 Emra vendesh sipas materialit............................................................................................. 127
6.1. 8 Emra vendesh sipas objekteve të ndërtuara në to ............................................................... 128
6.1.8.1 Objekte kulturore, fetare, shoqërore, (kisha, xhami, varre, shkolla) ............................ 128
6.1.8.2 Objekte ushtarake, politike, gjeografike, kala, komunikacioni, veprimtari dhe raporte sociale ................................................................................................................... 128
6.1.9 Mikrotoponime që lidhen me pjesë nga trupi i njeriut ........................................................ 130
6.1.10 Emra vendesh sipas emrave të insekteve dhe luleve ......................................................... 130
6.1.11 Emra vendesh sipas nofkave sociale dhe të farefisnisë ..................................................... 130
6.1.12 Mikrotoponime të krijuara nga emra profesioni, zejesh dhe titujsh të caktuar ................. 131
VII
6.1.13 Mikrotoponime të krijuara sipas legjendave ..................................................................... 133
6.1.14 Hidronimet e komunës Maqellarë ..................................................................................... 137
6.2 Mbiemra në përbërje të mikrotoponimeve që përcaktojnë: ........................................................ 142
6.2.1 Madhësi............................................................................................................................... 142
6.2.2 Pozitë .................................................................................................................................. 143
6.2.3 Formë .................................................................................................................................. 143
6.2.4 Cilësi ................................................................................................................................... 144
6.2.5 Ngjyrë ................................................................................................................................. 144
6.2.6 Shije .................................................................................................................................... 144
6.2.7 Moshë, vjetërsi .................................................................................................................... 144
6.2.8 Veti fizike dhe natyrore ...................................................................................................... 145
6.2.9 Vlerësime psikologjike etj. ................................................................................................. 145
6.3 Pjesë të tjera të ligjëratës ............................................................................................................ 145
6.3.1 Numërorë ............................................................................................................................ 145
6.3.1.1 Numërorë themelorë .................................................................................................... 146
6.3.1.2 Numërorë rreshtorë ...................................................................................................... 146
6.3.2 Folje .................................................................................................................................... 146
6.3.3 Pjesëz .................................................................................................................................. 147
6.3.4 Parafjalë .............................................................................................................................. 147
KREU VII: STRUKTURA MORFOLOGJIKE E TOPONIMISË DHE E ANTROPONIMISË SË MAQELLARËS ............................................................................................................................ 149
7.1 Mbi kriteret e klasifikimit të toponimeve ................................................................................... 149
7.2 Vërejtje rreth kuptimit, ndërtimit dhe kategorizimit gramatikor të toponimeve ........................ 151
7.3 Toponimia e Maqellarës nga pikëpamja e strukturës gramatikore ............................................. 154
7.3.1 Toponime njëgjymtyrëshe .................................................................................................. 154
7.3.2 Toponime dygjymtyrëshe ................................................................................................... 155
7.3.3 Mikrotoponime kompozita ose me gjymtyrën e dytë kompozitë ........................................ 157
7.3.4 Toponimet e përngjitura ...................................................................................................... 157
7.3.5 Toponimet trigjymtyrëshe ................................................................................................... 158
7.3.6 Mikrotoponimet perifrastike ............................................................................................... 158
7.4 Veçori semantiko-strukturore të toponimeve ............................................................................. 158
KREU VIII: STRUKTURA FJALËFORMUESE E TOPONIMISË DHE E ANTROPONIMISË SË MAQELLARËS ............................................................................................................................ 161
8.1 Konstatime të përgjithshme ........................................................................................................ 161
8.2 Emërvendet e formuara me parashtesim .................................................................................... 163
8.3 Emërvendet e formuara me prapashtesim .................................................................................. 164
KREU IX: ETIMOLOGJIA E TOPIKUT DIBËR ......................................................................... 174
9.1 Rreth etimologjisë së emrit Dibër .............................................................................................. 174
9.2 Rreth etimologjisë së ojkonimit Maqellarë ................................................................................ 180
9.3 Rreth prejardhjes së disa ojkonimeve të Maqellarës .................................................................. 185
PJESA E DYTË
KREU X: MBI “BASHKËJETESËN” SLLAVO-SHQIPTARE DHE NDIKIMI I SAJ NË STRUKTURAT GJUHËSORE. ........................................................................................................ 210
10.1 Marrëdhëniet shqiptaro-sllave .................................................................................................. 210
10.2 Shqiptarizim i sllavëve apo sllavizim i shqiptarëve?................................................................ 218
10.3 A mjafton toponima për të përcaktuar etninë e një populli? .................................................... 226
10.4 Toponimia dygjuhësore ............................................................................................................ 229
10.4.1 Problemet që dalin nga studimi i kartave të sundimtarëve serbë ...................................... 229
10.4.2 Toponimia dygjuhësore (hibride)* – rezultat i përkthimit të toponimisë shqipe .............. 231
10.4.3 Raste të toponimisë dygjuhësore në Shqipëri, Kosovë, Maqedoni etj. ............................. 233
10.4.4 Bigëzimi i toporrënjëve shqip: qytezë dhe sllavisht.......................................................... 237
VIII
10.5. Toponime trigjuhësore shqip-sllavisht-turqisht etj. ................................................................. 239
10.6 A u shpëtuan toponimet e lashta përkthimeve sllave? .............................................................. 239
10.7 Elementi vendas në raport me elementet sllave të huaja .......................................................... 241
10.7.1. Mikrotoponime vendase ................................................................................................... 243
10.7.1.1 Mikrotoponime vendase me gjymtyrën bazë ‘gur, uj (ujt’), dardhë, grep, kuçlinë ‘baltë e kuqe’ .............................................................................................................. 245
10.7.1.2 Mikrotoponime vendase me gjymtyrën bazë ‘ujk, birë (vrimë), dhelpër, qen ........... 246
10.7.2 Mikrotoponime vendase gjatë kohës së “bashkëjetesës” .................................................. 246
10.7.2.1 Formime me elemente vendase (leksemë shqipe) ose e huaj me leksemë shqipe, përkatësisht mbiemër: .............................................................................................................. 246
10.7.2.2 Elementeve vendase (fjalë të vjetra shqipe) me ato të gjuhëve sllave ....................... 247
10.7.3 Formime toponimike me të dy gjymtyrët elemente të huaja ............................................. 248
10.8 Qëndrimi që duhet mbajtur lidhur me dendësinë e rrjetës topike sllave .................................. 250
KREU XI: SHTRESAT GJUHËSORE NË ONOMASTIKËN E DIBRËS DHE TË MAQELLARËS. ................................................................................................................................. 253
11.1 Pasuria gjuhësore e hapësirës shqiptare ................................................................................... 253
11.2 Toponimia iliro-shqiptare. ........................................................................................................ 254
11.3 Shtresa leksikore e huaj ............................................................................................................ 257
11.3.1 Huazime sllave .................................................................................................................. 257
11.3.2 Huazime latine .................................................................................................................. 258
11.3.3 Huazime turke ................................................................................................................... 260
11.3.4 Huazime greke .................................................................................................................. 260
11.3.5 Huazime arumune ............................................................................................................. 261
11.4 Shtresëzimet e gjuhëve në antroponiminë e Maqellarës, sipas defterëëve tëë shek. XV. ........ 262
11.4.1 Orientalizmat si takime / lidhje mes gjuhëve e si huazime ............................................... 264
11.4.2 Orientalizmat në toponiminë dhe antroponiminë e Maqellarës në kuadër të onomastikës mbarëshqiptare .................................................................................................... 266
PËRFUNDIME ................................................................................................................................... 270
CONCLUSIONS ................................................................................................................................. 270
KREU XII: SHTOJCA ...................................................................................................................... 304
PJESA E TRETË
12.1 Fjalorthi mikrotoponimik i Maqellarës .................................................................................... 304
12.2 Mbledhësit dhe informatorët ................................................................................................... 409
12.3 Pyetësor për mbledhjen e toponimisë së Maqellarës ................................................................ 350
12.4 Harta të zgjedhura .................................................................................................................... 353
12.5 Burimet bazë ............................................................................................................................ 353
12.6 Literatura .............................................................................................................................. 353
12.6.1 Literaturë nga fusha e leksikut .......................................................................................... 353
12.6.2 Literaturë nga fusha e onomastikës ................................................................................... 354
12.6.3 Literaturë nga fusha të ndryshme ...................................................................................... 360
12.6.4 Fjalorë ............................................................................................................................... 363
IX
PARATHËNIE Shtysën e parë për t’i hyrë gjurmimit dhe mbledhjes së toponimisë së Maqellarës,
apo më saktë të merremi me onomastikë, e morrëm nga babai i albanologjisë shqiptare, profesor E. Çabej, i cili me pasurinë e tij gjuhësore që na ka lënë trashëgimi, ka gjetur gjithmonë mënyrën dhe hapësirën për të përcjellë mesazhe të rëndësishme për lexuesit, madje, mesazhe që i qëndrojnë pa ngurrim çdo “furtune” që sjellin kohërat. Jo vetëm në fushë të onomastikës shqiptare, studiuesi përcillte mesazhe të vlefshme, porse në përgjithësi porositë e tij vlejnë për mbarë studimet e albanologëve, ku ne do të veçojmë një prej porosive të tij, e cila jo vetëm që ka qëndruar si kambanë mbi punën tonë, porse na ka mbështetur e udhëhequr në shumë momente “të dobëta” në këtë kërkim shkencor. Po të bëjmë një paralelizëm, këshillat dhe “çelësat e zgjidhjes”që lë porosi E. Çabej për studiuesit, janë njëlloj si ato rastet kur fëmija gjatë peripecive të jetës “ngel në baltë” e në mendje nxitimthi “i vijnë çelësat e artë të zgjidhjes së dhuruar prindërit e tij” dhe menjëherë e gjen guximin dhe zgjidhjen që kërkon. Të tilla kanë qenë për ne porositë e këtij pishtari të dijes albanologjike dhe besoj se edhe shumë prej atyre që merren me kësi çështjesh, ndajnë një mendim të njëjtë apo të përafërt me ne.
Që të jemi korrektë dhe të sinqertë, krahas asaj shtyse, nxitësi kryesor që të merremi me dijen në përgjithësi, e çdo fushe qoftë ajo, ku ne do të përqendrohemi, kanë qenë e mbeten prindërit e mi. Më ka ngelur në mendje dhe nuk e harroj kurrë atë frazën e babait kur thoshte se "mua ma ndërpreu sistemi i kohës rrugën e dijes duke më kryqëzuar me hekurat e burgut të përjetshëm, ndaj ti, bija ime, ndiq dhe vazhdo ëndrrën tonë (të dy prindërve të mi, që fatkeqësisht i përqafoi i njëjti fat), që do të jetë edhe ëndrra jote, e shumëçka që do kërkosh në jetë. Jetës nuk i dihet se si të vjen, ndaj ndiq ëndrrën, që ta shohësh veten të realizuar në jetë”. Këto fjalë kanë qenë për frymëzimi e motivi i kurorëzimit të të gjitha përpjekjeve tona, edhe kur ato me raste mund të na “tradhtonin”. E në të vërtetë kështu bëra, vendosa të ndjek “kandilin ndriçues të dijes” për shumë arsye.
Prej fillimit, qëllimi ynë kryesor ka qenë të kontribuojmë në ruajtjen nga zhdukja të këtij thesari popullor, i cili shekuj me radhë është ruajtur si fosil në gojën e popullit. Po ashtu objektiv yni, ka qenë krijimi i një fjalori të mirëfilltë krahinor të mikrotoponimeve duke e analizuar në aspekte të ndryshme gjuhësore.
Interesimi ynë për onomastikën e krahinës së Maqellarës lidhet me hulumtimet tona në fushë të etnografisë dhe të gjuhësisë, që kur isha studente. Gjatë kësaj kohe kam kaluar nëpër fshatra të Maqellarës, disa herë dhe shumë ditë, duke mbledhur shënime. (Materialin e kemi mbledhur herë pas here, në disa fletore dhe besojmë që një ditë të shohë dritën e botimit, si një monografi në vete.) Gjatë gjithë kësaj kohe kam shënuar edhe njësi leksikore, dukuri dialektore, toponime legjendare dhe historike, antroponime zbunuese etj. Pra, punën tonë prej gjurmueseje në fushë të onomastikës fillimisht e kemi bërë në njësitë toponimike, të cilat më parë se karakter linguistik, kanë karakter etno-historik.
Pas fillimit të punës si lektore në Filialin e Peshkopisë të Universitetit “Aleksandër Moisiu” të Durrësit, përkushtimi ndaj onomastikës së Maqellarës në veçanti, e të Dibrës në përgjithësi, zuri vendin kryesor në kërkimet tona shkencore. Ndonëse, paraprakisht i patëm vënë për detyrë vetes nxënien e njohurive teorike në fushë të onomastikës, që në fillim të punës i nisa përpjekjet për një projekt afatgjatë, me titull pune “Fjalori mikrotoponimik i Maqellarës”. Është e kuptueshme prandaj, pse mund
X
të thuhet që në fillim se tema e disertacionit është një zgjerim i kërkimeve tona fillestare (që me nisjen e studimeve universitare në vitin 2005) dhe një pjesë e projektit afatgjatë për Fjalorin mikrotoponimik të Maqellarës, të cilin shpresoj se do ta përfundojmë një ditë.
* * *
Për leksikun, të folmen dhe onomastikën e krahinës së Maqellarës, siç edhe e kemi nënvizuar më poshtë, përjashtuar një studimi në fushë të dialektologjisë, nuk janë bërë studime të veçanta. Maqellara, si një komunë me një histori të lashtë, është studiuar në rrethin e studimeve të bëra për Dibrën, qofshin këto në fushë të historisë, kulturës, gjuhës (ku kemi disa studime e hulumtime në fushë të toponimisë).
Pavarësisht nga studimet e gjertanishme të toponimisë së Dibrës dhe të toponimisë së trevave tjera përreth, në punimin tonë u kujdesëm që të përdorim një metodë sa më bashkëkohore, e cila do të na ndihmonte në mbledhjen, klasifikimin dhe studimin e pasurisë mikrotoponimike, antroponimike dhe patronimike të Maqellarës. Për përzgjedhjen e kësaj metode u nisëm edhe nga ajo se për komunën e Maqellarës, në fushë të studimeve onomastike dhe etnolinguistike, nuk na rezulton të jetë bërë ndonjë punim tjetër i mëparshëm i këtij karakteri, përjashtuar këtu një artikull të mësuesit Skënder Keshi, që i ka bërë një vështrim gjuhësor së folmes së “Mbiudhasve” në rrafshin fonetik, morfologjik e leksikor (“Disa dukuri të së folmes së Mbiudhës së Maqellarës në Dibër”, në Dialektologjia shqiptare VII, Akademia e Shkencave e Shqipërisë, IGjL, Tr. 2005, f. 159-180). Studime të tjera të kësaj treve në fushë të gjuhësisë, nuk na rezulton të ketë, duke përjashtuar këtu:
– artikullin e M. Trepçës dhe A. Hoxhës për toponimet e trevës së Dibrës (ku disa prej tyre i takojnë Maqellarës) (M. Trepça–A. Hoxha, “Vështrim historik-gjuhësor mbi toponimet e trevës së Dibrës”, SF, 3, Tr, 1982, fq. 174.).
– artikujt sporadikë me karakter popullarizues të ndonjë patrioti (banor i zonës), – artikujt shkencorë të historianëve mbi disa “relikte” të gjetura në Maqellarë, të
vërtetuara nga gërmimet arkeologjike të kryera këtu, që na çojnë deri në periudha të lashta të popullsisë banuese të kësaj trevë.
Në planin etnolinguistik, krahina e Maqellarës është njëra prej krahinave etnografike dhe gjuhësore të Dibrës së Vogël. Duke qenë një zonë kryesisht e mbyllur për komunikim me qendrat urbane, por me një trashëgimi të theksuar që nga historia e zhvillimit të Burimit (Allejbegia), me xhaminë e Allejbegisë, ndër më të vjetrat në Ballkan, si qytezë mesjetare dhe antike, brenda kësaj krahine janë ruajtur shumë veçori të rëndësishme historike dhe veçanërisht gjuhësore, për të cilat interesimi i studiuesve nuk ka munguar.
Këto rrethana gjuhësore kanë diktuar jo vetëm fillimin e këtij projekti shkencor, por edhe përcaktimin e objektivave të këtij kërkimi shkencor (mbledhja, sistemimi dhe analiza gjuhësore e mikrotoponimeve të zonës), i cili, më së paku na zgjatur 5-6vjet. Gjatë kësaj kohe kemi shënuar me vëmendje mikrotoponimet e dëgjuara gjatë vizitave që kemi bërë në çdo fshat në periudha të ndryshme, kryesisht nga njerëz më të moshuar, duke shënuar edhe sqarimet e nevojshme. Gjatë përpunimit të materialit kemi përdorur një literaturë mjaft të pasur, duke filluar nga fjalorë të ndryshëm, pastaj enciklopedi e të ngjashme. Në fjalorin e mikrotoponimeve është dhënë burimi i saktë nga është mbledhur materiali dhe konfiguracioni i vendit. Edhe pse numri i mikrotoponimeve të këtij rrethi është kaq i madh, nuk do të thotë se i kemi përfshirë të gjitha mikrotoponimet e këtij rrethi.
Brumi onomastik është mbledhur në terren nëpërmjet ekspeditave vetjake. Për hartimin e këtij punimi janë shfrytëzuar 1750 toponime të mbledhura në komunën e
XI
Maqellarës, e cila përbëhet nga 22 fshatra, të ndara në mënyrë simetrike me nga 11 fshatra në zonën e Mbiudhës dhe 11 fshatra në zonën e Ndërudhës. Si kufi natyror është “Udha e Madhe”, udha e vjetër (xhadeja), e cila është pjesë e rrugës së Arbrit që në lashtësi. Mbiudha ka këto fshatra: Maqellarë, Kllobçisht, Kërçisht i Poshtëm, Kërçisht i Epërm, Pocest, Katund i Vogël (Oboku), Pesjakë, Grezhdan, Herbel, Popinarë, Erebarë; Ndërudha ka këto fshatra: Bllatë e Epërme, Bllatë e Poshtme e Reshan, Majtarë, Burim (Allajbegi), Potgorcë, Çernenë e Farmaçi, Vojnikë, Fushë e Vogël (Kurtbeg) me Çankën, Kovashicë, Gradec, Dovalan. Gjatë vjeljes së materialit është synuar që të mblidhen jo vetëm emrat e maleve, të qafave, të lumenjve e të përrenjve kryesorë të fshatrave të dhëna, por çdo emër vendi që ishte i njohur për fshatarët, që shërben për orientimin e tyre gjatë veprimtarisë së përditshme, që e dallon vendin në fjalë (sado i vogël të ishte ai) nga vendet e tjera të fshatit. Kështu që në numrin e lartpërmendur të toponimeve përfshihen si emra fshatrash, malesh, kodrash, pyjesh e lumenjsh, ashtu edhe emra lagjesh, brigjesh, rrugësh e rrugicash, kullotash, arash, lëndinash, bahçesh, qafash, grykash, shtigjesh, vijash, pusesh, mullinjsh, izvoresh, varrezash, pjesësh të këtyre etj. Pra, është pasur parasysh si makrotoponimia, ashtu edhe mikrotoponimia e krahinës.
Shqyrtimi i lëndës onomastike të fshatrave të Maqellarës do të bëhet në dy plane: në planin sinkronik, me qëllim që të zbulohen veçoritë strukturore të këtyre njësive, dhe në planin diakronik për të parë vijimësinë e emërtimeve dhe të gjedheve derivuese të tyre. Trajtimi diakronik i lëndës është më i vështiri, pasi jo gjithnjë forma në të cilën shfaqen këto emërtime lejon të zbulohet prejardhja e tyre. Në vështrimin sinkronik, emrat e familjeve do të shqyrtohen nga disa këndvështrime: nga pikëpamja e strukturës, e gjedhes fjalëformuese, e veçorive gramatikore dhe fonetike. Mikrotoponimet janë analizuar edhe nga aspekti dialektologjik, duke treguar tiparet kryesore të kësaj të folmeje me shembuj konkretë. Në këtë fushë të së folmes janë edhe ndikimet e gjuhëve tjera (të gjuhës maqedonase, turke dhe gjuhëve të tjera) me të cilat kjo e folme ka qenë në kontakt dhe, lidhur me këtë, është bërë një përqasje të veçantë e interferencës dhe bilinguizmit të tyre. Në rastin tonë, studimi i toponimisë së kësaj krahine merr një rëndësi të madhe edhe për studimin e gjuhës së kësaj treve në kontakt të vazhdueshëm me zonën e ish-republikës së Jugosllavisë, Maqedoninë.
Studimi “Onomastika e Maqellarës” synon të nxjerrë në dritë çështje jo vetëm onomastike, po edhe gjuhësore, historike, etnografike etj. të popullsisë banuese në zonën e Maqellarës e më gjerë. Pa diskutim se në këtë përpjekje qëllimi kryesor ka qenë e mbetet rrokja në spikamë e vjelja e sa më shumë toponimeve, duke mbarështuar kështu një lëndë onomastike të gjerë (mikrotoponime, antroponime, patronime, ojkonime, oronime, hidronime, zoonime, fitonime etj.).
Duhet theksuar se një qëllim tjetër i rëndësishëm i këtij punimi ka qenë jo vetëm studimi i brumit onomastik të zonës, por edhe krahasimi i saj me lëndën onomastike mbarëshqiptare. Korpusi onomastik, i vështruar në planin sinkronik e diakronik, si dhe mendimet e dijetarëve për çështjet etimologjike në onomastikë, na kanë nxitur që të përpiqemi të ndriçojmë etimologjikikisht disa ojkonime, ku kemi vënë re shtresëzime onomastike ilire-shqiptare, romane, latine, arumune, sllave, greke, orientale-turke etj. Në shumë raste, mendimet tona, sidomos ato që kanë të bëjnë me etimologjinë e ojkonimeve, duhen marrë si hipoteza pune, që kanë për qëllim të tërheqin vëmendjen e studiuesve në studimin e këtij aspekti. Nuk kemi synuar këtu që çështjet e vështira onomastike t’i paraqesim si zgjidhje të prera apo përfundimtare, por mendimet i kemi shtruar në mënyrë hipotetike, sepse është e vështirë për t’ua gjetur etimologjinë e vërtetë ojkonimeve dhe emërtimeve të tjera onomastike në Siujdhesën Ilire (Ballkanike), ku janë gërshetuar shumë gjuhë indoevropiane. Edhe shumë probleme të tjera nga
XII
fusha e onomastikës, fushë relativisht e re sidomos ndër ne (shqiptarët), por me rëndësi të madhe për popullin shqiptar dhe gjuhën shqipe, priten të ndriçohen edhe në të ardhmen me gërshetimin e njohurive nga fusha të ndryshme albanologjike.
Pra, kjo krahinë, e më tej Dibra, në të cilën përfshihet edhe komuna e Maqellarës, ka ruajtur pothuajse më së miri të dhëna të konservuara dhe të shtresëzuara onomastike, gjuhësore, historike, etnografike, arkeologjike të shekujve të shkuar, të dhëna të cilat ende nuk janë mbledhur e studiuar siç duhet në mënyrë shkencore nga profesionistë të fushave përkatëse. Për studimin shkencor të këtyre të dhënave faktike, jo vetëm që nevojitet koha e nevojshme, porse ajo që është më kryesorja, nevojiten profesionistë të zotë në fushën e tyre, ku “kazma” u flet më tepër se fjala.
* * *
Tashmë, është një e vërtetë e faktuar se toponimia e një krahine (a e mbarë një
vendi) paraqet një interes të madh për shumë degë të shkencës, si p.sh. për gjuhësinë, etnografinë, folklorin, parahistorinë dhe historinë e vendbanimeve, të krahinës a vendit përkatës etj. E. Çabej dhe përkrahësit e ideve të tij, kanë formuar me të drejtë bindjen se toponomastika shqiptare përbën dokumentin kryesor që vërteton autoktoninë e popullit shqiptar në vendbanimin e tij të sotëm, d.m.th. që shqiptarët janë vendas në këto anë që nga kohët më të lashta të historisë, pa ndërprerje (E. Çabej). Ndaj, me rëndësinë që paraqet onomastika për historinë e gjuhëve dhe lashtësinë e popujve, studiuesit i mëshojnë fort idesë se mbledhja sistematike e inventarit toponimik (materialit onomastik) është e një rëndësie të dorës së parë dhe,se nuk duhet lënë jashtë vëmendjes së studiuesve. Vështruar në këtë aspekt, “detyrë e parë e shqiptarëve është të mbledhin visarin e gjuhës sonë”, pasi fjalët e rralla që paraqet çdo e folme e krahinë, me trajtat “relike” gjuhësore, apo si kompozita të shtanguara në mikrotoponime e patronime janë thesar i pasur dhe i pazëvendësueshëm gjuhësor, sidomos për historinë e gjuhës shqipe, që, siç e dimë, është një gjuhë e dëshmuar me shkrim relativisht vonë.
Kjo krahinë karakterizohet nga një toponimi mjaft e pasur, çka shpjegohet para së gjithash me karakterin malor e shumë të përthyer të zonës, me florën e faunën mjaft të larmishme, me mjeshtërinë kryesore të vendësve, që janë kryesisht bujqësia (por nuk mungon edhe blegtoria) dhe artizanati. Toponimet, si emra të përveçëm, emërtojnë qenie a sende të veçanta, të caktuara. Kurse, sipas planit të brendshëm të gjuhës a strukturalist, ato janë fjalë a grupe fjalësh që i përkasin “një platforme të dytë”, duke dalë nga klasa e apelativëve në platformën e emrave të përveçëm të vendeve. Nuk përjashtohet rasti që në gjendjen e sotme një emër i përgjithshëm të jetë njëherazi edhe emër i përveçëm vendi. Gjurmimi i toponimeve nëpërmjet këtyre platformave, paraqet një interes të veçantë për studimin e kuptimit dhe të ndërtimit të toponimeve, për mënyrën e fjalëformimit dhe për veçoritë fonetiko-gramatikore të tyre, për vjetërsinë e tyre si edhe për vendbanimet e krahinës së Maqellarës. Në këtë punim janë bërë disa vëzhgime mbi toponiminë e Maqellarës në planin kuptimor, strukturor, fjalëformues, fonetiko-gramatikor dhe etimologjik. Disa toponime, megjithëse mund të paraqesin interes të madh, kanë mbetur jashtë vështrimit në këtë punim për pamjaftësi njohurish qoftë etimologjike, qoftë në fushën e gjerë të toponomastikës.
Në realizimin e këtij projekti kemi punuar në tri faza: Në fazën e parë kemi përgatitur një pyetësor të veçantë për mbledhjen sa më
shteruese të mikrotoponimisë, antroponimisë dhe leksikut që lidhet me temën tonë. Këtë pyetësor e kemi shpërndarë në qindra kopje në komunën e Maqellarës, në 24 fshatrat e saj, me lagjet përkatëse për secilin fshat. Si informatorë të vlefshëm kemi shfrytëzuar
XIII
edhe të dhënat që na kanë sjellë studentët e Filialit të Peshkopisë të Universitetit të Durrësit “Aleksandër Moisiu”, meqë për një periudhë pesëvjeçare kam lektoruar atje, duke qenë në kontakt të drejtpërdrejt me zonën e Maqellarës. Njëkohësisht, gjatë kësaj faze kemi hulumtuar materialet e Skedarit të Onomastikës në Qendrën e Studimeve Albanologjike në Tiranë (E. Hysa, QSA, Tr, Ekspedita dialektologjike 1967), kemi shfrytëzuar çdo dokument të çdo lloj natyre në Muzeun e Peshkopisë. Nga kërkimet tona në këtë institucion kemi shënuar vetëm disa të dhëna të rëndësishme për këtë trevë, konkretisht shkrimet e mësuesve dhe të banorëve të apasionuar pas mbledhjes së informacioneve të vlefshme në historikun e fshatit të tyre, që janë bërë me komisione të caktuara nëpër shkolla; kemi shfrytëzuar dosjen e fshatit Allejbegi (Burim), Erebarë, Majtarë, Kovashicë, Popinarë, Katund i Vogël, Kllobçisht, Herbel); kemi mbledhur e klasifikuar literaturën shkencore, si dhe kemi skeduar literaturën dokumentare, e cila më përsafërmi ka të bëjë me këtë temë.
Gjithashtu, në këtë fazë kemi mbledhur për të shfrytëzuar edhe shumë të dhëna të tjera të rëndësishme, me karakter historik dhe onomastik, siç është edhe vepra e Z. Gjonit dhe H. Përnezhës mbi defterët osmanë të shek. XV (“Dibra në defterët osmanë (1467, 1583)”, vol. I, MB, Tr, 2011), ku një vend të veçantë në këtë vepër gjen edhe Maqellara me lashtësinë e saj në fushë të onomastikës (kryesisht antroponime e patronime). Po në lëmin e kërkimit të literaturës shkencore, kemi shfrytëzuar defterët e shek. XV për trevën e Dibrës: 1. Вилаетот Горни Дебар (Vilayet-i Yokari Dibra) (Vilajeti Dibra e Sipërme); Опширен Пописен Дефтер No 508 Од 1467 Година (Defter i zgjeruar i regjistrimit Nr. 508 nga viti 1467); Турски Документи За Историјата На Македонскиот Народ (Dokumente turke për historinë e popullitmaqedonas); Опширни Пописни Дефтери Oд XV Век, ТОМ III (Deftere të zgjeruara të regjistrimit nga shekulli XV, vëllimi III); Регистар На Нахијата Долго (Голо) Брдо 1583 (Regjistri i rajonit 1583.; (Defteri 1467: Dokumentet e shfrytëzuara: V. Buharaja, material i daktilografuar dhe Dokumenta turke të historisë së Maqedonisë, shek XV, Shkup1976. V. Buharaja f. 7 kurse në Dok. Maq. f. 298. Për më tepër shih H. Përnezha, Z. Gjoni, Dibra në defterët osmanë (1467, 1583), vol.I, MB, Tr, 2011). Meqë po flasim për defterët e shek. XV, nuk mund të lëmë pa përmendur këtu edhe dy veprat e rëndësishme në fushë të onomastikës për studimin tonë, konkretisht të studiuesit Xhelal Ylli (Das slavische Lehngut im Albanischen, Slavistische beiträge, München 2000.), si dhe të D. Lukës (D. Luka, Studime për historinë e gjuhës shqipe, QSA, Tr, 2010; Vështrim gjuhësor mbi onomastikën e rregjistrave kadastralë osmanë të shek. XV, SF, Tr, nr. 4, 1983; Rreth disa toponimeve të rregjistrit turk të vitit 1431, SF, Nr.1, Tr, 1978; Vështrim gjuhësor mbi onomastikën e rregjistrave kadastralë osmanë të shek. XV (1431, 1467, 1485), në SF, Nr. 4, Tr, 1983. Pra, gjatë kësaj faze kemi përzgjedhur artikuj apo monografi të duhura e të vlefshme lidhur me studimet onomastikë në Dibër e më gjerë, në Shqipëri, Kosovë, Maqedoni (M. Ibrahimi), Çamëri etj.
Në fazën e dytë jemi marrë me mbledhjen e pyetësorëve, kontrollin, rimbushjen dhe saktësimin e tyre, duke i kushtuar vëmendje të veçantë në këtë fazë të konsultimit me banorët e fshatrave edhe etimologjisë popullore. Kjo, në ndonjë rast na ka dhënë “një dorë lehtësuese” në shpjegimet e mëtejshme të etimologjisë shkencore, sipas rastit. Gjithashtu kemi marrë informacione mbi disa toponime legjendare.
Në fazën e tretë jemi marrë me shkrimin e materialit dhe sintezën shkencore të tij. Sikur mund të shihet prej studimit tonë, në këtë rast është përdorur një metodë e
themeluar dhe e zbatuar në vija të përgjithshme nga studiues të huaj, si: A. Dausat, F. Poljacki, Miklosiç, Solmsen, Shvarc, Skok, Raspondin etj., dhe nga onomastikanë
XIV
shqiptarë, duke filluar me Ali Dhrimon, Rexhep Doçin, Begzad Baliun, Gjovalin Shkurtajn etj., një metodë e plotësuar në disa anë, qoftë edhe vetëm teknikisht.
Studimin e kemi ndarë tri pjesë, secila e ndarë në kapituj. Pjesë e parë fillon me kapitullin e parë deri në kapitullin e shtatë, me strukturën morfologjike-fjalëformuese të toponimisë dhe antroponimisë së Maqellarës. Në pjesën e dytë jemi marrë me çështje etimologjike, si etimologji ojkonimesh (Dibër, Maqellarë dhe me 22 fshatrat e kësaj komune), duke përvijuar me toponimi dygjuhësore, sllavizma etj., deri te kapitulli i dhjetë me shtresat gjuhësore në onomastikën e Dibrës dhe Maqellarës. Pjesa e tretë fillon me kapitullin e XI vijon me Fjalorin mikrotoponimik të Maqellarës dhe shpjegimet përkatëse të përdorimit të tij si dhe me informatorët.
Në kapitullin e parë, kemi paraqitur një pasqyrë etno-historike e gjeografike të rrethit të Dibrës, meqë siç edhe e nënvizuam më sipër, studimet për Maqellarën janë bërë në kuadër të njësisë së rrethit Dibër. Këtë kapitull e kemi ndarë në tri pjesë: në pjesën e parë kemi dhënë njoftime të përgjithshme mbi qarkun dhe rrethin Dibër, si në aspektin historik, ashtu edhe në atë gjeografik e kulturor. Pjesën e dytë, ia kemi kushtuar komunës Maqellarë, e vështruar në disa aspekte: historik; gjeografik (relievi, kushtet klimatike); gjeomonumentet; një pasqyrë e shkurtër mbi ndarjet administrative të Maqellarës ndër vite; ndryshimet ndër vite në numrin dhe përbërjen e popullsisë, emigracioni, lëvizjet brenda- e ndërkrahinore; lidhjet martesore, divorcet; aspekte socio-ekonomike të popullsisë: infrastruktura arsimore dhe shkollimi; infrastruktura sociale: punësimi, përkrahja sociale, shërbimi shëndetësor, zhvillimi kryesisht në zonën Maqellarë–Bllatë; jeta social-kulturore, traditat, zakonet; banesa dhe evolucioni i saj.
Në pjesën e tretë të këtij kapitulli jemi marrë me një historikun e studimeve onomastike nga studiues të huaj e shqiptarë, duke bërë një sintezë të tyre. Vëmendje të veçantë i kemi kushtuar shkencës së onomastikës dhe përbërjes së saj, lidhjet e onomastikës me disiplinat e tjera. Një rëndësi të veçantë për ne ka paraqitur edhe onomastika e Maqellarës e parë kjo në kuadër të historisë dhe të kulturës shqiptare, vendi që zë ajo në hapësirën shqiptare. E në fund të këtij kapitulli, meqë po merremi me studime onomastike ku përfshihet edhe etimologjia (veçanërisht etimologjia shkencore, krahas asaj popullore), nuk kishim si të mos i kushtonim vëmendjen tonë porosisë së E. Çabejt për çështje të etimologjisë së toponimeve (sipas objektit dhe metodës), duke u kthyer kjo porosi e tij në parim të punës sonë studimore.
Objekt studimi të kapitullit të parë kemi bërë edhe përmasën e shfaqjes së folklorit dibran në onomastikën e zonës dhe atë shqiptare.
Në kapitullin e dytë kemi paraqitur të gjithë lëndën toponimike të mbledhur (1850 njësi toponimike), të ndarë sipas fshatrave. Duke ndjekur një strukturë fikse në pasqyrimin e mikrotoponimeve përbërëse të tyre (ara, fusha, toka (nga drurët frutorë), livadhe, lëndina, lugje, brinja, kopshte, bahçe, kodra, zabele, kroje, izvoret, brraka, vija rrjedhëse, burime të ndryshme ujore, çezma, gjerize, livadhe, përrenj, udhë-rrugë, sheshe, mullinj, gurë, xhami, vende, rrënoja, shpella, teqe etj.), kemi paraqitur njësitë toponimike të 24 fshatrave të kësaj komune, duke iu referuar pozitës gjeografike, fshatrat me të cilat kufizohen, statistikat mbi numrin e popullsisë, qendra e fshatit, fiset kryesore, lashtësia, etimologjia popullore e emrit të fshatit (nëse na është dhënë nga banorët), emërtimi i banorëve, ndonjë informacion shtesë për ndonjë fshat, nëse kemi gjetur (siç është rasti i Xhamisë 500-vjeçare të Allejbegisë), si dhe informatorët. Fshatrat që bëjnë pjesë në komunën Maqellarë dhe që i kemi përshkruar këtu janë: Maqellarё, Pocest, Majtarë, Popinarё, Bllatë (Bllatё e Epёrme dhe Bllatë Poshtme), Kllobçisht, Kërçisht (Kёrçisht i Epёrm, Kёrçisht i Poshtёm), Katund i Vogёl (Obok), Vojnikё, Erebarё, Pesjakё, Grazhdan, Dovalan, Kovashicё, Erbel, Fushё e Vogёl (Kurbegu), Potgorcë, Majtarё, Gradec, Burim (Allejbegi), Çernenë, Reshan.
XV
Kapitullin e tretë ia kemi kushtuar dialektit të dibranëve, më specifikisht së folmes së “mbiudhasve” të Maqellarës, duke iu qasur nga ana gjuhësore. Këtu kemi përfshirë këto çështje: E folmja e Maqellars, pjesë e gegërishtes qendrore; Disa tipare tё pёrbashkёta e dalluese fonetike e morfologjike tё sё folmes sё Maqellarёs (Dibёr e Vogёl) dhe Banishtit (Dibёr e Madhe); Faktorët që kanë sjellë këto ngjashmëri (ngjashmërinë e të folmes së fshatrave të “Mbiudhës” me atë të Dibrës së Madhe); Ndikimi i kësaj të folmeje në standard.
Objekt kryesor të kapitullit të katërt kemi bërë veçoritë fonetike-morfologjike të mikrotoponimisë së Maqellarës. Këtu jemi ndalur në:
– disa dukuri fonetike, si theksi i fjalës, gjatësia e zanoreve (zanore të gjata, zanore të mesme, zanore të shkurtra), zanoret e theksuara (y, i, o, u, e), zanoret e patheksuara, togje zanoresh dhe diftongje, bashkëtingëlloret (grupet e bashkëtingëlloreve);
– disa dukuri fonetike që vihen re gjatë procesit të shkurtimit të emrave përkëdhelës e përbuzës.
– disa çështje morfologjike si shquarsia, nyja e përparme, gjinia, format e shumësit.
Në kapitullin e pestë jemi marrë me emrat e përveçëm (antroponiminë) dhe patroniminë, ku kemi përfshirë këto çështje: Lidhja dhe raportet e antroponimeve, toponimeve dhe apelativëve; Emrat familjarë shqiptarë prej emrave turko-arabë: patronimet me formantin -llari në Maqellarë; Motivet për vënien e emrave përkëdhelës e përbuzës. Jemi ndalur më specifikisht te zbunimet: Motivet shtytëse (tradicionale, fetare, kulturore, mistike etj.) për vënien dhe përdorimin e emrave përkëdhelës e përbuzës; Disa dukuri fonetike që vihen re gjatë procesit të shkurtimit të emrave përkëdhelës e përbuzës: Afereza e zanores; Sinkopa e zanores; Apokopa e një tingulli; Aferezë–apokopë; Sinkopë–apokopë etj., Alternimi; Asimilimi; Kontraksioni; Sufiksimi e cungimi etj.; Varianti i thjeshtë i aferezës dhe sinkopës; Varianti me tingull të përsëritur etj.; Shkurtimi pas aferezës; Përsëritja dhe dyzimi me rrokje të theksuar; Shkurtimi me përngjitje të plotë ose të pjesshme të dy prapashtesave; Emrat përkëdhelës (hipokoristikë); Emrat vetjakë të zgjeruar me prapashtesa; antroponimet e gjinisë femërore e ato mashkullore të besimit mysliman dhe atij të krishterë etj. Objekt të kapiullit të gjashtë kemi bërë prejardhjen kuptimore të mikrotoponimisë së Maqellarës. Këtu mikrotoponimet janë klasifikuar në emra vendesh:
sipas antroponimisë dhe patronimisë dhe asaj zbunuese; sipas antroponimisë së gjinisë femërore e mashkullore (mysliman dhe të krishterë); sipas konfiguracionit të tokës; sipas emrave të kafshëve (zoonimeve); sipas emrave të bimëve (fitonimeve); etnonime; fitonime; zoonime; hidronime ku jemi ndalur më specifikisht në hidronimet e komunës Maqellarë; sipas materialit; sipas objekteve të ndërtuara në vende të caktuara (kulturore, fetare, shoqërore, komunikacioni, veprimtari dhe raporte sociale, objekte ushtarake, politike, gjeografike); sipas emrave të insekteve dhe luleve; mikrotoponime që lidhen me pjesë nga trupi i njeriut; sipas nofkave sociale dhe atyre të farefisnisë; mikrotoponime të krijuara sipas legjendave; baza apelative e mikrotoponimeve.
Në pjesën e dytë të këtij kapitulli jemi marrë me pjesë të tjera të ligjëratës, siç janë mbiemrat, të vështruar në përbërje të mikrotoponimeve që përcaktojnë: madhësi, pozitë, formë, ngjyrë, shije, moshë (vjetërsi), veti fizike dhe natyrore (temperaturë). Me tej kemi vështruar edhe në pjesë të tjera të ligjëratës, duke u përqendruar te numërorët, foljet, që kanë shërbyer si gjymtyrë përcaktuese të mikrotoponimeve përkatëse.
Në kapitullin e shtatë mikrotoponimet janë klasifikuar sipas strukturës morfologjike të toponimisë dhe antroponimisë së Maqellarës. Para se të analizojmë materialin toponimik, kemi folur paraprakisht për kriteret e klasifikimit të toponimeve në hapësirën shqiptare, dhe mbi disa vërejtje rreth kuptimit, ndërtimit dhe kategorizimit
XVI
gramatikor të tyre. Në analizën strukturore-gramatikore të mikrotoponimeve kemi dalluar mikrotoponime njëgjymtyrëshe, dy- e më shumëgjymtyrëshe, mikrotoponime kompozita dhe të përngjitura (sintagma parafjalore ose fjali); deri te toponime perifrastike. Kemi dalluar po ashtu emërtime sinonimike, emërtime fjalë të parme; togfjalëshi: togfjalësha emër + emër në gjinore, togfjalësha emër +emër në gjinore + përcaktor (emër), togfjalësha emër +emër në gjinore + përcaktor (mbiemër), togfjalësha emër +mbiemër cilësor i nyjshëm: kompozitat etj.
Struktura fjalëformuese e toponimisë dhe e antroponimisë së Maqellarës është bërë objekt trajtimi i kapitullit të tetë. Këtu kemi dalluar emërtime nga fjalë të prejardhura: parashtesat, prapashtesat, parashtesat e prapashtesat;
Me kapitullin e nëntë fillon dhe pjesa e dytë e studimit. Në këtë kapitull jemi marrë më një sintezë mbi etimologjinë e ojkonimit Dibër (me hipotezat përkatëse të prejardhjes së saj), dukë përvijuar qasjen etimologjike mbi ojkonimin: Maqellarë. Gjithashtu, edhe emërtimet e fshatrave (22 topikë) të kësaj komune u jemi qasur nga ana e prejardhjes kuptimore duke mos përjashtuar këtu edhe analizën gjuhësore që u kemi bërë. Pjesë të këtij kapitulli kemi bërë edhe një çështje mjaft të diskutuar në mesin e studiuesve shqiptarë e të huaj, atë të toponimisë dygjuhësore: konkretisht toporrënjët baltë–bllatë, grade–gradinë, gard–gardh.
Duke qenë se kemi vënë re një prani të dukshme të elementeve të huaja, kryesisht sllave, nuk kishte si të mos u kushtonim një vëmendje të veçantë këtyre ndikimeve. Ndaj, në kapitullin e dhjetë jemi marrë veçanërisht me sllavizmat, duke i parë ato më tepër si një “bashkëjetesë” sllavo-shqiptare për shkak të rrethanave historike-kulturore të njohura ndër shqiptarë sesa si një simbiozë e këtyre popujve. Një çështje ende e pazgjidhur prej studiuesve është edhe nëse këto toponime të vjetra në krye të herës kanë qenë shqiptare apo sllave, apo, siç shumica e studiuesve i kanë klasifikuar, si kalkime të emërtimeve të vjetra shqipe, dhe si rezultat i përkthimit të toponimisë shqipe. Ndaj në këto situata me të drejtë kemi ngritur pyetjen: shqiptarizim i sllavëve apo sllavizim i shqiptarëve? Në kuadër të këtyre pyetjeve, kemi menduar të shtrojmë pyetjen tjetër: a mjafton toponimia për të përcaktuar etninë e një populli? A u shpëtuan toponimet e lashta përkthimeve sllave? Si një zgjidhje të këtyre pikëpyetjeve të shtruara lidhur me toponiminë dygjuhësore në Shqipëri, Kosovë, Maqedoni e më gjerë (të paraqitura në brendësi të punimit me raste konkrete), kemi parë edhe kartat e sundimtarëve serbë në shek. XIII-XIV, me problemet përkatëse që dalin nga studimi i tyre. Krahas kësaj toponimie dygjuhësore kemi sjellë edhe shembuj të toponimisë trigjuhësore shqip-sllavisht-turqisht (ose ndonjë gjuhë tjetër).
Një pjesë e rëndësishme e këtij kapitulli është edhe ndikimi i elementeve sllave në toponiminë e Maqellarës, duke i klasifikuar ato në grupin e mikrotoponimeve sllave e ato josllave. Më tej, jemi marrë me disa patronime dhe ojkonime të Maqellarës në dokumentet historike (mesjetare).
Në kapitullin e njëmbëdhjetë jemi marrë me shtresat gjuhësore në onomastikën e Dibrës dhe Maqellarës, ku kemi përfshirë toponiminë iliro-shqiptare dhe shtresat leksikore nga gjuhët e tjera: huazime sllave, huazime latine-romane, huazime greke, huazime turke, huazime rumune, kelte. Këtu, gjithashtu, kemi paraqitur një listë të fjalëve të vjetra shqipe dhe të fondit të trashëguar i.e.
Kapitulli i dymbëdhjetë çel dhe pjesën e tretë të studimit tonë. Këtu kemi përfshirë Fjalorin mikrotoponimik të komunës Maqellarë. Duhet theksuar këtu, ndoshta duhej ta kishim nënvizuar që në fillim të hyrjes, se toponimet dhe mikrotoponimet e Maqellarës janë shënuar sipas shqiptimit të sotëm të vendasve. Ndër to gjejmë toponime të vjetra, si kisha e xhamia, por edhe të reja, si shtylla e telefonit, Dogana, Polici, SMT etj., të cilat janë më pak në numër se të parat.
XVII
Me qëllim të ekonomizimit sa më të madh të monografisë sonë, vendosëm që mikrotoponimet e trevës së Maqellarës t’i paraqesim në formë të leksikut, duke shënuar vetëm njëherë njësinë bazë, kryesisht cilësorin, por edhe antroponimin, patronimin, ojkonimin, parafjalën, foljen, kompozitën, një fjalë të përngjitur, të prejardhur etj. Më qëllim të mënjanimit të përshkrimeve stereotipike, jemi kujdesur që mikrotoponimet të lirohen sa më shumë nga shpjegimet e panevojshme të natyrës, si: Bjeshka e Kërçëjshtit, ose ndryshe Bjeshkët e Ali Maliqit, livadh ku shumicën e këtyre bjeshkëve e ka pasur Ali Maliqi, kurse sot i ka pjesërisht Avni Agolli, pjesa tjetër e bjeshkëve është në pronësi të fshatit (Kërç. Sip.) etj. Pa dashur që të mënjanojmë përbërësit historikë dhe etnografikë të mikrotoponimisë (se ajo është historia e pashkruar e një populli, që lidhet me faktorë politikë, klasorë, nacionalë, kulturorë e qytetërues etj.), në monografinë tonë jemi kujdesur që onomastikën e Maqellarës ta studiojmë në radhë të parë si lëndë linguistike, prandaj edhe emërtimi i saj (me shpresë se shumë shpejt edhe botimi i saj), si një fjalor tipik gjuhësor (gjithnjë duke respektuar faktin se mikrotoponimia është pjesë e leksikografisë) është bërë me qëllim. Si i tillë, ky fjalorth në të ardhmen do të jetë bazë e një monografie të re me titull Onomastika e Maqellarës, e më tutje me dëshirën për një krahasim të mundshëm me titull Onomastika e Maqellarës përballë asaj maqedonase në arealin e dy Dibrave.
Përfundimet kanë zënë një vend të rëndësishëm në punim. Në fund në një Shtojcë janë përfshirë: Lista e informatorëve; Burimet; Harta e Maqellarës dhe harta të ndryshme të dobishme për punimin; Burimet bazë; Literaturë nga fusha e onomastikës; Literaturë nga fusha e leksikut.
Nisur nga “pasqyra e shkruar” e kërkimeve të albanologëve në fushë të dijes onomastike, por edhe nga të dhëna të tjera të pashkruara e ende të pastudiuara, që presin “mendjen e kazmën e profesionistëve përkatës”, nuk mund të mos pohojmë se vlerësojmë faktin që gjithandej këta dy-tre dhjetëvjeçarët e fundit ka pasur një shtim të dukshëm jo vetëm të lëndës së mbledhur e të botuar, po edhe të studimeve nëë fushëë tëë onomastikës shqiptare. Shpresojmë që onomastika shqiptare të jetë edhe më tej në vëmendjen e studiuesve shqiptarë dhe të dhënat e dëshmitë e rëndësishme të saj të përdoren me fryt për t’i shpënë më tej piketat e shpjegimeve, shqyrtimeve dhe argumentimeve rreth historisë së gjuhës shqipe. Këtij mëtimi madhor të shkencave albanologjike synon t’u bashkohet, natyrisht në mënyrë modeste, edhe kjo parashtresë që po ua vëmë në dorë lexuesve të nderuar. Me shpresën se e kemi kryer “këtë detyrë të parë të shqiptarëve në mbledhjen e visarit të gjuhës sonë”, siç na ka lënë porosi edhe kolosi i dijes shqiptare, E. Çabej, mirëpresim të gjitha sugjerimet dhe vërejtjet me interes dhe për qëllime të mira shkencore në fushën e onomastikës, që mund të bëhen nga studiuesit.
Prandaj, këtë Parathënie të këtij studimi, po e përmbyllim me mendimin dhe besimin e plotë se brumi gjuhësor i mbarështuar këtu, le të shërbejë si një thesar i çmuar jo vetëm për krahinën e Maqellarës, por për mbarë hapësirën shqiptare, dhe se mendimet hipotetike apo hipotezat që kanë të bëjnë me etimologji emërtimesh të mos shihen e merren si “tabelë qitjeje” për studimet e mëvonshme, porse të vlerësohen për qëllimin kryesor për të cilin ndërmorëm këtë rrugë të gjatë shkencore, si thesar i popullit, tashmë i dokumentuar.
Duke përfunduar këtë parathënie, e ndiej të nevojshme të falënderoj të gjithë ata (specialistë dhe jospecialistë) që na kanë ndihmuar në finalizimin e këtij kërkimi të gjatë shkencor. Në radhë të parë, për sugjerimin dhe miratimin e kësaj teme e falënderoj profesor Gjovalin Shkurtën, i cili që në studimet e nivelit baçelor, jo vetëm që na ka qëndruar pranë me këshillat e tij tejet profesionale e të vlefshme, porse na ka dhënë shtysë të përfundojmë me sukses kërkimet e mëtejshme shkencore.
XVIII
Mirënjohje të thellë e respekt të pakufishëm për profesorët e nderuar, që na kanë këshilluar, por ajo çka është më e rëndësishmja për t’u theksuar këtu, është e vërteta se nuk kanë hezituar për të bashkëpunuar pa kushte në studimin tonë, si: prof. dr. Anila Omari, Rami Memushaj, Çlirim Bidollari, Mustafa Ibrahimi, Begzad Baliu, Kolec Topalli, Seit Mansaku. Një trup e ndritur akademike, të cilët kurrë nuk ndaluan së këshilluari, më specifikisht në çështje metodike e shkencore, gjatë gjithë kërkimit tonë shkencor. Fjalët e tyre prej profesionistësh na kanë qëndruar si “çekan” mbi “çdo gur të fortë, të pabindur e pa forma” që mund të na “prisnte rrugën” gjatë studimit. Me mirënjohje dhe respekt falënderoj edhe personalitet e tjera akademike që na kanë ndriçuar rrugën e marrjes dhe nxënies së dijes: prof. Enver Hysa, Aljula Jubani, Shefkije Islamaj, Shezai Rrokaj, Valter Memisha, Hysen Matoshi, Qemal Murati e shumë të tjerë, cilëve u shprehim mirënjohjen e thellë dhe falënderimet tona, si gjesti minimal për përkrahjen dhe përkushtimin e tyre të pakursyer ndaj studiuesve të rinj.
Pa diskutim se në krye të kësaj piramide intelektuale, promotori frymëzues i kësaj kurore ka qenë vazhdimisht mentori i disertacionit tonë, profesor Dhimitri Bello, të cilin e falënderojmë familjarisht për çka ka ndihmuar, mbështetur, këshilluar, sugjeruar, e motivuar në çdo peripeci tonën, i cili para së gjithash, na pranoi nën drejtimin e tij. I jemi mirënjohës për sugjerimet që na ka dhënë për çështje të ndryshme dhe mënyrën e këndvështrimit të tyre, literaturën e pasur që na ka nxitur të shfrytëzojmë, si dhe shpjegimin e paqartësive e pyetjeve të cilat na lindën gjatë punimit të temës. Përfitoj nga rasti t’u shpreh falënderimet më të përzemërta dhe mirënjohjen time gjithë trupës akademike të lartpërmendur dhe miqve të mi që më ndihmuan pa rezervë në grumbullimin e materialit faktik, si edhe prof. dr. Mustafa Ibrahimin, Dr. Muhamed Ali, Ma. Zyber Latën nga Universiteti i Tetovës, si dhe studiuesin Haki Përnezhën nga Dibra, të cilët na kanë ndihmuar herë pas herë me përkthime në verifikimin e materialit që përmbante fjalë të gurrës sllave (maqedonase, bullgare, serbe etj.)
Nuk mund të mos falënderonim ata që na kanë ndihmuar në punën e terrenit si dhe të gjithë informatorët (të cilët njëkohësisht e kanë vlerësuar që më parë përpjekjen tonë), por edhe kolegët nga institucionet shkencore kryesisht drejtuesit e bibliotekave, arkivave e instituteve, muzeut e kudo që kemi trokitur për gjetjen e lëndës dhe materialit për punë. Nëse puna jonë do të mundë të çmohet, le të thuhet se ky është edhe kontribut i atyre që e kanë përkrahur punën tonë. Falënderime për të gjitha ata të cilët me shumë dashamirësi, më kanë drejtuar, më kanë mbështetur e më kanë ndihmuar në përgatitjen e këtij libri shkencor dhe në ngritjen cilësore të tij.
Duke ju falënderuar të gjithëve, përulem para “idealit tim – të shtrenjtëve prindërve të mi”, të cilët jo vetëm që na kanë shoqëruar sa kanë mundur në çdo hap që kemi hedhur që në fillim të studimeve tona, duke sakrifikuar më shumë se ç’mund ta mendosh, porse, ajo çka është më e rëndësishmja para së gjithash, është që kanë besuar në forcat tona, duke na dhënë vetëbesimin e optimizmin e munguar se, pavarësisht gjithçkaje, do t’ia dalim të kurorëzojmë ëndrrën tonë të përbashkët.
Dëshiroj të falënderoj dhe familjen më të re të krijuar, së cilës pa diskutim i kam munguar në shërbimet e mia si zonjë shtëpie, nënë e bashkëshorte gjatë pjesëmarrjeve nëpër konferenca apo kohën e gjatë që na ka marrë hulumtimi i literaturës dhe përgatitja e të gjithë punimit shkencor, që, për hir të së vërtetës, krahas kënaqësisë që më ka falur, e pranoj se edhe më ka lodhur. Ndaj dhe gjej rastin t’u kërkoj një ndjesë të madhe e të pafundme tre thesarëve të mi të lumturisë, bashkëshortit, vajzës dhe djalit tim, të cilëve, më shumë së kujtdo, u kam munguar dhe u kam hequr një të drejtë që shpresoj të më kuptojnë me kalimin e kohës. Ata (fëmijët) më shumë se kurrë, (pasi janë
XIX
në një moshë të njomë, fëmijë 20 muajsh dhe 3 vjeç), kanë pasur nevojën për kujdesjen e vazhdueshme e të pandërprerë dhe dashurinë e nënës.
Ndjesë për çdo shqetësim! Mirënjohje e falënderime për të gjithë Ju, bashkudhëtarët e pandashëm të kësaj lodhjeje e lumturie njëkohësisht!
XX
SQARIM PËR PËRDORIMIN E FJALORIT Ky fjalor-regjistër përmban të gjitha mikrotoponimet e mbledhura në komunën e
Maqellarës. Secili zë i këtij fjalori përmban këto të dhëna: 1. mikrotoponimi, 2. përshkrimi i vendit, 3. lokalizimi. Në ndonjë rast, përveç këtyre të dhënave, jepet edhe ndonjë informacion shtesë, sipas rastit, qoftë historik, apo kulturor. Në rastet e mikrotoponimeve të marra në Kartotekën e Onomastikës pranë Institutit të Gjuhësisë në Tiranë, konkretisht fshati Majtarë nga studiuesi E. Hysa (Ekspedita dialektologjike e vitit 1967), për mikrotoponimin jepet edhe pozicioni i vendit referuar anëve të horizontit, si dhe ndonjë e dhënë shtesë, në varësi nga mikrotoponimi, qofshin këto edhe të karakterit dialektologjik.
Të kësaj natyre janë edhe disa mikrotoponime të tjera, të vjela nga shfrytëzimi i dokumenteve që gjenden në Muzeun e Peshkopisë, ku kemi shënuar vetëm disa të dhëna të rëndësishme për këtë trevë, konkretisht shkrimet e mësuesve dhe të fshatarëve të apasionuar pas mbledhjes së informacioneve të vlefshme në historikun e fshatit të tyre, që janë bërë me komisione të caktuara nëpër shkolla, konkretisht dosjet e këtyre fshatrave: Allejbegi (Burim), Erebarë, Majtarë, Kovashicë, Popinarë, Katund i Vogël, Kllobçisht dhe Herbel. Mikrotoponimeve të këtyre dosjeve, por edhe të të tjerave të lartpërmendura, në çdo rast u kemi cituar burimin e informacionit.
Gjithashtu, për disa mikrotoponime, kur është parë e arsyeshme, është dhënë nëpërmjet citimeve edhe etimologjia e leksemës, e paraqitur nga studiuesit, e për disa raste të tjera janë dhënë edhe shembuj të përhapjes së asaj lekseme edhe në treva të tjera shqiptare, sipas studiuesve që i kanë paraqitur në studimet e tyre.
Mikrotoponimet janë dhënë sipas rendit alfabetik dhe siç janë regjistruar nga mbledhësit. Në të gjithë punimin është synuar të jepet forma dialektore e mikrotoponimit, e në ndonjë rast edhe e ndonjë lekseme, kur e kemi parë të arsyeshme, në kllapa kemi paraqitur edhe trajtën standarde të saj, me qëllim që lexuesit të kuptojnë semantikën e trajtës dialektore. Gjithashtu, kemi përdorur shenjat transkriptuese që përdoren në studimet dialektologjike.
XXI
Transkriptimi fonetik
[ : ] – zanore e gjatë
[ é ] – zanore e theksuar
[ou] – diftong i tingullit u
[ā] – zanore e gjatë e hapur
[ö] – zanore që shkon drejt ë-së
[¡] – diftong i tingullit i
[ëj] – diftong i tingullit i
XXII
Shkurtimet e emrave të fshatrave
All Allejbegi
Kov Kovashicë
Maj Majtarë
Kër. S. Kërçisht i Epërm
Kër. P. Kërçisht i Poshtëm
Kat.Vog. Katund i Vogël
Poc Pocest
Pod Podgorcë
Her Herbel
Çer Çernenë
Kll Kllobçisht
Bll. Ep. Bllatë e Epërme
Bll. P. Bllatë e Pshtme
Gr Grezhdan
Grad Gradec
Dov Dovalan
Er Erebarë
Voj Vojnikë
K.B. Kurtbeg
Pes Pesjakë
Pop Popinarë
Maq Maqellarë
1
PJESA E PARË
2
KREU I: DIBRA NË VËSHTRIM HISTORIK, GJEOGRAFIK, ETNO-KULTUROR E PSIKO-SOCIAL
1. 1 Dibra1 në vështrim historik
Kjo krahinë deri vonë ka qenë shumë pak e njohur në pikëpamje arkeologjike. Për këtë arsye në vitet 80-90 të shekullit XX, u ndërmorën disa kërkime sistematike në fushën e arkeologjisë prehistorike, që vazhduan edhe gjatë dekadës së parë të shekullit të ri. Gërmimet arkeologjike të kryera në Burim ose Allajbegi (fshat nё Juglindje tё komunёs) i cilёsuar si vendbanimi i parё nё Dibёr i epokёs e Gurit, (neoliti i hershёm),2 në Çetush (1980), në Topojan (1987-1989, kultura Topojan I)3, Grazhdan (ku edhe sot kemi rrёnoja tё kalasё)4, nё fshatin Gradec, qё i pёrkasin shek III-II p.e.s, Herbel, qyteti i Pesakut (vendbanim i hapur nё Jug tё fshatit Kllobçisht tё sotёm), Arra e Livadhit tё Madh (vendbanim nё Burim), Gradishta e Vojnikёs (vend prehistorik dhe antik i vonё, ku është gjetur dhe një stemë rrethore me një shqiponjë me dy krerë të gdhendur në të, mendohej se i përkiste familjes feudale të Gropajve.5 Nga gёrmimet e bёra nё vitin 1978, u zbulua njё nga vendbanimet mё tё hershme neolitike nё Shqipёri, ku objektet e banesёs sё zbuluar i pёrkasin shek. VII p.e.s dhe ku janë gjetur vatra zjarri me qeramikë të kuqe si dhe disa vegla pune. Këto gërmime arkeologjike zgjeruan në mënyrë të ndjeshme njohuritë mbi tablonë e zhvillimit të jetës prehistorike të këtij rajoni dhe bënë të mundur njohjen e kulturave të neolitit të hershëm, të neolitit të mesëm, të neolitit të vonë dhe të eneolitit, pavarësisht nga hiatuset kronologjikë të paraqitura ndërmjet periudhave të veçanta kohore.
Përveç këtyre gërmimeve, u kryen edhe gërmime të tjera, të cilat me gjetjet specifike arkeologjike që u gjetën, së bashku me Kulturat përkatëse për çdo vendbanim dhe teknikën e tyre të ndërtimit, flasin për një lashtësi popullimi në këtë trevë. Dibra ka një histori të lashtë, me popullim tё hershёm, me një kulturë materiale mbi 7000-vjeçare.6 Ndaj edhe nuk është e rastësishme që shumë historianë janë marrë me trevën e Dibrës. Sipas dëshmive arkeologjike, ajo ka qenë e banuar që në epokën e gurit7.
1 Treva e Dibrёs (Dibёr e Madhe, Dibёr e Vogёl) ka shёrbyer si objekt studimi e kumtesash pёr shumё studiues dhe rezultatet e këtyre studimeve janë kumtuar nё simpoziume shkencore. Një ndёr ta ёshtё simpoziumi me temё “Dibra dhe etnokultura e saj”, i organizuar nga Lidhja e historianёve shqiptarё (vёllimi I, II, Dibёr, 1995. Në kumtesat e mbajtura në këtë simpozium, shumica e studiuesve e cilësojnë trevën e Dibrës si qendër graviteti i Shqipërisë, për të theksuar rëndësinë që paraqet ajo në të gjitha fushat e jetës për çështjen shqiptare. 2 Almanaku i komunave të Shqipërisë, Shoqata e komunave të Shqipërisë, shkurt 2015, f. 21. 3 A. Bunguri, Gёrmimet arkeologjike tё vitit 1989, Topojan, (Dibёr), në “Iliria” 1989/2, f. 262-264. 4 Shih: Dibra dhe etnokultura e saj nga Lidhja e historianёve shqiptarё, vёllimi I, II, Dibёr, 1995, f. 24-130. Z. Gjoni, H. Përnezha, Dibra në defterët osmanë (1467, 1583), vol.I, MB, Tr, 2011. Si dëshmi të tilla janë gjetur vegla guri, amfora të lashta e në vazhdimësi, objekte të tjera të cilat i përkasin epokës së hekurit, varre të vjetra etj. 5 F. Prendi, 1995, Tё dhёna mbi neolitin e hershёm nё zonёn e Dibrёs, Lidhja e Historianёve Shqiptarё Dibranё, Dibёr, f. 33- 38; A. Bunguri, Zbulimet arkeologjike nё komunёn Maqellarё. 6 A. Bunguri, Aspekte tё zhvillimit prehistorik nё pellgun e Dibrёs nё dritёn e zbulimeve tё reja arkeologjike, Lidhja e historianёve shqiptarё dibranё, Dibёr, 1995, f. 24-32. Informacionet e mëposhtme të punimit që lidhen me lashtësinë e kësaj treve me kulturat përkatëse janë marrë po nga historiani A. Bunguri në veprat e cituara; A. Bunguri, Prehistoria e Dibrës, QSA, Tr, MB 2010. 7 I. Kaca, Vendbanime prehistorike nё rrethin e Dibrёs, në “Iliria”, (VII-VIII), f. 307.
3
Për këtë flasin disa nga vendbanimet e hershme që janë zbuluar nga arkeologët. Ajo është banuar gjatë gjithë historisë prej fisesh ilire, ndër të cilët më i hershmi është fisi i Penestëve që jetonte në luginën e Drinit, e banonte në Penesti, ku gjenden edhe si: Oskana, Oeneu, Dreudaku etj.1 Po kështu edhe fisi i Doberëve (prej të cilit mendohet se ka ardhur emri Dibër), e shtriu sundimin e tij në pellgun e Dibrës dhe për kryeqendër kishte Kalanë e Doberit (Grezhdani i sotëm). Historiani i vjetër grek, Herodoti përmend fisin e Doberëve në Paioni dhe malin Orbel (Herbeli i sotëm), që në shekullin V para erës së re. Po ashtu, edhe Tuqididi në këtë shekull.2 Ndër diskutimet e shumta që janë bërë në rrethin e studiuesve, historianë e gjeografë, në lidhje me trevën që kanë banuar këto dy fise, është pranuar tashmë se penestët, si një nga fiset e rëndësishme të etnikonit ilir,3 kanë banuar në luginën e Drinit të Zi. 4
Fig. 2. Treva e penestëve: Foto e marrë nga arkivi personal i z. Bashkim Elezi
Të dhënat arkeologjike sjellin përfundime të rëndësishme në lidhje me proceset e zhvillimit të qytetërimit të hershëm në këtë zonë. Arkeologu i njohur dibran prof. dr. A. Bunguri sjell të dhëna shkencore në lidhje me kulturat prehistorike të pellgut të Dibrës. Ai i ndan këto zbulime sipas shkallës kronologjike. Kultura Burim I5, Kultura Topojan
1 R. Sinani, Dibra dhe dibranët në faqet e historisë, Tiranë 2007. 2 F. Daci, Enciklopedia e Dibrës. Volumi I. Tiranë 2006, f. 37. Shih këtë informacion edhe te A. Kadiu Dibra e Madhe –Shehëri i Dibrës, monografi,Tiranë 2003. 3 A. Bunguri, Prehistoria e Dibrës, QSA, Tr, MB 2010, f. 287. 4 Nga të gjithë ata që janë marrë me Dibrën në lidhje me fiset që kanë banuar në këtë trevë, është pranuar tashmë se penestët kanë banuar luginën e Drinit të Zi, deri në vitin 168 p. e. s. I pari ndër ta është udhëtari anglez Ë. M. Leak. Edhe Zipel-i thotë që penestët banonin në luginën e Drinit të Zi. Të njëjtin mendim ndajnë edhe J. Kromayer, P. Meloni, N. Hammond-i, F. Ë. Valbank-u, T. Tomovski, Z. Mirdita, S. Islami, K. Frashëri. I. Sadikaj, B. Jubani e I. Kaca. Për këtë, shih F. Daci, vepër e cituar, f. 29; Fisin e penestëve e përmend edhe A. Bunguri, Prehistoria e Dibrës, QSA, Tr, MB 2010, f. 287. 5 Në kulturën Burim I, sipas tij, karakteristike për këtë kulturë janë veglat e punës prej guri të lëmuar, ku mbizotërojnë sëpatat e tipeve të hershme neolitike në trajtë gjuhe dhe kallëp këpuce, ndërsa veglat prej stralli kocke e balte janë më të pakta.
4
I, Kultura Topojan II1, Kultura Gradec. Kjo dëshmon se dibranët kanë qenë një popull që janë marrë kryesisht me bujqësi. Ky është një tjetër tregues për banorët e kësaj treve, të cilët njihen edhe sot si mjeshtra të ndërtimit. Ustallarët e Dibrës, të Gollobordës janë bërë që herët të njohur në fushën e ndërtimit. Këtë fakt e mbështet edhe shpjegimi që i bën prof. E. Çabej fjalës “dibran”, i cili thotë: “banori i Dibrës ka kuptimin ‘murator, ndërtues’, gjë që lidhet me rrethanën se, deri vonë mjeshtër ndërtimesh, murator e karpentierë”2, dhe patjetër kjo vjen si rezultat i një tradite të trashëguar nga të parët”.
Edhe vendndodhja e krahinës së Dibrës në hartë është mjaft e lashtë. Ajo shfaqet në hartën e Ptolemeut në shekullin II të erës sonë.3 Edhe prof. Kristo Frashëri në veprën e tij “Historia e Dibrës” shpjegon se “...tre shekuj më vonë (aty nga shekulli II i erës sonë) del në skenë një qytet me emrin Deboros, të cilin gjeografi aleksandrin Klaud Ptolemeu e vendos në koordinatat 46o e 40’ gjerësi gjeografike të sistemit të tij kartografik. Sipas këtyre të dhënave, qyteti ndodhej në verilindje të Skampinit (Elbasanit) dhe në veriperëndim Lyhnidit, afërsisht aq larg nga Skampini sa edhe nga Lyhnidi. Koordinatat e gjeografit aleksandrin dhe lidhja gjuhësore Debor –- Dibër, na detyrojnë ta kërkojmë qytetin Debor diku në një pikë të trevës dibrane”.4 Më tej, vazhdon studiuesi K. Frashëri, duke këmbëngulur e mbrojtur pikëpamjen e tij se “qyteti i vjetër i Dibrës duhet kërkuar në kalanë e Grezhdanit, qytet të cilin pushtimi turk e zhvendosi në fshatin Oranik”.5
Në të mirë të kësaj teze flasin edhe gjetjet arkeologjike të viteve të fundit në Grezhdan, të cilat hedhin dritë edhe më shumë për lashtësinë e kësaj treve. Lashtësinë e Dibrës disa studiues e kërkojnë në kohë edhe më të hershme se ajo ilire, e pikërisht përpiqen të bëjnë një lidhje zinxhir që nga ilirët – arbrit – e deri te populli i sotëm i njohur me emrin modern shqiptarët. Për këtë çështje, si dhe për etimologjinë e toponimit Dibër e Maqellarë do të flasim në kreun përkatës.
1. 2 Dibra në vështrim gjeografik
Një vështrim i shpejtë mbi gjeografinë e krahinës së Dibrës, është i nevojshëm, për të kuptuar përcaktimin e këtij rajoni në kuptimin historik dhe kulturor, prej nga do të nxirren edhe disa veçori gjuhësore, e jo vetëm. Në këtë kontekst do të bëhen objekt studimi pikërisht ato emra vendesh e pika kyçe, sado të vogla qofshin, porse të rëndësishme në fushë të gjuhësisë. Pellgu i Dibrёs, i njohur tashmë me një popullim shumë të hershëm,6 shtrihet nё të dy anёt e rrjedhjes sё sipërme e të mesme tё luginës së Drinit tё Zi, në pjesën lindore të Shqipërisë, ku përfshihet në krahinën malore qendrore të saj dhe prej vitit 1913 edhe në atë perëndimore të ish-Republikës Jugosllave të Maqedonisë (FYROM). Kufizohet nga kufij konvencionalë në lindje me Republikën e Kosovës dhe të Maqedonisë me një gjatësi kufitare 90 km, nga të cilat 19 km janë
1 Po kështu edhe në kultura e tjera që përmendëm më lart, janë gjetur vegla bujqësore prej stralli, por ajo që është e rëndësishme, në kulturën Topojan II, është fakti se: “Në fushën arkitektonike, është ndërtimi i një furre për pjekjen e qeramikës dhe përmirësimi i teknikës së dyshemeve të banesave, të cilat padyshim flasin për një nivel më të lartë të aftësive ndërtuese të banorëve të kësaj periudhe”. 2 Shih E. Çabej, Studime gjuhësore, VII, f. 246. 3 Në veprën e tij, Gjeografia, Ptolemeu shkruan se në Paioni është Doberos, me gjatësi dhe gjerësi gjeografike 46 gradë e 40’ dhe 41 gradë e 45’, kurse në tokën e Desaretëve është Lyhnidos me 47 gradë e 40’ dhe 40 gradë e 20’. Shih F. Daci, Enciklopedia e Dibrës, Albpaper, Tr, 2006, f. 37. 4 K. Frashëri, Historia e Dibrës, Tiranë, 2012, f. 64. 5 F. Daci, Enciklopedia e Dibrës, Volumi I, Tiranë, 2006, f. 8. 6 Në vitin 1992, Dibra si krahinë figuron e ndarë në dy rrethe; në Dibër dhe Bulqizë. Kjo ndarje është thjeshtë administrative dhe nuk ka të bëjë me ndarje etnografike. Bulqiza edhe pse tashmë rreth më vete, është pjesë e trevës së Dibrës.
5
lumore. Në veri kufizohet me rrethin e Kukësit me 75 km vijë kufitare. Në perëndim me Mirditën 13 km vijë kufitare dhe me rrethin e Matit me 60 km vijë kufitare. Në jug me Bulqizën 27.8 km vijë kufitare.1 Qendra e rrethit, Peshkopia, shtrihet 185 km nga kryeqyteti dhe 21 km largësi nga pika e doganës së Bllatës në Maqellarë.
Në këtë pikëpamje krahina e Dibrës ka kufij të qartë natyrorë dhe karakteristika gjeografike të dallueshme për përcaktimin e saj si një rajon i veçantë fiziko-gjeografik i Shqipërisë Lindore. Shtrirja e krahinës së Dibrës në Shqipërinë Lindore përcaktohet edhe në enciklopeditë e huaja, prej të cilave arkeologu i njohur dibran, A. Bunguri ka zgjedhur atë kroate për t’iu referuar, në të cilën kjo krahinë cilësohet si: “krahinë gege në Shqipërinë Lindore, mbi Drinin e Zi, midis maleve të Deshatit në Veri dhe Jabllanicës në Jug. Ndahet në Dibër e Madhe dhe Dibër e Vogël.
Dibra si krahinë ka një pozicion të favorshëm gjeografik dhe një shtrirje relativisht të gjerë. Pozita e këtij rrethi ka luajtur një rol të rëndësishëm në zhvillimin e kësaj zone që ka qënë herë pozitiv e herë negativ në periudha të ndryshme historike dhe nën ndikimin e faktorëve socialë dhe ekonomikë që kanë lënë gjurmë në të. Rolin e saj pozitiv ajo e ka pasur kur ka shërbyer si një urë lidhëse për trevat e vendit tonë nga perëndimi në brendësi të territoreve shqiptare. Që në antikitet ka funksionuar rruga Durrës - Fusha e Tiranës – Dibër, e cila lidhte bregdetin me vise të tjera lindore. Me një rol të qartë zhvillimi social-ekonomik si një qendër e rëndësishme artizanale, tregtare, ndërtimore që në vitin 1911 me 11 000 banorë2 etj., treva e Dibrës, e cilësuar nga shumë studiues, si pika e gravitetit të Shqipërisë, fillon ta humbasë këtë rol e pozitë të rëndësishme, pikërisht me vendosjen e kufijve arbitrare në Konferencën e Londrës në vitin 1913, ku jashtë mbetet qendra të mëdha tregtare (Dibra e Madhe) dhe urbane për kohën. Ajo është emërtuar që herët në Dibër e Epërme dhe Dibër e Poshtme.
Çështja e ndarjes së kufijvë të Dibrës dhe emërtimit të tyre ka qenë njën ndër temat diskutuese e disa studiuesve shqiptarë, qofshin këto historianë, shkrimarë e gjuhëtarë. Po ashtu edhe kriteri i ndarjes së kufijve ka përbërë diskutim në mesin e studiuesve, ku secili prej tyre ka hedhur mendimin e tij, me ose pa fakte shkencore. Në këtë aspekt F. Daci ka bërë si kriter ndarës pikërisht nënshtrimin ose jo ndaj pushtetit dhe autoritetit turk të trevës së Dibrës në gjysmën e dytë të shekullit të XVIII-të. 3 Kjo përbën një ndarje figurative, siç e ka emërtuar F. Daci.4 Mbi kufijtë ndarës të Dibrës në të dy anët e kufirit politik dhe ndarjen midis dy krahinave do t’u referohemi studiuesve të
1 A. Bunguri, Prehistoria e Dibrës, QSA, Tiranë, Botimet “MB”, 2010, f. 19 2 K. Frashëri. Historia e Dibrës, Tiranë, 2012, f. 464. 3F. Daci, Enciklopedia e Dibrës, Albpaper, Tr, 2006, f. 18. 4 Në trashëgiminë gojore dibrane kjo ndarje shpjegohet kështu: Pashai turk i asaj kohe, sikur kishte bërë me anën tjetër, kërkoi që tek ai të paraqiteshin edhe nga një burrë për shtëpi. Malësia, ana e majtë e rrjedhjes së lumit të Drinit të Zi, dërgoi para pashait vetëm tre përfaqësues, të cilët ishin: një i mençur, një sullxhi (pajtimtar) dhe një trim i marrë. Këto tre persona alternuan veprimet e tyre para pashait turk dhe i bënë të ditur atij se Malet e Dibrës nuk i nënshtrohen. Kur pashai turk i kërcënoi se përse nuk ishin paraqitur ë tjerët sipas njoftimit, burrë për shtëpi, duke i kërcënuar se do t’i fuste në burg edhe ata që kishin ardhur, trimi i marrë i vuri pashait turk pushkën në fyt. Në çast ndërhyn sullxhiu duke i thënë shokut të tij se do ta zgjidhnin pa luftë këtë punë. Ndërsa i mençuri, kur pashait turk i kishte ikur truri, i tha atij: “kur tre vetave nuk iu bën dot ballë, po sikur të kishin ardhur para teje nga një burrë për shtëpi, siç i kërkove, si do të kishe bërë?!” Pashai, deshi s’deshi u dorëzua. Ata ikën e Malet as iu paraqitën pashait e as iu bindën Turqisë, - shkruan F. Daci në Enciklopedia e Dibrës, Albpaper, Tr, 2006, f. 19.
6
ndryshëm si: Haki Stërmilli1, Haki Sharofi2, Kristo Frashëri3, F. Daci4, Moisi Murra5 etj., ku secili prej tyre në studimet e tyre, ndër të tjera kanë cekur edhe çështjen e kufijve politikë të dy Dibrave.6
Pas viteve ‘90, me hapjen e kufijve dhe mundësinë e lëvizjes së lirë në të dy anët e tij banorët e të dy trevave shqiptare u rilidhën edhe fizikisht, edhe pse vija e kufirit nuk i ndau ata edhe pas vendosjes së kufijve politikë. Tashmë frika e ndarjes u shua dhe kjo bëri që të krijohen edhe lidhje miqësore duke dhënë e duke marrë vajza në Dibër të Madhe.
Një tezë interesante dhe me vlera e të dhëna të padiskutueshme, ka dhënë edhe albanologu shqiptar, pionieri i shkencës dhe kulturës shqiptare, E. Çabej, duke na servirur një përkthim nga Enciklopedia IV Zagrebe e vitit 1942.7 Ndër skicat që ka shkruar për qytete të veçanta, një vend të veçantë zënë Dibra dhe dibranët, ku mes të tjerave shkruante: “Dibra krahinë gege në Shqipërinë Lindore mbi Drinin e Zi, midis maleve Deshat në Veri dhe Jablanicë në Jug. Kjo ndahet në Dibër të Madhe dhe Dibër të Vogël. Kësaj krahine i përket edhe Reka me Rekë të Epërme dhe Rekë të Poshtme. Qytetet më të rëndësishme janë Dibra dhe Peshkopia. Përveç ndarjes së mësipërme, krahina e Dibrës ndahej edhe në: Topallti dhe Malësi ose Nëntë Malet e Dibrës,8 ku secila kishte në përbërje komunat me fshatrat përkatëse. 9
Falë pozicionit gjeografik, Dibra jo pak herë është bërë pre e sulmeve të pushtuesve të ndryshëm, çka do të thotë se edhe luftërat për liri kanë qenë të pranishme në çdo kohë, duke dëshmuar kështu edhe trimërinë e banorëve të kësaj treve sepse: Kush e prek dibranin n’sedër / Drini i Zi merr ngjyrë tjetër.10
Sa i përket Dibrës së Sipërme dhe Dibrës së Poshtme (që përkojnë me Dibrën e sotme brenda kufijve politikë), “tregun e bënin në qytetin e Dibrës së Madhe (Shehrin
1 H. Stërmilli, Dibra në prakë të historisë, Tiranë 1940, Biblioteka e rrethit Dibër. 2 Libri Haki Sharofi dhe vepra e tij, kapitulli Historia e lashtë e Dibrës, shkruar nga H. Sharofi. 3 K. Frashëri, Historia e Dibrës, Tiranë, 2012, f. 125 4 F. Daci: Enciklopedia e Dibrës, Albpaper, Tr, 2006, f. 18, 51-63. 5 M. Murra, Kryengritjet kundërosmane dhe kundërserbe në Dibër 1560-1921, dorëshkrim, në pritje për botim. 6 Në dorëshkrimin e Haki Stërmillit gjejmë të shënuar në mënyrë të detajuar çështjen e kufijve të kësaj krahine. 7 Shih E. Çabej, Studime gjuhësore, V, Prishtinë, 1975, f. 334. ku marrim këtë shpjegim për krahinën e Dibrës: “Dibra krahinë gege në Shqipërinë Lindore mbi Drinin e Zi...... Nëpër lugina të plleshme është mjaft e zhvilluar bujqësia (misri e grosha). Banorët e malësisë më së shumti merren me blegtori. Dibranët janë në pjesën më të madhe shqiptarë të fesë muhamedane. Janë popull gjallnik dhe të njohur për mjeshtri si muratorë, si tregtarë, si njerëz që marrin erë edhe nga arti. Shkojnë si mërgimtarë për punë nëpër vise të ndryshme të Gadishullit Ballkanik dhe jashtë tij. Ndihet dallimi i dukshëm midis banorëve të qetë e të butë të fushave dhe të qyteteve me një anë dhe shpirtit luftarak të malësorëve nga ana tjetër. Tek këta të fundit janë ruajtur si pak ku në Shqipëri, doket e zakonet e vjetra shoqërore; ndarja në shtresa, klasa, e drejta kanunore, zakonet dhe mjeshtria luftarake si në mbarë Shqipërinë e Veriut”. Po ashtu shih A. Bunguri, Prehistoria e Dibrës, QSA, Tr, MB 2010, f. 19. 8 Topallti quhej ajo pjesë e Dibrës që kishte pranuar e njohur sundimin turk, d.m.th. paguante taksa dhe ndonjëherë më të rrallë jepte dhe ushtarë. Në Topallti hynte qyteti i Dibrës, Reka, krahina e Zhupës, Golloborda lindore dhe të gjithë katundet në lindje të rrugës, Koxhaxhiku, Peshkopia deri në Kastriot. Nëntë Malet e Dibrës përfshijnë ato zona të cilat nuk iu nënshtruan asnjëherë sundimit turk dhe nuk kishin në fuqi ligjet e tyre. Ata vetëqeveriseshin dhe kishin si “kushtetutë” të drejtën zakonore të Maleve. 9 Disa nga fshatrat e trevës së Dibrës: (po japim vetëm fshatrat e zonës që po studiojmë, fshatrat e Topalltisë (brenda kufirit politik ku Reshani nuk përfshihej këtu): Kërçisht i Epër, Kërçisht i Poshtëm, Kllobçisht, Bllatë e Epër, Bllatë e Poshtme, Majtarë, Maqellarë, Pesjakë, Allabegi, Burim, Potgorcë, Çernenë, Vojnikë, Kovashicë, Gradec, Fushë e Vogël, Popinarë, Katund i Vogël, Pocest, Dovolan, Erebarë, Herbel, Grezhdan. 10 M. Shqefni, Dasma në Dibër, tezë doktorature QSA, Tiranë, 2015, f. 26
7
e Dibrës), i cili ishte një qendër e madhe artizanale, nga ku furnizoheshin banorët e të dy Dibrave me artikuj të ndryshëm. Qyteti i Dibrës ishte i përmendur për armëtarët, gjë që e pati vënë në dukje edhe studiuesi J. G. Hahn.”1
Fig. 3. Harta e Nëntë Maleve të Dibrës.2
Rrethi i Dibrës ka një reliev kodrinor-malor që varion nga 350 m (lugina e Drinit të Zi) deri në 2751 në majën e Korabit. Bën pjesë në zonën klimatike mesdhetare malore dhe mesdhetare paramalore, ku klima ka tipare alpine.3 Korabi, masivi më i lartë malor i vendit tonë, përveç kullotave alpine, florës së mrekullueshme, ajrit të pastër, shquhet edhe për shtresëzimet masive të gipsit Permian, të depozituara në faqen perëndimore të tij, në krahun e majtë të Veleshicës. Nga kjo masë e karstuar, afër qytetit të Peshkopisë, dalin burime të ngrohta ujore sulfurore të tipit gejzerë me temperaturë rreth 52o edhe në faqen perëndimore të malit të Deshatit dhe të Kërçinit, përkatësisht në Banisht dhe në Kosovrast në Dibër të Madhe, ku gjithashtu burojnë ujëra termalë sulfurorë me cilësi të njëjtë kurative me ato të Peshkopisë.4 Janë të njohura në të gjithë Shqipërinë e më gjerë llixhat e famshme të Peshkopisë, tek të cilat ka dyndje të mëdha të njerëzve anembanë për t’u kuruar në këto ujëra termale. Në Peshkopi para viteve ‘90 funksiononte hoteli i llixhave, i cili priste me qindra pushues çdo vit, veçanërisht në muajt mars – prill - maj dhe shtator – tetor, që është koha më e përshtatshme për t’i frekuentuar.
Konfiguracioni gjeomorfologjik i këtij rajoni ëshë i larmishëm dhe përveç zonës malore të veshur me kullota alpine, pyje halorësh, ahu e dushku që e qarkojnë atë,
1 I. Kaca, Rruga e madhe tranversale e Luginës së Drinit të Zi – degë e rëndësishme e “Via Egnatia”, kumtesë e botuar në "Dibra dhe etnokultura e saj", Dibër e Madhe 1995, f. 81 2 K. Frashëri, Historia e Dibrës, Tiranë 2012, f. 187. 3 A. Bunguri, Prehistoria e Dibrës, Tiranë, 2010, f. 19. 4 A. Bunguri, Prehistoria e Dibrës, Tiranë, 2010, f. 23.
8
përbëhet edhe nga zona submalore, e shoqëruar nga disa lugina tërthore dhe mikrohapësira të tjera të përshtatshme për jetesë, si dhe zona e ulët fushore që formojnë dy pellgje: atë të Peshkopisë e të Dibrës. Përveç kondicionit gjeoklimatik zona e Dibrës zotëron toka me cilësi të larta pedologjike1, burime të shumta ujore, rezerva të bollshme hidrike, rrezatim të lartë diellor dhe kushte të përshtatshme për zhvillimin e bujqësisë, blegtorisë, frutikulturës, vreshtarisë, gjuetisë e peshkimit.
Sa i përket numrit të popullsisë, sipas të dhënave të zyrës së Statistikës së rrethit Dibër, në vitin 1990, popullsia e Dibrës numëronte 161.248 banorë. Pas viteve 2010, ndoshta për shkak të krizave globale dhe krizës që po përjetonin dy shtetet më afër Shqipërisë, Italia dhe Greqia, të cilët kishin numrin më të madh të emigrantëve shqiptarë, vihet re një rikthim i emigrantëve pranë vendbanimeve të tyre duke investuar kursimet e tyre në banesa të reja dhe duke kultivuar sërish tokat bujqësore, sidomos ato fushore, kemi parasysh këtu fushën e Maqellarës, por edhe zonat kodrinore. Shtresëzime të tilla gipsore shfaqen me drurë frutorë, pemë karakteristike për klimën e zonës si: mollë, kajsia e egër, lajthia, dardha, qershia, arra, gështenja, kumbulla etj.2
1 A. Bunguri, Prehistoria e Dibrës, QSA, Tr, MB 2010, f. 271. 2 M. Shqefni, Dasma në Dibër, tezë doktorature, QSA, Tiranë 2015, f. 34
9
Fig. 4. Hartë fizike e Maqellarës
10
1.3 Komuna e Maqellarës 1.3.1 Maqellara në vështrim historik Maqellara, si djepi i kulturës dhe i qytetërimit, ka qenë banuar mijëra vjet më parë.
Për këtë ka luajtur një rol të rëndësishëm pozita e saj gjeografike. Ajo ka qenë dhe është një kryqëzim i rrugëve të kombit, për të shkuar në Shkup, Prishtinë, Tiranë. Në Maqellarë ka edhe zanafillën e shtetit të parë të arbrit, me kuvendet e Gjon Kastriotit. Të gjitha betejetat Skenderbeu i bëri në Maqellarë, aty kaloi edhe Mehmet Ali Pasha për të shkuar në Egjypt, Iljaz Pashë Qoku priti Abdyl Frashërin me 9000 burra dibranë, nga ku shkuan në Prizren, e u zhvillua lidhja e Prizrenit. Lugina e Drinit, Gryka e Vogël janë dëshmitarë të luftrave kundër Hajredin Pashës etj.1
Mbi lashtësinë e saj në hyrje të kapitullit (kur folëm mbi lashtësinë e trevës së Dibrës), përmendëm Kulturat e zbuluara nga gërmimet arkeologjike mbi këtë komunë, të cilat flasin pёr njё popullim tё kёsaj zone qё nё neolitin e hershёm. Përveç bujqësisë dhe blegtorisë, vendasit merreshin edhe me pjekjen e baltës.
Një element i rëndësishëm është kalaja e Grezhdanit, që në shekullin e I-V do të bëhej qendra më e rëndësishme jo vetëm e zonës në studim, por e gjithë rajonit të Dibrës. Kjo kala nga përmasat e mëdha të saj, është konsideruar, si një bazë ushtarake në brendësitë kontinentale të provincave ballkanike dhe tregon për rëndësinë që kishte, për perandorinë Romake, rruga e Drinit të Zi dhe zona në përgjithësi. Kjo kala sot, ka statusin monument kulture.
Fig. 5. Harta e kalasë së Grezhdanit marrë nga muzeu historik Peshkopi.
1.3.2 Statuset e ndarjes administrative të Maqellarës ndër vite
Maqellara ka qenë Krahinë më 1928, Komunë më 1929-1945, Lokalitet më 1945-1967, Këshill i Bashkuar më 1967-1993 dhe nga viti 1993 e në vazhdim ka statusin Komunë. Perspektivat dhe planet flasin për mundësinë e marrjes së statusit Bashki, plani i së cilës tashmë është hartuar dhe së shpejti pritet miratimi i tij. Kjo zonë vazhdon të jetë komuna më e populluar e Rrethit Dibër dhe aktualisht, popullsia e saj është 13 491 banorë. Me ndarjen e re administrative të vitit 2013, komuna e Maqellarës tashmë e humbi statusin komunë më vete dhe iu bashkua bashkisë Peshkopi. Duke u nisur nga kushtet fiziko-gjeografike të përshtatshme e deri tek zhvillimi social-ekonomik, që ka marrë kjo komunë në vitet e fundit, mendoj se kjo zonë do të ketë popullim të konsiderueshëm edhe në të ardhmen, veçanërisht nëse do të jetë e realizuar rruga e
1 A. Ademi, Maqellara – thesar i qëndresës dhe kulurës kombëtare, Grand Print, Tr, 2011, f.3-9.
11
kombit, e ashtuquajtura Rruga e Arbërit, siç janë parashikimet e dëshira e popullit dibran.
1.3.3 Maqellara në vështrim gjeografik
Komuna Maqellarë e gjendur midis dy qyteteve, Peshkopisë dhe Dibrës së Madhe në lindje të Shqipërisë, ndodhet në Krahinën Malore Qendrore, e ngujuar në të djathtë të lumit Drin i Zi dhe në juglindje të rrethit Dibër. Komuna Maqellarë në veri kufizohet me komunën Melan, në pjesën lindore dhe jugore kufizohet me Republikën e Maqedonisë, në perëndim me komunën e Gjoricës dhe të Shupenzës dhe në këtë pjesë kalon edhe lumi Drini i Zi. Ndodhet në lartësi 600 m mbi nivelin e detit. Gjendet në këto koordinata gjeografike: 20° dhe 30’ gjatësi gjeografike lindore dhe 41° e 25’ gjatësi gjeografike veriore. Lartësia më e ulët mbi nivelin e detit është në Gradec rreth 410 m, ndërsa lartësitë më të mëdha i gjejmë në Majën e Kërçinit me 2343m lartësi dhe Maja e Velivarit me 2374 m.
Fig. 6. Harta e marrë nga plani strategjik i Qarkut Dibër, komuna Maqellarë, 2012. Komuna e Maqellarës ka një pozitë gjeografike të favorshme, duke ofruar mundësi
të mira për banim dhe zhvillimin ekonomik. Përshkrimi i kufirit perëndimor nga lumi më i gjatë i Shqipërisë ka kushtëzuar popullimin e hershëm të kësaj komune dhe ky lum përbën arterien kryesore të burimeve ujore sipërfaqësore e nëntokësore. Në këtë komunë gjejmë të ndërthurura forma të tilla gjeomorfologjike të tilla si: mali, fusha dhe lumi.
Pozitës gjeografike të komunës ia shton rëndësinë e saj edhe pika doganore e Bllatës, që e lidh me Dibrën e Madhe, e cila ka kushtëzuar shkëmbimet tregtare, të ideve, informacioneve dhe kulturave të dy vendeve. Kjo komunë përshkohet nga rruga nacionale Tiranë-Peshkopi, që i mundëson kësaj zone komunikimin me Maqedoninë, por edhe me qytete të tjera të vendit tonë. Largësia nga qyteti më i afërt, Peshkopia, është rreth 12 km, e cila përshkohet në një interval kohe rreth 15-20 minuta. Porti më i afërt është rreth 150 km, ndërsa aeroporti ndodhet rreth 180 km larg komunës. Pozita gjeografike ka favorizuar kushtet e mira të komunës.
Maqellara ka një reliev fushor, malor dhe kodrinor. Ky reliev ka një shtrirje të gjerë dhe është i përshtatshëm për ndërtimin e vendbanimeve të reja. Lartësia mesatare mbi
12
nivelin e detit është 500-600 m, e cila ka ndikuar në kushtet e tjera natyrore si klima, bimësia etj. Për sa i përket ndërtimit gjeologjik, mund të themi se është një komponent shumë i rëndësishëm për t’u studiuar, sepse shumë faktorë të zhvillimit socio-ekonomik varen nga ndërtimi gjeologjik i terrenit. Komuna Maqellarë ka një ndërtim gjeologjik të lakmueshëm, pasi përbëhet nga terrigjene e gëlqerorë që janë formacione të reja pliocen-kuaternar. Zona dallohet për një lëvizje tektonike ngritëse dhe kjo tregohet nga thellësia e rrjedhjeve ujore. Ky ndërtim pothuajse i larmishëm kushtëzon larmi e peizazhe, si dhe ofron mundësi për shfrytëzimin e pasurive nëntokësore, që përfaqësohen nga metale të ndryshme si: bakri, squfuri si dhe materiale ndërtimi, ku përfshihen argjilat dhe rëra. Sipërfaqja e kësaj komune bën pjesë në dy zona klimatike: zona klimatike mesdhetare paramalore dhe zona klimatike mesdhetare malore.
Temperaturat mesatare vjetore arrijnë 11.3°C, ndërsa përsa i përket mesatares së stinëve, ajo në dimër është 3.1°C, në pranverë 10.4°C, në verë 20.9°C, në vjeshtë 13.3°C. Temperaturat më të ulëta takohen në muajt dhjetor-janar me 1.2°C, ndërsa temperaturat më të larta në muajt korrik e gusht me 22.3°C. Shpërndarja e reshjeve është më e madhe në stinën e vjeshtës me 240-260 mm dhe në dimër gjatë muajve nëntor-dhjetor me 982 mm reshje në vit. Shtrëngatat e shiut jo rrallë herë kanë fryrë lumenjtë, duke shkaktuar përmbytje të fshatit Gradec, shoqëruar me dëme të mëdha materiale. Në dimër reshjet bien në trajtë dëbore, e cila shpesh bllokon rrugët, duke ndërprerë disa nga aktivitetet ekonomike të banorëve. Ngricat zgjasin rreth 10 ditë, ndërsa thatësira shkon deri në 60 ditë. Zgjatja e ngricave është një faktor negativ, që sjell shumë dëme si shkatërrimin e bimëve të arave (grurit,thekrës).
Era, një dukuri e shpeshtë në këtë zonë, fryn e fortë në stinën e dimrit dhe njihen me emrin “Erërat e forta të veriut”. Në jug të luginës së Drinit të Zi futen erërat zbutëse të jug-perëndimit, të cilat ndikojnë në zbutjen e klimës dhe sjellin reshje të bollshme shiu. Në muajt nëntor-mars është karakteristike veprimtaria e murlanit, që është një erë lokale dhe sjell mot të thatë. Duke analizuar këto elemente të klimës, arrijmë në përfundimin, se kjo zonë ka kushte të përshtatshme klimaterike për zhvillim progresiv socio-ekonomik të zonës.
1.3.4 Gjeomonumentet
Si gjeomonumente përmendim: gjeomonumenti Guri i Kërçinit, i cili gjendet sipër fshatit Kërçin 2000 m mbi nivelin e detit, me një sipërfaqe prej 12 ha që shërben për organizimin e festave të ndryshme. Vizitohet nga mjaft turistë vendas dhe të huaj. Kodra e Maranëjcës (Maranicës), pikë strategjike ku japin shkëlqim të gjitha fshatrat e Maqellarës, nga këtu sulmonte ushtria turke, serbe apo shqiptare. Po ashtu përmendim këtu biomonumentin që nis me Krastën e Pocestit 1500 m mbi nivelin e detit. Është një habitat me terren kryesisht gëlqeror dhe ka frashër, lajthi, mollë, dëllinjë etj. Ka rëndësi shkencore dhe kulturore. Ka një gjatësi rreth 70 km dhe është më e gjata në Shqipëri. 1 Pasuritë hidrografike janë një element tepër i rëndësishëm dhe me ndikim të madh në zhvillimin socio-ekonomik të zonës. Pasuritë e mëdha ujore kanë kushtëzuar edhe zhvillimin e bujqësisë, mbjelljen e atyre kulturave bujqësore që kanë nevojë për sasi të mëdha uji dhe që përbëjnë një burim të madh fitimi. Arteria kryesore hidrografike është lumi Drin. Këtë zonë e përshkojnë gjithashtu edhe përroi i Maqellarës, Pesjakës, Herbelit dhe Grezhdanit. Maqellara përbëhet nga lloje te ndryshme tokash, që kanë ndikuar në kultivimin e kulturave të ndryshme bujqësore. Nga këto toka përmendim: tokat livadhore malore, tokat e murrme pyjore, tokat e kafenjta malore, tokat livadhore të kafenjta, tokat
1 A. Ademi, Maqellara – thesar i qëndresës dhe kulurës kombëtare,........f.17-19.
13
aluvionale. Në këtë komunë gjenden lloje të ndryshme kafshësh e shpendësh edhe pse jo në një numër të madh. Ndër to përmendim: ariun, ujkun, derrin e egër, iriqin, nuselalën etj. Nga kafshët shtëpiake përmendim: lopa, kali, gomari, qeni, macja, lepuri i butë, delja dhe dhia. Nga shpendët përmendim: shqiponja, skifteri, mëllenja, laraska, thëllëza, qukapiku, pëllumbi etj. Ndërsa nga shpendët shtëpiake përmendim: rosa, pata, pëllumbi i butë, pula, gjeli, miska dhe guaska.
1.3.5 Ndryshimet në numrin dhe përbërjen e popullsisë. Emigracioni. Lëvizjet brenda- e ndërkrahinore
Komuna Maqellarë, në të gjithë periudhën e ekzistencës së saj, ka pasur burime humane të konsiderueshme. Duke e krahasuar me komunat e tjera të rrethit, në të gjendet numri më i madh i popullsisë dhe sidomos i asaj aktive dhe si rrjedhim edhe zhvillimi më i madh i ekonomisë. Për të trajtuar ecurinë e numrit të popullsisë së kësaj komune, janë analizuar të dhëna për periudha të ndryshme, të marra nga burime të ndryshme, të cilat janë përmbledhur në tabelën e mëposhtme.
Pasqyra 1.1 Ecuria e numrit të popullsisë
Emërtimi Komuna Maqellarë
Vitet 1927 1948 1959 1969 1979 1989 2000 2007
Nr. Popullsisë
5206 6037 8151 9718 11523 14627 12627 13423
Për të dhënat e para të numrit të popullsisë, i jemi referuar “Defterit turk”, marrë nga Arkivi i Shtetit, document i cili konsiderohet si i pari dokument i shkruar i rregjistrimit të popullsisë së Dibrës, të cilit i janë referuar të gjithë studiuesit dhe historianët dibranë në interpretimet e tyre.2 Të dhënat e para zyrtare të regjistruara nga institucionet statistikore, i përkasin vitit 1948, pasi në këtë vit u krijua edhe arkivi i rrethit. Popullsia e vendit në këtë vit ishte 6010 banorë3. Siç shihet, popullsia nuk ka pësuar shumë rritje, për një periudhë të gjatë kohe. Arsyet janë: luftërat, gjendja e vështirë ekonomike, vdekshmëria e lartë foshnjore etj. Pas vitit 1945, si në të gjithë Shqipërinë, ashtu edhe në këtë komunë ndodhën ndryshime politike dhe ekonomike, të cilat u shoqëruan me ndryshime në popullsi nëpërmjet politikave demografike të ndjekura nga shteti. Këta ndryshime do të linin gjurmë për një kohë të gjatë në ndryshimin e numrit të popullsisë.
Pasqyra 2. Popullsia pas viteve 90’, sipas fshtarave 4
Nr Fshati Popullsia (banorë/familje)
1 Informacion i marrë nga dokumente zyrtare (nga administrata) të komunës Maqellarë. 2 Fakulteti i Historisë dhe i Filologjisë, 100 vjet pavarësi e shtetit shqiptar, Tr, 2012, f. 92-94; Shih edhe F. Daci, Enciklopedia e Dibrës, volumi I, Tiranë, 2006, f. 30. 3 Fakulteti i Historisë dhe i Filologjisë, 100 vjet pavarësi e shtetit shqiptar, Tr, 2012, f. 92-94. 4 F. Daci, Enciklopedia e Dibrës, Tr, 2006, f. 101-102.
14
Më 31 dhjetor 2003 Popullsia (banorë/familje) Më 30 qershor 2005
1. Maqellara (në shkallë komune)
13862 banorësh e 2969 familje
2. Bllata e Poshtme 490 banorë e 98 familje. 462 me 100 familje 3. Bllata e Sipërme 327 banorë e 70 familje 327 me 62 familje 4. Çernena 502 banorë e 106 familje 467 me 100 familje 5. Burimi 971 banorë e 202 familje 952 me 202 familje 6. Fushë e Vogël 301 banorë e 69 familje 295 me 69 familje 7. Katund i Vogël 810 banorë e 152 familje 734 me 132 familje 8. Kërçisht i Epërm 331 banorë e 84 familje 310 me 75 familje 9. Kërçisht i Epërm 864 banorë e 185 familje 867 me 184 familje 10. Kllobçisht 1327 banorë e 241 familje 1346 me 229 familje 11. Kovashicë 564 banorë e 112 familje 515 me 108 familje 12. Majtarë 809 banorë e 150 familje 799 me 160 familje 13. Maqellarë 1108 banorë e 241 familje 1248 me 290 familje 14. Pocest 1536 banorë e 308 familje 1454 me 307 familje 15. Pesjkaë 212 banorë e 247 familje 212 me 39 familje 16. Podgorcë 287 banorë e 53 familje 283 me 64 familje 17. Vojnikë 740 banorë e 150 familje 704 me 166 familje 18. Dovolan 493 me 36 familje 19. Erebarë 667 me 150 familje 20. Grezhdan 618 me 154 familje 21. Herbel 330 me 83 familje 22. Popinarë 122 me 36 familje 23. Gradec 704 me 166 familje
Shuma e komunës 13334 me 2894 familje
Pas vitit 1990, popullsia pësoi rënie si rezultat i shumë faktorëve, të cilët lidhen me ndryshimin e sistemit politik, por një nga faktorët kryesorë, që ka çuar në këtë rënie është lejimi i lëvizjes së lirë të popullsisë, që në këto vite, ka qenë shumë i madh në popullsinë e kësaj komune. Shumë persona kanë emigruar jashtë vendit dhe gjithashtu, jo i vogël është edhe numri i popullsisë së shpërngulur nga kjo komunë drejt qyteteve, si brenda ashtu, edhe jashtë rrethit, sidomos në Tiranë, Durrës etj. Pas vitit 2001, popullsia ka ardhur në rritje në krahasim me periudhën e mëparshme, por me luhatje nga viti në vit. Kjo rritje vjen si pasojë e krijimit të një gjendjeje disi të qëndrueshme zhvillimi në këtë komunë. Shumë emigrantë kthehen dhe investojnë aty. Që prej vitit 1993 Maqellara është komunë me një popullsi 14806 banorësh. Më 1992 maqellarasit kanë marrë edhe tokën e tyre, pas prishjes së sistemit kooperativist dhe sot çdo familja ka mesatarisht në pronësi 8.5 dynym tokë. Aktualisht popullsia e kësaj komune është 13334 me 2894 familje me sip.87.2 km2, të cilët janë të shpërndarë në 22 fshatra.
Numri mesatar i anëtarëve për familje vazhdon të jetë 6 persona.1 Aktualisht kjo komunë ka 2 924 familje. Ky numër është ulur nga viti 2004, për arsye se shumë familje janë larguar drejt qyteteve të ndryshme dhe të tjerë jashtë shtetit. Gjithashtu shumë emigrantë i kanë tërhequr familjet e tyre në vendet ku jetojnë.
1 Sipas Censusit 2011 janë 5540 femra dhe 5122 meshkuj.
15
Emigracioni. Banorët e Maqellarës nuk kanë qëndruar kryesisht në vendin e tyre dhe e kanë rrahur kurbetin, karakteristikë kjo për malësorët tanë në përgjithësi. Kushtet e vështira në të cilat u gjend vendi pas viteve 1990, detyruan shumë të rinj të largohen duke zgjedhur si rrugë shpëtimi emigracionin. Faktorët kryesorë që i kanë shtyrë në këtë zgjedhje janë kryesisht ata ekonomikë, pasi vendi i tyre nuk mund t’u ofronte atyre punësim dhe paga të mira. Shumë emigrantë kanë tërhequr me vete edhe familjet e tyre. Të emigruarit janë kryesisht të paarsimuar. Nga bisedat e bëra me ta, ndër arsyet e emigrimit ata theksojnë dëshirën për një jetë më të mirë, mundësi më të mira për arsimimin e fëmijëve të tyre. Nga të dhënat e nxjerra nga studimi i një shoqate “Me ty shqiptar kudo emigrant”, rezulton që numri i tyre të jetë 1000 persona, por realisht numri i tyre është më i madh. Ata kanë emigruar na Itali, Greqi, Angli, Francë, Zvicër, SHBA. Emigrantët punojnë kryesisht në bujqësi e ndërtim. Ata vijnë një ose dy herë në vit pranë familjeve të tyre.
Ndryshimi tërësor i ekonomisë pas viteve 1990 si rezultat i ndryshimeve rrënjësore politike solli një pasqyrim të thellë të tyre edhe në këtë komunë. Kjo lidhet me ristrukturimin dhe shpërndarjen e funksioneve ekonomike, me përparësinë në të ardhura. Por ajo që ndikoi në mënyre vendimtare ishte ndryshimi i pronësisë mbi tokën.
Maqellara është një vend bujqësor i njohur si hambari i Dibrës, pasi në momente të vështira ajo ka furnizuar me drithëra banorët e fshatrave malore. Ndaj edhe prodhimi bujqësor ka qenë dhe vazhdon të jetë aktualisht burimi kryesor i të ardhurave dhe punësimit në këtë komunë por po vërehet gjithmonë e më shumë tendenca drejt uljes se angazhimit të popullsisë në këtë sektor. Një burim tjetër të ardhurash përbën edhe emigracioni, ku shumë familje kanë si mënyre jetese dërgesat e emigrantëve, të cilat variojnë rreth 5000 euro në vit. Një sektor tjetër me rëndësi në ekonominë e komunës është ndërtimi, që kohët e fundit ka marrë përmasa të konsiderueshme. Janë ndërtuar ndërtesa tre-katër-katëshe, që kanë ndryshuar pamjen e kësaj zone. Për sa i përket sektorëve të tjerë të ekonomisë si: tregtia, artizanati dhe transporti, vihe re një tendencë në rritje të ndikimit të tyre në peshën e të ardhurave dhe punësimit që sigurohen nga këto sektorë. Kjo zonë ka mundësi të mëdha për zhvillim socio-ekonomik, pasi në të ekzistojnë si burimet humane dhe ato natyrore,por mungon një menaxhim dhe administrim i mirë i tyre.
Turizmi. Përsa i përket turizmit, nuk mund të flitet për diçka të mirëfilltë. Mund të flasim për turizëm një-ditor familjar sidomos për fundjavë, si edhe tranzit nga afrimiteti me doganën. Gjithashtu kohët e fundit i është dhënë përparësi turizmit malor, ku tashmë familjet parapëlqejnë që disa nga ditët e planifikuara për t`i kaluar në bregdetin shqiptar, t`i kalojnë në pikat turistike malore që ofron komuna e sidomos në Ujëvarën e Pocestit që është shpallur edhe monument natyre. Afërsia e kësaj zone me doganën ka influencuar në sektorin e tregtisë, pasi çdo fundjavë banorët dalin në Dibër të Madhe me anë të disa kartonëve, që lejojnë kalimin pa pagesë, si dhe qëndresën 24 orë në zonën e Dibrës së Madhe dhe rrethinave të saj. Banorët përfitojnë nga tregtia me Dibrën e Madhe për shkak të çmimeve më të ulëta të produkteve ushqimore se në tregun shqiptar. Shumë familje bëjnë çdo fundjavë, kryesisht të shtunave, furnizimin me mallra te ndryshëm në Dibër të Madhe. Disa prej tyre i tregtojnë në shtëpitë e lagjes ku jetojnë.
1.3.6 Lidhjet martesore. Divorcet
Lidhjet martesore kanë ndikim në dinamikën demografike. Në përgjithësi vajzat duan të largohen nga zona rurale drejt asaj urbane, pasi dihet që jetesa ka nivel më të lartë në qytet. Në vitin 1989 janë regjistruar 78 martesa dhe në vitin 2001, 120 të tilla. Martesat bëhen kryesisht në qytetet dhe fshatrat përreth, pasi përshtatja në zakone dhe tradita është më e lehtë. Faktor tjetër është, se edhe mundësitë për martesë janë më të
16
mëdha brenda zonës, për shkak të opinionit jo të mirë, që ekziston për veriorët. Megjithëse kohët e fundit kjo gjë ka ndryshuar, janë rritur martesat jo vetëm në qytetet e tjera si Tiranë, Durrës etj, por janë rritur edhe martesat me të huaj. Me të huaj martohen kryesisht vajzat që janë në moshë të madhe. Prindërit e vajzave preferojnë që t’i martojnë ato në qytet. Një fenomen që vihet re në këtë komunë, është futja e vajzës në shumë raste në moshë të re në martesë. Megjithatë vitet e fundit kjo gjë ka filluar të ndryshojë si rezultat i implikimit të vajzave gjithnjë më shumë me procese studimore.
Divorcet. Në përgjithësi janë në shifra të ulëta, me tendencë rritjeje në vitet e fundit. Numri i pakët i divorceve nuk është tregues i një jetë të qetë dhe mirëkuptuese familjare, por ka të bëjë me mentalitetin e ashpër të kësaj zone. Opinioni dhe paragjykimet e shumta sidomos për gratë e divorcuara, ekzistojnë akoma. Shumë gra, që do të donin të divorcoheshin nga burrat e tyre, nuk mund ta bëjnë këtë, për arsye të varësisë ekonomike nga bashkëshortët si dhe arsimimi i ulët i tyre. Megjithëse në shkallë rrethi, divorci në këtë komunë është më i lartë, çka do të thotë, se divorci ka filluar të kuptohet si diçka që duhet të ndodhë, kur është i nevojshëm. Numri i divorceve të regjistruar është shumë i vogël. Në vitin 1989 janë regjistruar 5 divorce dhe në 2001, 7 divorce.
1.3.7 Aspekte socio-ekonomike të popullsisë
1.3.7.1 Shkollimi dhe infrastruktura arsimore
Rreth viteve 1897 filluan në Maqëllarë, të shfaqen abetarët e para të mësuesit Said Najdeni, deri në atë kohë ishin shkollat turke. Më vonë në Allajbegi u hap shkolla e parë shqipe në 1916,1 me mësues Habib Bajram Golja. Më vonë, më 1925 u hap një tjetër në Kërçishtin e Poshtëm. Fillimi i shkollës së mesme daton në 1968 në Maqëllarë, e cila është vlerësuar me medaljen e Naim Frashërit, pasi nxënësit e dalë nga ajo shkollë kanë qenë dhe janë mjaft të suksesshëm.2 Sot, qendër e lokalitetit që përfshin fshatrat e Mbiudhës dhe të Ndërudhës është Maqellara.
Për sa i përket arsimit, kjo komunë njihet si komuna me nivel më të lartë arsimimi në rrethin Dibër. Komuna Maqellarë ka gjithsej 13 shkolla fillore, 5 shkolla 9-vjeçare, 1 shkollë të mesme dhe 17 kopshte. Gjatë viteve të fundit i është kushtuar vëmendje objekteve shkollore, ku janë rindërtuar shumë shkolla dhe janë ndërtuar disa të reja. Për sa i përket arsimit të detyrueshëm në vitet 1990-2000, u vu re fenomeni i braktisjes së shkollës sidomos nga vajzat, arsyet ishin: situata e trazuar e vendit, kushtet ekonomike, mentaliteti, ku vajza konsiderohej si shtëpiake e ku arsimi nuk ishte i nevojshëm. Këto kushte kanë ndryshuar pas viteve 2000 dhe frekuentimi në arsimin 9-vjeçar është rritur. Edhe largësia nga shkolla ka qenë n
jë faktor, që ka ndikuar në ndjekjen e arsimit, ku nxënësit ishin të detyruar të ecnin rreth 2 orë në këmbë në ditë. Tani kjo vështirësi është kaluar, pasi për çdo fshat komuna ka vendosur furgonë për transportin e nxënësve. Pra mund të themi që frekuentimi i shkollës është i kënaqshëm, në qoftë se do të vazhdojë me këto ritme. Kësaj komune i mungon një shkollë profesionale e mesme, ku shumë persona, që nuk kanë mundësi të ndjekin studimet e larta mund të marrin një profesion si p.sh. shkollë mekanike.
1 S. Keshi, Disa dukuri për të folmen e Mbiudhës së Maqellarës në Dibër, në "Dialektologjia shqiptare", VII, Akademia Shqipare e Shqipërisë, IGjL, Tr. 2005, f. 160. 2 A. Ademi, Maqellara – thesar i qëndresës dhe kulurës kombëtare, f. 25.
17
1.3.7.2 Zhvillimi kryesisht në zonën Maqellarë-Bllatë
Zona urbane e Maqellarës është e pozicionuar rrëzë përroit të Maqellarës, kufitar me qendrat e banuara të fshatrave: në veri Pesjakë, veri-lindje Katund i Vogël, Pocest, Kërçisht i Poshtëm, në jug Majtarë, jug-perëndim Majtarë dhe Çernenë, në veri-perëndim Fushë e Vogël.
Pika e gravitetit, tashmë edhe qendra e zonës së banuar, nga ku ka filluar edhe kanalizimi i gjithë zonës urbane, është kryqëzimi i rrugëve, Tiranë – Peshkopi me rrugët e Pocestit dhe të Kërçishtit të Poshtëm. Këtu janë pozicionuar në mënyrë të natyrshme shërbimet kryesore, që i takojnë një qendre urbane. Plani Urban në këtë zonë kufizohet vetëm në përmirësimin e parametrave urbane, sistemimin e rrugëve me anë të trotuareve duke ndikuar në rritjen e aksesit për këmbësorët. Më tej, gjatë analizës së zonës urbane në qendrën Maqellarë mund të evidentohet qartësisht, se “xhepi” i krijuar midis rrugëve Tiranë – Peshkopi, kryqëzimit të rrugëve të Pocestit dhe të Kërçishtës së Poshtme, përroit të Maqellarës, rrugës “Ramiz Daci” dhe rrugës “Idriz Dine”, është zona më kaotike nga pikëpamja e morfologjisë urbane. Kjo ndodh për shkak se në këtë sipërfaqe kanë qenë pozicionuar objektet e ish-kooperativës si dhe zona administrative dhe objektet arsimore. Kjo zonë është konturuar më vonë nga objekte të ngjeshura përgjatë rrugës nacionale, duke e bërë edhe më të izoluar dhe të vështirë aksesin dhe hapjen e korridoreve të reja urbane.
Për sa i përket aksit të zhvillimit Maqellarë – Doganë Bllatë, analizojmë me shumë interes disa “nyje” zhvillimi. Këto zona janë “ngjizur” në pikat e kryqëzimeve si dhe në zonat ku si në rastin e Majtares, zona urbane ka krijuar një lloj “presioni” në drejtim të rrugës kombëtare dhe të zonave “boshe” të pandërtuara. Në rastin e “nyjes” te ish-SMT-ja “ngjizja” ka ardhur më gradualisht, ku ndërtimet e reja kanë ndodhur për shkak të tokës “boshe” dhe për shkak se është më e aksesueshme. Kurse sa i përket “nyjes” më jugore në Bllatë, dendësimi ka ardhur për shkak të nevojave për shërbime të ndryshme që ka pika doganore e Bllatës.
1.3.8 Infrastruktura sociale: punësimi, përkrahja sociale, shërbimi shëndetësor
Punësimi dhe papunësia janë dy faktorë me ndikim të rëndësishëm në jetën sociale dhe ekonomike. Duke u bazuar në të dhënat e grumbulluara, mund të themi që kjo komunë ka nivel të mirë punësimi, duke marrë parasysh faktin se sipas ligjit, të punësuar quhen edhe banorët, që kanë një ngastër toke në pronësi të tyre. Pas viteve 1990 thuajse të gjithë banorët përfituan tokë.
Aktualisht kjo komunë numëron mbi 4000 të punësuar. Pjesa më e madhe e tyre janë punësuar në sektorin primar, në bujqësi, pasi ajo përbën aktivitetin kryesor ekonomik për komunën Maqellarë dhe aty janë punësuar 2100 banorë, pjesa më e madhe e të cilëve janë femra. Një numër i popullsisë janë të punësuar në sektorin publik. Në mësuesi janë punësuar 120 persona, në shëndetësi 38. Të punësuarit e tjerë janë juristë, inxhinierë, punonjës në shërbimet sociale etj. Megjithatë shkalla e papunësisë mbetet e lartë, duke llogaritur, që mbi një mijë persona të moshës aktive janë në emigracion dhe nuk janë të regjistruar si emigrantë. Papunësia llogaritet të jetë në masën 33% të moshës së aftë për punë. 1391 të papunë të regjistruar ose 11,2 % e popullsisë në total.1
Një kontribut në rritjen e nivelit ekonomik kanë dhënë edhe japin të punësuarit në emigracion, të cilët investojnë aty të ardhurat e tyre. Vendin kryesor në punësim e zë grup-mosha 30-34 vjeç, me 873 të punësuar ose 31%. Ndërsa sipas raportit gjinor,
1 Drejtoria e statistikës Dibër; INSTAT
18
papunësia është më e madhe tek femrat. Nga 3758 femra të grup-moshës aktive, vetëm 815 janë të punësuara, ndërsa për meshkujt, nga 3990, 2000 janë të punësuar.
Përkrahja sociale. Sa i përket këtij aspekti social, në këtë komunë janë regjistruar 850 familje, që trajtohen me ndihmë ekonomike, ose 24% e familjeve. Kjo nuk do të thotë që kjo komunë ka nivel të ulët ekonomik, pasi ka një grup, të cilët kanë të ardhura shumë të mira nga emigracioni, por ato në shtet figurojnë si të papunë, pasi siç kemi theksuar më lart, këta persona nuk kanë statusin “emigrant”. Gjithashtu ka familje, që kanë aktivitete private dhe nuk janë të regjistruar si të punësuar në këtë sektor. Ka dy lloje kategorish që trajtohen me asistencë sociale: familjet me pak ose pa të ardhura ekonomike dhe grupi tjetër janë të sëmurët fizikë e mendorë. Familjet që marrin ndihmë ekonomike janë të shpërndara në të gjithë fshatrat e komunës. Pra në këtë zonë mungon një studim, që do të nxirrte më mirë në pah nivelin ekonomik të kësaj komune, pasi po përkrahen shumë familje që nuk kanë nevojë dhe po trajtohen me 50% të kësaj ndihme familje, që me të vërtetë u nevojitet më shumë.
Shërbimi shëndetësor. Problemet shëndetësore ulin cilësinë dhe nivelin e jetesës së popullsisë. Me gjithë përmirësimet në nivel kombëtar të disa prej treguesve shëndetësor, në zonat rurale nuk mund të flasim për përmirësime thelbësore. Sistemi shëndetësor në këtë komunë përbëhet nga një qendër shëndetësore dhe 18 ambulanca. Në këto qendra ka 4 mjekë dhe 35 infermierë. Këtu nuk ofrohen shërbime shëndetësore, përveç lindjeve të thjeshta, vizitave të përgjithshme, vaksinave, gjilpërave etj. Kjo është e lidhur me mungesën e mjekëve dhe specializimin e tyre në fusha të ndryshme të mjekësisë dhe sigurisht edhe me mungesën e pajisjeve të nevojshme. Në çdo fshat ka mami, por mungojnë konsultoret e nënave të reja, që kanë ekzistuar deri në vitet 1997. Në qendrën e komunës ka 2 farmaci dhe tre klinika dentare private. Pra siç shihet nga këto të dhëna, niveli shëndetësor është i dobët. Shkalla e mbulimit në ambulancë është thuajse zero dhe ky është një problem që pret zgjidhje dhe mbështetje nga pushteti vendor e lokal.
Në të gjitha rastet e urgjencave mjekët e zonës drejtohen në spitalin e rrethit, në Peshkopi, 12 km larg nga komuna, që në disa raste ka çuar në humbje të jetës për arsye të mosdhënies së ndihmës në kohën e duhur. Vitet e fundit banorët shkojnë të marrin shërbime shëndetësore edhe në Maqedoni.
1.3.9 Jeta social - kulturore, traditat, zakonet, besimi
Dibra ka qenë një vatër e njohur kulturore me një trashëgimi të pasur, ku rol të rëndësishëm ka luajtur edhe komuna Maqellarë. Banorёt e kësaj komune (sidomos banorёt e fshatit Kllobçisht), mbahen si njerёz bujarё, punёtorё, banorё tё qetё, të qytetëruar, tё butё, tё dashur, patriotё me shpirt luftarak, arsimdashës dhe njerëz që kanë marrë pjesë në evenimente kryesore historike të popullit shqiptar. Burrat shquhen pёr gdhendёs druri e ndёrtues tё mirё banesash e kullash tё bukra, kurse gratё mbahen pёr punimin e qilimave.
Në rrugën e saj historike, ka nxjerrë figura të shquara kombëtare. Përmendim këtu Kuvendin e Dibrës, që ishte pregatitja e Lidhjes Shqipëtare të Prizrenit dhe Iljaz Pashë Qoku-Dibra ishte kryesuesi i saj. Figura tjera të shquara të kësaj treve, kanë dalë profesionistë të fushave të ndryshme artistike, profesorë të shquar dhe politikanë me peshë, siç ishte Ismail Strazimiri-prefekt në qeverinë e parë shqiptare, Fiqiri Daci - deputet i parlamentit etj.
Në ditët e sotme jeta kulturore e komunitetit të kësaj komune nuk është në nivelin e duhur. Banorët janë të pakënaqur, pasi u mungojnë aktivitetet kulturore dhe artistike. Ato përfaqësohen vetëm nga organizimet që bëjnë mësuesit dhe nxënësit e shkollave në raste festash. Prishja e sistemit kooperativist dhe e gjithë organizimit të mëparshëm
19
të jetës ndikoi në zhdukjen dhe prishjen e këtyre qendrave dhe grupeve kulturore. Një aktivitet i vogël kulturor është mbledhja e disa intelektualëve e arsimdashësve në promovimin e ndonjë libri. Në këtë qendër ndihet mungesa e një qendre kulturore, ku të rinjtë të kenë mundësi të shprehin talentin e tyre, mungesa e një biblioteke, librarie apo objekteve të tjera që do të gjallëronin jetën kulturore të banorëve. Kjo zonë, siç e theksuam më sipër është e pasur më një trashëgimi kulturore dhe shpirtërore.
Veshja. Kjo zonë ka sjellë deri në ditët tona një pasuri të larmishme të veshjeve popullore. Kjo veshje ka qenë në varësi të terrenit, klimës, traditës dhe mundësive. Veshja popullore përdorej si veshje e përditshme, por në disa raste edhe në varësi të ceremonisë, gëzimi apo hidhërimi. Edhe në këtë zonë është mbajtur fustanella, por tani ato mbahen dhe ruhen për nostalgji nga të vjetrit. Burrat vishnin tirq (pantallona të ngushta në fund prej leshi të bardha me vija të kuqe) jelek dhe mbanin brez. Kjo veshje mbahet akoma nga më të vjetrit, ndërsa gratë mbanin fustane, jelek e shami me ojna. Tani këto veshje praktikohen shumë pak ose nuk praktikohen fare.
Të folurit alegorik. Ky lloj i të folurit në këtë zonë është një veçori dialektike lokale, një stil i veçantë i figurshëm i gjuhës popullore. Bazë e kësaj specifike janë të ashtuquajturat “mesele”, tregime alegorike ose të sajuara që pas paraqitjes së drejtpërdrejtë fshehin kuptim domethënës. Mënyra e përdorimit të alegorisë është shumë e larmishme, zakonisht kur janë dy vetë nuk flasin me alegori, por kjo nuk është e prerë. Kjo veçori vёrehet mё tepёr dhe tё bie nё sy, nё rastet kur je i pranishёm apo bashkёbisedues nё konakё me burra, sidomos kur bёhet fjalё pёr njё lidhje martesore, ku nё qendёr tё kёsaj alegorie vihet dhёndri; kjo pёr tё parё dhe testuar nё njё farё mёnyre edhe zgjuarsinё dhe intelektin e kandidatit pёr dhёndёr. Ky lloj të foluri praktikohet nga një shtresë njerëzish, që duan të manifestojnë zgjuarsinë e shpirtit krijues popullor.
Besimi: Në ditët e sotme popullsia e zonës është muslimane me përjashtim të disa fshatrave. Bazuar nё të dhёnat dhe historitë e treguara nga pleqtё, tё cilёt disa kanё qenё nё njё moshё farё tё njomё, apo disa tё dёgjuara dhe tё transmetura brez pas brezi nga gjyshёrit dhe stёrgjyshёrit e tyre, na çojnё nё njё fakt tjetёr tё rёndёsishёm nё lidhje me besimin e banorёve tё Maqellarёs. Sipas tyre nё kohёra tё hershme kanё jetuar e banuar njё popullsi e konsiderueshme qё i pёrkisnin fesё katolike, tё cilёt kishin pushtuar kryesisht fshatin Hobok apo ndryshe Katund i Vogёl, Kёrçisht i Epёrm dhe Kёrçisht i Poshtёm, pjesërisht në Kllobçisht, dhe sidomos tё dominuar nё fshatin Herbel, porse sot kjo popullsi tashmё ёshtё kthyer nё fe muslimane. Kёto tё dhёna, me interes, duket dhe ka gjasa tё jenё tejet tё vёrteta pasi, si mbeturinё dhe dokument i tyre nё ditёt e sotme, vёmё re dhe shikojmё mbeturina tё besimit tё asaj kohe siç ёshtё sot vendi i ashtёquajtur Pujtishte, e cilёsuar si Kalaja e Venedikasve. Dikur nё kёtё zonё kanё jetuar venedikas, tё cilёt me pushtimin osman qenё tё detyruar tё shpёrngulen e tё shpёrndahen nёpёr vende tё ndryshme, brenda e jashtё republikёs sё Maqedonisё. Si pasojё e kёsaj lёvizjeje, shёrbejnё nё ditёt e sotme edhe emёrtimet e shumta tё disave tokave apo edhe shtёpive me emra pronarёsh apo zotёruesish tё krishterё, siç pёrmendim e njihen mikrotoponimet Toka e Andrashit, Shtёpia e Kolёs, Arra e Davidit, Toka e Jevgёs, Toka e Popit. Sot në të gjitha fshatrat ka xhami dhe kisha sipas besimit të popullsisë dhe bashkëjetesa mes tyre është shumë e mirë, ku vihet re një harmonizim të fesë myslimane me atë ortodokse.
20
1.3.10 Banesa dhe evolucioni i saj 1
Banorët e kësaj zone janë shquar në fushën e ndërtimeve. Ata kanë dhënë kontributin e tyre jashtë zonës më shijen e hollë të ndërtimit të banesave të tyre, të cilat ishin shumë funksionale për kohën. Në Maqellarë ka pasur shumë banesa me hajat e çardak.2
Banorët kanë shfrytëzuar materiale rrethanore për ndërtime. Këto materiale ndryshojnë nga viset malore në ato fushore. Në pjesën malore për ndërtimin e banesës përdoreshin guri, rrasa dhe tjegulla, ndërsa në pjesën fushore vetëm qerpiçi dhe tjegulla. Shtëpitë ishin një dhe dykatëshe për banorët më të varfër, dhe trekatëshe për shtresën më të pasur, bejlerët, agallarët. Për ndërtimin e kullave përdorej guri dhe gëlqerja. Gurët gdhendeshin në të shumtën e rasteve. Muret si për një, dy apo trekatëshet lidheshin me breza druri. Banesat ishin me hajat dhe çardak. Brenda dhomave bëheshin oxhaqe të bukura etj. Ky tip banese ka qenë deri në vitet 70`, ku filloi të gjente zbatim ndërtimi i shtëpive të tipit “elbasançe”. Banorët e Gradecit, por edhe disa treva të tjera të Dibrës,3 deri në shek. XIX dhe fillimshekulli XX ngrinin kasolle të rrethuara me gardh e të lyera me baltë argjili. Në Maqellarë ka pasur shumë banesa me hajat e çardak.4 Për traditën kulturore të shtëpive të kësaj komune flasin edhe gërmimet në këtë zonë, që tregojnë se njerëzit që në lashtësi i lyenin vendbanimet e tyre.
Me të gjitha këto veçori, Maqellara formon një tërësi gjeografike, etnografike, historike, gjuhësore, psikologjike etj., të cilat janë reflektuar edhe në shtresat toponimike të kësaj ane, me të cilat do të merremi gjerësisht.
1.4 Onomastika si shkencë me vete dhe në lidhje me disiplina të tjera 1.4.1 Studimi i onomastikës nga albanologë
Lënda onomastike me të dhënat që ofron këto dy dekadat e fundit, më së tepërmi, është bërë objekt i shumë studimeve, e jo vetëm. Studiues brenda e jashtë kufijve të Shqipërisë, me trajtesat e tyre, jo vetëm që kanë qenë një potencial i frytshëm në fushë të onomastikës, por përtej kësaj, iniciativa e dëshira e madhe për gjuhësinë shqiptare i ka çuar edhe në botimin e shumë monografive apo librave studimorë, krijuar si rezultat i interesit të tyre shkencor karshi kësaj disipline. Të dhënat e tyre në këtë fushë janë jo vetëm të dhëna onomastike të mbledhura në terren (qoftë të nxitur nga dëshira individuale e studiuesve, qoftë të arritura në formën e ekspeditave/ekskursioneve kolektive), por edhe të dhëna të tilla të nxjerra nga shfrytëzimi i dokumenteve historike (onomastika diakronike), ku fillimisht nëpërmjet qasjeve, trajtave e formave më të cilat përafrohen, kanë kaluar në një analizë etimologjike ( shumë raste janë sjellë para lexuesit si qasje hipotetike), në etimologjitë e sakta apo, në mos tjetër, sa më të pranueshme të toponimeve shqiptare, për të arritur deri të rezultatet konkrete në formën e përfundimeve. Në këtë aspekt ne jemi përpjekur të bëjmë një rrugëtim përshkrues (të përmbledhur) të studiuesve që janë marrë me trajtesa në lëmin e kësaj fushe të albanologjisë, qofshin studiues të huaj, por edhe shqiptarë. Studimet rezultatdhënëse dhe të mbara të mjeshtrave të albanologjisë në fushën e
1 Sipas Censusit 2011 nga 2544 ndërtesa 2428 prej tyre janë shtëpi individuale banime dhe vetëm 6 pallate shërbejnë për banim. Kjo tregon se banorët janë më tepër të dhënë pas shtëpive private, me kopësht e baçe, ose tokë të punueshme para shtëpive apo prapa tyre. 2 F. Daci, Enciklopedia e Dibrës, volumi I, Tiranë, 2006, f. 47. 3 Përveç Gradecit kjo teknikë ka funksionuar edhe në fshatrat Çetush, Rokoçele, Zdojan. Shih për më tepër F. Daci, Enciklopedia e Dibrës, volumi I, Tiranë, 2006, f. 29-30. 4 F. Daci, Enciklopedia e Dibrës, volumi I, Tiranë, 2006, f. 47.
21
onomastikës shqiptare, (që nga gjysma e dytë e shek. XIX) për fat të mirë, po ndiqen nga një numër i mirë studiuesish shqiptarë këtej e përtej kufijve të RSH-së. Krijuesi i “kërthizës” së onomastikës shqiptare prof. E. Çabej1, duke vazhduar me mbledhësit e apasionuar të folklorit shqiptar Thimi Mitko, K.Kristoforidhi2, kanë qenë një model i pazëvendësueshëm për shumë studiues që janë marrë me studime albanologjike.3 Në vitet e fundit, shqyrtime interesante dhe me rezultate për onomastikën shqipe ka patur edhe në anët e Ulqinit e më gjerë të trevave shqiptare në Mal të Zi,4 në Kosovë, Maqedoni e më gjerë, 5 si shqyrtimet onomastike nga M. Halimi6, të Qemal Muratit, prej të cilave veçojmë librin e tij Dëshmi onomastike për autoktoninë e shqiptarëve në trojet e tyre etnike në Maqedoni, 1993.
Ndihmesë me rëndësi në studimin e onomatikës shqiptare përbën edhe Simpoziumi Shkencor i mbajtur më 25-27 shkurt 1977 nga Institutit Albanologjik i Prishtinës, ku u shqyrtuan probleme me rëndësi të toponimisë së lashtë, të onomastikës mesjetare e të onomastikës së sotme.7 Shtojmë se, me rëndësi të tillë është edhe përmbledhja me titull Toponimia e Gjakovës me rrethinë, (Gjakovë, 2002), ku janë përmbledhur kumtesat e tryezës shkencore të mbajtur më 4 maj 2001. 8
1 R. Doçi, Onomastikë ilire-shqiptare në Ballkan, IAP, Prishtinë 2006 , f. 205. 2 A. Haxhi, T, Topalli, Leksikon, gjuhëtarë dhe albanologë, Fiorentino, 2013, f. 15-20. 3 Meritojnë vëmendje të veçantë disa trajtesa të R, Ismajlit, si Disa çështje të onomastikës shqiptare të mesjetës dhe Mbi disa toponime në Serbi të Jugut dhe në Maqedoninë e Veriut (GjA., 1-2, 1970); Studime për onomastikën historike të Fran Lulit (Shkodër, 2005), Trajtesa onomastike të B. Kryeziut (Prishtinë, 2010); B. Baliu, veprat Demitizimi dhe standardizimi i onomastikës së Kosovës (Tiranë, 2006); Gjendja e toponimisë shqiptare në Ballkan (Prishtinë, 2004) dhe Onomastikë dhe identitet (Prishtinë, 2012). Me vlerë njohëse dhe kodifikuese për drejtshkrimin e emrave të vendeve kanë qenë, në këto vitet e fundit, edhe Fjalor i emrave gjeografikë të Republikës së Shqipërisë (Tiranë, 2002), hartuar nga E. Lafe e Nikoleta Cikuli; Fjalor onomastik i Malësisë së Bujanovcit (Prishtinë, 2006) nga B. Kryeziu; Mikrotoponimet në vendbanimet shqiptare të rrethit të Prilepit, Krushevës dhe Velesit”(Shkup, 2010) nga M. Ibrahimi dhe Fjalor i patronimeve të shqiptarëve (Tiranë, 2011) nga Ç. Bidollari. Këtë përmbledhje të këtyre autorëve e gjejmë në veprën e prof. Gj. Shkurtaj me titull Onomastikë dhe etnolinguistikë, Tr, 2010. f. 9, 13. 4 R. Ushaku, Ulqini në gjurmët e shekujve, Ulqin, 1991; Një rishqyrtim i prejardhjes së hidronimit Buna (“Filologji”, 1997, nr. 4); Hulumtime etnolinguistike (Prishtinë, 2000); Ulqini në përmasa kërkimi e frymëzimi (Ulqin, 2010) 5 Lëndë të vlefshme onomastike kanë pasur edhe gati të gjitha monografitë e skicat dialektologjike të botuara në revistat dhe në përmbledhjet shkencore të Institutit të Gjuhësisë e të Letërsisë (“Buletini i Shkencave”, Studime Filologjike, Dialektologjia Shqiptare (I-VI) dhe në botimet e Institutit Albanologjik të Prishtinës (“Gjurmime Albanologjike”, Studime Gjuhësore-Dialektologji) etj.; mjaft lëndë onomastike dhe shkrime për këtë fushë ka botuar në Kosovë edhe revista Përparimi. Mund të përmendim, në mënyrë të veçantë, ndihmesat e një numri studiuesish të dhënë pas hulumtimeve në lëmin e onomastikës së Kosovës e më gjerë, si S. Gashi, M. Pirraku, M. Halimi, H. Kajtazi, L. Mulaku, A. Zymberi, Q. Murati etj. Shih Gj. Shkurtaj, Onomastikë dhe etnolinguistikë, Albas, Tr, 2015, f. 16. 6 M. Halimi, Vështrime gjuhësore, 1993. 7 Në këtë Simpozium u mbajtën 45 kumtesa e referime shkencore nga studiues nga Kosova e Shqipëria, lënda e vlefshme e të cilit është botuar në vëllimin “Onomastika e Kosovës” Prishtinë, 1979. 8 Përmbledhja përmban një numër të madh kumtesash me rëndësi teorike e praktike rreth onomastikës, si: Kontribut për ndriçimin e toponimisë së një treve me rëndësi (nga M.Rizvanolli), kushtuar emrave të vendbanimeve të Gjakovës; Standardizimi i emrave të venbanimeve të Kosovës (Jusuf. Osmani); Rreth disa parimeve emërtuese të toponimisë së Kosovës (Shefki Sejdiu); Standardizimi i onomastikës së Kosovës dhe universi i saj (B. Baliu); Rreth disa emërvendeve me burim të shqipes në disa anavende të Kosovës (Abdullah Zymberi); Trashëgimia arkelologjike në kontekst të ndryshimeve të toponimeve (Komuna e Gjakovës) (Edi Shkuriu); Të dhënat arkeologjiko-toponimike për trevën e Gjakovës (Exhlale Dobruna- Salihu); Çështje të onomastikës së Gjakovës (Qazim Lleshi); Mbi disa toponime të rrethinave të Gjakovës (L. Mulaku); Rreth prejardhjes së toponimit Gjakova dhe të disa toponimeve të Komunës së Gjakovës (R. Doçi); Disa çështje të oronimisë dhe të hidronimisë (Ruzhdi Pllana); Tipet e fjalëformimit të emërvendeve në rrethinën e Gjakovës (Mehmet Halimi); Onomastika e disa vendbanimeve mesjetare
22
Nga lënda e botuar në vëllime më vete meritojnë të përmenden kryekreje librat e H.Krahe-s Die altern balcanillyrischen geographischen Namen, Heidelberg, 1925; i E. Armao-s Localita’, chiese, fiumi, monti e toponimi vari di un’ antica carta dell’ Albania Settentrionale, Roma, 1933 dhe Acta et Diplomata Veneta…. botuar nga Zef Valentini, të cilave nuk mund të mos u referohet cilido që ia hyn punës në lëmin e onomastikës shqiptare. Për pasurinë e madhe e të larmishme përmendim edhe Fjalori onomastik i Epirit, Tiranë, 1995, i Fatos M. Rrapajt, ku përmblidhen toponimet dhe patronimet e Çamërisë dhe të trevave të tjera të Shqipërisë Jugore, një punë me të vërtetë madhore e me vlerë; Fjalor biblik dhe i termave kishtarë, fjalor i Fran Lulit.Shkodër, 2004.
Përmendim punimet e prof. Gjovalin Shkurtaj 1, me kontribute me vlerë të rëndësishme në fushë të gjuhësisë shqiptare, e më konkretisht në fushë të dialektologjisë, e jo vetëm, por edhe në atë të onomastikës në dekadën e fundit, si dhe bashkëpunim e tij me të ndjerin prof. M. Domi, me disa artikuj dhe një Pyetësor për mbledhjen e toponimisë shqiptare 2;
Onomastika ka qenë në qendër të vëmendjes nga jo pak studiues të tjerë të mirënjohur,3 të cilët kanë bërë objekt të kumtesave e studimeve të tyre pikërisht të dhënat që ofron kjo fushë e albanologjisë shqiptare.
Ndër hulumtimet e para rreth lashtësisë e të gjuhës shqipe, si një ndër gjuhët më të vjetra të Ballkanit, studiuesit i janë drejtuar pikërisht onomastikës së trojeve ku kanë qenë të parët tanë. Materialin onomastik të të parëve tanë rreth historisë së tyre, e kanë futur në përdorim rilindasit shqiptarë, por i paargumentuar shkencërisht. Ky materil ka shërbyer për studiuesit si "lëndë e parë" nga njëra anë për të dëshmuar origjinën e lashtë (ata e mendonin “pellazgjike” por edhe origjinën ilire) të shqiptarëve dhe, nga ana tjetër, për qëllime poetike e nacionaliste; pastaj, studiues të huaj e dashamirës të shqipes e të shqiptarëve, si G. Majeri, N. Jokli, P. Kreçmeri, F. Nopça, A. Desnickaja, F. Boppi, J. Hanni, J. R. Ksilandër 4, Stijovic, Lutovac, Jerecek, Pesikan5 etj, të cilët i janë referuar
të arealit të Gjakovës (Sipas defterëve osmanë të shek.XV-XVI) (Iliaz Rexha); Përkime onomastike të regjionit të Prokupljes dhe të atij të Gjakovës… (Sabit Uka); Toponimet e Gjakovës (Abdullah Konushevci); Disa të dhënë rreth toponimisë së Dushkajës (Skënder Hoxha); Toponomastika e Hasit të Gjakovës (Hysni Halilaj-Bedri Muhadari); Shih Gj. Shkurtaj, Onomastikë dhe etnolinguistikë, Albas, Tr, 2015, f. 9, 14. 1 Ndër punimet me shumë vlerë në fushë të studimeve albanologjike, e specifikisht në atë të onomastikës nuk duhet të lënë pa përmendur edhe ato të prof. Gj. Shkurtaj, konkretisht, Probleme teorike dhe metodike të studimit të onomastikës shqiptare, në “Puka dhe shkolla”, 1977; Zbunimi si shkak i lindjes së trajtave të dyta të emrave vetjakë, SF, 1977, 2; Shqyrtime sociolinguistike për emrat e farefisnisë dhe emrat vetjakë të shqipes, në “Sociolinguistika”, SHBLU, 1999; Disa veçori strukturore dhe semantike të toponimeve të formuara me mjetet e shqipes, SF, 1987, 3. 2M. Domi - Gj. Shkurtaj, Pyetësor për mbledhjen e toponimisë shqiptare, material i shaptilografuar, shpërndarë në vitet ‘70 ndër mësues dhe bashkëpunëtorë të jashtëm të Shqipërisë për ta përdorur si mbështetje në terren; pastaj edhe është botuar në “Dialektologjia shqiptare”, vëllimi VI, Tiranë, 1996. 3K. Luka, Elemente toponomastike mbi feudalizmin paraturk në Shqipëri, Gjeografia toponomastike në dy kadastrat e Shkodrës të shek. XV, Gjurmime të toponomastikës mesjetare në trevën e Sopotit, Rreth toponimisë së trevës së Pjetërshpanëve në shekujt e parë të sundimit osman, Raste të ndërhyrjeve administrative në toponiminë e Defterit të Shkodrës etj. Në fushën e emrave të njerëzve janë për t’ u përmendur studimet e P. Dakës: Vëzhgime mbi emrat vetjakë të ardhur nga leksiku i përgjithshëm i shqipes, Rreth disa antroponimeve të hershme shqiptare, Emrat e njerëzve në gjuhën tonë; të R. Doçit Antroponimia e Llapushës (Prishtinë, 1979); Onomastika e Hashanisë të Baftjar Kryeziut; Xhemaludin Idrizit Mikrotoponmia e Karshiakës së Shkupit, 2003 etj. 4 J. Gjinari, Gj. Shkurtaj, Dialektologjia, SHBLU, Tr. 2003, f. .64. 5 B. Baliu, Onomastikë dhe identitet, Era, Prishtinë 2012, f. 119.
23
gjerë studimeve onomastike për të provuar origjinën ilire të shqipes e të shqiptarëve1. Pavarësisht faktit se, deri vonë onomastika pati mbetur një disiplinë gati djerrë, dija shqiptare do t’i kthehej me mjaft përkushtim si mbledhjes, ashtu edhe studimit të onomastikës, duke bërë objekt hulumtimesh jo vetëm emrat e vendeve (toponiminë), por edhe lëndën që u përket emrave të njerëzve (antroponimet dhe patronimet). Me vlerën e gurëve të themelit në ngrehinën e studimeve objektive, onomastikës shqiptare i kanë kushtuar vëmendje të veçantë dy mjeshtrat e mëdhenj të historisë së gjuhës shqipe: prof. E. Çabej në Tiranë2 dhe prof. Idriz Ajeti në Prishtinë.3 Studiuesi E. Çabej, me studimet e tij prej pionieri, ku ndër të tjera veçojmë studimin, i cili u priu mbarë studimeve në Tiranë,4 Studime rreth historisë së gjuhës shqipe, 1973, bëri një rishqyrtimin kritik të punimeve të mëparshme, të cilat, herë mbështeteshin në baza shkencore, e herë jo. Ajo çka vlen të theksohet në studimet e tij, është fakti se ai zbatoi për herë të parë ndër ne një metodë pune 5, ku gërshetoheshin kundrimet nga shumë anë për të mbështetur e mbërritur në etimologjitë e sakta apo, në mos tjetër, sa më të pranueshme të toponimeve shqiptare. Studiuesi I. Ajeti, me njohjen aq të gjerë të onomastikës së trevave shqiptare në Kosovë e më gjerë, i shpuri edhe më tej piketat e shqyrtimeve rreth rolit dhënës të shqipes në gjuhët ballkanike si dhe, përgjithësisht, për të zbuluar tregues të tjerë të plotvlershëm të hershmërisë dhe autoktonisë së shqiptarëve në trojet e tyre të sotme 6. Te këto studime të bie në sy fakti se ata, të inkuadruara mbi kulturën shqiptare në tërësi, zënë fill që nga kërkimet në terren, studime diakronike e sinkronike, çka tregon edhe për rëndësinë që paraqet pikërisht “materiali” shqiptar, pasuria gjuhësore e shpirtërore e të cilit interpretohet e studiohet duke u bërë bazë për shumë disiplina, të cilat paraqesin vlera të larta historike, linguistike, kulturore, gjeografike, me raste edhe politike.
1.4.2 Onomastika dhe përbërja e saj
Nevoja për të emërtuar vendet, terrenin në të cilin kanë jetuar breza të lashtë, breza që datojnë që në lashtësinë e hershme, që me lindjen e njeriut, i cili zotëronte një gjuhë të caktuar, atë të vendit të tij dhe të paraardhësve të tij, është po kaq e lashtë sa vetë njeriu dhe gjuha e tij. Në këtë vështrim edhe emrat e njerëzve dhe të vendeve shfaqen njëherazi me lindjen e gjuhës dhe shtohen, zhvillohen, ndryshojnë apo bien në harresë e dalin jashtë përdorimit, sipas rrethanave historiko-shoqërore dhe kulturore që përjeton popullsia përkatëse e çdo vendi. Jo më kot thuhet se mosha e emrave të vendeve dhe të njerëzve është aq e vjetër sa edhe vetë gjuha7, prandaj, në shekullin XX, gjithandej u është kushtuar rëndësi e veçantë këtyre emrave, duke i kundruar ata në
1 R. Qosja, Fjala e hapjes së simpoziumit, në “Onomastika e Kosovës”, mbajtur më 25-27 shkurt 1977, Pr, f. 7. 2 E. Çabej, Problemi i autoktonisë së shqiptarëve në dritën e emrave të vendeve, Vendbanimi i hershëm i shqiptarëve në gadishullin ballkanik, Problemi i vendit të formimit të gjuhës shqipe, si dhe studimet e I. Ajetit Studime leksikore shqiptaro-sllave dhe Kontribut për studimin e onomastikës mesjetare në te0rritorin e Malit të Zi, Bosnjës e Hercegovinës dhe të Kosovës. 3 I. Ajeti, Studime leksikore shqiptaro-sllave dhe Kontribut për studimin e onomastikës mesjetare në territorin e Malit të Zi, Bosnjës e Hercegovinës dhe të Kosovës. 4 S. Mansaku, Autoktonia e shqiptarëve në dritën e të dhënave të toponimisë së lashtë, në "Studime Filologjike”, Tiranë; Sh. Demiraj, Rreth emrit të lashtë të popullit shqiptar dhe të gjuhës shqipe, ”GJJ”, (1984), nr. 1, Tiranë. 5 E. Çabej, Studime gjuhësore, vol.VI, Tr. 6 I. Ajeti, Studije iz Istorije albanskog jezika (Akademija nauka i umetnosti Kosova), Prishtina, 1982 dhe Çështje të onomastikës, në vëllimin I. Ajeti, Studime gjuhësore, IV, Rilindja, Prishtinë, 1989, f. 52-61. 7 Gj. Shkurtaj, Onomastikë dhe etnolinguistikë, SHBLU, Tr, 2011, f. 13.
24
shumë drejtime: në aspektin e tyre historik dhe të sotëm e duke u mëkëmbur kështu edhe një disiplinë e re shkencore, siç është onomastika.
Toponomastika, siç është quajtur me të drejtë “gjuha e tokës”, është disiplina qendrore e filologjisë. Ajo është një botë emrash të përveçëm, të cilët na flasin për atë sesi janë ndeshur gjuhët, popujt dhe kulturat, në provincat romake, ilire, greke, trakase, sllave, turke, shqiptare etj. dhe si janë pleksur e kanë lënë gjurmët e tyre në toponimi.
Si një drejtim i ri kërkimesh që ngërthen mundësi për shqyrtime të ndërlidhura e ndërdisiplinare, deri në përfundime me vlerë shumëdimensionale vjen në vështrim toponimia: oronimet, oikonimet, hidronimet dhe antroponimia. Në suazën e këtyre lidhjeve ndërdisiplinare nëpërmjet emërtimit të vendeve, toponimia fikson forma dhe dukuri gjuhësore që mund të vlejnë si dëshmi të vyera për të ndriçuar udhën e përshkuar nga bartësit e atyre emrave në shekuj, duke sjellë përpara historianit të dhëna të besueshme e për periudha të mugëta, ndonjëherë edhe të lashta e për të cilat nuk ka pasur asgjë të shkruar, duke plotësuar kështu mungesën e dokumenteve të shkruara. Nga kjo pikëpamje, në raste si ai i Shqipërisë dhe i trojeve shqiptare, në mungesë të dokumentacionit të shkruar, onomastika mbetet si “arkivi gojor” i historisë dhe i lashtësisë së kulturës sonë në hapësirën ballkanike, duke u kthyer në një shkencë sa interesante aq edhe e rëndësishme me përfundime edhe "jetike". Kjo sidomos për shqipen merr një rëndësi të dorës së parë, duke pasur parasysh faktin e një gjuhe të vjetër, ndoshta më e vjetra në Ballkan, por me një dokumentim shkrimi të vonë. Ndaj onomastikoni i vendit mbetet një mbështetje e fortë për argumentimin e autoktonisë së shqiptarëve në trojet e tyre, si dhe për të provuar vijimësinë në përputhje me rregullat fonetike dhe gramatikore të shqipes në mjaft antroponime dhe toponime shqiptare qysh prej ilirishtes e deri tek shqipja e sotme si tek antroponimet Bardhyl, Isamnus > Ishëm, Durrachium,1 Dimallum,2 Dashi, Artan3, Ilir etj., si dhe toponimeve Dalmatia, Dardania, Ulqin etj.
Onomastika, e cilësuar si shkenca që merret me studimin e emrave të vendeve, sendeve, ujërave etj., përbëhet nga dy grupe të mëdha emrash:4 a) emrat e njerëzve apo emrat vetjakë (antroponimet) dhe emrat familjarë përkatës të tyre (patronimet) dhe b) emrat e vendeve (toponimet), të cilat, duke qenë të shumta dhe të ndryshme, mund të grupohen edhe sipas ndarjeve të tjera: oikonimet apo emrat e vendeve të banuara (qytete, qyteza, katunde, lagje etj.); si pjesë e tyre mund të shihen edhe etnonimet apo emrat e shteteve, kombeve, kombësive, krahinave, nënndarjeve administrative e
1 Akademia e Shkencave dhe e Arteve të Kosovës (ASHAK), Waclaw Cimohochowski - për gjuhën shqipe, Pr, 2004, f. 103. Këtu gjejmë edhe disa etimologji të tjera shqipe, përveç atyre të përmendura këtu. 2 Me antroponimin Bardhyl, Bardyl, dhe gjetjen e një etimologjie të pranueshme dhe sa më të saktë janë marrë shumë studiues të cilët në mënyrë të përsëritur dhe bindëse kanë ritheksuar autoktoninë e këtij antroponimi ndër shqiptarë e ndër vise të ndryshme shiptare brenda e jashtë Shqipërisë, ku ndër ta në mënyrë të përmbledhur mund të përmendim: R. Doçin në dy veprat e tij voluminoze, Onomastika e Drenicës, IAP (Instituti Albanologjik i Prishtinës), Prishtinë 2005 dhe Onomastikë ilire-shqiptare në Ballkan, IAP, Prishtinë 2006; Studime filologjike të inkuadruara në fushë të onomastikës siç janë Studime Filologjike, I, ASHSH, 1976, f. 89-189; SF, ASHSH, 3, 1972, f. 13-64, f. 85-115, f. 143-178, si dhe shumë trajtesa të tjera që nuk po i përmend pasi në thelb ata trajtojnë historinë e formimit të popullit e gjuhës shqipe, vazhdimësinë dhe autoktoninë e tij në dritën e të dhënave të toponimisë së lashtë, e më konkretisht një informacion i detajuar dhe i përmbledhur në mënyrë shkencore e gjejmë në punimin shkencor të prof. Sehit Mansaku në "SF", ASHSH, 3, 1972, f. 103. 3 Dh. Bello, Onomastika dhe rëndësia e zhvillit të saj, Takimi IV vjetor ndërkombëtar i Institutit Alba- Shkenca, Tiranë-Prishtinë-Shkup 2010. 4 Gj. Shkurtaj, Onomastike dhe etnolinguistikë, SHBLU, Tr, 2011, f. 13.
25
shoqërore të ndryshme; hidronimet apo emrat e ujërave (dete, lumenj, liqene, këneta, përrenj, hurdha etj.), oronimet apo emrat e maleve, fushave, kodrave etj.
1.4.3 Lidhjet e onomastikës me disiplinat e tjera
Nëse antroponimia është shkenca që studion emrat vetjakë të njerëzve, toponimia është shkenca që studion emërtimet e objekteve dhe vendeve gjeografike, që kanë një rol të mëvetësishëm në jetën njerëzore në shoqëri, por që në ndryshim nga antroponimet dallohen për jetëgjatësi më të madhe. Duke veçuar me emër të përveçëm një objekt gjeografik shoqëria e diferencon këtë objekt nga objektet e tjera të ngjashme ose të njëjta, duke e transferuar në një orientues të mirëfilltë. Ato ruajnë në vetvete dëshmi të çmuara për kohë të hershme, ndoshta dhe epoka parashkrimore, dhe mbijetojnë edhe mbi gjuhët dhe popujt që i kanë krijuar. Studimi i toponimisë na sjell të dhëna shumë të çmuara për shumë shkenca të tjera, që i shfrytëzojnë për qëllimet e tyre specifike informacionin e konservuar në kohë nëpërmjet emërtesave, që vjen nga burime dhe epoka të ndryshme. Kjo e lidh toponiminë me disiplina të ndryshme si historinë e gjuhës, historinë, leksikologjinë, etnografinë, arkeologjinë, gjeografinë etj.
Në mesin e këtyre lidhjeve ndërdisiplinare po cekim disa prej tyre, duke mos u ndalur më gjatë tek lidhjet e saj me gjuhësinë e historinë, lidhje për të cilat folëm më sipër dhe jemi munduar t’i shpjegojmë në vazhdimësi të punimit tonë. Ndaj për këtë lidhje shkurtimisht po ndalem në citimin e disa mendimeve të studiuesve më në zë në këtë fushë, brenda e jashtë Shqipërisë, të cilët të gjithë së bashku i bashkon ideja se lidhjet e onomastikës me historinë janë të përmasave të tilla saqë kur lexuesit shfletojnë një libër të kësaj disipline, më së shumti u krijohet përshtypja sikur janë duke lexuar “një libër historie”, historinë e vendit për të cilin është shkruar. Onomastika ka qenë gur themeli e lëndë e parë me rëndësi gjuhësore në të gjitha hulumtimet e shqyrtimet historiko-gjuhësore rreth iliro-shqiptarëve, përvijon në hyrje të punimit “Onomastikë dhe etnolinguistikë”, të botuar në Tiranë (2001), autori i vëllimit, Gjovalin Shkurtaj. Po në këtë mënyrë të thuktë, jo vetëm se mendojmë edhe ne, po e përvijon edhe Z. Mirdita, në vëllimin “Antroponimia e Dardanisë në kohën romake.”Pra kësisoj, fusha e onomastikës, duke qenë shkenca më e re në përgjithësi e posaçërisht në truallin tonë shquan rëndësi të veçantë si për historinë e gjuhës shqipe ashtu edhe për historinë e popullit tonë. Po për këtë aspekt të rëndësisë së madhe të onomastikës, flet edhe E. Çabej, kur e përimton problemin e autoktonisë së elementit të shqiptarëve të kundruar nga fusha e emrave të vendeve në vëllimet studimore të tij: “Problemi i autoktonisë së shqiptarëve në dritën e emrave të vendeve”.
Onomastika, si pjesë e rëndësishme e leksikologjisë, merret me kuptimin, prejardhjen dhe shtrirjen e emrave të përveçëm si: emrat vetjakë dhe burimin e tyre1, nofkat dhe pseudonimet (antroponimet), emrat familjarë ose siç i quajmë ndryshe edhe mbiemra (patronimet) që përbëjnë dhe njërën nënndarje si dhe emërtimet e vendeve dhe objekteve gjeografike (toponimet), që përbëjnë edhe nënndarjen tjetër të onomastikës që në vetvete këto kanë nënndarje të tjera. Duke iu bashkangjitur mendimit të historianëve të gjuhësisë në përgjithësi përvijojmë idenë se onomastika nuk paraqet gjuhë por është tejet e rëndësishme për historinë e gjuhëve në përgjithësi, e shqipes në veçanti, si një prej gjuhëve të vjetra por me traditë shkrimi relativisht të von, madje nga më të vonët në drurin gjenealogjik të gjuhëve indoevropiane. Në këtë aspekt, shkruan 1 B. Baliu, Çështje të studimit të onomastikës në veprën e E. Çabejt, IAP, Pr, 1999, f. 52.
26
E. Çabej “sidomos emrat e vendeve (toponimia) kanë rëndësi të veçantë, si të të thuash, si një pjesë e pashkruar e leksikut që ka mbetur e gjallë në këta emra.1 Roli i toponimeve në studimet leksikore e etimologjike është i shumëfishtë: në ruajtjen e disa njësive leksikore që tashmë nuk gjenden në përdorim të përditshëm, në shtresimin historik të leksikut të shqipes, në shtresimin e huazimeve të shqipes etj. Në këtë këndvështrim, vijon më tej albanologu shqiptar se emrat vetjakë ( duke përfshirë këtu emrat e njerëzve dhe të vendeve) si një pjesë e pashkruar e leksikut të gjuhës, janë caktuar të zëvendësojnë gjer diku dokumentet e shkrimit që mungojnë kryekrejet për kohën para shek. XV.2 Pra toponimia është një dokument gjuhësor siç janë veprat e autorëve të vjetër, të cilat (që të dyja) ruajnë një shtresë më ë lashtë të gjuhës.
Shumë të ngushta janë lidhjet e toponimisë me gjeografinë. Për gjeografët materiali toponimik është pasuri e çmueshme, sepse në mjaft raste studimi i lidhjeve të mjedisit gjeografik me shoqërinë njerëzore mund te bëhet më i thelluar, duke iu referuar edhe të dhënave të toponimisë. Kështu p.sh. toponime të tilla si: Qafa e Buallit (emër veçori topografike + emër në rasën gjinore), Shkëmbi i Kuq (emër + mbiemër që tregon ngjyrën) duhet të tërheqim vëmendjen e gjeografit, sepse nëpërmjet tyre ai bën hapa të sigurt drejt njohjes së gjeomorfologjisë së vet. Gjeografia dhe gjeologjia janë të domosdoshme për shpjegimin historisë dhe për vërtetimin e etimologjisë së toponimeve. Nuk mund të ketë studim të emrave të vendeve pa njohur orografinë dhe hidrografinë e krahinës përkatëse, pa marë parasysh edhe aspektet e ndryshme të terrenit përkatës dhe të dhënat e gjeografisë njerëzore që fshihet pas toponimisë,3 - thekson prof. Gj. Shkurtaj, në librin e tij “Onomastikë dhe etnolinguistikë” Këtë pohim e gjejmë të shprehur edhe te studiuesit E. Çabej "Studime gjuhësore", Ë. Chimohoëski.4
Në këtë vështrim, pra, onomastika e një vendi duhet parë si një histori e pashkruar e popullit, dëshmitë e së cilës, për nga rëndësia, vihen krahas me gjetjet arkeologjike. Krahasimi i të dhënave të onomastikës me ato të gjetjeve arkeologjike është mjaft i përshtatshëm, jo vetëm për të vënë në dukje rëndësinë dhe vlerën e tyre historike, por, më për së forti, edhe për arsye metode, sepse në të dy rastet kemi të bëjmë me shtresa, mbishtresa e nënshtresa zonash e periudhash të ndryshme, që pasqyrojnë ndodhi e mendësi të vjetra e të reja, kultura të hershme e ndejtare, po edhe ndikime të huaja pushtimesh e fqinjësish, herë të gjata e herë në kalim, prandaj, ashtu si në gjykimin e hershmërisë së gjetjeve arkeologjike, arkeologut i bie barra të rrëmojë me kujdes e të gjejë gjurmët e shtresimeve të ndryshme që fshihen nën rrënoja, edhe dijetarëve të interesuar për toponiminë e antroponiminë, qofshin historianë, etnografë, gjeografë, gjeologë apo gjuhëtarë, të gjithëve, në të njëjtën mënyrë u bie detyra e gjykimeve të peshuara mirë, duke mos harruar kurrë se në një mbledhje toponimie që bëhet në ditët tona, ruhen gjurmë epokash e periudhash të ndryshme, që nga ato më të lashtat. Kështu, p.sh., toponime si Qytetza a Gjytedza, të dendura si në Veri ashtu edhe në Jug, faktojnë pikërisht gjurmët e një qytetërimi të hershëm të viseve të ndryshme të Shqipërisë, gjë që, ndërkaq, për shumë prej tyre është provuar edhe nga gjetjet arkeologjike. Nëpërmjet toponimisë, sidomos duke parë në plan të gjerë e në lidhje me emra etniko-kodrinorë të banorëve, mund të nxirren të dhëna të vlefshme për etnografinë, duke gjurmuar mjeshtërinë dhe zejet sipas krahinave. Kështu p,sh,.në Malësi të Madhe
1 E. Çabej, Për disa probleme …….f. 282. 2 E. Çabej, Hyrje në studime etimologjike në fushë të shqipes, në "SGJ", VII, f. 193; B. Baliu, Çështje të studimit të onomastikës në veprën e E. Çabejt, Instituti Albanologjik i Prishtinës, Pr, 1999, f. 53 3 Gj. Shkurtaj, Onomastikë dhe etnolinguistikë, Tiranë, 2001, f. 51. 4 Ë. Cimochoëski, Për gjuhën shqipe, ASHAK, Pr, 2004, f. 310.
27
e gjetkë në rrethinat përreth fjala dibran ‘banori i Dibrës’ ka kuptimin ‘murator, ndërtues’, gjë që lidhet me rrethanën se, deri vonë mjeshtër ndërtimesh, murator e karpentierë.1 Gjithashtu, në provën e tërthortë të përhapjes së disave mjeshtërive të ndryshme ka qenë edhe llagapi me apelativa të tilla si Bakalli, Baruti, Dervishi, Duhanxhiu, Cerepi, Ciftja, Cobani, Furci, Hallvaxhiu, Hanxhari, Jorganxhi, Kafexhiu, Kallaxhiu, Karabina, Kzaxhiu, Koburja, Kokona, Topuzi, Vorbaxhiu, Sharexhiu, Kovaci etj. 2 Kjo lidhje e këtyre dy disiplinave, toponimisë e etnografisë, shprehet edhe nëpërmjet elementeve të ndryshme etnografike, që siç është shprehur entografi austriak F. Nopça “këto elemente janë thjesht ilire e me ndonjë lidhje me botën reale3 (elemente të tilla janë: fustani, mbulesa e bardhë e kresë te burrat, mbajtja e këmbës, brez, këpucë sharku etj). Të dhëna ndihmëse me vlerë toponimia u jep edhe studimeve rreth ndarjeve etnografike e krahinore të vendit tonë si p.sh. për fiset, bajrakët, malet si njësi të mëdha të kohës etj. Në këtë mënyrë shpjegimet gjuhësore të emrave të vendeve e të banorëve që lidhen me to, japin të dhëna të rëndësishme për etnologjinë dhe etnografinë shqiptare. Është detyrë e rëndësishme për specialistët e etnologjisë e etnografisë shqiptare krahas gjuhëtarëvë të hulumtojnë të dhënat historike e gojore dhe të nxjerin përfundimin e tyre për ndarjen e mëhershme krahinore të etnisë shqiptare. Dija onomastike na jep të dhëna të rëndësishme jo vetëm për emrat e fortesave e të qyteteve tona të lashta, të rrugëve e të kalimeve me rëndësi, po edhe për gjurmët e pushtuesve të ndryshëm e të me popujt e tjerë, pra edhe të ndikimeve të ushtruara prej tyre, të cilat vetëm një shkencë objektive mund t’i ndjekë e t’u japë zgjidhje të kënaqshme. Në këtë lëmë studimi, ku dija objektive, më se një herë, është ndeshur dhe vazhdon të luftojë edhe me mendime të nxitura nga prapasynime joshkencore, shoviniste, është pikërisht pasuria toponimike që hedh dritë të re, duke dhënë mbështetje të fortë për faktimin e studimeve kushtuar problemeve të tilla thelbësore të historisë së popullit tonë, siç është ai i autoktonisë së shqiptarëve në trojet e veta të derisotme, me ushtrim të lashtë jo vetëm të një “blegtorie primitive” (siç pohon ndonjë nga kulturofagët prosllavë)4, por edhe të mjeshtërive të tjera, duke u shquar edhe për bujqësi e zejtari. Pra në këtë kuadër shpjegohen edhe lidhjet e toponimisë me jeten blegorale dhe bujqësore të një populli. Si shembull tipik këtu mund të përmendet fakti apo mendimi se viset bregdetare të Shqipërisë së sotme nuk kanë qenë të banuara nga shqiptarët dhe se këta të fundit paskan qenë diku më në verilindje, në vise të egra malore ku rronin “kryesisht si blegtorë”, rrëzohet i tëri, më një anë, nga të dhënat arkeologjike, që flasin për vijimësi kulturore të pandërprerë iliro-shqiptare dhe, nga ana tjetër, me të dhënat e shqyrtimit të toponimisë, sepse emra si Lezhë, Ishëm, Shkodër, Drisht etj. rrëfejnë se nuk janë tjetër veçse zhvillime, sipas ligjeve fonetike të shqipes, të emrave të lashtë përkatës: Lissus, Issamnus, Scodra, Drivasti.5 Një argument tjetër bindës për këtë lidhje përmendim këtu edhe faktin, siç e prekëm edhe në kreun e mësipërm, se në kulturën Burim I sipas arkeologut të njohur dibran, prof. dr. A. Bunguri, gjenden të dhëna shkencore në lidhje me kulturat prehistorike të pellgut të Dibrës6, ku
1 Shih E. Çabej, Studime Gjuhësore, VII, f. 246. 2 Shih Gj. Shkurtaj, Onomastikë dhe etnolinguistikë, f. 45-50. 3 E. Çabej, Disa aspekte të kulturës popullore shqipëtare në vështrim gjuhësor, në "Konferenca Kombëtare e Studimeve Etnografike", 28-30 qeshor 1976, Tr 1977, f. 95-110. 4Gj. Shkurtaj, Onomastikë dhe etnolinguistikë, SHBLU, Tr, 2001, f. 44−45. 5 Shih: E. Çabej, Problemi i autoktonisë së shqiptarëve në dritën e emrave të vendeve, në “Studime rreth historisë së gjuhës shqipe”, Tiranë, 1973, f. 13. 6 A. Bunguri në artikullin Aspekte te zhvillimit prehistorik në pellgun e Dibrës në dritën e zbulimeve të reja arkeologjike, f. 24. Shih edhe: Prehistoria e Dibrës, Tiranë 2010, i ndan këto zbulime sipas shkallës kronologjike. Kultura Burim I, Kultura Topojan I, Kultura Topojan II, Kultura Gradec.
28
karakteristike për këtë kulturë janë veglat e punës prej guri të lëmuar, ku mbizotërojnë sëpatat e tipeve të hershme neolitike në trajtë gjuhe dhe kallëp këpuce, ndërsa veglat prej stralli kocke e balte janë më të pakta. Kjo dëshmon se dibranët kanë qenë një popull që janë marrë kryesisht me bujqësi. Këto lidhje toponimi-bujqësi e gjejmë të ilustruar edhe te thënia e urtë “çfarë mbillet korret”, nga ku fare lehtë mund të kuptojmë se shumë emra fshatrash, janë vendosur sipas kulturës bujqësore që ata kultivojnë. Shembulli tipik ishte “Dardhë” (fjala që rrjedh nga dardan, Dardania), disa fshatra mbajnë sot këtë emër, në Librazhd, Pogradec, Dibër, Lushnje e deri në Çamëri ku gjejmë “Pyllin e Dardhës”. Tjetër emërtim i përhapur gjërësisht është edhe rrënja “arrë”, si Arrëz në Shkodër, Mirditë e Kukës, apo Fushë-Arrëz në Pukë. Përvec emrave të rrjedhur nga fruti-kultura, ka edhe emra që mbërrijnë nga bimësia e egër, si nga dushku ( disa fshatra në gjithë vendin mbajnë këtë emër), blini gëgërisht (me të tillë emër gjejmë fshatra në veri) apo bliri toskërisht (fshatra në jug), frashëri, thana etj. Por mund të ketë fshatra emërtimi i të cilëve rrjedh nga “i bukur, i keq, i mirë, i zi, i bardhë etj”. Në këtë rast, prof. Shkurtaj solli Shtegun e Keq në Shkodër, Përroin e Zi në Elbasan, Gurin e Bardhë në Berat etj. “Onomastika është e lidhur me shpirtin e kombit”, thekson profesor Gj. Shkurtaj.1
1.4.4 Rëndësia e onomastikës së krahinave për historinë e gjuhës
1. Toponomastika e truallit shqiptar për shkencën e degëzimeve të ndryshme albanologjike ka një rëndësi të veçantë dhe parësore, sepse si e tillë paraqet dokumentin më të vjetër gjuhësor të shqipes, një arkiv të vërtetë historie.
Siç janë shprehur studiuesit, nëpërmjet të dhënave toponimike që kanë sjellë nga punimet e veprat e tyre, numri i toponimeve në botë llogaritet të jetë me miliarda (Stamatoski 2000: 7), kurse në gjeografinë shqiptare, pohon studiuesi Q. Murati, ky numër aproksimativisht mund të arrijë vlerën e qindra mijëra topoleksemave, por ato kanë mbetur ende të paregjistruara, pra rrojnë në gojë të popullit, me rrezik të madh të bjerren e të zhduken nga faqja e dheut sikur të mos kishin ekzistuar fare. 2
Është theksuar fuqishëm nga të gjithë studiuesit se në studimin e toponimeve për të dëshmuar lashtësinë e hershmërinë duhet t’u japim përparësi atyre emrave që na dëshmohen qysh në dokumente të vjetra të shkrimit. Dija e derisotme, me ndihmesën e mjaft studiuesve vendës e të huaj, ka bërë të shihet vijimësia iliro-shqiptare edhe nëpërmjet onomastikës.3
Përveç rëndësisë shkencore për historinë e gjuhësisë shqiptare, toponimia (sidomos ajo historike), paraqet interes të veçantë edhe për historinë e popullit shqiptar, sidomos për prejardhjen e vendit dhe formimit të tij. Pra hulumtimi dhe studimi i toponomastikës krahas të tjerave është edhe me interes nacional. Dhe duke qëndruar tek studimet e bëra për gjuhën shqipe e popullin që e flet këtë gjuhë, studiuesit, E. Çabej e përkrahësit e ideve të tij, kanë formuar bindjen se toponomastika shqiptare përbën dokumentin kryesor që vërteton autoktoninë e popullit shqiptar në venndbanimin e tij të sotëm,
1 Informacion i marrë gjatë një interviste të bërë në televizionin e Top/chnel nga gazetari Eno Popi, mars 2016. 2 Q. Murati, Shqiptarët dhe shqipja- në n j ë b o t ë e m r a s h t ë p ë r v e ç ë m , IAP, 2014, f. 65 3 S. Mansaku, Autoktonia e shqiptarëve në dritën e të dhënave të toponimisë së lashtë, në SF, 3. 1982, f. 103-104; M. Domi, Prapashtesa ilire dhe shqipe, përkime e paralelizma, në “Kuvendi I i Studimeve Ilire”, Tiranë, 1974; E. Lafe, Toponime latine-romane në truallin e shqipes, në “Kuvendi I i Studimeve Ilire”, Tiranë, 1974, f. 137-138; E. Çabej, Elemente vendëse në terminologjinë gjeografike malore të gjuhës shqipe, në SF, 3, 1979; A. Kostallari, Contribution a l’ histoire des recherches onomastiques dans la domaine de l’ albanais, SA, 1, 1965, f. 31-54
29
d.m.th. faktin që shqiptarët janë vendas në këto anë që nga kohët më të lashta të historisë, pa ndërprerje.1 Me rëndësinë që paraqet onomastika për historinë e gjuhëve dhe lashtësinë e popujve studiuesit2 i mëshojnë fort idesë duke theksuar dhe këshilluar se mbledhja sistematike e inventarit toponimik (materialit onomastik) është e dorës së parë dhe nuk duhet lënë pas dore apo jashtë vëmendjes së çdo hulumtuesi shkencor, por jo vetëm.
Sigurisht, studimet rreth onomastikës janë të frytshme e me vlerë vetëm kur janë të mbështetura në dëshmi të plotvlershme dhe kur paraqitja gjuhësore e toponimeve apo e antroponimeve vështrohet në lidhje të ngushtë me faktorë të ndryshëm jashtëgjuhësorë, në radhë të parë me historinë e përgjithshme dhe krahinore, me rrethanat e rëndësishme politike dhe ekonomike, me institucionet, besimet e kultet, si edhe me krejt mendësinë e etnikumit përkatës. Asgjë, që u përket anëve të tilla të historisë së një populli, nuk duhet lënë në harresë e në të errët kur studiohet toponimia e vendeve ku ai banon. Janë me rëndësi tejet të madhe në atë mes makrotoponimet apo emrat e “pikave kyçe”, siç kanë qenë në shekuj malet e pikëkalimet më të dukshme, krahinat dhe qendrat e mëdha të banuara (qytetet dhe lokalitetet më të mëdha), po nuk janë për t’u përjashtuar as mikrotoponimet, sepse ato, sidoqoftë, edhe pse mund të jenë më të reja e me plot shndërrime të përftuara vonë, mund të na japin siguri rreth traditës dhe mjeteve e mënyrave karakteristike që kanë qenë tradicionale në vënien e emrave të vendeve e të njerëzve nga të parët tanë. Po sjellim një shembull, tashmë të njohur e të përvijuar bindshëm nga historianët e gjuhës shqipe: nga të dhënat e onomastikës së lashtë del se disa nga emrat e kryetarëve të fiseve ilire mbanin emra që përngjajnë e mund të shpjegohen vetëm nëpërmjet fjalëve të shqipes, si p.sh. Barduli /Bardyli 3 që na shpie te fjala shqipe (i, e) bardhë. Porse, përkimi do të ishte i pabesueshëm apo, në mos tjetër, i pambështetur bindshëm, po të mos njihnim edhe rrethanën historiko- shoqërore e etnokulturore të mëpastajme ndër shqiptarë, ku do të kishim edhe aq shumë emra të përveçëm njerëzish (antroponime), që e përmbajnë rrënjën bardhë, si: Bardhok, Bardha, Bardhyl/ Bardhul, Bardhosh; patronime si Bardhi, Bardheci etj. dhe sidomos emra vendesh (toponime) si: Bardhaj, Fushë-Bardha, Qishë-Bardha, Bardhoc etj. Të formuar pikërisht mbi atë rrënjë.4 E rëndësishme është se, siç ka theksuar prof. S. Mansaku e shumë studiues të tjerë, ndonëse ata janë të paktë në numër, sidoqoftë na dëshmojnë se “është ruajtur një traditë e pandërprerë ndër shqiptarë”5
1.4.5 Rëndësia e onomastikës për kulturën shqiptare
Shqiptarët janë të vetmit që kanë ruajtur emrat ilirë, emrat e vendbanimeve, madje edhe emrat e njerëzve. Shqiptarët nuk kanë pasur kurrfarë nevoje të “vetëshpallen” pasardhës të ilirëve. Këtë gjë shumë para shqiptarëve e kanë dokumentuar shkencëtarët gjermanë.
Aleksandër Stipçeviç
1 E. Çabej, Detyrat e gjuhësisë shqiptare, në lidhje me gjuhën letrare kombëtare e probleme të tjera, (diskutim) BSHSH, Nr 4, Tr, 1952; B. Baliu, Çështje të studimit të onomastikës në veprën e E. Çabejt, Instituti Albanologjik I Prishtinës, Pr 1999, f. 55 2 E. Çabej, P. Kreçmer, SGJ, V, f. 183; B. Baliu, vep.e cituar, f. 54 3 Shih: E. Çabej, Hyrje në historinë e gjuhës shqipe, Fonetika historike e shqipes, Tiranë, 1960, f. dhe në Studime etimologjike…, II, A-B, Tiranë, 1976, f. 163 4 Gj. Shkurtaj, Onomastikë dhe etnolinguistikë, ribotim, Albas, 2015, Tiranë. f. 27. 5 S. Mansaku, Onomastique et histoire de la langue albanaise, në SA, 1987, nr. 1, f. 86.
30
Elementi shqiptar ka mbetur si një relikt i mbrujtur në qilimin e madh dhe të vjetër të Ballkanit vetëm në sajë të vargmaleve të larta ku ka gjëllirë, ngjashëm siç ka ndodhur dhe me baskët në Pirineje, me keltët në Irlandë dhe Vals, me tauregët e kabilët në Atlas dhe me disa relikte të popullsive të tjera në Kaukaz. Shqiptarët nuk janë kurrsesi një popullsi e fosilizuar ose një mbijetojë e pafuqishme, por një celulë e gjallë popullore me bërthamë të fortë.
Milan Shuflay
Në sajë të studimeve në fushën e onomastikës ilire, problem i prejardhjes së
popullit shqiptar dhe i gjuhës shqipe, problem i venbanimit të hershëm të shqiptarëve dhe i autoktonisë së tyre kanë dalë nga kuadri i hipotezave, i formulimeve të përgjithshme logjike, shpesh herë të paargumentuara, dhe kanë zbritur në një terren më konkret, më të kapshëm ku veprojnë metodat e analizës shkencore gjuhësore mbi faktet e grumbulluara, e për pasojë, argumentimet janë bërë më bindëse. Zhvillimi gjuhësor konvergjent, që dëshmohet edhe nga të dhënat e emrave të vendeve, mbështet atë përfundim të arritur nga shkencat tona historike se brenda diversitetit të gjerë ilir, ishte krijuar në një treve të përcaktuar një unitet me tipare etno-gjuhësore dhe kulturore të veçanta, mbi bazën e të cilit u formua kombësia shqiptare. 1
Në këtë kuadër çdo pikë e vendit ku ka pasur një gjë të shënuar, ku është bërë një betejë, ku ka ndodhur një histori, ku është fiksuar një përjetim me interes njohjeje për kohën, zakonisht është fiksuar në toponimi. Kjo ka bërë, që me rrjedhë të moteve, bashkë me emrin e vendit të fiksohen edhe emrat e personave të ndryshëm që kanë qenë protagonistë, apo në mos tjetër pronarë e zotërues të atyre vendeve. Të tilla raste kemi plot e të gjendura gjithandej, pavarësisht se sa ata janë të njohura nga banorët e një vendi tjetër, por nga banorët e vendit ku kanë lindur këto mikrotoponime, janë më të njohura e të ditura nga të gjithë; si p.sh. Arra e Kolës, Lëndina e Lotëve, Shpella e Kusarëve, 2 Hani i Nuzit apo (Nuz Dovalanit- Maqellarë), Vorri i Shkjave etj. Ja pse duke u marrë me onomastikën e një vendi, studiuesit e interesuar i duket sikur i lexon “një libër historie”,3 të pashkruar por aq të njohur prej vendasve, të pavërtetuar por aq të besueshëm prej tyre, të çuditshëm por edhe të thjeshtë e të dashur. Sa ndryshime e ngjarje tejet të rëndësishme, kongrese, luftra e beteja, ku shumica të paditura, të pashkruara, të patreguara e të padokumentuara në një dokument historik, madje as të siguruara në ndonjë libër historik apo roman. E, megjithatë, pa dyshim që gjithëçka ka lënë gjurmët e veta në onomastikë.
Përveç rëndësisë shkencore për historinë e gjuhësisë shqiptare, toponimia historike paraqet interes të veçantë edhe për historinë kulturore dhe ekonomike të popullsisë së trevave të ndryshme të vendit tonë, sepse emrat e vendeve nuk bëjnë vetëm “vënien e një emri”, por edhe mishërojnë nëpër emërtime edhe të dhëna për bimë, drurë e kafshë tashmë të zhdukura në atë mjedis, por që kanë qenë të njohura aty në një të kaluar të largët; por edhe për historinë e popullit shqiptar, sidomos për prejardhjen e vendit dhe formimit të tij. Pra hulumtimi dhe studimi i toponomastikës krahas të tjerave është edhe me interes nacional. Dhe duke qëndruar tek studimet e bëra për gjuhën shqipe e popullin që e flet këtë gjuhë, studiuesit, E. Çabej e përkrahësit e ideve të tij, kanë formuar bindjen se toponomastika shqiptare përbën dokumentin kryesor që vërteton autoktoninë e popullit shqiptar në vendbanimin e tij të sotëm, d.m.th. faktin që shqiptarët janë vendas
1 S. Mansaku, Autoktonia e shqiptarëve në dritën e të.....f. 105, 111. 2 Gj. Shkurtaj, Onomastikë dhe etnolinguistikë, ribotim, Albas, 2015, Tiranë, f. 27 3 Gj. Shkurtaj, vepër e cituar, f. 24.
31
në këto anë që nga kohët më të lashta të historisë, pa ndërprerje.1 Me rëndësinë që paraqet onomastika për historinë e gjuhëve dhe lashtësinë e
popujve studiuesit 2 i mëshojnë fort idesë duke theksuar dhe këshilluar se mbledhja sistematike e inventarit toponimik (materialit onomastik) është e dorës së parë dhe nuk duhet lënë pas dore apo jashtë vëmendjes së çdo hulumtuesi shkencor, por jo vetëm. Ndaj “detyrë e parë e shqiptarëve është të mbledhim visarin e gjuhës sonë” e përmbyll idenë e tij kollosi shqiptar E. Çabej.
1.4.6 E. Çabej për çështje të objektit dhe metodës në studimet onomastike
Për shumë vjet etimologjia konsiderohej si detyra e vetme e toponimisë. Edhe tashti ajo mbetet, në thelb, problemi numër një, qoftë për rëndësinë, qoftë për vështirësitë që paraqet, sado që shkenca për emrat e përveçëm gjeografikë ka arritur të rrokë një qerthull problemesh, pak ose aspak të lidhura me etimologjinë.
Deri me daljen e metodës historiko-krahasuese, etimologjia e emrave gjeografikë paraqitej si një punë mjaft e lehtë dhe e këndshme. Nivelin e kësaj periudhe parashkencore të zhvillimit të etimologjisë së toponimeve mund ta shohim qartë në atë që Gj. Shkurtaj3 me të drejtë i quan “fantazitë naïve” sipas të cilave nuk duhen marrë parasysh as specifika e gjuhëve dhe as veçoritë konkrete të vendit të emërtuar.4 Në atë periudhë nuk kishte kurrëfarë kriteresh të rindërtimit dhe provës së etimologjive dhe mjeti më i mirë që mund të përdorte gjurmuesi ishte intuita. Për këtë arsye etimologji të rregullta (të vërteta) u gjetën vetëm rastësisht e jo si fryt i ndonjë metode të rreptë shkencore.
Studimi etimologjik i gjuhës shqipe nuk mund të kuptohet pa vënë në themel dy aspekte të rëndësishme: koncepti i objektit dhe i metodës së punës, aspekte këto që nuk janë zbatuar e ndjekur me rigorozitet e objektivitet njëkohësisht, nga disa studiues, të cilët hera herës për pasojë të moszbatimit të këtyre parimeve kanë sjellë edhe rezultate jo të sakta shkencore, jo të qenësishme, në fushë të gjuhësisë. Nuk është qëllimi jonë të bëjmë kritikë kundrejt studiuesve, porse, përkundrazi duhet të këshillojmë veten tonë e studiuesit e kësaj hullie studimesh se një punë e studim i mirë me rezultate konkrete e rigoroze shkencore, bindëse e rezistente në rrjedhë të kohës, do të ishte kur në themel të studimit të qëndronin e të zbatoheshin këto dy parime, për të cilët të gjithë të ineresuarit që merrën me etimologji dakordohen. Kur bëhet fjalë për etimologji nuk duhet të kuptohet vetëm burimi i gurrës së fjalës, porse ajo përfshin hetimin dhe diktimin e jetës së fjalës në një kuptim më të gjerë e të përgjithshëm, si p.sh. shpërndarja territoriale e fjalës, mjedisi i përdorimit, historia e zhvillimi i brendshëm i saj, pjelloria e saj në degëzimet e mëtejshme në forma e kuptime sekondare, aftëia e saj për të formuar rrjedhoja, kompozita e neologjizma, lidhjet me fjalë të tjera përbrenda leksikut, vitaleteti etj. Në këtë mënyrë çështja e burimit të një fjale duhet të bëjë pikënisjen për historinë e saj e pikëmbërritjen për studimin e kësaj historie.
1 E. Çabej, Detyrat e gjuhësisë shqiptare, në lidhje me gjuhën letrare kombëtare e probleme të tjera” (diskutim) BSHSH, Nr 4, Tr, 1952; B. Baliu, Çështje të studimit të onomastikës në veprën e E. Çabejt, Instituti Albanologjik I Prishtinës, Pr 1999, f. 55; R. Doçi, Onomastikë ilire-shqiptare në Ballkan, IAP, Prç 2006, f. 410. 2 E. Çabej, P. Kreçmer, SGJ, V, f. 183; B. Baliu, Çështje të studimit të onomastikës në veprën e E. Çabejt, Instituti Albanologjik I Prishtinës, Pr 1999, f. 54 3 Gj. Shkurtaj, Onomastikë dhe etnolinguistikë, botim i dytë, Albas, 2015, f. 54. 4 Sipas Gj. Shkurtaj, një studiues rus nxirte se Norvegjia na paska ardhur nga rus. na berxu, meqë ky vend bie në krye (rus. na berxy) të hartës së botës; në të vërtetë ky emërtim lidhet me dy fjalë të gjuhëve gjermanike: nord = veri + Ëegen=udhë, d.m.th. Udha drejt Veriut; apo italia nga ydalia sepse ndodhet larg nga veriu (rus). Shih në Onomastikë dhe etnolinguistikë, botim i dytë, Albas, 2015, f. 55-56.
32
Hap më hap me objektin shkon edhe metoda e punës për etimologji të sakta. Profesor Çabej në këtë çështje na porosit që në studimin etimologjik të leksikut të shqipes nuk duhet të nisemi nga jashtë e të hyjmë brenda, nga rretahnat e gjuhëve të tjera të depërtë në problemet e kësaj gjuhe, por duhet të nisemi konsekuetisht e në mënyrë të vetëdijshme nga brenda e dalim jashtë, shqyrtojmë gjendjen e brendshme të shqipes dhe kalojmë përtej caqeve të saj. Krah më krah me këtë duhet të përpiqemi që të nisemi prej fakteve konkrete të gjuhës e mbi dëshmitë e këtyre të formojmë idetë e tezat e jo anasjelltas, siç kanë vepruar shumica e etimologëve të gjertanishëm, me përjashtim të rrallë si N. Jokli, vëren studiuesi ynë, E. Çabej.1
Një periudhë tjetër shumë të rëndësishme për zhvillimin e metodës etimologjike në toponimi përbën fundi i shek. XIX dhe fillimi i shek. XX. Kjo është periudha shkencore, por ende jo periudha toponimike. Arritja më e rëndësishme e kësaj periudhe qe futja edhe në toponomastikë e parimit të ndërlidhjeve (korrelacioneve) fonetike, të përpunuara nga komparativistët. Ky parim u bë kriter-bazë për etimologjinë e toponimisë. Theksojmë këtu, duke iu bashkangjitur edhe mendimit të profesor Çabejt se në shpjegimin etimologjik të një fjale janë rregullat e (ligjet) fonetike ato të cilat, japin sqarim e hedhin dritë mbi strukturën morfologjike, si dhe diktojnë vlerën kuptimore të saj. Më pas, në këtë hulli u shkua më tej dhe u arrit që të zbatohej gjerësisht kriteri historik, dmth. të shihej vërtetësia historike e etimologjive. Kjo parakupton, në radhë të parë, që fjala të shpjegohet nëpërmjet ndërlidhërive (korrelacioneve) fonetike me ato të gjuhëve me të cilat ka pasur kontakte në territorin e dhënë.
Nga aspektet e ndryshme të një fjale, me rëndësi themelore për etimologjinë është hisoria e saj, sepse me sqarimin e kësaj ane përmbushen shumë herë edhe kushtet për konstatimin e burimit të fjalës. Në një farë vështrimi etimologjia nuk është tjetër veçsë historia e fjalëve, e shikuar më tutje, d.m.th. histori fjalësh, pjesërisht e dokumentuar, pjesërisht e rindërtuar, dhe e gjurmuar si të thuash gjer në fund. Për të ndriçuar këtë anë të errët të jetës së fjalës, para së gjithave duhet që në kushtet e veçanta të shqipes, me traditën e vonë të shkrimit të saj, për një fjalë që dokumentohet sidomos me dëshminë e teksteve të vjetra, të ndiqet zhvillimi që ka kryer nëpër kohë, duke nisur me vendin e veprës ku shfaqet për herë të parë edhe duke caktuar trajtën dhe kuptimin me të cilat paraqiet aty. Një punë e mëtjeshme në këtë drejtim është që nga format e kuoptimet e ndrsyhme me të cialt paraqitet një fjalë e tillë, të shikohet se cilat kanë më gjasë që të jenë forma e kuptimi bazë për shqipen, pra të kërkohet ajo formë e ai kuptim primar që mund ë arrihen me mjete e kësaj gjuhe. Ndaj duhet theksuar, ashtu siç edhe na ka porositur studiuesi E. Çabej, se “caktimi i formës dhe i domethënies së kryehershme të një fjalë përbën kushtin e parë të një etimologjie rigoroze”.2 Në fushë të shqipes kjo çështje vështirësohet akoma më shumë, jo vetëm nga fakti i dokumentimit të vonshëm me shkrim të shqipes, porse edhe nga vjetërsia e moshës së fjalës, e cila kur vihet përballë vjetërsisë së dokumentimit e komplikon më tëpër çështjen, pasi këto (“vjetërsi”) – thekson Çabej “janë dy sende, qenësisht të ndryshme, megjithëse kanë lidhje mes tyre”.
Ndaj çështja e etimologjisë rigoroze së një fjale është më e vështirë dhe e komplikuar se nga ç’mund të paraqitet apo të duket në plan të parë, për shumë faktorë, të cila nuk po i sqarojmë këtu, pasi është thënë shumë për to nga studiuesit.3 Lidhur me çka cituam më sipër e përmbyllim mendimin tonë me atë që i bashkon të gjithë
1 E. Çabej, Studime gjuhësore, VII, Rilindja, Pr, 1986, f. 196. 2 E. Çabej, Studime Gjuhësore, VII, Rilindja, Tr, 1986, f, 204. 3 Për më tepër mbi parimet, kriteret e problemet e etimologjisë së fjalëve dhe kuptimeve të tyre, e problem të tjera lidhur me etimologjinë, kryesisht shih E. Çabej, Studime Gjuhësore, VII, Rilindja, Tr, 1986, f, 111-330.
33
studiuesit se ndonjëherë forma e përparme e një fjale të shqipes diktohet edhe me anë të gjuhëve fqinje, ku afria e krahasimi qoftë përbrenda gjuhës, qoftë me një fjalë të një gjuhë tjetër, dhe përbrenda gjuhës qoftë në vështrimin gjeografik-territorial, qoftë në vështrimin historik, me një element nga një shtresë e mëparshme e gjuhës duke bërë të mundur kështu që të krahasohen fjalë që janë të krahasueshme mes tyre, çka përbën edhe parimin e parë dhe të fundit, siç e quan edhe Çabej1, që duhet të ndiqet në këtë mes. Më tej, mjeshtri ynë i etimologjisë shtonte: “Ky parim aksiomatik nuk mund të theksohet mjaft në punë të etimologjisë së gjuhës shqipe, sepse në këtë fushë kërkimesh ai është lënë mënjanë më shumë nga ç’ mund të besohet.
Metoda e gabuar e disa dijetarëve, të cilët përndryshe kanë merita të shquara në fushën e albanistikës, merita që ne jemi të fundit që të mos i njohim, ka qenë që, të joshur nga sirena e një farë akordi formal midis një fjale të shqipes e një fjale të një gjuhe tjetër, pa hetuar sa duhet vendin dhe rrethanat e brendshme të secilës nga ato në gjuhën përkatëse kanë venduar barazime etimologjike, të cilat shpeshherë janë të tilla që as që mund t’i shtrohen një diskutimi”.2
Në të njëjtën kohë, për etimologjinë e toponimeve, krahas vërtetësisë historike kërkohet edhe vërtetësia gjeografike, pra, kërkohet që shpjegimi të bëhet në përputhje me njohjen konkrete të vendit përkatës. Këto dy kritere (vërtetësia historike dhe vërtetësia gjeografike) në mënyrë të plotë ruajnë vërtetësinë dhe në kohën tonë, por duhet të shtojmë se në zbatimin e kriterit të dytë, në vise të ndryshme, ndonjëherë edhe në ndonjë studim të studiuesve tanë, ka pasur edhe shumë teprime e gabime. Kështu, p.sh., në gjuhët sllave toponimet që përmbajnë rrënjën BUKO, si Bukovina, Bukoviq, Bukmira janë përpjekur t’i shpjegojnë me rus. buka “ah”, ndërsa aty ka mbizotërim të bredhit, pishës apo drunjve të tjerë por jo të ahut. Ka raste kur nga ana fonetike mund të kemi një ngjashmëri gati të plotë midis një toponimi dhe një fjale të shqipes, por kjo nuk do të thotë gjithnjë se aty qëndron etimologjia e toponimit. Kështu, p.sh. na duket një arsyetim i drejtë ai që bën S. Gashi lidhur me toponimin Roga e Rushit dhe Ara e Rushit, që mund të mendohej se ato vijnë nga fjala “rrushi”, mirëpo kjo nuk do të qëndronte dot në këmbë nga ana e vërtetësisë historiko-gjeografike, sepse viset që quhen ashtu shënojnë sipërfaqe toke djerrë në shpat të malit të Drashnjes, prandaj Gashi me të drejtë mendon se “nuk kemi të bëjmë me rrush, por me Rushi, përkatësisht me një toponim të tipit antroponimik ku është ruajtur me emra të ndryshëm në shek. XV”3
Raste të moszbatimit të kriterit të vërtetësisë gjeografike ndeshim edhe brenda punimeve të botuara të ndonjërit prej studiuesve shqiptarë, siç edhe përmend studiuesi Gj. Shkurtaj, duke na dhënë shembullin e toponimit Shala, për të cilin thuhet se lidhet me apelativin shalë “kodër” dhe jo shalës, shalësinë “tokë e keqe, që s’prodhon”…, sepse përgjithësisht në këto vende… kemi të bëjmë me kodra e male…”4.
1.4.7 Përmasa e shfaqjes së folklorit dibran në onomastikën e zonës dhe atë shqiptare
Hullitë e mbara të studiuesve tanë të parë të onomastikës, (që nga gjysma e dytë e shek. XIX) me mbledhësit e apasionuar të folklorit shqiptarë Thimi Mitko, K.Kristoforidhi5, që nga krijuesi i “kërthizës” së onomastikës shqiptare prof. E. Çabej6,
1 E. Çabej, Studime Gjuhësore, VII, Rilindja, Tr, 1986, f, 219. 2 E. Çabej, Studime etimologjike në fushë të shqipes, I, Tiranë, 1982, f. 69. 3 S. Gashi, Prania e shqiptarëve në krahinën e Gallapit, Moravës e të Serbisë Jugore në gjysmën i të shek. XV (1411-1418), në “GJA”, VI, 1976, Prishtinë, 1978, f. 116-117. 4 Gj. Shkurtaj, Onomastikë dhe etnolinguistikë, botim I dytë, Albas 2015, f. 54-55. 5 A. Haxhi, T. Topalli, Leksikon, gjuhëtarë dhe albanologë, Fiorentino, 2013, f. 15-20. 6 R. Doçi, Onomastikë ilire-shqiptare në Ballkan, IAP, Prishtinë 2006, f. 205.
34
për fat të mbarë po ndiqen nga një një numër i mirë studiuesish tanë, siç është rasti i studiuesve me veprat e tyre: Begzad Baliu, Qemal Murati, Mustafa Ibrahimi, Ali Dhrimo, Gjovalin Shkurtaj, Rexhep Doçi, Shefki Sejdiu, Ç. Bidollari, Dhimitri Bello, Kolë Luka, David Luka, Baftjar Kryeziu, Xhemaludin Idrizi, Shefqet Hoxha etj.
Korpusi i gjerë i lëndës onomastike që gjen shtjellim në veprat e këtyre studiuesve, jo vetëm që ka tërhequr vëmendjen e studiuesve të rinj duke u bërë një pikë e fortë referimi e mbështetjeje për studimet e tyre, porse në kuadrin e studimeve albanologjike, ndër të tjera, ky korpus ofron të dhëna interesante shumëdisiplinare. Në këtë kuadër një ndër disiplinat ku lënda onomastike, përveç se bëhet objekt studimi, ofron një material të pasur, është krijimtaria popullore e shqiptarëve anë e mbanë Shqipërisë e jashtë saj. Nuk është patriotizëm folklorik lokal kur theksojmë rolin e lëndës të elementit shqiptar në rrjedh të kohëve.1 Të dhëna të tilla paraqesin vlera të larta historike, linguistike, kulturore, gjeografike, me raste edhe politike. Në më të shumtën e rasteve, studimet albanologjike (po i emërtojmë kështu për të nënkuptuar në këtë aspekt tërësinë e studimeve gjuhësore, historike, folkorike, kulturore që bëhen për një popull dhe për gjuhën e tij) mund të cilësohen si sinteza të përgjithësuara të dijes së deriatëhershme (kërkime historike), por edhe sinteza të arritjeve personale, apo pse jo, edhe pasqyrim i disa prej veprave të botuara kohët e fundit brenda dijes së onomastikës.
Sigurisht, studimet janë të frytshme e me vlerë vetëm kur janë të mbështetura në dëshmi të plotëvlershme dhe kur paraqitja gjuhësore e toponimeve apo e antroponimeve vështrohet në lidhje të ngushtë më faktorë të ndryshëm jashtëgjuhësorë, në radhë të parë me historinë e përgjithshme dhe krahinore, me rrethanat e rëndësishme politike dhe ekomomike, me institucionet, besimet e kultet, si dhe me krejt mendësinë e etnikumit përkatës. Asgjë që u përket anëve të tilla të historisë së një populli nuk duhet lënë në harresë: anëtarët ku studiohet toponimia e viseve ku ai banon.janë me rëndësi tejet të madhe në atë mes; makrotoponimet apo emrat e “pikave kyçe”, siç kanë qenë në shekuj malet e pikëkalimet më të dukshme, krahinat dhe qendrat e mëdha të banuara (qytete dhe lokalitete më të mëdha), po nuk janë për t’u përjashtuar as mikrotoponimet, sepse ato, sidoqoftë, edhe pse mund të jenë të reja e me plotë shndërime të përftuara vonë, mund të na japin siguri rreth traditës dhe mjeteve e mënyrave karakteristikë që kanë qenë tradicionale në vënien e emrave te vendeve e të njerëzve nga të parët tanë. Po sjellim një shembull tashmë të njohur e të përvijuar bindshëm nga historianët e gjuhës shqipe: nga të dhënat e onomastikës së lashtë del se disa nga emrat e kryetarëve të fiseve ilire mbajnë emra që përngjajnë e mund të shpjegohen vetëm nëpërmjet fjalëve të shqipes, si p.sh Barduli /Bardyli që na shpie te fjala shqipeë (i,e) bardhë. Porse, përkimi do të ishte i pabesueshem apo, në mos tjetër, i pambështetur bindshëm, po të mos linim edhe rrethanën historiko-shoqërore e etnokulturore të pastajme ndër shpiptarë, ku do të kishim edhe aq shumë emra të përveçëm njerëzish (antroponimet) si: Bardhok, Bardha, Bardhyl /Bardhyl, Bardhosh; patronime si Bardhi, Bardheci etj., dhe sidomos emra visesh (toponime )si: Bardhaj, Fushë-Bardha, Qishë -Bardha, Bardhoc etj. të formuar pikërisht mbi atë rrënjë.2
Një tregues i mirë e jetës dhe veprimtarisë së një populli, që gjen pasqyrim edhe në toponiminë e tij, janë edhe lidhjet që ekzistojnë mes etnografisë dhe dukurive gjuhësore, të shprehura nëpërmjet elementeve të ndryshme etnografike, që siç është shprehur entografi austriak F.Nopça “këto elemente janë thjesht ilire e me ndonjë lidhje
1 L. Shamku-Shkreli, E. Çabej, Diana dhe Zana studime kulturë historike, Çabej, 2011, f. 35. 2 Shih po ai, po aty.
35
me botën reale1 (elemente të tilla janë: fustani, mbulesa e bardhë e kresë te burrat, mbajtja e këmbës, brez, këpucë sharku etj).
Po t’u hedhësh një sy studimeve albanologjike nga studiues shqiptarë dhe albanologë të huaj (sidomos gjermanë dhe austriakë) siç mund të përmendim A.Desnickaja, F. Bobi, G. Mayer, J. Hanni, J. R. Ksilandër 2, Stijovic, Lutovac, Jerecek, Pesikan3 etj., të bie në sy fakti se studimet e tyre e tyre, të inkuadruara mbi kulturën shqiptare në tërësi, zënë fill që nga kërkimet në terren, studime diakronike e sinkronike, çka tregon edhe për rëndësinë që paraqet pikërisht folklori shqiptar, pasuria gjuhësore, materiale e shpirtërore e të cilit interpretohet e studiohet në shumë disiplina. Në këtë aspekt bëhet objekt i këtij punimi, lënda onomastike më së shumti, e Shqipërisë Veriore dhe inventarizimi i toponimisë së saj, e vjelë pikërisht nga krijimtaria e popullit. Burimi kryesor, përveç të tjerash, që kemi shfrytëzuar për konkretizimin e lidhjeve dhe ndikimin e folklorit në onomastikë është vepra e Naim Plakut “Kroi i zanave”, MB, Tr, 2010. Në këtë vepër të tij paraqitet një material shpirtëror tejet i pasur i viseve shqiptare, e veçanërisht tokës dibrane. Vepra ka në brendësi konkretisht: vargje fëmijësh dhe lodra, veshje, ninulla, rite dhe këngë për natyrën, këngë për dashurinë, këngët e Korabit, dasma dibrane, balada, këngë historike dhe trimërie, këngë humoristike, këngë për kurbetin dhe nizamet, festa, kremtime, betime, nëmë, mallkime, nofka e urime.
Proverbat dhe fjalët e urta të çdo populli përbëjnë detaje të shumta që lidhen me ngjarje historike, me traditat e zakonshme e atij populli. Madje disa prej tyre shprehin specifikën kombëtare të një populli dhe nuk kanë paralele tek popujt e tjerë.4 Krijimtaria popullore e trevës së Dibrës në veçanti dhe e mbarë trevave shqiptare në tërësi, e cilësuar nga kompozitori i njohur Tish Daija “si një minierë floriri që minerali ndodhet në sipërfaqe e nuk ka nevojë të hapësh galeri për ta mbledhur”, që nëpërmjet vargjeve ka përplotësuar studimet e onomastikës shqiptare (toponiminë dhe antroponiminë të cilën e kanë ndjekur fatet e historisë së popullit shqiptar. Janë të shumta rastet kur folklori shqiptar ka shërbyer si pikë kyçe, referuese për onomastikën shqiptare, pasi ai që fikson emra malesh, grykash, qytetesh, vendbanimesh, objekte materiale e shpirtërore që përfaqësojnë, çka do ta shohim në këtë punim. Hapësira shqiptare e ballkanike, si me historinë ashtu edhe me gjuhësinë, paraqet një pasuri të madhe shumështresore të Ballkanit dhe të Evropës Juglindore5, hapësirë që e përshkon një traditë e pasur dhe e thellë kulturore e gjuhësore, një shtresim i pasur kulturash të shfaqura me shumë se askund në toponiminë ilire, trake, helene, romake, sase, shqiptare, sllave, arumune, turke etj.6, por edhe në areal gjuhësorë i përbashkët i strukturës gramatikore (i njohur në gjuhësinë e përgjithshmë si gjuhësi ballkanike). Këtë ndikim kulturash shumështresore e gjejmë të shprehur edhe te studiuesit Sh.Demiraj dhe E.Çabej.7 dhë një ndër burimet e këtij shtresëzimi kulturash përbëjnë
1 E. Çabej, Disa aspekte të kulturës popullore shqipëtare në vështrim gjuhësor, në "Konferenca Kombëtare e Studimeve Etnografike", 28-30 qeshor 1976, Tr 1977, f. 95-110. 2 J. Gjinari, Gj. Shkurtaj, Dialektologjia, SHBLU, Tr. 2003, f. 64. 3B. Baliu, Onomastikë dhe identitet, Era, Prishtinë 2012, f. 119. 4 Perla, Revistë shkencore kulturore, 2008/1, f. 9 5 B. Baliu, Gjendja e toponimisë në Ballkan, Java e shkencë 2012, MASHT, Prishtinë, 2012, f. 182. 6 B. Baliu, Onomastikë dhe Identitet, Era, Prishtinë, 2012, f. 19. 7 Sh. Demiraj, E. Çabej, Tr. 1990, f. 70. Lidhur me depërtimin e sllavizmave studiuesit shprehen (ne kemi shkëputur një ndër mendimet e tyre të shprehuara për këtë çëshjte): ku ndër të tjera theksojnë: “është plotësisht e pranueshme që në viset e Shqipërisë Jugore një pjesë e sllavizmave të kenë depërtuar gjatë pushtimit të asaj here nga mbretëria bullgare, sidomos gjatë shekujve X-XI, kurse sllavizmat e Shqipërisë veriore. XX gjatë shekujve XII-XV.
36
edhe matrialet e hershme osmane1 (prej të cilave mund të vilen të dhënat të rëndësishme enga ku mund të nxirren edhe rezultate e përfundime të reja për gjuhën dhe kulturën e një populli), të cilat duhen parë me interes të veçantë; ndaj dhe shfrytzimin e tyre nga specialistët antropologë e quan të domosdoshëm për “gjykime të sakta në lidhje me një nga mënyrat kryesore të shprehjes së indentitetit të banorëve të atyre kohëve që popullonin viset shqiptare. Në këtë reflektim toponimia ka shënuar gjurmët më të thella dhe më të pasura, duke pasqyruar shenjat më të sigurta të zhvillimeve historike. Në këtë aspekt është e kuptueshme pse ka kaq shumë kohë që studimi i onomastikës është një prej problemeve të shpeshta dhe interesante në rrethet shkencore e ballkanike (në suazën e kulturës shqiptare).
1.4.8 Mbi kuptimin e ndërtimin e toponimeve2
Studimet e deri tanishme kanë treguar se lidhur me kuptimin e toponimeve të një krahine të vetme apo të mbarë vendit, duhet ditur e mbajtur mirë parasysh, nga njëra anë tjetër, lidhjet e toponimeve me fjalët e tjera të gjuhës. Mënyra se si populli ynë i ka emërtuar viset e ndryshme, duke marrë përballë shenjat ose dukuri nga më të larmishmet si ngjyrat, forma, përmasa e vendit rrethana të ndodhive etj. kanë rëndësi të madhe jo vetëm në planin gjuhësor, por edhe për psikologjinë sociale kombëtare të shqiptarëve, sepse nëpërmjet tyre ne njohim më thellë edhe mendësinë karakteristike të popullit tonë. Materialin e sjellë më poshtë nga krijimtaria popullore e trevës së Dibrës, folklori dibran, e kemi vjelë nga mbledhësi dibran i folklorit të kësaj ane, Naim Plakut, Krojet e zanave, MB, Tiranë 2010. Kështu shquajmë kudo një mendësi të përbashkët në vënien e emrave të ndryshëm:
a) përshkrimi i mirëfilltë i vendit, duke përdorur togje të përbëra nga emër +mbiemër që tregon ngjyrën (Bot e Bardhë, Guri i Zi, Udh’ e Kuqe, Drini Zi, Shkëmb i Kuq, Maja e Zezë) a cilësi tjetër (Ara e Gjatë, Ura e Vogël, Kroi i Ri, Dibër e Madhe, Gryka e Vogël, Lurë e Vogël, Gryka e Madhe).
b) përshkrimi mbi bazën e një togfjalëshi të përbërë nga emri që tregon veçorinë topografike + emër të rasës gjinore (Arat e Damës, Bira e Dhelprës, Burimet e Ninës, Bregu i Kakijave, Lëmi i Shedinës, Qafa e Buellit, Malet e Dibrës, n’faqe t’Vleshës, n’breg t’Drinit, Qafa e Sinës, n’Qaf’ n’Kolosmanjit, Ura e Shehit, Ura e Lushës, Ura e Vashës, anë t’Qenokut, n’Çukë t’Bublit, Fush’ e Korabit, Qafa e Prushit, Ur’ e Izvirit, Kullat e Zogje, Ur’ e Radikës, Bjeshkët e Gramës, Kepat e Korabit etj.
c) përshkrimi mbi bazën e metoforës ose tropove, si: metonomia, sinektdoka etj. si: Samari i Qafës (një shkëmb në malin e Jeranit në Kastrat), Hun ‘e Drërit (Kurvelesh), Hund e Palokalasë etj.
Prurjet toponimike të këtij punimi, duke u bazuar në ndarjet që i bëhet materialit
1 Këtu e kemi fjalën për deftrët osmanë, dokumente tejet të rëndësihme e me vlerë për jetën e kulturën e një populli. F. Duka, Shekujt osmane në hapësirën shqiptare, f. 242 2 Materiali tejet i pasur që kemi vjeë nga kjo vepër, pasqyrë e foklorit të pasur dibran, por jo vetëm, anembanë shqiptar, paraqet interes edhe për trajtesa e ndarje të tjera nga ajo e parashtruar këtu. Me siguri, që një klasifikim më i detajuar dhe i ndarë më specifikisht në degët e tjera të toponimisë (antroponime, patronime, ojkonime, oronime, fitonime, zoonime etj.,), do ta bënte më interesante dhe me vlera këtë trajtesë. Porse, theksojmë këtu se qëllimi ynë primar ka qenë mbledhja e materialit me natyrë folklorike, e në një trajtesë tjetër nuk përjashtohet aspak dëshira dhe mundësia e një analize gjuhësore më shteruese e tij. Porse mungesa e kësaj analize besojmë se nuk humbet vlerën gjuhësore e kulturore të materialit (krijmtarisë popullore) të paraqitur këtu, i cili është vetëm një pjesë e vogël e thesarit të pashtershëm e poppullit dibran, e shqiptar.
37
toponimik nga disa studiues1, porse ne po marrim si bazë të ndarjes sonë ndarjen me të cilën bashkohen shumica e studiuesve, e propozuar nga F. Miklosiçi, kemi dy kategori emërtimesh: 1) toponime që vijnë nga emra njërëzish dhe 2) toponime të formuar nga apelativë (emra të përgjithshëm), ku për secilin grup kemi edhe ndarjet dhe nëngrupet përkatëse.2
Në këto grupe përmendim shembuj konkretë nga krijimtaria popullore: Fush e Stambollit, Fush e Gjoricës, Moj Fusha e Korabit3/ ti na erdhe hakit, kur
hupe mas mali si me u shem Korabi/ ke ur’ e Izvirit Rrem i tranafilit/ ke ur’ e Radikës duel ylli dritës/ hiku njeglla Gramës hajde djal i dadës (fq. 71-73); Te Ura e Radikës4, një mijë krushq e bajraktarë/në Sllatinë o qofsh i parë. Ngrihi e trazoni / se ka çelë Stafxhoni (fq.55, toponim në Kala të Dodës.); Sa t vijnë prej Tiranës/ prehni tehin e gërshanës. Vjen berberi nga Manastiri (fq. 66); paska briskun prej xhevahiri, vjen berberi nga Maqellara (fq. 67) /dili o Agim përpara. U hull njeglla Drinit/ erdhën mujt e Drinit (fq. 33). Kur shkojsha në Bakëll/ of-e e lum dado! (fq. 77); Si na u shemën o kepat e Gramës, iho/ a t’ka zanë nopak malli i nanës, iho, si na u shemën o kepat e Korabit, iho / a t’ka kap o malli i vllaut, iho (fq. 78-79); Ti moj shkrepsja e Venediktit, ktheva kryet nga Gjakova (fq. 93) fllanxa e Korabit, Dardha e Parvenit (fq. 107-108); Ta kam fal Misirin (fq. 137); Më ka rrzu në fushë t’Kosovës / tue ia ba me dorë medis’hollës, më ka rrzu në fushë t’Gostivarit / tue mbledh me dorë lulet e beharit (fq. 155); E kam ble n’pazar t’Tiranës, e kam n’arxhi t’Tetovës, e kam ble n’qyqan t’Beratit5 (fq. 173); Me fisheke e me barut, me fishek Gjakove, me barut Tetove/ me fishekë Berati, me barut prej Mati (fq. 207-209); Xhamia e Kuqe (fq. 24); Bardhavelë (fq.25). Udh’ e Kuqe Han’ e re (fq.16-22). N’luftë Sanxhakut ai ka mbet, po bën cuca of medet (fq. 255); Hajredin pasha po i vjen Radikës, pyet ku janë kto malet e Dibrës, bajn mexhlis në fushë t’Gjoricës, n’fushë t’Gjoricës e n’kodër t’Drinit, si t’ia bajm ktij Hajredinit?!, sheh Zerqani fjalë ka çue, thuej Kaloshit me m’ndihmue, Grikën e Madhe e kan rrethue, kush ia prishi fesin pashës? Fasli Malja, plaku Krajkës…..(fq. 272-273); A s’i shef kullat e Zogje!?, Demir pasha po shkon Gjurës (fq. 275). N’Çukë të Bublit u vu topi, n’Duhashisht digjet baroti, n’Çukë të Bublit e njer në Dri, Llan Drenova me nji urdi, Llan Drenova e Xhep Llani, jalla burra kah Pollozhani, s’je n’Pilafe, s’je te Kaba,
je n’Duhashisht te Dullë Tafa (fq. 277); Krisi topi në Mikronesh, i shkoi krisma
1Jireçeku, Miklosiçi, M. Ibrahimi Mikrotoponimet në vendbanimet shqiptare të rrethit të Prilepit, Krushevës dhe Velesit, Interlingua, Shkup 2010; R. Doçi, Onomastika ilire-shqiptare në Ballkan, IAP, Pr, 2006; B. Baliu Onomastika e Kosovës, Prishtinë 2008; Q. Murati, Dëshmime onomastike për autoktoninë e shqiptarëve në trojet e tyre etnike në Maqedoni, Tiranë, 1993; Gj. Shkurtaj, Onomastikë dhe etnolinguistikë, SHBLU, Tiranë 2001; E. Çabej, Elemente të gjuhësisë e të literaturës shqipe, Tiranë,1936; Studime gjuhësore, Prishtinë, vol.I, 1976; Xh. Idrizi Mikrotoponima e Karshiakës së Shkupit, Shkup 2003; Vllogjimjezh Piankës Toponomastika e Basenit të Ohrit dhe Prespës, Shkup, 1997, botuar nga Instituti i Gjuhës Maqedonase; vepën e Dimka Mitevës Toponimia e Strumcës, Instituti i Gjuhësisë Maqedonase, Shkup 1889; R. Memushaj Patronimia e Himarës; B. Kryeziu “Onomastika e Hashanisë; K.Damrot: Die altern Orts…….Beuthen, Ëien 1896. E. Moor, Die slavichen Ortsnamen der Theissebene, in “Zeitschrift fur Ortnamenforschung”, Bd, 6, 1930.; R.Tamen, Die Elb-und Ostsesslavischen Ortsnamen, Bd, 1, Berlin, 1948. 2 Gj. Shkurtaj, Onomastikë dhe etnolinguistikë, Shblu, Tr, 2001, f.61. 3 Në oronimin Korab nga kor, korije e ap), rrënjë për të cilën flet edhe M.Budimiri, kur konsideronte se “Galabroi është formuar me disimilim të likvidës nga Galabloi” (R. Doçi, Onomastikë ilire-shqiptare në ballkan, IAP, f. 71). 4 Trajta e dyte Kalishtë ndaj Kalish është mbas shtesore kalimi nga Kalis: Kalish e bërë sipas rregullorës të fonetikës historike të gjuhës shqipe Fusha e Korabit, Urë e Izvirit, Ura e Radikës, Ura e Lushës, Fusha e Çidhnës. Për më tepër rreth formimit dhe etimologjisë së këtyre fjalëve shih R.Doçin, Onomastikë ilire në Ballkan, f. 301. 5 Rreth etimologjisë së emrit Berat- Beligrad shiko për më tepër R, Doçin, Onomastikë ilire…..f. 254.
38
njer n’Homesh, njer n’Hotesh e njer n’Miresh, tan Malsija u ba lesh, u dindën malet1 Reç-e-Dardhë (fq. 278); Dibër e Lumë janë çue n’kambë, ra Sërbia n’Qafë t’Kolosnjanit, Reçja e Vogël, Idriz Bajraktari, për Kalisë që sheh Hasani, shkon Tërshalla për Bushat2, e merr vesh ne Ollomaja (d.m.th. Germania) (fq. 281); O mori vetulldrapën (fq 127); Age nalt ku kishin çel dardhat (fq. 131) Në Steblevë due me shkue, për me i çue n’Beligrad, plasi pushka pran Murini, plasi pushka n’Pishtericë, ushtarët e sërbit me vrap kan ikë. Njer n’Vllanicë për me luftu (fq. 284-285) t’çelim rrugën për Dyqakë, Radomirë, Sllatinë (fq. 297) nisi ushtrinë ke ura Vashës, kur u afru te Qafa Sinës, mbajti serbin pa i ra Luznisë, n’Kullë t’Manukës jam rrethue (fq. 309); Zunë pritë në Peshkopi, me çidhnakë dil n’Pollozhan, në Dobrovë, po rreh Muhurr e Luzni, ikin ushtarët në anë t’Qenokut, të tretën ditë t’Bajramit t’Vogël, hiki Fusha nga Grika e Vogël, prej Qenoku në Malësi, nuk ka mbet në kambë nji shpi, ka vu graniçen në kullë të Shabës, Qafa e Buellit qenka zanë (fq. 310-311); Lidhja e Prizrenit, Hot, Grudë, Karadak, Kaçanit, Qafa e Prushit etj., (fq. 316).3
Nga korpusi i gjerë i toponimisë së fiksuar nëpër vargjet e këngëve e lirikave të
ndryshme të krijimtarisë popullore në përzgjodhëm disa prej tyre, dhe gjatë shpjegimit të strukturës së tyre ne nuk do të ndalemi me shembuj, për të mos u zgjatur dhe përsëritur fjalët. Nga ky korpus i gjerë vëmë re se ne formimet e këtyre toponimeve kanë shërbyer si emra dhe mbiemra që përcaktojnë formë, madhësi, gjerësi, ngjyrë apo cilësi të tjera. Në lirikën e këngëve të dasmës kemi përdorimin e shumtë të mbiemrave dhe emrave të njerëzve që mbartin me vete mesazhe nëpërmjet simboleve të shprehuara prej drurëve frutorë, kafshëve dhe cilësive të tyre: blbil, gjarpër, dhelpër, laskër, gojëfarkuemin, kobecin, Baskuqe (insekt), dilber, ogiç etj. Vëmë re gjithashtu se në krijimtarinë popullore, pothuajse në të gjitha lirikat e shqyrtuara, marrin pjesë shumë emra apelativë, të tillë si mal, kreshtë, bjeshkë, çukë, kodër, rrap, dardha, mollë, urë, qafë, lule, zog, lis, kala, kështjella, mal, pëllumb etj., ku po të njëjtët emra janë pjesë e strukturave të materialit toponimik, siç edhe është shprehur studiuesi E.Çabej -se gjuha shqipe, në fondin e vet ka edhe fjalë paraindoeuropiane, si rrush, sheg, dhe gur, të cilat përdoreshin dhe përdoren në funksione onomastike si antroponime e toponomie.4 Të kësaj frekuence përdorimi janë edhe formimet e tilla që kanë në përbërje fjalë orientale, çka flet qartë edhe marrëdhëniet e shqiptarëve brenda Shqipërisë, por edhe jashtë saj në rrjedhë të kohës, si dhe për ndërkëmbime kulturash. Në mënyrë të veçantë për historinë e popullit shqiptar e të gjuhës shqipe, onomastika në përgjithesi e toponomia në veçanti,
1 Një tjetër fjalë e ruajtur si relik iliro shqiptare në Siujdhesën Ilire është fjala mal, për të cilën E. Çabej ka thënë se “...man bashkë me mal e karpë është një nga ato fjalë shqipja i ka të përbashkët me trakishten e njekohësisht me ilirishten”, dhe e përmend në toponimet ilire Dimallum, Malontum, Maleventu e Malontina (E.Çabej, SGj, III, f. 331, dhe në punimin Ilirishtja dhe shqipja, në “Ilirët dhe gjeneza e shqiptarëve”, USHT, Tiranë, 1969, f. 41. Për shtrirjen e fjalës ilire-shqipe mal te popujt e sotëm rë Siujdhesë Ilire shihet më së miri nga mendimi i Milivoje Pavlloviqit, i cili apelativët oronimik në këtë siujdhesë të sajuara nga fjalët: lat. Mont e plana planina për “mal, mal me kullosa”. sll. Gora e suma për “çukë. Male, bjeshkë” dhe kelte cossino, po ashtu me kuptime të afërt “mal me lisa, pyll”, i bie si rezultat të substratit, “të oronimeve të tipit ilir malose ship mal....., mbeturinat e hershme u ruajtën në Maqedoni. R. Doçi, Onomastikë ilire-shqiptare në Ballkan, IAP, f.92. 2 Këtu mund të aludohet për ndonjë nga fisi Tërshalla që shkoi të luftonte me forcat e tjera dibrane në mbrojtje të Shkodrës, që ishte rrethuar nga malazezët. 3 Sa i përket etimologjive të emrave apelativë që marrin pjesë në formimet e toponimive të lartpërmendura mund të shikoni veprën e R. Doçit, Onomastika ilire-shqiptare në Ballkan, IAP, 2006, f. 84-300. 4 E.Çabej, Disa probleme themelore të historisë së vjetër të gjuhës shqipe, në “Konferenca e Parë e Studimeve Albanologjike, Tiranë, 1965, f. 177.
39
me fjalët, format dhe elementet e ndryshme leksikofjalëformuse që ngërthehen në to, si dhe me aq shumë gjurmë të tjera që pasqyrojnë ndikime të karakterit gjuhësor e jashtëgjuhësor, përbëjnë një lëndë të vlefshme e që mund të plotësojë në një masë të mirë mungesën e dokumenteve të shkruara, duke marrë kështu një vlerë të rëndësishme dëshmuese. Sepse emrat e vendeve nuk bëjnë vetëm ‘‘vënien e një emri’’, por edhe mishërojnë nëpër emërtime edhe të dhëna për bimë, drurë e kafshë tashmë të zdukura në atë mjedis, por që kanë të njohura aty në një të kaluar të largët. Kështu,p.sh..,në malet që ndajnë Kastratin nga Shkreli gjejmë toponimin Gropa e Harushës (Gropa e Arushës), mirëpo në atë zonë, si dhe gjetkë në Malësi të Madhe, prej shumë kohësh, as pleqtë më të moshuar nuk mbajnë mend të ketë pasur arinj.
Përvetësimi i bashkësisë përmes patronimeve dhe toponimeve, në letërsinë arbëreshe të Rilindjes është një çështje me rëndësi jo vetëm artistike. Ndoshta kjo letërsi është e vetmja që arriti të ndryshojë edhe toponimet e ngulitura historikisht dhe t’i rigjenerojë ato shqip, siç ndodhi me toponimin “Piani degli Reci”, pas botimin të veprës të De Radës. Me ngulitjen e toponimit “Hora e arbëreshëve”-”Piani degli albanesi”, vetëdija letrare e determinoi dhe e tejkaloi traditën historike, gjë që ka ndodhur shumë rrallë.1
Gjithë këtë pasuri gjuhësore, kulturore dhe historike, Shqipëria e Kosova do t’ia falin një ditë Europës së re. Kjo është simotra etno-kiulturore e antikitetit europian, një freskë shpirtërore e temave universale të shkrimtarëve të vjetër grekë e romakë, të cilën populli shqiptar e ka ruajtur brenda traditës së tij mijëvjeçare. Sot në Shqipëri ndonjë përpjekje zyrtare apo e nxitur nga institucione shtetërore shkencore joqeveritare për të ndryshuar toponiminë e vendit, por kjo nuk do të thotë që shqetësimet mungojnë për gjendjen e përgjithshme të saj.
1.4.9 Drejtimet e emërtimit të vendeve sipas mendësisë së popullit shqiptar
Siç shprehet K. Trajmeri, “kohët e vjetra kaluan... Prej tyre së tashmes i ka mbetur jehona në emërtimet e rrjedhave të pafundshme ujore, të vargjeve malore si edhe të vendbanimeve”2. Në rastin konkret studimi i toponimisë së kësaj krahine, rrethit Dibër e më konkretisht të komunës Maqellarë, merr një rëndësi të madhe edhe për studimin e gjuhës së dy shteteve dhe të dy etnive të ndryshme, pra të gjuhës së popullit shqiptar dhe atij maqedonas në tokë shqiptare. Po e kësaj rëndësie është e gjithë toponimia e trevave shqiptare, pasi mënyra se si populli ynë i ka emërtuar viset e ndryshme, duke marrë për bazë shenja ose dukuri nga më të larmet, si: ngjyra, forma, përmasat e vendit, rrethana të ndryshme të ndonjë ndodhie a veprimi historik a legjendar të kryer aty etj., kanë rëndësi të madhe jo vetëm në planin gjuhësor, por edhe për psikologjinë sociale kombëtare të shqiptarëve, sepse nëpërmjet kësaj ane ne njohim më thellë edhe mendësinë (mentalitetin) karakteristike të popullit tonë.
Siç ka nënvizuar edhe Gj. Shkurtaj, bazuar në veprën e studiuesit austriak J. G. von Hann, “Studime shqiptare”(1854), këtu e 147 vjet më parë, “Hani ballafaqoi emrat ilirë Dalmatia, Delminion me toponimet e sotme Delvinë e Delvinaki e me fjalët shqipe dele e delmer; Dardania e Dardani me dardhë, Ulkiniom me ulk ̸ujk; Skampies me shkëmb, Kodria me kodër, Dimallum me di (=dy) dhe mal etj.” 3,
Toponimia e trevave shqiptare dëshmon se janë të shumtë apelativët e shqipes që
1 Sh. Sinani, Kulti i epopesë te De Rada, në “ Ura dhe kështjella”, Tr. 2006, f. 80 2 K. Treimer, Die illyrische Namengebung - VI. Internationaler Kongress für Namenforschung, München, 1961, Bnd. III, 730. 3Hanni bëri të parën përqasje relativisht sistemore të toponimeve dhe të antroponimeve ilire me apelativë të shqipes, fryt i së cilës qe zbulimi i shumë përkimeve e ndërlidhërive semantike e strukturore midis tyre. Shih Gj. Shkurtaj, Onomastikë dhe etnolinguistikë,…….f. 65.
40
pasqyrohen edhe në toponimi si bazë e emërtimit ose si pjesë përbërëse përcaktuese e tij. Në përputhje me konfiguracionin e rrethanat historiko-shoqërore onomasticienët shqiptarë kanë theksuar se në toponimet e formuara me mjete të shqipes ka vijimësi dhe përbashkësi qoftë në mendësinë, qoftë në brumin e mënyrën e formësimit gjuhësor të emërtimeve topike.
Së pari, për arsyen e njohur që “sistemi onomastik është në thelb një fakt shoqëror dhe juridik, i përcaktuar ose i lidhur me nevojat shënuese të një grupi shoqëror të caktuar”1. Së këndejmi del se nëpër dokumente të shkruara, si regjistrat kadastralë, hartat administrative, historike, gjeografike etj., janë fiksuar me përparësi emërtimet e viseve me rëndësi më të madhe në ekonomi. Prandaj, mund dhe duhet të themi se, mospërmendja në dokumente të tilla e shumë toponimeve, nuk do të thotë se ato nuk kanë ekzistuar që herët.2 Në mënyrë të veçantë vlen kjo për disa pjesë të toponimisë siç janë oronimet dhe hidronimet, e specifikisht hidronimia, që siç pohon Gj. Shkurtaj, është “më rebele” ndaj zëvendësimeve e trysnive administrative dhe japin prandaj maksimumin e arkaizmave”, duke theksuar për kët tip toponimesh se “pse nuk na dëshmohen ndër shkrime të vjetra, duhet të jenë po aq të moçme sa edhe ato që përmenden”.3
Së dyti, sepse kudo në trevat shqiptare objekte të ngjashme nga konfiguracioni, bimësia etj. kanë emërtime të njëjta ose të një rrënje. Shumë e dukshme është kjo në oroniminë dhe hidroniminë mbi bazën e ngjyrës. Mund të kujtojmë këtu, nga hidronimet, emra si Drini i Bardhë, Drini i Zi, Lumi i Zi (Akeroni i lashtë në Çamëri), Zeza dhe një varg mikrohidronimesh të përbëra nga togëfjalësha me emrat: kroi, gurra, pusi, uji, çeshma, liqeni, përroi, pusi, hurdha + mbiemrat i, e bardhë, e kuqe, e zezë, i kuq, i zi. Të tilla formimie janë qëmtuar nga studiues të ndryshëm në një arelae të hapët shqiptare.
Pjesa më e madhe e makro- dhe mikrotoponimeve shqiptare, duke qenë të vendosura mbi bazën e tipareve të qarta siç është ngjyra e ujërave ose e disa objekteve të tjera, si e shkëmbinjve, gurëve, dheut etj. paraqitnin edhe lehtësi për t’u përkthyer në gjuhët e sunduesve të huaj. Kjo gjë ka ndodhur qysh në lashtësi siç na dëshmojnë Petralba, Petrosi, Valbona etj. që nuk janë tjetër veçse përkthime a kalke latine të toponimeve shqipe, përkatësisht: Guri i Bardhë, Guri i Kuq, Lugina e Bukur.
Emërtesat toponimike, të paraqitura nga onomasticienët e trevave shqiptare, që nga Veriu e në Jug të Shqipërisë, karakterizohen nga një tregues i përbashkët i mendjes dhe i formësimit gjuhësor të shqiptarëve. Këto formime shquhen kudo nga një mendësi e përbashkët në vënien e emrave të viseve, të cilën studiuesi Gj. Shkurtaj e ka karakterizuar në këto drejtime:4
a) përshkrimi i mirëfilltë i vendit, duke përdorur togje të përbëra nga emër (apelativ) + mbiemër që tregon ngjyrën a cilësi tjetër të tij: në Maqellarë ndeshim: Ara e Gjatë, Guri i Verdhë, Shkëmbi i Kuq, Kuqlinë, Ura e Vogël, Prroi i Vjetër, Oudha e Xhan, Vorr i Vetëm, Lisi i Madh, Guri i Shpoum (Gur i Shpuar), Çeshma e Vjetër; Livadhi i Dytë; Në Shqipëri e më gjerë kemi: Frashni i Keq Maja e Zezë, Guri i Shpuar (Çamëri), Fushëkuqe, Thana Binoshe (Malësi e Madhe), Qafa e Ngushtë etj.
b) përshkrim mbi bazën e një togfjalëshi të përbërë nga emri që tregon veçorinë topografike + emër të rasës gjinore që tregon përkatësinë apo ndonjë rrethanë historiko-
1 Carlo de Simone, art. cit, në “Kuvendi I i Studimeve Ilire”, Tiranë, 1973, f. 93. 2 Shih Gj. Shkurtaj, Onomastikë dhe etnolinguistikë,…….f. 65. 3 Shih po aty, po ai. 4 Këtë ndarje, së bashku me shembujt përkatës në Shqipëri në mënyrë sintetike e ka përshkruar studiuesi Gj. Shkurtaj në Onomastikë dhe etnolingiustikë, Dea print, Tr, 2015, f. 52-54. Kurse shembujt nga Maqellara janë mbledhur prej nesh.
41
shoqërore me vlerë përcaktuese: Arat e Demës, Vrima e Dhelprës, Kodra e Tepes, Lajthia e Ujkut, Gropa e Ukut, Guri i Dhelpnës, Mulliri i Bajraktarit, Ara Tules, Kalaja e Venedikasve, Ura e Gradecit, Lisi i Valës, Bunari i Tulmanit (mikrotoponime këto në Maqellarë të Dibrës), Lëmi i Shedinës, Kroni i Shtogut (Malësi e Madhe) etj. Në bazë të studimeve mbarëshqiptare brenda e jashtë Shqipërisë ky, në të vërtetë, është edhe tipi më i dendur apo mbizotërues në mikrotoponiminë shqiptare.
c) përshkrim mbi bazën e metaforës, shoqëruar edhe me përshkrimin e mirëfilltë të vendit ose me shtim të përkatësisë me ndonjë emër të rasës gjinore. Gj. Shkurtaj për këtë rast paraqet këto shembuj: Rratht e Zez (Kastrat), Thana Binoshe (Shkrel), Këmb’ e Glatë dhe Ujët e Qelbur (Çamëri), Ujt e Qelbt (Fushë-Krujë), Faqekuqe (Zaloshnjë). Shtojmë këtu edhe një mikrotoponim në zonën e Maqellarës: Uji i idhtë (i hidhur) (Poc); Çeshma me Brolle (K. B); Guri me Çukle (Kërç. P.); Lagjia e Teneqeve (Kër.Sip); Lajthia e Ukut ) Kërç. P); Mali i Grepit (All); Shkrepi i Plloumave (Kov); Gur i Shpoum (Poc);
ç) Përshkrim me apelativin që tregon realitetin topografik + ndonjë prapashtesë zvogëlimi (-th, -shte, -aj), ku shquajnë, sidomos, -z(ë): Arrëza (Kukës, Shkodër, Berat, Kolonjë, Korçë, Lushnje), Arrëza e Vogël (Tepelenë), Baltëza (Çamëri), Qiteza, Gjytedza (Malësi e Madhe). Në Maqellarë kemi mikrotoponimin Leshizë; si dhe me anën e përngjitjes së togjeve të ndryshme si: Fushëbardha, Gurakuqi, Qafëqenuko, Nënudhe, Kryemadhi etj.
d) përshkrim mbi bazën e metaforës ose tropeve, si: metonimia, sinekdoka etj. si: Samari i Qafës (një shkëmb në malin e Jeranit, në Kastrat), Hun’ e Drërit (Kurvelesh), Hund’ e Palokalasë (Çamëri), Maja e Gjarpnit; Mali i Dhëmbasit (Çamëri), Bithpule (emër are në Çamëri); Në Maqellarë kemi ndeshur këto mirotoponime të kësaj natyre: Trapi i Lugatit, dikur shpellë (Kër.Sip.); Uji i Trapit t’Lugatit, burim uji rrjedhës që vjen nga mali, (Kër.Sip.) ose ndryshe Uji i Lugatit, (Kërç. P.); Gjubre e Ramigëzit (Poc) nga gjuhët sllave ‘‘Gëz’ në kuptimin e prapanicës, ku edhe fjala Gjubre sllav. > bërllog, mbeturina.
42
KREU II: MIKROTOPONIMET SIPAS FSHATRAVE
2.1 Fshati dhe komuna Maqellarë
Pozita gjeografike: Fshat në juglindje të rrethit Dibër, qendër e njësisë administrative Maqellarë.
Ndodhet 600 m. mbi nivelin e detit. Zona e Maqellarës bën pjesë në Dibrën e Epërme, ku përfshihen 22 fshatra të zonave fushore, që nga shpati ku ndodhen ujërat e Lumit Vardar me anë të Degëve të Drinit të Zi, duke përfshirë Rekën e Epërme e të Poshtme, Zhupën, Drimkollin, deri në zonën fushore të Debercës së Strugës dhe Gollobordën.
Komuna Maqellarë nis në brigjet e Drinit të Zi dhe vargmalet e malit më të lartë të Shqipërisë, Korabit.
Pozicioni gjeografik i saj është mjaft i favorshëm, i dominuar përgjithësisht nga fushat dhe në veri nga vargmalet e ulëta të Korabit, siç është Kërçini. Ky pozicion bën që kjo qytezë të shërbejë si nyje lidhëse mes dy qyteteve më të rëndësishme të Dibrës së Madhe dhe Peshkopisë, si dhe me Tiranën. Maqellara është fshat dhe qendër komune (njësi bashkiake, 2016) në rrethin e Dibrës.
Në gjuhën e përditshme jo vetëm nga banorët e Maqellarës, por më gjerë, përdoret termi përcaktues i ndarjes etnologjike së fshatrave (përafërsisht 11:11) me “Mbiudha dhe Nënudha”. Këto janë dy fjalë, (terma), me të cilat përcaktohen fshatrat që gjenden mbi udhën e hershme, që lidh Peshkopinë me Dibrën e Madhe.
Kufizohet me këto vendbanime: Maqellara kufizohet në Veri me njësinë
administrative Melan, kodrat e Çenokut, në Jug me Dibrën e Madhe, në Perëndim me njësitë administrative Shupenzë dhe Gjoricë. Në pjesën perëndimore, në të gjithë gjatësinë e saj, e përshkon lumi Drin, ku pika më e ulët është në Gradec me 440 m mbi nivelin e detit, ndërsa në pjesën lindore nga vargmali i Deshatit, me dy maja të larta, si Mali i Velivarit 2371 m dhe Mali i Kërçinit 2343 m.
Statistikat mbi numrin e popullsisë: Në vitin 1926, Maqellara kishte një popullsi prej 314 banorësh. Në vitin 1985 kishte një popullsi prej 10645 banorë. Në dhjetor të vitit 1990 kishte
10962 banorë dhe 2190 familje. Në dhjetor të vitit 1992 numëronte 14806 banorë, e në 31 dhjetor 2003 popullsia ka pësuar rënie në 1108 banorë e 241 familje si fshat dhe si komunë 13862 banorë dhe 2969 familje, 1248 banorë me 290 familje në 2005, në rang fshati.
Komuna në 2008 kishte 13251 banorë, ndërsa në vitin 2011 kishte 10662 banorë. Sot numëron më shumë se 10.500 banorë.
Fshatrat me popullsi më të madhe janë Maqellara, Pocesti, Kllobçishti, Burimi, Kërçishti i Poshtëm. Popullsia është afër 100% myslimane. Para vitit 1990 popullsia ka qenë 16.000 banorë, por pas ardhjes së demokracisë, shikohet një lëvizje e ngadaltë e një shtrese të popullsisë drejt qyteteve: Tiranë dhe Durrës. Por kemi edhe lëvizje të popullsisë edhe drejt Italisë dhe vendeve të tjera europiane.
Sipas Censusit Al-2011, “…komuna Maqellarë (sot Njësia Aministrative) është qendra më e madhe për nga numri i popullsisë dhe numri i familjeve në rang qarku,
43
pas Peshkopisë. 1 Përsa i përket demografisë, Maqellara (qendër fshati) është një vendbanim i populluar, por ka fshatra që janë edhe më të mëdhenj në numër banorësh se ajo nën juridiksionin komunal të saj.
Qendra e fshatit: Qendra e fshatit është dhe qendra e tregut, pak metra nga
shtëpitë e grupuara të fshatit. Fiset kryesore: Tregohet se fiset vendase janë: Gjoni, Estrefi, Qoku, Stafa, Etemi,
Keshi. Ndërsa fise të ardhura janë: Elezi, Rusi, Neziri, Manallari, Rexha, Tafçiu, Gjoli, Navaku, Rubla, Kuka, Tomja, Terziu, Bekteshi, Veliu, Demiri, Manjani, Nasufi, Spahiu, Sela, Shamku, Selmani, Kosiqi, Selimi, Paçuku, Halili, Xhili, Islami, Hidri, Topalli, Ndreu, Cami, Haxhiu, Beqiri, Jashari, Dervishi, Capa, Hoxha, Uka, Zeqja, Nurçja, Mullameti, Muça, Shashku, Dani, Skënderi dhe Agolli. Fise të shuara: Civuli.
Lagjet: Gjoni, Estrefi, Stafa, Qoku, Herçeku, Keshi dhe Hetemi Lashtësia: Fshati Maqellarë përmendet që në shek.XV, emër që e mban edhe sot.
Studimet na kanë treguar e dëshmuar se Maqellara ka qenë e qendër e banuar që në kohërat e lashta. Tregues për këtë dëshmi janë, përveç të dhënave arkeologjike me Kulturat e zbuluara në këtë trevë nga historianë të njohur, janë edhe toponimet, të cilat lidhen me emërtimin e fshatrave. Një dokument arkivor i shkruar për herë të parë për regjistrimin e popullsisë së Dibrës i vitit 1467 (Defteri Turk), tregon emrat e fshatrave të komunës së Maqellarës me numrin e familjeve për çdo fshat. Për më tepër informacion lidhur me lashtësinë e këaj treve, dhe më specifikisht mbi emërtimin e saj do të gjeni një trajtesë të veçantë kushtuar etimologjisë së ojkonimit Maqellarë, në brendësi të punimit tonë.
Etimologjia e emrit (etimologji popullore): Fshati Maqellarë në shek. XIV del me emrin Maçellarë. Maqellara quhet ndryshe dhe si Fusha e Shehrit. Mendohet se dhe emri i saj vjen nga sllavishtja (Makelari–mashlari-kasaphane), për shkak të betejave që janë zhvilluar në ketë zonë.
Emërtimi i banorëve: maqellaras (m), maqellarase (f), maqellarasit (sh). Informatori: Hysen Tomja, 73 vjeç, me arsim të mesëm, me profesion brigadier,
si dhe kryetar këshilli për komunën Maqellarë; Behie Guzja, pensioniste, me arsim të mesëm.
Mikrotoponimet: Arat: Mani i Mashllarës, Leshiqe, Ulica, Gërmadha, Trekandshi, Rrupa,
Patllëjza, Bramurë, Stropovicë, Debisht, Pazhëjca, Ograde, Vorba, Grashishte, Serkishte, Balle e madhe, Lisi i Thatë, Toka e xhamisë, Ogradja e Agës, Ogradja e Kapllan Begut, Ogradja e Selimit, Staralivadhi, Trapi i madh, Trapi i vogël, Gurishte, Gaberi, ara e Dulke Begut, bafçja e Idrizit, bafçja e Ahmetit,
Fushat: fusha e Topalltisë, Fusha e Mashllarës, që ndodhet 22 kilometra larg kryeqëndrës së Dibrës shqiptare, Peshkopisë, si dhe vetëm 5 kilometra larg Dibrës së Madhe.
Malet: Mali i Kërçinit, qafa Qenokut - qafë që ndodhet midis fshatit Erebarë e Trepcë, zabeli i Etemeve, zabeli i Dine Begut, Lëshiqe.
Kodrat: Kodra e Pesjakës, Leshiqe (zabel), Krojet/izvoret/ brrakat: Izvori i Çernenës, Çeshma e Vjetër (te kisha), Brraka e
Ibrahimit, Brraka e Idrizit, Izvori i Jabellit, Izvori i Llogut, Çeshma te tregtia,
1 Shih: Censusi-Al, Dibër 2011, f.84-85. Në këtë Census janë dhënë këto shifra: Popullsia banuese 10662 banorë në 2544 ndërtesa. Në raportin meshkuj/femra është pak më i madh se numri i meshkujve.
44
Rezervuari i Mashllarës, Çeshma e Qokeve, Çeshma te policia, Izvorri i Tanasëjcës, Izvori i Sumçishtit, Brraka e Sumçishtes, Brraka e Sefës.
Livadhet: Livadhi i Ajazit. Përrenjtë: Përroi i Pocestit, Përroi të SMT-ja, Përroi i Maqellarës. Udhët: Rruga e Lopartit, Rruga e Kllobçishtit, Rruga e Pesjakës, Rruga e Pocesit,
Rruga e Burimit, Rruga e Majtarës, Rruga e Doganës, Rruga e Çernenës, Rruga e Kovashëjcës, Sokaku ke Kisha, Sokaku i Gjoneve, Sokaku i Qokeve, Rruga ke Spitali, Rruga ke Fidanishtja (Xhamia e Re), Rrethrrotullimi te Rruga e Doganës, Lapidari-udhëkryq.
Mullinjtë: Mullëjni i Fatit. Gurët: Guri i Kuç. Xhami: Xhamia Kuba, që është në qendër të Maqellarës afër spitalit dhe xhamia e
Re, afër rrugës nacionale Peshkopi–Tiranë. Vende: Kisha (rrënojë), Vorret e Bejlerëve (rrënojë), Vorri i Mëjr (Gjeleshashku)-
rrënojë, Vorri i Mëjr i Halil Civulit-rrënojë, Sheshi te Xhamia e Vjetër, Mani i Vorreve, Mani i Idrizit (ke kisha), Gështenjat, Mani i Asllanit, Mani i Aliut, Mani i Dacit, Lisi i Thatë.
2.2 Allajbegia
Pozita gjeografike: Allejbegia shtrihet në pjesën perëndimore të komunës së Maqellarës.
Kufizohet me këto vendbanime: Fshati i Allajbegisë kufizohet me Maqellarën në lindje, Majtarën në jug, Potgorcën në perëndim1, kurse në veri me dy fshatra: Çernenën dhe Vojnikën. Rruga nacionale që lidh Tiranën me Peshkopinë i kalon fare pranë dhe po kështu lidhet me një rrugë të asfaltuar me rrugën që të çon në doganën e Bllatës, në kufi me Maqedoninë.
Statistikat mbi numrin e popullsisë:2Në vitin 2003 Allajbegia/Burimi numëron një popullsi prej 971 banorësh dhe 202 familje, kurse në vitin 2005 kemi një rënie të saj, 952 banorë dhe 203 familje.
Qendra e fshatit: Qendra e fshatit është në mes të gjitha mëhallave dhe në të gjenden dyqane, xhamia 500-vjeçare, varrezat e fshatit, shkolla dhe qendra shëndëtsore. Para viteve 1990, po në qendër të fshatit, kanë qenë shtëpia e kulturës, çerdhja e fëmijëve dhe stallat e lopëve, kovaçhanja dhe furra e bukës. Një dyqan tjetër është në lagjen e re, ku plotësohen nevojat ditore të banorëve. Po në këtë lagje është ndërtuar dhe një kafene.
Është vetëm 10 kilometra larg nga komuna e Shupenzës përtej lumit Drin, ku çdo të dielë bëhet pazar nga banorët e zonave përreth. Për të shkuar në qytetin e Peshkopisë, duhen rreth 20 minuta, ose 17 kilometra. Distanca nga fshati deri në qendrën e Komunës është rreth 25–30 minuta në këmbë, rreth 2 km në anën lindore të fshatit.
Fiset kryesore: Hamja, Tonuzi, Ilnica, Kaferi, Asllani, Osmani, Xhili, Ademi, Sala, Piku, Kodra, Markja, Bici, Dardha, Gjeleshi, Sela, Dançja, Duka, Strazimiri. Fiset më të mëdha janë: Piku, Sala, Sela, Ilnica, kurse disa përfaqësohen me një familje të vetme si: Strazimiri, Bici, Dardha. Dy familje Veliu dhe një familje Dani kanë ardhur në fshat
1 Fshati Podgorcë deri nga vitet 1935 -1940 është konsideruar si lagje e fshatit Burim. 2 Statistikat lidhur me numrin e popullsisë për të gjithë fshatrat e Maqellarës, e në vijim, janë marrë nga libri F. Daci Encikolpedia e Dibrës, Tr, 2006, f. 101-102. Të dhënat që ofronte regjistrimi më i fundit i popullsisë, Cencus 2011, të disponueshme për qytetarët në internet apo artikuj të botuar përfshin vetëm Maqellarën në rang komune dhe jo me fshatrat përbërës që na nevojiteshin ne, për punimin tonë.
45
pas lëvizjes së madhe demografike në vendin tonë. Fisi Ilnica mendohet të kanë ardhur nga fshati Ilnica, në komunën e Melanit. Ky fshat aktualisht ekziston dhe shtrihet në pjesën lindore të fshatit Melan.
Fisi Hamja, llagap i marrë nga një fshat tjetër buzë kufirit me Maqedoninë. Fshati Hame sot shtrihet brenda kufirit maqedon.
Llagapet: si Dancja, Asllani, Osmani, Xhili, Sala, Sela, Kaferi, mendohet se janë fiset më të vjetra dhe janë vendas.
Allajbegia ndahet në dy pjesë nga një luginë e vogël. Pjesa më e madhe ka katër lagje: mëhalla e Kodrës, mëhalla e Gropës dhe mendohet që kjo mëhallë është më e lashtë ndër gjithë mëhallat e tjera. Kjo lagje njihet si Stopani, mëhalla e Zotnijve apo e Beglerëve1, Lagjia e Çiflikut; Pjesa tjetër pak më e vogël, quhet Lekaç dhe ka dy lagje2.
Lashtësia: Sipas kërkimeve arkeologjike dëshmohet se ky fshat ka pësuar zhvendosje nga Livadhi i Madh dhe Ara e Dacit nga ana perëndimore, drejt veriut ku shtrihet fshati aktualisht.
Nuk e dimë se sa i vjetër është fshati, por ka një dëshmi tjetër shumë interesante. Në tokat e këtij fshati, në vendin e quajtur “Livadhi i Madh” ndodhet një vendbanim shumë i vjetër, rreth gjashtëmijë vjeçar. Shifra në fjalë nuk është aspak një lajthitje, por një konkluzion i provuar nga dy ekspedita arkeologësh nga Tirana zyrtare. Njëra është e vitit 1978, kurse kërkimet e dyta janë realizuar në vitin 2008, me drejtues punimesh profesor A. Bungurin. Sidoqoftë, flitet për një nga vendbanimet më të vjetra në Ballkan. Madje nuk është shumë e nevojshme për të bërë gërmime speciale.3
Shpesh banorët e fshatit, duke punuar në tokat e tyre aty pranë gjejnë vegla të ndryshme, që dëshmojnë antikitetin e kësaj treve të lashtë. Po kështu dhe bimësia e kësaj zone është pak më e ndryshme nga pjesa tjetër. Në një gojëdhënë thuhet se aty poshtë mund të kalojë dhe një lumë nafte, që del në Gollobordë e më pas në jug të vendit. E pyetëm profesor Ademin nëse mund të bëhej i vizitueshëm ky vendbanim, ai u përgjigj se po të ishte në Amerikë, apo diku tjetër, kjo do të ishte krejt e mundur’.
Etimologjia e emrit4 Emri autentik shqiptar i këtij fshati duhet të ketë qenë Lekaç për dy fakte: a. Vetë
emri vjen nga emri Lekë, shumë i përhapur para myslimanizimit në Shqipëri dhe b. Lekaç është dhe në “bërthamën” e fshatit, duke vërtetuar kështu edhe vjetërsinë e shtëpisë së Dançes, si më e vjetra shtëpi në atë kohë. Ndaj emri më i hershëm i këtij fshati duhet të ketë qenë “Lekaç” ose “Lekas”. Mes shek. X-XI, fshati duhet të ketë pasur emrin “Gropa”, sipas emrit të sundimtarit nga pinjollët e kësaj familjeje të fuqishme në trevën e Dibrës. Në shek.XVI haset për herë të parë emri “Allajbegi”, të cilin e ka marrë pas ardhjes së Allajbeut, sheh Murat Begu.
Më vonë në kohën e regjimit komunist, fshati u quajt Burim, ashtu siç njihet edhe sot e kësaj dite. Emri i dytë (Burim) ndoshta u mendua për shkak të burimeve të shumta që ka fshati, sidomos në pjesën e poshtme të tij. Versioni për emrin e parë lidhet ndoshta me emrin “allajbeg”, një si gradë komandanti në ushtrinë turke. Po ashtu ky fshat është quajtur edhe “Stambolli i Vogël”, emër që ia vuri sheh Murat Begu, feudali turk, i
1 Marrë nga dosja e dokumeneve që gjenden në Muzeun Peshkopi të vitit 1978. 2 Sipas historikut që gendet në Muzeun Historik Peshkopi, “Në anëj jugore është Lekasi, në anën përtej përroit tri lagje: Çiflig, Gropë dhe Kodër”. 3 Prodhim gojor nga studiuesi, intelektuali, hoxha dhe banor i fshatit, z. Osman Xhili, gjatë plotësimit të pyetësorit. 4 Informacioni i paraqitur këtu mbi etimologjinë popullore të emërtimit të këtij fshati është marrë nga dosja e dokumeneve që gjenden në Muzeun Peshkoi, e vitit 1978.
46
ardhur në fshat për bukuritë dhe shfrytëzimin e fshatit, me qëllim përhapjen e fesë muhamedane.
Po ashtu, gjatë bisedave të lirshme me banorët e fshatit, na paraqitet një version tjetër mbi prejardhjen e fshatit. Sipas gojëdhënave, mbi këtë emërtim thuhet që kanë qenë tre vëllezër: Allaman Begu, Kurt Begu dhe Hasan Begu. Tre vëllezrit janë ngjitur në majë të bjeshkës së Kërçinit dhe i kanë hedhur një sy gjithë luginës së Drinit të Zi. I pari, Allaman Begu ka thënë se unë do të ngulem këtu (ku shtrihet fshati sot), ndaj edhe fshati u emërtua Allabegi-a, shkurtimi i fjalës Allaman Begu. Kurt Begu ka thënë “do të ngulem pranë teje” (rreth 30 minuta në këmbë, në të djathtë të fshatit Allabegi) dhe fshati u emërtua Kurbeg-u.
Gjatë periudhës komuniste ky fshat u emërtua Fusha e Vogël. Ndërsa vëllai i tretë, Hasan Begu ka thënë se “do të ngulem nga nahija e Shkupit”, diku 4 km larg Shkupit. Sot është fshati me emrin Hasanbeg-u.
Xhamia: Xhamia dhe historia e saj Studiuesi Machiel Chiel, kur studion arkitekturën osmane në Shqipëri, një vend të
veçantë i kushton edhe këtij fshati me historinë e tij shumëvjeçare, nga ku mund të kuptojmë se ky fshat i përket asaj periudhe.
Ajo që i jep rëndësi këtij fshati në të gjitha dimensionet, jo vetëm atë historik, është përveç emërtimit të tij dhe xhamia e fshatit, e njohur me emrin Xhamia e Allai Begut, ose ndryshe njihet edhe si Xhamia e Burimit,1 një xhami 500-vjeçare në qendër të tij. Në bazë të njoftimeve, del se kjo xhami është ndërtuar që më 1585 2, pra me “një datim në dekadat e fundit të shek.XVI”, siç pohon edhe Machiel Chiel, lashtësi kjo tashmë e dokumentuar nga burime arkeologjike e të dhëna të tjera, të cilat historianët dhe të interesuarit i kanë nxjerrë në pah.
Kjo xhami është ndërtuar nga sheh Murat Begu, një bej i pasur i asaj kohe dhe komandant ushtarak. Mjafton një vështrim i thjeshtë dhe kupton moshën e vjetërsinë e kësaj xhamie. Gurët e skalitur bukur, janë të lidhur me njëri-tjetrin me një material që mund të ketë brenda dhe lesh dhie me vezë, për ta bërë sa më të fortë. Koha dhe tërmetet pothuaj nuk e kanë dëmtuar fare. Megjithatë ka pasur dy rikonstruksione, njëri në vitet tetëdhjetë, tjetri në vitin 2007.
As në vitet e regjimit komunist xhamia nuk u prish, përveç minares së saj. Ajo dhe
sot e kësaj dite shërben si vend për falje namazi nga banorët e fshatit, si dhe po vizitohet mjaft nga turistë të huaj, sidomos këta dy vitet e fundit. Xhamia 500-vjeçare është në qendër të fshatit dhe luan role të ndryshme si: takimeve dhe organizimeve të ndryshme shoqërore. Veç kësaj, është dhe qendër urbane orientimi nga ku ndahen të gjitha lagjet e fshatit. Rrotull xhamisë ka varre të shumtë, të rinj e të vjetër. Janë dhe dy shumë të hershme në kohë të shkruar me një osmanishte të vjetër. Mendohet të jenë i gruas dhe i djalit të sheh Murat Beut dhe kanë gati të njejtën moshë me xhaminë. Ka dhe një gojëdhënë lidhur me këtë objekt të vjetër dhe ndërtuesin e saj.3
1 Machiel Chiel, Arkitektura Osmane në Shqipëri, f, 104. 2 Për më tepër shih A. Meksi – L. Suli, Punime konservuese dhe arkitektura e Xhamisë së Allajbegisë në Burim të Dibrës, në “Monumentet 15, Tr, 1979-1980, f. 147-158. Po ashtu shih studiuesin A. Bunguri në artikujt e tij, si dhe librin Dibra dhe etnokultura e saj, në dy vëllime. Gjithashtu, ky informacion është marrë nga dosja e dokumeneve që gjenden në Muzeun Peshkopi,të dhëna të bazuara nga kërkime në terren nga studiues të zonës në kuadër të studimeve individuale dialektologjike. 3 Legjenda e Xhamisë: Allajbeu kishte nje djalë të madh mbi 20 vjeç me gruan e parë, e cila kishte vdekur, ndërsa me gruan e dytë kishte një djale të vogël në djep. Një pasdite, kur i ati nuk gjendej në shtëpi, djali i madh kërkoi nga njerka që t'i bënte gati robat e reja se do te shkonte në një dasëm. Nusja e
47
Emërtimi i banorëve: Banorët e këtij fshati edhe rreth e rrotull vazhdojnë të përdorin emrin allebegias (m), allebegiase (f), allebegiasit (sh).
Kulturat bujqësore: Banorët e fshatit kultivojnë grurin, misrin, fasulen, jonxhën dhe perimet. Ata shquhen sidomos për prodhimin e shalqinit. Po ashtu mbillen e trajtohen pemë të ndryshme frutore si: mollë, dardhë, kumbull, rrush e arra. Disa prej banorëve të fshatit kanë mbjellë blloqe me drurë frutorë, ku mund të përmendim fermerët më në zë si: Gëzim Ademi, Sakip Dançe, Halil Osmani, Muis Osmani me mollë, Jonuz Hamja, Faiz Xhili, Fadil Sela me vreshta etj.
Informatorë: Osman Xhili, 58 vjeç, me arsim të lartë, Drejtor i Drejtorisë së Bujqësisë të rrethit Dibër, banues i zonës; Xheladin Sala-me arsim të lartë, mësues i shkencave shoqërore në fshatin Allejbegi, Gradec, banues i zonës prej shumë vitesh; Disa të dhëna të tjera janë marrë nga dosja e dokumenteve që gjenden në Muzeun Peshkopi, të dhëna të mbledhura vullnetarë dhe mësues të zonës, të vitit 1987; një pjesë e mikrotoponimeve janë mbledhur nga studentët e Filialit Peshkopi gjatë viteve 2011-1014.
Mikrotoponimet: Arat: Ara e Dacit, Argjata (Arët e Gjata). Fushat: Kishina, Kreksa, Ollçeva, Çukat, Ilogit, Mullajnë, Parashur, Leperajca,
Orizet e Makes, Oranik, Vajvoda, Hamlla e Demës. Hamlla të xhana (Hamulla të gjera), Luxhe (Lugjet), Gëzhina, Llugiti, Ograde.
Parcela buke: Trosmane, Tuplece, Allçeva, Sajme, Ledina e Madhe, Strana, Mullajne, Carcajca, Pasverish., Lidina e Çeflikut, Lidina e Lekaçit.
Malet: Mali i Kërçinit, zabeli i Metës.
re u vonua pak, pasi po ushqente djalin e vogël që po qante. Atëhere djali i madh i Allajbeut, i paduruar dhe nevrik, në zemërim e sipër e mer djalin e vogël dhe me gjithë djep e hedh nga kati i dytë. Nëna e re e kujton të vdekur fëmijen dhe e tmerruar fillon të vajtojë, ndërsa ai vishet dhe del. Duke dalë te dera e shqelmon djepin se i kishte zënë rrugën. Pas pak kthehet në shtëpi Murat Begu dhe sheh tek dera djepin përmbys. Çuditet se pse ndodhej aty, e ngre dhe shikon se djali po flinte si qëngj. Thërret të shoqen që vajtonte dhe me thirjen e të shoqit ajo del në dritare me sy të përlotur. Allajbeu (i shoqi) e pyet me zë te inatosur: -Ç’ështe ky djep këtu përdhe? Pse e ke lanë jashtë në të ftohtë? Nuk i thotë se fëmija po flinte e ishte shëndosh e mirë. -E ka hedhur yt bir, ai i çmenduri, që më la kërcure e u bëftë xhenaze, o Zot! -mallkon ajo me gjithë shpirt. -Po çfare i bëre? -Asgje të keqe, vecse nuk priti të përgatis rrobat e reja. -Moj grua, ti as mos qaj, as mos mallko, se djali është si kokra e mollës, bile po flinte ashtu përmbys në djepin e rrëzuar! Nëna e re ngriti sytë e duart lart dhe uroi: -Lavdi, o Zot i madhnueshem! Të qofsha falë, o perendi! Zbret me shpejtesi dhe sheh djalin se si qeshte në gjumë duke belbëzuar. Allajbeu i thotë së shoqes: - Edhe djali po flet me Zotin, ja shikoje! E shoqja veren djalin dhe mrekullohet. Shikon të shoqin në sy dhe e pyet: - Pate ndonjë shenjë hyjnore nga Allahu, o imzot? -Po mu duk sikur doli flakë jeshile te mesi mbi Kodrën e Brrakës. Pashe një ylber nja 100 pash më sipër. Nuk mu duk shenjë krejt e mirë. - Pse, ç'te keqe sjell? -Ishte me dy shirita të zinj i rrethuar ai ylber. E shoqja tronditet por i lutet: -Ti, o i dashtuni i Zotit, të lutem, mos i kërko Allahut ndëshkim për tët bir! Shyqyr që ma fali Zoti të voglin tim! Unë e kam falur me gjithë zemër, o burrë!. Pasi mermeriti një lutje, allajbeu lëshoi mallkimin:- Ti, o djali im i madh, shkofsh në dasëm e mos ardhsh në shtëpi! Ku të të bjere koka, do të ndërtoj një xhami, që të bëhet shtëpia e Zotit! Natën duke u kthyer nga dasma, kali nuk ka arritur të frenoje dhe ka fluturuar mbi gropërn e xhamisë. Përplasja ka qenë fatale: koka e djalit është këputur nga trupi. Kali ka ngordhur në teh të kodrës. Të nesërmen është hapur morti dhe është bërë vorri në vendin ku kishte rënë shtati. Pas faljes së namazit për të vdekurin, vete sheh Murati ka bërë shpalljen për ndërtimin e xhamisë dhe namazin e veçante për ketë qëllim. Ajo duhet të jetë ndërtuar rreth vitit 1585.
48
Kodrat: Kodra e Lisave, Lisi i Vorreve1, Kodra e Xhamisë, Varrezat e Demës (Adem Agës), Kodra e Çukës, Kodra e Vogël, Kodra e Lugut, Kodra e Zabelit, si dhe kodrat në kufi me Çernenën dhe Vojnikën, që në fakt janë të Allajbegisë.
Manat (dru frutor): Mani i Maqellarës, në krye të rrugës për në Maqellarë, Mani i Lidinës (Lëndinës), Mani i Jeshilit.
Krojet/ kanalet ujitëse, çezma: Izvori i Daudit, Vija e Gëzhinës (Gëzhina), Vija e Luxheve (Lugu-Lugjet), Livadhi i Madh, Vija e Stranave (Strana) ose Vija e Lekaçit, Vija e Tupleceve (Tupleci), Vija e Argjatave (Arë të Gjata), Vija e Ogrades (Ograde ose Ugrade), Vija e Midisit, Vija e Lidinës (Lëndinës), Braka e Jabellit (Jabelli), Braka e Lutës (Lutfi), Braka e xhamisë, Braka e Jegenicës (Jegenica), Çeshma e Xhamisë, Çeshma e Çifligut, Çeshma e Osmanit, Çeshma e vjetër, Çeshma e Lekaçit, Çezma e Elmazit, Joganica, çezma e Asllanallarëve, çezma e Shahinit, çezma e Lugut.
Livadhet: Livadhi i Madh, Lidina e Çeflikut, Lidina e Lekaçit, Ledina e Madhe. Liqene: Ka vetëm një liqen, ai i Bllacës. Përrenjtë: Përroi i Mbasverinjve, Përroi i Tuplecit, Përroi i Trosmaneve, Përroi
i Sëjmës, ose i Sajmes (Simonit). Udhët: Lidina e Burrave (Lëndina e Burrave), Lidina e Lekaçit, Masvarëjshi
(Mbas Verish), Mani i Jeshilit. Mullinj: Ka pasur dy mullinj: Mulliri i Kadriut në Livadh të Madh dhe Mulliri në
Ollçeva. Vende: Xhamia e Allai Begut ose Xhamia e Burimit. Mes Burimit dhe Vojnikës
është një vend që emërtohet Kisha; Dy Lisat, Lisat e Xhamisë, Lisi i Varreve,2 Tunelet e Luxheve pranë lagjes Lekaç.
2.3 Bllata
Pozita gjeografike: Bllata e Poshtme dhe Bllata e Sipërme shtrihen në jug të Komunës së Maqellarës. Bllata është kufiri me Maqedoninë dhe rruga nacionale ka dy kryqëzime: kryqëzimi i parë, Bllatë e Epërme-Bllatë e Poshtme. Në to ndodhet një rrugë e rëndësishme: rruga e Doganës (Bllatë e Epërme), rrugë që të çon për në Dibër të Madhe. Kjo rrugë është një rrugë nacionale, e cila të shpie për në Maqedoni dhe në Peshkopi.
Fshatrat mbi udhë janë: Kllobçisht, Kërçisht i Poshtëm, Kërçisht i Epërm, Pocest, Obok(katundi i Vogël), Pesjakë, Grezhdan, Erbel, Erebarë. Fshati Bllatë e Epërme ndahet me Maqedoninë nga një përrua i vogël dhe pas 4 km vjen qyteti i Dibrës së Madhe ose Shehri. Ky i fundit dodhet në veri të Dibrës së Madhe dhe bën pjesë në zonën e Maqellarës si zonë administrative.
Fshati Bllatë është një fshat fushor me një shtrirje 600m mbi nivelin e detit.
1 Në lidhje me Lisin e Vorreve dhe Vorrin e Shenjtë, populli ka këtë gojëdhënë: “Para se të vdiste Sheh Murat Begu, tha: Të më varrosni në mesin e vorreve, në vendin më të naltë, pasi kreva detyrën e lartë të profetit Muhamed (a.s), kthimin e këtij populli në muhamedanë. Ke kryet tem do bahet tylbaj, kurse në kërthizën time do të mbijë një lis…” Kështu ndodhi. Lisi mbiu. (Sias Historikut të fshati Burim, (pa datë, pa autor, mendohet se është shënuar në vitin 1978, nga mësuesi i fshatit). 2 Në lidhje me lisin e varrezave dhe vorin e shenjtë populli ka një legjendë fetare para se të vdiste feudali sheh Murat Begu tha: … të më varrosni në mesin më të lartë të varreve të shoh vendin ku kreva detyrën e naltë të profetit Muhamed: kthimin i këtij populli të pabindur në muhamedanë. Ke (te) krye tim do bëhet tyrbja, kurse në trupin tim do të mbijë një lis, i cili do të rrojë si lis i livadhës e fesë. Kjo legjendë, mundet të jetë sajuar ndoshta për përfitime pelenrinazhi si “Vorr i Mirë”. Gojë pas goje ka ardhë fjala se “Atje ku ra koka e tij, u ndërtua faltorja, ku ra trupi u varros, atje ku ra xhiliti mbiu Lisi i Xhamisë”.
49
Kufizohet me këto vendbanime: Fshati kufizohet nga fshati Kllobçisht, i cili është vendosur rrëzë një mali që quhet Kërçini, i cili ka burime uji të pijshme e që furnizon gjithë fshatrat përreth, si me ujë të pijshëm ashtu edhe për vaditje. Fshati Bllatë e Epërme kufizohet në lindje me fshatin Kllobçisht, në jug me Maqedoninë, në perëndim me Bllatën e Poshtme dhe në veri me fshatin Majtarë.
Statistikat mbi numrin e popullsisë: Në vitin 2003 Bllata e Poshtme numëron një popullsi prej 490 banorë e 98 familje,
kurse në vitin 2005 kemi një rënie të saj, 462 me 100 familje. Kurse Bllata e Sipërme kishte një popullsi prej 327 banorë e 70 familje për vitin 2003, ndërsa numëronte 327 banorë me 62 familje në vitin 2005.
Qendra e fshatit: Tregtia zhvillohet në qendër të komunës së Maqellarës gjatë javës, ndërsa një herë në javë banorët mblidhen në dy pika: në Shupenzë të rrethit Bulqizë, ku largësia me Maqellarën është 9 km, dhe në Peshkopi me një largësi prej 17 km.
Fiset kryesore, mëhallat (lagjet): Fshati ka qenë i ndarë në lagje, të cilat emërtoheshin mëhallë. Mëhalla e Poshtme dhe Mëhalla e Sipërme. Këto mëhalla kanë qenë ndarë nga një vijë uji (kanal uji), ku në krye qëndronte një rrasë e madhe guri (plloq), aty ku gratë e përdornin për të larë rrobat e për të mbushur ujë. Rrasa e ujit përdoret edhe si një vend takimi. Në ditët e sotme fshati është zgjeruar mjaft edhe për shkak të lëvizjeve migratore dhe emigratore. Janë krijuar lagje të reja pas vitit 1992, si psh në Celina, ku është fisi Hasa me 4 familje, që gjendet në Livadhe nga ku kalon edhe rruga nacionale për në Dibër të Madhe. Fshati përbëhet nga 8 fise: Afisi, Muçaj, Lazri, Gjoci, Troci, Turja Hasa dhe Veliu. Kanë qenë edhe dy fise të tjera, por nuk egzistojnë më, fiset Manallari dhe Zeneli.
Fisi Muçaj përbëhet nga 13 shtëpi, fisi Lazri nga 12 shtëpi, fisi Troci nga një shtëpi, Turja 4 shtëpi, Hasa 17 shtëpi, Veliu 6 shtëpi, ku në total janë 56 shtëpi.
Lashtësia: Fshati daton në vitin 1824. Në fillimet e tij ka qenë i vogël si në numrin e fiseve, ashtu edhe të banorëve, por më pas u popullua nga fiset e ardhura kryesisht nga komuna Shupenzë e rrethit Bulqizë.
Etimologjia e emrit: Sipas sllavishtes, Bllatë do të thotë baltë dhe kjo lidhet me faktin se ky fshat është i vendosur në tre pika që kanë qenë moçalore (braka), ku nga këto dalin burime uji për vaditje.1
Emërtimi i banorëve: Banorët e këtij fshati edhe rreth e rrotull vazhdojnë të përdorin emrin bllatas (m), bllatase (f), bllatasit (sh).
Informatorë: Nevruz Veliu, 70 vjeç, me arsim të lartë agronom, mbaruar në vitin 1970).
Mikrotoponime: Toka (ara të punueshme): Karaxhe, në Taraca, Celina, Braka, Cizvoreku. Izvore: Shpella e Izvoreve, krijuar nga gërryerjet e ujërave dhe brenda tyre ka
burime të mëdhaja uji. Krojet: Uji Tanasisë. Burimet e ujit rrjedhës janë në tri vende, në Taras, Braka,
Cizvoreku, ku uji është me bollëk, rreth 150 litra/sek. Lumenjtë: Drini i Zi që kalon nëpër fshat. Përrenjtë: Përroi i Ollovecëve, Përroi i Vogël.
1 Të dhenat me detaje mbi fiset dhe etimologjinë popullore të këtij fshati janë dhënë nga agronomi i njohur në Maqellarë, punonjës në administratën shtetërore të komunës, si dhe banor aktual i fshatit, z. Nevruz Veliu.
50
Udhët: Kthesa e Bllatës, ose “Sahit Najdeni”, Ura e Topojanit, Rruga e Celinave, Rruga e Karaxhove, Ura e Pesjakës, Rruga e Doganës (Bllatë e Epërme) - rrugë që të çon për në Dibër të Madhe, Rruga Dullës, Rruga e Muçave, Rruga e Lugjeve, Rruga e Mullirit, Rruga e Haseve, Rruga e Ferishteve, Rruga e Lazreve (Lazri- fis dhe lagje fshati), Rruga e Izvoreve, Rruga e Mullinjve (rrugë që të çon te 5 mullinjtë e fshatit, ku dy fiset kryesore te fshatit Haset dhe Muçet kishin mullinjtë e tyre, 5 mullinj) etj.
Vende: Sheshi i Celinave, ose Shëtitorja e të Rinjve, Sheshi i Xhamisë-vendtakimi i banorëve të fshatit; Te Dogana.
Kisha: Kisha mbi Tanasëj, Kisha e Kaurrve, e cila ndodhet në kryqëzimin që të çon tek Dogana, ndërsa një kishë tjetër është poshtë shtëpive të Veliajve Teqja e Dullës. Po ashtu në fund të fshatit ndodhet një kishë tjetër pa emër, por thjesht njihet si Kisha.
2.4 Çernenë
Pozita gjeografike: Fshati shtrihet në perëndim të Maqellarës. Kufizohet me këto vendbanime: Në veriperëndim ka fshatin Fusha e Vogël, në
perëndim Vojnikun, në jug fshatin Burim dhe në lindje Maqellarën. Statistikat mbi numrin e popullsisë: Në vitin 2003 Çernena numëron një popullsi
prej 502 banorë e 106 familje, kurse në vitin 2005 kemi një rënie të saj, 467 banorë me 100 familje.
Qendra e fshatit: Qendra e fshatit është rreth 2-3 km nga Maqellara. Fiset kryesore: Dedja, Guzja, Kërkuti, Kurtaga, Lami, Seferi, Toçi, Cila, Ethemi,
Dulja. Sot Lagjet: Dedet, Guzet, Kërkutet, Agallarët. Mbiemrat: Dedja, Guzja, Kërkuti, Kurtaga, Lami, Seferi, Toçi, Cila, Ethemi,
Dulja. Lashtësia: Siç ka pohuar historiani dibran A. Bunguri në klasifikimin që ai u bën gjithë vendbanimeve të Kulturës së Gradecit, ky fshat i përket kësaj Kulture, përfaqësuar me Kodrën e Sanxhakut, me popullim që në kohë të hershme1. Më konkretisht studiuesi A. Bunguri shprehet: “Vendbanimi i Sanxhakut ndodhet në një tarracë të sheshtë, buzë rrugës nacionale, shumë afër fshatit Çernenë dhe ngjitur me liqenin e dikurshëm artificial të Burimit”.2 Fshati Çernenë është i regjistruar në Regjistrat turk të viteve 1467 dhe 1583.3
Etimologjia e emrit: Sipas banorëve është emër sllav, nga tokë e zezë, pjellore. Emërtimi i banorëve: çernenas (m), çernenase (f), çernenasit (sh). Informatorë: Behar Dede, 42 vjeç, me arsim të lartë, profesioni mësues në
gjimnazin Maqellarë. Mikrotoponimet: Arat: Arat ke Bregjet, Arat e Livadheve, Arat ke Vorret, Arat ke Meja, Txenëz,
Kreksa, Paraspore. Fushat: Shamak-tokë buke, Lëndina ke Stalla, Bafsha e Nelit. Kodrat: Kodra e Sanxhakut 4, Kodra Hajres. Krojet: Pelanishtje, Izvorret e Guzeve.
1 A. Bunguri, Prehistoria e Dibrës, QSA, Tr, MB 2010, Kultura Gradec f. 149, 167. 2 A. Bunguri, vepër e cituar, Tr, MB 2010, Kultura Gradec f. 156. 3 Defteri i vitit 1467 e shënon me emrin Çernani, timar i jeniçerit Ali, familje 6, ndërsa ai i vitit 1583 e shënon Çerneni (Turski dokument, f.431). Defteri emëror (Kopje) të vilajetit të Dibrës, …”, v.871 h = 1467; Përkthyer nga Vexhi Buharaja, 1969. (Janë përkthyer pjesët që nuk janë përfshirë në vëllimin “Lufta shqiptare – turke në shek.XV – Burime osmane, Tiranë, f.326 – 375); Shih edhe: Z.Gjoni & H.Përnezha, Dibra në Defterët Osmanë, T.2011, f.219; 4 A. Bunguri, Prehistoria e Dibrës, QSA, Tr, MB 2010, Kultura Gradec f. 149.
51
Çezmat: Çeshma e Vjetër, Çeshma Kërkute, Çeshma e Katundit (ndryshe njihet edhe si Çeshmja e Dedallarëve), Çeshma e Guzallarëve.
Kemi dhe dy brigje: Hourdha e Guzallarëve, Hurdha e Bregjeve, Bunari i Abes. Livadhet: Ledina e Çernenës Liqene: Liqeni i Çernenës Udhët: Rrugica e Dedeve, Rruga Nacionale, Rruga Kryesore e Fshatit, Rruga e
Kurtagave – rrugicë brenda për brenda fshatit, Rrruga e Çankëve – rrugë jashtë fshatit, që bën lidhjen e fshatit me fshatrat e tjerë, Farmaç – rrugë jashtë fshatit, Rrugica e Dedeve.
Vende: Kisha e Çernenës, Sheshi ke Dyqani, Kisha si shesh pushimi, Furra e Bukës, Stallat e Koprativës.
2.5. Dovalani
Pozita gjeografike: Fshat në rrethin e Dibrës, komuna e Maqellarës. Shtrihet në pjesën verilindore të komunës, në të djathtë të Drinit Zi, në lartësinë 600 m mbi nivelin e detit.
Kufizohet me këto vendbanime: Dovalani rrethohet në veri nga fshatrat Pejkë (Pjeçë) të komunës së Melanit, në lindje nga Erebara dhe Herbeli, në jug nga Kurbeku dhe Kovashica, në perendim nga fshati Gradec dhe nga lumi i Drinit të Zi. Në pjesën verilindore të fshatit kalon rruga nacionale, që lidh Tiranën me Peshkopinë1.
Statistikat mbi numrin e popullsisë: Në vitin 1926 kishte 265 banorë. Me ardhjen e Demokracisë janë shpërngulur shumë familje. Para viteve ‘90 fshati ka patur reth 700-800 banorë, kurse në vitin 2005, në këtë vend kemi një popullsi në rënie, prej 493 banorësh dhe 166 familje.
Qendra e fshatit: Tregtia zhvillohet në qendër të komunës së Maqellarës gjatë javës, ku largësia me Maqellarën është 7 km.
Fiset kryesore: Selmani (të ardhur nga fisi i Matit), ka 4 familje me 20 anëtarë); Reçi (të ardhur nga Brezhdani dhe ka 5 familje me 30 anëtarë); Qosja, Spahiu (“Kacupi”, ndoshta ka lidhje me perandorinë turke dhe janë 8 familje me 32 anëtarë); Zorba (ka 3 familje); Llumi (ka 3 familje); Isaku (janë autokton dhe ka 5 familje me 26 anëtarë.); Pilafi (të ardhur nga Dohoshishti dhe ka 4 familje), Agolli (janë të ardhur nga Kërçishti dhe ka 5 familje); Hoxha (të ardhur nga Muhuri dhe ka 4 familje); Dani (ka 2 familje); Uka (të ardhur nga Mazhica dhe ka vetëm një familje); Pula (të ardhur nga Grykë-Noka); Terna (ka 2 familje dhe janë të ardhur nga Trepça); Kilja (ka 2 familje); Elezi (ka 11 familje me 57 anëtarë).
Lagjet janë: Lagjja e Vjetër, Mëhallë, Lagjja e Re, Mëhalla e Selmanëve, Lagjia Isakve dhe ajo e Spahive, Lagjia e Reçeve.
Lashtësia: Është vendbanim i lashtë, gjë që dëshmohet nga kalaja e Grezhdanit, që ndodhet jo larg këtij fshati. Banorët shprehen se vendi është i hershëm dhe se ata janë shumë xhymertë (bujarë), dorovitin këdo që kërkon lëmoshë, ose ka nevojë për ndihmë.
Etimologjia e emrit: Ky fshat në Defterin turk njihet me emrin”Devoljani”. Defteri i vitit 1467 e shënon me emrin Dovoljani, ndërsa ai i vitit 1583 e shënon Dolani (Turski document)2
Në Defterët turke shënohet se “Në kohën e Skënderbeut ky fshat kish mbetur pa vojnik dhe që e kish në posedim Jani Popoviqi, në bazë të shkresës së Haxhi Beut e
1 Fjalori Enciklopedik Shqiptar, Tr, 2008. f. 507. 2 Vexhi Buharaja, 1969, f. 47.
52
meqë Gjorgji, djali i Teodorit dhe vëllai i tij Çerp(Pop) dhe Nikollës, ishin të përshtatshëm e u emëruan vojnikë me kusht që të marrin pjesë në fushime ushtarake me radhë.”1
Emërtimi i banorëve: dovalanas (m), dovalanase (f), dovalanasit (sh) Informatorë: Shpend Pilafi, 40 vjeç, mësues në shkollën e Dovalan, me arsim të
lartë. Mikrotoponimet: Arat: Ara e Beqiri;, Ledina; Ara e Gurit t’Çenit; Muzgat; Shënarëjca; Livadhet;
Lëndina e Arave t’Kuçe; Bafçja e Bujarit; Bafçja e Destanit; Pjeshka e Destanit; Pjepi i Dautit; Livadhet; Toka e Spahijallarve; Suledinat; Velidolle; Vorret.
Fushat: Tuplece (tokë me ujë), Murga (një vend i fortë), Pupovska, Kulavejna, Vreshat (është plot me vreshta rrushi), Ledina (është një siperfaqe e madhe me bar), Mullagat, Penolece, Kullotat e Zabelit të Zhangut.
Malet: Mali i Cuzicit, Mali i Velidollit. Kodra: Këdra e Mullagave, Këdra e Vneshtave, Kodra e Zabelit, Zabele: Velidoll, Zabeli i Ri, Zabeli i Xhamisë, Zabelet e Kaurve, Zabeli i Cuculit. Vija kulluese/çezma/hurdha uji: Uji i Sudanecit, Çeshma e Madhe, Uji i Jhankes,
Brrakat e Sulçeve, Vija e Repartit, Vija e Abazit, Hurdha e Beqirit, Uji i Bjeshkës, Hurdha e Haxhiut, Çeshma e Vjetër, Çeshma e Reçve, Moçali i Velidollëve, Gjerizi i Haxhiut.
Luginat: Shavare, Sudanece, Gryka e Vecidollave, Mullage, Bukavece, Suledina, Lugu i Ciles < Sinan, Gropa e Lejlekut,2 Lugina e Gurit t’Çenit, Lugina e Trapeshave, Rruga Velidolleve.
Përrenjtë: Përroi i Fosumit, Përroi i Mëhallës, Përroi i Dovolanit. Udhët: Rruga Automobilistike Bulqizë-Peshkopi, Rruga Peshopi-Dibër e Madhe
rruga e cuculit, Rruga e Re, Rruga e Madhe, Rruga e Livadheve, Rruga e Mullagave. Rrugët e fshatit që mbajnë emrat e lagjeve: Rruga e Bukavecëve, Rruga e Krastës
(lidh fshatin Dovalan me fshatin Gradec), Rruga e Bregut është rruga kryesore e fshatit që lidhet me fshatrat e tjera (një rrugë murembajtëse, e shtruar me kalldrëm dhe është pak malore, prandaj ka marrë emrin “Rruga e Bregut”), Rruga e Sudaneceve (lidh fshatin me malin), Rruga e Shehrit, Rruga Spahijve.
Gurët: Gurët e Maleshëjkut (janë gurë shumë të mëdhenj dhe ndodhen në lagjen Mëhallë, sipër lumit Drin), Guri i Çenit, Vorri i Mëjr (gur).
Shpella: Shpella e Ariut. Varreza: Vorret e Kaurve Vende (kryesisht nga drurët frutorë): Qershia e Skavarës3, Gropa e Ujkut, Qershia
e Aqifit, Qershia e Shkëqimit, Gështenja e Nimetit, Plepi i Shkëlqimit, Trapi i Daklerit, Qershia e Dautit, Mani i Dulemanit, Kshtenja e Isakut,
Sheshe: Sheshi “Nazmi Rushiti”, që lidhet me vendndodhjen e heroit Nazmi Rushiti; Lapidari i Nazmi Rushitit.
Xhami: Ka pasur një xhami, e cila nuk i rezistoi kohës, që njihet me emrin Xhamia e Vjetër. Tani vonë është rindërtuar dhe ka emrin “Xhamia e Dovalanit”, Xhamia e Madhe,
1 Z. Gjoni, H. Përnezha, Dibra në Defterët Osmanë, Tiranë, 2011, f.349. 2 Banorët tregojnë se dikur në këtë vend jetonin ujqër. 3 Banorët tregojnë se dikur ka qenë një qershi në Skavarë, për të cilën thuhet se në kohën e dyndjeve serbe, vranë 25 burra të fshatit dhe i groposën në nje varr masiv. Mbi ketë varr mbiu një qershi, e cila në pranverë lulëzonte, por nuk jepte asnjë frut. Thuhet se qershia nuk bënte kokra për shkak të vajtimit me të cilën ushqehej.
53
Kisha: Kisha Vjetër1, Kisha–rrënojë.
2.6 Erebara
Pozita gjeografike: Fshati Erebarë shtrihet në jug të Maqellarës dhe në veri të Peshkopisë, pothuaj në mes tyre. Erebara i takon krahinës që quhet Mbiudhë, ose siç thotë populli, Përmbiudhë, në verilindje të vendit, në rrëzë të malit Deshat.
Kufizohet me këto vendbanime: Kufizohet në jug me Herbelin, në perëndim me Dovolanin, në veri me Trepçën dhe në lindje shkon deri në kufirin shtetëror me FYROM Maqedoninë.
Statistikat mbi numrin e popullsisë: në vitin 2005 në këtë vend kemi një popullsi prej 667 banorësh dhe 150 familje. Sot në fshat ka 45 shtëpi.
Qendra e fshatit: Tregtia zhvillohet në qendër të komunës së Maqellarës gjatë javës, ku largësia me Maqellarën është 6 km.
Fiset kryesore me lagjet përkatëse: Fshati më parë ka pasur dy lagje: Lagjja e
Dadallarëve ku bënin pjesë fiset Datja, Rizvani, Bajraktari dhe Lagjja e Spahijeve, që përfaqësohet vetëm nga ky fis, Spahiu.
Tani fshati ka këto lagje: Datallarët, Mëhalla e Shahinajve, Mëhalla e Veliajve; Mëhalla e Shahinajve, Mëhalla e Spahiajve, Mëhalla Tume, Mëhalla Belule, Mëhalla e Buzhave.
Mbiemrat: Datja, Shahini, Veliu, Spahiu, Tuma, Beluli, Bushi, Bajraktari, Rizvani, Leka, Quku.
Në fillim mbahet mend që fshati ka patur 13 shtëpi. Nga këto fise, më të vjetra janë: fisi Datja, Bajraktari, Spahiu, Rizvani.2 Fiset e fshatit që kanë ardhur më vonë janë: Cuku, i ardhur nga fshati Mazhicë; fisi Tume, i ardhur nga Mati; fisi Lekë, i ardhur nga Muhuri; fisi Markeçi, nga fshati Gjuras; Veliu, i ardhur nga fshati Popinarë. Thuhet se fisi Shahini ka ardhur nga fisi Ilnicë; fisi Bushi, i ardhur nga Fusha-Alije; fisi Poçi nga Melani; fisi Qoku nga Kllobçishti.
Lashtësia: Defteri i vitit 1467 e shënon me emërin Renbari, ndërsa ai i vitit 1583 e shënon Ribari (Turski dokument, fq.452). Regjistruar si fshat i nahijes Dibrës Epër). (Vexhi Buharaja, f.303).
Etimologjia e emrit: (fjalë shqipe-Erebarë nga erë + bar). Prejardhja e emrit të fshatit, në bazë të gojëdhënave të vetë fshatarëve, thuhet se dikur ky vend ka pasur barëra të llojeve të ndryshme me erëra të këndshme.
Emërtimi i banorëve: erebaras (m), erebarase (f), erebarasit (sh). Informatorë: Agim Datja, 63 vjeç, kryeplak i fshatit, me arsim të mesëm. Jeton
Tafçiu, arsimtar. 3 Mikrotoponimet:
1 Gojëdhënat tregojnë se Kisha vjetër (Dov) që ndodhet në lagjen Mëhallë, kishë e rrënuar, se në këtë fshat kanë jetuar edhe familje ortodokse (ekziston një legjendë se pranë kishës ka qenë një lis i thatë rreth viteve 40 aty ka kaluar Nazmi Rushiti i ardhur për pushime meqenëse vazhdonte gjimnazin ai shkon për të prerë disa degë lisi tek kisha. Gjatë kësaj kohe vret këmbën me sëpatë dhe dëmtohet jo shumë rëndë. Fshatarët thanë se ai është i pafe prandaj e gjeti e keqja. 2 Sipas Historikut të fshatit Erebarë, Muzeu i Peshkopisë (dorëshkrim). 3 Sipas Historikut të fshatit Erebarë, Muzeu i Peshkopisë (dorëshkrim).
54
Fushat: Golniva, Ograde, Muzgat, Zataricë, Kamenëjcë, Arnica, Idinake, Kalishti, Mekashe, Davarishte, Bugavec, Llakace, Divinishte (Toka ke Vorret e Bushit), Polena, Llakarca,
Arat:1 Golniva, Ndërudhë, Fushat, Mehashaj, Dovorisht, Agrat, Kazorica, Bukavece, Amaricë Mehashaj, Golemagrade, Muzga, Grazhisht, Ozlabe, Mevric.
Malet: Mali i Erebarës që quhet ngryshe edhe Guri i Erebarës. Kodrat/zabelet: Zabeli i Faikut, Zabeli i Ganiut, Zabeli i Shaqirrit, Zabeli i
Kaurive, Zabeli i Abdullait, Zabeli i Bajraktarëve. Gurë: Guri i Erebarës, Guri Kep. Manat (dru frutorë): Kumlla e Nuzit, Dardhat e Reja, Mani i Kuç, Mani i
Xhamëjs, Mani i Zi. Krojet: Ujti i Gjinit,2Ujti i Hinoskës, Uji i Lugavasit, Uji i Lejthisë, Uji i Stanvedic,
Çeshma e Muratit, Çeshma e Lugut, Çeshma e Madhe, Çeshma e Spahillarve, Çeshma e Datallarve, Çeshma e Xhevitit, Çeshma e Rumlicës (këtu banorët besimtarë muslimanë mbushin ujë për iftar gjatë muajit të shenjtë të Ramazanit), Uji i Izvajrve.
Livadhet: Livadhet e Kishave, Livadhi i Halitit, Livadhi i Dashit, Vneshta e Tumallarve, Lëndina e Abduramanit.
Përrenjtë: Prroi i Erebarës, Prroi i Xhamëjs, Prroi i Mullajnit, Prroi i Dollit, Prroi i Gjurit.
Luginat: Trapi i Sotkës, Trapi i Gulumeritit. Rrugët: Potkuq-rrugë afër shtëpive, Rruga e Mëhallës Përtej, Rruga e
Spahiallarve, Rruga e Kishës, Rruga e Qukas, Rruga e Malit, Rruga për Pulena, Rruga e Herbelit, Rruga Prozdollit, Rruga Kamenëjcës, Rruga Kalishtit, Llakarca, Rruga Zatarajca, Rruga e Davarishtit, Llazishtë, Rruga Izvajr, Rruga Jabllanit, Rruga për Sotkë, Vallanjsht, Arnajca, Rruga e Sokakut, Rruga e Hinoskës, Stanvedic.
Udhëkryqe: Udhëkryqi ke Shkolla, Udhëkryqi ke Xhamëja. Sheshe: Sheshi ke Shkolla e Vjetër. Mullinj: Mullajni i Zanës, Mullajni i Bajraktarit. Shpella: Hani i Lugavasit. Vende: Kisha, vend në të cilin në kohërat e duhet të ketë pasur ndonjë kishë,
ndodhet në pjesën jugore të fshatit.;3 Xhamia e Vjetër.
2.7 Gradeci
Pozita gjeografike: Fshati Gradec ndodhet në rrethin e Dibrës, i takon komunës së Maqellarës (në ndarjen administrative të mëhershme ka qenë pjesë e kooperativës Dovolan). Shtrihet në perëndim të kësaj komune. Ky fshat ndodhet në luginën e Drinit të Zi, 1km larg nga Kalaja e Grazhdanit, por tokat e fshatit janë afër mureve të kalasë. Pozita gjeografike e Gradecit nuk ka ndryshuar ndonjëherë.
Kufizohet me këto vendbanime: Gradeci kufizohet nga ana veriore me fshatin Dovolan, në lindje me Herbelin dhe Grazhdanin, në juglindje me fshatin Kovashicë, në jug dhe jug-perëndim me shtratin i lumit Drini i Zi. Karshi fshatit, në anën tjetër të lumit, ndodhet mali me të njëjtin emër, Mali i Gradecit dhe lidhet me fshatin nëpërmjet Urës së Telit, që shërben për këmbësorët dhe kafshët, e cila njihet ndryshe edhe si Ura e Gradecit.
1 Këto mikrotoponime janë marrë nga historiku i fshatit Erebarë, Muzeu i Peshkopisë(dorëshkrim). 2 Banorët tregojnë për këtë se aty vijnë të pijnë ujë ata gra që nuk kanë qumësht për fëmijët e tyre, me qëllim që t'u vijë sa më shumë qumështi i gjirit. 3 Sipas Historikut të fshatit Erebarë, Muzeu i Peshkopisë(dorëshkrim).
55
Statistikat mbi numrin e popullsisë: Në vitin 2005 fshati numëron një popullsi prej 704 banorë me 166 familje. Në ditët e sotme kanë mbetur shumë pak famije, rreth 5 familje banuese në të, kryesisht mosha e tretë, pasi të rinjtë si në çdo fshat tjetër kanë lëvzur drejt qyteteve për një jetë më të mirë.
Qendra e fshatit: Qendra e fshatit është Celina, rreth 3 km distancë nga Maqellara. Fiset kryesore, mëhallat: Fshati Gradec përbëhet nga tre lagje të cilat i kanë marrë
emrat sipas mbiemrave të fiseve që kanë jetuar në to. Lagja më e madhe është lagjja e Elezëve, e cila e ka marrë emrin nga fisi Elezi, që mbajnë familjet e kësaj lagjeje. Kjo lagje është në anën veriore të fshatit, në anën e Dovolanit. Një lagje tjeter quhet Croje, e cila e ka marrë emrin nga fisi Cërroi i familjeve që kanë jetuar aty. Kjo lagje ndodhet në anën e Kovashicës dhe ndahen ndërmjet tyre nga përroi i Maqellarës. Tani aty nuk jeton më asnjë familje. Lagjja e cila ndodhet ndërmjet dy lagjeve të tjera, quhet Biçe. E ka marrë emrin nga mbiemri Biçi, mbiemër të cilin e mbajnë familjet e kësaj lagjeje. Kjo lagje kufizohet nga njëra anë me Crojet, ndërsa me Elezët i ndan përroi i Grazhdanit. Në këtë lagje tani jeton vetem një familje. Në Gradec jetojnë 15 familje, 14 familje Elezi në lagjen Eleze dhe 1 familje Biçi në lagjen Biçe, ndërsa në lagjen Croje nuk jeton më asnjë familje. Në lagjen Eleze janë disa barqe apo vëllazëri. Në fund të fshatit janë të vendosur barku Jashari, pak më sipër familjet Kaloshi. Në pjesën e sipërme të fshatit janë të vendosur barku Nurçja. Më në krye të fshatit ndodhen trojet e familjes Shaban Asllan Rexhepi, të ardhur nga fshati Hotesh.
Lashtësia: Gradeci i ka dhënë edhe emrin kulturës përkatëse të gjetur në këtë zonë, kulturës Gradec, e cila i përket periudhës eneolitike.1 Në vendbanimin Gradec janë gjetur disa vegla pune, siç ka pohuar historiani dibran A. Bunguri në klasifikimin që ai u bën të gjithë vendbanimeve të Kulturës Gradec.2 Konkretisht janë gjetur 27 vegla pune prej sralli, 3 kruese, 3 shpuese, 3 thika, 17 vegla guri, 3 çekanë, 3 sëpata, 12 mokra.3 Banorët e Gradecit, por edhe disa të trevave të tjera të Dibrës,4 deri në shek. XIX dhe fillimshekulli XX, ngrinin kasolle të rrethuara me gardh e të lyera me baltë argjili. Në Maqellarë ka pasur shumë banesa me hajat e çardak.5
Defteri i vitit 1467 e shënon me emrin Gradec, Gradeç, në krah edhe emrat Çijok, Içbuk që janë Timar i Stanisha Topallit (Turski document - Vexhi Buharaja, f.18). Këtij fshati takon edhe kisha Bogorodiça.”6.
Etimologjia e emrit: Emërtimi Gradec ka ndikim sllav në formimin e tij, në
kuptimin qytet, qytezë. Emërtimi i banorëve: gradecas (m), gradecase (f), gradecasit (sh). Informatorë: Valmir Elezi, me arsim të lartë, 29-30 vjeç, pedagog në Fakultetin e
Peshkopisë, Filiali i Universitetit të Durrësit, në shkencat e mjekësisë, terapist. Punonjës në qendrën shëndetsore të komunës, banues i zonës mbi 25 vite. Disa të dhëna
1 A. Bunguri, Prehistoria e Dibrës, QSA, Tr, MB 2010, shih kapitullin V: Kultura Gradec f. 147- 186. 2 A. Bunguri, Prehistoria e Dibrës, QSA, Tr, MB 2010, Kultura Gradec f. 167 3 A. Bunguri, Prehistoria e Dibrës, QSA, Tr, MB 2010, Kultura Gradec f. 167. 4 Përvec Gradecit kjo teknikë ka funksionuar edhe në fshatrat Çetush, Rokoçele, Zdojan. Shih për më tepër F. Daci, Enciklopedia e Dibrës, Volumi I, Tiranë 2006, f. 29-30. 5 F. Daci, Enciklopedia e Dibrës. Volumi I. Tiranë 2006, f. 47. 6 Defteri emëror (Kopje) të vilajetit të Dibrës, …”, v.871 h = 1467; Përkthyer nga Vexhi Buharaja, 1969. (Janë përkthyer pjesët që nuk janë përfshirë në vëllimin “Lufta shqiptare – turke në shek.XV – Burime osmane, Tiranë, f.326 – 375); Shih më tepër H. Pernezha, Z. Gjoni, Dibra në defterët osmanë, 1467, 1583, MB, Tr, 2011, f. 97.
56
janë sjellë nga studentët e Fakultetit e Peshkopisë, Filiali i Universitetit të Durrësit, gjatë periudhës së lektorimit tim në atë Filial.
Mikrotoponime: Fushat: Përtej Përroi, Hurdha, Ranishte, Shenja, Ranat e Biçeve, Rhkoza e Biçit,
mani i Xhemalit, Thatina, Lubovna, Muzga, Tokat e Grazhdanit, Fusha e Herbelit. Malet: Mali i Gradecit ka këto pjesë: Lama, Guri i Fikut, Grepi i Fadilit, Rrasa e
Keçe, Kullota, Rahu, Riska, Lugjet, Thekni. Lëndina: Lama në Mal të Gradecit, Krojet: Kroi i Xhipit, Brraka e Grazhdanit, Lumenjtë: Drini i Zi. Vende: Ura e Grazhdanit, Lisi i Herbelit, Brraka e Grazhdanit, Qenok, Ura e
Topojanit, Lisi i Topojanit, Mullëjni me Ujë i Ismail Crroit, Ura e Telit (Ura e Gradecit), Celina, Guri i Fikut, Trapi i Llanit është një lug ndërmjet dy kodrave që ndodhet përballë trojeve të familjes Shaban Asllan Rexhepi të ardhur nga fshati Hotesh.
Përrenjtë: Përroi i Mahallës ose i Dovolanit, Përroi i Qenokut, Përroi i Herbelit
vjen nga fshati Herbel dhe ndan lagjen Eleze nga tokat përtej përroit, që ndodhen në anën e Dovolanit, dhe Përroi i Grazhdanit vjen nga fshati Grazhdan dhe ndan lagjen Eleze nga lagjja Biçe; Përroi i Maqellarës ose i Pesjakës ndan lagjen Crroje nga fshati Kovashicë. Nga ky përrua e ka marrë ujin Mulliri i Ismail Cërroit. Të tre këta përrenj derdhen në Drinin e Zi, dhe gjatë verës përdoren për vaditjen e tokave të fshatit.
Udhët: Rruga e Maqinës që e lidh fshatin me rrugën nacionale apo me komunën, Rruga e Vjetër e Qeraxhive që vjen nga Qenoku për te Ura e Topojanit. Rruga që e lidh Gradecin me Dovolanin quhet Rruga e Krastës. Rruga këmbësore që e lidh fshatin me shkollën 9-vjeçare të zonës tonë quhet Rruga e Reçve. Rruga tjetër këmbësore që e lidh fshatin me rrugën nacionale quhet Lubovna (leksemë sllave = dashuri) dhe përfundon në rrugën nacionale në vendin që quhet Lisi i Herbelit. Ndërsa me Kovashicën lidhet nga rruga që kalon tek Mullëjni me Ujë i Ismail Crroit, kalon Përroin e Maqellarës dhe ngjitet te Kroi i Xhipit.
Kisha: Në fshatin Gradec ndodhen rrënojat e një kështjelle të lashtë që përkon me kohën e Kalasë Grazhdanit, që banorët e emërtojnë thjesht me emrin Kishë. Këto rrënoja ndodhen në fund të lagjes së ndërmjetme (Biçe), në një kodër që laget në tre anët e saj nga Drini i Zi. 1
2.8 Grazhdani
Pozita gjeografike: Grezhdani i takon krahinës së Dibrës në zonën Verilindore dhe komunës Maqellarë, e përfaqësuar nga Kalaja e Grazhdanit, kalaja më e vjetër e kësaj treve, dhe ndër më të vjetrat në Ballkan.
Pozita gjeografike e kalasë: Grazhdani, në territorin e tij ka kalanë me të njëjtin emër. “Kalaja e Grazhdanit është një kështjellë që ndodhet 11 km në juglindje të qytetit
1 Sipas informatorit Valmir Elezi, pedagog në Fakultetin e Peshkopisë, Filiali i Universitetit të Durrësit, në shkencat e Mjekësisë, terapist, 30 vjeç. Lidhur me rrënojat e Kalasë së Grazhdanit informatori shprehet:”Kam dëgjuar nga gjyshi im, por edhe nga profesori im i letërsisë në shkollën e mesme, se kjo kështjellë në një natyrë të qetë si kjo e rrethuar nga kodrinat dhe e freskuar në tre anë të saj nga rrjedha e Drinit të Zi. Është shfrytëzuar nga oficerët dhe gjeneralët italianë të asaj kohe si residencë për pushime. Nga historitë e treguara thuhet se në këtë kështjellë vinte qumështi me lugje druri nga Popinara, fshati më i lartë i zonës së Maqellarës, që ndodhet afër bjeshkës në vijë të drejtë ajrore Popinarë – Grazhdan – Gradec”. Në Muzeun Historik në Tiranë, në hartën arkeologjike të Shqipërisë, ngjitur me vendin Kalaja e Grazhdanit ndodhet edhe Gradeci, pikërisht nga rrënojat arkeologjike të kësaj kështjelle.
57
të Peshkopisë, në mes të dy përrenjve, Grazhdanit në Veriperëndim të qytetit me të njëjtit emër, si dhe Maqellarës në Jugperëndim, të cilët derdhen në lumin Drini i Zi, ndërtuar në një terren kodrinor, 525-600 metër mbi nivelin e detit. Ka një pozitë gjeo-strategjike mjaft të rëndësishme në pellgun e Drinit të Zi, veçanërisht për rrugët tregtare-ushtarake që lidhin provincat e Epirit të Ri (Adriatikun), Dardanisë (Kosovë) dhe Maqedonisë II, që realizoheshin nga Vija Egnatia dhe Lissus–Naissus. Për vlerat historike dhe arkeologjike, Kështjella e Grazhdanit është shpallur monument kulture që në vitin 1974. Muret rrethuese janë rreth 3.5 m të gjera, kanë perimetër afro 3000 m, janë të përforcuara nga 42 kulla të tipave katrore, drejtkëndore dhe freskore, si dhe kanë tri porta të tipit “propognaculum”, fortifikuar nga kulla masive në formë U-je, karakteristikë për një shtrirje kohore që nuk e kalon shek. IV e.s.”1
Kalaja është me mure rrethuese, sipas teknikës me gëlqere, me breza tullash me largësi të barabartë. Kullat dhe lyrjet janë të ngjashme me ato të Elbasanit, kështjellës së Vigut dhe të Paledastrës. Këto mure datojnë në shek.VI. Në këtë fshat kemi gjetje të shumta arkeologjike, si qeramika e ndërtimit, e cila dëshmon për një jetë të suksesshme ekonomike të kësaj qendre.
Kufizohet me këto vendbanime: Fshati i Grezhdanit kufizohet me Popinarën në lindje, me Kovashicën në jug dhe Pesjakën në jug-lindje, me Gradecin në perëndim, kurse në veri me Herbelin.
Statistikat mbi numrin e popullsisë: Në vitin 2005 fshati numëronte 618 banorë me 154 familje. Numri i familjeve ka qenë 160, ndërsa sot numri i familjeve ka rënë në 120. 110 familje, me përafërsisht 850 banorë.
Qendra e fshatit: Tregtia zhvillohet në qendër të komunës së Maqellarës gjatë javës, ku largësia me Maqellarën është 2.5 km.
Fiset kryesore, mëhallat dhe lagjet: Mbiemrat: Aga, Halili, Osmani, Hoxha, Çollaku, Isaku, Llaka, Kandri, Krosi,
Hyseni (më përpara ka qenë Kungulli). Lagjet e fshatit janë: Mëhalla e Epërme (ndodhet në krye të fshatit); Mëhalla e
Poshtme (ndodhet poshtë fshatit); Mëhalla e Osmanave (banon fisi me të njëjtin emër); Mëhalla e Agallarëve; Mëhalla e Hysenajve; Mëhalla e Kroseve. Sot, në përgjithësi ka aq lagje sa ka edhe fise:2 Lagjja e Halilajve, Lagjja e Isakve, Lagjja e Sallakve, Lagjja e Hoxhajve, Lagjja e Beqirave, Lagjja e Llakave, Lagja e Çupeve.
Lashtësia: Fshati është i lashtë, por të vetmet fakte që e dëshmojnë këtë, janë rrënojat e kalasë së Grezhdanit dhe ka një sipërfaqe prej 36 ha. Është 2400 vjeçare. Në
1 Informacioni është marrë nga komuna Maqellarë, mbi Historikun e fshatit, dosja “Kalaja e Grazhdanit”, Muzeu Peshkopi. 2 Barqet e fshatit Grezhdan janë: Barqet e fisit Aga: barku i Abdullahut, i Destanit, i Hashimit, i Shemsiut, i Gafurit; Barqet e fisit Hamzai janë: barku i Elezit, i Muharemit, i Halilit, i Feritit; Barqet e fisit Çollaku janë: barku i Manës, i Maliqit, i Ramizit, i Iljazit, i Xhilit, i Resmiut, i Shefetit; Barqet e fisit Hyseni janë: barku i Dinës, i Ahmetit, i Qerimit, i Demirit, i Limanit, i Mufitit, i Rusimit; Barqet e fisit Beqiri janë: barku i Musliut, i Males, i Bekes, i Azemit, i Bujarit, i Haxhiut; Barqet e fisit Kandri janë: barku i Lamit, i Mehmetit, Safiut, Lutes; Barqet e fisit Dedja janë: barku i Zenullait, i Hasani, i Rustemit, i Defrimit, i Bedriut, i Arjanit, i Ilirit; Barqet e fisit Çupi janë: barku i Dilaverit, i Skenderit, i Feritit, i Pajtimit; Barqet e fisit Llaka janë: barku i Zenelit, i Haxhiut, i Bestarit, i Hysenit, i Bekimit; barqet e fisit Halili janë: barku i Ramadanit, i Qazimit, i Ajetit, i Halilit, i Ramizit, i Mehmetit, i Besimit, i Zijait; Barqet e fisit Hoxha janë: barku i Dinës, i Karamanit, i Hamdiut, i Latifit, i Iqeremit; Barqet e fisit Osmani janë: barku i Baftjari, i Shahatit, i Veseli, i Nekiut, i Ruzhdiut, i Xhabirit, i Meladinit; Barqet e fisit Isaku janë: barku i Nokes, i Xhemailit, i Bestarit, i Xhabirit; Barqet e fisit Krosi janë: barku i Rexhepit, i Safetit, i Hasanit, i Mediut, i Rexhepit. Thuhet së mbiemri Hysenaj e ka pasur Kungulli dhe mbiemri Halili e Osmani kanë pasur mbiemër të njëjtë.
58
Defterin Turk 1467 del me emrin Grazhdani, timar i Stanisha Topallit (sipas përkthimit të Vexhi Buharasë)1.
Etimologjia e emrit: Banorët tregojnë se ky fshat ka pasur një emër tjetër, që quhej
Dobroj. Emri “Grezhdan” do të thotë “qytet i vjetër”, me ndikim sllav, dhe i është vënë vendit pas dyndjeve sllave në shek.VI. Fshati Grezhdan, sipas defterit Turk në vitin 1467, quhej Gratulina apo Gratulani.
Emërtimi i banorëve: grazhdanas (m), grazhdanase (f), grazhdanasit (sh) Informatorë: Shaban Osmani, banori i fshatit, i arsimuar, 65 vjeç; Ilmie Kondi,
mosha 45 vjeç, me profesion mësuese me arsim të lartë; Safet Krosi 80 vjeç, banor i fshatit, me arsim 8-vjeçar; Rexhep Krosi, 65 vjeç, banor i fshatit, me arsim 8-vjeçar.
Mikrotoponimet: Arat: Emrat e tokave që janë brenda kalasë janë: Ograde, Bazë, Litonime,
Ramkovic dhe Ceste. Fushat: Bresnica, Bafçe, Kukole, Kamenëjcë, Leshnëjc, Livanëjcë, Llozishte,
Shkuqilla, Bilishte, Jebelle, Lloka, Ara e Shatkut, Qelebic, Ornëjcë, Gaberi (Kodrat e Grezhdanit), Kuria, Lipaci, Leshiqe, Leshizë, Fusha e Herbelit, Miofca, Fusha e Befspes (apo Potbreze), Kukola, Beze, Vregadishtet, Divaniva, Fusha e Erbelit.
Livadhet: lëndina Ograde, Leshiqe, Marshim, Mafsha e Madhe, Bafshja e Osmaneve, Bafshja e Halilave, Bafshja e Ramadanit (tani është bërë Liqeni i Grezhdanit në këtë vend), Livadhi i Gafurrit, Vakufi i Shkuçillave
Kodrat janë: Kodra e Sabnosës, Kodrat e Grezhdanit, Kodra e Guserit, Kodra e Vardarit, Kodra e Kurejës, Kodra e Herbelit, Kodra e Llakovës.
Zabelet: Zabeli i Gabanit, Zabeli i Manit (ka qenë qujatur dhe Gështenjat e Strazimirit), Zabeli i Imerit, Zabeli i Abdullait, Zabeli i Sefës, Zabeli i Osmanit, Zabeli i Gafurrit, Zabeli i Kuris, Zabeli i Potbreze.Vendi ku janë prerë drunjtë quhet “Kodra e Guserit”.
Gryka: Gryka e Popinarës. Shkëmb: Shkëmbi i Erebarës. Malet: Mali më i afërt është mali i Deshatit dhe mali i Velivarit, i cili lidhet me
fshatin nëpërmjet Kodrave të Guserit. Përballë fshatit ngrihet Mali i Popinarës, me lartësi 2000 metra mbi nivelin e detit.
Ujërat rrjedhëse/Krojet: Ujërat rrjedhëse të fshatit janë: Uji Desinec, Çeshma e Madhe, Çezma e Bekes, Bunari i Shehat Osmanit, Bunari i Abdullah Agës, Ujësjellësi i Popinarës, Gryka e Popinarës, Drubineci. Ka disa kanale vaditëse, që vendësit i quajnë vija uji, që furnizohen nga Përroi i Grezhdanit.
Izvoret/ hurdha/brraka: Izvori i Sefës, Izvori i Kamenëjcës, Izvori i Kasemit, Hurdha e Gafurr Agës, Hurdha e Shuip Hoxhës, Hurdha e Rustem Kungullit, Hurdha e Manit, Brraka e Rustemit, Brraka e Haxhiut, Brraka e Gafurrit.
Përrenjtë: Bresnica (Përroi Bresnëjcës), Capnovë (Përroi i Capnovës), Përroi i Frajkës, Përroi i Grezhdanit, i cili kalon përmes fshatit, Liqeni i Grezhdanit, Përroi i Hamrekës, Përroi i Haxhikës dhe Përroi i Resnicës, që të gjithë përrenjtë derdhen në lumin Drin.
Liqene: Liqeni i Grezhdanit, i cili derdhet në lumin Drin. Rrugët: Grezhdani ka disa rrugë, por asnjëra nuk ka ndonjë emër të përveçëm. Për
t’u orientuar, banorët përdorin mbiemrat e fiseve si p.sh: Rruga e Agave, Rruga e
1 Z. Gjoni, H. Përnezha, Dibra në Defterët Osmanë, Tiranë, 2011, f. 349.
59
Hoxhave, Rruga e Kalasë, Rruga e Xhamisë, Rruga e Osmanëllarëve, Rruga e Agallarëve, Rruga Kryesore e Fshatit, Kthesa e Ramkovicës, Rruga e Rregadishtës etj. Ka një vendpushim që quhet Vendpushimi tek Përroi dhe quhet kështu për shkak të vendndodhjes.
Gurët: Guri i Erebarës. Mullinjtë: Mullëjni i Rustem Kungullit, Mullëjni i Grezhdanit,i cili është ndër
mullinjtë më të vjetër krahas mullinjve në Gradec dhe në Maqellarë. Vende: Mani i Shabanit, Gështenja e Cankës, Dardha e Tefikut, Shpella e
Gradecit, Kalaja e Grazhdanit. Kisha dhe xhamia: Grezhdani ka patur një kishë, të cilës i kanë mbetur vetëm
rrënojat, Kisha e Herbelit. Ka edhe një xhami, e cila nuk ka emër, thjesht Xhamia. Shtojcë: Uskani ose Grezhdani Kalaja e Grezhdanit në antikitet quhej “Uskan” (2100 dhe 2300 vjet më parë).
Uskani ishte qendra e fisit Ilir të “penestëve”. Këto ishin banorë të hershëm të trevave Dibrane. Për herë të parë Uskanin e përmend historiani romak Polibi, i cili ka jetuar në vitet 200-120 p.e.s. Ai e përmend Uskanin kur flet për luftën e tretë Romake-Maqedonase. Tit Livi shkruan se Uskani ishte qyteti më i madh i tokës së penesëve. Kishte 10 mijë banorë dhe ishte i rrethuar me një kala të fuqishme, me dy porta. Përkrahësi më i flaktë i lokalizimit të Uskanës në trevat dibrane është historiani prof. Kristo Frashëri, i cili e lokalizon në rrënojat e kalasë së Grezhdanit në fshatin Grezhdan.1
Më tej studiuesi shkruan: “Emri i lashtë i kalasë nuk njihet nga vendasit. Ruhet vetëm kujtimi se para pushtimit turk të Shqipërisë, në kalanë e Grezhdanit ndodhej kryeqendra e trevave dibrane”2. Ekzistencën në këtë pikë të këtij qyteti të lulëzuar në kohën antike dhe pastaj në periudhën mesjetare, vec mureve rrethuesee justifikon gjithashtu pozita që zë në zemrën e trevës, si qendër ekonomike që lehtëson kontaktin nga njëra anë midis Dibrës së Sipërme dhe Dibrës së Poshtme dhe nga ana tjetër, midis Ultësirës bujqësore dhe Malësisë blegtorale.
Atë e justifikon vendi që zë në trafikun krahinor dhe ndërkrahinor, meqenëse përmes tij kalojnë rrugët natyrore më të shkurtëra që lidhin Perlepin me Shkodrën, Ohrin dhe Prizrenin. Pozita që vendi zë dëshmon se kjo ka qenë një kryeqendër ekonomike- administrative e ushtarake, jo vetëm krahinore, por edhe e krahinave përreth. Këtë rëndësi e tregojnë edhe përmasat e saj të mëdha, muret rrethuese prej 2550 m gjatësi2.5 m gjerësi dhe diku 10 m lartësi, të mbrojtura edhe nga 40 kulla në lartësi 40m njëra nga tjetra, që qarkojnë një sipërfaqe prej 34 hektarësh, tregojnë se ato mbronin një nga qytetet më të mëdha të vendit tonë, i dyti pas Durrësit. Uskana e lashtë me 10 mijë banorë, më vonë me ardhjen e fisit Ilir të doberëve në trojet e penestëve, u quajt Doberi, kryeqendra e doberave.3
Me emrin e qytetit Doberi dhe të Doberëve lidhet emri i sotëm i trevës së Dibrës. Emrin e qytetit Doberi dhe të doberëve e ruan sot jo vetëm treva dibrane, por edhe qyteti i Dibrës, i cili ndodhet jo më larg se 10 km larg në jug të Grezhdanit “Uskanës-Doberit”, i shpërngulur gjatë pushtimit osman. Që kalaja e Grezhdanit ka qenë kryeqendër e trevës dibrane, veç pozitës gjeografike dhe rrugëkalimeve, që kryqëzohen këtu nga e 1 K. Frashëri, Në gjurmë të qyteteve Peneste, në Historia e Dibrës”, f. 120.
3 A. Kadiu, Dibra e Madhe dhe një vështrim në Dibrën e Vogël, Tr. 2010, f. 53
60
gjithë treva, këtë e dëshmon edhe një thënie popullore, që edhe sot e kësaj dite është ruajtur nga populli: “Kur në Dibër sundonte kalaja e Grezhdanit”.
Sigurisht që fjalën e fundit do ta thotë kazma e arkeologut dhe fjala e studiuesve. 2.9 Herbeli
Pozita gjeografike. Fshati Herbel ndodhet në anë të rrugës Peshkopi-Dibër e Madhe, pothuaj në mes të tyre dhe hyn në fshatrat Mbirrugë.
Kufizohet me këto vendbanime: Kufizohet në veri me Erebarën, në jug me Grezhdanin, me Dovolanin në veri-perëndim, me Popinarën në lindje, dhe me Gradecin në perëndim.
Statistikat mbi numrin e popullsisë: Në vitin 2005 fshati numëron 330 banorë me 83 familje, numër i cili në ditët e sotme është më i ulët.
Qendra e fshatit: Tregtia zhvillohet në qendër të komunës së Maqellarës gjatë javës, ku largësia me Maqellarën është 4 km.
Fiset kryesore: Islami, Kola, Brahja, Veseli, Agolli, Traja, Basha, Nurçja, Çeliku, Duka, Kosto, Gjili, Popi, Velia, Maksuti, Postoli. Fis i shuar - Haxhillari.
Mëhallat: Mëhalla e Nurçeve, Mëhalla e Islameve, Mëhalla e Trajave, Mëhalla e Popit, Mëhalla e Kolave, Mëhalla e Agollëve, që njihet edhe si Çardaku i Marçes.1
Lashtësia: Defteri i vitit 1467 e shënon me emrin Herbell, timar i Haxhi Germujanit, ndërsa ai i vitit 1583 e shënon Herbel (Turski dokument, f. 303). “Herbel (1583) regjistruar si fshat i nahijes, Dibrës Epër. Varet nga Dibra e Sipërme. (Vexhi Buharaja, f.303).2
Etimologjia e emrit. Sipas banorëve, është emër tipik shqiptar, pasi ata e lidhin këtë emërtim të vendit të tyre me punën në bujqësi Heer me bel (punoj tokën me bel)- Herbel.
Emërtimi i banorëve: herbelas (m), herbelase (f), herbelasit (sh). Informatorë: Gafurr Islami, 72 vjeç, me profesion bletar dhe marangoz. Mikrotoponimet: Arat: Arët e Mdhëja, Brraka, Llakarsat e Epra, Llakarsat e Poshtra, Copnova,
Glomaniva, Gnare, Kamenëjca, Kotorece, Llogje, Llogu, Lubovna, Lugje, Paliva, Renecet, Rrasa e Qukës, Selishte, Sfrat, Starallojze, Stranica, Strukullok, Toka Vakufit, Velak, Trapi i Thatë, Tushelec, Livadhet, Renecet, Toka e Vakufit, Starallojze, Gunare.
Livadhet: Ledina e Kotorecit, Livadhet. Bafshe: Bafshja e Hoxhës, Bafsha Metodiut, Bafshja e Arifit, Bafshja e Hoxhës,
Bafshja (bahçja) e Ganiut, Zabel: Zabeli i Xhamisë Kodrat: Kodra e Copnovës, Çukat e Herbelit, Kodra e Tumës, Kodra e Varvatës
dhe Kodra e Punjos. Male: Mali Herbelit. Krojet: Uji i Rumlicës, Izvori i Brrakës, Izvori i Copnovës, Izvori i Lugjeve, Izvori
i Qukës, Izvori i Rumlicës, Izvori Srukullok, Izvori Tushelece, Çeshma e Herbelit, Çeshma e Palivës.
1 Banorët e tregojnë se dikur ky vend ka luajtur rolin e funksionin e një shtëpie takimesh e kuvendesh në kohë të hershme, në kohën e Ahmet Zogut, shtëpi e blerë që atëherë nga Miftar Kaloshi, së bashku me çifligun e kësaj shtëpie. Miftar Kaloshi zotëron shumë prona, toka në këtë fshat, porse theksojmë se ata nuk janë banorë të fshatit. 2 Z. Gjoni, H. Përnezha, Dibra në Defterët Osmanë, Tiranë, 2011, f. 348
61
Rrëzë kodrave që shkojnë drejt lindjes në fshatin Popinar, dalin disa burime. Ka një burim që del nga kodra e Varvates, pak në lindje të fshatit. Kanale të vogla ujitëse: Toka ka ujë për vaditje, ujë që vjen nga përrenjtë me të njëjtin emër, Përroi i Herbelit.
Përrenjtë: Përroi i Herbelit plotësohet edhe nga përroi që vjen nga Erebara (kodrat e Tumës së Punjos), që përdoret për vaditje.
Rrugët: Më kryesore janë ato udhë që lidhin fshatin me Erebarën, Dovolanin, Grezhdanin, Popinarën: Rrumlica, Kamenica, Strukullok, Paliva, Selishte, Livadhet, Llakarsë, Lubovna, Sfrate, rruga e Copnovës, Quka, Kotarec, rruga Levadishte.
Gurët: Guri i Tashkos, Bira e Arushës, Guri i Plloumave (pëllumbave), Guri i Qukës, Guri i Kuq.
Vende: Lisi Herbelit1, Lisi i Vorreve, Vorret e Kaurve, Mani i Sali Begut, Vorret e Nures, Shpella e Qukës, Vorret e Herbelit, Trapi i Herbelit, Kisha e Venedikut, Dyqani Arifit dhe Barrakja e Zefit, janë dy emërtime që si vende (ndërtesa) nuk ekzistojnë më por emërtimi i vendit qëndron ende.
Xhami: Xhamia Herbelit. Mullinjtë: Mullëjni i Agollit dhe Mullëjni i Shemes, Mullëjni i Tafës. Në këta
mullinj bluanin drithin edhe banorë nga fshatrat përreth.
2.10 Kërçishti i Poshtëm
Pozita gjeografike: Kërçishti i Poshtëm dhe i Sipërm është i vendosur rrëzë malit të “Kërçinit”. Kërçishti i Poshtëm ndodhet më afër Maqellarës.
Kufizohet me këto vendbanime: Kufizohet me Kllobçishtin në jug, në lindje me Kërçishtin e Sipërm, në veri me Pocestin, në perëndim me Maqellarën.
Statistikat mbi numrin e popullsisë: Më 31 dhjetor 2003 Kërçishti i Poshtëm kishte një popullsi prej 864 banorësh dhe 185 familje. Në vitin 2005 fshati numëron një popullsi prej 867 banorësh dhe 184 familje. Sot fshati numëron rreth 186 familje me rreth 872 banorë.
Qendra e fshatit: Tregtia zhvillohet në qendër të komunës së Maqellarës gjatë javës, ku largësia me Maqellarën është 1.5 km.
Fiset kryesore, lagjet: Fshati ka 3 lagje: Lagjia e Epërme, Lagjia e Mesme, Lagjia e Poshtme.
Fiset më të vjetra në fshat janë: Qosja, Istrefi, Musa dhe Agolli. Fiset më të shquara sipas gojëdhënave të të vjetërve janë: Fishti, Loku dhe Dizgu. Fisi Xholi është fisi më i madh dhe pastaj vjen fisi Nurçja dhe Agolli2 dhe fise të tjera të ardhura. I pari i fisit Xholi është i ardhur nga fshati Muhur i Dibrës së Poshtme, nga mbiemri Hoxha, i cili është larguar nga mungesa e trojeve për të jetuar dhe vendoset në këtë vend fare të pabanuar nga askush. Pas vendosjes së tij fisi shumohet dhe sot ka rreth 60 familje.
Disa fise të tjera janë: Nurçja (të ardhur nga Lura), Kadria (të ardhur nga Kosovandërsa tjetri në Dohoshisht), Karameti, Rubla3 (të ardhur nga Kaxhaxhiku i Maqedonisë me origjinë turke, Alimani, Qosja, Çollaku (të ardhur nga Kërçova), Mazari(të ardhur nga Bugjineci), Pershaku (të ardhur nga Majtara), Hajdari(të ardhur nga Karamati), Kaçaku (të ardhur nga Kërçova), Musa, Agolli (të ardhur nga Turqia), 1 Ky lis është i njohur në të gjithë komunën e Maqellarës, nga banorët e të gjithë fshatrave. Tani është prerë ky lis por emërtimi i vendit ende qëndron. 2 Për nga patriotizmi përmendet fisi Agolli me të parin e tyre sheh Murat Begu. Djali i tij, Aliu në moshën 14-vjeçare largohet nga fshati i Allajbegisë, duke blerë çifligun në fshatin Kërçisht i Poshtëm, nga e ka marrë më vonë emrin “Ali Maliq Kërçishta”. 3 Më parë mbiemri ka qenë Kaleci. Mbiemri u kthye në Ruble, ngaqë stërgjyshi ka qenë emigrant në Rusi dhe ka vënë pasuri me rubla).
62
Gëzici, Osmani (të ardhur nga Gostivari), Istrefi (të ardhur nga Kosova), Loka (të ardhur nga Gostivari) etj. Këto 16 fise kanë barqet e tyre.1
Lashtësia: Fshati ka qenë i banuar nga fise të tjera para vitit 1450 dhe këtë e
tregojnë disa rrënoja të gjetura në lagjen e Poshtme pranë shkollës fillore në disa varreza. Nga gërmimet e këtyre varreve janë gjetur stoli dhe trupa që lënë gjurmë. Lidhur me këtë, ky territor njihet si “Vakuf”. Një monument kulture është edhe një pemë shekullore që quhet “Rrapi”.
Në Defterin Turk 1467 del me emrin Dohna Kërçisht, timar i Maulana, imzot Kadiut (sipas përkthimit të Vexhi Buharasë). Në Defterin e vitit 1583, del me emrin Dolno Krçishte (Turski Dokument, f.440).2
Etimologjia e emrit: Fshati ndodhet pranë malit të Kërçinit dhe mendohet se fshati e ka marrë emrin nga ky mal. Gjithashtu, lidhur edhe me emrin e këtij mali dhe të fshatit gjithashut, banorët tregojnë se baza e këtij emërtimi është fjala -kër me burim nga gjuhët sllave, ashtu si shumë emërtime të tjera të këtij fshati. Kjo duket se ka një të vërtetë pasi po t’i hedhim një sy të shpejtë mikrotoponimeve tjera do shohim se në përbërje kanë morfin sllav -kër: Kërçisht, Kërçënëjcë, Kërçin, Kërtel, Gjubre e Kërtelit dhe mikrotoponimeve të tjera të prejardhura prej tyre.
Emërtimi i banorëve: kërçishtas (m), kërçishtase (f), kërçishtasit (sh). Informatorë: Selaudin Koçi, vjeç 50, me arsim të mesëm. Mikrotoponimet: Arat: Ara e Imerit, Ara e Bogdanit, Ara e Vullnejshteës, Ara e Musajve,
Gulumanivë (Ara e Madhe), Pesok (tokë me rërë), Vneshta (ka qenë e mbjellë me pjergulla), Kamenëjca, Lluishte, Rrupa.
Fushat: Kërçënojë (fushë me gurë), Fusha e Shakëjcës, Fusha e Cingalicës, Fusha e Kaçanëjcës, Kallkangjitës, Paraspore, Fusha e Xhamisë.
Malet: Mali i Kallubepëricës, Mali Llabashnikës, mali “Pasha Carda”, Mali Garishtë, Mali i Drobakut, Mali i Gjubrës, Mali i Sercës, Mali i Kragnës, Mali i Vullnishtës, Mali i Brenicës, Mali i Shuternicës, Mali i Gullobornikës, Mali i Meredishtës, Mali i Grogurës, mali “Krasta e Bogdanit”, Lajthia e Ujkut.
Zabelet: Zabeli i Fishtit, Zabeli i Leshkenirës, Zabeli i Aliut, Zabeli i Gaberit, Zabeli i Kurtishit, Zabeli i Nurçeve, Zabeli i Jonizit, Zabeli i Kaçakëve, Zabeli i Hafuzit, Shkëmbi i Gurulballnejkut, Bjeshka e Xhamisë, Maja e Inoskës me lartësi 2342m mbi nivelin e detit, që ndodhet në vargmalin Deshat – Maqellarë, pjesë e vargmalit Korak – Koriknik.
Krasta: Maja e Inoskës me të njëjtën lartësi 2342m mbi nivelin e detit. Pyjet: Pylli i Livadheve, Pylli i Bronicës, Pylli i Llasashnikut, Pylli i
Kallasepericës, Pylli i Drasakut, Pylli i Krognës, Pylli i Sertit, Pylli i Redishtës.
1 Barqet e fiseve: Barqet e fisit Xholi: i Nazifit, i Rushitit, i Shehatit, i Mexhitit, i Rifatit, i Atipit, i Karafilit, i Abedinit, i Ganiut, i Vehapit; Barqet e fisit Nurcja: i Mehmetit, i Asllanit, i Haxhiut, i Azemit, i Sabriut, i Qazimit, i Amdiut, i Mustafait, i Mendihit, i Iqeremit, i Myrtezanit, i Qamilit; Barqet e fisit Kadria: i Hamitit, i Xheladini, i Gafurit, i Jonuzit,i Sahitit; Barqet e fisit Karameti: i Musliut, i Sefedinit, i Demirit; Barqet e fisit Rubla: i Ganiut, i Nexhmedinit, i Maksutit, i Qamilit; Barqet e fisit Alimani: i Hasanit, i Ademit, i Mersimit, i Halitit; Barqet e fisit Qosja: i Fasliut, i Sulejmanit; Barqet e fisit Çollaku: i Osmanit, i Avdullahut, i Islamit; Barqet e fisit Mazari: i Baftjarit, i Beqirit, i Amedanit, i Ibrahimit; Barqet e fisit Pershaku: i Isait, i Lutfiut, i Shefkiut, i Kadriut; Barqet e fisit Hajdari: i Sulejmanit, i Selmanit, i Hysenit; Barqet e fisit Kacaku: i Maksutit, i Hazizit; Barqet e fisit Musa: i Hysenit, i Ademit, i Shiqiriut; Barqet e fisit Agolli: i Muharemit, i Rifatit, i Nazmiut, i Ademit; Barqet e fisit Asllanit: i Imerit,i Hajrullait, i Asllanit; Barqet e fisit Gezici: i Bajramit, i Nurçes. 2 Z.Gjoni, H.Përnezha, Dibra në Defterët Osmanë, Tiranë, 2011, f.349
63
Shpellat: Quhri i Pëllumbave (vendi ku qëndrojnë pëllumbat e egër), Bira e Zunës (vend ku qëndrojnë barinjtë).
Kullë: Kulla e Aliut, quhet kështu pasi Aliu ose i njohur ndryshe Begu i Kërçishtit ka dhënë një kontribut të madh në ndërtimin e shkollës së parë shqipe në këtë fshat.
Kodrat/ zabelet: Gaber, Liskenive, Polldernicë, Kodra e Tepës, Kodra e Kuçishtës, Kodra e Gaberit, Kodra e Demir Kupit, Pëjshat e Para, Pëjshat e Dyta, Pëjshat e Treta, Zabel i i Kuçishtes, Zabeli i Uruxhistes, Zabeli i Agimit, Zona e Ahut.
Krojet/ Çezmat/hurdha: Izvorri i Dervëjshit, Burimi i Vifshës (vendi ku buron uji ka shumë vija që bashkohen dhe formojnë një burim të madh), Burimi i Meredishtës, Uji i Bjeshkës, Uji i Lugatit (Uji i Trapit të Lugatit), Uji i Shakëjcës, Çeshma e Madhe, Izvori i Imerit, Hourdha e Nurçes, Izvori i Hajvanëve.
Livadhet: Lëndina e Tepës, Livadhi i Parë, Livadhi i Dytë, Livadhi i Tretë. Kullota: Kutar, Vorret, Bjeshka e Aliut, Rafsha, Liskiniva, Livadhi i Kadriut,
Pasha Livadh, Kopshtije: Kopshti i Metës, Bafçja e Bajramit. Përrenjtë: Përroi i “Ballamades, Përroi i Guruballnejkut (Gurulballnejku është
një shkëmb i madh dhe poshtë tij kalon përroi), Përroi i Kragnës (vendi përreth quhet Kragem dhe kështu e ka marrë emrin edhe përroi), Prroi i Kërçenëjcës, Përroi i Drubagut, Përroi i Kërçëjshtit.
Liqene: Liqeni i Kërçëjshtit. Udhët: Qipras, Dolegunea, Drenojcë, Shakojcë, Sakic, Kallakxhicë, Beguvëjcë,
Paraspure. Udhëkryq: “Tre Rrugët”. Gurët: Guri i Verdhë (e ka marë emrin nga ngjyra e verdhë e gurit), guri i Madh,
guri i Pëllumbave, Guri me Qukle (është faqe mali ku perëndon dielli), Gaberi, Krasta e Feshkovejcës, Krasta e Gullubarnejkut, Krasta e Garishtës, Drubaku, Krastat e Zeza, Krasta e Jallarnejkut, Destellbe, Vagani, Grubishte (varrezat), Krivanivë, Rupa, Guri i Kërçëjnit, Guri i Qoses, Guri i Leprit.
Kishat: Fshati ka pesë kisha: Kisha e Shën Sotirit, Kisha e Dhimitrit (e ka ndërtuar Dhimitri në krye të fshatit), Kisha e Cfetapetkës, Kisha e Nikollës, Kisha e Vllajës, Kisha e “Kërstes”, rrënojë. Kisha e Shakëjcës.
Xhami: Gjithashtu ekziston edhe një xhami rreth 400-vjeçare, e cila nuk ka një emër të veçantë, njihet si Xhamia e Madhe.
Vende: Gështenja e Trepçës, Gështenja e Vakufit, Mani i Arxhës, Rafsha e Kragnës, Arra e Bajramit, Arra e Mazllumit, Mani i Uxhishtes.
2.11 Kërçishti i Sipërm
Pozita gjeografike: Ndodhet në lindje të Kërçishtit të Poshtëm. Është pjesë e komunës së Maqellarës të rrethit Dibër.
Kufizohet me këto vendbanime: Kërçishti i Sipërm kufizohet në anën lindore me malin e Kërçinit, me Kërçishtin e Poshtëm në anën perëndimore, me Kllobçishtin në anën jugore dhe në veri me Pocestin.
Statistikat mbi numrin e popullsisë: Më 31 dhjetor 2003 Kërçishti i Sipërm kishte një popullsi prej 331 banorësh dhe
84 familje. Në vitin 2005 fshati numëron një popullsi prej 310 banorësh dhe 75 familje. Qendra e fshatit: Tregtia zhvillohet në qendër të komunës së Maqellarës gjatë
javës, ku largësia me Maqellarën është 1.5. km Fiset kryesore: Fshati përbëhet nga pak fise, të cilët janë të ardhur. Ky fshat ka
qenë i përbërë nga 4 fise shqiptare: Xhidra, Saraçi, Kuka dhe Qorlaze dhe nga 4 fise
64
sllave dhe pakica maqedonse: Bogdani, Kamberi, Rada dhe Kostoli, të cilët pas sistemit komunit u shpërndanë nëpër qytete të Shqipërisë dhe në Maqedoni.
Lagjet: Ky fshat përbëhet nga 3 lagje, të cilat i ndan në mes përroi i fshatit: Lagjja e Xhidrave, Lagjja e Koçave, lagjja matanë përroit, por banorë i kanë vendosur këto emra: Lagjja e Poshtme, Lagjja e Dritave, dhe Lagjja e Teneqeve.
Fiset e fshatit janë: Saraçi (autoktonë dhe ka një familje; fisi Xhidra (autoktonë), Haxhillari (autoktonë), Koçi, fisi më i madh i fshatit (ka 18 familje dhe janë të ardhur nga Oboku), Qoku (ka 2 familje dhe janë të ardhur nga Kllobçishti), Meta (ka 2 familje dhe janë të ardhur nga Selishta), Meda (ka 3 familje dhe janë të ardhur nga Ilnica), Delishi (ka 1 familje dhe janë të ardhur nga Selishta), Tafçiu (ka 2 familje dhe janë të ardhur nga Kllobçishti), Hidri (ka 2 familje dhe janë të ardhur nga Pocesti), Kralja (fis i vjetër me familje bejlerësh). Fise: Miftari, Litaj, Kamburi; fis i shuar: Bogdani, Haxhillari dhe Rada.
Lashtësia: Fshati ka qenë i banuar që para vitit 1450 dhe këtë e tregojnë disa rrënoja të gjetura nga banorët afër disa varrezave. Në Defterin Turk 1467 del vetëm një Kërçisht, (Dohna Kërçisht), timar i Maulana, imzot Kadiut (sipas përkthimit të Vexhi Buharasë). Në Defterin e vitit 1583, del me emrin Dolno Krçishte (Turski Dokument, f.440).1
Etimologjia e emrit: Fshati ndodhet pranë malit të Kërçinit dhe mendohet se fshati e ka marrë emrin nga ky mal. Banoret thonë se ky emër vjen nga gjuhët sllave e i japin këtë domethënie emrit të fshatit të tyre: Kërçisht është formuar nga fjala -kër dhe -isht. Elementi i parë -kër ka kuptim i keq, vend i varfër, dhe këtë e demostrojnë edhe me shprehjen popullore “vend ku hae pula gurë”, d.m.th. që nuk ka asgjë për të ngrënë, “as pula”, pasi është gjithë gurë, gurishte. Me këtë lidhet ndoshta edhe mikrotoponimet që gjenden në fshat apo toponime të prejardhura mga leksema -kër, të tilla si: Kërçënëjcë, si vend i shkretë pa ujë e prodhim, vend i papunuar, vendmbledhje e të gjithavë ujrave që vijnë nga malet drejt te fshatrat Kërçisht, Kllobcisht, Majtarë; Prrouja e Kërçenëjcës, uj rrjedhës që vjen nga mali dhe që sjell ujë nga bjeshkët; Kërcënojë, fushë me gurë; Bjeshka e Kërçinit, livadh (All);
Emërtimi i banorëve: kërçishtas (m), kërçishtase (f), kërçishtasit (sh). Informatorë: Ganie Koçi, me arsim 7-vjeçar, 72 vjeç, shtëpiake. Lirim Koçi, me
arsim të mesëm, 40 vjeç; Selaudin Koçi, 50 vjeç, me arsim të mesëm; Mikrotoponimet: Arat: Kopshtija e Klines, Ara e Damkës, Ara e Tushit, Ara e Xhevatit, Kambure,
Ara e Gozmanit, Bafçja e Xhoqeradës, Bafçja e Medajve. Fushat: Ograde, Oreshë, Ara e Kukës. Tokë: Gështenjat e Kishës, Gështenjat e Xhamisë, Gështenjat e Fshatit,
Skërrushka, Qershiat e Tales, Mani i Dalipit, Mani i Abazajve. Malet: Argaç dhe Sorokrast, Mali i Kërçëjnit, Shpatet, Dragat, Usoj, Branëjcë,
Karavec, Pupuplemë, Papadija, Kallobiqiricë, Sorakrastë, Grahari, Orovalka. Zabelet: Gropa e Ujkut, Zabeli i Saraçit, Zabeli i Delishit, Zabeli i Aliut, Zabeli
Kishës, Zabeli i Bllashkeve, Sorakrasta, Bjeshka e Aliut, Bjeshka e Bogdanit, Bjeshkët e Fshatit, Branicë e Vjetër, Branicë e Re, Argaç.
Krojet: Burimi i Gëllkut, Izvori i Tushit, Izvori i Gurit të Verdhë, Uji i Pesokut, Çezma e Xhidrave, Izvori i Muratit, Izvoret e Sejdës, Izvori i Kërçinit, Izvori Uj Lajthie, Uji i Orvalkës, Uji Kurëjtave, Lera, Burimi i Vllajsës, Burimi te Trapi i Lugatit, Çeshma e Aliut, Uji i Osojit, Burimi i Gekut, Burimet e Branicës, Burimet te Gropa e Ujkut.
1 Z.Gjoni, H.Përnezha, Dibra në Defterët Osmanë, Tiranë, 2011, f.349
65
Përrenjtë: Përroi i Kërçenëjcës që sjell ujë nga bjeshkët. Udhët: Rruga e Varrezave, Rruga e Vjetër Krale, Rruga e Vllajseve, Rruga për te
ish-Pika Kufitare, Rruga e Malit, Rruga e Dragave. Rruga e malit përfshin edhe këto rrugë në brendësi: Karvarec, Ramipot, Branicë e Vjetër, Rruga e Arës së Tushit, Livadhet dhe vazhdon deri në bjeshkë, Ulica e Lipave, Rruga e Kollbçishtit, Sokaku i Abazeve ke Xhamia e Vjetër (udhëkryq).
Gurët: Guri i Dhelprës, Guri i Kërçinit, Guri i Verdhë, Guri i Sejdës, Ploçka, Dragat.
Vende: Sheshi në qendër të fshatit. Kërçishti i Epërm ka një xhami dhe disa kisha: Kisha e Shën Sotirit, Kisha e Shën Dhimitrit, Kisha e Vogël, Kisha e Vllasëjs. Kisha e Cfetapetkës, Kisha e Shën Nikollës.
Shpella: Në këtë fshat ndodhet një shpellë që quhet “Shpella e Gurit të Verdhë”. Kala: Kalaja e Kërçishtit, Kalaja e Kralit.1 Vende: Gjithashtu në qendër të fshatit ndodhet një rrap 200-vjeçar, që quhet “Rrapi
Madh”. Trapi i Lugatit, Gropa e Ujkut. Mullinjtë: Mullëjni i Qazimit, Mullëjni i Subijut.
2.12 Kllobçishti
Pozita gjeografike: Fshati Kllobçisht i përket krahinës së Dibrës së Epërme, “Fusha e Shehrit”. Sipas gojëdhënave, fshati ka qenë më parë 1 km më në juglindje të fshatit të sotëm, në afërsi të Banishtit. Fshati ndryshoi për arsye se në afërsi të tij kalonte një përrua, i cili përmbyste fshatin herë pas here dhe, si pasojë e përmbytjeve të fundit, banorët u zhvendosën në tokat e Kllobçishtit. Fshati është pjesë e komunës Maqellarë.
Kllobçishti i përkiste Dibrës së Madhe, por nga ndarja territoriale e shtetit tonë nga Fuqitë e Mëdha në vitin 1913, i kaloi Dibrës së Vogël.
Kufizohet me këto vendbanime: Ai kufizohet me këto fshatra: në lindje me malin e Kërçinit, në perëndim me Majtarën, në jug me Banishtin, në veri me Kërçishtin e Poshtëm dhe me Bllatën.
Statistikat mbi numrin e popullsisë: Më 31 dhjetor 2003 Kllobçishti kishte një popullsi prej 1327 banorësh dhe 241 familje. Në vitin 2005, fshati numëron një popullsi prej 1346 banorësh dhe 229 familje. Sot numri i familjeve është rreth 60, me rreth 230 banorë.
Qendra e fshatit: qendra e fshatit është 5km larg komunës Maqellarë dhe lidhet me të me antë të rrugës së asfaltuar. Tregu ndodhet jashtë fshatit rreth 4km, por ky fshat tregtinë e zhvillon edhe në Dibër të Madhe.
Fiset kryesore: Lagjet e fshatit janë: Tafçiajt,2 Skënderajt, Qoku3, Alku dhe Miftari. Mbiemrat tjerë të banorëve në brendësi të lagjeve: lagja Tafçiaj ka edhe mbiemra Sallaj dhe Beça; lagja Miftari me këto mbiemra: Bekteshi dhe Islami; lagja Qoku me mbiemrat: Kozi dhe Koçi.
1 Në fund të fshatit ndodhet një kala e vjetër që nga koha e Ilirëve. Kjo njihet si Kalaja e Kralit, të cilës i kanë mbetur vetëm muret, e ndërtuar me gurë shumë të mëdhenj dhe është shumë e lartë. 2 Gojëdhënat tregojnë se Tafçiajt janë të ardhur nga Maqedonia (Tafçe- gurëpunues ose gurë-gdhendës), Qoku ka ardhur fisi Gjoni i Mirditës, për arsye gjakmarje; Fisi Alku thirret edhe “Allçiu” ose “Imeti”. Ky i fundit sipas emrit të të parëve të tyre. Fisi Tafçiu përbëhet nga 70-familje të prejardhura nga dy barqe: barku i Xhetos dhe barku i Ahmetit. 3 Në këtë lagje ndodhet edhe një shtëpi, ku mendohet se ka lindur Iliaz Pashë Dibra, vazhdimësi e tij është fisi Qoku.
66
Lashtësia: Është ndër fshatrat më të vjetër të krahinës së Maqellarës. Këtë gjë e vërtetojnë rrënojat e shumta që u përkasin periudhave të ndryshme historike. Ana gjeografike nuk ka ndryshuar.
Defteri i vitit 1467 e shënon me emërin Kllobuçishte, has i subashit Ahmet–beg, ndërsa ai i vitit 1583 e shënon Glloboçishte. (Turski dokument). (Vexhi Buharaja, f.6). Defteri 1583: Glloboçishte (Turski Dokument)1.
Etimologjia e emrit: Fshati Kllobçisht, sipas gojëdhënave, dikur quhej “Glloboçishta”, me ndikim nga gjuhët sllave. Njihet dhe me emrin Ven Vanic. Sipas një regjistrimi të bërë në kohën e Perandorisë Osmane, është njohur me emrin “Lisi i Madh”. Mendohet se dikur është quajtur edhe Pesok2.
Emërtimi i banorëve: kllobçishtas (m), kllobçishtase (f), kllobçishtasit (sh). Informatorë: Haki Tafçiu, 67 vjeç, mjeshtër në ndërtim (marangoz/murator), me
arsim 8-vjeçar; Adem Qoku, 70 vjeç, me arsim të mesëm, ish-farmacist, me banim në Maqellarë, lagja e re; Avni Tafçiu, 80 vjeç, me arsim 4-vjeçar, me profesion tregtar dhe banor i këtij fshati; Hashim Tafçiu 51 vjeç, me arsim të mesem, instituti i Policisë, me profesion polic; Verona Qoku 27 vjeç, me arsim të lartë dhe me profesion mësuese.
Mikrotoponimet: Arat: Arra tek Hourdha, (në afërsi të kufirit me Maqedoninë), Ara e Popit, Ara e
Jevgës, Ara e Davidit, Arnajt e Xhaferit, Tabakov, Golumaniv, Sulishte, Ramne, Sulishte Ndërshkopële.
Fushat: Ogradet, Kërçishke ose Gur i Saracit. Tokë: Gshtenja e Raimit, Kshtenjat e Imerit, Kshtenjat e Xhamis. Malet: emërtimet e pjesëve të malit të Kërçinit: Ormani Aliut, Përmigur, Ndërgur,
Gurët e Sejdës, Oruvalka, Osoji, Tanasëj. Krojet/çeshma/ kanale vaditëse: Ujti i Ndërgurit (buron nga një gur i madh), Ujti
Pesokut, Ujti Lenishtes në lagjen Skënderaj, Ujti i Cimburit-ndodhet në lagjen e Qokajve, Ujti i Tanasëjs (sipas tokës Tanasi), Ujti i Ballaçeshmës, Ujti Ndërgur në Bjeshkë, Uji i Kanalit (kanal vaditës për tokat bujqësore), Kurëjtat e Aliut, Ujti i Aliut (burim uji në bjeshkë, ku uji ështënshumë i ftohtë sa gisti i dorës nuk e duron), Uji i Banishtit, Çeshma e Qokave, Çeshma e Skënderave, Çeshma e Alkeve, Çeshma e Tafçiajve, Çeshma e Miftarave, Çeshma e Xhamisë. Fshati ka edhe Ujësjellësin e Ri.
Livadhet: Livadhi i Buzhinit, Livadhi i Rahimit (Rahim Tafçiut). Arra: Arra e Xhetës, Manat e Pashës, Dradha e Qames, Dardha e Dervëjshit, Mani
i Xhamëjs, Lisi i Varvanëjcës, Kshtenjat e Xhamëjs, Thanat e Lamçes, Pjepat e Liles (Halil Qoku), Thanat e Rahimit, Vëjdhat e Qerimit, Manat e Qerimit, Bafshja e Ganiut (Gani Qokut), Kuçulinat e Elmazit, Arra e Elmazit, Arra e Kasemit, Arrat e Shemes (Shemsi).
Përrenjtë: Prrouja e Teqes, Prrouja e Olloveceve. Udhët: Në rrugën e Vjetër përmendim rrugët: Rruga e Mashllarës, Rruga e
Pocestit dhe Rruga e Kërçëjshtit të Poshtëm, Oudha e Miftareve, Oudha e Tafçëjave, Oudha e Skënderave; rruga e vjetër njihet edhe si Rruga e Arbrit, Rruga e Karvareçit,3 që ndodhet mbi Kërçishtin e Epërm dhe lidh fshatin me krahinën e Gostivarit; Rruga e Re, Kllobçisht-Majtarë. Në rrugën e re njihen këto emërtime: Kthesa e Telit (kloni) 4
1 Z.Gjoni, H.Përnezha, Dibra në Defterët Osmanë, Tiranë, 2011, f 2 Pesoku është një parcel me gurë dhe rërë, e papunuar, për shkak të përmbytjeve të ujrave të malit. 3 Rruga ka marrë emrin kështu, për shkak të karvaneve, që përdornin tregtarët për të bërë tregti në Pesok. 4 Kthesa e Telit (kloni) është tel me gjemba dhe me sinjal, i vënë në brendësi të fshatit. Kllobçishti nuk ka qenë brenda klonit, por qeveria komuniste e vendosi klonin për të mos u arratisur njerëzit, pasi banorët e fshatit ishin në kufi me ish-Jugosllavinë. Aso kohe banorët nga varfëria merrnin rrugën e arratisë.
67
Gurët: Guri i Usturlecit. Vende: Vorret e Dizgut, Kërçenica (vend i papunuar), Vorri i Vetëm1. Xhamia2: Fshati ka një xhami në qendër, në lagjen e Qokajve. Kisha: Janë vendet e dy kishave ku akoma edhe sot egzistojnë varre të mbushura
me pllaka të mëdha guri. Një prej kishave, ka qenë në lagjen e Qokajve, Kisha te Ballaçeshma, (çezëm me shumë ujë); Kisha në Fund të Fshatit.
2.13 Kovashica
Pozita gjeografike: Ndodhet ne anën e djathtë të rrjedhës së Drinit. Kufizohet me këto vendbanime: Në veri me Gradecin dhe me kalanë e
Grezhdanit, në lindje me Fushën e Vogël (Kurtbegun), në jug me Vojnikën dhe me Çernenën, në perëndim me Drinin e Zi.
Statistikat mbi numrin e popullsisë: Më 31 dhjetor 2003 Kovashica kishte një popullsi prej 564 banorësh dhe 241 familje, kurse në vitin 2005, në këtë vend kemi një rënie të popullsisë në 515 banorë dhe 108 familje. Sot fshati ka 85 familje dhe 350 banorë.
Qendra e fshatit: Qendra e tregut nuk ndodhet në brendësi të fshatit por në komunën Maqellarë, 2 km larg fshatit.
Mbiemrat, fiset kryesore, lagjet: Mbiemrat janë: Jashari, Lami, Nuzi, Hulja, Herçeku, Crroj, Spahiu, Veliu,
Dervishi, Seferi, Rama, Selishta, Nuzi. Patronim i shuar: Seferi, Dumani. Lagjet e këtij fshati janë: Lagjja e Sipërme, Qendra dhe Lagjja e Poshtme. Fiset janë: Jashari, Veliu, Herçeku, Lami, Spahiu, Dervishi, Nuzi, Seferi e Selishta. Lashtësia: Defteri i vitit 1467 e shënon me emrin Kovashica (e Madhe), ndërsa ai
i vitit 1583 e shënon Buyuk Kovaçiçe (Turski document, fq. 304). “Kovashica është regjistruar më 1583 si fshat i nahijes së Epër. Varet nga Dibra e Sipërme. (Vexhi Buharaja, f.304).3
Etimologjia e emrit: Banorët e shpjegojnë se vjen nga dy fjalë shqipe: Kovë dhe shit, por ka nga ata që e lidhin edhe me profesionit e kovaçit, ku më parë ka qenë quajtur Kovaçhane.
Emërtimi i banorëve: kovashicas (m), kovashicase (f), kovashicasit (sh). Informatorë: Lufti Veliu, 60 vjeç, arsimi i lartë. Mikrotoponimet: Arat: Ara e Kasapit, Ara e Kusharit, Ogradja. Fushat: Fushat, Njazicat, Leshnica, Livadhet, Nërvaret (Ndërvorret), Ferishtet,
Çurrilla, Belishtet pas Kishës, Maranëjca, Leshnëjcat e Sipërme, Leshnëjcat e Poshtme, Fusha ke Hurdha e Madhe, Mbaskishe, Hallxhe, Toka e Xhamisë, Miraze, Trashanica.
Zabele: Gurët e Kajës, Maranëjca, Çurrilla, Rriska, Grepi, Zabeli i Lamit, Zabeli i Veliave, Zabeli i Dumanit, Zabeli i Isakut, Zabeli i Jasharave, Zabeli i Ramizit, Zabeli i Crrojt.
Kodrat: Kodra e Ngritur, Çurrillat, Gurt e Kajës, Këdra e Vorreve, Këdra e Maranëjcës,
1 Vorri i vetëm-njihet kështu për shkak se është vrarë një ushtar, të cilit nuk i është gjendur identiteti. 2 Xhamia e parë është ndërtuar më 1936 nga Sadulla Bekteshi. Më vonë, djali i tij, Sula, ndërtoi një xhami të re. 3 Z. Gjoni, H. Përnezha, Dibra në Defterët Osmanë, Tiranë, 2011.
68
Male: Grepi, Mali i Riskës. Shpat mali: Tatinolli, Guri i Gjatë, Ndërvore, Lloxha, Krojet, izvore: Pusi i Xhemalit, Pusi i Ramës, Bunari i Lamit, Selishta, Izvori i
Tufës, Çeshma e Dalipit, Çeshma e Vjetër, Çeshmat, Bunari i Dumanit, Bunari i Crrojt, Bunari i Jasharave, Izvori i Lushtes.
Hurdha: Hurdha e Livadheve, Hurdha e Madhe në Drin, Hourdha e Pales, Hurdha e Vertishtes, Hurdha ke Çeshma e Vjetër, Hurdha e Selishtes, Hurdha e Madhe, Hurdha e Dhive.
Livadhet: Lushtet, NërvOrret, Ogradja, Laganishta. Përrenjtë: Përroi i Leshnicës, Prroi i Çangës,Vija e Fshatit. Rrugët: Marçenca, Rruga e Selishtes, Rruga e Leshnicës, Rruga e Kryexhifit,
Rruga e Nërvores, Rruga e Ferishtes, Rruga e Asfaltuar, Rruga e Lushtes, Sokaku i Lagjes Re, Sokaku i Huteve, Rruga Kryesore e Fshatit, Rruga përmes Fshatit.
Mullinjtë: Mullënji i Ismailit, Mullëjni i Isakut. Gurët: Guri i Kajës, Shkrepi i Pëllumbave, Guri i Gjatë. Xhami: Xhamia e Kovashicës Sheshe: Sheshi te Oborri Shkollës, Sheshi te Lama, Qendra, Sheshi Mes Fshatit.
2.14 Fushë e Vogël (Kurbegu)
Pozita gjeografike: Fshati Fushë e Vogël është pjesë e komunës Maqellarë. Kufizohet me këto vendbanime: Fshati Fusha e Vogël (Kurtbegu) kufizohet në
lindje me Maqellarën, në veri me fshatin Grezhdan, në jug me Kovashicën dhe në perëndin me Çernenën.
Statistikat mbi numrin e popullsisë:. Në vitet 1910-1920 fshati ka patur rreth 10 familje. Më 31 dhjetor 2003 Fusha e vogël kishte një popullsi prej 301 banorësh dhe 69 familje, kurse në vitin 2005, në këtë vend kemi po të njëjtën popullsi prej 295 banorësh dhe 69 familje.
Qendra e fshatit: Qendra e tregut nuk ndodhet në brendësi të fshatit por në komunën Maqellarë, 4 km larg fshatit.
Fiset, mbiemrat: Lazri, Dema (të ardhur nga fshati Homesh), Shatku (të ardhur nga Dibra e Madhe), Skuka (të ardhur nga fshati Hatesh), Xhemalallari (të ardhur nga krahina e Matit), Doku, Goxhi, Copa (të ardhur nga Majtara), Gjini (të ardhur nga Gjurasi), Burnazi (të ardhur nga Pocesti), Lami (të ardhur nga Kovashica), Nazifi (autokton) dhe Uruci (të ardhur nga Pocesti).
Fiset më të vjetra në këtë fshat kanë qenë Koçeku (të ardhur nga Topojani), Goxhi (të ardhur nga Dibra e Madhe) dhe Doku (autoktonë). Fise të shuara: Dila dhe Pulja.
Lagjet: Në fillim njiheshin lagjja Çankë dhe Fushë e vogël, dërsa tani ka tri lagje: Çanke, Lagja e Epërme dhe Lagja e Poshtme. Fillesat e Çankës janë shumë të hershme dhe mendohet që ky emër vjen nga një objekt sinjali, që ishte “çanga”, një objekt prej metali, më të cilën lajmëroheshin banorët për problemet, apo invazionet e armikut.
Lashtësia: Nga të dhënat që gjenden në muzeun Peshkopi, lidhur me lashtësisnë e këtij fshati është edhe fakti se në të ka dokumente për hershmërinë e fshatit. Më konkretisht aty gjejmë kët infromacion: Fusha e Vogël ishte çiflg i Kurt Begut, emri i të cilit është përmendur deri vonë. Kurt Begu ishte nip i Sheh Murat Begut dhe kishte këtë pronë. Thonë se kishte gradë ushtarake (kolonel). Më pas Fusha e Vogël ka qënë çiflig i Demajve, të cilët e jepnin tokën me qera. (Demajt ishin përtej Drinit). Qeraja
69
ishte gjysë për gjysë”. Fshati “Fushë e Vogël” njihet prej viteve 1960, me vendim të Këshillit të Bashkuar të asaj kohe.1
Rrënoja: Në lagjen Çanke janë gjetur gjurmë arkeologjike, të cilat janë të dokumentuara edhe në arkivin e shtetit. Këto gjurmë njihen si “Varri Sorgofag”, që mendohet se i përkiste një gjenerali sllav, i varrosur para 500-vitesh.2
Etimologjia e emrit: Më parë fshati e kishte emrin Kurbeg, që mendohet se vjen nga emri Kurt Begu, që njihet si i pari banor i fshatit në shek. XVIII. Fshati njihet edhe me emrin Çangë, pasi i pari fshatit kishte kambana (çangë).
Emërtimi i banorëve: Banorët quhen kurtbegas (m), kurtbegase (f), kurtbegasit (sh).
Informatori: Izet Dema, 65 vjeç, me arsim të lartë, profesion infermier. Një pjesë e vogël emrash janë marrë në Muzeun Peshkopi, dosja “Historiku i fshatit
Fushë e Vogël”, punuar nga mësuesi Ferit Kërkuti, 1968. Mikrotoponimet: Arat: Arat e Gjata, Hajmalia e Rifatit, Ogradja e Dautit, Hurdha e Metes, Balta e
Madhe, Blloku i Deme, Ferishtet, Ara e Xhamisë, Lama e Çangës, Livadhet, Lugju i Tushit, Poleskat, Maranëjca, Stripovicë, Strofi, Memaje, Hajmalia, Luxhe.
Fushat: Çifligje (tokë shumë prodhuese), Lëndina e Kurbegut, Maranica, Llogu (vend i rrafshët), i cili mban ujë gjatë dimrit), Ugrade.
Livadhet: Llogu, Ledinat, Poleskat, Maranëjc, Ledinat, Lugu i Tushit, Blloku i Deme, Ferishtet, Pacukja e Musës, Lethija, Shokapot, Livadhet e Epra, Livadhi i Deharit, Livadhi i Shabanit. Zabeli me Lisa te Varrezat e Vjetra.
Malet: Këllk, Cenigëze, Tupene, Çadra (vend pushimi veror), Laçeçezma (vend me çezma të vogla), Sudanece (vend me ujë të bollshëm), Runalice (vend me shkurre), Paunare (vend me puse të vjetër), Bjeshkë e Madhe, Bjeshkë e Vogël.
Krojet: dikur Çeshma me Brolle kurse sot njihet si Çeshma e Madhe, Hurdha, Izvori i Puturit, Izvori i Bajram Çekut, Izvori i Dedes, Vija e Vjetër e Pesjakës, Ujësjellësi i Poreshit (vendi nga vjen uji i fshatit, afër urës së Pesjakës), Leshnica nga përroi që ka ketë emër, Gjorizi i Dedës.
Liqenet: Liqeni i Kurbegut. Përrenjtë: Përroi i Pesjakës, Përroi i Çangës, Përroi i Leshnicës. Rrugët: Rruga e Çankës, Balta e Madhe, Rrruga e Madhe, Rruga e Kovashicës,
Rruga e Kurbegut, Rruga e Formaçit, Rruga e Vojnikës, Rruga e Mashllarës, Rruga e Drinit, Rruga e Vorreve, Çeshma e Madhe-udhëkryq, Rruga e Çangës.
Gurët: Gurrët e Kajës, Gurët e Demirit, Gurët e Fetahit, Gurët e Sinanit, Guri i Rexhës, Guri i Qiperit, Guri i Erebarës, Strabaçilla.
Vende: Sheshi kryesor në qendër të fshatit quhej Lama e Çangës. Kisha: Dikur ndodheshin dy kisha në Çangë, që thuhet se janë dy kishat më të
vjetra në zonë. Varrezat e Çangës, Vorri Vjetër (i zbuluar sipas banorëve rreth vitit 1988 në lagjen Çangë).
2.15 Majtara
Pozita gjeografike: Fshati Majtarë shtrihet në pjesën jugore të Maqellarës. Kufizohet me këto vendbanime: kufizohet si fshat i “Nënudhës” me trotuarin e
rrugës kryesore Peshkopi-Dibër e Madhe, me saktë me fshatin Kllobçisht në anën
1 Nga Historiku i fshatit Fushë e Vogël, Muzeu i Peshkopisë 2 Muzeu Peshkopi, dosja Historiku i fshatit Fushë e Vogël, punuar nga mësuesi Ferit Kërkuti, 1968.
70
lindore të saj, në veriperëndim ka fshatin Burim, në jugperëndim Bllatën e Poshtme, në jug me Bllatën e Sipërme.
Statistikat mbi numrin e popullsisë: Në vitin 2003 fshati numëron një popullsi me 809 banorë e 150 familje, kurse në vitin 2005 kemi një lëvizje të vogël në numër të banorëve, 799 banorë me 160 familje. Nga banorët tregohet se këtu popullsia ka lëvizur dhe se është zëvendësuar me fise të ndryshme me kalimin e kohëve.
Qendra e fshatit: Qendra e tregut nuk ndodhet në brendësi të fshatit por në komunën Maqellarë, 2 km larg fshatit.
Fiset kryesore: Fisi më i hershëm është fisi i Keshave (Keshi);1 fisi Stafa e ka prejardhjen nga Mustafallarët e Çukës; 2 fisi i Dardhanjëve3 (mendohet se vijnë nga zona Zall-Dardha e sotme, (Dardha nuk i përket komunës së Maqellarës).
Mbiemrat: Stafa, Keshi, Zeqja, Capa, Dardha (Dernjan), Biçi, Halili, Skënderi, Kaloshi, Çanka, Troca, Greva, Deda, Qoku, Xhemali, Kosiqi, Dervishi, Xhelleshi.
Mëhallat (lagjet): Fshati ndahet në tri lagje kryesore: Lagjja e Kesheve, Lagjja e ‘Dërnjanve /Dardhanjëve (Dardha) dhe Lagja e Stafallarëve (Mustafallarëve), Majtarë e Epërme, Majtarë e Poshtme, Lagje Matanë Përroit dhe disa shtëpi mes tyre.
Lashtësia Majtara është fshat me një popullim të hershëm, që i përket Kulturës së Gradecit (sipas ndarjes që u ka bërë Kulturave, historian dibran A. Bunguri), i përfaqësuar nga kultura e vendbanimit Kodra e Capës, pavarësisht se në vendbanimin Majtarë nuk është gjetur ndonjë vegël pune, pohon studiuesi. Ky vendbanim ndodhet në sipërfaqen e kësaj kodreje eliptike, me lartësi rreth 770 m2 dhe orientim juglindje-veriperëndim.4. Në Regjistrin Turk të vitit 1467 shënohet: Fshati Mahtijar /Majtara/ - has i Subashit. 5
Etimologjia e emrit: Vjen nga fjala shqipe majtas, pasi kur del nga Bllata, në rrugën Dibër e Madhe-Peshkopi, pak në të majtë është Majtara. Kështu e shpjegojnë banorët e këtyre anëve prejadhjen e emrit të këtij fshati.
Emërtimi i banorëve: majtaras (m), majtarase (f), majtarasit (sh). Informatorë: Sokol Capa,25 vjeç, me arsim 8-vjeçar; Petrit Lazri, 55 vjeç, me
arsim 7-vjeçar; Hajri Dardha 49 vjeç, me arsim 8-vjeçar; Një pjesë e mirë e mikrotoponimeve janë marrë nga: E. Hysa, QSA, Tr, Ekspedita dialektologjike 1967; Po ashtu edhe nga libri i A. Ademit, mbi Maqellarën, ku ka folur edhe për Majtarën.
Mikrotoponimet: Arat:6 Ormane-ara rreth Drinit, Sůfica Dacit, Shullanet e Dacit, Tokë e Re n’Ormâ,
Toka Zeqos, Visoj, Kutārxhe, Gropat e Majtarës, Toka përmi Udhë, Gropa e Cestit,
1 Ato kanë trashëguar nga të parët e tyre shumë prona rreth 50 dynym. Kanë zhvilluar bujqësinë dhe blegtorinë aq sa janë kthyer në legjenda “qetë e Maliq Keshit” sa dy elefantë, qeni i Xhemal Keshit sa një luan, kali i Halit Keshit si kali i Bajlozit. Edhe në ditët e sotme ky është fisi më i madh i dhënë pas punëve bujqësore. 2 Ata janë një fis i ardhur dhe që zunë rrënjë, pasi u shumuan shumë dhe patën një zhvillim ekonomik mjaft të mirë. Origjina e tyre ishte nga Mati, si një nga fiset më të njohura atje. 3 Mendohet sipas banorëve se kjo lagje e ka marrë emrin nga Hoxhë efendi Dardha. 4 A. Bunguri, Prehistoria e Dibrës, QSA, Tr, MB 2010, Kultura Gradec f. 160. Majtara është një vendbanim i hershëm dhe për këtë na vijnë në ndihmë disa të dhëna arkeologjike, si enë prej balte, enë bakri, monedha etj. Këto u gjetën në tokën e quajtur Mashllarë dhe në Kasje (kishë). Nisur nga këto, mund të themi se ky fshat ka qenë banuar që në kohën e Bizantit e më vonë me dyndjet sllave. 5 Z.Gjoni, H.Përnezha, Dibra në Defterët Osmanë, Tiranë, 2011, f.348 6 Sipas historikut të fshatit (1980), tokat i ka patur si pronë Hoxholli. Gjysmën e këtyre tokave ia dha mikut të tij Mustaf. Çukës (nga Shoshaj, Mat), pasardhësit e të cilit janë Stafet e sotëm. Pjesën tjetër ia dha një djali që mbante pas vetes, pasardhës të të cilit janë Dardhnjanasit e sotëm. Prej tyre u formuan dy lagjet e sotme. Marrë në Institutin e Gjuhësië në Tiranë, dosja E. Hysa 1967.
71
Lugjet e Dërnjave, Berhova, Ara Nërmullëj, Ormane, Ara e Keshit, Ara e Zeqes, Staralivadh, Hamlla e Strazimirit, Gështenja e Rasimit, Ormanet e Kesheve, Ogradja e Dardhave, Vneshta e Kesheve, Vneshta e Kaloshit, Ara e Dinit, Ara Duks (pronari), Ara Simixhiut, Art e Dacit, Art e Fids (arat e Fidës), Art e Lezit, Art e Llan Lezitarë (Maj) 1, Art e Mdha - ara të mëdha në veriperëndim, Art e Mdha t’Kolsara - në lindje, Art e Pertafit, Art e Sherlies, Përtejprronjat, Lecka Lugj, Markaveica (Markavica), Safica, Ogradet e Mhalls (Dardhës).
Fushat: Vnesht (Vreshtat) e Majtarës-tokë buke, Fusha e Kërçeishtit (Kërçishtit), Strelivadh (Starolivadhi), Shelk-tani është shkrep, Shullane-tokë buke në lindje.
Malet: Zabeli i Keshit, Zabeli Haseve, Zabeli i Kaloshit, Zabeli i Doshodolloit, Ormâ-pyll.
Kodrat: Tepja e Reshanit, Kodra e Mersëjmit, Kodra e Ferizit, Kodrat e Hoxhollit, Kodrat e Majtarës, Kodra e Popit, Kodra e Qevezirit, Vorri Xhipit (gjypit), Shëmteina e Majtarës (shëmtina).
Krojet: Çezmja Pjakë, Bunari i Hisen Stafës, Xherizet e Jabellit, Xherizet Ormane, Brraka e Jabellit, Vija e Allejbegisë, Jonxhishtet, Bakset, Kodrat, Kisha, Lugjet, Shullanet, Suficet, Mashllaret, Çeshma Keshit, Çeshma e Re, Braka e Stërlivadhit, Brakat e Halile (Halilajve), Izvori Epër, Izvoret e Jabellit, Izvori Poshtërm.
Livadhet: Böfçe - pemë e livadhe në lindje të Majtarë, Livadhi Dinit. Përrenjtë: Përroj i Dardhasve, Përroj i Xhanazeve, Prrouja e Majtarës, Prrouja
e Zeqes, Prrouja e Kaloshit, Proja Kilit, Proi Jabellit. Udhët: Kodra e Ferizit, Rruga e Brahovës, Rruga e Jabellit, Rruga e Kllobçishtit,
Rruga e Doganës, Rruga Kajsh (e kishës), Orma, Xhadja Madhe, Xhadja Vjetër, Rruga Brahovave, Rruga Katůnit, Gropa Cestit - ara si luzavein (rrugë).
Vende: Kulla e Fushës, Shenj’ e Drinit, Gropa Kulecit. Mullinjtë: Mulleini Adem Agës-mulli në veri të katundit, në të cilin bluanin edhe
fshatra të tjerë. Kisha/Xhamia: Xhamia e Re, te Xhamia – shesh2, Keisha (kisha) e Majtarës-në
jug-perëndim. Ka qenë Kisha e ndërtuar në një pikë të lartë, në majë të një kodre, shikonte të gjitha fshatrat.
Toka: Gështenja e Dardhës, Mani i Qamilit, Vorri i Xhipit, Lama Dods(Dodës) – shesh.
2.16 Oboku (Katund i Vogël)
Pozita gjeografike: Ana gjeografike e fshatit ka ndryshuar. Dikur ky fshat ka qenë i ndarë në rrugën e Popinarës. Me pas ka zbritur këtu ku është sot.
Kufizohet me këto vendbanime: Kufizohet me Pocestin, Popinarën dhe me Maqëllarën.
Statistikat mbi numrin e popullsisë: Më 31 dhjetor 2003 Oboku kishte një popullsi prej 810 banorësh dhe 152 familje, kurse në vitin 2005, fshati ka pësuar një rënie të popullatës banuese në 734 banorësh dhe 132 familje.
Qendra e fshatit: Qendra e tregut ndodhet jashtë fshatit rreth 2 km larg. Tregu zhvillohet në qendër të Maqellarës.
Lagjet/fiset: Sot ka tri lagje: Lagjja e Epërme ose lagja e Kosiqave, që përfshin: barkun e Cerkezit, Tofikut, Setkiut, Agronit, Latifit, Jonuzit, Ramiut, Naimit dhe
1 Ky material me mikrotoponime është marrë nga materialet që ndodhen në Institutin e Gjuhësisë, Tiranë, nga ekspedita dialektologjike e bërë në vitin 1967 nga studiuesi Enver Hysa. 2 Disa të dhënat për Majtarën janë nga libri A. Ademit.
72
Muharemit; Lagjja e Mesme ose lagjja e Nezirajve, që përfshin: barkun e Halimit, Esatit, Qamilit, Femiut, Xhemalit, Selamiut dhe Ramadanit; Lagjja e Poshtme ose lagjja e Ukajve, ku barqet kryesore janë: Barku i Ymerit, Sherifit, Lulit, Zijait dhe Hazizit. Fisi Halili është fisi më i vjetër në fshat.
Lashtësia: Banorët tregpjnë se Oboku ka qenë i banuar që prej vitit 1400 me banorë vendas të vendosur rrëzë Kodrës.
Defteri i vitit 1467 e shënon me emrin Hobok, timar i Mevlan Kadiut, si dhe ai i vitit 1583 e shënon Hobok. (Turski document – regjistruar si fshat i nahijes Dibrës Epër).
Etimologjia e emrit: Fshati “Katund i Vogël” më parë quhej Obok. Ka një gojëdhënë që lidhet me fisin Kosiqi. Thuhet se nga ky fis kishin qenë dy vëllezër, të cilët kishin jetuar në anën tjetër të përroit. Njëri prej tyre vdiq nga kolera, ndërsa tjetri u bashkua të jetonte me fiset e tjera në fshatin Obok. Sot fisi Kosiqi numëron 70 familje.
Emërtimi i banorëve: Banorët quhen obokas (m), obokase (f), obokasit (sh). Informatorë: Myrtezan Neziri,1 72 vjeç, me arsim 4-vjeçar, merret me bujqësi;
Ikbale Neziri, 70 vjeç, me arsim 4-vjeçar, shtëpiake; Fatmire Neziri, 55 vjeç, me arsim 8 vjeçar, shtëpiake, banore e fshatit. Servet Kosiqi, 60 vjeç, me arsim të mesëm.
Mikrotoponimet: Arat: Kopshti i Nezirave, që njihet si Baçja Arna, Ara e Imziut, Tranca, Ara e
Ristos, Ara e Popit, Ara e Romotit, Ara Poshtë, Ravendi, Ara e Shukes, Ara Ndërvorre, Ara e Xhamëjs.
Fushat: Livadhet e Çeshmës, Kamenëjca, Ramnishte, Paraspore, Ara e Madhe, Sllamna, Laishte, Vërtec, Rupuvë, Llazhet, Transat, Majtarë, Debishte, Dollogume, Lëndina e Shamkut, ke Çifligu.
Malet: Pujtishte, Tushnicë, Pllosht, Maja e Velivarit, që është maja më e lartë, ose Qafa e Katërt, Gushanik, Cesti, Bjeshka e Vokël, Ramipot, Gragor, Mali i Mashllarës, Malet e Sërpit, Podina, Limnavoda, Uzavica, Bërce. Këto male janë vazhdimi i Vargmaleve të Deshatit.
Zabelet: Lajtishte, Ellat, Bësllaveci, Velnicë, Ravnishes, Çukat, Ferishtet, Prisëj. Kodrat: Kodra e Popinarës, Pujtishte, Ella, Bërce, Tranca, Kodra e Vogël Krojet/izvoret: Çifligu, Cesti, Tremniku, Çeshma e Lamalaskës, Vija e mullëjnit,
Uji i Çadrave, Uji i Sregamenit, Uji i Shtradavecit, Izvori i Avdiut, Izvori i Kolës, Izvori i Limnavodës, Izvori i Bragovicës, Izvori i Stambollasit, Brraka e Lamit, Gropa e Aqifit,
Ujërat mbledhës janë: Uji i Banjave, që njihet për shkak të erës karakteristike të tij.
Livadhet: Livadhet, Memaje, Hajmalia, Luxhe, Trapi i Bugjavecit, ke Mullarët, Tuma e Mullajnit ke Shkolla.
Përrenjtë: Përroi i Pocestit, Banja Pocesti, Përroi i Madh, Përroi i Vogël, Përroi i Ravnishtes.
Udhët: Rruga e Popinarës, Rruga e Pocestit, Rruga e Maqellarës, Rruga për tek Kisha, Rruga për tek Xhamia, Rruga për tek Shkolla, Kthesa e Laskos, Rruga Guri i Madh, Rruga e Përroit, Kthesa e Laejmës, Rruga te Ura e Mines – urë e vogël.
Gurët: Guri i Stregamenit, Guri i Madh, Gurët e Peçengut, Guri i Ustrulecit, Guri i Xhanë, Gurët e Fetahit, Gurët e Salës.
Vende: Kulla e Begut - sot njihet si Kulla e Imziut, ke Kalaja - vend që ndodhet në rrafshën e Pujtishtes.
1 Informatori Myrteza Neziri, i shtrenjti gjyshi im, prej tre vitesh nuk jeton më, ndjesë pastë.
73
Varre: Varret e Kasemit, Vorret e Krishterëve (varre të vjetra), Vorret e Shqerrave,
Xhami: Fshati ka një xhami mbi 300-vjeçare dhe rrënojat e një Kishe të vjetër. Mullinjtë: Katundi i Vogël ka pasur dy mullinj me ujë, por sot egziston vetëm një
dhe njihet me emrat e personave që e punojnë. “Blloku i Mexhitit” dhe Rrasa e Saitit.
2.17 Pesjaka
Pozita gjeografike: Ndodhet rreth 1.5 kilometra larg nga Maqellara, në anën veriore të saj.
Kufizohet me këto vendbanime: Në veri me Maqellarën, në lindje me Katundin e Vogël, në veri me Grezhdanin dhe në lindje me rrugën Maqellarë-Peshkopi.
Statistikat mbi numrin e popullsisë: Më 31 dhjetor 2003 Maqellara kishte një popullsi prej 212 banorësh dhe 47 familje, kurse në vitin 2005, popullsia rregjistron 212 banorë dhe 39 familje. Në ditët e sotme ky numër është ende më i ulët.
Qendra e fshatit: Qendra e tregut nuk ndodhet në brendësi të fshatit por në komunën Maqellarë, afro 1.5 km larg fshatit.
Fiset: Spahiu, Zuna, Llaka, Kërçishta, Isaku, Poturi, Skodrina (Bajrami), Qatja, Xhari, Zeneli.
Baqet janë sipas fiseve dhe mbiemrave: Spahiu, Zuna, Llaka, Kërçishta, Isaku, Poturi, Skodrina (Bajrami), Qatja, Xhari, Zeneli.
Lagjet: Lagja e Spahive ose Spahiallarët, Mëhalla e Llakave, Mëhalla e Zunave, Mëhalla Korene.
Lashtësia: Ky fshat me një popullim të hershëm, i përket Kulturës së epokës së Bronzit, sipas studiuesit dibran A. Bunguri1. Ky vendbanim ndodhet në majën e një kodre konike, ngjitur me fshatin e Maqellarës.
Etimologjia e emrit Thuhet se ky fshat ka marrë emrin Pesjakë, nga numri pesë. Tregohet se së pari janë ngulur pesë vëllezër që ngjasonin e ishin pothuaj të një moshe. Ka thënie që kishin lindur të pestë në një ditë, ndaj edhe emir fshati e mori nga pesnjakë < Pesjakë. Ata u rritën dhe i dhanë emrin fshatit. Ka edhe mendime që emri i fshatit Pesjakë ka lidhje me Pesokun, një qytet i vjetër që ndodhet po në Maqellarë, në fshatin Kllobçisht.
Emërtimi i banorëve: pesjakas (m), pesjakase (f), pesjakasit (sh). Informatorë: Sokol Spahiu, 50 vjeç, me arsim të mesëm. Mikrotoponime: Arat: Gurishte, Sumçishte, Kamenishte, Vodanic, Ogradja e Zenelit, Ogradja e
Esatit, Rana e Rushëjtit, Gropa e Eminit, Sumçishtet e Zijajt, Veritë e Korenit, Tokat e Kaurve, Ke Bota (baltë e kuqe), Krasta e Popinarës, Arat e Agallarve, Arat e Demirit, Arat e Baftjarit,
Tokë: Gurët e Kosiqit, Dardha e Popinarës, Manat e Demirit Male: Kodra e Pesjakës. Zabele: Kodra e Pesjakës (Gradishte), Zabeli i Zenelit, Zabeli i Esatit, Zabeli i
Gradishtes, te Dardha e Mustafës, Kodra e Leçishteve. Kodrat: Kodra e Leçishtes, Kodra e Medisme. Krojet: Uji i Sumçishtes, Çeshma e Jellave, Uji, Brraka e Sefës, Brraka e Keverit,
Uji i Vodanicës, Çeshma e Xhakovës. Përrenjtë: Përroi i Pesjakës.
1 A. Bunguri, Prehistoria e Dibrës, QSA, Tr, MB 2010, Kultura Gradec f. 196.
74
Rrrugët: Rruga ke Ura e Pesjakës, Rruga e Trapit, Vodanicë, Kamenishte, Ograde, Xhekovë, Gradishte, Sokaku i Jasharit - sokak (rrugicë e ngushtë brenda fshatit), te Shtylla (shtyllë tensioni)– udhëkryq.
Shpella: Bira e Arushës, Krasta e Botave – greminë. Vende: Kisha, Vorret e Kaurve, Kisha mbi Gradishte, Kopshti i Destanit, Trapi i
Xhipit-luginë, sheshi Lëndina e Jelleve.
2.18 Pocesti
Pozita gjeografike. Fshati Pocest është fshat kodrinor, me shtrirje në veri-lindje të Maqellarës.
Kufizohet me Këto vendbanime: Ky fshat rrethohet nga Vargmali i Deshatit në lindje, me Kërçishtin e Poshtëm në jug, me Maqellarën në perëndim, me Obokun (Katundin e Vogël) në veri, dhe me Pesjakën në veri-perëndim.
Statistikat mbi numrin e popullsisë: Është një ndër fshatrat më të mëdhenjt të Maqellarës, sa i përket numrit të popullatës banuese në fshat. Më 31 dhjetor 2003 Pocesti kishte një popullsi prej 1536 banorësh dhe 308 familje. kurse në vitin 2005, popullsia rregjistron 1454 banorë dhe 307 familje. Numri i familjeve më parë ka qenë 600-700 (shtëpi), në vitin 2007 fshati numëron 314 familje dhe këto ditët e sotme ka 280 familje me rreth 2.000 banorë. Kjo për shkak të lëvizjeve demografike që janë bërë kohët e fundit. Kryesisht lëvizja ka pasur tendencën drejt qendrës metropolitane në Tiranë e Durrës..
Qendra e fshatit: Qendra e tregut nuk ndodhet në brendësi të fshatit por në komunën Maqellarë, afro 1.5 km larg fshatit.
Fiset kryesore:1 Osmani, Strazimiri, Druçi, Burnazi, Kurtulla, Zeneli, Ilnica, Ymeri, Kupa, Rexha, Hoxha, Rustani, Sula, Kovaçi, Përshaku, Nuvaku, Mullameti, Topalli, Terziu, Hidri, Kulemani, Neziri etj.
Lagjet kryesore janë: lagjja Shamku, lagjja Lama e Lushit, lagjja Rustemi, lagjja Burnazi, lagjja Kurtulla, lagjja Zeneli, lagjja e Epërme, lagjja e Sipërme dhe lagjja e Poshtme.
Lashtësia: Defteri i vitit 1467 e shënon me emrin Potestasti, has i subashit Ismail, ndërsa ai i vitit 1583 e shënon Poçest (Turski dokument). (Vexhi Buharaja, 1969, f.5).2
Etimologjia e emrit: Emri i fshatit sipas gojëdhënave vjen nga gjuhët sllave po+cest “në kuptimin fshati mbi mbi-rrugë “cest-rrugë kalimi”. Në kohën e Zogut ka qenë në plan për t’i vendosur emrin “Ujëmira”, por që nuk mundi të realizohej, pasi filloi Lufta e Dytë Botërore.
Emërtimi i banorëve: pocestas (m), pocestase (f), pocestasit (sh). Informatorë: Feim Mullameti, 61 vjeç, me arsim të mesëm bujqësor; Hajri
Spahiu, 60 vjeç, me arsim të mesëm, me profesion zjarrfikës; Hekuran Hidri, 80 vjeç, me arsim 4-vjeçar; Xhevdet Shamku, mosha 60 vjeç, me arsim të mesëm, me profesion tregtar; Rahim Osmani, 65 vjeç, me profesion agronom dhe me arsim të mesëm; Artan Hyseni, 42 vjeç, arsimi i lartë dhe me profesion mësues historie; Setki Ymeri, 51 vjeç,
1 Barqet sipas fiseve: barku e fisit Uruçi: barku i Shabanit, Myftarit, Sadikut dhe Dines. Barqet e fisit Burnazi: barku i Zenelit, Urfiut, Haxhiut, Qazimit, Maksutit dhe Dines. Barqet e fisit Kurtulla: barku i Qazimit, Ibçes, Izetit, Feritit, Eminit dhe Veselit. Barqet e fisit Zenelit: barku i Hamitit, Qazimit, Qeremit, Sadikut, Abdullahit dhe Sahitit. Barqet e fisit Partulli: barku i Metushit, Hazizit dhe Esatit. Fshati përbëhet nga 37 fise të ndryshme, barqet e fisit Shamku: barku i Mustafës, Esatit, Qemalit, Ilmiut dhe Ismailit. Barqet e fisit Osmani janë: barku i Ipshes, i Qeremit, Abdullahut, Sherifit, Medatit dhe Et’hemit. Barqet e fisit Strazimiri janë: barku i Sehadit, Ismailit, Halilit, MalesIlmiut dhe Xhetanit. 2 Z.Gjoni, H.Përnezha, Dibra në Defterët Osmanë, Tiranë, 2011, f.104.
75
me arsim të mesëm, me profesion ushtarak në Akademinë Ushtarake. Informatorët janë të gjithë me banim në fshatin Pocest.
Mikrotoponimet: Arat (këtu përfshihen edhe toka të punueshme që ndodhen në male/ shpate
malore): Ara e Madhe, Ara e Ametit, Ara e Isenit, Ara e Kaurit, Ara e Madhe, Ara e Mullait, Ara e Pesjakës (Ara e Aqif Rustemit), Ara Pjakës, Ara Tules, Arë më t’Thatë (arë e thatë), Ranishte, Kuqarka, Pransat, Sllamnat, Muzgat, Debishte, Dollogume, Kalca, Kërteli, Kragnë, Krivaniva, Tremnëjku, Toka e Xhamëjs, Kutlina, Llëxhe, Lluishte, Llazhet, Ogradet, Shallaganëjca, Rupa, Debishte, Paraspore.
Lëndina: Krasta e Ujërave, Prillaka, Bjeshka e Madhe, Livadhi i Zakës, Livadhi Rustanit.
Fushat: Ramnishte, Gjorivare, Ogradja e Sakipit, Ogradja e Saliut të Selmanit, Tremnëjk, Vërtec, Llazhet, fusha e Pocestit, Fusha e Majtarës, Kopshtijet e Lushes, Kopshtija e Limit, Bahçja e Aliut.
Malet: Gaberi, Maja e Malit, Krasta e Potecit1, Vargmali i Deshatit, Mali i Llaishtes, Mali i Pocestit, Mali i Kalcave, Vargmali i Peshazit, Maja e Vranjës, Hinoska, Kucorojshe. Faqe mali: Usëji, Lokoskë, Hella, Prillaka.
Bjeshkët/pyjet: Bjeshkët e Pocestit, Kalcë, Ramigëz (pyll i rafshët), Jakovc, Hurdha Strotovicë, Ramigëz, Simtore, Lurhavishte, Vidhjë, Pylli i Prisoit.
Zabele: Zabelet e Remit, Rucojca, Zabelet e Rustemit, Zabeli i Aqifit, Zabeli i Kadriut, Zabeli i Mentorit, Zabeli i Rapes, Zabeli i Ellave, i Mefës, E Derdhmja e Dalipit, Zabeli i Çenkut.
Kodrat: Vargu i Velivarit, Kodra e Pishave, Çereshna, Hazishte, Jakasko, Sonokaskë, Stana, Strabuçellë, Tërne, Ramigëz, Kodrat e Ramigëz, Strabaçell, Kutlinës, Gjubra.
Krojet (puse, çezma, izvore): Ujëvara e Pocestit 2, Uji i Tremnëjkut, Uji i Bigurit, Uji i Milofcës, Cerveci-(burim i madh uji nga ku banorët e fshatit kanë ndërtuar puset e tyre familjar), Çezma e Madhe, Burimi i Ismailit, Pusi i Lagjes Kurtulla, Pusi i Karafilit, Izvori Kultinës, Burimi i Gurit të Zi, Burimi i Ismailit, Burimi i Llapusheve, Uji ke Bunari, Ujëvara Pesh, Uji Vivshes, Qyskaçeshëm.
Luginat: Vivsha, Veçenejca, Dekovojca. Liqene: Liqeni Xhelalit. Përrenjtë: Përroi i Dekorëjcës, Përroi i Fshatit, Përroi i Kërçishtit, Përroi i
Obokut, Përroi i Pocestit, Përroi Cerreciva, Përroi Tremnojkut, Përroi Miltarës, Përroi Suthuave, Përroi Prisoit, Përroi Jakoshë, Përroi Gulgurë, Përroi Llabishtë.
Rrugët: Udha e Xhan Jukaske, Udha Gjanë, Ramiguz, Rruga e Obokut, Rruga e Kërçishtit, Kthesa e Lëjmes, Rruga e Lagjes së Epërme, Rruga e Lagjes së Poshtme, Lama e Lushit, Gjerize, Rruga e Arave t’Munirit, Rruga e Gaberit, Strabaçell, Rruga e
1 Krasta e Potecit 1500 m mbi nivelin e detit. Përbën një habitat të formuar në një territor me përbërje gëlqerore dhe me bimësi të veçantë dhe të larmishme (shkozë, ah, lajthi, panjë, frashër, mollë e vodhë të egër, dëllinjë, trëndafil i egër etj). Ka vlera shkencore (gjeologjike, gjeomorfologjike, hidrologjike), didaktike, ekologjike dhe kulturore. Vizitohet duke ndjekur rrugën rurale qyteti i Peshkopisë – Pocest. 2Ndodhet në shpatin lindor të malit të Deshatit, në afërsi të fshatit Maqellarë, në lartësinë 1500 m. Uji del përgjatë nga një e çarë e madhe në shkëmbin e thepisur gëlqeror, duke formuar kështu një burim të madh karstik dhe ujëvarën e famshme me lartësi 13 m. Zhurma e ujit dëgjohet në një distancë mjaft të madhe. Krijon një pamje me bukuri mahnitëse. Ka vlera shkencore (gjeologjike, gjeomorfologjike, hidrologjike, biologjike), estetike, didaktike, ekologjike dhe turistike. Vizitohet, duke marrë rrugën Peshkopi – Maqellarë - monument.
76
Kulumanave, Rruga e Rustanave, Rruga e Shamkave, Rruga e Tremnëjkut, Rruga e Xhamisë, Rruga Qershisë, Ramigëz.
Gurët: Prillaka, Guri i Ujvarës, Guri Hoxhës, Kucovojca, Guri Trafkamenit, Guri i Zi, Guri i Mitrafkamenit, Guri i Shpuar, Kurrizi i Madh, Gjyskaceshem.
Toka: Padrovicë, Pathi, Kiska, Llsoj, Gropa Kasanëve, Gështenja e Laskës, Kumbulla e Kurtit, Kumbulla e Kurtes, Raҫica e Agimit, Raҫica e Aqifit, Raҫica e Iqmetit, Raҫica e Kupave, Raҫica e Rexhepit, “Vori i Mëjrë”,
Sheshe: Sheshi i Pavlicës, kisha e Shën Pavlit, Sheshi i Kishës, Kopështi i Vjetër (ku mësonin parashkollorët), Mejteqe (shkollë ku mësohej turqishtja).
Kulla: Kulla e Shamkut, Kulla e Bajraktarit, Kulla e Mullametit. Kisha/ xhamia: Kisha e Vjetër, Shpella e Zunës, Xhamia e Vjetër, Xhamia e Re, e
ndërtuar vitet e fundit. Mullinjtë: Mullëjni i Ramkut, Mullëjni i Bajraktarit, Mullëjni i Ahmetit, Mullëjni
i Zenelit, Mullëjni Aliut, Mullëjni i Llaҫes, Mullëjni Kurtullave, Mullëjni Sakipit, Mullëjni Vebiut, Mullëjni i Golave (Mullametit). Pjesa më e madhe e këtyre mullinjve sot janë jashtë funksionit.
2.19 Podgorca
Pozita gjeografike: Podgorca i përket krahinës së Maqellarës. Kufizohet me këto vendbanime: Kufizohet në lindje me Allejbeginë, në
perëndim me Drinin e Zi, në veri me Vojnikën, në jug me Reshanin. Statistikat mbi numrin e popullsisë: Në vitin 2003 fshati numëronte 287 banorë
e 53 familje, duke patur një rënie shumë të vogël të numrit të banorëve rezidentë në vitin 2005 me 283 banorë dhe me rritje të numrit të familjeve me 64 familje. Sot numërohen rreth 35 shtëpi me 150 banorë.
Qendra e fshatit: Qendra e tregut nuk ndodhet në brendësi të fshatit por në komunën Maqellarë, afro 2 km larg fshatit.
Fiset kryesore: Beqa, Dani, Faruku, Veliu, Shehu. Lagjet: Lagja Veliallarëve, Lagja e Beqallarëve, Lagja e Çekëve, Lagja e
Danallarve, Vllin, Farukët, Shehlert. Mbiemrat: Dani, Shehu, Veliu, Faruku, Ceku, Vllini, Beqja, Toçi, Jonuzi, Jolla,
Elezi. Barqet: Barku i Danallarve, Barku i Shehlerve, Barku i Veliallarve. Etimologjia e emrit: Emërtimi i banorëve: podgorcas (m), podgorcase (f), podgorcasit (sh). Informarorë: Astrit Veliu, 30 vjeç, me arsim të mesëm. Mikrotoponimet: Arat: Ara ke Prrëji Dacit, Toka e Latës, Vgjire, Ara e Baftes, Ara Aliut, Arat e Sali
Shaqirrit, Toka Manes, Toka Ramizit, Ara e Dacit, toka n’Orman, Trosmane, Vakufet, Gzhinja.
Toka: Pjepi i Majtarës, Ftëjt e Mustafës, Qershia e Nazmiut, Dardha e Tahirit. Krojet: Brraka e Tahirit, Brraka e Fiqiriut, Bunari i Tulmanit, Bunari i Gzimit,
Çeshma e Reshëjtit, Çeshma e Zënjës, Çeshma e Kadriut, Gjerizi i Tahirit. Livadhet/kopësht: Kopshti Dedes, Kopshti Fiqiriut, Kopshti Ramizit. Lumenjtë: Drini i Zi. Përrenjtë: Prrëji i Dacit, Prrëji i Manes, Prrëji i Sejtës, Prrëji Xhellezit. Rrugët: Rruga e Drinit, Rruga Allebegisë, Rrugica e Danallarve, Rruga e Urës,
Rruga Vakufeve Mullinjtë: Mullënji i Kamberit.
77
2.20 Popinara
Pozita gjeografike: Popinara i takon komunës Maqellarë. Kufizohet me këto vendbanime: Me Grazhdanin në perëndim, me Herbelin dhe
Erebarën në veriperëndim, me Katundin e Vogël në juglindje, me Malin e Velivarit në lindje,
Statistikat mbi numrin e popullsisë: Duke u mbështetur në të dhënat e popullsisë banuese të vitit 2005, në këtë vend kemi një popullsi prej 122 banorë me 36 familje. Sot fshati përbëhet nga 26 familje me 120 banorë.
Qendra e tregut ëshë jashtë fshatit, në komunën Maqellarë, afro 2 km larg fshatit, dhe në Peshkopi. Afër fshatit Melan është një qendër tregtare, ku shpesh kryejmë nevojat tregtare.
Lagjet: Fshati ka tri lagje: Lagjja e Poshtme, Lagjja e Qendrës dhe Lagjja e Sipërme. Mëhallat: Mëhalla e Islamëve, Mëhalla e Turshillave, Mëhalla e Vishkave. Nuk ka llagape të shuara.
Fiset kryesore me emrat e barqeve: Barku i Ramadan Hamzait, i Hajredin Turshillës, i Jonuz Turshillës, i Osmanit, i Karaman Islamit, i Hysniut, i Pervis Islamit, i Halil Veliut. Mbiemrat: Hamzai (njihen ndryshe edhe me mbiemrin tjetër (Dolma), Turshilla, Muça, Islami, Veliu, Vishka.
Lashtësia: Popinara është regjistruar më 1583 si fshat i nahijes së Epër, e rregjistruar në trajtën Pop Mavro, (Popnjave). Varet nga Dibra e Sipërme.1
Etimologjia e emrit: Fshati nuk ka patur emër tjetër përpara këtij emir. Sipas Historikut të fshatit Papinarë (1978), kemi: “Fshat i hershëm, i banuar nga papatët e Venedikut, që me ardhjen e Turqisë u larguan. Në vend mbetën hyzmeqarët. Kur popat ikën për arsye lufte me Turqinë, pronat e tyre u mbetën hysmeqarëve. Nga të ardhurat e shumta të vendit, këta të fundit u pasuruan. Mirëpo hyri grindja mes tyre, që shkoi deri në vrasje me njëri-tjetrin. Nga vëllavrasja, shumica e këtyre banorëve u larguan nga Papinara dhe u vendosën në Herbel, që ndodhet në veriperëndim të tij. Ata që mbetën zaptuan tokat dhe pyjet e të larguarve. Ndër ta, ishte dhe Shahin Beu, që kishte pjesën më të madhe të tokave të fshatit. Ky, së bashku me pak të tjerë, u vendosën në Dibër të Madhe, duke shfrytëzuar pronat në Papinar nga Dibra”2.
Emërtimi i banorëve: popinaras (m), popinarase (f), popinarasit (sh). Informatorë: Shpëtim Islami, me profesion mësues, 60 vjeç, me arsim të mesëm. Mikrotoponimet: Arat: Bunaret, Toka e Vakufit. Fushat: Fusha e Çadrave, Fusha e Kraseleshiqeve, Zaravëjca, Kamenëjca,
Gralishte, Hurdha, Nënvore, Mbivore, Kushanile, Sindent, Liporec, Romnishte, Zale, Llozova, Bllaka, Gulmoniva, Çiflig, Ugrade, Guradit, Punjotca, Pelevëjnat, Parapazi, Guri i Përvizit, Baçelishte.
Tokë: Dardha e Turshallave, Mani i Rizait, Vorri i Hajdutit. Malet: Vargamalet e Deshatit me majat e maleve: Maja e Velivarit, Kepi i Gurit,
Kepi Rarës, Mali i Dullës, Shpella e Tupillës, Vrima e Ariut dhe Shpella Dhelprës, Bjeshka e Strabaçallës, Krasta e Kamenicës, Krasta Pllaskusenit.
1 Z. Gjoni, H. Përnezha, Dibra në defterët osmanë, Tr, f. 100. 2 Nga Historiku i fshatit Popinarë, në Muzeun e Peshkopisë, hartuar nga mësuesi Xheladin Isaku, miratuar nga kësh.popullor i Grezhadanit, Besim Mejdini.
78
Zabelet: Zabeli i Rizait, Lajthia, Rumlicë, Pelevëjnat, Uglanica, Ukërçe, Leska, Qiqer, Bunare, Meja, Zaje,
Pyje: Këllku, Rrumelica, Dulla, Tupani, Çadra, Rumelica, Tuma, Lajthi e Madhe, Pëslakërc, Parepaze, Sudenece, Zaravica.
Kodrat: Këllku, Cenigëza, Tupane, Çadra, Dulla, Rumelica, Sudeneca, Laçeçezma, Kamenica, Parapaze, Pllasoste, Guri i Kepit.
Livadhet: Livadhet e Aliut, Livadhi i Deharit, Bjeshka e Popinarës, Bjeshka e Madhe, Bjeshka e Vogël, Rrasa, Bjeshka Strabaçillës,
Krojet: 1 Uji i Hidhtë (i hidhur), Hasançezme, Izvori, Ujësjellësi, Paresh, Hasanicë, Moçali i Ramadanit, Brraka e Shabanit.
Moçale/brraka.izvorre: Uji i Izvorit, Uji i Sudaneceve, Izvori i Meredishtes, Izvori i Laçeçeshmave, Izvori i Cenigëzve, Izvori i Strapaçallave, Izvori i Çadrave.
Përrenjtë: Përroi i Popinarës; Përroi i Lajthisë, Suareke, Verishta, Përroi i Botës, Përroi i Mullinit, Punjoca.
Rrugët: Gralishte, Llazovë, Rruga e Parapazit, Rruga e Baçilicës, Meredishte, Maja e Kurajsë, Rruga e Hinoskës, Rruga e Mullarve, Rruga e Topanit, Rruga e Cenigëzëve, Rruga e Strapaçillës, Çadra, Qafa e Kodrës, Krasta e Leshiqeve, Rruga Brrakat e Lames, Rruga e Grezhdanit, Rruga e Erebarës, Rruga e Çifligut, Rruga e Zaleve, Rruga e Botës, Rruga e Gurmalit, Rruga e Axhiarekës, Rrugica e Malit.
Gurët: Gurët e Demirit, Gurët e Fetait, Guri i Sinanit, Guri i Zi, Guri i Pervizit, Qiper, Vasokraskë, Mullarët, Guri Kep.
Vende: Xhamia e fshatit, Vorret e Kaurve-rrënojë, Kulla e Turqisë – rrënojë; Vrima e Ariut (Shpella e Arushës), Vrima e Dhelprës.
2.21 Vojnika
Pozita gjeografike: Vojnika bën pjesë në komunën e Maqellarës, së cilës i bashkohet edhe krahina e Maranëjcës (Maranica), afër Vojnikës.
Kufizohet me këto vendbanime: Vojnika kufizohet me Kovashicën në very, me Pogorcën dhe Allejbeginë në jug, me Çernenën në lindje dhe me Drinin e Zi në perëndim.
Statistikat mbi numrin e popullsisë: Në vitin 2003 fshati numëronte 740 banorë e 150 familje, duke patur një rëni të numrit të banorëve rezidentë në vitin 2005 me 704 banorë dhe me rritje të numrit të familjeve me 166 familje.
Qendra e fshatit: Qendra e tregut nuk ndodhet në brendësi të fshatit por në komunën Maqellarë, afro 1.5 km larg fshatit.
Fiset kryesore: Shehu, Muça, Beça, Maksuti, Çaka, Kujnara, Elezi, Jolla (Jella- fisi më i vjetër), Biçi, Rena, Nasufi (Topalli), Huna, Lika, Toçi, Ndregjoni.
Lagjet: Lagjja e Beçallarve, Lagjja e Biçeve, Lagjja e Çakave, Lagjja e Dodave, Lagjja e Re, Lagjia e Vjetër, Lagjja e Jellave, Lagjja e Kujnarve, Lagjja Maksoutve, Lagjja e Muçave, Lagjja e Shehlerve.
Etimologjia e emrit: Sipas banorëve emri i fshatit të tyre lidhet me ushtarin në luftë, me ndikim nga gjuhët sllave, vojnar-luftë.
Emërtimi i banorëve: vojnikas (m), vojnikase (f), vojnikasit (sh). Informatorë: Qani Toçi, 74 vjeç, me arsim 4-vjeçar; Mikrotoponimet:
1 Këto mikrotoponime janë marrë nga Historiku i fshatit Popinarë, në Muzeun e Peshkopisë, hartuar nga mësuesi Xheladin Isaku, miratuar nga kësh.popullor i Grezhadanit, Besim Mejdini.
79
Arat: Arni T’thata, Livadhet e Tufës, Livadhet e Dalipit, Tuplece, Bafçet e Limanit, Ara e Metushit, Ugrade, Toka e Vakoufit, Uxherni Shehit, Sullçire, Tatinolli, Kurish, Kodra e Madhe, Sllatëjna, Tajllat e Shehlerve, Mani i Xhems, Toka e Mehmetit, Vneshtat e Mehmetit, Arra Hasanit, Mani i Danit, Stallat e Koprativës, Shkoza e Allamanit, Grëpa e Muratit, Kajsha, Ura e Shehit, Krejps, Kshajat e Sefs.
Fushat: Arat, Vneshtat e Toçit, Vneshtat e Allamanit, Vneshtat e Nures, Jabell, Zavec-toka të punueshme
Malet: Maranëjjca, Gradishte, Tatinolli, Kurish-zabele, Rasat e Krejps. Kodrat: Këdra e Sanxhaxhakut, Këdra e Behoveve. Krojet/puset/izvorret: Bunari i Nazmiut, Bunari i Shaban Elezit, Bunari i Toçit,
Bunari Xhems, Bunari i Isamil Beçes, Bunari i Diks, Bunari Vija e Drinit (kanal ujitës për tokat e fshatit), Izvori i Xhemalit, Çeshma e Zënjës, Çeshma e Vjetër, Çeshma e Farmaçit, Çeshma Tuplece, Izvori Hajries, Vija e Katunit (vijë uji për vaditje kopshtanjsh), Hurdha e Muratit, Hurdha e Musait.
Livadhet: Lugjet, Livadhet e Zarmit, Maranëjca, Lama e Shehit, Lama e Toçit. Përrenjtë: Prrëji i Sllatajnave. Udhët: Rruga e Sullçireve, Rrugët e Ngushta, Rruga e Arnive T’thata, Rruga
Nacionale, Rruga e Shehlerve, Rruga e Sllatëjnave. Mullinjtë: Mullëjni Mehmetit Vende: Vorret e Kaurve, Xhamia e Bajram Duks, Vorret e Kasemit, Teqja e
Vojnikës, Lisi i Teqes.
80
KREU III: VËSHTRIM GJUHËSOR MBI TЁ FOLMEN E MAQELLARЁS (DIBЁR E VOGЁL) DHE BANISHTIT
(DIBЁR E MADHE).1
3.1. E folmja e krahinës së Dibrës, pjesë e gegërishtes qendrore
Gjuhësia shqiptare e pasçlirimit në kuadrin e përgjithshëm të studimit të dialekteve të shqipes, ka arritur rezultate të rëndësishme edhe në gjurmimin e të folmeve qendrore të dialektit të veriut. Këto rezultate, siç edhe e kanë theksuar studiuesit që janë marrë me gjurmimin e këtyre të folmeve,2 paraqesin interes për arsye se kanë një sërë fenomenesh gjuhësore të veçanta dhe mjaft tipike. Në këtë zonë gërshetohen mjaft fenomene dialektore karakteristike për nëndialektet dhe grupet e ndryshmen të të folmeve të veriut, duke u ndërthurur mjaft izoglosa. Në të kalonte edhe kufiri që ndante dy nga principatat më të mëdha feudale të mesjetës, principatën e Kastriotëve nga ajo e Dukagjinasve.
Pellgu i Dibrёs së Vogël shtrihet nё dy anёt e rrjedhjes sё mesme tё Drinit tё Zi. Megjithёse i ndarё nё dy pjesё nga pikёpamja e pёrkatёsisё sё tij organizative-shtetёrore ai pёrbёn njё njёsi etnografike e kulturore mё vete dhe shumё kompakte. Treva e Dibrёs (Dibёr e Madhe, Dibёr e Vogёl) ka shёrbyer si objekt studimi e kumtesash pёr shumё studiues tё mbledhur nё konferenca e simpoziume shkencore, ku njё ndёr ta e ndër më të rëndësishmit ёshtё pikёrisht simpoziumi shkencor me temё “Dibra dhe etnokultura e saj” nga Lidhja e historianёve shqiptarё, vёllimi I, II, Dibёr, 1995, ku jemi bazuar pёr kёtё punim, krahas literaturave tjera tё shfrytёzuara.
Në aspektin historik me vendosjen e kufinjve arbitrarë nga Fuqitë e Mëdha në vitin 1913, pozita e trevës së Dibrës së Vogël, sikur u dobësua me shkëputjen nga trungu i saj i një zone të tërë siç ishte Dibra e Madhe, një qendër e madhe tregtare dhe urbane për kohën. Me të drejtë studiuesi Xhaferr Martini pohon se: “Dibra në Shqipërinë etnike do të ishte një krahinë qendrore mu në zemër të atdheut nëpër të cilën do të kalonin udhë të rëndësishme që do ta lidhnin me të gjitha vendet e Evropës Juglindore.”3
Për krahinën e Maqellarës, një krahinë malore e qëndrore midis dy qyteteve, Peshkopisë dhe Dibrës së Madhe në juglindje të Rrethit Dibër dhe në verilindje të Shqipërisë, si nga pikëpamja gjeografike e etnografike, ashtu edhe nga pikëpamja gjuhësore, me përjashtim të ndonjë punimi dialektologjik4, nuk ka studime të mirëfillta
1 Po flasim për dy zona gjeografike shumë të afërta me njëra tjetrën, gjë që gjen pasqyrim edhe në strukturat gjuhësore përkatëse, zona të cilat figurativisht i ndan nga njëra-tjetra vetëm kufiri shtetëror. Ky punim është botuar në vitin 20011 në konferëncën e organizuar nga Universiteti i Tiranës, Departamenti i Gjuhës, me titull Disa tipare tё pёrbashkёta e dalluese fonetike e morfologjike tё sё folmes sё Maqellarёs (Dibёr e Vogёl) dhe Banishtit (Dibёr e Madhe), Tr, 2011, f. 240-250. 2 Me këtë grup të folmesh janë marrë disa studiues, ku ne po veçojmë E. Çabej dhe B. Beci, materilin e të cilëve kemi shrytëzuar për punimin tonë. Shih B.Beci, Gjurmimi i të folmeve qendrore të dialektit të veriut, në SF, 2, 1970, f. 109-116; Shih gjithashtu për këtë grup të folmesh edhe A. Imami, Disa trajta dialektore të krahinë së Dibrës, në “Edukata e Re”, 1930, 3, f. 106-107. 3 Xh. Martini, Kanuni i Dibrës. Tiranë 2007, f. 35 32 Mery Edit Durham, Për fiset, ligjet e zakonet e ballkanasve, Arbëria 2009, f. 41. 4 E folmja e fshatrave të Mbiudhës bëhët për herë të parë objekt i një vëzhgimi dialektor, siç pohon S. Keshi, Disa dukuri për të folmen e Mbiudhës së Maqellarës në Dibër në “Dialektologjia shqiptare VII”, Akademia Shqipare e Shqipërisë, IGjL, Tr. 2005, f. 158-160.
81
gjuhësore, përfshirë këtu edhe ato etnografike dhe toponomastike të botuara. Nisur nga kjo panoramë gjeografike, por veçanërisht edhe nga kjo gjendje gjuhësore e komunës, morëm shtysën që kësaj zone t’i kushtojmë një vëmendje të veçantë, me anën e këtij punimi gjuhësor. Një arsye madhore nga ku jemi mbështetur dhe kemi gjetur pikënisjen e këtij punimi është edhe porosia e të madhit E. Çabej, kur na porosit se një problem tjetër që është trajtuar kalimthi, dhe që meriton të bëhet objekt studimesh të veçanta është edhe “ai i marrëdhënieve të të folmeve periferike të këtij grupi të folmesh me të folmet fqinje maqedone”.1 Komuna e Maqellarës është ajo trevë gjeografike që preket drejtpërdrejt me të folmet maqedone. Siç edhe e kemi theksuar në hyrje të këtij studimi, Maqellara kufizohet, në pjesën lindore dhe jugore me - ish Republikën e Jugosllavisë, Maqedoninë.
Nga ana gjuhësore të dhënat për këtë të folme janë me interes, sepse kemi të bëjmë me një të folme e cila, për nga veçoritë themelore, paraqet anë të përbashkëa me të fomen e Dibrës së Madhe, duke formuar kështu njjë trevë gjuhësore të dallueshme brenda të folmeve të rrethit të Dibrës, por edhe brenda grupit të të folmeve të dialektit verior, atë të gegërishtes. Për këtë arsye vlejnë për t’u parë jo vetëm tiparet e ruajtura, por edhe risitë e përftuara në këtë të folme, qoftë nga ndikimi i të folmeve fqinje, qoftë nga ndikimi i gjuhës letrare.
E folmja e Maqellarёs (Dibёr e Vogёl) dhe e Banishtit (Dibёr e Madhe), bёjnё pjesё nё dialektin e gegёrishtes qendrore, e cila shtrihet në hapësirën ndërmjet lumenjve Mat, Fan i Madh, Fan i Vogël, Drinit të Zi dhe Vardarit në lindje.2
Përpjekjen e parë për përcaktimin e vendit të së folmes së Dibrës në strukturën dialektore të gegërishtes e ka E.Çabej më 1936. Ai e veçon të folmen e Dibrës si një dialekt më vete, të ndryshme nga gegërishtja e jugut (Tiranë, Elbasan, Durrës), nga gegёrishtja e veriperëndimit (Shkodër, Malësi), nga gegërishtje e verilindjes, Kosovë.3 Tashmë, pas arritjeve dhe pikëpamjeve të disa studiuesve,4 të cilët pasi kanë mirëpërcaktuar vendin e të folmes së Dibrës si një njësi dialektore më vete, posaçërisht në atë të gegërishtes qendrore (pikëpamje e shumë studiuesve), lind nevoja e përcaktimit të tipareve kryesorë që e lidhin të folmen e Dibrës me gegërishten qendrore nga njëra anë, dhe që e veçojnë me grupin e të folmeve të tjera, konkretisht të gegërishtes së veriut dhe tё jugut. Në këtë aspekt, si dhe për të identifikuar tiparet kryesore të të dy trevave, konkretisht Dibrës së Madhe (Banisht), e Dibrës së Vogël
1 E. Çabej, Hyrje në historinë e gjuhës shqipe (dispensë), Tr, 1960, f. 61; shih edhe B.Beci “Gjurmimi i të folmeve qendrore të dialektit të veriut” në SF, 2, 1970, f. 109-116; 2 Nё kёtё grup tё folmesh bëjnë pjesë të folmet e Fushë-Krujës, të Krujës dhe të Malësisë së Krujës, të Mirdidës, të Matit, të Lumës, të Lurës, të rrethit të Dibrës dhe të folmet shqipe të Maqedonisë Perëndimore të sotme si ato të Dibrës së Madhe, Kërçovës, Tetovës, Gostivarit, Shkupit, Kumanovës. 3 E. Çabej, Elemetë të gjuhësise e të literaturës shqipe, Tr, 1936, f.18. 4 Pёrsa i pёrket pёrcaktimit tё vendit tё tё folmeve tё Dibrёs nё hapёsirёn dialektore janё dhёnё disa mendime: K.Taliavini më 1942 e përfshinte të folmen e Dibrës në të folmet shqipe të gegërishtes lindore (B. Bahri, Vendi i së folmes së Dibrës në strukturën dialektore të gegërishtes, Dibra dhe etnokultura a saj, vëllimi II, Tetovë 1995). Kurse M. Lambertzi më 1943 e përfshinte të folmen e Dibrës në të folmen e gegërishtes verilindore dhe lindore. Më 1962 e folmja e Dibrës përfshihet në të folmet e gegërishtes qendrore, së bashku me tё folmen e Matit, Fushë-Krujës, Mirditës, Krujës, Lumës dhe krahinave perëndimore të Maqedonisë së sotme, si një njësi dialektore më vete, e ndryshme nga gegërishtja e veriut dhe asaj të jugut. A.V. Desnickaja ka mbajtur të njëjtën pikëpamje (A. V. Desnickaja, Gjuha shqipe dhe dialektet e saj, Pr, 1971, f. 60-70), dhe ka kundërshtuar pikëpamjen e studiuesit J.Gjinarit, i cili e përfshintë të folmen e Dibrës në atë të gegërishtes jugore dhe lindore (J. Gjinari dhe Gj. Shkrurtaj: Dialektologjia, ShBLU, Tr, 2003, f. 160-161 kurse po kёtu ai e grupon edhe tek tё folmet e gegёrishtes qendrore, f. 158.
82
(Maqellarё), të folmet e të cilave u përkasin dy arealeve gjeografike të ndryshme porse i bashkon areali gjuhësor, do të jetë objektivi i shqyrtimit tonë.1
Për lidhjen mes dy Dibrave flasin edhe strukturat gjuhësore të së folmes së tyre. Po t’u hedhësh një sy strukturave gjuhësore të tyre, të cilat gjeografikisht përfaqësojnë dy areale të ndryshmne porse gjuhësisht funksionojnë si një e vetme, del në pah se ato kanë shumë tipare të përbashkëta si në fushë të fonetikës, po ashtu edhe në disa tipare gramatikore, sintaksore e leksikore. Pra elementet e përbashkëta janë ato që më shumë i lidhin dy Dibrat se i dallojnë nga njëra tjetra,2 d.m.th ndasitë janë të papërfillshme kundrejt konvergjencave në këtë kontakt gjuhësor.
3. 2. Faktorët që ndikojnë në ngjashmëritë e së folmes së fshatrave të “Mbiudhës” me atë të Dibrës së Madhe
Nga trajtimi dhe përshkrimi që u kemi bërë kësaj të folmeje me qëllim studimin e tyre, por edhe si banorë të asaj treve, mendojmë se kanë ndikuar një sërë faktorësh, siç ka pohuar me të drejtë edhe S. Keshi në punimit e tij kushtuar kësaj treve. Ndryshime thelbësore etnografike midis dy Dibrave pothuajse nuk ka,3 me përjashtim të disa specifikave e risive këtë dekadën e fundit në secilën prej tyre, duke krijuar një farë dallimi mes tyre.4
Këta faktorë po i paraqesim shkurtimisht më poshtë:5 Së pari, popullsia që është vendosur në fshatrat e Mbiudhës është populluar dendur
këtu e 200 vjet më parë me malësorë të krahinës së përtej Drinit (Topojan, Gjuars, Delishtë etj.). Dokumentet dhe toponomastika e Mbiudhës vërtetojnë së banorët e saj janë shumë më të hershëm se ata të Ndërudhës, duke krijuar kështu vecoritë e së folmes së tyre.
Së dyti, për shkak të presionit maqedonas, shumë banorë të Dibrës së Madhe janë dyndur dhe janë vendosur në këto treva.kështu p.sh. fiset që përbëjnë sot shumicën dërrmuese të fshatit Kllobçsht si Tafçiajt, Skënderajt, Alkët, Myftarajt kanë ardhur nga Varvarica, Skodrina dhe nga vetë qyteti i Dibrës së Madhe, kryesisht me fe myslymane, duke përjashtuar disa banorë të pakët të Kërçishtit të Epërm dhe Herbel me fe ortodokse. Nga ana tjetër, kjo fushë e begatshme dhe pjellore, kullotat e pasura dhe
1 Pёr informacione tё tjera shtesё mbi kёtё treve mund, pёr mё tepёr shih: Studime filologjike I, II, II, IV., Tiranë, 1980, 1982, 1964, 1970, 1968, 1983, 1976, 1970. 2 Për me tepër për këtë çështje shiko: S. Keshi, Disa dukuri për të folmen e Mbiudhës së Maqellarës në Dibër, f.159-160; Po ashtu, Malvina Tafçiu, Disa tipare tё pёrbashkёta e dalluese fonetike e morfologjike tё sё folmes sё Maqellarёs (Dibёr e Vogёl) dhe Banishtit (Dibёr e Madhe), Tr, 2011, f. 240-250. 3 S. Keshi, Disa dukuri për të folmen e Mbiudhës së Maqellarës në Dibër, f.159-160. 4 Tek zakonet i dasmës, bie fjala, ato zakonet e kokave, ose përviçeve i kanë ndryshe nga dibranët e Dibrës së Vogël. Nusen në Dibër të Madhe (qytet) e marrin natën. Tek veshjet kanë ndryshime, sepse kanë më shumë ndikime nga orienti, për arsye të sundimit të gjatë osman. Edhe Maqellara i ka këto ndikime, por disi më pak, për arsye se ka elemente të veshjes së Malësisë tek - tuk. Sa u përket riteve të dasmës dibrane një studim të hollësishëm ka bërë edhe studiuesja M. Shqefni: Dasma në Dibër, tezë doktorature QSA, Tiranë, 2015 studiesja ka vënë re se dasmat në dy Dibrat kanë mjaft ndryshime, ashtu siç kanë edhe të përbashkëta. Psh. kaleshnica është një veçanti e Dibrës së Madhe, që tani nuk është se aplikohet, por ka lënë rudiment të saj vargjet e këngëve: nuses i shkojnë morneica/ se sëillet kaleshneica. Ose: kaleshneica gojën pjot/ të na vëish për jetë mot. Ndryshimi më i madh me Dibrën e Madhe, është marrja e nuses natën. Në qytet vazhdon edhe sot nusja të merret natën, kurse në Maqellare merret ditën, madje, e kanë për keq nëse vjen pasditja pa e nxjerrë nusen nga shtëpia. Për Dibrën e Madhe kjo është rudiment nga periudha primitive, ku bëheshin martesat me rrëmbim. 5 S. Keshi, Disa dukuri për të folmen e Mbiudhës së Maqellarës në Dibër, f.159-160.
83
pasuritë e tjera natyrore, patën ushqyer lakminë e njerëzve të pasur nga Dibra e Madhe, të cilët erdhën dhe u vendosën në këto vende, duke krijuar çifligjet e tyre.
Së treti, në shumicën e rasteve, marrëdhëniet martesore Mbiudhasit i bënin me Dibrën e Madhe. Deri në vitin 1948 pazarin dhe tregtinë, në shumicën e rasteve e bënin në këtë qytet. Kjo ndodh edhe në ditët e sotme të vitit 2016, me gjithë zbehjen që ka pësuar paksa.
Kjo krahinë është një zonë e ashpër kodrinore, e kufizuar dhe e përshkuar kryq e tërthor prej malesh të larta e përgjithësisht të zhveshura gëlqerore. Këto male të thepisura kanë qenë një mburojë e pathyeshme dhe një strehë e sigurt jo vetëm për popullsinë e vetë Dibrës, por edhe të gjithë krahinave fqinje me të, gjatë rrebesheve të ndryshme të historisë; këto mbronin banorët e tyre kryengritës, të papërkulshëm e trima të rreptë kundër pushtuesve të huaj. Falë pozicionit gjeografik, Dibra, edhe krahina e Maqellarës që po studiojmë, po ashtu, jo pak herë është bërë pre e sulmeve të pushtuesve të ndryshëm, qofshin këto dyndje sllave, bullgare dhe turke. Ndaj edhe luftërat për liri kanë qenë të pranishme në çdo kohë, duke dëshmuar kështu edhe trimërinë e banorëve të kësaj treve sepse: Kush e prek dibranin n’sedër / Drini i Zi merr ngjyrë tjetër.1
Në këtë aspekt, të marrëdhënieve të caktuara historike-politike, në të folmen e mbiudhës së Maqellarës, krahas elementeve të vjetra vendase një vend shumë të vogël zënë edhe huazimet turke, sllave dhe më pak ato latine. Lidhur me huazimet sllave duhet thënë se është pozicioni gjeografik, konkretisht kufizimi me krahinat ku flitet maqedonishtja, që kanë ndikuar në leksikun e Mbiudhës. Sllavizmat në këtë zonë nuk janë vetëm si rezultat i pozicionit gjeografik të Maqellarës por edhe kontakteve të vazhdueshme të popullsisë me banorët e këtyre viseve me Dibrën e Madhe, me krahinën e Rekës, Mavrovës, Gostivarit, Ohrit e deri në Shkup.2
Por edhe sa u përket toponimeve të dy Dibrave, mund të themi se ato kanë karakter gjeografik, por jo sipas parimit hapësinor, sepse Dibra e Vogël është më e madhe. Në dokumentet osmane kjo ndarje nuk ekziston, ato Dibrën e paraqesin me këto emërtime: Dibra e Poshtme dhe Dibra e Epërme. Duke e pasur parasysh se Shehri i Dibrës (Dibra e Madhe) është me lartësi mbidetare më të lartë se Peshkopia, atëherë duket se ndarja e dhënë në dokumentet osmane është e karakterit gjeografik. “Me gjithë ndarjen ndërkrahinore “Fushat e Malet e Dibrës”, Dibra e Madhe e rrethinat rreth saj kanë një etnicitet, mbajnë të njëjtat veshje, kanë të njëjtën gjuhë, kanë të njëjtat tradita e zakone, dhe këndojnë të njëjtat këngë” - citon Haki Stërmilli në veprën e tij mbi Dibrën.3
Në ditët e sotme, Dibra është ndarë në dy pjesë: Dibra e Vogël, e cila përbën pjesën më malore e më të ngritur të krahinës dhe që përfshin këto 3 rrethe: Bulqizë, Burrel, Peshkopi ku secili rreth ka në përbërje qytetet dhe komunat e tij; nga njëra anë, dhe Dibra e Madhe (Fusha e Shehërit ose ndryshe në disa vise shqiptare njihet thjesht Shehër.) që përfshin fshatrat: Banisht, Ame, Krivcë, Spas, Sollokiç, Shullan, Bumovë dhe Taranesh.4
1 Xh. Fana, 68 vjeç, lindur në Shumbat, banues në Peshkopi, arsim i lartë. 2 S. Keshi, Disa dukuri për të folmen e Mbiudhës së Maqellarës në Dibër, f.191. 3 H. Stërmilli, Dibra në prag të historisë; Shih F. Daci, Enciklopedia e Dibrës, Vol. I, Tr 2006, f. 10. 4 Këto janë fshatrat shqiptarë të cilët e kufizojnë Dibrën me Shqipërinë. Në të kaluarën Dibër është quajtur prej Mavrove dhe deri në kala të Dodës. Pra, po ta llogarisim sipas këtij karakteri gjeografik, atëherë Dibrën e Madhe mund ta ndajmë në pesë hapsira gjeografike: Reka e Epërme, Reka e Poshtme, Zhupa, blloku i fshatrave kufitarë me Shqipërinë dhe Fusha e Shehrit. Në ndarje administrative sot Zhupa është komunë në vete, po ashtu, edhe Reka e Epërme dhe e Poshtme janë nën komunën e Mavrovës dhe Rostushit.
84
Për ta përmbyllur atë çka folëm më sipër mbi dialektin e Dibrës në përgjithësi, si “një dialekt më vete”1 siç ka pohuar studiuesi shqiptar E. Çabej, po japim mendimin e përfaqësuesit më të mirë të kulturës, gjuhës dhe popullit dibran, Haki Stërmilli, i cili për çështjen në fjalë në mes të tjerash ka arritur në konkluzionin se “dialekti i Dibrës ndryshon nga ai që kanë krahinat e tjera të Shqipnisë sidomos aksenti ose fonetika. Kur flet dibrani tingëllojnë në veshin e dëgjuesit disa zanore që s’i kanë dialektet e tjera dhe që shqiptohen në gjasim të zanoreve gjermane ose angleze. Për shembull dibrani thotë: meëjr (möjr) në vend të mirë, meëjk (möjk) në vend të mik, Shqipnëj (Shqipnöj) në vend të Shqipni, bourë në vend të burë etj. 2
3.3 Disa tipare dalluese fonetike dhe morfologjike tё pёrbashkёta tё sё folmes sё Maqellarёs (Dibёr e Vogёl) dhe Banishtit (Dibёr e Madhe)
Të folmet e Dibrës së Vogël me qendër Maqellarёn dhe tё Dibrës së Madhe me qendër kryesore të marrë në shqyrtim nёpёrmjet anketimeve në fshatin Shehër e Banisht, u përkasin një njësie dialektore: asaj të gegërishtes qendrore por dy shteteve të ndryshme: konkretisht Republikës sё Shqipërisë dhe -ish Republikës së Maqedonisë.
Më poshtë po përmendim disa tipare kryesore fonetike e morfologjike të së folmes së këtyre trevave.
A. Theksi Siç dihet, Dibra e Vogël e Maqellara, kanë qenë zona ku, jo se kanë qenë më të prekura nga pushtimi turk, por huazimet me okupatorin dhe gjuhën e tij kanë qenë më të thelluara e jo të luhatshme me kalimin e viteve. Madje mund të themi se dhe në ditët tona (të sotme), në këtë zonë vërehen dukshëm shumë fjalë turke dhe ky fakt nuk ka si të mos na bjerë në sy.
1. Disa nga këto fjalë turke që në turqisht janë oksitone, në këtë të folme dalin me theks në rrokjen e parafundit d.m.th paraoksitone:3 tenèqe, tenxhère, pastërm (pastërma), penxhère, divanáne, báfshe, hállva, ëd (ëda-dhomë), tenxhère, tanöur, çeshëm etj.
2. Janë oksitone fjalët: njerì, tiqè (tutje), akshám, minder, hamamllëk (tualet), baklláv, qitáp, njèri, báb, nán, dáj etj.
3. Në fjalët tuke që mbarojnë në turqisht me a të theksuar, herë zhvendoset theksi, herë jo. Ato fjalë që kanë zhvendosje theksi, humbasin dhe zanoren fundore a: baba’ > bäb, baklava > baklla’v, budallá > budäll, hallvá > hállv, pasha > pásh, para’ > pa’re.
Nuk ka zhvendosje theksi në disa fjalë turke si hava, hambar, tefter, çardak (ballkon), halä etj.
4. Theksi zhvendoset nga rrënja në mbaresën e shumësit tek emrat që e formojnë shumësin me anë të mbaresave nai dhe i; kopsht: kopshtnáj, gardh: gardhnái, gisht: gishtì, ar: arnáj, qur: qurnáj (vendi ku mbajmë lopët) etj.
5. Përemrat dëftorë ai, ky, në kallëzore dalin me rrokjen fundore të theksuar; atõ,ktõ. Kur përdoren si mbiemra dëftorë, theksi kalon në rrokjen e parë dhe zanorja fundore õ bie: át nát, m’at vend, m’kët án, shkoni ç’at rrug tërmaj, shko n’kto dìt agje ku t’thash etj.
Pra, siç mund ta vëmë re nga shembujt e mësipërm, në trevën e Dibrës në përgjithësi, e më kokretisht në Maqellarë, por edhe në zonat kufitare me të në Dibër të Madhe theksi i fjalës ka natyrë oksitone, me vlera mesatare si p.sh. verỉ, njerỉ, qirỉ,
1 A. Kadiu Dibra e Madhe –Shehëri i Dibrës, monografi,Tiranë 2003, f.53. 2 B. Beci Vendi i së folmes së Dibrës në strukturën dialektore të gegërishtes, në “Dibra dhe etnokultura a saj”, vëllimi II, Tetovë 1995. 3 B. Beci, E folmja e Reç-e-Dardhës së Dibrës, (I), Sf, 4, f.137-139
85
qeverỉ; por ka edhe raste ku ai është paraoksiton, siç janë fjalët: áj për ai dhe át për atë, kjo për shkak të theksimit të zanores fundore theksi kalon në pozicion parafundor. Zhvendosja e theksit nga rrokja e fundit në atë të parafundit bëhët në një sasi të konsiderueshme fjalësh të burimit turko-arab si: xhèzme, káfe, pèrde, tenèqe, báfçe, bába, páre, fájde, mìzhde etj.1
B. Gjatësia e zanoreve Zbulimi i tipareve specifike të kësaj të folmeje në krahasim me të folmet e tjera
gege në lëmin e gjatësisë së zanoreve të theksuara paraqet vështirësi objektive. Edhe në të folmen e Maqellarës, si në shumicën e të folmeve gege, po ashtu dhe në të folmen e Luznisë, ndeshen të tri shkallët e gjatësisë së zanoreve, të cilat në shumicën e rasteve përcaktohen nga pozita në fund ose në trup të fjalës, si dhe nga pozicioni në rrokje të hapur ose të mbyllur. Janë më të rralla rastet kur gjatësia e zanoreve të theksuara kushtëzohet nga tingujt bashkëtingëllorë që e pasojnë. Nuk ka ndodhur humbja e zanoreve të gjata si në shqipen e lashtë,2 porse në të dyja këto treva, ashtu si në mbarë dialektin verior, ndeshim ekzistencën e tre lloj zanoresh: të gjata, të shkrurtra dhe të mesme.
1. Kemi zanore të gjata kryesisht në këto raste: - në rrokje të hapur në fund të fjalës: grä:, pê:, drú:, zĭ:, ngrĕ:, hã:, rrì:, dì: (dy), fì:
(fle), krĕ:, dũ: (dua),tro:u (tru), kã:, pã:,pö: etj. Me zanore të gjatë në fund të fjalës dalin edhe fjalët që më parë mbaronin me grupet e zanoreve ue, ye, sa herë që i kanë monoftongizuar në zanoret e thjeshta u, e: gru:, jemi t’bashku: (t’bashkou:), kimi kalou: mou:rin, krö:je (krëje), punou:, ftö:ue, mu: (mou:), du:, dsu:r, jam gzu:, ësh martu: (martou:-martou:e).
Të mos harrojmë pa përmendur rastet e rralla kur zanoret e theksuara në rrokje të hapur në fund të fjalës, ndihen të shkurtëra: ktũ, pò, jõ, kshtũ (kështoũ) etj.
-ku për shkak të theksimit të zanores parafundore, bie zanorja fundore, e në një farë mënyre rënien e saj e kompeson zgjatja e zanores parafundore, sidomos tek fjalët dyrrokëshe që me këtë humbje kthehen në fjalë njërrokëshe.
-Zanoret e theksuara në fund të fjalës janë të gjata: Dri:, za:, tra,:, ka:, hu:, dru:, pru:.
-Kemi zanore të gjata edhe te disa shkurtime të emrave të përveçëm: Su:l, Sa:l, Ma:l, Ne:l, Di:n, (përkatëisht nga Sulejman, Sali, Ismail, Zenel, Selaudin). Një dukuri e kësaj natyre i prek në një farë mënyre tё folmet e mbarё shqipes, porse këtu ka edhe raste që për shkaqe morfologjike ajo del me zanore të gjata edhe në rrokjet paraoksitone. Kjo ndodh në fshatrat: Katund i Vogël ose Hobok siç njihet nga banorët, Kërçisht, Kllobçisht, Pocest (kryesisht në 80 % tё fshatrave që bëjnë pjesë në komunën Maqellarë të Dibrës së Vogël e në fshatrat përreth kësaj komune që u takojnë pjesës tjetër të kufirit, Dibrës së Madhe): hū, drū, hī, lī (lini- lyeni), rrufē, atdhē, kā, u shashtëjse, të bekoftë Zoti!
-Kjo gjatësi e zanoreve në fund të fjalëve ndodh në rastet kur kemi të bëjmë me ndryshimin e trajtës së fjalës, e cila i kthen zanoret e gjata në të mesme: dru: druni,gu: guni, gju: gja (h)a. Janë më të rralla rastet kur gjatësia e zanoreve të theksuara kushtëzohet nga tingujt bashkëtingëllorë që e pasojnë, konkretisht nga fonemat -ll, -r: goma:r (magja:r), flamu:r, sha:t.
-zanoret dalin si zanore të gjata në rastet e kontraksionit të dy a më shumë zanoreve që janë pranë e pranë si në paradigmën e emrave, po ashtu edhe te fleksioni i foljeve, d.m.th në grupet e fjalëve ku për shkak të mostheksimit të zanores fundore kur kjo
1 S. Keshi, Disa dukuri për të folmen e Mbiudhës së Maqellarës në Dibër, f. 161. 2 A. V. Desnickaja, Gjuha shqipe dhe dialektet e saj, Pr, 1971, f. 60-70.
86
ndiqet nga fjalë që fillojnë po me zanore konkretisht në formime të tilla togje fjalësh emër dhe një mbiemër: vajz:e bukur, djal:i gjatë, apo te foljet me: marr (me e marr), tu: la (tue=duke u larë), tu: unjt (duke ujitur) etj.
- Janë më të rralla rastet kur në rrokje të mbyllur zanoret e theksuara dalin të gjata; kjo zakonisht kushtëzohet nga prania e bashkëtingëlloreve ll, rr: he:ll, kérmë:jll, flamu:r, gu:r, taka:t, sha:t, shatu:le, ka:l, kara:t, (karar), kush:ar, hamb:ar, qit:ap, kant:ar, bu:k, za:ll, de:rr, kö:rb.
Me zanore të gjata dalin në rrokje të mbyllura zanoret e theksuara, kur kjo është përftuar nga shkaku i rrënjës së é-së së patheksuar fundore: buçe:l, e:shk, na:t, lu:g, gu:sh, gjä:th, i gja:t, ka nge:l, kan që:n (qön), atõ vnë:jn, i na:lt, mo:ll, ba:r, be:s, pu:l, da:rdh, gji:z, ko:s, bru:m.
2. Dalin me zanore të shkrurta fjalët: - tek të cilat ka rënë zanorja fundore e pathkesuar: pul, kal, mish, dit. - foljet me temë në bashkëtingëllore në tri vetat e numrit njëjës të kohës së tashme
të dëftores: kap, lidh, mbjell, tëjr, sëjll, vjel. - zanoret e shkurtëra ndeshen kryesisht në rrokje të mbyllur: rrush, tel, pllug,
kérpesh, mzat, kìnxh, pjun (pluhur), rounz (runzë). 3. Zanoret e mesme: - ndeshen kryesisht në trup të fjalës në rrokje të hapur: kërpẽ’shi, gjĭ’ni, kìngji,
mza’ti, pllu’ku, te’li, uro’fi, ju pagu’ni, na pu’llem, ato pu’llen, na mu:len, ato mu:llen, be:, fre’ni etj.
-Zanore me gjatësi të mesme kemi në ato raste kur zanoret e shkurtra në mes të fjalës dalin në rrokje të mbyllur, pra bëhen të mesme, kur për shkak të të ndryshimit të trajtës së fjalës kalojnë në mes të fjalëve në rrokje të hapur: bik-biku, mish-mishi, keç-keçi, xhep-xhepi.1
C. Hundorësia e zanoreve të theksuara -Dëgjohen të hundorëzuara zanoret -a, -u, -i, ẽ, õ ( < ã), ĩ, ũ, kur dalin para
bashkëtingëlloreve hundore -m, -n, -nj: dhãmi, kãma, drũni, jorgãni, i rãnd, břĩnjë, maũndi (mundi), drĩni, mbrãm, zãni, shullã, Drĩ, pĕ, fqĩnj, béjsh, ç’béjsh mi, dhami, kajnga, nana, hana, kama, krahni, shtama, zani, la, të ngranët, dhandër, vëj (vaj), fĩnjë, llãmp, apo kur zanorja gjendet mes dy bashkëtingëlloreve hundore: nãn, mãn, nãm etj. Ekzistenca e zanoreve hundore në këto kushte fonetike dëshmon për shtrirjen analogjike të këtij fenomeni, si dhe për karakterin e pavarur të hundorësisë në vetëdijen e folësve të sotëm të Maqellarës. Në këtë të folme vihet re se hundorësia (në vetëdijen e folësve të sotëm), ruhet mjaft mire. Shtojmë se reduktimi i grupeve nd, ng në bashkëtingëlloret e thjeshta johundore d, g nuk ka ndikuar në humbjen e hundorësisë të zanoreve të theksuara para tyre: opẽnga (opega ), kũgull (kungull), thũdra, hõgër, përllõg, mlẽdh. Siç vihet re dhe nga shembujt e mësipërm, shqiptimi hundor i zanoreve të theksuara në të folmen e Maqellarës nuk përcaktohet gjithmonë nga prania e bashtingëlloreve hundore. Zanoret hundore dëgjohen më së forti në fund të fjalës ose në mes të saj në rastet kur ka pasur një bashkëtingëllore hundore që ka rënë: drũ, frẽ, kũngull, lõk, opẽnga, qusẽlk, hõngër, pẽnin (merre perin).
- hundore dëgjohet zanorja -õ, kur del para bashkëtingëlloreve hundore, edhe kur kjo vjen si rezultat i diftongimit në diftongjet sekondare -oi: 2 këmõish (këmishë), mullõi (mulli), kallõi (kalli-misër), idhnõi (hidhërim), (h)utõi (huti), ullõi (ulli), mtõi (mti), kërmõill (kërmill), xhamõi (xhami), mõir (mirë), temcõi (tepsi), shëllõin (shëllirë), turõi 1 B. Beci, E folmja e Grykës së Madhe të Dibrës, Sf, nr.3, 1972, f. 27. 2 S. Keshi, Disa dukuri për të folmen e Mbiudhës së Maqellarës në Dibër, f.162. Për këtë fenomen ka shkruar edhe B. Beci në artikullin e cituar më sipër. Shih Bahri Beci, E folmja e Grykës së Madhe të Dibrës, SF, nr.3, 1972, f. 37.
87
(turi= për gojën është fjala këtu), njõ, gërmõzi, hõngër, lõt, menjõn, përllõg, õndrra, xhõjm, xhõj, zõjm, bõn;
ĩ; çirĩ, njerĩ, fuçĩ, dilbĩ, taxhĩ., brĩxhe, un fĩsha, ti fĩshe, ai fĩti, un lĩj, ibrĩk, xhigĩm, na zĭm, ju zìni, ti zìsh (rroba), lì (lyej), s dì (zdi), mbì (s’ka mbirë bima).
ẽ: pẽ, frẽ, un vẽ, (un vnëj), töj vnöjsh, ata vẽn, un rẽj, dhẽn, opẽnga, qusẽlka (opinga), më dhẽmb (dhem), me dhẽm krahu, bëj bẽ.
ũ: hũ, gũ, me vũ, kërëũn (kërcoun), lũm, ũjsim, kũngull etj. -zanoret e theksuara para bashkëtingëllores j (vjen nga -nj) në vetën e parë njëjës
dhe shumës, dhe në vetën e tretë shumës të kohës së tashme të mënyrës dëftore të foljeve: gjej, zë, lyej; (unë) xhõj, zõj, lĭj; (ne) xhõjm, zõjm, lĭjm; (ata) xhõjn,zõjn.
Zanoret e theksuara 1. Zanorja –i e theksuar me të tria gjatësitë e saj: të gjatë, të mesme e të shkurtër,
në pozicion fundor apo në trup të fjalës, qoftë në rrokje të hapur, qoftë në rrojke të mbyllur, në shumicën e rasteve ka tendencë të diftongohet në diftongjet sekondondare: ai, öi (-ëj). Pra -i kalon në –j, çka largon oksitoninë, e pikërisht për këtë qëllim ndodh procesi tipik në këto treva: ai i diftongëzimit të zanores –i: kufëj, mirësëj, çatëj, sëj, mbarësë, lajthëj, burrnëj, pëj, avllëëj (avlli), gjemnëj (djalëri), temsëj (tepsi), idhnëj (hidhërim), shëj (shi), bullëjc (bullicë), tëjshk (çikë si sasi, pakëz), kërmëjll (kërmill), mëjk (mik), dervëjsh (dervish), çakëjç (çekiç), prëjt (prit), mërdhëjf (mërdhih) nëjp (nip), sëjll (sillë si vakt ushqimor d.m.th. dreka, por edhe sjell vërdallë, sjell = dërgon), prëjsh (prish), rrëj (rri), shtëj (shti d.m.th. fut), ndrëjtën (ndritën, ndriçon), kusëj, xhamöi (xhamëj), shpöj (shpëj), Peshkpöj, kërmöjll, këmöjsh, möj, möjsër, të pöjsh (të pi), föjs, deköjk, malsöj, dhöj, kallöj, mutöj (tundës), Luznöj, raköj, mçöj (fshi), shamöj, kuföj, miströj, shöj, vaköj (vaki), kumröj ( kumri), vöjç ( viç ) etj.; kryesisht në fjalë që mbarojnë me formatin -is: bitis;bitëjs, kris:krëjs, nis:nëjs.
Kjo dukuri fonetike është një dukuri tipike e dialektit të veriut, e po ashtu edhe të kësaj treve. Por se nuk duhet të lëmë jashtë vëmendjes sonë edhe rastet në të cilat nuk e ndeshim këtë proces fonetik. Të tilla raste po i paraqesim më poshtë, duke i arsyetuar së bashku me kushtet fonetike (kur ka), në të cilat ndodh kjo dukuri.
Paraprakisht, sa për sqarim meqë jemi në këtë çështje që kërkon më tepër sqarim, nuk mund të flasim apriori për këtë proces apo të gjemë ndonjë rregull të shkruar apo të nënkuptuar se kur e në ç’kushte fonetike mund të ndodh zbërthimi i saj në diftongun -ëj e kur nuk ndodh kemi të bëjmë. Kjo më shumë diktohet, ndillet nga ndërgjegja gjuhësore individuale, nga aparati gojor i folësit, sigurisht shtojmë këtu edhe ndikimi dialektor sfecifik në varësi të arealit gjeografik, ku në mënyrë specifike kemi ndonje fshat tek banorët e të cilit ndeshim procesin e dftongimit të kësaj znoreje në diftogun -ëj, e po ashtu kemi në shumicë fshatrash tek të cilët nuk vërehet kjo dukuri fonetike, ndaj ne po japim një mendim të përgjithshëm për këtë fenomen.
Më e përhapur nga këto zbërthime, në të folmet e Maqellarës të bie patjetër në sy e të troket në vesh fenomeni i zbërthimit të i-së së theksuar në öi (ose -öj ) dhe jo në ai (me përjashtim të fare pak rasteve ose të banorëve të ardhur nga ndonjë zonë e krahinës së Luznisë, Topojanit, Rrashnapojës d.m.th të atyre të folmeve që nuk bëjnë pjesë në veri të gegërishtes qendrore. Pra siç arrijmë të kuptojmë zbërthimi i i-së së theksuar në öi (ëj) është tipike për të folmen e Dibrës në përgjithësi, dhe të folmet e Maqellarës në veçanti.
Gjithashtu, nuk e diftongojnë i-në e theksuar fjalët si: Greqija, Austrija, Ali, bari, bimë, bisht, Jugosllavija, Ruzhdi, rrezik, skile, shalqin, fiç (fik), xhizë (gjizë), brisk, Dibër, i lig, lirë, të gjithë, riçën, tiran, farkaxhi, uriz, ibrik, Turqi, Angli, Serbi, Ali, Kanina, Sabri, shërbim, Haxhi, jeshil, Janina, shtiza, bira (vrima), miç (miqtë), Azi, Amerik, vdiç (vdiq), di(h)et, kinxh (qingj), firmë, dit, kam dit, gishtat, dilte, Kadri,
88
kandil, dimën (dimër ), piçet (piqet), disa, Dri, drith, thinja, bujqsi, blektori, furxhi, nuk dilet, këshill, dilte, kishte, lija, gabim, tirçi, xhina (gjynah), Bulçiz (Bulqiz) etj.
Diftongimi nuk ka përfshirë të gjitha fjalët që dalin me i të theksuar. Ja disa nga rastet kur nuk ndodh diftongimi i i-së:
- disa nga emrat që mbarojnë në këtë të folme me i të theksuar hundore e ruajnë i-në të padiftonguar. Psh: çirĭ, njerĭ, lethĭ, vĭ, pari, parti, shalqi, mëlçi, xhĭ etj.
- emrat e përveçëm të shteteve që mbarojnë me i të theksuar si: Turqì, Austrì, Italì, Anglì, Gjermanì, Sllovenì, Greqi.
- nuk ndodh ky proces fonetik1 për zanorën -i të theksuar në rastet kur ajo ndodhet në pozicion nistor të fjalës, pra ajo dëgjohet e artikuluar e padiftonguar: isha, ipte (ngjitet), iriq, Ismet, iftar, ibrik, imër, Ivzi, ismeqar, balldis, çudis, filiz, lisna shumic, pakic, ransi (rëndësi) etj.
-te fjalët që kanë në përbërje një -i të shkurtër (kinxh), lis, ibrik, lith, brisk; -te emrat e burimit turko-arab që mbarojnë me -xhi, -li: kafexhi, mullëjxhi, sharxhi,
çifteli, llokmaxhi, kurbetli (kurbetqar, mërgimtar), taksiratli; borxhli, kafexhi, furrxhi. - te fjalë të burimit sllav që mbarojnë me prapashtesën -icë: Pavlic, Pradanic,
Drenicë por, po këtu kemi edhe Kërçënëjc, Kamëjc, Blladanëjc, ashtu siç kemi edhe te emrat që tregojnë lidhje familjare si: mixhëvëjc (mixha- mixhavica si nusja e xhajës), dajavëjc (nusja e dajës)
-tek emrat që dalin me prapashtesën -im:pushim, shërbim, ushtrim, ankim, mësim, kënsim, përmirsim;
-te fjalët ku kjo zanore ka pranë tingujt palatalë osë alveolarë: -r, -l, -q, -j (i), -nj: Drita, bari, brinja, Dri, gri, firmë, qejfli, fitil, civila, Ali, bilme, ushqim, shalqin, qibar, policija, shkupij (shkopinj), bija, thëngij, qeverija, çile, kandil, ushtri, Nuri.
- ruhet e padiftonguar i-ja e theksuar e një grupi foljesh: - kur ajo përftohet nga ndryshimi i trajtës së fjalës: a). kimi, kini, kisha, kishe, kishte, kishim, kishit, kishin, (kam): ishim, ishin (jam): b). dil !, dilni !, dilte, dilshim, (dal): çiln –ja (çel): vdissha, vdiste (vdes): mshin-ja (mshel): ka zbrit (zbres); por bërtöjtsha (bërtas), möjrrni (marr), me shöit (shes); vröitëm, vröite, vröitshin (vras), vjirrte (vjerr), vjedhte (vjedh) etj.; te disa folje të zgjedhimit të dytë që dalin me -i të theksuar: me kurdisun, me lidhun, me mërzitun, me goditun; -te disa folje ku i-ja ka ardhur si rezultat i ndryshimeve fonetike që kanë ndodhur në rrënjën e fjalës, ku konkretisht kemi kohën e pakryer, veta e tretë, numri njëjës: dixhte, dilte, shkulte, vdiç, milte, çitte; - folje të zgjedhimit të dytë e të katërt që kanë i të theksuar: grabitshin, gjobitshin, ai habiti, kurdisi, u mërzita, vërvitin, dijsha, hi, hini, t’hish, vi, t’vish, vite, vishin, di.
Veç këtyre nuk e diftongojnë i-në e theksuar edhe mjaft fjalë të tjera të cilat ne nuk kemi mundësi t’i grupojmë sipas ndonjë kriteri fonetiko-morfologjik: biri, bilme, brinja, çibrit, ibrik, xhigim, libër, Demir, dit, drit, hije,iriç, xhixhe (nusja e xhaxhait), lidhje, mish, kinxh, xhith, gisht, veziri, i ri, tirç, dhis, komit ose kumit (në kuptimin-njeri i fshehtë), kurit, qitap, përkije, mjedis, xhiz, mixh, xhizlik (syze), dujçi (zymbylla-ëopë e bërë si torbë e vogël për të mbajtur peshë-ushqime), Daini, grika (gryka), lip (lyp), çiçe (qyqe), çime, çifte, kinxhi, kumpira, disk, mindil, lakuriç, mishi, disa, ditë, shtiza, gjaramide, kulibë, nërbisht, mizë, bimë, shqipe, përzimun.
2. Zanorja y Sa i përket kësaj zanoreje nuk mund të themi se ajo nuk bën pjesë në sistemin zanor
të kësaj të folmeje2, pavarësisht se kjo zanore në shumicën e rasteve mungon fare, 1 Mund të jenë të numëruara ata raste që mund të ndodh diftongimi i zanores -i të theksuar në pozicion nistor të fjalës, por për të qenë të saktë, mund të themi se ky proces nuk ndeshet në të folmet e Maqellarës. 2 Në artikullin studimor të S. Keshit, Disa dukuri për të folmen e Mbiudhës së Maqellarës në Dibër, f. 165, është konstatuar se kjo zanore nuk bën pjesë në sistemin zonor të kësaj të folmeje. Një pohim I kësaj
89
pavarësisht pozicionit fonetik që ndodhet, por edhe është reduktuar në zanoren e ngritjes së lartë të radhës së përparme të palabilizuar -i (gjile-gjyle), e cila ka evoluar më tej në diftongun –ëj, ëi. Theksojmë që janë të pakta rastet apo mungojnë pothuajse kur kjo zanore ka përfunduar në diftongjet: ae
i, ei, oi, ose në zanoret e thjeshta e, ae. Kjo pothuajse nuk ndodh në këtë të folme (në Maqellarë), çka përbën edhe kjo zanore një veçori (fenomen) dallues (tipik) për këtë të folme, për të dalluar më qartë nga të folmet e tjera të dialektit të gegërishtes. Ja disa shembuj: sëj (sy), ilberi (ylberi), Imer, dibek, di (dy), pa merak se e kam parasëjsh (parasysh), mçëjs (mësysh), dilbi, dizet (dyzet), tlin e tliën (tëlyen= gjalp), pasqir (pasqyrë), dill (dyll), dishe (dyshe), erdha me tëj (ty), qip (qyp), detir (detyrë), xhile (gjyle), dishek, lip (lyp), pëjs (pyes), dallëndëjshe (dallëndyshe), brril (bërryl), brril (bërryl), klish, çiçe, xhims (gjysmë), çish, brim, shiqir, ktine (këtyre), xhishi (gjyshi), për s’diti her (për së dyti herë), dill (dyll), xhishe (gjyshe), di (dy), fröjm (frëjm), atöj (aty), föit, föiti (fyti), ftöi (fytyrë), tët möis (do të të mbys), tëjm (tym), söi, shtöjlla (shtylla), atöj (aty) etj.
-Kjo zanore ruhet, d.m.th. qëndron e padiftonguar edhe në një pakicë fjalësh: yll, qytet, pyll, etj.1
3. Zanorja u Tipar tjetër fonetik i këtyre fshatrave të Maqellarës është diftongimi i zanores –u
të theksuar në diftongun –ou: coucë, poushkë, kështou, found, shkound, prroue, froushk (thikë), proush, couca e komshiut u fërcou, shtuop, kroushk, këtou (këtu), tërkouz (tërkuz). Zanorja -u përveç diftongut –ou, me zona të caktuara del edhe e cunguar ku ruhet vetëm elementi i parë i diftongut –ou:-o, por ka edhe fshatra ku ruhet elementi i dytë i këtij diftongu. Nga zanorja –u e diftongut –uo del diftongu i gegërishtes –ue, pra kemi këto shkallë: ū < ou < o (u) < oue çka vëmë re se kemi triftongje: ftoue, kroue, idhnoe, thouem prroue, duroue, nouse, oun (unë), thoupër (thupër), kërpoudh (kërpurdhë), troup (trup), shpartalloum, martoum, çindroum (qëndruam), kourt (kurt=oborr), kam shkoue, ourra (urra), coull, ftoue, Isouf, poushk, katound, thoundër, kpoucët, pount (punt), ktou, prouni (pruri-solli), prouna, prouni, hound, shouma, foush, rroush, kourr(e), ai po rrouhet (po rruhet), found, lëkourë, couicën, shpoutull, koumull et.
Po ashtu ka raste kur kjo zanore ruhet e pandryshuar: u: netull, Bujar, Flutur (emer i perveçem), flutur (insekt), tul (mish tul), vul, ngul, shkul, gjuh, kultur, Shkumbin, gur, lule, pjergull, kuzhinë, i bukur, duku ma shpesh (eja me shpesh), duhet, unitet, kurdis, kur të dush (ose dhe variantin tjetër duësh tëj- töj) (kur të duash ti), Mevlude, gjuhën tonë ta dum fort, fustan, buzkuç (buzëkuq), bukur, qur (ahur), dushk, hutëj, mullëj. Në rastet kur u-ja e patheksuar kryen funksionin e trajtës së shkurtër, e cila në kontraksion me tratën e shkurtër -e në lidhjen -ua, dëgjohet si -va: va dhashë (ua dhashë), s’va thash, va kishin vjedh, nuk va ap (nuk jua jap) etj.
Po kemi edhe ndonjë rast kur ajo ka kaluar në -i: dinja. 4. Zanorja o Në shumicën e rasteve kjo zanore është ruajtur e pandryshuar, por ka pak raste kur
ka evoluar në -u. Në rastin e parë kemi: uriz (oriz), Usman (Osman), mouri (muri), Kërçouvë, dullapët (dollapët), shkupinj (shkopinj), kulib (kolibë) etj. Në rastin e dytë kemi: votër, orë, mora, motër, kovë, kollë, Tetovë, shkollë.
natyrë duhet marrë me rezerva pasi një konstatim kaq i prerë nuk është plotësisht i drejtë e i argumentuar, pavarësisht ndryshimeve fonetike e dialektore që kanë ndodhur në të folmet e Maqellarës. 1 Po në këtë studim janë listuar një numër fjalësh në të cilat mungon fonema -y apo kur ajo është diftonguar në -oi, porse nga anketimet e bëra kohët e fundit kemi vënë re se kjo fonemë ruhet e pandryshuar pikërisht në ato fjalë që dikur ka qenë e diftonguar: yll e jo oil, pyll e jo poill etj.
90
- një refleks tjetër i kësaj zanoreje janë rastet e fjalëve kur zanorja -o e mesme ose e gjatë kur ndodhet para ose prapa bashkëtingëlloreve qiellzore-alveolare, shkon në drejtim -ö ose e diftonguar në -ëj: këdër (kodër), lëdër (lodër), Shkëdër (Shkodër), vdër (dëbora), lëpt (lopët), më hutëj (më hutoi), më këndëj (tek të gjithë foljet e kësaj natyre).. Fenomeni ndeshet më tepër para ose mbrapa bashkëtingëllores qiellzore j: kalöhet, u lödha, u mblödhen, vlöj, völe, ftöja, gröp, grösh, çörb, dörza, körba, vdör, vörb, göja, kröj, patköi, prröi, prröjna, punöj, dörzojn, dörzoj, tröje, thöi, t’liröje,böjte, jöt, jön etj. Trajtat në j kanë ndikuar edhe në vetat e tjera të foljes “baj” që o-ja < ã> të dalë në ö (böj, bön, böhesh, bö).
Kjo dukuri, në raste më të rralla ndeshet edhe para ose mbrapa bashkëtingëlloreve qiellzore gj, nj, ose qiellzore-alveolares -xh: höxh, t’mdhönja, böll, böfçe,bösh, öd, böj, këndöj, lexöj, besöj, (kryesisht foljeve të zgjedhimit të parë në vetën e parë koha e tashme në mënyrën dëftore).
Në fund të fjalës o-ja vërehet e zbërthyer në -uo fjalët: puo (po), çindrou, punou (puno), asnjouna (asnjëra). Duhet theksuar se këto raste vijnë duke u zbehur në ditët e sotme, pёr shkak tё ndikimit tё standardit nё trajtat dialektore, por edhe rritjes sё nivelit eduaktiv-kulturor tё popullatёs.
5. Zanorja e Siç edhe e kemi cituar më sipër, në studimin e bërë për këtë trevë të Skënder Keshit,
është theksuar se në shumicën dërrmuese të kësaj të folmeje, si dhe në pjesën më të madhe të fjalëve kjo zanore diftongohet në -ie (je). Kjo veçori fonetike përbën edhe një ndër karakteristikat kryesore dalluese të kësaj të folmeje, që nga njëra anë e dallon nga disa të folme të dialektit të veriut, gegërishtes në përgjithësi, e nga ana tjetër është një tipar i përbashkët i të folmes së Maqellarës me të folmet jashtë kufirit të Shqipërisë, konkretisht me të folmet e Dibrës së Madhe.1 Nga anketimet e bëra për studimin tonë në ditët e sotme nuk na rezultojnë këto përmasa të kësaj dukurie. Pohojmë se ka raste kur kjo zanore diftongohet në -ie (je), por këto raste nuk e karakterizojnë këtë të folme e nuk përbëjnë shumicën e tyre. Ajo ruhet e pandryshuar: erdha, emër, ngarend (vrapoj), spece, shpellë, bel, lesh, Zenel, lepur, Dilaver, përxhixhem (përgjigjem), ftere, xhellë (gjellë), lefën ( qeni leh), shënxherxh, qepën, e kam pre etj.
E-ja e theksuar sidomos kur ka ngjyrë hundore, artikulohet si një -è e hapur: opènga, pè, frè, rèj, brème, bulmèt, dhè, èpja, èshk, prèsim, u rèka (e harxhova kohën kot), t’hèci, ka mbèt, mçèfa, nèsër, nètull, nè, prèsim, Shèhër, shèrr, u shkèpën tu çèsh, fèmër, shpënètk, shtèrp, trèn, tèper, rraçè, thèkën, për vèrë, u vèshka, vètëm, vètlla, vnèshtar etj.
Shënojmë se karakteri i hapur i e-së nuk të bie tepër në sy po ta krahasojmë me të folmen e Pocestit apo dhe Katundit të Ri, zona që e theksojnë më së tepërmi këtë zanore: p.sh. Në Pocest thuhet: èc mi ma tështöj ç’ish je tu bë -ç’ish bëjsh (në letrare - eja moj tani), lèpri ndër dëllëjnjë bre date (lepuri ndër dëllinja o babi), jö (jë) brè datè jö, se ësht magjari tem (jo. jo se është gomari im). Kjo është një barcaletë nga fshati Pocest që mbahet se ka një të folur tepër karakteristike dhe të dallueshme nga të gjitha fshatrat e tjera. Madje themi që çdo dibran sapo të dëgjojë një të folur të tillë e dallon menjëherë se folësi është nga Pocesti.
Kemi edhe ndonjë rast tek-tuk në ndonjë fshat që kjo zanore del me reflesin e një a-je: ta xhajsh (ta gjesh).
6. Zanorja a Në ndryshim nga ndonjë grup të folmesh të gegërishtes, por edhe të Dibrës, p.sh.
në nryshim nga e folmja e Luznisë, ku a-ja hundore shfaq tendenca të kalojë në e të
1 S. Keshi, vep.e cituar, f. 166.
91
hapur, në të folmen e Maqellarës; a-ja e theksuar nuk shkon në drejtim te e-së së hapur por qëndron si e tillë; - kur ndodhet para ose pas bashkëtingëlloreve qiellzore ose palatalo-qiellzore. p.sh: bâr ( jo bær), lâj (jo læj ), pazâr (jo pazær), ugrade (kodër shumë e vogël), dârdh ( jo dærdh),dash (jo dæsh), lâkna, dârsëm, drâpën etj.; -edhe para ose pas bashkëtingëlloreve j, q, gj, ose palatalo-alveolareve: xh, sh, ç, dhe për analogji edhe para tingujve ll, rr, s,z, ë: bâll (jo bæll), budâll(budæll), bârr (jo bærr), gajle, javë, përjâsht, gëlbâz(jo gëlbæz), Abazi (jo Abæzi-emër njeriu), bâkër, u ndân, xhâku etj. ( pra qëndron si -a hundore e theksuar).
Zanoret e patheksuara Zanorja ë. Kjo fonemë zanore në të folmet e Maqellarës, si pjesë përbërëse e
dialektit të gegërishtes, në disa raste është zëvëndësuar me zanoren -a:, kambt (këmbët), za, nan, nxans (nxënës), dhamt (dhëmbët), kemi larou arën (kemi lëruar), ândër, lank (lëng), pjanc (plënc), kam hangër.
Për këtë zanore mund të themi se në pozicion fundor, në disa raste ruhet, e, në disa të tjera bie, po ashtu dhe në trup të fjalës: thuajse nuk artikulohet, pra ka rënë. Po ashtu, edhe në trup të fjalës kemi raste (e patheksuar) kur ka rënë: drras (dërrasë), ftëjr (fëtyrë), unaz, ktou (këtu), ankes, kpouc (këpucë), kshill (qoftë si kësill, mendim por edhe si njësi organizative si këshilli i mësuesve), msusit (mësuesit), gzim, pjak, vlla, Gzim, fmij (fëmijë), kamt (këmbët) dardh, ftöjr (ftëjr), vjesht, shpöjs, shtöjm, zijm, baktin, pranver, der ktu, baktin, vllai, brryll, bretkoë, ksaj, ktine,fmit (coullt-fëmijët).
Ë-ja e patheksuar në pozicion para ose pas theksit, në trup ose në fund të fjalës në rrokje të mbyllura para r, l, m, n, nuk bie: kërpesh, mëjsër, mjekér, pastérm pullén, patén darsém, i vokél, couëén, pérjashta, thoundén, hikém, hikét, erdhém, erdhén,(jo érdhn) etj.
Emrat që në trajtën e pashquar mbarojnë me er, el, kur shquhen meqenëse é-ja kalon nga pozicioni i mbyllur në rrokje të hapur, e humbasin é-në e patheksuar. P.sh Dibra, vegla, Kuksi, maisri, themra, i vogli, sqetri (tjetri), darsma, couca, mjekra, thoundra.
- kjo zanore ruhet po në trup të fjalës, pas rrokjes së theksuar, para mbaresës -t, në emëroren e shumësit të shquar të emrave femërorë dhe mashkullorë, si dhe në vetën e dytë shumës të aoristit, në gjinoren e dhanoren e njëjësit të emrave të gjinisë femërore; në trup të fjalës para ose pas theksit, në rrokje fundore të mbyllur, përpara bashkëtingëlloreve -r, -n, -m: fjalët, lëpët, kambët, dulët, lujtët, lëpët, thanës, nanës, pjakës, shtamës (shtambës), dullapët, rrugës, shtoupës, laknës, Lurës, mprefët (mprehët), mbëjllët, derdhët, katër, çethën, këkël, gëgël, pupël.
- Ruhet ë-ja në emëroren e emrave: nxanës (nxënës), Durrës, krëjp. Një tjetër fenomen karakteristik i të folmes së Maqellarës është se ë-ja e patheksuar
në pozicion para t-së në emroren e shumësit të shquar edhe në vetën e dytë shumës të së kryerës së thjeshtë të dëftores, si edhe para s-së në gjinoren e njëjësit të emrave të gjinisë femërore nuk bie: coullët, dollapët, kpoucët, lopët, luznakët, dibranët, shokët, ju hikët, ju molët, ju volët, voci nanës, t’rrugës, n’found t’javës, dë me i shkou méndës për mrapa, i shkon vërdall tokës, qafës, Lurës, Dibrës, kames (këmbës), gojës, Durrës, nxanës, pjesmarrës dhe jo (kams, qafs gojs, kpouct, dollapt, lëpt).
Siç mund të rrokim nga shembujt e mësipërm, ka raste kur e njëjta fjalë realizohet herë me ruatjen e zanores -ë e herë kemi rënien e saj. Kjo mendojmë se është më tepër një veçori fonetike individuale, dhe që ka të bëjë më tepër në ato rrethana gjuhësore kur folësi kërkon ta vërë në dukje, ta theksojë më tepër fjalën (produktin) apo veprimin, të shquarsojë atë: krahas kpoucët vërehet edhe këpocët i kishte të bukura (për t’i dalluar nga këpucët e të tjerëve që ishin në grup); i mbshtoillëm; i mbështoillëm (erdhi i
92
mbështoillëm d.m.th. ishte veshur më shumë se duhej që të bëntë përshtypje qoftë nga mënyra se si ishte mbështjellë me rroba por edhe nga numri i rrobave që kishte veshur); kambët por edhe kamët, lugët, pounët, kështou, kapakët; kapakt, këtou, shtëpoi;
Siç vumë re, ne duhet të theksojmë se në Maqellarë në përgjithësi, më konkretisht në Kllobçisht, Katund të Ri, Pocest, Kërçisht (më pak) hasim tendencën e folësve për ta theksuar ë-në në rastet e sipërpërmendura çka përbën një veçori të kësaj të folmeje.
Y-ja e patheksuar ka evoluar në ( i) dhe në (u): në i: dizet, dimdhëjt, detirë, detirëj, birazer, Imer, diqan, të dishimt, dinja, dishtim, (dyshim); në u: bujrum, bulmet, dinjaje e xhukume. U-ja e patheksuar kur bashkohet me trajtën e shkurtër e në lidhjen ua dëgjohet va: s’va merrte vesht, va kishin marr, nuk va ap, va shkroushin emrat në listë.
Bie u-ja e pa theksuar kur kalon nga pozicioni postonik në pozicion semiprotonik, për shkak të ndryshimit të trajtës së fjalës: pupull-poplli, koumull- koumlla, shpatull- shpatlla, vetull- vetlla, netull- netlla, pjegull- pjeglla, mjegull- mjeglla.
Togje zanoresh Togu ue Ky tog në shumicën e rasteve ruhet i plotë kur ndodhet në pozicion fundor të fjalës.
Fenomeni ndonëse nuk është përgjithsuar, ka përfshirë numrin më të madh të rasteve; ndeshet në mes të fjalës ku ai ka evoluar në -u, duke ndjekur këtë rrugë zhvillimi: ue>u>ou. Për shkak të zbërthimit të u-së në -uo (lajmëroun, i hutoum, i martoum, i ngarkoum, kemi larou arën) në pozicion fundor krijohet edhe një triftong: prroue, këndoue, recitoue, rrethekoue, mbuloue, shkroue, dëftoue, ftoue, punoue, moue (mua), thoue, martou,groue, pajtou etj.
Togu ye Togu i zanoreve -ye në Maqellarë, për shkak të tendencës që ka y-ja të evulojë nga
njëra anë në i, dhe nga ana tjetër për shkak të tendencës që ka i-ja e theksuar të diftongohet, ka evoluar në drejtime të ndryshme. Veç këtyre në këtë të folme grupet e zanoreve kanë tendencë të reduktohen në zanore të thjeshta. Të gjitha këto kanë shkaktuar lindjen e varianteve mjaft të ndyshme të ye-së: ie, i, ëj (öj). Fenomeni më i përgjithshëm është varianti -ëj ( öj ) tepër tipik në Maqellarë. Variantin ie, të ye-së e kemi ndeshur në një numër të kufizuar rastesh në rrokje të hapur në fund të fjalës ose në rrokje të mbyllur në mes të fjalës; pé, t’lie, tu ngjie (nxhie-ngjyej), tlien. Për shkak të tendencës që kanë grupet e zanoreve në këte të folmë të reduktohen, edhe ie, që vjen nga ye, përshkohet nga tendenca e reduktimit në i; kisha lit, tu nxhi, krëjetar, tlin (tëlyën), kom litun (kam lyer), nxhi (ngjyej), dirt (dyert).
ye në ëj (öj): péjt, théjt, kréje, u thkéjt, (u fkëj-u kthye), féjll, kërëéj, kapërëjéll, ka shpërthéj, pështoimun (me pështye), u shpërtho:jnë (u shpërthyen), u thkoinë (u kthyen), kërco:ill (kërcyell), fo:ill (fyell), po:itën (pyetën).
Togu ie (je). Ky tog zanor në shumicën e rasteve ruhet i tillë, i pandryshuar: vjelim, e vjerrëm (e humbëm), vjetull, mjegull, bjer, vjeshtë. Ka përfunduar öj (oi) në një numër të konsiderueshëm fjalësh: me mbëjllun (me mboillun, me mbjell), e mbështëjllun, dhoit, përcëjll, pesmbëdhëjt (15), toir (tëjr = tjerr). Ka edhe raste kur ka përfunduar në -i: dill (diell), zi (ziej), përzi, çill (qiell), e dill (e diel), bi (bie) etj.
Grupet e zanoreve æ,œ në Maqellarë nuk kontraktohen: æ: m’dhæ katër hæ, ti m’læ, ti mi thæ, œ: vœ, ven rœ, vœs. Grupi œ ruhet i plotë në mënyrën urdhërore te foljet që mbarojnë me -o kur ndiqet nga trajta e shkurtër e përemrit vetor -e: këndoe, luftoe, mbaroe, mbarsoe, recitoe, fërkoe, lexoe, kujtoe, prapsoe etj.1
1 S. Keshi, vep.e cituar, f. 167.
93
Bashkëtingëlloret 1. Bashkëtingëllorja prapagjuhore (velare) g, në të folmen e Maqellarës, në
ndryshim nga të folmet e Luznisë, nuk ka tendencë të kalojë në qiellzoren (mesgjuhoren) -gj (me ndonjë rast të rrallë si magjar = gomar), as në qiellzoren-alveoloren -xh. Fenomeni më i përhapuri në këto të folme është ruajtja në pjesën dërrmuese të velares -g siç është pavarësisht vendit që zë kjo në trungun e fjalës: goca, lugë, gishti i gjatë, je zgjatou si shumë bre voc, gur, gush, guni, i fugi krejt xhëjnat, lagu, zog, breg, i lig, ligsi, gratë, grazhd, grikë, grësh, gripi, grusht, grun, largsi, i egër, gëja (goja). Në disa raste të rralla -g kalon në -k: i vogli, i baktinë, veklatm(veglat), shtek, kështenj (kshtenj), karrike, lank (lëng).
2. Grupet e moçme të bashkëtingëlloreve -kl, -gl, në Maqellarë kanë përfunduar respektivisht në -q, -gj. Ato janë zhvilluar drejt një zbritje që jep dorën të shohim se arealet janë mjaft të dallueshme duke na dhënë një pamje të larme: në kalimin e tyre në -q, -gj. Bashkëtingëllorja qiellzore -q, në pjesën më të madhe të rasteve ka përfunduar në bashkëtingëlloren qiellzore-alveolare -ç, kurse gj-ja në -xh: i xhan (i gjerë), nxhitet, çep, çes, çepe gojën, çiri, çe, kunaçe, lulkuçe, hutaç, miçtë, pjeçt (pleqtë), fiçt, buzkuç, kam çesh, qepën, vdiç (vdiq), piçet (piqet), tirçi, lakuriç, çethën,pjeçsëj, çill (qiell), çilim, përçesh; jo të pakta janë edhe raste ku ajo qëndron si e tillë, e pandryshuar, -q: bereqet, musteqe, diqan, qeveri, veqil, beqar; por ka raste qё kalon nё –sh (Maqellarё-Mashllarё). Nga materialet e mbledhura na rezulton se në këtë të folme fenomeni nuk është i kushtëzuar nga pozicioni (në fillim, mes apo fund të fjalës), as edhe nga forma e tingujve bashkëtingëllor ose zanor që ka afër.
3. Bashkëtingëllorja mesgjuhore (qiellzore) -gj (magjar, gjerman, gjithsej), dëgjohet në disa raste si e tillë, e pandryshuar, por nuk janë të pakta edhe rastet që dëgjohet si qiellzore-alveolare -xh: xhiz, xhethe, xhishe, xhishi, xhë e xhallë (gjë e gjallë-kafshet), të xhith, xhithkund, xhinaf, xhel, përxhixhem (përgjigjem), xhellë (gjellë), shënxherxh, Bulçiz (Bulqiz), nxhij (ngjyej), i xhan, u nxhalle tëj (u ngjalle ti), jam nxhit me tëj (jam ngjitur me ty).
4. Bashkëtingëllorja laringale -h ruhet mirë në të gjithë pozicionet madje mund të themi se në disa raste ka tepri përdorimi të saj: hala (akoma), (H)Ali, hajër (bereqet), ngatrrohi kot, lahem, bëhen, duhet, hangër, hu, hutaç, krahni, vjehrra, hajër, kohja (koha - h me tepri), për vehte, herdhi me vrap, lehmza, hiku, di(h)et, nuk va ap (nuk jua jap).
Një veçori karakteristike e njohur dhe e përhapur në Maqellarë, ashtu si në pjesën më të madhe të të folmeve të Dibrës, është edhe labializimi i h-së në -f: Fenomeni ndeshet më tepër në sistemin foljor: ndëjf, (ndihmoj), tu i ndëjft, shof, njife kët couc, m’ka raft, rafta, bafçe, i ftoft, i ngroft, sabaf, xhinaf, për vefte, mçef, i ngroft, i nxeft, lef çeni, ftofem (ftohem), mërdhëjf (mërdhih), mprefët (mprehët), ngrofem, e njëfta (e njoha), rafmet, bafti, shof (shoh), njef (njeh)
5. Bashkëtingëllorja qiellzore -nj, zakonisht në fillim të fjalës ruhet: njeri, njëf, njëf nji njeri. Është ruajtur nj-ja e rrokjes fundore tek emrat e gjinisë femërore (që kanë pas mbaruar me e ) si në njëjës dhe në shumës: brinj, brinja, dellonj-dëllënja (dëllönja), mllëjnja, zönj, vlënjat, rönj, prrënj, krëjnja, (krönj), thönj. Në disa raste nj- ja është reduktuar në -n, kryesisht tek nyja joshquese -nj, e më pak tek numërori një: për ni dekëjk, hiku mi grue, ka ardh ni njeri i madh, ka shtëj ni pushk, ka thëjr me ni za, nam ni shnëjk, hini ni mac n’qumësht, nji jabanxhi, nji xhims njeriu, nji gjims kile rroush, për nji dit; po ashtu, është reduktuar në -j tek shumësi i fjalëve ftue, thue qe bën ftöj, thëjt.
94
Në mënyrën urdhërore të foljeve, kur bashkohet me të trajta e shkurtër e kallëzores -e, i-ja e mbaresës ndonjëhere shkrihet me n-në në -nj (folje të zgjedhimit të tretë): pröjshnja, shqirrnja, shtöjnja, cönja, kapnja, prëshnja, hapnja, mbyllnja, vidhnja, hiqnja ( söbën ) piprizë, mërrnja.
6. Dridhësja -rr nuk dëgjohet mirë në të gjitha pozicionet (rruoj, ngatrroum, rrouf, rrufe), ku më shumë ka kaluar në -r, e, mandej, ka raste që në ligjërim ngatërrohen dhe zëvendësojnë njëra-tjetrën: oficerr, thoundërr, derr, derrkuc, shiqerr, rroush, mjekërr, arra, karrike, reth, rumbullake, bar, ar, four, vore, vdër (dëborë).
7. Përgjithёsisht ruhet l-ja si e tillë dhe nuk kemi raste të kalimit të saj në -ll, me ndonjë përjashtim: e dill (e diel).
8. Kalimi i s-së në disa raste në -z (s’du- z’du, z’bëj- s’bëj), z’va ap (s’ua jap). Grupet e bashkëtingëlloreve 1. Grupet e bashkëtingëlloreve mb, nd, në ndryshim nga disa të folme të
gegërishtes, në Maqellarë nuk janë reduktuar plotësisht në -m, -n. Këto grupe shqiptohen mirë në çdo pozicion, siç edhe ka vënë në pah studiuesi B. Beci lidhur me studimin që u ka bërë dialekteve të shqipes.1 Por ka edhe raste ku herë ruhet elementi i parë duke u asimiluar kështu elementi i dytë, dhe në disa raste të tjera ruhet elementi i dytë duke rënë i pari. mbledh, përmbledh (pë rmledh), them, mbaj, mboush (rrallë pë rdoret dhe moush), koumlla, ndal, ndalni, ndërmjet, ndez, ndrëjç, koumbull, ku houme, (ku humbe), ndrisho (ndryshoje), ndrrëjç, dhandër, thëngjëjll i mbuloum (thënjgill i mbuluar), më dhem dhami, (më dhëmb dhëmbi).
2. Grupi i bashkëtingëlloreve -ng, -ngj, është ruajtur në shumicën e rasteve në fillim e në fund të fjalës: ngatrres, ngatrrëj, ngrej, lang (lëng), hangër, gung, openg, shlloung, kajng, zëngëjn. Në trup të fjalës ka përfunduar në -nk: kajnk, troung (trung), denk (dengje= grumbuj me barna), e ka shtojnum në strounk.2
3. Grupi i bashkëtingëlloreve -mj, është ruajtur si i tillë, pa u palatizuar në -nj: mjaft, mjel, mjegull, mjaftonte, mjedis, ndërmjet, simjet.
4. Grupi i bashkëtingëlloreve -tj dhe -dj është palatizuar si okluzive mesgjuhore -q, -gj: qetër (tjetër), njëri-qetri, aqe (atje) por edhe agje, kanatjere-kanaqere, patjetër-paqetër. Ka edhe raste kur grupi -dj ka përfunduar në -gj: agje, (atje), gjaramide, pargje (pardje), gjath (djath), gje (dje), gjers (djers), gjek (djeg), gjali (djali), gjek e gjeg (djeg).
5. Grupet e bashkëtingëlloreve -pl, -bl, -fl, të ruajtura të paasimiluar (pjegull, pjeshk, pjek, pjekje, me u bjen, bjerma), kanë përfunduar respektvisht në -pj, -bj, -fj në ndryshim nga zonat e tjera që nuk bëjnë pjese në këtë grup të folmesh, të cilat e shndërojnë në -q, -gj: pjum, fjutur, pjak, pjesht, pjeni (pleh), e bjet shpëjn (e bletë shtëpinë), pjasa pi vape, pjag, (plagë), pjanz (plënc), fjuri (flori), fjutur, fjak, fjarëj (fluturoj), fjëkt (flokët), ne fim (flemë), fjet, fjuri (flori). Në ndonjë rast të rrallë kemi edhe reduktimin e njërit prej elementeve përbërëse të grupit: ne fim (ne flemë). Fenomeni i palatalizimit të këtyre grupe bashkëtingëlloresh është i përgjithshëm.
6. Grupet e bashkëtingëlloreve -nx, -nxh, janë ruajtur si të tilla, pa u prekur nga ndonjë fenomen asimilimi: nxanës, nxeht (nxet), jënxh, fllanx.
Shurdhimi i bashkëtingëlloreve të zëshme Bashkëtingëlloret e zëshme në fund të fjalës ose në trup të saj, jo gjithmonё
shurdhohen, d.m.th. kalojnë në korespodencat e tyre të pazëshme: erth, mbledh, livadh,
1 B. Beci, Rreth tipareve të dy dialekteve të shqipes, Sf, Tr, nr. 4, 1987, f. 75. 2 S. Keshi, vep.e cituar, f. 169.
95
shtek, kajk, t’zez, bres, gёlbas, shkurtas, baktin, vjithshimё, gas, tounç, xhiç (gjyq), mend, burk, bres (brez), lakte (lagte). Fenomeni nuk ndeshet nё pjesoret e foljeve qё mbarojnë me -ё tё patheksuar: kam ardh, kan mbledh si dhe tek emrat e gjinisё femёrore ose mbiemrat që mbarojnë me -ё: udh, i bardh, gёzhd, i madh, gardh.
Dukuri Fenomene fonetike. Shtesa tingujsh. Nё trajtёn e shquar tё emrave qё mbarojnё me -o ose -i tё theksuar
del j-ja si element antihiatizues: Itali -Italija, Serbija, Shqipnija, qeverija, kalaja, borija, shpёja, dinjaja; por edhe tingulli -j shtohet, siç e kemi përmendur më sipër (hunju -ulu). Nё mёnyrёn urdhёrore tё foljeve, nё mes tё zanores dhe tё trajtave tё shkurtёra -e,-i, nuk vihet re dalja e j-sё epentetike: dorzo, vrav-e, rregullo-e, the-e, shurdho-e, pre-e, kthe-e, ze-e, vno-e, dorzo-i, rregullo-i, pre-i, the-i. Si element epentetik del edhe h-ja nё vetat e ndryshme tё kohёs sё tashme tё mёnyrёs dёftore tё fojeve pёsore qё mbarojnё me zanore: ngrehem, ngrehesh, ngrehet, ngrehemi, ngreheshe, ngrehet, ngreheshim, i jati (i ati).
Tkurrja e zanoreve. Nyjet e pёrparme -i, -e, tё gjinores sё emrave ose tё mbiemrave, kur emrat që vijnё pёrpara mbarojnё mё zanore, zakonisht eliminohen: ke fousha Dibrёs (Shehrit), öda bourrave, burri Fjutrës, krëjetari komunёs, baba vet, i jati Mondit, i jati atine, i biri Nekes. Nyja e pёrparme -i, -e e mbiemrave nё shkallёn krahasore zakonisht bashkohet me pjesёzёn -më tё shkallёs krahasore, ku gjatë këtij bashkimi formohet pjesa tipike e krahasores -ma: un isha ma i pari, ma i madhi, ma i vjetri, ma i ri, ma i mëjri etj. Ky është një fenomen që ka prekur ato raste në të cilat janë gjendur pranë e pranë dy zanorë të njëllojta, ku më shumë bie në sy e e = e: me pamun (me e pamun), me thamun, me msoumun; i i = i: gjali vet.
Rënia e tingujve. Nuk janë të pakta rastet kur në trup të fjalës bie bashkëtingëllorja -n, një karakteristikë të kësaj të folmeje: bite vdër (binte dëborë), vite, hate, lite;
Ndërrimi i tingujve. Ky fenomen fonetik ndodh në një numër të vogël fjalësh: vdëra (dëbora), u thkoinë (u kthyen), bilizik (byzylyk).
Dukuri të tjera. Ashtu si nё tё gjitha tё folmet shqipe, edhe nё tё folmet e kёtyre dy trevave emrat e gjinisё asnjёanёse kanё kaluar nё gjininё mashkullore: tamli, vjami, tёlini, leshi, gjathi, majlti, dilli, ujti.
Pёr sa u pёrket pёrdorimit tё ndajfoljeve mund tё themi se nё kёtё zonё pёrdoren tё gjitha ndajfoljet qё mund tё pёrdoren nё areale tё tjera gjeografike, por me ndryshimet e mёsipёrme fonetike. Pёrsa i pёrket formimit të fjalёve nё kёtё tё folme, mund tё themi se nё tё ndeshim: -prapashtesёn e zvogёlimit -z nё fjalё tё tilla: prrallz, zёgz, pёrtrollz; -ndeshet prapashtesa -k si zvogёluese nё fjalёt ardhёjçk; --pёr tё treguar banorёt e njё vendi emrave të vendeve u shtohen prapashtesat -õn (an), ak, as: dibran, luznak. shkodran, bulçizak, vleshas, sohodollas, homezhas, buruvjanas, murrak, pollozhans, trenas, grevas, kёrçёjshtas, kllobçishtas, ubёkas, pucestas.1
Ndikimi i standardit në të folmen së dibranëve. Duke përforcuar mendimin e studiuesit dibran, H. Stërmilli,2 që cituam në hyrje të
punimit, por edhe po të flasim në gjuhën e akademikut E. Lafe “se relievi i gegёrishtes ёshtё mё i thepisur se ai i toskёrishtes” ndajmё mendimin se trevat e Dibrёs janё pjellore
1 E njёjta dukuri ndodh edhe gjatё formimit tё emrave tё nuseve, emrat e të cilave nuk pёrmendet kur duhet ti thёrasёsh, apo tё bisedosh me to, por mjafton tё pёrmendet emri i tё shoqit të cilit i shtohet prapashtesa ica -karaqkteristikё kjo pёr kёtё zonё. P.sh.hakica qё vjen nga emri i tё shoqit Haki, kujtimica (Kujtim), agrёnёjca (Agroni), fisnikica (Fisnik), feimёjca (Feim), mirjanёjca (Mirjan) etj. Duhet thënë se jo vetëm në tё folmen e Maqellarёs e Banishtit por pothuajse në të gjithë rrethin e Dibrës vihet re kjo mënyrë e formimit të emrave me anë të së cilës vjerrat thërrasin nuset e tyre apo burrat gratë e veta. 2 A. Kadiu, Dibra e Madhe –Shehëri i Dibrës, monografi, Tiranë 2003 (botimi i dytё), faqe 129.
96
nё frytet e tyre, pavarёsisht kёtij relievi. Nё luftёn mes “trupit e shpirtit”, “mes forcёs fizike dhe harmonisё shpirtёrore”, mes gegёrishtes e toskёrishtes- siç ka pohuar L. Poradeci, tokat e Dibrёs krijojnё mjaftueshёm terrenin e pёrshtatshёm pёr tё fituar njё gegёrishte tё shpirtёzuar me influencёn e toskёrishtes. E pikёrisht ky lartёsim i dialekteve dhe idiomave lokale nuk duhet tё na çojё nё konstatime si tё Daniel Heller Roazen-it “anakronizёm tё çmendur e steril”, por pёrkundrazi le tё kujtojmё se dialektet, tё folmet apo grupet e tё folmve janё ombrellё e gjuhёs standarde, pavarёsisht se ato po shkrihen si bora nё diell dita-ditёs. Nuk ёshtё humbje vetёm nёse pasuria birret por nёse kjo pasuri e pashtershme e popullit birret pa u rregjistruar, ndaj dhe dialektet janё dokumente pёr çdo gjuhё duke patur funksione e vlera tё pazёvendёsueshme.1 Dialektet e njё gjuhe janё njё tokё humusore qё kultivon frute tё pashtershme. Duke u mbёshtetur nё mjetet ekzistuese pёr pasurimin e gjuhёs, sё bashku mё burimet e pёrmenduar mё sipёr pёrbёjnё njё lum tё rrjedhshёm dhe tё pashtershёm, i cili duke u derdhur nё gjuhёn standarde e bёn atё njё det tё pafund koralesh, plot ngjyra dhe jetё.
1J. Gjinari dhe Gj. Shkrurtaj, Dialektologjia, ShBLU, Tr, 2003 f. 37-80.
97
KREU IV: VEÇORI FONETIKE DHE MORFOLOGJIKE NË MIKROTOPONIMINË E MAQELLARËS
4.1. Dukuri fonetike në mikrotoponiminë eMaqellarës Kur studiojmë onomastikën e një vendi, sidomos gjatë mbledhjes së materialit
toponimik në terren, të bien në sy forma të ndryshme të një lekseme, që na i japin informatorë të ndryshëm, për të njëjtin toponim, ose për toponime të tjera të trevës së Maqellarës. Megjithëse ndryshimet fonetike që vërehen në këto toponime janë jofonematike, d.m.th. janë variante dialektore të një foneme në përbërje të leksemave toponimike ose të fjalëve të leksikut të përgjithshëm krahinor, mendojmë se ato paraqesin interes si veçori fonetike të së folmes ku janë mbledhur toponimet. Këtë bindje na e përforcon edhe fakti që në veprat dhe shkrimet për onomastikën shqiptare, të botuara nga studiues brenda e jashtë Shqipërisë, një vend të veçantë zë përshkrimi i dukurive fonetike. Prandaj edhe ne, duke ndjekur këtëm “rregull të pashkruar”, menduam që të paraqesim disa nga veçoritë më kryesore fonetike që hasen në të folmen dhe mikrotoponiminë e zonës.
Theksojmë paraprakisht se pjesa më e madhe e dukurive fonetiko-morfologjike që vihen re në toponiminë e kësaj krahine, janë karakteristike edhe për të folmet e ndryshme të Dibrës në përgjithësi, por edhe të Maqellarës në veçanti, prandaj vërejtjet që do të bëhen në këtë kapitull, duhen kuptuar si vërejtje që lidhen me pasqyrimin në toponiminë e krahinës të dukurive të ndryshme fonetiko-morfologjike që janë karakteristike për të folmet e ndryshme të asaj krahine. Gjithashtu, një panoramë e përgjithshme të këtyre dukurive e kemi paraqitur në mënyrë të pëmbledhur më sipër, konkretisht tek përshkrimi gjuhësor që i kemi bërë së folmes së mbiudhasve, ose ndryshe maqellarasve.
Në vijim të veçorive të lartpërmendura, po sjellim disa shembuj konkretë nga inventari toponimik i zonës, që përmbajnë veçoritë fonetike të shpjeguara më sipër. Në materialin që kemi bërë objekt shqyrtimi, kemi vënë re, tek-tuk, edhe ndonjë veçori tjetër më specifike, por që nuk është dukuri gjuhësore gjithpërfshirëse për zonën e tillë për t’u përfshirë në veçoritë kryesore dialektore të së folmes së këtyre fshatrave.
Për të nxjerrë më në pah dukuritë fonetiko-morfologjike që ka pësuar e folmja e Maqellarës, të pasqyruara në toponiminë e vet, fillimisht duhej bërë një identifikim dhe lokalizim i emrave (të fshatrave) të vjela nga defterët osmanë të shek. XV, përkatësisht prej regjistrit të vitit 1467, pasi ky regjistër na jep të dhëna për sanxhakun e Dibrës. Por një mision i tillë kërkon jo vetëm shumë punë, objektivitet, seriozitet, njohje të gjuhëve sllave me grafikën e tyre, transkriptim të dhënash, d.m.th. të emrave të fshatrave në variantin origjinal (fillestar) që janë dhënë etj., përveçse duhet të jetë qëllim më vete. Një punë e këtyre përmasave dhe niveleve shkencore paraqet interes jo vetëm për studimin e strukturës gjuhësore të emrave, por edhe interes historik, pasi, siç e dimë, hedh dritë për atë kohë e ngjarje ku dokumentacioni i drejtpërdrejt historik mungon, apo paraqitet me hije të zeza e në mënyrë fragmentare. Nuk është qëllimi ynë në këtë rast të bëjmë një analizë të kësaj natyre, edhe pse do ishte një punë shumë e dobishme për onomastikën e zonës, porse, siç edhe e theksuam më sipër, ato ndryshime fonetike-morfologjike që kanë prekur të folmen e kësaj zone janë pasqyruar edhe në mikrotoponimë e saj.
98
Meqenëse veçorive fonetike të së folmes së Maqellarës i kushtuam një kapitull më vete1, duke i përshkruar e konkretizuar me shembuj konkretë nga leksiku përkatës i zonës, e shohim të arsyeshme të mos i përsërisim ato dukuri fonetike edhe në materialin toponimik që do të analizojmë më poshtë. Ndaj, për këtë arsye, por edhe për arsye metodike, mendojmë të përmendim shkurtimisht dukurinë fonetike për të cilën do të japim shembujt përkatës.
Për hartimin e këtij studimi kemi shfrytëzuar 1850 toponime të fshatrave: Maqellarë, Kllobçisht, Kërçisht i Poshtëm, Kërçisht i Epërm, Pocest, Katund i Vogël (Oboku), Pesjak, Grezhdan (Grazhdani), Herbel, Popinarë, Erebarë, Bllatë e Epërme, Bllatë e Poshtme, Reshan, Majtarë, Burim (Allajbegia), Potgorcë, Çernenë e Farmaçë, Vojnikë, Fushë e Vogël (Kurtbeg) me Çankën, Kovashicë, Gradec, Dovalan.
Pjesa më e madhë e këtij onomastikoni është mbledhur në terren prej nesh nëpërmjet bisedave, shpesh të lira e spontane, por edhe të motivuara, por edhe nëpërmjet pyetësorëve të përgatitur prej nesh për këtë qëllim me banorë të fshatrave të kësaj treve. Këtyre të dhënave toponimike u janë shtuar edhe disa toponime të mbledhur nga të tjerë, konkretisht studiuesi E. Hysa, që ndodhen në Kartotekën e Gramatikës në Institutin e Historisë e të Gjuhësisë, si edhe një numër të vogël toponimesh e kemi vjellë nga materialet që gjenden në muzeun Peshkopi.2
Në këtë numër toponimesh përfshihen si emra fshatrash, malesh, pyjesh e lumenjsh, ashtu edhe emra lagjesh, brigjesh, kullotash, arash, qafash, vijash, shtigjesh etj. Gjatë vjeljes së materialit është synuar që të mblidhen jo vetëm emrat e maleve, të qafave, të lumenjve e të përrenjve kryesorë të fshatrave të dhëna, por çdo emër vendi që ishte i njohur për fshatarët, që shërben për orientimin e tyre gjatë veprimtarisë së përditshme, që e dallon vendin në fjalë (sado i vogël të ishte ai) nga vendet e tjera të fshatit. Kështu që në numrin e lartpërmendur të toponimeve përfshihen si emra fshatrash, malesh, pyjesh e lumenjsh, ashtu edhe emra lagjesh, brigjesh, kullotash, arash, qafash, pyjesh, shtigjesh, vijash, pjesësh të këtyre etj. Pra është pasur parasysh si makrotoponimia ashtu edhe mikrotoponimia e krahinës.
Le t’u kthehemi të dhënave toponimike të zonës. 4.1.1 Theksi
Edhe pse lëvizja e theksit mbi prapashtesën, nuk përbën veçori për të folmen e trevës, porse është një veçori fonetike e përgjithshme e mbarë shqipes, ne e pamë të arsyeshme të jepnim ndonjë shembull këtë rast.
Ashtu si në mbarë shqipen, edhe në këtë trevë në fjalët e formuara me prapashtesa të ndryshme theksi ka lëvizur nga tema prodhuese mbi prapashtesën përkatëse, ose është zhvendosur një rrokje drejt saj, p.sh. Adem- Lagjia e Ademllárëve (All), Kodra e Adem Agës, (All), Rruga e Lugjeve të Ademallarëve, Mullëjni i Adem Agës, (Maj),
1 Shih në brendësi të punimit kapitulin “Një vështrim gjuhësor i së folmes së Maqellarës së Dibrës”. 2 Materialet janë marrë nga dosja e dokumeneve që gjenden në Muzeun Peshkopi, të dhëna të bazuara nga kërkime në terren nga mësues të zonës në kuadër të studimeve dialektologjike, dosja Maqellarë, fshati Allejbegi. Gjithashtu një pjesë e këtij materiali është mbledhur e plotësuar nga studentët e Fakultetit Peshkopi, Universiteti “Aleksandër Moisiu” Durrës, të cilët i falenderoj për kontributin e tyre. Përfitoj nga rasti t’u shpreh falënderimet më të përzemërta dhe mirënjohjen time gjithë miqve dhe mikeshave të mia, të cilat nuk kanë hezituar aspak për të dhënë ndihmën e tyre në grumbullimin e materialit faktik, si edhe profesorë e kolegët e mi, A. Omari, Ç. Bidollari, Dh. Bello, Z. Lata, Q. Murati, H. Përnezha, të cilët më kanë ndihmuar herë pas herë me përkthime në verifikimin e materialit që përmbante fjalë të gurrës së huaj, kryesisht asaj sllave. Të gjithë kumtuesit e toponimeve të fshatrave të ndryshme ishin të ndërgjegjshëm se kishte edhe shumë e shumë emra të tjerë vendesh, të cilët nuk iu binin ndër mend gjatë bisedave tona.
99
Lugjet e Ademallarëve, Çeshmja e Lugut, Kodra e Zabelit të Lugut të Gjatë, Rruga e Lugjeve të Ademallarëve, Limnavodës, (Kat.VoG), Izvori i Lugjeve (Her), Vija e Luxheve të Ademllarëve, Gaber/i (carpinus betulus), Kodrat e Gaberit (Gr) (Gaber- kodër, zabel, mal, gur i madh); Rruga e Gaberit (Poc); Kuçishte, lëndinë (Kërç. P.), Kodra e Kuçishtes, (Kërç. P.) etj.
4.1.2 Zanoret
Zanorja ë fundore e patheksuar Në toponiminë e Maqellarës, në shumë raste zanorja -ë fundore në përgjithësi nuk
shqiptohet. Rënia e kësaj zanoreje në shumicën e rasteve kompensohet me zgjatjen e zanores paraprijëse. P.sh. Qāf-a, Krāst-a (Kërç. P.), Krāsta Botave (greminë) (Pesj), Krāst e Feshkovejcës (Kërç. P.), Krāsta e Garishtes (Kërç. P.), Krāsta e Gullubarnejkut (Kërç. P.), Branic-ē-Vjetër, Gurī Zi, (Poc), Āra Xhamisë, Arē Thāt (Poc.), Art’ē Gjata (All), Gurī Verdhë, (Kër.Sip.), Gurī Xhān (Kat.vog),), Gurī Shpoum (Poc), Gurī Kuç (Her).
Por nuk janë të pakta rastet kur ë-ja në rrokje fundore të mbyllur, nuk bie, çka përbën edhe një veçori të së folmes së zonës: Izvori i Qukës dhe jo Izvori i Quks, (Her), Izvori i Rumlicës (Her), Izvori i Sefës (Gr), Gurī Lemkës (Poc), Kamenëjca (Poc), Kërçënëjc (Kërç. P.), Vija Jakoskës (Poc), Vija e Gëzhinës (All), Vija e Lendinës (All) etj.
Siç e kemi vënë re nga gjithë shembujt e dhënë deri këtu, të gjata janë edhe nyjat qoftë ato të mbiemrave të ndryshëm, qoftë ato të rasës gjinore, p.sh. Ar-ē-Xhamisë, Tok- ē-Oxhallits, Gur-ī-Fikut (Grad), Gur-ī-Madh, (Kat.Vog), Kshtenj-ē-Laskës, Prroj ī Herbelit (Grad), Lis ī Herbelit (Grad), Kisha ē Herbelit (Gr), Prrëj-ī-Akilit (Maj) etj.
Kjo ndodh, sepse në togfjalëshat e tipit Gur-ī Verdhë kemi ndeshjen e dy i-ve, të cilat shkrihen në një të vetme të gjatë: Guri i-verdhë> Gur-ī-Verdhë, kurse në togfjalëshat e tipit Ar-ē-Thāt, Grika ē Vecidollave (Dov), Vija e Argjatave (vija e arave të gjata) kanal i vogël ujitës, (All). etj. kemi ndeshjen e mbaresës shquese -a me nyjën e, të cilat kontraktohen së bashku në një ē të gjatë. Edhe M. Totoni1 kur ka folur për gjatësinë e nyjës për të tilla raste, e pranon këtë proces fonetik, por ai parapëlqen si mënyrë shkrimi bashkimin e kësaj nyje me emrin prirës: ish e Bukure: dheut, qafe: dorës, drite: syrit, guri: bardh, djali: plakës etj. Kjo mënyrë, po të shprehemi me gjuhën e studiuesit në studimin e tij kushtuar toponimisë së Kurveleshit,2 “nuk na më duket e përpiktë, sepse pranon praninë e një pauze midis gjymtyrës së parë të togfjalëshit dhe gjymtyrës së dytë të tij, çka sipas nesh nuk është e vërtetë, veçanërisht po të kemi parasysh togfjalësha me elementin e dytë që fillon me zanore”, p.sh. Ara-e-Imerit, Bira-e-Aroushës (Pesj), Bira-e-Aroushës (Kërç. P.) etj. Prandaj, fillon më tej studiuesi, “ne kemi parapëlqyer një mënyrë tjetër të shkrimit e pikërisht atë të shkrimit veçmas të nyjës, por duke e bashkuar me vizë lidhëse me dy gjymtyrët e tjera, duke pasur parasysh mënyrën e shqiptimit të këtyre togfjalëshave, ku nuk vërehet kurrfarë pauze midis dy gjymtyrëve të tyre”3. Këta shqiptohen si të ishin fjalë të përbëra me dy theksa, me i ose e të gjatë midis gjymtyrëve të tyre përbërëse4 dhe, siç u tha pa pauzë midis tyre.
1 M. Totoni, Vëzhgime rreth të folmeve të Kurveleshit në “Dialektologjia shqiptare”, I, Tiranë, 1972, F. 45-50. 2 A.Dhrimo, Një vështrim gjuhësor mbi toponiminë e Kurveleshit, kumtesë e mbajtur në “Konferenca e II-të e Studimeve Albanologjike”, Tiranë, nëntor, 1968 dhe botuar në konferencën II të Studimeve Albanologjike, Tiranë, 1968, III, f. 297-303. 3 A. Dhrimo, artikulli i cituar, f. 24. 4 Edhe R. Memushaj toponimet e këtij tipi, të mbledhura në Kallarat, i shënon kështu: Ar-e Azbiut, Ar-e Barjamit, Ar-e Binjarit etj.
100
Në të gjitha toponimet e gjinisë femërore të kësaj krahine para nyjës së mbiemrave ose të rasës gjinore zanorja a, e cila është mbaresë shquese e emrit prirës, kontraktohet me këtë nyjë duke dhënë një e të gjatë: a + e > ē, p.sh. Ar-ē-Gjat (All) Ky kontraktim zanoresh ndodh edhe midis mbaresës shquese i dhe nyjës së mbiemrave duke dhënë një i të gjatë: Gur-ī-Shpoum (Poc); Lis-i-Thatë (Maq); Trap-i-Thatë (Kërç. P.; Her); Prrëj-ī-That, Vorr-ī-Mëjr; Prrëj-i-Manes (Pod), Prrëj-i-Olloveçëve (Bll.e Ep) etj.
Në leksemën lëndina në funksione toponimike, zanorja -ë e saj në këtë zonë realizohet në disa raste si një -i, lindina, kryesisht në fshatin Allejbegi, por edhe si një -e: Lidina brakës së MazVerrish, (All)1, Lidina e Allajbegisë (All), Lidina e Bourrave (Lëndina e Burrave) (All), Lidina e Lekaçit (All), Lidina e Madhe (Ligata (lag+atë)2 Ligatina e Elmazit (All), Ligatina MazVerish (All), Ligatina e Mullëjnit, Ligatina e Brakës Huten. Nuk mungojnë edhe rastet kur ajo ruhet e pandryshuar: Lëndina e Demir Kapej (Kërç. P.), Lëndina e Jelleve (Pesj), Lëndina e Madhe, Lëndina e Shamkut (Kat.Vog), Lëndina e Tepes (Kërç. P.), Lëndina, (Dov) por në përgjithësi në këtë zonë këtë leksemë në shumicën e fshatrave e ndeshim si ledina: Ledina e Shamkut (Kat.Vog.), Ledina e Tepes (kodër e lartë- tepe dmth ledina në krye fare), (Kërç. P.); Ledina Brakës Xhamisë (All), Ledina e Çernenës (Çer); Ledina e Butë (All) etj.
Sa i përket zanores -y, siç edhe theksuam më sipër, nuk mund të themi se ajo nuk bën pjesë në sistemin zanor të kësaj të folmeje, pavarësisht atyre pak rasteve kur ajo është e pranishme në fjalë, e pareduktuar: Në përgjithësi, ajo është reduktuar në zanoren e ngritjes së lartë të radhës së përparme të palabilizuar -i: Ara e Isenit (Poc), ara e Imerit (Ymerit) (Kërç. P.), Zabeli i Imerit (Gr), Izvori i Imerit, (Kërç. P.), Diqani Arifit (Her), ke Diqani, (Çer), Ara e Munirit nga Mynyr – Munir (Poc); Bunari i Hisen Stafës (Maj); Di (dy) Brrakat (All) etj.
Zanorja i në shumicën e rasteve ka prirje të kthehet në diftongjet sekondare ai, öi (-ëj), një veçori kryesore e të folmeve të kësaj treve: Pradanëjcë, Drenëjcë, Kamenëjcë,3Izvori i Shakëjcës, Gurët e Demëjrit, Guri i Kërçëjnit, Kodra e Demëjr Kupit, Kodra e Mersëjmit, Ogradja e Demëjrit, Mullëjni Aliut, Mullëjni i Adem Agës, Mullëjni Agollit, Mullëjni i Gëlave, Mullëjni i Llaҫes (Llaçe Bajraktarit), Mullëjni i Musës, Mullëjni i Rustem Kungullit, Mullëjni i Shemes 1, mullëjni i Shemes 2, Tremnëjku, Mullëjni i Tafës, Mullëjni i Kadriut n’Livadh t’Madh, Mullëjni Kurtullave, Mullëjni me Ujë i Ismail Crëjit, Mullëjni në Ollçeva, Mullëjni Sakipit, Ara e Vullnëjshtës (Kërç. P.), Mullëjni Vebiut, Mullëjni, Arnëjc, Tanasëj, Ujt e Tanasëjs, Vorri i Mëjr Lekaç (All), Brraka e Mullëjnit, Gurët e Demëjrit, Guri i Kërçëjnit, Izvori i Dervëjshit, Lëparajca (All) etj.
Ndeshim plot edhe raste kur ajo kalon edhe mes tingullit -a dhe -e si: Çeshma e Pajkallarëve, që vjen nga llagapi Piku; Lugu i Pakallarëve (All), Rruga Kajsh, (e kishës) (Maj); Kajsha (Voj); Dekovojca, Rruga e Lugut të Kajshës (All), Arvatajca, lugu i Kajshes (All) etj.
Edhe pse rastet kur zanorja i diftongohet përbëjnë shumicën, siç e ilustruam më sipër, kjo nuk do të thotë se çdo fonemë i e gjejmë të diftonguar në këtë trevë. Ka edhe raste që këtë zanore e ndeshim të padiftonguar, si p.sh.: Kepi Ranës, Izvori Kamenic (Gr), Pavlica (Poc).
Tipar tjetër fonetik i së folmes së këtyre fshatrave të Maqellarës është diftongimi i zanores u të theksur në ou. Kjo vlen edhe për toponiminë e krahinës: p. sh. Mullëjni i
1 Marrë nga dosja e dokumenteve që gjenden në Muzeun Peshkopi, të dhëna të bazuara nga kërkime në terren nga mësues të zonës në kuadër të studimeve dialektologjike, dosja Maqellarë, fshati Allejbegi. 2 B. Kryeziu, Mikrotoponimia e fshatit Rogaçicë, në “Gjurmime Albanologjike” - SSHF, Prishtinë XIII-1983, f. 294. 3 S. Keshi, vep.e cituar, f.191.
101
Rustem Koungullit, te Prrouja, Prrouja e Mullëjnit, Hourdha e Bregjeve, Hourdha e Manit, Gröpa Oukut, Lidina e Bourrave (All), Hourdha e Guzallarëve, (Çer), Çeshma Kërkoute (Çer), Fourra e Bukës (Çer), Fousha e Herbelit (Gr), Izvori i Toufës (Kov), Fousha e Mashllarës (Poc), Fousha e Rupave (Poc), Fousha Ollçevës (All), Foushat (Kov), Fousha e Herbelit (Gr), Rruga Katoůnit (Maj); Vija e Katounit (Voj); Çeshma e Katuondit (Çer).
Po ashtu, ka raste kur kjo zanore ruhet e pandryshuar, u: Ara e Musajve, (Kërç. P.), Hourdha e Gafurr Agës, Ara e Shukes (Kat.Vog.), Dulla (Poc), Kulla e Shamkut (Poc), Izori i Tushit (Kër.Sip.), Ködra e Demëjr Kupit (Kërç. P.), Kopshtijet e Tushit (Kër.Sip.), Hurdha (Grad), Hurdhat (Poc), Hurdha (Grad), Mullëjni i Musës; apo ku ka rënë në trup të fjalës: Hamlla të Xhana (Hamulla të Gjera), Hourdha e Rustem Kungullit, Guri i Plloumave (Guri i Pëllumbave) (Kërç. P, Her), Lagja Kurtullave (Poc) etj.
Nga zanorja u e diftongut uo del diftongu i gegërishtes ue, pra kemi këto shkallë: ū < ue zbërthehet në ou < duke na dhënë oue, çka vëmë re se kemi triftongje, konkretisht te leksema përrua: prroue: prouja. E meqë jemi te kjo leksemë, përmendim faktin se kjo fjalë në trajtën e shquar del si me variantin proue, prouja me ndërmjetësimin e tingullit kundërhaiatizuaes -j në këtë rast në trup të fjalës, por edhe prëji dhe në shumës prëjt: Prëji i Ujvarës (Poc), Prrëji Akilit (Maj), Prrëji i Dacit (Pod);
Zanorja o në disa toponime realizohet herë si o e herë si u, konkretisht në leksemën Ograde ‘rrethojë, arë afër fshatit’( < sllav. ograda); në disa fshatra: Ogradja (Kov; Kër.Sip.; Kërç. P.; Kllob; Bll.Ep.); Ugrade (Gr; Poc; All; Pesj; Voj; Kat. Vog.; Gr; Er; Bll.P; Kërç. P.); Vija e Ogrades (All); Ogradja e Selimit (Maq); Ubëk (Obok), Usoj, Drobak (Kërç. P), Drubak (Kërç. P.), Drubaku (Kërç. P.), Ara e Kusharit < koshar (Kov).
Kur zanorja o e mesme ose e gjatë ndodhet para ose prapa bashkëtingëlloreve qiellzore-alveolare, shkon në drejtim ö ose diftongohet në -ëj: Hourdha e Shuip Hëxhës, Gröpa e Oukut, Bafshja e Hëxhës, Guri Hëxhës, Lagja Hëxhallarëve. Krëji i Xhipit, Mullëjni i Gëlava etj.
Kemi edhe raste ku ata ndërrohen me njëra-tjetrën, si te rasti Llogit-Llugit. Kjo dukuri në raste më të rralla ndeshet edhe para ose prapa bashkëtingëlloreve qiellzore gj, nj, ose qiellzore-alveolares xh: höxh, t’mdhönja, böll, böfçe.
Në shembujt e mëposhtëm, krahas kësaj dukurie, pasqyrohen edhe dukuri të tjera fonetike, si rotacizmi, hundorësia, tkurrja e zanoreve te nyjet e pёrparme i, e, tё gjinores ose tё mbiemrave, kur emrat që vijnё pёrpara mbarojnё mё zanore, si dhe ruajtjen dhe reduktimin e grupeve të bashkëtingëlloreve 1, për të cilat po flasim më poshtë.
Sa i përket zanores a, ka raste kur ajo realizohet si një o, ö, jo vetëm në Maqellarë, por në të gjithë Dibrën, ashtu si në mbarë dialektin e gegërishtes. Konkretisht në leksik te leksema vaj, vatër dhe varr në toponimi: Kisha e Vorreve (Gr); Lis- ī-Vorreve (Her); Arat ke Vorret, (Çer); Vorret e Nures (Her); Vorret e Shqerrave (Kat.Vog.); Man-ī-Vorreve; Vorre (Dov); Rruga e Vorreve (K. B), Vorret e Bejlerve (Maq); Vorret e Dizgut (Kllob), Vorret e Vjetra (Kat.Vog.), Vorret e Krishterve (All); Vorr- ī -Vjetër (K.B); Vorr- ī -Mëjr i Halil Civulit (Maq); Vorret e Herbelit (Her); Vorr- ī -Mëjr (Gjeleshashku) (Maq); Vorr-ī -Mëjr (Dov, All, Gr, Poc, Bll.P, Rsh); Vorr- ī- Vetëm (Kllob); Vorret e Kasemit (Kat.Vog., Voj); Vorret e Kaurve, (Gr, Pesj, Her, Dov, Voj); Kisha e Kaurve (Bll.); Vorr- ī- Mëjr Lekaç (All), Vorret e Leshiqeve (Gr); Vorri Xhipit (gjypit) (Maj) etj.
1 ASHSH, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, Dialektologjia shqiptare I, II, III, IV, V, VI, (VII, TR, 2005).
102
Sikurse theksuam në kapitullin tjetër, kushtuar veçorive fonetike të së folmes së Maqellarës, grupi i zanoreve ua, ie në të folmet e saj ndihet si diftongje, por edhe si togje zanore kur diftongohet, d.m.th kur krijohet triftongu oue, p.sh., Hóurdha e Shuip Hëxhës; Gröpa e Óukut; Vorret e Káurve, (Gr; Pesj; Her); Tokat e Káurve (Pesj); Zabeli i Káurve (Dov). Leksemat krua/krue dhe përrua/përrue si pjesë e leksikut të përgjithshëm, formojnë diftongje, edhe pse në këtë formë nuk dalin si të tilla me funksione tipike toponimike. Kur shquhen ato dalin në formën prróuja (prrëji) dhe króuja (fjalë që si leksemë nuk haset në të folmen e Maqellarës, pasi në vend të saj përdoret në të gjitha rastet çeshmë/çeshma): Prróuja e Suarekës (Poc); Prróuja Teqes (Kllob); Prróuja e Trosmaneve (All); Prróuja e Tuplecit (All); Prróuja a e Ubëkut (Kat.Vog.); Prróuja e Xhenazeve (Maj); Prróuja e Zeqes (Maj); Prróuja e Bresnëjcës (Gr); Prróuja e Cerreciva (Poc); Prróuja e Dardhasve (Maj); Vorret e Káurve (Dov; Voj); Kisha e Káurve (Bll.); Izvori Hajrìes (Voj); Art e Sherlìes (Maj), Laìshtja (Poc).
4.1.3 Bashkëtingëlloret
Kur folëm për bashkëtingëlloren e shurdhët -s në kapitullin kushtuar vështrimit gjuhësor të së folmes së Maqellarës, paraqitëm disa raste kur ajo sonorizohej në -z gjatë ligjërimit, pavarësisht se në shumicën e rasteve ruhej e pandryshuar. Kjo dukuri vërehet, edhe në mikrotoponiminë e zonës. Kështu, s kalon në z në apelativin Mazverish < pas verish, Vija e Mazverish (All); Prrouja e Mazverinjve (All); Ledina Brrakës së MazVerrish (All); Brraka Mazverish (All). Ndeshim edhe ndonjë shembull në mikrotoponiminë e zonës ku ajo ka kaluar në -c: kisha e Cfeta Nikollës; Llakarcë, fushë (Her); Llakarcë, rrugë (Her); Llakarcat e Epra (Her); Llakarcat e Poshtra (Her). Të kësaj natyre (ku ky tingull ndjek këtë rrugë s>c>ç) janë edhe rastet, në përbërje të të cilëve qëndron apelativi lek-u, i shndërruar në antroponim Lekas e mandej në mikrotoponime: Lekaç > Lekas, Lëndina e Lekaçit, Çeshma e Lekacit, Mëhalla e Lekaçit, Vija e Lekacit, Udha e Lekacit (All).
Nëse për disa të folme të toskërishtes kemi kalimin e bashkëtingëllores z në x në toponimet Ix/uar,-ori në të folmet e Maqellarës në rastin tonë nuk ndodh kjo dukuri, në to -z- shqiptohet e pandryshuar, si izvor: Izvori i Markes (Kërç. P.), Izvori i Avdiut (Kat.Vog), Izvori i Bragovicës (Kat.Vog), Izvori i Brrakës (Her), Izvori i Capnovës (Her), Izvori i Dautit (All), Izvori i Dervëjshit (Kërç. P.), Izvori i Epërm (Kërç. P.), Izvori i Kajës (Poc), Izvori i Kasemit (Gr), Izvori i Kolës (Kat.Vog), Izvori i Kutlinave (Poc), Izvori i Limnavodës (Kat.Vog), Izvori i Lugjeve (Her), Izvori i Qukës (Her), Izvori i Rumlicës (Her), Izvori i Sefës (Gr), Izvori i Stambollasit (Kat.Vog), Izvori i Shakëjcës (Kërç. P.), Izvori i Toufës (Kov), Izvori Srukullok (Her); Izvori i Sumçishtit (Maq); Izvorri i Tanasëjs (Maj; Maq); Izvori i Toufës (Kov); Izvori Tushelece (Her); Izvori Ujësjellësi (Poc; Bll. Ep); Izvori i Xhemalit (Voj); Izvori i Markes (Kërç. P.) etj.
Në ndonjë rast tjetër, si te fjala çezëm fonema -z realizohet si -sh në pjesën dërrmuese të rasteve: Çeshma e Vjetër, Çeshma e Guzallarëve, (Çer), Çeshma e Asllanallarëve, Çeshma e Aliut, Çeshma e Beges, Çeshma e Besimit të Llushit, Çeshma e Elmazit, Çeshma e Herbelit, Çeshma e Shahinit të Manes, Çeshma e Xhamisë, Çeshma e Jaganicës, Çeshma e Livadhit të Madh, Çeshma e Madhe, Çeshma e Salallarëve, Çeshma e Sulës, Çeshma e Xhidrave, Çeshma e Kaloshit, Çeshma e Pajkallarëve, Çeshma e Çifligut, Çeshma e Lekaçit, Çeshma e Osmanit.
Edhe si njësi e leksikut fjala çezëm realizohet ashtu si në përbërje të toponimeve dhe ky realizim ka një përdorim të dendur në për mbarë trevën.
Në toponime, por jo si njësi e leksikut, kjo fjalë del edhe në trajtën çeshme dhe çeshmja me ndrërmjetësimin e tingullit -j: Çeshmja e Xhamëjs (All); Çeshmja e
103
Asllanallarëve (All); Çeshma e Lugut (All); Çeshma e Jaganicës; Çeshma e Livadhit të Madh (All); Çeshmja e Madhe (Poc); Çeshmja Pjakë etj.
Në të folmen e Maqellarës, bashkëtingëllorja h ruhet gjithandej në çdo pozicion edhe në toponimi: Zabeli i Hafuzit (Kërç. P.); Hajmatia (Kat.Vogël); Ködra Hajres (Çer); Izvori Hajries (Voj); Lagjia Halilajve, (Kat.Vog.); Kshtenjat e Halileve (Gr); Brakat e Halile (Halilajve) (Maj); Prrouja e Hamrekës (Gr); Arra Hasanit (Voj); Hella (Poc); Hasançeshma (Pop); Hasanica (Poc); Zabeli Haseve (Maj); Prrouja Haxhikës (Gr); Brraka e Haxhiut (Gr), Hurdha e Haxhiut (Dov); Gjerizi i Haxhiut (Dov); Prrouja e Haxhiarekës (Poc); Hazishte (Poc); Prrëji i Herbelit (Grad), Lisi i Herbelit (Grad), kisha Herbelit (Gr); Xhamia Herbelit, (Her); Bafshja e hëxhës, (Her); Guri Hoxhës, (Poc); Hurdha e Shuip Hoxhës (Gr); Bunari i Hisen Stafës (Maj); Hurdhat (Poc; Grad); Kodrat e Hoxhollit (Maj); Ara tek Hurdha (Kll); Brraka e Huten (All) etj.
Megjithatë, në disa toponime që lidhen me emra personash të gurrës turke, ajo mungon si në fillim, ashtu edhe brenda fjalës: Ara e Mullait (Poc) < Mullah; Bafshja e Alileve < Halileve; Bafshja e Ëxhës < hoxhës; Rruga e Axhiarekës (Poc) < Hahiarekës, Zabeli i Etemeve (Maq) < Hetem; Vorri i Mëjr i Alil Civulit (Maq) < Halil; Ara e Ametit (Poc) < Ahmet, Bafçja e Ahmetit (Poc); Mullëjni Memetit (Mehmet Beqes) (Voj); Toka e Memetit (Voj); Vneshtat e Mehmetit (Voj); Zabeli i Abdullait (Gr) < Abdullah etj.
Siç mund ta vëmë re nga shembujt e mësipërm, në ndonjë rast kemi edhe shtimin e një h-je nistore përpara një emri të gurrës turke, i cili fillon me zanore. Këtë dukuri e ka vënë re që gjysmë shekulli më parë studiuesi E. Hysa në toponiminë e Majtarës, të mbledhur prej tij në vitin 1967, i cili në një toponim e jep në trajtën Brakat e Halile (Halilajve) (Maj), por të njëjtin emër në përbërje të këtij mikrotoponimi e jep edhe si Brakat e Alileve (Halilajve) (All). Ndonëse edhe në një toponim tjetër në Kërçisht të Poshtër, të mbledhur prej nesh, kemi Ara e Alilit (Halilit) (Kërç. P.), Hetemallart, lagje fshati nga llagapi Etemi (Maq), mendojmë që më i saktë duhet të jetë varianti me h. Variantet me apo pa -h e të të njëjtit toponim, të dhënë nga informatorë të ndryshëm i shikojmë si veçori fonetikë të së folmes së informatorit, apo si gabim në plotësismin e pyetësorit, porse në thelb është i njëjti toponim me formën përkatëse në të gjithë zonën (fshatin).
Shndërrimi i bashkëtingëllores h në f është një dukuri tjetër të së folmes dhe të toponimisë së Maqellarës. Në leksemën bahçe vihet re pikërisht ndërrimi i tingujve h:f, ndërrim për të cilin ka folur edhe alabanologu shqiptar E. Çabej, i cili ndër të tjera për këtë fjalë, dhe më specifikisht për këtë ndërrim tingujsh është shprehur se “ndërrimi h:f ka rrokur nëpër dialekte gege dhe huazimet turke, kurse në bullgarishte1 del bafça pranë bahça”.2 Kështu, në toponiminë e Maqellarës fjalën bahçe e gjejmë në trajtën bafçe, por më së shumti bafshe: Bafshja e Nelit; Bafsha Metodiut, Bafshja Arifit, Bafshja e Osmanallarëve, Bafshja e Ramadanit, Bafshja Ganiut etj.
Në përgjithësi, në Maqellarë g-ja realizohet si gjegjësja e saj -k, e më specifikisht e ndeshim tek toponimet që kanë në përbërje leksemën gështenjë dhe i/e vogël dalin në trajtën kshtenjë/gshtenjë, si dhe i/e vokël: e vëkël/ e vokël (më dendur në Maqellarë, Pocest, Kërçisht, Katund të Vogël, Kllobçisht), me shurdhim të bashkëtingëllores së zëshme g në k: Kshtenja e Rasimit (Maj); Kshtenja e Vakufit (Kërç.P.); Kshtenjat e Merkës (Poc); Kshtenja e Isakut (Dov); Kshtenj-ē- Laskës (Poc); Kshtenjat (Maq); Kshtenja e Llazovës (Gr); Kshtenja e Nimetit (Dov); Kshtenja e Dardhës (Maj); Kisha e Vëkël (Kër.Sip.), Ködra e Vokël (Kat.Vog; All), Bjeshka e Vëkël (Kat.Vog.), Prrouja
1 Sipas E. Çabej kjo leksemë nuk rrjedh prej sllavishtes, pavarësisht se te kjo fjalë ka humbur shqiptimi i h-së, siç ndodh tipikisht në gjuhët sllave. Shih E. Çabej, Studime Gjuhësore, I, Rilindja, Tr. 1986, f. 48. 2 E. Çabej, Studime Gjuhësore, I, Rilindja, Tr. 1986, f. 48.
104
e Vokël (Kat.Vog.); Trapi i Vokël (Maq; Kërç. P.); Prrëji i Vokël (Bll.); Fushë e Vokël (K.B) etj. Ndeshim edhe ndonjë rast në toppnimi kur -k shfaqet si një -q: Rruga e Maqinës (Grad).
Në të folmen e Maqellarës në përgjithësi, vërehet alternimi i mbylltores q e gj përkatësisht me afrikatet ç e xh, jo vetëm në fjalë të leksikut të përgjithshëm, si p.sh. lakuriç për lakuriq, (i, e) kuç/e për (i, e) kuq/e, çen për qen etj. Edhe në toponimi kjo dukuri është e përbashkët për të gjitha të folmet e krahinës: Ara e Gurit të Çenit (Dov); Guri i Çenit (Dov); Lëndina e Arave t’Kuçe (Dov); Kuçlina: Kuçulinat e Elmazit (Kll); Kuçishte (Kërç. P.); Ködra e Kuçishtes (Kërç. P.); Mani i Kuç (Er); Guri i Kuç (Her); Guri i Kuç (Maq); Shkuçëjlla (>Shkoqilla) (Gr); Ruga Shkuçëjlls (Gr); Ara e Vëkufit n’Shkuçëjlle (Gr); Në përgjithësi, në këtë zonë gj ka kaluar në xh: Hamlla të Xhana (Hamulla të Gjera) (All), Çeshma e Xhakovës (Pesj), Luxhet (Kat.Vog.). Në raste të tjera vërehet dukuria e kundërt, kthimi i afrikates c në mbylltoren q kur emri del në shumës: Leshiqe (Gr), Rruga e Leshiqeve (Gr). Por e ndeshim edhe të pandryshuar: Guri i Qukës (Her).
Haset edhe ndonjë rast shurdhimi, si p.sh. kalimi i b-së në -p në etnonimin: Malet e Sërpit (Sërbit) (Kat.Vog.).
Sa i përket ruajtjes këtyre grupe bashkëtingëlloresh, mund të themi se është ndër ato veçori fonetike e cila është në përpjesëtim të drejtë me të kundërtën e saj, d.m.th me rrëgjimin e tyre, kjo sidomos për rastin e grupit -nd. Nga materiali i mbledhur na rezulton se kemi raste të shumta ku ato ruhen të plota, ashtu siç kemi edhe raste ku kemi prirjen drejt rrëgjimit të tyre, të cilat në raport me të parat janë më të pakta në numër në këtë trevë. Ruajtja e pandryshuar e këtyre grupeve përbën edhe një tjetër karakteristikë fonetike të së folmes së Maqellarës, që pasqyrohet edhe në toponiminë e zonës: Ara Ndërvore, Ndëroudhë, Mbaskishe (Kov); Kisha mbi Gradishte (Pesj); Kisha mbi Tanasëj (Bll); Mbivore (Pop); Mbivore (Poc); Ndërgur (Kll); Ujti Ndërgur në Bjeshkë (Kll); Ara Ndërmullëj (Maj); Ndëroudhë (Er); Ara Ndërvore (Kat.Vog.); Ara Nërmullëjn (Maj); Sulishte Ndërshkupële (Kll); Ndërvore (Kov).
Ajo që mendojmë se përbën një veçori të kësaj së folmeje, është se grupi nd në disa raste rrëgjohet në n, dukuri që vërehet në shumë të folme të shqipes, dhe në raste të tjera në d, rrëgjim që e shohim si dukuri të kësaj së folmeje: Rruga Katoůnit (Maj), Vija e Katoůndit (Voj), Çeshma e Katuůndit (Çer), Ara Nërmullëj (Maj), Ara Nërmullëjn (Maj); Nërvoret (Kov), Rruga e Nërvores (Kov); Nënvore (Poc); Lidina e Butë (All), Lidina e Bourrave (All), Lidina e Lekaçit (All), Lidina e Madhe; Ledina Brrakës së Mazverrish (All); Brraka Mazverish (All), Vija e MazVerish (All); Prrouja e Mazverinjve (All) (maz = mbas) etj.
Grupet e bashkëtingëlloreve tj dhe dj, në përgjithësi, në të folmen e zonës janë palatizuar si mbylltore qiellzore -q, -gj,1 pasqyruar kjo edhe në mikrotoponimi: Arat e Baftjarit (Pesj), por rrallë ndeshet Arat e Bafqarit (Pesj).
Grupet e bashkëtingëlloreve -pl, -bl, -fl, në ndonjë rast janë është ruajtur të paasimiluara Gorniplenja (Poc), Çeshma Plāk (Maj); po në shumë prej tyre kanë përfunduar përkatësisht në pj, bj, fj: Çeshma Pjak (Pop); Çeshma Pjak (Maj); Proi i Çeshmës Pjak (Maj); Ara Pjakës (Poc).
Ashtu si në mbarë të folmet e krahinës së Maqellarës, edhe në toponiminë e saj bashkëtingëlloret e zëshme në fund të fjalës nuk shurdhohen, madje edhe kur ndodhen para një të shurdhëte, p.sh.: Rruga Bregut (Dov); Hurdha e Bregjeve (Çer); Arat ke 1 Grupet e bashkëtingëlloreve tj dhe dj në të folmen e zonës janë palatizuar si mbylltore qiellzore q, gj: qetër (tjetër), njëri-qetri, aqe (atje) por edhe agje, kanatjere-kanaqere, patjetër-paqetër, agje, (atje), gjaramide, pargje (pardje), gjath (djath), gje (dje), gjers (djers), gjek (djeg), gjali (djali), gjek e gjeg (djeg).
105
Bregjet (Çer). Por nuk mungojnë edhe disa raste kur shurdhimi ndodh, p.sh.: Vifshë, -a: Vivsha (Poc), Uji Vifshes (Poc), Burimi i Vithshes (Kërç. P.).
Në materialin onomastik të mbledhur ndeshim për të njëjtin mikrotoponim trajta me ndërrime tingujsh, të cilat nuk mund t’i grupojmë në bazë të ndonjë kriteri fonetik. Ndërrime të tilla, si a>o, u>o, a>o, ë>i a>u dhe anasjelltas, nuk kanë përhapje të madhe gjeografike; i ndeshim brenda arealit fshat nga informatorë të ndryshëm, megjithëse nuk përjashtojmë edhe rastet kur e kalon hapësirën gjeografike të fshatit. I tillë është mikrotoponimi glomaniva (nga glom + niva) ‘arë’ (nga sllav. niva), që në fshatra të ndryshme haset me trajta të ndryshme, apo më saktë me shndërrime përkatëse fonetike, të cilat jo vetëm që duhen parë si ndikime të së folmes karakteristike të fshatrave përkatës, porse edhe se njëra prej tyre trajtave në krye të herës duhet të ketë qenë fillestare, e cila ka pësuar ndryshimet përkatëse fonetike në rrjedhë të kohës e në gojë të banorëve, të cilët, për më tepër të shkujdesur në ligjërimin e përditshëm komunikues me njëri-tjetrin, dhe jo të vëmendshëm ndaj përdorimit të saktë të këtyre trajtave, sipas trajtës formale kërkuese, ndaj dhe na paraqiten raste brenda një mikrotoponimi na dalin më shumë se një trajtë dialektore. Ajo që është e sigurtë për leksema të këij tipi është përhapja territoriale e gjerë e tyre, pavarësisht formave, të cilat kanë mbartur edhe nocione kuptimore të afërta njëra me tjetrën, të një fushe, e jo me dallime të theksuara. Të tilla si p.sh. Gulmoniva (Poc) Gulumanivë (Kërç. P.); Rupa (Kërç. P.) > Fusha Rupuve (Poc); Allçeva> Ollçeva (All); Jubell > Jabell; Gëzhina > Gizhinë > Kric e Gizhinave; Tuplec > Toplecet (All); Gjubra (Poc) > Gjubre (Kërç. P.); Sidanece (Dov) > Sudanece; Grelishte >Gralishte (Poc); Drobak (Kërç. P.) > Drubak > Përroi i Drubagut (dru i madh). Te kjo leksemë toponimike mund të bëhet fjalë për të njëjtën njësi leksikore por me trajta të ndryshme, leksemë për të cilën ka folur edhe studiuesi kosovar B. Baliu, në veprën e tij kushtuar Onomastikës së Gallapit, konkretisht Dubok, -i1.
4.2 Veçori morfologjike
Shquarsia e emrave. Emra të gjinisë mashkullore, që përfundojnë me konsonantet velare k, g formën e shquar e bëjnë me prapashtesën e lakimit të dytë –u: Oudha e Shamakut (Çer); Blloku i Deme (K. B); Vorret e Dizgut (Kll), Lugu i Gjatë (All); Rruga Bregut (Dov); Guri i Bullnëjkut, gur (Kërç. P.); Zabeli i Cenkut, zabel (Poc); Burimi i Gekut (Kër.Sip.); Krasta e Gullbernëjkut (Kërç. P.); Prrouja e Guruballnejkut (Kërç. P.); Mali Gushanikut (Kat.Vog) etj.
Gjinia e emrave: Një dukuri tjetër specifike paraqitet edhe te emrat e gjinisë femërore, që përfundojnë me vokalin -e. Këta emra nën ndikimin e gjuhës maqedonase, formën shumës e formojnë me prapashtesën -inja, që është veçori e gjuhës maqedonase: Gzhinja (Pod); Gzhinja (All); Prrouja e Mbazverinjve (All);
Gjinia asnjanëse gjithnjë e më shumë ngushtohet. Edhe pse e ndeshim rrallë, ajo ka një shtrirje në të gjithë toponiminë shqiptare, si një tregues i përbashkët i emërtimeve tipike, pasi shembuj të kësaj natyre i gjejmë në Shqipëri, e më gjerë, në Maqedoni (Prroj Madh, Te Kroj i Zi, Prëj i Keç), 2 në Kosovë ( Ujt’ e Ftoft, Ujt’ e Vogël, Ujt’ e Madh, 1 B. Baliu, Onomastika e Gallapit, Prishtinë, 2015, f. 100, 182. Më konkretisht, Dubok, -i: Duboki (Tyxhec–Dardanë); Ner Dubok, livadh (Hajkobillë–Prishtinë); Te Kulla e Dubokit (Hajkobillë–Prishtinë); Udha e Dubokut, rrugë (Hajkobillë–Prishtinë); Duboku (Keçekollë–Prishtinë). 2 H. Sulejmani, Toponimia e Malësisë së Tetovës, në “Onomastika e Kosovës” (Simpozium 25-27 shkurt 1977), Pr 1979, f.273; Shih për këtë për Maqedoninë edhe studiuesin M. Ibrahimi, vepër e cituar, f. 195 (disa nga shembujt autorit për këtë rast përmendim: Ujti i Barth i Math, Ujti i Diellës, Ujti i Dillës, Ujti i Ftot, Ujti i Mk¼rrës, Ujti i Nedellkës, Ujti i Q ielbët, Ujti i Sht¼nës, Ujti i Tharët, Ujti i Xhumas).
106
Ujt’ e Kuç, Ujt’ e Bardh, Ke Ujti i Diellës, Ke Ujti i Q ielbët, Ujti i Anës, Ujti i Bardh i Vogël),1 e në Çamëri. Këto formime toponimike në këto raste, por edhe në toponiminë e zonës që po studiojmë, i ndeshim në gjininë asnjëanëse të ruajtur e të ngurosur në forma pasive. Këto emra dalin në të tria gjinitë. Të kësaj natyre janë raste: Ujti Ndërgur në Bjeshkë (Kll); Ujt’ e Cimburit (Kll), Ujti i Gjinit ( por e hasim edhe Ujt’e Xhinit) (Er); Uji i Hëjdht, (uji i hidhur) (Gr); Uji i Hidhtë (i hidhur) (Pop); Ujt’ e Bigurit (Poc); Ujt’e Bjeshkës (Dov); Uji i Bjeshkës (Kërç. P.);
Format e shumësit. Për formimin e shumësit në toponimet e kësaj krahine përdoren mjete të ndryshme, të cilat janë karakteristike edhe për të folmet e krahinës. Duhet thënë se këta shumësa në rastin e toponimeve shërbejnë si pluralia tantum, si rrjedhim mbaresat e përdorura për formimin e shumësit në këto raste kanë vlerën e një prapashtese, d.m.th. kemi të bëjmë me emërtime vendesh, dhe trajtat përkatëse nuk kanë trajtë njëjësi. Kur është fjala për emërtimin e vendeve që konceptohen si të gjinisë femërore, si p.sh. ara, kullota, qafa. shpella, kodra, shkurre etj. prapashtesat trajtëformuese më të rëndomta janë -a dhe -e, p.sh.: Fusha-t (Kov), Grunare (Her), Çeshma-t e Lekaçit (All), Ugrade-t (Poc), Ke Mullar-ët (Kat.Vog.), Grop-at e Majtarës (Maj), Arët e Mdhëja (Her); Njazic/at (Kov), Jabell-a (Voj); Sfrat-e (Her), Lu/k-gu -lugje/t; Luxh/et (Kat.Vog.); Vija e Luxheve të Ademllarëve (All); Izvori i Lugjeve (Her); Lugj-e (Maq;Maj); Lugjet (Voj), Izvoret e Jabellit (Maj); Vorret e Leshiqeve (Gr), Xherizet e Jabellit (Maj) etj.
Një varg toponimesh përdoren herë në njëjës e herë në shumës, pra herë konceptohet vendi si një tërësi (dhe atëherë përdoret njëjësi si emërtim përmbledhës) e herë si një vend i përbërë nga disa elemente, si ara, kullota etj. (dhe atëherë përdoret shumësi), p.sh. muzg/a (All), Muzgat (Poc), Muzga (Grad), Nërvoret (Kov), Ormân/e: Ormâ pyll në Shelk (Maj); Ormane, ara (Maj); 2 Toka n’Orman (Pod); Ormá, tokë (Pod); Ormane (All); Xherizet (Maj); Ferishtet’Pirus spinosa’3 Ferëjshtet (Bll.; K. B); Kodrat e Ferëjshtes (Bll.e Ep); Tunelet e Luxheve (All); rruga e Ferëjshteve (Kov), Hurdha e Bregjeve (Çer), Gjurishte (All); Ködra e Vneshve (All), Kopshtijet e Lushes (Poc), Izvorret e Guzeve (Çer), Prrouja e Xhenazeve (Maj), Rruga e Arnive t’Thata (Voj) etj.
Si pluralia tantum përdoren edhe mjaft emra të gjinisë mashkullore: Lugje-t Lugjet e Dërnjave (Maj), Lugjet (All), Kodra e Mullagave (Dov); Mullagat (Dov); Rruga e Mullagave (Dov), Mullajne (All).
Ashtu si në mbarë shqipen, edhe këtu prapashtesa -a e shumësit e dallon emrin kur përdoret për të treguar vend, nga përdorimet e tjera që ka ai emër në gjuhë, p.sh., si toponim Brīnj-a dhe Brinja-t, Brinja e Biçit (Gr); Brinja Carcajca (All) po brīnj-a – brīnj-t si pjesë e trupit; Qāf-a – Qafa -t, Qafa e Qenokut (Maq) dhe Qāf-a Qafa-t si pjesë e fytyrës; Gry:k-a (Grīk-a) – Gryka-t (Ködrinat e Grikës së Radikës (All), Grika e Velidollave (Dov) si toponim dhe gry:k-a – grykë-t si pjesë e trupit; si toponim Dardha-t: Dardha e Tahirit (Pod), Dardha e Vakoufit (Gr), Dardha e Popinarës (Pesj); dhe dārdh-a – dardhë-t si pemë e frutë që përdoret në këtë krahinë; po kështu të zakonshëm janë edhe emërtime të tjera që në semantikën e tyre qëndrojnë dru frutorë e kultura bujqësore, si: man, gështenjë, lis, ah, arra, thana, pjeshkë, mollë, qershi, ftua, pishë, thekën, grurë, kumbull, kungull, lajthi, lisna, plep-i etj.
Të zakonshëm janë edhe shumësat me mbaresën -ë për gjininë mashkullore. Edhe në toponimi prapashtesa -ë e shumësit nuk ndihet në trajtën e pashquar; kur emri 1 Q. Murati, “Koservacione dhe inovacione gjuhësore në fushë të shqipes”, Shkup 1991, f.14 jep shembujt të gjinisë asnjanëse: 2 Enver Hysa, QSA, Tr, Ekspedita dialektologjike 1967. 3M. Ibrahimi, vep.e. cituar, f. 78.
107
përdoret në trajtën e shquar, ajo herë ndihet e herë jo, p.sh.: Gurt e Maleshëjkut (Dov), Ulic - Ulicat (Maq), Tranc-Trancat (Kat.Vog.), Ujt e Cimburit (Kll), Gurt e Salës (Kat.Vog.); Gurët e Sedës (Kër.Sip.), Gurët e Sejdës (Kll), Ujt i Bigurit (Poc), Gurt e Demëjrit (Poc) etj.
Mjaft i lëkundshëm del në toponimi shumësi i fjalës Lu/k-gu, duke mbizotëruar trajta Lugje, p.sh. Lugje (Lu/k-gu (F.) “vend në formë lugu”, Lugje, tokë (n’lugje), (Her; Maq; Voj; All; Maj); Luxhet (Kat.Vog.), Vija e Luxheve të Ademllarëve (All), Rruga e Lugjeve (Maj), Lugju i Tushit, tokë (K. B), Lugjet e Ademallarëve (All).
Nga mikrotoponimet kompozita më frekuentuese janë shumësi i tipit emër + mbiemër: Arët e Epërme, Arët e Poshtme, Livadhet t’Epërme, Kuqarkat e Epërme (Poc); Izvoret e Epërme (Kërç. P.); Llakarsat e Epra (Her); Kusharëjshtet e Epërme (Poc); Leshnëjcat e Poshtme (Kov); Llakarsat e Poshtme (Her); Kuqarkat e Poshtme (Poc); Kusharëjshtet e Poshtme (Poc) etj.
Siç mund ta vëmë re nga shembujt e paraqitur këtu, sa i përket numrit shumësit të emrave, në rastet e toponimeve dy- a më shumëgjymtyrëshë, ndeshim nga ata që kanë një element në njëjës e gjymtyrën e dytë në shumë apo edhe e anasjellta: Çeshma-t e Lekaçit (All), Rruga e Mullëjve (Bll); Xherizet e Jabellit (Maj), Vija e Luxheve të Ademllarëve (All); Izvoret e Jabellit (Maj); Kodrat e Ferëjshtes (Bll.e Ep); Prrouja e Xhenazeve (Maj), Krasta e Ujnave (Poc); Rruga e Arnive t’Thata (Voj); - por ka edhe nga ata emërtime që të dy elementët i kanë në shumës: Izvorret e Guzeve (Çer), Tunelet e Luxheve (All); Vorret e Leshiqeve (Gr), Lugjet e Dërnjave (Maj), Arët e Mdhëja (Her), Ködrat e Vneshve (All), Çeshma të Reja (Voj); Hamlla të Xhana (All) etj.
108
KREU V: PATRONIMIA 5.1 Raportet e antroponimeve, toponimeve dhe apelativëve
Historia e emrave të vendeve, siç ka theksuar qysh herët A. Doza, është e lidhur ngushtë me atë të emrave të njerëzve, nëpërmjet një vajtje-ardhjeje të vazhdueshme midis tyre1. P.sh.: siç ka nënvizuar edhe studiuesi Gj. Shkurtaj ojkonimet Gjonmi, Gjormi, Gjorma, ojkonime këto shqipe mjaft të hershme e të njohura në mbarë trevat shqiptare, na shpien tek antroponimi Gjon, ashtu si Kelmendi i Malësisë së Madhe na shpie tek antroponimi Klement, futur ndër shqiptarë nëpërmjet ndikimit të kishës etj. që në periudhën romake. 2 Ashtu siç na bën me dije studiuesi E. Lafe se raste të tilla janë të shumta3. Nga ana tjetër, vihet re dendur se në trevat shqiptare shumë toponime dhe antroponime homonime kanë gurrë të përbashkët prej apelativëve të shqipes. Kështu Bjeshkët e Nalta, Bjeshkët e Kuqe etj. të cilat na dalin në toponiminë e mbarë trevave shqiptare, kanë si homonime Bjeshkat e shumta në antroponiminë e trevave veriore, dhe që nuk mund të shkëputen nga baza e tyre prej emrit të përgjithshëm pjeshkë-a (me kalimin fonetik p-b, emri pjeshkë është i së njëjtës bazë si Mollë, Shegë, Hurma, Selvie, aq të dendur në antroponiminë dhe toponiminë shqiptare).4
Lidhje të tilla, midis toponimeve, antroponimeve dhe apelativëve homonime shohim edhe në shumë raste të tjera, nga shqyrtimi i të cilave mund të shihet se shumica kanë në bazë apelativë të shqipes, kryesisht emra sendesh, bimësh e kafshësh. Kështu, ndër të tjera, edhe për emrin e qytetit të Ulqinit (i shfaqur qysh herët ne format Ulcinium /Olcinium) ka mendime se mund të lidhet me emrin e ujkut, emër me rrënjë indoevropiane që lidhet përveç me ilirishten edhe me fjalën shqipe ulk, ujk në shumës ulqërit, sipas shtazës që ishte totem i qytetit, siç ishte rasti edhe me disa toponime të tjera të Ilirisë5.
Nga natyra e vet, antroponimet dhe toponimet dallojnë rrënjësisht prej emrave të përgjithshëm, pasi këta të fundit, si pjesë e leksikut të përgjithshëm, kanë funksion përgjithësues, klasifikues, duke u përdorur për një numër të madh frymorësh ose jofrymorësh të së njëjtës klasë. Kurse emrat e përveçëm dhe emërtimet e përveçme kanë si funksion themelor thjesht shënimin, individualizimin e frymorëve dhe të objekteve, vënien e një etikete çdonjërit prej tyre, me qëllim që individi apo objekti i emërtuar të identifikohet e të dallohet me lehtësi prej individëve apo objekteve të tjera të asaj klase6.
Meqë përgjithësimi nënkupton krijimin e koncepteve për klasa frymorësh dhe objektesh, kjo do të thotë që përmbajtja e emrave të përgjithshëm ndryshon me ndryshimin e koncepteve që ata shënojnë, pasi njohja e njeriut nuk ka kufi. Emrat e përveçëm, meqenëse nuk shënojnë koncepte, nuk kanë as përmbajtje, kështu që ndryshojnë më pak dhe më ngadalë, ngaqë nuk ka arsye të brendshme, gjuhësore për ndryshimin e tyre. Kjo qëndrueshmëri e emrave të përveçëm shpjegohet me thelbin e tyre, me atë që këta emra nuk kanë lidhje të ngushtë me frymorët dhe objektet që
1 A. Dausat, vep. cit., 1935, f. 210. 2 Gj. Shkurtaj, vep.e cituar f. 64. 3 E. Lafe, Toponimia latine… në “Kuvendi I i Studimeve Ilire”, Tiranë, 1974, f. 140 4 Gj. Shkurtaj, vep.e cituar f. 65. 5 E. Çabej, Studime rreth etimologjisë së gjuhës shqipe, në SF, 1967, nr. 1, f. 77-78; diskutuar gjerë edhe nga R. Ushaku në studimin Ulqini dhe rrethinat në dritën e disa toponimeve, në SF, 1987, nr. 3, f. 87. 6 Ç. Bidollari, Emri i përveçëm vetjak: semantika dhe morfologjia, SF, 2000, nr. 1–2, f. 148.
109
emërtojnë, pasi shërbejnë thjesht si etiketa për dallimin e një individi, të një grupi apo të një njësie nga individët, grupet apo njësitë e tjera. Si të tillë, ata mund të përdoren nga dhjetëra e dhjetëra breza për individë dhe objekte të reja.
Por kjo nuk do të thotë që emrat e përveçëm janë përjetësisht të pandryshueshëm. Edhe ata ndryshojnë: për shkaqe religjioze, politike, ideologjike, të modës etj., shtresa të tëra emrash të përveçëm mund të dalin nga përdorimi dhe të zëvendësohen me emra të tjerë, siç ka ndodhur jo një herë në historinë e popullit tonë. Mirëpo, edhe kur veprimi i faktorëve të mësipërm është shumë i fortë, shtresa të tëra antroponimesh, sidomos ato që lidhen me anët më të qenësishme të një bashkësie gjuhësore, me mënyrën e jetesës dhe me kulturën shpirtërore e materiale të saj, ruhen të paprekura. Pikërisht, me këtë shpjegohet pse antroponimet përbëjnë një nga shtresat gjuhësore më me interes për të provuar përkatësinë etnike dhe karakterin autokton apo alokton të një grupi të caktuar etnik.
Çdo bashkësi dallon nga të tjerat edhe për mënyrën se nga i merr dhe si i ndërton emrat dhe emërtimet e përveçme, dhe kjo përbën një fushë tjetër që duhet hulumtuar. Jo pa interes janë edhe veçoritë gjuhësore të këtyre njësive: veçoritë formale gramatikore dhe sidomos ndryshimet fonetike që kanë pësuar. Duke kaluar në gojën e dhjetëra e dhjetëra brezave, emrat e përveçëm dhe emrat e vendeve doemos që pësojnë ndryshime tingullore, nën veprimin e rregullave fonetike të gjuhës së cilës i përkasin. Emrat me një moshë tepër të vjetër bartin me vete pasojat e rregullave fonetike që kanë vepruar mbi ta në epoka të ndryshme të jetës së tyre. Kështu që studimi i ndryshimeve tingullore bën të mundur të zbulohen rregullat që i kanë shkaktuar dhe të bëhet një kronologjizim i këtyre rregullave, i cili, nga ana e vet, merr vlerë për përcaktimin e moshës së këtyre njësive.
Veç këtyre ndryshimeve spontane, të pavetëdijshme të formës, ka edhe të tjera që e kanë burimin në përpjekjet e vetëdijshme të anëtarëve të bashkësisë së cilës i përkasin këto emërtime. Lidhja arbitrare me frymorët dhe objektet që emërtojnë përbën atë që mund ta quajmë edhe si “thembrën e Akilit” të emrave të përveçëm vetjakë, të emrave të familjeve dhe të toponimeve. Duke mos pasur lidhje të ngushta me objektet që emërtojnë, ato mund t’i nënshtrohen ndërhyrjes së njeriut, i cili, në mënyrë të vetëdijshme, mund t’i ndryshojë dhe t’i zëvendësojë me emërtime të tjera, siç ndodh gjatë periudhave të pushtimeve, kur një bashkësi ndërron besimin e vet apo kur individi a bashkësia, për një arsye ose për një tjetër, kërkojnë ndryshimin e emërtimeve të vjetra. Kësaj ndërhyrjeje i nënshtrohen sidomos emrat e përveçëm vetjakë, por në një shkallë më të vogël edhe patronimet dhe toponimet. Një tjetër shkak i ndryshimeve të vetëdijshme është etimologjia popullore. Kureshtja i shtyn njerëzit të dinë kuptimin e toponimit apo të patronimit, sepse, në fund të fundit, këto janë fjalë të gjuhës. Duke e lidhur formën tingullore të tyre me fjalë me kuptim të gjuhës, pra duke u përpjekur t’u japë një kuptim fjalëve pa kuptim, etimologjia popullore ka shpënë në ndryshimin e formës së emrave dhe të emërtimeve të përveçme. Në raste të tjera, për të fshehur kuptimin e emërtimeve prej emrash me kuptime të këqija ose me ngjyrime kuptimore përkeqësuese, u është ndryshuar qëllimisht forma patronimeve ose toponimeve. Gjurmë të kësaj ndërhyrjeje të vetëdijshme gjenden gjithandej dhe me shumicë në onomastikën shqiptare.
Patronimet, ose emrat e familjeve, përbëjnë një nga pjesët më të qëndrueshme të thesarit onomastik, pasi, meqenëse nuk lidhen me individë të veçantë, që rrojnë jo më shumë se tre breza, po me grupe individësh të shumë brezave të cilët i bashkon pikërisht prejardhja nga një i parë i përbashkët, ato ruhen më gjatë në gjuhë, duke ndryshuar vetëm për arsye shumë të forta. Si të tilla, ato marrin një vlerë të veçantë, pasi, duke u mbështetur në to, mund të nxjerrim të dhëna të rëndësishme për historinë, për besimin dhe për mënyrën e jetesës së një bashkësie.
110
5.2 Emrat familjarë shqiptarë prej emrave turko-arabë: patronimet me
formantin -llari në Maqellarë
Emrat vetjakë me origjinë turko-arabe, zënë një vend të rëndësishëm në toponiminë shqiptare, të pranishëm thuajse në çdo monografi në fushë të dijes onomastike. Për këtë arsye nuk kishte si të ndodhte ndryshe edhe në studimin tonë, duke zënë një vend të veçantë në qasjen që u kemi bërë, si dhe dendurinë e përdorimit të tyre, si tek emrat e njerëzve apo emrat vetjakë (antroponimet), ashtu edhe tek emrat familjarë përkatës të tyre (patronimet), duke mos përjashtuar këtu edhe emrat e vendeve (toponimet me ndarjen e vet) që vijnë prej tyre. Kjo panoramë, me shtrirje të gjerë dhe të dendur të këtij tipi patronimesh, fare qartë gjen shpjegimin me periudhën e gjatë pesëshekullore të sundimin të perandorisë osmane në gadishullin e Ballkanit, e pa diskutim edhe në Shqipëri.
Patronimet që në trajtën e pashquar (formale) mbarojnë me -i të theksuar, kur shquhen si dhe gjatë përdorimit të tyre si patronime, në gegërisht dalin me mbaresën -ja, kurse në toskërisht me -u. P.sh. B. Alija- B. Aliu, H. Haxhija- A. Haxhiu, F. Spahija - A. Spahiu, T. Daija- G. Daiu etj. Kështu edhe të gjitha patronimet që janë formuar me prapashtesën -xhi: Simitxhija- Simixhiu, Furrxhija-Furrxhiu. Kemi, kështu, një dallim mjaft të dukshëm ndërmjet dy arealeve dialektore, ndonëse nuk ka midis tyre një kufi të prerë. Ka edhe ndonjë rast që mbaresën -u e ndeshim edhe në arealen gege, sidomos në anët verilindore, ku krahas Muslija kemi edhe Musliu, krahas Kadrija kemi edhe Kadriu etj.
Pjesë e patronimeve shqiptare prej emrave turko-arabë janë pa dyshim edhe patronimet e formuara me formantin -llari, të cilat gjithashtu kanë një shtrirje të gjerë në Shqipëri, si në arealin geg, e ashtu edhe në atë tosk. Këtu, Gj. Shkurtaj në veprën e tij, na sjell një sërë shembujsh të këtij tipi patronimesh, si p.sh. në një pjesë të areales toske, në anët e Devollit, Korçës, shumë nga patronimet e formuar nga emrat e përveçëm myslimanë (me origjinë turko- arabe) marrin edhe formantin -llari (Lamallari, Bidollari, Idrizllari, Hamzallari, Musallari, Metollari, Spahillari, Shahinllari etj.), që është tregues i shumësit, njësoj si –leri (Bejleri). Porse këtë prapashtesë e marrin edhe emrat e krishterë të anëve të Përmetit etj. si: Bejkollari, Kostallari, Koçollari etj. Mjaft dendur në Shqipërinë Juglindore, po edhe në anët e Kosovës, dalin patronimet me formantin -olli: Agolli, Begolli, Demolli, Deçolli, Durolli etj. të huazuar nga turqishtja. Në anët e Vlorës në vend të -llari, -olli emrat turko-arabë dalin shpesh me formantin -raj: Hamzaraj, Musaraj, Isaraj, Haxhiraj.1
Mikrotoponimet e formuara me këtë formant të burimit turk, zënë një vend të veçantë edhe në toponiminë e Maqellarës, sidomos në emërtimin e disa emra rrugësh që kanë si bazë llagapin familjar, por edhe atë fisnor. Në këtë zonë ka mbiemra familjesh me një shtrirje të tillë sa për të fomuar një fis, nga këtu edhe disa prona dhe rrugë e kësaj hapësire kanë marrë të njëjtin emërtim. Ndër ta mund të përmendim mbiemrat (patronimet) Aga, Agolli, Hetemi, Spahiu, Ademi, Alku, Asllani, Bajraktari, Kurtulla, Begu, Çollaku, Çaka, Burnazi, Bushati, Guzi, Dani, Manallari, Hetemi, Hoxha, Deda, Mustafa, Osmani, Piku, Sala, Tafçiu, Tuma, Veliu etj.; emrat e lagjeve: Agallart, Agollat, Hetemllarët, Spahiallarët, Ademllarët, Alket, Asllanallarët, Bajraktarët, Kurtullat, Beglerë/Bejlerë, Çollakët, Çakat, Burnazët, Bushatët, Guzët, Danallarët, Manallarët, Hetemallart, Hëxhallarët, Mustafallart, Osmanallarët, Pajkallarët, Salallarët, Tafçëjallart, Tumallarët, Veliallarët/Veliajt, Bolluqat (Poc); Golat ose Mullametat siç njihen sot(Poc); Dartallarët (Er); Dëdallart (Doda) (Voj);
1 Gj. Shkurtaj, vepër e cituar, f. 123.
111
Çollakët (Gr); Danallart (Pod); Elezët (Grazh); Estrefallart (Maq); Etemët (Maq); Farukallart (Pod); Keshet (Maq); Koçat (Kër.Sip.); Kërkoutët (Çer); Kolat (Her); Lazret (Bll.e Ep); Liçajt (Poc); Guzat/ Guzallart: Çeshma e Guzallarëve, çezmë (Çer); Guzët, lagje (Çer); Izvorret e Guzeve, izvor (Çer); Hourdha e Guzallarëve, brrakë (Çer) etj.
5.3 Motivet shtytëse për vënien e emrave përkëdhelës e përbuzës
Një ndër tematikat e pashmangshme të studimeve onomastike (monografive të këtij lloji), janë edhe motivet shtytëse për vënien dhe përdorimin e emrave përkëdhelës e përbuzës në antroponimi e zonës që studiohet. Po t’u hedhësh një vshtrim veprave të onomasticienëve brenda e jashtë Shqipërisë të bën përshtypje fakti që secili prej tyre ka bërë objekt studimi praninë e emrave personalë në emërtime topike, makro/mikrotoponime qofshin këto. Sigurisht në këtë kuadër studiuesit kanë përshkruar edhe motivet shtytëse të këtyre emrave përkëdhelës dhe përbuzës, motive që më gjerësisht i ka përshkruar qartazi studiuesi Gj. Shkurtaj në veprën e tij, konkretisht në sythin “Shkaqet e lindjes së trajtave II të emrave vetjakë” dhe Onomastikë dhe etnolinguistikë, në një kapitull kushtuar kësaj kategorie emrash.1
Një përhapje më të gjerë përkëdhelia apo zbunimi ka në emrat vetjakë, ku, në gjuhën e folur, anekand trevave shqiptare, prej shekujsh ka pasur një galdim të përmasave shumë të mëdha të trajtave të dyta të emrave të njerëzve, qoftë me anën e prapashtesave të zvogëlimit e të përkëdhelisë, qoftë edhe me mënyra të tjera, sidomos me anën e shkurtimit të emrave me anën e sinkopimeve, apokopimeve apo të procedurave të përziera: shkurtim dhe prapashtesim e deri riemërim në kuadrin gjithmonë të përkëdhelisë apo të marrjes me të mirë. Kjo temë, në të vërtetë, i ka tërhequr studiuesit prej shumë vjetësh.2
Në punimet e mëparshme kushtuar emrave vetjakë ka pasur edhe sprova që të gjendet edhe rruga e formimit të këtyre emrave. Studiuesi Palok Daka, me të drejtë, shtronte nevojën e studimit të emrave të këtillë dhe të mënyrës së përhapjes së tyre. Studiuesi përpiqej që për këto trajta të gjente shpjegime sipas rregullsive fonetike të shqipes, si rënies së tingujve në mes, në fillim apo në fund të emrave apo ndërrimeve të ndryshme tingullore3, ndërsa në artikullin e Xh. Lloshit problemi shikohet në një plan tjetër, duke ngulmuar që “emrat e njerëzve formojnë një klasë fjalësh më vete dhe prandaj rregullsitë e ndryshimeve të tyre janë të ndryshme nga rregullsitë e fjalëve të përgjithshme”4. Një konstatim i tillë për studiuesin Gj. Shkurtaj, është i drejtë për kundrimin e formimit të emrave vetjakë të shqipes. Megjithatë, na duket që në këtë lëmë ka vend për trajtime të mëtejshme, veçanërisht në gjurmimin e arsyeve të daljes së trajtave të dyta të emrave vetjakë, si dhe lidhur me ndërkalimet e tyre me të parat. Në këtë qasje mendimesh e arsyetimesh, studiuesi Gj. Shkurtaj, imëshon mendimit të shprehur edhe më parë prej tij, se “shtegu i lindjes së trajtave të dyta, qoftë kur marrin prapashtesa, qoftë kur përftohen nga shkurtime a cungime të shoqëruara edhe nga ndërrime tingullore apo edhe me prapashtesa si dhe me anën e riemërimeve ku nuk ka asnjë lidhje fonetike mes trajtës së parë zyrtare dhe trajtës së dytë, ka qenë dhe mbetet në radhë të parë faktori jashtëgjuhësor: zbunimi a përkëdhelia. Ndërkaq, në mjaft raste, ka pasur e ka edhe arsye të tjera, kryesisht jashtëgjuhësore, të cilat vishen me petkun e
1 Gj. Shkurtaj, Onomastikë dhe etnolinguistikë, Tr 2015, f. 126-139. 2 Gj. Shkurtaj, Zbunimi si shkak i lindjes së trajtave të dyta të emrave vetjakë, SF, 1977, nr. 2, f. 51- 65. 3 P. Daka, Disa veçori..., f. 276. 4 Shih: Xh. Lloshi, art. cit., f. 167.
112
zbunimit”.1 Në krahinën e Maqellarës, do theksuar se emrat përkëdhelës dhe veçanërisht emrat
përbuzës nuk kanë arritur të zyrtarizohen shumë, ndoshta edhe për vetë faktin, siç thekson me të drejtë studiuesi B. Baliu se këto emra “nuk bëjnë jetë të gjatë dhe pjesa më e madhe e tyre zbehen deri në moshën 20–25 vjeçare”,2 porse prania e tyre në mikrotoponimi dhe përgjithësisht në toponime është pothuajse e plotë.
Në studimin tonë nuk po ndalemi të prekim gjerësisht këto arsye pasi, ashtu si edhe në trevat e tjera, edhe në komunën e Maqellarës vlejnë në përgjithësi po ato arsye, të cilat shkurtimisht vetëm po i përmendim, pa u futur në shpjegime të mëtejshme:
a) Përpjekja për të shmangur emrat shumë të gjatë ose të vështirë për t’u shqiptuar në të folurit e shpejtë dhe në ligjërimmin e të vegjëlve, të të moshuarve etj., apo thënë në gjhën e studiuesit Gj. Shkurtaj “shkurtimi i emrave të gjatë buron edhe nga “ekonomia e gjuhës”.3
b) Për arsye të nevojës se mënjanimit të emrave të dyfishuar brenda një familjeje. c) Me qëllim që të mos e përmendin shpesh emrin e prindit të vdekur para kohe. d) Për shkak të besimit se, duke ia ndërruar emrin personit të caktuar, do t’i
ndërrohet (përmirësohet) edhe gjendja shëndetësore. e) Për shkaqe të tjera. Prej të dhënave të mbledhura në vendbanime të ndryshme të komunës së
Maqellarës, mund të shpjegohet se motivet shtytëse për emërtimin e fëmijëve dhe për krijimin e zbunuesve e të hipokoristikëve në përgjithësi janë të ndryshme, por para së gjithash janë fetare, mistike etj.
Sikurse dihet, formimi i emrave përkëdhelës, në rastet më të shpeshta ndodh në fëmijëri dhe në rrethin e ngushtë familjar, dhe ata emra shuhen dikur në moshën e rinisë. Mirëpo, për arsye se emra të tillë zakonisht kanë edhe afri edhe lidhje fonetike, në këtë nënkapitull do të merremi vetëm me ata emra të veçantë, për riemërtimin e të cilëve motivi shtytës nuk është gjuhësor.
Nuk do të ndalemi në analiza fonetike historike të emrave vetjakë, p.sh. se si ka ardhur Lam nga Bajram, Sheme nga Shemsi, Avdi apo Rahman nga Avdurrahman, Man nga Allaman/ Rrahman Tik nga Adriatik, Rimi nga Nderim, Miri nga Mirjan, Rida nga Jorida, Seni nga Arsen, Nardi/ Leo nga Leonard etj., sepse ato tashmë janë gjëra të ditura e janë shqyrtuar nga disiplinat përkatëse; përkundrazi, do të merremi me trajtat e dyta të emrave vetjakë, që janë të gjalla edhe sot e gjithë ditën, që shfaqen ditë për ditë në të folurit e shqiptarëve, ashtu si edhe të popujve të tjerë dhe burojnë nga një dukuri jashtëgjuhësore siç është zbunimi apo përkëdhelia. Këto trajta të dyta, të cilat krijohen pa mbarim e në të gjitha mjediset qytetare e fshatare, vijojnë të kenë jetën e tyre të gjallë në gjuhën e folur, kryesisht në mjedise të ngushta familjare e shoqërore, krahas e në konkurrim me trajtat e para apo zyrtare përkatëse.
5.4 Dukuri fonetike në emrat e shkurtuar përkëdhelës e përbuzës
Për shkak të larmishmërisë së paraqitjes të emrave përkëdhelës e përbuzës, çështja e ndarjes dhe e klasifikimit të tyre ka shkaktuar një varg dilemash te studiuesit e deritashëm, ndoshta edhe për faktin se shpesh të dhënat nga terreni janë të pakta.
Lidhur me propozimin e Xh. Lloshit që “tek emrat vetjakë të dallojmë dy trajta, një trajtë I (zyrtare ose të mirëfilltë) dhe një trajtë II (të formuar më pas më shkurtime,
1 Gj. Shkurtaj, Onomastikë dhe etnolinguistikë, Tr, 2015, f. 126-127. 2 B. Baliu, Onomastika e Gallapit, f. 112. 3 Gj. Shkurtaj, Onomastikë dhe etnolinguistikë, f. 130.
113
cungime apo si riemërim)”1, Gj. Shkurtaj shkruan se “në parim është i drejtë, mirëpo për t’iu përmbajtur një ndarjeje të tillë, nuk është gjithnjë e lehtë, për arsye se në rrjedhën e viteve mjaft nga trajtat II (të lindura për zbunim), në kushte të ligjërimit familjar, kanë marrë shtrirje më të gjerë dhe kanë dalë nga ligjërimi në lëmin e gjerë të së folmes, duke u bërë edhe emra zyrtarë”2.
Ndërkaq, ndryshe nga studiuesit e përmendur më lartë, Palok Daka3 ka bërë një klasifikim të emrave në nëntë grupe, që s’është e thënë të vlejë edhe për raste të tjera.
Materiali i mbledhur në krahinën e Maqellarës, na lejon klasifikimin e tij në disa grupe, porse një vështrim më i qëmtuar dhe i detajuar i pasqyrimit të antroponimeve në toponimi me siguri se do të na jepte dorë për më tepër grupime, se këto të poshtëshënuara:
Grupi i parë. Në këtë grup hyjnë emrat përkëdhelës në trajtat e të cilëve kanë vepruar dukuritë fonetike, siç janë: afereza, sinkopa dhe apokopa.
a) Afereza e një a disa tingujve – Afereza e zanores: Ajaz> Jaz, Aqif> Qif, A/lush > Lush, Agim > Gim, I/brahim
> Brahim, A/dem > Dem, A/lush > Lush, Akil> Kil, F(u)at> Fat, E/jup> Jup, G(ë)zim> Gzim etj.
– Afereza e dy tingujve: Sa/dik > Dik, Ha/lil > Lil, Ah/met > Met, Na/dire > Dire, Sha/tule > Tule, As/llan > Llan, Av/dul > Dule, Ha/tixhe > Tixhe, Li/man > Man, Ze/nel > Nel, Se/lim > Lim, Ah/medat > Medat, Sha/ban > Ban, Ri/fat > Fat, Fe/tah > Tah, Ni/koll > Kol, Os/man > Man. Emri i fshatit Allejbegi dhe Kurbeg vijnë nga një antroponimet (emrat personalë) dhe patronimet: Allaman Begu dhe Kurt Begu, emrat e dy vëllezërve të cilët u vendosën në kohë të hershme në trojet e këtyre fshatrave, prej nga u dhanë atyre edhe emërtimet, apo thënë ndryshe statusi i lartë, grada prej -beu (begu) u bë paradigmë e emërtimit të vendbanimit.
– Afereza e më shumë se dy tingujve: Ab/dull/ah> Dull dhe Abe, Rama/dan > Dan, Meh/met > Met, Shef/qet > Çet, Muha/rrem > Rrem, Men/duh > Duh, Sev/dije > Dije, Sylej/man > Man, Jo/nuz >Nuz, Kap/llan > Llan, Baj/ram > Lam, Alla/man > Man, Za/bit > Bit etj.
Siç mund të shihet nga shembujt e shënuar më lart, afereza tek emrat vetjakë në Maqellarë është mjaft e pranishme, madje si tek emrat e gjinisë femërore, ashtu edhe tek emrat e gjinisë mashkullore.
b) Sinkopa e një a më shumë tingujve. Kjo dukuri në trevën e Maqellarës është mjaft e rrallë. Këtu po shënojmë këto
shembuj: (E)m(r)ullah > Mullah, J(ak)up > Jup, R(ah)im > Rimi. Pra, numri i emrave të përfituar me anë të sinkopës është dukshëm më i vogël se numri i emrave të përfituar me aferezë dhe apokopë.
c) Apokopa e një a më shumë tingujve: Me këtë mënyrë janë formuar emrat: Xhem/a(i)l> Xhem, Zen/ullah > Zun, Lim/an
> Lim, Sel/audin > Sel, Fat/ime > Fatë, Sef/ullah > Sefë, Fat/mir > Fat, Sal/ihe > Salë, Lut/fi > Lute, Naz/mije > Naze, Bardh/yl > Bardh, Xhet/an > Xhetë, Zeq/irja > Zeqo, Shem/si > Sheme, Hys/en > Hys, Mus/a > Musë etj. Pra, edhe në këtë rast kemi të bëjmë me një numër të madh emrash të përftuar nga dukuria e apokopës, të cilët tani bëjnë jetën e tyre qoftë si emra vetjakë, qoftë si emra përkëdhelës a përbuzës.
Grupi i dytë. Në trevën e Maqellarës ka një numër të madh emrash të cilët në procesin e shkurtimit ndahen në dy variante të barabarta. P.sh., Avdul> Avdi e Dul,
1 Xh. Lloshi, Mbi rregullsitë në ndryshimet e emrave të njerëzve, SF, 1969, nr. 2, f. 165. 2 Gj. Shkurtaj, Zbunimi..., f. 52–53. 3 P. Daka, Disa veçori..., f. 282–287.
114
Selaudin > Sel dhe Din, Avdirrahman > Avdi e Rrahman, Avdirrahim > Avdi e Rrahim, Ramadan > Ramë e Dan, Mustafë > Musë e Tafë, Nuredin > Nur e Din etj.
Grupi i tretë. Një grup të veçantë të emrave vetjakë, përkëdhelës e përbuzës e përbëjnë emrat e përftuar nga shkurtimi a cungimi i trajtave të para të emrave, shoqëruar edhe me ndërrime të tjera fonetike. Emrat e tillë që përmenden në rrethet familjare, janë të shumtë. P.sh. Sinan> Cile, Simon > Sajme, Abdurahman > Rrape, Muharrem > Leme, Hasan > Can, Nikollë > Kolë, Sadush > Tush, Munir> Mane, Hysen > Cen, Isuf > Tuf, Shkël/qim > Çimi, Miftar > Tal, Baj/ram > Lam, Meh/met > Mete, Andrea > Antrash etj. Megjithëse të gjitha rastet nuk kanë rregulla të veçanta që do të gjenin zgjidhje të përhershme në fonetikën e gjuhës shqipe, mund të thuhet se disa mundësi ekzistojnë; p.sh., të bie në sy se tingulli r gjithkund është asimiluar në 1, tingulli s është asimiluar në c, tingulli ll ka dhënë 1 etj.
Grupi i katërt. Në këtë grup mund të vendosen emrat përkëdhelës e përbuzës të zgjeruar me prapashtesa. Prej materialeve të mbledhura në terren kemi vënë re se prapashtesa më e shpeshtë që u është shtuar këtyre emrave është -ush: Ramadan > Dan + -çe = Dançe, Ramadan > Ram + -kë = Ramkë Baj/ram > Lam + -çe = Lamçe, Ah/met (Meh/met) > Met + -ush = Metush, Iljaz > Laz > Las + -kë = Laskë Mer/jeme > Leme + -kë = Lemkë etj.
Kësaj çështje i kemi kushtuar një vëmendje të posaçme, kur kemi folur më
gjerësisht në kapitullin e emrave përkëdhelës e përbuzës që ndeshim në emërtimet topike të komunës, titulluar “Disa dukuri fonetike që vihen re gjatë procesit të shkurtimit të emrave përkëdhelës e përbuzës”, ndaj këtu nuk po zgjatemi më tepër me dukuritë fonetike. Shkurtimisht po përmendim:
Metateza. Kjo dukuri gjuhësore e ndërrimit të tingujve brenda fjalës në këtë të folme është mjaft e shpeshtë. Metatezën e hasim edhe ndër disa Mikrotoponime të kësaj komune: Ara Hametit < Ahmetit (Poc), Pirllaka (Poc) < Prillaka, Gullobornëjk (Kërç. P.) Gullubarnëjk, Krasta e Gullubarnejkut (Kërç. P.), Prrouja e Guruballnejkut (Kërç. P.), Glomaniva < Gulmoniva (Poc).
Rënia e grupit nistor të fjalës. Të folmet tona i karakterizon edhe fenomeni i rënies së tingujve. Ai haset dendur, si rezultat i mosshqiptimit të disa zanoreve nëpër rrokje të ndryshme të fjalës. Zanorja ë në pozicion të patheksuar bie shpesh, por nuk mungon edhe rënia e tingujve të tjerë: në ballë të fjalës (aferezë), në trup të fjalës (sinkopë) dhe në fund të fjalës (apokopë), (e gjeni me shmebujt përktës në çështjen e lartpërmendur).
Të tilla mund të sjellim si shembuj: Ara e Metës nga Ahmet (All), Ara Tules (Poc) nga Shatule, Ara e Alilit nga > Halil (Kërç. P.), Rruga e Axhiarekës > Haxhi (Poc). Arat e Manit nga Liman, Barrakja e Zefit (nga Josip>Jozef > Zef), Brraka e Sefës (Pesj) Sefë>Sefedin>Sejfudin> Sejfullah, Brrakat e Lamit (Bajramit) (Kat.Vog.), Bunari i Hisen Stafës > Mustaf (Maj), Trapi i Llanit >Asllan (Grad), Hurdha e Manit > Allaman (Gr) etj. Këtë dukuri e ndeshim edhe në trup të fjalës, p.sh.: Brraka e Lutës > Lutfi, Mullëjni i Llaҫes > Islam, Bira e Zunës > Zenullah (Kërç.P.), Ara e Xhemës (Kërç. P.) > nga Xhemal, Stallat e Koprativës > Kooperativës (Çer) etj.
Elizioni. Si veçori e stilit të bisedimit paraqet zhdukjen e një zanoreje të patheksuar të një fjale, para një zanoreje tjetër të fjalës që vjen pas. Kjo është një karakteristikë që ka përfshirë mbarë stilin e bisedimit, e që është pasojë e ndikimit reciprok të tingujve brenda njësive gjuhësore. Kështu përpara nyjës së përparme e bie nyja e prapme. Kjo dukuri vërehet edhe në disa mikrotoponime të ndryshme të kësaj treve: Udh’e Dhive, Hóurdh’e Dhive; Ujt’e Cimburit, Ujt’e Xhinit; Ujt’e Ftoft te Kurëjtat e Ali Maliqit; Ar’e Metës, Udh’e Bjeshkës; Ujt’e Bjeshkës, Ujt’e Bigurit, Ujt’e Sudaneceve etj.
115
5.5 Emra vendesh sipas antroponimisë dhe patronimisë
Ashtu si edhe në vendet e tjera, në Kosovë e Maqedoni, edhe në komunën e Maqellarës, pjesa më e madhe e pronave (male, fusha, ara, livadhe, kroje etj.) janë prona shtetërore, të institucioneve fetare, prona familjare etj. të cilat u referohen individëve, përkatësisht pronarëve të tyre. Është e kuptueshme prandaj pse pjesa më e madhe e këtyre pronave identifikohen me individë apo antroponime të tyre, si: Ara e Demës (All); Ara e Agos (All); Hurdha e Gafurr Agës (Gr); Bunari i Abdullah Agës (Gr); Mullëjni Adem Ags (Maj); Ogradja e Agës (All); Raҫica e Agimit (Poc); Mullëjni i Agollit (Her); Rruga e Agollëve (Kërç. P.); Livadhi i Ajazit (Maq); Prëji Akilit (Maj); Bafçja e Aliut (Poc); Çeshma e Aliut (Kërç. P.); Mullëjni Aliut (Poc); Zabeli i Aliut (Kërç. P.); Ormani Aliut (Kll); Ara e Alilit (Halilit) (Kërç. P.); Shkoza e Allamanit (Voj); Vneshtat e Allamanit (Voj); Ara e Ametit (Poc); Ara e Metës (All); Bafçja e Ametit (Poc); Toka e Antrashit (Kat. Vog); Kisha Dhimitrit (në krye të fshatit), (Kërç. P.); Bunari i Diks (Voj); Ara e Dinit (Maj); Livadhi Dinit (Maj); Vorret e Dizgut (Kll); Ara Duks (pronari) (Maj); Mani i Dulemanit (Dov); Teqja e Dullës (Bll. Ep); Rruga Dullës (Bll. Ep.); Lugu i Files, luginë (Dov); Gropa e Eminit (Pesj); Guri i Tashkos (Her); Izvori i Bajram Cekut (K. B); Xhamia e Bajram Duks (Voj); Kshtenjat e Merkës (Poc); Liqeni i Kurbegut (K. B); Kumbulla e Kurtes (Poc); Zabeli i Kurtishit (Kërç. P.); Ara e Lamës Dods (All); Lama Dëds (Maj); Kthesa Laskës, lamë, (Kat.Vog.); Kshtenja e Laskës (Poc); Lama e Laskës (Poc); Çeshma e Laskës (Kat. Vog.); Kthesa e Lëjmes (emri Melaim -Laim) (Poc); Guri Lemkës (Poc); Zabeli i Leshkenirës (Kërç. P.); Art e Lezit (Maj); Art e Llan Lezit (Maj); Kopshtijet e Limit (Poc); Bafçet e Limanit (Voj); Mullëjni i Llaҫes (Llaçe Bajraktarit) (Poc); Trapi i Llanit (Grad); Lama e Lushit (Poc); Kopshtijet e Lushit Ndër Lamë (Poc); Kthesa e Lëjmes, kryqëzim rruge që ndan dy fshatrat: Pocest me Katundin e Vogël; Prrëji i Manes (Pod); Toka Manes (Pod); Arat e Manit (Gr); Hurdha e Manit (Man Hoxha) (Gr); Çardaku i Marçes (Her); Markaveica (Markavica) (Maj); Zabeli Mefës (Poc); Mullëjni Memetit (Mehmet Beqes) (Voj); Toka e Memetit (Voj); Vneshtat e Memetit (Voj); Livadhi i Menduhit (All); Zabeli i Mentorit (Poc); Meredishte (Kërç. P.); Burimi i Meredishtes (Kërç. P.); Kshtenjat e Merkës (Poc); Ködra e Mersëjmit (Maj); Hurdha e Metes (K. B); Bafsha Metodiut (Her); Ara e Metushit (Voj); Mullëjni i Metushit (Poc); Mullëjni i Mousës (Kërç. P.); Pacukja e Musës (Mus Xhemalit) (K. B); Ara e Musajve (Kërç. P.); Ugradja e Mullait (Poc); Mullëjni i Fatit (Maq); Mullëjni i Rustem Kungullit (Gr); Hurdha e Rustem Kungullit (Gr); Ara e Munirit (Poc); Hurdha e Muratit (Voj); Grëpa e Muratit (Voj); Te Dardha e Mustafës (Pesj); Ftëjt e Mustafës (Pod); Bunari Nazmiut (Voj); Qershëja e Nazmiut (Pod); Kisha e Cfeta Nikollës (Kërç. P.); Kshtenja e Nimetit (Dov.); Pylli i Nsoit (Poc); Zabeli i Nurçeve (Kërç. P.); Vneshtat e Nures (Voj); Vorret e Nures, rrënojë (Her); Bunari i Shehat Osmanit (Gr); Çeshma e Osmanit All); Gurët e Peçengut (Kat.Vog.); Art e Përtafit (Maj); Ara e Popit (Kat.Vog.); Toka e Popit (Kll); Kodra e Popit (Maj); Toka e Popit (Pop); Çeshma e Shahinit të Manes (All); Kulla e Shamkut (Poc); Ledina e Shamkut (Kat.Vog.); Rruga e Shamkave (nga fisi Shamku) (Poc); Vorri i Shamkut (Kat. Vog); Vërteci i Shamkut (Poc); Liqeni Xhelalit (Poc); Prrouja e Zeqes (Maj); Ara e Zeqes (Maj); Toka Zeqos (Maj); Prrouja e Zeqes (Maj); Ara e Shukes (Kat.vog.); Sumçishtet e Zijait (Ziait) (Pesj); Bira e Zunës (Kërç. P.); Shpella e Zunës (Poc), Ledina e Demir Kupit (Kërç. P);
Për arsye se ky tip i mikrotoponimeve nuk është shumë i qëndrueshëm (zakonisht cilësori i këtij apelativi ndërrohet nga folësi, me të ndërruar të pronarit të saj, përgjithësisht, në këtë tip mikrotoponimesh nuk kemi shumë raste të ruajtjes së emrave të vjetër. Antroponimet e tyre, të cilat janë kryesisht cilësorë të toponimeve, në ndonjë
116
rast të shoqëruar me patronime, pra emër + mbiemër + mbiemër, nuk janë ruajtur shumë, përveç kur janë krijuar forma të shtanguara toponimike, perifrastike, kompozita etj. Është për t’u theksuar se në rastet më të shpeshta emrat më të vjetër ruhen kur është fjala për antroponiminë joshqiptare. Në disa vendbanime, kryesisht skaj ndonjë përroske a lumi, ndodh të gjenden mikrotoponime të tipit: Ara e Jevgës (Kll); Hurdha e Rustem Kungullit (Gr); Ara e Pjakës së Aqif Rustemit (Poc); Ara e Davidit (Kërç. Sip.); Braka e Asllanallarëve (Lutfi Asllani) (All); Prrouja e Sajmes (Mersimit) (All); Toka e Antrashit, Ara e Popit, Vorret e Dizgut, Tokat e Qipros (Qipro Kamburit) (Kërç. P.); Izvori i Bajram Cekut (K. B); Xhamia e Bajram Duks (Voj); Ugradja e Saliut të Selmanit (Poc); Arat e Sali Shaqirit (Pod); Teqja Dançes, Hysni Dançe (All); Art e Llan Lezit (nga Asllan Lezi) (Maj); Çeshma e Besimit të Llushit (All); Kopshtijet e Lushit Ndër Lamë (Poc)
Ndryshimi i këtyre emërtimeve apo në rastet e paraqitjes së tyre me dy emra nuk ndodh vetëm për arsye të ndërrimit të pronarit të pronës, ndryshim ky që kërkon një kohë relativisht të gjatë për “t’u harruar pronari i parë i pronës”. Në rastet e hetuara në zonën që po studiojmë kemi vënë re se ky ndryshim vjen edhe për rrethana të konfiguracionit të tokës, apo rrethanave të tjera gjeografike dhe historike. Ndër raste të këtij grupacioni ne kemi veçuar: Hourdha e Aliut, ndryshe njihet edhe si Izvori i Markes (Kërç. P.); Brraka e Lutes ndryshe njihet edhe si Braka e Asllanallarëve (Lutfi Asllani) (All); Zabeli i Manit (më përpara ka qenë quajtur Kshtenja e Strazimirit) (Gr); Çeshma e Katundit, ndryshe njihet edhe si Çeshmja e Dedallarëve (Çer); Brraka e Këdrës, ndryshe njihet edhe si Brraka e Xhamisë, brrakë (All); Lubovna, ndryshe quhet Fusha e Herbelit (Grad); Uji i Trapit t’Lugatit, burim uji rrjedhës që vjen nga mali ose ndryshe Uji i Lugatit (Kërç.P.); Përroi i Mahallës, ndryshe njihet edhe me emrin Prrouja e Dovolanit, përrua që vjen nga fshati Erebarë dhe bën ndarjen e fshatit me lagjen Mëhallë (Grad); Tepet e Reshanit, ndryshe njihen si Tepet e Zija Leshit në Reshan, kodër (Resh); Vija e Stranave (Strana) ose ndryshe quhej dhe Vija e Lekaçit, kanal i vogël ujitës, (All); Vorret e Shqerrave, varreza, quhen ndryshe Varrezat e të Krishterëve (Kat.Vog.); Bunare, tokë në anën e malit, njihet ndryshe edhe si Toka e Uruçave (Poc); etj.
5.6. Emra vendesh sipas antroponimisë zbunuese
Në një bashkësi gjuhësore emrat përkëdhelës luajnë një rol të rëndësishëm; ndërsa në shoqëritë patriarkale emrat zbunues janë të shoqëruar edhe me paradigma të tjera gjuhësore, zakonore, të elementeve psikologjike, të besëtytnive etj., të cilat një patronim, një mikrotoponim apo një element tjetër përbërës i tyre i përcjellin për një kohë të gjatë. Në fjalorin e mikrotoponimisë së Maqellarës mund të gjenden shumë patronime, apo sikur thuhet më shpesh shumë hipokoristikë, të cilët janë pjesë e toponimeve dhe apelativëve të tjerë të zakonshëm dhe mjaft homogjenë në gjithë trevën e krahinës. Vështirë të gjendet një patronim i cili nuk del edhe si hipokoristik dhe po në këtë formë të gjendet edhe brenda një a më shumë mikrotoponimeve, në të cilat, ashtu si edhe patronimet e zakonshme, paraqesin kryesisht pronësi vetjake a kolektive.
Brenda këtij nënkapitulli, do të sjellim vetëm disa shembuj më specifikë, pra të karakterit zbunues, qofshin këto antroponimi e gjinisë femërore, ashtu edhe antroponimi e gjinisë mashkullore. Ja disa nga shembujt:
Nofka dhe hipokoristikë: Andrea < Antrash: Toka e Antrashit, tokë (Kat. Vog); Miftar < Marçe: Çardaku i Marçes (Her); Sejfedin < Din: Ara e Dinit (Maj); Livadhi Dinit (Maj);
117
Abdurahman < Rape: Zabeli i Rapes (Poc); Ramadan < Dan < Dançe dhe < Dankë: Teqja Dançes (All); Mani i Danit (Voj);
Kopshti i Dankës (Kër.Sip.); Melaim -Laim < Laskë: Kthesa e Lëjmes (Poc); Kthesa Laskës (Kat.Vog.);
Çeshma e Laskës < Ilaz < Laz < Laskë (Kat. Vog); Kshtenja e Laskës (Poc); Lama e Laskës (Poc);
Merjem < Leme < Lemkë: Guri Lemkës (Poc); Halil < Lil: Pjepat e Liles (Halil Qoku) (Kll); Islam < Lamçe:Thanat e Lamçes (Islam Sallahi) (Kll); Zamira < Nire: Zabeli i Leshkenirës (Kërç. P.); Asllan < Llan: Trapi i Llanit (Grad); Art e Llan Lezit (nga Asllan Lezi) (Maj); Alush < Llush: Çeshma e Besimit të Llushit (All); Kopshtijet e Lushit ndër Lamë
(Poc); Lama e Lushit (Poc); Lutfi < Lute: Brraka e Lutes (All); Emrullah < Mullah: Ara e Mullait (Poc); Ugradja e Mullait (Poc); Mehmet/Ahmet < Met/e: Ara e Metushit (Voj); Mullëjni i Metushit (Poc); Shukri < Shuke: Ara e Shukes (Kat.Vog.); Zenullah < Zunë: Bira e Zunës (Kërç. P.); Shpella e Zunës (Poc); Zeqir < Zeq/o, e: Prrouja e Zeqes (Maj); Ara e Zeqes (Maj); Toka Zeqos (Maj);
Prrouja e Zeqes (Maj); Zabit < Bit: Llogu i Bitit (Zabit Dema) (K.B); Baftjarit < Bafte: Arra e Baftes (Pod); Jonuz < Nuz: Ugradja e Nuzit të Burnazit (Poc); Avdul < Dul: Ara e Dulke Begut (Maq); Halim < Lim: Kopshtijet e Limit (Poc); Sali < Salë: Gurt e Salës (Kat.Vog.); Emine < Mine: Ura e Mines (Kat.Vog.); Xhemail < Xhem: Ara Xhems (Kërç. P.); Bunari Xhems (Voj); Mani i Xhems
(Voj); Haxhi < Haxhike: Prrouja Haxhikes (Gr); Mersim < Sajme: Prrouja e Sajmes (All); Udha e Sajmeve (All); Vija e Sajmeve
(All); Osman (Abdurrahman, Allaman) < Mane: Çeshma e Shahëjnit të Manes (All);
Prrëji i Manes (Pod); Toka Manes (Pod); Nuri < Nure: Vneshtat e Nures (Voj); Adem < Dem: Hamlla e Demës (All); Abedin < Abe: Bunari i Abes (Çer); Rifat/Rufat < Fat: Mullëjni i Fatit (Maq); Shemsi < Sheme: Mullëjni i Shemes (Her); Mullëjni 2 i Shemes (Her); Arrat e
Shemës (Kll); Sinan < Cile: Lugu i Ciles, luginë (Dov); Shatule < Tule: Ara Tules, arë (Poc); Sahit < Sejdë: Guri i Sedës (Kër.Sip.); Gurët e Sejdës, pjesë e malit të Kërçinit
(Kll); Prrëji i Sejtës, përrua (Pod); Merjem < Leme < Lemkë: Guri Lemkës (Poc); Zabeli Mefës (Pop); Rexhë < Rexhep: Ara e Rexhës (All); Ara e Rexhës (Kërç. P.); Livadhi i Rexhës
(Kërç. P.); Lagja e Rexhave (Poc); Milo: Burimi Milosës (Poc); Këdrat e Milofcës (Her); Hajri/ Hajrie: Ködra Hajres, kodër (Çer);
118
Dalip/ Hajadar < Dalë < Talë: Gurt e Talës (Kat. Vog);
5. 7 Emra vendesh sipas antroponimisë së gjinisë femërore
Në toponiminë shqiptare besohet se nuk janë të pranishëm shumë emrat e gjinisë femërore. Me antroponiminë, dhe aq më pak me matroniminë shqiptare nuk identifikohen familjet, nuk identifikohen shpesh pronat e tyre, prandaj është e kuptueshme, që me emrat e tyre të mos ubifikohen shumë edhe ojkonimet veçanërisht dhe mikrotoponimet përgjithësisht. Tipizimi i mikrotoponimisë së krahinës së Maqellarës edhe sipas cilësorit të antroponimit të gjinisë femërore, më parë sesa për ndonjë trajtë gjuhësore, është i rëndësishëm për paradigmën e emërtimit të tij. Veçori e përdorimit të emrave të gjinisë femërore si patronime është përdorimi i tyre në formën hipokoristike për femrat shqiptare dhe në formë të etnonimit për femrat e popujve të tjerë. Janë të rralla mikrotoponimet të cilat nuk shpjegohen edhe me të dhëna historike dhe legjendare, prandaj mund të thuhet se toponimet me bazë antroponimike nga gjinia femërore janë pjesë e historisë së brendshme dhe të jashtme të jetës shoqërore të kësaj zone:
5.7.1 Emrat femërorë myslimanë Mine < Emine: Ura e Mines, vend (Kat.Vog.); Hasanëjca (nusja e Hasanit): Hasanëjca, burim uji (Pop); Zënjë: Çeshma e Zënjës (Pod); Çeshma e Zënjës (Voj); Hajrie: Izvori Hajries (Voj); Ködra Hajres, kodër (Çer); Sherlie: Art e Sherlies, arë (Maj); Beguvëjcë, -a: Beguvëjc, fushë (Kërç. P.);1 Beg/e, -ja: Çeshma e Beges (Gr); Lemkë, -a ( < Merjem < Leme): Guri Lemkës (Poc); Tul/e, -ja: Ara Tules < Shatule arë (Poc); Kurte: Kumbulla e Kurtes (Poc); Sakica (nusja e Sakipit): Sakëjca, fushë (Kërç. P.); Isrefëjc (nusja e Izetit): Ara e Isrefëjcës, tokë e punueshme (Poc); Hajrie: Ködra Hajres, kodër (Çer); Guze: Prroi i Guzes, përrua (All); Jevgë: Toka e Jevgёs, tokë (Kll); Jhanke, -ja: Uji i Jhankes, burim uji (Dov); Oxhallits: Toka Oxhallits (Maj); 5.7.2 Emrat femëror të krishterë
Nire: Zabeli i Leshkenirës, < Nire (Kërç. P.); Maria < Maranëjc, Këdra e Maranëjcës. Danka: Kopshti i Dankës, livadh (Kër.Sip.); Markovic: Markovëjc, siç edhe na i jep E. Hysa: Markaveica (Markavica) (Maj); Ramkovëjc (nusja e Ramkut- Ramke=fis) (Gr); Kthesa e Ramkovicës (Gr); Shakëjcë: Izvori i Shakëjcës (Kërç. P.); Kisha e Shakëjcës (Kërç.P);
1 Kjo është trajata sllave e fjalës turke Beg-u, këtu në kuptimin gruaja e begut.
119
5.8 Emra vendesh sipas antroponimeve të gjinisë mashkullore
5.8.1 Emra vetjakë (njerëzish) mashkullorë myslimanë
Më poshtë po përmendim pjesërisht emrat vetjakë të gjinisë mashkullore që kanë shërbyer si elemente formuese të qindra njësive toponimike që kemi hetuar në zonë. Është e pamundur t’i numërojmë të gjitha njësitë e kësaj natyre, pasi Maqellara, e më gjerë nëpër Shqipëri, ka një numër të konsiderueshëm elementesh orientale, ndaj kryesisht po sjellim vetëm një pjesë prejt tyre:
Abaz, Avdi, Adem, Aqif, Hajdar, Ali, Alush (Lush), Asllan (Llan), Mehmet (Met), Besim, Bajram (Lam), Dalip, Daut, Demir, Deshat, Elez, Halil (Lil), Hasan, Iljaz (Laz, Laskë), Nimet, Isa, Ismail, Isuf, Junuz/Jonuz, Liman, Mersim, Miftar, Murat, Musa, Nazmi, Osman, Qamil, Ramadan, Rifat, Riza, Sali, Sadik, Sinan, Shaban, Shain, Shaqir, Tahir, Vebi, Xhemail (Xhemal, Xhemë), Zeqir (Zeqo), Qose, Mazllum, Dul (Dule, Avdul, Duleman, Kadri, Jashar, Fidë, Fiqiri, Fishti, Fosum, Gani, Etem, Fadil, Fat, Esat, Fetah, Hasan, Haxhi, Kasem, Jonuz, Kamber, Kapllan, Karafil, Abdurahman (Rape), Miftar, Mërsim, Musë, Imer, Idriz, Isak, Iqmet, Ivzi, Islam, Ismail, Beqir, Sakip, Rexhep, Rifat, Rexhë, Kadri, Mazllum, Miftar etj. Përveç shembujve të mësipërm, me karakter zbunues në antroponiminë e gjinisë mashkullore e femërore, më poshtë po japim shembuj të tjerë të kësaj fushe:
Ledina e Burrave (All); Zabeli i Jonuzit (Kërç. P.); Sumçishtet e Zijait (Ziait) (Pesj); Ledina e Demir Kupit (Kërç.P); Kumbulla e Kurtes (Poc); Ara e Kurtes (Poc); Ara Duks (pronari) (Maj); Xhamia e Bajram Duks (Voj); Thanat e Lamçes (Islam Sallahi) (Kll); Arat e Sali Shaqirit (Pod); Arra e Mazllumit (Kërç. P.); Lama e Lushit (Poc); Kopshtijet e Lushit Ndër Lamë (Poc); Guri i Qoses (Kërç. P.); Pusi Lamit (Kov); Brrakat e Lamit (Bajramit) (Kat.Vog.); Bafçja e Bujarit (Dov); Mani i Sali Begut (Her); Kumbulla e Kurtes (Poc); Ara e Kurtes (Poc); Toka Manes (Pod); Pusi Ramës (Kov); Udha e Sajmeve (All); Vija e Sajmeve (All); Brraka e Shabanit (Poc); Mani i Shabanit (Gr); Bunari i Shaban Elezit (Voj); Vneshtat e Nures (Voj); Vorret e Nures (Her); Bafshja e Ramadanit (Gr); Barku i Ramadanit (Bll.e Ep); Blloku i Deme (K. B); Moçali i Ramadanit (Poc); Dani (Pod); Gjirizi i Dautit (All); Izvori i Daudit në Trosmane (All); Ogradja e Dautit (K. B); Pjepi i Dautit (Dov); Qershia e Dautit (Dov); Ködra e Demëjr Kupit (Kërç. P.); Arat e Demëjrit (Pesj); Gurt e Demëjrit (Poc); Manat e Demëjrit (Pesj); Ugradja e Demëjrit Mines (Poc); Ledina e Demëjr Kupit (Kërç. P.); Kopshti i Destanit (Pesj); Bafçja e Destanit (Dov); Pjeshka e Destanit (Dov); Brraka e Fiqiriut (Pod); Kopshti i Fiqiriut (Pod); Zabeli i Fishtit (Kërç.P.); Ara e Fidës (Maj); Bafshja Ganiut (Her); Bafshja e Ganiut (Gani Qokut) (Kll); Zabeli i Etemeve (Hetem) (Maq); Grepi i Fadilit (Grad); Mullëjni i Fatit (Maq); Ugradja e Esatit (Pesj); Zabeli i Esatit (Pesj); Bunari i Gzimit (Pod); Gurët e Fetahit (Kat.Vog; Poc); Brraka e Haxhiut (Gr); Hurdha e Haxhiut (Dov); Gjerizi i Haxhiut (Dov); Prrouja Haxhikes (Gr); Ara Hasanit (Voj); Sokaku i Jasharit (Pesj); Izvori i Kasemit (Gr); Vorret e Kasemit (Kat.Vog.); Vorret e Kasemit (Voj); Arra e Kasemit (Kll); Zabeli i Jonuzit (Kërç. P.); Mullëjni i Kamberit (Pod);: Ogradja e Kapllan Begut (Maq); Pusi i Karafilit (Poc); Ködra e Mersëjmit (Maj); Miftare, arë (Poc); Oudha e Miftareve (Kll); Ura e Mines (Kat.Vog.); Mullëjni i Mousës (Kërç. P.); Hurdha e Musait (Voj); Pacukja e Musës (Mus Xhemalit) (K. B); Ara e Musajve (Kërç.P.); Brraka e Ibrahimit (Maq); Brraka e Idrizit (Maq); Bafçja e Idrizit (Maq); Mani i Idrizit (ke Kasha) (Maq); Shpia Vjetër Iliaz Pashë Qoku (Kll); Ara e Imerit (Kërç. P.); Zabeli i Imerit (Gr); Izvori i Imerit (Kërç. P.); Kshtenjat e Imerit (Kll); Kulla e Imziut (Kat.Vog.); Ara e Imziut (Kat.Vog.); Arrat e Ivziut (Kat. Vog); Raҫica e Iqmetit (Poc); Kshtenja e Isakut (Dov); Lagjia Isakve (Dov); Ara e Isenit (Hysen) (Poc); Mëhalla e Islameve (Her); Bunari i Isamil Beqes (Voj); Burimi i Ismailit
120
(Poc); Mullëjni Sakipit (Poc); Zabeli i Jonuzitr (Kërç. P.); Raҫica e Rexhepit (Poc); Ara e Rexhës (All); Ara e Rexhës (Kërç. P.); Livadhi i Rexhës (Kërç. P.); Lagja e Rexhave (Poc); Hajmalia e Rifatit (K. B); Proja Kilit (Maj); Prrëji i Manes (Pod); Toka Manes, arë (Pod); Arra e Mazllumit (Kërç. P.); Vneshtat e Memetit (Voj); Çeshma e Kadriut (Pod); Kulla e Imziut (Kat.Vog.); Gjerizi i Haxhiut (Dov); Ara e Isrefëjcës (Poc); Ara e Kurtes (Poc); Livadhi i Menduhit (All), Çardaku i Marçes nga Marçe < Miftar (Her) etj.
5.8.2 Emra vetjakë (njerëzish) mashkullorë të krishterë
PALI/PAVLI: Pavlica (Poc); Kisha e Shën Pavlit, kishë (Poc); Çeshma e Palivës (Her); TANAS, -I: Kisha e Tanasisë (Bll. e Ep); Tanasëj (Poc); Uji Tanasisë (Poc); Izvorri i
Tanasëjs (në Majtarë) (Maq); Uji Tanasëjs (Bll.); Ujt e Tanasëjs (Kll); RAMADAN < Dan < Dançe: Teqja Dançes (All); Mani i Danit (Voj); Kopshti i
Damkës (Kër.Sip.); ANDREA < ANTRASH: Toka e Antrashit, tokë (Kat. Vog); METOD: Bafsha Metodiut (Her) MEFË: Zabeli Mefës (Poc); BOGDAN: Krasta e Bogdanit (Kërç. P.); Ara e Bogdanit, fushë (Kërç.P.); CFETKO: Kisha e Cfeta Nikollës (Kërç. P.); Kisha e Cfeta Petkës, kishë (Kërç.P.); DAVID: Ara e Davidit, arë (Kërç. Sip.); NIKOLLA: Kisha e Cfeta Nikollës (Kërç. P.) KLINE: Kopshti i Klines, livadh (Kër.Sip.); PETKO: Kisha e Cfeta Petkës, kishë (Kërç. P.); DHIMITËR: Kisha Dhimitrit (Kërç. P); SOTIR: Kisha e Shën Sotirit (Kërç. Ep.); DAKLER, -I: Trapi i Daklerit, luginë (Dov); KOLË: Shpia e Kolёs (Kat. Vog); Mhalla e Kolave (Her); Art e Mdha t’Kols (Maj);
Izvori i Kolës (Kat.Vog.); TASHKO: Guri i Tashkos, udhëkryq (Her); ROMOT: Ara e Romotit (Kat.Vog.); MILO: Milosa (Poc); Burimi Milofsës (Poc); Këdrat e Milofcës (Her); Milofca (Gr); TALË:Gurt e Talës (Kat. Vog); ARXHË: Mani i Arxhës (Kërç. P.); MERKO: Kshtenjat e Merkos, tokë (Poc); DODË: Lama e Dodës, kryqëzim rruge (All); Ara e Lamës Dods (All); Lama Dëds
(Maj); Lama Dëds (All); KAJA: Izvori i Kajës (Poc); Gurt e Kajës (Kov); MENTOR: Zabeli i Mentorit, kodër (Poc); MILO: Milofs (Poc); Burimi Milosës (Poc); Këdrat e Milofcës (Her);
Në vend të përfundimit Duke e mbyllur këtë temë, mund të konstatojmë se: – Etimologjia, semantika dhe morfologjia e fjalëformimit tek emrat përkëdhelës e
përbuzës në komunën e Maqellarës, ashtu si në mbarë trevat shqiptare, është e lidhur ngushtë me jetën shoqërore, me bindjet fetare, filozofike e mistike të banorëve të saj.
– Ndërtimi i emrave përkëdhelës e përbuzës është i larmishëm, por trajtat e paraqitjes së tyre në të shumtën e rasteve u përgjigjen rregullave fonetike e morfologjike të shqipes.
– Prapashtesa më prodhimtare dhe më e përhapur është prapashtesa -ush dhe -kë
121
dhe, pavarësisht prej mendimeve të ndara të gjuhëtarëve (për sufiksin -ush) lidhur me prejardhjen e saj ilire (Çabej), sllave (Pascu), trake (Puşcariu), latine (Skoku)1, në këtë rast, patronimeve, antroponimeve, toponimeve etj., ajo u jep gjithkund ngjyrim përkëdhelës a përbuzës.
Megjithëse u morëm krejtësisht me gjendjen e sotme të zbunuesve, hipokoristikëve të disa emrave vetjakë, rëndësia e studimit të këtyre në diakroni po ashtu është e madhe, siç edhe na theksuar studiuesi B. Baliu2, Prandaj me të drejtë, R. Doçi, duke hulumtuar këtë dukuri (të ndryshimit të prejardhjes së emrave përkëdhelës e përbuzës) ka shkruar se “një numër i mirë i tyre janë rezultat i ruajtjes së traditës dhe të shprehisë popullore të përdorimit të tyre dukur të mirëfilltë, prej të cilëve ka edhe antroponime ilire”3. Rrjedhimisht, ai mendon se burimi dhe lashtësia e zbunuesve “duhet kërkuar tek emrat e lashtë, te substrati i lashtë ballkanik4, atje ku këtë paradigmë e kërkonte edhe Katiçiqi 5.
1 E. Çabej – A. Xhuvani, Prapashtesat e gjuhës shqipe, në SGJ–III, Prishtinë 1976, f. 293–294. 2 B. Baliu, Onomastika e Gallapit, f. 109-110. 3 R. Doçi, Iliro-shqiptarët dhe serbët në Kosovë – sipas onomastikës, IAP, 1994, f. 157. 4 R. Doçi, Iliro-shqiptarët..., f. 167. 5 R. Katiçiq, Mbi gjuhën e ilirëve, “Fjala”, nr. 21–22, Prishtinë, dhjetor 1988, f. 1, 7.
122
KREU VI: PREJARDHJA KUPTIMORE E MIKROTOPONIMISË SË MAQELLARËS
6.1 Mikrotoponimet në vështrimin semantik
Onomastika e krahinës së Maqellarës është e rëndësishme në mënyrë të veçantë edhe për nga prejardhja kuptimore e saj. Kjo zonë me një traditë historike, gjeografike e gjuhësore dhe me veçori të konservativizmit të saj brenda një të folmeje mjaft të pasur, sidomos në aspektin sintaksor, ka ruajtur njëkohësisht disa veçori materiale, etnografike dhe shpirtërore, me të cilat është ndërtuar mikrotoponimia e saj.
Për këtë arsye, tipologjinë e saj me disa cilësorë leksikorë e paradigmatikë, e konsiderojmë si një bazë të mirë sipas së cilës do të mundë të studiohej përmbajtja dhe sidomos prejardhja e mikrotoponimisë së saj. Sigurisht, që me këtë model do të mundë të studiohet vetëm një pjesë e mikrotoponimeve, sado që paraqet pjesën më të madhe dhe më homogjene të inventarit të saj.
Duke bërë një tipologji të prejardhjes së zërave të fjalorit të mikrotoponimisë së Maqellarës, kemi kuptuar se rrafshet e përbërësve semantikë të tij janë të shumta, si:
– emra vendesh sipas antroponimisë dhe patronimisë; – emra vendesh sipas antroponimisë së zbunuar; – emra vendesh sipas ojkonimisë; – emra vendesh sipas etnonimisë; – emra vendesh sipas fitonimisë; – emra vendesh sipas zoonimisë; – emra vendesh sipas emrave të insekteve dhe të zvarranikëve; – emra vendesh sipas farefisnisë; – toponimet legjendare; – me bazë leksikore të toponimisë: ara, livadhe, rrugë, lagje (mëhalla), male,
fusha, brigje, gjerize, brinja, izvore, përrenj, mullinj, lëndina, kroje (burime), lumenj, varre etj.
Përmes këtij kapitulli, duke ndjekur këtë metodë paraqitet rrafshi i parë semantik i mikrotoponimeve, pra kryesisht gjeografia, aspekti material dhe shpirtëror i mikrotoponimeve dhe patronimeve të kësaj ane, por jo edhe zbërthimi gjuhësor i tyre. Në të vërtetë, përpunimi i inventarit mikrotoponimik përmes kësaj metode nënkupton tipologjinë përmbajtësore dhe leksikore të saj, pa përimtuar elementet fonetike, morfologjike dhe etimologjike të saj. Studimi i prejardhjes semantike të mirotoponimisë së Maqellarës do të thotë edhe studimi i përbërjes leksikore, patronimike aktuale dhe historike të saj.
6.1.1 Ojkonime Ashtu si në toponiminë shqiptare në përgjithësi edhe në toponiminë dhe
mikrotoponiminë e Maqellarës, prania e patronimeve është mjaft e madhe. Me këtë cilësor zakonisht shoqërohen prona kolektive, si ara, kroje, mullinj, lumenj, male, varreza etj., si: Lugjet e Ademallarëve, arë e mbjellë (All); Rruga e Lugjeve të Ademallarëve, rrugë e njohur për këmbësorë brenda territorit të fshatit (All); Agallarët ( < tur.aga), fis dhe lagje nga llagapi Aga (Gr; All; Çer; Kat. Vog); Lagja e Agallarëve (Çer); Arat e Agallarve (Pesj); Agollt ‘titull turk i mirëfilltë, i ardhur po nga leksema turke aga’: Mëhalla e Agollëve, lagje (Her); Mullëjni i Agollit (Her); Rruga e Agollve
123
(Kërç. P.); Çeshmja e Asllanallarëve (All); Shkoza e Allamanit (Voj); Arnajt e Kusharëjshtevë (Poc); Lagjja Bolluqave, që tani e kanë mbiemrin Osmani (Poc); Vorret e Dizgut (Kll); Ara Duks (pronari-Dik Duka), arë në gropë, në veri të fshatit (Maj); Izvorret e Guzeve (Çer); Hourdha e Guzallarëve (Çer); Gshtenjat e Halileve (Gr); (Brrakat) e Halile (Maj); Gjerizi i Haxhiut (Dov); Çeshma e Jaganicës (All); Brraka e Jagenicës moçal në krye të lagjes Çiflig (All); Kshtenjat e Imerit (Kll); Kodrat e Hoxhollit (Maj); Lagja Hëxhallarëve (Gr); Gropa Kasanëve (Poc); Këjsha te Veliajt (Bll.); Këjsha, rrënojë (Maj); Çeshma Kërkoute (Çer); Hourdha e Guzallarëve (Çer); Prrouja e Haxhiarekës (Poc) etj.
6.1.2 Etnonime
Inventari mikrotoponimik i komunës së Maqellarës, përveç me antroponime e patronime të gjinisë mashkullore dhe femërore, përveç me ojkonime të formuara kryesisht nga patronime e matronime, është e pasur edhe me disa etnonime, që lidhen me individë dhe grupe etnike që kanë bërë jetën e tyre në këtë zonë duke u marrë me punë të ndryshme, si dhe individë a grupe që kanë shtegtuar nëpër këtë krahinë, si:
Strugë: Deberca e Strugës, degë e lumit Drin i Zi, që përshkon Maqellarën (Maq); Turqi, -a: Kulla e Turqisë, rrënojë (Pop); serb: Malet e Sërpit (Malet e Sërbit) (Kat. Vog.); turk: Izvori i Stambollasit (Kat.Vog.); jevgë: Toka e Jevgës (Kll); pop: Ara e Popit (Kat.Vog.); Mëhalla e Popit (Her); Kodra e Popit (Maj); Toka e
Popit (Pop); Ara e Popit (Kll); Popinara, fshat (Pop); Këdra e Popinarës (Kat.Vog.); Mali Popinarës (Grezh); Dardha e Popinarës (Pesj); Bjeshka e Popinarës (Pop); Gryka e Popinarës (Gr);
xhip: Kroi i Xhipit (Gr); Trapi i Xhipit (Pes); Vorri Xhipit (gjypit) (Maj); Guri i Xhipit (Poc);
kaur: Tokat e Kaurve (Pesj); Vorret e Kaurrve (Gr); Vorret e Kaurrve (Pesj); Vorret e kaurrve (Her); Vorret e Krishterve (All); Vorret e Shqerrave, varreza, quhen ndryshe Varrezat e të Krishterëve (Kat.Vog.);
sherlie: Art e Sherlies, ara (Maj); Shehër, -i: Rruga e Shehërit, rrugë e asfaltur (Dov); shehlerët: Shehlerët, lagje fshati (Pod); Shehu, fis (Pod); Shehlerët, fis (Voj);
Lagja e Shehlerve, lagje (Voj); Rruga e Shehlerve, rrugë (Voj); Tajllat e Shehlerve, tokë (Voj); Uxherni Shehit, tokë (Voj); Ura e Shehit (Sheh Topojanit), urë (Voj); Lama e Shehit, lamë (Voj).
6.1.3 Fitonime
Duke i bërë një vështrim kritik librit Slavjanskoe naselenie v Albani1 të Selishevit, Norbert Jokli2 – prej të cilit kemi kritikën më të plotë deri më tash në studimet albanologjike – veç së tjerash, theksonte nevojën e trajtimit të problemeve gjuhësore e sidomos të atyre toponimike. Inventari i mikrotoponimisë fitonimike të Maqellarës është i madh e i ndryshëm, i pasur dhe me interes për një studim vetanak. Kjo, për arsyen e thjeshtë, se Maqellara është i pasur me pemë dhe me bimë: dardhë, ah, mollë, manaferra, luleshtrydhe (kulupëjnka), lajthi, gështenja, ftua, hithër, kumbull, shkozë, plep, therrë, misër, grurë, elb, tërshërë, thekër, domate, patate, speca, fasule, presh etj.,
1 M. A. Seliščev, Slavjanskoe naselenie v Albanii, Bd. XVII, VII 208ç. 2 N. Jokl, Sllaven und Albaner, “Slavia”, 13 (1934/35) 281 bis 325, 609–645. Bespr.: RESI 15 (1935) 237.
124
pra me të gjitha ato bimë (pemë dhe perime), shumë prej të cilave bimë të egra, prandaj edhe me një emërtim mjaft arkaik.
ah: Zona e Ahut, zabel (Kërç.Posh); Bukavece, tokë pjellore (Dov); Lugina e Bukaveceve, luginë (Dov); Rruga Bukaveceve (Dov); Trapi i Bugjavecit (Kat.Vog.), mendojmë se mund të vijë nga sllav.бука „ahu”, vendi ku rritet ahu.
arrë: Imzi: Arrat e Ivziut (Kat. Vog); Arra e Elmazit (Kll); Arra e Kasemit (Kll); Arrat e Nezirave (Kat. Vog); Arrat e Shemes (Shemsi) (Kll); Arrat e Ravnëjshtes (Kat. Vog); Arra e Xhetës (Kll); Arra e Ristos (Kat.Vog); Arra e Xemalit (Kat.Vog); Arra e Bajramit (Kërç. P.); Arra e Mazllumit (Kërç. P.);
man: Manat e Pashës (Kll); Mani i Xhamisë (Kll); Manat e Qerimit (Kll); Mani i Mashllarës (Maq); Mani i Sali Begut (Her); Mani i Dacit (Maq); Mani i Danit (Voj); Manat e Demëjrit (Pesj); Mani i Zi (Er); Mani i Dulemanit (Dov); Mani Elmazit (All); Mani i Idrizit (ke Kasha)(Maq); Mani i Xhamëjs (Er); Mani i Ledinës, sot nuk ekziston (All); Ke Mani Rremit (Gr); Mani i Jeshilit (All); Manat e Avdulit (Kat.Vog); Mani i Uxhistes (Kërç. P.); Mani i Kuç (Er);
thana: Thanat e Lamçes (Kll); Thanat e Rahimit (Kll); Drenojcë, fushë (Kërç. P.)1 nga sllav. дрен „thanë” – vend ose fushë ku ka thana.
vëjdha: Vëjdhat e Qerimit (Kll); pjeshkë: Pjeshka e Destanit (Dov); dardhë (Pirus communis);2 Kshtenja e Dardhës (Maj); Dardha e Vakoufit (Gr);
Dardha e Popinarës (Pesj); Dardha e Mustafës (Pesj); Dardha e Tahirit (Pod); Dardhat e Reja, (Er); Mhalla Dardhas, lagje (Maj), kurse sot banorët i thonë edhe Mëhalla e Dardhanjanëve; Përroj i Dardhasve (Maj); Ogradet e Mhalls Dardhse (Maj); Lugjet e Dardhasve (Maj); Lagja Dardhallarëve, nga fisi Dardha (Er); Dardha e Qames (Kll); Dardha e Dervëjshit (Kll); Çeshma e Datallarve (Er);
kshtenja (gështenja): Kshtenja e Nimetit (Dov.); Kshtenja e Rasimit (Maj); Kshajat e Sefs, (Voj); Kshtenja e Vakoufit (Kërç. P.); Kshtenjat e Xhamis (Kll); Kshtenja e Dardhës Maj); Kshtenjat e Imerit (Kll); Kshtenja e Isakut (Dov); Kshtenjat (Maq); Kshtenja e Laskës (Poc); Zabeli i Manit, më përpara ka qenë quajtur Kshtenja e Strazimirit, (Gr); Kshtenjat e Merkës (Poc); Kshtenjat e xhamisë (Kll); Kshtenjat e Ravnëjshtes (Kat.Vog); Gështenja e Llazovës, livadh (Gr); Gështenjat e Halileve, livadh (Gr);
pjep (plep) Populus alba): Pjepi i Majtarës (Pod); Pjepi i Shkëlqimit (Dov); Pjepi i Dautit (Dov); Pjepat e Liles (Halil Qoku) (Kll);
vneshtë VRESHT (Vitis vinifera): Vneshtat e Allamanit (Voj); Vnesht e Majtars (Maj); Vneshtat e Memetit (Voj); Vneshtat e Nures (Voj); Vneshtat e Toçit (Voj); Vneshta (Kërç. P.);Vneshta (Dov); Ködra e Vneshve (All); Këdra e Vneshtave (Dov); Vneshta e Kaloshit (Maj); Vneshta e Kesheve (Maj);
ftëj (fto-ftua): Ftëjt e Mustafës (Pod); grurë: Golgurë (Poc); Grunare (Her); kumbull: ‘Prunus domestica’: Kumbulla e Kurtes (Poc); Kumlla e Nuzit (Er); kungull: Hurdha e Rustem Kungullit (Gr); Mullëjni i Rustem Kungullit (Gr); presh: Lagja e Preshave, që tani e kanë Ilnica (Poc); qershi: Qershia e Shkëlqimit (Dov); Qershia e Skavarës (Dov). Qershia e Dautit
(Dov); Qershia e Aqifit (Dov); Livadhet e Çarshëjs (Poc); Uji i Çarshëjs (Poc); Çarshëja e Sulës (Kat.Vog); Çarshëja e Strazavecit (Kat.Vog);
1 S. Keshi, Disa dukuri për të folmen..., në “Dialektologjia shqiptare VII”, f. 191. 2M. Ibrahimi, Mikrotoponimet në vendbanimet shqiptare të rrethit të Prilepit, Krushevës dhe Velesit. Interlingua, Shkup 2010, f. 78
125
lajthi (Corrylus avellana):1 Lajthia (All); Lajthi e Madhe (Poc); Lajthia e Oukut (Kërç.P.); Lajthia e Oukut (Kërç. P.); Lajthia (All); Uji i Lejthisë, izvor (Er); Prrouja e Leshnëjcës (Maq; Kov); Leshnica, fushë (Kov); Rruga e Leshnëjcës, rrugë (Kov); Ky apelativ vjen nga sllav. лешник “lajthi” pra Prroj i Lajthive, vend ku ka lajthia.
lis: Lisi i Varvanëjcës (Kll); Lisi i That (Maq); Lisi i Valës, kryqëzim rruge (All); Lisi i Herbelit (Grad); Lisi i Madh, vend i lashtë (Kll); Lisi i That (Maq); Ködra e Di Lisave (All); Zabeli me Lisa te Varrezat e Vjetra (K. B); Lisi i Teqes (Voj); Lisi i Vorreve (Her); Lisi i Teqes, vend (Voj); Lisi i Herbelit, kullotë (Her);; Lisi i Valës, kryqëzim rruge (All); Lisi i Varvanëjcës, tokë (Kll).
lisna ‘është një lloj bari me aromë që quhet lisnë’: Liskeniva (Kërç. P.); pëjsha (pisha): Ködra e Pëjshave (Poc); Udha e Pishave (Kërç.P); Zabeli i
Pëjshave (Kërç.P); Pëjshat e Para, zabel (Kërç. P.); Pëjshat e Dyta, zabel (Kërç. P.); Pëjshat e Treta, zabel (Kërç. P.);
fiku: Guri i Fikut (Grad); gruni: Grunare (Her); dru: Mali i Drubak (Kërç. P.); Këdra e Drubakut (Kërç. P.); Përroi i Drubagut
(Kërç.P.); Drubak, dru i madh (Kërç. P.); Drubinec (Gr); hardhi: Llazovë me metatezë nga LLOZA ‘vitis vinifera’ ‘hardhi’ ( <
sllav.лозница):2 Llazova, fushë që fillon te Varrezat e Herbelit (Gr); Llazovë, rrugë toke (Gr); Gështenja e Llazovës, livadh (Gr);
fidan: Rruga ke Fidanishtja (Xhamia e Re) (Maq);
6.1.4 Zoonime
Një zonë si Maqellara, me një zhvillim të dendur të bujqësisë dhe blegtorisë, është e kuptueshme që të jetë e pasur edhe me leksik bujqësor e blegtoral, i cili shprehet edhe përmes mikrotoponimisë. Mikrotoponimet me cilësorë nga bota zoonimike (shpezët) gjithashtu zënë njërin prej vendeve qendrore, përmbajtja semantike dhe gjuhësore e të cilave ende nuk është studiuar në mënyrë të plotë. Për natyrën e studimit tonë është me interes inventari i pasurisë gjuhësore dhe përmbajtësore të kësaj toponimie, si:
pëllumb/plloumb: Guri i Plloumave (guri i pëllumbave), gur (Kërç. P.); Guri i Plloumave (Her); Guri i Pllumave (vend ku qëndrojnë pëllumbat e egër), shpellë (Kërç.P.); Shkrepi i Plloumave, (i pëllumbave), vend (Kov);
gollub < sll. ‘gollub-pëllumb’: Gulluberrnëjk, mal (Kërç. P.);3 Krasta e Gullubernëjkut, gur i madh (Kërç. P.); Prrouja e Guruballnejkut, përrua (Kërç. P.);
zog: Ködra të Zogjes, kodra (All); Mali i Zogjeve, mal në përëndim të fshatit (All); qumësht: Qumshti Gjinit, burim uji (Grad); grep: Grepi i Fadilit, fushë (Grad); shkop: Shkop, arë (K.B); thekën: thekni, brez (pjesë) i Malit të Gradecit (grad);
6.1.5 Emra vendesh sipas emrave të kafshëve
Maqellara është një zonë e pasur dhe e përshtatshme edhe për zhvillimin e shtazëve të egra dhe të buta. Një vend me pyje, në të shumtën të ulëta dhe me vegjetacion bimor të pasur, ka krijuar kushte për zhvillimin e blegtorisë, prandaj jo pak vende identifikohen me to. Sot nuk është vështirë të mbledhësh apelativë të shtazëve shtëpiake dhe të egra,
1 M. Ibrahimi, vep.e cituar, f. 80 2M. Ibrahimi, vep.e. cituar, f. 81 3Mendojmë se është një leksemë me ndikim nga gjuhët sllave: gollub “pëllumb” dhe prapashtesa –nik me kuptimin vend ku mbahen pëllumbat, vend i pëllumbave.
126
si dhe toponime që i identifikojnë ato, si: lopa, dhelpna, dhia, ujku, kau, quka, ariu, pëllumbi, qeni etj. Janë toponimet ato që dëshmojnë një zhvillim dikur më të pasur të faunës, që sot dëshmohet vetëm nga këto emërvende. Kjo është edhe një prej dëshmive me të cilën shkenca e toponimisë dëshmon rëndësinë e saj: ari, -u: Shpella Ariut (ndryshe njihet edhe si Vrima e Ariut) (Dov); arushë: Shpella e Arushës (Pop); dhi: Hurdha e Dhive, hurdhë (Kov); dhelpër/ dhelpën: Dhelpër (Canis vulpis): Shpella Dhelprës, rrënojë (Kër.Sip.); Vrima e Dhelpnës (All); Guri i Dhelpnës, gur i madh (Kër.Sip.); lopë: Rruga e Lopartit, rrugë që kalonin lopët për në kullotat e banorëve) (Maq); lepur: Guri i Leprit, gur (Kërç. P.); hajvan: Izvori i Hajvanëve (Kër.Posh.); daci1: Ara Prrëji Dacit (Pod); Ara e Dacit, rrënojë (All); Ara e Dacit, fushë (All); Art e Dacit (Maj);2 Shullanet e Dacit (Maj); Sůfica Dacit (Maj); 3 Mani i Dacit (Maq); qen/ çen, -i: Ara e Gurit t’Çenit, arë (Dov); Guri i Çenit, luginë (Dov); ujk/ ouk, -u: ‘Ujk (Canis lupus): Burimet te Gropa e Oukut, ujë rrjedhës që vjen nga mali, (Kër.Sip.); Lajthia e Oukut, mal (Kërç. P.); Gropa e Oukut, vend (Dov); Gropa Ukut (Kërç. P.); Qafa e Qenokut, qafë që ndodhet midis fshatit Erebarë e Trepçës (Maq); Qenok - Trepçë, rrugë (Dov); Ködrat e Qenokut, kodër (Dov); Prrouja e Qenokut, përrua (Dov); Ndoshta mund të lidhet me vendin ku është parë ujku, p.sh. qenoku > “vendi ku ka qenë ujku, ku është parë ujku. qukë: Shpella e Qukës, gur (Her); Izvori i Qukës, izvor (Her); Guri i Qukës (Her); Quka (Her); Rrasa e Qukës (Her), nga sllav. чука “rreh, majë guri”. dhelpën (Canis vulpis): Shpella Dhelpnës (Kër.Sip.); Vrima e Dhelpnës (All); Guri i Dhelpnës (Kër.Sip.); lejlek, -u: Gropa e Lejlekut (Dov); karvan: Karavec, majë mali (Kër.Sip.); Karvarec, rrugë e vjetër nëpër të cilën kanë ecurr që në kohë të hershme karvanët për të bërë tregti (Kër.Sip.).
6.1.6 Emra vendesh sipas konfiguracionit
Mikrotoponimet (kryesisht oronime) të cilat shënojnë vendet sipas konfiguracionit, edhe nëse mund të thuhet se janë kryesisht apelativë të njohur, ia vlen të regjistrohen për shkak të trajtave gjuhësore:
epërm (i), -e (e): Bllatë e Epërme – Mashllarë, kryqëzim rruge (Bll.); Reka e Epërme, degë e lumit Drin që përshkon Maqellarën (Maq); Rruga e Lagjes së Epërme (Poc); Kuqarka e Epërme (Poc); Majtarë e Epërme (Maj); Izvori i Epërm (Kërç. P.); Llakarsat e Epra (Her); Izvori Epërm (Maj); Bllatë e Epërme (Bll.); Kusharëjshtet e Epërme (Poc);
posht/ëm (i), -me (e): Llakarcat e Poshtme (Her); Kuqarka e Poshtme (Poc); ngushta: Rrugët e Ngushta (Voj); tepe ‘pjesa e sipërme e kryes, kodër, çukë, majë’ ( < pers. teppeh )4: Tepet e
Reshanit (Tepet e Zija Leshit në Reshan) (Resh); Tepe e Reshanit (Maj); ‘Ködra e Tepes (Kërç. P.); Ledina e Tepes (Kërç. P.); Rruga e Tepes (Kërç. P.);
brinjë: Brinja e Biçit (Gr); llak: Përllaka /Prillakë (Poc); Llakat (Gr); Mëhalla Llakave (Pesj); Kallabicericë
1 Daci, patronim me përhapje të gjerë nëpër Shqipëri, siç ka pohuar. Ç. Bidollari, vep. cituar, f. 79: nga një fjalë e shqipes dac-i për 'mashkullin e maces, maçok…..' 2 E. Hysa, QSA, Tr, Ekspedita dialektologjike 1967. 3 E. Hysa, QSA, Tr, Ekspedita dialektologjike 1967. 4 M. Ibahimi, vep. e e cituar, f. 65
127
(Kërç.P.); kalli: Kallaishte, mal (Kërç. P); çukë: Këdra e Çukës (All); madh (i), -e(e): Lisi i Madh, vend i lashtë (Kll); Vija e Livadhit të Madh, kanal i
vogël ujitës (All); Ke Guri i Madh (Kat. Vog.); Rruga e Livadhit të Madh, rrugë (All); Guri i Madh (Kat.Vog; Kërç. P.); Çeshma e Livadhit të Madh (All); Kurrizi i Madh, gur (Poc); Livadh i Madh, vendbanim i vjetër (All); Çeshma e Madhe (Kërç.P); Mafsha e Madhe, lëndinë (Gr); Xhamia e Madhe, xhami (Dov); Çeshma e Madhe, çezmë (Dov); Çeshma e Madhe, udhëkryq, dikur njihej si Çeshma me Brolle (K. B); Rruga e Madhe, rrugë fshati (K. B); Trapi i Madh, tokë (Maq); Xhadja Madhe, rrugë automobilistike që çon në Dibër (të Madhe, shënimi jonë) (Maj); Rruga e Madhe, rrugë brenda fshatit (Dov); Balle e Madhe, tokë (Maq); Art e Mdha, ara të mëdha në veri-perëndim të fshatit (Maj); Xhamia e Madhe (Kërç.P); Lama e Madhe, shesh (Kërç.P); Lajthi e Madhe, shpat mali (Poc); Prrouja e Madhe, përrua (Kat.Vog.); Rrafsha e Madhe, lëndinë (Gr); Bjeshka e Madhe, kullotë (Poc); Çeshma e Madhe (zamadan), udhëkryq (Gr); Çeshma e Madhe, çezmë (Dov); Ara e Madhe, fushë (Poc); Ledina e Madhe, rrënojë (All); Çeshma e Madhe, çezmë (Poc); Kisha (e Madhe) (All);
vëgël (vogël) (i, e): Trapi i Vëgël (Kërç. P.); Kisha e Vëgël (Kër.Sip.); Ködra e Vëgël (All); Bjeshka e Vëkël (Kat.Vog.); Prrouja e Vokël (Kat.Vog.); Ködra e Vëkël (Kat.Vog.); Prrëji i Vëkël (Bll.); Fushë e Vëkël, lagje (K. B); Trapi i Vëgël (Maq);
grepi: Mali i Grepit (Grad); Grepi (Kov); Ködrat e Grepit (Grad); rrafsh: Rafsha e Kragnës, lamë (Kërç. P.); Rafsha e Strabaçëjllës (Poc); Rrafsha
e Madhe (Gr); Rafsha e Pujtishtes (Kat. Vog); Gjubre e Ramigëzit,1 tokë (Poc). lak: Pëslakërc (Poc); idht (shije): Uji Hëjdht (uji i hidhur) (Gr); ball: Ballaçeshma (Kll); Ballamade (Kërç. P.); kurriz: Kurrizi i Madh, gur (Poc); plloçkë, -a ‘rrasë guri’ ( < sllav.ploча) 2: Ploçka, gur (Kër.Sip.); zarmi: Livadhet e Zarmit (Voj); dërnja: Lugjet e Dërnjave (Maj); Mëhalla e Dërnjanve (Maj);3 gjerë (xhan) (i, e): Guri i Xhan (Kat.Vog.); Oudha e Xhan (Poc); Oudha e Xhan
Jukaske (Poc); Udha e Xhan (All); Galishtja e Oudhës Xhan (Poc); thatë (i, e): Arni t’Thata (Voj); Rruga e Arnive t’Thata (Voj); Lisi i That (Maq);
Trapi i Thatë (Kërç. P.); Trapi i Thatë (Her); gjatë (i, e): Ködra e Zabelit të Lugut të Gjatë (All); Lugu i Gjatë (All); Arët e Gjata
(All); Guri i Gjatë, shpat mali (Kov); ftoftë: Uji i Ftohtë (Kërç. P.); vetëm: Vorri i Vetëm, varr (Kll); mëjr (mirë): Vorri i Mëjr (Gjeleshashku) (Maq); Vorri i Mëjr, gur (Dov); Vorri i
Mëjr, varr (All; Gr; Poc; Bll.P; Resh; Gr); shpum (i shpuar): Gur i Shpoum, gur (Poc);
6.1.7 Emra vendesh sipas materialit
Krahas përbërësve të tjerë me të cilat identifikohen mikrotoponimet e zonës së Maqellarës, është edhe përbërja materiale e tyre, si:
1 Mendojmë se lidhet me leksemën sllave Ramigëz (tokë e rrafshët (Poc). 2 M. Ibrahimi, vep.e cituar, f.63. 3 M. Ibrahimi, Mikrotoponimet në vendbanimet shqiptare të rrethit të Prilepit, Krushevës dhe Velesit. Interlingua, Shkup 2010, f. 98. Sipas studiuesit kjo vjen nga fjala Dërm/ë-ja “pyll i vogël”.
128
rrasë ‘pllakë e rrafsh guri; faqe e një shkëmbi të petëzuar’: Rasa, kullotë (Poc); Rrasa e Qukës (Her); Rrasa e Saitit (Kat.Vog.); Rrasa e Keqe (Grad); Rasat e Krejps (kurish), shpat mali (Voj);
kurëjtë: Uji i Kurëjtave, rrjedhë uji në formën e kurëjtës (govatës) (Kërç. P.); krastë: Krastat e Zeza (Kërç. P.); Krasta e Ujnave (Poc); Ke Krasta (Pesj); brez: Potbreze, fushë (Gr) nga parafjala sllave под “ndër” me kuptimin ndërbrez. breg / bregje: Rruga Bregut (Dov); Hurdha e Bregjeve (Çer); bota ‘tokë argjilore’: Krasta e Botave (Pesj); Bota (Poc); Prrëji Botës (Poc);
Rruga e Botës (Poc); Ke Bota (baltë e kuqe) (Pesj); çukle: Guri me Çukle, gur i madh (është faqe mali ku perëndon dielli) (Kërç. P.); leckë: Lecka, toka që nuk prodhojnë (Maj). 6.1. 8 Emra vendesh sipas objekteve të ndërtuara në to
6.1.8.1 Objekte kulturore, fetare, shoqërore, (kisha, xhami, varre, shkolla)
Shpeshherë, pjesa më e madhe e vendeve të ndryshme (ara, male, fusha, lumenj, kodra etj.) identifikohen me objekte të caktuara të cilët dalin si emra të gjinisë mashkullore. Të tilla përmendim:
hajmali: Hajmalia, mal (Kat.Vog); xhamëj/xhami: Toka e Xhamëjs (Poc; Maq); Rruga ke Xhamëja (All); Xhamëja e
Fshatit (All; Kërç. S; Poc); Xhamëja e Grezhdanit (Gr); Xhamia e Kovashëjcës (Kov); Xhamëja e Re (Poc); Xhamëja e Re e Fshatit (Maj); Xhamëja e Vjetër (Dov; Kërç. P); Xhamëja e Herbelit (Her); Xhamëja e Kërçëjshtit (Kërç. P); Te Xhamëja, shesh (Maj; All); (Sheshi) Ke Xhamëja (Xhamia e Vjetër) (Maq; Maj; All; Kërç. P; Kër.Sip.); Ara e Xhamëjs (All); Brraka e Xhamëjs (All); Gröpa Xhamëjs (All); Çeshma e Xhamëjs (All; Kll); Bjeshka e Xhamëjs (Kërç. P.); Ledina Brakës Xhamëjs (All); Ködra e Xhamëjs (All); Rruga e Xhamëjs (Gr; Poc); Zabeli i Xhamëjs (Dov; Her); Udha e Gropës së Xhamëjs (All); Kshtenjat e Xhamëjs (Kll); Mani i Xhamëjsë (Kll);
këjsha/ kisha/kajsh: Këjsha te Veliajt, kishë (Bll.); Këjsha, rrënojë (Maj); Kisha e Vogël (Kër.Sip); Kisha e Tanasëjs (Bll. Ep); Kisha (Kërç.P); Kisha (Maq); Kisha e Herbelit (Her); Kisha e Çernenës (Çer); Kisha e Kërstes (Kërç.P); Kisha e Madhe (All); Kisha e Shën Sotirit (Kërç. P); Kisha e Tanasëjs (Kërç.); Kisha e Venedikut (Her); Kisha e Vllasëjs (Kërç. P); Kisha e Vorreve (Gr); Kisha mbi Gradishte, rrënojë (Pesj); Kisha Vjetër (Dov); Kisha, rrënojë (Maj); Kisha, shesh (Çer; Pesj; Er); Kishë (Gr); Sheshi i Kishës (Poc); Sokaku ke Kajsha (Maq); Ke Kisha Ballaçeshma, kishë e vjetër (Kll); Lugu i Kishës (All); Rruga Kajsh (Maj); Kajsha, arë (Voj); Rruga e Lugut të Kajshës (All); Lugu i Kajshës (All);
shkollë: Ke Shkolla, rrugë që të çon te shkolla e parë e fshatit (Kat.Vog.); vorre (varre): Vorri i Mëjr i Halil Civulit (Maq); Vorri i Mëjr (Gjeleshashku),
rrënojë (Maq); Vorri i Mëjr, gur (Dov); Vorri i Mëjr, varr (All); Vorri i Mëjr, varr (Gr; Poc; Bll.P; Resh); Vorri i Mëjr i Halil Civulit (Maq); Vorret e Dizgut (Kll); Vorret e Herbelit (Her); Vorri i Vetëm, varr (Kll); Vorret e Kasemit, rrënojë (Kat.Vog.); Vorret e Kasemit, rrënojë (Voj);
sanxhaku: Ködra e Sanxhakut (All); Ködra e Sanxhakut (Voj). 6.1.8.2 Objekte ushtarake, politike, gjeografike, kala, komunikacioni, veprimtari dhe
raporte sociale
banjë: Banjat, tokë në mal që dikur ka shërbyer si një gropë e madhe me ujë (banja terminale) (Kat.Vog.);
kabinë elektrike: Ke Kabina Elektrike (Kër.Sip.); shtyllë: Ke Shtylla, udhëkryq (për shkak të shtyllës së lartë të tensionit) (Pesj);
129
bjeshkë: Ke Bjeshkët Kër.Sip.); tregti: Çeshma ke Tregtia, çezmë e madhe e fshatit (Maq); makinë: Rruga e Maqinës, rrugë (Grad); diqan (dyqan): Diqani Arifit, dyqan (Her); shesh: Ke Sheshi, shesh pushimi (Kër.Sip.). Të tilla emërtime, me bazë leksemën
shesh apo lamë ka pothuajse në çdo fshat të zonës së Maqellarës. Ndoshta për vetë faktin, se dikur vende të tilla kanë shërbyer si “vende kuvendesh” për pleqtë e fshatit apo si sheshe për të lozur fëmijët.
kala: Kalaja Grazhdanit, rrënojë (Gr); Rruga Kalasë (Grezh); Rruga Kalasë (Gr); Ke Kalaja, shesh (Kër.Sip.); Ke Kalaja, lamë që ndodhet në rrafshën e Pujtishtes (Kat.Vog.); Kalaja Kralit, kala e vjetër (Kër.Sip); Kalaja Venedikasve, kala e ndërtuar nga venedikasit (Kërç.Ep); Kulla e Aliut, kala e vjetër (Kërç.P); Guri i Kalasë (Kër.Sip); Krouja e Kalasë (Kër.Sip);
kanal: Ke Kanali, kanal vaditës (Kll); SMT: Prroi të SMT-ja, përrua (Maq); krëji (krua): Ke Krrëji, rrugë (Kat.Vog.); polici: Çeshma ke Policia, çezmë (Maq); doganë: Ke Dogana, shesh (Bll.); busti: Ke Busti i Nazmi Rushitit, shesh në hyrje të fshatit (Dov); kishë: Ke Kisha, rrënojë (Kërç. P.); mullarë: Ke Mullarët e Ubëkut1 (Kat.Vog.); repart (ushtarak): Ke Reparti (Dov); bunare: Ke Bunaret, toka rreth e rrotull bunarit, pus i thellë (Poc); shpi: Shpia e Kolës (Kat. Vog); Shpia Vjetër Iliaz Pashë Qoku, shtëpi e vjetër (Kll); kullë: Kulla e Fushës, rrënojë (Maj); Kulla e Imziut (Kat.Vog.); Kulla e Mullametit
(Poc); stan: Stane (Poc); Stanet e Usëjit (Poc); fidanishte: Rruga ke Fidanishtja (Xhamia e Re) (Maq); Rruga ke Spitali (Maq); fourra (furrë): Fourra e Bukës, shesh (Çer); tel, -i: Kthesa e Telit (Kll); Ura e Telit (Grad); Kërtel (Poc); Gjubre e Kërtelit
(Poc); vakouf: Toka Vakufit (Her); Vakufi i Shkoqilleve (Gr); teqe: Teqja e Dançes (All); Teqja e Dullës (Bll. Ep); Te Shkolla (Kat. Vog); rrapi: Ke Rrapi, luginë (Kërç. P.); trapi: Trapi i Thatë (Kërç. P); Trapi i Thatë (Her); Trapi i Vëgël (Kërç. P); Trapi
i Lugatit (Kër.Sip.); Uji i Trapit t’Lugatit ndryshe njihet edhe si Uji i Lugatit (Kërç. P.); Trapi i Bugjavecit (Kat.Vog.); Trapi i Llanit (Gr);
vërba: Vërba, tokë (Maq); gur: Ke Guri i Madh (Kat. Vog.); Guri i Kërçëjnit (Kër.Sip.); urë: Rruga për te Ura (Pod); Ura e Gradecit (Gr); Ura e Mines (Kat.Vog); Ura e
Pesjakës (Pesj); Ura e Topojanit (Gr); bjeshkë: Bjeshka e Kërçëjnit (All); Bjeshka e Kllobçishtit (Kll); Ujti Ndërgur në
Bjeshkë (Kll); Bjeshka e Pocestit (Poc); Bjeshka e Popinarës (Pop); Bjeshka e Ubëkut (Kat. Vog.); Bjeshka e Xhamëjs (Kërç. P.);
taracë: Në Taraca (Bll.); lapidari: Te Lapidari (Maq); qendra: Qendra e Fshatit, shesh (Voj);
1 M. Ibrahimi, vep.e. cituar, f. 197 (leksemë shqipe).
130
6.1.9 Mikrotoponime që lidhen me pjesë nga trupi i njeriut
kurriz: Kurrizi i Madh (Poc); krye: Rruga Kryesore (e fshatit)(Çer); Rruga e Kryexhifit (Kov); tepe: ‘pjesa e sipërme e kryes, kodër, çukë, majë’ ( < pers. teppeh ): Ködra e Tepes
(Kërç. P.); Ledina e Tepes (Kërç. P.); Rruga e Tepes (Kërç. P.); Tepet e Reshanit, ndryshe njihen si Tepet e Zija Leshit në Reshan (Resh); Tepe e Reshanit (Maj);
xhi-ni (giri): Uji i Xhinit (Er); rreth: Rrethrrotullimi te Rruga e Doganës, udhëkryq (Maq); ball: Balle e Madhe, tokë (Maq); Kisha ke Ballaçeshma (Kll); Ballaçeshma,
çeshëm (Kll); Ballamade, fushë (Kërç. P.); Përroi i Bullamades, përrua (Kërç. P.); gushë: Gushanik, mal (Kat.Vog.); fytyrë: Kisha e Shën Përfytyrimit, kishë (Her); qafë: Qafa e Qenokut dorë: Në formimet toponimike që kanë në përbërje leksemën Raçica, nuk
mendojmë se këtu kemi të bëjmë me apelativin Reçica (lumë i vogël), porse mendojmë se këtu kemi Raçica që mund të jetë po nga sllavishtja nga emri рака > “dorë”. Të tilla janë: Raçica e Agimit (Poc); Raçica e Aqifit (Poc); Raçica e Iqmetit (Poc); Raçica e Kupave (Poc); Raçica e Rexhepit (Poc);
6.1.10 Emra vendesh sipas emrave të insekteve dhe luleve
Në studimet gjuhësore të fushës së onomastikës, ndër shqiptarët nuk është vënë re interesimi i gjuhëtarëve për të bërë objekt studimi toponiminë me bazë emrat e insekteve dhe zvarranikëve. Ndonëse apelativët e këtij tipi janë të pranishëm në folklor, letërsinë gojore dhe përgjithësisht në leksikun e shqipes me përmbajtje semantike të pasur, nga studiuesit e fushës nuk është vënë re se ky leksik është i pasur edhe si përbërës i mikrotoponimisë, prandaj e kemi parë të arsyeshme që këtë tip ta ndajmë në nënkapituj më vete:
kandër: Kandrët, fis (Gr); karafil: Pusi i Karafilit (Poc); mullagë: Kodra e Mullagave (Dov); Mullagat (Dov); Rruga e Mullagave (Dov);
Mullage (Dov);
6.1.11 Emra vendesh sipas nofkave sociale dhe të farefisnisë
Në krahinën e Maqellarës nuk janë të pakta mikrotoponimet që për përbërës të tyre kanë një ofiq familjar, shoqëror, farefisnor, shtetëror etj., si:
agë: Hurdha e Gafurr Agës (Gr); Ara e Agos (All); Bunari i Abdullah Agës (Gr); Ködra e Adem Agës (All); Mullëjni Adem Ags, mulli në veri, (Maj); Ogradja e Agës (All); Agollët: ‘titull turk i mirëfilltë, i ardhur po nga leksema turke aga’: Mëhalla e Agollëve (Her); Mullëjni i Agollit (Her); Rruga e Agollëve (Kërç. P.); Kurtagët (Çer); Rrugica e Kurtagave (Çer);
kral: Rruga e Vjetër Krale, rrugë (Kër.Sip.); Kalaja Kralit, kala e vjetër (Kër.Sip); beg: Ogradja e Kapllan Begut (Maq); Kurbeg, fshat i Maqellarës (K.B); Rruga e
Kurbegut (K. B); Liqeni i Kurbegut,(K. B); Udha Allajbegi-Majtarë (All); Udha Allajbegi-Podgorcë (All); Rruga Allajbegi-Vojnik (All); Allebegi, fshat; Ledina e Allajbegis (All); Rruga Allebegis (Pod); Vija e Allejbegis (Maj); Mullëjni i Adem Agës (Maj); Kulla e Begut, arë (Kat.Vog.); Ara e Dulke Begut (Maq); Zabeli i Dine Begut (Maq); Beguvëjc (Kërç. P.);1 Çeshma e Beges (Gr); Mani i Sali Begut (Her); Beglerë/t ‘titull turk në shumës, me pozitë më të lartë se agai’: Beglerët (All; Er); Bejlerët, 1 Kjo është trajata sllave e fjalës turke Beg-u.
131
njiheshin si fisi i Datallarëve dhe i Jegenëve (Kat.Vog; Er), meqe pronat e tyre shkonin deri në këto troje.
shën (i shenjtë): Kisha e Shën Pavlit, kishë (Poc); Kisha e Shën Sotirit (Kërç. Ep.); Shënarëjca, tokë (Dov); Kisha e Shënpërfytyrimit, kishë (Her);
dervëjsh: Izvori i Dervëjshit (ka pirë ujë një Dervish) (Kërç. P.); Dardha e Dervëjshit, tokë vend (Kll);
dukë: Dik, -a (Duka): Bunari i Diks Voj); Ara e Dulke Begut, arë (Maq); Ara Duks (Maj); Xhamia e Bajram Duks, xhami (Voj);
pashë: Shpia Vjetër Iliaz Pashë Qoku (Kll); Manat e Pashës (Kll); pjak(ë) / plakë: Çeshma Pjak/Çeshma Plāk (Maj); Prroi i Çeshmës Pjak (Maj);
Ara Pjakës (Poc); Çeshma Pjak (Poc); Ara e Pjakës së Aqif Rustemit, arë (Poc); kaçak: Zabeli i Kaçakëve (Kërç. P.); lugat: Uji i Trapit t’Lugatit ndryshe njihet edhe si Uji i Lugatit (Kërç. P.); zotni: Mëhalla e Zotnijve (All); zënjë: Çeshma e Zënjës (Pod); Çeshma e Zënjës (Voj); sherlie: Art e Sherlies, ara në lindje (Maj); hasanica: Hasanica (Poc); oxhallits: Toka Oxhallits (Maj); hëxhë (hoxha): Hoxhat (Gr); Kodrat e Hoxhollit (Maj); Bafshja e Hëxhës (Her);
Guri Hëxhës (Poc); Hurdha e Shuip Hoxhës (Gr); Gralishtja Hëxhës (Poc); Lagja e Hëxhallarëve (Gr);
haxhi: 1 Brraka e Haxhiut (Gr); Hurdha e Haxhiut (Dov); Gjerizi i Haxhiut (Dov); Prrouja e Haxhiarekës (Poc); Prrouja Haxhikes (Gr);
farmaq “nga nofka farmaqi - nofkë që ka karekterizuar një paraardhës si ironik, si të pakëndshëm në bisedë (Farmaqi ) në Ko, Tr.2“ Çeshma e Farmaçit, çezmë (Çer); Rruga e Farmaçit, rrugë (K. B); Farmaçt, lagje (Çer).
6.1.12 Mikrotoponime të krijuara nga emra profesioni, zejesh dhe titujsh të caktuar
Nga materiali i hetuar për studimin tonë, krahas mikrotoponimeve të tjera me funksione të caktuara gramatikore dhe kuptimore, na tërhoqën vëmendje edhe disa të tilla, prejardhja e të cilave lidhej me një zanat të caktuar. Formime të kësaj natyre, me bazë mjeshtërinë e një individi apo të një grupi të caktuar shoqëror, apo patronime me prejardhje nga zanati, zeje etj., zënë një vend të veçantë në studimet onomastike shqiptare. Autorët e monografive të ndryshme të botuara në këtë fushë, kanë rritur interesin e tyre drejt kësi toponimesh. Si një “lëmë e re” kërkimesh në toponimi edhe interesi ynë qe i tillë sa nuk mund të mos flisnim e të mos i kushtonimin vëmendjen tonë, edhe pse sipërfaqësore, pa u bërë një objekt më vete studimi.
Për këtë tip toponimesh ne kemi hetuar disa raste, ku ndër të tjera po përmendim: -çanaku: Kodra e Çanakut (Maj); Nëse do t’i referoheshim pohimit të studiuesit
Ç. Bidollari në monografinë e tij, kushtuar patronimeve të shqitarëve, llagapi Çanaku është një patronim i shqiptarëve, i përhapur Durrës, Elbasan dhe Berat, pra kryesisht në Shqipërinë e mesme. Sipas autorit ky patronim vjen nga një fjalë e shqipes çanak-u, me burim prej turqishtes çanák “enë e thellë balte”, pra nga një emër profesioni sipas produktit, ngjashëm me emra të tjerë familjesh të këtij tipi. 3
1 Haxhi është titulli që merr një musliman pasi kryen ritualin e haxhit, i cili është një ndër pesë shtyllat bazë të doktrinës islame. 2 Ç. Bidollari, Fjalor i patronimeve të shqipatrëve, Tr, 2011, f. 114-115. 3 Ç. Bidollari, Fjalor i patronimeve të shqiptarëve, QSA, Tr, 2011, f. 67.
132
-kasap, -i: Ara e Kasapit (Kov); Kasapi- nga një fjalë e shqipes kasap-i, me burim prej turqishtes kasap < arab. Kassab me kuptimin “mishtar, mish-shitës”, pra nga një emër mjeshtërie, profesioni. Në funksionin e patronimit gjen përdorim të dendur dhe një përhapje të gjerë nëpër Shqipëri: Vlorë, Berat, Dibër, Elbasan, Gjirokastër, Shkodër, Tiranë.1
kovaç: Kovaçhanja (All); Kovashëjcë (Kov); Rruga e Kovashëjcës (Maq); Rruga e Kovashëjcës (K.B); Xhamia e Kovashëjcës (Kov); Kovaç- nga një fjalë e shqipes kovaç-i, me burim prej gjuhëve sllave kovač < me kuptimin “farkëtar”. Pra, kemi të bëjmë me një patronim që identifikon përmes profesionit, mjeshtërisë. Si patronim, po ashtu, gjen përdorim të dendur dhe një përhapje të gjerë nëpër Shqipëri. Studiuesi Ç. Bidollari lidhur me këtë patronim, krahas burimit të tij nga një emër profesion, hedh idenë e një prejardhjeje nga emri i vendbanimit Kovaç-i në rrethin e Tropojës. I dëshmuar si emër familjeje që në vitin 1293, në trajtën Georgo Kovaç, që siç shprehet autori “besojmë të jetë një patrom nga një emër profesioni, si më i vjetri ndër ta, që ka qenë ushtruar edhe në fshat, dhe që më vonë I ka ndarë funksionet me variantin Nallbani”.2
tafçe ‘hekurpunues’:Tafçiu/ Tafçëjat/ Tafçëjallart llagap/fis (Kll); Oudha e Tafçëjave (Kll);
vezir: Kodra e Qevezirit (Maj); toponim i formuar nga qe+Vezir- nga një fjalë e shqipes vezir-i, me burim prej turqishtes vezir < arab. Vezir me kuptimin “ministër-gradë e lartë”, gradë që ka qenë përdorue edhe për gurvenatorët, siç ka ndodhur në Shkodër: Veziri i Shkodrës për guvernatorin; pra nga një titull i lartë në hierarkinë e administratës osmane: vezir.
saraç: Guri i Saraçit (Kll); Saraçi një patronim i përhapur në Shqipëri: kryesisht në Durrës, Berat, Tiranë, Shkodër, Elbasan, Korçë, Dibër, Vlorë. Vjen nga një emër zeje, zanati, profesioni saraç-i me burim prej turqishtes saraç < arab. sarraxh “lëkurëpunues”, për të identifikuar dikë, ndonjë paraardhës i të cilit ka ushtruar këtë funksion. I renditur në vendin e nëntëdhjetetretë për nga denduria e përdorimit. 3
simixhi: Ara Simixhiut (Maj). Simixhiu - nga një fjalë simitçi-u, me burim prej turqishtes simit, me rënie të t-së para prapashtesës -çi (-xhi): Simitxhiu, Simixhiu, pra nga një emër profesioni “gatues e tregtues simitesh”. 4
aga: ‘titull ushtarak turk agá, ágë’ zanafilltas e më vonë “pronar tokash”, por në përgjithësi “i pari i vendit nën beun e efendiun”.5 Këtij titulli i mvishen edhe kuptime të tjera si “kreshnik” (në rapsodinë e Mujit e Halilit), por edhe titull fisnikërie i trashëgueshëm nga turq. agá “zotni i madh, urdhëntar, kryetar”. Mikrotoponime të kësaj natyre sjellim: Ara e Agos, arë (All); Hurdha e Gafurr Agës, hurdhë me ujë (Gr); Bunari i Abdullah Agës (Gr); Ködra e Adem Agës (All); Mullëjni Adem Ags (Maj); Ogradja e Agës (All); Kurtagët (Çer); Rrugica e Kurtagave (Çer); Bunari i Abdullah Agës (Gr);
agallarë, -t6 ‘titull turk’ ( < tur.aga): Rruga e Agallarve (Gr); Agallarët (Gr); Lagja e Agallarëve (Çer); Arat e Agallarve (Pesj); Rruga e Agallarëve (All);
kral: Rruga e Vjetër Krale (Kër.Sip.); Kalaja Kralit (Kër.Sip);
1 Ç. Bidollari, vepër e cituar, f.197. 2 Ç. Bidollari, vepër e cituar, f.213-214. 3 Ç. Bidollari, vepër e cituar, f. 301. 4 Ç. Bidollari, vepër e cituar, f. 302. 5 Ç. Bidollari, vepër e cituar, f. 20-21. 6 Me emërtimin Agallarë dhe me titullin Aga, jo vetëm në këtë fshat por në të gjithë krahinën e Dibrës, njihen familjet e pasura, shtresa e lartë e fshatit, familje që e kanë trashëguar brez pas brezi këtë status apo privilegj (ekonomik e shoqëror) dhe njihen nga e gjithë zona si familje e ngritur, e respektuar.
133
agoll: ‘titull turk i mirëfilltë, i ardhur po nga leksema turke aga’: Mëhalla e Agollëve, lagje (Her); Mullëjni i Agollit (Her); Rruga e Agollëve (Kërç. P.);
beg-u: ‘titull në administratën osmane’ prej turqishtes bey, bay “zotni, kryetar, princ, kont”. Përdoret edhe si titull respekti, apo thënë ndryshe titull sajdie, e përhapur nëpër Shqipëri në formën be/j-u në Jug dhe be/g-u në Veri. Sipas Ç. Bidollarit ky paronim me prejardhje ofiqi renditet në vendin e nëntëdhjetetetë për nga denduria e përdorimit.1 Mikrotoponime me këtë cilësor përmendim: Kulla e Begut (Kat.Vog.); Ara e Dulke Begut (Maq); Zabeli i Dine Begut (Maq); Arrat e Begut, tokë (Kat.Vog); Çeshma e Beges (Gr); Mani i Sali Begut (Her); Kurbeg-u, fshat i Maqellarës (K.B), sipas sipas etimologjisë popullore vjen nga shkurtimi i emrit të përveçëm Kurt Begu; Rruga e Kurbegut (K. B); Liqeni i Kurbegut (K. B); Beguvëjc (Kërç. P.);2 Ogradja e Kapllan Begut (Maq);
beglerë-t ‘titull turk në shumës, me pozitë më të lartë se agai’: Beglerët (All); Bejlerët (Er); Bejlerët (Kat.Vog); Vorre e Bejlerve (Maq);
Allebegi-a (me bazë titullin beg-u): Allebegi (fshat) ku sipas etimologjisë popullore haset për herë të parë emri “Allajbegi” në shek. XVI, i cili vjen nga shkurtimi i emrit të përveçëm Allaman Begu; Ledina e Allajbegis (All); Rruga Allejbegis, rrugë (Pod); Vija e Allejbegis (Maj); Udha Allajbegi-Majtarë (All);
Mikrotoponime të tjera me këtë cilësor janë dhën në kapitullin kushtuar prejardhjes kuptimore të mikrotoponimisë së Maqellarës, në nënçështjen “emra vendesh sipas nofkave sociale dhe atyre të farefisnisë”, duke përfshirë këtu titujt: dervëjsh, dukë, pashë, kaçak, zotni, zënjë, hëxhë (hoxha), haxhi.
6.1.13 Mikrotoponime të krijuara sipas legjendave
Në fjalorin onomastik të një krahine, një vend të rëndësishëm zë edhe mikrotoponimia legjendare. Dikur me një prani të dukshme, të shfaqur në tregimet e shkurtra të banorëve, apo në formën e përrallave, por sot mund të konstatojmë këtë dukuri me të tilla përmase e shfaqje. Ndoshta kjo, për shkak të lëvizjeve të dendura të popullsisë drejt qendrave urbane, ky tip i mikrotoponimisë jo vetëm po e humb historikun e tijj, por edhe po “harrohet”, për të mos thënë po zëvendësohet si diçka tepër arkaike.
Me interes dhe vlerë, sidomos në punë të vjetërsisë dhe të hershmërisë së shqiptarëve në trojet e tyre të sotme, besojmë se janë një numër toponimesh mbi bazë mitologjike të cilat përmbajnë emrat e qenieve mitologjike tipike shqiptare3 si: kshetëza, ankthi, orët, zanat (zërat), dragoi, shtriga, lugati, kuçedra, xhindi, xhulli, si dhe figura të tjera, të njohura si bestytni e kulte të lashta iliro-shqiptare.4
1 Ç. Bidollari, vepër e cituar, f.40-41.. 2 Kjo është trajata sllave e fjalës turke Beg-u. 3 M. Tirta, Gjurmë të besimeve të lashta në krahinën e Dibrës, në “Shqyrtime albanologjike”, Shkup, nr. 6, 2000, f. 77. 127. Shih: E. Çabej, Disa figura të besimeve popullore, GJA, SFE, II, 1972, Prishtinë, 1974, f. 10. 4 Studiuesi Gj. Shkurtaj,në veprën e tij Onomastikë dhe etnolinguistikë, për këtë tip mikrotoponimesh na paraqet këto shembuj: Të tilla janë: Kshetza (Konaj-Kukës), Hurdha e Kshetës (Fand i Madh), Hurdha e Kshetës (Rras i Egër), Shpella e Ankthit (Lumë), Bira e Orvet (Arpicë e Gurit), Kroni i Orëve (Rragam-Tropojë), Prroi i Zërave (Çamëri), Burim i Zërës, Kroi i Zërës (Çamëri), Shtrung’ e Zanave (Markati-Çamëri), Fusha e Dragojve (Lajthizë-Dibër), Guri i Dragojt (Mushtë-Mirditë), Shtrigëza (Këllezën-Ulqin), Guri i Shtrigave (Arpicë e Gurit), Qafat e Shtrigave (Vrohona- Çamëri), Guri i Shtrigave (Rras i Egër), Grav’ e Kuçedrës (Koskë-Çamëri), Moneja e Malit Shtrigës (Sharat-Çamëri), Poti i Nuseve (me një eufemizëm për zanat ose orët); në anët e Dibrës ndeshim toponimet Shpella e Fatmirave, Gjurma e Shenit (e Shenjtit), që sipas etnologëve lidhen me shpella kulti të hershme. Të kësaj kategorie janë edhe Shkreta (Krujë), Rratht e Qoftlargut “eufemizëm për djallin”. Në “Fjalorin onomastik të Epirit” ndeshim
134
Me këtë tip të mikrotoponimisë janë të lidhura mjaft objekte fetare, sidomos të sektit bektashi, shumë përroje, lugje me vegjetacion të dendur, shpella të mëdha të gurëve etj. Më poshtë nga materiali i mbledhur në komunën e Maqellarës kemi vjelë këto mikrotoponime të kësaj natyre:
Maranajca: Këdra e Maranëjcës. Sipas legjendës, për këtë emërtim tregohet se ka të bëjë me emrin personal, Maria, e cila ka qenë një vajzë e bukur, e hijshme e që u dashurua me një djal, komandant ushtri aso kohe, kundra dëshirës së atë atit, të cilin e kishte mbret. Por një variant tjetër i këtij emërtimi jepet nga banorët, sipas të cilëve ky vend (kodër), në një pozicion të tillë që rrihet nga erërat dhe ku i ftohit është i pranishëm në çdo periudhë të vitit, e në të tilla kushte atmosferike, trupi i njeriut krijon dsia kokrriza të vogla mbi sipërfaqen e lëkurës, të cilat në të folmen e zonës njihen si mornica. Ndaj si burim i këtij emërtimi duket se është leksema mornica (mërnëjca) < Maranic (Maranëjc).
pëllumb: Quhri i Pëllumbave (Kërç. S). Banorët tregojnë për këtë se ky është vendi ku qëndrojnë pëllumbat e egër.
birë (vrimë): Bira e Zunës (Kërç. S). Banorët tregojnë për këtë se ky është vendi ku qëndrojnë barinjtë. Në raste kanosjeje me ndonjë kafshë të egër ata fshihen në këtë vend, në formën e vrimës ku nuk mund të futen kafshët e egra, edhe ndaj quhet birë.
kullë: Kulla e Aliut, (Kërç. P). Sipas banorëve quhet kështu pasi Aliu ose i njohur ndryshe Begu i Kërçishtit ka dhënë një kontribut të madh në ndërtimin e shkollës së parë shqipe në këtë fshat.
kral: Kalaja e Kërçishtit ose ndryshe njihet si Kalaja e Kralit (Kërç. S). Sipas legjendës, në fund të fshatit ndodhet një kala e vjetër që nga koha e Ilirëve. Kjo njihet si Kalaja e Kralit, të cilës i kanë mbetur vetëm muret, e ndërtuar me gurë shumë të mëdhenj dhe është shumë e lartë.
saraç: Guri i Saraçit (Kll). Sipas legjendës, tregohet se një fshatar, mjeshtër, “Saraç”, ishte artizan dhe qendiste në ar shalët e kuajve. Një shalë të tillë ia dhuroi Kralit të Kërçishtit. Për nder Krali i dhuroi disa troje dhe toka në Kërçisht, të cilat i gëzojnë edhe sot pasardhësit e artizanit.
rrap: Rrapi Madh. Sipas legjendës, në qendër të fshatit ndodhet një rrap 200-vjeçar, që quhet “Rrapi Madh”.
ujk: Gropa e Ujkut (Kërç. S). Banorët tregojnë se dikur në këtë vend jetonin ujqër, që përbënin një rrezik për ta, e sidomos për barinjtë me kullotat e tyre.
qershi-a: Qershia e Skavarës (Dov). Lidhur me këtë mikrotoponim banorët tregojnë se dikur ka qenë një qershi në Skavare për të cilën thuhet se në kohën e dyndjeve serbe vranë 25 burra të fshatit dhe i groposën në një varr masiv. Mbi këtë varr mbiu një qershi e cila në pranverë lulëzonte por nuk jepte asnjë frut. Thuhet se qershia nuk bënte kokra për shkak të vajtimit me të cilën ushqehej.
guri i verdhë: Guri i Verdhë, gur i madh (Kërç. S); Izori i Gurit të Verdhë, uj rrjedhës që vjen nga mali (Kër.Sip.); Shpella e Gurit të Verdhë (Kërç. S), që e ka marrë emrin nga ngjyra e verdhë e gurit. Legjenda tregon se dikur në këtë fshat ka patur një
edhe Bir’ e Xhindit (Arila- Çamëri), Gropa e Gogolit (Lazarat), Rrap i Shënjtë (Janinë). Edhe emir i Xhullisë, siç ka shënuar E. Çabej “ka mbetur i gjallë në toponiminë e anëve të Veriut. Përveç vendit Guri i Xhullis që përmend Lambertzi, janë Vorret e Xhullijve në Lester e në Selitë të Keqe në Kurbi dhe te Mali i Bardhë po në atë krahinë, e një Guri i Xhullijvet ka edhe në Kryezi”( Sipas legjendës); Një toponim të këtij tipi Gurt e Divit për Malësinë e Krajës jep edhe Ismail Doda në studimin e tij kushtuar baladave popullore te shqiptarët e Malit të Zi, duke theksuar se “që të mbërrinim në mulli, ecnim nga Gurt e Divit, me të cilët lidhet edhe legjenda për këtë figurë të përrallave popullore” (Ismail Doda, Baladat popullore të shqiptarët në Malin e Zi, Tiranë, 2014.(studim doktorature, mbrojtur më 23 janar 2015) në QSA, Tiranë).
135
galeri nëntokësore që sot ka mbetur në formën e shpellës, e ndërtuar para viteve 90’. ari: Shpella e Ariut, shpellë (Dov), shpellë ku qëndronin arinjtë. brolle: Çeshma me Brolle, çezmë (K. B); gji, -ni: Ujti i Gjinit (Er); Sipas një legjende, tek ky burim uji, përrua, vijnë të pijnë
ujë ata gra që nuk kanë qumësht për fëmijët e tyre, me qëllim që t’u vijë sa më shumë qumështi i gjirit.
vifshë (vijë uji): Burimi i Vifshës Kërç. P). Sipas banorëve, vendi ku buron uji, ka shumë vija që bashkohen dhe formojnë një burim të madh uji, kanal ujitës.
karvan: Karvarec, rrugë për në mal (Kër.Sip.), rrugë e vjetër që ndodhet mbi Kërçishtin e Epërm, që të çon në Maqedoni në fshatin Rekë. Sipas legjendës, rruga ka marrë emrin kështu për shkak të karvanëve që përdornin tregtarët për të bërë tregti në Pesok, dikur qytet më vete.
dervish: Izvori i Dervëjshit, izvor (Kërç. P.). Sipas legjendës, në këtë izvor ka pirë ujë Dervishi. Gojëdhënat thonë që në këtë vend çdo vit ngordh nga një hajvan samari. Kjo ndodh se babai i Hysen Musës ka shkuar në mal ditën e Kurban Bajramit dhe i ka dalë para Dervishi dhe i ka thënë: - Çfarë dite është sot? Thuaju të tjerëve të mos vijnë këtu se do bëhen pishman.
varr: Vorri i Vetëm, varr (Kll). Sipas legjendës, në këtë fshat, në kohë luftrash, është vrarë një ushtar, të cilin e kanë varrosur në vendin e vrasjes, porse nuk kanë mundur ta identifikojnë me emrin e tij, ndaj edhe varri ka marrë këtë emërtim.
tupillë: Shpella e Topillës, shpellë (Pop); Për këtë shpellë legjenda tregon se kjo ka qenë një shpellë, në të cilën, në kohën e pushtimit gjerman banorët e fshatit, veçanërisht fëmijët, gratë e pleqtë fshiheshiun nga armiku në rast rreziku e sulmesh. Në këtë kohë, në këtë shpellë një grua e re shtatzënë, ka lindur aty, që sipas së folmes së fshatit i thonë: tu pjell d.m.th. duke lindur e ndaj edhe shpella ka marrë këtë emër Tupilla = tu pjellë= duke pjellur);
Pesok: Pesoku, Uji i Pesokut. Sipas legjendës, por në këtë rast, edhe sipas zbulimeve qeramike,1 për këtë mikrotoponim tregohet se ka qenë qendër e banuar, qytet, madje ka qenë një zonë në të cilën është bërë tregti. Pesoku, qyteti i hershëm, sot është një parcel me gurë, e papunuar, për shkak të përmbytjeve të ujrave të malit. Si nyje lidhëse me krahinën e Gostivarit, bëhet nëpërmjet rrugës së Karvareçit, që ndodhet mbi Kërçishtin e Epërm, rrugë me kthesa, që të çon në Maqedoni në fshatin Rekë. Rruga ka marrë emrin kështu për shkak të karvanëve që përdornin tregtarët për të bërë tregti në Pesok.
tank: Reparti i Tankeve, zabel (Dov). Banorët trekojnë se dikur Zabeli i Cuculit, ka luajtur funksionin e tuneleve, përmes të cilit lejohej futja e tankeve që vinin nga Reparti i Tankeve në Dovalan, për nevoja të shtetit të asaj kohe. Edhe në ditët e sotme gjenden të parrënuara këto tunele, porse të dala jashtë funksionit.
zënjë: Çeshma e Zënjës (Pod; Voj); Sipas legjendës, një grua ka vajtur në majë të kodrës dhe ka thënë, duke lëshuar kujën (vajtuar): more ku je!, dhe ka zbrit për poshtë për nga lumi Drin, e, aty te një burim ka pi ujë. Sot, ky burim quhet Çezma e Zënjës.
çadra: Uji i Çadrave në Mal, (Kat.Vog; Poc). Sipas një legjende, gjatë sundimit të vendit në kohë luftrash, në male janë vendosur çadrat e ushtarëve turq, e për këtë shkak edhe uji që kalon afër këtyrë çadrave është emërtuar Uji i Çadrave.
tel: Kthesa e Telit, kthesë rruge që kalon në rrugën e re të fshatit (Kll); Sipas gojëdhënave të informatorëve, por edhe referuar historisë së Shqipërisë, te ky emërtim qëndron një e vërtetë e pandryshuar që ka ndodhur në periudhën e komunizmit. Gjatë viteve të regjimit komunist, Shqipëria u izolua prej gjithë njerëzve të tjerë që jetonin
1 A. Bunguri, Prehistoria e Dibrës, QSA, Tr, MB 2010, Kultura e periudhës së hekurit, f. 250.
136
mbi dhè në të gjitha format, madje edhe fizikisht. Regjimi i egër i asaj kohe e shkëputi atë nga gjithë bota duke ndërtuar përgjatë gjithë kufirit të vendit, famëkeqin klon. Kloni ishte një mur me tela të fortë me gjemba, i ngritur në formën e një perdeje vertikale të hekurt, mbi dy metra e lartë, mbështetur në shtylla betonarme. Kloni nuk ishte saktësisht në vijën e kufirit por, më brenda tij, këtej piramidave, pra në tokën shqiptare. Në të dy anët e klonit ndodhej i ashtuquajturi brezi i butë, që ishte një rrip toke vërtet e butë, e punuar freskët, një brez pra me gjerësi 4m në secilën anë të klonit, me qëllim që në të, të mbeteshin gjurmët e atyre që do të kalonin kufirin, pra që do të arratiseshin. Kloni ushqehej me rrymë elektrike, e cila kish dy qëllime: së pari, të godiste dhe të linte në vend madje edhe ta karbonizonte, këdo që do të tentonte të arratisej dhe së dyti, të jepte alarmin në postën më të afërt kufitare. Përveç kësaj, përgjatë klonit patrullohej nga ushtarët e patrullës, të cilët ishin, për çdo patrullë të paktën dy, për të kontrolluar edhe njëri tjetrin, të armatosur me kallashnikovë, dylbi dhe me qenër të veçantë shtatlartë dhe agresivë, të quajtur prej popullit ‘qenër kufiri’.
tel: Ura e Telit, urë (Grad); Në qendër të këtij emërtimi qëndron ura, e cila është mbështetur mbi një kabull të fortë çeliku, tel-i, nga ku banorëve u mundësohet kalimi për në anën tjetër të lumit.
kuç (i) (kuq): Guri i Kuç (Maq). Sipas legjendës në këtë rrugë gjatë transportit të mineraleve, me makina të mëdha gjatë ecjes ka rënë në rrugë një gur mermeri, në gjyrë të kuqe.
vllajsëj, -it: Burimi Vllajsit, ujë rrjedhës që vjen nga mali (Kër.Sip.); Kisha e Vllajsëjs, kodër/lëndinë (emri i saktë nuk dihet dhe pranë saj varrosen fëmijët 0-1 vjeç dhe e ka marrë emrin nga kodra ku ndodhet. Këtë kishë e ka ndërtuar i gjithë fshati bashkë). Sot kjo kishë nuk ekziston, kanë mbetur vetëm pllaka guri, ose më saktë rrasa (Kërç. P.); Rruga e Vllajsëjve, rruga që të çon te Kisha e Vllasëjve (Kër.Sip.);
dhelpër: Shpella Dhelpnës (Kër.Sip.); Vrima e Dhelpnës, vend që gjenden te Këdra e Çukës (All); Po me gjymtyrë përcaktuese elementin -dhelpër kemi edhe mikrotoponimin Guri i Dhelpnës (Kër.Sip.); Sipas legjendës, dikur ky vend ka qenë galeri nëntokësore, e ndërtuar para viteve 90’, por sot ka mbetur në formën e shpellës. Banorët thonë se në këtë vend qëndrojnë dhelprat.
Vorr i Mëjr, varr (All). Sipas legjendës, këtu janë varrosur njerëz të ditur të fesë apo të njohur, që në jetën e tyre kanë bërë mirë, vepra të dobishme për banorët, kanë shëruar të sëmurë. Dhe populli (njerëzit), duke përqafuar këto bestytni, shkojnë në këtë varr, me shpresën se do gjejnë shërim te ky person i vdekur tashmë, e ka nga ata që edhe përulen para të vdekurit, lënë diçka mbi të dhe ndonjëherë, edhe betohen, njëlloj si nëpër teqe.
Allejbegi-a, Kurbeg-u. Sipas legjendës, mbi këtë emërtim thuhet që kanë qenë tre vëllezër: Allaman Begu, Kurt Begu dhe Hasan Begu. Tre vëllezrit janë ngjitur në majë të bjeshkës së Kërçinit dhe i kanë hedhur një sy gjithë luginës së Drinit të Zi. I pari, Allaman Begu ka thënë se unë do të ngulem këtu (ku shtrihet fshati sot), ndaj edhe fshati u emërtua Allabegi-a, shkurtimi i fjalës Allaman Begu. Kurt Begu ka thënë “do të ngulem pranë teje” (rreth 30 minuta në këmbë, në të djathtë të fshatit Allabegi) dhe fshati u emërtua Kurbeg-u. Gjatë periudhës komuniste ky fshat u emërtua Fusha e Vogël. Ndërsa vëllai i tretë, Hasan Begu ka thënë se “do të ngulem nga nahija e Shkupit”, diku 4 km larg Shkupit. Sot është fshati me emrin Hasanbeg-u.
lugat: Trapi i Lugatit (Kërç. S).
137
6.1.14 Hidronimet e komunës Maqellarë
Lugina e Drinit të Zi dhe vargu i Korabit kanë njohur popullim tё hershёm1 qё nё neolitin e hershёm (6000 = 6 mijë vjet para Krishtit). Dibra ёshtё vend malesh tё larta ku disa maja nuk zhvishen kurrё nga dёbora. Relievi kodrinor-malor i kësaj krahine, i cili varion nga 350 m (lugina e Drinit të Zi) deri në 2751 në majën e Korabit, zë një vend të veçantë në emërtimet e shumë rrjedhave ujore që kalojnë në këtë trevë, përfshirë këtu edhe Maqallarën. Ka me shumicё kroje tё argjenda, burime tё ёmbla e gurra tё ftohta qё derdhen e kullojnё nё Vardar, nё Drin e nё lumin Mat. Komuna e Maqellarës është një zonë, e pasur me maja malesh, por jo me përthyerjet që kanë disa nga krahinat e tjera të Shqipërisë, si krahina e Rugovës, Bjeshkët e Nemuna apo krahina fqinje e Karadakut. E pasur me male të larta e diku edhe të shpeshta, por jo çfarë i kanë disa krahina të tjera, vegjetacioni i të cilave është i pasur, i llojlloshëm, i shpeshtë dhe me një moshë më të madhe. Burimet e shumta të ujërave që gjenden nëpër male e bjeshkë, me kohë kanë mbushur edhe lumenjtë e krahinave tjera, duke u derdhur në lumin Drin i Zi. Për këtë arsye pasuria ujore e Maqellarës zë një vend të veçantë në studimin tonë, duke i kushtuar një punim më vete “Hidronimet e komunës Maqellarë, rrethi Dibër e Vogël”2. Materialit të hetuar në këtë kapitull i jemi qasur nga pikëpamja leksiko-semantike.3 Ndaj këtu, në këtë syth të emrave të vendeve që vijnë nga hidronimet nuk po zgjatemi më shumë. Ajo që vlen të theksohet këtu është fakti se në komunën e Maqellarës, hidronimia identifikon një numër të konsiderueshëm burimesh, të njohura me apelativët: bunare, pusa, jaze, hordha, çezma, përrenj, liqene, gropa me ujë, lugina, gjerize, izvore etj., që për gjuhësinë jo të gjitha, kanë ndonjë funksion të rëndësishëm.
Për klasifikimin e materialit toponimik, konkretisht hidronimet e komunës Maqellarë kemi shfrytëzuar veprat tepër me vlerë të akademikëve më në zë në fushën e dijes onomastike, branda dhe jashtë Shqipërisë: Begzad Baliu, Qemal Murati, Gjovalin Shkurtaj, Xhemaludin Idrizi, Palok Daka, Vllogjimjezh Pianka, Dimka Miteva, Rexhep Doçi, Baftar Kryeziu, Ç. Bidollari, Mustafa Ibrahimi, Rami Memuashaj, Ali Dhrimo, D. Luka, Shefqet Hoxha etj.4 Duke iu referuar ndarjes që i bën materialit toponimik studiuesi i shquar polak Ë.Tazycki,5 themi se hidronimia bën pjesë një nga katër grupe kryesore përbërëse, konkretisht në grupin e emrave dykuptimorë me nëndarjen e emrave topografikë (Izvor – “Burim < sllav 6).
Nga materiali i vjelë në terren kemi veçuar këto burime rrjedhëse të fshatrave të Maqellarës:
1Arkivi i rrethit Dibёr, Popullsia nё vite tё ndryshme, A. Bunguri: Zbulimet arkeologjike nё komunёn Maqellarё. 2 Ky punim me titull Hidronimet e komunës Maqellarë, Dibër e Vogël, është botuar në aktet e Konferences së Javës së Shkencës 2013, Libri i abstrakteve, Konferenca e pestë vjetore, Pr, f. 209. 3 Për më tepër shih artikullin e lartcituar, në brendësi të punimit. 4K. Jireçeku, Miklosiçi; R. F. Doçi: Onomastika ilire-shqiptare në Ballkan, IAP, Pr, 2006; Ë.Tazycki. K. Damrot: Die altern Orts…….Beuthen, Ëien 1896; E. Moor, Die slavichen Ortsnamen der Theissebene, in “Zeitschrift fur Ortnamenforschung”, Bd, 6, 1930; R.Tamen, Die Elb-und Ostsesslavischen Ortsnamen, Bd, 1, Berlin, 1948; B. Baliu Onomastika e Kosovës, Prishtinë 2008; Q. Murati Dëshmime onomastike për autoktoninë e shqiptarëve në trojet e tyre etnike në Maqedoni, Tiranë, 1993; Gj. Shkurtaj Onomastikë dhe etnolinguistikë, shblu, Tiranë 2001; E. Çabej, Elemente të gjuhësisë e të literaturës shqipe, Tiranë,1936; Studime gjuhësore, Prishtinë, vol.I, 1976; Xh. Idrizi, Mikrotoponima e Karshiakës së Shkupit, SHkup 2003; Vllogjimjezh Pianka, Toponomastika e Basenit të Ohrit dhe Prespës, Shkup, 1997, botuar nga Instituti i Gjuhës Maqedonase; Dimka Miteva Toponimia e Strumcës, Instituti i Gjuhësisë Maqedonase, Shkup 1889; R. Memushaj Patronimia e Himarës; B. Kryeziu Onomastika e Hashanisë. 5Gj. Idrizi, Mikrotoponimia e Karshiakës së Shkupit, Interdiskon Shkup 2003. 6 M. Ibrahimi, Toponimia e Prilepit.......f. 69.
138
Hidronime: Kodra e Vardarit (Gr); Pelarishte (Çer); Grika e Velidollave (Dov); Prrouja e Haxhiarekës (Poc); Ke Braka e Jabellit (All); Izvori i Tushit (Kër. Sip;); Hamrekë, përrua (Gr); Izvori i Kolës (Kat.Vog); Braka e Jagenicës (All); Braka e Lutës (All); Braka e Xhamisë (All); Brakat e Sulçeve (Dov); Brraka e Grazhdanit (Gr); Brraka e Halilit (Maj); Brraka e Haxhiut (Gr); Bunari i Abes (Çer); Bunari i Hisen Stafës (Maj); Burimet e Branëjcës (Kër.Sip); Burimi i Gekut (Kër.Sip); Burimi i Ismailit (Poc); Burimi i Kultinës (Poc); Burimi i Llapusheve (Poc); Burimi i Meredishtës (Kërç. P); Burimi i Vivshes (Kërç. P); Burimi Milofsës (Poc); Vllasëj (Kër.Sip); Tanasëj (Kll); Hurdha e Aliut ndryshe njihet edhe si Izvori i Markes (Kërç. P); Hurdha e Aqifit (Poc); Hurdha e Bregjeve (Çer); Hurdha e Gafurr Agës (Gr); Hurdha e Manit (Gr); Hurdha e Rustem Kungullit (Gr); Hurdha e Shuip Hoxhës (Gr); Hurdha (Poc); Shpella e Izvoreve (Kat.Vog); Izvori i Avdiut (Kat.Vog); Izvori i Bragovicës (Kat.Vog); Izvori i Brrakës (Her); Izvori i Capnovës (Her); Izvori i Dervajshit (Dervishit) (Kërç.P); Izvori i Epërm (Kërç. P); Izvori i Imerit (Kërç.P); Izvori i Kajës (Poc); Izvori i Kasemit (Gr); Izvori i Kolës (Kat.Vog); Izvori i Kutlinave (Poc); Izvori i Limnavodës (Kat.Vog); Izvori i Lugjeve (Her); Izvori i Qukës (Her); Izvori i Rumlicës (Her); Izvori i Rumulicës (Poc); Izvori i Sefës (Gr); Izvori i Shakëjcës (Kërç.P); Izvori i Stambollasit (Kat.Vog); Izvori i Tufës (Kov); Izvori Kamenëjcës (Gr); Izvori Srukullok (Her); Izvori Tushelece (Her); Izvori i Daudit (All); Izvori (Poc); Izvoret e Guzeve (Çer); Liqeni i Bllacës (All); Liqeni i Çernenës (Çer); Liqeni i Grezhdanit (Gr); Ujëvara e Pocestit (Poc); Uji i Bigurit (Poc); Uji i Bjeshkës (Kërç. P); Uji i Çadrave (Kat. Vog)); Uji i Cervecit (Poc); Uji i Ftoftë (Kërç. P); Uji i Hankes (Dov); Ujti i Kurëjtës (Kërç. P); Uji i Lugatit (Kërç.P); Uji i Usëjit (Kër.Sip); Ujti i Pesokut (Kll); Uji i Rumlicës (Her); Ujti i Shakëjcës (Kërç. P); Ujti i Strazavecit (Kat. Vog); Uji i Sregamenit (Kat.Vog); Uji i Sudaneceve (Dov); Uji i Sumçishtes (Pesj); Uji i Tremëjikut (Poc); Uji i Vodanëjcës (Pesj); Uji Tanasëjs (Poc); Ujvara e Pocestit, dikur ka qenë quajtur Uji i Pareshit (Poc); Vija e Allejbegisë (Maj); Vija e Jaganicës (All); Vija e Lekacit (All); Vija e Livadhit të Madh (All); Vija e Masverrish (All); Vija e Mullëjnit (Kat. Vog); Vija e Mullëjnve (All); Vija e Ollcevave (All); Vija e Sajmeve (All); Vija e Zadreve (Poc); Vija Jakoskës (Poc); Vija e Argjatave (All); Vija e Gëzhinës (All); Vija e Lidinës (All); Vija e Luxheve të Ademllarëve (All); Vija e Midisit (Vija e Mesit) (All); Vija e Ugrades (Gr); Vija e Stranave (All);
Duke iu bazuar klasifikimit që i bën materialit toponimik studiuesi M. Ibrahimi
nga pikëpamja leksiko-semantike, lidhur me hidronimet e zonës që veçuam më sipër, nga ku ne kemi veçuar disa prej tyre sa për ilustrim të klasifikimit që kemi ndjekur, kemi këtë ndarje:
1. mikrotoponime të krijuara nga emra: -jofrymorë që lidhen me objekte natyrore, civilizues dhe sende (oronime, hidronime etj); -frymorë: mikrotoponime që lidhen me emra profesioni, besimi, me lidhje të ndryshme familjare, me bazë emra të përveçëm.
2. mbiemra në përbërje të mikrotoponimeve që përcaktojnë.1 Nga pikëpamja leksiko-semantike korpusin tonë hidronimik e klasifikojmë në:
a) hidronime të drejpërdrejta dhe b) mbiemra në përbërje të hidronimeve që përcaktojnë.
1. Emra në përbërje të hidronimeve: 1.Oronime: Lugina te Gryka e Sudanëve, Burimi te Gropa e Xhamisë, Burimi në
Gradishte, Burimi ke Ligata e Vildinave, Vija e Ugrades, Hurdha, Uji i Bjeshkës, Liqeni i Grezhdanit, Hurdha e Bregjeve, Ujvara e Pocestit, Vija e Lidinës, Vija e Livadhit të
1 M. Ibrahimi, Toponimia e Prilepit.........., f. 54.
139
Madh, Uji i Kurëjtës, Vija e Stranave, Izvori i Lugjeve, Burimi i Llapusheve, Uji i Usëjit, Vija e Tupleceve, Vija e Lidinës etj.
2. Emra në përbërjë të hidronimeve që lidhen me mineralogjinë: Burimi i Kutlinës (kuqlinë-tokë e kuqe), Izvori i Pesokut: Izvor (sllav. burim) (pesok: sllav, rërë, pesok), Izvori i Kamenëjcës.
3. Hidronime: -emra në përbërje të mikrotoponimeve që lidhen me ujëra rrjedhës, moçale etj., si p.sh. Moçali Zijait (sipas emrit të përveçëm Zija/Zia), Burimi Izvoreve, Burimi i Jabellit, Bunari i Qamilit, Bunari i Ramadanit, Bunari i Fatit, Çeshma (turq. çesmë-burim i rregulluar mirë me koritë), Çeshma e Xhidrave (nga mbiemri i fisit më të vjetër Kërçisht i Epërm), Çeshma Halile (nga fisi i vjetër Halile, Majtarë), Çeshma e Madhe, Çeshma në Lenishtë, Ballaçeshëm por edhe Bellaçezëm me ndryshimin fonetik dialektor në fshatra të caktuara, Çeshma e Vjetër, Brakat e Lutes, Brakat e Capës, Brakat e Zabitit, Braka e Xhamisë, Brakat e Sulçeve, Hurdha e Selishtëve (Hurdhë-a: pellg i vogël me ujë të ndennjur, gropë me ujë sipas FGJSSH-së).
4. hidronime që lidhen: – me objekte të ndryshme nga veprimtaria e njeriut: Mulliri i Hoxhallarëve,
Mullëjni i Shemës, Mullëjni i Shemsi Islamit, mullini i Tafës, Mullëjni i Ramkut, Mullëjni i Bajraktarit, Mullëjni i Zenelit, Mullëjni i Golit (Mullameti), Mullëjni i Lleshave, Mullëjni i Adem Agës, Vija e Mullëjnit (Kat. Vog); Vija e Mullëjnve (All); etj.
– me objekte kulturore, shpirtërore, material të njeriut: kala, kullë, mëhallë –a (turq. lagje): Prroi i Mëhallës; Uji i Vodanëjcës (është fjala për mullinjtë që punojnë me ujë); Shpella e Izvoreve, Prroi të Oxhaku i Drinit, Burimi Banjave; Uji i Çadrave.
– me objekte të kultit: teqe, xhami si p.sh. Brraka e Xhamëjs; – me pronësinë: çiflik-u (pronë e trashëgueshme e feudalëve): Ujt e Çifligut; – me kufinj: xhims (gjysma): Prroi i Mëhalls Midisme, Mikrotoponime që lidhen me emra profesionesh, funksionesh etj, aga, beg-u.
Haxhi-u (titull nqë merret pas shkuarjes në haxhillëk, në Mekë, në Medinë, në Arabinë Saudite): tek Krëj i Haxhiut, Izvori i Dervajshit (Dervishit),
Etnonime dhe emra të përveçëm në përbërje të hidronimeve: – etnonime: Izvori i Stambollasit. – emra personalë (njerëzish): -emra femërorë: Brraka e Lutes, me ndikim oriental. – emra mashkullorë: Pusi i Ramadanit, Pusi i Karafilit, Pusi Qamilit (Vojnik), Pusi
i Fatit, Pusi i Sabriut, Pusi i Edipit, Pusi i Benit, Mullëjni Hëxhallarëve (d.m.th. një grup meshkujsh që janë hoxhallarë), Izvori i Imerit, Izvori i Kajës, Izvori i Kasemit, Izvori i Kolës etj.
Në grupin e dytë të klasifikimit leksiko-semantike (mbiemra në përbërje të mikroptoponimeve) kemi ndarjen:
– madhësi: i trashë, e madhe, e vogël, e ngushtë, i gjerë, i thellë: Çeshma e Vjetër, Hurdha e Vëgël; Vija e Livadhit të Madh, Vija e Argjatave.
– pozitë: i poshtëm, i epërm, e medisme, e naltë: Përroi i Mëhalls Medisme; Vija e Midisit, Izvori i Epërm,
– ngjyra: e bardhë, e kuqe, e verdhë, i zi: Prrouja e Kuçlinës (tokë e kuqe), Burimi i Gurit Zi, Belloçeshëm.
– moshë, vjetërsi: i ri, i vjetër: Çeshmja Vjetër, Çeshma e Re, Ujsjellsi i Ri etj.; – temperaturë: i ftohtë, i ngrohtë: Ujt e Ftoftë; – veçori të tjera: e keqe, e mirë, e thatë, e zbrazët etj.: Uji ke Trapi i Thatë. Në grupin e tretë kemi hidronimet që kanë në përbërje numërorë themelorë, si Tre
Çezmat etj. Në grupin e katërt të kësaj ndarjeje kemi mikrotoponimet me përbërje folje: Dal te
Ujt’ e Çiflikut, dhe në grupin e pestë kemi ato me përbërje parafjalore: përball, matanë,
140
midis, për, nga, për në, tek: Ballaçeshëm, Vija e Masverrish, Uji i Bigurit, Rruga nga Shkolla, Lagjia Matanë Prrëjit, Lagjia e Midisme, Rruga për ke Xhamëja etj.
Aspekti semantik, gjatë këtij klasifikimi, është në funksion të klasifikimit strukturor-gramatikor. Emërtimet e ujrave i klasifikojmë semantikisht në bazë të karakteristikave të objektit gjeografik:
a) toponime sipas konfiguracionit të tokës: Prrouja e Kutlinave- kodër e kuqe) b) toponime sipas emrave të drunjve që rriten ose që janë rritur: Burimi Rumlic-
nga lajthia). Në hidronimet që shënojnë pronësinë e vendit të caktuar kemi: a) emri posesiv ku mbiemri i determinuar tregon personin të cilit i takon ose i ka
takuar lokaliteti i caktuar, ndërsa emri shënon llojin fiziografik të vendit. Ky është ndarje më e përhapur në fushë të hidronimisë, krahas hidronimeve që kanë në përbërje oronime: Brrakat e Lutes, Brrakat e Sulçeve, Përroi i Frrajkës, Prrouja i Sëjmes, Çeshma Stafallarëve, Gjerizi i Dedës etj.
b) hidronime të formuar nga mbiemra posesivë dhe emra që tregojnë lëndë dhe kuptim nga materiali kulturor: Ujt e Çiflikut, Çeshmja Zënjës, Brrakat e Xhamëjs, Përroi i Mëhallës, Prroi i Jabellit-vend ku pinë ujë bagëtitë); Hurdha e Selishtës,
c) toponime sipas emrave të pronarëve të dikurshëm të vendeve. Këtu futen ato vende që kanë pasur lidhje me traditat dhe ritet fetare, toponimet që mbajnë shenja nga materiali kulturor, si p.sh. Mullëjni i Hëxhallarëve, Përroi i Haxhireks etj.;
d) hidronime që kanë lidhje me emrin e vendit ku ndodhen, qoftë mikro apo makrotoponim: Përroi i Banishtit, Ujvara e Pocestit, Përroi i Herbelit, Prroi i Grezhdanit, Prrouja e Obokut, Prrëji i Pesokut etj. Theksojmë faktin se gjatë këtij klasifikimi ndërmjet emrave të vendeve dhe ujërave ekzistojnë lidhje të ngushta (qofshin këto semantike, gjuhësore, gramatikore).
Nga pikëpamja strukturore-gramatikore1 mikrotoponimia e këtij rajoni na ofron të karakteristika shumë të rëndësishme për oronimet, hidronimet dhe kategoritë e tjera toponimike. Hidronimeve të mledhura u bëhet një analizë përsa u përket mjeteve morfologjike dhe sintaksore që marrin pjesë në ndërtimin e mikrotoponimeve në këtë komunë. Duke shqyrtuar materialin dallojmë:
1. mikrotoponime që janë fjalë të parme, a-emra impersonalë, emra vetjakë, mbiemra të thjeshtë, folje, ndajfoje.
2. mikrotoponime që janë fjalë të prejardhura me anë të parashtesave, prapashtesave, prapashtesave emërore dhe mbiemërore, si dhe prapashtesave dhe parashtesave njëkohësisht. Gjithashtu ndeshen një numër të bollshëm të mikrotoponimeve të formuar nëpërmjet konglutinimit të fjalëve dhe të mikrotoponimeve togfjalëshe me dy ose më tepër pjesë. Hidronimet njëkomponentëshe i ndajmë: hidronime të formuara me fjalë të parme (që funksionojnë si një njësi toponimesh, emra impersonalë, të cilët më së shumti dalin në trajtë të shquar dhe të pashquar, në të dy numrat: njëjës dhe shumësit: p.sh. Burimi i Ujnave të Tanasëjs, Burimi i Izvoreve, Çezmë në Lenishte, Ballaçezëm. Në këto formime një ndikim të fuqishëm kanë pasur edhe gjuhët ballkanike vecanërish turqishtja, maqedonishtja, sllavishtja, bullgarishtja si dhe në këto formime gjurmë kanë lënë besimet (fetë) e këtyre popujve sidomos gjatë kohës së pushtimeve në trevën e Dibrës në epoka të ndryshme historike.
1 Duke iu bazuar klasifikimit që i bën materialit toponimik, studiuesi B. Vidoevskit në bazë të aspektit strukturor-linguistikë, ndër të tjera dallojmë nëndarjet: -toponime që janë formuar prej fjalëve që nuk përdoren më si apelativë dhe prej atyre fjalëve që janë formuar sipas mënyrës morfologjike me të ashtuquajturën prapashtesa toponimike; -toponime me përbërje sintagmash prej mbiemrash dhe emrash përkatësisht parafjalë dhe emra.
141
Fjalëformimi me prapashtesë është më i pranishëm dhe produktiv e si më karakteristike i kemi shqyrtuar prapashtesat emërore: -al, -all, -avec, -aq, -ak, -jak, -avic, -ajk, -an, -ar, -ar+nik, -icë, -qe, -in(j)ë, -nik, -ik, -inë, -ishte, -llëk, -tar, -ush, -na, -eshkë etj (edhe pse këto prapashtesa nuk mundemi t’i konkretizojmë në hidronimet e analizuara por konkretizohen nga materiali toponimik në tërësi të trevës në shqyrtim). Më produktiv është prapashtesa -icë, -ishtë, -ec, -nik, -ush, -in.
Ndër mikrotoponimet me rrënjë emërore, foljore, mbiemërore që kanë në përbërje parashtesa dhe prapashtesa përmendim: Brraka e Sulçeve, Përroi i Bresnicës, Prroi i Bershavës, Përroi i Llakarcës, Prrouja e Kërçenëjcës, Prroi i Leshnicës, Prroi Milovcës, Prrouja e Gurës, Prroi i Capnovës (Grezhdan), Brraka e Copës, Lugina e Beçenëjcës, Burimi i Ujit Rumlic, Burimi Ollcevat, Burimi Tuplece, Burimi Jegenëjcë etj. Mikrotoponime të formuara me parafjalë. Funksionin e prapashtesave e luajnë ndajfoljet e parafjalëzuara, të cilat janë përngjitur gjatë përdorimit nga banorët e kësaj treve nëpërmjet përngjitjes, aglutinimit.
Përmendim këtu edhe një numër të pakët hidronimesh si emërtime hibride në formë kompozitash nga dy gjuhë: shqipja-sllavishtja, shqipja-turqishtja, turqishtja-sllavishtja, rumanishtja-sllavishtja etj. Emra që vijnë nga gjuhë të tjera, përkatësisht nga gjuhët dhënëse në gjuhët marrëse, në këtë rast në gjuhën shqipe, kanë hyrë duke iu përshtatur formës së shquar të numrit njëjës e shumës. Të tilla përmendim ndërtimet me togfjalësha emër+emër, emër+emër në gjinore, që të dy elementet në numrin njëjës trajtë e shquar, -emër në emërore (numër shumës trajtë e shquar) +emër në gjinore (trajtë e shquar numri njëjës), emër në emërore të shquar numër njëjës+ emër në gjinore të shquar numër shumës: Brrakat e Lutes, Brrakat e Zabitit, Brrakat e Copës (burim), Ujnat e Tanasëjsë, Mullëjni i Lleshëve, Mullëjni i Hoxhallarëve, Lugina e Velidollëve, Burimi i Sudaneceve, Burimi i Izoreve, Burimi ke Livadhet e Shemës, Çeshmja e Xhidrave, Çeshmja e Bekës, Çeshmja e Zonjës, Çeshmja e Esatit, Çeshmja e Shahinit, Çeshmja e Mëhallës etj. Me rëndësi është fakti dhe duhet të theksojmë se numri më i madh i mikrotoponimeve (hidronimeve) apelative e mbajnë domethënien konkrete të leksemës prej nga është formuar emërtimi p.sh. Çeshmë në Lenishte (në lëndina).
Përfundime: Duke dashur të mbyll këtë punim nënvijëzoj faktin se jo vetëm komuna Maqellarë, por e mbarë kjo trevë paraqet një pasqyrë të gjallë e një rrjet të pasur hidrografik që pasqyrohet në emërtimet e hidronimeve. Toka e Dibrës është një tokë pjellore jo vetëm me gjedhe/modele hidronimike por në mbarë ndërtimet toponimike. Mbas mbledhjes në trevë të materialit toponimik si dhe pas analizës leksiko-semantike, strukturore-gramatikore, analizës gjuhësore të këtij materiali arrijmë në përfundimin, se të dhënat që ofron onomastika në të gjithë drejtimet e saj janë shumë të vlefshme jo vetëm për vendin, por edhe për historinë e tij dhe të popullit. Ndaj në këtë aspekt ngre zërin në zgjimin e ndërgjegjes shkencore, sidomos në disiplinën e onomastikës për një të ardhme të ndriçuar të dijes gjuhësore dhe të historisë sonë kombëtare. Me të drejtë akademiku Gj. Shkurtaj e ka cilësuar onomastikën si “arkivin gojor” i historisë dhe i lashtësisë së kulturës sonë në hapësirën ballkanike, apo thënë ndryshe si një “histori e pashkruar e popullit”.1 Nuk mund të ketë studim të emrave të vendeve pa njohur orografinë dhe hidrografinë e krahinës përkatëse, pa marë parasysh edhe aspektet e ndryshme të terrenit përkatës dhe të dhënat e gjeografisë njerëzore që fshihet pas toponimisë. Toponimia fikson vende apo dukuri që kanë funksione të ndryshme pragmatike-shoqërore, të cilat me kalimin e kohës dhe mund të ndryshojnë por emërtimi mbetet i njëjtë. Ajo ka karakter fiksues të dukurive statike dhe dinamike. Onomastika historike ose diakronike e Dibrës, ashtu si edhe onomastika
1 Gj. Shkurtaj, Onomastikë dhe etnolinguistikë, Shblu, Tiranë 2001, f. 47
142
mbarë shqiptare (pra studimi i toponimeve, antroponimeve, patronimeve, hidronimeve, oronimeve në pikëpamje kronologjike), ka ngjashmëri me onomastikën pellazge-shqiptare ose ilire-shqiptare.1
Nuk mund të mos citojmë këtu në mbyllje të kësaj trajtese, edhe kollosin e albanologjisë shqiptare, e veçanërisht prurjet e tij “jetike” për onomastikë shqiptare, kur flet për për rëndësinë e hidronimisë shqiptare, ku ndër të tjera citon: “Po aq jetëgjatë sa emrat e qyteteve janë zakonisht edhe emrat e maleve e të lumenjve kryesorë”.2 Pra, edhe pse shumë prej emrave të lumenjve, përrenjve, krojeve etj. si dhe të oronimeve e të trevave homonime me to, aq të shumta gjithandej në Shqipëri, nuk na dëshmohen ndër shkrime të vjetra, duhet të jenë po aq të moçme sa edhe ato që përmenden, -shprehet Gj. Shkurtaj.3
6.2 Mbiemra në përbërje të mikrotoponimeve që përcaktojnë:
Në materialin e sjellë këtu, të bën pështypje dhe vlen të theksohet fakti së me cilësorin e mbiemrave ndeshim toponime antonimike, ashtu siç edhe mund të ndodh edhe në zonat tjera, ku çdo përbri çdo mbiemri kemi edhe të kundërtën e tij. Nga shembujt e mësipërm na konkludojnë këto çifte toponimesh antonimike mbi bazën e mbiemrave: ri (i) / re (e) - vjetër (i, e); madh-e (i,e)-vogël (i,e); mirë (i,e)-keqe (i,e); lagur (i,e)-thatë (i,e); gjerë (i,e)-ngushtë (i,e); sipërme (i,e)-poshme (i,e); epërm-e (i,e)-poshtëm-e (i,e); fillim-fund; gjatë (i,e)-midisit (i,e) (meqë nuk hasëm ndonjë mikrotoponim me të kundërtën e këtij mbiemri shkurtër (i,e). këtu mund të sjellim edhe shembujt e mikrotoponimeve që kanë si bazë ngjyrat: bardhë (i,e)-zi (i)/zesë (e); kuq/e (i,e), jeshil/e (i,e); verdhë (i,e).
6.2.1 Madhësi
VOGËL (I,E): E vëgël/ e vokël/e vëkël: Kisha e Vëgël (Kër.Sip.); Ködra e Vëgël (All); Bjeshka e Vëkël (Kat.Vog.); Prrouja e Vokël (Kat.Vog.); Ködra e Vëkël (Kat.Vog.); Trapi i Vogël (Kërç. P; Maq); Prrëji i Vëkël (Bll.); Fushë e Vëkël (K. B);
MADHE (I,E): Ara e Madhe, fushë (Poc); Art e Mdha (Maj); Arët e Mdhëja (Her); Ledina e Madhe, (Ledina e Madhe), rrënojë, dikur në lindje të fshatit (All); Kisha (e Madhe), rrënojë që shërbente dikur si kufi tradicional në perëndim të tij (All); Lajthi e Madhe, shpat mali (Poc); Prrouja e Madhe, përrua (Kat.Vog.); Rrafsha e Madhe, lëndinë (Gr); Bjeshka e Madhe, kullotë (Poc); Çeshma e Madhe (Kërç. P.; Gr; Dov; K. B; Poc; Kërç.P); Mafsha e Madhe, lëndinë (Gr); Xhamia e Madhe (Dov; Kërç.P); Rruga e Madhe, rrugë fshati (K. B; Dov); Xhadja Madhe (Maj); Trapi i Madh, tokë (Maq); Balle e Madhe (Maq); Lama e Madhe (Kërç.P); Lisi i Madh (Kll); Vija e Livadhit të Madh (All); Rruga e Livadhit të Madh (All); Guri i Madh, gur (Kat.Vog. Kërç.P); Çeshma e Livadhit të Madh (All); Kurrizi i Madh (Poc); Livadh i Madh (All);
GJATË (I,E): Guri i Gjatë, shpat mali (Kov); Ködra e Zabelit të Lugut të Gjatë, kodër (All); Lugu i Gjatë, arë e mbjellë (All); Arët e Gjata, arë (All);Vija e Argjatave (vija e arave të gjata), kanal i vogël ujitës (All);
TEPE ‘pjesa e sipërme e kryes, kodër, çukë, majë’ ( < pers. teppeh )4: Ködra e Tepes, kodër (Kërç. P.); Ledina e Tepes, kodër e lartë- tepe dmth ledina në krye fare,
1 R. Doçi, Onomastika e Drenicës, Prishtinë, 2005, f. 226. 2 E. Çabej. Studime shqiptare. Vepra të zgjedhura. Prishtinë 2008, f. 517. 3 Gj. Shkurtaj, Onomastikë dhe etnolinguistikë, Shblu, Tiranë 2001. 4 M. Ibahimi, vep. e e cituar, f. 65
143
dikur ka qenë vneshtë), (Kërç. P.); Rruga e Tepes, rrugë (Kërç. P.); Tepet e Reshanit, lëndinë (Resh);
KEPI (Maja): Kepi Ranës. Me këtë emër njihej dikur Mali i Kërçëjnit (Kërçin) (Poc); Guri Kep (Er);
MAJA: Maja e Vranjës, majë mali (Poc); Greben < sll. ‘pjesa e sipërme e kodrës’, nga gjuhët sllave гребен > gurë i madh
në mal, tokë me shumë gurë’: Grebishte, parcela toke nën fshat (varrezat) (Kërç. P.); KUFI: -SANXHAKU < në kuptimin e kufirit (nga turqishtja sancak> njësi
administrative): Ködra e Sanxhakut (Sanxhaku) (All); Ködra e Sanxhakut (Voj); KUJNA/KUNJA < në kuptimin e kufirit, kunja janë mjet prej druri për mbjelljen
e fidaneve të duhanit, apo si mjet ndarës të parcelave të tokave me pronarë të ndryshëm: Lagja e Kujnarve, lagje e fshatit (Voj); Rruga te -ish Pika Kufitare, rrugë (Kër.Sip.); Kryqzimi i Dit i Rrugs Bllatës (Bll.); Rrethrrotullimi te Rruga e Doganës (Maq);
6.2.2 Pozitë
EPËRM (I), E (E): Reka e Epërme, degë e lumit Drin që përshkon Maqellarën (Maq); Rruga e Lagjes së Epërme (Poc); Kuqarka e Epërme (Poc); Majtarë e Epërme (Maj); Izvori i Epërm (Kërç. P.); Llakarsat e Epra (Her); Majtarë e Epërm (Maj); Izvori Epër (Maj); Bllatë e Epërme (Bll.); Kusharëjshtet e Epërme (Poc); Mëhalla e Sipërme (Bll.e Ep); Mëhalla e Sipërme (Kat.Vog); Leshnëjcat e Sipërme, fushë (Kov);
Gorni < sll. “Gorni “i epërm= Plehu i Epërm)”: Gorniplenja (Poc); Strana nga sllavishtja ‘страна “ana, kahja”: Strana, fushë (All); Rruga e
Stranave, rrugë (All); Vija e Stranave (All); Stranëjca, tokë (Gr); Stregamen nga sllav. стерна „krah„ dhe камен “gurë” pra ‘Ujji në krahun e gurit’ = Uji i Sregamenit, (Kat.Vog.); Guri i Stergamenit;
POSHT/ME (I, E): Rruga e Lagjes së Poshtme (Poc); Kuqarka e Poshtme (Poc); Majtarë e Poshtme (Maj); Leshnëjcat e Poshtme, fushë (Kov); Rekë e Poshtme (Maq); Mëhalla e Poshtme (Bll.e Ep; Kat.Vog); Bllatë e Poshtme (Bll.); Kusharëjshtet e Poshtme (Poc); Lagjia e Poshtme (Kër.Sip.); Llakarsat e Poshtra (Her); Ara Poshtë, (poshtë çifligut ose poshtë trapit) (Kat.Vog.); Kërçishti i Poshtëm, fshat në Maqellarë (Kërç.P);
POSHTË: Ara Poshtë, (poshtë çifligut ose poshtë trapit) (Kat.Vog.); Izvori Poshtë, burim në perëndim, (Maj);
MEDIS/ MIDIS (I, E): Ködra e Medisme, kodër (Pesj); Vija e Midisit, kanal ujitës (All);
MES: Sheshi Mes Fshatit, shesh (Kov); PAS: Belishtet pas Kishës, fushë (Kov); MATANË: Lagjia Matanë Përroit, lagje (Maj; Kër.Sip.); RRETH: Rrethrrotullimi te Rruga e Doganës, udhëkryq (Maq); N’FUND: Kisha N’fund T’fshatit (Kll; Bll.e Ep); Uji N’fund T’fshatit (Bll.e Ep); GORE < sll.i epërm: Gorniplenja, tokë në anën e malit, (Poc). 6.2.3 Formë
RASË < në kuptimin ‘pllakë e rrafsh guri; faqe e një shkëmbi të petëzuar’ E NGRITUR:Kodra e Ngritur, kodër (Kov); RRAFSH: Rrafsha e Madhe, lëndinë (Gr); GËZ < sll. e rrafshët’: Gjubre e Ramigëzit (Poc). Një kuptim tjetër i kësaj fjale me
burim nga gjuhët sllave ‘‘GËZ’’ ka kuptimin e prapanicës. Edhe fjala Gjubre sllav. > bërllog, mbeturina.
SHUT nga sllav. “vend pa drunj”: Shotunejc, lëndinë (Kërç. P.);
144
RAVEN < nga sll. me kuptimin “rrafshinë”: Ravend, tokë e punueshme (Kat.Vog); Ravnëjshte, zabel/mal (Kat.Vog.); Prrouja e Ravnëjshtes, përrua (Kat.Vog.); Arrat e Ravnëjshtes, arra në kodër (Kat. Vog); Kshtenjat e Ravnëjshtes, tokë (Kat.Vog);
KRIV < sll. ‘e shtrembët’: Krivaniva, tokë (Poc; Kërç. P.) I TRASHË: Trashanica, fushë (Kov); NGUSHT (I, E): Rrugët e Ngushta (Voj); XHANË/ GJERË (I, E): Galishtja e Oudhës Xhan (Poc); Guri i Xhan (Kat.Vog.);
Oudha e Xhanë (Poc); Oudha e Xhan Jukaske (Poc); Udha e Xhan (All); Hamlla të Xhana, (Hamulla të gjera) (All); Vija e Argjatave (vija e arave të gjata), kanal i vogël ujitës (All);
6.2.4 Cilësi KEÇ (i), -E (E) (keq (i, e): Rrasa e Keçe (Grad); VELNICË < nga sll.велни d.m. th.’farë e keqe’: Velnicë (Kat.Vog.); MËJR(I, E) (mirë (i, e): Vorri i Mëjr (Gjeleshashku), rrënojë (Maq); Vorri i Mëjr,
varr (Dov; All; Gr; Poc; Bll.P; Resh); Vorri i Mëjr i Halil Civulit (Maq); Vorri i Mëjr Lekaç, varr (All);
I VETËM: Vorri i Vetëm, varr (Kll); BUTË (I, E): Ledina e Butë (All); 6.2.5 Ngjyrë BELLO ‘i,e bardhë’ ( < sllav.belo): Belloçeshëm/ Ballaçeshëm (Kll); CRVEN ‘i,e kuq,e’ ( < sllav.crven): Cernigëz, mal (Poc); Cernigezale, tokë në
anën e malit (Poc); KUQ (I, E): Lëndina e Arave t’Kuçe, lëndinë (Dov); Kuçishte, mal/ lëndinë (Kërç.
P.); Ködra e Kuçishtes, tokë (Kërç. P.); Guri i Kuç, gur i madh (Her; Maq); Izvori i Kutlinave, izvor (Poc); Kutlina, tokë (Poc); Lëndina e Arave t’Kuçe, lëndinë (Dov); Kuçulinat e Elmazit, tokë (Kll); Potkuq (Poc), nga sllav. pod > ndër dhe fjala shqipe i kuq.
ZI (I, E): Krastat e Zeza, tokë (Kërç. P.); Drini i Zi, lum (Pod); Guri i Zi (Poc); Burimi i Gurit të Zi, izvor (Poc);
JESHIL ‘gjelbër’( < tur.jeşıl): Mani i Jeshilit, shesh (All); I VERDHË: Izori i Gurit të Verdhë, uj rrjedhës që vjen nga mali (Kër.Sip.); Guri
i Verdhë, gur (Kër.Posht; Kër.Sip.); Shpella e Gurit të Verdhë, shpellë (Kër.Sip.); 6.2.6 Shije ËJDHT: Ujti Ëjdhtë (Gr); 6.2.7 Moshë, vjetërsi I RI, E RE: Çeshma Re, çezmë (Maj); Çeshma të Reja (Voj); Xhamia e Re (Maj;
Maq; Poc); Tokë e Re n’Ormân (Maj); Lagjia e Re (Dov; Voj; All); Rruga e Re (Dov); Uji ke Lagjia e Re (All); Ujësjellësi Ri (Kll); Zabeli i Ri (Dov); Branëjcë e Re (Kër.Sip.); Rrugë e Re Kllobçisht-Majtarë, rrugë që lidh dy fshatrat (Kll);
STAR < sllv. ‘e vjetër’: Strabaçëjlla1, (me metatezë), pra vjen nga fjalët stra ( < sllav. stara “ e re” dhe fjala vllah, bacillë, pra Baçillë e re, “vend ku mbahen dhentë” (Poc); Rafsha e Strabaçëjllës (Poc); Rruga e Strabaçëjllës (Poc); Staralivadhi (sllav. stara “i vjetër” + livadh, pra livadh i vjetër) (Maj; Maq); Braka e Stërlivadhit (Maj);
I VJETËR: Rruga e Vjetër e Qeraxhive, rrugë (Grad; Kërç. P.); Vija e Vjetër e Pesjakës, kanal ujitës (K. B); Xhamia e Vjetër, xhami (Dov; Poc; Kërç. P; Maq); Lagjia
1Sipas M.Ibrahimit, kjo fjalë është një leksemë me prejardhje shqipe, me bazë Baçillа ‘stan ku përpunohet qumështi dhe jetojnë barinjtë’; vep. e cituar, f. 203.
145
e Vjetër, lagje (Dov); Çeshma e Vjetër, çezmë (All; Kov; Maq; Dov; Voj); Vorret e Vjetra, varrezat e vjetra të fshatit (Kat.Vog.); Xhadja e Vjetër, rrugë (All; Maj); Vija e Vjetër e Pesjakës, kanal ujitës (K. B); Branëjcë e Vjetër, rrugë për në mal (Kër.Sip.); Kisha Vjetër, kishë (Kll; Dov); Lagja e Vjetër, lagje (Voj; Dov);Vorri Vjetër, i zbuluar sipas banorëve rreth vitit 1988 në lagjen Çangë, varr (K. B); Rruga e Vjetër Krale, rrugë (Kër.Sip.); Shpia Vjetër Iliaz Pashë Qoku (Kll); Rruga e Vjetër e Qeraxhive, rrugë (Grad); Zabeli me Lisa te Varrezat e Vjetra, kodër (K. B);
PLAK: Prroi i Çeshmës Pjak, përrua (Maj); Ara Pjakës, arë (Poc); Çeshma Pjak, çezmë (Poc); Çeshma Plāk (Maj)1 kurse sot Çeshma Pjak (Maj); Ara e Pjakës së Aqif Rustemit, arë (Poc);
6.2.8 Veti fizike dhe natyrore FTOHTË (I, E): Uji i Ftohtë, izvor (Kërç. P.); Ujt e Ftoft te Kurëjtat e Ali
Maliqit, izvor (Kll); THATË (I, E): Thatëjna, fushë (Grad); Rruga e Arnive t’Thata, rrugë (Voj); Lisi
i That, tokë (Maq); Trapi i Thatë, luginë (Kërç. P.); Trapi i Thatë, tokë (Her); Arni t’Thata, toka (Voj); Arë më Thatë, arë e thatë (Poc);
6.2.9 Vlerësime psikologjike etj. KEÇE/KEQE (I, E): Rrasa e Keçe (Grad); HËJDHT ( HIDHUR) (I, E): Uji i Hëjdht, (uji i hidhur), burim uji (Gr); Uji i
Hidhtë (i hidhur), izvor (Pop); KUFI: Rruga te -ish Pika Kufitare, rrugë (Kër.Sip.); I SHPUAR: Gur i Shpoum, gur (Poc). 6.3 Pjesë të tjera të ligjëratës
6.3.1 Numërorë
Toponima me elemente përbëre numërorin është një nga mënyrat e shprehjes së toponimisë shqiptare e më gjerë. Dimalit të moçëm që përmendet nëpër mbishkrime që nga shek. III p.e.sonë që, sipas E. Çabejt, gjen shpjegim me mjete të shqipes, si “dy male”2, mendojmë se i qëndron përkrah Dimele e Çamërisë, përftuar nga dy+male dhe, pastaj, me metafoninë e -a në -e, që përbën një dukuri të ditur e tipike për atë të folme. Kësaj toponimie studiuesi Gj. Shkurtaj i bashkangjit një sërë shembujsh në Shqipëri e në trojet shqiptare jashtë saj, të tilla si: Syni i Dymalit (hurdhë midis dy maleve në Barbullush të Shkodrës); Dymale (Bogonica dhe Çika, në Labëri). Nga anët e Shqipërisë Veriore mund të përmendim gjithashtu Divelin (majë e bigëzuar në Malësi të Lezhës, afër malit të Velës, duke na u bërë kështu e qartë nëpërmjet kësaj të fundit se kemi të bëjmë me një emërtim mbi bazën e numërorit di “dy” + vel). Në anët e Krujës kemi Dilera (dy lera) dhe Dyrrugët (Mollkuq). Në anët e Shqipërisë Jugore këtë tip emërtimesh e ndeshim edhe në raste të tjera si Dyburimet në Bezhan të Kolonjës, Dishati në Konispol, duke parë te ky i fundit numërorin di “dy” me mungesën e fonemës y, tipike për të folmen çame, dhe rrënjën shat, të njohur dhe shumë të përhapur si toporrënjë shqipe (kujto Bushat, Nenshat etj.). 3
1 E. Hysa, QSA, Tr, Ekspedita dialektologjike 1967. 2 Kërkimet arkeologjike kanë nxjerrë në dritë shumë mbishkrime që përmbajnë Dimalitan, të shkruara në terrakota të prodhuara në vend, mbi ç’bazë Dimali ilir është lokalizuar në fisin e parthinëve, pra në rrënojat e fortesës së Krotines. (Shih: SA, 1, 1965, f. 67). 3 Gj. Shkurtaj, vepër e cituar, f. 95.
146
Kjo mënyrë emërtimi, e njohur në oronimi, mbi bazën e numërorëve, qofshin themelorë apo edhe rreshtorë, gjen përhapje edhe në toponiminë e Maqellarës. Përpara se të paraqesim rastet e kësaj natyre, po theksojmë këtu se mendojë se edhe ojkonimi Pesjakë-a e Maqellarës ka bazë numërorin pesë (5). Një qëndrim të tillë mban edhe studiuesi Gj. Shkurtaj, kur flet për toponiminë mbi bazën e numërorëve, ku ndër të tjera përmend edhe fshatin “Pesjakë,-a fshat në Dibër”.1 Vazhdon më tej me Kodrat e Pesjakut në Gjirokastër; Përroi i Pesjakut në Gjirokastër. Gjithashtu, kësaj liste po i shtojmë në vazhdimësi, edhe shembujt apo formimet e tjera të ardhur prej këtij ojkonimi: Pesjakë, fshat në Maqellarë (Pesj); Ködra e Pesjakës (Gradishte), mal (Pesj); Prrouja e Pesjakës, përrua që ndan lagjen Crroje nga fshati Kovashicë (Pes); Ura e Pesjakës, urë (Pesj); Rruga e Pesjakës, rrugë (Maq); Kodra e Pesjakës, kodër (Maq); Përroi i Pesjakës, përrua (K. B); Vija e Vjetër e Pesjakës, kanal ujitës (K. B).
6.3.1.1 Numërorë themelorë DY: Di (Dy) Brrakat (All); Ködra e Dy Lisave (All); Dy Lisat (All); TRE: Ke Tre Rrugët (Kërç. P.); Tre Rrugët (Kll); Trekandëshi (Maq); KATËR: Katërt, qafë mali (Kat.Vog.); PESË: Pesjak (Pesj); Ara e Pesjakës së Aqif Rustemit (Poc); Ködra e Pesjakës
(Gradishte) (Pesj); Prrouja e Pesjakës (Pes); Ura e Pesjakës (Pesj); Rruga e Pesjakës (Maq); Kodra e Pesjakës (Maq); Përroi i Pesjakës (K. B); Vija e Vjetër e Pesjakës (K.B);
6.3.1.2 Numërorë rreshtorë I PARË: Livadhi i Parë (Kërç. P.); Mullëjni i Parë i Shemes (Her); Pëjshat e Para
(Kërç. P.); I DYTË: Livadhi i Dytë (Kërç. P.); Pëjshat e Dyta (Kërç. P.); Mullëjni i Dytë i
Shemes (Her); Kryqzimi i Dit i Rrugs Bllatës (Bll.); I TRETË: Livadhi i Tretë, livadh (Kërç. P.); Pëjshat e Treta, zabel (Kërç. P.); 6.3.2 Folje SHPOJ: Gur i Shpoum, gur (Poc); DUKE PJELLË: Tupilla ( < duke pjellë) (Pop); EC: Karavec, majë mali (Kër.Sip.); Karvarec, rrugë për në mal (Kër.Sip.), quhet
kështu për shkak të karvanëve që përdornin tregtarët për të bërë tregti në Pesok. BUROJ: Burimi (All); Rruga e Burimit (Maq); NGJIT: Kallkanngjits, tokë (Kërç. P.); SHKREP: Shkrepi i Plloumave, (i pëllumbave), vend (Kov); LAG: Laganishta, zabel (Kov); Ködrat e Lagavëjshtes, kodra (All); Langavajshte,
mal në përëndim të fshatit (All); VAR(et): Ujvara Pesh (Poc); Prrëji i Ujvarës, përrua (Poc); Ujvara e Pocestiti,
ujvarë (Poc); Lisi i Varvanëjcës, tokë (Kll); SJELL: Ujsjellësi i Poreshit ( vendi nga vjen uji i fshatit, afër urës së Pesjakës)
(K. B); Izvori Ujësjellësi, izvor (Poc); Izvori Ujësjellësi, izvor (Bll. Ep); NGRE: Kodra e Ngritur, kodër (Kov); SHKEl: Rruga e Shkelun Çernenë-Majtarë (All);
1 Gj. Shkurtaj, vepër e cituar, f. 95-96.
147
GRAD “ndërtoj, rrethoj” (< sllav. grada): Udradja/ Ugrade, tokë (Kov; Gr; Poc; Kër.Sip.; All; Er; Kërç. P.; Kll; Voj; Maq; Bll); Rruga Ugrades, rrugë brenda fshatit (Pesj); Vija e Ugrades, kanal i vogël ujitës (All);
ASFALTOJ: Rruga e Asfaltume, rrugë (Kov); KTHEJ, TJERR < nga sll. Вртиш: Verëjshta, fushë (Poc); Prrouja e Vertëjshtes,
përrua (Poc); ÇUKIT: Shpella e Qukës, gur (Her); Izvori i Qukës, izvor (Her); Guri i Qukës, gur, (Her); Quka, rrugë (Her); Rrasa e Qukës, tokë (Her); PALIVË nga sllav. Палив “diçka që ndizet shpejtë” Çeshma e Palivës, çezmë (Her); Paliva, rrugë (Her) RANOJ Ranishte ‘Rranishtë ‘tokë me rërë’: Ranishte (Grad; Pod; Kov; Voj; Maj); RRAFSHOJ (nga sllav. Равно “e rrafshët”): vend, tokë e punueshme (Kat.Vog);
Ravnëjshte, zabel/mal (Kat.Vog.); Prrouja e Ravnëjshtes, përrua (Kat.Vog.); Arrat e Ravnëjshtes, arra në kodër (Kat. Vog); Kshtenjat e Ravnëjshtes, tokë (Kat.Vog);
HUS në kuptimin FUNDOS: Brraka e Huten (All);1 Ligatina e Brrakës Huten (All);
PËRFYTYROJ Kisha e Shën Përfytyrimit, kishë (Her); (VJEN) ERË Erebarë (Er); Guri Erebarës (Gr; Er); Rruga e Erebarës (Poc); 6.3.3 Pjesëz GJYS: Gjuskaçeshëm (Poc); Gjubra e Gjuskaçeshmës (Kër.Posht); 6.3.4 Parafjalë (për)BALL: Ballamade (Kërç. P.); Fjalë shqipe me domethënie “Vend përballë që
është e madhe”. PARA: Paraspore (All; Kërç. P.; Çer; Poc); në kuptimin ‘toka, kopshti përpara’ PËRMI Përmi Gur (Kll); Toka Përmiudhë (Maj); Toka Përmigur (Kll); MBI: Ujt i Bigurit (Poc) nga < Ujt e (m)bi Gurit; Mbivorret (Poc); Kisha Mbi
Gradishte (Pesj); MAZ (MBAS): Vija e Masverrish (All); Prrouja e Mbazverinjve (All); Rruga
Mazverish (All); Mazverrish / Masvarëjshi (All); Ledina Brrakës Mazverrish (All); Ligatina Masverish (All); Mbaskishe (Kov);
NË: Vija Jakoskës në Mal (Poc); Në Taraca (Bll.); Uji i Çadrave në Mal (Kat.Vog.); Izvori i Daudit në Trosmane (All); Mullëjni i Kadriut në Livadh të Madh (All); Në Taraca (Bll.); Mbaskishe (Kov); Nërvaret (Ndërvorret) (Kov); Ara Nërmullëjn (Maj);
PËR NË: Ködrat për në Çernenë, (Ködrat e Çernenës), kodra (All); Ködrat për në Vojnikë, (Ködrat e Vojnikës), (All);
PËR TE: Rruga për te Ura, rrugë (Pod); PËR: Rruga për Sotkë, rrugë brenda fshatit (Er); Rruga për Pulena, rrugë brenda
fshatarit (Er); NDËR/NËR: Nërvaret (Ndërvorret) (Kov); Ara Nërmullëjn (Maj); Nënvore
(Pop); Nënvorre, tokë nën varreza (K. B); Ndërmullëj/ Nërmullëj (Ara ndërmullëj) 1 Brrakë është fjalë shqipe që do të thotë një vorbull ujë që mblidhet nga ujërat e shirave të mëdha dhe aty kullohet sepse është me rërë. Hut, po ashtu është fjalë shqipe që ka kuptimin zhytje, fundosje.
148
(Maj); Ndëroudhë, fushë (Er); Ara Ndërvore (Kat.Vog.); Nërvoret (Kov); Kopshtijet e Lushit ndër Lamë, livadh (Poc); Rruga e Nërvores (Kov); Nënvore (Poc); Ara Ndërvore (Kat.Vog.); Ndëroudhë (Er); Ndërgur (Kll); Rruga e Nërvores (Kov); Nërdishte (Poc); Ndëroudhë (Kov); Ujti Ndërgur në Bjeshkë (Kll); Sulishte ndër Shkupële (Kll);
NGA: Rruga nga Shkolla (Kat.Vog.); KE: Rruga ke Spitali, rrugë (Maq); Sheshi Ke Xhamia (Xhamia e Vjetër), shesh i
madh (Maq); Fusha ke Hurdha e Madhe, fushë (Kov); Ke Xhamia, shesh (Maj); Ke Xhamia, shesh, (All); Ke Xhamia, xhami e fshatit rreth 400 vjeçare, e cila nuk ka një emër (Kërç. P.); Ke Xhamija, shesh (Kër.Sip.); Ke Kabina Elektrike, tokë (Kër.Sip.); Sheshi ke Lama, shesh (Kërç. P.); Ke Bjeshkët, livadh (Kër.Sip.); Ke Shtylla, udhëkryq (për shkak të shtyllës së lartë të tensionit) (Pesj); Ke Sheshi, shesh pushimi (Kër.Sip.); Ke Furra e Bukës, shesh (All); Ke Kalaja, shesh (Kër.Sip.); Ke Kisha rrënojë (All); Ke Kisha, rrugë që të çon te kisha (Kat.Vog.); Ke Rrapi, udhëkryq (Kërç. P.); Ke Guri i Madh, rrugë (Kat. Vog.); Ke Shkolla, rrugë që të çon te shkolla e parë e fshatit (Kat.Vog.); Ke Kanali, kanal vaditës (Kll); Çeshma ke Tregtia, çezmë e madhe e fshatit (Maq); Përroi ke SMT-ja, përrua (Maq); Rruga te -ish Pika Kufitare, rrugë (Kër.Sip.); Ke Krrëji, rrugë (Kat.Vog.); Çeshma ke Policia, çezmë (Maq); Ke Dogana, shesh (Bll.); Arat ke Meja (Çer); Ke Varrezat e Vjetra, kodër (K. B); Ke Busti i Nazmi Rushitit, shesh në hyrje të fshatit (Dov); Ke Xhamia, shesh (Maj); Ke Kisha Ballaçeshma, kishë e vjetër (Kll); Arat Ke Bregjet, arë (Çer); Ke Bota (baltë e kuqe), tokë (Pesj); Ke Diqani, shesh (Çer); Ke Kalaja, lamë që ndodhet në rrafshën e Pujtishtes (Kat.Vog.); Ke Kisha, rrënojë (Kërç. P.); Ke Kisha, vend, (Kat.Vog.); Ke Krasta, tokë (Pesj); Ke Mani Rremit, livadh (Gr); Arat ke Vorret (Çer); Rruga për te Ura (Pod); Ke Mullarët e Ubëkut, ivadh në mal (Kat.Vog.); Ke Reparti, livadh (Dov); Ke Bunaret, toka rreth e rrotull bunarit, pus i thellë (Poc); Toka ke Braka e Jegenicës (All); Sheshi te Oborri Shkollës (Kov); Sheshi ke Shkolla e Vjetër, udhëkryq (Kërç. P.); Burimet te Gropa e Oukut (Kërç. Sip.); Ke Mani Rremit, livadh (Gr); Sheshi te Lama, shesh (Kov); Ke Tre Rrugët, udhëkryq (Kërç. P.); Arat ke Bregjet (Çer); Udhëkryqi ke Xhamëja, udhëkry rruge (Er); Sokaku i Abazeve ke Xhamia e Vjetër (udhëkryq), rrugë brenda fshatit (Kërç. S.); Ke Lapidari (Maq); Ke Rrethrrotullimi, kryqëzim rruge (Maq); Ke Dogana, pikë kufitare (Bll.); Arat Ke Vorret, toka (Çer); Ke Guri i Madh (Kat. Vog.); Ke Bota (baltë e kuqe) (Pesj); Ke Kurëjtat e Aliut (Ali Maliqit), izvor që del drejt nga mali (Kll); Arat ke Livadhet (Çer);
ME: Çeshma me Brolle, çezmë (K. B); Guri me Çukle, gur i madh (është faqe mali ku perëndon dielli) (Kërç. P.); Zabeli me Lisa (te Varrezat e Vjetra), kodër (K. B);
MBI: Kisha mbi Gradishte, rrënojë (Pesj); Mbivore, fushë (Poc); MË:Arë më Thatë, arë e thatë (Poc); MATANË: Lagjia Matanë Përroit, lagje (Maj); Lagjia Matanë Përroit, lagje
(Kër.Sip.); PËRTEJ: Rruga e Mëhallës Përtej, rrugë brenda fshatit (Er); Përtejprrëjit, fushë
(Grad); Përtejprronjat (Përtiprrëjnat) (Maj);
149
KREU VII: STRUKTURA MORFOLOGJIKE E TOPONIMISË DHE E ANTROPONIMISË SË MAQELLARËS
7.1 Mbi kriteret e klasifikimit të toponimeve
Si një “rregull i pashkruar” apo i nënkuptuar qëndron pikërisht edhe klasifikimi i toponimeve për të gjithë studiuesit që merren me studimin e toponimisë shqiptare por edhe të huaj. Nga qasja që u kemi bërë në mënyrë të plotë e të detajuar pothuajse shumicës së onomasticienëve (onomasticieneve) brenda e jashtë Shqipërisë lidhur me trajtimin e materialit onomastik, të mbledhur në terren nëpërmjet zhvillimit të pyetësorëve për banorët e zonave studimore apo qoftë edhe me metoda të tjera, një vend të rëndësishëm në studimet e tyre zë padyshim edhe përshkrimi i materialit të qëmtuar prej tyre. Me mendje e zelli prej profesionisti gjuhësor, pasi kanë sistemuar të dhënat e vjela toponimike, i janë veshur punës për të bërë klasifikimin stukturor të toponimeve, antroponimeve dhe llojeve të tjera të emrave që përfshihen në onomastikë. Në këtë proces të punë së tyre me klasifikim strukturor do nënkuptohet një analizë e mirëstrukturuar dhe mirëstudiuar prej tyre. Pikërisht kjo veçori apo më saktë “teknikë pune” i ka shoqëruar që në krye të herës dhe i shoqërojnë të gjithë veprat onomastike që kanë dalë në dritë të botimit. Për këtë arsye mund të themi se midis problemeve të shumta që shtron studimi i toponimisë, përherë para studiuesve ka qëndruar një problem i përgjithshëm: si ta bëjnë sa më mirë dhe të arrirë përshkrimin e materialit onomastik. Ndaj për këtë arsye e quajmë me vend t’u hedhim një sy të shpejtë kritereve të klasifikimit që kanë zotëruar për gjuhë dhe vende të ndryshme, me qëllim që “nëpërmjet krahasimit të mund të vlerësojmë më mirë arritjet e shkencës sonë”, siç ka pohuar edhe studiuesi Gj. Shkurtaj në veprën e tij.1 Një qasje të sintetizuar mbi lëndën onomastike në Shqipëri kabërë edhe studiuesi Ç. Bidollari në artikujt e tij,2 ku ka paraqitur edhe disa këndvështrime të reja në këtë lëmi studimesh.
Për gjuhët sllave, vazhdon më tej studiuesi, përpjekjet e para për klasifikimin e materialit toponimik i gjejmë qysh më 1834 në punimet e historianit çek F. Poljacki3, i cili i ndau emrat e viseve në dy grupe kryesore: 1) emërtime të formuara nga emri i themeluesit ose pronarit të vendbanimit dhe 2) emërtime që kanë tregues të gjendjes topografike. Krahas këtyre grupeve, autori gruponte veçmas edhe emërtimet e formuara me përngjitje fjalësh, si edhe emërtimet e paqarta, të pakuptueshme.
Pas afro tri dekadave do të dilnin punimet toponimike të F. Miklosiçit4, punime të cilat për nga qartësia e skemës më të cilën i paraqiste studiuesi, u ndoqën nga shumë studiues, jo vetëm në gjuhët sllave, por edhe në gjuhë të tjera. i cili arriti në përfundimin se ekzistojnë dy kategori emërtimesh: 1) toponime, që vijnë nga emra njerëzish dhe 2) toponime të formuara nga apelativë (emra të përgjithshëm). Për çdonjërin nga këto grupe, Miklosiçi bëri edhe ndarjen në nëngrupe.5 Kështu, ndarjen në dy grupe: 1)
1 Gj. Shkurtaj, Onomastikë dhe etnolingiustikë, Dea print, Tr, 2015, f. 59-60. 2 Ç. Bidollari, Trajtimi i derisotëm i lëndës toponimike dhe këndvështrime të rej”, në SF, Nr 1‒4, SHRSH, IGJL,Tiranë, 1995. 3 F. Poljacki, Etimologiçeskij razbor çekosllovackih nazvani, 1834. Për më tepër shih Gj. Shkurtaj, Onomastikë dhe etnolingiustikë, Dea print, Tr, 2015, f. 59-60. 4 F. Miklosiç, Die Bildung der Ortsnamen aus Personennamen im slavischen, Ëien, 1864 dhe Die slavischen Ortsnamen aus Appelativen, Ëien 1872. 5 Grupin e parë e ndante në dy nëngrupe: a) emërtime që shprehen me emra dhe b) emërtime që shprehen me mbiemra. Ndërsa për grupin e dytë Miklosiçi u largua nga parimi i analizës morfologjike dhe i vështroi emërtimet toponimike vetëm sipas anës semantike, duke dalluar këto nëngrupe, që tregojnë: 1)
150
toponime, në bazë të të cilave ruhet një emër i përveçëm njeriu dhe 2) toponime, në bazën e të cilave qëndrojnë fjalë të leksikut të përgjithshëm, e ndeshim edhe në një varg punimesh të studiuesve gjermanë, si K. Damrot1, E. Moor2, P. Tratman3 etj.
Përveç klasifikimit të Miklosiçit, i cili mund të themi se u bë tradicional, në historinë e zhvillimit të toponimisë ka pasur edhe klasifikime të tjera, si ai i bërë nga F. Solmsen,4 E. Shvarc,5 A. Doza,6 te një varg punimesh të studiuesve rusë, sidomos të Selishçevit, i cili bazohej në parimet e analizës semasiologjike të klasifikimit të toponimeve.
Nga përpjekjet për klasifikime të tjera të materialit toponimik, thekson më tej Gj. Shkurtaj se për t’u përmendur janë edhe punimet e A. I. Sabalevskit, P. Skokut, 7 O. Frankut, S. Rospondit, të cilët ndjekin skemën e klasifikimit mbi bazën e analizës morfologjike-fjalëformuese të njësive toponimike.
Nga ky vështrim i shkurtër, ku, sigurisht, u përmblodhën vetëm disa nga ndarjet më të njohura, mund të shohim se në procesin e zhvillimit të studimeve rreth toponimisë dallohen qartë tri parime për klasifikimin e materialit toponimik: 1) parimi leksiko-semantik, 2) parimi morfologjiko-fjalëformues dhe 3) parimi i kryqëzuar: leksiko- semantik dhe fjalëformues.
Në vendin tonë, i pari ndër studiuesit shqiptarë që u ndesh me vështirësitë e zgjedhjes së një klasifikimi sa më të përshtatshëm për materialin toponimik të një zone të caktuar (por që pastaj me të drejtë do të ndiqej edhe nga të tjerë) është A. Dhrimo,8 i cili i ndan toponimet në dy grupe, duke gërshetuar planin kuptimor, strukturor, fjalëformues, fonetiko-gramatikor dhe etimologjik. I rëndësishëm është edhe klasifikimi i tipave kryesore të kompozitave në fushën e toponimisë shqiptare, e më konkretisht në mikrooroniminë shiptare, i bërë nga studiuesi A. Kostallari.9
Ndihmesa e re e autorit është kundrimi i bigëzuar: nga një anë ai sheh e vlerëson lidhjet midis toponimisë dhe realitetit (natyrës së vendit, ngjarjeve të ndryshme që lidhen me të) dhe, nga ana tjetër, lidhjet midis toponimeve dhe fjalëve të tjera të gjuhës.
tokë, 2) ujë, 3) bimë, 4) botën e kafshëve, 5) lule, 6) ndërtime, 7) profesionin e njerëzve, 8) mjete dhe vegla prodhimi, 9) emërtime etnike, 10) emërtime që lidhen drejtpërdrejt apo tërthorazi me sistemin shoqëror. 1 K. Damroth, Die altern Orts…Beuthen, Ëien 1896 2 E. Moor, Die slavischen Ortsnamen der Theissebene, in “Zeitschrift fur Ortsna- menforschung”, Bd. 6, 1930. 3 P. Tratman, Die Elb-und Ostsesslavischen Ortsnamen, Bd. 1, Berlin, 1948 4 F. Solmsen, Indogermnische Eigennamen als Spigel der Kulturgeschichte, Heildelberg,1922. Studiuesi i ndan toponimet në: 1) emërtime që vijnë nga fjalë që tregojnë objekte topografike, 2) emërtime të formuara nga emra të përveçëm njerëzish, 3) emërtime që pasqyrojnë kushtet kulturore, nivelin e kulturës së shoqërisë (bujqësinë, ndërtimin e banesave etj.). 5 E. Shvartz, Deutsche Namenforschung, B. 2, Orts-und Flurnamen, Gottingen 1950. Studiuesi i ndante toponimet në këto grupe: 1) emërtime që lidhen me banimin, 2) emërtime që tregojnë profesionet e njeriut, 3) emërtime topografike. 6 A. Dausat, La toponymie française, Paris, 1946. 7 P. Skok, Le lois toponomastiques, në “ 4-me Congres International des Sciences Onomastiques”, Upsala, 1954. 8 A. Dhrimo, Një “vështrim gjuhësor mbi toponiminë e Kurveleshit, I, SF,1974,3 f. 29; si dhe Një vështrim gjuhësor mbi toponiminë e Kurveleshit, II, 1974/4, f. 173-188; Po të këtij studiuesi edhe Të dhëna nga toponimia e Labërisë si dëshmi për lashtësinë dhe njësinë e popullit shqiptar, 1982/3, f. 133-141. 9 A. Kostallari, Kontribut për klasifikimin e tipave kryesore të kompozitave në fushën e mikrooronimisë shqiptare, Botuar për herë të parë SF, Tiranë, 1971, nr. 3, f. 51–63. Duke i parë mikrooronimet jo të thjeshta në planin strukturor, autori i ka ndarë në dy grupe të mëdha – mikrooronime të përbëra dhe mikrooronime të përngjitura (jukstapozicione), që janë rrjedhim i njëfjalësimit të drejtpërdrejtë të togfjalëshave onomastikë.
151
Në punimin “Një vështrim gjuhësor mbi toponiminë e Kurveleshit” dallohen: 1) emërtime vendesh sipas formës a sipas paraqitjes së tyre natyrore (konfiguracionit), 2) emërtime vendesh sipas ngjyrës së truallit të tyre, 3) emërtime vendesh nga emra kafshësh, 4) emërtime vendesh sipas emrave të bimëve që rriten a janë rritur dikur në atë vend, 5) emërtime vendesh me emra njerëzish 6) emërtime vendesh me emrin qishë, kishë”, 7) emërtime rrjedhash ujore ose thjesht me emrin përrua a ujë, ose me këto fjalë të përcaktuara nga gjinorja e emrave të vendeve pranë të cilave kalojnë apo prej nga e kanë pikënisjen e tyre; 8) emërtime vendesh sipas emrit të materialit që përbën (ndërton) truallin e tyre, 9) emërtime vendesh sipas emrit të banorëve të fshatit përkatës ose sipas emrit të vetë fshatit, 10) emërtime vendesh me emra fisesh, 11) emërtime vendesh sipas emrit të ndonjë objekti të ndërtuar në atë vend (pa shtuar emrin e pronarit a të ndërtuesit), 12) emërtime vendesh të cilat nuk mund të grupohen sipas një kriteri të caktuar.
Klasifikimi i bërë nga A. Dhrimo, në parim, është i zbatueshëm edhe në punime të tjera të atij lloji, si dhe në punime të mëdha përgjithësuese mbi toponiminë shqiptare. Por në përputhje me materialin konkret, grupet e nëngrupet mund të shtohen ose të pakësohen, sipas rastit. Për më tepër, nevoja e një klasifikimi të vetëm (të njësuar) shtrohet si domosdoshmëri për arsye se vetëm ashtu materialet toponimike të zonave të ndryshme dalin të krahasueshme dhe japin mundësi për nxjerrjen e përfundimeve të përgjithshme për mbarë shqipen.
7.2 Vërejtje rreth kuptimit, ndërtimit dhe kategorizimit gramatikor të toponimeve
Onomastika përbën një ndër shtresat gjuhësore me vlerë të paçmuar për historinë dhe gjuhën e një etnie. Për këtë arsye studimi i emrave të përveçëm të njerëzve dhe i emërtimeve të vendeve merr një rëndësi të veçantë. Qëllimi i studimit të onomastikës është i dyfishtë: ai synon të vendosë lidhjen e emrave dhe të emërtimeve të përveçme me bashkësinë që i përdor dhe lidhjen e këtyre emërtimeve me leksikun e përgjithshëm të gjuhës1. Në rastin e parë, studimi jep të dhëna për prejardhjen e popullsisë së një treve, për historinë e saj, për mënyrën e punës dhe të jetesës, për zakonet dhe religjionin e saj, për veçoritë e relievit ku ajo është vendosur etj. Studimi i lidhjeve të emrave të përveçëm vetjakë e familjarë dhe të emërtimeve të përveçme me leksikun e përgjithshëm ka si detyrë të përcaktojë shkallën e pasqyrimit të thesarit leksikor të një bashkësie në onomastikën e saj, por edhe të nxjerrë të dhëna për historinë e gjuhës së asaj bashkësie.
Studime të derisotme të toponimisë shqiptare të disa zonave me rëndësi siç janë ato për Kurveleshin nga A. Dhrimo, për Krujën nga D. Luka2, për Postrripën e Gruemirën nga F. Luli, pastaj edhe për gjithë ato treva të tjera shqiptare në Kosovë3 e në trevat shqiptare të Maqedonisë4 si dhe materialet e grumbulluara e të sistemuara në
1 Principii toponimiki, Akademija Nauk SSSR, Moskva, 1966, s. 45. 2 D. Luka, Shënime për toponomastikën e krahinës së Krujës, në SF, 4, 1975 dhe Të dhëna të onomastikës së trevës së Krujës për historinë e formimit të popullit shqiptar, në SF, 3, 1982 3 B. Baliu, Mikrotoponima e katundit Gllokovicë, në “Shpresa”, Pr, 1994, nr.7, f.5; Onomastika e Gallapit, Pr, 2015; Gjithashtu shih B. Kryeziu, Toponimia e Hashanisë së Shkupit, Prishtinë, 2000; Mikrotoponimia e fshatit Rogaçicë, në “GJA”, Prishtinë,1984; Fjalor onomastik i Malësisë së Bujanovcit, IAP, Prishtinë, 2006; Trajtesa onomastike, Shkëndija, Prishtinë, 2010. 4 M. Ibrahimi, Mikrotoponimet në vendbanimet shqiptare të rrethit të Prilepit, Krushevës dhe Velesit. Interlingua, Shkup 2010; Haki Ymeri, Patronimet dhe mikrotoponimet e regjionit të Lipkovës, në
152
Kartotekën Kombëtare të Onomastikës pranë Institutit të Gjuhësisë e të Letërsisë, tregojnë se toponimia, në mjaft raste, merr vlerë të dorës së parë për të njohur degëzimet e shtresëzimet e ndryshme të leksikut dialektor. Kjo lidhet edhe me faktin që emrat e viseve, në pjesën më të madhe të tyre, janë emra të përgjithshëm (apelativë) të zakonshëm, të cilët janë përdorur tradicionalisht e përdoren edhe sot si emërtesa (nomenklaturë) gjeografike.
Një nga detyrat më të ngutshme dhe shumë me fryt, në këtë mes, do të ishte që, pas mbledhjes tërësore të toponimeve shqiptare, të ndërmerrej në ballë të gjerë edhe identifikimi i dukurive toponimike me elemenete gjuhësore të trevës përkatëse, ashtu siç kanë bërë studiuesit e lartpërmendur, por jo vetëm, në studimet e tyre në fushë të onomastikës. Gjithashtu, dija onomastike ka treguar se lidhur me kuptimin e toponimeve të një krahine të vetme apo të mbarë vendit, duhen ditur e mbajtur mirë parasysh, nga njëra anë, lidhjet midis toponimeve me realitetin (dmth. me natyrën e vendit, me ngjarje e rrëfime të ndryshme që lidhen me vendet përkatëse etj.) dhe, nga ana tjetër, lidhjet e toponimeve me fjalët e tjera të gjuhës. Kuptohet se studimi i hollësishëm i kësaj ane të toponimisë, u përket kryesisht historianëve, arkeologëve dhe gjeografëve, prandaj siç është vënë re me të drejtë nga A. Dhrimo “të dhënat kryekëput gjuhësore hedhin dritë vetëm tërthorazi mbi këtë anë dhe janë vetëm mjet ndihmës për ata”.1
Kështu, për sa i përket kuptimit të toponimeve të një krahine a të një vendi është e nevojshme të kihen parasysh dy parime kryesore, të propozuara me të drejtë nga studiuesi A. Dhrimo: 1. lidhjet midis toponimeve dhe realitetit (natyrës së vendit dhe ngjarjeve të ndryshme që lidhen me të) dhe 2. lidhjet midis toponimeve dhe fjalëve të tjera të gjuhës.
Parimi i parë bën të mundshme që të ndriçohet sadopak shkalla dhe karakteri i pasqyrimit të realitetit të krahinës në toponiminë e saj, pra, të nxirren sa të jetë e mundshme më tepër të dhëna mbi konfiguracionin (formën) gjeografik të krahinës, mbi përbërjen e tokës së saj, mbi banorët e vendbanimet e vjetra të kësaj treve dhe emigracionet prkt. imigracionet e mundshme, mbi mjeshtëritë e punët jetësore, mbi florën e faunën etj.
Studimi i lidhjeve midis toponimeve dhe fjalëve të tjera të gjuhës ndihmon të vihet në dukje deri në njëfarë mase shkalla dhe karakteri i pasqyrimit të fondit leksikor të gjuhës, si edhe kuptimet e ndryshme të fjalëve që gjejnë pasqyrim në toponimi, ku apelativë të zakonshëm janë përdorur e përdoren edhe sot si nomenklaturë gjeografike. Studiuesit, përmes shembujve, synojnë të vënë në dukje edhe ato elemente të toponimisë së vendit apo zonës studimore, të cilat nga pikëpamja ndërtimore ose leksiko-kuptimore janë të veçanta për këtë krahinë.
Toponimet nga ana e kategorizimit gramatikor janë emra të përveçëm. Por emrat e përveçëm, sikurse vëren edhe L. Zabroeki 2 janë fjalë të tilla, të cilat, të para në planin jostrukturor të gjuhës, emërtojnë qenie a sende të veçanta, të caktuara; kurse në planin e brendshëm të gjuhës (strukturalisht) ato janë fjalë a grupe fjalësh që i përkasin “një platforme të dytë”3, ku platformën e parë e përbëjnë emrat e përgjithshëm (apelativët). “Shkëputja” origjinale e emrave të përveçëm nga emrat e përgjithshëm i kthen ata në
“Jehona”, 3, Shkup, 1985, dhe Mikrotoponimet e regjionit të Markova Rekës, në “Shqyrtime albanologjike”, 1, Shkup, 1995. 1 A. Dhrimo, art. cit., f. 95 2 Zabroeki, Gesetze bei Übernahme von Orts- und Flurnamen - VI. Internationaler Kongress für Namenforschung, München, 1961, Bnd. III, 791 v. 3 A. Dhrimo, art. cit, në SF, 1974, nr. 3, f. 34 dhe, para tij, E. Zabrocki, Gezetz bei Ubernahme von Orts-und Flurnamen, VI Internationale Kongress fur Namenforschung, Munchen, 1961, Band III, f. 791
153
një sferë disi të pavarur të gjuhës. Në planin diakronik emrat e përgjithshëm përbëjnë një shtresë më të vjetër në raport me emrat e përveçëm të vendeve; në planin sinkronik ata përbëjnë platformën bazë për këta emra. Studiuesi R. Memushaj lidhjet e këtyre klasave të emrave i ka paraqitur në formën e një platforme ku, sipas tij mbi platformën e emrave të përgjithshëm është ndërtuar platforma e emrave të përveçëm të vendeve. Nuk përjashtohet rasti që në gjendjen e sotme një emër i përgjithshëm të jetë njëherazi edhe emër i përveçëm vendi, p.sh. harcë-a1 është një emër i përgjithshëm: “vend shkëmb, vend me gurë të thepisur”2. Të kësaj natyre janë edhe emrat e disa vendeve në Shqipëri, por jo vetëm, edhe në Maqellarë. Kështu fjala vjen nga emri i përgjithshëm kurt (oborr) dhe beg-u në kuptimin oborri apo trojet e begut mundet të jetë një mundësi e emërtimit të fshatit Kurtbeg. Një rast tjetër të këtij tipi toponimesh është edhe emërtimi i fshatit ku njëri prej elementet përbërese formuese, konkretisht në formimet “kompozita toponimike” është po ashtu një apelativ i gjuhës shqipe, i ngritur në “statusin” e emrit të përveçëm te ojkonimi Allejbegi nga Allaman dhe beg-titull apo ofiq i personit.3
Megjithatë, studimi i emrave të përveçëm ka marrë përhapje të gjerë në gjuhësinë e sotme. Në Shqipëri, deri më 1944, onomastika, si edhe degë të tjera të shkencave shoqërore, kanë qenë krejt të pazhvilluara. Ka pasur vetëm ndonjë përpjekje të shkëputur e të rrallë për mbledhjen e saj në ndonjë zonë ose shpjegim të ndonjë etimologjie të toponimeve më të njohura, porse ato, sidoqoftë, ishin krejt të pamjaftueshme dhe pa një bazë të shëndoshë metodologjike.
Puna e vërtetë në fushën e mbledhjes dhe të studimit të onomastikës shqiptare filloi vetëm kur u krijuan institucionet shkencore të profilizuara: çelja e Institutit të Shkencave dhe, më vonë, e Instituteve të Historisë, të Gjuhësisë etj. dha mundësi për mëkëmbjen e sektorëve shkencorë të organizuar mirë dhe, në mënyrë gati masive, onomastikës iu përkushtua vëmendje si nga sektorët shkencorë të Institutit të Gjuhësisë, ashtu edhe nga ata të Etnografisë e të Folklorit pranë Institutit të Historisë (përkatësisht, më vonë, të Institutit të Kulturës Popullore). Me një punë disavjeçare, u vunë themelet e Kartotekës Kombëtare të Onomastikës, e cila tashti ka mbi 60.000 skeda, siç ka vënë në dukje studiuesi Gj. Shkurtaj.4
Si përfundim, toponimia e një vendi, e vështruar nga ana kuptimore, paraqet interes me larmishmërinë e saj. Ashtu siç ndodh në të gjitha krahinat e vendit tonë, populli, me përvojën e tij mijëvjeçare, duke pasur lidhje të pandërprera me mjedisin rrethues, e ka zgjidhur problemin e emërtimit të vendeve në mënyrat më të ndryshme. Ka mjaftuar ngjyra, forma, përmasat e vendit, një pemë, një burim, një gur, ngordhja, humbja, vjedhja e një kafshe, vrasja, rrëzimi, varri i një njeriu a humbja e një sendi mjaft të thjeshtë dhe emri i vendit është vënë, përhapur e përgjithësuar në gjithë fshatin e ata të vendeve më kryesore edhe në gjithë fshatrat fqinje e madje në mbarë krahinën.
1 A. Dhrimo, Një vështrim gjuhësor mbi toponiminë e Kurveleshit, kumtesë e mbajtur në “Konferenca e II-të e Studimeve Albanologjike”, Tiranë, nëntor, 1968 dhe botuar në konferencën II të Studimeve Albanologjike, Tiranë, 1968, III, f. 297-303. 2 Shih: Fjalori i gjuhës shqipe Tiranë, 1954, 164. 3 Për këtë përkufizim shohim Fjalorin e gjuhës shqipe Tiranë, 1954, 164 ku marrim këtë shpjegim: beg, -u- “titull i lartë i një personi, pronar tokash” në kupimin historik si “titull i vjetër turk për qeveritarin e një krahine, e më pas titull fisnikërie më i ulët se pashai”, “pronar tokash në sistemin ekonomik feudal në Shqipëri para Çlirimit, pjesëtar i klasës çifligare sunduese (beu i fshatit). 4 Gj. Shkurtaj, Onomastikë dhe etnolingiustikë, Dea print, Tr, 2015, f. 51.
154
7.3 Toponimia e Maqellarës nga pikëpamja e strukturës gramatikore
7.3.1 Toponime njëgjymtyrëshe
Si në gjithë toponiminë shqiptare, edhe në krahinën e maqellarës hasen toponime njëfjalëshe, dyfjalëshe, trifjalëshe e perifrastike. Këtu më poshtë toponimet e secilit tip strukturor do t’i shohim edhe sipas burimit.
1. Mikrotoponime të krijuara nga emra të përveçëm: Në rastet më të shpeshta këto toponime paraqiten si emër+prapashtesë, ndërsa më
rrallë përcillen edhe nga parafjala te. Të tilla janë: Bafçe (Gr); Llakarca (Er); Luxhe (K.B); Llabashnik (Kërç. P.); Llabisht (Poc); Llahishte (Poc); Llakace (Er); Bazë (Gr); Banja (Kat.Vog.); Bota (Poc); Kishat (All); Te Shamkët (Poc); Çadra (Poc); Gëllku (Kër.Sip.); Llogu (Her); Hazishte (Poc); Lloka (Gr); Kreksat (All, Çer); Kutare (Kërç. P); Shavare (Dov); Stana (Poc); Sajme (All); Sakic (Kërç. P.); Selishte (Kov; Her); Rregadishtë (Gr); Bramura (Maq); Branësh (Kërç. P.); Capnovë (Gr; Her); Carcajca (All); Dollogune (Kërç.P.; Poc); Doshodollo (Maj); Grashishte (Maq); Gjorivare (Poc); Jazicat (Kov); Jazi (Poc); Jabelle (Gr); Kamenëjca (Kat.Vog; Maq; Poc; Her; Kërç. P; Gr); Kamenishte (Pesj); Branëjcë (Kërç. P.); Kërtel (Poc); Kiska (Poc); Korenet (Pesj); Llëxhe (Poc); Shavare (Dov); Llogu (K. B; Her); Grepi (Kov); Tabakov (Kll); Tatinolli (Kov); Vregadishte (Gr); Zaravëjca (Pop); Zavece (Voj); Lloxha (Kov); Kreksa (All; Çer); Zotrica (Er); Visoj (Maj); Velnicë (Kat.Vog.); Bukavece (Dov); Strana, fushë (All); Strabaçëjlla (Poc); Shenja (Grad); Shënarëjca (Dov); Sumçishte (Pesj); ); Sullçire (Voj); Sulishte (Kll); Pesoku (Kll); Debishte (Kërç. P.; Kll; Maq; Poc); Kurish (Voj); Kurëje (Gr); Qiper (Pop); Riska (Kat. Vog; Grad; Kov); Çeshmat (Kov); Laganishta (Kov) etj.
2. Mikrotoponime të krijuara nga emra bimësh, shtazësh, ujore Pëjshat (Poc; Kërç.P); Kiska (Poc); Jonxhishtet, tokë (Maj); Fushat (Kov; Er);
Shamak (Çer); Lajthia (All); Lajtishte (Kat.Vog); Vullnëjshte (Kërç. P.); Vneshta (Kërç. P; Dov); Gaberi (Poc; Kërç. P.; Maq; Gr); Leska (Pop); Leshicë/ Leshiqe (Gr; Maq); Levadishte (Her); Livadhet (K. B; Kër. Sip; Kov; Her; Kërç.P.; Çer); Fidanishtja (Maq); Rafsha (Kërç. P.); Rahu (Grad); Ravend (Kat.Vog); Te Lajthia (All); Lipaci (Gr); Pjepi (Dov; ll; Pod); Zaje (Poc); Çarshëja (Kat.Vog); Stopane (All); Thekni (Grad); Muzgat (Poc); Muzgat (Grad); Zabeli (Kat.Vog.); Vneshta (Kërç.P.; Dov); Golgurë (Poc); Grunare (Her); Lajthia (All); Lajthia (All); Liskeniva (Kërç. P.); Drubinec (Gr); Karvarec (Kër.Sip.); Pesok; Quka (Her); Drubak (Kërç.P.); Llazovë, me metatezë nga LLOZA ‘vitis vinifera’ ‘hardhi’ ( < sllav.loznica: Llazova (Gr); Çifligu (Kat.Vog); Kallaishte (Kërç.P); Thanat (Kll); Arrat (Kat.Vog);
Në zonën e Maqellarës është një numër i caktuar toponimesh që dalin vetëm në njëjës, si: Shkolla, Xhamia, Sheshe, Kthesa, Prrua, Kodra, Çezma etj. Pjesa më e madhe e tyre janë apelativë, që gjenden në të gjitha fshatrat. Ky tip mikrotoponimesh shënon zakonisht objekte të veçanta, por jo emra të objekteve që shoqërohen me ngjarje të caktuara dhe kështu krijojnë tipin e mikrotoponimeve të shtanguara. Ky tip toponimi zakonisht shoqërohet me parafjalën te. Të këtij grupi toponimesh përmendim disa: Ella (Kat.Vog; Poc); Grepi (Kov); Rrupa (Poc); Shenja (Grad); Sabnosa (Gr); Kamenëjca (Maq); Draga (Kërç. P.); Gradishtë (Pes); Bafçe (Gr); Bazë (Gr); Banja (Kat.Vog.); Bota (Poc); Kishat (All); Rudinë (Kërç.P) etj.
155
7.3.2 Toponime dygjymtyrëshe dhe shumëgjymtyrëshe
Mikrotoponimet e dygjymtyrëshe janë shumë të shpeshta në këtë komunë. Ato janë formuar duke bashkuar: emër + emër vetjak, emër familjar, ojkonim ose nofkë:
1. Emër dygjymtyrësh sipas burimit a rrjedhës: Izvori Kamenëjc (Gr); Izvori Srukullok (Her); Prrëji Vojnikës (All); Drini Zi, Çeshma Katundit (Çer); Çeshma Kërkoute (Çer); Izvori Tushelece (Her); Mullëjni Sakipit (Poc); Prrëji Majtarës (Maj); Mullëjni Musës (Kërç. P); Brraka Coper (All); Çeshma e Datallarve (Er); Uji i Çarshëjs (Poc); Uji i Lejthisëm(Er); Përroi i Drubagut (Kërç.P.); Uji i Banishtit (Kll); Trapi i Bugjavecit (Kat.Vog.); Izvori i Capnovës (Her); Përroi i Capnovës (Gr); Izvori i Bragovëjcës (Kat.Vog.); Braka e Jabellit (Jabelli) (All); Braka e Mullëjnit (All); Braka e Xhamëjs (All); Braka Masverish (All); Burimet e Branëjcës (Kër. Sip); Burimi i Kultinës (Kuçlinës) (Poc); Burimi i Llapusheve (Poc); Mullëjni i Llaҫes (Llaçe Bajraktarit) (Poc); Uji i Çarshëjs (Poc); Prrouja Teqes (Kll); Hurdha e Vertëjshtes (Kov); Burimi Vllajsit (Kër.Sip.); Uji i Vodanëjcës (Pesj); Prrëji Xhellezit (Pod); Hurdha e Livadheve (Kov); Uji i Kurëjtave, rrjedhë uji në formën e kurëjtës (govatës) (Kërç. P.); Izvori i Llogut (Maq).
2. Emër dygjymtyrësh sipas konfiguracionit të vendit + kafshë: Lajthia e Oukut (Kërç. P.); Shpella Ariut (ndryshe njihet edhe si Vrima e Ariut)
(Dov); Shpella e Arushës (Pop); Hurdha e Dhive, hurdhë (Kov); Shpella Dhelpnës, rrënojë (Kër.Sip.); Vrima e Dhelpnës (All); Guri i Dhelpnës (Kër.Sip.); Rruga e Lopartit (Maq); Guri i Leprit (Kërç.P.); Izvori i Hajvanëve (Kër.Posh.); Ara e Dacit (All; Maj); Shullanet e Dacit (Maj); Sůfica Dacit (Maj); Mani i Dacit (Maq); Ara e Gurit t’Çenit (Dov); Guri i Çenit (Dov); Gropa e Oukut, vend (Dov); Gropa Ukut (Kërç. P.); Shpella e Qukës (Her); Izvori i Qukës (Her); Guri i Qukës (Her); Rrasa e Qukës (Her); Shpella Dhelpnës (Kër.Sip.); Vrima e Dhelpnës (All); Këdra e Çukës (All); Guri i Dhelpnës (Kër.Sip.); Gropa e Lejlekut (Dov); Karavec (Kër.Sip.).
3. Emër vendi a bime + emër i një cilësie: Kurrizi Madh (Poc); Guri Zi (Poc);
Kodra Vneshve (All); Kopshti Destanit (Pesj); Krasta Bogdanit (Kërç. P); Rruga Qershisë (Poc); Gështenja Nimetit (Dov); Trapi Llanit (Grad); Kshtenja e Dardhës (Maj); Dardha e Vakoufit (Gr); Dardha e Popinarës (Pesj); Dardha e Mustafës (Pesj); Lisi i Varvanëjcës (Kll); Dardha e Tahirit (Pod); Arrat e Ivziut (Kat. Vog); Arra e Elmazit (Kll); Arra e Kasemit (Kll); Arrat e Nezirave (Kat. Vog); Arrat e Shemes (Shemsi) (Kll); Arrat e Ravnëjshtes (Kat. Vog); Arra e Xhetës (Kll); Arra e Ristos (Kat.Vog); Arra e Xemalit (Kat.Vog); Arra e Bajramit (Kërç. P.); Arra e Mazllumit (Kërç. P.); Manat e Pashës (Kll); Mani i Xhamisë (Kll; Er); Manat e Qerimit (Kll); Mani i Mashllarës (Maq); Mani i Sali Begut (Her); Mani i Dacit (Maq); Mani i Danit (Voj); Manat e Demëjrit (Pesj); Mani i Dulemanit (Dov); Ke Mani Rremit (Gr); Thanat e Lamçes (Kll); Vëjdhat e Qerimit (Kll); Pjeshka e Destanit (Dov); Dardha e Qames (Kll); Dardha e Dervëjshit (Kll); Kshtenja e Nimetit (Dov.); Kshtenja e Rasimit (Maj); Kshajat e Sefs (Voj); Kshtenja e Vakoufit (Kërç. P.); Kshtenjat e Xhamis (Kll); Kshtenja e Dardhës Maj); Kshtenjat e Imerit (Kll); Kshtenja e Isakut (Dov); Kshtenjat (Maq); Kshtenja e Laskës (Poc); Zabeli i Manit (ose ndryshe Kshtenja e Strazimirit) (Gr); Kshtenjat e Merkës (Poc); Kshtenjat e Xhamisë (Kll); Kshtenjat e Ravnëjshtes (Kat.Vog); Gështenja e Llazovës (Gr); Gështenjat e Halileve, livadh (Gr); Pjepi i Majtarës (Pod); Pjepi i Shkëlqimit (Dov); Pjepi i Dautit (Dov); Pjepat e Liles (Halil Qoku) (Kll); Vneshtat e Allamanit (Voj); Vnesht e Majtars (Maj); Vneshtat e Memetit (Voj); Vneshtat e Nures (Voj); Vneshtat e Toçit (Voj); Vneshta e Kaloshit (Maj); Vneshta e Kesheve (Maj); Ftëjt e Mustafës (Pod); Kumbulla e Kurtes (Poc); Kumlla e
156
Nuzi (Er); Lagja e Preshave (Poc); Mani i Kuç (Er); Dardhat e Reja, (Er); Qershia e Shkëlqimit (Dov); Qershia e Skavarës (Dov); Qershia e Dautit (Dov); Qershia e Aqifit (Dov); Çarshëja e Sulës (Kat.Vog); Çarshëja e Strazavecit (Kat.Vog); Lajthi e Madhe (Poc); Lisi i Varvanëjcës (Kll); Lisi i That (Maq); Lisi i Valës (All); Lisi i Herbelit (Grad); Lisi i Madh (Kll); Lisi i That (Maq); Lisi i Teqes (Voj); Lisi i Vorreve (Her); Pëjshat e Para (Kërç. P.); Pëjshat e Dyta (Kërç.P.); Pëjshat e Treta (Kërç. P.); Lisi i Vorreve (Her); Gështenja e Llazovës (Gr);
4. Emër burimi + mbiemër: Çeshma Madhe (Zamadan) (Gr); Brraka Huten (All);
Branicë e Re (Kërç. Sip); Branicë e Vjetër (Kërç. Sip); Çeshma e Vjetër (Kov); Hurdha e Madhe (Kov); Çeshma Pjak (Maj); Çeshma të Reja (Voj); Çeshma e Madhe (Kërç.P); Çeshma e Madhe (Poc; Kërç. P.; K. B; Dov); Trapi i Madh (Maq); Reka e Epërme, degë e lumit Drin që përshkon Maqellarën (Maq); Çeshma Re (Maj); Ujësjellësi Ri (Kll); Trapi i Vëgël (Maq); Prrouja e Vokël (Kat.Vog.); Trapi i Vogël (Kërç.P.); Prrëji i Vëkël (Bll.); Çeshma e Vjetër (All; Dov; Mqa; Voj; Kov; All); Vija e Vjetër (e Pesjakës) (K. B);
5. Emër vendi sipas konfiguracionit + emër: Zabeli i Esatit (Pesj); Llogu i Bitit (K.B); Zabeli i Fishtit (Kërç. P); Zabeli i Gaberit (Kërç. P); Zabeli i Gradishtes (Pesj); Zabeli i Sefës (Gr); Lëndina e Tepes (Kërç.P); Toka Vakufit (Her); Tepja e Reshanit (Maj); Bërce (Kat.Vog); Ara e Romotit (Kat.Vog); Ködra Copnovës (Gr; Her); Bjeshka e Strabaçallës (Pop); Pylli i Branëjcës (Kërç. P.); Zabeli i Uruxhishtes (Kërç.P); Ködrat e Grepit (Grad); Rruga Bukaveceve (Dov); Mali i Grepit (Grad); Ködra të Zogjes (All); Mali i Zogjeve (All); Livadhet e Zarmit (Voj); Rruga e Zaleve (Pop); Maja e Vranjës (Pop); Gurët e Maleshikut (Dov);
6. Emër vendi sipas konfiguracionit + emër i një cilësie: Kodra Medisme, (kodra e mesme) (Pesj); Këdra Vëkël (Kat.Vog.); Zabeli i Ri (Dov); Guri i Madh (Kat.Vog); Guri i Shpuar (Poc); Guri i Verdhë (Kërç); Guri i Kuç (Maq); Guri i Zi.
7. Emër vendi sipas konfiguracionit + bimë Udha e Pishave (Kërç.P); Zabeli i Pëjshave (Kërç.P); Guri i Fikut (Grad); Këdra e Drubakut (Kërç. P.); Zabeli i Ellave (Poc); Kodra e Pëjshave (Poc); Kodra e Zabelit (All); Ködra e Gaberit, kodra (Kërç. P.; Grezh; Gr; Poc); Gjubre e Kërtelit, tokë (Poc); Dragat e Kiskës (Poc); Udha e Livadheve (Kërç.P);
8. Emër objekti + ojkonime: Kisha Herbelit (Gr); Kalaja Kralit (Kër.Sip.); Çardaku Marçes (Her); Kulla Bajraktarit (Poc); Reparti i Tankeve (Dov); Kulla e Shamkut (Poc); Kisha e Vorreve (Gr); Kalaja Grazhdanit (Grazh);
Nëse nuk do tí referoheshim nyjes së përparme në këto formime, do të thonim se ky është tipi i mikrotoponimeve me një përdorim të gjerë në toponiminë shqiptare. Porse në rastin konkret në mikrotoponiminë e krahinës së Maqellarës kemi ndeshur një numër të mjaftueshëm rastesh, ku nyja e përparme e emrit të dytë në formimet toponimike emër + emër në rasën gjinore dhe emër + mbiemër, nuk artikulohet. Zakonisht, siç edhe mund ta vëmë re nga shembujt e mësipërm, paraqiten në formën emër + mbiemër. Ky është tipi më i zakonshëm dhe më i përgjithësuar jo vetëm i mikrotoponimisë së komunës Maqellarë, por me një përdorim të dendur në toponiminë shqiptare. Ndër ta këtu po sjellim shembuj:
Në toponimin e Maqellarës gjenden edhe pak toponime dygjymtyrëshe të tipit emër
+ emër me parafjalë, si: Arat Ke Bregjet, (Çer); Arat Ke Vorret (Çer); Arë Më Thatë (arë e thatë) (Poc); Kisha Mbi Gradishte (Pesj); Guri Me Çukle (Kërç. P.); Ara Nër Mullëjn (Maj); Çeshma me Brolle (K.B).
157
7.3.3 Mikrotoponime kompozita ose me gjymtyrën e dytë kompozitë
Mikrotoponimet e formuara me anë të përbërjes, të krijuar prej dy pjesëve të pandara, zënë një vend të rëndësishëm për nga numri i madh që përfaqësojnë në inventarin e përgjithshëm të onomastikës së Maqellarës, e më gjerë në atë shqiptare. Kompozitat ose fjalët e përbëra janë një prej klasave më të pasura të leksikut të shqipes përgjithësisht dhe mikrotoponimisë veçanërisht. Ato zënë një vend të madh për nga rëndësia që kanë në formimin e strukturave gjuhësore brenda sistemit gjuhësor të shqipes dhe në përqasje me shtresat gjuhësore të gjuhëve të tjera.
Lidhur me rëndësinë e studimit të kësaj strukture studiuesi B. Baliu1 shprehet: studimin e kësaj strukture e shohim të shumanshme nga aspekti i metodës, nga aspekti i zgjidhjes së strukturave të mbyllura (në studimin diakronik të tyre, në përqasje edhe me struktura të tilla të gjuhëve të tjera) dhe nga aspekti i kuptimeve të reja që përcjellin ato në fjalëformimin e shqipes2.
1. Emër + emër: Ojkonimi Allbegi, nga shkurtimi i emrit të përveçëm Allaman dhe mbiemri (në këtë rast si titull, gradë) Begu; Hasanbegu, nga Hasan+beg; Vasokraska (Poc); Pllosktrostren (Poc); Sorrokrast (Kër.Sip.); Ujëvara e Pocestit (Poc); Zabeli i Leshkenirës (Kërç. P.), Kovaçhanja (All); Kallakxhic (Kërç. P.); Pylli i Kallasepericës (Kërç. P.); Kallobiqiricë (Kër.Sip.); Kurbeg (K. B); Prrëji i Ujvarës (Poc); Çeshma e Lamalaskës (Kat.Vog.); Rruga e Kryexhifit (Kov); Prroi i Haxhiarekës (Poc); Përroi i “Bullamadës”(Kër.Posht.); Përroi i Guruballnejkut (Kër. Posht.); Uji i Ballaçeshmës (Kll); Laçeçezma (K.B); Guskaçeshëm (Poc); Kisha e Cfetanikollës (Kërç. P.); Prrouja e Haxhiarekës (Poc); Rruga e Gurmalit (Pop); Treminicetve (Poc); Hasançeshma (Poc); Krasta e Gullubarnejkut (Kërç. P.).
Për arsye se strukturën fjalëformuese të toponimisë së Maqellarës nga aspekti morfologjik dhe kuptimor e kemi trajtuar në disa aspekte, po theksojmë se këto toponime të përbëra i kemi: toponime këpujore, përcaktore dhe toponimet e përngjitura.
2. Emër + mbiemër: Staralivadhet (Maj); Starallojze (Her). 3. Parafjalë + emër: Masverish (All); Nënvore (Kërç. P.). 7.3.4 Toponimet e përngjitura Sikur dihet, “përngjitja është një mënyrë fjalëformimi me anë të së cilës formohen
fjalë të reja nga njëfjalëzimi i një togfjalëshi, i një togu parafjalor ose i një grupi fjalësh në përgjithësi”.3 Në korpusin e vjelë na dalin toponime të formuara nga njëfjalëzimi i sintagmave parafjalore a emërore dhe i fjalive.
Tipi i toponimeve përcaktore është njëri prej tipave jo shumë të përhapur në mikrotoponimet e zonës. Zakonisht përbëhen vetëm prej dy gjymtyrësh, nga të cilat njëra përcakton tjetrën: Prrouja e Mbazverinjve (All); Vija Mazverish (Mbas Verish) (All); Rruga Mazverish (All); Ujti Ndërgur në Bjeshkë (Kll); Mazverrish (ara Mazverish) (All); Masvarëjshi (Mbas Verëjsh), shesh (All); Ledina Brrakës Mazverrish (All); Ligatina Masverish (All); Vija e Argjatave (vija e arave të gjata) (All); Uji i Ndërgurit (Kll); Rruga e Kryexhifit (Kov); Përtejprrëjit (Grad); Përtejprronjat (Maj) / Përtiprrëjnat (Maj); Toka Përmiudhë (Maj); Toka Përmigur (Kll); Uji i Ndërgurit (Kll).
1 B. Baliu, Onomastika e Gallapit, Pr, 2015, f. 65. Për më tepër lidhur me këtë shih edhe M. Halimi,
Vështrime gjuhësore, f. 36; A. Dhrimo, Një vështrim gjuhësor mbi toponiminë e Kurveleshit, f. 65; A. Kostallari, Kontribut…, f. 51.
2 Shih Gramatika e gjuhës shqipe, f. 70; A. Zymberi, Leksiku…, f. 214 3 Grup autorësh, Gramatika e gjuhës shqipe, f. 75.
158
7.3.5 Toponimet trigjymtyrëshe
Ara e Lamës t’Dodës (All); Çeshma e Shahinit të Manes (All); Ogradja Saliut t’Selmanit (Poc); Mullëjni i Llaҫes (Llaçe Bajraktarit) (Poc); Lama n’Mal t’Gradecit (Gr); Burimi i Guri t’Zi (Poc); Kodra e Di Lisave (dy lisa) (All); Rruga e Livadhit t’Madh (All); Ara e Gurit t’Qenit (Dov); Bunari i Abdullah Agës (Gr); Bunari i Shehat Osmanit (Gr); Mullëjni i Shemes (gjenden dy mullinj në fshat: Mullëjni 1 i Shemes dhe Mullëjni 2 i Shemes) (Er); Burimet te Gropa Ujkut, rrjedhë uji që vjen nga mali (Kër.Sip); Burimi i Gurit të Zi, izvor (Pop); Sheshi Te Lama (Gr; Kërç. P.); Hurdha e Gafurr Agës (Gr); Shpella e Gurit të Verdhë (Kër.Sip); Izori i Gurit të Verdhë (Kër.Sip); Mullëjni i Rustem Kungullit (Gr); Bunari i Hisen Stafës (Maj); Kisha e Shën Pavlit (Poc); Kodra e Demëjr Kupit (Kërç. P.); Ogradja e Demirit t’Mines (Poc); Rruga e Lugut të Kajshës (All), Izori i Gurit të Verdhë (Kër.Sip.); Ogradet e Mhalls Dardhse (Maj) etj.
7.3.6 Mikrotoponimet perifrastike Toponime të këtij tipi përcaktojnë një objekt, një ngjarje historike apo një shprehi
të caktuar nga jeta e banorëve të atij vendi1. Në inventarin e fjalorit toponimik të Maqellarës, nga aspekti gjuhësor ato shoqërohen zakonisht edhe me parafjalët: te/tek, e cila kryesisht del në krye të fjalisë ose të sintagmës emërore, duke dhënë kështu toponime me strukturë të një fjalie vendore ose sintagma parafjalore. Ujt’e Ftoft te Kurëjtat e Ali Maliqit (Kll); Vija e Vjetër e Pesjakës (K. B); Te Kodra e Zabelit të Lugut të Gjatë (All); E Derdhmja e Dalipit (Poc), Vija Jakoskës në Mal, (Poc); Mullëjni i Rustem Kungullit (Poc); Te Ara e Pesjakës së Aqif Rustemit (Poc); Mullëjni i Kadriut në Livadh të Madh (All); Lagjia Matanë Përroit (Kër.Sip.); Mullëjni Me Ujë i Ismail Cërroit (Grad); Kullotat e Zabelit të Zhangut, kullotë (Dov); Izvori i Daudit në Trosmane (All); Kisha N’fund T’fshatit (Kll; Bll.e Ep);; Ke Lidina Brakës Masverrish (All); Ködrat Për Në Çernenë, (Ködrat e Çernenës) (All); Ködrat për në Vojnikë, (Ködrat e Vojnikës) (Voj); Lagjia Matanë Përroit (Maj); Te Dardha e Mustafës (Pesj); Tepet e Zija Leshit në Reshan (Resh); Rruga Te Ish Pika Kufitare (Kër.Sip.); Te Ködra e Dy Lisave (All); Zabeli me Lisa te Varrezat e Vjetra (K. B); Kopshtijet e Lushit ndër Lamë (Poc); Kullotat e Zabelit të Zhangut (Dov); Sheshi Qendra e Fshatit (Voj); Ujti Ndërgur në Bjeshkë (Kll); Zabeli me Lisa te Varrezat e Vjetra (K. B); Burimet te Gropa e Oukut (Kër.Sip.); Çeshma e Livadhit të Madh (All); Zabeli i Xhamisë në Dovalan (Her); Ke Shpia Vjetër Iliaz Pashë Qoku (Kll); Hurdha ke Çeshma e Vjetër (Kov); Fusha ke Hurdha e Madhe (Kov) etj.
7.4 Veçori semantiko-strukturore të toponimeve
Është thënë se në studimin e toponimeve për të dëshmuar lashtësinë e hershmërinë duhet t’u japim përparësi atyre emrave që na dëshmohen qysh në dokumente të vjetra të shkrimit. Dija e derisotme, me ndihmesën e mjaft studiuesve vendës e të huaj, ka bërë të shihet vijimësia iliro-shqiptare edhe nëpërmjet onomastikës2. Ndërkaq, mendojmë se
1 B. Baliu, Onomastika e Gallapit, Pr, 2015, f. 64. 2 Shih: A. Kostallari, Contribution a l’ histoire des recherches onomastiques dans la domaine de l’ albanais, SA, 1, 1965, f. 31-54; E. Çabej, Elemente vendëse në terminologjinë gjeografike malore të gjuhës shqipe, në SF, 3, 1979; E. Lafe, Toponime latine-romane në truallin e shqipes, në “Kuvendi I i Studimeve Ilire”, Tiranë, 1974, f. 137-138; S. Mansaku, Autoktonia e shqiptarëve në dritën e të dhënave të toponimisësë lashtë, në SF, 3. 1982, f. 103-104; M. Domi, Prapashtesa ilire dhe shqipe, përkime e paralelizma, në “Kuvendi I I Studimeve Ilire”, Tiranë, 1974.
159
nuk duhet harruar që në trevat shqiptare ka edhe toponime që nuk janë përmendur nëpër shkrime e dokumente, por që kanë mbijetuar duke u mbartur gojë më gojë, brez pas brezi që në lashtësi, duke u shndërruar e përtëritur në rrjedhë të kohëve, por edhe duke gjëllirë aty mjaft emërtime po aq të lashta sa edhe simotrat e tyre të përmendura në shkrime.
Në këtë rast ballafaqohemi me dy probleme që kanë vështirësitë e tyre. Kur kemi të bëjmë me toponime të shënuara prej kohëve më të vjetra, na del një mbështetje formale, e cila na lejon të depërtojmë më thellë në histori, mirëpo variantet e shumta për një emërtim të vetëm fizik shpeshherë paraqesin vështirësi për të identifikuar etimologjinë ose burimin e vërtetë. Prandaj, me të drejtë R. Ushaku mendon se “kur kemi të bëjmë me mikrotoponime të shënuara më vonë, ose të vjela nga goja e popullit, mundësia e depërtimit në një burim më të hershëm kohor është e kufizuar, ndërsa mundësia e interpretimit sinkronik leksiko-semantik ka gjasa mbështetjeje në të dhëna gjeomorfologjike-topografike, ekonomiko-shoqërore dhe etnologjike të caktuara”1. Lidhur me këtë na duket me vlerë edhe mendimi i A. Kostallarit se studimi i thelluar i lidhjeve midis makrotoponimisë dhe mikrotoponimisë në Shqipëri jep të dhëna me interes të madh për popullin shqiptar dhe për marrëdhëniet e tij me popujt e tjerë gjatë shekujve.
Në mënyrë të veçantë është me rëndësi, ka theksuar studiuesi Gj. Shkurtaj2 duke mbështetur plotësisht konkluzionin edhe të studiuesve (onomasticienëve) të tjerë, sipas të cilëve “në rastet kur në makrotoponiminë e Shqipërisë mbizotëron elementi me zanafillë të huaj (p.sh. në fushën e emrave gjeografikë), në mikrotoponimi mbizotëron elementi i shqipes. P.sh. në malin e Jezercës, (Jezerca sllav.) mikrotoponimia është pothuajse e gjitha shqipe: Liqeni i Luleve, Liqeni i Mjelësave, Liqeni i Lopëve, Qafa e Valbonës, Sheu i Bardhë, Shembtina etj.”3 Për emërtimin e Malit të Jezercës P. Haxhillazi e S. B. Ahmeti kanë hulumtuar se ky emërtim sllav është përkthim i lirë i një emërtimi të shqipes, të cilin vuthjanët e përdorin edhe sot: Mali i Bardhë. Në këtë emërtim, sipas të lartpërmendurve, elementi i parë ka kuptimin pyll, me sa duket nga që aty kemi një lartësi me drurë të dendur, në të cilën grumbullohet në kohë me lagështi mjegulla e dendur, prandaj edhe shqiptarët e atyre anëve e kanë quajtur Mali i Bardhë 4.
7.5 Përfundime
Toponimia shqiptare, e kundruar qoftë në aspektin semantik, qoftë në aspektin strukturor (morfologjik e fjalëformues) na dëshmon për përbashkësie vijimësi. Kudo në trevat shqiptare, objekte të ngjashme nga konfiguracioni, flora e fauna etj. kanë mërtime të njëjta ose të një rrënje. Edhe nga ana e mjeteve fjalëformuese dhe e strukturës morfologjike toponimia shqiptare shfaq përbashkësi të shumta e të dukshme.
Së pari, meriton të theksohet se shumica e togfjalëshave toponimikë si dhe e emërtimeve të përbëra a të përngjitura janë ndërtuar me elemente leksiko- gramatikore të shqipes dhe shpjegohen me anë të gjuhës shqipe. semantikisht, por të përligjshme plotësisht nga ligjësitë e zhvillimeve fonetike të shqipes.
Së dyti, duhet të vëmë re se në toponiminë shqiptare të të gjitha trevave, krahas 1 R. Ushaku, Ulqini dhe rrethina në dritën e disa toponimeve, në SF, 1987, nr. 3, f. 84 2 Gj. Shkurtaj, vep.e. cituar, f. 64. 3 A. Kostallari, Contribution …, “Studia albanica”, 1, 1965, f. 53. 4 Shih: Revista “Gjuha jonë”, viti 2000, nr. 3-4 te fjala lyrthë, -a, ku përveç toponimit Lugu i Lyrthave, që është luginë e vogël pranë Liqenit të Shtarës, ku rriten lyrthat, dëshmohet gjithashtu se Lugu i Lyrthave është rrëzë Malit të Bardhë, që është emërtimi i mëhershëm dhe i sotëm në gjuhën shqipe i Jezercës
160
atyre të ndërtuara me togfjalësha, kanë denduri të madhe edhe formimet me anë të përngjitjes si dhe toponimet e kompozuara. Përngjitja, siç dihet, vjen si pasojë e fryt i një përdorimi të gjatë, madje shumë të gjatë, të togjeve të lira emër+ mbiemër apo emër+ emër në rasën gjinore, çka merr vlerë sidomos për hershmërinë e vjetërsinë e formimeve të tilla.
Së treti, theksojmë se toponimia shqiptare, e kundruar në aspektin semantik dhe strukturor të saj, tregon për vijimësi me toporrënjët e qëmoçme, jo vetëm me emërtime semantikisht të zbërthyeshme nëpërmjet apelativëve të shqipes (drejtim ku shkenca jonë ka gërmuar me mjaft sukses), po edhe nëpërmjet elementeve të shumta, të pamotivueshme sot, siç janë, në radhë të parë emërtimet e lashta (hidronime, oronime, ojkonime) të pazbërthyeshme semantikisht, por të përligjshme plotësisht nga ligjësitë e zhvillimeve fonetike të shqipes.
Duke i studiuar këto ndikime të gjuhëve sllave me shqipen në kuadrin e lidhjeve gjuhësore (historike), sigurisht që e pranojmë ndikimin dhe depërtimin e elementeve sllave në shqipe, ndikim ky që ka karakter territorial, dmth vende- vende është më i dukshëm duke depërtuar deri në strukturën gramatikore të shqipes, vende-vende ka prekur deri dhe strukturën fonetikore, e vende – vende ka ngelur në suazat e ndikimeve leksikore. Pas analizave të kryera, kryesisht me shembuj nga onomastika shqipe dhe ajo ilire (e dokumentuar ndër mbishkrime a ndër autorët e lashtësisë), D. Luka arrin në përfundimin se “përparësia në ato tipe prapashtesash, që kanë hyrë së jashtmi, dhe që janë përzier me formante të vendit (të ngjashme nga trajta e nga funksioni), u takon atyre të vendit.”1
1 D.Luka, Studime për historinë e gjuhës shqipe, Tr, 2010, f. 360-366.
161
KREU VIII: STRUKTURA FJALËFORMUESE E TOPONIMISË DHE E ANTROPONIMISË SË MAQELLARËS
8.1 Konstatime të përgjithshme
Me interes të madh nga pikëpamja e unitetit që bie në sy në studimet onomastike është edhe struktura fjalëformuese e toponimeve të trevave shqiptare. Në këto studime trajtimi i strukturës fjalëformuese të toponimeve dhe antroponimeve fillimisht bëhej për shkak se studiuesit i qaseshin onomastikës (kryesisht mikrotoponimisë) vetëm nga aspekti sinkronik dhe njësitë mikrotoponimike i shihnin vetëm brenda sistemit gramatikor. Kur kërkimet onomastike u zgjeruan nga aspekti i kërkimit (kryesisht në diakroni), monografitë në këtë fushë u zgjeruan dhe u plotësuan, duke bërë pjesë të brendisë së tyre edhe trajtimin semantik të mikrotoponimeve. Megjithatë, pavarësisht nga tërësia e trajtimit të onomastikës që e ndihmonte aspekti etimologjik i studimit të saj, kërkimi i strukturës fjalëformuese mbeti një prej elementeve bazë, sidomos nga dalja në dritë e veprës së Norbert Joklit1, e cila u sistematizua me vepra të karakterit monografik2 dhe historik3 të shumë studiuesve në gjysmën e dytë të shekullit XX. Brenda këtyre kërkimeve, më vonë vend të rëndësishëm do të zënë kompozitat, studimi diakronik dhe sinkronik i të cilave do të kulmojë me sintezën e Androkli Kostallarit4.
Në kuadrin e këtyre studimeve leksikore (në të cilat në parim hyn edhe onomastika), mund të nxirren disa konstatime të përgjithshme, ndër të cilat po veçojmë:
– Prejardhja është mënyra më prodhimtare në fushë të leksikut e kjo vlen edhe për toponiminë. Fjalëformimi me prejardhje dhe me kompozim përfshin një numër të madh të mikrotoponimeve. Nga apelativë të njëjtë, kryesisht nga emra që tregojnë konfiguracionin, florën ose faunën që rritet në to, janë formuar toponime të shumta, me prapashtesa si dhe me parashtesa të ndryshme.
– Sa u përket tipeve kryesore të fjalëformimit, të hetuar në formimin e toponimeve të ndryshme të studimeve onomastike të trevave shqiptare marrin pjesë ndajshtesa me prejardhje të ndryshme gjuhësore, ashtu siç na paraqitet edhe toponimia e Maqellarës.
– Si në leksikun e përgjithshëm të shqipes, edhe në fushë të onomastikës, tipi më produktiv i formimit të toponimeve të ndryshme është fjalëformimi prapashtesor. Rastet e këtij tipi fjalëformimi, krahasuar me atë parashtesor, janë më të shumta, si në numër, ashtu edhe në frekuencën e përdorimit.
Depërtimi i ndajshtesave të huaja nuk është një dukuri e shpeshtë në gjuhë. Por, një dukuri e tillë, është e pashmangshme, sa herë që zhvillimi i fjalorit të një gjuhe paraqet nevojë për fjalë të reja, që nuk mund të ndërtohen me ndajshtesat që ajo ka në përdorim. Ndaj dhe huazimi i një ndajshtese fjalëformuese kryhet nëpërmjet huazimit të fjalëve të huaja që e përmbajnë atë ndjashtesë. Ajo pastaj nëpërmjet fjalëve të huazuara, mund të shtrihet edhe në fjalë të tjera të krijuara nga brumi i gjuhës marrëse. Me kohë ato mund të bëhen produktive, duke iu ngjitur edhe temave që janë vendase. 1 N. Jokl, Studien sur albanesichen Etymologie und Ëortbildung, Ëien, 1911. 2 Shih përmbledhjet Studime mbi leksikun dhe mbi formimin e fjalëve në gjuhën shqipe, I, II, III, Tiranë,
1972–1989; Grup autorësh, Gramatika e gjuhës shqipe, I (Morfologjia), Tiranë, 1995 etj. 3 A. Xhuvani, Studime gjuhësore, I, II, Tiranë, 1980; Çabej, Studime gjuhësore, III, Prishtinë, 1976;
Nikollë Gazulli, Fjalorthi i ri, Tiranë, 1941, rib. Prishtinë, 1968; A. Zymberi, Leksiku bujqësor e blegtoral i të folmeve shqipe të Malit të Zi, IAP, Prishtinë, 1996; Guillaume Bonnet, Les mots latins de L’Albanais, Paris, 1998 etj.
4 A. Kostallari, Kontribut për klasifikimin e tipave kryesore të kompozitave në fushën e mikrotoponimisë shqiptare, Studime filologjike, Tiranë, 1971, nr. 3, f. 51–58.
162
Në mjaft raste ndajshtesa e huaj shtrihet në një numër të kufizuar fjalësh të tjera të gjuhës marrëse. Është e lehtë të dallosh një prapashtesë të tillë kur gjuha që e merr nuk e ka atë. Por, në qoftë se në të dy gjuhët kjo del e njëtë në formë e funksion, atëherë Sh. Demiraj thekson se “për dallimin e prapashtesës së vendit nga ajo e huaja, mjeteve gjuhësore duhet t’u vijë në ndihmë edhe elemente të tjera”.1. Siç është vënë në dukje nga rezultatet e studiuesve në këtë fushë, prejardhja gjuhësore e ndajshtesave fjalëformuese të toponimisë shqiptare, është e larmishme, por me një përdorim të dukshëm e me përhapje të gjerë territoriale mbizotërojnë ato sllave, siç citon studiuesi D. Luka se “këto ndikime (është fjala këtu për ndjashtesat fjalëformuese të burimit sllav), janë më të shumta në numër dhe kanë përhapje më të gjerë territoriale se ato të fonetikës”.2 Por edhe në rastet e huazimeve sllave kur prapashtesa fjalëformuese (sllave) u shtohet fjalëve me burim josllav, ata nuk janë aq prodhuese në fushë të shqipes, me përjashtim të prapashtesës –ish -të ̸-ishte, siç ka konstatuar Sh. Demiraj në studimet e tij kushtuar gjuhës shqipe dhe historisë së saj.3 Studiuesi D. Luka e argumenton mendimin e tij me faktin se prapashtesat sllave dalin vetëm me rrënjë sllave (Tushniki, Krekovac), apo e anasjellta ku prapashtesat vendase rrallë u janë bashkangjitur temave (rrënjëve) sllave: (Agrajdan/Agrazhdan=Grezhdan një formim nga grazhd+ an;, /I/shtepanoz=Shtëpoza një formimin nga stopan + /ë/z/; Branesh nga bran + esh; Dubreshë nga dobr + esh/ë). 4 Po ashtu, edhe sipas Sh. Demiraj kemi dalluar raste të këtij tipi: Delpnisht, Zeneshtë, Lushtë 5.
Në mikrotoponiminë e zonës së Maqellarës, por jo vetëm, kemi vënë re një prani të dukshme të elementeve të huaja, ku krahas ndajshtesave shqipe, spikasin kryesisht edhe ndajshtesat sllave, turke, e më pak greke. Ndaj, për këtë prani (shfaqje) kryesisht të prapashtesave të burimit sllav në toponiminë e zonës, e shohim të arsyeshme të bëjmë një ndërhyrje lidhur me dendurinë e përdorimit të tyre, duke u bazuar në konstatimet e studiuesve shqiptarë lidhur me këtë çështje. Por ajo që duhet të theksojmë në përfundim të këtij procesi të ndërsjellë gjuhësor sa u përket huazime me prejardhje të ndryshme gjuhësore, si në leksik, ashtu edhe në fushtë të toponimisë shqiptare është fakti se në të tilla raste kemi të bëjmë edhe me një rrugë të dyfishtë të formimit të këtyre toponimeve me prejardhje të huaj: në fillim mund të ketë hyrë fjala sllave prkt. turke si apelativ në të folmet e krahinës; pastaj, në një fazë të dytë, këta apelativë të gurrës së huaj të jenë përdorur si nomenklaturë gjeografike nga vetë vendësit.
Si përfundim, lidhur edhe me materialin që kemi hetuar për zonën e Maqellarës, prania e ndajshtesave fjalëformuese në formimin e toponimisë së zonës përligjet me kushtet e rrethanat historike të zonës, e jo nga faktorë gjuhësorë. Këtë çështje dhe arsyet e kësaj panorama të sllavizmave në këtë zonë e kemi përshkruar në një kapitull të veçantë, kushtuar pikërisht dendurisë se sllavizmave në Shqipërinë e Veriut, dhe më specifikisht, në trevën dibrane.
Me një prejardhje të pasur prapashtesore na del edhe mikrotoponimia e antroponimia e krahinës së Maqellarës, disa prej të cilave do t’i pasqyrojmë në këtë kapitull. Vëmendja kryesore do të përqendrohet në vetë toponimet dhe jo në shpjegimin etimologjik të tyre, pra do të bëhet identifikimi i elementëve toponimikë me elementët gjuhësorë.
1 D.Luka, Studime për historinë e gjuhës shqipe, QSA, Tr, 2010, f. 366. 2 D. Luka, Studime për historinë e gjuhës shqipe, QSA, Tr, 2010, f. 64, 42. 3 Sh. Demiraj, Gjuha shqipe dhe historia e saj, SHBLU, 1988, f. 122, 137. 4 D. Luka, vep.e cituar, f. 65, 470, 473. 5 D. Luka, Kruja, Sf, 4, 1975, f. 111-112. Po ashtu shih po këtë autor, veprën e cituar më lart, f. 368.
163
Në këtë syth do të analizojmë vetëm tipat kryesore të fjalëformimit që kemi hetuar në formimin e toponimeve të ndryshme të kësaj krahine: me parashtesim, me prapashtesim, me kompozim dhe, më rrallë, me substantivim të mbiemrave.
8.2 Emërvendet e formuara me parashtesim
Parashtesat në mikrotoponiminë e Maqellarës, ashtu si në mbarë toponiminë shqiptare, janë në një sasi shumë më të vogël se prapashtesat. Ato gjithashtu janë të pranishme në një numër të kufizuar mikrotoponimesh. Këto parashtesa janë kryesisht njërrokëshe, vetëm me bërthamën zanore, si dhe me zanore e bashkëtingëllore, po ka edhe parashtesa konsonantike. Ndër ta po veçojmë:
a-: (te) Prouja e Haxhiarekës (Poc), formuar nga haxhi + a + rekë. Prejardhjen latine të saj e vë në dyshim Çabej1.
de-: Debërca e Strugës (Maq); Debishte (Kërç. P.; Kll; Maq; Poc); Prrëji i Dekorëjcës (Poc); Dekorëjca (Poc); Kopshti i Destanit (Pesj); Bafçja e Destanit (Dov); Pjeshka e Destanit (Dov); Destellbe (Kërç. P.);
do-: Dobreiva (Poc); Dobroj, emri i vjetër i fshatit Grazhdan (Gr); Dollogune (Kërç. P.); Dollogune (Poc); Doshodollo (Maj); Dovolan (Dov); Përroi i Dovolanit (Grad); Dovorëjshti (Er);
ku-: Ködra e Kuvendeve (All); ndër-: Ndërmullëj, Nënvore, Ndërgur, Ndëroudhë, Ndër/ nër/ nën-: Ndërmullëj/
Nërmullëj (Ara ndërmullëj) (Maj); Ara Ndërvore (Kat.Vog.); Nërvoret (Kov); Rruga e Nërvores (Kov); Nënvore (Poc); Ndëroudhë (Er); Ndërgur (Kll); Nërvoret (Kov); Nërdishte (Poc); Ndëroudhë (Kov); Ujti Ndërgur në Bjeshkë (Kll); Sulishte Ndërshkopële (Kll);
Besoj nuk duhet shpjeguar shumë kuptimi i kësaj parashtese tash të përsëritur disa herë ndër studime. Rëndësia e saj këtu qëndron në paraqitjen e saj ndër trajta të ndryshme mikrotoponimike: Nërmullëj nga poshtë mullinjve (mullëjve); Nënvore, nga poshtë varreve; Ndërgurit nga poshtë gurit, apo Ndëroudhë nga poshtë rrugës/udhës.
përmi/ përmbi; përtej/përti: Sikur mund të shihet, në të gjitha rastet kemi një parafjalë të përngjitur përmbi ku zanorja ë- është hapur dhe shkon drejt e-së, ndërsa grupi i bashkëtingëlloreve –mb, është shkrirë si zakonisht në m dhe në rastin tjetër edhe në n: Përmi Gur (Kll); Përtejprrëjit (Grad); Përtejprronjat (Përtiprrëjnat) (Maj); Toka Përmiudhë (Maj); Përmigur (Kll); Rruga e Mëhallës Përtej (Er); Ujt i Bigurit (Poc) (nga Ujt’ e (m)Bigurit).
pri (për)-: Përllaka/Prillaka (Poc); Prisëj (Kat.Vog.); Pyll i Prisëjit (Poc); Përstak (Poc);
maz (mbas)-: Lidina Masvarëjsh (Mbas +Verish) (All); Prrouja e Pasverishit/Prrouja e Mbazverinjve (All); Vija e Masverrish (All); Rruga Mazverish (All); Mazverrish /Masvarëjshi (Mbas Verish) shesh (All); Ledina Brrakës Mazverrish (All); Ligatina Masverish (All);
me: Mevricë (Maj); mbi-: Mbivorret (Poc); o/u-: Ozlabe (Poc); Osëj/ Uji i Osëjit (Poc; Kër.Sip; Kll); Stanet e Usëjit (Poc); para-: Parapaze (Pop); Paraspore (All; Kërç. P; Çer; Poc);
ra-: Ravend (Kat.i Vog; Poc); Ravnishte (Kat.Vog.); rreth: Rrethrrotullimi te Rruga e Doganës (Maq); t-: Txenëz (Çer);
1 E. Çabej, SGJ, III, 1976, f. 152.
164
tre-: Trekandshi (Maq); Treminicetve (Poc); Rruga e Tremnëjkut (Poc); Uji Tremnëjkut (Poc); Tremnëjku (Poc);
tu-: Tupillë (Poc); Tuplece (Voj); Tupani (Poc); sta-: Staralivadhi (Maj; Maq); Braka e Stërlivadhit (Maj); Starallojze (Her); sto-: Stogovë (All); Stopane (All); stra-: Strabaçëjlla (Poc) nga stra + Baçillа; Rafsha e Strabaçëjllës (Poc); Rruga
e Strabaçëjllës (Poc); su-: Suledinat (Dov); Sudanece (Dov); Rruga e Sudaneceve (Dov); Uji i
Sudaneceve (Dov); Sudenece (Poc); Sudenece (Poc); Sudanece (Dov); Prrouja e Suarekës (Poc);
stre:Uji i Sregamenit (Kat.Vog.); Guri i Stergamenit (Kat.Vog.); -stru/stër : Strukullok (Her); Stërpëvëjca (Poc); Stërpëvëjca (Kat. Vog.) u-: Ugrade (Gr; Poc; Maq); Ubëk (Kat. Vog); Osëji (Kll); Uji i Osëjit (Kër.Sip.);
Usëj (Poc; Kër.Sip.); Stanet e Usëjit (Poc); Bjeshka e Ubëkut (Kat. Vog.); Ukërce (Poc); Ulicat (Maq);
vo/va-: Uji i Vodanëjcës, në kuptimin uji i mullirit, meqë mullinjtë kanë punuar me ujë (Pesj); Vajvëda VODA ‘ujë’ ( < sllav. voda), (All).
8.3 Emërvendet e formuara me prapashtesim
Ky tip ndajshtesimi është mjaft prodhimtar. Këtu marrin pjesë prapashtesa të ndryshme. Në leksikun e shqipes, siç thekson Sh. Demiraj sufikset -ec, -ic, nik, -kë, ndeshen te një numër i kufizuar fjalësh të prejardhura të shqipes, pra nuk janë prodhimtare e për më tepër nuk janë vepruese në shqipen e sotme.1 Në toponiminë e zonës frekuencë më të madhe paraqet prapashtesa -icë e cila shërbeu për krijimin e 104 mikrotoponimeve, me prapashtesën -ishte u krijuan 90 mikrotoponime, me prapashtesën -nik – 17, -ec –30, -in – 23, -ar – 32 etj. Të shumta janë edhe rastet e mikrotoponimeve që janë formuar me prapashtesën e shumësit -e dhe -a, konkretisht mbi 80 mikrotoponime. Gjegjësisht u përdorën 45-50 prapashtesa me të cilat janë formuar shumë mikrotoponime (1450 njësi). Veç këtyre në toponime të veçanta janë hasur edhe disa prapashtesa të tjera, më pak prodhimtare, të cilat i kemi në një numër të kufizuar mikrotoponimesh, si: -aç, -aq (e), -aj, -az, -es, -ër, -ës2, -esh, -ësh, -çe, -kë/ -ka, -osh, -ov, -oll, -ill, -lli, -llar, -un, –ush,-ur, -xhi e ndonjë tjetër. Më poshtë po sjellim elemente të kësaj mënyre fjalëformimi në mikrotoponiminë e Maqellarës.
-ac: Prapashtesa ac-, shënon një kuptim keqësues, të vogëlsisë, të rrudhjes së objektit etj.: Lipaci (Gr), -aç: Argaç (Kër.Sip.); Argatça (Poc); Çeshma e Farmaçit (Çer); Rruga e Farmaçit
(K. B); Kovaçhanja (All); Lekaç, është emri i vjetër me të cilin njihej dikur fshati Burim ose sot Allejbegi (All); Ledina e Lekaçit (All); Udha e Lekaçit (All); Vorri i Mëjr Lekaç (All); Farmaçt (Çer); por edhe prapashtesa në rastet e tjera vjen nga sllavishtja -aç.
-aj: Te shumica e këtyre toponimeve -(n)at është tregues gramatikor i shumësit të shquar. Sikurse shënojnë Xhuvani–Çabej, është një prapashtesë me të cilën janë formuar “emra fisesh a çetash” si dhe “emra visesh a krahinash, të Jugut e të Veriut, të dalë nga patronimikat”3. Me këtë prapashtesë janë shënuar disa emra, kryesisht ojkonime, por edhe oronime. Besohet se kjo prapashtesë ka prejardhje latine, pasi
1 Sh. Demiraj, Gjuha shqipe dhe historia e saj, SHBLU, 1988, f. 136. 2 A. Xhuvani - E. Çabej, vep. e cit., 42; E. Çabej, Studime rreth etimologjisë së gjuhës shqipe, XX, SF,
1/1966, 8. 3 E. Çabej, SGJ, III, f. 196.
165
shënon, disa emra të vjetër të leksikut të shqipes, ndonëse Xhuvani–Çabej nuk e përjashtojnë edhe mundësinë që ta ketë pasur edhe ilirishtja.1
Në këtë funksion, në formimin e emrave të fiseve, lagjeve e patronimeve familjarë përdoren edhe sufikset e tjera, si:-et: -at; -ët; -llar; -ler: Gjonet (Maq); Golat (Poc); Hysenajt (Gr); Hoxhat (Gr); Hidrat- Lagja e Hidrave, (Poc); Herçekët, lagje (Maq); Keshet, lagje fshati (Maq); Koçat, llagap (Kër.Sip.); Korenet: Korenet, mëhallë (lagje fshati) (Pesj); Kosiqat (Kll); Kupat (Poc); Lazret (Bll.e Ep); Liçajt (Poc); Ugradja e Liҫajve (Poc); Llaka(j)t (Mëhalla e Llakave (Gr); Maksutët, Lagja Maksoutve (Voj);: Lagjia Manallarve, Manallarët, fis (Kat.Vog.); Manallarët (Bll.e Ep); Miftarët (Kll); Muçat (Bll. Ep; Voj); Mëhalla e Mustafallarëve (Maj); Nurçet (Her); Pajkallarët (All); Poçet (Er); Qëket (Qoku) (Kll); Skënderajt (Kll); Stafallart (Maq; Maj); Tumallarët (Er); Veliajt (Bll); Veliallarët (Pod); Xhidrat (Kër.Sip.); Sallaj (Kll); Shehlerët (Voj); Beqallarët (Pod); Lagja Dardhallarëve (Er); Danallart (Pod); Rrugica e Danallarve (Pod); Çeshmja e Dedallarëve (Çer); Dragat e Kiskës (Poc); Beçat, llaga
p në lagjen e Tafçëjave (Kll); Beçat, fis (Voj); Bolluqat, lagje (Poc); Rruga e Bolluqave (Poc); Bushat, fis (Er); Lagjja e Beçallarve (Voj); Çurrillat (Kov); Ahishtat; Stranat (All); Trancat (Kat.Vog.); Ulicat (Maq); Vneshtat (Dov; Kërç. P.); Banjat (Kat.Vog.) etj. Përdorim më të dendur në zonën e Maqellarës në formimin e patronimeve, fiseve është sufiksi -llar dhe - (j)at.
-a(t): Na del sii prapashtesë e formimit të shumësit tek emrat e vendeve, kryesisht tokave: Jazicat, fushë, (Kov); Laganishtat (Kov); Gërmadha (Maq); Lloka (Gr); Bramura (Maq); Selishta (Kov); Sufica (Maj); Trancat (Kat.Vog.); Vneshta (Dov; Kërç. P.); Sllana (Poc); Vorret e Shqerrave (Shqer-a) (Kat.Vog.); Ulica (Maq); Suledina (Dov); Strana (All); Banjat (Kat.Vog.); Mashna e Madhe (Gr); Stranica (Her); Tushnica (Kat. Vog); Mullagat (Dov); Muzga (All; Poc; Grad); Ulicat (Maq); Uzavëjcat (Kat.Vog.); Tajllat e Shehlerve (Voj); Shënarëjca (Dov); Poleskat (K. B);
-ak: Është prapashtesë e burimit sllav që u ngjitet emrave për t’u dhënë atyre një kuptim pejorativ. Këtë prapashtesë e ndeshim në një numër mjaft të kufizuar, si te emërvendet: Drobaku (Kërç. P.); Kodra e Çanakut (Maj); Prrouja e Drubagut (dru i madh) (Kërç. P.); Pylli i Drasakut (Kërç. P.); Velak (Her); Shamak (Çer); Studiuesi B. Baliu duket se e pranon lashtësinë e saj, kur thotë se “……pavarësisht mendimeve të ndryshme për prejardhjen, shtrirja e saj në hapësirën e përgjithshme të onomastikës shqiptare dhe në shtresa të ndryshme gjuhësore të shtyn të pranosh autoktoninë e saj”.2
-an: Gjendet në topikë si Grezhdan, Dovalan, Reshan; në etnika si dibran e mjaft emra personash formohen me këtë prapashtesë, ku më të shumtët e emrave topikë janë paraoksiton kurse emrat etnikë dhe të personave janë oksitonë. Grazhdan (fshat): Kalaja Grazhdanit (Grazh); Tokat e Grazhdanit (Gr); Ura e Grazhdanit (Gr); Brraka e Grazhdanit (Gr); Prrëji i Grazhdanit (Gr); Liqeni i Grezhdanit (Gr); Xhamia e Grezhdanit (Gr); Vagan (Kërç. P.); Zabeli i Gabanit (Gr);
-anj: Lagjja e Dardhanjëve (Dardha) (Maj); -ar(e): E gjejmë në ojkonimet e Maqellarës konkretisht: Erebarë, Popinarë, Majtarë.
E. Çabej e nxjerr për një prapashtese të leksikut keqësues. Neve na del edhe në rastet e toponimeve me prejardhje etimologjike sllave, por edhe në raste të tjera me etimologji josllave. Gjithashtu plotëson njërin prej elementeve përmbajtësore të kësaj prapashtesë, që është tregimi i origjinës (etnike a shoqërore) apo i një cilësie të përgjithshme3, siç ka vënë në dukje studiuesi B. Baliu duke cituar E. Çabejn: Ara e Kusharit ( Kov);
1 B. Baliu, Onomastika e Gallapit, Pr, 2015, f. 59. 2 B. Baliu, Onomastika e Gallapit, Pr, 2015, f. 58; 3 B. Baliu, Onomastika e Gallapit, Pr, 2015, f. 58; E. Çabej, SGJ, III, f. 205–206.
166
Kusharëjshte (Poc); Kutare (Kërç. P.); Kutārxhe; Grunare (Her); Kulla e Bajraktarit (Poc); Qershia e Skavarës; Velivar (Poc); Mullëjni i Bajraktarit (Poc); Bunare (Poc); Bajraktarët, fis (Er); Erebarë (Er); Guri Erebarës (Gr), Rruga e Erebarës (Poc); Gjorivare (Poc); Lagja e Kujnarve (Voj); Majtara (Maj); Fousha Majtarës (Poc); Grëpat e Majtarës (Maj), Prrouja Majtarës (Maj); Brahovat e Majtarës (Maj); Vnesht e Majtars (Maj); Keisha Majtars, (Kisha) (Maj); Shëmteina e Majtarës (shëmtina) (Maj); Pjepi i Majtarës (Pod); Rruga e Majtarës (Maq); Rruga e Shkelun Çernenë-Majtarë (All); Popinara (Pop); Këdra Popinarës (Kat.Vog.); Këdra Popinarës; Mali Popinarës (Grezh); Dardha e Popinarës (Pesj); Bjeshka e Popinarës (Pop); Gryka e Popinarës (Grezh); Kodra e Vardarit (Gr);
-as: Këdrat e Gjurasit (All); Mhalla Dardhas (Maj); Përroj i Dardhasve (Maj); Ogradet e Mhalls Dardhse kurse sot e ndeshim si Ogradja e Dardhasve (Maj); Izvori i Stambollasit (Kat.Vog.);
-ash: Toka e Antrashit (Kat. Vog); -çe: Teqja Dançes (All); Çardaku i Marçes (Her); Brrakat e Sulçeve (Dov); -e(t): Emrat e vendeve të formuar me prapashtesën -e janë të shumtë. Me këtë
prapashtesë janë formuar emra arash, kullotash, brigjesh, kodrash, rrjedhash ujore, pyjesh etj. Emri që shërben si temë prodhuese për këto toponime, mund të jetë një emër personi, një emër patronimik, një kompozitë, e cila mund të ketë përfunduar ose jo në emër patronimik, një emër vendi (sipas pamjes së tij natyrore), sendi, bime a kafshe që lidhet me atë vend (ka ngjashmëri forme, rritet ose jeton në atë vend) etj. Zakonisht emri që shërben si temë prodhuese është në numrin njëjës, por ka edhe ndonjë rast, ku ai është në numrin shumës. Në këto mikrotoponime kemi të bëjmë me forma të ngurosura të shumësit të shquar të emrave, pra -et përmban dy formante: prapashtesën trajtëformuese të shumësit -e mbaresën e shquarsisë -t, pra zall-et, gjoll-et. Ja disa shembuj nga ky tip fjalëformimi: Kutare (Kërç. P.); Debishte (Kërç. P.; Kll; Maq; Poc); Llazishte (All; Gr); Debishtet (Gr); Llazore (Poc); Lluishtet (Poc); Lluishte (Kërç. P.); Lurhavishte (Poc); Neredishte (Poc); Pelarishte (Çer); Pujtishtet (Kat.Vog.); Ranishte (Grad; Pod; Kov; Voj; Maj); Selishte (Her); Serkishte (Maq); Shavare (Dov); Shullane (Maj); Tushelece (Her); Uskame (Poc); Vullnëjshtet (Kërç. P.); Bakset (Maj); Bunare (Poc); Gjerizet (All; Poc); Kukolet (Gr); Llëxhe (Poc); Llogje (toka n’llogje) (Her); Lushtet (Kov); Penolece (Dov); Gjubre e Ramigëzit (Poc); Shullanet (Maj); Stane (Poc); Tatinollet (Voj); Terne (Poc); Ukërce (Poc); Mashllaret, tokë (Maj); Gjubra (Poc); Gjubra/ Gjubre (Kërç. P.); Gjubre e Kërtelit (Poc); Gjurishte (All); Rruga e Gjurishtes (All); Rruga e Ferëjshte (Bll.); Ferëjshtet (K. B); Ferëjshtet (Bll.e Ep); Kodra Ferëjshtes (Bll.e Ep); Rruga e Ferëjshtes (Kov); Galishte (Poc); Garishte (Kërç. P); Krasta e Garishtes (Kërç. P); Gjerize (Poc); Udha e Gjirizeve (All); Rruga e Gjirizeve (All); Gjorivare (Poc); Bakset (Maj); Këdra e Behoveve (Voj); Bilishte (Gr); Balle e Madhe (Maq); Grogure (Kërç. P.); Girigële (Poc); Gurishte (Maq); Grunare (Her); Jonxhishtet (Maj); Hazishte (Poc); Obrade (Gr); Vregolishtet (Gr); Potbreze (Gr); Fusha e Befspes (Gr);
-ec(i)1/(-vec): Kjo është një ndër 4 prapashtesat më prodhimtare (-ic, -isht, -ec, -llar) të mikrotoponimisë së Maqellarës. Përveç karakterit zvogëlues, luan edhe karakterin përbuzës. Sipas mendimit të A.Xhuvanit dhe E.Çabejt, ky sufiks në gjuhën shqipe ka hyrë nëpërmjet bullgarishtes.2 Pra, fjala është për një prapashtesë
1 Sipas V. Dançetoviçit, Sufiksi deminutiv i emnave të gjuhës shqipe, Prishtinë 1960, ky sufiks ende nuk
është aktiv në formimin e fjalëve diminutive, në regjionet maqedono-shqiptare. Informacion i marrë në monografinë e M. Ibrahimi, vepër e cituar, f. 173.
2 A.Xhuvani – E.Çabej, Prapashtesat e gjuhës shqipe, Studime gjuhësore III, Prishtinë 1976, f. 220.
167
sllave: -evc-e, e cila në të folme të ndryshme të Kosovës, Maqedonisë1 dhe Shqipërisë ka pësuar ndryshime të tilla: si p.sh., në kufi me Krahinën e Llapit del kryesisht në trajtën fc-: Marefc; në kufi me Moravën del kryesisht në trajtën vc-: Marevc (këtu v nuk është shurdhuar); ndërsa në zonat e brendshme ka përfunduar në c-: Marec.2 Kurse të folmen tonë paraqitet me trajtën -(v)ec: Bukavec (Dov); Lugina e Bukaveceve (Dov); Rruga Bukaveceve (Dov); Rruga e Kotarecit (Her); Desinec (Gr); Drubinec (Gr); Gropa Kulecit (Maj); Sudanece (Dov); Rruga e Sudaneceve (Dov); Uji i Sudaneceve (Dov); Sudeneca, mal (Poc); Sudenece (Poc); Sudanece, luginë, (Dov); Tushelec (Her); Izvori Tushelece (Her); Guri i Ustulecit (Kat.Vog.); Trapi i Bugjavecit (Kat.Vog.); Bësllaveci (Kat.Vog.); Cerveci (Poc); Drubineci (Grezh); Çeshma Tuplece (Voj); Gradec (Gr); Lama Në Mal të Gradecit, (Grad); Ura e Gradecit (Grad); Liporec (Poc); Markaveica (Markavica) (Maj); Prrouja e Ollovecëve (Bll.); Prrëji i Ollovecëve (Kll); Uji i Shtrazavecit (Kat.Vog.); Treminicetve (Poc); Guri i Ustulecit (Kat.Vog.); Vërtec (Poc); Zavec (Poc); Renece (Her); Çeshma Tuplece (Voj);
-er: Kodra e Guserit (Gr); Gaber; -es, -ez/ -ës/-ëz: 3Një prapashtesë shumë prodhimtare në formimin e emrave të
vendeve është edhe prapashtesa -zë (-z, -ëz) e ndonjëherë -ez. Edhe këtu tema prodhuese shërbejnë emra bimësh e kafshësh, emra patronimik e sendesh të ndryshme. Kur emri i vendit është një pluralia tantum, prapashtesa fjalëformuese mund të konceptohet së bashku me mbaresën e shumësit -za. Kjo prapashtesë qoftë me vlerë zvogëlimi a përkëdhelie, qoftë me funksionin që ka për të formuar emra topikë, funksionin e zvogëlimit a përkëdhelisë4, se në të folmet e kësaj krahine nuk është më e gjallë. Për formimin e toponimeve me këtë prapashtesë është marrë si temë prodhuese trajta e shumësit ose e njëjësit të emrit përkatës: Txenëz (Çer); Cërnigëze (Poc); Ramigëze (Poc); Gjubre e Ramigëzit (Poc); Cernigëzale (Poc); Rruga e Ramigëzit (Poc); Brraka e Lutes ndryshe (All); Rruga e Varrezave (Kërç. P.; Kër.Sip.); Poleskat (K. B);
-esh: Gradesh, tokë (Kërç. P.); Ujësjellësi i Poreshit (K. B); Lugina e Trapeshave (Dov; Bll); Oreshë (Kër.Sip.). Në këto toponime del prapashtesa -esh, që është njëra prej prapashtesave mjaft të diskutuara, nëse është formim i brendshëm, apo e ardhur nga latinishtja (nga një -ēnsis), apo një formim i dyanshëm. B. Baliu duke iu bazuar shpjegimeve të Çabejt, thekson se qëndron merita e Joklit, i cili duke theksuar ndërrmin s < sh, ka shquar moshën e vjetër të saj, madje që nga koha romake5.
-ev: Rruga e Ollçevave (All); Vija e Ollçevave (All); Ollçeva (All); Gjirizi i Ollçevave (All); Mullëjni n’Ollçeva (All); Prrouja e Ollçevave (All);
-ël: Girigële (Poc); -ësh: Branësh (Kërç. P.); Trekandësh (Trekandshi) (Maq);
-i (ëj): E gjejmë te ojkonimi Allejbegi dhe te mikrotoponimet: Kisha e Tanasëjs (Bll. e Ep); Tanasëj (Poc; Kll); Izvori Tanasëjs (Poc; Maj; Maq; Bll.); Burimi Vllajsit
1 Studiuesi M. Ibrahimi, në vep.e cituar, paraqet disa emërvende me këtë prapashtesë, po ashtu prodhimtare në të folmen e atyre anëve (në të folmet e Prilepit, Krushevës dhe Velesit): ¼dha e Bashinecit, ¼dha e Dollgovecit, ¼dha Konjojec, Bashineci, Bozec, Çeshmja e Bashinecit, Gjorgoec, Gojdareci, Gravanec, Ilineci, Ke Zheroeci, Konjoec, Krivaleci, Liseci, Lizgaeci, Lizgaveci, Lizgoec, Momnatec, Oudha e Ilinecit, Pishkoec, Rainec, Siveci, Sokoleci, Tumba e Bashinecit etj. 2 B. Baliu, Onomastika e Gallapit, Pr, 2015, f. 59-60.
3 Toponime me këtë prapashtesë ka edhe te arbëreshët e Greqisë: Baltëi (e Baltiza) dhe Vreshtëza - Shih D. J. Georgacas, Place and otther names..., Zeitschrift für Balkanologie, Jahrgang II, 1964, 81-82 dhe: idem, Jahrgang IV, 196, 3. 4 Shih edhe: A, Xhuvani – E. ÇABEJ, vep, e cit,, 108, shën, IV, 5 B. Baliu, Onomastika e Gallapit, Pr, 2015, f. 60; Shih E. Çabej, SGJ, III, f. 225; A. Zymberi, Leksiku,…f. 201; G. Bonnet, Les mots latines…, f. 325.
168
(Kër.Sip.); Kisha e Vllajsës (Kërç. P.); Uji Tanasëjs (Bll; Kll); Në këto emërvende mendohet se kemi të bëjmë me prapshtesën –i, për prejardhjen e së cilës studiuesit nuk janë të një mendime, ndaj dhe ky problem mbetet ende i pazgjidhur, siç na dëshmon së paku E. Çabej1.
-ic/-ëjc. Kjo prpashtesë sllave në të folmen e zonës na del në variantin -ëjc por nu mungojnë edhe rastet kur realizohet si -ic. Të njëjtën realizim fonetik të saj e ndeshim edhe ne toponiminë e zonës. Interes për këtë prapashtesë paraqet edhe varianti tjeër -ajc, variant që e kemi hasur të realizuar vetëm në fshatin Allejbegi të Maqellarës, nga 22 fshatrat e kësaj komune. Më poshtë po sjellim raste mikrotoponimesh për këto realizime të këtij sufiksi.
-ëjc: Kamenicë, Kërçënëjc, Kovashëjca etj. Është prapashtesë mjaft prodhimtare e burimit sllav, që u është prapavënë jo vetëm emrave topikë të burimit sllav, por ka përfshirë edhe një numër fjalësh me burim nga shqipja, por shumë nga rrjedhojat e formuara me të tani janë të brendshme. Në gjuhët sllave dhe ballkanike formon emra deminutivë (zbunues), por, siç mund të shihet edhe prej shembujve që kemi sjellë këtu, formimet brenda shqipes, sidomos ato të prejardhura nga vetë gjuhët sllave, jo gjithnjë kuptimin deminutiv e kanë të parin. E ndeshim kryesisht te mikrotoponimet e gjinisë femërore: Leshicë (Gr); Hasanic (Hasan+ icë) (Poc); Amarëjc (Er); Izvori i Bragovëjcës (Kat.Vog.); Bresnëjca (Gr); Bllatenëjc (Kërç. P.); Dekorëjca (Poc); Prrouja e Cerrevëjcës (Poc); Prrëji i Resnëjcës (Gr); Ornëjc (Gr); Drenojcë (Kërç. P.); Branëjcë e re (Kër.Sip.); Krasta e Feshkovejcës (Kërç. P.); Ara e Isrefëjcës (Poc); Kamenëjca (Kat.Vog; Maq; Poc; Her; Gr; Kërç. P.); Izvori Kamenëjc (Gr); Xhamia e Kovashëjcës (Kov); Kërçënëjc (Kërç. P.); Rruga e Kovashëjcës (Maq); Uji i Kurëjcës (Kërç. P.); Leshnëjcë (Maq; Kov); Maranëjca (Kov; Voj; K. B); Markavëjc (Maj); Ornëjc (Gr; Poc; Resh); Patllëjza (Maq); Pazhëjca (Maq); Pratanëjc (Bll); Shallaganëjcë (Poc); Izvori i Shakëjcës (Kërç. P.); Shuternëjc (Kërç. P.); Vodanëjc (Pesj); Rruga e Kovashëjcës (K. B); Padrovëjca (Poc); Pazhëjca (Maq); Pratanëjca (Bll); Polldernëjcë (Kërç. P.); Shuternëjcë (Kërç. P.); Stërpëvëjca (Poc; Kat. Vog.) Stropovëjc???? (Poc; Maq); Uzavëjca (Kat.Vog.); Varanëjca (Poc); Izvori i Shakëjcës (Kërç. P.); Shallaganëjc (Poc); Shënarëjca (Dov)
-ic: Celebic (Gr); Brraka e Jegenicës (All), Branicë (Kër.Sip.); Bllatenic (Kërç. P.); Rumelicat (Poc); Prrouja e Leshnicës, (Kov); Raҫica e Aqifit (Poc); Ulica (Maq); Leshnicë (Kov, Maq); Hasanica (Poc); Jazicat (Kov); Kazoricë: Pavlica (Poc); Resnicë (Gr); Izvori i Rumlicës (Her); Stranica (Her); Strotovic (Poc; Maq); Tushnica (Kat. Vog); Velnicë (Kat.Vog.); Zotricë; Mevricë (Kër.P); Pavlica (Poc); Ramkovic (Gr); Sakica (Kërç. P.); Stranic (Gr); Toshnicë (Kat.Vog.); Zaravëjca (Poc);
-ajc: Kjo prapashtesë është varian i sufiksit ic (ë) porse ne e kemi ndeshur si të tillë vetëm në fshatin Allejbegi e në mikrotoponiminë e saj, ndaj për krahinën përbën një veçori gjuhësore, duke mos u shqiptuar në shumicën e rasteve si -ëj: Gugavajca (All); Rruga e Gugavajcave (All); Laparajca (All); Jaganajca (All); Arvatëjca (All); Leparëjca (All);
-isht(e): Për prapashtesën -isht(e) është shkruar mjaft dhe nuk na duket e nevojshme të zgjatemi2. Për toponimet me këtë sufiks është rasti të theksojmë lidhjen e trajtave të ilirishtes me -e-ste (-sta, -sto), si: Tregeste, Sagesta etj. me ato të toponimisë shqiptare
1 E. Çabej, SGJ, III, f. 236. 2 H. Kelmendi, Rreth emërtimit dhe përbërjes strukturore të toponimisë së lokalitetit të Turiçevcit, në
OK, Prishtinë, 1979, f. 291. Sa i përket prapashtesës -shtë në fjalë të tilla si gërdhu-shtë, he-shtë (hell-), ka-shtë, vën-eshtë/vr-eshtë (venë/verë), vje-shtë (vjel), bre-shtë (bredh), a-shtë (ah), far-ishtë, gur-ishtë, balt-ishtë, bath-ishtë etj., ajo është një ndajshtesë e trashëguar e shqipes. Për këtë shih A. Xhuvani-E. Çabej, Prapashtesat, f. 87.
169
me -sht, si Bukureshti (Dibër e Poshtme), Blinishti, Delbnishti, Gureshë, Breshtë (nga bredh+shtë)1etj.
E ndeshim në ojkoniminë Maqellarës, konkretisht në emërtimet e fshatrave Kërçisht i Epërm, Kërçisht i Poshtëm, Kllobçisht. Sa i përket dendurisë së përdorimit të këtij sufiksi theksojmë faktin se në mikrotoponiminë e krahinës, së bashku me prapashtesën -ic (ë), është prapashtesa më produktive për numrin e njësive në të cilat shfaqet dhe për numrin e madh të trajtave të tyre: në fitonimi (ahishtë, bostanishtë, therrishtë, tërshonishtë etj.), në oronimi (gumnishtë, gjelbishtë, selishtë); në patronimi. Sipas toponimeve që kemi hasur me këtë prapashtesë, del se me të “janë formuar emra kolektivë, të cilët tregojnë vendin, ku gjendet një shumicë sendesh nga ato që shënon fjala primitive”2, dhe konkretisht vendin, në të cilin rritet bima a pema e shënuar nga fjala primitive, por edhe vendi që ka të bëjë me fjalën primitive e konkretisht ka një pamje të tillë natyrore. Variant i kësaj prapashtese, siç dihet, është edhe prapashtesa -sht3. Thkesojmë gjithashtu se sin ë të folmen e krahinës, ashtu edhe në mikrotoponiminë e saj ajo del e realizuar edhe në formën -ëjsh(e). më poshtë po I sjellim të dyja format e ndeshura.
-isht(e): Uji i Sumçishtes (Pesj); Sumçishte (Pesj); Izvori i Sumçishtit (Maq); Brraka e Sumçishtes (Maq); Gjurishte (All); Laganishte (Kov); Bjeshka e Kllobçishtit (Kll); Grashishte (Maq); Baçilishte (Poc); Bilishte (Gr); Debishte (Kërç. P., Kll., Maq., Poc); Galishte (Poc); Garishte (Kërç. P.); Krasta e Garishtes (Kërç. P); Rruga e Gjurishtes (Poc); Grazhishte (Gr); Grebishte (Kërç. P.); Grelishte (Poc); Gralishtja Hëxhës (Poc); Jonxhishtet (Maj); Sumçishtet e Zijait (Ziait) (Pesj); Kodra Ferishtes (Bll.e Ep); Lurhavishte (Poc); Rruga e Ferishtes (Kov); ); Zabeli i Gradishtes (Pesj); Gradishte (Voj; Pesj); Grashishte (Maq); Hazishte (Poc); Galishtja e Oudhës Xhan (Poc); Kalishti; Kamenishte (Pes); Rruga Ke Fidanishtja (Maq); Ködra e Kuçishtes, (Kërç. P.); Laganishta (Kov); Lajtishte (Poc); Ködra e Leçishtes (Pesj); Uji Lenishtes (Kll); Rruga e Levadishtes (Her); Lluishte (Kërç. P.; Poc); Burimi i Meredishtes (Kërç. P.); Neredishte (Poc); Pelarisht (Çer); Pujtishte (Kat.Vog.); Ranishte (Grad; Pod; Kov; Voj; Maj); Rregadishtë (Gr); Rruga e Selishtes (Kov); Serkishte (Maq); Vregadishte (Gr); Ara e Vullnëjshtës (Kërç. P.); Gjurishte (All); Rruga e Gjurishtes (All); Ködra e Leçishtes (Pesj); Llabisht (Poc); Llahishte (Poc); Kisha Mbi Gradishte (Pesj); Meredishte (Kërç. P.); Burimi i Meredishtës (Kërç. P.); Pelarishte (Çer); Pujtishte (Kat.Vog); Ranishte (Grad; Pod; Kov; Voj; Maj); Pylli i Redishtes (Kërç. P.); Vregadishte (Gr);
-ëjsht (e): Është varianti i sufiksit -isht(e) në të folmen e Maqellarës për disa fjalë, siç edhe e kemi sqaruar në trajtesën e dukurive fonetike të së folmes së kësaj zone. Dovorëjshti (Er); Ferëjshte (K. B; Bll.e Ep.); Fusha e Kerçëjshtit (Kërçishtit) (Maj); Arnajt e Kusharëjshtevë (Poc); Ramnëjshte (Kat. Vog.); Verëjshta (Poc); Ködrat e Lagavëjshtes (All); Ramnëjshte (Ramnishte) (Kat. Vog.); Prrouja e Ravnëjshtes, (Kat.Vog.); Verëjshta (Poc); Vertëjshte; Ara e Vullnëjshtes (Kërç. P.); Vullnëjshte (Kërç. P.); Hurdha e Vertëjshtes (Kov);
-(n)ik: Në toponiminë shqiptare, kjo prapashtesë del kryesisht tek ato toponime që janë me prejardhje nga gjuhët sllave apo nga turqishtja. Në mikrotoponiminë e kësaj ane ne kemi shënuar kryesisht toponime me prejardhje sllave. Prapashtesën ilire -ik e shënon
1 Gj. Shkurtaj, në Onomastikë …., f. 109, i cili i referohet punimit të A. Kostallari, Contribution a l’
histoire des recherches onomastiques dans la domaine de l’ albanais, SA, 1, 1965, f. 53. 2 A. Xhuvani - E. Çabej, vep, e cit., 60. 3 A. Xhuvani - E. Çabej, vep. e cit., 87.
170
H. Krahe1; A.Meyer2, I. Russu, A. Xhuvani e E. Çabej3, M. Domi4. Prapashtesa -ik mund të thuhet se është e gurrës sllave, por mjaft fjalë në –ik kanë prejardhje latino-romane ose turke. Po m’anë tjetër duhet patur parasysh se në ilirisht gjejmë emra vendesh me -ik – siç pohojnë A. Xhuvani dhe E. Çabej, duke iu bashkangjitur topoleksemave: Vojnik.
-(n)ik: Gushanik (Kat.Vog.); Krasta e Jallarnëjkut (Kërç. P.); Kushanik (Poc); Llabashnik (Kërç. P.); Vojnikë (Voj); Gradishtja e Vojnikës (Voj); Rruga e Vojnikës (K. B); Teqja e Vojnikës (Voj); Ködrat Për Në Vojnikë, (ködrat e Vojnikës), (All); Prrouja e Vojnikës (All); Kushanik (Poc); Pylli i Llasashnikut, (Kërç.P.); Gurt e Maleshëjkut (Dov); Rruga e Tremnëjkut, (Poc); Uji Tremnëjkut (Poc); Tremnëjku (Poc);
-in(ë)/-ëjn: Rudinë (Kërç.P); Xhuvani–Çabej këtë prapashtesë, për të cilën thonë se del në emra të gegërishtes veriore, e lidhin me sllavishten -inja e -ina5. Ëhtë një ndër prapashtesat e diskutueshme sa përket gjuhës burimore, ku ka studiues që pranojnë burimin sllav të saj, e ka nga ata që e trajtojnë si sufiks vendas. Ndonëse del kryesisht në mikrotoponimet me prejardhje sllave, sikur është vënë re, në leksikun e shqipes ka mjaft produkte të brendshme të saj. Një shtrirje të madhe përdorimi, duket se ka edhe në toponiminë e zonës, ku e ndeshim shpesh duke u mveshur temave emërore, qoftë mikrotoponimeve me prejardhje të huaj, qoftë atyre shqipe. Këtë e dëshmon edhe inventari që kemi regjistruar në toponiminë e Maqellarës. -inë/ ëjn: Livadhi i Buzhinit (Kll); Bjeshka e Kërçinit (All); Guri i Kërçëjnit (Kër.Sip.); Izvori i Kutlinave (Poc); Ledina (Dov; K.B); Mani i Ledinës (All); Rudinë (Kër.P); Sllatëjna (Voj); Prrëji i Sllatajnave (Voj); Suledinat (Dov); Celina (Bll.); Rruga Celinave (Bll.); Celinë (Grad); Sheshi i Celinave (Bll.); Glomaniva (Her; Poc); Gulumanivë (Kërç.P.); Krivanivë (Kërç.P.; Poc)6; Sllatëjna (sl. slatina) (Voj); Rruga e Sllatëjnave (Voj); Prrëji i Sllatajnave (Voj); Thatina (Grad),; Divaniva (Gr);
-ill/-ëjll: Strabaçëjlla (Poc); Rafsha e Strabaçëjllës (Poc); Rruga e Strabaçëjllës (Poc); Skucilla (Gr); Shkoçëjlla (Gr); Vakufi i Shkoçëjllave (Gr); Çurrëjlla (Gr); Shpella e Tupillës (Pop);
-lli: Toka Oxhallits (Maj). Ndonëse mikrotoponimet turke nuk mungojnë, ky tip prapashtese me prejardhje turke, e cila, veç në gjuhën shqipe, ka hyrë edhe në gjuhë sllave të Ballkanit, nuk shfaqet aq sa në leksikun e zonës.
-iz: Gjerize (Poc); Udha e Gjirizeve(All); Leshizë (Gr); -kë/-ka: sikurse kanë shënuar studiuesit A. Xhuvani – E. Çabej, kjo prapashtesë u
ngjitet emrave duke formuar me të emra deminutivë e etnika. Kjo prpashtesë ka një përdorim të gjerë në gjuhët sllave dhe dukest se edhe në shqipe sidomos në funksionin deminutiv e të mocionit, është prej buriit sllav. Ndër rastet e kësaj prapashtese në toponiminë e zonës përmendim: Çankë (Çer); Guri Lemkës, (Poc); Prrouja Haxhikës (Gr); Prrouja e Haxhiarekës (Poc); Hamrekë (Gr); Uji i Jhankes (Dov); Kshtenjat e Merkës (Poc); Guri i Tashkos (Her); Rruga Çankës (Çer); Kopshti i Damkës (Kër.Sip.); Zabeli i Cenkut (Pop); Prrouja e Frojkës (Frajkës) (Gr); Gëllku (Kër.Sip.); Hinoska (Poc; Gr); Jakoska (Poc); Vija Jakoskës (Poc); Kthesa Laskës (Kat.Vog.); Kshtenja e Laskës (Poc); Lama e Laskës, (Laskë është formuar nga shkurtimi i emrit personal Iljaz në Las-Laz, plus prapashtësën -kë; lama afër tij njihej me emrin Lama e Laskës) (Poc);
1 H. Krahe, Die alten balcanillyrischen geographischen Namen, 1925, f. 72. Shih këtë te Sh. Hoxha,
Gjurmime toponimike, Koha, Tr, 1998, f. 29. 2 Die Sprache der Illyrier, I; Shih këtë te Sh. Hoxha, Gjurmime toponimike, Koha, Tr, 1998, f. 29. 3 A. Xhuvani e E. Çabej, Prapashtesat e gjuhës shqipe, vepra I, Tr, 1980, f. 489-490. 4 M. Domi, Prapashtesa ilire dhe shqipe-përkime e paralelizma, Kuvendi I studimeve ilire, II, Tr, 1974,
f. 117. 5 E. Çabej, Studime gjuhësore, III, f. 244. 6 M. Ibrahimi, vep.e. cituar, f.197.
171
Çeshma e Laskës (Kat. Vog.); Ploçka (Kër.Sip.); Mulliri i Ramkut (Poc); Ramkovic (Gr); Vasokraskë (Poc); Kiska (Poc); Dragat e Kiskës (Poc); Pacukja e Musës (Mus Xhemalit) (K. B); Poleska (K.B); Pupovska (Dov);
-ler: Vorret e Bejlerve (Maq); Beglerët lagje (All), Bejlerët lagje (Er; Kat.Vog.); Trapi i Daklerit (Dov); Shehlerët, lagje fshati (Pod); Shehlerët (Voj); Lagja e Shehlerve (Voj); Rruga e Shehlerve (Voj); Tajllat e Shehlerve (Voj);
-os/-oc: Lokoskë (Poc); Milosa (Poc); Burimi Milosës (Poc); Këdrat e Milofcës (Her); Përstakos (Poc); Gralishtja e Sonokoskës (Poc);
-li: Art e Sherlies (Maj); -oj(ë): Kërcënojë (Kërç. P.); -niv: Liskeniva (Kërç. P.); Livaniv (Gr); -iq: Iq/iç: Leshiqe (Gr; Pesj); Vorret e Leshiqeve (Gr; Pesj); Leshiqe (Maq); -ish: Zabeli i Kurtishit (Kërç. P.); Kurish (Voj); -ok: Qafa e Qenokut (Maq); Rruga Qenok - Trepçë (Dov); Ködrat e Qenokut
(Dov); Prrouja Në Qenok (Dov); Izvori Srukullok (Her); Strukullok (Her); -oll: Kisha e Cfeta Nikollës (e ndërtuar nga Nikolla dhe ka marrë këtë emër me
qëllim se ka zbukuruar vendin) (Kërç. P.); Kjo prapashtesë, që në leksikun autokton ka prejardhje latino-romane, nga një -olus, -ola1, në patronimi dhe ojkonimi vjen kryesisht nga fjala turke oglu, ogul “bir”2.... Doshodollo (Maj); Kodrat e Hoxhollit (Maj); Tatinolle (Voj); Grika e Velidollave (Dov); Rruga Velidolleve (Dov); Mali i Velidollit (Dov); Moçali i Velidollëve (Dov); Velidolle (Dov);
-or: Edhe prapashtesa shqipe -or në leksikun e përgjithshëm të shqipes del mjaft e pasur dhe e pranishme në një inventar të hapur gjuhësor e trajtëformues. në toponiminë e zonës e kemi ndeshur në 2 raste: Llazore (Poc); Simtore (Pop).
-osh: Si prej numrit të patronimeve dhe antroponimeve në të cilat e kemi regjistruar, ashtu edhe prej mikrotoponimit që paraqitet këtu, kjo prapashtesë del si mjet për formimin e emrave me kuptim përkëdhelës. Kjo prapashtesë është prodhimtare edhe për formimin e emrave të personave e të familjeve3: Kalosh, llagap (Maj); Çeshma e Kaloshit (Maj); Prrouja e Kaloshit (Maj); Zabeli i Kaloshit (Maj); Vneshta e Kaloshit (Maj);
-ov(ë): Capnovë (Gr); Lubovna (quhet ndryshe edhe Fusha e Herbelit (Grad); Lubovna (Her); Këdra e Behoveve (Voj); Bërhova (Maj; Bll. e E.; Bll. e P.); Rruga Brahovave (Maj); Brahova (Maj); Llazova (Gr); Gështenja e Llazovës (Gr); Brahovat e Majtarës (Maj); Pupovska (Dov); Stogovë (All); Tubovna (Grad); Çeshma e Xhakovës (Pesj); Rruga e Xhakovës (Pesj);
-ushë: Kjo prapashtesa kryesisht ndeshet në toponime të prejardhura nga emra personash4. Është prapashtesë e gurrës shqipe, e cila emrat i paraqet me kuptim zvogëlimi e përkëdhelie dhe ndeshet te pak mikrotoponime të kësaj ane, konkretisht në antroponiminë e zbunuar. Ara e Metushit (Voj); Mullëjni i Metushit (Poc); Burimi i Llapusheve (Poc.); Ara e Tushit (Kër.Sip.), nga Metush ˃ Tush; Kopshtijet e Tushit (Kër.Sip.); Izori i Tushit (Kër.Sip.); Lugju i Tushit (K. B);
-un5: Dollogune (Kërç. P.); Dollogune (Poc); -xhi: Rruga e Vjetër e Qeraxhive (Grad); Ara Simixhiut (Maj); Kjo prapashtesë
turke, e cila ka hyrë edhe në gjuhët e tjera të Ballkanit: batakçi, bojadzi, cafegiu etj., në
1 E. Çabej, SGJ, III, f. 262. 2 E. Çabej, po aty, f. 262. 3 Shih për këtë A. Xhuvani - E. Çabej, vep. e cit., 80. 4 Po aty, 105. 5 Shih për këtë A. Xhuvani - E. Çabej, vep. e cit., 102.
172
shqipe përfshin një prodhim të dendur me prejardhje nga bota e prodhuesve të vegjël (të njohur si zanatxhi).
-th: Në toponiminë shqiptare emërtime të formuara me prapashtesën -th na i ka paraqitur më së miri studiuesi Gj. Shkurtaj.1 Në toponiminë e zonës sonë kemi shënuar dy toponime të formuar me këtë prapashtesë: Vithshe (Kër. P); Burimi i Vithshes (vendi ku buron uji ka shumë vija që bashkohen dhe formojnë një burim të madh), (Kërç.P). Edhe kjo prapashtesë, si disa sufikse të tjera, nuk është më e gjallë në të folmet krahinës së Maqellarës. Edhe ideja e zvogëlimit në toponimet përkatëse është zhdukur. Në rastet e përdorimit të emrave të vendeve vetëm si pluralia tantum, kjo prapashtesë del në variantin -the.
1 Studiuesi Gj. Shkurtaj, lidhur me këtë prapashtesë na sjell një sërë shembujsh si: Ukthi, Shqathi e Sharthi (besojmë nga shqarthi), Krytha, Drethi, Lepthi, Kuzithi, Bishqemthi, Kryezjarrthi (Elbasan), Pllumthi, Hutthi, Ferrthi, Qarrthet, Ballthi, Maja e Cukthit, Maja e Gurthit, Maja e Kakithit, Lamthe, Fusha e Lithit, Gryka e Lqethit, Lukthi, Maja e Mprajthit, Bokat e Murthit, Kroj i Pusthit, Sjapthi, Shkamthi; Shtokthi, Gomarthi, Kamthi, Kulmakthi, Bëmthi, Limthi, Marithi, Mërajthi, Njerithi, Qaf. e Shtrethit, Valthi, Vasillojthi, Qafa e Gomarthit, Fusha e Valthit; Maja e Sukthit, Gropat e Shkamthit, Bakdrethi, Kuvethi, Fikthat, Qafa e Pëllumbthit, Guri i Planthit, Pylli i Shparthit; Qafa e Gomarthes; Qafa e Kruathit; Qafa e Mrethit; Për më tepër shih Gj. Shkurtaj, në Onomastikë …., f. 108.
173
PJESA E DYTË
174
KREU IX: ETIMOLOGJIA E TOPIKUT DIBËR
9.1 Rreth etimologjisë së emrit Dibër
Dibra nuk është një emër apo trevë e panjohur në rrethin e studiuesve, përkundrazi. Ajo është një trevë që ka tërhequr vëmendjen e studiuesve që në kohë të hershme duke u bërë kështu objekt studimi për shumë fusha të kërkimeve shkencore, si në aspektin historik, gjeografik, kulturor, nacional, etnofoklorik etj. Pozita gjeografike tejet e favorshme e ka shndërruar atë në një urë lidhëse mes disa qyteteve të Shqipërisë, por jo vetëm, për trevat e vendit tonë nga perëndimi në brendësi të territoreve shqiptare. Që në antikitet ka funksionuar rruga Durrës – Fusha e Tiranës – Dibër, e cila lidhte bregdetin me vise të tjera lindore. Kjo trevë e banuar nga shqiptarë që në lashtësi luan një rol të rëndësishëm në zhvillimin e kësaj zone, duke u kthyer në një pikë kyçe të zhvillimit të vendit në territorin e Shqipërsië me atë të Republikës së - Ish Jugosllavisë. E parë në këtë aspekt ajo është shndërruar tashmë në atë që disa studiues e kanë quajtur si “pika e gravitetit të Shqipërisë”, e në kohë luftrash ka qenë gjoksi i qendresës kombëtare shqiptare. Ajo është emërtuar që herët në Dibër e Epërme dhe Dibër e Poshtme.
Kur merren në shqyrtim toponimet e një treve, në vështrim të para vjen toponimi që i jep asaj edhe emrin, për rastin tonë toponimi Dibër – Dibra. Mbi etimologjinë e këtij makrotoponimi ka folur më gjerë edhe studiuesja shqiptare A. Omari 1 në simpoziumin shkencor që u mbajt në Dibër më 1993, aktet e të cilit u botuan më 1995.
Ky emër prej kohësh ka tërhequr vëmendjen e mjaft studiuesve, gjuhëtarë dhe historianë, qofshin këto vendas dhe të huaj. Një ndër hipotezat2 e prejardhjes së emërtimit të këtij vendi, Dibër është edhe ajo e prejardhjes sllave, krahas prejardhjes ilire, latine e nga disa studiues edhe greke, nisur nga sufiksi grek -os.
Ne po i marrim në shqyrtim këto hipoteza me përfaësuesit dhe argumentet e tyre, me qëllim sintetizimin e tyre për të arritur në një konkluzion në fund të tyre.
Në nomenklaturën gjeografike të rrethinës së Dibrës, të kësaj treve që në periodën antike përfshihej në krahinën e njohur ilire të Penestisë, si shprehje e elementit sedentar të etnicitetit iliro–shqiptar dhe të kontinuitetit të pandërprerë të kësaj etnie në këto territore gjeografike, hasim një numër të madh emrash vendesh a topikësh të burimit shqiptar që shënojnë objekte markante: male, lumenj, ngulime të tipit të fshatrave dhe të qyteteve etj.
Para se tё marrim nё shqyrtim tё tilla objekete nё territor tё kёsaj treve, ne fillimisht nё kёtё punim do tё merremi me etimologjinё e emrit qё i dha kёsaj treve, jo vetёm vёmendjen e studiuesve, porse edhe interesin e çdo kalimtari qё i binte rruga nё atё anё. Lidhur me kёtё, të gjithë studiuesit bashkohen në një pikë mes tyre se topiku Dibër
1 A. Omari, Rreth prejardhjes së emrit Dibër, në “Dibra dhe etnokultura e saj” nga Lidhja e historianёve shqiptarё, vёllimi I, Dibёr, 1995,f. 88. *Tregon formën e një toponimi të rindërtuar, të supozuar si i tillë, por i padokumentuar në dokumente në trajtën e tij. Ndaj nga qasja apo lidhja që i bëhet me formën e dokumentuar të tij rindërohet forma e supozuar. 2 Nuk po ndalem të sqaroj hipotezat e prejardhjes së emrit Dibër, pasi për këtë shkruar në mënyrë shkencore studiueja A. Omari. Për më tepër shih Anila Omari, Rreth prejardhjes së emrit Dibër, f. 85-88.
175
shfaqet për herë të parë në hartën e Ptolemeut në shekullin II të erës sonë1. Albanologu austriak Karl Trajmer i ka kushtuar këtij emri një punim pak a shumë të gjatë. Duke u nisur nga forma sllave Debar (me dëshmitë më të hershme Debra), ai është përpjekur të provojë prejardhjen sllave të këtij emri nga një fjalë (apelativë) e sllavishtes së vjetër kishtare Debra “greminë, humnerë”2. Këtë mendim e kanë pranuar edhe disa studiues të tjerë që janë marrë me këtë problem. Ndryshimin në shqiptimin e sotëm sllavisht Debar dhe shqip Dibër, ai e shpjegon me mënyrën e ndryshme të shqiptimit në kohë të Ъ. Tek trajta shqipe Dibër, ai shikon një mbeturinë të mënyrës së vjetër të shqiptimit të kësaj gjysmëzanoreje (Ъ) që i afrohet -i, ndërsa trajta sllave Debar reflekton një zhvillim më të vonë të këtij tingulli në truallin bullgar, ku ai u hap në –e. Artikulimi i Ъ (jer) si –i në sllavishte është mjaft i vjetër dhe, me sa duket, ka pushuar së vepruari si ligj fonetik aty nga shekulli X.3 Rrjedhimisht forma shqipe Dibër – Dibra përfaqëson formën më të vjetër, që ndoshta u huazua nga sllavishtja, por që në popullsinë vendase nuk ndoqi rrugën që ndoqi në truallin gjuhësor sllav në bazë të ligjeve fonetike të sllavishtes.
Një mendim tjetër, dhe mё konkretisht për një prejardhje ilire, ka mbajtur për këtë çështje (problem) historiani shqiptar K. Frashëri, i cili me emrin Dѐbor-os, Dѐbor-us pohon se që në shekullin V para erës sonë, na del edhe një fis ilir i grupit të madh të paionëve që banonin në rrëzë të maleve të Rodopit, Skopit, Orbilit, si edhe fisi i penestëve e fisi i Doberëve. Ndër diskutimet e shumta që janë bërë në rrethin e studiuesve, historianë e gjeografë, në lidhje me trevën që kanë banuar këto dy fise, është pranuar tashmë prej tyre se penestët, si një nga fiset e rëndësishme të etnikonit ilir,4 kanë banuar në luginën e Drinit të Zi.5
Si pasojë e pushtimit romak doberët u shpërngulën nga vendi i tyre i parë dhe u vendosën në viset peneste, ku shfaqet në shekullin II qyteti Dѐbor-us.6 Së bashku me emrin e fisit, të cilin e mori treva, ata prunë me vete edhe emrin e malit Orbel. Në veprën e tij “Historia e Dibrës” shpjegon se “...tre shekuj më vonë (aty nga shekulli II i erës sonë) del në skenë një qytet me emrin Deboros,….. qyteti ndodhej në verilindje të Skampinit, (Elbasanit) dhe në veriperëndim Lyhnidit, afërsisht aq larg nga Skampini sa edhe nga Lyhnidi. Koordinatat e gjeografit aleksandrin, Ptolemeut, dhe lidhja gjuhësore Debar – Dibër, na detyrojnë të kërkojmë qytetin Debor-os diku në një pikë të trevës dibrane”.7 Më tej, vazhdon studiuesi K. Frashëri, duke këmbëngulur e mbrojtur
1 Në veprën e tij, Gjeografia, Ptolemeu shkruan se në Paioni është Doberos, me gjatësi dhe gjerësi gjeografike 46 gradë e 40’ dhe 41 gradë e 45’, kurse në tokën e Desaretëve është Lyhnidos me 47 gradë e 40’ dhe 40 gradë e 20’. Shih F. Daci, Enciklopedia e Dibrës, Albpaper, Tr, 2006, f. 37. Gjithashtu shih, SF, 3, Tr, 1982, f. 172. 2 M. Trepça, A. Hoxha, Vёshtrim historiko-gjuhёsor mbi toponimet e trevёs sё Dibrёs, nё SF, 3, Tr, 1982, f. 172. 3 Qyteti Debri në trevën e Goramantinëve, fisi debri ose deuri në zonën e Dalmatëve, kështjella Debria ose Deuna në provincën e Reminisiancës. Gjithashtu shih, S.F, 3, Tr, 1982, f. 172. 4 A. Bunguri, Prehistoria e Dibrës, QSA, Tr, MB 2010, f. 287. 5 Nga studiuesit që janë marrë me Dibrën në lidhje me fiset që kanë banuar në këtë trevë, është pranuar tashmë prej tyre se penestët kanë banuar luginën e Drinit të Zi. I pari nër ta është udhëtari anglez Ё. M. Lack. Edhe Zipel thotë që penestët banonin në luginën e Drinit të Zi. Të njëjtin mendim ndajnë edhe J. Kromayer, P. Meloni, N. Mammond, F. Ё. Valbank, T. Tomovski, Z. Mirdita, S. Islami, K. Frashëri. I. Sadikaj, B. Jubani e I. Kaca. Penestët përmenden si banorë të luginës së Drinit të Zi deri në vitin 168 p. e. s. Për përmendjen e këtyre emrave të stuiuesve shih F. Daci, Enciklopedia e Dibrës, Albpaper, Tr, 2006, f. 29; Fisin e penestëve e përmend edhe A. Bunguri, Prehistoria e Dibrës, QSA, Tr, MB 2010, f. 287. 6 A. Kadiu, Dibra e Madhe –Shehëri i Dibrës, monografi,Tiranë 2003. 7 K. Frashëri, Historia e Dibrës. Tiranë 2012, f. 64.
176
pikëpamjen e tij se qyteti i vjetër i Dibrës duhet kërkuar në kalanë e Grezhdanit, qytet të cilin pushtimi turk e zhvendosi në fshatin Oranik.1
Sot këtë emër, emrin e malit Orbel, e ruan fshati Herbel-Herbeli, që ndodhet në veri të kështjellës së Grazhdanit, por që në Defterin Turk të vitit 1467 ky emër paraqitet në formën Harvil. Siç e shikojmë sot ka marrë formën Herbel nga Harvil, sigurisht kjo nёse ёshtё e shpjegueshme sipas ligjeve fonetike të shqipes. Emra të tjerë të ngjashëm fonetikisht me Dѐbor-us, ndeshen në periudhën antike dhe në viset e tjera të Ballkanit Perëndimor.2
Edhe në shekujt e Mesjetës, na del ky emër në shkrimet bizantine, kurse në tekstet latine na del nё formёn Debram,3 në sllavishte Debar kurse në gojën e popullit shqiptar Dibër- Dibra, si emër jo vetëm i qytetit, por edhe i tërë trevës. Në shekullin XIII e hasim edhe në numrin shumës: Dibrat siç është edhe sot në gojën e popullit e ndarë në dy pjesë: Dibra e Poshtme dhe Dibra e Sipërme, apo siç njihet ndryshe në gojën e shqiptarëve përkatësisht Dibra e Vogël dhe Dibra e Madhe.4
Mendimi pёr njё burim tё lashtё tё kёtij topiku duket se ka një bazë të gjerë historike, madje edhe gjeografike, vetëm se argumentimi gjuhësor nga Debar- Dibër me kalimin e e:i, argument tё cilit nё thelb i mёshojnё tё gjithё pёrkrahёsit e kёsaj teze, paraqet një vështërësi sipas ligjeve fonetike të shqipes. Raporti i:a reflekton trajtën bullgare dƄbrЬ (bullg. e vjetër) ndërsa në serbokroatishten emrat topikë që i përgjigjen këtij emri paraqiten si Dabar-Debar.5 Pikёrisht pёr kёtё raport fonetik, tek i cili ndalojnё tё gjithё studiuesit, porse duke ndarё mendime tё ndryshme mbi reflektimin dhe rrugёn e zhvillimit nё gjuhёt sllave dhe shqipe, ka folur nё veprёn e tij edhe studiuesi Ë. Cimochoëski, duke mbёshtetur teyёn ilire tё topikut Dibёr, kur thotë se: ndërsa Dibra (serb. Debar), khs. me sll. kish. “grykë mali” tregon se sll. Ƅ i përgjigjet shqipes -i”.6
Gjithsesi për ne ka rëndësi fakti se si në përpjekjen e Trajmerit, ashtu edhe në mendimin e K. Frashërit7 pohohet që emri Dibra, që në mesjetën e hershme po se po, por edhe në lashtësi ka emërtuar këtë trevë dhe ka ardhur deri në ditët tona vetëm nëpërmjet gojës së shqiptarëve që janë banorët autoktonë të kësaj treve. Por nuk duhet lënë jashtë vëmendjes edhe tezën tjetёr qё pёrmendёm mё sipёr, tezё kjo e përkrahur nga disa studiues8, ajo e prejardhjes ilire nga trajta e lashtë Deboros.
Nga ajo qё kemi shfletuar lidhur me kёtё çёshtje, mund tё themi se për disa studiues përmendja e këtij topiku në hartën e Ptolement me emrin Deboros, mjafton për të kuptuar se i takon fondit të emrave gjeografikë parasllavë të antikitetit. Me këtë fakt relevant përjashtohet vetvetiu burimi sllav i këtij toponimi nga apelativi i sll.vj. *debre
1 F. Daci, Enciklopedia e Dibrës. Volumi I. Tiranë 2006, f.8. 2 M. Trepça, A. Hoxha Vёshtrim historiko-gjuhёsor mbi toponimet e trevёs sё Dibrёs, nё SF, 3, Tr, 1982, f. 172 3 Sipas E. Paços ky emёr me kёtё formё pas rёnies sё z-sё nistore, kemi spostimin e theksit nga rrokja fundore nё atё parafundore, pastaj kthimin e e-sё sё theksuar nё -i tё theksuar, si dhe errёsimin e a-sё fundore te Debram nё -ё, e cila ka hzrё nё mes tё grupit -br, ashtu siç shohim tё hyjё kjo -ё nё mes tё grupit -dr te emrat Shkodёr, kodёr dhe kёshtu nga Debram kemi sot Dibёr. Shih pёr kёtё Eliana Paço, Rreth disa toponimeve tё trevave shqiptare qё dalin nё veprёn “ De AEDIFICIIS” tё Prokopit tё Çezaresё, SF, nr.3, 1982, f. 148 (artikulli i plotё nё faqet 143-150). 4 A. Kadiu, Dibra e Madhe –Shehëri i Dibrës, monografi,Tiranë 2003 5 E.. Çabej, Studime gjuhësore, Rilindja, Pr,1986, f. 62. 6 ASHAK, Waclaw Cimochowski pёr gjuhёn shqipe, Pr, 2004, f. 328. 7 K. Frashёri, S.H. 1975/4, f. 153. 8 Teza e prejardhjes së emrit Dibër si vazhdim i emrit të lashtë vendas Deboros, emrit të qytetit mesjetar Debri (Deuri) është përkrahur fillimisht nga J. G. von Hahn, Kristo Frashëri, i cili e lokalizzon këtë qytet në gërmadhat e Grazhdanit.
177
me kuptimin “kotlina, dolina” (luginë, me të cilin e kanë afruar gabimisht një varg dijetarësh të ndryshëm në radhë të parë sllavistë: Selishcev, Duridanov, Skok, Pjanka e duke përsëritur këtu edhe Çabej, ku ky i fundit e sjell me formën sllave Dobri ose Dobrja.1
Në mbështjetje të burimit ilir të emrit Dibër (përk. maq. Debar) është edhe onomasticieni kosovar Q. Murati, i cili pohon se Dibra është qytet në Maqedoninë Perëndimore në vijën kufitare me Shqipërinë. Lidhur me këtë pohim autori duket se e ka fjalën konkretisht për Dibrën e Sipërme. Sipas tij, ky emër përmendet për herë të parë në burimet bizantine në vitin 1040 me formën Δέβρην: “koga ke stignete na mestoto narečeno Debrin” (Stankovska 1995: 73). Autori citon si argument për të mbrojtur pikëpamjen e tij, edhe autorë të tjerë tek të cilët e gjejmë këtë topik me format përkatëse në vendet ku shfaqet. Konkretisht te Ami Bue (1840) del me formën shq. Dibër, sllav. Dibr, turq. Debri (Boue 2011: 167). Bue, në një letër që i dërgonte Vuk Karaxhiçit, përdorte sllavisht formën Dibra: “Za Dibra, Zibra, i dr. (goreni i dolni) pročitajte go motot Patopis”. Po kështu dhe te Fjalori i Vuk Karaxhiçit Srpski rječnik trajta e sotme sllave del me formën Dibra: Dibar, f. 1. varoš u Arbaniji. 2. Okolina te varoši (Penušliski 1998: 451). Dibri (Dibrri) emër i njërit prej 12 bajrakëve të Mirditës, në anën veriperëndimore, Zalli i Dibrit, Përroi i Dibrit. Topikë me emrin Dibra hasim dhe në Defterin e Rumelisë të vitit 1451-1452, në nahijen Radona të Kosovës: Katundi Dibrosh; Dibriça Dol, fshat në Kazanë e Pejës, 1585; Dibrishte – fshat në veriperëndim të Gostivarit (Rexha 2005: 386, 411). Nё vazhdimёsi tё pikёpamjes sё tij, studiuesi Q. Murati jo vetёm qё pёrkrah me fakte gjuhёsore origjinёn e lashtё shqipe tё kёtij topiku, duke cituar disa studiues tё huaj qё janё marrё mё etimologjinё e kёtij topiku, porse edhe e sjell atё etimologjikisht nga fondi i emrave vetjakё.2 E mё konkretisht, nё ndryshim nga gjykimet e shprehura më parë të dijetarëve të përmendur këtu sipër që nuk dalin të mbështetura nga pikëpamja shkencore, ky studiues mendon se te forma Deboros e Ptolement qëndron një emër vetjak homonim i themeluesit Deboros, ky në thelb një variacion të emrit personal Bora me formantin De- i provincës së iliritetit ballkanik që në Shqipëri me pas dha refleksin Dibër, ndërsa në sllavishtet jugore Debar/Dabar. Emrin vetjak Bore-a i njohur nё fjalorin antroponomastik shqiptar dhe me variacionet Borac, Borash, Boran, Borizan, Burizan e hasim të përmendet në vitin 1467 edhe në fshatin Kishavec të Dibrës së Poshtme në bashkëvajtje me antroponimin shqiptar Gjin Bora,3 të cilin dijetarë të ndryshëm si Leibniz, Keta, Mushi, Krispi, Hahni etj., e kanë krahasuar me emrin bot te një mali të Maqedonisë së lashtë jugperëndimore, të Kajmakcalani.
Duke qёndruar te trajta sllave Debar dhe ajo shqipe Dibёr, qё nё pёrbёrje kanё jerin sllav ь, studiuesi shqiptar J. Gjinari pёr kёtё binom, binomi Dibёr: Debar, shprehet se varianti mё i vjetёr (Dibёr) u mbeti shqiptarёve qё nga koha kur jeri sllav ь kishte ende timbrin e i-sё, d.m.th. deri aty nga gjysma e dytё e shёk.IX, kohё pas sё cilёs ky tingull te sllavёt kalon nё -e, qё pasqyrohet te varianti sllav Debar.4
1 E. Çabej, Histori fjalёsh tё sllavishtes e tё shqipes, nё SF, I, 1976, f. 164. 2 Pёr mё tepёr, nё vazhdёn e kёtij interpretimi ai paraqet nё studimin e tij kushtuar shqiptarve dhe shqipes, edhe disa topikë tё tjerё të gjeografisë shqiptare, konkretistht 93 toponime e patronime të krahinave e të rajoneve të ndryshme, te të cilët, ndryshe nga shpjegimet e autorëve të tjerë mbi bazë apelativësh, studiuesi sheh gjetje të reja etimologjike nga fondi i emrave vetjakë. Shih mё hollёsisht Q. Murati, Shqiptarët dhe shqipja- në n j ë b o t ë e m r a s h t ë p ë r v e ç ë m , IAP, 2014, f. 72-73. 3 Dh. S. Shuteriqi, Fjalë nga leksiku i shqipes para Buzukut 879-1553, në “Gjurmime albanologjike- Seria e shkencave filologjike 19-1989, Prishtinë, 1990, f.301; Shih edhe veprёn e cituar tё Q. Muratit. 4 J. Gjinari, Dёshmi tё historisё sё gjuhёs shqipe pёr kohёn dhe vendin e formimit tё popullit shiptar, SF, 3, 1982, f. 43.
178
Në një vështrim të tij etimologjik D. Tomoski (Etimoloshki misli, Makedonski jazik. Skopje.1974.248) te ky topik sheh një bazë idvn. *dhei –bh-*dhi-bh. Pra një apelativ që po të jetë i ngjashëm një përafrim i tillë, te forma Dibër e shqipes do të kishim një zhvillim fonetik të pandërmjetme kur dihet që ei dhe i-ja indoevropiane në shqipe janë reflektuar me i.1
Emërtimi i vendbanimeve mbi bazë të emrit personal të themeluesit, kryetarit, sunduesit të vendit përkatës është një dukuri krejt e zakonshme dhe primare në toponomastikë. Këtë gjë shkenca jonë ka arritur ta vërtetojë te një numër shumë i madh topikësh që shënojnë emra ngulimesh mesjetare të tipit të fshatrave dhe qyeteteve,2 përmes së cilëve mund të nxirret një konkluzion i qëndrueshëm se në shumicën e rasteve çdo ojkonim rrjedh nga një emër personal ose individual.p.sh emrat e qyteteve Kërçovë nga ep.Kirce, Strugë nga Strug-u, Tetovë nga part.Teta etj.. të periodës së mesjetës.
Nga ndjekja e përndarjes gjeografike të disa prej emrave familjarë me origjinë nga ojkonimet shqiptare mund të nxjerrim se janë disa syresh që kanë përhapje shumë të gjerë, si p.sh. Dibra, që e ndeshim gati në të gjitha qytetet e Shqipërisë. Kjo ka lidhje me fatet historike të dibranëve, me shpërnguljet e dhunshme të viteve 1913-1914 dhe më vonë më 1918-1921, kur shumë dibranë u shtrënguan të linin vatrat dhe trojet e veta në Maqedoni. Po ka edhe një pjesë prej tyre që shtegtonin si punëtorë të përkohshëm, kryesisht muratorë, karpentierë etj. dhe, me kohë, nguleshin diku në qendrat e mëdha qytetare të Veriut e të Jugut. Sipas një statistike të bërë nga etnologu Mark Tirta, në Shkodër ka 485 raste me mbiemrin Dibra, në Tiranë 124, në Durrës 24, në Berat 18, në Gjirokastër 4 etj.3
Një artikull të posaçëm e tё gjatё këtij topiku i ka kushtuar edhe studiuesja nga Tirana, A. Omari nё simpoziumin e dibranёve kushtuar emrit tё trevёs sё tyre. 4 Studiuesja, pasi përmend sintetikisht dhe i analizon hipotezat e mundshme të prejardhjes së këtij topiku me argumentet përkatëse, duk i narё ato edhe nga ana burimore, pa diskutim që mban edhe qëndrimin e saj shkencor. Nё brendёsi tё artikullit tё saj, pavarësisht se pranon se “teza e prejardhjes sllave të emrit Dibër bazohet në argumente gjuhësore), në ndryshim nga teza që e sjell këtë emër si vazhdim të emrit të lashtë vendas, tezë që gjen vetëm argumente historike, studiuesja A. Omari e mbyll artikullin duke e lënë çështjen të hapur, ku studiuesit kanë shumëçka për të bërë, kur ajo shprehet se “gjithsesi nuk mund të injorohet fakti i ekzistencës në lashtësi i një emri të ngjashëm me atë të Dibrës së sotme”.
Nëse i referohemi pohimit të R. Abdylit,5 i cili duke u mbështetur në rezultatet dhe përfundimet e nxjerra nga studiuesi Selami Pulaha, lidhur me studimin që u ka bërë të dhënave të defterëve të shek XV,6 jo çdo emër ortodoks sllav u përket sllavëve, pasi
1 Shih për këtë X. Delamare, Le vocabuilare indo-europian, Lexique etymologique, thematique, Paris.1984. 2 Shih për këtë Dëshmime onomastike për autoktoninë e shqiptarëve në trojet e tyre etnike në Maqedoni, Tiranë.1993 dhe punimin studimor Emra qytetesh të burimit shqiptar në Maqedoni, Tribuna-sh.nr3 Shkup, 1993. 3 M. Tirta, Migrimet e shqiptarëve të brendshme e të jashtme, Tiranë, 1999, f. 83 4 A. Omari, Rreth prejardhjes së emrit Dibër., …..f. 88. 5 R. Abdyli, në artikullin: Shqiptarët e Maqedonisë sipas të dhënave të....., f. 133-144, pohon duke theksuar gjatё analizёs sё defterёve tё shek. XV, se vetё fakti se disa fshatra i gjejmё me dy toponime sllave e shqiptare hedh poshtё tezёn e pёrmendur se çdo fshat me toponimi sllave ishte i banuar me popullsi sllave, pasi shembujt qё ai sjell nё fushё tё toponimisё (kryesisht antroponime) provojnё se shqiptarёt e kishin pёrballuar me sukses simbiozёn sllave, dhe se banorёt qё dalin me emra shqiptarё e mbiemra sllavё apo anasjelltas duhet tё merren pёr shqiptarё, siç provojnё tё dhёnat e defterёve. 6 Studiuesi i referohet pёrfundimeve tё nxjerra nga S. Pulaha, Defteri i regjistrit tё Sanxhakut tё Shkodrёs i vitit 1485, vёll. I, Tr, 1974.
179
këtu bëhet fjalë për shqiptarë që mbartnin këto antroponime, të cilët identifikohen si shqiptarë. Po ashtu, banorët që dalin me emra shqiptarë e mbiemra sllavë apo anasjelltas duhet të merren për shqiptarë, duke bërë përjashtime nga parimi i historiografisë maqedonase, i cili vinte shenja barazimi midis karakterit onomastik dhe atij etnik të popullsisë, d.m.th. të kërkohej te çdo banor me emër ortodoks sllav përkatësia etnike sllave, e më konkretisht çdo fshat me toponimi sllave ishte i banuar me popullsi sllave. Në mesin e këtyre antroponimve të burimit vendës është edhe antroponimin Gin Dibra në lagjen Dabizhiv të Manastirit, i cili u përket shqiptarëve.
Ky topik nuk ka kaluar jashtё vёmendjes edhe pёr gjuhëtarin shkodran, profesor Gj. Shkurtaj, i cili pёr kёtё ojkonim, si dhe pёr shumё ojkonime tё tjera qё paraqesin vёshtirёsi nё gjetjen burimore tё tyre, duket se i bёn njё qasje mё konkrete, duke mos u ndaluar nё analiza gjuhёsore (etimologjike) tё binomit Dibёr: Debar. Studiuesi pёr kёtё fenomen mbarёshqiptar dhe shumё sensitiv pёr popullin shqiptar, (autoktonia e lashtё e shqiptarёve nё dritёn e toponimisё) propozon hartimin e një “atlasi” të përndarjes gjeografike të patronimeve shqiptare, pasi siç citon gjuhёtari, “do të ishte me interes për etnologjinë, po edhe për studimet e tjera të lidhura me të, sidomos për gjuhësinë dhe sociolinguistikën. Vetëm mbi një bazë të tillë, pastaj, mund edhe të lexoheshin e të zhdavariteshin më mirë shumë nga dukuritë, lëvizjet e shtresëzimet gjuhësore e dialektore që ndeshim në krahinat a qytetet shqiptare”.1
Nga sa folёm mё sipёr, lidhur mё topikun Dibёr, si përfundim mund tё themi se rreth janë ndërtuar disa etimologji, nga të cilat dy janë më kryesoret:
1. emri i sotëm Dibër përafrohet me formën antike Deborus, që del të përmendet në hartën e Ptolemeut (shek. II), dhe
2. toponimi Dibër reflekton trajtën bullgare dъbrъ (bullg. e vjetër), ndërsa në serbokroatishten emrat topike që i përgjigjen këtij emri paraqiten si Dabar “luginë, lisnajë” (Çabej 1976: 62), një etimologji që përpara Çabejt e kishin sjellё dhe K. Treimer, N. Jokl e A. M. Seliščev në trajtimin e tyre të huazimeve sllave të shqipes (Seliščev 1931: 143, 222).
Pas tyre, edhe autorë të tjerë maqedonas (Vidoeski, Stamatoski, Stankovska) emrin e qytetit Dibër (maq. Debar) e shohin si emër primar formuar me toponizim të apelavitit debar të sllvj. dъbrъ “fushëgropë, ultësirë luginë rrethuar me mal” (Stankovska 1995: 74).
Nёse do tё flisnim me gjuhёn e studiuesit Q. Murati do tё thonim se përafrimi me emrin antik Deborus është i paqëndrueshëm, sepse trajta antike e këtij topiku nuk ka mbijetuar në gjuhët e sotme që fliten aty rrotull, ngaqë ky nuk ka qenë një qytet i vjetër si p.sh. Shkupi (Scupi), Shtipi (Astibos), dhe për rrjedhojë as nga pikëpamja e fonologjisë historike të shqipes nuk do të kishte dhënë trajtën e sotme Dibër. Po të kishim një vazhdimësi të këtij emri antik në të sotmin Deborus - Dibër, bashkëtingëllorja –b- midis dy zanoresh te De-b-orus, ashtu si gjithë mbylltoret e zëshme në këtë pozicion, do të kishte rënë, si p.sh. dhe te ca-b-allus – kalë, kubitus – kūt, bubulcus – bulk, diabolus – djall etj. dhe për rrjedhojë do të prisnim tratën *Dir. Edhe etimologjia e dytë nga sll. dъbrъ është e pagjasshme, sepse vendbanimet nuk janë denominuar nga një apelativ, por përgjithësisht nga një emër vetjak.
Po sipas tij, tek Dibra e sotme ne shohim pa dyshim të qëndrojë një emër personal posesiv Dabro, Dabri, që si i tillë del të përmendet dhe në emra familjesh në shek. XIV dhe XV në Ulqin (Jireçek 1962: 274), që me shqiptim të a-së së errët në i u përftua Dibër-a, Dibri, e sll. Debar. Në regjistrat osmanë të shek. XV hasim disa emra vetjakë si Debranin: Gerg, i biri i Debraninot në fshatin Presil; Nikolla Debraninot në fsh.
1 Gj. Shkurtaj, Onomastikё dhe etnolinguistikё, ribotim, Albas, Tr, 2015, f. 32.
180
Lotovica, të Nahijes së Manastirit (TD 1973: 171, 249); Bogdan, i biri i Debraninot në një lagje të qytetit Kërçovës në vitin 1467-1468 (1971: 197). Si rrjedhim, është jashtë logjikës që apelativi sll. dъbrъ të ketë dhënë emrin vetjak Debro, e ky pastaj maq. Debar, shq. Dibër (Stankovska 1995: 75).1
Nё mbyllje tё kёtij punimi theksojmё se kjo çёshtje ёshtё njё ndёr ato problemet ende tё pazgjidhura nё rrethin e studiuesve, pavarёsisht argumenteve e kundёrargumenteve tё pikёpamjeve qё ne paraqitёm nё kёtё artikull nga studiues tё ndryshёm, shqiptarё e tё huaj. Ndaj u mbetet nё dorё tё gjithё studiuesve (gjuhёtarё, gjeografё, historianё etj.), me argumente gjuhёsore, shkencore nё dritёn e atyre tё dhёnave ekzistuese, tё distancuar e tё pavarur nga elementi nacional, pёr tё cilin na kёshillontё pёrherё ikona e studimeve shqiptare, profesor E. Çabej, tё thonё fjalёn e tyre shkencore pёr zbardhjen e shumё çёshtjeve historike.
9.2 Rreth etimologjisë së ojkonimit Maqellarë
Në këtë syth do të shqyrtojmë nga pikëpamja historike e gjuhësore toponimet e trevës së Maqellarës, për të provuar kështu jo vetëm vazhdimësinë e këtyre toponimeve si dhe lidhjet mes tyre e toponimeve ilire (të dukumentuar ose jo tek autorë antikë, por që duke i analizuar gjuhësisht të çojnë deri këtu), por edhe lashtësinë e kësaj treve dhe toponimet që lidhen me këtë trevë. Gjithashtu do të vështrohen edhe toponimet latino-romane, ato vendase të hershme, si edhe toponimet sllave që kanë ardhur deri sot nëpërmjet gojës së popullit shqiptar. Pra objektivi ynë ka qenë që nëpërmjet këtij studimi, përveç se të njihet treva e Maqellarës me fshatrat përkatës, të shtrohen për diskutim topikët, ndër të cilët kemi disa të zbërthyeshme, porse kemi edhe disa të tilla që në planin e shqipes bashkëkohore nuk u zbërthehet dot kuptimi. Pra, këto mund të jenë ose fjalë të lashta shqipe ose fjalë të gurrës së huaj.
Duke pasur parasysh numrin e madh të toponimeve të formuara me mjete të shqipes në këtë krahinë, mund të themi se pjesa më e madhe e toponimisë së Maqellarës (kryesisht mikrotoponimia e saj), është e gurrës shqipe ose autoktone. Porse nëse do i referohemi asaj pjese të toponimisë, konkretisht ojkonimeve, mud të themi po ashtu se në këtë trevë janë po aq të pranishme edhe toponime të gurrës së huaj. Në këtë aspekt, sa u përket sferave që ato kanë prekur janë të kufizuara, ku kryesisht mbizotëron emërtimi i vendeve sipas konfiguracionit a natyrës dhe sipas ngjyrës së tyre. Nga ana tjetër, ashtu sikurse do të theksohet edhe në shqyrtimin e çdo toponimi në veçanti, këtu është vendi për të bërë një dallim themelor midis toponimeve të huaja dhe emërtimeve të vendeve nga vetë banorët e krahinës së Maqellarës me fjalë të huazuara nga gurra e huaj që kanë hyrë gjatë shekujve si apelativë në gjuhën shqipe apo në të folmen e kësaj krahine. Këto të fundit janë toponime vendëse, pavarësisht se në analizë të fundit etimologjia e këtyre emërtimeve del e huaj. Në këtë vështrim mendoj se toponimet që përmbajnë fjalë të gjuhëve sllave dhe turke në krahinën e Maqellarës duhen vështruar si vendëse; pra fjala përkatëse e gurrës së huaj, sllave a turke ka hyrë së pari në të folmet e krahinës, pastaj vetë banorët vendës të kësaj krahine kanë emërtuar vendet përkatëse me këto fjalë të huazuara, si beg (beguvic), çiflig, çardak, bresnic, izvor, kutlin, breg, ledinë, Argaç, brehovë, brrakë, celinë, cërni, Drenojcë, grebishte, gorniplenjë, gulluborniku, krastë, nivë (Krivanivë, liskenivë, Golemaniva), llakarcë, Pesok etj.
Këto toponime shpjegohen vetëm me fqinjësinë e gjatë të popujve sllavë sidomos në zonën e Maqellarës që është një zonë në kufi më Republikën e Maqedonisë, ku maqedonishtja si një prej gjuhëve sllave ka patur e vazhdon ta ketë ndikimin e saj në të
1 Q. Murati, Shqiptarët dhe shqipja. . . . . . . . . . . . , IAP, 2014, f. 73-74.
181
folmen e krahinës (veçanërisht në fshatrat në kontakt më të si Kllobçishti, Pocesti, Katundi i Vogël, Herbeli, Kërçishti i Epërm dhe Kërçishti i Poshtëm, Bllata, Reshani), nga njëra anë, dhe me sundimin pesëqindvjeçar turk e, për më tepër, me përhapjen e muslimanizmit në këtë krahinë, nga ana tjetër. Një pjesë e këtyre fjalëve janë ruajtur si apelativë deri sot në të folmet e kësaj krahine, ndërsa pjesa tjetër janë zhdukur dhe kanë mbetur vetëm në toponimi. Por, te toponimet e gurrës sllave, një pjesë e tyre, kanë hyrë si emërtime vendesh nga një popullsi maqedonase a administratë sllave të vendeve të ndryshme, siç është edhe Kalaja Grezhdanit, e cila njihet ndryshe edhe si Kalaja Sfetigradit, një kala shumë e madhe për hapësirën arbërore, për të cilën sot flitet shumë pak. Me këtë shpjegohet edhe prania e shumë fjalëve të gjuhëve sllavë në disa fsahtra të Maqellarës. Por, në këto rrethana e marrëdhënie kulturore e historike, shumica e këtyrë fjalëve, kanë hyrë së pari në të folmen e krahinës së Maqellarës dhe pastaj si të tilla kanë shërbyer për emërtimin e vendeve të ndryshme. Pavarësisht faktit se në trevën e Maqellarës, e veçanërishtnë fshatrat e lartpërmendur, në kohë të hershme kanë jetuar shqiptarë të besimit ortodoks, një pjesë prej tyre janë sllavizuar si pasojë ndikimit të kishës ortodokse.
Kisha ortodokse ka luajtur një rol të rëndësishëm në të folmen e popullatës vendase, ashtu siç ka ndodhur edhe në zonën e Çamërisë, ku shqiptarët ortodoksë janë identifikuar si grekë, për t’i shpëtuar dhe përshtaur njëkohësisht sistemit të asaj kohe. Kjo ka bërë që ato shpesh të identikohen si sllavë, dukuri kjo e cila është konstatuar edhe në disa fshatra brenda Republikës së Maqedonisë në ditët e sotme, siç është zona e Rekës. Ndaj si përfundim, në këto situata të njohura historike duhet theksuar se fjalët janë të gurrës sllave, kurse emërtimi është bërë nga vetë banorët shqiptarë. Nga ana tjetër, duhet thënë se toponimet e gurrës sllave në këtë krahinë nuk janë më të shumta se ato të gurrës turke. Ndryshimi qëndron në faktin se nëse disa fjalë kanë një përhapje më të kufizuar se turqizmat dhe se për këtë arsye kanë karakter krahinor në kuptimin që nuk gjenden në të gjithë krahinën me të njëjtën frekuencë përdorimi, edhe pse njihen nga popullata e gjerë, turqizmat e kësaj krahine janë më të përhapura se hapësira gjeografike e Maqellarës duke patur kështu karakter mbarëkombëtar, pra janë fjalë që gjenden në të gjithë Shqipërinë si pasojë e sundimit të gjatë osman në Ballkan. Ato prekin jo vetëm makrotoponiminë e krahinës, por edhe mikrotoponiminë e saj. Në të vërtetë këtu vështirësohet problemi për ta gjurmuar në hollësi rrugën e emërtimeve të ndryshme, sepse në të marrin pjesë një varg faktorësh gjuhësorë dhe jashtëgjuhësorë, si p.sh. zhvillimi historik i krahinës së Maqellarës, rrethanat territoriale etj. Në numrin e huazimeve nga gjuhët sllave duhen përfshirë jo vetëm apelativë të ndryshëm, por edhe antroponime.
Së pari, do të shqyrtohet emri i krahinës dhe i fshatrave te saj, pra makrotoponimet më të njohura, pastaj në kapitujt përkatës, do të kalohet deri në mikrotoponimi.
Ashtu siç ka ndodhur me emërtimet e disa topikëve të paraqitur nga onomasticienët, ashtu edhe për emërtimin e ojkonimit tonë natyrisht që ka mendime të ndryshme, duke filluar që nga ato interpretimet e thjeshta që i gjemë të shpjeguara ndër popull që në terminologji njihen si etimologji popullore, e mandej duke vazhduar me shpjegime përkatëse nga individë më të specializuar në fushë të dijes. Duke iu referuar shpjegimit të parë mendohet se trevat e Maqellarës, por dhe të Gjoricës, Shupenzës si vazhdim i tokave të Maqellarës, mund të jenë krijuar nga tharja e një liqeni të madh miliona vjet më parë, nga erozionet shekullore.1E kësaj natyre duket se i përket interpretimi i këtij toponimi, në bazë të të cilit qëndron fjala latine “macelata”, që në shqip ka kuptimin “thertore”, funksion që kjo qendër vazhdon ta ketë akoma, ashtu si
1 A. Ademi, Maqellara, Grand Print, Tiranë 2011, f. 20.
182
edhe çdo zonë tjetër në Shqipëri, meqë edhe ne shqiptarët historikisht kemi qenë e jemi konsumatorë të rregullt të produkteve me bazë mishin. Sipas publiçistit F. Daci, referuar të dhënave të paraqitura në librrin e tij, këtë emër komuna e ka marrë në shekullin XIV të e.s.1 Në rrjedhën e këtyre mendimeve vjen edhe interpretimi tjetër, sipas të cilit emri Maqellarë vjen nga fjala “magje” objekt, të cilin banorët e përdorin për të mbajtur produktet bujqësore.
Tani le t’i kthehemi pjesës tjetër të interpretimeve mbi formimin e këtij topiku, jashtë etimologjisë popullore, për të kërkuar një etimologji më të saktë e më afër shkencores. Para se të ndalemi më specifikisht në këtë analizë, duhet theksuar se emërtimin e këtij ojkonimi e kemi hasur në dokumentet dhe të dhënat që na afrojnë rregjistrat kadastralë turq të shek XV. Ne, nëpërmjet një miku dhe studiuesi, H. Përnezha, kemi patur rastin të shohim nga afër këto dokumente, kryesisht atë të vitit 1467 dhe 1583, i cili na ka ndihmuar edhe me informacione të tjera të nevojshme për trevën e Maqellarës. Këto materiale të hershme osmane, profesor Ferit Duka2 i sheh me interes të veçantë ndaj dhe shfrytëzimin e tyre nga specialistët antropologë e quan të domosdoshëm për “gjykime të sakta në lidhje me një nga mënyrat kryesore të shprehjes së identitetit të banorve të atyre kohëve që popullonin viset shqiptare”. Parë në këtë këndvështrim edhe treva e Dibrës paraqet interes për studiuesit të cilët duhet të argumentojnë arsyet e interferimit të ndonjë forme sllave në emrat me bazë shqip, për shkak të përplasjes së dy kulturave prej shekujsh.
Sipas defterit maqedonas i daktilografuar nga V. Buharaja, ai i vitit 1467 për trevën e Dibrës, topiku Maqellarë shfaqet në formën Makellar, hassa i nallbanit Ismail3, por edhe në formën Makilar sipas identifikimit që u ka bërë studiuesi D. Luka4 fshatrave të këtij rregjistri, dhe Maqellar sipas Xh. Yllit, po në dokumentet e shek. XV.5
Duke iu referuar dokumentit turk të vitit 1583 (Turski Dokument fq. 482), mbi historinë e popullit maqedonas, fshati Maqellarë është regjistruar si fshat i nahijes së Dibrës së Epër, po me trajtën Makellar. 6
Regjistrimi i këtij viti është zhvilluar pas 116 vjetësh, por kjo nuk do të thotë se gjatë këtyre dekadave nuk është bërë tjetër regjistrim. Ato janë bërë çdo vit dhe sipas formës së organizimit e objektivit që kanë pasë, klasifikohen në: përmbledhës (mucmel) dhe të hollësishëm (mùfassal). Ne kemi patur mundësinë të shfrytëzojmë defterin e hollësishëm të vitit 1583.7 Ajo që kemi vënë re në të gjithë fshatrat shqiptare, të Dibrës
1 F. Daci, Enciklopedia e Dibrёs, Tr, 2006, f. 101. 2 F. Duka, Shekujt osmanë në hapësirën shqiptare”, f. 242. 3 Defteri 1467: (Dokumentet e shfrytëzuara: V.Buharaja, material i daktilografuar dhe Dokumenta turke të historisë së Maqedonisë, shek XV, Shkup1976. V. Buharaja f. 7 kurse në Dok. maq f. 298. Për më tepër shih H. Përnezha, Z. Gjoni, vep.e. cituar, f. 104. Në këtë studim jepen edhe të dhëna të tjera mbi këto defterë. 4 D. Luka, vepër e cituar, f. 514. 5 Xh. Ylli, vep.e cituar, f. 75. 6 Dokumentet Defterët Osmanë të viteve 1467 dhe 1583, të cilët edhe pse ashtu të “kursyer” në informacion, na japin mundësisnë të krijojmë një ide mbi gjendjen social-ekonomike të fshatrave tonë, për numrin e banorëve, lëvizjen demografike të tyre, llojin e taksave të vjelura apo të shërbimeve që janë taksuar etj. Siç dihet nga të gjithë, i nderuari Vexhi Buharaja, na ka lënë një përkthim të regjistrit të vitit 1467. Nga qasja që u kemi bërë atyre dokumenteve duhet të themi se, për të njëjtin fshat, materiali i V.Buharasë kishte informacion që nuk gjendej në atë maqedonas dhe anasjelltas. Defteri 1583. Turski Dokument f. 482. (Dokumentet e shfrytëzuara: Dokumente turke mbi historinë e popullit Maqedon, Volumi I, Shkup 2000. Shih në H. Përnezha, Z. Gjoni, Dibra në defterët osmanë (1467, 1583), f. 103-104. 7 Duke shfletuar këtë defter bie në sy ndryshimi në strukturën religjioze të familjeve dibrane ku më shumë e ku më pak janë prezente në trevën tonë. Shënimet tregojnë se është punuar shumë për kthimin e familjeve kristiane në myslimane. Shumë fshatra janë islamizuar plotësisht, ka të tjerë që janë gjysma
183
së Epër dhe asaj të Poshtme si dhe të Gollobordës, në regjistrimin e 1467, na paraqitet një fond i pasur me emrat tipik të pastër shqiptarë si Kolë, Pal, Gjon, Nine, Lalë, Bardh, Gjin, Tol, Gjergj etj. Edhe në fshatrat e nahijes së Gollobordës, ku për shkak të afrisë me zonat sllavofolëse, ka më shumë emra me origjinë a veshje sllave, gjenden plot emra shqip apo të natyrës shqipe të veshur me sllavizma. Po përmendim disa emra të tillë si Gjergj Kërklesh, në Jabllanicë; Gjuri-u, i ati i Velçes në fshatin Ostren i Madh; Kalan-i djali i Gjergj-it nga Ostreni i Vogël; Dimitri Soj-miri nga Tërnova; apo Gjergj Mihanoviq-i nga Smollniku etj.1
Në këto dokumente nuk hasëm ndonjë emër personi Maqo apo Mako që të përbëjë një bazë të fortë për formimin e ojkonimit Maqellarë nga Maqo plus sufiksin -llarë. Siç dihet ky sufiks i përket mesjetës së vonshme, çka nuk mund të mendojmë se kjo trevë i takon asaj kohe, pasi të dhënat historike të dala nga studiuesit e historisë dhe arkeologët na flasin për një popullim akoma më të hershëm të kasaj treve. Pra, sa i përket formimit të këtij ojkonimi është e paqartë mënyra se si ka ardhur ky emërtim në këtë formë, duke na vështirësuar gjetjen e trajtës së vjetër të këtij emri, të dokumentuar. Por pavarësisht kësaj situate, ajo çka mund të themi në këtë fazë të studimit është se në këtë ojkonim ndeshim një emër personal (antroponim), së cilit i ngjitet sufiksi turk -llarë, i cili nga ana e tij, i është bashkangjitur një teme jo të burimit të tij, pra, joturke.
Ndaj, ne po përqendrohemi te sufiksi për të hetuar rreth prejadhjes së këtij emri apo ndonjë lidhje mes tyre. Duke u bazuar në mendimin e shumicës së studiuesve, ndër të cilët po veçoj gjuhëtarin Sh. Demiraj, i cili ndër të tjera ka folur edhe për toponime të formuara në përbërje prapashtesën turke -llarë, ku konkretisht veçojmë se “ky toponim ka gjasa të vijë, jo nga një apelativ, por nga një antroponim, në formimin e të cilit ka marrë pjesë edhe prapashtesa turke –llarë. Kjo prapashtesë përdoret në disa llagape të formuar nga singularizimi i temës së shumësit të emrave të përveçëm të tipit: Ahmet-llari, Mujo-llari, Stefan-llari, Thoma-llari. Edhe pse Sh. Demiraj kur ka folur për këtë prapashtesë të burimit turk, ka pohuar se “me emra të burimit joturk në shumës kjo prapashtesë nuk ndeshet”,2 në rastin në fjalë, ojkonimin Maqellarë shohim se sufiksi –llarë i bashkangjitet një teme me burim joturk. Pra Maqellarë është formuar nga Maqe > Mako + llarë. Edhe pse emri Maqo është një leksemë e burimit grek dhe të tilla leksema janë thuajse të pakta ose shumë pak të pranishme në krahinën e Maqellarës, kjo nuk duhet të hidhet poshtë si alternativë e depërtimit të greqizmave të mesme bizantine edhe në zonat e Shqipërisë veriore në kohën e Mesjetës. Ky ndikim është i njohur dhe i pranuar nga studiuesit. Ndaj për emrin Maqellarë, ashtu si dhe për disa toponime shqiptare, është e vështirë të gjendet një etimologji e saktë shkencore. Në trojet shqiptare ekyistojnë toponime që janë transparente, ashtu siç ndeshim edhe shumë të tjera që paraqesin vështirësi në etimologjinë e tyre, pra, janë të errëta. Në ojkonimin në fjalë, Maqellarë, prapashtesa duket qartë që është turke, dhe zakonisht ky sufiks u vendoset mbiemrave të njerëzve. Zonat jugore të Dibrës, Mokra, Gore-Opari, Korça etj. e përdorin shumë në mbiemra këtë prapashtesë të shumësit (Saqellari, Bidollari, Dulellari, Kostallari), pra fisi i Sakove, Bidove, Duleve, Kostave etj. Në trevën e Maqellarës, por jo vetëm, në mbarë Dibrën, ky sufiks u bashkangjitet fiseve, lagjeve apo mbiemrave të njerëzve për të treguar një shumësi personash me lidhje gjaku e farefisnore mes tyre, që formojnë një unitet mes veti. Të tilla përmendim p.sh. Agallarët
kristianë e gjysma myslimanë, por ka edhe fshatra që nuk kanë asnjë banor myslimanë e këto kryesisht në Dibër të Epër e Gollobordë. Siç duket shtërngimi për të lëshuar fenë katolike ka qënë shumë i fortë në Dibër të Poshtme se në dy nahijet tjera të Dibrës. Shtrirja e fesë myslimane ka filluar në gjysmën e dytë të shekullit XV. dhe është zhvilluar ngadalë. 1 H. Përnezha, Z. Gjoni, Dibra në defterët osmanë (1467, 1583), f. 104. 2 Sh. Demiraj, Gjuha shqipe dhe historia e saj, SHBLU, 1988, F. 128.
184
për fisin e llagapin Aga, Etemllarët për fisin Etemi, Osmanallarët për fisin Osmani e kështu me rradhë. Nga literatura e shfrytëzuar për këtë çështje, në këtë komunë në ditët e sotme nuk na del ndonjë patronim Mako apo Maqo që ta shohim si burim për këtë ojkonim. Por pavarësisht kësaj ne nuk mund ta përjashtojmë këtë mënyrë formimi për ojkonimin në fjalë.
Duke vijimësuar idenë e lartpërmenduar, ka shumë mundësi që edhe Maqellara të jetë emër vendi nga një emër personi, si shumë toponime të tjera, siç pranon me të drejtë Jireceku, pra nga emri Maqe > Maqo > si shkurtim i emrit Thoma, Mihal, ku kjo e fundit sipas studiuesit Ç. Bidollarit, Mihal, gjendet krahas trajtave të shkurtuara Miho, Miha, Misha.1 Në këtë vështrim po hetojmë mbi trajtën Mihal si një ndër trajtat burimore të këtij topiku. Nëse do i referohemi të dhënat që kemi hetuar nga defterët osmanë, ai i vitit 1583 në variantin maqedonas, për trevën e Dibrës, e më konkretisht për komunën e Maqellarës, mund të themi se trajtën Mihal e kemi ndeshur në fshatin Çernenë, konkretisht Bashtina e Mihal-it,në dorë të Jofko Petko-s; 2në fshatin Kllobçisht e ndeshim si patronim, Hasan Mihal, dhe Bashtina e Mihal-it, në dorë të Jovan Nene-s;3 në fshatin Kovashicë e ndeshim si antroponim, Mihal Jofko.4 Nga vrojtimi i bërë në defterët osmanë të shek. XV, trajtën Mihal e kemi ndeshur më gjerësisht e dendur në mbarë trevën e Dibrës, së Sipërme dhe asaj të Poshtme, si antroponim, si patronim, e, në formime të tjera toponimike. Pra, siç mund ta vëmë re nga kjo panoramë gjuhësore, emri personal, në trajtën Mihal, mund të jetë burimi i emërvendit Maqellarë.
Duket se kësaj ideje i mbahet edhe onomasticieni Q. Murati, kur ka përmendur shkurtimisht për këtë se “nga patronimi shqiptar Maqellara, ky sipas topikut të fshatit Maqellarë të Dibrës. Këtë topik e gjejmë sipas studiuesit në formën Makelarski, siç e ka quajtur ndryshe edhe si “albanizëm patronimik” në leksikun toponimik shqiptar.5
Siç edhe mund të vëmë re, ajo çka edhe i bashkon edhe studiuesit më autoritativë në përgjithësi, siç është edhe K. Jireçek, jo vetëm të lartcituarit, por edhe nga ajo që këmi shfletuar në lëmin e onomastikonit shqiptar, ky toponim bën pjesë të ai grup toponimesh ku kemi të identifikuar lehtësisht bashkimin e një patronimi me një prapashtesë (turke). Për këtë tip toponimesh autorët sllavë ndajnë mendimin se për krijimin e toponimeve nga antroponimet dhe prapashtesat, te këto “toponime me sufiks gjendet emri i një personi para sufiksit,”. Më konkretisht F. Miklosich dhe K. Jireçek në veprën e tij (studiuesi i dytë), të ndarë në katër libra “Histora e serbëve” ka pohuar se në emrat e vendeve janë dominuese fjalët e prejardhura nga emrat e njerëzve dhe të bimëve. Me të parat janë emërtimet e oborreve, të shtëpive dhe të staneve të bjeshkëve sipas themeluesve, më të moshuarve të familjes, të parëve të fisit apo pronarëve, një pjesë formash të mbiemrave (-ov, -in), një pjesë patronimika (-ovac, shumës -ovci, ose -ići). 6
Gjithashtu, për këtë mënyrë formimi të toponimisë me bazë emrin e një personi flet edhe studiuesi M. Domi kur thotë se “në shqip janë të gjitha hallkat që shpien nga një emër personi në një emër familjeje apo vëllazërie, e prej këtej në një emër banori,
1 Ç. Bidollari, Fjalor i patronimeve të shqiptarëve, QSA, Tr, 2011, f. 322. 2 H. Përnezha, Z. Gjoni, Dibra në defterët osmanë (1467, 1583), f. 84, kurse në variantin maqedonas (Turski Dokument f. 431). 3 H. Përnezha, Z. Gjoni, vep.e cituar, f. 84, kurse në variantin maqedonas (Turski Dokument f. 432). 4 H. Përnezha, Z. Gjoni, vep.e cituar, f. 100, kurse në variantin maqedonas (Turski Dokument f. 468). 5 Q. Murati, Bashkëmarrëdhëniet gjuhësore shqiptare-maqedonase, USHT (Universiteti Shtetëror i Tetovës), Seminari i Albanologjisë, 2007, f. 99, 116. 6 K. Jirecek, Historia e serbëve, (Pjesa e parë, deri në vitin 1371), Sh. Botuese 55, Tiranë 2010, f. 89.
185
lagjeje, a vendi, ndryshe nga ç’ndodh në greqisht”.1 Në këtë vijimësi interpretimi është edhe studiuesi R. Doçi kur pohon se “në bazën e shumë toponimeve gjenden emrat vetjakë”.2 Kjo dukuri e formimit të toponimeve në këtë mënyrë, jo vetëm që nuk është greke, siç citon M. Domi, por “theksoj se nuk është as sllave e mirëfilltë në Siujdhesën ilire”- shton më tej R. Doçi
Në vazhdimësi të idesë së lashtësisë së këtij toponimi, duke u nisur nga mënyra e formimit të emërtimit të vendit që folëm më sipër, Maqellara bën pjesë në atë që E. Çabej thotë se “aty (d.m.th. formime toponimesh me bazë emra njerëzish- sqarimi jonë) hyjnë aty emra katundesh e krahinash me përkim funksional mes shqipes e ilirishtes, së bashku me përkim territorial, flasin për një burim ilir të këtij elementi (elemnetit njeri) të strukturës morfologjike të shqipes”. 3
Si përfundim, theksojmë idenë tonë duke iu bashkangjitur shumicës së studiuesve, si dhe mendimet e parashtruara më sipër, se disa emra fshatrash rrjedhin përgjithësisht nga emra personalë, themeluesit e tyre. Një rast tipik dhe i drejtpërdrejtë i këtij formimi janë edhe fshatrat Kurtbeg, Allejbegi të Maqellarës. Këtij qëndrimi më në fund i përmbahet edhe prof. Çabej, Cimohovski, Jireçek etj. dhe kjo është pothuajse një e vërtetë, plauzibile. Ky parim vlen jo vetëm për toponiminë a ojkoniminë e zonës së Maqellarës, por edhe për toponiminë shqiptare në shumicën e rasteve. Vetë emri i këtij topiku rrjedh nga një emër vetjak Maqo> nga ndonjë Mihal, nga emri vetjak homonim roman, khs. antroponimet e tilla deminutive: Maco, Macho, Macus, Machoe në Ulqin dhe në Kotorr, në periodën e mesjetës, mbase këto nga një më i vjetër Marcus 4 dhe sufiksin –llarë.
Ndaj nëse për këtë çështje të mbarë shqiptarëve, konkretisht për formimin e emrave të vendeve me bazë emrat e njerëzve, do të flisnim me gjuhën e kollosit dhe “babait të albanologjisë”, profesorit E. Çabej, do të shprehesim si më sipër, se “të tilla toponime përmbajnë në vetvete një emërtim shumësor të elementit njeri.”
9.3 Rreth prejardhjes së disa ojkonimeve të Maqellarës
1. BLLÁT/Ë,-A5 Këtë emërtim e gjejmë te Selishevi në veprën e tij, në faqen 226, i cili këtë fjalë e
nxjerr me burim nga bullgarishtja baltë (kënetë, moçal).6 Vërehet në Dibër të Sipërme dhe Dibër të Poshtme, dhe në Tepelenë.
Kurse studiuesi Zaimov e gjen këtë emërtim si Blato në Dibër, si Blato në Skrapar etj. Të njëjtin mendim ndajnë edhe studiuesit nga Tirana, profesorët Anila Omari, Kolec
1 M. Domi, Prapashtesa ilire dhe shqipe – përkime e paralelizma, SF, II, f. 106. 2 R. Doçi, Onomastika e Drenicës, IAP (Instituti Albanologjik i Prishtinës), Pr, 2005, f. 210. 3 E. Çabej, Disa aspekte të kulturës popullore shqiptare në vështrim gjuhësor, nga R. Doçi, Onomastika e Drenicës, f. 212. 4 Zbornik Konstatina Jireceka II, Beograd, SANU, 1962, f. 179. 5 Xh. Ylli, vep.e cit. f. 92. 6 Materialin në lidhje me emërtimin e ojkonimeve të trevës së Maqellarës e kemi qëmtuar (vjelë) nga studiuesi Xh. Ylli në veprën e tij Elementet sllave në shqipe, botuar në dy vëllime: vëll. I ka të bëjë me huazimet dhe në vëll.II gjejmë materialin mbi toponimet. Ne jemi bazuar kryesisht në vëllimin e dytë. Titulli i veprës në gjermanisht është Slavistische beiträge, Das slavische Lehngut im Albanischen pjesa e dytë që merret me onomastikën Teil Ortsnamen verlag otto sagner, Verlag otto sagner, München 2000. Këtë shpjegim e gjemë në faqen 92 të kësaj vepre. Lënda onomastike e parashtruar këtu është studiuar në bashkëpunim me studiuesen Anila Omari, e cila na ka ndihmuar në karakterin shkencor të kësaj trajtese, ndaj edhe mendimie e saj të cituara këtu janë pjesë e kumtimit gojor gjatë punimit të kësaj çështje.
186
Topalli dhe Ç. Bidollari.1 Studiuesja A. Omari sheh te ky ojkonim një leksemë sllave duke u nisur nga metateza e likuideve që përmban kjo fjalë. Si burim të saj A. Omari nuk përjashton edhe “një *balto e lashtë parasllave, ilire”. Por për toponimin Bllatë, ajo thekson se nuk ka dyshim se burimi është gjuhët sllave, nga blato -vend me baltë në këto gjuhë. Për këtë leksemë studiuesit nuk lënë jashtë vëmendjes edhe hipotezën tjetër që e sjell me prejardhje shqipe a rumune, edhe pse me rezervë duhet marrë kjo e fundit, nga fjala shqipe baltë nga balto nëpërmjet metatezës së likuideve ose “ligji i hapjes së rrokjeve të mbyllura nëpërmjet metatezës”, d.m.th. evolucioni i tipit –ar ˃ -ra, -al ˃ -la, që mendohet se ka zënë fill nga fundi i shek. IX të erës sonë.2
Këtë topik e ndeshim në formën Blatu / Belatu sipas identifikimit që u ka bërë studiuesi D. Luka3 fshatrave të këtij regjistri. Nëse i referohemi pohimit të R. Abdylit4, i cili duke u mbështetur në rezultatet dhe përfundimet e nxjerra nga studiuesi Selami Pulaha, lidhur me studimin që u ka bërë të dhënave të defterëve të shek XV, leksema Bllatë në funksione toponimike u përket shqiptarëve. Ky pohim i R. Abdylit, në fakt lidhet me popullsinë, dhe jo me gjuhën, ndaj për këtë arsye nuk përbën argument gjuhësor për të arritur në përfundimin se kjo leksemë ka si gjuhë burimore shqipen. Ndaj lidhur me këtë leksemë ndajmë mendimin se është një fjalë sllave.
2. ÇERNEN/Ë,-A5 Këtë emërtim e japin Selishevi, Zaimovi dhe Xh. Ylli, ku ky i fundit e paraqet në
trajtën Çirnani dhe jashtë ndonjë lidhjeje me gjuhët sllave. Selishevi e shpjegon këtë emërtim me emrin e vendit që lidhet me përbërjen gjeologjike të truallit, truall që dallohet nga ngjyra, pikërisht nga ngjyra e zezë, çeren-i zi me prejardhje nga bullgarishtja.
Kurse studiuesi tjetër, Zaimov, shikon këtu një emër banori nga një toponim *Çern + prapashtesën e sllavishtes së vjetër kishtare –jane (ѣ) me zhvillim fonetik në –e, pra (ѣ > e ), si dhe me –n të pandryshuar në pozicionin n + j, d.m.th. nuk është bërë n + j = nj të na japë emërtimin Çernjan, por ka qëndruar e pandryshuar si Çernenë.6
Këtij emërtimi, studiuesit e lartpërmendur, nuk i gjejnë shpërndarje gjeografike në vende tjera. Toponime me bazë rrënjën sllave çer, çern ose çerm kanë përhapje të gjerë në trojet shqiptare. Të tilla përmendim: Çerenec dhe Çernenë (Di), Çerenisht (SK), Çereshnik (Ko), Çerishte (Shk), Çermenika7.
1 Mendimet e studiuesve nga Tirana janë marrë gjatë konsulencave të zhvilluara së bashku me ta në lidhje me këtë tematikë, një prodhim gojor i shtruar për diskutim në mesin e tyre, pra kumtuar gojarisht prej tyre, ku dhe gjej rastin t’i përshëndes e t’i falenderoj. 2 Sh. Demiraj, Gjuha shqipe dhe historia e saj, SHBLU, 1988, f. 120. 3 D. Luka, vepër e cituar, f. 514. 4 R. Abdyli, në artikullin Shqiptarët e Maqedonisë sipas të dhënave të....., f. 133-144, pohon duke theksuar gjatë analizës së defterëve të shek. XV, se vetë fakti që disa fshatra i gjejmë me dy toponime sllave e shqiptare hedh poshtë tezën e përmendur se çdo fshat me toponimi sllave ishte i banuar me popullsi sllave, pasi shembujt që ai sjell në fushë të toponimisë (kryesisht antroponime) provojnë se shqiptarët e kishin përballuar me sukses simbiozën sllave, dhe se banorët që dalin me emra shqiptarë e mbiemra sllavë apo anasjelltas duhet të merren për shqiptarë, siç provojnë të dhënat e defterëve. Studiuesi i referohet përfundimeve të nxjerra nga S. Pulaha, Defteri i regjistrit të Sanxhakut të Shkodrës i vitit 1485, vëll. I, Tr, 1974. 5 Xh. Ylli, vep.e cit. f. 100. Kurse në trajtën Çirnani e gjejmë në faqen 75 kur paraqet emrat e fshatrave të shek. XV-XVI për vilajetin e Dibrës. 6 Xh. Ylli, Das slavische Lehngut im Albanischen, Slavistische beiträge, München 2000, f. 100. 7 Çermenikë besoj se lidhet me një tjetër rrënjë sllave: červenь “i kuq”, me kuptimin “tokë e kuqe, dhe i kuq” ku hyn dhe toponimi Çervenakë ne Pogradec. Siç dihet, në ato zona ka minerale me ngjyra dhe dheu është i kuq. Shih për këtë Yllin ose Selishçevin në veprat e cituara më lart.
187
Këtë topik e ndeshim në formën Çirnani sipas identifikimit që u ka bërë studiuesi D. Luka1 fshatrave të këtij rregjistri.
3. GRADEC, -I2 Haset që në vitin 1414 në formën Gradeza, kurse më 1485 gjendet si Gradec Tuzi
(qyteza Tuz), në Shkodër, siç edhe e dokumenton edhe K. Luka, por këtë emërtim e ndesh në vitin 1417, si Gradezza o Gradiza, pa shënuar banorët e zonës. Më 1485, ky studiues e ndesh si Gradec-Tuz, një kompozitë përkatësie, por e natyrës së turqishtes, ndërsa në të folmet e këtyre fiseve do të thuhej si Gradeci i Tuzae.3 Më 1431, sipas Xh.Yllit, përmendet si Kradic me lokalizim në Tomoricë (Gramsh), më 1431 ndeshet në trajtën Gradice në Skrapar, më 1856 (SK); në burime të zgjedhura për historinë e Shqipërisë e hasim në trajtën Ɉ Gradec më 1019 dhe 1467 në (Dibër, Çermenikë dhe Elbasan), lokalizime që sot nuk ekzistojnë më. Këtë emërtim e jep Jireček; G. Ëaigand në SK; Младеңοв (Mladenov) e lokalizon në Berat dhe në Përmet; Selishevi; E. Armao; N. Jokli; G. Stadmüller; M. Vasmer; E. Çabej – A. Xhuvani,4 K. Luka5 (Sh), D. Luka (SK)6, R. Doçi7, Q.Murati (SH)8.
Më 1485 ky vend, Gradeci i Tuzae, me lokalizim në kadastrën e Skodrës, sipas K. Lukës numëron 38 zjarre (Defteri, fl.143). Duket se më 1417 zjarret e të gjithave këtyre zotërimeve të Tuzëve janë shënuar te Tuzi, sepse të mbledhura bashkë e duke marrë parasysh shtesat natyrore, pak a shumë aty jemi më 1485. Gradeci bie afër Marshéjnit, që ka qytezën e vjetër qysh në kohët ilire, siç e ka vërtetuar me kohë arkeologjia, e cila e ka emërtuar si një gërmadhë e vjetër romano ilire, dhe siç duket edhe se prej tij ka marrë edhe emrin, konkretisht pas viteve ‘70’. Të njëjtën gjë pohon edhe studiuesi Armao, duke e lidhur emërtimin e hershëm me atë të pas viteve ‘70’, që nënkupton Gradec, (SH), një tjetër rrënojë romako-ilire. Selishevi i lidh të gjitha këto me bullgarishten gradina, “kopësht, bahçe”. Por kjo nuk është tjetër veçse emri i vjetër, i sllavizuar, i qytezës së Marshéjnit, të cilin Jireček e analizon Gradec “forcomë, kështjellë, qytezë e mbrojtur”9, që në shek. XI, duke parë te ky emërtim (nënkupton) qytetin e vjetër të Byllysit. Të njëjtën gjë mund të themi edhe për Gradecin me lokalizim në Maqellarë, emërtim që duket se mund ta ketë marrë emrin edhe nga mikrotoponimi Gurt’ e Maleshëjkut, mikrotoponim që gjendet sot në fshatin Gradec, në kufi me Grazhdanin dhë kalanë shumëvjeçare të tij, ku gurt’ e Maleshëjkut janë grumbull i madh gurësh të rreshtuar në mënyrë simetrike njëri pas tjetrit rreth mureve të qytezës, që janë vazhdimësi e mureve të kalasë së Grezhdanit, prej nga mendohet se sllavët i riemërtuan me emrin Gradec.
Gradeci vërehet sot si toponim dy herë në Skrapar, dhe një herë në Shkodër, ku sipas studiuesit Ç. Bidollarit, ky topik është dëshmuar si emër vendbanimi në Skrapar që në vitin 1019, ndërsa në Shkodër në vitin 1417. 10 E gjejmë këtë emërtim vendi në
1 D. Luka, vepër e cituar, f. 514. 2 Xh. Ylli, vep.e cit. f. 117. 3 K. Luka, Gjeografia toponomastike, në dy kadastrat e Shkodrës, në SF, 1, 1976, f. 167. 4 E. Çabej- A. Xhuvani, Prapashtesat e gjuhës shqipe, USHT, Tr, 1962, F. 464. 5 K. Luka, Gjeografia toponomastike në dy kadastrat e Shkodrës të shek. XV, SF. nr. 1, 2, 1976, f. 169. 6 D. Luka, Vështrim gjuhësor mbi onomastikën e rregjistrave kadastralë osmanë të shek. XV, SF, Tr, nr.4, 1983. 7 R. Doçi, Toponime ilire-shqiptare për disa vendbanime të tipit të fortifikuar dhe baritor, në "GjA" (Gjurmime Albanologjike), seria e shkencave filologjike, Pr, 21⁄1991, f. 32. 8 Q. Murati, Shqiptarët dhe Ballkani ilirik në dritën e emrave të vendeve dhe të familjeve, 1999, f. 102. 9 K. Luka, Gjeografia toponomastike, në dy kadastrat e Shkodrës, në SF, 1, 1976, f. 167. 10 Ç. Bidollari, “Fjalor i patronimeve të shqiptarëve”, QSA, Tr, 2011, f. 130.
188
kuptimin e një rruge vërehet në Kolonjë dhe Përmet, dhe si përrua në Sarandë, sipas të dhënave që marrim nga vepra e Xh. Yllit.1
Selishevi e sqaron burimin e këtij emërtimi nga dimunitivi bullgar τρаде - qytezë’. E krahasojmë me emërtimin Gradec, që jep R.Doçi në veprën e tij. Emërtimin e këtij vendi e shënon E. Dickenmann, F. Bezlaj, Rječnik hrvatskoga ili srpskoga jezika në formën Gradac, E. Eichler me trajtën Graitz, S. Rospond si Gorodec, të sjellë me burim nga rusishtja.
Këtë topik e ndeshim në formën Gradiç e Çijok sipas identifikimit që u ka bërë studiuesi D. Luka2 fshatrave të këtij rregjistri, kurse sipas identifikimit të S. Pulaha dhe A. Hoxhës e ndeshim në trajtën Qenok. Gjithashtu edhe Xh. Ylli Çijok-un e dokumentit të shek.XV e identifikon me Gradecin e sotëm në Maqellarë të Dibrës.3
Topikun Gradec, në kuptimin ‘qytezë’, Gradishtë, Gërdec për shumicën e studiuesve është me burim sllav,4 por ka edhe studiues, siç është D. Luka që te emrat Kradic-i dhe Gradice që shqiptohen Gërdec-i e përjashton këtë burim5. Po ashtu, edhe gjuhëtari S. Mansaku, i cili e sheh këtë toponim, dhe të tjera në përbërje të të cilëve qëndron leksema ‘grad’ si p.sh. edhe toponimi Gradishtë, si përkthime në gjuhët sllave të emërtimeve më të vjetra6. Parë në këtë drejtim, duke iu referuar edhe përshkrimit të mësipërm, emërtimi Gradec me gjegjësen e tij në shqipe qytetzë, na duket se është me vend të vëmë në dukje edhe praninë në të njëjtën kohë krahas mikrotoponimeve me elementin qytet (xhitet) edhe emërtimet me fjalë sllave Gradec në Maqellarë, Gradishtë në Peshkopi, Zagradishtë në Vleshë etj. që emërtojnë të njëjtin objekt topik. Sllavët mund të kenë gjetur një emërtim vendas me elementin qytet (xhitet). Ndaj, pajtohemi plotësisht me mendimin e studiuesit D. Luka kur thotë se “edhe mungesa e ndërmjetësisë sllave në emrat e krahinës (me burim sllav) që nga viti 1431 e këndej shihet edhe nga mënyra e shqiptimit vendas ku veçanërisht nuk ruhet metateza dhe disa formante likuidash që është karakteristike për gjuhët sllave. Si p.sh emrat Kradiç-i7 dhe Gradice shqiptohen Gërdec-i. Në këto trajta, jo se nuk ruhet metateza, por është një shqiptim dialektor brenda shqipes i grupit ra, edhe në raste të tjera që sjell prof. K. Topalli në veprën e tij.8 Të dytat në mos qofshin kalke gjuhësore të të parave, të vëna nga administratat e pushtuesit, janë pa dyshim emërtime më të vona se të parat. Si një rast të tillë tipik mjafton të përmendim mënyrën e formimit të fshatit Zagrad, i cili ndodhet pas një kodre që emërtohet xhitet (xhiteti i Bellovës). Emrat e disa fshatrave të tjerë mund të jenë edhe apelativë të huazuar nga gjuhët sllave në shqipe, ku jetojnë edhe sot e kësaj dite si fjalë të zakonshme të leksikut të shqipes.9
1 Xh. Ylli, vep.e cituar, f. 117 2 D. Luka, vepër e cituar, f. 514. 3 Xh. Ylli, vep.e cituar, f. 75. 4 M. Trepça-A. Hoxha, Vështrim historik-gjuhësor mbi toponimet e trevës së Dibrës, SF,3,Tr, 1982, f.176. 5 D. Luka, vep.cituar, f. 68. 6 S. Mansaku, Autoktonia e shqiptarëve në dritën e të dhënave të toponimisë së lashtë, në Studime Filologjike, nr.3. Tr.1982, f. 107. 7 Si Gradiç e Çijok gjendet edhe në rregjisrin turk të vitit 1467, që i përket trevës së Dibrës, në Maqellarë, sipas identifikimit që i ka bërë studiuesi D. Luka fshatrave të këtij rregjistri. Për më tepër shih D. Luka, vepër e cituar, f. 515. 8 K. Topalli, Fonetika historike e gjuhës shqipe, Dituria, Tiranë 2007. 9 M. Trepça – A. Hoxha, Vështrim historiko gjuhësor mbi toponimet e trevës së Dibrës, f. 176. Disa apelativë të huazuar nga sllavishtja në shqipe jetojnë edhe sot e kësaj dite si fjalë të zakonshme të leksikut të shqipe, si p.sh. emërtimet Gjoricë (e Epër dhe e Poshtme) nga sll. Goricë, Selishtë etj.
189
Është me rëndësi të madhe fakti se një pjesë e mirë e emrave që ruajnë dëshmi të pranisë së popullsisë shqipfolëse janë emra qytetesh1, ashtu siç është demostruar edhe më parë - ka theksuar Çabej, se “në Ballkan fshatrat kanë qenë gjithmonë vendbanime të qëndrimit të shkurtër. Ata zhdukeshin shpeshherë nga sipërfaqja tokësore gjatë luftrave dhe sulmeve të shumta dhe në vend të tyre buthtonin fshatra të reja. Mirëpo nuk ka asgjë të çuditshme që emërtimet e fshatrave nuk janë dhe nuk mund të jenë shumë të vjetra. Vetëm qytetet ishin element shumë i vjetër dhe i qëndrueshëm”, prandaj emërtimet e tyre duhet të studiohen në vend të parë.2 Kjo tregon se popullsia që banonte aty (në qytete) e që u dha formën gjuhësore shqipe emrave të këtyre qyteteve, nuk përbëhej kurrësesi nga “barinj të strukur në zona malore”, siç duan ta paraqesin disa studiues tendenciozë, por nga popullsi që njihte një jetesë të përparuar urbane. Ky karakter qytetar i popullsisë shqiptare vijoi të shprehej më vonë në një mënyrë edhe më masive në toponimet e shumta latine-romane, që kanë në bazë fjalën latine “vilë, -a” mbi bazën e së cilës është formuar edhe toponime tjera plot nëpër Shqipëri, si dhe Vinjall në Kllobçisht, që sot nuk gjendet më në përdorim, që ashtu siç thotë edhe E. Çabej, toponime me bazë fjalën val, janë relikte (mbeturina) elementesh latinë të shqipes, elemente që nuk rrojnë thuajse aspak më si apelativë.3
Në vijimësi të tyre janë dhe toponime të tjera të tipit “Këshqel” nga “kështjellë”, Qytezë, Gradec e Gradishtë etj., të shpërndara gjithandej në trevat e banuara prej shqiptarëve. Këto të fundit, Gradec e Gradishte në disa raste mund të jenë përkthime në gjuhët sllave të emërtimeve më të vjetra (shqipe),4 pasi “kur sllavët erdhën në Ballkan gjetën aty popullsi shqiptare” fakt i pranuar ky nga shkenca objektive- e përmbyll pohimin e tij studiuesi S. Mansaku lidhur me këtë çështje5. Kjo dalje e emrave të njëjtë në një trevë të hapët e deri në dy skajet më të largëta të vendit, dukuri e njohur në toponomastikën e vendit tonë, përgjithësisht shpjegohet me dy mundësi: ose kemi një apelativ të shqipes, që për arsye të caktuara ka kaluar edhe në emërtimin e vendeve, ose me një emërtim të vënë nga të huajt, pushtues të vendit në kohë të ndryshme, krahaso emërtimin Gradec e Golem në Shkodër, Kavajë, Kurvelesh i vënë nga sllavët.6
Pavarësisht sprovave etimologjike për lokalizimin dhe zbardhjen e emërtimit të këij venbanimi, si një vendbanim i moçëm, na bën me dije topogërmadha në fshat Gjyteti, rreth së cilës, por edhe në tërë zonën, mbizotëron një mikrotoponimi e lashtë, e pasur, e fiksuar ndër banorë nëpër shekuj e me interes për studim, edhe pse në ditët e sotme fshati ka një numër të vogël banorësh, e shumë prej tyre e kanë braktisur për një jetë më të mirë drejt qyteteve. Përsa i përket origjinës së fjalës, e në vijimësi të tezës së lartpërmendur, pra për një burim vendës, mendojmë ta afrojmë këtë fjalë me një burim shqip, duke e lidhur atë me fjalën grad, të tilla si grada e grenave (e grethëve), grada e zogjve në kuptim fole, “çerdhe zogjsh”, por mund të lidhet me foljen graditi “bëj, ndërtoj”, si “gjë e thurur, e ndërtuar”. Nga shqyrtimi jonë i bërë fjalorit etimologjik të Petar Skokut,7 lidhur me këtë fjalë, na rezulton se në të nuk e gjejmë të pasqyruar fjalën shqipe, pasi kjo nuk gjendet në listat e sllavizmave të dhëna nga autorët e ndryshëm. Inepretimin tonë të paraqitur këtu mund ta argumentojmë me fjalën grade (çerdhe, fole)
1Scodra:Shkodër, Lissus:Lesh, Isamnus:Ishëm, Aulona:Vlorë, Germinium:Dhërmi, Dyrrachium: Durrës, Barbana: Buenë < Bunë, Ulpiana: Lipjan, Scupi: Shkup etj. Shih për mkë tepër S. Mansaku, Autoktonia e shqiptarëve në dritën e të dhënave të toponimisë së lashtë, Sf, 3, 1982, f. 103-114. 2 E. Çabej, Studime shqiptare, vepra të zgjedhura, Prishtinë 2008, f. 517. 3 E. Çabej, Studime gjuhësore, VII, Rilindja, Pr, 1986, f. 248. 4 S. Mansaku, Autoktonia e shqiptarëve në dritën e të dhënave të toponimisë…….., Sf, 3, 1982, f. 107. 5 S. Mansaku, Autoktonia e shqiptarëve në dritën e të dhënave të toponimisë…….., f. 109. 6 D. Luka, vep e cit, f. 70. 7 P. Skoku, Etimologijski rjecnik hrvatskoga ili srpskoga jezika“.
190
në të folmen shqipe të Prilepit në Maqedoni. Siç edhe ka nënvizuar studiuesi i këtyre anëve, M. Ibrahimi, në mënyrë figurative kjo fjalë nënkupton edhe vendbanimin p.sh. Duhet të bësh grade njëherë pastaj të martohesh etj.1
Bigëzimit të toporrënjave shqip: qytezë dhe në gjuhët sllave: gradinë/gradec një vëmendje të veçantë i ka kushtuar edhe studiuesi G. Shkurtaj në veprën e tij. Më konkretisht për këtë çështje studiuesi shprehet se “tejembanë trevave shqiptare si dhe në unitet të plotë me realitetin topik të viseve me rrënoja e gjetje të vendbanimeve ose kështjellave të vjetra ilire, janë dëshmuar edhe toponime që përmbajnë fjalën qytet2:
Ojkonimi Gradeci, njëkohësisht edhe patronim, gjendet si i tillë jo vetëm në Dibër, por siç na ka pohuar edhe studiuesi (Gj. Shkurtaj, 2015: 52) edhe në anët e Jugut në Tiranë, përkrah patronimeve të tjera me bazë emërtimet e fshatrave shqiptare si: Golemi, Gora, Gorica, Gjashta, Janina, Kalenja, Kamenica, Kanina, Kolonja, Poda, Pogoni, Polena, Poshna e Poshnjari, Prrenjasi, Rrëmbeci, Selenica, Sinja e Sinjari, Sopoti, Shegani etj.3
Nga ana fjalëfomuese ky ojkonim është formuar nga rrënja grad dhe nga sufiksi -ec. Sipas D. Lukës, kjo prapashtesë –ec, së bashku me sufiksin -ishte dhe -ac, janë elemente serbe të cilat dalin përkrah atyre bullgare, si në rastin Gradice për Gradeci, dhe me shqiptimin vendas Gërdec.4 Metateza e formanteve të likuideve te Gradec është dukuri tipike sllave. Mungesa e ndërmjetësisë sllave në emrat e krahinës (me burim sllav) që nga viti 1431 e këndej shihet edhe nga mënyra e shqiptimit vendas ku veçanërisht nuk ruhet metateza dhe disa formante likuidash që është karakteristike për gjuhët sllave. Si p.sh emrat Kradic-i dhe Gradice shqiptohen Gërdec-i.5
Si përfundim pohojmë se topiku Gradec-i, pavarësisht qasjes sonë, vjen nga një toponim me burim prej gjuhëve sllave jugore grad “qytet”. Së bashku me Gradishtë mund të kenë zëvendësuar me anë të përkthimit emrin Qytetzë-qytezë- gjytete, që kanë shënjuar vendbanime të vjetra. Këtu kemi të bëjmë me një patronim origjine.
4. GRÁZHDAN, -I6 Ndeshet që në vitin 1431 si Agrajdani në Gjirokastër; më 1582 si Grazdhan, në
Delvinë; më 1467 Grazhdani, Dibër; 1582 Grazdhan, Elbasan. Mπaдeнов. C (1927) në veprën e tij, e gjen këtë emërtim vendi në Dibër, Korçë, Sarandë; Selishevi e gjen këtë toponim në dy vende: në Gramsh e në Sarandë; Zaimov e jep si vendodhje në Sarandë, studiues të tjerë e lokalizojnë këtë emërtim vendi në Dibër dhe në Berat; D. Luka në veprat e tij7 e gjen në Sarandë; e po ashtu edhe R. Doçi8.
Sipas Xh. Yllit, Këtë topik e gjejmë edhe në veprat e studiuesve Zaimovi, E. Eichel, Vasmer, ku Zaimovi e çon në Shqipëri të Mesme që më 1431, fshat që sot nuk
1 M. Ibrahimi, Fjalë dhe shprehje popullore nga rrethi i Prilepit, Krushevës dhe Velesit, Interlingua, Shkup 2007, f. 83. 2 Gj. Shkurtaj, Onomastikë dhe etnolinguistikë, ribotim, Albas, Tr, 2015, f. 72. 3 Për të vërtetuar sa më sipër, tregues të parë, gjithsesi të pjesshëm e me vlerë relative, mund të na shërbejë një vështrim mbi listën e mbiemrave në “Numëratorin telefonik” (2001-2002), shpërndarë kohët e fundit nga Telekomi Shqiptar. 4 D. Luka, vepër e cituar, f. 76. 5 D. Luka, vep.cituar, f. 68. 6 Xh. Ylli, vep.e cit. f. 118. 7 D. Luka, Rreth disa toponimeve të rregjistrit turk të vitit 1431, SF, Nr.1, Tr, 1978, f.85-85; Vështrim gjuhësor mbi onomastikën e rregjistrave kadastralë osmanë të shek. XV (1431, 1467, 1485)”, në SF, Nr.4, Tr, 1983, f.153-172. Më tepër shih në Xh. Ylli, Das slavische Lehngut im Albanischen, Slavistische beiträge, München 2000, f. 118. 8 R. Doçi, Toponime ilire-shqiptare për disa vendbanime të tipit të fortifikuar dhe baritor, në GjA (Gjurmime Albanologjike), seria e shkencave filologjike, Pr, 21⁄1991, f. 25-53.
191
është më. Grazhdani në Berat duhet parë si Grazhdani në Gramsh. Kurse Grazhdanin në Sarandë Zaimovi e trajton si dy fshatra të ndryshëm. Selishevi e sjell të formuar këtë emërtim nga një emër i banërove, i cili nga ana e vet është formuar nga një toponim në bullgarisht Qytet’, në kuptimin “banor i qytetit”, me shndërrimin tingullor d+j > zhd, pra *Grazhd < grazhd ‘ < sll.”Vathë delesh”, + prapashtesën -an.
Këtë topik e ndeshim në formën Grazhdan sipas identifikimit që u ka bërë studiuesi D. Luka1 fshatrave të këtij rregjistri.
Sipas Xh.Yllit, në formimin e këtij toponimi mund të merret në konsideratë edhe një emërtim brenda shqipes nga një toponim grazhd + prapashtesën –an, siç edhe ka pohuar studiuesi D. Luka, por theksimi në rrokjen e parë nuk përputhet në të dyja rastet me tipin fjalëformues përkatës (përgjegjës).2 Është një tendencë e përgjithshme popullore për një theks inicial (nistor) të toponimeve. Kjo prirje për theks nistor të kujton theksin nistor të ilirishtes, siç ka ndodhur në shumë raste të toponimisë së hershme shqiptare si Isamnus > Ishëm, Lisus >Lezhë etj.
Gjatë rrjedhës së shumë shekujve, duke filluar prej shekullit VII të erës sonë, gjuha shqipe ka huazuar një numër të madh fjalësh sllave, pothuajse në të gjitha fushat e veprimtrisë së njeriut. Lidhur me këtë fakt, të gjithë studiuesit bashkohen njëzëri kur është fjala për ndikime dhe huazime të gjuhës shqipe nga gjuhët sllave pë shkak të kushteve historike tashmë të njohura për popullin shqiptar. Mendimi mbizotërues në rrethin e tyre sa i përket leksemës grad, grazhd, të cilën e sjellin me burim nga një prej gjuhëve sllave, konkretisht bullgarishtes, siç pohojnë pjesa më e madhë e studiuesve shqiptarë e të huaj, këto edhe Ë. Cimochoëski, ‘gradinë nga serbo. gradina ‘rrethojë’, me të cilën kuptohet edhe kështjella.3 Për fjalë të kësaj natyre, studiuesi Q. Murati duke u mbështetur në thënien e dijetarit francez Duceiller, përforcon idetë e tij kur thotë se: “Shumica e toponimeve sllave të Kosovës apo edhe të Shqipërisë ngjajnë më tepër bullgare se serbe, që është kjo tepër e natyrshme, sepse ishin të parët ata që e pushtuan rajonin, që nga shekulli i 9-të dhe sidomos i 10-të, që koincidon me kulmin e perandorisë me kryeqytet Ohrin”4. Një situatë të tillë, të pranisë së elementeve të huaja sllave e kanë pohuar si studiuesit kosovarë, ashtu edhe studiuesit tanë nga Shqipëria. Kjo ndoshta mund të vijë si pasojë e rrethanave të njohuara gjeografike e historike të shtetit kosovar, ku toponimet në këto troje kanë një vlerë të paçmueshme, një vlerë e domosdoshmëri thuajse “jetike” përballë fqinjit të tyre “serb”. Pretendimet e autorëve serbë të cilët janë përpjekur ta paraqesin Kosovën si vis të tyre mbi bazë të prejardhjes serbe të toponimisë së këtij vendi (Ivić 1990), nuk kanë as ato ndonjë vlerë të madhe - thekson më tej studiuesi Q. Murati.
Disa ballkanistë e sllavistë për leksemën gradɓ të sll. vj. kish. dhe shqipes gardh, e rum. gard ‘gardh’ mendojnë si gurrë të përbashkët një prej gjuhëve sllave jugore gradɓ në formën e vjetër gard para metatezës së likuidave, pra, para ndërrimit të d-së në –dh në pozicion pas një rr-je. Formën më të vjetër të sll.vj.kish. e lidhin me indoeur * ghordo shq. gardh, kështjellë. I këtij mendimi janë G. Meyer, Berneker, Ëalde – Pokorny, Boisacq,Vasmer, Fraenkel, Ë. Cimochoëski, Skok, Nandris, Ëeigand, Selisçev, Roseti e disa të tjerë.5
Studiuesi D. Luka në studimet e tij mbi defterët osmanë të shek.XV ka folur edhe për disa nga ojkonime në trevën e Dibrës, mbi ndryshimet e tyre duke i analizuar nga
1 D. Luka, vepër e cituar, f. 514-516. 2 Xh Ylli, vep.e cit. f. 118. 3 Ë. Cimochoëski, vep.e cituar, f. 329. 4 Q. Murati, Shqiptarët dhe shqipja -........., IAP, 2014, f. 21-22. Shih edhe Igli Totozani, Kosova, mësimet e një historie tragjike, “Koha Jonë”, 25. 12. 2005. 5 E. Çabej, Studime gjuhësore, I, Rilindja, Pr, 1986, f. 205.
192
ana gjuhësore. Në mesin e kësaj liste toponimesh gjendet edhe emërtimi I fshatit Grazhdan në trajtën Agrajdan = Grazhdani, për të cilin më konkretisht e cilëson si “një formim nga fjala sllave grazhd me prapashtesën –an, më tepër se me ruajtjen e vokalit nistor të patheks para dy konsonanteve, kemi të bëjmë me shtesa për analogji me i-në”.1 Por ky emërtim ka edhe nevojë për një sqarim nga ana fonotike, po sipas studiuesit. Në regjistrimin e emërtimeve në rregjistrin e vitit 1431 përdoret një rregull në përdorimin e disa shkronjave me vlerë fonetike të atyre që i mungojnë alfabetit arab (të shprehura në transliterimin turqisht të Inalçikut). Ndër rastet kur disa nga tingujt e emrave vendës nuk i shprehin dot të dy alfabetet e përdorura (i arabishtes dhe i turqishtes), në rregjistër ata shqiptohen me grafi të afërta nga shqiptimi. Një ndër këto tinguj është, krahas të tjerave, edhe shkronja –j që përdoret për –zh, si Agrajdan = Grazhdani.2
Ky emërtim, Grazhdan, nga ana fjalëformuese na del si një formim nga Grazhd + prapashtesën vendase –an. Në përgjithësi, sipas pohimit të D. Lukës prapashtesat sllave dalin vetëm me rrënjë sllave, porse në rastin në fjalë kemi të bëjmë me një prapashtesë vendase me një rrënjë sllave. Sufikset sllave ende nuk janë bërë produktive në shqipe, sepse shumë rrallë u bashkangjiten temave (përkatësisht rrënjëve) vendëse. Kemi dalluar pak raste të këtij tipi: Dushnik, Krekovac, Dobreshë.3
5. KËRÇISHT, -I4 Shfaqet që më 1467 si Kërçishta Kurne, (Kërçishti i Epërm), Kërçishta Dolna
(Kërçishti i Poshtëm), në Dibër. Ky toponim nuk gjendet as te Selishevi, as te Zaimovi sipas Xh.Yllit. Nga ana fjalëformuese ky emëritm zbërthehet në kërç + prapashtesën –isht, duke u krahasuar si Kërçovë-a, Kičevo.
“Ndoshta lidhet me shqipen gërç ⁄ kërç – majë shkëmbi”,- citon Xh.Ylli në veprën e tij. Por “mund të lidhet edhe me foljen sllave kërçiti – shpyllëzim (hapje tokash të reja), që ka sjellë edhe këtë emër fshati, emërzimit të foljes kërçiti- e mbyll pohimin e tij studiuesi. Porse, siç edhe u citua me lart, këto përafrime janë në nivelin e hipotezave, burimeve jo shumë të sigurta, duke mos na dhënë bindje e siguri, pavarësisht formave të rindërtuara. Pohimi i mësipërm i Xh. Yllit, të lidhjes së kësaj leksemë me shqipen gërç ⁄ kërç – majë shkëmbi” për mendimin tonë na duket më i pranuar nga ana gjuhësore, përfshirë këtu edhe etimologjinë popullore, dhe përhapjen e leksemës -kër në formimet mikrotoponimike të fsahtit, e më gjerë. Etimologjia popullore e këtij topiku e lidh këtë emër me gjuhët sllave, nga leksema -kër dhe sufiksi -isht. Elementi i parë -kër ka kuptim i keq, vend i varfër, dhe këtë e demostrojnë edhe me shprehjen popullore “vend ku ha pula gurë”, d.m.th. që nuk ka asgjë për të ngrënë, as pula. Kjo etimologji duket se bëhet më bindëse nëse i qasemi mikrotoponimisë së fshatit, ku vëmë re disa prej tyre me bazë leksemën -kër, si: Kërçënëjcë, si vend i shkretë pa ujë e prodhim, vend i papunuar, vendmbledhje e të gjithavë ujrave që vijnë nga malet; Prrouja e Kërçenëjcës, uj rrjedhës që vjen nga mali dhe që sjell ujë nga bjeshkët; Kërcënojë, fushë me gurë; Bjeshka e Kërçinit, livadh; Kërste; Ukërce; Kërtel, mal; Gjubre e Kërtelit etj.
Sipas identifikimit të fshatrave të defterit të shek. XV nga studiuesi D. Luka, identifikim i bërë nga S. Pulaha dhe A. Hoxha, këtë topik e ndeshim në formën Kërçishta. 5
Le të ndalemi te sufiksi -isht që merr pjesë në këtë emërtim, për të parë se cilat janë mendimet e studiuesve lidhur me këtë prapashtesë dhe frekuencën e saj të përdorimit
1 D. Luka, vepër e cituar, f. 453. 2 D.Luka, vep.e cituar, f. 451. 3 D.Luka, vep.e cituar, f. 65. 4 Xh. Ylli, vep.e cit. f. 125. 5 D. Luka, vepër e cituar, f. 514.
193
në arealet shqiptare. Në lidhje me burimin e kësaj prapashtese studiuesit ndajnë mendime të ndryshme në tryeza shkencore. Një pjesë e tyre e sjellin atë me burim sllav, porse në anën tjetër një pjesë e mirë e studiuesve nuk ngurrojnë ta nxjerrin atë me burim shqip. Të këtij burimi vendas e të vjetër është i mendimit D. Luka kur thotë “pjesa më e madhe e formimeve me prapashtesa, 1 ku gjejmë të përfshirë edhe prapashtesën –isht, çmohen si vendase të vjetra”2. Për t’i dhënë një burim sllav këtij toponimi hezitojnë ta thonë me siguri edhe studiuesit tanë A. Omari, K. Topalli, Ç. Bidollari. Kjo, mendojmë ne, mund të vijë ndoshta edhe nga fakti i prapashtesës –isht, që i është bashkangjitur le të themi rrënjës së ojkonimit. Sa i përket përdorimit të saj, -isht, isht(ë)-(a), mund të themi se është prapashtesa thuajse më prodhimtare në formimin e mikrotoponimeve të këtij areali, por jo vetëm. Këtë sufiks e gjejmë të përdoret dendur edhe në hapësirat e trojeve shqiptare, bazuar në studimet e onomasticientëve shqiptarë.3 Sa i përket toponimisë së krahinës së Maqellarës e ndeshim konkretisht në emërtimet e fshatrave Kërçisht i Epërm, Kërçisht i Poshtëm, Kllobçisht.
Sipas studiuesve A. Xhuvanit4 dhe E. Çabej5 kjo gjendet në serbokroatishte, me një burim prej gjuhëve sllave jugore, kryesish gjendet në emrat topikë, kurse në shqipe ka pësuar një zgjerim të funksionit, duke reguar jo vetëm vendin si në gjuhët sllave, por edhe sendin që ka të bëjë me primitivin. Me këtë prapashtesë janë formuar emra kolektivë që tregojnë vendin ku gjendet një send dhe ka domethënie augmentativi. Gjithashtu, me këtë prapashtesë ndeshim formime mikrotoponimesh brenda e jashtë Shqipërisë, ashtu siç kanë sjellë plot shembuj të përdorimit të saj edhe studiuesit B. Baliu, M. Ibrahimi,6 Q. Murati7 dhe H. Kelmendi8. Studiuesi B. Baliu duke iu bazuar pohimit të E. Çabejt9, si prapashtesë sllave -isht(ë), është për një burim sllav të kësaj prapashtese, të cilën e gjejmë “në shumë emra prej emrash, që tregojnë vendin ku gjendet një bimë a një ndërtesë, a gërmadhat e një ndërtese”.
Për toponime në përbërje të të cilave është edhe sufiksi –isht, ka folur edhe studiuesi Gj. Shkurtaj10, i cili i mëshon më së shumti lidhjes së këtij sufiksi me trajtat e ilirishtes me -e-ste (-sta, -sto), si: Tregeste, Sagesta etj. me ato të toponimisë shqiptare
1 Ndër prapashtesat që përmend auori dhe që u jep burim të lashtë vendas përmendim: -ak, -an, -anj, -at, -el, -esh, -ul, -et, -isht, -z (ë), -sh, -in, -ot. Ɨ: emërtim që sot nuk ekziston më, e për pasojë nuk ka përdorim. 2 D. Luka, Të dhëna të onomastikës së Krujës për historinë e formimit të popullit shqiptar, në SF, 3, 1982, f. 156. Po ashtu shih mendimin e tij mbi burimin e prapashtesave veprën e tij Studime për historinë e gjuhës shqipe, QSA, Tr, 2010, f. 468. 3 Këtë sufiks e gjejmë dendur të përdorur në toponiminë e Gallapit në veprën e studiuesit B. Baliu; në toponiminë e Prilepit me rrethina në trevën e Maqedonisë në veprën e studiuesit M. Ibrahimi; në toponiminë e Kosovës nga studiuesit R. Doçi, Q. Murati etj.; në trevën Kukësit nga Sh. Hoxha; në trevën e Krujës nga D. Luka; në toponiminë e Kurveleshit nga A. Dhrimo e kështu me rradhë në toponiminë e tokave shqiptare. 4 A. Xhuvani, vepër e cituar, f. 61. 5 E. Çabej, SGJ, 1976, III, f. 275–276. 6 Disa shembuj nga vepra e cituar e M. Ibrahimit, f. 174, për këtë prapashtesë: Udha e Manastirishtes (Sog), Udha Guraishtes, Baçilishta etj. 7 Sipas Q. Muratit kjo prapashtesë del me burim sllav, ku na jep toponimin Dragomisht (maq. Strogomište; Stregošte TD 258), formuar mbase nga një fjalë e fondit baritor të shqipes stroga “strungë, shtrungë” dhe sufiksi sllav –ish me kuptimin “vend i vathëve”, në vetë shqipen rrjedhur përmes një zhvillimi të grupit konsonantik str- > tr - > dr-. Shih Q. Murati, Shqiptarët dhe shqipja..., Pr, 2014, f.190. 8 Shih edhe: H. Kelmendi, Rreth emërtimit dhe përbërjes strukturore të toponimisë së lokalitetit të Turiçevcit, në OK, Prishtinë, 1979, f. 291. 9 E. Çabej, SGJ, III, 1976, f. 248-249, f. 275–276. 10 Gj. Shkurtaj, në Onomastikë….., f. 109, i cili i referohet punimit të A. Kostallari, Contribution a l’ histoire des recherches onomastiques dans la domaine de l’ albanais, SA, 1, 1965, f. 53.
194
me -sht, si Bukureshti (Dibër e Poshtme), Blinishti, Delbnishti, Gureshë, Thashtë (nga thanë+shtë), Breshtë (nga bredh+shtë) etj. “Këtu, mendojmë, e ka vendin edhe toponimi Gushta (besojmë nga një gur-shtë). Kjo prapashtesë -isht, të cilën e gjejmë edhe në disa formime toponimesh e antroponimesh në < < Catasto Veneto di Scutari>> të vitit 1416-417, me funksion fillestar të formimit të emrave kolektivë, ka shërbyer në toponimi për formimin e emrave topikë, vazhdon më tej studiuesi Gj. Shkurtaj. Këtë prapashtesë më këtë funksion e gjejmë të përdorur edhe te Buzuku sipas studiuesit I. Ajetit1.
Vetë fakti që studiuesit ndajnë mendime të ndryshme për origjinën e saj flet për rëndësin dhe, vështirësinë e saj njëkohësisht. Kjo edhe për vetë arsyen e thjeshtë se ekziston një pjesë e mirë e emërtimit të vendeve, makro apo mikrotoponime qofshin ato, që në përbërje të tyre qëndron pikërisht sufiksi –isht. Të tilla mund të përmendim sa për ilustrim: në Dibër: Venisht, Trebisht, Viçisht, Selishtë, Sebisht, Kllobçisht; në Berat: Kamiçisht, Velabisht e Molisht; Trepsenisht (El), Posnovisht (Gramsh), Radimisht, Kovaçisht, Gostivisht (Kolonjë); Bezmisht, Vranisht, Neviçisht, Vloçisht, Hoçisht, Popçisht, Zvarisht, Krosnisht (Korça); Beshisht, Sherishtë, Vezhdarisht, Vranisht, Kropisht (Vlorë) Nepravisht, Bilisht, Çerenisht etj. Siç mund ta vëmë re nga një vështrim i shpejtë i kësaj liste të shkurtër emërtime vendesh të bie në sy fakti që kjo mënyrë fjalëformimi ka një shpërndarje gjeografike në të gjithë territorin e Shqipërisë. Kjo të lë të mendosh mbi prodhimtarinë e këtij sufiksi.
Duke u nisur nga kjo shpërndarje dhe përhapje e gjerë e ojkonimeve me përbërje sufiksin –isht (pra duke qenë e mbarë trojeve shqiptare) ndoshta studiuesit priren ta paraqesin atë me burim prej vetë shqipes, mbase edhe nga fakti i përdorimit të dendur gjithandej. Kjo përforcohet akoma më shumë nga ndjesia e çdo studiuesi për kah nacionaliteti. Ndaj dhe kohëve të fundit shikojmë një prirje të theksuar të studiuesve, kryesisht shqiptarë por jo vetëm, për të nxjerrë sa më shumë toponime me burim nga gjuha jonë, madje duke anashkaluar shpesh herë edhe dokumentet gjuhësore, kur ato janë të varfëra apo në rastet kur mungojnë përpiqen të supozojnë. Lidhur me këtë çështje, tashmë e njohur dhe që ka ngjallur debat në mësin e studiuesve, E. Çabej në tryezat diskutuese kishte ngritur idenë se ne (Shqipëria e shqiptarët) jemi një vend i vogël, por jo indiferent. Me këtë na lë të kuptojmë se sado të përpiqemi të mënjanojmë patriotizmin në studimet ndaj shqipes nuk mund të jemi totalisht indiferent ndaj saj.
6. KLLOBOÇISHT, -I2 Ndeshet që më 1467 në trajtën Klloboçishte në Dibër. Po ashtu e hasim edhe në
formën Ɨ Golonboçishte, që sot nuk ekziston më, e ndeshur kjo trajtë që më 1431 në dokumentet osmane, në Klisyra, (Këlcyra) pranë Përmetit- pohon Xh. Ylli.
Me të njëjtën formë e gjejmë të dokumentuar edhe në defterin e regjistrit osman të vitit 1431, si pjesë e vilajetit të Këlsyrës (Përmetit), sipas D. Lukës3 porse këtu ky emërtim lokalizohet në Vlorë Golonboçishte = Golinbasi (Vlorë). Selishevi e paraqet këtë emërtim vetëm në hartë, pa ndonjë shpjegim përkatës për këtë, shton Xh.Ylli. Ai vazhdon më tej duke e ndarë këtë ojkonim në Klloboç \ Golonboç + -ishte. Këtë e lidh me protosllavishte (sllavishten e vjetër kishtare) nga *Globokъ – i thellë. E krahasojmë këtë me sllavishten e vjetër kishtare *Gllombina (Gllëmbina) – thellësi + prapashtesën *-jъ, nga ku më vonë u zgjerua përmes prapashtesës –ishte. Me shndërrim tingullor të gjuhëve sllave k +j > č (ç),= Golomboçishte me refleksin e vjetër të -ѫ ( -o = zanore
1 I. Ajeti, Prania e shqipes ndër dialekte të popullsisë sllave të Gadishullit Ballkanik në dritën e gjuhës dhe të toponimisë së tyre, në "Konferenca e dytë e studimeve albanologjike", 12-18 janar 1968, III, Tr, 1969, USHT,f. 117-121. 2 Xh. Ylli, vep.e cit. f. 126, 75. 3 D. Luka, vep.cit, f. 449.
195
hundore e sll.vj.kish.) > on, (d.m.th. –ѫ ka dhënë –on1. Në formën Gollomboc kemi edhe toponimin si të tillë në rrethin e Korçës, i cili nën vazhdën e ndryshimit të toponimeve, Komuna Pustec ka ndryshuar edhe emrin në Glloboçen.2
Këtë topik e ndeshim në formën Klloboçishta sipas identifikimit që u ka bërë studiuesi D. Luka3 fshatrave të këtij rregjistri, duke u bazuar në identifikimin e bërë nga S. Pulaha dhe A. Hoxha.
Mbi vjetërsinë e këtij toponimi si dhe përkatësinë e tij në trevën e Maqellarës ka folur edhe historiani P. Xhufi, ku në lidhje me këtë ndër të tjera citon se “vendin Kobokishte studiuesi austriak, Th. Ippen, e identifikon me njëfarë Kosoveci. Ne na duket më e mundshme ta çojmë Kobokishten e Pal Gropës në Kolloboçishtën e sotme. Nga pikëpamja gjeografike Klloboçishta ndodhet në afërsi të zotërimeve të tjera të Pal Gropës e lidhet në mënyrë të natyrshme me to4. Trajtës së cituar këtu, Kobokishte, mendojmë si i përgjigjet për analogji trajta e përmendur më sipër nga Xh.Ylli, duke iu referuar edhe pozitës gjeografike. Sot përdoret nga banorët e zonës me trajtën Kllobçisht, por kohët e fundit ka gjetur përdorim të gjerë edhe trajta Kllobuçishta, nisur nga patronimi Kllobuçishta, patronim ky i njohur në zonën kufitare me fshatin, pikërisht në Dibër të Madhe, -ish Republikën e Jugosllavisë. Lidhur me këtë emërtim studiuesit nuk ndajnë mendime të njëjta. Profesor K. Topalli, në një tryezë diskututese (prodhim gojor), sufiksin –isht e nxjerr me burim shqip kurse pjesës tjetër të emërtimit nuk i jep një burim të saktë apo të afrueshëm ndaj e lë çështje të hapur. Në anaën tjetër, i pyetur për këtë profesor Ç. Bidollari mendon se ky emërtim është me burim sllav, e përafrueshme me fjalën Klloboçisht – vend me baltë, -”pavarësisht se në përbërje të saj mund të ketë elementin e sufiksit me burim vendas” – shton Bidollari.
7. PODGÓRC/Ë, -A Duke u bazuar në pohimin e Xh. Yllit, Selishevi e jep në trajtën Potgorica. Po ashtu
edhe studiuesi bullgar Duridanov. Selishevi e shpjegon toponimin si një emërtim që lidhet me pozitën e fshatit pranë një mali, ose ashtu siç propozon Selishevi, si *Podgorica nga Podgora + -ica ose si podgorci + -a. Formën podgorci e sheh të formuar nga një emër banori, që në këtë rast është në numrin shumës, banorësh (podgorc + -i.), për shkak të formantit të shumësit –a, e cila tregon një grumbull të madh njërëzish, shumë banorë të vendit. Pra semantikisht emërtimi i vendit Podgorci + -a zbërthehet si banorët e fshatit poshtë malit, që d.m.th që Podgorca është e podgorcit. Ç. Bidollari te toponimi Podgorcë sheh një sufiks -po = nën, që mendon se është me burim sllav, ku veçon temën -gorë, -a duke e barazuar po ashtu me gjuhët sllave –mal, ku e krahason me Bajgorën, Bodgoricën. Pra, me prejardhje “-tipike sllave” e nxjerr këtë emërtim Ç. Bidollari, duke përfshirë këtu përbërësit e emërtimit: prefiks, rrënjë, sufiks. Më një leksemë sllave –gor (ë) janë edhe formime e emërtime të tjera nëpër Shqipëri, të tilla si Zagoria mes Përmetit e Kolonjës, Gora mes Dibrës dhe Kukësit, Goricë (Gjirokastër), Goroshijan (Kolonjë), Goraj, Gorë (Ko), Goricë (Gjirokastër, Janinë = Vlorë, Tepelenë), Gorisht (Vl), Gjoricë (Di)5 etj. Me një përdorim edhe më të gjerë e gjejmë edhe elementin e parë formues të këtij emërtim, prefiksin sllav, -po, (edhe -pod, referuar rasteve të mëposhtme), ku sa për ilustrim përmendim: Pocest-i (Di), Pocestë-a (Ko), Podgora (SH), Podgoran (Pr), Podgorie,
1 Xh. Ylli, vep.e cit. f. 126, 154. 2 Q. Murati, Shqiptarët dhe shqipja -............., IAP, 2014, f. 52. 3 D. Luka, vepër e cituar, f. 514. 4 P. Xhufi, Zotërimi i Gropajve të Dibrës në shek. XIII-XIV, në “Dibra dhe etnokultura e saj” nga Lidhja e historianёve shqiptarё, vёllimi I, Dibёr, 1995, f. 101. 5 Xh. Ylli, vep.e cit. f. 113-117.
196
Podë në Korçë, Pogradec, Pogdeniani (Pr), Pojanë mes Lezhës dhe Krujës, Pojan-i (Ko), Pobrat në Berat, patronimi Podrimja etj.
8. PESJÁK/Ë, -A1 E ndeshim që 1467 në defterin turk në formën Pisjak, me lokalizim në në trevën e
Dibrës, sipas Xh. Yllit. Po me të njëjtën formë e gjejmë edhe te identifikimi që u kanë bërë studiuesit S. Pulaha dhe A. Hoxha 2 fshatrave të këtij rregjistri.
Më 1431 del në formën Ɨ Pesyak në Edrine, vend që e lokalizojmë në afërsi të Përmetit, që sot nuk ekziston më. Me të njëtin lokalizim na e jep edhe Selishevi.
Prejardhjen e këtij emërtimi Selishevi e nxjerr nga një emër kafshe, qen-i në gjuhën bullgare pes – qen, ku së bashku me prapashtesën – jak kanë dhënë emërtimin Pesjak. Krahaso, me të njëjtën rrugë formimi prapashtesor Kozjak. Ashtu si Ɨ Kozjak në Përmet. Kurse Xh. Ylli sheh si burim të këtij emërtimi edhe gjuhën maqedonase, konkretisht pesjak = dhëmbë qeni, në kuptimin e figurshëm – i mallkuar, që e gjejmë edhe në Fjalorin e maqedonishtes. Krahaso edhe P. Skokun, i cili e jep si toponim në sërbisht në formën Pàsjāk. Po ashtu edhe Zaimov e jep këtë emërtim; edhe RHSJ 3 në formën si Pasjak.4
Këtë topik e ndeshim në formën Pesjaka nga forma bazë Pisjaka, që gjendet në defterin e vitit 1467, sipas identifikimit që u ka bërë studiuesi D. Luka5 fshatrave të këtij rregjistri, duke u bazuar në identifikimin e bërë nga S. Pulaha dhe A. Hoxha.
Kurse studiuesit A. Omari, Ç. Bidollari, K. Topalli dyshojnë për një burim sllav të këtij topiku. Ne mendojmë se në forminin e këtij emri kanë marrë pjesë dy elemente: -numërori pesë (5) + jak, i cili nga e tij mund të jetë formuar nga –j si tingull antihiatizues që e gjen përdorim të gjerë në fushë të leksemave shqipe, + -ak si Kozjak. Si hipotezë, me bazë numërorin 5, mund të marim edhe fjalën sllave Pesok ( < rërë), ‘ vend me rërë’, me alternimin e o>q) dhe shtimin e nj –j- epentitike) dhe formimet e tjera mikrotoponimike në Maqellarë, që kanë në përbërje këtë leksemë. Këtë hipotezë e mbështesim edhe te argumentimi që sjell studiuesi Gj. Shkurtaj mbi formimet toponimike me bazë numërorë6, konkretisht numrin 5, ku ndër të tjera në këtë tip përmend edhe topikun Pesjak-ë: Pesjakë,-a fshat në Dibër; Kodrat e Pesjakut në Gjirokastër; Përroi i Pesjakut në Gjirokastër; shtojmë këtu edhe mikrotoponime tjera të zonës së Maqellarës, ku merr pjesë topiku Pesjak-a: Vija e Vjetër e Pesjakës (K. B); Ködra e Pesjakës (Gradishte), mal (Pesj); Prrouja e Pesjakës, përrua që ndan lagjen Crroje nga fshati Kovashicë (Pes); Ura e Pesjakës, urë (Pesj); Rruga e Pesjakës, rrugë (Maq); Kodra e Pesjakës, kodër (Maq); Përroi i Pesjakës, përrua (K. B).
1 Xh. Ylli, vep.e cit. f. 150, 76. 2 D. Luka, vepër e cituar, f. 514. 3 Rjeçnik hrvatskoga ili srpskoga jezika = Fjalor i gjuhës kroate apo serbe f. 667. 4 Xh. Ylli, vep. e cituar, f. 151. 5 D. Luka, vepër e cituar, f. 514. 6 Studiuesi sjell nga FEGJRSH, për këtë tip toponimesh shembujt: Dish,-i mal në Mat, Zalli i Dishit në Mat; Dishat fshat në Sarandë; Qafa e Dishatit në Sarandë; Divel,-i maja në formë bige në Mirditë; Gjashtë,-a fshat në Sarandë; Maja e Gjashtës në Vlorë; Qafa e Gjashtës në Sarandë; Katër Grykët fshat në Dibër; Katër Heronjtë lagje në Vlorë; Katërlis,-i fshat në Gramsh; Maja e Katërmatit në Delvinë; Tre Gurët shkëmb në Korçë; Trebisht,-i fshat në Dibër; Përroi i Trebishtit në Bulqizë; Trebisht-Muçinë fshat në Bulqizë; Tresh,-i fshat në Lezhë; Treshe,-ja mal në Pukë; Përroi i Treshes në Pukë; Rrasa e Treshit shkëmb në Lezhë;Trevëllazër-i fshat në Vlorë; Maja e Trigjeprave në Bulqizë; Maja e Trikës në Tropojë; Tetaj fshat në Tropojë. Shih Gj. Shkurtaj, Onomastikë dhe etnolinguistikë.
197
Sa i përket prapashtesës -ак (-ak) studiuesit A. Xhuvani - E. Çabej, e japin me burim gjithashtu sllav,1 burim me të cilin bashkohen shumë studiues shqiptarë e të huaj.2
9. KOVASHİC/Ë, -A3 Në baza të pohimit të Xh. Yllit ky toponim del që në vitin 1273 në trajtën
Coboshetes, një trajtë me pikëpyetje sipas autorit, d.m.th. është e vështirë të gjendet sot apo a vërtetosh këtë emërtim me këtë formë. Më vonë, më 1467 na del të shfaqet në Dibër si Kovaçice.
Me këtë formë ky emërtim na dokumentohet dy herë në Dibër sipas Xh. Yllit. Duke iu bazuar Selishevit, ky emërtim shpjegohet si një emërtim që bëhet në bazë të profesionit, me burim nga gjuhët sllave kovaç – farkëtar, formim ky që duke u bashkuar me prapashtesën -ic, po ashtu me burim sllav, si dhe me shndërrimin e njohur dialektor -sh në –ç, ka dhënë formën e sotme të emërtimit të këtij vendi: Kovaçice - Kovashic. Këtë toponim, sipas Xh. Yllit, e ndeshim edhe te studiuesi E. Dickenmannnë trajtën Kovačica. Krahaso Kovaçisht në Korçë nga Kovaç që më 1431, e më 1856 në Përmet. Krahaso këtu, nëpërmjet metatëzës, kemi edhe Koshovicë (që e jep Selishevi në Gjirokastër) në Kovashicë (referuar veprës së Xh. Yllit).
Sipas E. Çabej, fjala kovaç buron prej bullgarishtes, i cili për këtë i referohet G. Meyerit, Ëeigandit, Selishevit, Tagliavinit4, si Kovačica sll. e Kovaçicë shq,5 toponime këto të sjella edhe nga studiuesi L. Mulaku.
Këtë topik e ndeshim po në formën Kovaçiça sipas identifikimit që u kanë bërë studiuesit S. Pulaha dhe A. Hoxha6 fshatrave të rregjistrit të vitit 1467.
Për këtë emërtim të njëjtin mendim jep edhe Ç. Bidollari, dudke e nxjerrë me burim sllav, i formuar nga rrënja me bazë profesionin hekurpunues kovaç + prapashtesën sllave –ic. Sipas tij, patronimi Kovaç, është një patronim shqiptar me burim prej gjuhëve sllave në kuptimin e njohur “farkëtar”, pra, një patronim që identifikon përmes profesionit.7 Por sipas studiuesit, te ky patronim nuk përjashtohet mundësia e një patronimi me prejardhje nga emri i një vendbanimi Kovaç-i. I dëshmuar si emër familjeje që në vitin 1293 në trajtën Georgo Kovaç, që mund të jetë një patronim nga një emër profesioni, si më i vjetri ndër ta, që ka qenë ushtruar edhe në fshat por që më vonë i ka ndarë funksionet me variantin Nallbani. 8
Theksimi në huazimet sllave të shqipes, përfshirë këtu edhe ato me prapashtesa, në përgjithësi ndryshon nga theksimi i vetë gjuhëve sllave. Këtu bën pjesë edhe fjala kόvaç (sllav.): kovàç (shq.)9 nga kovë, një leksemë e huazuar nga gjuhët sllave, e përhapur në mbarë shqipen, ka pohuar studiuesi Sh. Demiraj.10
Sufiksi -ic është prapashtesë mjaft prodhimtare e burimit sllav. Sipas studiuesit dhe B. Baliu “kjo prapashtesë sllave që depërtoi në gjuhët ballkanike, ka hyrë edhe në shqipe, por shumë nga rrjedhojat e formuara me të tani janë të brendshme. Në gjuhët
1 A. Xhuvani - E. Çabej, vep. e cit., 12. 2 Për një burim sllav të kësaj prapashtese janë: Seliśčevi, Meyer, Beliçi, Bariç etj. Kurse Trombetti e Buonamici e nxjerrin me burim mesdhetar duke e krahasuar me atrusk. Për më epër shih. A. Xhuvani - E. Çabej, vep. e cit., 12-14 3 Xh. Ylli, vep.e cit. f. 131. 4 E. Çabej, në Studime Etimologjike në fushë të shqipes, V, Botime Çabej, Tr, 2014, f. 131. 5 Latif. Mulaku, E folmja e Shalës së Bajgorës, IAP, Pr 2005, f. 171. 6 D. Luka, vepër e cituar, f. 514. 7 Ç. Bidollari, Fjalor i patronimeve të shqiptarëve, QSA, Tr, 2011, f. 213-214. 8 Ç. Bidollari, Fjalor i patronimeve të shqiptarëve, QSA, Tr, 2011, f. 214. 9 Sh. Demiraj, Gjuha shqipe dhe historia e saj, SHBLU, 1988, f. 123. 10 SH. Demiraj, vepër e cituar, F. 121.
198
sllave dhe ballkanike formon emra deminutivë (zbunues), formimet brenda shqipes, sidomos ato të prejardhura nga vetë gjuhët sllave, jo gjithnjë kuptimin deminutiv e kanë të parin”.1
Kurse studiuesi M. Ibrahimi, përveç burimit sllav të këtij sufiksi pohon se kjo prapashtesë është prapavënë jo vetëm emrave topikë të burimit sllav, por ka përfshirë edhe një numër fjalësh me burim nga shqipja. E ndeshim kryesisht te mikrotoponimet e gjinisë femërore.2
10. DOVOLÁN, -I3 E gjejmë të dokumentuar që më 1467,4 në trajtën Dovoljani, Dibër. Këtë emërtim
e japin Selishevi dhe Zaimovi (ZA) në veprat e tyre5. Të dy këto studiues e nxjerrin emërtimin e fshatit nga një emër banori, nga toponimi Devoll + prapashtesën –jane = Devolljane.
Sipas Xh.Yllit ky emërtim mund të vijë ndoshta nga një emër tjetër banori në Shqipërinë Juglindore, i cili nga ana e vet është formuar nga një emër vendi (topopnim) *Dolov, i cili vjen nga një emër personi Doljo + prapashtesën –jane. Zhvillimi i mëtejshëm Dolovjane në Dovoljan shpjegohet me metatezë në formën Dolovan > Dovolan. Këtë emërtim e ndesh përveç Zaimovit (Dolovjani), edhe RHSJ6 në formën Dolovljani. Të njëjtin mendim kanë edhe studiuesit A. Omari, K. Topalli, Ç. Bidollari.
Për këtë emërtim ne mendojmë se mund të jetë formuar ndoshta edhe nga përngjitja, nga parashtesa dë+vol+ an (prapasht). Pra mendojmë se kemi të bëjmë me një emër topik me origjinë shqipe, ku për rrënjë ka një fjalë latine volo. Fjalën “volo” e hasim edhe si toponim në Suhodoll, e në disa emërtime të tjera të toponimsë shqiptare, të paraqitura nga studiuesit tanë.
Sa i përket sufiksit -an në Mqellarë gjendet në topikë si Grezhdan, Dovalan, Reshan; në etnika si dibran e mjaft emra personash formohen me këtë prapashtesë, ku më të shumtët e emrave topikë janë paraoksiton kurse emrat etnikë dhe të personave janë oksitonë.
Kjo prapashtesë sipas Joklit në disa fjalë7 është e gurrës sllave, porse është mjaft produktive edhe në gjuhën shqipe edhe në fjalë që nuk janë të burimit sllav. Sipas A. Xhuvanit dhe E. Çabejt kjo afërsi vjen për shkak të funksionit të afërt që ka kjo prapashtesë në këto gjuhë, përkatësish gjuhët sllave dhe shqipe. Ky formant sipas autorëve gjendet edhe në ilirishte, në emra vendesh dhe emra fisesh, formimime që shkojnë deri në Greqi. Gjithsesi te kjo prapashtesë e shqipes, prapashtesë për të cilën kanë folur shumë studiues8, ka gjasa të jenë bashkuar disa prapashtesa: një formant –an i vendit (si formanti autokton i shqipes tek -anë, -ërë ) me formante të hyra së jashtmi (sllave e latino-romane) – e përmbyllin mendimin e tyre autorët.
1 B. Baliu, vepër e cituar, f. 60-61. Autori sjell në vepër dhe shembuj për këtë prapashtecë: Kolovicë, Grashticë, Prapashticë (Prishtinë), Gllogovicë, Kamenicë, Bajricë-a (Bostan–Novobërdë–Artanë), Kroni Zangaricav (Marec–Prishtinë) etj. 2 M. Ibrahimi, vepër e cituar, f. 171. Studiuesi në studimin e tij ka regjistruar 80 topikë me këtë prapashtesë: Ajdinica (Ner), Aliagica (Jab), Belulica (Deb), Bezhica (Jab) etj. 3 Xh. Ylli, vep.e cit. f. 106. 4 Register von Dibra, Dulgoberda u.a. (1467). Manuscript, transkribiert und übersetzt von Vexhi Buharaja. Befindet sich im Archiv Des Instituts für Geschichte der Akademie der Ëissenschaften Albaniens. Shih në Xh. Ylli, Das slavische Lehngut im Albanischen, Slavistische beiträge, München 2000, f. 278. 5 Za ƷƃC, Ʒaимов, й, 1967, f. 124. Shih Xh. Ylli, vep.e cit. f. 106. 6 Rječnik hrvatskoga ili srpskoga jezika 2 në faqen 610. 7 Në fjalët: bibâ, vidâ, patâ, breshkâ. 8Për më tepër për këtë shih Xhuvani – Çabej, Prapashtesat, prapashtesa…
199
11. POCEST, -I 1 Këtë emërtim nuk e gjejmë të përmendet nga autorë, apo ndonjë të dhënë rreth këtij
emri prej studiuesish, ndaj edhe Xh. Ylli duke iu bazuar studiuesve e nxjerr të padokumentuar e të paqartë. Po me me rezerva na jep studiuesi në fjalë edhe formimin e këtij emërtimi, duke e ndarë në Po (parashtesë sllave) + - cest. Krahaso. sërbisht -cesta në kuptimin “rrugë”.
Këtë toponim në vendet tjera e gjejmë të dhënë nga P. Skoku, F. Miklosiç, Krixhiç V. S,2 edhe RHSJ3 si Pocesje. Krahaso edhe Pocestë-a në Korçë, që e jep A. Xhuvani dhe E. Çabej4, Popoviçi. Me parashtesën sllave –po, të cilën nuk e afrojmë dot me ndonjë leksemë shqipe, mendojmë se janë formuar edhe emërtime tjera si Podgorica, Podrimja (që lidhet me Drinin), Pobrat (Berat). Për më tepër shembuj me elementin formues, parashtesën sllave –po, jepen më gjerë te shpjegimi i ojkonimit Podgorcë.
Topikun Pocest ndeshim në formën Potesti sipas identifikimit që u kanë bërë studiuesit S. Pulaha dhe A. Hoxha5 fshatrave të rregjistrit të vitit 1467, kurse sipas përkthimit të po këtij dokumenti nga V.Buharaja e ndeshim në formën Potestati, P-o-t-e-s-t-a-t-i,6 dhe Potesati, sipas Xh. Yllit.7
12. VOJNIK/Ë, -A8 Selishevi e shpjegon këtë emër si emërtim me kuptimin fshati i ushtarëve, fshati i
luftëtarit’. Me kuptimin e njerëzve që mbanin qetësi e paguheshin nga qeveria e kohës për këtë; si titull ushtarak, me burim sllav, ose me burim nga rus. si vojnar – “luftë”- e shpjegon prof. K. Topalli. Të të njëjtit mendim janë edhe A. Omari e Ç. Bidollari. Mendojmë se kjo temë formuese sllave duke u bashkuar me prapashtesën, po të gurrës sllave, –nik,9 mund të ketë dhënë emrin e fshatit Vojnik. Krahaso me fshatin Vojnik, -u në Berat, që shfaqet që më 1431 në formën Voynuk apo si Vojvoda me elementin formues vo-j në fillim të leksemës. Një formim i tillë, sipas Xh. Yllit me bazë pronorin Vojnik + *-j do të jepte Vojniç. Ndoshta ka të ngjarë që shqiptarët të kenë qenë emërdhënësit e drejtpërdrejtë të këtij fshati. Siç e vëmë re, sipas Xh. Yllit ky emërtim të ketë ardhur ose si emërtim i fshatit Vojnik “fshati i luftëtarit” ose nga apelativi ushtar. Gjithashtu po në veprën e Xh. Yllit na paraqitet edhe një pohim tjetër mbi formimin e këtij emërtimi, i cili sipas studiuesit ka si bazë jetën sociale, profesionin, saldator10. Këtë emërtim e gjejmë të dhënë te E. Dickenmann në trajtën Vojnić, nga F. Bezlaj në trajtën Vojnik, R. Rospond në formën Ëojnicz, nga M. Vasmer.
D. Luka11 e lidh këtë emërtim të vendit me sistemin organizativ të vojnukëve që H. Inalçiku e gjen në funksionim në kohën kur bëhet rregjistrimi i vitit 1467, me po atë organizim që kishte edhe në Sërbi. “Mbeturinë e këtij sistemi është edhe emri Vojnikë, që mban një fshat në Dibër” e përmbyll pohimin e tij studiuesi. Lidhur me këtë system
1 Xh. Ylli, vep.e cit. f. 153. 2 Кариџич В. С. = Krixhiç V. S., 1818, f. 838. 3 (Rječnik hrvatskoga ili srpskoga jezika nr.10 f. 153 4 A. Xhuvani dhe E. Çabej, vepër e cituar, 1956, f.399. 5 D. Luka, vepër e cituar, f. 514. 6 V.Buharaja f. 5: Potestati, P-o-t-e-s-t-a-t-i; hassa i subashit Ismail, kurse në dok. maq. të përkthyer nga osmanologu i njohur Shabanoviq e gjejmë në f. 294 7 Xh. Ylli, vep.e cituar, f. 75- 76. 8 Xh. Ylli, vep.e cit. f. 188. 9 Sh. Demiraj, Gjuha shqipe dhe historia e saj, SHBLU, Tr, 1988, f. 122. Ose shih Xhuvani – Çabej, Prapashtesat, f.87. 10 Xh. Ylli, vep.e cit. f. 1259, 262. 11 D. Luka, vepër e cituar, f. 512.
200
që funksiononte asaj kohe lidhur me rregjistrimin dhe emërtimin e fshatrave kemi bindjen se shumica e emrave sllavë të regjistrit 1467, janë po ata të kadastrimit sllav të kohës së Stefan Dushanit që, për shkak të marrëdhënieve të vendësve me administratën e kohës u bënë emra të fshatrave përkatës, duke vazhduar jetën e tyre deri më sot. Rast tipik për këtë është Golloborda e Reka (kjo e fundit sot brenda territorit të ish- Jugosllavisë), që kanë qenë nën një ndikim të vazhdueshëm e të fortë të sllavëve, prandaj edhe elementet sllave aty janë më të shumta e mbizotëruese. Në këtë zonë administrate sllave e kohës se Dushanëve ia ka arritur qëllimit për sllavizmin e shumë emrave të fshatrave (e pasqyruar kjo në defterin turk të vitit 1467), por aspak në ndryshim e përbërjes etnike të popullsisë. Dihet nga gjithkush se trevat e dy Dibrave e zonat periferike të tyre në kohën kur u hartua rregjistri në fjalë kanë qenë vatrat kryesore të qëndresës dhe të betejave të shqiptarëve kundër urqve, dhe një ndër pikëmbështetjet më të rëndëishme të Skëndërbeut.
Për prapashtesën –ik, me burim shqip e nxjerr edh R. Doçi, Sh. Hoxha, për të cilën kanë shkruar shumë studiues duke e trajtuar atë herë si prapashtesë vendëse e here si të huaj, të gurrës sllave1. Këtë sufiks e shënon H. Krahe2 si një prapashtesë ilire; A.Meyer3, I. Russu, A. Xhuvani e E. Çabej4, M. Domi5. Nga shumica e studiuesve pranohet si e gurrës sllave, si një formant karakteristik këtyre gjuhëve, të cilin e kemi gjetur t’u vihet prapa topoleksemave. Ndër këta topoleksema është edhe rasti i toponimit Kozarnik, që jep studiuesi B. Baliu6, toponim që lidhet me emrin e ruajtësit të dhive: dhiar7 dhe prapashtesën sllave -nik. Po ashtu edhe M. Ibrahimi paraqet shembuj të këtij sufiksi,8 kurse Q. Murati leksemën Vojnik e sheh pjesë të leksikut toponimik me burim shqiptar në fitoniminë dhe zooniminë e Malit të Zi,9
Por mjaft fjalë në –ik kanë prejardhje latino-romane ose turke. Po m’anë tjetër duhet patur parasysh se në ilirisht gjejmë emra vendesh me –ik, - pohojnë A. Xhuvani e E. Çabej. -nik > -n¡k. Kurse në toponiminë shqiptare, kjo prapashtesë del kryesisht tek ato toponime që janë me prejardhje nga gjuhët sllave apo turqishtja. Në mikrotoponiminë e kësaj ane ne kemi shënuar kryesisht toponime me prejardhje sllave.
13. POPINÁR/Ë,-A10 Nuk dëshmohet se ku del si emërtim. Selishevi e jep në veprën e tij si Popmavra,
kurse në listën ekzistuese para vendimit të vitit 1938 në dokumentet arkivore të shtetit shfaqet në trajëtn Popinavra11. Po në këto dokumente, te sugjerimet në vendimin nr. 758, të grupeve të punës nga komisionet përkatëse, drejtuar pjesërisht nga profesionistë të fushës së gjuhës, por jo vetëm, në lidhje me ndryshimet mbi emërtimet e fshatrave të datës 6.7.1938, këtij fshati i sugjerohet trajta Pjeshkore-ja porse nuk gjen miratimin e
1 R. Doçi, Onomastika e Drenicës”, IAP, Pr, 2010, f. 210. Shih sqarimin që jep Sh. Hoxha për këtë prapashtesë “të lashtë ilire”. Për më tepër shih Sh. Hoxha, “Gjurmime toponimike, Koha, Tr, 1998, f. 24. 2 H. Krahe, Die alten balcanillyrischen geographischen Namen, 1925, f. 72. Shih këtë te Sh. Hoxha, Gjurmime toponimike, Koha, Tr, 1998, f. 29. 3 Die Sprache der Illyrier, I, Shih këtë te Sh. Hoxha, Gjurmime toponimike, Koha, Tr, 1998, f. 29. 4 A. Xhuvani e E. Çabej, Prapashtesat e gjuhës shqipe, vepra I, Tr, 1980, f. 489-490. 5 M. Domi, Prapashtesa ilire dhe shqipe-përkime e paralelizma, Kuvendi I studimeve ilire, II, Tr, 1974, f. 117. 6 B. Baliu, vepër e cituar, f. 135-136. 7 Grup autorësh, Fjalori serbokroatisht-shqip, IAP, Prishtinë, 1989, f. 268; Shih Po aty, vep. e cit., f. 309. 8 M. Ibrahimi, vepër e cituar, 172. 9 Q. Murati, vepër e cituar, f. 343. 10 Xh. Ylli, vep. e cit, f. 251, 256. 11 Grup autorësh nga departamenti i gjuhës, Ut, “100 vjet pavarësi e shtetit shqiptar”, Tr, 2012, f. 92.
201
plotë e ndaj fshatit i mbeti emri i dokumentuar që në rregjitrin e vitit 1467, Popinarë-a.
Duke u mbështetur në pozitën gjeografike të këtij fshati me përshkrimin dhe lokalizimin që i bën Selishevi nënkuptojmë këto dy emërtime kanë si bazë të njëjtin fshat. Në një hartë italiane, 1939, vërehet si Popiavra (?). Ky emërtim mund të jetë ose një toponim hibrid nga bullgarishtja popin – (i), e priftit + arë me burim shqip, në kuptimin Popinarë - ara e priftit, ara që i përket priftit. Krahaso Poponivë – ara e popit në bullg. vend që gjendet edhe në Shqipëri. Një burim tjetër i formimit të këtij toponimi X. Ylli, duke u bazuar te Selishevi, e lidh me pop + emrin e personit Mavro (emër grek).1 Kurse studiuesi K. Topalli elementin formues të këtij toponimi, konkretisht parashtesën –po e shikon si të gurrës sllave por nuk shkon më tej me shpjegimin e tij për t’i dhënë këtij emërtimi kuptimin ara e priftit. Ashtu si në formime të tjera të këtij lloji: Pocesta në Korçë, Podrimja, Podujevë etj. - shton K. Topalli, kurse krahasimet tjera i gjejmë në veprën e Xh. Yllit: Poponivë, Pollozhan, Popçisht, Poroçan (El), ϯ Popovishte (Tomornice), Porav (Pukë), Postenan (Pr), Potkozhan, Povelçë, Postenë (Korçë), Pop (më afër Tropojës se Pukës), Porodinë (Korçë).2
Emërtimi i këtij fshati mund të jetë ndër të rrallat raste ku etimologjia shkencore gjen përputhje me etimologjinë popullore, e cila nga rrëfimet e hisoritë e banorëve gjatë plotësimit të pyetësorëve dhe nëpër intervistat e zhvilluara në terren, që në pamje të parë flet për një arë të Popit > Popinarë, kjo nisur edhe nga fakti se kjo zonë dikur ka qenë e populluar me banorë të besimit katolik, por edhe në ditët e sotme kemi disa familje të besimit katolik.
Në vijimësi të kësaj ideje dhe që duket se zë vend në interpretimin tonë, jepet po ashtu edhe varianti tjetër i banorëve lidhur me emërtimin e fshatit, variant ky i afërt me të parin që nga përdorimi i shpeshtë dhe ligjërimi i shpejtë në krye të herës ka qenë të sintagmës-fjali popi ndër arë> popi në arë > Popin’arë > Popinarë. Kjo duket se përligjet edhe nga ana gjuhësore me ndryshimet përkatëse fonetike, konkretisht reduktimin e grupit -nd në –n, dukuri kjo mjaft e njohur jo vetëm në zonën që po studiojmë porse për mbarë shqipen.
Por nuk përjashtojmë mundësinë që ky topik të mund të lidhet nga një emër personal Popin.
Siç e vëmë re, kjo sintagmë fjali ka si gjymtyrë përbërëse –bërthamë leksemën pop, leksemë kjo që ka një shtrirje të gjerë përdorimi në toponiminë shqiptare. Mikrotoponime me përbërje leksemën pop, një fjalë internacionale, por shqipja e ka të huazuar nga gjuhët sllave, edhe pse nuk është fjalë sllave, hasen kudo në trevën e Maqelllarës, si p.sh.: ara e Popit, (Kat.Vogël); dardha e Popinarës, tokë (Pesj); mëhalla e Popit (Her); kodra Popinarës (Kat.Vog); Toka e Popit, (Grezh); n’Popinarë, mal me lartësi 2000 metra mbi nivelin e detit (Grezh).
Lidhur me përdorimin e dendur nga ana e shqiptarëve të antroponimeve ortodokse sllave) e përforcojnë edhe përfundimet e studiuesit R. Abdyli, i cili duke u ndalur në antroponimet ortodokse sllave nga ana e shqiptarëve, ndër të tjera ka theksuar nëpërmjet shembujve të sjellë se ka plot raste që shqiptarët ishin ortodoksë e përmenden të cilësuar me apelativin pop e kallugjer, si Pop Gjergji, Pop Nikolla Gjini, Pop Gjin, Gjon djalë i Popit, Jani dhe Leka djem të Popit, Pop Gergi, Gjoni djalë i kallugjerit, Jak djalë i kallugjerit, Pop Gjini, Martin bir i Popit etj.3 Shembuj të tillë për përdorimin e
1 Kujtojmë këtu se me burim grek, së bashku me sufiksin turk, studiuesit e nxjerrin të formuar edhe ojkonimin e kësaj trevë ku bën pjesë edhe fshati Popinarë, që është Maqellarë, -a nga Maqo (gr) + llarë (prap.turke). 2 Xh. Ylli, vep.e cituar, f. 156-157. 3 R. Abdyli, artikulli Shqiptarët e Maqedonisë sipas të dhënave të defterëve të shek.XV-XVI, f.136.
202
antroponimisë sllave nga shqiptarët sjellin argument bindëse, se nuk mund të shërbejë onomastika si kriter absolute për ë përcaktuar si sllave kombësinë e popullsisë së trevave ku ndeshim elemente sllave, kryesisht në Maqedoni. Duke u mbëshetur në përfundimet e historianit Selami Pulaha, edhe studiuesit e tjerë pas tij që janë marrë me onomastikën shqiptare, si R. Abdyli, Q. Murati. Gj. Shkurtaj, B. Baliu etj., kanë theksuar se pesha e elementit sllav duhet të ketë qenë më e vogël se pasha e atyre që mbajnë emra sllavë, rrjedhimisht raporti ndërmjet popullsisë shqiptare dhe sllave nuk mund të jetë i barabartë me raportin që shprehet në onomastikë. Ndaj si përfundim thekson autori R. Abdyli se prania e antroponimisë sllave ortodokse ndër shqiptarët e Maqedonisë, sikundër edhe në Kosovë, Shqipëri e në viset e tjera të banuara nga shqiptarë, duhet shpjeguar me sundimin shekullor sllav dhe me ushtrimin e ndikimit të pandërprerë nëpërmjet institucioneve shtetërore e kishtare, në një anë, dhe, në anën tjetër, me mungesën e kishës autonome shqiptare dhe të organizimit shqiptar.1
Sufiksin -ar: e gjejmë në ojkonimet e Maqellarës konkretisht: Erebarë, Popinarë, Majtarë. E. Çabej e nxjerr për një prapashtese të leksikut keqësues. Neve na del në të gjitha rastet te toponimet me prejardhje etimologjike sllave, gjithashtu plotëson njërin prej elementeve përmbajtësore të kësaj prapashtesë, që është tregimi i origjinës (etnike a shoqërore) apo i një cilësie të përgjithshme2.
14. MAJTARË, -A Këtë emërtim nuk e gjejmë të shfaqur në ndonjë emërtim në veprën e Selishevit,
apo Zaimovit e ndoshta edhe disa të tjerëve. As në veprën e X. Yllit nuk e ndeshim këtë toponim me ndonjë lidhje më gjuhët sllave, porse studiuesi na e jep në trajtën Mahtijar kur flet për dokumentet e shek. XV-XVI. Me të njëjtën trajtë e paraqet edhe V. Buharaja, Mahtijar, hassa i nallbanit Ismail.3 Kurse te studiuesi D. Luka 4 e gjejmë në formën Mamitar, sipas identifikimit që u ka bërë studiuesi fshatrave të rregjistrit të vitit 1467. Po në këtë vepër, këtë topik e ndeshim në defterin 1467 në trajtën Damtijari (?) / Mohtijara, dhe të identifikuar nga studiuesi A. Hoxha dhe S. Pulaha në trajtën Majtara.
Studiuesi K. Topalli shikon këtu një kompozitë të formuar nga dy elemente: majë + tarë, pra një kompozitë me majë “krye”. Njëri element formues (përk. tema apo rrënja) mund të jetë majë, si p.sh. maja e derës, pjesa e sipërme, më e larta e dickaje, apo objekti. Kurse elementi tjetër formues është –tarë, një element thuajse i njohur që ka shërbyer si pjesë përbëresë formuese për disa formime të tjera të këtij lloji, si p.sh. krahaso Taravicën, Taraboshin apo kalaja e Torës (Tora e Torës), formime këto të ndikuara e të formuara si të tilla, duke të shpënë në kohën e bashkëjetesës sllavo-shqiptare. Si rezultat e kësaj të fundit, dhe për krahasim me toponimin në shqyrtim përmendim edhe emërtimin “guri i Kanjes” në sllav. që shqip jep “guri i gurit”. Përveç oronimit Tarabosh, me rrënjë elementin –tara, studiuesi I. Ajeti na jep edhe emërtimin Tarantos në Italinë jugore. Në mes toponimit dhe hidronimit Tara, që rrjedh nëpër vise gëlqerore, mandej të oronimit Tarabosh e Tarantos në një anë, dhe të familjes së fjalëve
1 R. Abdyli, artikulli Shqiptarët e Maqedonisë sipas të.......... f. 137. 2 E. Çabej, SGJ, III, f. 205–206. 3 V. Buharaja f. 6; Dok. Maq. f. 296. Shih më tepër H. Pernezha, Z. Gjoni, Dibra në defterët osmanë, 1467, 1583, MB, Tr, 2011, f. 101-102. 4 D. Luka, vepër e cituar, f. 514.
203
të shqipes –ter, -shter, -shterr, studiuesit E. Çabej e I. Ajeti gjejnë lidhje gjenetike, e që të gjitha këto, sipas tyre, kanë afri të forta vështrimore dhe barazi formash. 1
Një rrënjë * tar ̸tara, siç e prekëm pak më lart në krahasimin që dhamë, kemi edhe te Tarabosh, mal pranë qytetit të Shkodrës2 dhe Taraboshe “kodër” e Tarini “mal” në fshatin Mollkuq të Krujës3, lum i thatë pranë Hamalles së Durrësit, rrënjë të cilën Meyer, Russu e E. Çabej e kanë veçuar në toponime e antroponime ilire si Tara etj.4 G. Meyeri, për burimin e këtij sufiksi mendonte se ka dalë nga prapashtesa –ar, duke iu shtuar elementi –t analogjikisht pas atyre fjalëve që e kanë këtë në rrënjët (si kopshtar, fshatar etj.) Kurse A. Xhuvani e E. Çabej5 këtë prapashtesë e krahasojnë me hetitishten –tara, që formon nominma agentis, si ues-tara (uesita= vend me kullotë), si edhe me iranishten –dar, dhe duke cituar Boppin e Kamardën, të cilët e krahasojnë me ind.vjetër –tar, greq e lat –tor. Sipas bashkauorëve të mësipërm kjo prapashtesë ka një burim shumë të lashtë, që tek autorët e vjetër shqiptarë Budi, Budi, Bardhi e Bogdani.
Rrënja * tar ̸tara ka kuptimin “fushë e thatë”, “tokë e punuar”, “vend kullotë”, “ikë e papyllzuar”, dhe sipas E. Çabejt, lidhet me fjalën e shqipes ter “thaj një gjë të lagur në erë (ajër), në diell, në zjarr.6 Kështu që ojkonimi Majtarë, -a, - sipas kësaj analize – mund të ketë kuptimin “ kodër, vend, kullotë apo edhe fushë e thatë në krye të fshatit”, apo “në të majtë” të fshatit, nësë i bazohemi pohimit të D. Lukës për këtë topik. 7Ky pohim gjen mbështetje sipas nesh, edhe nga pozicioni gjeografik që ka patur e ka fshati sot, si një fushë e madhë, kullotë në krye të kodrës.
15. EREBARË, -A Këtë emërtim nuk e gjejmë të shfaqur në ndonjë emërtim në veprën e Selishevit,
apo Zaimovit e ndoshta edhe disa të tjerëve. As në veprën e X. Yllit nuk e ndeshim këtë toponim të shpjeguar, porse kur flet për shpërndarjen e emërtimeve sllave në rrethin e Dibrës vëmë re që ky topic nuk është përfshirë në listën e leksemave sllave.8
Në pamje të parë, duke iu qasur përbërjes tingullore dhe asaj kuptimore duket sikur ka lidhje me “erën e barit” nga Erebarë, lidhje këtë që e hedh poshtë, por me dyshim, edhe studiuesi K. Topalli, i cili nuk përjashton te ky emërtim edhe ndikimin e turqishtes, nisur nga rrënja turke. Ajo që është e sigurtë te ky formimin toponimi është se me siguri përjashohet mundësia e ndonjë ndikimi të elementit të gurrës sllave.
Në dokumentin e vitit 1467 e ndeshim në trajtën Renbari9, kurse në Defterin 1583 si Rinbari (Turski Dokument fq. 452). Këtë topik e ndeshim po në formën Rinbari sipas identifikimit që u kanë bërë studiuesit S. Pulaha dhe A. Hoxha10 fshatrave të rregjistrit të vitit 1467.
16. HERBEL, -I
1 I. Ajeti, Prania e shqipes ndër dialekte të popullsisë sllave të Gadishullit Ballkanik në dritën e gjuhës dhe të toponimisë së tyre, në "Konferenca e dytë e studimeve albanologjike", 12-18 janar 1968, III, Tr, 1969, USHT,f. 117-118. 2 Sh. Hoxha, Gjurmimie toponimike, Tr, Koha, 1998, f. 25. 3 D. Luka, Të dhëna të onomastikës së trevës së Krujës për historinë e formimit të popullit shqiptar, SF, 3, 1982, f. 152. 4 Sh. Hoxha, Gjurmimie toponimike, Tr, Koha, 1998, f. 25. 5 A. Xhuvani e E. Çabej, Prapashtesat e gjuhës shqipe, USHT, Tr, 1962. 6 Po ashtu shih edhe E. Çabej, Ilirishtja dhe shqipja, në "Studime Gjuhëore", IV, Pr, 1977, f. 291. 7 D. Luka, vepër e cituar, f. 507. 8 Xh. Ylli, vep.e cituar, f. 34, 201. 9 V. Buharaja nuk ka shënime; Dok maq f. 303. Shih H. Pernezha, Z. Gjoni, vepër e cituar f. 93. 10 D. Luka, vepër e cituar, f. 514.
204
As këtë toponim nuk e gjejmë në autorë të tjerë të cilëve në u jemi referuar, përfshirë këtu edhe X. Yllin, i cili e përjashton këtë topik nga ndonjë lidhje me ndonjë prej gjuhëve sllave.1
K. Topalli sheh te ky formimim një element të gurrës sllave – bel “i bardhë”, me të cilin janë formuar edhe fjalë të tjera në fushë të toponimisë apo leksikut të përgjithshëm. Pra është një apelativ, që gjen më së shumti përdorim në emrat e fushës së bimësisë. Përmendim këto emërtimin e njohur tashmë në mesin e studiuesve, prej të cilëve kemi marrë disa shpjegime mbi etimologjinë e tij, Beligrad “Berat”, ku ndër të tjerë ka folur edhe studiuesi R. Doçi.2 Në defterin 1467 V. Buharaja na e jep me trajtën Herbel, Herbil, timar i Haxhi Germujanit, por edhe Xh. Ylli e shënon në veprën e tij si Herbil, Harbil, kur flet për dokumentet shkrimore të shëk. XV-XVI.3 Kurse në defterin e vitit 1583 kemi Herbel, i regjistruar si fshat i nahijes së Dibrës së Epërme. 4
Studiuesi A. Kadiu mendon se sot emrin e malit Orbel, e ruan fshati Herbel-i, që ndodhet në veri të kështjellës së Grazhdanit, por që në defterin turk 1467 ky emër paraqitet në formën Harvil. Siç e shikojmë sot ka marrë formën Herbel nga Harvil, sigurisht kjo nёse ёshtё e shpjegueshme sipas ligjeve fonetike të shqipes. Këtë topik e ndeshim po në formën Herbil sipas identifikimit që u kanë bërë studiuesit S. Pulaha dhe A. Hoxha 5 fshatrave të rregjistrit të vitit 1467. Pra studiuesit që janë marrë me identifikimin e fshtrave të dokumentit të shek. XV e ndeshin këtë topic në këto forma: Harvil, Herbil, Harbil, Herbel.
17. KURTBEG, -U (FUSHË E VOGËL) 6 Nuk e ndeshim te autorët që u jemi referuar, ndoshta edhe për vetë arsyen e qartë
se në formimin e këtij ojkonimi nuk kemi të bëjmë me elemente sllave në përbërje të tij.
Në dokumente e ndeshim në të dyja trajtat: Kurtbeg dhe Fushë e Vogël. Për këtë ojkonim studiuesit janë të një mendimi, duke parë në të një ndikim të turqishtes. Si një kompozitë të përbërë nga dy elemente orientale, përk. turke, nga tema1 kurt “oborr” + tema2 beg, -u. Duke iu referuar FGJSSH-së, 1980, marrim këtë shpjegim për temat. Përkatësisht: beg, -u: “titull i lartë i një personi, pronar tokash” në kupimin historik si “titull i vjetër turk për qeveritarin e një krahine, e më pas titull fisnikërie më i ulët se pashai”, “pronar tokash në sistemin ekonomik feudal në Shqipëri para Çlirimit, pjesëtar i klasës çifligare sunduese (beu i fshatit).7për një burim turk të kësaj fjale me të njëjtin funksion është edhe Çabej, “në tituj e emra personalitetesh historike, si Skërndërbeu, me shtrirje edhe në poezinë popullore të arbëreshëve te Italisë Ali beg, te De Rada etj. Nga të dyja trajtat e turqishtes, bey e beg, kjo e fundit paraqitet në shqipe si më e hershme, e po ashtu edhe në turqishte kjo trajtë është më e vjetër se bey.8
Kurse për temën e parë formuese, përkatësisht, kurt, marrim këtë shpjegim nga E. Çabej, në Studimet Gjuhësore, I: kurt9 “oborr”, të sjellë nga latinishtja vulgare cōrtem për cohortem, krh. rum. Curte, gr.e re. Χοΰ ϱτα, engad. kuort it corte. Këtë fjalë e 1 Xh. Ylli, vep.e cituar, f. 37, 201. 2 R. Doçi, Onomastika e Drenicës, në “IAP” (Instituti Albanologjik i Prishtinës), Prishtinë 2005; Onomastikë ilire-shqiptare në Ballkan, “IAP”, Prishtinë 2006; 3 Xh. Ylli, vep.e cituar, f. 75. 4 V.Buharaja nuk ka shënime; Dok. Maq. F. 303. Shih më tepër H. Pernezha, Z. Gjoni, Dibra në defterët osmanë, 1467, 1583, MB, Tr, 2011, f. 83-84. 5 D. Luka, vepër e cituar, f. 514. 6 Xh. Ylli, vep.e cituar, f. 34. 7 FGJSSH, nga ASHSH, Tr, 1980, f. 122. 8 E. Çabej, në Studime Etimologjike në fushë të shqipes, II, ASHSH, Tr, 1976, f. 191. 9 E. Çabej, në Studimet Gjuhësore, I, Rilindja, Pr, 1986, f. 301.
205
ndeshim edhe te G. Meyer, G. Meyer – Lübke Gröbers Grundriss që e sjellin nga greqishtja, P. Skoku, Puscariu e Miklosichi, ku ky i fundit i mëshon fort ndikimit latin duke hedhur poshtë pohimin e studiuesve që ishin për burimin grek.
Çabej pohon se sllav. obor e gr. avlli avli e kanë mënjanuar mjaft këtë huazim latin të shqipes dhe i kanë lënë atij një përhapje dialektore. Ndeshet edhe te autorët e letërsisë së vjetër shqiptare Buzuku e Budi. Pra nga çka cituam më sipër deduktojmë se ky emërtim ka një ndikim prej turqishtes, i përket periudhës së sundimit turk, nga e cila kuptohet se kemi të bëjmë më një fshat të formuar më vonë së fshatrat e tjerë të kësaj komune, gjë që nënkupton edhe përjashtim e ndonjë ndikimi sllav në këtë emërtim, meqë tashmë e dimë që sundimi turk është më i vonë se dyndjet sllave në Ballkan.
Sa i përket temës së dytë formuese, leksema turke beg-u themi që ajo ka marrë pjesë në formimin e disa mikrotoponimeve të zonës së Maqellarës, kryesisht në fshatin Allejbegi dhe Kurtbeg. Ajo që duhet theksuar në këtë rast, për të tilla formime është fakti që kësaj teme i janë pranëvënë elemente jot ë llojit të saj, pra joturke, porse ndajshtesa sllave, siç është rasti i mikrotoponimit Beguvicë, fushë (Kërç. P.), formim ky i emërtuar si trajta sllave e fjalës turke beg.
18.ALLAJBEGI, -A (BURIMI) 1 Nuk e ndeshim te autorët që u jemi referuar. Këtë fshat e njohim me dy emërtime:
Allajbegia dhe Burimi. Krahas këtyre dy trajtave Xh. Ylli na e jep edhe në formën Kodras. Studiuesi Machiel Chiel kur studion arkitekturën osmane në Shqipëri, një vend të veçantë i kushton edhe këtij fshati me historinë e tij shumëvjeçare, nga ku mund të kuptojmë se ky fshat i përket asaj periudhe.
Ajo që i jep rëndësi këtij fshati, në të gjitha dimensionet, jo vetëm historik, është përveç emërtimit të tij, edhe xhamia e fshatit e njohur me emrin Xhamia e Allai Begut ose ndryshe njihet edhe si Xhamia e Burimit.2
Në tokat e këtij fshati, në vendin e quajtur “Livadh i Madh”, ndodhet një vendbanim shumë i vjetër, rreth gjashtëmijë vjeçar. Mendohet, sipas etimologjisë popullore, se emri autentik shqiptar i këtij fshati duhet të ketë qenë Lekaç për dy fakte:
a) vetë emri vjen nga emri Lekë aq i përhapur para myslimanizimit në Shqipëri. b) Lekaç është dhe në “bërthamën” e fshatit, duke vërtetuar kështu edhe vjetërsinë
e shtëpisë së Dançes, si më e vjetra shtëpi në atë kohë.3 Ndaj emri më i hershëm i këtij fshati duhet të ketë qenë “Lekac” ose “Lekas”. Mes viteve të shek. X-XI fshati duhet të ketë pasur emrin “Gropa” sipas emrit të sundimtarit nga pinjollët e kësaj familjeje të fuqishme në trevën e Dibrës. Në shek. XVI haset për herë të parë emri “Allajbegi”, të cilin e ka marrë pas ardhjes së Allajbeut, sheh Murat Begu.
Më vonë, në kohën e rregjimit komunist, fshati u quajt Burim, ashtu siç njihet edhe sot e kësaj dite. Emri i dytë, (Burim), ndoshta u mendua për shkak të burimeve të shumta që ka fshati, sidomos, në pjesën e poshtme të tij. Po ashtu ky fshat është quajtur edhe “Stambolli i vogël”, emër që ia vuri sheh Murat Begu, feudali turk, i ardhur në fshat për bukuritë dhe shfrytëzimin e fshatit.
Nisur nga çka prekëm më lart, si dhe nga lashtësia e fshatit së bashku me xhaminë më të vjetër të ndërtuar që më 1585 4, pra me “një datim në dekadat e fundit të shek.
1 Xh. Ylli, vep.e cituar, f. 26. 2 Machiel Chiel, Arkitektura Osmane në Shqipëri, f, 104. 3 Marrë nga dosja e dokumeneve që gjenden në Muzeun Peshkopi. Ky informacion është dhënë nga intelektuali e studiuesi i zonës, por jo vetëm, Osman Xhili, që prej vitesh shërben si iman i kësaj xhamie. 4 Për më tepër shih Aleksandër Meksi – Leonard Suli, Punime konservuese dhe arkitektura e Xhamisë së Allajbegisë në Burim të Dibrës, në “Monumentet 15, Tr, 1979-1980, f. 147-158. Po ashtu shih studiuesin A. Bunguri në artikujt e tij, si dhe librin Dibra dhe etnokultura e saj, në dy vëllime. Gjithashtu, ky
206
XVI”, - siç pohon edhe Machiel Chiel, lashtësi kjo tashmë e dokumentuar nga burime arkeologjike e të dhëna të tjera, të cilat historianët dhe të interesuarit për këtë i kanë nxjerrë në pah, (për historinë e fshatit kemi folur në kapitullin përkatës për fshatrat në tërësi), mendojmë se ky emërtim, Burimi është autentik shqiptar. Këtë mendim e mbështesim, jo vetëm në emërtimin e hershëm të tij si Lekas ˃Lekaç, por edhe në emërtimin e pjesëve përbërëse të fshatit, të tilla si rrugë, lagje, llagape, apo lëndina pra flet mikrotoponima shqipe e zonës, për këtë: Lidina e Lekaçit (Lekas), kodra e Lisave, kodra e xhamisë, Varrezat e Demës (Adem Agës), kodra e Çukës, Kodra e vogël, Kodrën e Lugut, kodrën e Zabelit, Livadh i Madh, Strana, Luxhe (Lugjet), Ara e Dacit, Gëzhina, Lidina e Madhe, vija e Stranave (Strana) ose ndryshe quhej dhe vija e Lekaçit, vija e Tupleceve (Tupleci), vija e Argjatave (Arë të Gjata), vija e Ogrades (Ograde ose Ugrade), vija e midisit dhe vija e Lidinës (Lëndinës).
Për sa i përket formimit të këtij ojkonimi studiuesit janë të një mendimi, duke parë
në të një ndikim të turqishtes, si në rastin e Kurtbegut. Si një kompozitë të përbërë nga dy elemente orientale, përk. turke, nga tema1 allej “komandanti në ushtrinë turke” + tema2 beg, -u, “titull i lartë i një personi, pronar tokash”,për shpjegimin e së cilës folëm edhe më sipër, +sufiksin -i. Ky ojkonim i përket periudhës së sundimit turk, nga e cila kuptohet se kemi të bëjmë më një fshat ku përjashtohet mundësia e ndonjë ndikimi sllav në këtë emërtim.
Sa i përket sufiksit të lashtë -i e ndeshim në ojkonimet e zonës si Allejbegi, por edhe në mikrotoponiminë e saj. Mendimi për prejardhjen e kësaj prapashtese, duket se është jo vetëm i ndarë nga studiuesit, por edhe i pazgjidhur. Kështu e dëshmon së paku profesor Çabej1, i cili duke iu referuar Pedersenit dhe Joklit, e nxjerrin me burim autokton shqip që lidhet me indoeuropianishten –ija, nga e cila u reduktua e doli –ijë e pastaj u bë –i, mendim që gjen shpjegim edhe te F. Boppi.2
19. OBOK (KATUND I VOGËL) E ndeshim që në vitin 1467 në defterin turk, në trajtën Hobok si timar i Mevlan
Kadiut3, por edhe në formën Hobuk sipas identifikimit që u ka bërë studiuesi D. Luka 4 fshatrave të këtij rregjistri. Kurse Xh. Ylli kur u referohet dokumenteve të shek. XV-XVI jep edhe këtë topik, po me trajëtn e larpërmendur Hobok, porse shton më tej studiuesi, duke rindërtuar trajtën më të vjetër të saj, që nuk ekziston sot, Hodove.5
Kjo trajtë gjen shpjegim nëpërmjet dukurisë fonetike të metatezës me trajtën e sotme Obok/Ubok (në gjuhën e folur të banorëve). Me këtë formë e gjejmë edhe te Fjalori e emrave gjeografikë të Republikës së Shqipërisë6. Kurse sipas Defterit të vitit 1583 në variantin maqedonas, kemi Obok, i regjistruar si fshat i nahijes së Dibrës së Epër.7
Kurse te sugjerimet në vendimin nr. 758, të grupeve të punës nga komisionet përkatëse, drejtuar pjesërisht nga profesionistë të fushës së gjuhës, por jo vetëm, në informacion është marrë nga dosja e dokumeneve që gjenden në Muzeun Peshkopi,të dhëna të bazuara nga kërkime në terren nga studiues të zonës në kuadër të studimeve individuale dialektologjike. 1 E. Çabej, SGJ, III, f. 236. 2 A. Xhuvani dhe E. Çabej, Prapashtesat e gjuhës shqipe, Tr, 1962. 3 V.Buharaja f. 12 kurse te dok. maq. F. 300. Shih H. Pernezha, Z. Gjoni, Dibra në defterët osmanë, 1467, 1583, MB, Tr, 2011, f. 87-88. 4 D. Luka, vepër e cituar, f. 514. 5 Xh. Ylli, vep.e cit. f. 75. 6 E. Lafe, N. Cikuli, M. Kabo, Fjalor i e emrave gjeografikë të Republikës së Shqipërisë, ASHSH, IGJL, shtëpia botuese Shkenca Tr, 2002. 7 H. Pernezha, Z. Gjoni, Dibra në defterët osmanë, 1467, 1583”, MB, Tr, 2011, f. 87-88.
207
lidhje me ndryshimet mbi emërtimet e fshatrave të datës 6.7.1938, këtij fshati i sugjerohet trajta Bujkaj-t,1 porse nuk gjen miratimin e plotë e ndaj fshatit i mbeti emri i dokumentuar që në rregjitrin e vitit 1467, Obok-u.
Nuk e mendojmë të arsyeshme lidhjen e këtij topiku me gjuhët sllave, në të cilat toponimet që përmbajnë rrënjën Buko, si Bukovina, Bukoviq, Bukmira studiuesit janë përpjekur t`i shpjegojnë me rus. Buka “ah”, ndërsa aty ka mbizotërim të brredhit, pishës apo drunjve të tjera apo jo të ahut. Në këtë vështrim, në rastin e Obokut mund të themi se fshati shquhet për prodhimin e qershive.
20. RESHÁN,-I.2 Sipas Xh. Yllit këtë topik e gjejmë në dokumentet e shek. XV-XVI në formën
Rashan. E gjejmë në veprën e Zaimovit, Rashani (Рашани). Zaimovi e citon gabimisht Selishevin, se ky i fundit nuk e ka trajtuar këtë emër fshati, dhe e shpjegon toponimin nga një emër banori *Орѣшани < *Орѣхъ < oрѣхъ, + -яне, me shndërrimet fonetike h = j> š, ѣ > e dhe rënien e 0-së nistore, khs. Rehovë etj. Më bindës duket shpjegimi nga një tjetër emër banori, nga *Рeшанe < Emërvendi *Реса < peca (lexohet resa) “lule në trajtë vileje, që lëshojnë disa drurë; gath, vastak, lëvare” + - яне ose nga ermi i banorit *Reshan < emërvendi *Resha < resa + -jь, + -an, khs. dibran < Dibër etj. Kuptimi i sufiksit -an është edhe për emrat sllav por edhe ato shqiptarë, krahaso dibran < Dibër etj., të cilat i shohim edhe në formime të tjera, krahaso Bezhan, Reçan në Elbasan dhe Reçan në Kaninë. Apelativi është huazuar më parë në gjuhën shqipe- citon Xh. Ylli në veprën e tij. Është këtu rasti kur emri i lagjes, Reshan, patronim, në rastin tonë ka kaluar në emërtimin e fshatit Reshan.
Nëse do t’i referohemi pohimit të Q. Muratit ky emërtim lidhet drejpërdrejt me shqipen, e më konkretisht me gjuhën e studiuesit do të shpreheshim se “mbi bazën e tij qëndron një emër vetjak Res, Reso, Resan, i njohur në fjalorin antroponomastik shqiptar edhe si mbiemër familjar: Restelica, Reshani (Kosovë), Reshpja (Shqipëri)”.3 Kurse sllavisti rus A. M. Selishçev kur flet për topikun Resnjë (maq. Resen), të cilin e nxjerr nga sll. Resen, pa u shprehur më tej për kuptimin e kësaj fjale, përmend edhe emërtimin Reshan. Këtë emër V. Pjanka (1970: l25) e nxjerr nga një emër fitonimik sllav resa (*resa) me sufiksin –n. 4
Në mesin e shumë elementeve të huaj që i janë mbishtresuar e janë shtuar elementeve vendase ne po përpiqemi që nëpërmjet toponimisë shqiptare, e cila ka plot raste që daton që në antikë, siç ka theksuar E. Çabej5, të nxjerrim pikërisht lashtësinë dhe autoktoninë e popullit shqiptar në dritën e këtyre të dhënave toponimike.
Përfundime Duke përmbledhur të gjitha mendimet e studiuesve të lartpërmendur lidhur me
ojkonimet e trevës së Maqellarës, si dhe duke u bazuar në qasjen tonë gjuhësore që u bëmë këtyre emërtimeve, patjetër që na bie në sy prania e dendur e elementeve sllave në këto formime emrash. Lidhur me arsyet dhe faktorët që kanë ndikuar në këtë rrjetë topikësh sllavë, si dhe qëndrimet që duhen mbajtur për këtë fenomen ne kemi folur në trajtesa të tjera, në brendësi të punimit. Ndoshta edhe nga kjo panoramë që na u paraqit
1 Grup autorësh nga departamenti i gjuhës, Ut, 100 vjet pavarësi e shtetit shqiptar, Tr, 2012, f. 92. 2 Xh. Ylli, vep.e cit. f. 163; në formën Rashan e jep në faqen 75, f. 221. 3 Q. Murati, Shqiptarët dhe shqipja- në n j ë b o t ë e m r a s h t ë p ë r v e ç ë m , IAP, 2014, f.101. 4 Q. Murati, Shqiptarët dhe shqipja- në n j ë b o t ë . . . . . . . . . . . . f.101. 5 E. Çabej, Problemi i karakterit autokton të shqiptarëve në dritën e toponimeve, Buletini i Universietit Shtetëror të Tiranës, Seria e Shkencave Shoqërore, 1958, 2, f. 54; Waclaw Cimochowski, Për gjuhën shqipe, ASHAK (Akademia e Shkencave dhe Arteve të Kosovës), Pr, 2004, f.310.
208
gjatë mbledhjes së materialit toponimik dhe analizës gjuhësore të tyre vëmendja jonë u fokusua më së shumti në këtë çështje, duke iu qasur në këndvështrime të ndryshme, qoftë historike e gjuhësore.
Ndaj në mënyrë të përgjithshme për çka folëm në këtë kapitull, duke iu referuar formave aktuale të emërtimeve, mund t’u bashkangjitemi përfundimeve që ka paraqitur studiuesi Xh. Ylli, se në vilajetin e Dibrës në shek. XV-XVI nga 58 emërtime vendesh (fshatrash në këtë rast), 33 janë sllave,1 që konvertuar në përqindje përbëjnë 56.8% për Dibrën e Sipërme (33 emërtime sllave nga 58 në total) dhe 48.6% për Dibrën e Poshtme (36 emërtime sllave nga 74 në total). Nëse i referohemi gjendjes aktuale të emërtimeve të fshatrave në Dibër, sipas studiuesit kemi 41% nga 45 % emërtime sllave (86 emërtime sllave nga 95 në total). Nësë do i referoheshin emërimeve të fshatrave në Shqipëri, po sipas studiuesit, kemi 24% emërtime sllave nga 27% gjithsej (ose nga 941 gjithse, 830 janë me ndikim sllav), bazuar 3473 emra fshatrash gjithsej.2 Kurse sa i përket trevës së Maqellarës, bazuar në analizën e mësipërme gjuhësore na rezulton se 50-51% e emërtimeve të fshatrave kanë natyrë sllave, pra në formimin e emrave të fshatrave kanë marrë pjësë leksema sllave (përfshirë këtu edhe ndajshtesa: para/prapashtesa) në 11 fshatra nga 22 gjithsej (kemi llogaritur Kërçishtin e Epërm dhe Kërçishtin e Poshtëm si një emërtim meqë është i njëjti emërtim bazë dhe, po ashtu edhe Bllatën e Poshtme dhe Bllatën e Sipërme si një emërtim). Sa i përket pjesës së mbetur të emërtimeve të fshatrave mund të themi se ato përfaqësojnë 49%, formime të cilat ne i kemi klasifikuar si formime shqipe dhe hibride, përfshirë këtu edhe ato emërtime që kanë elemente turke në përbërje të tyre, si p.sh. Maqellarë, Allejbegia (Burim, Kodras), Kurtbegu (Fushë e Vogël) nëse u referohemi edhe trajtave të dyta të njohura nga masat e gjera popullore e në ndonjë rast edhe nëpër dokumente zyrtare.
Theksojmë këtu se këto statistika që ne po u referohemi, për mendimin tonë nuk mund të merren apriori të zbatueshme, për faktin e vetëm se nuk janë analizuar të gjitha topikët në nivel qarku, porse autori i librit është përqendruar vetëm te sllavizmat. Apo nëse shprehemi me gjuhën e studiuesit Gj. Shkurtaj do të pohonim se “më shumë, natyrisht në këtë proces, janë prekur ojkonimet, duke mbetur në trevat tona gjurmë të qarta të toponimisë sllave, siç janë: Zagora (Mbishkodër), Zagoria (Gjirokastër), Zagorçani (Pogradec), Zadrima, Çorovoda, Podgora (Mbishkodër) etj.3
Në këtë analizë gjuhësore që u kemi bërë topikëve të një rëndësie të veçantë për historinë e kulturën e zonës, e atë shqiptare paraqesin edhe topikët, që në i kemi cilësuar, si formime me elemente vendase, si p.sh. topiku Majtarë, Erebarë, Katund i Vogël (Obok), duke dyshuar edhe për topikun Popinarë (Popi ndër arë), pavarësisht se disa studiues e nxjerrin atë me ndikim nga gjuhët sllave.
Si përfundim mund të themi se treva dibrane në kuadër të hapësirës shqiptare e ballkanike, si me historinë ashtu edhe me gjuhësinë, paraqet një pasuri të madhe shumështresore të Ballkanit dhe të Evropës Juglindore4, hapësirë që e përshkon një traditë e pasur dhe e thellë kulturore e gjuhësore, një shtresim i pasur kulturash të shfaqura me shumë se askund në toponiminë ilire, helene, shqiptare, sllave, turke etj.,5 por edhe në areal gjuhësor i përbashkët i strukturës gramatikore.
1 Xh. Ylli, vep.e cit. f. 199. 2 Xh. Ylli, vep.e cit. f. 198-199. 3 Gj. Shkurtaj, shih po aty, f. 70-80. 4 B. Baliu, Gjendja e toponimisë në Ballkan, Java e shkencës 2012, MASHT, Prishtinë, f. 182. 5 B. Baliu, Onomastikë dhe Identitet, Era, Prishtinë, 2012, f. 19.
209
PJESA E TRETË
210
KREU X: MBI “BASHKËJETESËN”1 SLLAVO-SHQIPTARE DHE NDIKIMI I SAJ NË STRUKTURAT GJUHËSORE.
10.1 Marrëdhëniet shqiptaro-sllave
Takimet e popujve, jo gjithmonë kanë qenë të dëshirueshme dhe të mirëpritura. Ato shpesh kanë ardhur edhe si rezultat i ekspasioneve-luftrave mes tyre, në rrjedhë të moteve. E tillë është edhe marrëdhënia e popujve sllavë me shqiptarët. Ndikimi sllav në Shqipëri, dhe përgjithësisht në Ballkan, tashmë është i njohur.
Me marrëdhëniet mes këtyre popujve janë marrë shumë studiues, por jo vetëm. Kjo çështje e parë në këndvështrime të ndryshme, sipas objektit të studimit dhe fushës studimore ka tërhequr vëmendjen jo vetëm të gjuhëtarëve por edhe të shumë studiuesve të disiplinave të tjera të interesuara.2 Pikërisht raportet mes popujve sllavë me të parët e shqiptarëve, deri në atë që disa studiues e kanë emërtuar “simbiozë sllavo-shqiptare, në truall të Ballkanit, më konkretisht në Shqipëri, të para në planin historik e gjuhësor, si dhe gjurmët e këtyre lidhjeve në rrafshet e gjuhës janë bërë objekt studimi i kësaj trajtese. Për këtë kemi shfrytëzuar një literaturë të gjerë, shqipe e të huaj, të studiuesve më të njohur që kanë shkruar për këtë çështje, kemi shfletuar defterët osmanë të shek. XV mbi emërtimin e vendeve në të gjithë Shqipërinë, për të parë përhapjen gjeografike të ndikimit sllav, por jo vetëm.
Duke nisur me Miklosichin dy shekuj më parë e duke vazhduar me G. Meyerin, N. Joklin, P. Skokun, H. Baričin e dijetarë të tjerë u bënë mjaft studime të vlefshme për lidhjet e sllavishtes me shqipen. Vepra që bën një përmbledhje të ndikimeve sllave në gjuhën shqipe është ajo e Selishevit. Përpjekje për një analizë të plotë të ndikimeve sllave në shqipe ka bërë studiuesi Xh. Ylli në artikujt e tij3 ku i përmbledh në veprën
1Kemi vendosur t’i emërtojmë me këtë term marrëdhëniet e gjata sllavo-shqiptare, duke iu referuar pikërisht konceptit dhe përcaktimit terminologjik që ka paraqitur për këtë çështje studiuesi I. Ajeti. Por kjo zgjedhje vjen edhe për arsye se nësë do u referohemi disa ermave të tjerë që kemi ndeshur për këto kontakte historike e gjuhësore të këtyre dy popujve, ku ndër ta më i shpeshtë në përdorim shfaqej termi “simbiozë”, për mendimin tonë nuk i përshtatet plotësisht ky emërtim, arsyet të cilat i kemi shtjelluar më në gjerësi të punimit. Lidhur me termin “bashkekzistencë” shih I. Ajeti, Kontribut për studimin e disa toponimeve të Malit të Zi, në “Kërkime gjuhësore”, Prishtinë 1978, f. 351. 2 Me lidhjet historike e gjuhësore sllavo-shqiptare janë marrë një varg dijetarësh, historianë e gjuhëtarë, ndër të cilët mund të përmendim: dijetarin rus të shekullit të kaluar V. Makushev, autor i veprës Monumenta historica Slavorum meridionalium, Kostantin Jireçeku me veprat e tij Romanët në qytetet e Dalmacisë gjatë mesjetës, Historia e serbëve, Shteti e shoqëria në Sërbinë mesjetare; Sufflay me veprat e tij Serbët e shqiptarët më 1925”, Qytetet e kala të Shqipërisë kryesisht gjatë kohës së mesme më 1924. Nga gjuhëtarët përmendim F. Miklosichin me veprën e tij Eelementet sllave të shqipes më 1870 i cili hodhi themelet për studimet sllavistike në lidhje me shqipen. punën e tij e filluan dhe ecuan më tutje dijetarë si G.Meyeri, N. Jokli, P. Skoku, H. Barici, sllavisti sovjetik A. M. Seliśčev Sllavianskee naselenie v Albanii (Sofje 1931), vepër në të cilën studiohen marrëdhëniet sllavo-shqiptare si nga ana e gjuhës, edhe në këndvështrimin historik, por edhe në atë të raporteve shoqërore. Sipas këtij dijetari këto raporte janë të tilla, që sllavët zunë fushat dhe luginat e lumenjve, shqiptarët mbetën banorët e malësisë dhe të viseve të larta. Shih E. Çabej, Studime gjuhësore, Pr, f. 60-61. 3Xh. Ylli, Rreth trajtimit të derisotëm të huazimeve sllave të shqipes në SF, 2, 1987; Rreth inventarit absolute dhe relative të huazimeve leksikore sllave në gjuhën shqipe, në "Seminari XVII ndërkombëtar për gjuhën, letërsinë dhe kulturën shqiptare”, Tr, 1995; Vështrim në gjurmët sllave në toponiminë e Shqipërisë në “Seminari XVIII ndërkombëtar…”, Tr, 1996. Më gjerë ky autor do t‘i shtjellojë idetë e
211
“Das slavische Lehngut im Albanischen”, Slavistische beiträge, München 2000. Po ashtu edhe studiuesja A. Omari në artikullin e saj përbën objekt kryesor huazimet sllave, kryesisht ato sllave të vjetra.1
Marrëdhëniet e shqiptarëve me sllavët, që zgjatën përafërsisht tetë shekuj me rradhë, kanë lënë gjurmët e tyre edhe në gjuhë. Sllavishtja me dialektet e saj 2 ka patur një shtrirje gjeografike të tillë sa ka prekur pjesën dërrmuese të territorit shqiptar. Këtë fakt e gjejmë të shprehur te disa studiues por ne po veçojmë dijetarin sovjetik A. M. Selishev, ku ndër të tjera ai citon se raportet mes sllavëve dhe shqiptarëve janë të tilla, që sllavët zunë fushat dhe luginat e lumenjve, shqiptarët mbetën banorët e malësisë dhe të viseve të larta.3 Kurse R. Abdyli në analizën që u bën defterëve 4 të shek. XV-XVI, thekson se “shqiptarët para e pas kohës kur u hartuan defterët, shtriheshin në një territor shumë më të gjerë se në lindje, verilindje e juglindje të viseve të banuara sot prej tyre.5
Ndikimet sllave në vendin tonë nisin intensivisht pas shek. IX, nga ku zënë vend edhe formacionet e para shtetërore, e gjithashtu, edhe bashkekzistenca për disa krahina ndërmjet shqiptarëve vendës dhe sllavëve ardhës, ku këta të fundit të vendosur kryesisht nëpër zona të lira e shpesh të pabanuara më parë. Rrjeta më e dendur ndikimit sllav në emërtimin vendeve me emra sllavë ndeshet në Gegëri, më fort në Dibër e në anët e Shkodrës, në Toskëri në kaza të Beratit e Vlorës (Myzeqe) e në krahinë të Korçës, në jug në anët e Leskovikut e Përmetit.6 Dendësisa e kësaj rrjete topike përkon përgjithësisht me intesitetin e ndikimit gjuhësor sllav mbi këto treva. Rrethanat e njohura historike, të njohura ndër ne, sipas studiuesve flasin për një simbiozë mes dy popujve: shqiptarë dhe sllavë, ku këto të fundit e përballuan me sukses këtë “simbiozë” në kuptimin e “bashkëjetesës” (termi jonë) = bashkekzistencës” (termi i I. Ajetit), në jetën e tyre në të gjitha dimensionet, porse nuk arritën të përballonin me të njëjtin sukses ndikimin sllav edhe në toponimi, e cila u zëvendësua edhe në toponimi sllave. Kjo dukuri vërteton se toponimia ishte jo vetëm rrjedhojë e kontaktit ndërmjet shqiptarëve dhe sllavëve shumë shekuj më parë, siç pohon edhe S. Pulaha,7 por në rend të parë rrjedhojë e trysnisë sllave që u ushtrua mbi shqiptarët nëpërmjet institucioneve të tyre
veta për çështjen e problemit të sllavizmave në veprën Das slavische lehngut in Albanesichen, München, 1997; Interesi i tij për këtë çështje e çon në botimin e një vepre më të rëndëishme, të ndarë në dy pjesë: pjesa e parë i kushtohet huazimeve sllave kurse pjesa e dytë i kushtohet toponimisë shqiptare, Das slavische Lehngut im Albanischen, Slavistische beiträge, München 2000. 1 A. Omari, Përsëri rreth huazimeve më të vjetra sllave në shqipe, në "SF", 1-2, 1999. 2 Lidhur me ndikimin e elementit sllav në fushën e kulturës materiale e të ekonomisë shtëpiake, një interes të vecantë paraqet pyetja se nga cilat gjuhë sllave burojnë sllavizmat e shqipes. Në pajtim me rrethanat historike, me përhapjen dikur të ndikimit bullgar në Shqipëri të mesme e jugore e të sferës serbe në Shqipërinë e Epër, në vijë të përgjithshme mund të thuhet se huazimet sllave që gjinden në dialektet e atyre krahinave janë marrë prej bullgarishtes, sllavizmit e gegërishtes veriore prej serbokroatishtes. por duhet pranuar se një përndarje e tillë bëhet më fort sipas kriterit të rrethanave historike sesa pas dëshmisë së gjuhës. Shih E. Çabej, Studime gjuhësore, Pr, f. 61-62. 3 E. Çabej, Studime gjuhësore, Rilindja, Pr,1986, f. 60. 4 Defterët e përkthyer nga Metodija Sokolovski dhe Dr.Aleksandër Stojanovski duhet të merren me rezervë, sepse ka mundësi të jenë shtrembëruar nga origjinali për të fshehur elementin shqiptar. Ndoshta dobësitë mund të jenë edhe nga mosnjohja e gjuhës shqipe nga autoët e tyre. Përgatitësit e këtyre dëfterëve pretendojnë të tregojnë praninë e elementit maqedonas. Ky është shënim i autorit Ramiz Abdyli, në artikullin: Shqiptarët e Maqedonisë sipas të dhënave të defterëve të shek.XV-XVI, është me interes të theksohet se në defterët e shfrytëzuar askund nuk haset emri maqedon. Ndërkaq krahas emrit shqiptar hasen edhe emrat serb, grek, bullgar e vlleh. 5 R. Abdyli, në artikullin: Shqiptarët e Maqedonisë sipas të dhënave të defterëve të shek.XV-XVI, f. 142. 6 E. Çabej, Studime gjuhësore, Rilindja, Pr, f. 63. 7 S. Pulaha, Defteri i rregjistrimit të sanxhakut të Shkodrës i vitit 1485, vëll.I, Tr, 1974, f.39, sipas R. Abdyli, artikulli Shqiptarët e Maqedonisë sipas të dhënave të defterëve të shek.XV-XVI, F.135.
212
shtetërore e fetare. Me të drejtë edhe studiuesi Ç. Bidollari thekson në këtë proces faktin e një politike tashmë të njohur të ndjekur nga pushtuesit për të shtrirë dhe zgjeruar pushtetin e tyre në trojet e pushtuara, që nuk largohen prej aty apo nuk e quajnë të mbaruar pushtimin e tyre pa i vënë objektit gjeografik edhe emrin nga gjuha e vet. 1
Për të qenë më të qartë rreth definicionit simbiozë apo bashkëjetesë ne po paraqesim përkufizimin e këtyre dy termave, bazuar në FGJSSH-në, ku marrim përkatësisht këtë sqarim:
Simbiozë/ë, -a: lidhje a marrëdhënie të ngushta në mes popujve të ndryshëm që banojnë në të njëjtat troje; lidhje e ngushtë në mes dukurish të afërta. Simbiozë etnike (gjuhësore). Simbiozë popujsh të ndryshëm.2
Bashkëjetesë, -a: të jetuarit së bashku me të tjerë në marrëdhënie të caktuara.3 Siç e shohim nga përkufizimi të dy këto leksema kanë një afri semantikore të dallueshme mes veti nga një fije e hollë, ku shpesh studiuesit e anashkalojmë gjatë shtjellimit të hipotezave të tyre, por pa qëllim të keq. Pra nga përkufizimi më sipër kuptohet se kemi ndryshime mes këyre dy termave, konkretisht:
– së pari, se shqiptarët e sllavët në histori të tyre kanë qenë dy popuj të cilët kanë bashkëjetuar me njëri – tjetrin në marrëdhënie të caktuara, siç është ndikimi i veprimtarisë së aparatit shtetëror (administratës së kohës) për qëllimet e tyre, të njohura tashmë në mesin tonë, dhe jo marrëdhënie të ngushta sa për të thënë simbiozë.
– së dyti, kjo marrëdhënie “bazohej” në interesa njëanëshe e keqadashëse dhe jo reciproke mes palëve, me të “drejta” apo “përfitime” të ndërsjella.
– së treti, lidhja mes këtyre popujve pushon së qëni e tillë, së funksionuari, që në çastin që prishen interesat e caktuara të palëve kundrejt njëri-tjetrit, pra që në momentin e prsishjes së “marrëveshjes” së tyre, marrëveshje kjo e heshtur në pamje të parë, por e nënkuptuar nga të dyja palët po ashtu.
Ndaj me të drejtë edhe studiuesi D. Luka lidhur me këtë çështje, duket se i mëshon më fort bashkekzistencës mes këtyre popujve sesa simbiozës kur thotë se “nëse do të kishte ngjarë dukuria e vërtetë e “bilinguizmit” apo e “asimilimit”, emrat me burim sllav në defterët e shek. XV e më pas, do të vinin duke u pakësuar e jo duke u shtuar”. Një hipotezë të tillë për një “bashkëjetesë” mes tyre janë pothuajse shumica e studiuesve shqiptarë kur i shtjellojnë ndikimet që kanë patur këto popuj në rrathanat e caktuara historike e të ndodhura nën trysninë e aparatit shtetëror të etnikumit sundues. Këtë mendim tonin e mbështesim në faktin së studiuesit e kanë pranuar se terminologjia sllave që gjendet në trojet shqiptare nuk është asgjë më tepër vetëm se përkthime të termave gjegjëse në gjuhën shqipe, çështje që do gjejë po ashtu shtjellim në këtë trajtesë.
Për të krijuar një panoramë sa më të qartë mbi këto marrëdhënie, e për pasojë, edhe mbi praninë e elemneteve sllavë në gjuhën shqipe, nuk mund të lëmë pa përmendur aspektin historik, i cili ka shoqëruar dyndjet sllave në tokat ilire. Gjithashtu dhe natyrën e karakterit luftarak të shqiptarëve të cilët në tërësinë e tyre nuk i kanë pas dhënë rëndësi aspektit bujqësor, po ashtu edhe atij blegtoral, çështje për të cilën ithtarët e shqiptarëve, kryesisht i drejtohet Selishevit me idetë që përcillte, kanë marrë përgjigjen shkencore nga albanologu më i njohur i tyre, prof. E. Çabej.4
1 Ç. Bidollari, “Rreth një projekti të vitit 1938 për ndërrimin e emërtimeve të vendbanimeve, SF, Nr 3-4, 1998, f. 167. 2 Fjalori i Gjuhës së Sotme Shqipe, ASHSH, Tr, 1980, f. 1752. 3 Fjalori i Gjuhës së Sotme Shqipe, ASHSH, Tr, 1980, f. 111. 4 E. Çabej, Disa aspekte të kulturës popullore shqiptare në vështrim gjuhësor, Gjuha shqipe, nr. 2, IAP, 1987. Po ashtu shih edhe Gj. Shkurtaj, Të dhëna gjuhësore për lashtësinë e bujqësisë ndër shqiparë, SF, 3, 1976.
213
Në shumicën e rasteve jeta e tyre kalonte nga një betejë në një tjetër. Por edhe në rastet kur nuk ishin nëpër beteja grindjet mes tyre i bënin të ishin në konflikt të vazhdueshëm. Natyra e sllavëve, të cilët lëviznin në mënyrë të organizuar dhe në marrëdhënie të drejpërdrejtë me tokat, bujqësinë, e në disa vende edhe me blegtorinë ka bërë që shumicës së emrave të vendeve, tokave ku shkelnin, edhe nëse kanë patur një bazament autokton të emërtimit të atyre vendeve, ju kanë dhënë emërtime me ngjyrime sllave. Në këtë aspekt ato emërtime kanë atë formë në të cilën ne i gjejmë sot të pranishme kudo dhe si të tilla i definojmë me emrin sllavizma.
Një rol të rëndësishëm në këtë proces të gjatë të emërtimit të vendeve, ka luajtur edhe administrata e kohës duke filluar nga administrata bizantine dhe pastaj në atë osmane deri nga shek. XVII, periudhë në të cilën ndikimi i këtyre elementeve të huaj filloi të binte. Gjatë kësaj periudhe, duhet theksuar gjithashtu, natyra e sundimit osman, sundim ky që i jepte më së tepërmi përparësi aspektit të mileteve, i cili në themel kishte bindjet fetare, se sa përkatësisë kombëare të popujve që bënin pjesë në perandori. Në të tilla situata strukturat e administratës sllave, si dhe ato helene (perandoria bizantine) kanë lujatur një rol vendimtar në përcaktimin final të emrave në rregjistrat osmanë të kohës1, që janë burim studimi i mbarë studiuesve, për të ndriçuar etapa të errëta të historisë sonë. Po në të njëjtën kohë nuk duhet të lëmë pa përmendur faktin se mes shqiptarëve dhe sunduesve osmanë ka patur një përplasje dhe një armiqësi të theksuar, ndryshe nga fqinjët tanë (sllavët) që kanë patur pakte dhe fqinjësi reciproke. Kjo ka bërë që gjatë kësaj periudhe janë shtuar ndikimet e elemente sllavë, ndaj në gjendjen e atyre rregjistrave osmanë që ne disponojmë sot të bie në sy fakti që sllavizmat në vend që të pakësohen nga regjistri i viti 1431 deri te ai i vitit 1485, ata kanë ardhur gjithnjë në rritje duke u shtuar, siç ka pohuar edhe studiuesi D. Luka. Ndaj, me të drejtë nga shumë prej nesh ngrihet pyetja përse janë shtuar këto elemente sllave? Nisur nga emërtimet e vendbanimeve të tipit katund ose fshat, edhe pse në shumë raste kishin ruajtur dhe ende ruanin domethënien e tyre, pra kuptimin e tyre etimologjik, paratoponimik,2 pushtuesit nuk ngurruan duke i ndryshuar dhe përkthyer në gjuhën e tyre, duke mbuluar edhe një faqe të historisë sonë kombëtare. Të tilla mund të gjejmë plot në trojet tona të pushtuara si p.sh. Novoselë, Zadrimë, Beligrad, Bellovodë, Vojvodinë etj.3
Prania e elementeve sllave në fushë të toponimisë shqiptare duhet shpjeguar, jo vetëm me sundimin shekullor sllav dhe ushtrimin e ndikimit të pandrëprerë nëpërmjet instuticioneve shtetërore e kishtare, në një anë, e në anën tjetër me mungesën e kishës autonome shqiptare dhe të organizimit shqiptar.
1 Rregjistrat mbi të cilët jemi bazuar, (të viteve 1431, 1467, 1485) kanë të dhëna të dorës së parë sepse i përkasin një kohë shumë të lashtë, mbi një shekull e çerek; në këto rregjistra gjenden me mijëra emra fshatrash të Shqipërisë, të rregjisruara nga turqit pas sundimit të Shqipërisë. Janë botuar në Ankara nga studiuesi turk H. Inalcik. Janë përdorur nga administrata turke për disa vite me rradhë. Janë shkruar me alfabet arab, të transliteruar në turqishte nga H. Inalcik, të pajisur me shënime përkatëse vende-vende. Përfshijnë emra të fshatrave nga e gjithë Shqipëria. Rregjistri i vitit 1431 është i pajisur në fund me një hartë ku Inalciku bën përpjekje për lokalizimin dhe idenifikimin e emrave të rregjistrit, porse kjo përpjekje nuk ka qenë edhe aq e sukseshme pasi lokalizimi i kryer nga autori pjesërisht ka edhe gabime qoftë në identifikim duke u shtrembëruar edhe trajta e tyre e sotme. Kurse regjistri i vitit 1467 paraqet interes jo vetëm historik, por nga ana gjuhësore pasi përveç emrave të fshatrave kemi të dhëna edhe për mbiemrat e kryefamiljarëve, shpesh me llagape, disa prej të cilëve janë apelativë në gjuhën shqipe. Kurse defteri i viti 1485 përshin emrat e fshatrave të skajeve më veriore të trevave, ku kemi ë bëjmë drejtpërdrejt me simbiozën sllavo-shqiptare gjatë mesjetës. 2 Ç. Bidollari, Rreth një projekti të vitit 1938 për ndërrimin e emërtimeve të vendbanimeve, SF, Nr 3-4, 1998, f. 167. 3 R. Ismajli, Disa çështje të onomastikës mesjetare, në “Onomastika e Kosovës”, Prishtinë, 1`979, f.48.
214
Miqësia dhe afrimiteti i popullit shqiptar me stukturat e perandorsië osmane më intensivisht i ka konsoliduar marrëdhëniet e tij në shek. XVII – XVIII, ku shumica e tyre u kovertuan në muslimanë. Por kjo nuk reflektoi në reduktimin e elemnteve sllavë në emërtesat e vendeve pasi ata ishin ngulitur prej kohësh në formën sllave dhe tashmë fillonin jetën e tyre me format që kanë patur me përpara. Ajo ç’ka na shty ne në përfundimin se administrata shtetërore ka patur një rol kyç në këtë proces është fakti se pas rënies së perandorisë osmane dhe konsolidimit të shtetit shqipar nën qeverisjen e Ahmet Zogut, shfaqen inisiativa për një ribërje të procesit të regjistrimit të emërtimit të vendeve. Në këtë përpjekje të bie në sy fakti i një tendence të ndryshimit të emrave nga ajo qeveri. Nga puna jonë, me mundësitë reale që kemi patur në Arkivin shtetëror na rezulton se përpjekje konkrete për të ndryshuar emrat e vendeve të banuara janë bërë, por të ngelura thjesht në “një dëshirë e mirë”.
Përpjekjet e para për të shqipëruar të gjitha toponimet e huaja janë ndërmarrë nga A. Zogu, që kur ishte ministër i punëve të brendshme, ku u drejtohej të gjitha prefekturave me një qarkore “26 mars 1923”.1 Në këtë qarkore ai urdhëronte që të gjitha katundet e Shqipërisë të pagëzoheshin me emra shqiptarë, mne preteksin e rritjes së ndjenjës së nacionalitetit. Pas një periudhe pothuj 10-vjeçare, 23 mars 1937, në formën e një koncepti Ministria e Punëve të Brendshme i parashtron Kryminisrisë projektiligjin “Mbi ndryshimin e emrave të disa qyteteve të katundeve, lagjeve, lumenjve etj., në vise të ndryshme të Mbretërisë”. Ky projektligj shoqërohej me raportin justifikues, në të cilin shkruhej: “Po të vrojmë hartën e Shqypnisë, konstatojmë se shumë qytete, katunde, lagje, lumenj etj., mabjnë emra të huaja. Se ka dyshim se në kohët e lashta emrat kanë qenë shqyp, por në rastin e invazioneve të huaja ato janë ndryshue në emna të huaja me imponim t’invazorvet”. Siç e vëmë re, edhe në këtë raport justifikues të projektiligjit të lartpërmendur, përcillet e njëta ide si theksuam ne më sipër, duke u pranuar fakti se “në kohët e lashta emrat kanë qenë shqyp”.
Në anën tjetër vetë fakti se disa nga fshatrat i gjemë me dy toponime, sllave e shqiptare, hedh poshtë tezën e përmendur e të përkrahur aq fort nga themeluesit e enciklopedisë sllave e maqedonase, apo siç pohon historiografia maqedonase, se çdo fshat me toponimi sllave është i banuar me popullsi sllave, tezë së cilës i ka bërë me të drejtë, vërejtjet e duhura parimore studiuesi shqiptar A. Dhrimo.2 Kjo dukuri vërteton se toponimia ishte jo vetëm rrjedhojë e kontaktit ndërmjet shqiptarëve dhe sllavëve shumë shekuj më parë, siç pohon edhe S. Pulaha,3 por në rend të parë rrjedhojë e “veprimtarisë së aparatit shtetëror, me pushtimin dhe sundimin e shteteve sllave që u shtrinë në tokat shqiptare deri në fillim të shekullit XV4“ – shton Buda. Kjo politikë mbuloi njëkohësisht edhe një faqe të historisë sonë kombëtare.
Si përgjigje ndaj përfundimeve të dala nga ajo encilklopedi pansllaviste mund të sjellim gjithashtu edhe mendimin e R. Abdylit, kur thotë së “është me interes të theksohet se në defterët e shfrytëzuar askund nuk haset emri maqedon. Krahas emrit shqiptar hasen edhe emrat serb, grek, bullgar e vlleh”5. Ndërkaq këtë pohim e përforcon më bindshëm sasia sado e vogël e toponimisë shqipe apo toponimisë që i përket shqiptarëve, të tilla si Barboshe, Palçishte, Barboshe, Palçishte, Kaçanik, Bukurenci,
1 Universitetit i Tiranës, 100 vjet pavarësi të shteti shqiptar, Tr, 2012, f. 5. 2 A. Dhrimo, Të dhëna nga toponimia e Labërisë si dëshmi për lashtësinë dhe njësinë e popullit shqiptar, në Studime Filologjike, nr.3. Tr.1982, f. 138. 3 S. Pulaha, Defteri i rregjistrimit të sanxhakut të Shkodrës i vitit 1485, vëll.I, Tr, 1974, f.39, sipas R. Abdyli, artikulli Shqiptarët e Maqedonisë sipas të dhënave të defterëve të shek.XV-XVI, F.135. 4 A. Buda, Rreth disa çështjeve të historisë së formimit të populluit shqiptar, SH, I, 1980, f.171. 5 R. Abdyli, Shqiptarët e Maqedonisë sipas të dhënave të defterëve të shek.XV-XVI, f. 142.
215
Burnarçe, Grunishta1 apo prania e të dy elementeve: sllavo-shqiptare. Vazhdon më tej A. Buda, duke ngulmuar me të drejtë se “në shumë raste
mikrotoponimia shqipe e fshatrave shqiptare është krijuar nga banorë shqiptarë, nga popullsia vendase që e ka përdorë atë vazhdimisht.” 2 Këtë mendim jep edhe studiuesi R. Doçi3. Ndërsa për studiuesin kosovar çështja merr ngjyrime edhe më të theksuara e deri në ekstrem (pikëpamje që mendojmë te merren me rezerva), kur thotë se “ndikimi gjuhësor i shqiptarëve ndër sllavët është shumë më i madh sesa mund të mendohet zakonisht”. Duke cituar I. Popoviç dhe C. Tagliavini ai arrin në përfundimin se “ky ndikim ëshë duke u bërë gjithnjë më i rëndësishëm se ai rijogrek”4
Theksojmë këtu se në këtë proces të gjatë të emërtimit të vendeve, e në rrethanat që folëm më sipër nuk kemi të bëjmë më toponime sllave të mirëfillta (këta të fundit kryesisht emra administrative), porse ato duhet të vështrohen në kuadrin e lidhjeve gjuhësore (historike) të sllavishtes me shqipen.
Por, duhet të themi se, kundrimi i toponimisë shqiptare në tërësinë e vet dhe në sistem, bën të qartë se edhe qëndresa e shpirti i paepur i mbijetesës nuk kanë rënë fashë asnjëherë ndër shqiptarë. Për këtë arsye, vemë re se gjithandej në hapësirat shqiptare, pranë toponimisë së huaj (kryesisht ojkonime) të mbjellë nga sunduesit me ngulmin e synimeve të caktuara shkombëtarizuese, në trungun e moçëm shqiptar kanë mbijetuar edhe mjaft nga emërtimet e para. Ndaj edhe me të drejtë kostaton edhe studiuesi Ë. Cimochoëski, në veprat e tij “se fakti i vetëm se në truallin shqiptar është një numër i madh emërtimesh me prejardhje të huaj, nuk është asesi përgjigje e pyetjes se a janë apo nuk janë shqiptarët vendës (autoktonë) në atdheun e tyre”5. Nga një zbërthim i shpejtë i këtij konstatimi apo pohimit të studiuesit në fjalë nënkuptojmë se shqiptarët emërtimet e vendbanimeve të tyre i kanë në gjuhën e tyre, trajta të cilat kanë qenë që në krye të herës para ayre të huajave. Duke kaluar brez pas grezi në gojë të shqiptarëve, pavarësisht shtresave të huaja të mbivendosura, kanë bërë të mundur edhe kontinuitetin e banorëve të lashtë të atyre trojeve deri në ditët e sotme, pavarësisht “hallkave të shkëputura” në këtë proces të gjatë historik, - siç thotë edhe E. Çabej. Ndaj me të drejtë toponimia shqipare shihet dhe është një nga burimet e autoktonisë së çdo etnikumi.
Në formën e një rregulle të përgjithshme mund të thuhet se sa më i vjetër të jetë emërtimi, aq më e madhe ëshë mundësia që ai të na ketë hyrë në trajtë të ndryshuar ose të deformuar (si pasojë të elemnetit kohë). Këto ndryshime a deformimie janë edhe më të thella kur është fjala për kalimin e emërtimit nga një gjuhë në një tjetër, siç thyhet rrezja e dritës kur kalon nga një mjedis në tjetrin. Cimochoëski ka arsye kur pohon se mendimi i G. Ëajgand është i gabuar nga pikëpamja e metodës. “Njeriu, - do të thoshte se - mjafton të hedhësh një vështrim mbi hartën e Shqipërisë për të vërejtur një numër të madh emërtimesh të huaja (epoka e paraqitjes së të cilave nuk është përfillur fare), e të deduktosh se shqiptarët nuk mund të konsierohen si vendës”. Nga ana tjetër, është demostruar - siç e kishte theksuar edhe më parë Çabej, se “në Ballkan fshatrat kanë qenë gjithmonë vendbanime të qëndrimit të shkurtër. Ata zhdukeshin shpeshherë nga sipërfaqja tokësore gjatë luftrave dhe sulmeve të shumta dhe në vend të tyre buthtonin fshatra të reja. Mirëpo nuk ka asgjë të çuditshme që emërtimet e fshatrave nuk janë dhe nuk mund të jenë shumë të vjetra. Vetëm qytetet ishin element shumë i vjetër dhe i
1 R. Abdyli, në artikullin Shqiptarët e Maqedonisë sipas të dhënave të defterëve të shek.XV-XVI, f. 141. 2 A. Buda në Shkrime Historike, vol I, 1980, f.15 3 R. Doçi, Onomastikë ilire-shqiptare në Ballkan, IAP, Pr, 2006. 4 Q. Murati, Bashkëmarrëdhëniet gjuhësore shqiptare-maqedonase, USHT (Universiteti Shtetëror i Tetovës), Seminari i Albanologjisë, 2007, f. 9. 5 Waclaw Cimochowski, në librin e tij titulluar Për gjuhën shqipe, botim i ASHAK-së (Akademia e Shkencave dhe Arteve të Kosovës), Pr, 2004, f. 310.
216
qëndrueshëm, ku “qytetet, si kudo gjetkë, edhe këtu kanë formuar një traditë në rrethinat e tyre. Emrat e tyre i kanë shpëtuar kohës, edhe atëherë kur popullsia ka lënë trojet e u shkul e u shpërngul gjetkë, ose ku qyteti vetë ka ndryshuar vendin e vet; ka ndodhur bile që emri i një qyteti të ketë mbetur gjallë në krahinën e tij, edhe mbasi ai të jetë rrënuar…, 1 prandaj emërtimet e tyre duhet të studiohen në vend të parë.
Duke i studiuar këto ndikime të gjuhëve sllave me shqipen në kuadrin e lidhjeve gjuhësore (historike), sigurisht që e pranojmë ndikimin dhe depërtimin e elementeve sllavë në shqipe, ndikim ky që ka karakter territorial, dmth vende- vende është më i dukshëm duke depërtuar deri në strukturën gramatikore të shqipes, vende-vende ka prekur deri dhe strukturën fonetikore, e vende – vende ka ngelur në suazat e ndikimeve leksikore. Për këtë ndikim po ilustrojmë si material faktues edhe citimet e disa studiuesve shqiptarë. Kollosi i gjuhësisë shqiptare, profesor E. Çabej, i cili lidhur me çështjen në fjalë, ndër të tjera është shprehur: “......Në disa krahina periferike të Shqipërisë e Kosovës ndikimi i sllavishtes ka shkuar deri atje sa ka prekur edhe sistemin fonetik”. Ndaj lidhur më këtë çështje, ndikimin e gjuhëve sllave në strukturën gramatikore ose në sistemin fonetik të shqipes në dritë të të dhënave të kësaj gjuhe, duke pasur gjithmonë parasysh gjuhën shqipe në tërësinë e saj, “mund t’i jepet një përgjigje mohuese” – e ka përmbyllur këtë problemaikë studiuesi Sh. Demiraj.2
Me të njëjtën qasje duket se janë edhe Ç. Bidollari kur flet për procese fonetike,3 apo edhe A. Omari lidhur me ndikimin sllav në strukturën fonetikore. Duke u bazuar në veshjet tingullore të fjalëve të huazuara, ajo mbështet rezultatet e Selishevit, duke e mbyllur artikullin e saj ku dhe shkruan se “si përfunim do të pranonim me Selishevin, që pamja tingullore e huazimeve sllave të shqipes dhe e toponimeve me burim sllav në Shqipëri nuk paraqet gjurmë të vjetra”.4 Nëse për E. Çabej ndikimi sllav ka depërtuar “vise-vise edhe në sistemin morfologjik të dialekteve të tyre5, për D. Lukën në zonën ku dalin më shumë emra sllavë (më intensive në Toskërinë Veriore apo në zonat periferike) “struktura gramatikore nuk është e prekur fare prej ndikimit të sllavishtes”6, konstatim ky i prerë për ne kur thuhet “fare”. Bashkohemi me mendimin e Çabejt kur thotë se me ndikim sllav në fleksion e kemi fjalën këtu për zhdukjen e trajtës së lidhores e zëvendësimin i saj me atë të dëftores në anët e Dibrës dhe Kosovës në fraza si ai do të shkon për ai do të shkojë 7. Nuk i bashkohemi mendimit të D. Lukës, i cili pavarësisht se pranon me luhatje “sa për të thënë aspak- (fjalë përcaktuese e autorit D. Luka)”, një
1 E. Çabej, Studime shqiptare. Vepra të zgjedhura, Prishtinë, 2008, f. 517. 2 Këtu është fjala për gjuhën shqipe në tërësinë e saj. Përndryshe ëshë pranuar me të drejtë edhe ndërhyrja që bën Çabej për këtë, kur flet për rastet e ndikimit sllav në strukturën gramatikore dhe në sistemin fonetike të shqipes. 3 Ç. Bidollari, Rreth një projekti të vitit 1938 për..., SF, Nr 3-4, 1998, f. 167. 4 A. Omari, Përsëri rreth huazimeve më të vjetra sllave në shqipe, në SF. 1-2, 1999, f. 76. 5 Nga fonetika hyn këtu rënia e h-së nistore në disa anë të Kosovës, në Dibër e në Korçë me rrethe. Nga fleksioni do përmendur: zhdukja e trajtës së lidhores e zëvendësimi i saj me atë të dëftores në anët e Dibrës dhe Kosovës në fraza si ai do të shkon për ai do të shkojë etj. Fraza të këtij tipi është e vërtetë që i ndeshim në disa zona edhe sot e kësaj dite. Për më tepër për këë zonë shih M. Tafçiu, Disa veçori fonetike, gramatikore, leksikore të së folmes së Dibrës së Vogël (komuna Maqellarë) dhe ndikimi i tyre në standard”, Studime Albanologjike I, Universiteti i Tiranës, 2011, f. 240-250. 6 D. Luka, “ Studime për historinë e gjuhës shqipe”, QSA, Tr, 2010, f. 64. 7 Këtë pohim mund ta vërtetojmë lehtë me një anketë apo pyetësor të shpejtë me disa informatorë në zonën e Dibrës, kryesisht në Maqellarë të Dibrës. Lidhur me pohimin e Çabejt për një ndikim sllav në strukturën gramatikore në shqipe në zonën e Dibrës pohojmë se është e drejtë, dhe mjaft e vlefshme edhe për ditët e sotme, ku si njohëse e mirë e të folmeve të kësaj zonë, kryesisht në Maqellarë të Dibrës, e kam vënë re në studimet e mia përqëndruar në këtë zonë. Për më tepër mund të shihni arikullin, Malvina Tafçiu, Disa veçori fonetike, gramatikore........f. 240-250.
217
ndikim sllav në sistemin fonetik “në një masë fare të parëndësishme,”1duket se në strukturën gramatikore nuk gjejnë vend sllavizmat, por përkundrazi. Mendimi tij duket se është i “prerë” për një konstatim të tillë, ku si ilustrim sjellim faktin e njohur të trevës së Gollobordës në Dibër e në Skrapar, ku elementet sllave janë më tepër se kudo të dukshme në Shqipëri. Por edhe ato ndikime që vërehen janë të kufizuara nga pikëpamja territoriale- thekson më tej studiuesi J. Gjinari.2 Për këtë studiuesja ruse A. Desnickaja shprehet “huazimet sllave të shqipes janë më tepër “precipitime” të gjuhës së asimiluar3. Po për cilën gjuhë të asimiluar e kishte fjalën studiuesja ruse? Një gjë ëshë e sigurtë, se si pasojë e kontakteve së këtyre dy popujve për një kohë të gjatë njëri prej tyre u asimilua duke lënë dhe gjurmët e ekzistencës së tij edhe sot. Ky popull me gjuhët e tij të asimiluara mendojmë se mund të jenë gjuhët sllave me dialektet e tyre, por nuk mund të përjashtojmë edhe mundësinë e gjurmëve të “protoshqipes”, si pasojë e ndikimeve të ndërsjella të këtyre dy popujve, mendim që e argumentojmë si më poshtë. Hipoteza jonë rradhitet përkrah mendimit të studiuesit D. Luka, i cili në një ndër argumentet që përdor për të vënë në dyshim të ashtëquajurën “simbiozën” sllavo-shqiptare është prania e elementeve sllave në toponiminë e trevës së Dibrës, ashtu si në mbarë trevat shqiptare shumica e emrave me burim sllav, që kanë përgjegjëgjest e tyre si në leksikun e shqipes, ashtu edhe në atë të sllavishtes, janë përkthime nga shqipja në sllavisht për lehtësi përdorimi nga administrata, duke sjellë kështu edhe praninë e emërtimeve dyfishe apo dygjuhësore. Kështu ndeshim toponimet shqip dhe sllavisht si: Ujëmirë dhe Dodrovoda, Ujëbardhë dhe Bellovoda, Drini i Bardhë dhe Beli Drim etj.
Ndikimi i fjalëve me burim sllav vazhdojnë ende edhe në zona periferike të shqipes, me një intensitet të madh.4 Duke mos bërë dallimin e duhur midis sllavizmave të mbarë shqipes dhe atyre që kanë depërtuar kryesisht në të folmet periferike të kësaj gjuhe, dhe në mjaft raste duke marrë si sllavizma edhe fjalë që nuk janë të tilla, disa gjuhëtarë të huaj e kanë mbivlerësuar ndikimin e gjuhëve sllave mbi shqipen, “prirje kjo që nuk na duket e drejtë”- thekson Sh. Demiraj5, Natyrisht në rrethanat historike të asaj “bashkëjetese” kanë hyrë në shqipe një numër i madh sllavizmash, edhe anasjelltas, por jo me të njëjtin intesitet,6 e në të illa rrethana nuk kemi të bëjmë më toponime sllave të mirëfillta (këta të fundit kryesisht emra administrativë) porse ato duhet të vështrohen në kuadrin e lidhjeve gjuhësore (historike) të sllavishtes me shqipen.
Elemente sllave shohim edhe “në sferën e fjalëformimit, ndikime këto që janë më të shumta në numër dhe kanë përhapje më të gjerë territoriale se ato të fonetikës”,7 çështje për të cilën do flasim në një artikull tjetër.
Studiuesit theksojnë këtu se shqiptarët e sllavët “gjatë shekujve kanë jetuar në rrethana historike të ngjashme, kanë pasur institucione shoqërore analoge dhe ndoshta edhe një farë bashkekzistence”8, porse, më i drejtë na duket mendimi se ndikimin më të fuqishëm të sllavishtes në toponiminë e Ballkanit, e më specifikisht në atë të Kosovës e ka sjellë pesha dhe infiltrimi i gjuhës së administratës, për rrethanën e ditur se aty,
1 D. Luka, Studime për historinë e gjuhës shqipe, QSA, Tr, 2010, f. 471. 2 J. Gjinari, Elemente sllave, SF, 2, 1966, f. 160. 3 A. Desnickaja, Slavianskie Moskva, 1963. 4 Sh. Demiraj, Gjuha shqipe dhe historia e saj, SHBLU, Tr, 1988, f. 119. 5 Sh. Demiraj, Gjuha shqipe dhe historia e saj, SHBLU, 1988, F. 122-123. 6 Edhe nga gjuha shqipe kanë hyrë në gjuhët sllave një numër jo i vogël fjalësh. Por kjo gjë duket se nuk i ka tërhequr sa duhet vëmendjen e studiuesve, si në rastin e parë. Me këtë çështje është marrë më së shumti I. Ajeti, Q. Murati, A. Omari etj. 7 D. Luka, Studime për historinë e gjuhës shqipe”, QSA, Tr, 2010, f. 64, 42. 8 I. Ajeti, Kontribut për studimin e disa toponimeve të Malit të Zi, në “Kërkime gjuhësore”, Prishtinë 1978, f. 351.
218
deri vonë, “gjuha e administratës ishte vetëm gjuha serbe”.1 Natyrisht nuk është fjala këtu për toponimet mesjetare, por për ato më të rejat.
Si mbyllje të kësaj trajtese, po citojmë këshillën e kollosit të albanologjisë shqiptare që ua drejtonte stuiuesve, e çdo individi, kur pohon se “të gjithë duhet të kujdesen”2 për visarin e gjuhës sonë”3, për ta ruajur atë nga bilinguizmi ose nga zëvendësime e dhunshme.
10.2 Shqiptarizim i sllavëve apo sllavizim i shqiptarëve?
Në toponomastikonin e Maqedonisë, elementi shqiptar përbën një fakt shumë të rëndësishëm për historinë e këtij vendi, jo vetëm për shqiptarët, por dhe për vetë sllavët. Ky element asnjëherë nuk është hetuar objektivisht nga onomasticienët maqedonas, por vetëm për qëllime të tyre politike. Për këtë arsye, onomasticienët e provincës sllave kanë nxjerrë përfundime të gabuara, se roli i shqipes në formimin e toponimisë maqedonase është fare minimal, se toponimet e tilla janë krijime të vonshme – gjatë shek. XIX-XX (V. Pjanka, se këto në të shumtën e rasteve janë përkthime të toponimeve më të vjetra të maqedonishtes (Lj. Stankovska). Gjykime të tilla pa bukë ka shprehur dhe Petar Hr. Ilievski në studimet e tij linguistike ballkanologjike. Numri i madh i toponimeve sllave në Maqedoni nuk dëshmon aspak për karakterin sedentar të elementit sllav në këtë vend, sepse ato që në krye të herës do të kenë qenë të këtij burimi, por për një zëvendësim të së vjetrës me të renë, për sllavizmin e toponimisë shqiptare. Përkundrazi, toponimet sllave në Maqedoni e në trojet e tjera shqiptare i takojnë një shtrese më të re, siç e dëshmojnë këtë dhe format e tyre gjuhësore. Sllavët kishin maninë që toponimet parasllave t`i vishnin me petkun sllav, si: Ardica – lumë që buron nga masivi malor i Bistrës, e kthyen në Radika (me metatezën e njohur të likuidave sllave ar-ra, al-la); Flavia – qytezë në Malin e Zi të sotëm, e bënë Plava, Pulpudeva – Plovdiv etj.
Qemal Murati
Objekti kryesor i kësaj trajtese të shkurtër kuptohet që në pyetjen e formuluar në
titull, natyrë kjo jo e zakontë qasjeje e objektit studimor. Shtjellimi i këtij punimi është i lidhur ngushtë e shkon paralelisht edhe me parimin e enciklopedisë maqedonase, nga ku edhe shtrohet me të drejtë pyetja për çdo lexues: nëse kemi të bëjmë me shqiptarizim të sllavëve apo sllavizim të shqiptarëve, në bazë të të dhënave që na paraqesin themeluesit e asaj enciklopedie, të cilët duke u përpjekur të mbrojnë etninë e tyre, fatkeqësisht të dhënat e paraqitura si material faktues i kanë “tradhëtuar”. Jo pa qëllim përzgjodha edhe këtë konstatim të studiuesit kosovar Q. Muratit për ta paraprirë shtjellimin e punimit, pasi pohimi i tij në vetvete përmban edhe përgjigjen e pyetjes së drejtuar në krye të tij, në mënyrë të përmbledhur.
Por që t’i jepët një përgjigjeje kësaj pyeje paraprakisht duhen të sqarohen edhe disa çështje të tjera të cilat janë të rëndësishme për ndriçimin e kësaj të vërtete, çështje të tilla si: lidhja e popujve sllavë me të parët e shqiptarëve (protoshqiptarët), lidhje që të çon deri në “bashkëjetesë-bashkekzistencë” (bashkëjetesë -edhe pse ky emërtim tingëllon jo mirë në veshin e çdo lexuesi dhe në rrethanat e sotme nuk i përshtatet si
1 T. Morina, Disa të dhëna …., në OK, Prishtinë, 1978, f. 351. 2 Ç. Bidollari, Rreth një projekti të vitit 1938 për...., SF, Nr 3-4, 1998, f. 167. 3 E. Çabej, Detyrat e gjuhësisë shqiptare, në lidhje me gjuhën letrare kombëtare e probleme të tjera (diskutim) BSHSH, Nr 4, Tr, 1952; B. Baliu, Çështje të studimit të onomastikës në veprën e E. Çabejt, Instituti Albanologjik I Prishtinës, Pr 1999, f. 55.
219
duhet kushteve historike e lidhjeve të hershme mes atyre dy popujve), apo deri në “simbiozë” siç e hasim më së shpeshti të emërtuar ndër studiues; faktorët e ndryshëm që së bashku me rrethanat e caktuara historike krijuan një politikë të posaçme me bazë interesa njëpalëshe; shtrirjen e tyre gjeografike me rrjetën topike më të dendur të shpërndarjes së këtyrë kontakteve në Shqipëri e në trojet shqiptare; ndikimin e këtyre elementëve të huaj (sllavishtja me dialektet e saj) në strukturat (rrafshet) gjuhësore përkatëse të shqipes, konkretisht në fonetikë, gramatikë dhe leksik si dhe praninë e elementit sllav në toponiminë shqiptare në mënyrë të përgjithshme, sipas këndvështrimit tonë, gjithmonë duke u qasur me hipoteza e mendime të autorëve të huaj dhe shqiptarë.
Për çështjet e lartpërmendura, është folur në sythet përkatëse, e për rrjedhojë nuk do ndalemi më tepër në këto çështje për trajtim, pasi do të ishte e tepërt ripërsëritja, e nuk do arrinim asgjë më tepër nga ana kualitative, vetëm se sasiore. Ndaj këtu e shohim të udhës vetëm të paraqesim ato përfundime të çështjeve të mësipërme, të cilat ndikojnë drejtpërdrejt pikërisht edhe në krijimin e një “fenomeni të ri”, të cilin e kemi emërtuar në atë mënyrë që në titull. Me pak fjalë, trajtimi siç duhet i pranisë së elementeve sllave në toponiminë shqiptare, si dhe qasja për një vlerësim të duhur të atyre elementeve të huaj e jo një “mbivlerësim” i tyre, siç edhe kanë theksuar studiuesit njëzëri, sigurisht që do të kishtë “reduktuar” edhe përmasat e shfaqjes së fenomenit në fjalë, që edhe në ditët e sotme nuk i është dhënë një përgjigje e saktë, e prerë, ashtu siç duhet.
Pikërisht, duke marrë shkas nga hipotezat, mendimet e studiuesve të huaj e shqiptarë,1 të cilëve u jemi referuar për çështjen në fjalë, më bëri përshtypje një fakt shumë i rëndësishëm: që studiuesit, për disa arsye të cilat nuk po ndalem t’i sqaroj këtu, e të ndikuar ndoshta nga rrethanat e caktuara historike, kohë në të cilën kanë ndodhur këto marrje dhe dhënie mes popujve sllavë dhe shqiptarëve, hidhnin mendime të ndryshme sa i përket ndikimit sllav në gjuhën shqipe, e më konkretisht në toponiminë shqiptare, por jo aqsa të krijohen ndasi mes tyre në këtë çështje. Të motivuar, po ashtu edhe nga pohimi i shpeshtë dhe dendur i përdorshëm dhe i referueshëm, se “toponimia e trevave të Shqipërisë jugore, lindore e një pjesë e Shqipërisë veriore është krejtësisht sllave”, pohim ky kryekëput i nxituar,2 pohojmë se krejt të kundërt do të na tregote një shqyrtim i hollësishëm i toponimisë shqiptare, e studiuar nga studiues të shumtë, qoftë nëpër punimet e tyre nëpër konferenca, qoftë edhe nëpër studimet e tyre monografike, si dhe studimi i onomastikës së Kosovës nga studiuesit kosovarë,3 në kuadër të onomastikës shqiptare dhe kontunuitetit ilir-shqiptar.
Kështu, në këtë aspekt, ata bashkohen duke pohuar njëzëri ndikimin dhe peshën që ka patur elementi sllav në gjuhën shqipe, veçanërisht në toponimi me shpërndarje territoriale deri-diku të afërt në hipotezat e tyre. Porse ajo që dua të theksoj këtu është pikërisht jo vetëm trajtimi që i bëjnë atyre elementeve sllave në toponiminë shqiptare, por edhe vendin që u japin atyre ndikimeve duke sjellë në këtë mënyrë edhe prurje jo të sakta e joshkencore në fushë të gjuhësisë, (kryesisht studiuesit e huaj, më së shumti sllavistë), gjë të do të japin efektin e vet, fatkeqësisht negativ, edhe te studiuesit e rinj. Pra, me pak fjalë, ajo që e këshilloj veten edhe studiuesit e kësaj fushe, e që kanë me dëshirë terrenin etimologjik është vlerësimi i duhur i elementeve të huaja duke mos
1 Po përmendim këtu vetëm disa nga emrat e autorëve, shqiptarë e të huaj, hipotezave të të cilëve u jemi referuar: (A. M. Selishçevi), Duridanov, K. Jireçek, F. Miklosiç, H. Bariç, P. Skoku, A. Desnickaja, G. Meyer, N. Jokli, Ë. Cimochoëski, A. Buda, E. Çabej, Dh. Kamarda, M. Domi, Sh. Demiraj, J. Gjinari, R. Abdyli, Xh. Ylli, A. Dhrimo, Sh. Hoxha, D. Luka, K. Luka, K. Topalli, S. Mansaku, Gj. Shkurtaj, Ç. Bidollari, A. Omari, R. Ismajli, B. Baliu, L. Mulaku, Sh. Sejdiu, R. Doçi, M. Ibrahimi, Q. Murati etj. 2 M.Trepça-A.Hoxha, Vështrim historik-gjuhësor mbi toponimet e trevës së Dibrës, SF, 3, 1982, f. 175 3 Onomastika e Kosovës, Prishtinë, 1979.
220
shkuar deri në mbivlerësim të atyre elementeve të gjuhës së “etnikumit sundues”, (fakt i ndeshur më së shumti me studiuesit e huaj), siç edhe na kanë porositur pionerët e kësaj çështje, të gjuhësisë mbarëshqiptare duke filluar nga E. Çabej, Sh. Demiraj e me radhë kur thonë se “duke mos bërë dallimin e duhur midis sllavizmave të mbarë shqipes dhe atyre që kanë depërtuar kryesisht në të folmet periferike të kësaj gjuhe, dhe në mjaft raste duke marrë si sllavizma edhe fjalë që nuk janë të tilla, disa gjuhëtarë të huaj e kanë mbivlerësuar ndikimin e gjuhëve sllave mbi shqipen, “prirje kjo që nuk na duket e drejtë”- thekson Sh. Demiraj1. Po ashtu E. Çabej, na ka bërë me dije se çështja etimologjike është një terren i vështirë, ku herë- herë edhe i rrëshqitshëm, ndaj ne, (d.m.th. Shqipëria e populli i saj), - na këshillon më tej studiuesi, “jemi një vend objektiv, por jo indiferent”,2 e duhet të bëjmë kujdes në terrenin e lëvizshëm që na ofron onomastika shqiptare.
Natyrisht në rrethanat historike të asaj “bashkëjetese” apo “simbioze” (nëse i referohemi termit më të përdorur për lidhjen historike të atyre popujve), kanë hyrë në shqipe një numër i madh sllavizmash, edhe anasjelltas, por jo me të njëjtin intesitet. E meqe jemi në kuadrin e këtij intesiteti, të bën përshtypje fakti, se edhe “nga gjuha shqipe kanë hyrë në gjuhët sllave një numër jo i vogël fjalësh3, por kjo gjë duket se nuk ka tërhequr sa duhet vëmendjen e studiuesve, sa në rastin e parë, e duket sikur aspak nuk është vënë re diçka e tillë në rrethin e studiuesve sllavë, të cilët si për çudi nuk janë të pavëmendshëm karshi kësaj çështjeje, siç e ka treguar edhe themelimi i enciklopedisë maqedonase nga ana e tyre.
Gjurmët e marrëdhënieve mes sllavëve e shqiptarëve janë më të dukshme në toponime, të cilat i përkasin natyrës sllave.4 Këto dëshmi të toponimisë kanë rëndësi të dyfishtë, sepse, nga njëra anë, tregojnë vendin dhe shkallën e kontakteve të shqiptarëve me sllavët e jugut dhe, nga ana tjetër, tregojnë se të ç’kohe janë këto kontakte. Kuptohet vetvetiu se ç’vlerë të madhe marrin për historinë e popullit shqiptar gjurmët e këtyre kontakteve, të cilat kanë filluar të bëhen të ndjeshme sidomos aty nga fundi i mijëvjeçarit të parë të erës sonë, e më konkretisht “atëherë kur merr formën e vet kombësia e arbërve,” -siç edhe shkruan A. Dhrimo.5 Nga ana tjetër, duhet thënë se toponimet e gurrës sllave, të cilat janë më të shumta se ato të gurrës greke e turke - prekin jo vetëm makrotoponiminë shqiptare, por shpesh edhe mikrotoponiminë e saj, sidomos në mikrotoponime që kanë si bazë fjalë të përkthyera apo të kalkuara në shqipe, jo aq sa për të thënë se mikroponimia nuk hedh dritë apo nuk luan rol të rëndësishëm në zbardhjen e çështjeve që kanë të bëjnë me onomastikën shqiptare.
Në këtë vështrim, pra lidhur me praninë e emërtimeve të gurrës sllave në vendin tonë, të manifestuara dendur nga disa studiues sllavë, veçanërisht të përfaqësuar nga A. M. Selishçevi me pikëpamjet e tij, studiuesi Ali Dhrimo,6 e sheh me të drejtë të udhës se për këtë çështje duhet të bëhen dy vërejtje parimore, pavarësisht se ai vetë nuk pajtohet me pikëpamjet e këtij studiuesi, e jo me parimin. Për rastet kur emri i një fshati është i gurrës sllave, ndërsa lagjet dhe pjesët e tjera të tij janë emërtuar më fjalë shqipe, siç është rasti i Gradecit, Kovashicës, Herbelit etj., për komunën Maqellarës, Selishçevi
1 Sh. Demiraj, Gjuha shqipe dhe historia e saj, SHBLU, 1988, F. 122-123. 2 Prodhim gojor nga profesor K. Topalli. 3 Me ndikimin e gjuhës shqipe në gjuhët sllave është marrë më së shumti I. Ajeti, Q. Murati, A. Omari etj. 4 R. Abdyli, artikulli Shqiptarët e Maqedonisë sipas të dhënave të defterëve të shek.XV-XVI, F.139. 5J. Gjinari, Dëshmi të historisë së gjuhës shqipe për kohën dhe vendin e formimit të popullit shqiptar, në “Studime filologjike”, nr.3. Tr.1982, f. 41-42. 6 A. Dhrimo, Të dhëna nga toponimia e Labërisë si dëshmi për lashtësinë dhe njësinë e popullit shqiptar, në Studime Filologjike, nr.3. Tr.1982, f. 138.
221
pranon si mundësi të vetme që vendi ka qenë në krye të herës sllav a i banuar nga sllavët dhe vetëm më vonë është “shqiptarizuar”, e për pasojë janë shfaqur edhe emrat shqiptarë në përbërje të tij. Por “karakterin kryekëput provizor e hipotetik të këtij përfundimi” dijetari i mirënjohur N. Jokli, në veprën “Sllavët dhe shqiptarët”, e ka hedhur poshtë duke argumentuar se “kur lagje dhe pjesët kanë emra shqiptarë dhe emri i fshatit është sllav, ka shumë më tepër gjasë që të kemi të bëjmë me emërtime administrative sllave dhe jo me ngulime sllavësh në ato vende. Të njëjtin pohim e shohim të udhës të bëjmë edhe mbi parimin e historiografisë maqedonase, të cilit i kundërvihen rastet e sjella nga defterët e shek. XV, kur banorët që dalin me emra shqiptarë e mbiemra sllavë apo anasjelltas duhet të merren për shqiptarë, siç kanë treguar studimet e kryera në fushë të onomastikës.
Së dyti, siç pohon Ali Dhrimo, edhe pikëpamja e dytë e Selishçevit, kur një vend njihet me dy emërtime që janë përkthim i njëri-tjetrit, një të gurrës sllave e një të gurrës shqipe, emri sllav na qenka gjithmonë më i vjetri, origjinali, ndërsa emri shqipar qenka vetëm përkthim i mëvonshëm i të parit, përsëri në kohën e “shqiptarizimit” ose më vonë. Kurse “studiuesi” antropogjeograf Jovan Trifunoski, lidhur me marrëdhëniet mes këtyre popujve, me fantazinë e tij të çoroditur, madje shkon edhe më tej, ku popullsinë shqiptare në Shqipërinë Veriore e sheh si një simbiozë sllavo-arumuno-shqiptare (!), se “shqiptarët në Metohi (Dardaninë e hershme = Kosovën e sotme) kanë shumë gjak serb” (f. 125) – mendim i shprehur më parë nga M. Lutovac, pra se serbët na qenkan albani-zuar! Këtu ky flet dhe për albanizmin e disa familjeve “sllave”, si për Market (te ai Markovci) në Prapadisht, Uket (te ai Ukovci), Muçet në Siniçan të Epërm etj., pra për familje që denbabaden kanë qenë shqiptare. Pra Trifunoski, siç ka theksuar me të drejtë Q. Murati, flet për një fenomen të çuditshëm, për albanizmin e shqiptarëve nga shqiptarët.1 Një gjë e tillë është mjaft e diskutueshme nga faktet, madje, në disa raste është e përjashtueshme.
Të gjithë jemi të njohur me faktin se sa të apasionuar e të zellshëm janë sllavët përsa i përket çështjes së përkthimit në gjuhën e tyre emrat e vendbanimeve ku kanë shkelur, apo për t’i përvetësuar shumë fjalë e fakte që kanë të bëjnë me heroizma, krenari a bëma historiko-gjuhësore si pjesë të etnisë së tyre. Përkundrazi, elementi vendas del në pah në formimet dyfjalëshe toponimike, ku me rëndësi në të tilla formime është se pjesa e parë e toponimit e cila përbëhet nga fjalë të vjetra shqipe, si: mali, guri, ara, rëra, rruga, uji, çeshma etj., kurse e dyta përbën përkthimin e tyre në gjuhët e huaja (përkatësisht në sllavisht, greqisht a latinisht),2 përkthime këto nga shqipja në sllavisht për lehtësi përdorimi nga administrata e me qëllime të caktuara, politikë kjo më se e njohur e përdorur nga pushtuesit për të sanksionuar pushtimin e tyre. Kjo duket edhe te emërtimi i toponimit Mal i Zi- Crne Gora, në disa katunde të Deçanit, 3 mikrotoponime të liqenit të Shkodrës,4 apo edhe shumë rasteve që na jep Gj. Shkurtaj nëpër trojet shqiptare,5 raste të tilla që mund të gjejmë plot në trojet tona të pushtuara si p.sh.
1 Q. Murati, Shqiptarët dhe shqipja ..... IAP, 2014, f.283. 2 Për trevën e Malësisë së Madhe, autori Gj. Shkurtaj në veprën e tij Onomastikë dhe etnolinguistikë, jep shembuj të toponimisë dygjuhësore, ku krahas ojkonimit Zagorë a Zogorë, fshat i Shkrelit, përdoret edhe toponimi Pas malit a Mas Malit. Toponimi dygjuhësore shqip-sllavisht kemi edhe tek Shkëmbi i Peshtanit në Çamëri, nga shqip shkëmb dhe sllav. peshçan “gur shtuf, vend me rërë”. 3 A. Dhrimo, Të dhëna nga toponimia e Labërisë si dëshmi për lashtësinë dhe njësinë e popullit shqiptar, në Studime Filologjike, nr.3. Tr.1982, f. 139. 4 I. Doda, Rreth identifikimit të disa toponimeve të Krajës, në Onomastika e Kosovës, Pr, 1979, f. 185. 5 Gj. Shkurtaj, vepër e cituar, f. 70-80.
222
Novoselë, Zadrimë, Beligrad, Bellovodë1, Vojvodinë, Zagrisht, Gradec në Maqellarë e pothuajse në një areal të gjerë hapësinor në Shqipëri etj.
Disa prej gjuhëtarëve sllavë kur flasin për toponiminë sllave në Shqipëri, nuk e marrin parasysh pikërisht faktin e përkthimit të shumë prej emërtimeve të hershme shqipe në gjegjëset e tyre sllavisht nga administrata përkatëse, prandaj, me të drejtë A. Kostallari e ka kritikuar Selishçevin që nuk ka marrë parasysh në mënyrë të mjaftueshme faktin “që krahas toponimisë sllave ekziston shpesh edhe një toponimi paralele shqipe e përdorur nga banorët”,2 apo në rastet e shumta kur këto emra kishin ruajtur dhe ende ruanin domethënien e tyre, pra kuptimin e tyre etimologjik, “paratoponimik”3 – shkruan Ç. Bidollari. Kështu, është një fakt i provuar dhe i njohur se në Shqipërinë e Jugut, krahas Zagoria përdoret edhe emri Prapamali dhe për banorin prapamalas; po kështu, krahas Zadrimës na del edhe emri shqip Tejdrinë 4 dhe Përtejdrinë.
Këtyre fjalëve të vjetra shqipe mund t’u shtohen edhe emërtimet e reja sipas konfiguracionit të vendit, emrit të drurëve apo ndonjë elementi tjetër dallues. Fjalët si polana “fushë, arë”, crna “i zi”, gllava “kokë”, grab “shkozë”, brdo “kodër, lartësi”, kon “kalë”, leska “lajthi”, orah “arë”, voda “ujë”, dren “thanë”, trn “ferrë”, vrana “i zi si korb”, krushka “dardhë”, gora “mal e bjeshkë”, stara “plakë” etj., janë të gjitha pa përjashtim elemente që i ka toponimia e mikrotoponima shqiptare.5 Rasteve të fundit, d.m.th përkthimit e kalkimit në sllavisht i shpëtoi kryesisht ajo shtresë e toponimeve të lashta që ishin të pazbërthyeshme ose vështirë të zbërthyeshme për nga ana kuptimore, prandaj edhe në disa treva shqiptare ku qenë më të fortë trysnia sllavizuese, kemi më pak emërtime shqipe të zbërthyeshme. Më shumë, natyrisht në këtë proces -shton onomasticieni Gj.Shkurtaj, - janë prekur ojkonimet, duke mbetur në trevat tona gjurmë të qarta të toponimisë sllave, siç janë: Zagora (Mbishkodër), Zagoria (Gjirokastër), Zagorçani (Pogradec), Çorovoda, Kozara, Podgora (Mbishkodër) etj.6 “Do të mjaftonte, - siç na ka pohuar studiuesi D. Luka, -vetëm nevojë e përdorimit të përditshëm në marrëdhënie me administratën serbe të kohës, për t’i kthyer ato në emra zyrtarë, duke vazhduar jetën e tyre në rregjistrin turk të vitit 1431, e shumica prej tyre dalin edhe sot”.7
Të njëjtën gjë, me qëllime mirëfilli interesi, denigruese e shkombëtarizuese, mund të themi edhe në ditët e sotme për rastin e Maqedonisë. Duke marrë shkas nga botimi i enciklopedisë maqedonase me karakter kryekëput joshkencor, e me pseudoargumentet e tyre lidhur me tezën e tyre mbi “shqiptarizimin e sllavëve” në kohë të vonshme (kryesuar nga sllavisti i njohur Selishev), po përpiqemi të dëshmojmë mbijetesën dhe qëndresën e shqipes ndaj asimilimit edhe në emrat e trojeve ku kanë sot vendbanimet e tyre, të vërtetojmë krejt të kundrëtën e tezës së tyre po me të njëjta të dhëna historike e toponimike, të cilat nuk flasim për një “shqiptarizim të sllavëve”. Për të “argumentuar” pohimin e tyre absurd se shqiptarët në Maqedoni nuk janë rrënjës, ose siç thotë Trifunoski “shqiptarët në Maqedoni nuk kanë ardhur qëmoti”, ky autor përpiqet ta “provojë” këtë edhe me materialin toponomastik, ku, siç pohon ai, “gati të gjitha emrat
1 R. Ismajli, Disa çështje të onomastikës mesjetare në “Onomastika e Kosovës”, Prishtinë, 1`979, f.48. 2 Gj. Shkurtaj, Onomastikë dhe etnolinguistikë, botim i dytë, Albas 2015, f. 70-80. 3 Ç. Bidollari, Rreth një projekti të vitit 1938 për ndërrimin e emërtimeve të vendbanimeve, SF, Nr 3-4, 1998, f. 167. 4 A. Kostallari, Contribution a l’ histoire des recherches onomastiques dans la domaine de l’ albanais, SA, 1, 1965,f. 43. 5 D. Luka, Studime për historinë e gjuhës shqipe, QSA, Tr, 2010, f. 473. 6 Gj. Shkurtaj, shih po aty, f. 70-80. 7 D. Luka, Studime për historinë e gjuhës shqipe, QSA, Tr, 2010, f. 473.
223
e fshatrave me popullsi shqiptare janë të burimit sllav” (f. 28). Madje ky studiues shkon më tej kur analizon rregjistrat osmanë duke konstatuar se që disa regjistra të popullsisë nuk janë plotësisht të saktë: diku dalin më shumë shqiptarë se sa janë në të vërtetë. Në disa vendbanime të qyteteve dhe të fshatrave ka turq, torbeshë 1 dhe romë, të cilët gjithashtu deklarohen shqiptarë (f. 104), me argumentin sipas tij se ata nuk janë përcaktuar të gjithë si “maqedonas myslimanë”. Përkundrazi popullsia shqiptare në këto troje (konkretisht për fshatin Baçisht të Kërçovës e ka fjalën Trifunoski), vërtet ndërroi gjuhën shqipe me maqedonishten, por jo dhe vetëdijen kombëtare shqiptare.2 Gjithashtu, këtë fakt e përforcojnë edhe përfundimet e studiuesit R. Abdyli, i cili duke u ndalur në antroponimet ortodokse sllave nga ana e shqiptarëve, ndër të tjera ka theksuar nëpërmjet shembujve të sjellë se ka plot raste që shqiptarët ishin ortodoksë e përmenden të cilësuar me apelativin pop e kallugjer, si Pop Gjergji, Pop Nikolla Gjini, Pop Gjin, Gjon djalë i Popit, Jani dhe Leka djem të Popit, Pop Gergi, Gjoni djalë i kallugjerit, Jak djalë i kallugjerit, Pop Gjini, Martin bir i Popit etj.3 Ndaj theksojmë këtu, siç edhe e kemi shtjelluar më poshtë, se po të pranohej si kriter i prerë parimi i historiografisë së huaj, sidomos asaj sllave, për të përcaktuar karakterin etnik të popullsisë në mbështetje të toponimisë, sikur çdo fshat me toponimi sllave paska qenë gjatë shek. XV truall i banuar nga popullsi sllave, atëherë ky parim do të binte ndesh me të dhënat antroponimike që na ofron toponimia shqiptare.
Kësaj çëshje një vëmendje të veçantë i ka kushtuar që në krye të herës e së fundmi me monografinë e tij, edhe studiuesi kosovar Q. Murati, i cili nënvizon se për ta përligjur tapinë e Maqedonisë si territor ekskluzivisht të etnicitetit maqedonas, “Večer-it” të Shkupit i duhet së pari që me procedurë të shpejtë t’ua privojë shqiptarëve të drejtën e autoktonisë, e në lidhje me këtë u referohet Dokumenteve turke të shek. XVI, për të nxjerrë konstanten e përgjithshme:”Turskite Defteri velat: vo Zapadna Makedonija nemalo Albanci” (Defterët turq thonë: në Maqedoninë Perëndimore s’ka pasur shqiptarë). 4
Sipas disa studiuesve5, kryesisht shqiptarë, që janë marrë me të dhënat që ofrojnë defterët turq të shek. XVI, dëshmojnë bash të kundërtën e tezës së sllavistëve mbi “shqiptarizimin e sllavëve” në kohë më të vonshme: praninë e shqiptarëve në Maqedoni, dhe nuk e përmendin fare praninë e emrit etnik maqedonas, siç e ka nënvizuar edhe studiuesi R. Abdyli gjatë analizës së defterëve osmanë. Po ashtu, onomasticieni Q. Murati e përvijon këtë të vërtetë me një fakt tjetër, duke u shprehur se emri i sotëm etnik maqedonas, i rrjedhur nga ai gjeografik Maqedoni, është përvetësuar nga popullsia sllave në Maqedoni në shek. XIX, dhe si i tillë nuk del të përmendet kurrkund në regjistrat sllave dhe turke të periodës së mesjetës dhe në periodën e mëvonshme deri në shek. XIX.
Me rëndësi sipas studiuesve, është se në regjistrat turq të fondit “Tari Defterleri” të shek. XV-XVI, për Maqedoninë Perëndimore e Juglindore, gjejmë të regjistruar edhe
1 “Torbeshët” (term që tani konsiderohet si fyes), nën dirigjimin e politikës sllavomaqedonase shumica e tyre janë përcaktuar si makedonski myslimani (maqedonas myslimanë), popullsi myslimane që flet maqedonisht, por një pjesë në vetëdijen e tyre janë përcaktuar si turq dhe si shqiptarë, ose kanë qenë të papërcaktuar etnikisht. 2 Q. Murati, Shqiptarët dhe shqipja- në n j ë b o t ë e m r a s h t ë p ë r v e ç ë m , IAP, 2014, f. 285 3 R. Abdyli, artikulli Shqiptarët e Maqedonisë sipas të dhënave të defterëve të shek.XV-XVI, f.136. 4 Q. Murati, Shqiptarët dhe shqipja - në n j ë b o t ë e m r a s h t ë p ë r v e ç ë m , IAP, 2014, f.190. 5 Këtu nuk po listojmë sërish emrat e onomasticienëve, brenda e jashtë territorit të Shqipërisë, pasi i kemi përmendur në rrjedhë të studimit tonë, të cilët janë marrë me studimin e defterëve turq të shek XV. kryesisht duke iu referuar të dhënave antroponimike që ofrojnë këo deftërë në kuadër të çështjes së autoktonisë së shqiptarëve, si dhe emërtimit të këij populli ndër shekuj. Shkurtimisht po përmend A. Buda, R. Abdyli. Q. Murati. B. Baliu. D. Luka. K. Luka. A. Dhrimo. etj.
224
një sasi të madhe të personave dhe kryefamiljarësh (nomen proprium, nomen patronimicum) nga të fondit gjuhësor të shqipes, të burimit të krishterë e popullor: Bard/ Bardh, Didoe, Gon/ Gjon, Gerg/ Gjergj, Kalo, Kojo, Lekë, Lesh/ Leshko, Liko, Martin, Maçor, Melko, Projo, Progon, Dimitri, Gërgur, Kalen, Diko, Matosh, Shakle, Totka, Shtenar, Tanush, Zgur etj. Shumica prej tyre ruajnë vazhdimësinë te disa patronime dhe toponime të sotme shqiptare në Maqedoni, khs. Tanusha/ Tanushevci, Likovë, Gurgurnicë, Gjonovicë etj. Ky fakt me rëndësi të madhe historike dëshmon qartë se elementi etnik shqiptar ishte i pranishëm në periodën e mesjetës jo vetëm në Maqedoninë Perëndimore, por edhe në Maqedoninë Juglindore – që përfshinte vilajetet ose nahijet: Demirhisar, Nevrokop, Kalojan, Seres, Ostrovë, Keshishlik, Zihna dhe Drama, ku sot në këto rrethina është rrëgjuar ose është asimiluar në element tjetër të huaj, kryesisht grek ose sllavomaqedonas. 1
Por sudiuesi Q. Murati gjatë studimit të defterëve turq të shek. XV-XVI, vë re se sipas të dhënave të tyre se shqiptarët në vendbanimet e tyre autoktone në Maqedoni, si rezultat i proceseve të trysnive që kishin ushtruar administrata dhe kisha sllave e greke, mbanin dhe emra të huaj sllavë e grekë në një masë të konsiderueshme, ku na jep edhe shembuj si khs.: Todor Arna(v)ud në fshatin Poroj të Tetovës, Dobri Arnavud – në vilajetin e Demirhisarit, Todoris Arvanid, Manol Arvanid etj. Në mesin e emërtimeve në truallin maqedonas (në Nahijen e Kërçovës (Nahiye-i Kirçova), sidomos në fushën e antropononimisë, na paraqitet një panorame interesante në fushë të gjuhësisë pasi kemi lagje të emërtuar si “lagja e shqiptarëve” (Maalo Arnavud- Mëhalla e shqiptarëve), që shumica e banorëve shqiptarë bartin emra sllavë, ashtu siç kemi edhe kryefamiljarë edhe me emra shqiptarë në lagjen e Kërçovës të cilësuar si Mahalla Serbe, emra si Blakor, Dimitri, Diskur, Caparnik, Gjin, Kojo, Progon, Ragan, Tanush etj. Ndërkaq, emrat e personave Dimitri (Dimitri govedar), Petri (Petri, sin na Mladen) dalin me trajtën e shquar të shqipes, e jo me atë sllave Dimitar, Petar, çka autorit me të drejtë i rezulton se, kjo gjendje mund të dëshmojë që bartësit e emrave të tillë të kenë qenë shqiptarë. Në vështrimin e antroponimeve shqiptare të këtij trualli gjeografik bie në sy sidomos prania e shpeshtë e elementit të etnikumit Arbanas, element që është prekur nga të gjithë studiuesit dhe i përdorur në funksion të emrit personal, të cilin e ndeshim madje me një larmi trajtash si: Arna(v)ud, Arnavid, Arbanid, Arbano, Hrabino, Labino, Labina e Labinid.
Një panoramë të ngjashme me Maqedoninë për këtë çështje e gjejmë pothuajse të pranishme te shumë toponimeve sllave në disa treva të Shqipërisë, si p.sh në Skrapar e në Dibër, e kryesisht në këtë të fundit, është shkaktuar edhe nga ndonjë burim tjetër, 2 që siç shprehet D. Luka3 “i pa vënë re deri më sot”, porse ndër këto “enklava” të dikurshme gjallojnë edhe sot shumë mikrotoponime sllave,4 të cilat (sipas moshës që paraqiten), kanë pësuar edhe ndryshimet përkatëse.
1 Q. Murati, Shqiptarët dhe shqipja - në n j ë b o t ë e m r a s h t ë p ë r v e ç ë m , IAP, 2014, f.190. 2 Përgjithësisht dibrani duke qenë gjithnjë me pushkë në cep të krahut (e kjo duket që në kohën kur u shkrua rregjistri i viti 1467), ka patur gjithnjë argatë sllavë për t’i punuar tokat. Këta zakonisht jetonin grumbull ndër lagje të veçuara. Si dokument për këtë janë gurret e varreve me mbishkrime sllave të asaj kohe. Këta banorë sllavë ose u asimiluan në vazhdën e viteve nga vendësit, ose u shpërngulën ndër trojet e veta. 3 D. Luka, vep.cit, f. 69, 512-513. 4Lidhur me ndikimin sllav në toponiminë shqiptare, sidomos në disa zona me frekuencë të dendur pranie, është e arsyeshme të theksojmë këtu se këtë fakt duket sikur e favorizon më shumë edhe pozita gjeografike e atyre trevave, të cilat duke qenë terrene të hapura, me një reliv gjysmëfushor e gjysmëmalor, në krahasim me zonat fushore kanë qenë më të ndjeshëm ndaj ndikimit sllav. Në zona të tilla elementi sllav vjen e shtohet por gjithnjë përbën një masë të vogël në krahasim me elementin vendës.
225
Për këtë, historiani i madh i Ballkanit, çeku Konstantin Jireçek, në veprën e tij eprore Romani u gradovima Dalmacije tokom srednjega veka (Beograd, 1962), thekson me të drejtë: “Është mendim i gabuar, që haset shpesh në kohën tonë, të thuhet se elementi shqiptar ka depërtuar në lindje vetëm në periodën turke”. Këtë mësim nga historia fatkeqësisht nuk e kanë nxënë autorët sllavë, të cilët me gënjeshtra të cekëta përpiqen të mashtrojnë vetveten dhe të tjerët se nuk ka pasur shqiptarë në shek. XV-XVI në Maqedoninë Perëndimore (Tetovë, Gostivar, Shkup, Kërçovë etj.), gjoja duke iu referuar dokumenteve historike – siç bën “Večer-i” i Shkupit! Dokumentet historike turke dhe ato sllave thonë – po të lexohen drejt e pa ngarkesë shoviniste – se elementi shqiptar në periodën e mesjetës në truallin gjeografik të Maqedonisë ka pasur një shtrirje më të hapët gjeografike nga ç’e ka sot, që domethënë se ky element ka pësuar restrikcion e jo ekspansion. 1
Prej më se tre mijëvjeçarësh, shqiptarët gjëllijnë në trojet e tyre në Ballkan, në brigjet e Adriatikut e të Jonit, në Dardani (Kosovën e sotme) e në Peoni (Maqedoni); qenë në fqinjësi të drejtpërdrejtë me helenët e lashtë e me romakët së paku dy mijë vjet, para ardhjes së sllavëve në Ballkan. Jo vetëm mesapë e japigë, trialë e dardanas, peonë e të tjerë janë ilirë: edhe maqedonas e doras janë të lidhur ngushtë me elementin ilir – shprehet dijetari i madh prof. E. Çabej.
Në lëmë të gjuhës pothuajse çdo makrotoponim: emër qyteti e krahine, mali e lumi, janë të lidhura me nënshtresën e vjetër iliro-shqiptare dhe kanë kaluar nëpër shkalësin a farkën e rregullsive fonetike të shqipes: Shkup, Shtip, Sharr, Vardar, Drin etj. Në vështrimin e stratigrafisë toponomastike shqiptarët janë aq më të rëndësishëm se kanë ruajtur emrin e vjetër të qytetit Shkup-i pikërisht sipas ligjeve të gjuhës së tyre. Emërtimi i tyre Shkup tingull për tingull mbulohet me formën latino-dardane Scupi dhe kurrsesi nuk mbështetet në formën sllave ose turke – siç gjykon linguisti Petar Skok. S’ka dyshim se shqiptarët edhe në kohën parasllave kanë qenë në krahinën e Ohrit (Henrik Bariç). Edhe popullsia e Pollogut në periodën parahistorike pa dyshim ka qenë ilire (Jovan Trifunoski). Po të shprehemi me gjuhën e linguistit të njohur amerikan Hamp, “në çdo rast ne mund të provojmë se shqiptarët u kanë proceduar (paraprirë) sllavëve dhe kurrë e kundërta”.
Si përfundim, ajo që dëshiroj të nënvizoj këtu, duke përmbledhur të dhënat toponimike të vjela nga defterët osmanë, është fakti që numri i toponimeve sllave në trevat shqiptare, qoftë në Maqedoninë e sotme, e qoftë në Shqipërinë qendrore dhe jugore, e në Kosovë, është si rezultat i okupimeve sllave, invazioneve bullgare dhe serbe, jo i pronësisë sllave të këtyre viseve. Duke i studiuar këto raporte, vemë re se gjithandej në hapësirat shqiptare, pranë toponimisë së huaj (kryesisht ojkonime) të mbjellë nga sunduesit me ngulmin e synimeve të caktuara shkombëtarizuese, në trungun e moçëm shqiptar kanë mbijetuar edhe mjaft nga emërtimet e para.
Fakti që gjuha shqipe, edhe pse me dokumentim shkrimi të vonshëm, u ruajt ndër shekuj tregon se ajo nuk mund të gjallonte e të zhvillohej me mjete e forma të huaja, të cilat, për vetë rrethanat historike dhe kushtet gjeografike ka ndikuar e do të ndikojnë mbi elementet vendase por gjithmonë në një masë të vogël. Ndaj përsa theksuam më sipër, në përvijim të konkluzioneve të shumë albanologëve 2, kryesuar nga kollosi shqiptar E. Çabej me artikujt e tij 3, duke u mbështetur në të dhënat që na ofron toka shqiptare në fushë të onomastikës drejt “ndriçimit të epokave të errëta” nga historia,
1 Q. Murati, Shqiptarët dhe shqipja - në n j ë b o t ë e m r a s h t ë p ë r v e ç ë m , IAP, 2014, f.190 2 Ë. Cimochoëski, Për gjuhën shqipe, ASHAK (Akademia e Shkencave dhe Arteve të Kosovës), Pr, 2004, f.310. 3 E. Çabej, Problemi i karakterit autokton të shqiptarëve në dritën e toponimeve, Buletini i Universietit Shtetëror të Tiranës, Seria e Shkencave Shoqërore, 1958, 2, f. 54.
226
përpiqet të provojë se një numër i madh toponimesh shqiptare janë vazhdimësi e drejtpërdrejtë e emërtimeve të njohura në antikë.
Le të shërbejë si përgjigje për ithtarët e shqiptarëve se qëndresa e shpirti i paepur i mbijetesës nuk kanë rënë asnjëherë ndër shqiptarë, e ndaj nuk kemi “albanizim të toponimisë maqedonase”, por “sllavizim të toponimisë shqiptare”.
10.3 A mjafton toponima për të përcaktuar etninë e një populli?
Gjatë punimit tonë mbi onomastikën e Maqelllarës hap pas hapi na dolën çështje të paplanifikuara dhe jashtë asaj strukturës së menduar mbi pasqyrën e punimit. Për vetë natyrën, specifikën dhe qëllimin e studimit tonë, një çështje e rëndësishme e tij është edhe onomastika, jo vetëm e trevës që po studiojmë, por onomastika shqiptare në përgjithësi, si një degë e rëndësishme e studimeve mbi popullin shqiptar, si një disiplinë e lidhur ngushtë e me të dhëna me vlerë, e shpesh edhe “jetike”, jo vetëm për lashtësinë, vazhdimësinë dhe historinë e popullit tonë, porse për të gjithë popujt e gjuhët e botës. Ndaj dhe gjatë rrugës studimore, në përpjekje për të përshkruar e analizuar një çështje të caktuar, shpesh na dilte përpara një temë e varur apo e lidhur ngushtë me të, prej nga ku nevojitej edhe një trajtesë tjetër për pikëpyetjet që na dilnin përpara. Të kësaj natyre janë edhe tematika të caktuara që kemi shtjelluar në brendësi të punimit, konkretisht temat që kanë të bëjnë me praninë e elementeve të huaja në toponiminë e zonës, më specifikisht sllavizmat që kanë prekur një pjesë të mire të makro-mikrotoponimeve të Maqellarës, Dibrës e Shqipërisë mbarë.
Nisur nga numri i madh i sllavizmave në këtë trevë, nga përfundimet që Seliçevi ka nxjerrë në veprën e tij “Popullsia sllave në Shqipëri” 1, si dhe nga parimet kryesore që udhëhiqen themeluesit e enciklopedisë maqedonase, se gjoja “çdo fshat me toponimi sllave është i banuar nga popullsi sllave”, natyrshëm na lindi pyetja se a mjafton toponimia për të përcaktuar etninë e një populli dhe sa e besueshme është ajo, çështje që i ka shqetësuar të gjithë studiuedit e më shumë onomasticienët, duke u bërë objekt studimi për shumë nga punimet e tyre.2
Pyetjes se a ndihmon onomastika në qartësimin e historisë së gjuhës, duket se ka marrë një përgjigje të drejtë nga studiuesi Dh. Bello në punimin e tij.3 Edhe për çështjen tonë, një përgjigje e kësaj natyre pyetjeje do të na vinte natyrshëm që jo, pasi siç e dimë burimet e studimit të një gjuhe janë disa, si ato të natyrës shkrimore arkivore, edhe ato arkeologjike, e në disa raste edhe gojore. Por, ç`është e vërteta, sikundër shprehet dhe historiani i njohur francez Alain Ducellier: “Toponimia është një argument me vlerë të pakët për të përcaktuar etninë e një populli” 4, e sidomos kur bëhet fjalë për një territor si ai i Ballkanit, shumëfish të përzier. Pra vlerat e saj janë relative, prandaj ja përse nuk duhet të bëhen manipulime me të.
Lidhur me këtë, me të drejtë Dh. Bello ngre pyetjen se si do të interpretoheshin nesër nga studiuesit e ardhshëm emrat e njerëzve që përdoren sot në Ballkan, emrat e ambienteve të ndryshme të frekuentimi (lokale) që shohim rëndom nëpër qendrat tona urbane? Mos duhet që të dalin në përfundimin se fundi i shekullit XX dhe fillimshekulli
1 A. M. Ceлищев, Cлавянское население в Албании, СоФия, 1931 (le chapitre Славянские топографические нaзвания в Албании, pp. 201–276). 2 R. Abdyli, Shqiptarët e Maqedonisë sipas të dhënave të....., f. 133-144, pohon duke theksuar gjatë analizës së defterëve të shek. XV, se vetë fakti që disa fshatra i gjejmë me dy toponime sllave e shqiptare hedh poshtë tezën e përmendur se çdo fshat me toponimi sllave ishte i banuar me popullsi sllave. 3 Dh. Bello, Sa e besueshme është onomastika në qartësimin e historisë së gjuhës, në “Studimet sociolinguistike në Shqipëri- trashëgimia, gjendja dhe perspektiva”, Korçë, 2013, f. 156-161. 4 Q. Murati, Shqiptarët dhe shqipja - në n j ë b o t ë e m r a s h t ë p ë r v e ç ë m , IAP, 2014, f. 21-24
227
XXI, Ballkani ka qenë i banuar nga joballkanas?!, thekson studiuesi nëpërmjet një pyetjeje retorike. Ndaj dhe problemi i analizës dhe interpretimit të antroponimeve dhe toponimeve duhet të bëhet në sinkron me kohën, zhvillimin shoqëror e politik, mentalitetin shoqëror të kohës, normën gjuhësore përkatëse në gjithë përbërësit e vet, letërsinë e kohës (nëse ka të tillë), materialet arkivore dhe historike, konkluzione arkeologjike përkatëse etj.
Shpeshherë për të dhënë historinë e një gjuhe merren si shembuj edhe emrat e fshatrave të ndryshëm, pa hyrë në historikun e krijimit të tyre dhe kronologjia e ndryshimeve të këtyre emërtimeve me ndryshimet historike që kanë ndodhur. Çabej në lidhje me këto emërtime shprehet se nuk mund të shërbejnë si një mjet për të sqaruar gjendjen e vjetër etnike e gjuhësore. Ja si shprehet ai për këto emërtime krahasuar me ato të qyteteve: “Ngulimet fshatare në Ballkan, në këtë trevë të përshkuar pareshtur prej luftërash, nuk kanë pasur kurrë jetë të gjatë, prandaj dhe emrat e tyre nuk ka si të burojnë prej një kohe të lashtë. Përkundrazi qytetet, si kudo gjetkë, edhe këtu kanë formuar një traditë në rrethinat e tyre. Emrat e tyre i kanë shpëtuar kohës, edhe atëherë kur popullsia ka lënë trojet e u shkul e u shpërngul gjetkë, ose ku qyteti vetë ka ndryshuar vendin e vet; ka ndodhur bile që emri i një qyteti të ketë mbetur gjallë në krahinën e tij, edhe mbasi ai të jetë rrënuar.....;1 dhe në një vepër tjetërt gjejmë pohimin se “në këto qytete kanë banuar edhe shqiptarë”, të shprehur nga studiuesi E. Çabej, lidhur me pyetjen nëse kanë qenë shqiptarët në të kaluarën vetëm barinj shtegtarë apo edhe banues qytetesh. Kjo pyetje në pamjen gjuhësore ka marrë tashmë një përgjigje të saktë nga autoriteteti e albanistikës, argumentet e të cilit janë tejet bindëse.2
Atëherë, lind pyetja se si do ia bëjmë me ato raste të së kaluarës kur në rrjedhë të kohërave, për arsye të ndryshme historike-politike, një popullsi e caktuar është zhdukur apo ka emigruar për në vende të tjera të largëta. Lidhur me këtë, një përgjigje e marrim nga linguisti i njohur Klod Azhezh (Hagege 1992), i cili shprehet: “Vendet shpesh i ndërrojnë sunduesit. I ndërrojnë dhe emrat. Emrat dysorë janë fenomen i përgjithshëm i gjeografisë së njeriut”. Q. Murati e përforcon mendimin duke pohuar se toponimia nuk “zotëron” dhe as që mund të zotërojë prova absolute për të dëshmuar praninë ose mungesën e një etnikumi në një territor të caktuar, sepse në thelb ajo është lëndë që u nënshtrohet ligjeve të zhvillimit, bjerrjes ose manipulimeve politike me të. 3
Duke iu rikthyer parimit të historiografisë së huaj, sidomos asaj sllave me enciklopedinë maqedonase, lidhur me karakterin etnik të një popullate, në bazë të të cilit qëndron pohimi se çdo fshat me toponimi sllave paska qenë gjatë shek. XV truall i banuar nga popullsi sllave, atëherë duhet të supozojmë se në vende që ndeshim toponime të gjuhëve të tjera do të kemi të bëjmë me popullatë të asaj gjuhë. Më konkretisht në Ballkan do të kishin banuar popullsi të etnive të ndryshme meqë ndeshim edhe toponime të ndryshme për shkak të kontaktëve dhe marrëdhënieve miqësore dhe jot ë tilla që ka pasur ky vend ndër shekuj, nga ku Ballkani do të na dilte një “pikturë shumë e bukur e plot ngjyra”.4 Lidhur me këtë çështje studiuesi Q. Murati, në veprën e lartpërmendur është shprehur: “Evropa, historia e gjatë e së cilës është aq e ngarkuar me tronditje, na sjell mbase më shumë shembuj për këtë se sa Afrika ose Amerika. Dhe sidomos Ballkani është i mbushur me shembuj të tillë të ndërrimit të emrave gjeografikë, në funksion të tezave të kuturisura për ta interpretuar identitetin nacional e
1 E. Çabej, Studime shqiptare. Vepra të zgjedhura. Prishtinë 2008, f. 517. 2 D. Luka, Studime për historinë e gjuhës shqipe, QSA, Tr, 2010, f. 64. 3 Q. Murati, Shqiptarët dhe shqipja - në n j ë b o t ë e m r a s h t ë p ë r v e ç ë m ” , IAP, 2014, f. 21-24 4 Raste të tilla të ndryshimit të emrave të vendeve në Ballkan e më gjerë, pra shembuj që vijnë si pasojë e luftës së vazhdueshme me toponimet nga ana e sunduesit apo ndryshimit të sundimtarit apo rregjimit të kohës na sjell me të drejtë studiuesi Q. Murati në veprën e cituar.
228
“të parit” në rajon”. Ndaj, sa i përket parimit të historiografisë maqedonase, duhet theksuar se nga studimet e deristotme në fushë të toponimisë, e më specifikisht të dhënat antroponimike, kanë treguar se në një numër të madh fshatrash me toponimi sllave, (treva e Dibrës në përgjithësi, por jo vetëm), shumica e banorëve mbante antroponimi të pastër shqiptare a të përzier e të ndikuar nga antroponimia sllave e greko-bizantine. R. Abdyli për këtë, sjell shembuj në fushë të toponimisë (kryesisht antroponime), të cilat dëshmojnë e provojnë se shqiptarët e kishin përballuar me sukses simbiozën sllave, dhe se banorët që dalin me emra shqiptarë e mbiemra sllavë apo anasjelltas duhet të merren për shqiptarë, siç provojnë të dhënat e defterëve.1
Po nga dëshmitë që na ofron toponimia, ekziston një sasi, sado e vogël me prejardhje shqiptare, kostatojnë ndër të tjera D. Luka2 dhe M. Trepça e A. Hoxha3 në punimet e tyre. Këtë fakt e pohon edhe studiuesi I. Totozani për truallin e Shqipërisë: “Mjafton të themi se edhe në Shqipëri jo rrallë ndeshemi me toponimi sllave, edhe pse asnjëherë aty nuk ka pasur një shumicë sllave”.
Ndërkaq, prania e toponimeve të vjetra sllave në fjalorin toponomastik shqiptar, si p.sh. Berat, Pogradec, Korçë, Kosovë, Gjakovë etj., sikundër dhe e atyre greke e latine, dëshmon për kontaktet e hershme të shqiptarëve me këta popuj, që patën të marrë e të dhënë, dhe jo se këto vende në krye të herës qenë të tyre. Prandaj këto toponime nuk duhen mohuar, sepse janë një element më tepër për autoktoninë e shqiptarëve në trojet e tyre të sotme dhe historike, jo e kundërta. Toponimia dhe patronimia – sikundër është shprehur me të drejtë Idriz Ajeti (Ajeti 1997: 7) – nuk është e domosdoshme të jetë mirëfilltë shqiptare, mjafton që ajo të ketë moshë të atillë që mbi bazën e ligjeve fonetike të gjuhës sonë nga trajtat e hershme të mund të shpjegohen format e sotme të saj.
Sigurisht se nga kjo “bashkëjetesë” e gjatë mes këtyre popujve, na dalin shumë antroponime me origjinë sllave në fshatrat me një mikrotoponimi të pasur shqiptare, të cilat të sjellin ndërmend invazionet e panumërta sllave drejt trojeve shqiptare. Jo rastësisht historianografia sllave e kalon në heshtje këtë problem. Profesor A. Buda në “Shkrime Historike” vol I ngulmon se në shumë raste mikrotoponimia shqipe e fshatrave shqiptarë eshtë krijuar nga banorë shqiptarë. “Në një varg rastesh toponimia e ndarjeve administrative dhe e fshatrave është e huaj…Nga ana tjetër, mikrotoponimia është shqip, lidhet me popullsinë vendase që e ka përdorë atë vazhdimisht”4. Çdo njeri mund ta kuptojë se të njëjtën politikë që ndoqi turqia në islamizimin e popullsisë e për rrjedhojë edhe të emrave, shumë kohë më parë, e pati bërë edhe pushteti bizantin.
Ajo ç’ka do t’i këshilloja vetes e studiuesit që merrem me çështje të gjuhësisë e “të kombatarisë sonë”, do të ishte porosia e të madhit studiues E. Çabej, në lidhje me lëndën onomastike të truallit tonë, kur thotë se “detyrë e parë e shqiptarëve është të mbledhim visarin e gjuhës sonë”, me qëllim vazhdimësinë e drejtpërdrejtë të emërtimeve të njohura në antikë5 deri në ditët e sotme pikërisht nëpërmjet të dhënave që na ofron fusha e onomastikës, terreni shqiptar. I këtij mendimin duket se është edh studiuesi Ç. Bidollari, kur shprehet lidhur me rëndësisnë e onomastikës dhe detyrën e toponimistit se “të gjithë duhet të kujdesen” 6 me qëllim ndjekjen e vijueshmërisësë toponimeve në
1 Studiuesi këtu u referohet përfundimeve të nxjerra nga S. Pulaha, Defteri i regjistrit të Sanxhakut të Shkodrës i vitit 1485, vëll. I, Tr, 1974. Shih R. Abdyli, artikullin: Shqiptarët e Maqedonisë sipas të dhënave të....., f. 133-144. 2 D. Luka, Studime për historinë e gjuhës shqipe, QSA, Tr, 2010. 3 M. Trepça-A. Hoxha, Vështrim historik-gjuhësor mbi toponimet e trevës së Dibrës, f.176. 4 A. Buda, Shënime historike, vol I f. 115. 5B. Baliu, Çështje të studimit të onomastikës në veprën e E. Çabejt, IAP, Pr 1999, f. 55. 6 Ç. Bidollari, Rreth një projekti të vitit 1938 për ndërrimin…, në "SF", Nr 3-4, 1998, f. 167.
229
kohë, si dhe për të hetuar modifikimet e ndryshme të shkaktuara këto qoftë nga proceset fonetike, nga bilinguizmi ose nga zëvendësime e dhunshme.
Një nga parimet bazë në një kërkim shkencor është objektiviteti, që parakupton, siç është shprehur Dh. Bello, se “nëse i hyn një hulumtimi të caktuar duhet që të “zhvishesh” dhe të “pastrohesh” nga të gjitha paragjykimet, nacionalizmit të sëmurë, komplekset i inferioritetit dhe të superioritetit, të jesh i përgatitur për të gjitha të papriturat dhe të priturat, që mund të nxjerrë rruga e nisur, për të arritur tek e vërteta e pamohueshme, në një finalizim dhe konkluzion dinjitoz dhe koherent”.1 Pavarësisht se shumë prej nesh, i shohim toponimet si vazhdimësi e “farës sonë”, si argument i autoktonisë së tyre, si “gjurmë ekzistence” prej së cilës duan t’i tregojnë “botës” që ne jetojmë, trajtimi i tyre për qëllime historike kërkon shumë kujdes dhe vëmendje të veçantë. Në argumentimin e këtyre toponimeve e antroponimeve është shumë e lehtë që të gabohet në hollësitë gjatë artikulimit, sidomos kur bëhet fjalë për një gjuhë të ndryshme nga ajo burimore. Kujdes më i madh i duhet kushtuar sidomos përfundimeve “precize” me shtrirje të gjerë historike, sidomos kur bëhet fjalë për periudha parahistorike me “deficite” të theksuara dokumentimi historik e gjuhësor.
10.4 Toponimia dygjuhësore 10.4.1 Problemet që dalin nga studimi i kartave të sundimtarëve serbë
Kur bëhët fjalë për autoktoninë e një populli apo më saktë për lashtësinë e tij studiuesit gjithmonë u mëshojnë dokumenteve të vjetra duke i studiuar gjerësisht ato në të gjitha drejtimet e mundshme, prej nga ku presin të arrijnë në përfundime objektive të caktuara, e rezultate konkrete. Shpesh këto përfundime udhëhiqen nga ndjenja nacionaliste, duke mos u mbështetur kështu në të vërteta shkencore, e ndaj si të tilla ato jpo vetëm janë të gabuara shkencërisht, porse fatkeqësisht shërbejnë për të “turbulluar ujin” që pritet të vijë më pas nga studiuesit e mëvonshëm. Kur bëhët fjalë për gjuhën shqipe problemi bëhet më i komplikuar për arsyet tashmë të njohura, të mungesës së shkrimit të kësaj gjuhe. Në këto situata studiuesit janë të detyruar t’u rikthehen gjithë “sy e veshë” të vetmes “hallkë lidhëse” me të kaluarën në “zinxhirin e gjatë historik”, pikërisht “të vetmit dokumentacion shkrimor”, dokumenteve të shek. XIV-XIV. Një situatë e tillë ka ndodhur edhe me studiuesit tanë që kanë si objekt të tyre gjuhën shqipe. Porse jo gjithmonë studimi i atyre dokumenteve mund të na çojë në të vërteta shkencore, edhe nëse qëndrojmë objektivë e të distancuar nga nacionalizmi. Kjo edhe për arsyen e thjeshtë: sa të besueshëm janë për studiuesit shkrimet e asaj kohe nga autorët përkatës? Për shqipen, në kushtet e mungesës së shkrimit nga autorë vendas, detyrimisht që ato dokumente janë shkruar nga të huaj, të cilët sado të kenë qenë “profesionistë e perfektë” në fushën e tyre është e pamundur të mos mendojmë se jo “gjithçka” në brendësi të tyre presupozohet të jetë e saktë, duke mos e njohur sa e si duhet gjuhën e shqipe e natyrën e saj. Kur themi “të jetë e saktë” nuk nënkuptojmë se në to gjejmë gabime “të pafalshme” shkencore (nëse mund t’i quajmë të tilla për kohën kur janë shkruar, ku nuk mund të flitej për shkrime në nivele shkencore). Këtu e kemi fjalën në kuptimin që disa trajta e forma të emra të vendeve, njerëzve, sendeve, ujërave etj., apo ndryshe toponimet, antroponimet, patronimet, oronimet, hidronimet etj., të shkruar nga individë të huaj, të cilët nuk e njihnin mjaftueshëm sa duhet shqipen, natyrisht që shkrimi i shumë emrave që gjenden në këto dokumente nuk përputhen me
1 Dh. Bello, Sa e besueshme është onomastika në qartësimin e historisë së gjuhës, në “Studimet sociolinguistike në Shqipëri- trashëgimia, gjendja dhe perspektiva”, Korçë, 2013, f. 156-161.
230
natyrën e shqipes. Kjo, ka ndodhur edhe për arsye të tjera, nëse i referohemi konteksit kohor dhe historik kur janë shkruar. Ku shqipes i janë mbishtresuar një sërë elementesh të huaja (në rastin tonë sllavizma), si rezultat i marrëdhënieve të saj me gjuhë e popuj të tjerë.
Ndaj si përfundim, në fushë të toponimisë mund të veçojmë e të nënvizojmë përmbledhtazi dy probleme kryesore që nxjerr studimi me kujdes i krisobulave dhe i kartave të sundimtarëve serbë në shek. XIII-XIV:
a. toponimet që sjellin këto të dhëna shkrimore në mjaft raste janë përkthim nga shqipja në gjuhë të huaj. Sidomos janë përkthyer ato toponime që gjuhësisht zbërtheheshin nga ana kuptimore lehtë, pra kuptohej rrënja e tyre. Tipik është rasti i toponimit Cernagore, i cili është përkthim i shqipes “Mal i Zi”, toponim ky që del i përkthyer edhe më vonë.1 Raste të tilla të përkthimit të toponimisë, por veçanërisht të patronimisë dhe antroponimisë, studiuesit kanë qëmtuar me shumicë edhe në Kosovë,2Shqipëri, Maqedoni e në shumë treva shqipfolëse.
Në këtë fushë, një problem studimi ofron çështja e daljes së shumë qendrave të banuara (lagje fshati apo qyteti) nëpër rregjistrat kadastrorë me dy emra. Prej këtyre dy emrave njëri është zakonisht shqip dhe tjetri, zakonisht përkthim i tij (Bllac ose Klishan, Radotica ose Ujëz, Lançishta ose Tërshana, Morina ose Vijoviq, Shin Bera (Pera) ose Sveti Nika (Lumë), Kuknan ose Lokina3.
Një problem studimi ofron çështja e daljes së shumë qendrave të banuara (lagje fshati apo qyteti) nëpër rregjistrat kadastrorë me dy emra. Prej këtyre dy emrave njëri është zakonisht shqip dhe tjetri, zakonisht përkthim i tij ( Bllac ose Klishan, Radotica ose Ujëz, Lançishta ose Tërshana, Morina ose Vijoviq, Shin Bera (Pera) ose Sveti Nika (Lumë), Kuknan ose Lokina. “Në këtë situatë përkthimesh të toponimisë, -vazhdon më tej Sh. Hoxha, - kemi ndonjë rast edhe toponime që më fort janë emërtime gjeografiko-administrativ sesa popullor, siç është rasti i toponimit Koritnik në Pikllimë, sipas popullatës se “me gjasë është me gurrë vendase”.4 Studiuesi Gj. Shkurtaj5, duke cituar A. Kostallarin (vep.e cituar, fq. 43) pohon se është një fakt i provuar dhe i njohur se në Shqipërinë e Jugut e të Veriut, si fjala vjen në Malësi të Madhe krahas ojkonimit Zagorë a Zogorë, fshat i Shkrelit, përdoret edhe toponimi Pas Malit a Mas Malit.
Por këto ndërhyrje kadastrore nuk janë përfillur shepsh herë nga masat popullore shqipfolëse, të cilat kanë ruajtur e kanë përdorur gjithnjë në rrethin e tyre emrat shqipe të viseve, të lumenjve e të qendrave të banuara. Kështu shpjegohet që, në pjesën më të madhë mikrotoponimet e zonës kanë mbetur të paprekura nga ndikimet e huaja, madje, shumë toponime të përkthyera në gjuhë të huaj kanë mbetur vetëm në dokumenta të shkruar. Rast i kësaj ndërhyrjeje është edhe emërtimi i fshatit Has në trevën e Kukësit që na jep studiuesi Sh. Hoxha, porse emri i vjetër Shulla-ni, i vënë nga popullata, u ruajt krahas emërtimit të ri Has, të vënë nga administrate e kohës. “Edhe sot ruhen dhjetëra mikrotoponime të cilat kanë në përbërje emrin e vjetër Shulla”, citon më tej studiuesi.6
1 Më 1444: Oppidum Dagni cum Satho et Cerno Gora vel Mali Ixii; 1452: Malisium, Rogami et Dusmani; 1463: Malici; 1510: te Gj. Muzaka: Montagna Negra; M. Šuflfay, Serbët dhe shqiptarët, Tr, 1925, f. 47; Shek XVI: 1592-36, 1571, 1591 (nahija e Malit të Zi, 1575 (malet e Malit të Zi të Epër), 1637 (Monte Nero), 1638 (Monte Negro)…. E deri në mesin e shek XVII në Karadak. Për më tepër shih këtë te Sh. Hoxha, Gjurmime toponimike, Koha, Tr, 1998, f. 55, 68. 2 R. Ismajli, Disa çështje të onomastikës mesjetare, në “Onomastika e Kosovës”, Pr, 1975, f. 170-172. 3 Shih këtë te Sh. Hoxha, Gjurmime toponimike, Koha, Tr, 1998, f. 47. 4 Sh. Hoxha, Gjurmime toponimike Koha, Tr, 1998, f. 47. 5 Gj. Shkurtaj, vep. e cituar, f. 71-73 6 Shih këtë te Sh. Hoxha, vepër e cituar, f. 46.
231
10.4.2 Toponimia dygjuhësore (hibride)*1 – rezultat i përkthimit të toponimisë shqipe
Në vijim të kontinuitetit trakas-ilir-shqiptar, tezë mjaft e debatueshme dhe e rrahur mjaftueshëm nga shumë dijetarë e shkenctarë, të huaj e shqiptarë në rrjedhë të moteve e në fushë të dijeve albanologjike, po veçojmë thëniet e dy sudiuesve të huaj për këtë:
– Shqiptarët janë të vetmit që kanë ruajtur emrat ilirë, emrat e vendbanimeve, madje edhe emrat e njerëzve. Shqiptarët nuk kanë pasur kurrfarë nevoje të “vetëshpallen” pasardhës të ilirëve. Këtë gjë shumë para shqiptarëve e kanë dokumentuar shkencëtarët gjermanë.
Aleksandër Stipçeviç
– Elementi shqiptar ka mbetur si një relikt i mbrujtur në qilimin e madh dhe të vjetër të Ballkanit vetëm në sajë të vargmaleve të larta ku ka gjëllirë, ngjashëm siç ka ndodhur dhe me baskët në Pirineje, me keltët në Irlandë dhe Vals, me tauregët e kabilët në Atlas dhe me disa relikte të popullsive të tjera në Kaukaz. Shqiptarët nuk janë kurrsesi një popullsi e fosilizuar ose një mbijetojë e pafuqishme, por një celulë e gjallë popullore me bërthamë të fortë.
Milan Shuflai I veçuam këto dy thënie të studiuesve të lartpërmendur, jo me qëllim “vënien
kapak” të problemit ende të pazgjidhur në mesin e shkencëtarëve të çdo fushe, të cilët interesohen e japin kontriburin e tyre në fushë të shkencës shqiptare lidhur me problemin e autoktonisë së shqiptarëve, një problem mjaft kompleks që në gjenezë e deri në ditët e sotme, por si përgjigje kundrejt dilentantëve e studiuesve me qëllime të vërteta spekuluese e konfuze drejt origjinës së shqiptarëve. Duke marrë shkas nga themeluesit e enciklopedisë maqedonase, me karakter kryekëput joshkencor, devijues e informacione të pavërteta shkencore, duke krijuar një “mjegullnajë” të zymtë e pa drejtim në rrethin e studiuesve, të prirur kështu jo nga parime mirëfilli shkencore porse thjesht nga “egot e tyre nacionaliste”, po përpiqem të parashtrojë e të hedh poshtë pseudoargumentet e tyre lidhur me tezën e tyre mbi “sllavizimin e shqiptarëve” në kohë të vonshme, duke u mbështetur në të dhënat që na ofron fondi i onomastikonit shqiptar. Po ashtu, duke qenë mjaft të interesuar për ndikimin dhe lidhjen elementit të huaj (përkatësisht sllav) në onomastikën shqiptare, e më specifikisht në atë të trevës së Dibrës, duke bërë edhe një qasje të mendimeve e tezave të studiuesve lidhur me shtresëzimet e këtyre ndikimeve, të cilët herë-heras janë kontradiktorë në rrethin e tyre, si dhe duke evindentuar në një masë të gjerë praninë e elementeve sllave në toponiminë e zonës që po studiojmë, ndërgjegja shkencore më thërriti t’i kushtoja në vëmendje të rëndësishme pikërisht këtyre lidhjeve sllavo-shqiptare, me qëllim vënien në pah dhe nënvizimin e arsyeve dhe kushteve të cilat krijuan në rrjedhë të kohës këtë panoramë gjuhësore që na paraqitet sot, por jo vetëm.
Praninë e toponimeve të tilla dygjuhësore: shqip-sllavisht si dhe depërtimin e toponimisë sllave nëpërmjet përkthimit të toponimisë shqipe e kanë bërë objekt studimi mjaft studiues. Për Kosovën e Malin e Zi janë për t’ u përmendur ndihmesat e artikujt e I. Ajetit, L. Mulakut, R. Ismajlit, R. Ushakut, T. Morinës etj. Pa u ndalur veçan në këtë
* Studiuesi M. Ibrahimi formime toponimike të cilat në përbërje të tyre kanë një element formues vendas dhe një element të huaj i ka emërtuar toponime hibride kurse studiuesi Gj. Shkurtaj i ka emërtuar toponime dygjuhësore. Emërtimin “toponime dygjuhësore” e ndeshim shpesh në studimet onomastike nga studiesit e kësaj disipline, porse jo të gjithë nënkuptojnë të njëjtën gjë, pavarësisht se nga ana strukturore toponimet e këtij grupacioni janë të njëjta. Një pjesë e studiuesve me këtë emërtim nënkuptojmë formime toponime të cilat formohen nga një element formues shqiptar (vendas) dhe një element të huaj, qoftë sllav, oriental, grek, latin etj.
232
pikë, duam të theksojmë se në ndonjë nga këto trajtime flitet edhe për një “shkallë jo të vogël të dygjuhësisë popullore”1 ose për faktin se shqiptarët e sllavët “gjatë shekujve kanë jetuar në rrethana historike të ngjashme, kanë pasur institucione shoqërore analoge dhe ndoshta edhe një farë bashkekzistence”2, porse, më i drejtë na duket mendimi se ndikimin më të fuqishëm të gjuhëve sllave në toponimi, e ka sjellë pesha dhe infiltrimi i gjuhës së administratës, për rrethanën e ditur se aty, deri vonë, “gjuha e administratës ishte vetëm gjuha serbe”.3 Natyrisht nuk është fjala këtu për toponimet mesjetare, por për ato më të rejat.
Për arsye, tashmë të njohura nga ne, historike – politike – sociale marrëdhëniet e protoshqiptarëve me popujt sllavë, në kohë të caktuara kanë qenë herë mjaft intensive me përhapje të gjerë territoriale nësë i referohemi gjeografisë gjuhësore, e herë nuk kanë patur karakter të theksuar shovinist ndaj popullatës shqiptare,4 duke marrë pjesë këtu mjaft faktorë gjuhësorë e jogjuhësorë. Për të dëshmuar mbijetesën dhe qëndresën e shqipes ndaj asimilimit edhe në emrat e trojeve ku kanë sot vendbanimet e tyre, tezë kjo mjaft e hershme e studiuesve shqiptarë e disa të huaj, kryesisht të profesorit e kollosit të kërkimeve filologjike, E. Çabej, i cilësuar nga shumë studiues si baba shpirtëror i albanologjisë” (Herman M. Olberg), jemi përpjekur që studimin tonë ta përqëndrojmë pikërisht në një fenomen mjaft të spikatur nga studiuesit, pikërisht në ekzistencën e toponimisë dygjuësore (prania emërtimeve hibride, dygjuhësore siç është shprehur Gj. Shkurtaj)5 në mesin e emërtimeve toponimike. Jemi përpjekur që kjo të shërbejë si argument e dëshmi e trysnisë asimiluese dhe e forcës ruajtëse (konservative) të shqipes. Gjithashtu theksoj këtu se në këtë proces të gjatë historiko-gjuhësor vërejtja e parë që mund të na vijë në këtë drejtim është fakti tashmë i njohur i mungesës së shkrimit të shqipes nëpër dokumente të hershme mesjetare, si pasojë e të cilit edhe E. Çabej është shprehur për këtë mosdukomentim të shqipes gati për dy shekuj se “historia e shqipes është si një vargua ku i mungojnë disa hallka zinxhirësh”, të cilat e cungojnë fizioniminë e gjuhës, e është detyrë e mbarë studiuesvë për t’i plotësuar ato hallka.
Mungesa e dokumentacionit shkrimor nuk duhet të kuptojë, t’u japë dorë e material ithtarëve të shqipes se populli i asaj gjuhe është i ardhur vonë në këto troje, e, si pasojë e marrëdhënieve që ka patur me popuj e kultura tjera ndër shekuj t’i humbasë “fara e fytyra e vërtetë e lashtësisë”, aq sa për të krijuar një fenomen të ri të emërtuar prej tyre “shqiptarizim i sllavëve”, duke i bërë popujt sllavë banorë të hershëm të Ballkanit. Spekulimet e tilla të pafre mbi gjoja “përkthimin e toponimeve sllave me ato shqiptare”, të përsëritura dhe nga Petar Hr. Ilievski, Lj. Stankovska, janë vetëm riprodhim i gjykimeve të shprehura më parë nga doajeni i pansllavizmit rusi A. M. Selishçev, i cili theksonte po të njëjtën gjë: “Shumë emërtime shqipe dalin si përkthime të emërtimeve sllave, si p.sh. Shullo, Guri Kush (Kuq), Çerven Kamen, Kroj Smilit, Izvor, Darda Made (Madhe), Golema Krusha etj.” (Selishçev 1931: 15). Sllavisti Petar Hr. Ilievski duke u mbështetur në ato 12 argumentet e tezës së Gustav Vajgand për origjinën trake të shqipes, e të përsëritura nga Vladimir Georgiev, Henrik Bariç, Ivan Popoviç etj., sjell disa të dhëna gjuhësore nga toponomastika historike, të theksuara më parë, si p.sh. format e disa toponimeve të trashëguara nga koha e vjetër si Shkodër – Scodra, Durrës
1 R. Ismajli, Disa çështje të onomastikës mesjetare, në “OK”, Prishtinë, 1979, f. 49. 2 I. Ajeti, Kontribut për studimin e disa toponimeve të Malit të Zi, në “Kërkime gjuhësore”, Prishtinë 1978, f. 351. 3 T. Morina, Disa të dhëna …., në “OK”, Prishtinë, 1978, f. 351. 4 Q. Murati konstaton se shqiptarët nuk e kanë traditë shovinizmin, e aq më tepër shovinizmin linguistik e toponomastik. Në këtë kuptim, në përdorimin e toponimeve nuk bëhet fjalë për plane për ‘shqiptarizimin’ e Maqedonisë, sepse një gjë e tillë as që mund të arrihet përmes kësaj rruge. 5 Gj. Shkurtaj, vep. e cituar, f. 71-72.
233
– Durrachium, Tomorr – Tomoros, të cilat flasin gjoja kundër autoktonisë së shqiptarëve në trojet e tyre të sotme dhe për origjinën e shqipes prej trakishtes, sepse si të tilla nuk paskan pësuar zhvillimin fonetik të shqipes, por tregojnë për karakterin e ndërmjetësisë romane e sllave. Në lidhje me rrethanat e tilla antroponimike, veshja e shqiptarëve me emra sllavë nuk mund t’u shërbejë autorëve maqedonas si argument se bartësit e atyre emrave patjetër do të kenë qenë sllavë, sikurse faktet dëshmojnë të kundërtën: rasti i emërtimit të lagjes Mahalla Shqiptare (Maalo Arnavud) dhe te “Mahalla Serbe”1, që na jep si argument studiuesi Q. Murati, në veprën e tij, i cili hedh poshtë konstatim e mësipër “kokë e këmbë pa baza shkencore”, dhe të kritikuar rreptësisht prej Norbert Jokl, St. Mladenov, Waclaw Cimohowski, Sh. Demirajt, I. Ajetit, e sidomos prej patriarkut të albanologjisë shkencore E. Çabej. Këtu studiuesi thekson se trajtat e sotme të këtyre toponimeve në vend që të shërbejnë si një dokument kundër autoktonisë, dëshmojnë bash se në këto anë elementi shqiptar banon paprerë që prej kohës greko-romake.
E vërteta këtu është krejt e përkundërt, që shumë emërtime sllave dalin si përkthime të emërtimeve shqipe, tezë kjo që i mëshojnë më së shumti studiuesit, si Q. Murati, D. Luka, Gj. Shkurtaj, Ç. Bidollari, K. Luka, A. Dhrimo, R. Memushaj, M. Ibrahimi, R. Mulaku, Sh. Sejdiu, R. Doçi, B. Baliu, B. Kryeziu, Sh. Hoxha etj. Ndër ne, është e njohur historikisht se sllavët kanë pasur maninë që të përkthenin topikët e një vendi që e pushtonin. Po të ishte ashtu siç shprehen onomasticienët sllavë, që shqiptarët i kanë përkthyer toponimet sllave, atëherë me të drejtë studiuesi Q. Murati shtron pyetjen se përse ata në fjalorin e tyre toponomastik nuk i përkthyen topikët e burimit sllav si Novosell, Sërbicë, Çelojcë, Bistër, Bukojç, Topole, Strana etj.? Topoleksemat Shullo, Gur, Krua, Dardhë etj. janë të njohura gjithandej si të truallit gjeografik shqiptar, formuar nga apelativë të leksikut të trashëguar të shqipes, kështu që është “non sens” të thuhet që shqiptarët në vendbanimet e tyre historike në Maqedoni së pari pritën që sllavët ta emërtojnë një vend Prisoj ose Krusha, e pastaj ata ta përkthejnë me Shulla e Dardhë!2
10.4.3 Raste të toponimisë dygjuhësore në Shqipëri, Kosovë, Maqedoni etj.
Toponimia dygjuhësore apo thënë ndryshe emërtimi dhe riemërtimi i vendeve, objekteve në fushën e toponimisë është bërë objekt studimi, por jo vetëm, edhe për gjuhëtarët nga Dardania e lashtë (provincë e dikurshme dardane) – Kosova e sotme shqiptare apo siç vazhdon të quhet nga barbarët (serbët), të cilët pothuajse një shekull e pushtuan këtë provincë, Kosovë e Metohi, me sensin për të pretenduar edhe tokën, gjoja me prona kishtare të tyre. Një problematikë e tillë, e ndjeshme veçanërisht për arealin kosovar trajtohet me rigorozitet dhe kopetencë shkencore edhe nga studiuesi Q. Murati, me një shtrirje të gjerë në të gjithë monografitë e tij studimore, por veçanërisht gjen trajtimin e duhur në një ndër studimet e tij më të fundit (Q. Murati, “Shqiptarët dhe shqipja - në n j ë b o të em ra s h t ë pë rve çëm” , IAP, 2014, fq.185-189). Ky është një proces konservator dhe i ngadaltë, nuk është një punë që bëhet me hope e me fushata diletantësh - shprehet më tej autori.
Nëpërmjet burimeve të lashta, kryesisht defterëve osmanë të trevave shqiptare, gjuhës së folur dhe të shkruar të të parëve të shqiptarëve në fushë të gjuhësisë, e burimeve të tjera që mund të shfrytëzojmë në këtë mes, po u bëjmë të qartë “sllavistëve” se nuk është objektivitet e as nuk mund të flasim për një gjuhësi shkencore të thuash “shqiptarizim i sllavëve”, të cilët janë të vetëdijshëm mes veti, siç e ka pohuar ndonjë
1 Q. Murati, Shqiptarët dhe shqipja - në n j ë b o t ë e m r a s h t ë p ë r v e ç ë m , f.185-189. 2 Q. Murati, vepër e cituar, f. 300- 310.
234
studiues sllavist, se, kur erdhën në Ballkan gjetën në trojet ku u vendosën një popull para tyre. Këtu në këtë lëmi ka një të vërtetë të madhë, po aq të dhimbshme, e cila ka hapur një greminë endë të pambyllur në mesi e studiuesve e që të gjithë jemi të vetëdijshëm se gjuhësia shqiptare apo dokumentet e vjetra shqipe të atyre kohërave mungojnë e për pasojë, nuk e dokumentojmë dot nëse nëse format e para të toponimeve kanë qenë në sllavisht apo në shqipen e lashtë.
Është e vërtetë se gjurmët e toponimisë shqiptare formojnë një shtresë që, për nga përmasa zë një vend të rëndësishëm midis toponimeve me burim të huaj, por kurrsesi sa e kanë vlerësuar studiuesit sllave, ndër ta A. S. Selishev.1
Kjo toponimi dygjuhësore duhet parë e studiuar edhe nga ana strukturore e semantike pasi ka raste që kjo strukuturë hedh dritë duke na çuar drejt një burimi vendës të këtyre emërtimeve. I tillë është edhe rasti i toponimit Deluji, hidronim që e gjejmë në Konaj të Fanit dhe Deluji në Gimaj të Shalës, është shprehur gjuhëtari Gj. Shkurtaj. Në planin strukturor Deluji merr rëndësi për të dëshmuar hershmërinë e fjalës shqipe në krahasim me sllav. Vrella që rron atje pikërisht si një kalk i shqipes del uji. Një simotër të toponimeve të përmendura shohim edhe te Pusat e Vrellës në Gimaj të Shalës dhe Pusi Jezerit (Desivojcë-Gjilan); në Çamëri na del Belivardha, të cilën e shohim të përbërë nga sllav. beli “bardhë” dhe shqip bardha, ashtu si te Bardon-Belan që përmend S. Pulaha në defterin turk2 të vitit 1485, ku gjithashtu ne shohim një toponimi dygjuhësore: shqip bardon “bardhë” + sllav. belan “i bardhë”. Kështu ndeshim toponimet shqip dhe sllavisht si: Ujëmirë dhe Dodrovoda, Ujëbardhë dhe Bellovoda, Drini i Bardhë dhe Beli Drim etj. Toponimi dygjuhësore shqip-sllavisht kemi edhe tek Shkëmbi i Peshtanit në Çamëri, nga shqip shkëmb dhe sllav. peshçan “gur shtuf, vend me rërë”.
Më poshtë po paraqesim disa raste të kësaj toponime në disa qytete të Shqipërisë e në trevat shqipfolëse. Kështu, në trevën e Maqellarës kemi mikrotoponimin Uji i Vodanicës (Pesj), ku vodanicë është vend me ujë, fjalë e prejardhur nga fjala вода d.m.th. ujë, që në shqip do të kishim emërtimin Uji i Mullirit, ku vetë mulliri është prejardhje prej ujit voda-vodanica.
Në afërsi të ojkonimit Çorovoda në Skrapar është një burim uji që quhet Uji i Zi, duke na u dëshmuar kështu se ojkonimi Çorovoda “uji i zi” mbeti, sepse u përdor edhe në dokumentet administrative, ku me rëndësi është se pjesa e parë e toponimit përbëhet nga fjalë të vjetra shqipe, si: mali, rëra, rruga, uji etj., kurse e dyta përbën përkthimin e tyre në gjuhët e huaja (përkatësisht në sllavisht, greqisht a latinisht).3
Në këtë situatë përkthimesh të toponimisë kemi edhe në Kukës ndonjë rast edhe toponime që më fort janë emërtime gjeografiko-administrativ sesa popullor, siç është rasti i toponimit Koritnik në Pikllimë, sipas popullatës se “me gjasë është me gurrë vendase”;4
Rast tjetër të kësaj toponimie kemi nga anët e Pogradecit sipas hulumtimeve të Mirosh Markajt, dalin edhe raste që, “pranë në toponimi të madh në sllavisht, kemi nëj
1 A. S. Seliščev Sllavët dhe shqiptarët, Sofje 1931; J. Zaimov Emrat gjeografikë bullgarë në Shqipërinë e shek.XV, 1970. 2 S. Pulaha, Defteri i regjistrimit të Sanxhakut të Shkodrës i vitit 1485, I, II, Tiranë, 1974. 3 Këtu e kanë vendin të përmenden edhe toponime dygjuhësore të tjera, të tilla si: Shullani i Dillnishës në Kushnen të Mirditës, Lugu i Valit në Ragam të Tropojës, Rruga e Vromit në Bitinckë të Korçës, Rruga e Drumit në Malësi të Madhe, Udha Drumit (Desivojcë-Gjilan), Rrërës Kumaraku i anëve të Beratit, Mali i Sumës në Dukagjin etj. 4 Shih këtë te Sh. Hoxha, Gjurmime toponimike, Koha, Tr, 1998, f. 47.
235
toponim të vogël shqip, si p.sh.: Guri i Kuq dhe Çervenakë, Përroi i Gjinos1 dhe Gjinofdoll, Përtejmalë dhe Zabëdije; Luadhi i Ftonjve dhe Dunicë; Shembë dhe Homçan, Hollash dhe Sllabinë”.2
Për trevën e Malësisë së Madhe, autori Gj. Shkurtaj në veprën e tij “Onomastikë dhe etnolinguistikë” *(fq.71-72), jep shembuj të toponimisë dygjuhësore, ku krahas ojkonimit Zagorë a Zogorë, fshat i Shkrelit, përdoret edhe toponimi Pas malit a Mas Malit. Këtu është vendi të themi se pikërisht në afërsi të ojkonimit Çorovoda në Skrapar është një burim uji që quhet Uji i Zi, duke na dëshmuar kështu se ojkonimi Çorovoda “uji i zi” mbeti, sepse u përdor edhe në dokumentet administrative. Këtu e kanë vendin të përmenden edhe toponime dygjuhësore të tjera, të tilla si: Shullani i Dillnishës në Kushnen të Mirditës, Lugu i Valit në Ragam të Tropojës, Rruga e Vromit në Bitinckë të Korçës, Rruga e Drumit në Malësi të Madhe, Udha Drumit (Desivojcë-Gjilan), Rrërës Kumaraku i anëve të Beratit, Mali i Sumës në Dukagjin etj. Toponimi dygjuhësore shqip-sllavisht kemi edhe tek Shkëmbi i Peshtanit në Çamëri, nga shqip shkëmb dhe sllav. peshçan “gur shtuf, vend me rërë”. Në vijim, për këtë lagje toponimish dygjuhësore, mund të përmendim Deluji, hidronim që e gjejmë në Konaj të Fanit dhe Deluji në Gimaj të Shalës. Në planin strukturor Deluji merr rëndësi për të dëshmuar hershmërinë e fjalës shqipe në krahasim me sllav. Vrella që rron atje pikërisht si një kalk i shqipes del uji. Një simotër të toponimeve të përmendura shohim edhe te Pusat e Vrellës në Gimaj të Shalës dhe Pusi Jezerit (Desivojcë-Gjilan); në Çamëri na del Belivardha, të cilën e shohim të përbërë nga sllav. beli “bardhë” dhe shqip bardha, ashtu si te Bardon-Belan që përmend S. Pulaha në defterin turk të vitit 1485, ku gjithashtu ne shohim një toponimi dygjuhësore: shqip bardon “bardhë” + sllav. belan “i bardhë”.
Sipas studiuesve, të njëjtën situatë gjuhësore kemi edhe në toponomastikonin e Maqedonisë, ku elementi shqiptar përbën një fakt shumë të rëndësishëm për historinë e këtij vendi, jo vetëm për shqiptarët, por dhe për vetë sllavët. Toponimet sllave në Maqedoni e në trojet e tjera shqiptare i takojnë një shtrese më të re, siç e dëshmojnë këtë dhe format e tyre gjuhësore. Sllavët kishin tendencën, që toponimet parasllave t`i vishnin me petkun sllav, si: Ardica – lumë që buron nga masivi malor i Bistrës, e kthyen në Radika (me metatezën e njohur të likuidave sllave ar-ra, al-la); Flavia – qytezë në Malin e Zi të sotëm, e bënë Plava, Pulpudeva – Plovdiv etj., ka theksuar Q. Murati duke na sjellë këto shembuj në veprën e tij ( fq.310).
Në Maqedoni, si kundërpërgjigje ndaj politikës që ushtronte pushteti maqedonas me sllavizimin e dhunshëm të toponimisë shqiptare pas vitit l981, në emër të luftimit të “nacionalizmit” dhe “irredentizmit shqiptar”, ku në radio-televizionet e në botimet
1 Gjin, -o prej nga kemi edhe topikët sipas Q. Muratit: Gjinoec (Ginovec ose Genovec TD III 372). Vendbanim në rrethin e Dibrës. Në burimet e literaturës del dhe me këto forma të ndryshme: Gjinevec, Gjinivec, Ginovec, Gineec, Gjinostac (Pjanka 1970: 50). Mban emrin personal shqiptar Gjin, shumë i përhapur ne mesjetë si antroponim dhe si toponim (Shuteriqi 1990: 320), khs. këtu dhe Gjinovica/Gjinovce, Gjinovo emra fshatrash dhe vendesh në Sanxhakun e Qustendilit (TD V 166, 431, 490, 549). Gjinovc emër fshati në Suharekë të Kosovës. Në fushën e onomastikës shqiptare në Maqedoni këtë emër vetjak e ndeshim edhe te një radhë toponimesh dhe patronimesh të tjera, si te Gjinovcë vendbanim i dikurshëm në Xhepisht të Tetovës, sot topogërmadhë, afër të cilit ka pasur dhe një kishë: Xhinet emra lagjesh në Tisovicë (Shkup), në Veshallë (Tetovë) dhe në Prapadisht (Kërçovë); Livadh’i Xhine (Prapadisht); Ginevci, Ginoski, Gjinovci – mbiemra familjare te Maqedonasit ne rrethin e Kërçovës (Smiljanić 1935: 434, 416, 481), Ginov, Ginoski. Ginovska (Shkup TI 88), Ginekoski, Ginoski (Ohër TI 535), Ginxhevska (Kumanovë TI 506), Ginoski (Prilep, Strugë TI 448) etj., që flet kjo për një numër shume të madh familjesh shqiptare të sllavomaqedonizuara. Shih Q. Murati, Shqiptarët dhe shqipja…. f. 200 2 Gj. Shkurtaj, vep. e cituar, f. 72.
236
shkollore me dekrete sllavokomuniste urdhërohej që Shkupi të quhet Skopje, Kërçova – Kiçevo etj., në kohën e pluralizmit politik pati dhe përpjekje të përkundërta, që një numër topikësh të burimit sllav të riemërtohen me emra shqip. Kësisoj, Sërbica (fshat në komunën e Kërçovës) u “emërua” Kastriot. Kjo praktikë natyrisht se nuk funksionoi tek popullata shqiptare si në rastin e parë, si në rastin e dytë, pra ajo nuk hoqi dorë prej përdorimit tradicional të toponimeve të veta.1 Kështu dhe në onomastikën maqedonase, me gjithë përpjekjet e ngulmëta dhe fushatën e egër për maqedonizimin e çdo emri gjeografik dhe të veshjes së emërtesës gjeografike me mbishtresë sllave, për të dëshmuar kësisoj dhe “pronësinë” e vendit, nuk ka mundur të bëhet pastrimi i relievit nga topikët e burimit gjuhësor të shqipes a që shënojnë praninë e elementit etnik shqiptar në këto tërthore, khs. p.sh. topikun e tillë si Arbinovë – vendbanim me popullsi maqedonase në rrethinën e Ohrit, në magjistralen Kërçovë - Ohër (që dikur ka qenë vendbanim me popullsi shqiptare, siç e tregon emërtesa “vendin e arbinëve, arbanëve”). Kjo vërteton katërçipërisht se “më jetëgjata se një gjuhë janë emrat e vendeve dhe, sidomos, emrat e lumenjve, të cilët vazhdojnë të rrojnë edhe pasi të jetë bjerrë gjuha që i pat emërtuar”.2
Toponimi dygjuhësore kemi në anët e Ulqinit si Fusha e Ulqinit dhe Ullcinjska Polje; Mali i Brisë dhe Brivska Gora3, kurse në anët e Plavës: Dolina Ulutina, ku duket sheshit se krahas sllav. Dolina mbijeton edhe fjala shqipe ulutina “ultinë, luginë e ulët”, si dhe Lugidoli i anëve të Kosovës, ku shqip lugu rron krahas sllav. doli “lug”4;
Ky panoramë e shkurtër emërtimesh që paraqitëm në mënyrë të përmbledhur këtu është vetëm një pjesë e hapësirës të toponimisë shqiptare. Jam e sigurtë se toponime të kësaj sfere gjenden ende më shumë nga sa kemi sjellë këtu, e sa jemi ne në dijeni të tyre, e sa mund të kenë dalë në dritë të botimit, e sa prej tyre janë ende të pazbuluara brenda e jashtë Shqipërisë “na presin” për t’jua fshirë pluhurin e “dhunës” që të dalë e vërteta e tyre.
Për studiuesit në përgjithësi, problemi i emrave dysorë, më së shumti, lidhet me ndërrimin e sunduesit, duke e parë këtë si “luftë” me toponimet, luftë që ka filluar që në periudha më të hershme, me dyndje e popujve të ndryshëm në truallin shqiptar e atë ballkanas, e me vetëdije të plotë fillon edhe në ditët e sotme, ndoshta po për të njëjtat arsye, apo më keq akoma kur sot ekziston një shtet i formësuar, i pavarur shqiptar. E lam fjalën këtu për rastin e ndërrimeve të disa toponimeve në Himarë nga popullata greke e asaj krahine, me ndihmën e mbështetjen e plotë të pushtetarëve grekë të truallit helen.
Duke u bazuar në thëniet e linguistit të njohur Klod Azhezh (Hagege 1992), lidhur me këtë proçes në Evropë, “historia e gjatë e së cilës është aq e ngarkuar me tronditje, na sjell mbase më shumë shembuj për këtë se sa Afrika ose Amerika”, Q. Murati sjell plot shembuj të ndërrimit të emrave gjeografikë në Ballkan (ku këtu përfshihet edhe vetë emri i këtij vendi - Ballkan), “në funksion të tezave të kuturisura për ta interpretuar identitetin nacional e të parit në rajon”. Për emrin Ballkan Q. Murati jep këtë rrugë emërtimi: Ballkani, nga fjala turke ballkan “malësi”, gjatë pushtimit turk ka zëvendësuar emrin e mëparshëm të vargmaleve Stara Planina në Bullgarinë veriore, kurse në lashtësi ky varg malesh quhej Haemus, e më pas Gadishulli Ilirik, ndërsa sot Ballkani parapëlqehet të quhet Evropa Juglindore
Të kësaj “lufte” janë edhe emërtime të tilla: Raguza veneciane- Dubrovniku kroat; Fiuma, qyteti bregdetar venecian bëhet Rijeka, pa e ndërruar as kuptimin (në të dy 1 Q. Murati, vepër e cituar, f.. 23 2 E. Çabej, SGJ, III, f. 24 3 R. Ushaku, Ulqini dhe rrethina …, në “OK”, Prishtinë, 1979, f. 22. 4 T. Morina, Disa të dhëna mbi evidentimin e mikrotoponimeve të Kosovës, në “OK”, Pr, 1979, f. 215.
237
gjuhët fjala do të thotë “lumë”); Bratisllava sllovake, e cila për shumë kohë qe hungareze me emrin Poszoni, është Presburg për gjermanofonët; 1 e deri te “kupola” e kësaj toponimie që qëndron te emërtimi i Manastirit – ku studiuesi Q. Murati me të drejtë e ka quajtur qytet me shumë emra, (maqedonisht Битола, arum. Bitule), pasi te ky emërtim mund të vërejmë se në rrymë të shekujve, në varësi nga sundimtarët e ndryshëm, ky qytet ka pasur shumë emra.2
Po të përmbledhim mendimet e onomasticienëve shqiptarë lidhur me situatën dhe gjendjen e kësaj toponimie në Shqipëri e jashtë saj, mund të themi se ata janë të mendimit se në lëmë të gjuhës pothuajse çdo makrotoponim: emër qyteti e krahine, mali e lumi, janë të lidhura me nënshtresën e vjetër iliro-shqiptare dhe kanë kaluar nëpër shkallësin a farkën e rregullsive fonetike të shqipes: Shkup, Shtip, Sharr, Vardar, Drin etj. Për këtë të vërtetë linguisti i njohur amerikan Hamp është shprehur se, “në çdo rast ne mund të provojmë se shqiptarët u kanë proceduar (paraprirë) sllavëve dhe kurrë e kundërta”. 3
10.4.4 Bigëzimi i toporrënjëve shqip: qytezë dhe sllavisht
Rast të toponimisë dygjuhësore përbëjnë edhe ato formime toponimike, që në përbërje të të cilëve kemi të pranishme një leksemë shqipe (morfemë rrënjore) krahas asaj sllave. Është fjala këtu për toponimet shqipe qytet e qytezë krahas asaj sllave gradec.4 Kjo fjalë ka qenë objekt diskutimi e referimi në shumë tryeza shkencore nga studiues të shumtë, shqiptarë e të huaj, brenda dhe jashtë Shqipërisë, ku një pjesë e të cilëve ne i kemi përmendur e cituar në punimin tonë. Sakaq, lidhur me këtë, ajo që kemi vënë re e që duhet të theksohet në këtë çështje është fakti se formime të këtij tipi gjenden anembanë Shqipërisë, me një shpërndarje të gjerë gjeografike dhe frekuencë përdorimi të tillë sa vështirë është të arrish në konkluzionin se emërtimi shqip nuk është gjë tjetër 1 Për këtë fenomen Q. Murati na jep shembuj të tillë si: Vjena quhet Beç në magjarisht (hungarisht) e serbisht, kurse Dunaj (“Dunavska”) në sllovenisht; Transilvania, në veriperëndim të Rumanisë, është arketip i atyre vendeve të Evropës Qendrore, për të cilën me shekuj hahen shumë popuj, duke pretenduar të drejtën për pronësi, dhe kanë krijuar prandaj shumë emra për të: Ardeal te rumunët, Erdel te hungarezët, Zibenburgen te gjermanët, Memel, qytet në Baltik ku pas zotërimit lituanez merr emrin Klajped; Turku, qytet finlandez, gjithashtu mban edhe emrin suedez Abo (Hagege 1992). 2 Kështu, po ta marrim emrin e qytetit të Manastirit (maqedonisht Битола, arum. Bitule), do të mund të vërejmë se në rrymë të shekujve, në varësi nga sundimtarët e ndryshëm, ky qytet ka pasur shumë emra. Gjatë periodës së sundimit osman, turqit dhe shqiptarët e kanë quajtur Маnastir, emër që e huazuan nga grekët Μοναστήρι. Emërtimi sllav Битола, onomasticienët sllavë shprehen të ketë dalë nga Обител “familje”, që në mesjetë përdorej me kuptimin “bashkësi e monasve, familje përkatësisht manastir”, pra nga manastiret e shumta që ka pasur në qytet dhe rrethinë. Sipas tyre, në rrjedhën e kohës, zanorja o do të ketë rënë nga shqiptimi i fjalës „Обител”, dhe emri i qytetit mbeti Битола, por nuk shpjegojnë si ka mundur të bjerë ai tingull i theksuar në fillim të fjalës, dhe e të jepte o. Sipas shënimeve të Marko Cepenkovit, qyteti Битола emrin e vet e ka marrë sipas poseduesit të madh të pronave (feudit) Тољо, i cili ka pasur kështjellën e vet afër vendbanimit të sotëm Буково. Në fakt, topiku Bitola duhet të përmbajë një emër vetjak homonim, me burim shqiptar ose roman, Butil, Bitol, khs. dhe topikun Butell në Shkup, si dhe antroponimin roman Bitiola uxor Petri Mote, në Rab 1342 (Jireček 1962: 150), dhe patronimin Bitoljanu (Vanja Bitoljanu). Kjo dëshmon që tek maqedonasit ruhet forma shqipe ose romane e këtij emërtimi Битола (nga Butil, Bitol), kurse te vetë shqiptarët forma greke Manastir (Μοναστήρι). Porse, pavarësisht etimologjisë së këtij emri, tanimë këto janë procese të përfunduara, dhe nuk mund të ndiqet ndonjë rrugë e ndryshimit a rikthimit të formës parake Butil, Bitol te shqiptarët, apo e formës sllave Bitola, sepse kështu do të krijonim kaos në toponimi. Shih në Q. Murati, Shqiptarët dhe shqipja...f. 48-49. 3 Q. Murati, vepër e cituar, f.190. 4 Kjo leksemë është trajtuar më gjerësisht në brendësi të punimit tonë, në trajtesën që kemi bërë rreth sprovave etimologjike (prejardhjes) së disa ojkonimeve të Maqellarës, më konkretisht kur kemi folur për emrin e fshatit Gradec.
238
vetëm se, përkthim i emërtimit të vjetër sllav, siç kanë theksuar gabimisht studiuesit sllavë.
Sa i përket gjuhës burimore të këtyre emërtimeve, ne e kemi theksuar këtu në punimin tonë, se studiuesit janë ndarë në dy grupe lidhur me këtë çështje. Nga njëra anë qëndrojnë studiuesit që i shikojnë këto emërtime si përkthime të gjuhëve sllave, nga dimunitivi bullgar τρаде - qytezë’, pra janë për një burim sllav. E nga ana tjetër, qëndrojnë studiuesit që ndajnë mendimin se topiku Gradec dhe të tjera formimime ku në përbërje të të cilave qëndron leksema ‘grad’ (si p.sh. edhe toponimi Gradishtë), mund të jenë përkthime në sllavishte të emërtimeve më të vjetra (shqipe)1, e në disa vise, kanë depërtuar sllavizmat: Gradina, Gradeci, Gradishtë, Gradiskie etj.
Parë në këtë drejtim, duke iu referuar edhe përshkrimit të mësipërm, emërtimi Gradec me gjegjësen e tij në shqipe qytezë, na duket se është me vend të vëmë në dukje edhe praninë në të njëjtën kohë krahas mikrotoponimeve me elementin qytet (xhitet) edhe emërtimet me fjalë sllave Gradec në Maqellarë, Gradishtë në Peshkopi, Zagradishtë në Vleshë; si dhe topikët Gradeci në Skrapar, Gradeci në Shkodër, në Gramsh, Gradeci në kuptimin e një rruge vërehet në Kolonjë dhe Përmet dhe si përrua në Sarandë që emërtojnë të njëjtin objekt topic; emrat Kradiç-i2 dhe Gradice, Gërdec në Tiranë me metatezë dhe disa formante likuidash që është karakteristike për sllavishten etj. Sllavët mund të kenë gjetur një emërtim vendas me elementin qytet (xhitet).3
Tejembanë trevave shqiptare si dhe në unitet të plotë me realitetin topik të viseve me rrënoja e gjetje të vendbanimeve ose kështjellave të vjetra ilire, janë dëshmuar edhe toponime që përmbajnë fjalën qytet4: Qyteza (Kolonjë), Qyteza (Bastar-Tiranë), Qyteza (Korçë), Qyteza (Fier), Qyteza (Tepelenë), Gjiteza (Lumë), Gjytedza (Marshej-Mbishkodër), Gjytedza (Mokset-Kastrat), Gjytedza (Geghysen e Shoshan-Tropojë), Gjytedza (Domgjon-Kukës), Gjytedza (Rrjoll-Mbishkodër); Kepi i Gjitetzës (Shëngjin- Kukës), Maja e Gjytetit (Kalivare-Pukë), Gjyteti, Kodra e Gjytetit, Kryqi i Gjytetit, Bira e Gjytets (Gimaj-Shalë), Shqutet (Mat), Qafa Qutet (Çamëri), Suka Gjytet (Ndërfanë), Maja e Gjytetit (Zall-Xhuxhë-Kukës), Masqyteza (Toplanë), Kodra e Gjyteds (Tamarë-Kelmend), Qyeni i Gjyteds (Tamarë-Kelmend). Të shumta janë qytezat në Kosovë, rreth njëzet na dalin vetëm në pjesën qendrore të saj, si: Gjyteti i Baicës, Gjyteti i Madh, Gjyteti i Vogël (në Kasmaç), Gjyteti i Dobrashevcit, Gjyteti i Majës së Zezë, Gjyteti i Dubovcit, Gjyteti i Tushiles etj.
Kësaj panorama të shpërndarjes së këtij emërvendi studiuesi Gj. Shkurtaj i shton këtu edhe disa raste nga FEGJRSH, nga emërvendet e tjera me rrënjën qyet e qytezë që gjenden në Shqipëri. Të tilla janë: Gryka e Qytetit (Dibër); Guri i Qytetit (ose Shkëmbi i Radmishtit) në Kolonjë; Guri i Qytetit në Përmet; Kodra e Qytetit në Dibër; Kodra e Qytetit në Mat; Maja e Qytetit në Dibër; Maja e Qytetit në Korçë; Maja e Qytetit në Vlorë; Mali i Qytetit në Pogradec; Përroi i Qytetit në Pukë; Shkëmbi i Qytetit (ose Shkëmbi i Skënderbeut) në Bulqizë; Shkëmbi i Qytetit në Pogradec; Ura e Qytetit në Bulqizë; Maja e Qytetzës në Shkodër; Qyteza e Trimajve në Tiranë; Qytezë fshat në Kolonjë; Qytezë fshat në Devoll; Dera e Qytezës qafë në Mat; Kodra e Qytezës në
1 S. Mansaku, Autoktonia e shqiptarëve në ritën e të dhënave të toponimisë së lashtë, në “Studime Filologjike”, nr.3. Tr.1982, f. 107. 2 Si Gradiç e Çijok gjendet edhe në rregjisrin turk të vitit 1467, që i përket trevës së Dibrës, në Maqellarë, sipas identifikimit që i ka bërë studiuesi D. Luka fshatrave të këtij rregjistri. Për më tepër shih D. Luka, vepër e cituar, f. 515. 3 Më gjerësisht për këtë emërvend shiko fshatin Gradec të Maqellarës, në kapitullin përkatës. 4 Këtë nomenklaturë gjeografike e më poshtë, e ka paraqitur studiuesi Gj. Shkurtaj. Shih për më tepër veprën e cituar, f. 73.
239
Dibër; Kodra e Qytezës në Fier; Maja e Qytezës në Librazhd; Maja e Qytezës në Skrapar; Maja e Qytezës në Malësi të Madhe; Maja e Qytezës në Tepelenë; Maja e Qytezës në Vlorë.
10.5. Toponime trigjuhësore shqip-sllavisht-turqisht etj. Studiuesi Gj. Shkurtaj krahas toponimisë dygjuhëore që na ka paraqitur në veprën
e tij kushtuar onomastikës shqiptare, flet edhe për ndonjë rast ku ka edhe toponime trigjuhësore: shqip-sllavisht-turqisht, si Pej(ë) - Peç - Ipek, Mali i Zi-Crna Gora-Karadak1. Pjesët përbërëse të huaja të emërtimeve të tilla lidhen me ardhjen e sllavëve (e më pas të turqve) në Ballkan, me ç’rast siç dihet, harta toponomastike e këtij gadishulli pësoi ndryshime të shumta: shumë emërtime të vjetra u zëvendësuan me emërtime të reja- thekson studiuesi Gj. Shkurtaj.2 Një pjesë e madhe e toponimeve shqipe, të vjetra e të reja, kuptimisht të zbërthyeshme, u përkthyen ose u përshtatën simbas gjuhës së etnikumit sundues.3 Duke pasur strukturë dhe semantikë të qartë, të shumtën e herës të ngritur mbi bazën e apelativëve të njohur, toponimia shqiptare ka qenë lehtësisht e kalkueshme në gjuhët e sunduesve. Shumë qartë na flet emërtimi Mali i Zi, i cili është në krye të herës fjalë e shqipes Malësi, që u interpretua dhe u kalkua gabim nga ardhësit sllavë në këto treva shqiptare të Ballkanit si Mali i Zi4 dhe që mbijetoi krahas emërtimeve të huaja: në krye të herës lat. Montana Nera, pastaj sll. Crna Gora, më pas turq. Karadag (Karadak)5 dhe, më vonë, përsëri një emërtim italisht Monte Negro.
Mandej Gj. Shkurtaj, na bën me dije se në anët e Malit të Zi, gjithashtu, mund të kujtojmë Lugjet e Koritave që përmend I. Ajeti, ku, besojmë, korita, para se të hynte në emërtimet topike kishte hyrë në përdorim si fjalë e zakonshme: koritë “govatë”. Në këtë lagje emërtimesh të bigëzuara mendoj se e ka vendin edhe Udha e Dromodolit, ku, me sa duket kemi fjalën udhë në tri gjuhë krahas njëra-tjetrës: shqip: udha, greq. dromi (nga një formë e ndërmejtme e shqipes drumi, që ka kaluar në serbisht në dromi); emri Bradashesh-i i Elbasanit, emërtim ky që vjen nga sllav. brod “shesh, va” dhe shqip shesh, fjalë e huazuar nga turqishtja, por e përvetuar dhe e rrënjosur thellë në shqipen e folur e të shkruar.6
10.6 A u shpëtuan toponimet e lashta përkthimeve sllave?
Pyetjes se cila shtresë e toponimisë së lashtë i ka shpëtuar këtij procesi përkthimesh onomasticieni Gj. Shkurtaj i është përgjgijur: “Përkthimit e kalkimit në sllavisht i shpëtoi kryesisht ajo shtresë e toponimeve të lashta që ishin të pazbërthyeshme ose vështirë të zbërthyeshme për nga ana kuptimore, prandaj edhe në disa treva shqiptare
1 L. Mulaku, Mbi disa toponime mesjetare shqipe të Kosovës, në “OK”, Prishtinë, 1979, f. 164. 2 Gj. Shkurtaj, vep. e cituar, f. 70-73. 3 R. Ismajli, Disa çështje të onomastikës mesjetare, në “OK”, Prishtinë, 1979, f. 48. 4 Sipas gjuhëtarit P. Haxhillazi, interpretimi dhe zbërthimi i gabuar i fjalës shqipe Malësi në Mal i Zi është prekur në studimet e disa studiuesve të huaj evropianë, bile edhe nga studiues sllavë. Në një dokument të botuar më 1073 në Mynih (Munchen) nga Zef. Valentini në “Acta Albanie Veneta” me numër 5052, është shkruar Mali i Zi pranë Cernagora. Nëpërmjet tij dëshmohet se zbërthimi dhe kalkimi i gabuar i fjalës dhe i emërtimit shqip Malësi në Mali i Zi, është bërë shumë kohë para vitit 1445 (data e saktë e dokumentit të mësipërm është 4. 1. 1445). Ky informacion është marrë në monografinë e Gj. Shkurtaj, vep.e cituar, f, 70. 5 R. Ismajli, Disa çështje …, në “OK”, Prishtinë, 1979, f. 49. 6 Gj. Shkurtaj, vep. e cituar, f. 70-73.
240
ku qenë më e fortë trysnia sllavizuese, kemi më pak emërtime shqipe të zbërthyeshme. Më shumë, natyrisht, janë prekur ojkonimet, duke mbetur në trevat tona gjurmë të qarta të toponimisë sllave, siç janë: Zagora (Mbishkodër), Zagoria (Gjirokastër), Zagorçani (Pogradec), Pogradec, Zadrima, Çorovoda, Kozara, Podgora (Mbishkodër) etj.
Por, duhet të themi se, kundrimi i toponimisë shqiptare në tërësinë e vet dhe në sistem, bën të qartë se edhe qëndresa e shpirti i paepur i mbijetesës nuk kanë rënë asnjëherë ndër shqiptarë. Për këtë arsye, vemë re se gjithandej në hapësirat shqiptare, pranë toponimisë së huaj (kryesisht ojkonime) të mbjellë nga sunduesit me ngulmin e synimeve të caktuara shkombëtarizuese, në trungun e moçëm shqiptar kanë mbijetuar edhe mjaft nga emërtimet e para.
Ndërkaq, prania e toponimeve të vjetra sllave në fjalorin toponomastik shqiptar, si p.sh. Berat, Pogradec, Korçë, Kosovë, Gjakovë etj., sikundër dhe e atyre greke e latine, dëshmon për kontaktet e hershme të shqiptarëve me këta popuj, që patën të marrë e të dhënë, dhe jo se këto vende në krye të herës qenë të tyre. Prandaj këto toponime nuk duhen mohuar, sepse janë një element më tepër për autoktoninë e shqiptarëve në trojet e tyre të sotme dhe historike, jo e kundërta. Toponimia dhe patronimia – sikundër është shprehur me të drejtë Idriz Ajeti (Ajeti 1997: 7) – nuk është e domosdoshme të jetë mirëfilltë shqiptare, mjafton që ajo të ketë moshë të atillë që mbi bazën e ligjeve fonetike të gjuhës sonë nga trajtat e hershme të mund të shpjegohen format e sotme të saj.
Ajo që duhet të nënvizohet në këtë proces, e ritheksuar nga onomasticienët, që e përvijon edhe Q. Murati, është fakti që numri i toponimeve sllave në trevat shqiptare, qoftë në Maqedoninë e sotme, e qoftë në Shqipërinë qendrore dhe jugore, e në Kosovë, është si rezultat i okupimeve sllave, invazioneve bullgare dhe serbe, jo i pronësisë sllave të këtyre viseve.
Lidhur me çështjen e toponomastikës historike në truallin e Maqedonisë duhet të saktësohet dhe kjo gjë, se jo çdo toponim sllav është i lidhur patjetër me praninë e popullisë sllave në atë vend, ngaqë është e njohur se në periodën e mesjetës në fjalorin antroponomastik shqiptar një vend të veçantë zënë dhe emrat e huaj sllavë, si rezultat i asimilimit dhe trysnive që ushtronin kisha dhe administrata sllave mbi elementin shqiptar. Për këtë arsye, në emërtimin e ndonjë ojkonimi (vendbanimi) me emër sllav, mund të kërkohet dhe individi shqiptar, sepse, siç thotë me të drejtë S. Pulaha kur flet për popullsinë shqiptare të Kërçovës gjatë shek. XV, “sasia e elementit sllav në të vërtetë duhet të ketë qenë mjaft më e vogël nga sasia e personave që mbajnë emra sllavë”. 1
Duke u mbështetur në konstatimet e studiuesit Q. Muratit do të shpreheshim se toponimet janë gjuhë, histori, gjeografi, psikologji, shenja të komunikimit. Si të tilla, ato janë formuar historikisht dhe janë të qëndrueshme, të ngurosura, të ngulitura, më shumë se sa çdo element tjetër gjuhësor, se sa leksiku apelativ, i përgjithshëm. Prandaj, përpjekja për ta ndryshuar toponiminë e një vendi, për të bërë “pastrim të relievit nga e huaja”, si dhe për t’ia imponuar një komuniteti tjetër format vetjake të toponimeve, për të fituar prestigj linguistik, janë jo vetëm të kota, të paqëndrueshme e kundërproduktive, por paraqesin dhe linguisticid gjuhësor. Kjo, sepse asgjë nuk mund të bëhet me forcë, sidomos në gjuhë, në toponimi, për zhbërjen e memories kolektive. Duhet që proceset të rrjedhin natyrshëm, sipas natyrës së vetë gjuhës.
Në mbyllje të kësaj trajtesë mund të arrijmë në përfundimin se toponimia e çdo vendi është shumështresore, sidomos në rajonin e Ballkanit dhe në arealin e Maqedonisë, ku në një territor aq të ngushtë historikisht janë rrasur mbi njëra-tjetrën
1 Q. Murati, Shqiptarët dhe shqipja..., f. 300
241
shumë gjuhë e shumë popuj, shumë kultura e religjione, që kanë marrë e kanë dhënë me njëra-tjetrën.
Nëse do të shpreheshim me gjuhën e R. Katiçiç, do të thonim se onomastika është një sistem relativisht i pavarur nga pjesa tjetër e gjuhës.1 Toponiminë shqiptare nuk kanë mundur ta zhbënin dhe ta shlyenin dot as perandoritë romake, turke e sllave, as regjimi komunist, e nuk mund ta zhbëjnë as institucionet e sotme maqedonase. Ndaj edhe emrat dysorë ose të përbërë nga substrate dhe superstrate të gjuhëve të ndryshme tregojnë edhe fatin e vendeve përmes onomastikës. Toponimia nuk “zotëron” dhe as që mund të zotërojë prova absolute për të dëshmuar praninë ose mungesën e një etnikumi në një territor të caktuar, sepse në thelb ajo është lëndë që u nënshtrohet ligjeve të zhvillimit, bjerrjes ose manipulimeve politike me të.
“Lufta” me toponimet vazhdon edhe sot e gjithë ditën në shumë vende, në shumë gjuhë dhe në shumë kultura. Toponimia jonë duhet të marrë udhë të drejtë në përdorimin e saj njëherë e mirë.
10.7 Elementi vendas në raport me elementet sllave të huaja
Artikujt e E. Çabejt,2 dhe të shumë studiuesve të tjerë 3 që janë marrë me onomastikën paraqesin në toponomastikën shqiptare një ngjarje të posaçme të kohës më të re. Autori, gjithnjë duke pohuar se shqiptarët kanë prejardhje ilire, përpiqet të provojë se një numër i madh toponimesh shqiptare janë vazhdimësi e drejtpërdrejtë e emërtimeve të njohura në antikë.
Ndikimi sllav në Shqipëri dhe përgjithësisht në Ballkan tashmë është i njohur. Me marrëdhëniet e popujve sllavë me shqiptarët, që zgjatën përafërsisht tetë shekuj me rradhë, e krijuar si rezultat i ekspasioneve-luftrave mes tyre, në rrjedhë të moteve e në rrethana historike tashmë të njohura nga ne, janë marrë shumë studiues të disiplinave të tjera të interesuara, por jo vetëm. Marrëdhënia historike ndërmjet stërgjyshërve të shqiptarëve e sllavëve kanë nisur relativisht herët, pas shekullit VI, d.m.th. pas përfundimit të procesit të formimit të gjuhës shqipe, por gjithsesi nuk duhet të jenë më të vona se fillimi i shekullit VII 4. Ndikimi i fjalëve me burim sllav vazhdojnë ende edhe në zona periferike të shqipes, me një intensitet të madh. Këto dyndje në vise të ndryshme nuk janë bërë në të njëjtën kohë, duke na krijuar kështu shtresime të ndryshme kohësore dhe hapësinore, që pavarësisht këtyre shtresimeve e diskutimeve të studiuesve për vjetërsinë e përhapjen e tyre, ata bashkohen në një pikë mes tyre duke pranuar një shtresë mjaft të vjetër sllavizmash, qysh para shek. IX 5. Por sllavizmat që kanë depërtuar në shqipe pas shek. IX, janë më të shumta në numër dhe kjo është e shpjegueshme, në rradhë të parë me kontaktet më të dendura të stërgjyshërve tanë me sllavët, sidomos gjatë pushtimit të trevave shqiptare nga mbretëria bullgare (shek. IX-X), dhe nga ajo e serbëve (shek. X-XIV). E parë në këtë aspekt themi se toponimia e çdo vendi është shumështresore, sidomos në rajonin e Ballkanit dhe në arealin e
1 Q. Murati, Shqiptarët dhe shqipja....f.42 2 E. Çabej, Problemi i karakterit autokton të shqiptarëve në dritën e toponimeve, në “Buletini i Universietit Shtetëror të Tiranës”, Seria e Shkencave Shoqërore, 1958, 2, f. 54, dhe shumë artikuj të tjerë që flasin për origjinën e lashtë të shqiptarëve në trojet e tyre të vendbanimit. 3 Në brendësi të punimit kemi përmendur emra studiuesish, shqiptarë e të huaj që kanë bërë objekt studimi çështje të ndryshme të lidhura me autoktoninë e shqiptarëve, por po në këtë rast po veçojmë Ë. Cimochoëski, Për gjuhën shqipe, ASHAK (Akademia e Shkencave dhe Arteve të Kosovës), Pr, 2004, f.310. 4 Shih, Historia e Shqipërisë, I, f. 144. 5 Sh. Demiraj, Gjuha shqipe dhe historia e saj, SHBLU, Tr, 1988, f. 119.
242
Maqedonisë, ku në një territor aq të ngushtë historikisht janë rrasur mbi njëra-tjetrën shumë gjuhë e shumë popuj, shumë kultura e religjione, që kanë marrë e kanë dhënë me njëra-tjetrën.
Por së fundmi, vepra që bën një përmbledhje të ndikimeve sllave në gjuhën shqipe është ajo e Selishevit. Përpjekje për një analizë të plotë të ndikimeve sllave në shqipe ka bërë studiuesi Xh. Ylli në artikujt e tij ku i përmbledh në veprën “Das slavische Lehngut im Albanischen”, Slavistische beiträge, München 2000, studim prej nga ku kemi marrë informacione me vlerë e të rëndësishme në fushë të huazimeve sllave në shqipe, veçanërisht në etimologjinë e ojkonimeve të Maqellarës. Ashtu siç mund të rroket që nga titulli, qëllimi i kësaj trajtese është, jo vetëm ndikimi i dyndjeve sllave në toponiminë shqiptare, por më specifikisht identifikimi i elementeve sllave në toponiminë e trevës së Maqellarës, një trevë me shtrirje në verilindje të Dibrës.
Vetë karakteri i theksuar kodrinor i krahinës së Maqellarës ka përcaktuar edhe mjeshtërinë jetësore të banorëve të tij, ku edhe ekonomia e krahinës është e drejtuar nga blegtoria, bujqësia,1 si dhe tregtia që e zhvillon me zonën kufitare të Dibrës së Madhe. Në këtë aspekt, relievi i saj kodrinoro-malor, pozicioni i saj si zonë kufitare duke nënkuptuar këtu lidhjet që ka patur ndër mote me fqinjët, si dhe lufrat e zhvilluara në shekuj, kanë bërë të mundur që toponimia e zonës të jetë tejet e larmishme. Është për t’u nënvizuar fakti që banorët e fshatit Kllobçisht, ashtu si të fshatrave të Ndërudhës, Bllatë e Epërme dhe e Poshtme, një pjesë të tokës së punueshme e kanë përtej kufirit të sotëm shtetëror të RSH, kështu që edhe kontaktet me popullsinë e atij vendi kanë qenë më të mëdha. Aq e pasur sa është në toka buke, aq e pasur është edhe në toponimi.
Gjatë vjeljes së materialit është synuar që të mblidhen jo vetëm emrat e maleve, të qafave, të lumenjve e të përrenjve kryesorë të fshatrave të dhëna, por çdo emër vendi që ishte i njohur për fshatarët, që shërben për orientimin e tyre gjatë veprimtarisë së përditshme, që e dallon vendin në fjalë (sado i vogël të ishte ai) nga vendet e tjera të fshatit. Kështu që në listën të toponimeve përfshihen si emra fshatrash, malesh, kodrash, pyjesh e lumenjsh, ashtu edhe emra lagjesh, brigjesh, rrugësh e rrugicash, kullotash, arash, lëndinash, bahçesh, qafash, grykash, shtigjesh, vijash, pusesh, mullinjsh, izvoresh, varrezash, pjesësh të këtyre etj. Pra është pasur parasysh si makrotoponimia ashtu edhe mikrotoponimia e krahinës.
Në vështrimin toponomastik do të sillemi rreth një grumbulli mikrotoponimesh nga komuna e Maqellarës, që emërtojnë lokalitete të tipit të vendbanimit, me ç’rast do të përpiqemi të nxjerrim në pah praninë e elementit vendës, autokton, përkrah disa etimologjive të ngritura nga autorë sllavë të cilët për qëllime të caktuara të politikës së tyre pansllaviste, çdo emërtim e shihnin me veshje sllave. Kështu na duket se emrat e fshatrave Kishavec, Gjinavec 2 e Sorricë kanë për rrënjë një fjalë të burimit josllav: kishë, patronimi Gjin,3Sorrë, ndërsa prapashtesat –vec, -icë janë sllave.4 Ndaj, për kushtet dhe rrethanat historike në të cilat kaluan viset tona gjatë shekujve të mesjetës, lidhur me dyndjet dhe zotërimet sllave në pjesën perëndimore të gadishullit të Ballkanik, prania e toponimeve sllave ëshë plotësisht e përligjur. Por edhe ndër ata ka
1 Këtë pohim e gjejmë të shprehur edhe të albanologu shqiptar E. Çabej në veprën e A. Kadiut Dibra e Madhe –Shehëri i Dibrës, monografi,Tiranë 2003, f. 30, si dhe në Studime Gjuhësore V, Prishtinë 1975, f. 334, konkretisht: Banorët e malësisë (banorët e Dibrës, ku përfshihen edhe maqellarasit) më së shumti merren me blegtori. Dibranët janë në pjesën më të madhe shqiptarë të fesë muhamedane. Janë popull gjallnik dhe të njohur për mjeshtri si muratorë, si tregtarë, si njerëz që marrin erë edhe nga arti. Shkojnë si mërgimtarë për punë nëpër vise të ndryshme të Gadishullit Ballkanik dhe jashtë tij. 2 Shih Q. Murati, Shqiptarët dhe shqipja…, f. 200 3 Patronim për të cilin ka folur edhe Q. Murati në veprën e tij, e na jep disa shembuj për këtë. 4 M. Trepça-A. Hoxha, Vështrim historik-gjuhësor mbi toponimet e trevës së Dibrës, f.175.
243
asish që pasqyrojnë një emërtim të vonë, më tepër administrativ, çështje për të cilën kemi folur në një trajtesë tjetër të studimit tonë. *1
Për të bërë më të qartë ndikimin e elementit sllav në toponiminë e zonës, me qëllim jo vetëm vënien në pah të tij, porse përkundrazi, duke u qasur me elementin vendës, të lashtë, kemi synuar të theksojmë rëndësinë që ka ky i fundit, jo vetëm në çështjen e vazhdimësisë së banorëve që në kohë të hershme të të parëve të tyre, porse edhe të nënvizojmë ekzistencën e tij, raportet e krijuara përkrah elementeve të huaja, kryesisht sllave. Në numrin e huazimeve nga sllavishtja kemi përfshirë jo vetëm apelativë të ndryshëm, por edhe antroponime. Ndaj për këtë qëllim, e për të patur një panoramë më të qartë të këtyre raporteve materialin onomastik të mbledhur në terren, rreth 2000 njësi toponimike në total, mendojmë t’i bëjmë një grupim të tillë:
10.7.1. Mikrotoponime vendase
Në toponimë e zonës, makro e mikrotopinimë, ekziston një sasi sado e vogël që i përket shqiptarëve, e cila kishte ruajtur kuptimin e vet etimologjik, apo “paratoponimik”2 – siç shprehet Ç. Bidollari. Në të vërtetë këtu vështirësohet problemi për ta gjurmuar në hollësi rrugën e emërtimeve të ndryshme, sepse në të marrin pjesë një varg faktorësh gjuhësorë dhe jashtëgjuhësorë, si p.sh. zhvillimi historik i krahinës, rrethanat territoriale etj. Të tilla si: ojkonimi Burim- leksemë e mbarë shqipes, apo ndryshe një “kalk kuptimor e ardhur prej gjuhës popullore si fjalë kulture”3; Katund i Vogël, ojkonim i pastër vendas, me bazë leksemën e vjetër katund. Sipas E. Çabej kjo leksemë paraqet etimologji të diskutuar. Këtë toponim, me elementin bazë formues leksemën e vjetër shqipe katund dhe ndajshtesën, sufiksin –isht në toponimin Katunishtë, e gjejmë të përhapur në një areal të gjerë shqiptar, duke kaluar edhe në trevën e Kosovës, siç e kanë shënuar onomasticienët R. Doçi4 e B. Baliu,5 i cili burimin shqip të saj por që ka hyrë në gjuhët sllave, e arsyeton edhe me shembujt e vjelë nga inventari i toponimisë ndër folësit serbë, ku qëndron edhe rëndësia e këtij toponimi, pikërisht në shfaqjen e tij në dy vendbanime sllave. Një përdorim e shtrirje të gjerë i jep kësaj lekseme të vjetër shqipe studiuesi Q. Murati, në funksione toponimike. 6 Prejardhja e kësaj fjale shqipe, katun, me kohë është studiuar në mënyrë shembullore nga Norbert Jokli,7 të cilën e konsideronte të fondit të moçëm shqiptar, por edhe me ndikim në gjuhët e Ballkanit, e po ashtu edhe akademiku I. Ajeti. 8
*Këtë çështje më gjerësisht e kemi trajtuar në brendësis të punimit tonë, konkretisht në toponiminë dygjuhësore (topomime hibride) si dëshmi e trysnisë asimiluese dhe e forcës ruajtëse (konservative) të shqipes. 2 Ç. Bidollari, Rreth një projekti të vitit 1938 për ndërrimin...., SF, Nr 3-4, 1998, f. 167. 3 E. Çabej, Studime gjuhësore, VII, Pr, 1986, f. 277. 4 Studimin shterrues të këtij toponim e ka vjelë dhe sintetizuar R. Doçi, Onomastikë ilire-shqiptare në Ballkan, IAP, Pr, 2006. 5 B. Baliu, Onomastika e Gallapit, (I), Prishtinë 2015, f. 127. 6 Një përdorim e shtrirje të gjerë i jep kësaj lekseme studiuesi Q. Murati,në funksione toponimike, ku konretisht marrim këtë shpjegim prej tij: Katun - Pejo, b. Katunit fsh. Grijan NF. TD II 408. E ndeshim dhe në fjalorin e emrave vetjakë të serbokroatishtes me format Katunar, Katunari, Katunariç, Katunareviç si antroponime dhe patronime (Murati 1990: 168). Nga apaltivi katun, katund “fshat”, me një kuptim të kryehershëm ‘shtegtar”. Shih Q. Murati, Shqiptarët dhe shqipja...., f. 238. 7 Shih N. Jokl, Katun. Zur Geschichte eines Balkanëortes. IF. 33 (1914) 420 – 433. 8 I. Ajeti, Prania e shqipes ndër dialekte të popullsisë sllave të Gadishullit Ballkanik në dritën e gjuhës dhe të toponimisë së tyre, në “Konferenca e dytë e studimeve albanologjike”, 12-18 janar 1968, III, Tr, 1969, USHT,f. 117-121.
244
Nëse i referohemi pohimit të R. Abdylit1, lidhur me studimin që u ka bërë të dhënave të defterëve të shek XV,2 leksema Bllatë në funksione toponimike nga një baltë u përket shqiptarëve, leksemë kjo ende e diskutuar në mesin e studiuesve; Gjytet nëse i referohemi emërtimit gjegjës më të hershëm të fshatit të sotëm Gradec, (emërtim ky sllav) –, ojkonime këto në Maqellarë.3 Në këtë ndarje përfshihet edhe oronimi Llakarcë; 4 Llakarsat e Epra, Llakarsat e Poshtra (Her), nëse në bazë të formimit të tij qëndron antroponimi Laskar, dhe variacioni i tij Lasko, duke iu bashkangjitur këtu mendojmë edhe trajtat Iljaz < Laskkë antroponim që e gjejmë edhe në rastin: Laskë, -a < Iljaz: Kthesa Laskës (Kat.Vog.); Kshtenja e Laskës (Poc); Lama e Laskës (Poc); Çeshma e Laskës (Kat. Vog); Të këtij tipi janë edhe shembujt që na sjell studiuesi R. Abdyli si Barboshe, Palçishte, Kaçanik, Bukurenci, Burnarçe, Grunishta5 etj., që kanë përhapje të gjerë nëpër Shqipëri.
Për një vjetërsi të elementit autokton mbi atë sllav flasin ato raste kur bashkjetojnë njëkohësisht edhe elementi shqip autokton që paraqitet në formën e një pjese, edhe elementi sllav që emërton të tërën, ose fshatin. P.sh. toponimi Bellovë emërton tërë fshatin kurse Krapenjë emërton lagje të këtij fshati. Emërtimi Bellovë është më i vonë se Krape. 6 Parë në këtë drejtim, na duket se është me vend të vëmë në dukje edhe praninën në të njëjtën kohë krahas mikrotoponimeve me elementin qytet (xhitet) edhe emërtimet me fjalë sllave Gradec në Maqellarë, Gradisht në Peshkopi, Zagradishtë në Vleshë etj. që emërtojnë të njëjtin objekt topik. Të dytat në mos qofshin kalke gjuhësore të të parave, të vëna nga administratat e pushtuesit, janë pa dyshim emërtime më të vona se të parat. Si një rast të tillë tipik mjafton të përmendim mënyrën e formimit të fshatit Zagrad, i cili ndodhet pas një kodre që emërtohet xhitet (xhiteti i Bellovës). Emrat e disa fshatrave të tjerë mund të jenë edhe apelativë të huazuar nga sllavishtja në shqipe, ku jetojnë edhe sot e kësaj dite si fjalë të zakonshme të leksikut të shqipes. Të tilla janë emërtimet Gjoricë (e Epër dhe e Poshtme) nga sll.Goricë, Selishtë etj.7
Ndaj edhe mungesa e ndërmjetësisë sllave në emrat e krahinës (me burim sllav) që nga viti 1431 e këndej shihet edhe nga mënyra e shqiptimit vendas ku veçanërisht nuk ruhet metateza dhe disa formante likuidash që është karakteristike për sllavishten. Si p.sh emrat Kradiç-i 8 dhe Gradice shqiptohen Gërdec-i.9 Pra siç e vëmë re brenda një fjale kanë ndodhur dukuri gjuhësore të tilla që provojnë gjurmët e shqiptarëve me sllavët.10
1 R. Abdyli, “Shqiptarët e Maqedonisë sipas të dhënave të.....”, f. 133-144, pohon se vetë fakti që disa fshatra i gjejmë me dy toponime sllave e shqiptare, hedh poshtë tezën e përmendur se çdo fshat me toponimi sllave ishte i banuar me popullsi sllave, pasi shembujt e defterëve provojnë se banorët që dalin me emra shqiptarë e mbiemra sllavë apo anasjelltas duhet të merren për shqiptarë. 2 Studiuesi i referohet përfundimeve të nxjerra nga S. Pulaha, Defteri i regjistrit të Sanxhakut të Shkodrës i vitit 1485, vëll. I, Tr, 1974. 3 E japim si ilustrim këtë ojkonim nëse këtë e shohim të formuar nga leksema –baltë. 4 Leksemë kjo që ka shërbyer edhe si topik sipas studiuesit Q. Murati, ku konkretisht ai sjell si shembull ojkonimin Llaskarcë (Laskarce TD 559) – fshat në jugperëndim të Shkupit, një rrjedhojë e emrit personal shqiptar Laskar, i njohur te ky etnikum dhe me variacionin Lasko, e si mbiemër familjar Lasku. Shih Q. Murati, Shqiptarët dhe shqipja ......, IAP, 2014, f. 207. Kurse në të folmen e Maqellarës ka pësuar ndryshimet përkatëse fonetike, me rrënien e bashkëtingëllorës –s. 5 R. Abdyli, Shqiptarët e Maqedonisë sipas të dhënave të.............., f. 141. 6 M. Trepça, A. Hoxha, Vështrim historiko gjuhësor mbi toponimet e trevës së Dibrës, f. 176 7 Myfit Trepça – Ali Hoxha, artikull i cituar, f. 176. 8 Si Gradiç gjendet edhe në rregjisrin turk të vitit 1467, që i përket trevës së Dibrës, në Maqellarë. 9 D. Luka, vep.cituar, f. 68. 10 Do të mjaftonte një vështrim mbi elementet dhe dukuritë e gjuhës shqipe të toponimeve të defterëve për të nxjerrë përfundimin se shumica e vendeve të rregjistruara në ato rregjistra osmanë, janë të banuara nga shqiptarë, nën emërtimin tradicional që e ka detyruar turkun t’i quajë sancak-i Arvanid
245
10.7.1.1 Mikrotoponime vendase me gjymtyrën bazë ‘gur, uj (ujt’), dardhë, grep1,
kuçlinë ‘baltë e kuqe’
Shembuj nga mikrotoponimet me bazë elemente shqipe, i gjejmë edhe te disa mikrotoponime ku ne po sjellim si shembull trajtën që gjen përdorim në një areal gjeografik të gjerë, brenda e jashtë Shqipërisë, siç është mikrotopinimi me bazë trajtën e vjetër shqipe gur, -i: si oronimi Bigjur, mal në grykën e Drinit që maqedonisht e shqiptojnë Bigor, duket se semantikisht mund të lidhet me shqipen nga fjalët mbi + gur; duke rënë m-ja nistore dhe duke u qiellzorizuar g-ja në gj, u përftua forma mbigjur, si një emërtim perifrastik ndajfoljor 2. Të kësaj natyre, të lidhura me leksemën e vjetër shqipe gur, janë mikrotoponimet Gjurishte (All); Gurishte (Pesj); Kepi i Gurit (Pop); Guradit (Pop); Gurishte (Maq); Rruga e Gurmalit (Pop); Grogure (Kërç. P.); Ujt’ e Bigurit (Poc); Guri i Ujvarës (Poc); Guri me Çukle (Kërç. P.); Guri Shpuar (Poc); Ujti Ndërgur në Bjeshkë (Kll); Guri i Fikut (Grad); Dardhë, -a ‘Pirus communis’;
3Kshtenja e Dardhës (Maj); Dardha e Vakoufit (Gr); Dardha e Popinarës (Pesj); Dardha e Mustafës (Pesj); Dardha e Tahirit (Pod); Dardha e Qames (Qamil) (Kll); Dardhat e Reja (Er); Dardha e Tefikut (Gr); Dardha e Turshallave (Pop); Mhalla Dardhas (Maj)4 kurse sot banorët i thonë edhe Mëhalla e Dardhanjanëve; Përroj i Dardhasve (Maj); Ogradet e Mhalls Dardhse (Maj); Lugjet e Dardhasve (Maj); Mali i Grepit (Grad); Grepi (Kov); Ködrat e Grepit (Grad); Burimi i Gurit të Zi (Poc); Guri i Çenit (Dov); Karvarec (Kër.Sip.); ke Bota (baltë e kuqe) Pesj); Izvori i Kutlinave (KUQLINË ‘tokë e kuqe’) (Poc); Krasta e Botave (BOTË ‘ tokë argjilore’ (Pesj); Formime të tjera toponimike më bazë gjymtyrën kryesore gur, janë shënuar në grupacionin më poshtë (1.4.2).
Por edhe burimet ujore, të tipit ‘gurrë uji’5 studiuesit i cilësojnë si vendase. Kështu studiuesi Q. Murati, mikrotoponimit ‘gurrë si burim uji’, të tilla si Ujt’ e Ftoft, Ujt’ e Vogël, Ujt’ e Madh, Ujt’ e Kuç, Ujt’ e Bardh,6 i cilëson si emërtime të vjetra shqipe”. Toponimet e kësaj natyre i ndeshim në gjininë asnjëanëse të ruajtur e të ngurosur në forma pasive”, siç shprehet autori, në një areal të gjerë gjeografik, mbarëshqiptar. Po ashtu, të këtij tipi janë edhe shembujt që na jep Sulejmani 7 si Prroj Madh, te Kroj i Zi, Prëj i Keç; Këtu rradhisim edhe toponimet që kemi ndeshur ne në zonën e Maqellarës: 1 E. Çabej, Studime gjuhësore, VII, Pr, 1986, f. 239, leksemë me ndikim nga italishtja grappa-grep. 2 N. Vinca, Venerime të përgjithshme onomastike në regjonin e Strugës, në “Onomastika e Kosovës”, simpozium 25-27 shkurt 1977, Pr 1979, f. 426 3 Kjo fjalë, sipas E.Çabej, që prej Hannit e këtej lidhet me emrin e popullit, - në shumicë ilir -, Dardani e të vendit të tyre Dardania si “vend dardhash”. Këtë emër të lashtësisë studiuesit e afrojnë gjithashtu ehe me disa emra personash si Dardas, gjendet edhe në greqisht si emër i shpeshtë princash makedonë elimiotë bashkë me disa emra vsesh, po në Greqi, në Italinë jugore. Kurse E. Durham e përforcon më epër këtë ide me faktin se në trevat shqiptare edhe sllave jugore hasen shumë shpesh emërtime visesh prej bimësh. Si emër vendi ka një përdorim të gjerë, por për herë ë parë e ndeshim në Kadastrën e Shkodrës 1416-1417 (villa clamada darda), e mandej në të gjitha anët e vendit, siç edhe kanë treguar studiuesit që merren me punë të etimologjisë, të tilla formime si Maj’ e Dardhës, Qaf’ e Dardhës, Zall i Dardhës në Dibër, Mirditë, Lezhë, Skarpar, Elbasan, Korçë, Kosovë, në trevat e Maqedonisë së sotme etj.; edhe në formime kompozita e ndeshim këtë leksemë ne trevat shqiptare; po ashtu rrjedhojë me –zë e ndeshim në breg të Drinit në veri, në Dibër dhe Korçë etj., Sidoqoftë barazimi dardhë: Dardania, thekson Çabej, qëndron mbi të gjitha interpretimet e gjertanishme të emrit Dardania, shih në E. Çabej, Studime Etimologjike në fushë të shqipes, III, ASHSH, Tr, 1987, f. 165-167. 4 E. Hysa, QSA, Tr, Ekspedita dialektologjike 1967. 5 Q. Murati, Elementet e shqipes.....f. 200. 6 Q. Murati, Koservacione dhe inovacione gjuhësore në fushë të shqipes, Shkup 1991, f.14. 7 H. Sulejmani, Toponimia e Malësisë së Tetovës, në “Onomastika e Kosovës” (Simpozium 25-27 shkurt 1977), Pr 1979, f. 273.
246
Ujt’e Ftoft te Kurëjtat e Ali Maliqit (Kll); Ujt’i Hëjdht (Gr); Ujt’ e Hëjdht (Pop); Ujt’ e Kërçëjnit (Bll); Prrouja e Vokël (Kat.Vog.); Trapi i Vogël (Kërç. P.) etj.
Këtu përfshihet, nëse i referohemi E. Çabej, 1 edhe “etimologjitë që nisen nga trajta e sotme derdh”, kuptim që gjendet në këtë mikrotoponim, d.m.th këtu “shembet një pjesë dheu, rreshet toka”, duhen rishikuar (duke marrë shkas nga etimologjitë e dhëna nga studiues të ndryshëm për këtë fjalë), pasi trajta e mirëfilltë e saj është dardh; E Derdhmjae Dalipit (Poc);
10.7.1.2 Mikrotoponime vendase me gjymtyrën bazë ‘ujk, birë (vrimë), dhelpër,
qen
Në këtë grup përfshihen po ashtu leksemat gjerësisht të përdorura e të përhapura në mbarë arealin shqiptar, që, siç shprehet E. Çabej, fjalë e mbarë shqipes, si në dialektin geg edhe në çamërishte, si ato fomime toponimike në përbërje të të cilave qëndrojnë leksemat birë (vrimë) 2, arushë, dhelpër, ujk: Burimet te Gropa e Ujkut (Kër.Sip.); Bira e Arushës (Pesj; Her; Kërç. P.); Shpella Dhelpnës (Kër.Sip.); Vrima e Dhelpnës (All; Pop); Guri i Dhelpnës (Kër.Sip.); Guri i Plloumave (Kërç. P.; Her); Furra e Bukës (Çer); Guri i Fikut (Grad); Kepi Rërës (Poc); Kodra e Medisme (Pesj); Guri i Qukës (Her); Ara e Gurit t’Çenit (Dov); Guri i Çenit (Dov); Guri i Dhelpnës (Kërç);
10.7.2 Mikrotoponime vendase gjatë kohës së “bashkëjetesës”
10.7.2.1 Formime me elemente vendase (leksemë shqipe) ose e huaj me leksemë shqipe, përkatësisht mbiemër:
Formime gjatë kohës së “bashkëjetesës” mes popujve sllavë dhe shqiptarëve duket se janë edhe ato formime që në përbërje të tyre kanë një leksemë rrënjë, që mund të jetë fjalë shqipe ose e huazuar (sllavisht, gr apo orientale), dhe elementi tjetër përbërës (gjymtyra përbërëse) është një leksemë shqipe, konkretisht mbiemër, i tillë që tregon moshë e vjetërsi, ngjyrë, madhësi, pozitë, formë, shije, veti fizike dhe natyrore (temperaturë). Këtu përmendim: Ara e Madhe (Poc), Ara Poshtë, (poshtë çifligut ose poshtë trapit) (Kat.Vog.); Art’ e Mdhëja (Her), Arrat e Gjata (All); Arë më Thatë (Poc); Branicë e Re, Branicë e Vjetër (Kër.Sip.) ku leksema branicë është fjalë sllave me kuptimet: mbrojtëse, pritë, pengesë etj.; (Kër.Sip.); Guri i Madh (Kat.Vog; Kërç. P.); Livadh i Madh (All); Guri i Verdhë (Kër.Posht.); Guri i Verdhë (Kër.Sip.); Guri i Xhan (i gjerë) (Kat.vog), Guri i Zi (Poc), Guri Lemkës (Poc); Izvori i Epërm (Kërç. P.); Guri me Çukle (Kërç. P.); Guri Shpuar (Poc); Hamlla të Xhana, (Hamulla të gjera) (All) etj.
Por elementi vendas del në pah edhe në formimet dyfjalëshe toponimike, ku me rëndësi në të tilla formime është se pjesa e parë e toponimit e cila përbëhet nga fjalë të vjetra shqipe, si: mali, guri, ara, rëra, rruga, uji, çeshma etj., kurse e dyta përbën përkthimin e tyre në gjuhët e huaja (përkatësisht në sllavisht, greqisht a latinisht),3
1 shih E. Çabej, Studime Etimologjike në fushë të shqipes, III, ASHSH, Tr, 1976, f. 197. 2 Sipas E. Çabej, në Studime Etimologjike në fushë të shqipes, II, ASHSH, Tr, 1976, f. 341: fjalë birë, f. në kuptimin vrimë, e ndeshim që te G. Meyer e te studiuesit e mëvonshëm. Mund të thuhet se është fjalë e mbarë shqipes, meqë përveç gegërishtes ka edhe çamërishtja. Në nomenklaturën gjeografike popullore, birë, ashtu si sinonimi vërë i toskërishtes, shënon një shpellë a guvë të tilla si Bira e Ujkut, Bira e Vjedullës te P. Daka; toponimi Guri me Birë të Shijakut; E gjejmë edhe në Kosovë sipas B. Baliut (Onomastika e Gallapit, f. 75.); si Bira e Arushës; Te Ara Arushës; Bira e Dhelpnës; Guri Dhelpnës; Çuka e Birave; Fusha Birave; (f. 127): Prroni Arush’s, Prroni i Arush’s etj., f. 127. Kurse në trevën e Tetovës kjo leksemë del në trajtën sllave ‘arushë’ (<sllav. meчка), nga M. Ibrahimi, vepër e cituar, 2002, f. 81 3 Gj. Shkurtaj, vepër e cituar, f. 71-72.
247
përkthime këto nga shqipja në gjuhët sllave, për lehtësi përdorimi nga administrata e me qëllime të caktuara. Të tilla formime, të elementeve vendase (fjalë të vjetra shqipe) me ato orientale përmendim: topiku Burim-i ndryshe njihet edhe si Allejbegi) me ndikim oriental, nga turqishja); topiku Kurtbeg-u (po ashtu në formimin e këtij emërtimi ndeshin elemente orientale, në kuptimin ‘kurti i begut’); Fusha e Beguvicës (nga Beg, -u + ic/ë), ku pjesa e dytë ka në përbërje krahas ndajshtesës sllave, edhe leksemën turke Beg-u, pra është trajta sllave e fjalës turke Beg; Ara e Alilit (Halilit) (Kërç. P.); Ara e Munirit (Poc); Gurët e Demirit (Poc); Gurët e Fetahit (Kat.Vog); Gurët e Kosiqit (Pesj); Gurt e Demëjrit (Pop); Ujti i Aliut (Kll); Gështenjat e Halileve (Gr); Gurt’ e Demëjrit (Poc); Çezmja Pjak (Maj); Ara Pjakës (Poc); Gjyskaçeshëm (Poc);
10.7.2.2 Elementeve vendase (fjalë të vjetra shqipe) me ato të gjuhëve sllave
Burimet e Branëjcës (Kër.Sip), Ara e Bogdanit (Kërç. P.), ku Bogdan një antroponim i huazuar nga gjuhët sllave; Ara e Popit (Kat.vogël), ku pop1 është një leksemë internacionale (ndërkombëtare) porse gjuha shqipe e ka të huazuar nga gjuhët sllave; Mëhalla e Popit (Her); Këdra Popinarës (Kat.Vog); Toka e Popit, (Grezh); n’Popinarë (Grezh); Mali i Popinarës; Dardha e Popinarës (Pesj), emërtim në të cilin marrin pjesë një leksemë e vjetër shqipe, siç është fjala dardhë, burimin shqip të së cilës e ka vërtetuar E. Çabej2; kemi hetuar mikrotoponime të cilat në përbërje kanë një element të vjetë shqip, si ara, mali, mëhallë, rrugë, dhe gjymtyra tjetër është një antroponim sllav, apo një leksemë nga gjuhët sllave: Ara e Ristos (Kat.vog.); Bafshja Metodiut (Her); Burimet e Branicës,apo një element tjetër i huaj, sllav: Guri i Ustrulecit (Kat.Vog); Guri i Erebarës, mal/ gur i madh (Er); Arat ke Bregjet (Çer); Burimi i Kultinës3 (Poc); Guri i Bullnëjkut (Kërç. P.); Gurt’ e Dalës (Kat. Vog); Izori i Gurit të Verdhë (Kër.Sip.); Gurët e Kajës (Kov); Arat ke Vorret 4 (Çer); Izvori i Qukës (Her);
1 Siç e vëmë re, kjo sintagmë fjali ka si gjymtyrë përbërëse, leksemën pop, leksemë kjo që ka një shtrirje të gjerë përdorimi në toponiminë shqiptare. Lidhur me përdorimin e dendur nga ana e shqiptarëve të antroponimeve ortodokse sllave, e përforcojnë edhe përfundimet e studiuesit R. Abdyli, i cili duke u ndalur në antroponimet ortodokse sllave nga ana e shqiptarëve, ndër të tjera ka theksuar nëpërmjet shembujve të sjellë se ka plot raste që shqiptarët ishin ortodoksë e përmenden të cilësuar me apelativin pop e kallugjer. 2 Kjo fjalë, sipas E.Çabej, që prej Hannit e këtej lidhet me emrin e popullit, - në shumicë ilir -, Dardani e të vendit të tyre Dardania si “vend dardhash”. Shih në E. Çabej, Studime Etimologjike në fushë të shqipes, III, ASHSH, Tr, 1987, f. 165-167. 3 Mund të ketë dalë nga trajta kuçlina, fjalë që E. Çabej e nxjerr nga e kuqe me sufiks –inë: si greminë, thellinë, shih Prapashtesat e gjuhës shqipe, f. 55. Të njëjtin mendim paraqet edhe M. Halimi në Kërkime Dialektologjike, IAP, Pr, 1985, f. 372. Po ashtu edhe Q. Murati e sjell si leksemë shqipe. 4 Leksemë varr, paraqet etimologjit të diskutuar, por më së shumti i afrohet asaj greke. Shih E. Çabej, Studime Etimologjike në fushë të shqipes, VII, ASHSH, Tr, 2006, f. 229.
248
Kodra e Çukës 1 (All); Ravend 2(Kat.Vog); Ke Shkolla 3 (Kat.Vog); Fusha e Herbelit (Gr); Fusha e Rupave (Poc); Ollçeva (All); Kodrat e Gaberit (Gr); Gaberi (Poc; Kërç. P.); Gështenja e Llazovës (Gr), ku Llaz mund të jetë antroponim sllav Llaze; Gështenja e Trepçes (Kërç. P.); Gjubre (Kërç. P.), leksemë nga gjuhët sllave gjubre d.m.th. ‘mbeturina, vendi i mbeturinave’
10.7.3 Formime toponimike me të dy gjymtyrët elemente të huaja
Në toponiminë e zonës të shumta janë edhe rastet që ndeshim kryekëput sllave, që d.m.th. në këto formime kemi të pranishme rrënjë (përk.temë) sllave së bashku me ndajshtesën të tillë, apo të pranisë së dy gjymtyrëve të huaja, përkatësisht gjuhëve sllave dhe elemente orientale. Të tilla formime përmendim: topikët Popinarë, Kllobçisht, Grezhdan, Vojnik; mikrotoponime: Pradanoicë, Drenoicë, Kamenoicë, Pavlicë, Paraspore, Gabier/gaber, Kodra e Sanxhakut (Çer); Kodra e Kuvendeve (All); Bafçja e Nelit (Çer); Izvori Kamenëjc (Gr); Çeshmja e Lugut (All), Çeshma Jaganëjcës (All), Branicë (Kër.Sip.); Krivaniva (Poc) (nga sllav.niva); Kamenëjcë ‘gurë’( < sllav. kamen каменd) (Kërç.P.; Gr); Kamenishte (Pesj); Braka e Jabellit (All); Braka e Jegenëjcës (All); Celinë (Grad); Izori i Tushit IZVOR ‘burim’ ( < sllav. Извор); Izvori i Daudit në Trosmane (All); Shpella e Izvoreve; Izvori i Avdiut (Kat.Vog); Izvori i Bragovicës (Kat.Vog); Izvori i Brrakës (Her); Izvori i Capnovës (Her); Izvori Kamenëjc (Gr); Izvori i Imerit (Kërç. P.), Izvori i Kajës (Poc); Izvori i Limnavodës (Kat.Vog); Izvori i Lugjeve (Her ); Izvori i Kasemit (Gr); Izvori i Kolës (Kat.Vog); Izvori i Rumlicës (Her); Kisha e Cfetapetkës (Kërç. P.), një kompozitë e përbërë nga leksemat sllave cfeta d.m.th. i shenjtë dhe antroponimi fetar Petka; Krasta e Bogdanit (Kërç. P.); Pujtishte (Kat.Vog); Kalaja e Kralit (Kër.Sip.); Kalaja e Venedikasve; Ke Diqani (Çer);
Prania e dy elementeve: sllavo-shqiptare për mendimin tonë flet për një lashtësi të elementit vendës, përsa kohë që leksemat sllave, nuk janë gjë tjetër vetëm se përkthime apo kalkime të leksemave të lashta shqipe, siç edhe kanë theksuar studiuesit
1 Çukë << majë mali a kodre>>. Fjalë me burim të diskutuar. G. Meyer e bashkon përbrenda gjuhës shqipe me sinonimin çungë << majë bregu a kodre>> të Bardhit. Si përfundim, mbas shumë diskutimesh e interpretimesh mbi origjinën e kësaj fjale, E. Çabej shton se është një fjalë ballkanike mbase me gurrë mesdhetare. Duke e kundruar këtë fjalë në tërësinë e vet, pasi është një fjalë e mabrë shqipes, me përdorim të gjerë në të dyja dialektet e saj, shihet se nuk është e izoluar brenda gjuhës. Ajo paraqitet me një burim formashe kuptimesh, të cilat është vështirë të shpjegohen në rrugë huazimi. Për më tepër, për të përforcuar gurrën shqipe të saj, dëshmojnë edhe përdorimet e gjera në mbarë Shqipërinë në fushë të onomastikës, si Cukal, Cuk e Aranjit, Mali i Cukaravës, Kodra e Cukalit, Quk, Gur i Quksit, Qukës etj.. këto të dhëna, të shikuara së bashku, dëshmojnë më fort për një fjalë vendi se sa një huazim prej sllavishtes. Por duke iu referuar arealit gjeografik të përdorimit të saj, kryesisht në trevat në afërsi me gjuhën shqipe, nuk është për të hedhur poshtë interpretimin e Treimer-it, i cili mendon se çukë ka shkuar prej shqipes në sërbishten e greqishten e re. Shih E. Çabej, Studime Etimologjike në fushë të shqipes, III, ASHSH, Tr, 1987, f. 138-140. 2 Për leksemën Ravene, -t, në funksione toponimike, studiuesi Q. Murati jep këtë shpjegim: Ravenet (më 1934, 6 shtëpi). Mbi bazën e këtij patronimi kemi dhe emrin e fshatit Raven, në Gostivar, Ar`e Rafes (Tuhin – Kërçovë), Raft-i emër fisi tek arbëreshët e Greqisë, i dëshmuar në vitin 1461 (Shuteriqi 1990: 355). Shih Q. Murati, “Shqiptarët dhe shqipja….., f. 261. 3 Leksema shkollë vjen nga ven. Scola. E Çabej, “Studime Etimologjike në fushë të shqipes”, VII, ASHSH, Tr, 2006, f. 62.
249
tanë, por edhe të huaj,1 ku ndër ta veçojmë A. Dhrimon,2 në rastet kur një vend njihet me dy emërtime që janë përkthim i njëri-tjetrit, një të gurrës sllave e një të gurrës shqipe, emri sllav qenka gjithmonë më i vjetri, origjinali, ndërsa emri shqipar qenka vetëm përkthim i mëvonshëm i të parit, përsëri në kohën e “shqiptarizimit” ose më vonë, e dicka e tillë është mjaft e diskutueshme nga faktet, madje, në disa raste është e përjashtueshme – ka theksuar studiuesi.
Kësaj liste i shtohen edhe shembujt që jep Gj. Shkurtaj për këtë çështje, apo siç e ka qujtur autori “toponimi dygjuhësore”, ku disa prej të cilëve i kemi cituar më lart në trajtesat përkatëse. Raste të tilla që mund të gjejmë plot në trojet tona, ku disa prej tyre i kemi përmendur në brendësi të punimit.
Sa u përket materialit të hetuar këtu mbi Maqellarën, nëse do i referoheshim pohimit të D. Lukës kur thotë se “në fshatrat shqiptare, kufitare me sllavë, që sot përfshihen në territorrin e ish –Jugosllavisë, mikrotoponimia është në pjesën më të madhe vendëse”, atëherë kjo vlen edhe për Maqellarën si zonë kufitare me ish-Republikën Jugosllave, në të cilën ndodhet edhe pika doganore e Bllatës. Por edhe nga studimi i hollësishëm që u kemi bërë ojkonimeve të asaj zone na rezulton se për shumicën e tyre burimi të jetë i gurrës sllave, qoftë kjo maqedonisht, bullgarisht, serbisht. Porse, siç theksuam më sipër se, kjo panoramë e onomastikës me gurrë sllave, në këtë trevë duhet parë më tepër si vepër e një “bashkëjetese miqësore” me zhvillim në kohë, pasojë e rrethanave politiko-shoqërore (ndërhyrje e administratës së kohës), me qëllime të caktuara”3, ku “nuk përjashtohet edhe ndonjë shkak tjetër,”4 që një nga format që gjithnjë përdorin pushuesit për të sanksionuar pushtimin e tyre. Ky përfundim përligjet edhe nga raporti makro e mikrotoponime. Ndërsa shumë fshatra të Dibrës mbajnë emra sllavë, nuk ndodh e njëjta gjë me emërtimin e lagjeve, në të cilat elementi vendës mbizotëron mbi atë të gurrës sllave. Këtu mund të shtohen edhe emërtimet e reja sipas konfiguracionit të vendit, emrit të drurëve apo ndonjë elementi tjetër dallues.
Prania e shumë toponimeve sllave në Dibër është shkaktuar edhe nga një burim tjetër, i pa vënë re deri më sot. Përgjithësisht dibrani duke qenë gjithnjë me pushkë në cep të krahut (e kjo duket që në kohën kur u shkrua rregjistri i viti 1467), ka patur gjithnjë argatë sllavë për t’i punuar tokat. Këta zakonisht jetonin grumbull ndër lagje të veçuara. Si dokument për këtë janë gurret e varreve me mbishkrime sllave të asaj kohe. Këta banorë sllavë ose u asimiluan në vazhdën e viteve nga vendësit, ose u shpërngulën ndër trojet e veta. Pikërisht ndër këto “enklava” të dikurshme gjallojnë edhe sot shumë mikrotoponime sllave, të cilat (sipas moshës që paraqiten), kanë pësuar edhe ndryshimet përkatëse.5 Por, shtojmë këtu se, këtë fakt duket sikur e favorizon më shumë edhe pozita gjeografike e kësaj treve, e cila duke qenë një terren i hapur, me një reliv gjysmëfushor e gjysmëmalor, në krahasim me zonat fushore ka qenë më e ndjeshme
1 Për më tepër lidhur me këtë çështje, kemi folur në trajtesën në brendësi të punimit tonë, titulluar Shqiptarizim i sllavëve apo “sllavizim i shqiptarëve” ? Po ashtu shih edhe N. Jokli në veprën Sllavët e shqiptarët i cili i përgjigjet konstatimit jo të saktë shkencor të Seliščevit duke mbrojtur e nxjerrë në pah elementin autokton shqip në të tilla raste; Gj. Shkurtaj, vepër e cituar, f. 70-80. Ndër autorët që janë marrë më çëshjen e elementeve sllave dhe shqiptare, e raportet mes tyre në fusha të ndryshme, (kryesisht në gjuhësi): (A. M. Selishçevi), Duridanov, K. Jireçek, F. Miklosiç, H. Bariç, P. Skoku, A. Desnickaja, G. Meyer, N. Jokli, Ë. Cimochoëski, A. Buda, E. Çabej, Dh. Kamarda, M. Domi, Sh. Demiraj, J. Gjinari, R. Abdyli, Xh. Ylli, A. Dhrimo, Sh. Hoxha, D. Luka, K. Luka, K. Topalli, S. Mansaku, Gj. Shkurtaj, Ç. Bidollari, A. Omari, R. Ismajli, B. Baliu, L. Mulaku, Sh. Sejdiu, R. Doçi, M. Ibrahimi, Q. Murati etj. 2 A. Dhrimo, Të dhëna nga toponimia e Labërisë si dëshmi për lashtësinë dhe njësinë e popullit shqiptar, në “Studime Filologjike”, nr.3. Tr.1982, f. 138. 3 D. Luka, Studime për historinë e gjuhës shqipe, QSA, Tr, 2010, f. 540. 4 D. Luka, vep.e cituar, f. 512. 5 D. Luka, vep.cit, f. 69, 512-513.
250
ndaj ndikimit sllav. Në zona të tilla elementi sllav vjen e shtohet por gjithnjë përbën një masë të vogël në krahasim me elementin vendës.
Rast tipik për këtë është Golloborda e Reka (kjo e fundit sot brenda territorit të ish- Jugosllavisë), që kanë qenë nën një ndikim të vazhdueshëm e të fortë të sllavëve, prandaj edhe elementet sllave aty janë më të shumta e mbizotëruese. Në këtë zonë administrate sllave e kohës se Dushanëve ia ka arritur qëllimit për sllavizmin e shumë emrave të fshatrave (e pasqyruar kjo në defterin turk të vitit 1467), por aspak në ndryshim e përbërjes etnike të popullsisë. Dihet nga gjithkush se trevat e dy Dibrave e zonat periferike të tyre në kohën kur u hartuar rregjistri në fjalë kanë qenë vatrat kryesore të qëndresës dhe të betejave të shqiptarëve kundër urqve, dhe një ndër pikëmbështetjet më të rëndëishme të Skëndërbeut.
Rast tjetër i kësaj trysnie janë edhe “Torbeshët” (term që tani konsiderohet si fyes), nën dirigjimin e politikës sllavomaqedonase shumica e tyre janë përcaktuar si makedonski myslimani (maqedonas myslimanë), popullsi myslimane që flet maqedonisht, por një pjesë në vetëdijen e tyre janë përcaktuar si turq dhe si shqiptarë, ose kanë qenë të papërcaktuar etnikisht. “Herezia” e tyre sipas Trifunoskit qëndron aty, që ata nuk janë përcaktuar të gjithë si “maqedonas myslimanë”, madje edhe popullsia shqiptare e fshatit Baçisht të Kërçovës, e cila vërtet ndërroi gjuhën shqipe me maqedonishten, por jo dhe vetëdijen kombëtare shqiptare.1
Ajo që dëshiroj të nënvizoj këtu është fakti që numri i toponimeve sllave në trevat shqiptare, qoftë në Maqedoninë e sotme, e qoftë në Shqipërinë qendrore dhe jugore, e në Kosovë, është si rezultat i okupimeve sllave, invazioneve bullgare dhe serbe, jo i pronësisë sllave të këtyre viseve.
10.8 Qëndrimi që duhet mbajtur lidhur me dendësinë e rrjetës topike sllave Jetesa e përbashkët e sllavëve me shqiptarët dhe turqit në Maqedoni e më gjerë
kushtëzoi edhe ndikimin ndërgjuhësor të tyre. Andaj na dalin elemente të shumta sllave në të folmet shqipe e turke. Në studimet e veçanta të Fr. Mikloshiçit, A. M. Selishçevit, P. Skokut është vështruar elementi sllav, i cili hyri në shqipen në periudhat më të vjetra.2
Është detyra e hulumtuesve gjuhësorë e historikë të depërtojnë edhe më thellë në diakroninë e topikëve, emërtimeve të vendeve, mikro e makro qofshin ato, për të gjetur substratet e tyre. Këto vende kanë patur emrat e vet edhe para emërtimeve greke, sllave e turke, dhe rruga për depërtimin në thellësi të tyre nuk është fshirja e tyre se kështu ndërpresim vazhdimësinë e vargoit të emërtimit në histori të thellë. Mjafton të përmendim sa për ilustrim diakroninë e emërtimit të toponimit Ballsh: Balauson – Kefalonia – Gllavenica – Ballsh, ku në gjuhët përkatëse toponimi lidhet me glosën ballë, krye.3
Dendësisa e kësaj rrjete topike shpërndarë anekënd Shqipërisë, përkon përgjithësisht me intesitetin e ndikimit gjuhësor sllav mbi këto treva. Pra, thënë ndryshe “burimet e huaja” në toponomastikën shqiptare gjejnë shpjegim me rrethanat e njohura historike.
Na duken tepër të drejta edhe vërejtjet që bën A. Dhrimo (të cilat i kemi shtjelluar më sipër) lidhur me qëndrimet që ai mban dhe ka bërë me dije me botimin e veprës së tij duke mbështetur me të drejtë pohimin e D. Lukës se rastet e natyrës së emërtimeve të mësipërm,e kur emri i vendit është sllav e pjesët përbërëse të tij janë shqipe, ka më
1 Q. Murati, Shqiptarët dhe shqipja...f.. 285 2 Olivera Jashar-Nasteva, Kontaktet gjuhësore në hapësirat ballkanike, Logos A, Shkup, 1998, f. 11. 3 Universitetit i Tiranës, 100 vjet pavarësi të shteti shqiptar, Tr, 2012, f. 15.
251
shumë gjasa që këto emërtime të kenë ardhur si rezultat i ndikimit të aparatit shtetëror të kohës, çështje me të cilën pajtohen pothuajse të gjithë studiuesit, dhe nuk kemi të bëjmë me ngulime sllave në këto troje. Në mbështetje të kësaj teze është edhe fakti tjetër i patjetërsueshëm që panorama e plotë onomastike e trevave shqiptare na ofron plot shembuj të kësaj natyre, e sikur të mos mjaftonte kjo, edhe teza e sllavëve se në histori “nuk njihet ndonjë shqiptarizim i sllavëve” bie në ndesh me qëndrimet që ata mbajnë për një karakter pansllavist të emërtimeve të vendeve kudo ata kanë shkelur, apo thua vallë sllavët të jenë “shqiptarizuar” ?!?! Në këtë kontekst, e në të atilla rrethana historike të asaj kohe, siç edhe është shprehur studiuesi Ç. Bidollari “është tashmë e njohur politika e ndjekur nga pushtuesit për të shtrirë dhe zgjeruar pushtetin e tyre në trojet e pushtuara, që nuk largohen prej aty apo nuk e quajnë të mbaruar pushtimin e tyre pa i vënë objektit gjeografik edhe emrin nga gjuha e vet, 1 ndaj edhe prania e elementeve sllavë është në rend të parë rrjedhojë e “veprimtarisë së aparatit shtetëror, me pushtimin dhe sundimin e shteteve sllave që u shtrinë në tokat shqiptare deri në fillim të shekullit XV” – siç dhe shton Buda2, e në anën tjetër me mungesën e kishës autonome shqiptare dhe të organizimit shqiptar.
Nësë vërtet emërtimet sllave qenkan më të vjetra e origjinale aëherë na duhet të pranojmë për pasojë edhe shtrirjen e sllavëve në të gjithë Shqipërinë, meqë emërtimet të cilat sllavët i cilësojnë si më të reja apo “shqiptarizime” kanë një shtrirje të gjerë territoriale e përdorim të dendur në komunikim të folësve të çdo krahine shqiptare, e jashtë tyre, se fjala vjen një Crne gora < “Mal i Zi” apo formime që kanë në përbërje leksemën sllave voda “ujë” (shih përkthime e fjalëve të lërtpërmendura) ka kudo, fakt që e kanë pohuar një sërë studiuesish si L. Mulaku3, I. Doda4, R. Ismajli5, R. Doçi6, M. Ibrahimi, B. Baliu7, D. Luka8, Xh. Ylli9, Gj. Shkurtaj, A. Dhrimo,10 Sh. Hoxha,11 R. Memushaj etj.
Së dyti, në mbështetje të mendimit sjellim edhe faktin kur A. Dhrimo thekson se në të tilla përpjekje të emrave sllav në shqip, duket se këto të parët kanë gabuar me raste duke bërë “përkthime të paqëlluara të emërtimit shqip”12kur kanë përkthyer emërtimin Suhorekë në “Lum i thatë”, ku fjala jo e goditur e këtij toponimi, lumë, nuk i përshtatet pasi dihet se lumi nuk thahet e përroi thahet, ndaj edhe emërtimet shqiptare merren si më të vjetra se ato sllave.
Së treti, shtojmë këtu edhe argumentin e raportit makro: mikrotoponime që e parashtruam më sipër. 1 Ç. Bidollari, Rreth një projekti të vitit 1938 për ndërrimin e emërtimeve të vendbanimeve, SF, Nr 3-4, 1998, f. 167. 2 Në shumë raste mikrotoponimia shqipe e fshatrave shqiptare është krijuar nga banorë shqiptarë, nga popullsia vendase që e ka përdorë atë vazhdimisht” A. Buda, Rreth disa çështjeve të historisë së formimit të populluit shqiptar”, SH, I, 1980, f15, 171. 3 L. Mulaku, Mbi disa toponime mesjetare shqipetë Kosovës, në “Onomastika e KS, Pr, 1979, f. 168. 4 I. Doda, Rreth identifikimit të disa toponimeve të Krajës, në “Onomastika e KS”, Pr, 1979, f. 185. 5 R. Ismajli, Disa çështje të onomastikës mesjetare, në “Onomastika e Kosovës”, 1979, Pr, f. 50-56. 6 R. Doçi, Onomastikë ilire-shqiptare në Ballkan”, Pr, 2006. Shih edhe punimet e tjera onomastike të këtij autori, në Onomastika e Kosovës” Pr, 1979, apo monografi. 7 B. Baliu, shih artikujt të botuar në Onomastika e Kosovës; monografitë e tij si Onomastika e Gallapit, Pr, 2006. etj. 8 D. Luka, Të dhëna të onomastikës së Krujës për historinë e formimit të popullit shqiptar, në SF, 3, 1982, f. 151-158. Po ashtu shih po ai Studime për historinë e gjuhës shqipe, QSA, Tr, 2010, f. 468. 9 Xh. Ylli, Das slavische Lehngut im Albanischen, Slavistische beiträge, München 2000, 10 A. Dhrimo, Të dhëna nga toponimia e Labërisë për lashtësinë dhe njësinë e popullit shqiptar, SF, 3, 1982, f. 133-142. 11 Sh. Hoxha, Gjurmë ilire në toponiminë e sotme të trevës së Kukësit, në "SF", 3, 1982 f… 12 A. Dhrimo, Të dhëna nga toponimia e Labërisë për lashtësinë dhe njësinë e popullit shqiptar, f. 139.
252
Së katërti, në vijimësi të kësaj ideje, vjen edhe pohimi i E. Çabejt kur thotë se fshatrat shpesh herë zhduken, dhe vetëm qytetet mbeten e duhen parë si elemente të qëndrueshme të popullsisë e të lashtësisë së saj (pohimi është përmenur më lart).
Ndërkaq, si përfundim lidhur me çfarë parashtruam më sipër, theksojmë se në formimin e emrave të vendeve, konkretisht ojkonimeve të trevës së Maqellarës vëmë re dendur praninë e elementit sllav, qofshin këto tema (rrënja) formuese apo edhe elemente formuese ndajshtesore, krahas atij vendës. Kjo panoramë nuk duhet domosdoshmërisht të na çojë të kuptojmë një gurrë sllave të këtyre emërvendeve, por përkundrazi. Ne si studiues na bie si detyre të studiojmë e të hetojmë me objektivitet e me detaje kronologjinë e këtyre huzimeve, faktorët e ndryshëm që kanë ndikuar në krijimin e kësaj gjendjeje toponimike që na paraqitet në ditët e sotme, pavarësisht se në shumicën e rasteve kjo detyrë shkencore, krahas asaj nacionale, vështirësohet më tepër për arsyen e njohur nga të gjithe ne, të mungesës së dokumentimit me shkrim në njërën prej këtyre burimeve “garuese”, pavarësisht ndihmesës së madhë që na jep fonetika historike me rregullat e ligjet e saj në këtë fushë. Janë me qindra emra sllave në Shqipëri që kanë mbetur nga pushtimet e tyre dhe shqiptarët i kanë ruajtur ndër shekuj.
Një ndikim i elementeve sllave në toponiminë shqiptare të bie në sy edhe kur shfleton fjalorin onomastik shqiptar, ku prania e toponimeve të vjetra sllave në fjalorin toponomastik shqiptar, si p.sh. Berat, Pogradec, Korçë, Kosovë, Gjakovë, Volorekë, Bistricë, Librazhd, Berat, Çorovodë, Novoselë etj., sikundër dhe e atyre greke e latine, dëshmon për kontaktet e hershme të shqiptarëve me këta popuj, që patën të marrë e të dhënë, dhe jo se këto vende në krye të herës qenë të tyre. Prandaj këto toponime nuk duhen mohuar, sepse janë një element më tepër për autoktoninë e shqiptarëve në trojet e tyre të sotme dhe historike, jo e kundërta. Toponimia dhe patronimia – sikundër është shprehur me të drejtë Idriz Ajeti (Ajeti 1997: 7) – nuk është e domosdoshme të jetë mirëfilltë shqiptare, mjafton që ajo të ketë moshë të atillë që mbi bazën e ligjeve fonetike të gjuhës sonë nga trajtat e hershme të mund të shpjegohen format e sotme të saj. 1
Janë pikërisht emërtimet e vendeve “të pavdekshme” në popullsinë folëse pavarësisht ndryshime të mëdha që mund t’i ndodhin një popullsise, të cilat flasin për vazhdimësinë e popullatës më përpara edhe pse gjuhës së asaj popullate ia janë mbishtresuar elemente të huaja të tilla që e vështirësojnë punën e origjinës burimore të saj. Nëse do të flitnim me gjuhën e professor E. Çabej, do të thonim se “më jetëgjata se një gjuhë janë emrat e vendeve dhe, sidomos, emrat e lumenjve, të cilët vazhdojnë të rrojnë edhe pasi të jetë bjerrë gjuha që i pat emërtuar” 2
Si përfundim po i bashkangjitemi pohimit të studiesit Q. Murati (fq. 42), lidhur me praninë e elementeve sllave në toponiminë shqiptare, kur thotë se “toponiminë shqiptare nuk kanë mundur ta zhbënin dhe ta shlyenin dot as perandoritë romake, turke e sllave, as regjimi komunist, e nuk mund ta zhbëjnë as institucionet e sotme maqedonase. Sikundër shprehet R. Katiçiç, onomastika është një sistem relativisht i pavarur nga pjesa tjetër e gjuhës. Është e vërtetë se gjurmët e toponimisë shqiptare, formojnë një shtresë që, për nga përmasa zë një vend të rëndësishëm midis toponimeve me burim të huaj, por kurrsesi sa e kanë vlerësuar studiuesit sllave, ndër ta A. S. Selishevi.3
1 Q. Murati, Shqiptarët dhe shqipja - në n j ë b o t ë e m r a s h t ë p ë r v e ç ë m , IAP, 2014, f. 21-22 2 Për këtë shih edhe E. Çabej, SGJ III, f. 24. 3 A. S. Seliščev, Sllavët dhe shqiptarët, Sofje 1931; J. Zaimov, Emrat gjeografikë bullgarë në Shqipërinë e shek.XV, 1970.
253
KREU XI: SHTRESAT GJUHËSORE NË ONOMASTIKËN E DIBRËS DHE TË MAQELLARËS.
11.1 Pasuria gjuhësore e hapësirës shqiptare
Hapësira shqiptare e ballkanike, si me historinë ashtu edhe me gjuhësinë, paraqet një pasuri të madhe shumështresore të Ballkanit dhe të Evropës Juglindore1, hapësirë që e përshkon një traditë e pasur dhe e thellë kulturore e gjuhësore, një shtresim i pasur kulturash të shfaqura me shumë se askund në toponiminë ilire, trake, helene, romake, sase, shqiptare, sllave, arumune, turke etj.,2 por edhe në areal gjuhësor i përbashkët i strukturës gramatikore (i njohur në gjuhësinë e përgjithshmë si gjuhësi ballkanike). Për këtë panoramë shumëkulturëshe kanë folur dhe e pranojnë të gjithë studiuesit anekënd Shqipërisë e jashtë saj, duke iu kushtuar kësaj çështje vepra të rëndësishme për historinë e gjuhës sonë, siç janë studiuesit E. Çabej dhe Sh. Demiraj (pa dashur të anashkalojmë studiuesit e tjerë), të cilët i kanë bërë një shresim kohësor leksikut të gjuhës shqipe, duke përfshirë këtu të gjitha shtresat e më gjerë që janë vendosr në krye të titullit të temës.3 Këta studiues, ndër të tjera (lidhur me sllavizmat meqë ata janë më të shumta në numër sa ndikimet e tjera të huaja) theksojnë (po veçojmë Sh. Demraj këtu): “është plotësisht e pranueshme që në viset e Shqipërisë Jugore një pjesë e sllavizmave të kenë depërtuar gjatë pushtimit të asaj here nga mbretëria bullgare, sidomos gjatë shekujve X-XI, kurse sllavizmat e Shqipërisë veriore gjatë shekujve XII-XV.4 Me fjalë të tjera, ndjekja sa më e gjerë e onomastikës, jo vetëm e disa pikave më të njohura, po edhe e gjithçkaje që nden emërtimi i vendeve dhe i njerëzve të një populli, natyrisht edhe në përputhje me njohjen sa më të thellë të shtresëzimeve dhe përditësimeve që ajo lëndë gjuhësore ka pësuar në rrjedhë të moteve, bën të mundur të përfillohet sadopak shtegu drejt shpjegimeve të besueshme e larg fantazisë së shfrenuar.
Huazimet leksikore, në të gjitha vendet ballkanike janë bërë përmes një baze mjaft të gjerë, edhe atë nëpër shekuj. Zhvillimi i këtillë, para së gjithash i detyrohet një sërë faktorësh ekstralinguistik, në mesin e të cilëve si më të rëndësishëm janë: raportet dhe kushtet kulturo-historike dhe shoqërore në të cilat janë zhvilluar këto gjuhë. Nga faktorët linguistikë do ta kishim theksuar simbiozën dhe interferencën shumëvjeçare gjuhësore, e cila është manifestuar në të gjitha nivelet gjuhësore fonetikë, morfo-sintaksore, e veçanërisht në nivelin leksikor. Ky nivel gjithnjë është pjesa më e hapur dhe më labile e një sistemi gjuhësor, andaj edhe huazimet gjejnë vend më të theksuar.
Në rrethana të këtilla sociolinguistike është gjetur edhe e folmja jonë, e cila përmes kontaktit të drejtpërdrejt me gjuhën maqedonase, turke etj, ka pranuar huazime edhe në toponimi, por në disa raste edhe ka dhënë.
Leksiku me pasurinë, larminë dhe specifitetin e proceseve linguistike që janë zhvilluar në këto hapësira, paraqet material të vlefshëm për studimet onomastike, dialektologjike dhe leksikologjike.
Numri më i madh i huazimeve janë sllavizma dhe turqizma ose fjalë dhe shprehje arabe dhe persiane, por të pranuara përmes gjuhës turke. Për këtë fenomen studiuesi B.
1 B. Baliu, Gjendja e toponimisë në Ballkan, Java e shkencës 2012, MASHT, Prishtinë, f. 182. 2 B. Baliu, Onomastikë dhe Identitet, Era, Prishtinë, 2012, f. 19. 3 Sh. Demiraj, Gjuha shqipe dhe historia e saj, SHBLU, Tr, 1988, f. 91-144. 4 Sh. Demiraj, E. Çabej, Tr. 1990, f. 70.
254
Baliu, u bën një rradhitje në aspektin kronologjik këtyrë shtresave leksikore që i janë mbishtresuar leksikut të vjetër shqiptar e ilir. Ndaj për këtë ai pohon se nëse shihet në mënyrë kronologjike, së pari hyjnë fjalët me prejardhje greke, si huazime më të vjetra. Pastaj vijnë edhe fjalët me prejardhje latine, arumune ato me prejardhje sllave dhe fjalët me prejardhje turke1. Përmes lidhjeve kulturore, gjurmë të dukshme në ditët e sotme e në kohën e teknologjisë së përparuar dhe gjuhësisë kompjuterike të dixjhitalizuar, në të folmen tonë kanë lënë edhe fjalët me prejardhje: italiane, gjermane, angleze, e nuk mungojnë edhe ato pak frënge e spanjolle etj., të cilat janë bartur përmes gjuhëve të tjera ose përmes mënyrave të tjera (si përmes: televizionit, punës së përkohshme jashtë vendit, emigracionit që ka lënë gjurmë në shtresat e popullatës së zonës, shkollimi i brezave të rinj, tendenca dhe dëshira për t’u dukur bukur e pranueshëm gjatë ligjërimit në shoqëri etj).
Toponimia e Dibrës, dhe më tej ajo e Maqellarës, është nga më të larmet dhe më interesante, kjo ndoshta edhe për shak të kushteve e rrethana historike të së kaluarës, që kanë lënë gjurmë edhe në ditët e sotme, siç ka ndodhur me çdo popullatë. Populli me përvojën e tij, duke pasur lidhje të përhershme me mjedisin rrethues, e ka zgiidhur problemin e emërtimit të vendeve në mënyrat më të ndryshme.
Për sa i përket kësaj ane duhet thënë se toponimia e Maqellarës, përbëhet kryesisht nga disa shtresa gjuhësh, të cilat kanë marrë pjesë në formimin e emërtimeve të vendeve apo emrave të fshatrave, duke filluar që nga ajo shqipe dhe ilire (një pjesë e mirë e sufikseve)2, një pjesë e mirë sllave dhe më pak turke (në toponimi, se leksikut nuk i mungojnë turqizmat, si për mbarë leksikun shqiptar), ndonjë greke, latine e romane, rumune, kelte. Më poshtë po paraqesim shkurtimisht disa prej këtyre shtresëzimeve, që kanë prekur leksikun dibran e më gjerë, atë shqiptar, e pjesërisht edhe toponiminë e zonës.
11.2 Toponimia iliro-shqiptare Ndonëse, mjaft e zbehur dhe shpesh e mbishtresuar, në Shqipëri, e më tej në Dibër
ende gjëllon toponimia iliro–romake, pa përjashtuar këtu edhe ndonjë element trak: Drin, emri i kalasë Tithyra dhe mikrotoponimet Qafa e Titairës, Majat e Titairës, Kalaja e Çidhnës, Meja e Kalasё nё Shupenz, Karvanec, Kodrat e Qenokut, Maranёjca e Vojnikёs, Shkallёt e Tiranёs, Dradisht, Vinjall nё Kllobçisht, Xhiteti i Bellovёs, Qafa e Xhitetes 3etj. Shtojmë këtu për onën e Maqellarës edhe mikrotoponimet Prrouja e Kilit.
Mungesa e dokumentacionit për periudhën e mesjetës për trevën e Dibrës e kufizon mjaft mundësinë për të dhënë një pasqyrë të plotë të toponimisë shqipe të kësaj periudhe. Megjithëkëtë herë në mënyrë të tërthortë, e herë në mënyrë të drejtpëdrejtë, dalin emra shqip të kësaj krahine. Në këtë kuptim janë për t’u përmendur toponimet që përmbajnë elemente të vjetra të leksikut të shqipes, që tashmë janë zhdukur, ose fjalë që ruajnë forma të vjetra fonetike. Kështu tek pjesa e dytë e toponimit Shpinagër ose Shpinaegjer “mal në Lukan”, siç e ka shpjeguar edhe prof.dr. E.Çabej, kemi fjalën agër = gomar, d.m.th. shpina e gomarit ose e gomares. Fjala agër për “gomar” sot nuk
1 E. Çabej, Hyrje në historinë e gjuhës shqipe, “Studime gjuhësore, II” Prishtinë 1976, f. 7-102.
2 Në shumëllojshmërinë e prapashtesave, me të cilat formohen emrat e rregjistrit, pjesa më e madhe prej tyre janë lëndë vendi. Ato mbizotërojnë mbi të huajat, jo vetëm nga numri, por edhe nga shtrirja e dendësia e përdorimit. Një pjesë prej këtyre formanteve i ka pasur edhe ilirishtja. Shih këtë te D. Luka Të dhëna të onomastikës të trevës së Krujës për historinë e formimit të popullit shqiptar në SF, nr.3. Tr, 1982, f. 151; D. Luka, Studime për historinë e gjuhës shqipe, QSA, Tr, 2010, f. 64, 468. 3 M. Trepça-A. Hoxha, arikull i cituar, SF,3,Tr, 1982, f.174.
255
përdoret në gjuhën shqipe. Për herë të fundit kjo dokumentohet, sipas prof.dr. E.Çabejt, te Gjon Buzuku. Tek toponimi Kolemadh ose Golemadh (gojëmadh) shohim formën e vjetër të fjalës gojë, gojëmadh. Tek emri i fshatit Sirklan (Zerqan), dokumentuar në vitin 1273, dhe Zirklan në Defterin Turk të viti 1467 (dhe sot Zerqan) shohim ruajtje e grupit kl i gjallë akoma tek Buzuku.1 Në formën e sotme Zerqan, në përputhje me ligjet fonetike të shqipes kemi shndërrimin kl:q.
Afria midis ilirishtes dhe shqipes mund të shihet edhe në fushën e fjalëformimit. Gjuhëtarët tanë kanë afruar qoftë edhe pjesërisht në këtë drejtim formimet ilire me –aco (si penestiaco, Baraco) me formimet shqipe me –ak në emrat e banorëve (si fierak, durrësak etj.), si edhe toponimin Pesjak në Maqellarë, për Dibrën ne po shtojmë toponimin Trojak2. Po kështu albanologu E. Çabej, duke folur për emrat topik me formantin –at, e lidh këtë prapashtesë drejtpërdrejtë me ilirishten –ates, si tek Dalmates dhe duke e përqasur me të sotmen e gjen tek emrat Filat, Dukat, Zhulat3. Dhe ne, duke ecur në këtë rrugë do të shohim për trevën e Dibrës emrat: Deshat (emër vargmali e fshati njëkohësisht), Shumbat (emër fshati), Palamat (fshat në Luzni dhe emër fisi në Shupenzë),4 pavarësisht se këtyre toponimeve në gjendjen e sotme të të dhënave, është vështirë t’u motivohet rrënja.
Përveç këtyre që u thanë më lart, mendojmë se ngrenë peshë në sqarimin e lidhjeve të përbashkëta ilire-shqiptare dhe format të lashta emërtimesh që sot ekzistojnë si mikrotoponime, kurse si apelativë paraqiten me forma të reja me përputhje me ligjet fonetike të shqipes. E kemi fjalën këtu për emertime të tilla të nomenklaturës gjeografike si shkrep, krep, me kuptimin “shkëmb”. Duke analizuar këto fjalë, (si nga pikëpamja etimologjike, ashtu edhe nga ajo e zhvillimit fonetik), E. Çabej i nxjerr ato nga një shumës metafonik, duke paramenduar për shqipen një formë më të vjetër *skrap* si bazë e asaj fjale, formë që mendohet se u zhduk, por që si shumësi i singularizuar, mbase vazhdon të rrojë te shkrep-i i sotëm. Te ndërrimi a:e ai shikon një zhvillim fonetik më të lashtë duke e lidhur me një bazë pararomake krap (gur), pranë së cilës ka edhe një grep (shkëmb) kufizuar me Italinë Veriore dhe të sotmen krep (shkëmb). J.Hubschmidi tani e shikon këtë si një fjalë relikti të ilirishtes5. Kjo leksemë ka qenë objek studimi edhe në trajtesën e që u janë bërë nga ana gjuhësore disa toponimeve në trevën e Dibrës nga M. Trepça dhe A. Hoxha me të dhëna të rëndësishme në këtë lëmi. Në brendësi të këtij studimi gjejmë qasje të rëndësishme e me vlerë për toponiminë e zonës, por jo vetëm, analiza e së cilës flet për një lashtësi të elementit apo fjalëve të lashta shqipe në fushë të toponimisë shqiptare. Ndaj lidhur me këtë, jemi me të njëjtin mendim të studiuesve kur thonë se “forma primitive” krap e kësaj fjale vazhdon të jetojë në makrotoponimin Krap, lagje në fshatin Bellovë, dokumentuar si fshat në Defterin Turk të vitit 1647, pranë të cilit ka edhe një toponim “xhitet”, sot i zhdukur si fshat. Konfiguracioni i vendit që mban këtë emër është i tillë që përputhet edhe kuptimisht me fjalën krep, shkrep, “shkëmb”. Edhe fjala grep haset në këtë trevë në mikrotoponimet Grepi (në Sinjë të Poshtme), Grepi i Rrilës, Dardha Grepas (në Çidhën), Grepi i Lopëve në Gykë-Nokë 6 etj., të gjitha këto vende me shkëmbinj të thepisura. Në vazhdimësi të kësaj ideje, e shohim të arsyeshme të përmendim edhe
1M. Trepça-A. Hoxha, Vështrim historik-gjuhësor mbi toponimet e Dibrës......, SF, 3, 1982, f. 175. 2 M. Domi, Prapashtesat iliro-shqiptare. Përkime e probleme, në “ Kuvendi I studimeve ilire”, I, f.110. 3 E.Çabej, Shumësi i Singularizuar, në Studime gjuhësore. Prishtinë, 1976, vol III, f. 350. 4 M. Trepça-A. Hoxha, arikull i cituar, SF,3,Tr, 1982, f.174. 5 E.Çabej, Shumësi i singularizuar”, në “Studime gjuhësore”, Prishtinë, 1976, vol III, f. 355 6 M. Trepça-A. Hoxha, Vështrim historik-gjuhësor mbi toponimet e Dibrës......, SF, 3, 1982, f.174.
256
leksemën (morfemën rrënjore) bardh si rrënjë iliro-shqipare,1 fjalë kjo që shfaqet leksikun dhe në mikrotoponiminë e zonës ne më gjerë. E kësaj shtrese është, siç është vërtetuar tashmë shkencërisht edhe leksema e vjetër shqipe dardhë, ku studiuesi E. Çabej e lidh me fisin e lashtë ilir dhe vendin e tyre Dardani. Me këtë leksemë si gjymtyrë përcaktuese janë edhe mikrotoponimet që kemi ndeshur në Maqellarë: Dardhë, -a ‘Dardhë2 (Pirus communis3); Mhalla Dardhas (Maj); Përroj i Dardhasve (Maj); Ogradet e Mhalls Dardhse kurse sot e ndeshim si Ogradja e Dardhasve (Maj); Kshtenja e Dardhës (Maj); Dardha e Vakoufit (Gr); Dardha e Popinarës (Pesj); Dardha e Mustafës (Pesj); Dardha e Tahirit (Pod); Lagja Dardhallarëve, nga fisi Dardha (Er);
Për vazhdimësinë etnokulturore të një popullsisë vendase që në periudhën para dyndjeve sllave e deri në ditët tona, na duket se ngre peshë prania e një numri të konsiderueshëm toponimet që lidhen me emra ose me terminologjinë kishëtare romake (katolike). Në gjendjen e sotme ato mund të shpjegohen vetëm nëpërmjet ligjeve fonetike të gjuhës shqipe. Toponime të tilla janë Shëmbrajat (nga Shën -Martini), Kodra e Shëndiellit (në Rrenzë), Shënepremte (mal në Lukan), Shelda prendre (në Bellovë), Domark (në Çidhën) etj.4
Toponimia e Maqellarës, në pjesën më të madhe të saj, është shqipe, nëse do t’i referoheshim mikrotoponimisë së saj. Bazat apelative janë: bjeshkë, brymë, çukë, çurr, gjerësi, gropë,5 gurë, kala, karpë, kepi, kodër, majë-a, lugu, mal-i, qafë, rrafshinë, rrahu, rrasa, rrëshqitje, rrjedhtë, sharr-a, shkalla, shpat, shpellë, strukë-a, tumba, vis, brrakë, buçallë, gurra, hurdhë-a, koritë, kro, ligata, liqe-ni, llak-u, llom-i, moçalisht, përrua, ujë, vijë-a, zall, ah-i, arrë-a, bar-i, blini, dardhë, dru, dushk-u, ferrë-a, fier-i, frashër, ftua, hithër, kinxhël, kiskë, klen, kumbulla, lajthi-a, lis-i, man-i, mollë-a, pirrë-a, pishë, plep, qershi, shkop, shkozë, thanë, vresht, bisht, bletë, briri, dhelpër, gjarpër, gjurmë, kal-i, macë, mushkë, qe, sokol-i, ujk, botë, dhe-u, gurishtë, il(inec), kuqlinë, muzgë-a, rranishtë, baçillа, barë, berre, kullosa, lama, livadhi, llajka, lopë, ledina, mërriz, mullar, pulë, rudina, shterpe, stan, ara, fushë, groshë, kopsht, kutell, porren~i, kurrizi, furra, mulli, udhë, urrë, anë, buçallë, byth, copë, darkë, dimër, e diel, e hënë, e
1 Sh. Sejdiu, Sprova etimologjike”, Era, Pr, 2002, f. 50-59. Për këtë shih se kanë folur edhe E. Çabej, R. Doçi, Gj. Shkurtaj, M. Ibrahimi, B. Baliu, Q. Murati (Te Ujt e Bardh). 2 Kjo fjalë, sipas E.Çabej, që prej Hannit e këtej lidhet me emrin e popullit, - në shumicë ilir -, Dardani e të vendit të tyre Dardania si “vend dardhash”. Këtë emër të lashtësisë studiuesit e afrojnë gjithashtu ehe me disa emra personash si Dardas, gjendet edhe në greqisht si emër i shpeshtë princash makedonë elimiotë bashkë me disa emra vsesh, po në Greqi, në Italinë jugore. Kurse E. Durham e përforcon më epër këtë ide me faktin se në trevat shqiptare edhe sllave jugore hasen shumë shpesh emërtime visesh prej bimësh. Si emër vendi ka një përdorim të gjerë, por për herë ë parë e ndeshim në Kadastrën e Shkodrës 1416-1417 (villa clamada darda), e mandej në të gjitha anët e vendit, siç edhe kanë treguar studiuesit që merren me punë të etimologjisë, të tilla formime si Maj’ e Dardhës, Qaf’ e Dardhës, Zall i Dardhës në Dibër, Mirditë, Lezhë, Skarpar, Elbasan, Korçë, Kosovë, në trevat e Maqedonisë së sotme etj.; edhe në formime kompozita e ndeshim këtë leksemë ne trevat shqiptare; po ashtu rrjedhojë me –zë e ndeshim në breg të Drinit në veri, në Dibër dhe Korçë etj., Sidoqoftë barazimi dardhë: Dardania, thekson Çabej, qëndron mbi të gjitha interpretimet e gjertanishme të emrit Dardania, shih në E. Çabej, Studime Etimologjike në fushë të shqipes, III, ASHSH, Tr, 1987, f. 165-167. 3M. Ibrahimi, Mikrotoponimet në vendbanimet shqiptare të rrethit të Prilepit, Krushevës dhe Velesit. Interlingua, Shkup 2010, f. 78. 4 M. Trepça-A. Hoxha, arikull i cituar, f. 174. 5 Këtu nënkuptohet edhe leksema e formuar prej fjalës Gropë nëpërmjet prapashtesës zvogëluese -za, Gropëza, vend me burim shqip. Shih I. Ajeti, Prania e shqipes ndër dialekte të popullsisë sllave të Gadishullit Ballkanik në dritën e gjuhës dhe të toponimisë së tyre”, në Konferenca e dytë e studimeve albanologjike, 12-18 janar 1968, III, Tr, 1969, USHT,f. 117-121.
257
mërkurë, e xhuma, faqe, gjaku, govatë, krye, kufi, laknurë, mur-i, plak, vesh, zabel, grua, hallë, kishë, kullë, lëmë, qallmë, shtëpi, varre, vend, xhaxha, shullan, katund.1
11.3 Shtresa leksikore e huaj 11.3.1 Huazime sllave
Gjuhët sllave me dialektet e tyre2 kanë patur një shtrirje gjeografike të tillë sa ka prekur pjesën dërrmuese të territorit shqiptar. Por marrëdhënia historike ndërmjet stërgjyshërve të shqiptarëve e sllavëve kanë nisur relativisht herët, pas shekullit VI, d.m.th. pas përfundimit të procesit të formimit të gjuhës shqipe, por gjithsesi nuk duhet të jenë më të vona se fillimi i shekullit VII3. Ndikimi i fjalëve me burim sllav vazhdojnë ende edhe në zona periferike të shqipes, me një intensitet të madh, ka pohuar studiuesi Sh. Demiraj.
Për një vjetërsi të elementit vendas autokton mbi atë sllav flasin ato raste kur bashkëjetojnë njëkohësisht edhe elementi shqip autokton, që paraqitet në formën e një pjesë, edhe elementi sllav që emërton të tërën ose fshatin. P.sh. emri i fshatit Bellovë është më i vonë se Krape. Parë në këtë drejtim na duket se është me vend të vëmë në dukje edhe praninë në të njëjtën kohë krahas mikrotoponimeve me elementin qytet (xhitet), edhe emërtimet me fjalën sllave Gradec (në Dovalan), Gradisht (në Peshkopi), Zagrishtë (në Vleshë) etj., që emërtojnë të njëjtin objekt topik.4 Të dytat në mos qofshin kalke gjuhësore të të parave, të vëna nga administratat e pushtuesit, janë pa dyshim emërtime më të vona se të parat. Si një rast tipik të tillë mjafton të përmendim mënyrën e emërtimit të fshatit Zagrad, i cili ndodhet pas një kodre që emërtohet xhitet (xhiteti i Bellovës).
Sllavizmat përbëjnë numrin më të madh të huazimeve në mikrotoponimet e kësaj treve. Praninë e huazimeve sllave në gjuhën tonë e ka mundësuar kontakti direkt dhe bashkëjetesa e gjatë me popullin maqedonas. Tek toponimet e tipit ojkonime sllavizmat përbëjnë thuajse gjyjsmën e tyre ose përfaqësojnë rreth 45 - 46% të këtyre emrave (si p.sh. Poggorcë, Grazhdan, Pocest, Kërçisht, Bllatë, Pesjak, Pesok, Popinarë, Dovolan), Gradec dhe Gradishtë. Topikun Gradec, në kuptimin ‘qytezë’, Gradishtë, Gërdec për shumicën e studiuesve është me burim sllav, por ka edhe studiues, siç është D. Luka që te emrat Kradic-i dhe Gradice që shqiptohen Gërdec-i e përjashton këtë burim5, e po ashtu edhe gjuhëtari S. Mansaku, i cili e sheh këtë toponim dhe të tjera në përbërje të të cilëve qëndron leksema ‘grad’ si p.sh. edhe toponimi Gradishtë mund të
1 Për leksemën katund dhe burimin shqip të saj, leksemë që ka hyrë edhe në gjuhët sllave, kanë folur në studimet e tyre edhe albanologët N. Jokli e I. Ajeti, Prania e shqipes ndër dialekte të popullsisë sllave të Gadishullit Ballkanik në dritën e gjuhës dhe të toponimisë së tyre, në Konferenca e dytë e studimeve albanologjike, 12-18 janar 1968, III, Tr, 1969, USHT,f. 117-121. Një tjetër leksemë diskutuese në këtë tip është edhe fjala balega dmth bagël që tregon eksrementin e shtazëve. 2 Lidhur me ndikimin e elementit sllav në fushën e kulturës materiale e të ekonomisë shtëpiake, një interes të vecantë paraqet pyetja se nga cilat gjuhë sllave burojnë sllavizmat e shqipes. Në pajtim me rrethanat historike, me përhapjen dikur të ndikimit bullgar në Shqipëri të mesme e jugore e të sferës serbe në Shqipërinë e epër, në vijë të përgjithshme mund të thuhet se huazimet sllave që gjinden në dialektet e atyre krahinave janë marrë prej bullgarishtes, sllavizmit e gegërishtes veriore prej serbokroatishtes. Por duhet pranuar se një përndarje e tillë bëhet më fort sipas kriterit të rrethanave historike sesa pas dëshmisë së gjuhës. Shih E. Çabej, Studime gjuhësore, Pr, f. 61-62. 3 Shih, Historia e Shqipërisë, I, f. 144. 4 M. Trepça-A. Hoxha, artikulli i cituar, f. 176 5 D. Luka, vep.cituar, f. 68.
258
jenë përkthime në sllavishte të emërtimeve më të vjetra1. Sa i përket leksemës stan dhe izvor (ixvor) me një përhapje të gjerë e përdorim të dendur në këtë trevë, mendojmë se duke qenë kaq i njohur emërtimi vendas i burimeve në tërë krahinën na duket e pabesueshme që sllavët ti kenë gjetur pa emra këto burime dhe ti kenë emërtuar ata të parët, leksema këto që kanë ngjallur debate e diskutime në mesin e studiuesve për natyrën burimore të tyre2.
Në mikrotoponiminë e zonës numri i sllavizmave është më i vogël se leksikun e përgjithshëm të zonës, si p.sh. izvor nga bullgarishtja извор “burim” 3, gradinë, drenic, grebishte, argaç, krastë, glomaniva, Cfetapetka, strotovicë, stopan, stan, voda- ujë, grazhd, gozhdë, oborr, vojvodë, krahinë, zakon, pyll, lëndinë, ograde, mejë-meja, lëgatë,4 brazdë, breg “kodër e vogël, buzë lumi, liqeni a deti”,5 ku një pjese ë këtyre sllavizmave janë trajtuar nga studiuesit tanë.6
Janë përfshirë si baza apelativë këto fjalë: breg, gradishte, greben, kamen, kotlina, krastë, krivina, osoj, padina, plloçë, prisoj, zelenishte, bllato, doll, ezero, izvor, kall, topillë, sllatina, voda, bor, buka, dab, dren, gaber, jasika, kapina, leska, lipa, lloza, sllama, tërn, tërska, crv, cërvenica, stezhen, argaç, koshar, kompir, niva, ograde, pole, prellog, seishte, sllog, stanicë, branenica, glava, igralishte, kral, megje, kovaç, poljak, pop, selishte, selo, star, sveti duh.
11.3.2 Huazime latine
Huazimet latine kanë gjetur një vend të veçantë trajtimi në shumicën e studiuesve të shekullit të kaluar, apo para tri dekadave, e vazhdojnë të studiohen edhe në ditët e sotme, porse jo me atë intesitet fokusimi. Kjo kuptohet edhe për vetë faktin se ato i përkasin tashmë një periudhe të vjetër shtresash leksikore të një gjuhe, kohën e pushtimit romak të Ballkanit dhe romanizimit të popujve të tij. Porse edhe vetë huazimet latine në gjuhët e këtyre popujve i kanë përshkuar disa shtresa kur kanë depërtuar në këto treva, duke filluar nga shtresa më e vjetër e huazimeve latine që karakterizohen me disa tipare dalluese, karakterizuese për këtë periudhë që dallohen nga huazimet e shtresave më të vonshme. Një vështrim gjuhësor leksikut latin dhe topoimisë latino-romane në truall të Shqipërisë e gjejmë te studiuesit shqiptarë e të huaj si E. Çabej, Sh. Demiraj7, S. Mansaku8, E. Lafe, D. Luka. Sh. Hoxha, Ë. Cimochoëski etj., veprat e të cilëve kemi shfrytëzuar edhe për përgatitjen e kësaj teme, por edhe mbarë punimit tonë në fushë të toponimisë shqiptare.
Në krahinën e Dibrës ka edhe toponime me origjinë latine. Aty gjejmë toponime që burojnë nga koha romake, si edhe toponime që janë krijuar më pas në truallin e shqipes mbi bazën e apelativëve me prejardhje latine, kryesisht mikrotoponime. Për të parat, ndërmjet të tjerave, përmendim mikrotoponimin Vinjall në fshatin Kllobçisht, dikur vreshtë. Toponimi Vinjall- Vinjoll haste edhe në viset e tjera të vendit tonë: Vinjall 1 S. Mansaku, Autoktonia e shqiptarëve në ritën e të dhënave të toponimisë së lashtë, në Studime Filologjike, nr.3. Tr.1982, f. 107. 2 Ë. Cimochoëski, vepër e cituar, f. 330. 3 A. Dhrimo, Një vështrim gjuhësor mbi toponiminë e Kurveleshit, në "Konferenca e dytë e studimeve albanologjike", 12-18 janar 1968, III, Tr, 1969, USHT, f. 297-303; Sh. Demiraj, “Gjuha shqipe dhe historia e saj”, SHBLU, 1988, F. 122, 137; Shih po ashtu për këtë leksemë studiuesit D. Luka dhe A. Dhrimo në veprat e cituara. 4 Ë. Cimochoëski, vepër e cituar, f. 330. 5 Për këtë fjalë pranohet përgjithësisht mendimi që kemi të bëjmë me një huazim sllav. Për këtë shih E. Çabej, Studime Etimologjike në fushë të shqipes, II, ASHSH, Tr, 1976, f. 305. 6 Sh. Demiraj, Gjuha shqipe dhe historia e saj, SHBLU, 1988, F. 122, 137; D. Luka, veprat e cituara. 7 Sh. Demiraj, Gjuha shqipe dhe historia e saj, SHBLU, Tr, 1988, f. 105-130. 8 Për latinizma shih edhe S. Mansaku, SF, 3, 1982, Tr, f. 82-102
259
–fshat në Mat, Vinjall- në Kurbin të Krujës, të cilin prof. E. Çabej e nxjerr nga latinishtja vineallis (terra)-vend vreshtash. Tek mikrotoponimi Shutrija e Selitës, shpellë në Lurë, përshkruar së pari nga Stajmec, Nobert Jokli duke e krahasuar me emrat e shpellave të tjera të kësaj zone karstike, pa me të drejtë kuptimin e shpellës dhe e derivoi fjalën nga latinishtja subterranum1. Të njëjtën përmbajtje shohim edhe tek toponimi Shetrѐj në Çidhnën e Poshtme, vend shkëmbor pranë të cilit ndodhet edhe një shpellë.
Dendur del në Dibër edhe apelativi qytet në variantet dialektore xhitet, xhitetja, gjytet etj., që është një e hershme e shqipes për qytet e dalë nga latinishtja civitates. Zakonisht ky mikrotoponim emërton këtu venbanime të hershme të fortifikuara, ku edhe sot e kësaj dite ruhen gjurmë muresh e rrënojash, si edhe legjendat e gojëdhënat e popullit rreth tyre. Kështu kemi Xhiteti i Bellovës, Fusha e Xhitetit (në Bulqizë), Xhiteti (në Çetush), Qafa e Xhitetes (në Qafë-Murrë) etj. Këtu të tëheq vëmendjen fakti se ky toponim del edhe në gjininë femërore, siç është në gjuhën marrëse latine.
Te mikrotoponimi Mashnor –e (në Vajkal të Bulqizës), “vend rrethimi për bagëtitë”, ku sot është ngritur miniera e kromit të Bulqizës, ne shohim një fjalë të prejardhur nga mashën-a e me prapashtesën –or. Fjalën mashën në kuptimin “stan dhensh, shtëpi në vërri”, prof.dr. E.Çabej na e jep nga një bazë latine masa, një singularizim i pluralit me –na.2. Me këtë rrënjë mash- mazh, studiuesi Sh. Hoxha na sjell edhe toponimin që e gjejmë në Dibër, fshatin Mazhica, me një sonorizim të sh-zh.3 Përhapja e këtij emri në shumë vise të Shqipërisë, tregon se kemi të bëjmë me një element latin të leksikut të shqipes, që më kohë kaloi në toponimi. Si toponim ky përdoret në shumë vise të Shqipërisë4.
Për toponimet që kanë në përbërje të tyre rrënjën val si të fshati Valkardh dhe Valkal (fshatra në Grykë të Madhe), na duket se mendimi i shprehrur nga Emil Lafe, për “val” nga latinishtja “vallis- luginë”, si tek Valbona-vallis bonus, është i drejtë, ndërsa kur fjala val del më vete, si p.sh. te Val-i në Lukan, Val-i në Sinë, si dhe vise të tjera të vendit si Val në Martanesh, Tërval në fshatin Arrn të Kukësit në kufi me Reçin e Dibrës etj., na duket më i drejtë mendimi i prof.dr. E.Çabejt, që e lidh me një apelativ të hershëm në kuptimin antonimik me fjalën mal, sa kohë që ekziston shprehja mal e val,5 leksemë e cila (vile) për shumicën e studiuesve del me burim latin porse studiuesi Sh. Hoxha e nxjerr me origjinë shqipe6.
Përdorim në leksikun e zonës me burim latin gjen edhe leksema kuvent, kuvend, takim, diskutim: si lat. Conventus;7 leksema kështjellë, leksemë latino-romane8.
Toponimet me origjinë latine si edhe ato që u krijuan më vonë në truallin e shqipes nga apelativë latinë, apo sllav siç paraqiten në gjendjen e sotme, gjithashtu dëshmojnë se edhe gjatë mesjetës kanë ardhur mëpërmjet gojës së shqiptarëve. Një argument i qenësishëm në këtë drejtim është vazhdimësia po nëpërmjët gojës së shqiptatëve, bile (madje) deri në ditët tona, i elementëve toponimikë me prejardhje nga terminologjia e kishtërimit (katoliçizmi) të përhapen më përpara se ardhja e sllavëve në këto vise. Për periudhën e mesjetës dalin në Dibër edhe mjaft toponime të krijuara nga materiali
1 E. Lafe Toponime latino-romane në truallin e shqipes, SF. nr. 3, 1973, f. 114. 2 E.Çabej, Studime gjuhësore, vol. I, Prishtinë, 1976, f. 33. 3 Shefet Hoxha, Gjurmime toponimike, Koha, Tr, 1998, f. 41-50. 4 Krahaso Mazhar në Vlorë, Mashar në Permet, Mashanj në Gramsh, Mazh në Krujë, Mashi në Bytyç, Mash në Malësi e Gjakovës. 5 M. Trepça-A. Hoxha, Vështrim historik-gjuhësor mbi toponimet e trevës së Dibrës, SF,3,Tr, 1982, f. 174. 6 Shefet Hoxha, Gjurmime toponimike, Koha, Tr, 1998, f. 41-43. 7 Sh. Demiraj, vep.cit, f. 134-135. Po aty kapitulli V, f. 92- 130. Shih këtu edhe huazimet rumune, latine. 8 Sh. Demiraj, E. Çabej, Tr. 1990, f. 70;. Çabej, SGj, I, Rilindja, Prishtinë, 1986, f. 281.
260
leksikor i vetë gjuhës dhe që pasqyrojnë forma të vjetra fonetike, të cilat sot nuk ekzistojnë si të tilla si fjalë, kurse si forma fonetike paraqiten të evoluara, kjo sigurisht në bazë të ligjeve të brendshme fonetike të gjuhës shqipe.
11.3.3 Huazime turke
Në fjalorin e gjuhës shqipe kanë hyrë edhe një i kosiderueshëm fjalësh prej burimit turk. Këto janë fjalë turke, arabe, persiane që kanë depërtuar në gjuhën shqipe nëpërmjet kontakteve të saj me turqishten. Këto kontakte, siç jemi njohur tashmë nga historia me sundimin e gjatë turk në Shqipëri, kanë zgjatur më shumë se pesë shekuj. Sipas Sh. Demiraj ata kanë nisur qysh në gjysmën e dytë të të shek. XIV dhe janë bërë më të dendura pas sundimit të trevave shqiptare nga turqit.1 Si edhe në huazimet e tjera leksikore, edhe turqizmat kanë shtresëzimin e tyre, duke filluar që nga ata që i përkasin shtresës më të vjetër të turqizmave që gjenden edhe tek autorët tanë të vjetër të Veriut2, e deri te turqizmat më të vonshme. Ajo çka mund të themi për këtë shtresë huazimesh, edhe për vetë hapësirën e gjatë kohore (gati pesë shekuj) të depërtimit të tyre, e veçantë nga shtresat e tjera leksikore të huazimeve të shqipes, nuk kanë pasur të njëjtën përhapje dhe të njëjtën denduri përdorimi në viset e ndryshme të truallit tonë shqiptar, duke prekur një pjesë të mirë të fjalorit të shqipes, dhe duke iu shpëtuar këtij ndikimi të gjatë sistemet e tjera gjuhësore të saj. Me të drejtë ngrihet pyetja se prania e disa prapashtesave turke në strukturën gramatikore shqipe flet për një depërtim më të gjerë strukturor të turqizmave, porse duket se kësaj pyetje e dileme i ka dhënë një përgjigje me të drejtë studiuesi Sh. Demiraj kur thotë se “prania e disa prapashtesave që kanë mbetur jovepruese nuk e hedh poshtë këtë mendim”. 3
Huazimet turke paraqiten në të gjitha shtresat leksikore nga jeta materiale dhe shpirtërore. Sigurisht më të pakta në numër se sllavizmat sa u përket pjesëmarrjes së tyre në emërtimet e fshatrave të Maqellarës, të tilla si p.sh. Allajbegi, Kurtbeg. Po ashtu edhe leksema kurt, e cila ka shërbyer në formimin e ojkonimit Kurtbeg-u, studiuesi E. Çabej e sheh me ndikim ndikim nga latinishtja vulgare cōrtem për cohortem, khs. rum curte e gr. e re.4 Hyrja e këtillë, e një sasie të turqizmave në gjuhën tonë, sqarohet përmes pranisë së gjatë të turqve në këto hapësira, dhe kuptohet, rregullimin e tyre shoqëror dhe ekonomik nga të cilat ndikim më të madh kishte administrata, jeta fetare etj. të cilat u futën në jetën e përditshme gati te të gjithë popujt e Ballkanit.
Në sferën e leksikut paraqiten këto leksema turke: bash, jeshil, tepe, batak, çeshma, shamak, bunar, bostanishte, hajvan, jonxhë, bafçe, kori, sokak, beg, bejlerë, çiflig, gjoll, kubur, qiraxhi, top, aga, ajmali, axhami, baba, beg-u, han, hoxhë, istikamë, kaçak, kadi, kapi, medrese, mëhallë, padar, pazar, shehër, simitxhi, teqe, xhami, xhehnem, ku të gjitha këto kanë gjetur përdorim në nomenklaturën mikrotoponimike.
11.3.4 Huazime greke
Në sferën e këtyre huazimeve dallojmë dy shtresa, njëlloj si edhe në gjuhën letrare shqipe: huazime të vjetra greke dhe huazime të reja greke, që janë më të kufizuara nga ta parat. Duhet thënë se elemetet gjuhësore të marra nga grekët në pjesën më të madhe kanë qenë të dialektit dorian, ku mund të numërojmë rreth 31 huazime të tilla
1 Sh. Demiraj, Gjuha shqipe dhe historia e saj, SHBLU, Tr, 1988, f. 123-124. 2 Në veprën e Buzukut gjejmë 6 turqizma; tek Budi sipas E. Çabej. Hyrje në historinë e gjuhës shqipe, Univeriteti i Prishtinë 1970, ndeshim pak më shumë se te Buzuku; kurse në Fjalorin e F. Bardhit (1635) dhe në veprën e P. Bogdanit (1685) numri i turqizmave është mjaft më i madh. 3 Sh. Demiraj, Gjuha shqipe dhe historia e saj, SHBLU, Tr, 1988, f. 128-129. 4 E. Çabej, SGj, I, Rilindja, Prishtinë, 1986, f. 301.
261
(kumbull, liqen, mollë, qershi, shpellë etj..),.1 ku një pjesë e tyre I gjejmë edhe në listën e fjalëve greke që na ka dhënë E. Çabej, si leksemat si gështenjë, balladër, drangue, drangua, këmbë, kambë, kishë, kulshedër, kuçedër, përrallë, shpatë etj, të cilat janë huazime greke, që kanë kaluar në shqipe nëpërmjet latinishtes2. Një leksemë diskutuese në këtë tip huazimesh është edhe fjala thes (njëjësi i fjalës thasë), 3 leksemë që gjen trajtim në studimet e J. Shmid, Ë. Cimochoëski të cilët e nxjerrin me burim grek, duke u këndërshtuar nga E. Çabej, i cili e sheh si një zhvillim të shqipes.
Bazat apelativë nga kjo gjuhë janë: blluoku, kalluxher, manastir, livada, drom, monopoll, shkollë. Në Maqellarë mikrotoponimi Levadishte rrugë (Her), mikrotoponim që shënon hapësirë e objekte blegtorale, nga leksema greke (Livada- arë, krua)4; Çeshma e Farmaçit, çezmë (Çer); Rruga e Farmaçit, rrugë (K. B); Farmaçt, lagje (Çer) nga nofka “farmaq, farmaq-i, me burim prej greqishtes “bar, ilaç, medikament”, por edhe farmëk, prej greqishtes së vjetër në shqipen “helm shumë i idhët, shumë i kripur”, me dy trajta të lidhura me kohë të ndryshme huazimi. Patronim, nga një nofkë që ka karekterizuar një paraardhës si ironik, si të pakëndshëm në bisedë (Farmaqi ) në Ko, Tr;5 nësë edhe mikrotoponimet me gjymtyrë përbëresë leksemën gështenjë, që siç ka pohuar E. Çabej, është me prejardhje nga greqishtja,6 atëherë mund të themi se, si në mbarë toponiminë shqiptare, edhe në toponiminë e Maqellarës kjo leksemë e ndeshim mjaft dendur: Gështenja e Nimetit (Dov.); Gështenja e Rasimit (Maj); Gështenja e Vakufit (Kërç. P.); Gështenjat e Halileve (Gr)
Në defterin osman të vitit 1467, për komunën e Maqellarës, më konkretisht në fshatin Pocest, kemi identifikuar një rast patronimik të kësaj shtrese, Netko i Kallugjerit.7
11.3.5 Huazime arumune
Këto huazime janë shumë të rralla, dhe për disa leksema studiuesit herë japin si gjuhë burimore shqipen e herë rumanishten. Ndër huazimet të këtij lloji mund të përmendim leksemat kukull, kolibë, fshat, qur - ahur, mashën dhe kodër,8 që gjejnë një pëdorim te gjërë si në leksik, ashtu edhe në mikrotoponiminë e zonës së Maqellarës. Për më tepër sipas E. Çabejt fjala qur (ahur, vend për të mbajtur lopët, bagëtitë) është një izoglosë shqiptare-kelte, një shumës i singularizuar i fjalës quar qori (katua, burg, bodrum, qilar).9 Për të shpjeguar origjinën e fjalës kodër, dhe fjalës rumune codru, mal i pyllëzuar, pyll i dendur, shumica e studiuesve i janë drejtuar formës latine të rindërtuar,*codrum = quodrum = quadram = < copë, sipërfaqe me katër anë, ven publik>. Lidhja e të dy fjalëve mes tyre nuk është sqaruar. Siç ka pohuar edhe studiuesi “shumica e gjuhëtarëve anojnë nga mendimi që rum. codru rrjedh nga latinishtja quadrum e kodra e shqipes prej rumanishtes”.10 Të njëjtën pikëpamje, me burim
1 Haralambie Mihaesku, Linguistika dhe etnogjeza e shqiptarëve, në SF, nr.3. Tr.1982, f. 57. 2 E. Çabej, Studime Gjuhësore, VII, Rilindja, Tr, 1986, f. 279. 3 Ë. Cimochoëski, vepër e cituar, f. 318. 4M. Ibrahimi, vepër e cituar, f. 197 5 Ç. Bidollari, Fjalor i patronimeve të shqipatrëve, Tr, 2011, f. 114-115. 6 Gështenjë: kështenjë nga lat. castanea, sipas E. Çabej, Studime Etimologjike në fushë të shqipes, IV, ASHSH, Tr, 1996, f. 264. Merret si huazim grek, që ka kaluar në shqipe nëpërmjet latinishtes, po sipas E. Çabej, Studime Gjuhësore, VII, Rilindja, Tr, 1986, f, 279. 7 Z. Gjoni, H. Përnezha, Dibra në defterët osmanë (1467, 1583), vol.I, MB, Tr, 2011, f.273. 8 A. Dhrimo, artikull i cituar, në “SF”, 3, f. 135. 9 E. Çabej, Emri i Dardanisë në izoglosat shqiptaro-kelte, SF, 1973, 3, f.55-64. 10 E. Çabej, SGj, I, Rilindja, Prishtinë, 1986, f. 284.
262
protoshqiptar e protorumun, kanë mbrojtur edhe Johanes Hubshmid dhe Nobert Jokli.1 Kurse kjo leksemë del me burim shqip në qasjen që u bën Haralambie Mihaesku etnogjenezës së shqiptarëve. Sa i përket fjalës fshat E. Çabej e nxjerr me burim vendas2, edhe pse ka mendime qe e nxjerrin të një trashëgimie të përbashkët të shqipes me rumanishten (sat).
Për leksemën mashë- mashna, në kuptimin e stallës së bagëtive, por edhe vendit për mbajtjen e ushqimit për bagëtinë, marrim këtë shpjegim nga E. Çabej: “Ka gjasa të jetë singularizimi i pluralit me -na mashna. Singulari mashë pas gjase është nga lat. massa “brum, grumbull, tok” në kuptimin e një godine baritore fshatare, si del në it. massa çiflik.3
Në komunën e Maqellarës kemi hetuar këto raste të kësaj shtrese gjuhësore: CUCULL ‘maja e tokës dhe gurit’ ( < arum. cucullus4) Rruga e Cuculit (Dov); Zabeli i Cuculit, zabel (dikur kanë luajtur funksionin e tuneleve për të futur tanket që vinin nga Reparti i Tankeve në Dovalan, edhe sot janë tunelet) (Dov);
Por, ajo duhet theksuar për këto elemente të huaja, është fakti se këtu mund të kemi të bëjmë edhe me një rrugë të dyfishtë të formimit të këtyre toponimeve me prejardhje të huaj: në fillim mund të ketë hyrë fjala sllave prkt. turke si apelativ në të folmet e krahinës; pastaj, në një fazë të dytë, këta apelativë të gurrës së huaj të jenë përdorur si nomenklaturë gjeografike nga vetë vendësit.
11.4 Shtresëzimet e gjuhëve në antroponiminë e Maqellarës, sipas defterëëve
tëë shek. XV.
Antroponimia, pavarësisht se ka një rol të veçantë në historinë e një gjuhe, në vendin tonë kjo del paksa e cunguar pasi jetëgjatësia e këtyre emërtimeve nuk depërton kaq thellë, pasi ajo ka qenë e lidhur ngushtë me faktorë të ndryshëm historiko- kulturorë që e kanë shoqëruar gjuhën. Nëse i referohemi antroponimeve nga dëshmi të kohëve të lashta e deri në ditët tona, korpusi i tyre arin në mijëra njësi5. Por duhet të kemi parasysh se një pjesë e tyre janë e burimit vendas, ndërsa pjesa dërmuese përbëhet nga emra të burimit të huaj, që mund të jenë pasojë e kontakteve të vjetra të shqipes, por edhe kontakteve të reja të saj duke filluar nga ato greke, romake, sllave, turko- orientale, hebraike, italiane, franceze, gjermane, spanjolle, ruse e duke përfunduar me ato anglo- amerikane.
Antroponimet me origjinë sllave në fshatrat me një mikrotoponimi të pasur shqiptare të sjellin ndërmend invazionet e panumërta sllave drejt trojeve shqiptare. Jo rastësisht historiografia sllave e kalon në heshtje këtë problem. Profesor Aleks Buda në “Shkrime Historike” vol I6 ngulmon se në shumë raste mikrotoponimia shqipe e fshatrave shqiptare është krijuar nga banorë shqiptarë. Nisur nga ky pohim (i mbështetur nga studiuesit), por edhe nga studimet e shumta që janë bërë mbi Shqipërinë dhe trevave shqiptare dhe atyre shqipfolëse, në fushë të onomastikës nga studiues të huaj dhe shqiptarë na konkludon se në një varg rastesh toponimia e ndarjeve
1 Johanes Hubshmid, Interpretimi historik i barazimeve shqiptaro-rumunetë fjalëve dhe substrati dakomiz, në “SF”, nr.3. Tr.1982, f. 81.. 2 H. Mihaesku, Linguistika dhe etnogjeza e shqiptarëve, Studime Filologjike, nr.3. Tr.1982, f. 61; Buletin i Universitetit të Tiranës, seria e Shkencave shoqërore, XVI, (1962), NR.1. f. 109-110 3 E. Çabej, SGj, I, Rilindja, Prishtinë, 1986, f. 332; Për latinizmat shih edhe S. Mansaku, SF, 3, 1982, Tr, f. 82-102. 4 Dictionarul explicativ al Limbii romane. DEX.1975. 5 P. Daka, Rreth antroponimeve të hershme shqiptare, në “Studime Filologjike”, nr. 3, Tiranë, (1984). 6 A. Buda në Shkrime Historike vol I, f.15
263
administrative dhe e fshatrave është e huaj. Nga ana tjetër, mikrotoponimia në shqipe, lidhet me popullsinë vendase që e ka përdorë atë vazhdimisht- citon më tej A. Buda.
Çdo njeri mund ta kuptojë se të njëjtën politikë që ndoqi turqia në islamizimin e popullsisë për rrjedhojë edhe të emrave, shumë kohë më parë, e pati bërë edhe pushteti bizantin. Prania antroponimeve të natyrës sllavo-maqedonase në shumë fshatra të Dibrës së shek XV e më pas, janë rezultat i veprimtarisë sistematike sllavo-bizantine në dëm të interesave të popullsisë shqiptare. Megjithkëtë, në të gjithë fshatrat shqiptarë, e më konkretisht të zonës që është marrë në studim: të Dibrës së Epër dhe asaj të Poshtme si dhe të Gollobordës, në regjistrimin e vitit 1467 të Defterit turk, na paraqitet një fond i pasur me emrat tipikë të pastër shqiptarë si Kle, Pal, Gjon, Ninë, Lalë, Bardh, Gjin, Tol, Gjergj etj. Edhe në fshatrat e nahijes së Gollobordës, ku për shkak të afrisë me zonat sllavofolëse, ka më shumë emra me origjinë a veshje sllave, gjenden plot emra shqip apo të natyrës shqipe të veshur me sllavizma. Po përmendim disa emra të tillë si Gjergj Kërklesh, në Jabllanic; Gjuri-u i ati i Velçës në fshatin Ostren i Madh; Kalan-i djali i Gjergj-it nga Ostreni i Vogël; Dimitri Soj-miri nga Tërnova; apo Gjergj Mihanoviq-i nga Smollniku etj. 1
Por edhe po të vështrojmë më në thellësi gjendjen e sotme të antroponimisë shqiptare, e më konkretisht atë të popullit dibran, na rezulton i njëjti përfundim, se në të gjenden plot emra shqip apo të natyrës shqipe të veshur me sllavizma apo që kanë marrë pjesë në toponime të përbëra nga dy fjalë, nga të cilat njëra është shqipe dhe tjetra e natyrës sllave. Si të tilla të natyrës antroponimike, i jemi referuar defterëve osmanë të shek. XV, nga ku mund të përmendim disa prej antroponimeve shqiptare: Në Vakuf, defteri i vitit 1467: Petko Gjino-viq (prap. sllave), emri me natyrë shqipe dhe mbiemri krejtësisht shqip; Rajko Sllare-viq ku te mbiemri vihet re prapashtesa e njohur turke “llar që e gjejmë edhe te ojkonimi Maqellarë; Nikolla, djali i Stades (Lisimadit);2 Rade Kaco-viq, ku mbiemi duket si një patronim që vjen nga fusha e biologjisë (kac-kokërr dëllinje); Dimitri Mirko-viq, këtë patronim e kemi edhe sot në formën e antroponimit Marku; defter i vitit 1583: Penko Pejçi-n; patronim origjine, që tregon se personi vjen nga fshati (lagjia Pjeç), që nëpërmjet dukurisë fonetikë të metatezës, ashtu si për shumë emërtime të tjera toponimike, ka përfunduar sot në Pjeç; Mlladen Penka, një mbiemër i ardhur nga emri Pen (pendë qeshë); Andre Gjur/-o,i, a, një mbiemër dukshëm shqiptar, i marrë në tre format (secila zanore e tregon si mbiemri vjen nga një apelativ me burim shqip, nga gur në gjur); Gjur/-o~i Gjon-i, emri dhe mbiemri, janë dukshëm me burim prej shqipes; Dhimitër Pejçi-n, si më sipër, që vjen nga Pejça-Pjeça; Nine si patronim (mbiemër për tre familje); Gjur-ko, patronim (mbiemër për tre banorë);
Ndërsa për komunën Maqellarë për këtë çështje mund të përmendim: fshati Pocest-i në defterin e vitit 1467:3 Gjergji, djali i Gorjanit, ndoshta nga një trajtë Gjurjan a Gjuran; Stan-çe, djali i Gorjanit, një emër sllav në familje me emër shqip; Ratko, djali i portujeri (një mbiemër që haset shpesh në këto zona por që nuk kemi mundur ta përkthejmë për të mësuar nëse lidhet me profesion, shërbim a nofkë); Netko i Kallugjerit me ndikim prej greqishtes kollagjeri; Ivço Çela+viq, një patronim me prapavendosje të një prapashtese të gjuhëve sllave: Çela një antroponim i njohur në zonat tona, në Mat Dibër e gjetkë; Pocesti në defterin e vitit 1583: kemi këtë patronimi: Gjurgj Pis-e; (ndoshta i pistë); Murat beg-u (beg-i nderuar); Vasil Sollak; patronim që ndoshta sot është në formën Sallah dhe që lidhet me fjalën sallak=mëngjarash, që jen nga vetitë fizike. 1 Z. Gjoni, H. Përnezha, Dibra në defterët osmanë (1467, 1583), vol.I, MB, Tr, 2011, f.11. 2 Të dyja format ndodhen në defterët originalë. Forma në kllapa duket si një patronim prejtoponimik, tregon vendin nga ka ardhë: nga Lisi i Madh; 3 Shih më tepër H. Pernezha, Z. Gjoni, Dibra në defterët osmanë, 1467, 1583, MB, Tr, 2011, f. 273.
264
Fshati Majtarë në defterin e vitit 1583: Dervish Jovan, ku emri duket si një refleks i besimit fetar edhe pse jemi në prag të shek XVII; Ahmet Jovan; Stan Nikolla; e shoh si një emër interesant dhe që vjen nga jeta e përditëshme në mal, në stan, ndoshta një njeri mjeshtër i staneve; Gjuro Buçin; emri është dukshëm i natyrës shqipe ndërsa mbiemërin mund ta shohim si mbiemër nga nofka, buçë~a, qen femër; Bore Keke, e mendojmë si emër që vjen nga natyra (bora) i cili është dhe përdoret njëllojë si mbiemri (i) bardhë=Bardha; Durak, një emër i cili vjen nga turqishtja; Memi dhe Kaje dy emra të përdorur shumë nga shqiptarët; Oruç, emër i cili në ditët tona është mbiemër (patr.) Ruçi por edhe Oruçi. Një prani të antroponimisë shqiptare a të përzier me atë të gjuhëve sllave e kemi ndeshur në të gjithë fshatrat e Maqellarës, kur kemi qëmtuar këto trajta në defterët osmanë. Kjo panoramë patronimike, me ndryshimet përkatëse gjeografike-gjuhësore, ndeshet edhe në zona të tjera të krahinës së Dibrës.1
E folmja e Maqellarës nё veçanti, dhe e Dibrёs nё pёrgjithёsi, paraqet mjaft tё dhёna interesante dhe me vlerё sa historike aq edhe gjuhёsore (dialektologjike), edhe nё fushёn e onomastikёs (me degёt e saj makro dhe mikrotoponiminё). Krahas emrave të maleve të mëdha apo makrotoponimet, disa prej të cilëve u prekën më lart, kudo ka edhe emra të pikave të caktuara, qё i pёrkasin njё kodi mё tё ngushtё, si lёndina, fusha, kodra, brigje, rrugё etj., me njё rëndësi ekonomike dhe tejet informuese të dorës së parë për banorët, si p.sh. Hani i Nuzit apo (Nuz Dovalanit- Maqellarë), Vorri i T’vramve në Tёrnovё, Vorri i Vetёm nё Kllobçisht, Meja e Kalasё nё Shupenz, Karvanec, Kodrat e Qenokut, Maranёjca e Vojnikёs, Shkallёt e Tiranёs, Gradec, Dradisht, Vinjall nё Kllobçisht, Xhiteti i Bellovёs, Qafa e Xhitetes etj. Nga kjo kuptojmë dhe arrijmë në konkluzionin që toponimia fikson vende apo dukuri që kanë funksione të ndryshme pragmatike-shoqërore, të cilat me kalimin e kohës dhe mund të ndryshojnë por emërtimi mbetet i njëjtë.
11.4.1 Orientalizmat si takime / lidhje mes gjuhëve e si huazime
Orientalizmat në leksikun e gjuhës shqipe janë mjaft të pranishme. Çdo shqipfolës e ka të pashmangshme përdorimin e orientalizmave gjatë të folurit, të shkruarit, ligjërimit, komunikimit etj. Megjithatë, shumica e njerëzve nuk mund t’i kuptojnë e nuk mund t’i dallojnë ato.
Studimi i fjalëve të huaja në gjuhën shqipe ka tërhequr vëmendjen e shumë gjuhëtarëve, sepse ato nuk janë vetëm pjesë e gjuhës së një populli, por edhe pjesë e kulturës së tij. Gjuha është njëherësh informuese historike e lëvizjeve, lidhjeve dhe bashkëpërkimeve kulturore midis popujve. Ndaj edhe studimi i orientalizmave përbën një nga ato çështje për të cilat është thënë e shkruar shumë nga studiuesit tanë, përfshirë këtu studiues që u përkasin periudhave të hershmë kohore historike, por edhe letrare, duke filluar që nga letërsia e vjetër2 (para bejtexhinjve3) e deri letërsia e realizmit socialist. Themi kështu nëse u referohemi qëndrimeve të letrarëve dhe të gjuhëtarëve shqiptarë, të cilët këtij problemi i janë qasur sipas periudhave letrare duke paraqitur kështu qëndimet e tyre për kohën kur ata kanë jetuar. Nuk është qëllimi ynë këtu të
1 Një përshkrim të detajuar të patronimisë së fshatrave të komunës Maqellarë bazuar në trajtat e tyre që dalin në defterët osmanë të shëkullit XV (1467, 1583) mendojmë ta paraqesim në një trajtesë të veçantë. 2 Ndonjë qëndrim të drejtpërdrejtë të shkrimtarëve të letërsisë së vjetër për huazimet orientale nuk kemi, sepse ajo kuptohet prej shprehjeve të përgjithshme kundër Perandorisë Osmane. Ishte shumë e natyrshme që ata të luftonin me ngulm ndaj orientalizmave, sepse asokohe shqiptarët nuk i lidhte asgjë me turqit, madje, në masë të madhe, as feja. 3 Në historinë e letërsisë shqipe, bejtexhinjtë janë mësuar nën hijen e letërsisë së vjetër, mirëpo kohëve të fundit një pjesë e mirë e studiuesve të letërsisë, ata i rendisin në një periudhë të veçantë, secila me veçoritë e veta.
265
paraqesim qëndrimet e tyre lidhur me dukurinë e orientalizmave, porse njohja rreth tyre do na krijonte, pa diskutim, një pasqyrë të mirëfilltë për mendimin e përgjithshëm të asaj periudhe për huazimet orientale. Pra, përmes qëndrimeve të shkrimtarëve nuk synojmë të mbërrijmë në një përfundim se a duhet apo nuk duhet hequr huazimet orientale, por thjesht të shohim se si ka qenë qëndrimi i përgjithshëm nëpër periudha letrare, siç edhe janë qëndrimet e mbajtura në periudhën e realizmit socialist ku, të gjitha qëndrimet e asaj periudhe janë të njëjta, me synim “të flakim gjithçka që është orientale”.1
Edhe punimet paraprake që janë bërë në këtë fushë, në fushë të huazimeve orientale, janë në numër shumë të vogël, madje edhe ajo që është lëvruar në këtë lëmi është bërë në përgjithësi dhe, vende-vende, me një sy jo të drejtë.
Lidhja e gjuhëve me njëra-tjetrën është një dukuri që ka ngjarë që prej mijëra vjetësh më parë, madje qëkur ka filluar historia e njerëzimit, ose më saktë qëkur njerëzit filluan të flisnin më shumë se një gjuhë. Ajo mund të ketë ngjarë 100.000 ose 200.000 vjet më parë, ose edhe shumë më herët.2
Kur njerëzimi ka folur një gjuhë, dukuria e huazimit apo e marrëdhënies së gjuhëve nuk ka qenë e pranishme, sepse ka pasur vetëm një gjuhë. Formimi i gjuhës së dytë mbi faqen e dheut, solli mundësinë për vrojtimin e elementeve të përbashkëta mes tyre. Dukuria e huazimit të gjuhëve më të hershme ka pasur një dyndje më të madhe, aq më shumë kur e dimë se gjuhët janë formuar nga njëra-tjetra; e dyta nga e para, e treta nga dy të parat, e kështu me radhë.
Në një fjalë të urtë populli thotë: “Sa më shumë që ta frysh prushin për ta shuar, aq më shumë ai ndizet”. Edhe pse periudha komuniste ishte koha kur më shumë se çdoherë luftoheshin orientalizmat, pikërisht në atë kohë studiuesi më i dalluar i fjalëve orientale Tahir Dizdari e përpiloi fjalorin e orientalizmave në gjuhën shqipe, vepër që vështirë se vjen ndonjëherë, dhe që ka qenë burimi ynë kryesor referues në qasjen e orientalizmave të vjela nga studimi ynë, si dhe shrytëzimi i literaturave në gjuhën shqipe, maqedonase, serbe, kroate, angleze, turke, arabe etj.
Shtjellimi i dukurisë së orientalizmave na jep të kuptojmë se sa më të përbashkët ta ketë jetesën një popull me një tjetër, aq më shumë do të kenë edhe ngjashmëri gjuhësore. Thënë shkurt, sa më shumë të ketë marrëdhënie një popull me një tjetër, aq më shumë do të ketë edhe ngjashmëri. Pra, për të studiuar një gjuhë, veçanërisht leksikun e saj, duhet të shikohet rrugëtimi i asaj gjuhe dhe i popullit të saj nëpër histori; marrëdhëniet me të tjerët, raportet me fqinjët, vendndodhja gjeografike, feja e tyre (edhe në të kaluarën, edhe tash, sepse më herët mund të ketë pasur një fe tjetër, e tash një tjetër) etj.
Për këtë rrjedhë Edvard Sapir ka thënë: “Gjuhët, sikurse qytetërimet, rrallëherë i mjaftojnë vetvetes. Takimet e detyruara sjellin në kontakt direkt ose indirekt një popull me një tjetër që flet gjuhë të afërt ose gjuhë të një qytetërimi më të evoluar. Takimi mund të jetë miqësor ose armiqësor; ai mund të ketë si rezultat këmbime të drejtpërdrejta në tregti dhe në punë të tjera afariste, ose këmbime shpirtërore në fushën e artit, shkencës ose religjionit. Nuk do të ishte lehtë të cekësh një gjuhë ose një dialekt tërësisht të izoluar, ndërsa fakti do të ishte edhe më i rrallë ndër popuj primitivë”.3
Dukuria e huazimeve nuk është një punë krejt e papranuar, sepse përmes huazimeve janë formuar gjuhët, por as krejt e pranuar, sepse me to edhe janë shkatërruar
1 Të paktën kështu u paraqitën, ndoshta, sepse mendimi ndryshe ishte i kufizuar, për të mos thënë i ndaluar, ose sepse Lindja përthithte shumë parime islame. Pamundësia për ta njohur mendimin e shkrimtarit në lidhje me këtë lëmë bëri që të mos paraqitet asnjë qëndrim i tyre. 2 Sarah G. Thomason, Language contact – an introduction (Edinburgh, University Press, 1988), f. 6. 3 E. Sapir, Le langage (Paris, 1970), f. 189.
266
gjuhët. Prandaj, ato duhet shikuar në dy kënde: huazime, pasurim për gjuhët dhe huazime, shkatërrim për gjuhët. Pra, dukuria e huazimit nuk do të mund të ndalet asnjëherë. Çdo përpjekje për një gjë të tillë është dështim. Por, çdoherë duhet menduar se çfarë, kur dhe sa të huazojmë.
11.4.2 Orientalizmat në toponiminë dhe antroponiminë e Maqellarës në kuadër të onomastikës mbarëshqiptare
Shprehjet dhe fjalët orientale në gjuhën shqipe, siç e pamë, janë të shumta, madje kanë pasur aq shtrirje në viset e populluara me shqiptarë, saqë i kanë bërë pjesë të pandashme të leksikut të gjuhës shqipe. Kjo më e dukshme është në onomastikën shqiptare, sepse kur një popull pranon elemente onomastike nga një gjuhë tjetër, do të thotë se marrëdhënia e atyre ka qenë shumë e thellë.
Shtytësi që e bëri të dukshëm onomastikën orientale (veçanërisht antroponimet dhe patronimet) në gjuhën shqipe është islamizimi i shqiptarëve. Kur një popull kalon prej një feje në tjetrën, atëherë ndryshohen shumë gjëra; ndër punët më të rëndësishme që ndryshon janë emërtimet, madje islamikisht është obligim prindëror që fëmijës t’i japë një emër të bukur islam1. Gjithashtu, këtë të vërtetë e pranon edhe studiuesi i njohur Gjovalin Shkurtaj, i cili thotë se antroponimet me burim të huaj kryesisht janë me burim fetar.2
Antroponimet dhe patronimet kanë gjetur shtrirje më të gjerë në mesin e shqiptarëve, kurse toponimet janë më pak të theksuara. Në vazhdim do të përmendim shembuj të natyrave të ndryshme:
– antroponime: Isa, Musa, Ali, Hasan, Halil, Reshat, Mazllum, Xhelal, Jusuf, Sead, Miftar, Jashar, Ziber, Rustem, Ali, Zeqir; Ajshe, Hatixhe, Merjeme, Fatime, Habibe, Hajrije, Asije, Semije, Jusra, Bushra etj;
– patronimet: Bexheti, Abdullahu, Bastriaga, Bunarliu, Serdari, Selmani, Sulejmani, Islami, Bajrami, Koxhaxhiku, Ahmeti, Ramadani, Lata, Rexhepi, Hasani, Ismaili, Demiraj, Kadriu, Sinani etj;3
– toponimet: Karadak, Has4, Çair, Gazi Baba, Bajram Beg, Bit Pazar, Myslim Shyri, Konjarë, Ali Demi etj.
Më poshtë po sjellim shembuj të elementeve orientale nga mikrotoponimia e trevës së Maqellarës, mikrotoponimi e së cilë është e pasur më shumicë elementesh të tilla, të shtrira në pjesën dërrmuese të rasteve në ermrat e rrugëve, emërtimet e vijave kulluese apo ujravë rrjedhës, në emërtimet e vendeve të shenjta apo figurave të tyre etj. Më dendur në fushë të onomastikës me elemente orientale, siç do e vëmë re nga shembuj e mëposhtëm, janë antroponimet dhe patronimet:
Lagja e Ademllarëve (All) nga Adem turq., emër arab, Adem- njëriu i parë i njërëzimit; Lagja e Agallarëve, (Çer), ‘titull turk’ ( < tur.aga), nga Aga (osmanisht),
* Shpjegimet e leksemave me prejardhje orientale, të dhëna këtu në këtë punim janë dhënë nga teologu Neki Kaloshi, i cili, përveçse është një njohës shumë i mirë i gjuhës arabe, specializuar për jurispredencë islame, ka njohuri të gjera edhe në fushë të historisë së perandorisë osmane dhe raportet e saj me shtetet tjera. 1 Me “emër të bukur islam” kuptojmë që fëmija të mos emërtohet me emër ofendues, qesharak, që ka kuptim të keq dhe të vijë ndesh me parimet fetare islame, por kjo nuk do të thotë se emrat duhet të jenë patjetër orientalë, jo, përkundrazi, ata mund të jenë emra të bukur nga gurra shqipe, si p.sh. Besnik, Arjeta, Lavdërim, Lavdërime, Guxim, Jeton, Atdhe, Vegim, Besim, Besa etj. 2 Gj. Shkurtaj, Onomanstikë dhe etnolinguistikë (Tiranë, SHBLU, 2001), f. 24. 3 Në viset e populluara me shqiptarë në Maqedoni, zona e Karadakut dhe e Pollogut, i përdorin më shumë patronimet orientale, kurse më pak Dibra. Në Dibër ka edhe patronime ilire, si p.sh. Duka, Marku etj., të cilat përbëjnë ¼ e tërësisë. 4 B. Baliu, Onomastika e Kosovës – ndërmjet miteve dhe identiteteve, Prishtinë, Era, 2008, f. 44.
267
që ka qenë titull që përdoret për një shtresë njerëz të privilegjuar nga sistemi i kohës; Ara e Agos (All) ‘titull turk’ ( < tur.aga), mund të jetë edhe zbunim i emrit të përveçëm Agoll, por kjo për në duket e dyshimtë për arsye se ky mikrotoponim ndodhet në Allejbegi (Allej +beg) dhe si i tillë mund të ketë ndikuar në formimin e këtij emërtimi; Mëhalla e Agollëve (Her), titull turk i mirëfilltë, i ardhur po nga leksema turke aga; Bafçja e Aliut (Poc), leksemë me prejaredhje turke, por origjina e saj është nga arabishtja që do të thotë lart, sipër, i ngritur; Allabegi (fshat); Ara e Alilit (Halilit) (Kërç. P.), nga turq. Halil- Khalil- mik ̸shok i ngushtë; Ara e Ametit (Poc), nga Ahmet, turq, nga ar. Ahmed, që d.m.th. më i falenderuar; ara e Beqirit (Dov), nga turq. Beqir > Bekir, me rrënjë bekër- emërtim ky që i referohet prijësit të parë të muslimanëve, pas Muhamedit; Ara e Camit (All), mund të jetë zbunimi i emrit të përveçëm Hasan nga ar. < Cam- Can – Hasan- Hasen˃ që d.m.th i bukur, i mirë, i rregullt; Ara e Dacit (All), nga kasha shtëpiake dac, siç edhe na informon studiuesi Q. Murati lidhur me këtë;1 Ara e Demës (All), zbunim i emrit Adem (shih Adem); Ara e Fidës (Maj), zbunim i emrit Mufit – Mufid, nga ar. < i dobishëm; Ara e Imerit (Ymerit) (Kërç. P.), nga turq. < Ymer- Umer në ar. që dmth jetë, emërtim ky që i referohet prijësit të dytë të muslimanëve, pas profetit Muhamed; Ara e Imziut (Kat.Vog), Ara e Isenit (Poc), nga turq. < Hysen- Usejn me rrënjë hasen në ar. që d.m.th i mirë, i bukur; Ara e Kasapit (Kov) nga turq. kasap, ai që therr mishin, emërtim në bazë të profesionit; Ara e Kusharit (koshar ‘ndërtesë për ruajtjen e drithërave, konkretisht misrit’ (Kov); Ara e Lamës së Dodës (All), lamë, -a “shesh, që përdoret për të shirë grurin, elbin, jonxha etj.” Kurse pjesa e dytë e këtij emërtimi, Dodës, me ndikim fetar; Ara e Metës (All), nga < Ahmet - Ahmed˃ në ar.; Ara e Mullait (Poc), nga < turq. Emrullah – Emrullah në ar.˃ që d.m.th. urdhri i Zotit; Ara e Munirit (Poc), nga < turq. Mynyr – Munir – Munever në ar.˃ që d.m.th. i ndriçuar; Ara e Musajve (Kërç. P.), nga emri i përveçëm në < turq. Musa- Musa në ar.˃, kurse në ebrahisht ky emër është Moisi, emër profeti; Ara e Pesjakës së Aqif Rustemit (Poc), Aqif në turq. nga Akif që d.m.th. i pozicionuar. Emri Rustem është babai i Aqifit (meqë e njohim nga afër pronarin e kësaj are); Ara e Rexhës (All; Kërç. P.), emri Rexhë nga turq. Rexhai që dmth shpresë; Ara e Shukes (Kat.Vog.), nga zbunimi i emrit të përveçëm në < turq. Shukri- Shukër˃, d.m.th. falenderim, falenderues; Ara e Tushit (Kër.Sip.), nga < Tush - Metush˃ “Meti me prapashtesn përkëdhelëse -ush; Ara e Xhamisë (All), < turq. e ar. Xhami˃ - vend ku i kryejnë riualet muslimanët; Ara e Xhemalit (Kërç. P.), nga turq. Xhemal- bukuri; Ara e Xhemës (Kërç. P.), nga turq. shkurtimi i emrit Xhemal në Xhemë; Ara e Zeqes (Maj), nga turq. Zeqir- Zekir – Dhakir në ar. “përkujtues”; Arat e Baftjarit (Pesj), nga turq. Baftjar; Arat e Demirit (Pesj), nga turq. Demir- hekur; Arat e Munirit (Poc); Bafçe (Gr) bafçe, -ja ‘kopsht perimesh’( < turq.:bafça); Bafsha e Nelit (Çer), nga turq. Nel < Zenel < Zenullah < Zinetullah që d.m.th. i stolisur i Zotit; Bafshja Arifit (Her), nga turq. Arif –njohës; Bafshja e Halileve (Gr); Bafshja e Hoxhës (Her); Bafshja e Osmanallarëve (Gr) nga turq. < Osman < nga ar. Othman ku merret si pikënisje prijësi i tretë i muslimanëve, pas profetit Muhamed; Trapi i Llanit (Grad), Llan nga turq. që do të thotë luan; Rexhep- është fjalë arabe që ka kuptimin e një emri të një muaji sipas kalendarit hënor); Bafshja e Ramadanit (Gr); Bafshja Ganiut (Her), nga ar. Gani – i pasur, pasanik; Lagja e
1 Q. Murati jep këtë shpjegim për leksemën dac: Daci - Emër familjeje dhe mbiemër familjar mjaft i përhapur në trojet shqiptare: në Dibër (Maqedoni), në Kaçanik (Kosovë), në Preshevë etj. G. Majeri në Fjalorin etimologjik të gjuhës shqipe (2007: 111) fjalën dac “maçok” të gegërishtes e merr ndoshta si një hipokoristik të një emri të përveçëm mashkulli, por nuk e ka të qartë se cili. Për krahasim afron serb. Doca si trajtë përkëdhelëse e Dobroslav. Shih për këtë Qemal Murati, Bashkëmarrëdhëniet gjuhësore shqiptare-maqedonase, USHT (Universiteti Shtetëror i Tetovës), Seminari i Albanologjisë, 2007, f. 99, 72.
268
Bejlerëve (All), titull turk në shumës, me pozitë më të lartë se agai, bejlerë në njëjës; Bira e Zunës (Kërç. P.); Bjeshka e Xhamëjsë (Kërç. P.; All); Braka e Elmazit (All), Elmas në turq. < diamant; Braka e Lutës ( Lutfi < Lutë në turq. ar. i këndshëm; breg, -u: ‘vend i rrëpirët’; Rruga Bregut (Dov); Brraka e Haxhiut (Gr), nga ar. < haxhi < është titulli që merr një musliman pasi kryen ritualin e haxhit, i cili është një ndër pesë shtyllat bazë të doktrinës islame; Brraka e Sefës (Pesj), Sefë nga ar. < Sefedin < Sejfudin, ose edhe shkurtim i emrit Sejfullah; Brraka e Shabanit (Poc), Shaban nga ar. < është emri i muajit të tetë sipas kalendarit hënor, ose Hixhri siç njihet te Perandoria Osmane; Brrakat e Lamit (Kat.Vog.); Bunari i Abdullah Agës (Gr), Abdullah nga osmanishtja, ar. < d.m.th. rob i Zotit; Bunari i Abes (Çer), Abes vjen nga ar. < Vehap < Vehab, me rrënjë vehebe që dmth dhurues; Bunari i Hisen Stafës (Maj), Staf < Mustaf < i përzgjedhur; bunari i Shehat Osmanit (Gr), Shehat nga Sheh < Shejh < dijetar, plak i urtë; Burimi, fshat i cili gjatë periudhës komuniste u emërtua i tillë por më parë njihej edhe me emrin Allejbegi, nga Allaman Begu; Burimi i Ismailit (Poc); Çeshma ‘krua’ ( < tur.çesme ); Çeshma e Aliut (Kërç. P.); Çeshma e Osmanit (All); Çeshma1 Dalipit, (Kov); Çeshma e Asllanallarëve, Asllan nga turq. luan); Çeshma e Elmazit, (All); Çeshma e Lamalaskës (Kat.Vog); Çeshma e Sulës (All) nga Sula < Sulejmani - emër profeti; Çeshma e Çifligut (All); Çeshma e Shahinit të Manes (All) nga ar. < Shahin -lloj skifteri që shqip duhet të jetë sokoli; Çeshma e Xhamëjs (All); Çifligu (Kat.Vog) nga < tur.çiflig ‘pronë e spahiut turk’; Çukat2 (All); Dardha e Vakufit (Gr); Dulla (Poc); Dyqani Arifit (Her); E Derdhmja e Dalipit (Kërç. P.); Gështenja e Nimetit (Dov.); Gështenja e Rasimit (Maj); Gështenja e Vakufit (Kërç. P.); Gështenjat e Halileve (Gr); Gropa e Aqifit (Kat.Vog.); Gropa e Eminit (Pesj); Gurët e Demirit (Poc); Gurët e Fetahit (Kat.Vog; Poc); Gurët e Salës (Kat.Vog); Guri Hëxhës (Poc); Guri i Sinanit (Poc); Guri Lemkës (Poc); Guri me Çukle (Kërç. P.); Hamlla e Demës (All); Hamlla e Strazimirit (Maj); Hasanaçeshma (Pop); Lagja Hëxhallarëve (Gr); Hurdha e Aliut (Kërç. P.); Hurdha e Aqifit (Poc); Ke Mani Rremit (Gr); Ke Shenja e Kadriut (All); Ködra e Demëjr Kupit (Kërç. P.); Kopshti i Destanit (Pesj); Kopshtijet e Xhevatit (Kër.Sip); Livadhi i Gafurit (Gr; All); Livadhi i Menduhit (All); Livadhi i Rexhës (Kërç. P.) etj.
Nga shembujt e sjellë më lart vëmë re se më të përhapura në viset shqiptare janë mikrotoponimitë orientale (emrat e rrugëve, lagjeve, shesheve, livadheve, fushave etj.), kurse makrotoponimia është më pak e theksuar, sepse emrat e shteteve, qyteteve dhe fshatrave, në pjesën dërrmuese të rasteve, janë të gurrës shqipe, latine etj.
1 E. Çabej e jep këtë leksemë të gurrës turke,më specifikisht, me burim persian, në kuptimin ‘krua’ (< tur.çesme), me përhapje të gerë në gjuhët ballkanike. Shih në E. Çabej, Studime etimologjike në fushë të shqipes, III, ASHSH, Tr, 1987, f. 111. 2 Çukë << majë mali a kodre>>. Fjalë me burim të diskutuar. G. Meyer e bashkon përbrenda gjuhës shqipe me sinonimin çungë << majë bregu a kodre>> të Bardhit. Në një fazë tjetër kërkimesh disa studiues (Mladenovi, N. Jokli, G. Ëeigandi, Seliščevi, A. Desnickaja) shohin gurra e kësaj fjale kërkohet në gjuhët sllave. I pari që gjen te çukë një fjalë vendi të shqipes është Treimer, i cili sheh te kjo fjalë vazhdimin e një forme bazë * skeukǡ, e afron brenda shqipes me cung. Ajo paraqitet me një burim formashe kuptimesh, të cilat është vështirë të shpjegohen në rrugë huazimi. Për më tepër, për të përforcuar gurrën shqipe të saj, dëshmojnë edhe përdorimet e gjera në mbarë Shqipërinë në fushë të onomastikës, si Cukal, Cuk e Aranjit, Mali i Cukaravës, Kodra e Cukalit, Quk, Gur i Quksit, Qukës etj.. këto të dhëna, të shikuara së bashku, dëshmojnë më fort për një fjalë vendi se sa një huazim prej sllavishtes. Por duke iu referuar arealit gjeografik të përdorimit të saj, kryesisht në trevat në afërsi me gjuhën shqipe, nuk është për të hedhur poshtë interpretimin e Treimer-it, i cili mendon se çukë ka shkuar prej shqipes në sërbishten e greqishten e re. Shih E. Çabej, Studime Etimologjike në fushë të shqipes, III, ASHSH, Tr, 1987, f. 138-140.
269
Toponimia (apo mikrotoponimia) orientale ka pasur një shtrirje të dalluar në ndërtimet osmane, të cilat janë bërë gjatë qeverisjes osmane në vendin tonë, por edhe pas osmanëve: emrat e xhamive, teqeve, tyrbeve, medreseve, mejtepeve, pazareve, haneve, bezisteneve, hamameve etj. Zakonisht, emërtimet e këtyre institucioneve janë bërë në disa mënyra: me emra të dijetarëve, të evlijave (njerëzve të mirë), të pashallarëve e bejlerëve (që i kanë ndërtuar), të rasteve dhe ndodhive historike të rëndësishme islame; me emra të fshatrave, lagjeve, familjeve etj., p.sh. xhamitë: “Jahjapashë” (Shkup), “Et’hem Beu (Tiranë), “Sulltan Mehmet Fatih” (Prishtinë), “Bajrambeg” (Dibër), “Xhamia e Pashës” (Tetovë) etj; tyrbet: “Tyrbja e Sulltan Muratit” (Prishtinë), “Tyrbja e Allaxhës” (Shkup); medreseja “Isa Beu”; hamami i “Daut Pashës”; “Kapan-Han” etj. Të gjitha këto emërtime janë huazime orientale. Këtu përmendëm vetëm një pjesë të tyre; për një përfshirje më të gjerë do të nevojitej një punë shumë më e madhe.
Veç emërtimeve orientale, sot kemi edhe ndërtime të reja, kryesisht xhami, që mbajnë emërtime të gurrës shqiptare ose, të paktën, joorientale. Kjo zakonisht ndodh te xhamitë e fshatrave dhe të lagjeve, të cilat marrin emrin e fshatit ose të lagjes, p.sh.: “Xhamia e Re” (Dibër), “Xhamia e Dizhonit” (Shkup), “Xhamia e Plumbit” (Shkodër), “Xhamia e Madhe” (Gjilan) etj. Nga lëvrimi i mësipërm kuptojmë se më e përhapur në gjuhën shqipe është onomastika arabe dhe turke, kurse ajo persiane më pak. Mirëpo, kjo nuk do të thotë se elementet onomastike perse nuk janë të pranishme. Nga onomastika perse kemi p.sh. Pekmezi, Çardaku, Qosja, Xhani, Xhemerti, Gonxhe 1 etj.
Orientalizmat kanë luajtur një rol të rëndësishëm në gjuhën tonë, sepse përveç fjalëve që kemi huazuar nga gjuhët orientale, ne kemi të shkruar një epokë të tërë të letërsisë sonë me alfabetin arab.
Si përfundim konkludojmë se huazimet orientale në materialin toponomastik paraqiten në të gjitha shtresat leksikore nga jeta materiale dhe shpirtërore. Hyrja e këtillë e një sasie të orienatlizmave në toponiminë tonë sqarohet përmes pranisë së gjatë të turqve në këto hapësira, dhe kuptohet, rregullimin e tyre shoqëror dhe ekonomik nga të cilat ndikim më të madh kishte administrata, jeta fetare etj. të cilat u futën në jetën e përditshme gati te të gjithë popujt e Ballkanit.2
1 J. Shpuza, Ndikime perse në fondin onomastik të gjuhës shqipe, në "Perla", viti XIV nr. 1-52 (Tiranë, fondacioni kulturor “Saadi Shirazi”, 2009), f. 49. 2 M. Ibrahimi, Mikrotoponimia e Prilepit, … 2010, f. 202-203.
270
PËRFUNDIME
1. Komuna e Maqellarës, me qendёr të saj fshatin Maqellarё, 17 km larg nga qyteti mё i afёrt Peshkopia, dhe 4 km larg nga pika doganore Bllatё, karakterizohet nga një reliev i zhveshur dhe mjaft të përthyer, gjë që pasqyrohet në mikrotoponiminë e saj të pasur. Pikërisht, kjo pasuri onomastike, e pambledhur plotësisht dhe në mënyrë sistemore, na shërbeu si nxitje për ta zgjedhur si temë të punimit tonë të doktoraturës. Me toponiminë e komunës së Maqellarës, pjesë e pandashmë e Dibrës së Vogël, sikurse e kemi shënuar në parathënin e këtij studimi, jemi marrë më shumë se gjysmë dhjetëvjetëshi.
Në këtë komunë të rrethit të Dibrës, si një ndër komunat më të mëdha dhe me potencial të lartë të këtij rrethi, kemi mbledhur rreth 1850 njësi toponomastike (oronime, hidronime si dhe emra objektesh më të vogla gjeografike, me një numër sipas fshatrave si vijon: Allejbegia (Burimi) 100 emërvende, Bllata 40 emërvende, Çernena 60 emërvende, Dovolani 100 emërvende, 55 emërvende, Kërçishti i Poshtëm 150 emërvende, Kërçishti i Sipërm 90 emërvende, Gradeci 30 emërvende, Pocesti 160 emërvende, Katundi i Vogël (Oboku) 110 emërvende, Kovashica 50 emërvende, Kurbegu 45 emërvende, Pesjaka 60 emërvende, Popinara 110 emërvende, Maqellara 70 emërvende, Grezhdani 85 emërvende, Majtara 120 emërvende (80 prej tyre i gjejmë edhe në materialet e ekspeditës dialektologjike të vitit 1967 të mbledhura nga studiuesi Enver Hysa), Kllobçishti 90 emërvende, Podgorca 50 emërvende, Herbeli 100 emërvende dhe Vojnika 86 emërvende. Këtë inventar njësish onomastike e bëmë objekt të një analize të hollësishme gjuhësore, të shpalosur në 11 krerët e tezës së doktoratës, duke arritur në këto përfundime të përgjithshme:
2. Dibra, si njëra prej krahinave me popullim të hershëm në Shqipëri, me një
kulturë materiale mbi 7000-vjeçare, dhe me veçori historike, kulturore, gjeografike, etnografike etj., ka paraqitur e paraqet interes të vazhdueshëm për studiuesit e të gjitha fushave. Komuna e Maqellarës, në raport me Dibrën (e Vogël), bazuar nga gjetjet e ndryshme arkeologjike në këtë zonë, të kryera ndër vite nga arkeologët shqiptarë, e nga të dhënat e studiuesve të huaj, paraqitet si bërthama e këtij “qytetërimi të lashtë”. Studimet në të dy këto krahina kanë zgjeruar në mënyrë të ndjeshme njohuritë mbi tablonë e zhvillimit të jetës prehistorike të këtij rajoni dhe kanë berë të mundur njohjen e kulturave të neolitit të hershëm, të mesëm e të vonë dhe të eneolitit, pavarësisht nga hiatuset kronologjikë të paraqitura ndërmjet periudhave të ndryshme kohore. Si njëra prej krahinave etnografike të Dibrës së Vogël e në kufij administrativë me Dibrën e Madhe, komuna e Maqellarës, ka trashëguar një pasuri të madhe onomastike, që përbën një burim të rëndësishëm për studimin e historisë, të kulturës dhe të gjuhës së kësaj krahine dhe të vetë Dibrës, por edhe të dy Dibrave, të cilat formojnë një njësi të përbashkët etnografike e gjuhësore.
3. Njësitë onomastike janë krijuar nga populli dhe janë trashëguar gojarisht nga
brezi në brez, duke pësuar edhe ndryshime që pasqyrojnë veçoritë e së folmes së kësaj krahine. Për t’i studiuar ato nga ana gjuhësore, duhen njohur veçoritë e kësaj së folmeje, kështu që na është dashur të merremi edhe me të folmen e maqellarasve apo, siç i thotë populli, me të folmen e “Fshatrave të Mbiudhës”, duke u krahasuar me të folmen e banorëve përtej kufirit shtetëror shqiptar, në shtetin maqedonas. Këtyre të folmeve u kemi bërë një vështrim gjuhësor (që përfshin tri rrafshet kryesore të gjuhës:
271
fonetika, morfologjia dhe leksiku), pasqyruar kjo edhe në toponiminë e zonës (edhe këtu kemi dalluar ndryshimet përkatëse gjuhësore), nga ku kemi nxjerrë këto rezultate:
1. Tё dy tё folmet e trevave tё marra nё shqyrtim kanё nё mbi 95% tё rasteve konvergjenca ose divergjenca fonetikore e morfologjike, madje edhe nё fushёn e leksikut, rrafsh i cili i bёn tё dallueshme shumё tё folme apo grupe tё folmesh. Në këto konvergjenca një rol të rëndësishëm kanë luajtur edhe disa faktorë të jashtëm, jogjuhësorë.
2. Tё folmet e tё dy komunave (Maqellarës së Dibrës së Vogël nga njëra anë, dhe Banishtit të Dibrës së Madhe, pjesë shtetit maqedonas, nga ana tjetër), janё vazhdimёsi e gjuhёs sё pastёr autoktone shqipe me shumё elemente arkaike fonetike (ёi, ou), morfologjike, leksikore.
3. Me mënyrën e shqiptimit tё bashkёtingёlloreve dhe të grupeve tё tyre (me pёrjashtim tё rr-sё e deri diku edhe tё h-sё) si dhe tё zanoreve (me pёrjashtim tё zanores y), tregon se ёshtё shumё mё afёr gjuhёs letrare, saqë, me tё drejtё, disa studiues e grupojnё nё tё folmet kalimtare jugore tё grupit lindor.
4. Në sistemin fonetik, si dukuri fonetike më karakteristike që janë pasqyruar edhe
në mikrotoponiminë e zonë, po japim: Zanoret – Zanorja -i në shumicën e rasteve ka prirje të kthehet në diftongjet
sekondare ai, öi (-ëj) (Padanëjcë, Drenëjcë, Kamenëjcë; -Ndeshim plot edhe raste kur ajo kalon edhe mes tingullit -a dhe -e (Çeshma e Pajkallarëve, Rruga Kajsh, (e kishës); Kajsha, Dekovojca); Zanorja -y, në përgjithësi, realizohet si -i, e palabializuar: Ara e Isenit, Zabeli i Imerit, Diqani Arifit); - Diftongimi i zanores -u të theksur në -ou: Mullëjni i Rustem Kóungullit, Prróuja e Mullëjnit, Gröpa Óukut, Lidina e Bóurrave, Hóurdha e Guzallarëve, Çeshma Kërkóute, Fóurra e Bukës, Fóusha e Herbelit, Izvori i Tóufës, Rruga Katoůnit; Nga zanorja u e diftongut uo del diftongu i gegërishtes ue, pra kemi këto shkallë: ū< ue zbërthehet në ou< duke na dhënë triftongun -oue (përrua: prróue; ftu: ftua; ftóue); -Zanorja -o, realizohet herë si -o, e herë si -u: Ograde (<sllav. ograda) Ogradja (Kov; Kër.Sip.; Kërç. P.; Kllob; Bll. Ep.); Ugrade (Gr; Poc; All; Pesj; Voj; Kat. Vog.; Gr; Er; Bll.P; Kërç. P.); kur ndodhet para ose prapa bashkëtingëlloreve qiellzore-alveolare, ajo shkon në drejtim -ö ose diftongohet në -ëj: Hourdha e Shuip Hëxhës, Gröpa e Óukut).
Bashkëtingëlloret – Në disa raste bashkëtingëllorja -s sonorizohet në -z, por në shumicën e rasteve ajo ruhet e pandryshuar: Mazverish<pas verish, Vija e Mazverish; në ndonjë rast ku ajo ka kaluar në -c, e -ç: Kisha e Cfeta Nikollës; Llakarcë; Lekas < Lekaç: Lëndina e Lekaçit, Çeshma e Lekacit, Mëhalla e Lekaçit; -Vërehet (jo gjithmonë) alternimi i mbylltores -q e -gj, përkatësisht me afrikatet -ç e -xh: lakuriç për lakuriq, (i, e) kuç/e për (i, e) kuq/e, çen për qen etj.; Shndërrimi i bashkëtingëllores -h në -f, e në ndonjë rast kemi edhe shtimin e një h-je nistore përpara një emri të gurrës turke, i cili fillon me zanore; ka disa raste ku g-ja realizohet si gjegjësja e saj -k:kshtenjë/gshtenjë, i/e vokël: e vëkël/ e vokël.
Grupet e bashkëtingëlloreve pl, bl, fl, në ndonjë rast janë ruajtur të paasimiluara (Gorniplenja, Çeshma Plāk); po në shumë prej tyre kanë përfunduar përkatësisht në pj, bj, fj: (Çeshma Pjak; Fjutur, pjumb-plumb etj.; grupet tj dhe dj, në përgjithësi, në të folmen e zonës janë palatizuar si mbylltore qiellzore q, gj: Arat e Baftjarit, edhe Arat e Bafqarit, qetër (tjetër), njëri-qetri, aqe (atje) e agje, kanatjere-kanaqere, patjetër-paqetër, pargje (pardje), gjath (djath), gje (dje), gjers (djers), gjek (djeg), gjali (djali). 5. Në morfologji, si dukuri morfologjike më karakteristike po veçojmë:
272
Shquarsia e emrave. Emra të gjinisë mashkullore, që përfundojnë me velaret -k, -g, formën e shquar e bëjnë me prapashtesën e lakimit të dytë –u: Óudha e Shamakut, Zabeli i Cenkut, Burimi i Gekut, Prróuja e Guruballnejkut, Mali Gushanikut, Lugju i Tushit (K. B) etj.; Gjinia e emrave: Një dukuri tjetër specifike paraqitet edhe te emrat e gjinisë
femërore, që përfundojnë me vokalin -e. Disa nga emrat e kësaj gjinie, nën ndikimin e gjuhës maqedonase, formën shumës e formojnë me prapashtesën -inja, që është veçori e gjuhës maqedonase: Gzhinja (Pod.; All.); Prrouja e Mbazverinjve; Gjinia asnjanëse gjithnjë e më shumë ngushtohet. Edhe pse e ndeshim rrallë, ajo ka një shtrirje në të gjithë toponiminë shqiptare, si një tregues i përbashkët i emërtimeve tipike, pasi shembuj të kësaj natyre i gjejmë gjithandej në trevat shqiptare, në Shqipëri, në Maqedoni e në Kosovë: Ujët e Ftohtë (Vlorë, Tepelenë); Ujt' e Ftoft, Ujt' e Vogël, Ujt' e Madh, Ujt' e Kuç, Ujt' e Bardh, Ke Ujti i Diellës, Ke Ujti i Q ielbët , Ujti i Anës, Ujti i Bardh i Vogël). Megjithatë, emri ujë në Maqellarë del edhe në gjininë mashkullore si Uji i Hëjdht, (uji i hidhur) (Gr); Uji i Hëjdhtë (Pop), por edhe në atë asnjëanëse si Ujt' e Cimburit, Ujt'e Bigurit etj.
Format e shumësit. Për formimin e shumësit në toponimet e kësaj krahine përdoren mjete të ndryshme, të cilat janë karakteristike edhe për të folmet e saj. Duhet thënë se këta shumësa në rastin e toponimeve shërbejnë si pluralia tantum, si rrjedhim mbaresat e përdorura për formimin e shumësit në këto raste kanë vlerën e një prapashtese, d.m.th. kemi të bëjmë me emërtime vendesh që nuk kanë trajtë njëjësi. Kur është fjala për emërtimin e vendeve që konceptohen si të gjinisë femërore, si p.sh. ara, kullota, qafa. shpella, kodra, shkurre etj. prapashtesat trajtëformuese më të rëndomta janë -a dhe -e, p.sh.: Fusha-t (Kov), Grunare (Her), Ugrade-t (Poc), Ke Mullar-ët (Kat.Vog.), Grop-at e Majtarës (Maj), Arët e Mdhëja (Her); Njazic/at (Kov), Jabell-a (Voj); Sfrat-e (Her), Izvori i Lugjeve (Her); Lugj-e (Maq; Maj); Vorret e Leshiqeve (Gr), Xherizet e Jabellit (Maj) etj.; Mjaft i lëkundshëm del në toponimi shumësi i fjalës Lu/k-gu, duke mbizotëruar trajta Lugje, p.sh. Lugje (Lu/k-gu (F.) “vend në formë lugu”, Lugje, tokë (n’lugje) (Her; All; Maq; Maj; Voj); Luxhet (Kat.Vog.), Tunelet e Luxheve (All), Lugju i Tushit (K. B); Një varg toponimesh përdoren herë në njëjës e herë në shumës, pra herë konceptohet vendi si një tërësi (dhe atëherë përdoret njëjësi si emërtim përmbledhës) e herë si një vend i përbërë nga disa elemente, si ara, kullota etj. (dhe atëherë përdoret shumësi), p.sh. muzg/a (All), Muzgat (Poc), Muzga (Grad), Nërvoret (Kov), Ormân/e, Toka n'Orman (Pod); Xherizet (Maj); Ferishtet‘Pirus spinosa’ Ferëjshtet (Bll.; K. B); Tunelet e Luxheve (All); Hurdha e Bregjeve (Çer), Gjurishte (All); Ködra e Vneshve (All), Prrouja e Xhenazeve (Maj), Rruga e Arnive t'Thata (Voj) etj. Ashtu si në mbarë shqipen, edhe këtu prapashtesa -a e shumësit e dallon emrin kur përdoret për të treguar vend, nga përdorimet e tjera që ka ai emër në gjuhë, p.sh., si toponim Brīnj-a dhe Brinja-t, Brinja e Biçit (Gr); Brinja Carcajca (All) po brīnj-a – brīnj-t si pjesë e trupit; Qāf-a – Qafa -t, Qafa e Qenokut (Maq) dhe Qāf-a Qafa-t si pjesë e fytyrës; Gry:k-a (Grīk-a) – Gryka-t (Ködrinat e Grikës së Radikës (All), Grika e Velidollave (Dov) si toponim dhe gry:k-a – grykë-t si pjesë e trupit; si toponim Dardha-t: Dardha e Tahirit (Pod), Dardha e Vakoufit (Gr), Dardha e Popinarës (Pesj); dhe dārdh-a – dardhë-t si pemë e frutë që përdoret në këtë krahinë; po kështu të zakonshëm janë edhe emërtime të tjera që në semantikën e tyre qëndrojnë dru frutorë e kultura bujqësore, si: man, gështenjë, lis, ah, arra, thana, pjeshkë, mollë, qershi, ftua, pishë, thekën, grurë, kumbull, kungull, lajthi, lisna, plep-i etj.;
Në rastet e toponimeve dy- a më shumëgjymtyrëshe, ndeshim nga ata që kanë një element në njëjës e gjymtyrën e dytë në shumës ose edhe anasjelltas: Çeshma-t e
273
Lekaçit (All), Rruga e Mullëjve (Bll); Xherizet e Jabellit (Maj), Vija e Luxheve të Ademllarëve (All); Izvoret e Jabellit (Maj); Ködra e Zabelit të Lugut të Gjatë (All); Ujt e Ftoft te Kurëjtat e Ali Maliqit (Kll); Lëndina e Arave t'Kuçe, Rruga e Vjetër e Qeraxhive (Grad; Kërç. P.); Kodrat e Ferëjshtes (Bll.e Ep); Prrouja e Xhenazeve (Maj), Krasta e Ujnave (Poc); Rruga e Arnive t'Thata (Voj); - por ka edhe nga ata emërtime që të dy elementët i kanë në shumës: Izvorret e Guzeve (Çer), Tunelet e Luxheve (All); Vorret e Leshiqeve (Gr), Lugjet e Dërnjave (Maj), Arët e Mdhëja (Her), Ködrat e Vneshve (All), Çeshma të Reja (Voj); Hamlla të Xhana (All) etj.
6. Në pikëpamje fjalëformuese, mikrotoponomia e kësaj komune na ofron
karakteristika shumë të rëndësishme për oronimet, hidronimet dhe kategori të tjera toponomike. Fjalëformimi me prapashtesa është më i pranishëm dhe më produktiv se ai me parashtesim, formime të cilat, në mikrotoponiminë e Maqellarës janë në një numër shumë më të vogël e të kufizuar mikrotoponimesh. Këto parashtesa janë kryesisht njërrokëshe, vetëm me bërthamën zanore, si dhe me zanore e bashkëtingëllore, po ka edhe parashtesa konsonantike. Ndër ta po veçojmë: de-, do, pri-, ndër-, përmi- / përmbi-, përtej-/ përti-, mbi-, para-, maz (mbas)-, stra-, stre (sre-), tre-, su-, u-., vo- / va- etj. Në toponiminë e zonës frekuencë më të madhe kanë prapashtesat: -icë, e cila shërbeu për krijimin e 104 mikrotoponimeve; -ishte, me të cilën janë formuar 90 mikrotoponime; -nik me 17 mikrotponime, -ec me 30, -in me 23 dhe -ar me 32 toponime. Të shumta janë edhe mikrotoponimetve që janë formuar me prapashtesat e shumësit -e dhe -a, të dyja me mbi 80 mikrotoponime. Kurse prapashtesat -ec, -ic, nik, -kë ndeshen në një numër të kufizuar toponimesh. Veç këtyre ka edhe toponime të formuara me disa prapashtesa të tjera, më pak prodhimtare, si: -aç, -aq (e), -aj, -az, -es, -ër, -ës, -esh, -ësh, -çe, -kë/ -ka, -osh, -ov, -oll, -ill, -lli, -llar, -un, -ush,-ur, -xhi e ndonjë tjetër. Në përgjithësi, numri i prapashtesave me të cilat janë formuar toponimet e kësaj treve janë rreth 45-50. Pas analizave të kryera me shembuj nga onomastika e zonës, arrijmë në përfundimin se “përparësia në ata tipa prapashtesash që kanë hyrë së jashtmi, dhe që janë përzier me formante të vendit (të ngjashme nga trajta e nga funksioni), u takon atyre të vendit.
7. Duke mbetur gjithnjë në fushën e fjalëformimit, të bie në sy se toponimia e kësaj
komune na del e pasur me mikrotoponimet njëfjalëshe dhe mikrotoponimet perifrastike, të cilat jo gjithnjë mund të gjenden në krahina të tjera. Janë me shumë interes sidomos: - toponimet e përngjitura dhe kompozita (Ujti ndërshkupële, Kovaçhanja, Përtejprronjat (Përtiprrëjnat), Paraspore); -formimet mikrotoponimike të formuara nga mbiemrat (Thatina - i thatë, Trashanica; Galishtja e Oudhës Xhan; - nga foljet (shpella Tupilla = duke pjellë; rruga Karvarec = ecën karvani (rrugë e vjetër në qytetin e lashtë të Pesokut, sot në Kllobçisht; Laganishta, Langavajshte = lag, topiku Burim-i, Rruga e Burimit = buroj, Kallkanngjits = ngjit, Rruga e Asfaltume = asfaltoj, Verëjshta, Prrouja e Vertëjshtes <nga sll. Вртиш, kthej, tjerr); -nga parafjalët (Paraspore, Ujt i Bigurit nga <Ujt' e (m)bi Gurit, Mbivorret, Kopshtijet e Lushit ndër Lamë, Ujti Ndërgur në Bjeshkë, Rruga nga Shkolla, Zabeli me Lisa (te Varrezat e Vjetra), Guri me Çukle, Çeshma me Brolle, Arë më Thatë, Lagjia Matanë Përroit, Rruga e Mëhallës Përtej, Ke Krrëji, Ke Shtylla); nga numërorët (topiku Pesjak < pesë, Livadhi i Parë, Di (Dy) Brrakat; Trekandëshi; Vija e Vjetër e Pesjakës; Mullëjni i Parë i Shemes; Kryqzimi i Dit i Rrugs Bllatës; dhe nga pjesëzat (Gjyskaçeshëm).
8. Nga mikrotoponimet dyfjalëshe më të shpeshta janë ato të tipit emër + mbiemër:
Gorni i Epërm = Plehu i Epërm: Gorniplenja; Trapi i Vögël/ Vökël (Kërç. P; Maq);
274
Kurrizi i Madh (Poc); Rrafsha e Madhe (Gr); Mafsha e Madhe (Gr); Guri i Gjatë (Kov); Ujësjellësi Ri (Kll); Krastat e Zeza (Kërç. P.); Gur i Shpoum (Poc); Ködra e Medisme (Pesj); Vija e Midisit (All); Vija e Argjatave (All), Izvoret e Epërme, Leshnëjcat e Poshtme, Xhamia e Vjetër (Dov; Poc; Kërç. P; Maq); Kuqarkat e Poshtme (Poc); Kusharëjshtet e Poshtme etj.
Nga mbiemrat (përfshirë këtu edhe ata që tregojnë ngjyrë), përdorim më të gjerë kanë mbiemrat që formojnë çfitet antonimike: e poshtme (50 shembuj) – Epër (45 shembuj), i madh (40 shembuj) – i vogël (15 shembuj), i ri (18 shembuj) – i vjetër (40 shembuj), i mirë (15 shembuj) - i keç (4 shembuj); si dhe i gjatë (10 shembuj), i kuç (15 shembuj), i thatë (10 shembuj), i verdhë (5 shembuj) etj.
Nga numri i përgjithshëm prej 1850 njësish toponomike, 740 (ose 34.2%) janë mikrotoponime njëgjymtyrëshe. Numri i mikrotoponimeve dyfjalëshe dhe të përbëra që e gjejmë në këtë rajon, është më i madh dhe sillet rreth shifrës 1400 (ose 64.24%), nga të cilat 1331 (ose 61.5%) janë mikrotoponime dygjymtyrëshe të tipit Thanat e Lamçes, Tre rrugët, Ke Shkolla, Ara e Dulke Begut etj., dhe 69 (3.19%) mikrotoponime trigjymtyrëshe.
Apelativët me denduri më të lartë janë ata që emërtojnë objekte karakteristike të terenit, si: udhë (me 125 shembuj me leksemën rrugë e 15 shembuj me leksemën turke sokak); livadh (114 shembuj, nga të cilat 35 janë livadhe e lëndina të gjera, të hapura në afërsi të maleve e bjeshkëve, dhe pjesa tjetër janë kopshtije, bahçe); gur (86 shembuj); krastë (16); çeshme (85 shembuj, nga të cilat 15 janë izvore); izvor (77 shembuj); hurdhë (36); brrakë (38); ligatinë (7); varr (40); kodër (36); përrua (93); mal (75 shembuj, duke përfshirë këtu edhe pjesët shkëmbore të maleve, vargamalet etj.); me leksemën kala ( 10 shembuj, ku 5 janë kala dhe 5 janë rrugët që të çojnë te këto objekte); dhe 3 shembuj me leksemën kullë etj.
Nga inventari i përgjithshëm i emërtimeve toponimike, kemi vënë re se numrin më të madh nga pikëpamja leksikore e përbëjnë fitonimet, pastaj vijnë oronimet etj.
Duhet theksuar se sa i përket kuptimit të toponimeve kemi patur parasysh dy parime kryesore: 1. lidhjet midis toponimeve dhe realitetit (natyrës së vendit dhe ngjarjeve të ndryshme që lidhen me të) dhe 2. lidhjet midis toponimeve dhe fjalëve të tjera të gjuhës. Parimi i parë bën të mundshme që të ndriçohet sadopak shkalla dhe karakteri i pasqyrimit të realitetit të krahinës në toponiminë e saj, pra, të nxirren sa të jetë e mundshme më tepër të dhëna mbi konfiguracionin (formën) gjeografik të krahinës, mbi përbërjen e tokës së saj, mbi banorët e vendbanimet e vjetra të kësaj treve dhe emigracionet prkt. imigracionet e mundshme, mbi mjeshtëritë e punët jetësore, mbi florën e faunën etj.
Studimi i lidhjeve midis toponimeve dhe fjalëve të tjera të gjuhës ndihmon të vihet në dukje deri në njëfarë mase shkalla dhe karakteri i pasqyrimit të fondit leksikor të gjuhës, si edhe kuptimet e ndryshme të fjalëve që gjejnë pasqyrim në toponimi, ku apelativë të zakonshëm janë përdorur e përdoren edhe sot si nomenklaturë gjeografike. Studiuesit, përmes shembujve, synojnë të vënë në dukje edhe ato elemente të toponimisë së vendit apo zonës studimore, të cilat nga pikëpamja ndërtimore ose leksiko-kuptimore janë të veçanta për këtë krahinë.
9. Në kapitullin për semantikën e mikrotoponimisë së komunës së Maqellarës,
kemi gjetur një numër të madh tipash kuptimorë dhe paradigmatikë në bazë të të cilëve janë formuar mikrotoponimet e kësaj ane. Ndonëse tipizimi i tyre është bërë mbi një rrafsh të gjerë, besojmë se, po t’u përkushtoheshim më tej kërkimeve të veçorive të inventarit të plotë të mikrotoponimisë së Maqellarës, e më gjerë të Dibrës, do të mund të shquanim edhe një dorë paradigmash të tjera. Këtu vlen për t'u theksuar se nga
275
korpusi i mbledhur, krahas toponimeve sipas antroponimisë dhe patronimisë, ojkonimisë, etnonimisë, fitonimisë, zoonimisë, sipas emrave të insekteve dhe të zvarranikëve, sipas farefisnisë, toponimet legjendare, një vend të veçantë zënë edhe mikrotoponimet e krijuara nga emra profesioni, zejesh e titujsh të caktuar. Të kësaj sfere përmendim: Kodra e Çanakut; Ara e Kasapit; Kovaçhanja; Kovashëjc; Xhamia e Kovashëjcës (Kov); Tafçiu / Tafçëjat / Tafçëjallart; Oudha e Tafçëjave; Kodra e Qevezirit; Guri i Saraçit; Ara Simixhiut; Rruga e Vjetër Krale; Kalaja Kralit; Ara e Agos; Hourdha e Gafurr Agës; Ködra e Adem Agës; Kurtagët; Rrugica e Kurtagave; Rruga e Agallarve; Mëhalla e Agollave; Mullëjni i Agollit; Kulla e Begut; Ara e Dulke Begut; Zabeli i Dine Begut; Mani i Sali Begut, Kurbeg-u, Liqeni i Kurbegut, Beguvëjc, Bejlerët, Vorre e Bejlerve; topiku Allebegi-a (me bazë titullin beg-u), që vjen nga shkurtimi i emrit të përveçëm Allaman Begu; Ledina e Allajbegis etj. Mikrotoponime të tjera janë formuar edhe me titujt: dervëjsh, dukë, pashë, kaçak, zotni, zënjë, hëxhë (hoxha), haxhi etj.
10. Një grup tjetër toponimesh, referuar semantikës së tyre, janë ato që kanë si
element të parë emra që emërtojnë pjesë të trupit të njeriut. Si të tilla po përmendim: Kurrizi i Madh (Poc); Rruga Kryesore (e fshatit) (Çer); Rruga e Kryexhifit (Kov); Ködra e Tepes (Kërç. P.); Ledina e Tepes (Kërç. P.); Rruga e Tepes (Kërç. P.); Tepet e Reshanit (Resh); Uji i Xhinit (Er); Rrethrrotullimi te Rruga e Doganës (Maq); Balle e Madhe (Maq); Kisha ke Ballaçeshma (Kll); Ballaçeshma (Kll); Ballamade (Kërç. P.); Përroi i Bullamades (Kërç. P.); Qafa e Qenokut. Në toponimet që kanë në përbërje leksemën Raçica, nuk mendojmë se kemi të bëjmë me apelativin Reçica (lumë i vogël), porse këtu kemi Raçica, që mund të jetë po nga gjuhët sllave рака “dorë", si p.sh. Raçica e Agimit, Raçica e Aqifit; Raçica e Iqmetit; Raçica Kupave; Raçica e Rexhepit;
11. Në fushën e toponomastikës historike të kësaj zone, hasim dhe një numër
topoleksemash që shënojnë gjurmë të vjetra pagane të karakterit etnologjik, të mendësisë primitive shpirtërore, që lidhen me gurin, drurin, varrin dhe ujin, ku kanë shkuar njerëzit për t'u shëruar, apo emërtime që përmbajnë një legjendë: Guri i Shpóum (Poc), Izvori i Dërvëjshit (Kërç), vend në të cilin çdo vit ngordh nga një hajvan (gjë e gjallë/ kafshë) si ndëshkim për personin, Hysenin, që ditën e Kurban Bajramit ka dalë të presë dru në mal, e aty i ka dalë dervishi, i cili e ka ndaluar dhe paralajmëruar atë për ndëshkimin; Shpella e Tupillës (Pop); Ujti i Xhinit (Uji i Gjirit) (Er) – çezëm, në të cilën shkojnë gratë lehona për të pirë nga uji i saj, me qëllim që të ju vijë e t'ju shtohet qumështi). Besëtytnitë e këtilla të lidhura me gurin, ujin dhe drurin paraqesin një element të trashëgueses së lashtë të ngritur në kult te popullsia shqiptare vendëse, e ruajtur edhe sot e kësaj dite.
12. Interes të veçantë ka paraqitur edhe patronimia e zonës, emrat zbunues në
antroponiminë dhe toponiminë e saj. Këtu kemi konstatuar disa veçori të antroponimisë së krahinës që nuk janë studiuar shumë në antroponiminë e krahinave të tjera etnografike, si praninë e shpeshtë të emrave përkëdhelës në mikrotoponime; bazën e paradigmave gjuhësore, kuptimore dhe historike të kësaj antroponimie etj. Etimologjia, semantika dhe morfologjia e fjalëformimit tek emrat përkëdhelës e përbuzës në komunën e Maqellarës, ashtu si në mbarë trevat shqiptare, është e lidhur ngushtë me jetën shoqërore, me bindjet fetare, filozofike e mistike të banorëve të saj. Në formimin e kësaj lënde toponimike në zonën e Maqellarës kanë marrë pjesë, emra të sferës religjoze, të të dy gjinive, mashkullorë e femërore. Denduri më të madhe përdorimi kanë, natyrisht, antroponimet mashkullore të besimit mysliman, kundrejt atij të
276
krishterë. Të kësaj sfere përmendim: Abaz, Avdi, Adem, Aqif, Hajdar, Ali, Alush (Lush), Asllan (Llan), Mehmet (Met), Besim, Bajram (Lam), Dalip, Daut, Demir, Deshat, Elez, Halil (Lil), Hasan, Iljaz (Laz, Laskë), Nimet, Isa, Ismail, Isuf, Junuz/Jonuz, Liman, Mersim, Miftar, Murat, Musa, Nazmi, Osman, Qamil, Ramadan, Sinan, Xhemail (Xhemal, Xhemë), Zeqir (Zeqo), Qose, Mazllum, Dul (Dule, Avdul, Duleman, Kadri, Jashar, Fidë, Fiqiri, Fishti, Fosum, Gani, Etem, Fadil, Fat, Esat, Fetah, Hasan, Haxhi, Kasem, Jonuz, Kamber, Kapllan, Karafil, Abdurahman (Rape), Miftar, Mërsim, Musë, Imer, Idriz, Isak, Iqmet, Ivzi, Islam, Ismail, Beqir, Sakip, Rexhep, Rifat, Rexhë, Kadri, Mazllum, Miftar etj.; -antroponime të gjinisë femrore: Mine, Hasanëjca (nusja e Hasanit), Zënjë, Hajrie, Sherlie, Beguvëjc-a, Beg/e, -ja, Lemka (<Merjem <Leme), Tul/e < Shatule, Kurte, Sakica (nusja e Sakipit), Isrefëjc (nusja e Izetit), Guze, Jevgë, Jhanke, -ja, Oxhallits (nusja e hoxhës) etj. Por nuk mungojnë edhe rastet e antroponimeve të besimit të krishterë, edhe pse janë të paktë në numër krahasuar me të parat. Si të tilla përmendim: - antroponimet të gjinisë mashkullore: Petko, Dhimitër-i, Sotir, Dakler-i, Kolë, Tashko, Romot, Milo, Talë, Arxhë, Merko, Kaja, Mentor etj.; - antroponime të gjinisë femërore: Nire (Zabeli i Leshkenirës), Maria (Maranëjc, Këdra e Maranëjcës); Danka (Kopshti i Dankës), Markovëjc apo Markaveica (Markavica) sipas E. Hysa, 1967); Ramkovëjc (nusja e Ramkut- Ramke=fis), Shakëjcë (Kisha e Shakëjcës etj.
13. Duke i parë nga pikëpamja e strukturës, patronimet e fshatrave të Maqellarës
mund të ndahen në dy grupe të mëdha: njëfjalëshe dhe dyfjalëshe. Sikurse është vënë në dukje nga studiues shqiptarë dhe të huaj, në popullin tonë ka qenë i përhapur gjerësisht individualizimi “vetëm me anë të një emri të veçantë tjetër, duke u përdorur përgjithësisht si emër familjeje emri vetjak i babait ose i gjyshit”. Edhe në fshatrat e Maqellarës emërtimet dygjymtyrëshe të tipit A + B, ku A është emri i përveçëm vetjak dhe B emri i babait ose i gjyshit, përbëjnë modelin më prodhues. Një klasë tjetër të pasur formojnë patronimet që rrjedhin prej emrash të përgjithshëm, mbiemrash e ndonjë pjese tjetër të ligjëratës. Ndër ta, vendin kryesor e zënë patronimet e formuara prej apelativësh që emërtojnë njerëz, pjesë trupi, qenie e bimë, dukuri të natyrës; mandej patronimet e formuara nga zgjerimi me anë të prapashtesimit i një emri të përveçëm. Shumica e këtyre formanteve janë ndajshtesa të shqipes, por nuk mungojnë edhe prapashtesa të huaja. Një grup tjetër emrash të familjeve e përbëjnë patronimet-kompozita. Studimi i këtyre patronimeve është me shumë interes për historinë e gjuhës shqipe, sidomos i më të vjetrave ndër to, pasi, siç kanë dëshmuar edhe studimet e deritanishme në këtë fushë, gjedhja e tyre e formimit dëshmon për vjetërsinë e kompozimit si mënyrë fjalëformimi e shqipes. Veç kësaj, ato përmbajnë ndryshime fonetike që nuk dokumentohen me shkrim dhe, si të tilla, kanë vlerë të paçmuar jo vetëm për historinë e gjuhës në përgjithësi, po edhe për historinë dialektore. Studimi i këtyre formimeve kompozitore toponimike (pra, përfshirë këtu të gjitha formimet e këtij gjedhi), kanë rëndësi edhe për historinë e fshatrave dygjuhëshe dhe të gjithë krahinës së Maqellarës për të hetuar gjërat e përbashkëta që ka kjo në gjuhë e në besim me pjesën tjetër të shtetit maqedonas.
14. Ndërtimi i emrave përkëdhelës e përbuzës është i larmishëm, por trajtat e
paraqitjes së tyre në të shumtën e rasteve u përgjigjen rregullave fonetike e morfologjike të shqipes. Prapashtesa më prodhimtare dhe më e përhapur është prapashtesa -ush: Alush< Llush: Çeshma e Besimit të Llushit; Kopshtijet e Lushit ndër Lamë; Lama e Lushit (Poc); Mehmet/Ahmet<Met/e: Ara e Metushit (Voj); Mullëjni i Metushit (Poc); -kë: Kopshti i Dankës (Kër.Sip.); Melaim -Laim< Laskë: Kthesa e
277
Lëjmes (Poc); Kthesa Laskës (Kat.Vog.); Çeshma e Laskës < Ilaz< Laz< Laskë (Kat. Vog); Kshtenja e Laskës (Poc); Lama e Laskës (Poc); Merjem< Leme< Lemkë: Guri Lemkës (Poc); -ç: Miftar < Marçe: Çardaku i Marçes (Her); Ramadan <Dan<Dançe dhe < Dankë: Teqja Dançes (All); Islam< Lamçe: Thanat e Lamçes (Islam Sallahi) (Kll); Avdul<Dul: Ara e Dulke Begut (Maq); Pavarësisht prej mendimeve të ndara të gjuhëtarëve (për sufiksin -ush) lidhur me prejardhjen e saj ilire (Çabej), sllave (Pascu), trake (Puşcariu), latine (Skoku), në këtë rast, patronimeve, antroponimeve, toponimeve etj., ajo u jep gjithkund ngjyrim përkëdhelës a përbuzës.
15. Materiali i mbledhur në krahinën e Maqellarës na lejon klasifikimin nga
pikëpamja e zbunimeve në disa grupe, porse një vështrim më i qëmtuar dhe i detajuar i pasqyrimit të antroponimeve në toponimi me siguri se do të na jepte dorë për më tepër grupime. Kemi veçuar katër grupe si më kryesore, bazuar në veçoritë e emrave vetjakë që kemi hasur:
Grupi i parë përfshin emrat përkëdhelës në trajtat e të cilëve kanë vepruar dukuri fonetike, si afereza, sinkopa dhe apokopa:
a) Afereza e një a disa tingujve (konkretisht afereza e zanores): Ajaz> Jaz, Aqif> Qif, A/lush > Lush, Agim > Gim, A/dem > Dem, A/lush > Lush, Akil> Kil, F(u)at> Fat etj.; -Afereza e dy tingujve: Sa/dik > Dik, Ha/lil > Lil, Na/dire > Dire, Sha/tule > Tule, Av/dul > Dule, Ha/tixhe > Tixhe, Ri/fat > Fat, Ni/koll > Kol, Os/man > Man. Emri i fshatit Allejbegi dhe Kurbeg vijnë nga një antroponimet (emrat personalë) dhe patronimet: Allaman Begu dhe Kurt Begu, emrat e dy vëllezërve të cilët u vendosën në kohë të hershme në trojet e këtyre fshatrave, prej nga u dhanë atyre edhe emërtimet, apo thënë ndryshe statusi i lartë, grada prej -beu (begu) u bë paradigmë e emërtimit të vendbanimit.; – Afereza e më shumë se dy tingujve: Ab/dull/ah> Dull dhe Abe, Rama/dan > Dan, Meh/met > Met, Shef/qet > Çet, Muha/rrem > Rrem, Men/duh > Duh, Sev/dije > Dije, Sylej/man > Man, Jo/nuz >Nuz, Kap/llan > Llan, Baj/ram > Lam, Alla/man > Man, Za/bit > Bit, etj.
b) Sinkopa e një a më shumë tingujve. Kjo dukuri në trevën e Maqellarës është mjaft e rrallë. Këtu po shënojmë këto shembuj: (E)m(r)ullah > Mullah, J(ak)up > Jup, R(ah)im > Rimi. Pra, numri i emrave të përfituar me anë të sinkopës është dukshëm më i vogël se numri i emrave të përfituar me aferezë dhe apokopë.
c) Apokopa e një a më shumë tingujve. Me këtë mënyrë janë formuar emrat: Xhem/a(i)l > Xhem, Zen/ullah > Zun, Lim/an > Lim, Sel/audin > Sel, Fat/ime > Fatë, Sef/ullah > Sefë, Fat/mir > Fat, Sal/ihe > Salë, Lut/fi > Lute, Naz/mije > Naze, Bardh/yl > Bardh, Xhet/an > Xhetë, Zeq/irja > Zeqo, Shem/si > Sheme etj.
Grupi i dytë. Në trevën e Maqellarës ka një numër të madh emrash të cilët në procesin e shkurtimit ndahen në dy variante të barabarta. P.sh., Avdul> Avdi e Dul, Selaudin > Sel dhe Din, Avdirrahman > Avdi e Rrahman, Avdirrahim > Avdi e Rrahim, Ramadan > Ramë e Dan, Mustafë > Musë e Tafë, Nuredin > Nur e Din etj.
Grupi i tretë. Një grup të veçantë të emrave vetjakë, përkëdhelës e përbuzës e përbëjnë emrat e përftuar nga shkurtimi a cungimi i trajtave të para të emrave, shoqëruar edhe me ndërrime të tjera fonetike. Emrat të tillë që përdoren në rrethet familjare, janë të shumtë. P.sh. Sinan> Cile, Simon > Sajme, Abdurahman > Rrape, Muharrem > Leme, Hasan > Can, Nikollë > Kolë, Sadush > Tush, Munir> Mane, Hysen > Cen, Isuf > Tuf, Shkël/qim > Çimi, Miftar > Tal, Baj/ram > Lam, Meh/met > Mete, Andrea > Antrash etj. Megjithëse të gjitha rastet nuk kanë rregulla të veçanta që do të gjenin zgjidhje të përhershme në fonetikën e gjuhës shqipe, mund të thuhet se disa mundësi ekzistojnë; p.sh., të bie në sy se tingulli r gjithkund është asimiluar në 1, tingulli s është asimiluar në c, tingulli ll ka dhënë 1 etj.
278
Grupi i katërt. Në këtë grup mund të vendosen emrat përkëdhelës e përbuzës të zgjeruar me prapashtesa. Prej materialeve të mbledhura në terren kemi vënë re se prapashtesa më e shpeshtë që u është shtuar këtyre emrave është -ush: Ramadan > Dan + -çe = Dançe, Ramadan > Ram + -kë = Ramkë; Baj/ram > Lam + -çe = Lamçe; Ah/met (Meh/met) > Met + -ush = Metush; Iljaz > Laz > Las + -kë = Laskë; Mer/jeme > Leme + -kë = Lemkë etj.
16. Një vëmendje të posaçme në punim i kemi kushtuar edhe hidronimisë së kësaj
treve. Ata paraqesin një rëndësi të madhe për historinë e një vendi, sa me të drejtë studiuesit e kësaj fushe i kanë vendosur përbri emrave të qyteteve, kur thonë se “po aq jetëgjatë sa emrat e qyteteve janë zakonisht edhe emrat e maleve e të lumenjve kryesorë”. Nisur nga ky konstatim, studimet në këtë fushë kanë treguar se, nuk mund të ketë studim të emrave të vendeve pa njohur orografinë dhe hidrografinë e krahinës përkatëse, pa marrë parasysh edhe aspektet e ndryshme të terrenit përkatës dhe të dhënat e gjeografisë njerëzore që fshihen pas toponimisë. Toponimia fikson vende apo dukuri që kanë funksione të ndryshme pragmatike-shoqërore, qofshin këto dukuri statike apo dinamike, të cilat me kalimin e kohës dhe mund të ndryshojnë por emërtimi mbetet i njëjtë. Onomastika historike ose diakronike e Dibrës, ashtu si edhe onomastika mbarë shqiptare (pra studimi i toponimeve, antroponimeve, patronimeve, hidronimeve, oronimeve në pikëpamje kronologjike), paraqet raste ku ndeshim ngjashmëri me onomastikën ilire-shqiptare. Pra, edhe pse shumë prej emrave të lumenjve, përrenjve, krojeve etj. si dhe të oronimeve e të trevave homonime me to, aq të shumta gjithandej në Shqipëri, nuk na dëshmohen ndër shkrime të vjetra, duhet të jenë po aq të moçme sa edhe ato që përmenden, siç na kanë pohuar edhe studiuesit.
17. Onomastika e krahinës së Maqellarës, është pjesë e onomastikës mjaft
homogjene të trojeve të sotme shqiptare. Prejardhja etimologjike dhe struktura gjuhësore e toponimisë së saj dëshmojnë për autoktoninë e bartësve të këtij leksiku për shekuj me radhë. Kjo dëshmohet edhe me përfundimet në të cilat kemi arritur. Bie fjala, një ndër hipotezat e prejardhjes së okonimit Dibër është edhe ajo e prejardhjes ilire, krahas asaj sllave. Ndër përkrahësit e kësaj hipoteze është edhe studiuesi shqiptar K. Frashëri. Në veprën e tij “Historia e Dibrës” ai shpjegon se tre shekuj më vonë (aty nga shekulli II i erës sonë) del në skenë një qytet me emrin Deboros. Koordinatat e gjeografit aleksandrin, Ptolemeut, dhe lidhja gjuhësore Debar – Dibër, na detyrojnë të kërkojmë qytetin Debor-os diku në një pikë të trevës dibrane. Ai mbron pikëpamjen e tij se qyteti i vjetër i Dibrës duhet kërkuar në kalanë e Grezhdanit, qytet të cilin sundimi turk e zhvendosi në fshatin Oranik, ku sot këtë emër, e ruan mali Orbel, e më tej, fshati Herbel-Herbeli, që ndodhet në veri të kështjellës së Grazhdanit. Emra të tjerë të ngjashëm fonetikisht me Dѐbor-us, ndeshen në periudhën antike dhe në viset e tjera të Ballkanit Perëndimor.
Edhe në shekujt e Mesjetës ky emër na del në shkrimet bizantine, kurse në tekstet latine na del nё formёn Debram, në gjuhët sllave Debar kurse në gojën e popullit shqiptar Dibër – Dibra, si emër jo vetëm i qytetit, por edhe i tërë trevës. Gjithsesi për ne ka rëndësi fakti se si në përpjekjen e Trajmerit, ashtu edhe në mendimin e K. Frashërit, përmendja e këtij topiku në hartën e Ptolemeut me emrin Deboros, mjafton për të kuptuar se i takon fondit të emrave gjeografikë parasllavë të lashtësisë. Me këtë fakt relevant përjashtohet vetvetiu burimi sllav i këtij toponimi nga apelativi i sll. vj. *debre me kuptimin “kotlina, dolina” (luginë, me të cilin e kanë afruar gabimisht një varg dijetarësh të ndryshëm në radhë të parë sllavistë: Selishevi, Duridanovi, Skoku, Pjanka. Edhe E. Çabej e sjell me formën sllave Dobri ose Dobrja. Gjithashtu, kemi
279
vënë re se mjaft fjalë të vjetra të shqipes, në këtë zonë janë ruajtur vetëm në oroniminë dhe fitoniminë e saj.
18. Një vëmendje të veçantë, në aspektin gjuhësor, i kemi kushtuar edhe topikut
Maqellarë, nga ka marrë edhe emrin kjo trevë. Bazuar në literaturën shkencore të shfrytëzuar për të, jemi përpjekur të hedhim dritë mbi etimologjinë e këtij emërtimi, duke iu qasur problemit në disa vështrime. Duke u bazuar në pohimin e studiuesit Q. Murati, që e ka cilësuar këtë topik si “një patronim shqiptar,” apo “një albanizëm patronimik” në leksikun toponimik shqiptar, mendojmë se në bazë të këtij topiku qëndron patronimi Maqellara (Makelarski). Nga vështrimi i defterit të vitit 1467 për trevën e Dibrës, në defterin maqedonas të përkthyer nga V. Buharaja topiku Maqellarë shfaqet në formën Makellar, hassa i nallbanit Ismail, por edhe në formën Makilar sipas identifikimit që u ka bërë studiuesi D. Luka fshatrave të këtij regjistri, dhe Maqellar sipas Xh. Yllit, po në dokumentet e shek. XV. Duke iu referuar dokumentit turk të vitit 1583 (Turski Dokument f. 482) mbi historinë e popullit maqedonas, fshati Maqellarë është regjistruar si fshat i nahijes së Dibrës së Epër, po me trajtën Makellar.
Nga ajo që kemi shfletuar në lëmin e onomastikonit shqiptar, mendojmë se ajo çka i bashkon edhe studiuesit më autoritativë në përgjithësi, siç është edhe K. Jireçeku, ky toponim bën pjesë në atë grup toponimesh të formuar nga bashkimi i një patronimi me një prapashtesë (turke). Për këtë tip toponimesh autorët sllavë ndajnë mendimin se për krijimin e toponimeve nga antroponimet dhe prapashtesat, te këto “toponime me sufiks gjendet emri i një personi para sufiksit”. I këtij mendimi është Miklosiçi, po edhe K. Jireçeku, i cili në veprën e tij “Histora e serbëve”, të ndarë në katër libra, ka pohuar se "në emrat e vendeve janë dominuese fjalët e prejardhura nga emrat e njerëzve dhe të bimëve". Me të parat janë emërtimet e oborreve, të shtëpive dhe të staneve të bjeshkëve sipas themeluesve, më të moshuarve të familjes, të parëve të fisit apo pronarëve, një pjesë formash të mbiemrave (-ov, -in), një pjesë patronimika (-ovac, shumës -ovci, ose -ići). Gjithashtu, për këtë mënyrë formimi të toponimisë me bazë emrin e një personi flet edhe studiuesi M. Domi kur thotë se “në shqip janë të gjitha hallkat që shpien nga një emër personi në një emër familjeje apo vëllazërie, e prej këtej në një emër banori, lagjeje, a vendi, ndryshe nga ç’ndodh në greqisht”. Në këtë vijë interpretimi është edhe studiuesi R. Doçi, kur pohon se “në bazën e shumë toponimeve gjenden emrat vetjakë”. Kjo dukuri e formimit të toponimeve në këtë mënyrë, jo vetëm që nuk është greke, siç pohon M. Domi, por “nuk është as sllave e mirëfilltë” sipas R. Doçit. Ndaj si përfundim lidhur me etimologjinë e këtij topiku, ndajmë mendimin se bazë e këtij emërtimin qëndron emri vetjak, antroponim, Maqe > Maqo > si shkurtim i emrit Thoma, e mandej nga Mihal në Miho, Miha, Misha (Ç. Bidollari) edhe pse ky është një mendim hipotetik dhe ende i pavërtetuar në mënyrë shkencore.
19. Gjatë studimit të prejardhjes etimologjike, te një dorë toponimesh të krahinës
së Dibrës dhe Maqellarës, më specifikisht në oikonimet e fshatrave të saj, kemi konstatuar disa shtresa gjuhësore të prejardhjes së saj. Në këtë analizë gjuhësore që u kemi bërë topikëve, të një rëndësie të veçantë jo vetëm për historinë e kulturën e zonës po dhe shqiptare, janë edhe topikët që i kemi cilësuar si formime me elemente vendase, si p.sh. topiku Majtarë, Erebarë, Katund i Vogël (Obok), duke dyshuar edhe për topikun Popinarë (Popi ndër arë), pavarësisht se disa studiues e nxjerrin atë me ndikim nga gjuhët sllave.
Më specifikisht, kemi identifikuar këto shtresa të prejardhjes gjuhësore: – Shtresa ilire-shqiptare (Xhiteti i Bellovёs, Qafa e Xhitetes, në Maqellarë: Vinjall,
Karvanec (një kompozitë e formuar nga leksema karvani dhe folja ec, rrugë në të cilën
280
që në lashtësi në qytetin e lashtë të Pesokut kanë kaluar karvanët për të bërë tregti e mandej kalonin për për në Republikën e ish-Jugosllavisë, Maqedoni; Kodrat e Qenokut, Maranёjca e Vojnikёs (nga mornica), Pesjakë, Majtarë, Grepi i Fadilit- mal (grep në kuptimin shkrep);
– sllave: topikët Gradec, Pesok, Bllatë, Kërçisht, Popinarë, Podgorc; leksemat gradinë, grebishte, argaç, krastë, glomaniva, cfeta, stopan, stan, voda- ujë, grazhd, gozhdë, oborr, vojvodë, kotec, pyll, lëndinë, ograde, mejë-meja, lëgatë, brazdë, breg “kodër e vogël, liqeni a deti” etj.);
– latino-romane: kuvent, kuvend, takim, diskutim: si lat. Conventus; leksema kështjellë);
– greke-bizantine: Levadishte në Herbel Livada- arë, krua). Në defterin osman të vitit 1467 për fshatin Pocest kemi identifikuar një rast patronimik të kësaj shtrese, Netko i Kallugjerit;
– turke: topikët Allejbegi, Kurbeg-u, si dhe një umër të madh apelativash; – arumune: Cucull ‘maja e tokës dhe gurit’ (< arum. Cucullus), mikrotoponimet
Rruga e Cuculit, Zabeli i Cuculit. 20. Një vend të veçantë brenda studimit zë raporti i elementeve vendase me ato
sllave të huaja. I kemi paraqitur si toponime vendase: ato formime dyfjalëshe toponimike, ku me rëndësi në të tilla formime është se pjesa e parë e toponimit e cila përbëhet nga fjalë të vjetra shqipe, si: mali, guri, ara, rëra, rruga, uji, çeshma etj., kurse e dyta përbën përkthimin e tyre në gjuhët e huaja (përkatësisht në sllavisht, greqisht a latinisht), përkthime këto nga shqipja në gjuhët sllave, për lehtësi përdorimi nga administrata e me qëllime të caktuara; - formimet gjatë kohës së “bashkëjetesës” mes popujve sllavë dhe shqiptarëve duket se janë edhe ato formime që në përbërje të tyre kanë një leksemë rrënjë, që mund të jetë fjalë shqipe ose e huazuar (sllavisht, greqisht apo orientale), dhe elementi tjetër përbërës (gjymtyra përbërëse) është një leksemë shqipe, konkretisht mbiemër, i tillë që tregon moshë e vjetërsi, ngjyrë, madhësi, pozitë, formë, shije, veti fizike dhe natyrore (temperaturë), të tilla si Ara e Madhe, Ara Poshtë, Art’ e Mdhëja, Arrt' e Gjata, Arë më Thatë, Branëjc e Re, Branëjc e Vjetër, Guri i Madh, Livadh i Madh, Guri i Verdhë etj.; - formime toponimike që përmbajnë leksemën e vjetër shqipe dardhë, leksemat ‘gur, uj (ujt’), dardhë, grep, kuçlinë ‘baltë e kuqe’, ujk, birë (vrimë), dhelpër, qen etj.; - një grup më vetë janë dhënë formimet toponimike me të dy gjymtyrët elemente të huaja.
Nga materialit onomastik i hetuar kemi vënë re se numri më i madh i njësive toponomastike është nga gjuha shqipe me 1308 shembuj, ose me 61,5%; duke vijuar me shtresën sllave përfaqësohet me 382 shembuj, ose 21,5 %; me prejardhje turke kemi 300 shembuj, ose 14 %; me prejardhje greke 3 shembuj, ose 0,1%; arumune 4 shembuj, ose 0,2 %; latine 12 shembuj, ose 0,6%; dhe 23 shembuj, ose 1,1% nga gjuhë të tjera.
Mbi bazën e këtyre shtresave gjuhësore dhe historike do të mund të nxirreshin edhe shumë përfundime të reja, prej të cilave do të zgjeroheshin edhe kërkimet e gjithandejshme në shkallë të Dibrës dhe në shkallë të trojeve shqiptare. Duke marrë për bazë prejardhjen e leksikut, është me shumë interes pasqyra që krijohet në etimologjinë e mikrotoponimeve me prejardhje nga gjuha shqipe dhe nga gjuhët e tjera.
21. Marrëdhëniet disashekullore të popullit shqiptar me popujt sllavë, janë bërë
objekt i gjerë diskutimi i shumë studiuesve të huaj dhe shqiptarë. Këtyre raporteve u jemi qasur edhe ne në disa këndvështrime. Arsyeja parësore e vëmendjes dhe e hapësirës që i kemi kushtuar kësaj teme, niset nga prania e lartë e leksemave sllave në këtë trevë. Këto raporte disa studiues i kanë emërtuar edhe si “simbiozë” mes tyre, për
281
shkak të kushteve historike e kulturore të marrëdhënieve të këtyre popujve, tashmë të njohura ndër ne. Me këtë përkufizim (simbiozë) ne nuk pajtohemi plotësisht dhe arsyet e qëndrimit tonë i kemi dhënë në artikullin e zgjeruar kushtuar kësaj teme. Duke iu bashkangjitur përkufizimit të sjellë nga studiuesi I. Ajeti, i cili këto marrëdhënie i sheh si “bashkekzistencë” mes këtyre popujve, po në rrethanat e atyre kohërave, pra në kushtet historike-kulturore, pranojmë t'i cilësojmë edhe ne si të tilla kundrejt simbiozës së disa studiuesve. Lidhur më këtë çështje, në qasjen tonë, raportet e këtyre popujve i kemi emërtuar me termin “bashkëjetesë”. Termi “bashkëjetesë” mendojmë se u përshtatet më saktë, pikërisht atyre rrethanave apo raporteve të mësipërme historike-e kulturore të këtyre popujve. Mendimin tonë e përligjim me ndryshimet që kemi vënë re në qasjen e termave simbiozë e bashkëjetesë, referuar përkufizimeve që kemi marrë nga fjalori i gjuhës së sotme shqipe:
– së pari, se shqiptarët e sllavët në histori të tyre kanë qenë dy popuj të cilët kanë bashkëjetuar me njëri-tjetrin në marrëdhënie të caktuara, siç është ndikimi i veprimtarisë së aparatit shtetëror (administratës së kohës) për qëllimet e tyre, të njohura tashmë në mesin tonë, dhe jo marrëdhënie të ngushta sa për të thënë simbiozë.
– së dyti, kjo marrëdhënie “bazohej” në interesa të njëanshme e keqdashëse dhe jo reciproke mes palëve, me të “drejta” apo “përfitime” të ndërsjella.
– së treti, lidhja mes këtyre popujve pushon së qeni simbiozë që në çastin e prishjes së interesave të caktuara të palëve kundrejt njëri-tjetrit, pra që në momentin e prishjes së “marrëveshjes” së tyre, marrëveshje kjo e heshtur në pamje të parë, por e nënkuptuar nga të dy palët po ashtu.
Këtë ndikim kulturash shumështresore e kanë vënë në dukje shumë studiues si Sh. Demiraj, E. Çabej, A. Buda, D. Luka, K. Luka, S. Mansaku, B. Baliu etj. Në toponimi ky ndikim ka lënë gjurmët më të thella dhe më të shumta, duke pasqyruar shenjat më të sigurta të zhvillimeve historike. Në këtë aspekt është e kuptueshme pse ka kaq shumë kohë që studimi i onomastikës është një prej problemeve më të rrahura në rrethet shkencore ballkanike (në suazën e kulturës shqiptare).
22. Prania e shumë toponimeve sllave në Dibër është shkaktuar edhe nga një burim
tjetër, i pavënëre deri më sot. Përgjithësisht, dibrani, duke qenë gjithnjë me pushkë në cep të krahut (e kjo duket që në kohën kur u shkrua regjistri i viti 1467), ka pasur gjithnjë argatë sllavë për të punuar tokat. Këta zakonisht jetonin grumbull ndër lagje të veçuara. Si dokument për këtë, sipas studiuesve (D. Luka), janë gurët e varreve me mbishkrime sllave të asaj kohe. Këta banorë sllavë ose u asimiluan në vazhdën e viteve nga vendësit, ose u shpërngulën ndër trojet e veta. Pikërisht, ndër këto “enklava” të dikurshme, gjallojnë edhe sot shumë mikrotoponime sllave, të cilat (sipas moshës që paraqiten) kanë pësuar edhe ndryshimet përkatëse. Shtojmë këtu se, këtë fakt duket sikur e favorizon më shumë edhe pozita gjeografike e kësaj treve, e cila duke qenë një terren i hapur, me një reliev gjysmëfushor e gjysmëmalor, në krahasim me zonat fushore, ka qenë më e ndjeshme ndaj ndikimit sllav. Në zona të tilla elementi sllav vjen e shtohet por gjithnjë përbën një masë të vogël në krahasim me elementin vendës. Rast tipik për këtë janë Golloborda e Reka (kjo e fundit sot brenda territorit të Maqedonisë), që kanë qenë nën një ndikim të vazhdueshëm e të fortë të sllavëve, prandaj edhe elementet sllave aty janë më të shumta e mbizotëruese. Në këtë zonë administrata sllave e kohës së Dushanëve ia ka arritur qëllimit për sllavizmin e shumë emrave të fshatrave (e pasqyruar kjo në defterin turk të vitit 1467), por aspak në ndryshimin e përbërjes etnike të popullsisë.
Dihet se trevat e dy Dibrave dhe zonat periferike të tyre, në kohën kur u hartua regjistri kanë qenë vatrat kryesore të qëndresës dhe të betejave të shqiptarëve kundër
282
turqve, si dhe një ndër pikëmbështetjet më të rëndësishme të Skënderbeut. Ndaj dhe prania e antroponimeve të natyrës sllavo-maqedonase në shumë fshatra të Dibrës së shek XV e më pas, janë rezultat i veprimtarisë sistematike sllavo-bizantine në dëm të interesave të popullsisë shqiptare.
23. Tejembanë trevave shqiptare, si dhe në unitet të plotë me realitetin topik të
viseve me rrënoja e gjetje të vendbanimeve ose të kështjellave të vjetra ilire, si fryt i kësaj “bashkëjetese” sllavo-shqiptare janë edhe gjedhet toponimike të bigëzimit të toporrënjëve shqip: qytezë dhe sllavisht: gradinë / gradec, ujë dhe voda, i bardhë dhe bell, i zi dhe cërni (Mal i Zi dhe Crne gora, Ujëmirë dhe Dodrovoda, Ujëbardhë dhe Bellovoda, Drini i Bardhë dhe Beli Drim etj.), ku një pjesë e mirë e studiuesve i shikojnë këto emërtime si të lashta shqipe, dhe gjegjëset sllave si kalke të tyre. Në Maqellarë kemi shënuar mikrotoponimin Uji i Vodanicës, që mendojmë se është fryt i kësaj përpjekjeje përkthyese (nga ku marrim formën Uji i Ujit), edhe pse këtu shënojmë se bëhet fjalë për mullinjtë që kanë punuar me ujë. I kësaj natyre është edhe topiku Gradec-i në Maqellarë të Dibrës, ku sllavët mund të kenë gjetur një emërtim me elementin qytet (xhitet), emërtim që e gjejmë në toponimet Xhiteti i Bellovёs, Qafa e Xhitetes, në Dibër, e pastaj e kanë përkthyer atë në Gradec. Mungesa e ndërmjetësisë sllave në emrat e krahinës (me burim sllav) që nga viti 1431 e këndej shihet edhe nga mënyra e shqiptimit vendas, ku veçanërisht nuk ruhet metateza dhe disa formante likuidash, që janë karakteristike për sllavishten. Si, p.sh, emrat Kradiç-i dhe Gradice shqiptohen Gërdec-i. Pra, siç e vëmë re, brenda një fjale kanë ndodhur dukuri gjuhësore të tilla që provojnë gjurmët shqiptare. Studiuesi A. Dhrimo thekson se në të tilla përpjekje të përkthimit të emrave shqiptarë në gjuhët sllave, duket se këta të dytët kanë gabuar me raste duke bërë “përkthime të paqëlluara të emërtimit shqip”, p.sh. kur kanë përkthyer emërtimin Suhorekë në “Lumë i Thatë”, ku fjala jo e goditur e këtij toponimi, lumë, nuk i përshtatet, pasi dihet se lumi nuk thahet e përroi thahet, ndaj edhe emërtimet shqiptare merren si më të vjetra se ato sllave.
24. Rastet e emërtimeve në të cilat emri i vendit është sllav e pjesët përbërëse të
tij janë shqipe mendojmë se kanë ardhur si rezultat i ndikimit të aparatit shtetëror të kohës, çështje me të cilën pajtohen pothuajse të gjithë studiuesit, dhe nuk kemi të bëjmë me ngulime sllave në këto troje. Në mbështetje të kësaj teze është edhe fakti tjetër i patjetërsueshëm që panorama e plotë onomastike e trevave shqiptare na ofron plot shembuj të kësaj natyre, e sikur të mos mjaftonte kjo, edhe teza e sllavëve se në histori “nuk njihet ndonjë shqiptarizim i sllavëve” bie në ndesh me qëndrimet që ata mbajnë për një karakter pansllavist të emërtimeve të vendeve kudo ku ata kanë shkelur. Në këtë kontekst e në të atilla rrethana historike - kulturore të asaj kohe, është tashmë e njohur politika e ndjekur nga pushtuesit për të shtrirë dhe zgjeruar pushtetin e tyre në trojet e pushtuara, që nuk largohen prej aty apo nuk e quajnë të mbaruar pushtimin e tyre pa i vënë objektit gjeografik edhe emrin nga gjuha e vet. Ndaj edhe prania e elementeve sllave është në rend të parë rrjedhojë e “veprimtarisë së aparatit shtetëror, me pushtimin dhe sundimin e shteteve sllave që u shtrinë në tokat shqiptare deri në fillim të shekullit XV”, e në anën tjetër me mungesën e kishës autonome shqiptare dhe të organizimit shtetëror shqiptar.
25. Duke iu referuar formave aktuale të emërvendeve, arritjet tona mbështesin
përfundimet që ka paraqitur edhe studiuesi Xh. Ylli, i cili vë në dukje se në vilajetin e Dibrës në shek. XV-XVI nga 58 emërtime vendesh 35 janë sllave (56,8 për Dibrën e Sipërme (33 emërtime sllave nga 58 në total) dhe 48,6% për Dibrën e Poshtme (74
283
emërtime sllave nga 36 në total). Nëse i referohemi gjendjes aktuale të emërtimeve të fshatrave në Dibër, po sipas studiuesit kemi 41-45 % emërtime sllave (86 emërtime sllave nga 95 në total), ku në total për Shqipërinë kemi 27% emërtime sllave nga 473 emra fshatrash gjithsej. Kurse sa i përket trevës së Maqellarës, bazuar në analizën e gjuhësore që kemi paraqitur në punim, na rezulton se 45% e emërtimeve të fshatrave kanë natyrë sllave, pra në formimin e emrave të fshatrave kanë marrë pjesë leksema sllave (përfshirë këtu edhe ndajshtesa: para- e prapashtesa) në 10 fshatra nga 22 gjithsej (kemi llogaritur Kërçishtin e Epërm dhe Kërçishtin e Poshtëm si një emërtim, meqë është i njëjti emërtim bazë, gjithashtu edhe Bllatën e Poshtme dhe Bllatën e Sipërme). Sa i përket pjesës së mbetur të emërtimeve të fshatrave (oikonime), themi se ato përfaqësojnë 55%, formime të cilat ne i kemi klasifikuar si formime shqipe dhe hibride, përfshirë këtu edhe ato emërtime që kanë elemente turke në përbërje të tyre, si p.sh. Maqellarë, Allejbegia (Burim, Kodras), Kurtbegu (Fushë e Vogël), apo elementeve tjera si oikonimi Obok ose Katund i Vogël, nëse u referohemi edhe trajtave të dyta të njohura nga masat e gjera popullore e në ndonjë rast edhe nëpër dokumente zyrtare.
26. Duke i studiuar ndikimet e gjuhëve sllave mbi shqipen në kuadrin e lidhjeve
gjuhësore (historike), sigurisht që e pranojmë depërtimin e elementeve sllave në shqipe, ndikim ky që ka karakter territorial, d.m.th. vende-vende është më i dukshëm duke depërtuar deri në strukturën gramatikore të shqipes, vende-vende ka prekur deri dhe strukturën fonetikore, e vende-vende ka ngelur në suazat e ndikimeve leksikore. Mendimet e albanologëve për këtë çështje janë të ndryshme, porse në thelb ato i bashkon pohimi se ndikimi i gjuhëve sllave nuk ka mundur të depërtojë në strukturën gramatikore të shqipes, pavarësisht se sistemi fonetik, dhe më së shumti, ai leksikor, nuk u kanë shpëtuar dot këtyre ndikimeve. Nga sistemi fonetik, për zonën e Maqellarës dhe Dibrës në përgjithësi, sjellim rënien e h-së nistore. Nga eptimi do përmendur zhdukja e trajtës së lidhores e zëvendësimi i saj me atë të dëftores në fraza si ai do të shkon për ai do të shkojë etj. Fraza të këtij tipi i ndeshim në zona të tjera të Dobrës edhe sot e kësaj dite.
Si përfundim, duke pasur gjithmonë parasysh gjuhën shqipe në tërësinë e saj, sipas studiuesve (E. Çabej, Sh. Demiraj, D. Luka) mund t’i jepet një përgjigje mohuese ndikimit sllav në strukturën gramatikore të shqipes, dhe pjesërisht në atë fonetikore (A. Omari, Ç. Bidollari, Selishevi) kur pohojnë se “pamja tingullore e huazimeve sllave të shqipes dhe e toponimeve me burim sllav në Shqipëri nuk paraqet gjurmë të vjetra”. Sipas disa studiues të tjerë (J. Gjinari, A. Desnickaja) edhe ato ndikime që vërehen në sistemin fonetikor të shqipes apo huazimet sllave të shqipes janë të kufizuara nga pikëpamja territoriale, ose “janë më tepër “precipitime” të gjuhës së asimiluar.
27. Toponimia nga gurra greke është jashtëzakonisht e paktë në toponiminë e
zonës, por edhe në leksikun e saj (kemi identifikuar vetëm tri raste të kësaj shtrese gjuhësore). Kjo lidhet, së pari, edhe me atë që gjeografikisht krahina e Dibrës nuk ka lidhje me Greqinë, e së dyti, as në kohë lufte komuna nuk ka pasur kontakte më shtetin helen apo me administratën greke siç ka ndodhur me disa treva të tjera të Shqipërisë, kryesisht pjesa jugore e saj.
Ndërsa toponimia nga gurra turke zë një vend të rëndësishëm në të folmen dhe toponiminë e krahinës. Këto fjalë të gurrës turke gjëllijnë në folmet të krahinës, dhe mbarë Dibrës, edhe si apelativë. Gjithashtu, me mjaft interes është edhe gjurmimi historik i kohës së përpiktë të kthimit të krahinës së Maqellarës në besimin mysliman, si dhe pozicioni i saj gjeografik afër qytetit të Dibrës së Madhe, e cila ka qenë dhe një ndër qendrat e administratës osmane (Kazaja e Dibrës, Shehri). Përveç këtij fakti,
284
prania e kësaj shtrese gjuhësore në Dibër përligjet edhe prej rrethanës historike se sundimi osman u vendos kryesisht në qytetet më të populluara, një prej të cilave ishte edhe Dibra. Porse një studim më i detajuar mbi rrethanat historike e kulturore të sundimit osman dhe ndikimin e tij në leksikun e zonës, si dhe kronologjinë e kësaj shtrese gjuhësore, do të hidhte më tepër dritë dhe do të përligjte më mirë praninë e toponimisë së gurrës turke atje.
28. Si përfundim, në shqyrtimin e onomastikës me burim të huaj krahas
përfundimeve të mësipërme vëmendja e studiuesit duhet të përqendrohet në këto dy aspekte për të pasur edhe rezultate të duhura dhe të dobishme për shkencën tonë:
– Së pari, për asnjë çast nuk duhet harruar se pushtuesi përpiqet gjithnjë të shuajë ndjenjat kombëtare të popullit të pushtuar. Në këtë drejtim gjithnjë ka një program shtetëror të përcaktuar mirë, që përfshin edhe onomastikën. Kjo është pasqyruar më mirë edhe te defterët osmanë të shek. XV, nëse u referohemi mënyrës së shqiptimit dhe karakterin e përdorimit administrativ të emrave me burim të huaj që gjenden te këto defterë.
– Së dyti, në ndërtime të kësaj natyre mund të kemi të bëjmë edhe me një rrugë të dyfishtë të formimit të këtyre toponimeve me prejardhje të huaj: në fillim mund të ketë hyrë fjala sllave prkt. turke si apelativ në të folmet e krahinës; pastaj, në një fazë të dytë, këta apelativë të gurrës së huaj të jenë përdorur si nomenklaturë gjeografike nga vetë vendësit.
29. Onomastika është një disiplinë e rëndësishme e gjuhësisë që studion tipat e
ndryshme të emërtimeve të vendeve e personave, bazuar në semantikën e vet, strukturën e tyre, historinë që lidhet me to, etimologjinë dhe vendndodhjen e këtyre emërtimeve. Këto emërtime, nuk duhen marrë dhe ekspozuar si forma të gatshme në përqasje me një “të ngjashme” në gjuhën e vet sot, ose me interpretim të nyjëtuar të formës sipas orekseve të njërit ose të tjetrit, pa iu nënshtruar asnjë rregulli të zhvillimit fonetik, fjalëformues, gramatikor e leksikor të gjuhës së dhënë. Të dhënat që vijnë nga onomastika kanë një rol specifik në historinë e çdo gjuhe dhe popullit të saj, por, gjithashtu, duhet pranuar se onomastika përbën një sistem relativisht të pavarur nga pjesa tjetër e gjuhës.
30. Për sa i përket vjetërsisë së toponimeve, do shënuar se ato të gurrës së huaj janë më pak të vështira për t’u përcaktuar sesa toponimet vendëse, sepse ndërsa të parat kanë ngelur si ishuj të izoluar, të ngurosur dhe të vështirë për t’u brejtur nga shekujt, toponimia e gurrës vendëse, duke pasur elemente përbërëse të kuptueshme nga banorët, shkrihet e formësohet pandërprerë nga rrjedha rrethuese e gjuhës së përditshme. Megjithatë, edhe këtu mund të bëhet një farë shtresëzimi i përafërt, qoftë me ndihmën e semantikës, qoftë nëpërmjet prapashtesave dhe dukurive të tjera gjuhësore. Po kështu, me vlerë do të ishte studimi i krahasuar i toponimeve të formuara me prapashtesa të ndryshme. Kjo do të hidhte dritë, krahas të dhënave të tjera, mbi vjetërsinë e toponimeve përkatëse.
31. Mendojmë se interes më vete në punimin tonë paraqet Fjalori mikrotoponimik
i Maqellarës. Duke e botuar inventarin e plotë, mbi bazën e një trajte gjuhësore e jo mbi bazën e secilës njësi të regjistruar, sikurse është vepruar deri më tash, kemi dëshmuar saktësisht pasurinë toponimike të kësaj krahine në tërësi. Ndonëse mbledhja e saj nuk ka përfunduar – atë do të vazhdojmë ta mbledhim deri në një vjelje shteruese, në interes të njohjes më të thellë të onomastikës së kësaj krahine, po dhe në interes të
285
Fjalorit mikrotoponimik të Dibrës. Megjithatë, në kontekst të makrostrukturës, mendojmë se mund të priten rezultate të tjera gjuhësore të rëndësishme për toponiminë e Dibrës, dhe të mbarë toponimisë shqiptare.
32. Nga ky material mund të sjellim edhe përfundime të tjera mjaft të rëndësishme
jo vetëm për jetën, punën dhe kulturën shqiptare, por mund të bëjmë edhe analiza krahasuese ku mund të vërehen një numër të madh karakteristikash kulturore, shoqërore, sociale dhe marrëdhënie të tjera të popullatës shqiptare me atë maqedonase të kësaj ane, por edhe me atë turke. Kështu p.sh., të dhënat onomastike të tokës shqiptare kanë treguar se elementi shqiptar më i pranishëm është në oronomi, hidronomi, fitonomi, blegtori dhe objektet kulturore; elementi sllav është i pranishëm më tepër në zoonimi, bujqësi dhe komunikacion; kurse elementi turk është i pranishëm më tepër në raportet sociale. Kjo na sqaron se popullata shqiptare është marrë me blegtori, andaj dominojnë emrat për bimët, malet, kodrat, korijat etj.; nga ana tjetër, maqedonasit janë marrë më tepër me bujqësi, andaj emrat për llojet e tokës dhe objektet e komunikimit janë nga gjuhët sllave. Meqë perandoria osmane ka sunduar shumë gjatë në këto anë, turqishtja ka lënë gjurmë në raportet sociale dhe emërtimi i burimeve për ujë.
33. Toponimia e kësaj komune, në kuadër edhe të toponimisë shqiptare, e kundruar
qoftë në aspektin semantik, qoftë në aspektin strukturor (morfologjik e fjalëformues) na dëshmon për përbashkësi e vijimësi. Kudo në trevat shqiptare, objekte të ngjashme nga konfiguracioni, flora e fauna etj. kanë emërtime të njëjta ose të një rrënje. Edhe nga ana e mjeteve fjalëformuese dhe e strukturës morfologjike toponimia shqiptare shfaq përbashkësi të shumta e të dukshme.
Duke u mbështetur në të gjitha këto dhe në rezultate të tjera, të cilat mund të vërehen gjatë leximit të punimit tonë, mendojmë se ia kemi arritur synimit për të sjellë disa nga veçoritë më të rëndësishme gjuhësore në fushë të onomastikës së komunës së Maqellarës.
Pa dyshim duhet të gjurmohet edhe më tutje me saktësi dhe të studiohet me gjerësinë dhe thellësinë e tij me objektivitet dhe fakte të duhura shkencore, jo vetëm në këtë komunë, por edhe në vendbanimet tjera, me hapësirë të gjerë gjeografike.
Mbi të gjitha detyrë e domosdoshme e një studimi të ardhshëm mbi toponiminë e kësaj krahine është gjurmimi i plotë i materialit faktik, mbledhja e toponimisë edhe për fshatra të tjerë, si dhe plotësimi i mëtejshëm i materialit të mbledhur, për të finalizuar një studim më të plotë dhe shterues për këtë trevë.
286
CONCLUSIONS
1. Maqellarë County which has Maqellarë village as its center, 17 km from the nearest town Peshkopi and 4 km from Bllatë border gate is characterized by barren and very curved terrain, a feature mirrored in its rich microtoponymy. This onomastic richness, not fully and systematically collected yet, prompted us to chose it as the topic of our PhD research. As noted in the introduction to this study, we have worked for more than half a decade on the toponymy of Maqellarë County, an inseparable part of Dibër e Vogël.
In this one of the biggest and potential county of Dibër district we have collected around 1850 toponomastic units (oronyms, hydronyms and names of smaller geographic units), divided as below: Allajbegi (Burim), 100 toponyms; Bllatë, 40 toponyms; Çernenë, 60 toponyms; Dovolan, 100 toponyms, 55 toponyms, Kërçisht i Poshtëm, 150 toponyms; Kërçisht i Sipërm, 90 toponyms; Gradec, 30 toponyms; Pocest, 160 toponyms; Katund i Vogël (Obok), 110 toponyms; Kovashicë, 50 toponyms; Kurbeg, 45 toponyms; Pesjakë, 60 toponyms; Popinarë, 110 toponyms; Maqellarë, 70 toponyms; Grezhdan, 85 toponyms, Majtarë, 120 toponyms (80 of each we also see in the material gathered by the dialectological expedition of 1967, collected by researcher Enver Hysa), Kllobçisht, 90 toponyms; Podgorcë, 50 toponyms; Herbel, 100 toponyms; and Vojnikë, 86 toponyms.
We subjected this inventory of onomastic units to a detailed linguistic analysis, expounded in the 11 chapters of the thesis, arriving in the following general conclusions:
2. As one of the earliest inhabited areas in Albania, with over 7000 years of material history and with special historical, cultural, geographic, ethnographic features, etc., has always been and is of interest for researchers of all fields. In relation to Dibër e Vogël, Maqellarë County, on the basis of various archaeological findings by Albanian archaeologists throughout years and of evidence presented by foreign researchers, appears to have been the nucleus of this “ancient civilisation”. Studies undertaken in both locations have considerably increased the data on the development of prehistoric life in the region and have enabled us to know about the cultures of the Early, Middle and Late Neolithic and Eneolithic, despite the chronological hiatuses that appear between different time periods.
As one of the ethnographic areas of Dibër e Vogël with administrative borders with Dibër e Madhe, Maqellarë County has inherited great onomastic variety which constitutes an important source for studying the history, culture and languange of the area and of Dibra, or for that matter of both Dibras which form a common ethnographic and linguistic unit.
3. Onomastic units have been created by the people and have been orally inherited through generations, undergoing changes that reflect the pecularities of region’s dialect. In order to study them linguistically one has to know the features of this
also had to deal with the dialect of Maqellarë, comparing it with the dialect of the inhabitants beyond the state border of Albania, in Macedonia. We have examined these dialects linguistically (in three main categories of the language: phonetics, morphology
287
and lexicon), as reflected in the region’s toponymy (here as well we have pointed out the respective linguistic changes), with the following results:
1. The dialects of both examined locations in more than 95% of cases show phonetic and morphological convergences or divergences, even in lexicon which as a level renders many dialects or dialectical groups distinct. A number of non-linguistic factors have also played an important role in these convergences.
2. The dialects of both counties (Maqellarë of Dibër e Vogël and Banisht of Dibër e Madhe, which belongs to Macedonia) are a continuation of the pure indigenous Albanian language with many archaic phonetic (ëi, ou), morphological and lexical elements.
3. In the pronounciation of consonants and consonant groups (with the exclusion of rr and to a certaint extent of h) as well as vowels (except y), this dialect seems to be much closer to the literary language, to the point that some researchers have rightfully grouped it together with the transitory southern dialects of the eastern group.
4. In the phonetic system, as the most typical phonetic phenomena also reflected in the microtoponymy of the area we can mention:
Vowels – The vowel –iin mostcasestends to turn into the secondary diphthongs ai, öi (ëj) (Padanëjcë, Drenëjcë, Kamenëjcë; -there are also many cases where it goes between the sound –a and –e(Çeshma e Pajkallarëve, Rruga Kajsh, (e kishës); Kajsha, Dekovojca); The vowel–y, usually actualized as –i, non-labialized: Ara e Isenit, Zabeli i Imerit, Diqani Arifit); -the diphthongization of the vowel –u accented into –ou: Mullëjni i Rustem Kóungullit, Prróuja e Mullëjnit, Gröpa Óukut, Lidina e Bóurrave, Hóurdha e Guzallarëve,Çeshma Kërkóute, Fóurra e Bukës, Fóusha e Herbelit, Izvori i Tóufës, Rruga Katoůnit; From the vowel u of the ou diphthong derives the ue diphthong of the Geg dialect, so we have theese steps: ū < ue dissolves into ou<givingthe triphthong –oue (përrua: prróue; ftu: ftua; ftóue); The vowel -o is actualized sometimes as –o and sometimes as –u; Ograde (<Slav. ograda) Ogradja (Kov.; Kër. Sip.; Kërç. P.; Kllob; Bll. Ep.); Ugrade (Gr.; Poc.; All.; Pesj.; Voj.; Kat. Vog.; Gr.; Er.; Bll. P.; Kërç. P.); when before or after palatal-alveaolar consonants it tends towards –ö or is diphthongized into –ëj: (Hourdha e Shuip Hëxhës, Gröpa e Óukut).
Consonants – In some cases the consonant –s is sonorized into –z, but in most cases it remains unchanged: Mazverish<pas verish, Vija e Mazverish; in some cases it transforms into –c and –ç: Kisha e Cfeta Nikollës; Llakarcë; Lekas <Lekaç:Lëndina e Lekaçit, Çeshma e Lekacit, Mëhalla e Lekaçit; The alternation of the stops –q and –gj with the affricates –ç and –xh is seen (not always): lakuriç for lakuriq, (i, e) kuç/e for(i, e) kuq/e, çen for qen, etj.; the transformation of –h into –f and in some case we see the addition of an initial –h in in front of a word of Turkish origin that begins with a vowel; in some cases –g is actualized as its voiceless counterpart –k: kshtenjë/gshtenjë,i/e vokël: e vëkël/ e vokël.
Consonant groups pl, bl, fl, have remained unassimilated (Gorniplenja, Çeshma Plāk), but in many cases they have ended up into pj, bj, fj: (Çeshma Pjak; Fjutur, pjumb-plumb) etc.; the groups tj and dj have usually been palatized in the region’s dialect as the palatal stops q and gj: ArateBaftjarit-Arate Bafqarit, qetër (tjetër), njëri-qetri, aqe
288
(atje) e agje, kanatjere-kanaqere, patjetër-paqetër, pargje (pardje), gjath (djath), gje (dje), gjers (djers), gjek (djeg), gjali (djali).
5. In morphology, as the most typical morphological phenomenon we can point out:
Definiteness of nouns. Masculine nouns ending with velars –k, -g, are made definite by way of the second declension suffix –u: Óudha e Shamakut, Zabeli i Cenkut, Burimi i Gekut,Prróuja e Guruballnejkut,Mali Gushanikut, Lugju i Tushit (K. B.) etc.;
Gender of nouns: Another specific phenomenon also appears in feminine nouns ending with the vowel –e. Some of the nouns of this gender, under the influence of Macedonian make the plural with the suffix –inja, which is a feature of Macedonian: Gzhinja (Pod.; All.); Prrouja e Mbazverinjve; The neutral gender become ever more constricted. Although rarely encountered, it is spread throughout the whole Albanian toponymy as a common indicator of typical designations since examples of this we find in all Albanian lands, in Albania, Macedonia and Kosovo: Ujët e Ftohtë (Vlorë, Tepelenë); Ujt' e Ftoft, Ujt' e Vogël, Ujt' e Madh, Ujt' e Kuç, Ujt' e Bardh, Ke Ujti i Diellës, Ke Ujti i Qielbët, Ujti i Anës,Ujti i Bardh i Vogël. However in Maqellarë we see the noun ujë in the masculine as Uji i Hëjdht (Gr.); Uji i Hëjdhtë (Pop.), as well as in the neutral gender, as Ujt' e Cimburit, Ujt'e Bigurit, etc.
The plural forms. Various tools are used in the region, typical to its dialects as well, for making the plural. It must be said that in the case of toponyms these plurals serve as pluralia tantum, so the terminations used for making the plural in these cases have the value of suffixes, i.e. we have to do with toponyms that have no singular form. In the case of places conceptualized as belonging to the feminine, e.g. ara, kullota, qafa, shpella, kodra, shkurre etj., the most common derivative suffixes are: –a and –e, e.g.: Fusha-t (Kov.), Grunare (Her.), Ugrade-t(Poc.), Ke Mullar-ët (Kat.Vog.), Grop-at e Majtarës (Maj.), Arët e Mdhëja (Her.); Njazic/at (Kov.), Jabell-a (Voj.); Sfrat-e (Her.), Izvori i Lugjeve (Her.); Lugj-e (Maq., Maj.); Vorret e Leshiqeve (Gr.), Xherizet e Jabellit (Maj.)etc.; The plural of Lu/k-gu appears very unstable in toponymy, with the form Lugje dominating, e.g. Lugje (Lu/k-gu (F.) “a place with a shape like a groove”, Lugje, land (n’lugje) (Her.; All.; Maq.; Maj.; Voj.); Luxhet (Kat.Vog.), Tunelet e Luxheve (All.), Lugju i Tushit (K. B.); A number of toponyms are used sometimes in singular and sometimes in plural, i.e. the place is sometimes conceptualized as a whole (and the singular is used as a collective designation) and sometimes as comprised of many elements, like fields, pastures, etc. (in which case the plural is used), e.g. muzg/a (All.), Muzgat (Poc.), Muzga (Grad.), Nërvoret (Kov.), Ormân/e,Toka n'Orman (Pod.); Xherizet (Maj.); Ferishtet ‘Pirus spinosa’Ferëjshtet (Bll.; K. B.); Tunelet e Luxheve (All.); Hurdha e Bregjeve (Çer.), Gjurishte (All.); Ködra e Vneshve (All.), Prrouja e Xhenazeve (Maj.), Rruga e Arnive t'Thata (Voj.) etj. As in the whole Albanian, here too
the suffix –a of the plural distinguishes the noun as a toponym from its other usages in the language, e.g., Brīnj-a andBrinja-t, Brinja e Biçit (Gr.); Brinja Carcajca(All.) as a toponym andbrīnj-a – brīnj-t as a body part; Qāf-a – Qafa-t, Qafa e Qenokut (Maq.) and Qāf-a Qafa-t as a body part; Gry:k-a (Grīk-a) – Gryka-t (Ködrinat e GrikëssëRadikës)(All.), Grika e Velidollave (Dov.) as a toponym and gry:k-a – grykë-t as a body part;Dardha-t: Dardha e Tahirit (Pod.), Dardha e Vakoufit(Gr.), Dardha e Popinarës(Pesj.) as a toponym and dārdh-a – dardhë-t as the tree and the fruit. In the
289
same way other designations with fruit trees and agricultural cultures in their semantics such as mulberry, chestnut, oak, beech, walnut, cornel, peach, apple, cherry, quince, pine, grain, plum, squash, hazelnut, thyme, poplar, etc., are common as well,; In cases of two-part and multi-part toponyms we encounter such that have one part in singular and the second in plural or vice versa: Çeshma-t e Lekaçit (All.), Rruga e Mullëjve (Bll.); Xherizet e Jabellit (Maj.), Vija e Luxheve të Ademllarëve (All.); Izvoret e Jabellit(Maj.); Ködra e Zabelit të Lugut të Gjatë (All.); Ujt e Ftoft te Kurëjtat e Ali Maliqit (Kll.); Lëndina e Arave t'Kuçe, Rruga e Vjetër e Qeraxhive (Grad; Kërç. P.); Kodrat e Ferëjshtes (Bll.e Ep.); Prrouja e Xhenazeve (Maj.), Krasta e Ujnave (Poc.); Rruga e Arnive t'Thata (Voj.); also there are toponyms with both parts in plural: Izvorret e Guzeve (Çer.), Tunelet e Luxheve (All.), Vorret e Leshiqeve (Gr.), Lugjet e Dërnjave (Maj.), Arët e Mdhëja (Her.), Ködrat e Vneshve (All.), Çeshma të Reja (Voj.), Hamlla të Xhana (All.)etj.
6. From the word formation viewpoint, the microtoponymy of the county displays very important features regarding oronyms, hydronyms and other toponymic kategories. Word formation employing suffixes is more present and more productive than that employing prefixes, the cases of which are much fewer and limited in the microtoponymy of Maqellarë. These prefixes are mainy monosyllabic, with the vocal core only, with both vowels and consonants and with consonants only. We can mention: de-, do, pri-,ndër-, përmi- / përmbi-, përtej- / përti-, mbi-, para-,maz (mbas)-, stra-, stre (sre-), tre-, su-, u-, vo- / va- etc.More occurance in the region’s toponymy have the suffixes: -icë, employed in the formation of 104 microtoponyms; -ishte, with 90 microtoponyms; -nik, with 17 microtoponyms, -ec, with 30, -in, with 23, and ar with 32 toponyms. Many are also the microtoponyms that are formed with the plural suffixes –e and –a, both with over 80 microtoponyms each. Suffixes -ec, -ic, -nik, -kë are seen in a limited numer of toponyms. Besides these, there are also toponyms formed with other less productive suffixes, such as: -aç, -aq (e), -aj, -az, -es, -ër, -ës, -esh, -ësh, -çe, -kë/-ka, -osh, -ov, -oll, -ill, -lli, -llar, -un, -ush,-ur, -xhiand maybe some others as well. In general, the number of suffixes by which the toponyms of the regions are formed is around 45-50. After analyses made on examples from the region’s onomastics, we can conclude that “indigenous suffixes take precedence over those with foreign origin that have mixed with indigenous word formation elements (similar in form and function).”
7. Stillin the word formation domain, one thing that stands out is that the toponymy of the county appears to be rich in monolexemic microtoponyms and periphrastic toponyms, which are not always to be found in other regions. Of particular interest are:
-compoundtoponyms (Ujti ndërshkupële, Kovaçhanja, Përtejprronjat (Përtiprrëjnat), Paraspore); -microtoponymic formations from adjectives(Thatina - i thatë, Trashanica; Galishtja e Oudhës Xhan); -from verbs (cave Tupilla = duke pjellë (giving birth); road Karvarec = ecën karvani (the caravan goes; an old road in the ancient town of Pesok, now in Kllobçisht; Laganishta, Langavajshte = lag (wash), the topic Burim-i, Rruga e Burimit = buroj (spring), Kallkanngjits = ngjit (glue),Rruga e Asfaltume = asfaltoj (asphalt (v.)), Verëjshta, Prrouja e Vertëjshtes < Sl. Вртиш, turn; spin); -from prepositions(Paraspore, Ujt i Bigurit from <Ujt' e (m)biGurit, Mbivorret, Kopshtijet e Lushit ndër Lamë, Ujti Ndërgur në Bjeshkë, Rruga nga Shkolla, Zabeli me Lisa (te Varrezat e Vjetra),Guri me Çukle,Çeshma me Brolle,Arë më Thatë, Lagjia Matanë Përroit,Rruga e Mëhallës Përtej,Ke Krrëji,Ke Shtylla); -from numerals (the topic Pesjak
290
< pesë,Livadhi i Parë,Di (Dy) Brrakat; Trekandëshi; Vija e Vjetër e Pesjakës; Mullëjni i Parë i Shemes; Kryqzimi i Dit i Rrugs Bllatës; - from particles (Gjyskaçeshëm).
8. Ofbilexemicmicrotoponyms, the most common are those of the kind noun + adjective: Gorni i Epërm = Plehu i Epërm: Gorniplenja; Trapi i Vögël/Vökël (Kërç. P.; Maq.); Kurrizi i Madh (Poc.); Rrafsha e Madhe (Gr.); Mafsha e Madhe (Gr.); Guri i Gjatë (Kov.); Ujësjellësi Ri (Kll.); Krastat e Zeza (Kërç. P.); Gur i Shpoum (Poc.); Ködra e Medisme (Pesj.); Vija e Midisit (All.); Vija e Argjatave (All.), Izvoret e Epërme,Leshnëjcat e Poshtme, Xhamia e Vjetër (Dov.; Poc.; Kërç. P.; Maq.); Kuqarkat e Poshtme (Poc.); Kusharëjshtet e Poshtme etc.
Of adjectives (including those expressing colour), the most commonly used are those that form antynomic pairs: e poshtme (lower; 50 cases) – Epër (higher; 45 cases), i madh (greater; 40 cases) – i vogël (little; 15 cases), i ri (new; 18 cases) – i vjetër (old; 40 cases), i mirë (good; 15 cases) - i keç (bad; 4 cases); as well as i gjatë (long; 10 cases), i kuç (red; 15 cases), i thatë (dra; 10 cases), i verdhë (yellow; 5 cases) etc.
Of overall 1850 toponymic units, 740 (or 34.2%) are one-part microtoponyms. The number of bilexemic and compound toponyms that we find in this region is bigger with around 1400 (or 64.24%), of which 1331 (or 61.5%) are two-parts microtoponyms of the type like Thanat e Lamçes, Tre rrugët, Ke Shkolla, Ara e Dulke Begut etc., and the three-parts microtoponyms are 69 (3.19%).
The most common apellatives are those that desginate typical objects of the terrain, like: udhë (in 125 cases with the lexeme rrugë and in 15 cases with the lexeme of Turkish origin sokak); livadh (with 114 cases, of which 35 name wide meadows close to mountains and plateaus and the rest being kopshtije, bahçe); gur (86 cases); krastë (16); çeshme (85 cases, of which 15 are izvore); izvor (77 cases); hurdhë (36); brrakë (38); ligatinë (7); varr (40); kodër (36); përrua (93); mal (75 cases, including the rocky parts of mountains, mountain ranges, etc.); with the lexeme kala (10 cases, 5 of which being castles and 5 the roads to these objects); and 3 cases with the lexeme kullë, etc.
Our observation shows that of the overall inventory of toponymic names from the lexical viewpoint the most are phytonyms, then oronyms and so on.
9. In the chapter on the semantics of the microtoponymy of Maqellarë County we have found a large number of semantic and paradigmatic types on the basis of which the microtoponymies of the region have formed. Although their characterization was done on a wide plane, we believe that with continued research on the features of the full inventory of microtoponymy of Maqellarë and further, of Dibra, we might have seen a handful of other paradigms as well. It’s worth mentioning here that in the collected corpus, besides toponyms based on anthroponymy and patronymy, oiconymy, ethnonymy, phytonymy, zoonymy, based on names of insects and lizards, on kinship and legendary toponyms, a special place is also occupied by microtoponyms formed with names of certain professions, crafts and titles. From this kategory we can mention: Kodra e Çanakut; Ara e Kasapit; Kovaçhanja; Kovashëjc; Xhamia e Kovashëjcës (Kov.); Tafçiu / Tafçëjat / Tafçëjallart; Oudha e Tafçëjave; Kodra e Qevezirit; Guri i Saraçit; Ara Simixhiut; Rruga e Vjetër Krale; Kalaja Kralit; Ara e Agos;Hourdha e Gafurr Agës; Ködra e Adem Agës;Kurtagët; Rrugica e Kurtagave; Rruga e Agallarve; Mëhalla e Agollave;Mullëjni i Agollit;Kulla e Begut; Ara e Dulke Begut; Zabeli i Dine
291
Begut; Mani i Sali Begut, Kurbeg-u,Liqeni i Kurbegut,Beguvëjc, Bejlerët, Vorre e Bejlerve; the topic Allebegi-a(with the title beg at its base) which comes from the shortening of the proper noun Allaman Begu; Ledina e Allajbegis etc. Other microtoponyms have also been formed with the titles: dervëjsh, dukë, pashë, kaçak, zotni, zënjë, hëxhë (hoxha), haxhi etc.
10. Another group of toponyms, according to their semantics, are those having human doby parts as their first element. Such are: Kurrizi i Madh (Poc.); Rruga Kryesore (of the village) (Çer.); Rruga e Kryexhifit(Kov.); Ködra e Tepes (Kërç. P.);Ledina e Tepes (Kërç. P.); Rruga e Tepes (Kërç. P.); Tepet e Reshanit (Resh.); Uji i Xhinit (Er.); Rrethrrotullimi te Rruga e Doganës (Maq.); Balle e Madhe (Maq.); Kisha keBallaçeshma (Kll.); Ballaçeshma (Kll.); Ballamade (Kërç. P.); Përroi i Bullamades (Kërç. P.); Qafa e Qenokut. In toponyms with the lexeme Raçica as their element, we don’t think we have to do with the apellative Reçica (small river), but with Raçica which could be from Slavic languages рака “hand",as in: Raçica e Agimit,Raçica e Aqifit; Raçica e Iqmetit; Raçica Kupave; Raçica e Rexhepit.
11. In the historical toponomastics of the region we also encounter a number of topolexemes that bear ancient pagan traces of ethnological nature, of some primitive spiritual mentality revolving around stones, trees, graves as places where people have sought healing, and also toponyms that contain a legend, such as: Guri i Shpóum (Poc.); Izvori i Dërvëjshit (Kërç.) – where it is believed that every year an animal dies as a punishment for a certain Hysen who on the day of Eid went logging in the mountain having seen a dervish on the way who had warned him not to do it; Shpella e Tupillës (Pop.); Ujti i Xhinit (Er.) – a fountain from which women drink after giving birth with the belief that it will increase their milk. Such superstitions around stones, water and trees show an element of ancient heritage made into a cult by the indigenous Albanian population, preserved to this day.
12. Of particular interest also seems to be the patronymy of the region, the diminutive names in its anthroponymy and toponymy. Here we have found some features in region’s anthroponymy that have not been studied much in the anthroponymy of other ethnographic regions, such as the common presence of diminutive names in microtoponyms; the basis of linguistic, semantic and historical paradigms of this anthroponymy, etc. The etymology, semantics and morphology of word formation in diminutive and derogatory names in Maqellarë County, as in all Albanian lands, is closely related to the social life and religious, philosophical and mystical beliefs of its inhabitants. In the formation of this toponymic material in the region of Maqellarë names of the religious sphere, belonging to both genders, have been involved. As it would be expected, the Muslim masculine anthroponyms are more prevalent than the Christian ones. Of this category we have: Abaz, Avdi, Adem, Aqif, Hajdar, Ali, Alush (Lush), Asllan (Llan), Mehmet (Met), Besim, Bajram (Lam), Dalip, Daut, Demir, Deshat, Elez, Halil (Lil), Hasan, Iljaz (Laz, Laskë), Nimet, Isa, Ismail, Isuf, Junuz/Jonuz, Liman, Mersim, Miftar, Murat, Musa, Nazmi, Osman, Qamil, Ramadan, Sinan, Xhemail (Xhemal, Xhemë), Zeqir (Zeqo), Qose, Mazllum, Dul (Dule, Avdul, Duleman, Kadri, Jashar, Fidë, Fiqiri, Fishti, Fosum, Gani, Etem, Fadil, Fat, Esat, Fetah, Hasan, Haxhi, Kasem, Jonuz, Kamber, Kapllan, Karafil, Abdurahman (Rape), Miftar, Mërsim, Musë, Imer, Idriz, Isak, Iqmet, Ivzi, Islam, Ismail, Beqir, Sakip, Rexhep, Rifat, Rexhë, Kadri, Mazllum, Miftar etc.;andfeminine anthroponyms: Mine, Hasanëjca (Hasan’s wife), Zënjë, Hajrie,Sherlie,Beguvëjc-a, Beg/e, -ja, Lemka (<Merjem
292
<Leme), Tul/e < Shatule, Kurte, Sakica (Sakip’s wife), Isrefëjc (Izet’s wife), Guze, Jevgë, Jhanke, -ja, Oxhallits (hodja’s wife)etc.Although fewer compared to Muslim anthroponyms, Christian ones are also present, such as: - masculine anthroponyms: Petko, Dhimitër-i, Sotir, Dakler-i, Kolë, Tashko, Romot, Milo, Talë, Arxhë, Merko, Kaja, Mentor etc.; - feminineanthroponyms: Nire (Zabeli i Leshkenirës),Maria (Maranëjc, Këdra e Maranëjcës);Danka(Kopshti i Dankës),Markovëjc or Markaveica (Markavica)according to E. Hysa, 1967); Ramkovëjc(Ramku’s wife), Shakëjcë(Kisha e Shakëjcës) etc.
13. From the structure perspective, the patronyms of Maqellarë’s villages can be divided into two major groups: monolexemic and bilexemic toponyms. As pointed out by Albanian and foreign scholars, individualization “only through another proper noun, with father’s or grandfather’s name usually used as family name,” has been widespread among Albanians. In Maqellarë’s villages too, two-part names of the type A + B where A is one’s own name and B is father’s or grandfather’s name, constitute the most productive model. Another rich category are patronyms that originate from common nouns, surnames of some other part of the discourse. Among those, the most prominent are patronyms formed by apellatives that denote people, body parts, animals and plants, natural phenomena. Then come patronyms formed by the extension of a proper noun through affixing. Most of these affixes belong to Albanian, but there are some foreign ones as well. Another group of family names are compound patronyms. Studying these patronyms, especially the oldest ones, is of much interest for the history of Albanian language because, as it has been shown by studies done so far, their formation model
testifies to the oldness of composition as a word formation mode in Albanian. Besides, they contain phonetic changes that are not documented in writing and as such their value is immeasurable not just for the history of Albanian language in general, but also for dialectical history in particular. Studying these compositional toponymic formations (thus including all formations of this mode) is also important for the history of bilingual villages and of those of the whole region of Maqellarë, as regarding the study of the common elements that the region shares in language and beliefs with its counterpart in Macedonia.
14. The formation of diminutive and derogatory names is diverse, but the forms in which they appear correspond to the phonetic and morphological rules of Albanian in most cases. The most productive and widespread suffix is -ush: Alush < Llush: Çeshma e Besimit të Llushit; Kopshtijet e Lushit ndër Lamë; Lama e Lushit (Poc.); Mehmet/Ahmet<Met/e: Ara e Metushit (Voj.); Mullëjni i Metushit(Poc.); -kë: Kopshti i Dankës (Kër. Sip.); Melaim - Laim< Laskë: Kthesa e Lëjmes (Poc.); Kthesa Laskës (Kat. Vog.); Çeshma e Laskës<Ilaz<Laz<Laskë (Kat. Vog.); Kshtenja e Laskës(Poc.); Lama e Laskës (Poc.); Merjem<Leme<Lemkë: Guri Lemkës (Poc.); -ç: Miftar < Marçe:Çardaku i Marçes (Her.); Ramadan <Dan<Dançe and < Dankë: Teqja Dançes (All.); Islam< Lamçe: Thanat e Lamçes (Islam Sallahi) (Kll.); Avdul<Dul: Ara e Dulke Begut (Maq.); Regardless of the disagreement among linguists on the origin of the suffix –ush, whether it is Illyrian (Çabej), Slavic (Pascu), Thracian (Puşcariu), Latin (Skoku), in this case it invariably gives patronyms, anthroponyms, toponyms etc. a diminutive or derogative nuance.
15. The material collected in Maqellarë region allows classification in a few groups regarding the diminutiveness. However, a more detailed examination of the appearance
293
of anthroponyms in toponymy would certainly allow for more groupings. On the basis of the features of the proper names we have encountered, we have distinguished four groups as the foremost ones:
The first group includes diminutive names whose forms involve phonetic phenomena, like aphereses, syncopes and apocopes:
a) The apheresis of one or more phonemes (the apheresis of the vowel): Ajaz> Jaz, Aqif> Qif, A/lush > Lush, Agim > Gim, A/dem > Dem, A/lush > Lush, Akil> Kil, F(u)at> Fat etc.; -The apheresis of two phonemes: Sa/dik > Dik, Ha/lil > Lil, Na/dire > Dire, Sha/tule > Tule, Av/dul > Dule, Ha/tixhe > Tixhe, Ri/fat > Fat, Ni/koll > Kol, Os/man > Man. The names of villages Allejbegi and Kurbeg originate from anthroponyms (personal names) and patronyms: Allaman Begu and Kurt Begu, the names of two brothers who settled in the land and were given the title -beu (begu) which became the paradigm for the names of the settlements.; – The apheresis of more than two phonemes: Ab/dull/ah> Dull and Abe, Rama/dan > Dan, Meh/met > Met, Shef/qet > Çet, Muha/rrem > Rrem, Men/duh > Duh, Sev/dije > Dije, Sylej/man > Man, Jo/nuz >Nuz, Kap/llan > Llan, Baj/ram > Lam, Alla/man > Man, Za/bit > Bit, etc.
b) The syncope of one or more phonemes.This is very rare in Maqellarë. We can mention these cases: (E)m(r)ullah > Mullah, J(ak)up > Jup, R(ah)im > Rimi.So, names derived by way of a syncope are much less than names derived by way of apheresis and apocope.
c) The apocope of one or more phonemes.The following names have formed by this way: Xhem/a(i)l > Xhem, Zen/ullah > Zun, Lim/an > Lim, Sel/audin > Sel, Fat/ime > Fatë, Sef/ullah > Sefë, Fat/mir > Fat, Sal/ihe > Salë, Lut/fi > Lute, Naz/mije > Naze, Bardh/yl > Bardh, Xhet/an > Xhetë, Zeq/irja > Zeqo, Shem/si > Sheme etc.
The second group. In Maqellarë region there are many names which in the shortening process are divided into two equal versions, e.g.: Avdul> Avdi and Dul,Selaudin > Sel and Din, Avdirrahman > Avdi and Rrahman, Avdirrahim > Avdi and Rrahim, Ramadan > Ramë and Dan, Mustafë > Musë and Tafë, Nuredin > Nur and Din etc.
The third group. Another distinct group of personal, diminutive and derogative names consists in names derived by the shortening or the truncating of their original form, along with other phonetic changes. Such names that are used in family circles are many, e.g.: Sinan> Cile,Simon > Sajme, Abdurahman > Rrape, Muharrem > Leme, Hasan > Can, Nikollë > Kolë, Sadush > Tush, Munir> Mane, Hysen>Cen, Isuf > Tuf, Shkël/qim > Çimi, Miftar>Tal, Baj/ram > Lam, Meh/met > Mete, Andrea > Antrash etc. Although not all cases feature distinct rules that would constitute permanent solutions in the phonetics of Albanian, it can be said that there are some possibilities, e.g. it seems that r has assimilated everywhere as l, s has assimilated as c, ll as l etc.
The fourth group. Diminutive and derogative names extended with suffixes can be put into this group. From the material we have collected so far on the ground, we have observed that the most common suffix added to these names is -ush: Ramadan > Dan + -çe = Dançe, Ramadan > Ram + -kë = Ramkë; Baj/ram > Lam + -çe = Lamçe; Ah/met (Meh/met) > Met + -ush = Metush; Iljaz > Laz > Las + -kë = Laskë; Mer/jeme > Leme + -kë = Lemkë etc.
294
16.We have paid pecial attention in this study to the hydronymy of the region. Hydronyms are very important for the history of a place, so much so that scholars of the field have rightly put them together with the names of towns and cities by stating that “the names of the most prominent mountains and rivers usually are as durable as the names of towns and cities”. On the basis of this state statement, studies in the field have shown that toponyms can’t be studied without knowing the orography and hydrography of a region and without taking into consideration the various aspects of the terrain and the human geography that are behind the toponymy. Toponymy fixes places or phenomena with different pragmatic and social functions. They may be static or dynamic and may change in time, but the name remains, The historic or diachronic onomastics of Dibër, just as the onomastics of all Albanian lands (the study of toponyms, anthroponyms, patronyms, hydronyms and oronyms from the chronological perspective) reveals cases that bear similarity with the Illyrian-Albanian onomastics. Therefore, although many of the names of rivers, streams, creeks, etc., as well as of oronyms and of lands homonymic with them, of which there are too many everywhere
in Albania, are not mentioned in old writings, they must be as ancients as those we mentioned, as it has been asserted by scholars.
17. The onomastics of Maqellarë region is part of the very homogenous onomastics of the Albanian lands today. The etymological origin and linguistic strukture of its toponymy testify to the indigenousness of those who have borne this lexicon for centuries. This is also testified to by the conclusions we have arrived in. For example, one of the hypotheses for the origin of the oiconym Dibër is that of the Illyrian origin, besides the one for a Slavic origin. One of those who support this thesis is the Albanian scholar K. Frashëri. In his Histori e Dibrës he explains that “three centuries later (around the 2nd century BC) a town by the name Deboros appears. The coordinates given by the Alexandrian geographer Ptolemy and the linguistic connection Debar – Dibër would compel us to look for this town somewhere in the Dibër region.” He holds the view that the old town of Dibër should be looked for at Grezhdan castle, a town that was relocated by the Ottoman administration to the village Oranik, a name preserved today in the mountain Orbel and then in the village Herbel-Herbeli north of the Grezhdan castle. Other names phonetically similar to Dѐbor-us are also encountered in other locations in Western Balkan during the antiquity.
In Middle Ages too we see this name in Byzantine writings. In Latin writings we see it as Debram, in Slavic languages as Debar and in the speech of Albanians as Dibër – Dibra, not as the name of the town only but of the region as well. However what’s important for us is the fact that in the endeavoring by Trajmer and in K. Frashëri’s view, the mentioning of this topic in Ptolemy’s map with the name Deboros is sufficient to conclude that it belongs to the stock of pre-Slavic geographic names of antiquity. This fact excludes the Slavic origin of this toponym from the Old Slavic apellative debre meaning “kotlina, dolina” (valley, wrongly associated to by various scholars, mainly Slavists, like Selishev, Duridanov, Skok, Pjanka. E. Çabej too associates it with the Slavic form Dobri or Dobrja. We have also observed that many old words of Albanian in the region are preserved in its oronymy and phytonymy.
18. We also have paid special attention in the linguistic aspect to the topic Maqellarë which designated the region. On the basis of the academic literature on it, we have tried to shed some light on the etymology of this name by approaching the problem from a
295
few different points of view. On the basis of scholar Q. Murati’s statement when he describes the topic as “an Albanian patronym” or “a patronymic Albanism” in the Albanian toponymic lexicon, we think that the base of the topic is the patronym Maqellara (Makelarski). In the Ottoman defter of 1467 for the region of Dibër, in the Macedonian defter translated by V. Buharaja, the topic Maqellarë appears as Makellar, a hassa of farrier Ismail. It also appears as Makilar according to the identification of the villages of the register by scholar D. Luka and as Maqellar according to Xh. Ylli, again in 15th century documents. In the Turkish document of 1583 (Turski Dokument p. 482) on the history of the Macedonian people, Maqellarë is registered as a village of Dibër e Epër nahiya, as Makellar.
From our examinations in the Albanian onomasticon, we believe that what unifies the most authoritative scholars in general, like K. Jireček, is that this toponym is part of that group of toponyms formed by the coupling of a patronym with a (Turkish) suffix. Regarding this type of toponyms Slavic authors share the idea that such “toponyms with a suffix contain the name of a person before the suffix”. This is the opinion of Miklosich as well as of K. Jireček who in his History of Serbs in four volumes asserts that “in toponyms dominant are words originating in personal and botanic names”. The first are contained in names of yards, houses and mountain pastures, according to their founder, the elders of the family, the ancestors of the clan or to the owners; in some adjective forms (-ov, -in), in some patronymics (-ovac, pl. –ovci or – ići). M. Domi also speaks about this form of toponymy with a personal name at its base, stating that “in Albanian all links are present that lead from a personal name to a family or brotherhood name and from there to an inhabitant name, neighborhood or location name, unlike in Greek”. R. Doçi also follows the same line of interpretation when he says that “personal names are found at the base of many toponyms”. This phenomenon not only is not Greek, as M. Domi asserts, but “it is not authentically Slavic too” according to R. Doçi. So, regarding the etymology of this topic we think that it has a personal name at its base, so being an anthroponym. The name could be Maqo or Mihal. However this remains a hypothesis and has yet to be scholarly established.
19. While studying the etymological origin of some toponyms of Dibër and Maqellarë region, in the oiconyms of its villages more specifically, we have found some linguistic strata of its origin. In this linguistic analysis of the topics, those that we have described as formations with indigenous elements – such as Majtarë, Erebarë, Katund i Vogël (Obok)and possibly Popinarë (Popi ndër arë), although some foreign scholars think it is influenced by Slavic languages – are of special importance not only for region’s but for all Albania’s history and culture.
More specifically we have found the following linguistic origin strata:
– The Illyrian-Albanian stratum (Xhiteti i Bellovёs, Qafa e Xhitetes, in Maqellarë:Vinjall,Karvanec (a compound made up by the lexeme karvan and the verb ec, a road near the ancient town of Pesok used by trade caravans; Kodrat e Qenokut, Maranёjca eVojnikёs (from mornica “shivering”), Pesjakë, Majtarë, Grepi i Fadilit- mountain (grep here stands for shkrep, “cliff”);
– Slavic: topics Gradec, Pesok, Bllatë, Kërçisht, Popinarë, Podgorc; lexemes gradinë, grebishte, argaç, krastë, glomaniva, cfeta, stopan, stan, voda- ujë, grazhd, gozhdë,
296
oborr, vojvodë, kotec, pyll, lëndinë, ograde, mejë-meja, lëgatë, brazdë, breg “kodër e vogël, liqeni a deti” etc.);
– Latin-Roman: kuvent, kuvend, takim, diskutim: like Lat. Conventus; the lexeme kështjellë);
– Greek-Bizantian: Levadishte in Herbel Livada- arë, krua). In the Ottoman register of 1467 we have found a patronymic case of this stratum: Netko i Kallugjerit;
– Turkish: topics Allejbegi, Kurbeg-u, and a large number of apellatives;
– Aromanian: Cucull‘summit, peak’ (< Arom.Cucullus), microtoponyms Rruga e Cuculit, Zabeli i Cuculit.
20. From the examined onomastic material we have observed that the largest number of toponomastic units is from the Albanian language with 1308 cases, or 61.5%, followed by the Salvic stratum with 382 cases, or 21.5%, 300 cases of Turkish elements, or 14%, 3 cases of Greek elements, or 0.1%, 4 Aromanian cases, or 0.2 %; 12 cases from Latin, or 0.6% and 23 cases from other languages, or 1.1%.
Many new conclusions might be drawn on the basis of these linguistic and historical strata, which would then serve for the extension of comprehensive studies in Dibër as well as in all Albanian lands. On the basis of the origin of the lexicon, very interesting is the image that results regarding the etymology of microtoponyms from Albanian and other languages.
21. The centuries old relationships of Albanians and Slavic peoples have been an object of discussion among many Albanian and foreign scholars. We have also approached these reports in some regards. The main reason for the attention and space that we have devoted to this topic is the high presence of Slavic lexemes in this region. Some scholars have names these reports as a “symbiosis” between the two elements, due to the historical and cultural circumstances regarding the relationships between these peoples. We don’t fully agree with this definition (symbiosis) and the reasons for this we have expounded in the extended article about this issue. We would rather agree with I. Ajeti who defines these relationships as “coexistence” between these peoples, in the specific historical-cultural circumstances, that is. In our approach regarding this issue, we have termed the relations between these peoples as “coexistence”, a term we think is more appropriate exactly due to the mentioned historical and cultural circumstances or relations between these peoples. We justify our opinion with the changes we have observed in the approach regarding the terms symbiosis and coexistence, according to the definitions given by the standard dictionary of Albanian.
– firstly, Albanians and Slavs in their history have been two peoples who have coexisted in certain relations, like the influence of state’s activity for its own purposes at the time, as is well-known now. They haven’t been in close relationships that can qualify as symbiosis.
– secondly, this relationship “was based” on partial and malicious, not on mutual interests with mutual “rights” or “benefits”.
297
– thirdly, the relationship between two peoples ceases to be a symbiosis at the moment mutual interests of parties collapse, that is, at the moment the silent and implied “agreement” between them collapses.
This cultural influence of multiple strata has been pointed out by many scholars, like Sh. Demiraj, E. Çabej, A. Buda, D. Luka, K. Luka, S. Mansaku, B. Baliu etc. This influence has left the deepest and most numerous traces in toponymy which reflects the most certain signs of historical events. In this regard it is understandable why for a long time onomastics has been one of the most dealt with issues in academic circles in Balkan (in the framework of Albanian culture).
22. The presence of many Slavic toponyms in Dibër is also caused by another source, unobserved to date. Generally speaking, the Dibër people, being always armed with a rifle (which seems to be the case since the time the register of 1467 was written), have always employed Slavic cottars to work the lands. These usually lived together in an isolated neighborhoods. An evidence to this according to scholars (D. Luka) are the gravestones with Slavic inscriptions that date from that time. These Slavic residents were either assimilated over the years by the locals or moved to their own lands. It is in these old "enclaves" that many Slavic microtoponyms are encountered to this day, having undergone some changes (according to the age they appear to be). To this we can add that this explanation seems favored also by the geography of the land, which being an open terrain with a semi-hilly and semi-mountainous terrain compared to the plains, was more sensitive to Slavic influence. In such areas Slavic elements becomes ever more present, but always less than the local ones. A typical case are Golloborda and Reka (the latter now within the territory of Macedonia) which have been under constant and strong influence by the Slavs, so Slavic elements in those places are more numerous and predominant. In this area the Slavic administration of Dushan’s time has succeeded in Slavicizing many village names (as reflected in the Turkish register of 1467), but not at all in changing the ethnic composition of the population.
It is well-known that the region of two Dibërs and their peripheries were the main centers of Albanians’ resistance and battles against Turks and one of the most important bastions of Scanderbeg at the time the register was written, so the presence of Slavic and Macedonian anthroponyms in many villages of Dibër in the 15th century and later, are a result of the systematic Slavic-Byzantine activity agains the interests of the Albanian population.
23. Throughout the Albanian lands and in full consistency between the topical reality of the regions and the ruins of ancient Illyrian settlements or castles, a fruit of this “coexistence” between Slavs and Albanians are the toponymic models of the bifurcation of topo-roots, Albanian: qytezë and Slavic: gradinë / gradec; ujë and voda; i bardhë and bell; i zi and cërni (Mal i Zi and Crne gora; Ujëmirë and Dodrovoda; Ujëbardhë and Bellovoda; Drini i Bardhë and Beli Drim etc.). Many scholars consider these names as ancient Albanian ones, with the Slavic correspondents being their calques. In Maqellarë we have noted the microtoponym Uji i Vodanicës,which we think is a result of such translating effort (whence we get the formUji i Ujit), although it should be noted that it is about watermills. To this mode also belongs the topic Gradec in Maqellarë, where Slavs may have found a name with the element qytet (xhitet) – which we find in toponyms Xhiteti i Bellovёs, Qafa e Xhitetes, in Dibër – then transalted as Gradec. The absence of Slavic intermediation in the names of the region
298
(of Slavic origin) from 1431 up to now is also seen in the indigenous pronunciation, where particularly the metastasis as well as some liquid elements characteristic to Slavic are not preserved, e.g. the names Kradiç-i and Gradice are pronounced as Gërdec-i. So words have undergone such linguistic phenomena that prove the Albanian traces. Scholar A. Dhrimo points out that in such attempts to translate Albanian names
into Slavic languages, Slavs have occasionally made mistakes by “mistranslating the Albanian names” e.g. when translating the name Suhorekë into “Lumë i Thatë” where the word lumë (river) seems inaccurate because a river doesn’t go dry like a stream does. For this reason Albanian names are considered to be older than the Slavic ones.
24. Cases of toponyms where the name of the zone is Slavic and its constituent parts are Albanian, are believed to have come due to the influence of the state apparatus of the time, a issue on which almost all scholars agree, and it is not about Slavic settlements in these lands. This thesis is also supported by the other undeniable fact that the full onomastic panorama of the Albanian territories offers many examples of this nature and moreover the thesis of Slav themselves that “no Albanianization of Slavs is known in history” contradicts their claims about a pan-Slavic character of toponyms wherever they have set foot. In this context and at such historical and cultural circumstances of the time well-known is the policy of invaders to extend and expand their power over occupied lands, to not leave them or to not consider the conquest accomplished without naming the geographic object in their own language. Therefore, the presence of Slavic elements in toponymy is primarily due to the “state apparatus activity, carried with the invasion and rule of Slavic states that expanded to Albanian territories until the beginning of the 15th century” and with the absence of an autonomous Albanian church and of an Albanian state organization.
The differentiation between microtoponymy and macrotoponymy and the distinction between truly Slavic names and indigenous names with word of Slavic origin (be they Bulgarian, Macedonian, Serbian etc.) that survive in the various dialects of the region, is up for a far more detailed and systematic tracing of the toponymy from Slavic languages. For this matter it appears necessary to collect the lexicon of Maqellarë dialects in a better and more extended manner in order to investigate which words of this toponymy survive as appellatives in different dialects and if they don’t at all, to see whether they may have once been there but have disappeared in the course of time. It is very important here to draw attention to the fact that the Slavs who have come here mostly as shepherds to the summer pastures of the region, as slaves and workers for begs or influential families in this area, have often translated the native toponyms and these translations in time have spread and become widely used.
25. Referring to the actual forms of toponyms, our conclusions support those presented by scholar Xh. Ylli who points out that of 58 toponyms in the vilayet of Dibra in the 15th-16th centuries 35 are Slavic (56.8% for Dibër e Sipërme (33 Slavic toponyms from 58 in total) and 48.6% for Dibër e Poshtme (36 Slavic toponyms from 74 in total). If we refer to the current state of toponyms in the villages of Dibër, according to the mentioned scholar there are about 41-45% Slavic toponyms (86 Slavic toponyms from 95 in total), whereas in all Albania there are 27% Slavic toponyms from 473 village names in total. Regarding Maqellarë, based on the linguistic analysis that we have presented in the paper, it turns out that 45% of village names have Slavic character,
299
which means that in 10 villages of 22 in total (we have calculated Kërçishti I Epërm and Kërçishti i Poshtëm counting as one and so with Bllatë e Poshtme and
Bllatën e Sipërme) Slavic lexemes have been involved in the formation of village names. As far as the rest of oiconyms are concerned, they make up 55%. We have classified them as Albanian and hybrid formations, including those that have Turkish elements in their composition, e.g. Maqellarë, Allejbegia (Burim, Kodras), Kurtbegu (Fushë e Vogël),or other elements like the oiconym Obok or Katund i Vogël,if we would refer to second forms familiar to the population and in some cases encountered in official documents as well.
26. Studying the influences of Slavic languages on Albanian in the context of linguistic (historical) relations, we certainly acknowledge the penetration of Slavic elements in Albanian. This influence has a territorial character, i.e. in some places it is more visible having penetrated up to the grammatical structure of Albanian and in some other places it is has remained limited to lexical influences. Albanologues' opinions on the issue are varied, but in essence they agree that the influence of Slavic languages has not penetrated the grammatical structure of Albanian, although the phonetic system, and most of all, the lexical one did not escape these impacts. From the phonetic system, for the Maqellarë and Dibër region in general, we can mention the fall of the initial h. As inflection we could mention the disappearance of the subjunctive mode and its replacement with the indicative in phrases like si ai do të shkon for ai do të shkojë etc. Such phrases are encountered in other regions of Dibër to this day.
In conclusion, having in mind the Albanian language in its entirety, according to the scholars (E. Çabej, Sh. Demiraj, D. Luka) the Slavic influence to the grammatical structure of Albanian can be negated and the same can be said to a certain extent about the phonetic system as well (A. Omari, Ç. Bidollari, Selishevi, who claim that “the sound appearance of Slavic loanwords in Albanian as well as of Slavic toponyms in Albania does not indicate old traces”. According to some other scholars (J. Gjinari, A. Desnickaja) even those influences observed in the Albanian phonetic system or the Slavic loanwords in Albanian are territorially limited or “are rather precipitations” from the assimilated language.
27. Toponymy of Greek origin is extremely rare in region's toponymy, as well as in its lexicon (we have identified only three cases of this language stratum). This is primarily related to the fact that the region of Dibër is not connected to Greece, and secondly, even in times of war the region has had no contact with Greece or with the Greek administration as is the case with other parts of Albania, mainly its southern regions.
On the other hand, toponymy of Turkish origin has a considerable place in the speech and the toponymy of the region. Turkish loanwords, found as apellatives too, are present in the dialects of the area as well as of Dibër as a whole. Of great interest too would be an historical tracing of the conversion of Maqellarë region to the Muslim faith as well as an evaluation of its geographical position close to the town of Dibër e Madhe, which was an administrative center in the Ottoman Empire (the kaza of Dibër). Besides this fact, the presence of this linguistic stratum in Dibër is also justified by the historical circumstance that the Ottoman rule was mainly established in the most
300
populous cities, of which Dibër was one. However, a more detailed study on the historical and cultural circumstances of Ottoman rule and its influence on the region's lexicon and on the chronology of this language stratum would throw more light and would better justify the presence of the Turkish toponymy there.
28. Finally, in examining the onomastics of foreign origin, in addition to the above conclusions, a researcher should pay attention to these two aspects in order to achieve the right and useful results for our scholarship:
– Firstly, one must not forget for a moment that the conqueror always tries to quench the national feelings of the conquered people. there is always a well-defined state program in this regard, which includes onomastics. This is well-reflected in the Ottoman defters of the 15th century, if we refer to the pronunciation and the nature of the administrative use of names of foreign origin found in these registers.
– Secondly, in constructs of this nature we may also have to do with a double path of the formation of these toponyms of foreign origin: the Slavic or Turkish word may have penetrated initially as an apellative in region’s speech and then, in a second phase, these foreign apellatives may have been used as geographical nomenclature by the locals themselves.
29. Onomastics is an important discipline of linguistics that studies the different types of the names of places and individuals, based on their own semantics, structure, the history related to them, the etymology and the location of these names. These names should not be taken and exposed as “prepared” in correspondence with a “similar” word in their own language today, or with a nodular interpretation of the form according to the appetites of this and that without being subjected to any phonetic, morphological, grammatical and lexical rule of the given language. Onomastical data have a specific role in the history of any language and its people, but also it must also be acknowledged that it constitutes a relatively independent system from the rest of the language.
As we know, the sources for studying a language are varied, such as documental, archival, archaeological, and sometimes oral. However, toponymy is of little value in determining the ethnicity of a people, especially in a region with a complex mix like the Balkans. Its value is relative and therefore it should not be manipulated with. So, the analysis and interpretation of anthroponyms and toponyms should be done according to the time, the social and political development, the social mentality, the linguistic norm in its entirety, the literature (if there is any), the archival and historical material, the relevant archaeological conclusions etc. pertaining to the time involved.
The question arises then how to deal with those cases in the past where for various historical and political reasons, a certain population has disappeared altogether or has migrated to other distant places. In response to this question, we may cite the linguist Klod Azhezh's statement that “countries often change their rulers. They also change their names. Double names are a common phenomenon of human geography.” We can conclude this dilemma with the assertion made by scholars of the field that toponyms do not and can not “possess” absolute evidence to prove the presence or absence of an
ethnicity in a given territory because in essence it is subject to the laws of development, decline or political manipulations through it.
301
30. As regarding the age of toponyms, it shoould be noted that those of foreign origin are less difficult to determine than the local ones, because while the former have remained as isolated islands, frozen and difficult to be eroded by the centuries, native toponyms, made up by elements understandable to the inhabitants, is melted and shaped continuously by the surrounding current of everyday language. However, even here a rough stratification can be done, either with the help of semantics, or through suffixes and other linguistic phenomena.Likewise, it would be worthy to comparatively study toponyms formed by different suffixes. This would, in addition to other data, shed light on the age of the relevant toponyms.
31. We think that the Microtoponymic dictionary of Maqellarë would be of special interest in this paper. By publishing the complete inventory on the basis of a linguistic form and not of each registered unit as it has been done so far, we exactly shown the toponymic richness of this region as a whole. Although its collection is not complete yet, we will continue to collect it exhaustively in the interest of a deeper knowledge on region's onomastics, as well as in the interest of the Microtoponymic dictionary of Dibër. However, in the context of macrostructure, we think that other important linguistic results regarding the toponymy of Dibër and that of Albania in general can be expected.
32. From this material we can also draw other very important conclusions not only about Albanian life, work and culture, but we can also make comparative analyzes where a large number of cultural, social and other relations between the Albanian, Macedonian and also Turkish populations could be observed. Thus, for example, the onomastical data from Albanian lands have shown that the Albanian element is mostly present in oronymy, hydronymy, phytonymy, husbandry and cultural objects; Slavic elements are more present in zoonomy, agriculture and communication; and finally the Turkish element is more present more in social relations. This shows that the Albanian population has dealt with husbandry, so Albanian names for plants, mountains, hills, grooves etc. dominate; on the other hand, Macedonians have dealt more with agriculture, therefore the names for land types and communication facilities come from Slavic languages. Since the Ottoman Empire has ruled for a long time in these parts, Turkish has left its traces in social relations and in the designations of water resources.
33. The toponymy of this county, within the framework of Albanian toponymy, examined in its semantic as well as structural (morphological and word formation) aspects, shows commonality and continuity. Everywhere in Albanian lands, names for objects similar in configuration, flora and fauna etc. are the same names or from the same root. Even from the perspective of word formation tools and of the morphological structure, the Albanian toponymy shows many and visible commonalities.
On the basis of these and other conclusions that can be seen in our paper, we think
that we have achieved the goal to bring some of the most important linguistic features of Maqellarë County in the field of onomastics:
- Firstly, it is worth pointing out that most of the toponymic phrases as well as of compound and attached names are made up by lexical and grammatical elements of Albanian and are semantically explained through the Albanian language, and also full justified by the laws of the phonetic developments of Albanian.
302
- Secondly, we must note that in the Albanian toponymy of all regions, including Maqellarë, besides the toponyms consisting in phrases, there are many attached formations and compound toponyms. As it is well-known, attachment is the result of a very very long usage in the genitive of noun+adjective or noun+noun word clusters, which holds special value regarding the oldness of such formations.
- Thirdly, we emphasize that Maqellarë's toponymy, observed in its semantic and structural aspect, shows continuity with old toponymic roots, not only through names semantically analyzable by the appellations of the Albanian language (in which direction our scholarship has explored with great success) but also through many elements unjustifiable today, such as, first of all, the ancient names (hydronyms, oronyms, oiconyms) that are unresolvable semantically, but completely justifyable by the laws of the phonetic developments of Albanian.
The Albanian toponomastics of Maqellarë, as well as that of other areas of Dibra, generally in very important for the indigenousness of Albanians in the land where they have lived for centuries and where to this day they continue to use the same microtoponyms used by their ancestors. For this reason, the onomastic material collected in these villages is a living testimony not only to the centuries-old Albanian presence there, but also to their way of life, professions and various cultural activities. This material also provides data on the linguistic influences among different peoples who have for centuries lived close to each other, resulting in numerous loanwords.
Without a doubt, the issue must be carefully examined further and studied extensively and deeply with objectivity and proper academic facts, not only in this county but also in other settlements in a wide geographic range.
Above all, an indispensable task of a future study on the toponymy of this province is the complete tracking of factual material, the collection of toponyms of other villages as well as the further completion of the collected material, in order to finalize a more complete and exhaustive study for this region.
303
PJESA E TRETË
304
KREU XII: SHTOJCA 12.1 Fjalorthi mikrotoponimik i Maqellarës
1. A(h)met, -i: Ara e Ametit, tokë (Poc); Ara e Metës, arë e mbjellë (All); Bafçja e Ametit, tokë (Poc);
2. Abaz, -i: Vija e Abazit, kanal uji (Kërç. Ep): 3. Abaz/i, -et: Abazet, fis (Kërç. S.); Sokaku i Abazeve ke Xhamëja e Vjetër
(udhëkryq), rrugë brenda fshatit (Kërç. S.); Mani i Abazajve, tokë (Kërç. S.); 4. Abdullah, -i: Bunari i Abdullah Agës, pus (Gr); Zabeli i Abdullait, zabel (Gr); 5. Abe < Abedin: Bunari i Abes, pus uji (Çer); 6. Adem, -i: Ara e Demës, arë e mbjellë (All); 7. Ademllarë, -t: Ademllarët, lagje (All); Lugjet e Ademallarëve, arë e mbjellë (All);
Rruga e Lugjeve të Ademallarëve, rrugë e njohur për këmbësorë brenda territorit të fshatit (All);
8. Agallarë, -t1 ‘titull turk’ ( < tur.aga): Rruga e Agallarve, rrugë e cila ka marrë emërtimin sipas mbiemrit të fisit Aga (Gr); Agallarët, fis (Gr); Lagja e Agallarëve, lagje (Çer); Arat e Agallarve, arë (Pesj); Rruga e Agallarëve, rrugë, (All);
9. Agë, -a: Ara e Agos, arë (All); Hurdha e Gafurr Agës, hurdhë me ujë (Gr); Bunari i Abdullah Agës, bunar (Gr); Ködra e Adem Agës, kodër (All); Mullëjni Adem Ags, mulli në veri, (Maj);2 Ogradja e Agës, tokë (All);
10. Agim, -i: Raҫica e Agimit, arë (Poc);3 Zabeli i Agimit, zabel (Kërç. P.); 11. Agollët: ‘titull turk i mirëfilltë, i ardhur po nga leksema turke aga’: Mëhalla e
Agollëve, lagje (Her); Mullëjni i Agollit, mulli (Her); Rruga e Agollëve, rrugë këmbësorësh (Kërç. P.);
12. Agrat, fushë (Er); 4 13. Ah,-u: Zona e Ahut, zabel (Kërç.P); 14. Ajaz: Livadhi i Ajazit, livadh (Maq); 15. Akil, -i: Prëji Akilit, përrua në jug, ndan Bllatën me Majtarën (Maj);5
16. Ali, -u: Bafçja e Aliut, livadh (Poc); Çeshma e Aliut, çezmë (Kërç. P.); Çeshma e Aliut, ujë rrjedhës që vjen nga mali (Kër.Sip.); Mullëjni Aliut, mulli (Poc); Hourdha e Aliut (ndryshe njihet edhe si izvori i Markes), izvor (Kërç. P.); Zabeli i Aliut, zabel (Kërç. P.); Mani i Aliut, tokë (Maq); Bjeshka e Aliut, kullotë (Kërç. P.); Kulla e Aliut, kullë (më saktë kala e vjetër) (Kërç.P); Kurëjtat e Aliut, burim uji në bjeshkë (Kll); Ujti i Aliut, burim uji në bjeshkë, ku uji është shumë i ftohtë sa gishti i dorës nuk e duron) (Kll); Ormani i Aliut, vend me dru (Ali Maliqit) (Kll); Livadhet e Aliut, livadh (Pop);
17. Alil, -i (Halili): Ara e Alilit (Halilit), lëndinë (Kërç. P.); Pjepat e Liles (Halil Qoku), tokë (Kll);
1 Me emërtimin Agallarë dhe me itullin Aga, jo vetëm në këtë fshat por në të gjithë krahinën e Dibrës, njihen familjet e pasura, shtresa e lartë e fshatit, familje që e kanë trashëguar brez pas brezi këtë status apo privilegj (ekonomik e shoqëror) dhe njihen nga e gjithë zona si familje e ngritur, e respektuar. 2 E. Hysa, QSA, Tr, Ekspedita dialektologjike 1967. 3 Fjala reçiça është fjalë slave, e cila përfaqëson emrin e zvogëluar (deminutiv) të fjalës lum, pra, lum i vogël, apo vendi ku kalon një lum. 4 Ky mikrotoponim është marrë nga historiku i fshatit Erebarë, Muzeu i Peshkopisë(dorëshkrim). 5 E. Hysa, QSA, Tr, Ekspedita dialektologjike 1967.
305
18. Alket: Alket,1 lagje fshati (Kll); 19. Allaman, -i: Shkoza e Allamanit, arë (Voj); Vneshtat e Allamanit, toka të
punueshme (Voj); 20. Allçevë, -a: Allçeva, parcelë toke (All); 21. Allebegi,-a: Allebegi (fshat) ku sipas etimologjisë popullore haset për herë të parë
emri “Allajbegi” në shek. XVI, i cili vjen nga shkurtimi i emrit të përveçëm Allaman Begu; Ledina e Allajbegis, fushë (All); Rruga Allebegis, rrugë (Pod); Vija e Allejbegis, kanal ujitës që e merr ujin të përroi i Jabellit dhe e çon te mulliri i Adem Agës (Maj);
22. Amarëjcë, -a: Amaric, fushë në veriperëndim të fshatit (Er);2 23. Antrash, -i: Toka e Antrashit, tokë (Kat. Vog);3 24. Aqif, -i: Qershia e Aqifit, fushë (Dov); Zabeli i Aqifit, zabel (Poc); Gropa e Aqifit,
vend (Kat.Vog.);4 Raҫica e Aqifit, tokë e punueshme (Poc); Hurdha e Aqifit, izvor (Poc);
25. Arat: Arat, toka të punueshme (Voj); 26. Argaç, -a: Argaç, mal (Kër.Sip.); Argaç, vend në mal ku priten drurët e shumtë që
gjenden këtu (Kër.Sip.); Argatça, tokë në anën e malit (Poc);5 27. Argaç: Argaç, zabel (Kërç. S.); 28. Argan, -i: Argani, mal dhe vend i pyllëzuar me drurë të shumtë (Kërc.Sip); 29. Argjata: Vija e Argjatave (vija e arave të gjata), kanal i vogël ujitës (All); 30. Ari, -u: Shpella Ariut (ndryshe njihet edhe si Vrima e Ariut), gur (Dov); Shpella e
Ariut, shpellë (Dov); Vrima e Ariut (Shpella e Arushës), shpellë (Pop); Vrima e Ariut, shpat mali (Pop);
31. Arif, -i: Bafshja Arifit, tokë (Her); Diqani Arifit, dyqani nuk ekziston më, por emërtimi qëndron ende (Her);
32. Arnëjc, -a: Arnëjca, tokë pjellore, të thata (Gr); Arnajca, rrugë (Er); Arnaca, fushë (Er);
1 Gojëdhënat tregojnë se fisi Alku thirret edhe “Allçiu”, “Imeti”, kjo e fundit sipas emrit të të parëve të tyre. 2 Ky mikrotoponim është marrë nga historiku i fshatit Erebarë, Muzeu i Peshkopisë (dorëshkrim). 3 Këtë mikrotoponim ma ka thënë gjyshi im, i ndieri Myrteza Neziri, gjatë kohës që po merresha me përgatitjen e temës së masterit shkencor, në fushë të dialektologjisë, përkatësisht në vitet 2008-2010, mikrotoponime të cilat nuk i kam hasur ndër informatorë të tjerë gjatë zhvillimit të pyetësorit. Ky mikrotoponim është formuar nga emri i përveçëm Andrea dhe prapashtesa –ash. 4 Gropëza me burim shqip sipas La Pianës e I. Ajetit, nga një fjalë vendi të shqipes *gropa- * groupa, e fondit i.e. shih I. Ajeti, “Prania e shqipes ndër dialekte të popullsisë sllave të Gadishullit Ballkanik në dritën e gjuhës dhe të toponimisë së tyre, në Konferenca e dytë e studimeve albanologjike, 12-18 janar 1968, III, Tr, 1969, USHT,f. 117-121. Kurse sipas albanologut E. Çabej kjo leksemë është një fjalë me etimologji shumë të diskutuar. Për këtë shih E. Çabej, “Studime Etimologjike në fushë të shqipes”, IV, ASHSH, Tr, 1996, f. 293. Merret si huazim grek, që ka kaluar në shqipe nëpërmjet latinishtes, po sipas E. Çabej, “Studime Gjuhësore”, VII, Rilindja, Tr, 1986, f, 279. 5 M. Ibrahimi, vep. e cituar, f. 45: Në të folmen e Prilepit arkaç “vend i rrethuar me gardh, ku mbajnë bagëtitë gjatë verës”, vathë”. Sipas studiuesit, nuk duhet të ketë prejardhje sllave.
306
33. Arushë, -a: Bira1 e Arushës2, gur (Her); Bira e Aroushës, shpellë (Pesj); Bira e Aroushës, gur i madh (Kërç. P.);
34. Arvatajca: Arvatajca, fushë, arë e mbjellë (All); 35. Arxh, -a: Mani i Arxhës, tokë në qendër të fshatit (Kërç. P.); 36. Arrni/Arrnaj: (Arni-ara/një grumbull tokash): Arni t’Thata, ara (Voj); Rruga e
Arnive t’Thata, rrugë (Voj); 37. Asfalt, -i: Rruga e Asfaltuar, rrugë (Kov); 38. Asllan: Mani i Asllanit, livadh (All); 39. Asllanallarët: Asllanallarët, llagje (All); Rruga e Asllanallarëve, rrugë e njohur për
këmbësorë brenda territorit të fshatit, emërtuar sipas fisit Asllani (All); Çeshmja e Asllanallarëve, çezmë (All);
40. Avdi, -u: Izvori i Avdiut, izvor (burim uji) (Kat.Vog.); 41. Avdul, -i: Manat e Avdulit, tokë (Kat.Vog); 42. Axhiarek, -a: Rruga e (H)Axhiarekës, rrugë (Pop); Prrouja e Haxhiarekës, përrua
(Pop); 43. Baçilicë, -a: Rruga e Baçilicës, rrugë (Pop); 44. Baçilishte, -ja:, Baçilishte, tokë në anën e malit (Poc); Baçelishte, fushë (Pop); 45. Bafçe, -ja: Bafshe ( < tur.:bafça), fushë (Gr); Bafshe, rrugë toke (Gr); 46. Baft/e, -ja: Arra e Baftes, tokë (Pod); 47. Baftjar, -i: Arat e Baftjarit, toka (Pesj); 48. Bajraktar/i, -ët: Bajraktarët fis në lagjen Tuma (Er); Kulla e Bajraktarit, tokë (Poc),
Mulliri i Bajraktarit, mulli (Poc); Mullajni i Bajraktarit, mulli (Er); Zabeli i Bajraktarëve, zabel (Er);
49. Bajram, -i: Izvori i Bajram Cekut, izvor (K. B); Xhamëja e Bajram Duks, xhamëj (Voj); Arra e Bajramit, tokë (Kërç. P.); Bafçja e Bajramit, kopësht (Kërç.Posh);
50. Bakse: Bakset, tokë (Maj);3 51. Bakushe: Bakushe, mal (Kll); 52. Baltë, -a: Balta e Madhe, fushë (K. B); 53. Ballaçesh/ëm, -ma: Ballaçeshma, çeshëm publike për nevojat e banorëve dhe
kalimtarëve (Kll); 54. Ballamade: Përroi i Ballamades, përrua (Kërç. P.); 55. Banisht, -i: Uji i Banishtit, burim uji që vjen në fshatin Kllobçisht nga përtej kufirit
1 Sipas E. Çabej, në Studime Etimologjike në fushë të shqipes, II, ASHSH, Tr, 1976, f. 341: fjalë birë, f. në kuptimin vrimë, e ndeshim që te G. Meyer e te studiuesit e mëvonshëm. Mund të thuhet se është fjalkë e mbarë shqipes, meqë përveç gegërishtes ka edhe çamërishtja. Në nomenklaturën gjeografike popullore, birë, ashtu si sinonimi vërë i toskërishtes, shënon një shpellë a guvë të tilla si Bira e Ujkut, Bira e Vjedullës te P. Daka; toponimi Guri me Birë të Shijakut; e ndeshim në Kosovë, sipas B. Baliut në veprën “Onomastika e Gallapit”, (f. 42) në toponime Bira Dhelpnes (Gmicë-Dardanë); Guri Dhelpnës (Gërbac-Medvegjë); GuriDhelpnës (Kapit-Medvegjë); Te Birat e Dhelpnave: Aty fshiheshin edhe komitët e kohës së Turqisë dhe të Serbisë (Lisockë-Dardanë); Fusha Birave, mal (Gllogovicë) f.49, Bira e Arushës (Sfircë-Medvegjë); f. 75, Lugu i Birave (Berisha, Llukari, 308); Çuka e Birave (Berisha, Llukari, 308); Lugu i Birave t’Eper (Lukari-Prishtinë) 293); Lugu i Birav t’Midisme (Lukari-Prishtinë) 293); Lugui Birav t’Potme (Lukari-Prishtinë) 293); Fusha Birave, mal (Gllogovicë); Shpati Birave(Kranidell –ardanë); Rrezja e Lugut t’Birave (Lukari-Prishtinë) f. 81. 2Sipas E. Çabej, në Studime Gjuhësore, I, Rilindja, Pr, 1986, f. 39, leksema arushë është reflex shqiptar i emrit indoevropian të ariut, rreth pjerardhjes të të cilit kanë folur disa studiues. Shih aty për më tepër. Gjendet jo vetëm në Shqipëri, por si mikrotoponim, fitonim me leksemën bazë arushë,-a, lokalizohet edhe në Kosovë, konkretisht në Gallap nga studiuesi B. Baliu, Prroni Arush’s, mal i dendur (Marec–Prishtinë), Prroni i Arush’s (Viti–Prishtinë) etj. f. 127. Kurse në trevën e Tetovës kjo leksemë del në trajtën sllave ‘arushë’ (<sllav. meчка), nga M. Ibrahimi, vep.cit. 2002, f. 81. 3 E. Hysa, IGj, Tr, 1967.
307
maqedonas, Banishtit (Kll); Banishti është fshati që ndodhet në kufirin ndarës mes fshatit Kllobçisht të Republikës së Shqipërisë dhe vetë Banishti që i përket Republikës së Maqedonisë. Me ndarjen e kufinjve në kohë të Zogut shumë toka të banorëve të Kllobçishtit mbetën jashtë kufirit, e po ashtu edhe disa toka të banorëve të Banishtit mbeten brenda kufirit shqiptar.
56. Banja, -t: Banjat, tokë në mal që dikur ka shërbyer si një gropë e madhe me ujë (banja terminale) që u shërbente banorëve të fshatit për t’u larë, por sot nuk funksionon më si e tillë. Banorët thonë për këtë vend se dikur ëshë mbytur një fëmijë (por mund të ketë qenë edhe grua siaps gojëdhënave) dhe që në aë kohë banorët i kanë hedhur ilaç e toka është tharë. Ndaj sot njihet me emrin banja (Kat.Vog.);
57. Bazë, -a: Bazë, tokë (Gr); 58. Becenëjcë, -a: Prrouja e Becenëjcës, përrua (Poc); 59. Beça, -t: Beça, llagap (mbiemër) në lagjen e Tafçëjave (Kll); Beçat, fis (Voj); Lagja
e Beçallarve, lagje (Voj); 60. Befspe: Fusha e Befspes, fushë (Gr); 61. Beg, -u: Kulla e Begut, sot njihet si kulla e Imziut, arë (Kat.Vog.); Ara e Dulke
Begut, arë (Maq); Zabeli i Dine Begut, zabel (Maq); 62. Beg/e, -ja: Çeshma e Beges, çezmë (Gr); Mani i Sali Begut, vend (Her); 63. Beg: Arrat e Begut, tokë (Kat.Vog); 64. Beglerë, -t ‘titull turk në shumës, me pozitë më të lartë se agai’: Beglerët, lagje
(All); Bejlerët, lagje (Er); Bejlerët, fis, njiheshin fisi i Datallarëve dhe i Jegenëve (Kat.Vog; Er), meqë pronat e tyre shkonin deri në këto troje.
65. Beguvëjcë, -a: Beguvëjc, fushë (Kërç. P.);1 66. Behove: Këdra e Behoveve, (Mrizi i Behove), mërriz “vend ndër hije ku mblidhen
dhentë’ (Voj); 67. Bejlerë: Vorret e Bejlerve, rrënojë (Maq); 68. Bekteshi: Bekteshi, llagap (mbiemër) në lagjen e Miftarëve (Kll); 69. Beqallarët: Beqallarët, lagje fshati (Pod); Beqa, fis (Pod); 70. Beqir, -i: Ara e Beqirit (Dov); Hurdha e Beqirit, vijë uji vaditësë për tokat (Dov); 71. Beze: Beze, fushë (Grezh); 72. Bërc/e, -et: Bërce, kodër dhe mal (Kat.Vog.); 73. Bërhovë / Brehov, -a: Bërhova, tokë e punueshme që kufizohet në jug me Bllatën e
Poshtme (Maj); Brehova tokë e punueshme e rëndë (muzga) (Bll. e E.) dhe (Bll. e P.); Rruga Brahovave, rrugë që kalon përmes Brahovave në lindje2, kurse sot Rruga e Bërhovës (Maj); Brahova, ara me misër, grurë në jug, (Maj);3
74. Bësllavec, -i: Bësllaveci, mal (Kat.Vog.); 75. Bët, -a ‘Botë ‘ tokë argjilore’: Krasta e Botave, greminë (Pesj); Bota, tokë (Poc);
Prrëji Botës, përrua (Poc); Rruga e Botës, rrugë (Poc); Bëta e Leçiceve, tokë me dhé në ngjyrë gri (Kat.Vog); Ke Këdra Poshtme, kodër (Kat.Vog);
76. Biçe: Lagjia Biçe, e ka marrë emrin nga mbiemri Biçi që mbajnë familjet e kësaj lagje (Grad); Ranat e Biçeve, ranishte/orman (Grad); Brinja e Biçit, arë e mbjellë (Gr); Shkoza e Biçit, fushë (Grad); Lagjia e Biçeve, lagje (Voj);
77. Bigur, -i: Ujt’ e Bigurit, izvor (Poc); 78. Bilishte, -a: Bilishte, tokë (Gr);
1 Kjo është trajata sllave e fjalës turke Beg-u. 2 E. Hysa, QSA, Tr, Ekspedita dialektologjike 1967. 3 E. Hysa, QSA, Tr, Ekspedita dialektologjike 1962. Mendoj se viti mund të jetë shkruar gabimisht 1962 kur besoj se bëhet fjalë për të njëjtën ekspeditë, dhe të njëjtin fshat dhe mikrotoponim. Mund të jetë gabim radhitje materiali nga rradhitësit. Por ne e kemi shkruar siç e kemi gjetur në dokumentet që kemi vjelë nga Instituti i Gjuhës dhe Letërsisë, Tiranë
308
79. Bjeshkë, -a: Uji i Bjeshkës, izvor (Dov); Bjeshkët, livadh (Kër.Sip.); Uji i Bjeshkës, izvor (Kërç. P.); Udha e Bjeshkës, rrugë për në bjeshkë (Kërç.P);
80. Bllacë, -a: Liqeni i Bllacës, liqen (All); Bllaca, fushë (Poc); 81. Bllaka, fushë (Pop); 82. Bllashke: Zabeli i Bllashkeve, zabel (Kërç. S.); 83. Bllatenëjc, -a: Bllatenëjc, tokë (Kërç. P.); 84. Bllatë, -a:1 Bllatë e Epërme – Kllobçisht, kryqëzimi i parë i rrugës nacionale nga
Bllata për në kufi me Maqedoninë (Bll.); Kthesa e Bllatës, rrugë (Bll.); 85. Böfçe: Böfçe, pemë e livadhe në lindje (Maj);2
86. Bogdan, -i: Krasta e Bogdanit, mal/ gur i madh (Kërç. P.); Ara e Bogdanit, fushë (Kërç. P.);
87. Bogdan: Bjeshka e Bogdanit, zabel (Kërç. S.); 88. Bolluqa, -t: Bolluqat, llagap (Poc); Lagjja Bolluqave, që tani e kanë mbiemrin
Osmani (Poc); Rruga e Bulluqave, rrugë (Poc); 89. Botë, -a: Përroi i Botës, përrua (Pop); Rruga e Botës, rrugë (Pop); 90. Bragovëjcë, -a: Izvori i Bragovëjcës, izvor (Kat.Vog.); 91. Brakë, -a: Uji në Braka, burim uji (Bll); 92. Bramurë, -a: Bramura, tokë (Maq); 93. Branëjc, -a: Pylli i Branëjcës, pyll (Kërç. P.); Branëjcë, mal (Kërç. P.); Burimet e
Branëjcës, ujë rrjedhës që vjen nga mali, (Kër.Sip); 94. Branësh: Branësh, kodër (Kërç. P.); 95. Breg, -gje: Hurdha e Bregjeve, tokë e pjerrët (Çer); 96. Breg, -u:3 Rruga Bregut (është një rrugë murembajtëse e shtruar me kalldrëm,
shërben për të lidhur fshatin Dovalan me lagjen Mëhallë (Dov); 97. Bresnëjcë, -a: Bresnëjca, fushë (Gr); Prrouja e Bresnëjcës, përrua (Gr); 98. Brrakë, -a ‘Vorbull uji’:4 Brraka, tokë (Her); Di (Dy) Brrakat, lëndinë (All); Izvori
i Brrakës, izvor (Her); 99. Bugjavec, -i: Trapi i Bugjavecit, vend që del ujë (Kat.Vog.); 100. Bujar, -i: Bafçja e Bujarit, livadh (Dov); 101. Bukavec, -e: Bukavece, tokë pjellore dhe fushë në veriperëndim të fshatit (Dov);
Lugina e Bukaveceve, luginë (Dov); Rruga Bukaveceve, rrugë (Dov); Bugavec, fushë (Er);
102. Bukë, -a: Fourra e Bukës, shesh (Çer); 103. Bullnëjk-u: Guri i Bullnëjkut, gur (Kërç. P.); 104. Bunare, -et: Bunare, tokë në anën e malit, njihet ndryshe edhe si Toka e Uruçave
(Poc); Bunare, zabel (Pop); Bunaret, arë (Pop); 105. Burim, -i: Burimi, fshat i cili para viteve 90’ të shekullit të kaluar u emërtua i
tillë por më parë njihej edhe me emrin Allejbegi, nga Allaman Begu (All); Rruga e Burimit, rrugë (Maq);
1 Bllatë-kemi të bëjmë me një emër sllav njëgjymtyrësh блато (bllato) „baltë, lloq”. 2 E. Hysa, QSA, Tr, Ekspedita dialektologjike 1967. 3 breg << kodër e vogël; buzë lumi, liqeni a deti>>. Për këtë fjalë pranohet përgjithësisht mendimi që kemi të bëjmë me një huazim sllav E. Çabej, “Studime Etimologjike në fushë të shqipes”, II, ASHSH, Tr, 1976, f. 305. 4 Sipas M.Ibahimit, vep.e cituar, f. 66. Emri i këtij toponimi është dëshmuar që nga 1272 te Sebastus Paulus Bracca, (Acta et diplomata res Albaniae Mediae Aetatis ilustrantia, bot.L.de Thlloczy, e Jirecek E. de Sufflay, Vindobonae 1913 (T.I), f.265), haset edhe më vitin 1485 në fshatin Shestan/Gjon Brraka, Petri b.Brrakut, Grava/Podgoricë (defteri i regjistrimit të Sanxhakut të Shkodrës i vitit 1485, bot.S.Pulaha, T.1974, f.321,334).
309
106. Burnazi, -et: Burnazet, lagje (Poc); Ugradja e Nuzit të Burnazit, tokë pjellore (Poc);
107. Burra, -t: Ledina e Burrave (Ledina e burrave, kryesorja në qendër të fshatit), lëndinë (All),
108. Busha, -t: Bushat, fis në lagjen Tuma (Er); 109. Buzhin, -i: Livadhi i Buzhinit, pjesë e malit të Kërçinit (Kll); 110. Cami, -at: Ara e Camit (vjen nga fisi Cami i Sepetovës së Gollobordës), arë
(All); 111. Cankë: Gështenja e Cankës,tokë (Gr); 112. Capnovë, -a: Capnovë, rrugë toke (Gr); Capnova, rrugë, tokë (Her); Izvori i
Capnovës, izvor (Her); Ködra Copnovës, kodër (Gr); Ködra e Capnovës, kodër (Her); Përroi i Capnovës, përrua që derdhet në lumin Drin (Gr);
113. Carcajca: Carcajca, arë e mbjellë, parcelë toke e pjerrët në formën e brinjës, përballë fshatit Vojnikë (All);
114. Ceku, -ët: Cekët, fis dhe lagje fshati (Pod); 115. Celinë, -a: Celina, tokë (Bll.); Rruga Celinave, rrugë (Bll.); Celinë1, qendra e
fshatit (Grad); Sheshi i Celinave, shesh pushimi ose shëtitoren e të rinjve (Bll.); 116. Cenigëz, -e (Cërnigëze): Izvori i Cenigëzve, izvor (Pop); Rruga e Cenigëzëve,
rrugë (Pop); Cenigëza, kodër (Pop); Cernigëz, mal (Poc); Cernigezale 2, tokë në anën e malit (Poc);
117. Cenk, -u: Zabeli i Cenkut, zabel (Poc); 118. Cervec, -i: Cerveci, burim uji (Poc); Prrouja e Cerrevecit, përrua (Poc); 119. Cest, -i: Ceste, tokë (Gr); Cesti, mal (Kat.Vog.); Cesti, uj rrjedhës (izvor)
(Kat.Vog.); Gropa Cestit, ara si luzavein (rrugë) në veri-lindje, (Maj) 3 edhe sot kështu quhet Gröpa e Cestit (Maj);
120. Cile < Sinan: Lugu i Ciles, luginë (Dov); 121. Cimbur, -i: Uji i Cimburit, izvor, ndodhet në lagjen e Qokajve (Kll); 122. Cingalicë, -a: Fusha e Cingalicës, fushë (Kërç. P.); 123. Cizvorek, -u: Cizvoreku, izvor (Bll); 124. Crroj: Crroj, fis (K.B); Crroj, patronim (Kov); Bunari i Crrojt, pus (Kov); Zabeli
i Crrojt, zabel (Kov); Lagjia Croje që e ka marrë emrin nga mbiemri Cërroi i familjeve që kanë pas jetuar aty (Grad); Mullëjni me Ujë i Ismail Crrojt, mulli (Grad); Rruga e Mullëjnit të Ismail Cërroit, rrugë (Grad);
125. Cucul, - i “CUCULL ‘maja e tokës dhe gurit’ ( < arum. cucullus4)”: Rruga e Cuculit, rrugë për në mal (Dov); Zabeli i Cuculit, zabel (dikur kanë luajtur funksionin e tuneleve për të futur tanket që vinin nga Reparti i Tankeve në Dovalan, edhe sot janë tunelet) (Dov); 1. Currellë, -a: Kodra e Currelës (Grad);
126. Cuzic, -i: Mali i Cuzicit, mal (Dov); 127. Çadër, -a: Uji i Çadrave në Mal (çadrat e ushtareve turq që janë vendosur në
mal gjatë sundimit të vendit, izvor (Kat.Vog.); Çadra, mal/pyll i dendur (Poc); Çadra, kodër (Pop); Çadra, rrugë (Pop); Fusha e Çadrave, fushë (Pop);
128. Çaka, -t: Lagjia e Çakave, lagje (Voj); 129. Çanak, -u: Kodra e Çanakut, kodër (Maj); 130. Çangë/ Çankë: Çangë, lagje (thuhet se Çanga ka qenë vendbanim i vjetër me
rreth 600-700 banorë) (K. B); Përroi i Çangës, përrua (K. B); Rruga e Çangës, rrugë 1 Kjo leksemë mund të jetë nga fjala sllave celinë, d.m.th. tërësi. 2 Morfema e parë e këtij emërtimi është fjala sllave cerni, në kuptimin e kuqe. 3 E. Hysa, QSA, Tr, Ekspedita dialektologjike 1967. 4 Dictionarul explicativ al Limbii romane. DEX.1975.
310
përmes fshatit (K. B); Lama e Çangës quhej sheshi kryesor në qendër të fshatit (K. B); Varrezat e Çangës, varrezat e fshatit (K. B); Rruga Çankës, rrugë për jashtë fshatit (Çer); Prroi i Çangës, përrua (Kov);
131. Çarshëj, ja: Livadhet e Çarshëjs, livadh (Poc); Uji i Çarshëjs, izvor (Poc); 132. Çen, -i: Ara e Gurit t’Çenit, arë (Dov); Guri i Çenit, luginë (Dov); 133. Çernenë, -a: Çernenë, fshat i Maqellarës (Çer); Prrëji i Çernenës, përrua (All);
Liqeni i Çernenës, liqen (Çer); Ködrat për në Çernenë, (Ködrat e Çernenës), kodra (All); Kisha e Çernenës, kishë (Çer); Ledina e Çernenës, shesh (Çer); Izvori i Çernenës, izvor (Maq); Rruga e Çernenës, rrugë (Maq);
134. Çeshmë, -a: Livadhet e Çeshmës, fushë (Kat.Vog.); Livadhet e Çeshmës, livadh (Maq); Çeshma e Madhe, shesh pushimi e kuvendimi për banorët e fshatit (Kërç.P); Çeshmat, çeshmë (Kov);
135. Çiflig, -u1 ‘pronë e spahiut turk’ ( < tur.çiflig): Çifligu, fushë (Poc);.); Çeshma e Çifligut, çezmë (All); Mëhalla e Çifligut, lagje (All); Rruga Çifligut, rrugë brenda fshatit (All); Udha Maqellarë-Çiflik, rrugë këmbësorësh, e zgjeruar, që lidh fshatin Allejbegi me fshatrat kufizuese (All); Çeshma e Çifligut, çezmë (Kat. Vog.); Çiflig, fushë (Pop); Rruga e Çifligut, rrugë (Pop); Çifligje, toka shumë prodhuese (Kat. Vog);
136. Çollaku,2 ët: Çollakët, fis (Gr); Lagjia e Çollakëve, lagje (Gr); 137. Çukë, -a ‘Çukë ‘majë e lartë, e zhveshur e një mali a kodre’3; Çuket, lagje ku
bëjnë pjesë edhe fiset Markeci-Quka-Leka-Qoku (Er); Udha e Çukave, rrugë e njohur brenda territorit të fshatit (All); Ködra e Çukës, kodër me shkurre (All); Çukat4, arë e mbjellë (All);
138. Çurrilla: Çurrilla, fushë (Kov); Çurrillat, kodër (Kov);
1 Çiflig: Quhet një sipërfaqe toke nga 60 deri në 120 dynim, që punohet, e që mund tu jepet personave të ndryshëm dhe mund të mbajnë argat.Çifligjet u jepeshin myslimanëve si benefic dhe nuk tatoheshin. Çifligu mund të shitej dhe të dhurohej. Lejimi i shitblerjes së çifligjeve krijoi kushtet e forcimit të feudalve të mesëm dhe të mëdhenj Sipas F.Dukës në “Shekuj osmanë…” f. 230, çifligu ishte “pronë e zakonshme e një familjeje bujqësore të kohës”. Duke cituar H. Inalçik, F.Duka sqaron: “Çifligu i kësaj kohe nënkuptonte një unitet bujqësor(fermë) në një sipërfaqe toke të lërueshme nga një pendë (çift) qé dhe që llogaritej midis vlerave 60-150 dynim.” F.Duka, vepër e cituar, f. 230. 2Çollaku, patronim i formuar nga një fjalë e shqipes çollak-u, me burim prej turqishtes çolak me kuptimin 'dorac, dorëcung'. Shih Ç. Bidollari, Fjalor i patronimeve të shqiptarëve, QSA, Tr, 2011, f. 75. 3M. Ibrahimi, Mikrotoponimet në vendbanimet shqiptare të rrethit të Prilepit, Krushevës dhe Velesit, Interlingua, Shkup 2010, f. 55. 4 Çukë << majë mali a kodre>>. Fjalë me burim të diskutuar. G. Meyer e bashkon përbdrenda gjuhës shqipe me sinonimin çungë << majë bregu a kodre>> të Bardhit. Në një fazë tjetër kërkimesh disa studiues (Mladenovi, N. Jokli, G. Ëeigandi, Seliščevi, A. Desnickaja) shohin gurra e kësaj fjale kërkohet në gjuhët sllave. I pari që gjen te çukë një fjalë vendi të shqipes është Treimer, i cili sheh te kjo fjalë vazhdimin e një forme bazë * skeukǡ, e afron brenda shqipes me cung. Bernekeri te kjo fjalë, brenda e jashtë Gadishullit të Ballaknit, duke u bazuar edhe te Schuchardtit, sheh formime onomatopeike, dhe vëren me të drejtë se nuk mund të ndahet se deri ku këto janë fjalë vendi në ato gjuhë e deri ku janë huazime nga gjuhë të tjera. Si përfundim, mbas shumë diskutimesh e interpretimesh mbi origjinën e kësaj fjale, E. Çabej shton se është një fjalë ballkanike mbase me gurrë mesdhetare. Duke e kundruar këtë fjalë në tërësinë e vet, pasi është një fjalë e mabrë shqipes, me përdorim të gjerë në të dyja dialektet e saj, shihet se nuk është e izoluar brenda gjuhës. Ajo paraqitet me një burim formashe kuptimesh, të cilat është vështirë të shpjegohen në rrugë huazimi. Për më tepër, për të përforcuar gurrën shqipe të saj, dëshmojnë edhe përdorimet e gjera në mbarë Shqipërinë në fushë të onomastikës, si Cukal, Cuk e Aranjit, Mali i Cukaravës, Kodra e Cukalit, Quk, Gur i Quksit, Qukës etj.. këto të dhëna të shikuara së bashku dëshmojnë më fort për një fjalë vendi se sa një huazim prej sllavishtes. Por duke iu referuar arealit gjeografik të përdorimit të saj, kryesisht në trevat në afërsi me gjuhën shqipe, nuk është për të hedhur poshtë interpretimin e Treimer-it, i cili mendon se çukë ka shkuar prej shqipes në sërbishten e greqishten e re. Shih E. Çabej, “Studime Etimologjike në fushë të shqipes”, III, ASHSH, Tr, 1987, f. 138-140.
311
139. Dac, -i1: Ara e Dacit, rrënojë (All); Ara e Dacit, fushë (All); Art e Dacit, arë në lindje të fshatit, (Maj);2 Shullanet e Dacit, ara në lindje, (Maj); 3 Sůfica Dacit, ara në lindje, (Maj); 4 Prrëji i Dacit, përrua (Pod); Ara e Dacit, tokë pjellore (Pod); Mani i Dacit, livadh (Maq);
140. Dakler, -i: Trapi i Daklerit, luginë (Dov); 141. Dalë, -a: Gurt’ e Dalës, fushë (Kat. Vog); 142. Dalip, -i: Çeshma5 Dalipit (Kov); E Derdhmja6 e Dalipit, greminë (Kërç. P.); E
Derdhmja e Dalipit, rrugë (dheu i kësaj tokë, që është pronë e Dalipit, është shembur, derdhur, ndaj dhe toka ka marrë emrin e derdhmja Dalipit) (Poc); Zabeli i Dalipit, zabel (Poc); Livadhet e Dalipit, tokë (Voj); Mani i Dalipit, tokë (Kërç. S.);
143. Dan, -i: Mani i Danit, arë e punueshme (Voj); Dani, fis (Pod); 144. Dançe, -ja: Teqja Dançes,7 nga llagapi Dançi (Hysni Dançe) personi që i ka
shërbyer, teqe (All); 145. Dani/Danallart: Dani, llagap (Pod); Danallart, fis dhe lagje fshati (Pod); Rrugica
e Danallarve, rrugë brenda fshatit (Pod); 146. Dankë, -ja: Kopshti i Dankës, livadh (Kër.Sip.); 147. Dardhas: Mhalla Dardhas, lagje (Maj)8 kurse sot banorët i thonë edhe Mëhalla
e Dardhanjanëve; Përroj i Dardhasve, përrua (Maj); Ogradet e Mhalls Dardhse, toka në lindje, (Maj) 9; Lugjet e Dardhasve, toka pjellore, (Maj);
148. Dardhë, -a ‘Dardhë (Pirus communis);10 Kshtenja e Dardhës, livadh (Maj); Dardha e Vakoufit, lëndinë (Gr); Dardha11 e Popinarës, livadh (Pesj); Dardha e Mustafës, livadh (Pesj); Dardha e Tahirit, vend (Pod);
1 Daci, patronim me përhapje të gjerë nëpër Shqipëri, siç ka pohuar. Ç. Bidollari, vep. cituar, f. 79: nga një fjalë e shqipes dac-I për 'mashkullin e maces, maçok…..' 2 E. Hysa, QSA, Tr, Ekspedita dialektologjike 1967. 3 E. Hysa, QSA, Tr, Ekspedita dialektologjike 1967. 4 E. Hysa, QSA, Tr, Ekspedita dialektologjike 1967. 5 E. Çabej e jep këtë leksemë të gurrës turke,më specifikisht, me burim persian, në kuptimin ‘krua’ (< tur.çesme), me përhapje të gerë në gjuhët ballkanike. Shih në E. Çabej, “Studime Etimologjike në fushë të shqipes”, III, ASHSH, Tr, 1987, f. 111. 6 Sipas E. Çabej, etimologjitë që nisen nga trajta e sotme derdh, kuptim që gjendet në këtë mikrotoponim, d.m.th këtu “shembet një pjesë dheu, rreshet toka”, duhen rishikuar (duke marrë shkas nga etimologjitë e dhëna nga studiues të ndryshëm për këtë fjalë), pasi trajta e mirëfilltë e saj është dardh; shih E. Çabej, “Studime Etimologjike në fushë të shqipes”, III, ASHSH, Tr, 1976, f. 197. 7 Dançe është shkurtim, në formë zbunuese, e antroponimit sllav Ramadan. 8 E. Hysa, QSA, Tr, Ekspedita dialektologjike 1967. 9 E. Hysa, QSA, Tr, Ekspedita dialektologjike 1967. 10M. Ibrahimi, “Mikrotoponimet në vendbanimet shqiptare të rrethit të Prilepit, Krushevës dhe Velesit. Interlingua, Shkup 2010, f. 78 11 Kjo fjalë, sipas E. Çabej, që prej Hannit e këtej lidhet me emrin e popullit, - në shumicë ilir -, Dardani e të vendit të tyre Dardania si “vend dardhash”. Këtë emër të lashtësisë studiuesit e afrojnë gjithashtu ehe me disa emra personash si Dardas, gjendet edhe në greqisht si emër i shpeshtë princash makedonë elimiotë bashkë me disa emra vsesh, po në Greqi, në Italinë jugore. Kurse E. Durham e përforcon më epër këtë ide me faktin se në trevat shqiptare edhe sllave jugore hasen shumë shpesh emërtime visesh prej bimësh. Si emër vendi ka një përdorim të gjerë, por për herë ë parë e ndeshim në Kadastrën e Shkodrës 1416-1417 (villa clamada darda), e mandej në të gjitha anët e vendit, siç edhe kanë treguar studiuesit që merren me punë të etimologjisë, të tilla formime si Maj’ e Dardhës, Qaf’ e Dardhës, Zall i Dardhës në Dibër, Mirditë, Lezhë, Skarpar, Elbasan, Korçë, Kosovë, në trevat e Maqedonisë së sotme etj.; edhe në formime kompozita e ndeshim këtë leksemë ne trevat shqiptare; po ashtu rrjedhojë me –zë e ndeshim në breg të Drinit në veri, në Dibër dhe Korçë etj., Sidoqoftë barazimi dardhë: Dardania, thekson Çabej, qëndron mbi të gjitha interpretimet e gjertanishme të emrit Dardania, shih në E. Çabej, “Studime Etimologjike në fushë të shqipes”, III, ASHSH, Tr, 1987, f. 165-167.
312
149. Dartallarët: Lagja Dardhallarëve, nga fisi Dardha, (Er) ku bënë pjesë edhe fisi Shahinaj;
150. Daut, -i: Gjirizi i Dautit, fushë (All); Izvori i Daudit në Trosmane, izvor (All);1 Ogradja e Dautit, kopësht (K. B); Pjepi i Dautit, livadh (Dov); Qershia e Dautit, livadh (Dov);
151. Davarisht: Rruga e Davarishtit, rrugë (Er); Davarishte, fushë (Er); 152. David, -i: Ara e Davidit,2 arë (Kërç. Sip.); 153. Debercë, -a: Deberca e Strugës, degë e lumit Drin i Zi, që përshkon Maqellarën
(Maq); 154. Debishte: Debishte, parcela toke (Kërç. P.); Debishte, parcela toke (Kll);
Debishte tokë (Maq); Debishte, fushë (Poc); 155. Dedallarë, -t: Dedet, lagje (Çer); Çeshmja e Dedallarëve, çezmë (Çer); 156. Dede: Izvori i Dedes, izvor (K. B); Kopshti Dedes, livadh (Pod); Rrugica e
Dedeve, rrugë (Çer); 157. Dehar, -i: Livadhi i Deharit, livadh (Pop); 158. Dekorëjcë, -a: Përroi i Dekorëjcës, përrua (Poc); Dekorëjcë, mal (Poc);
Dekorëjca, luginë (Poc); 159. Delish, -i: Zabeli i Delishit, zabel (Kërç. S.); 160. Dem, -i: Hamlla e Demës (Adem), lëndinë (All); Blloku i Deme, tokë (K. B); 161. Demëjr, -i: Ködra e Demëjr Kupit, kodër (Kërç. P.); Arat e Demëjrit, ara (Pesj);
Gurt e Demëjrit, pjesë shkëmbore (Poc); Manat e Demëjrit, livadh (Pesj); Ugradja e Demëjrit Mines, fushë (Poc); Ledina e Demëjr Kupit, lëndinë (Kërç. P.); Gurët e Demëjrit, gur (Pop);
162. Desinec, -i: Desinec, uj rrjedhës (Gr); 163. Destan, -i: Kopshti i Destanit, kopësht (Pesj); Bafçja e Destanit, livadh (Dov);
Pjeshka e Destanit, livadh (Dov); 164. Desteëllbe: Destëllba, fushë (Kërç. P.); 165. Deshat: Vargamalet e Deshatit, vargmal (Pop); 166. Dërnja: Lugjet e Dërnjave, tokë (Maj); Mëhalla e Dërnjanve (mendohet se vijnë
nga zona Zall-Dardha e sotme, fisi Dardha, që nuk i përket komunës së Maqellarës) (Maj);3
167. Dërvëjsh, -i (dërvish): Izvori i Dervëjshit (ka pirë ujë një Dervish), izvor (Kërç. P.)4; Dardha e Dervëjshit, tokë vend (Kll);
168. Dik, -a (Duka): Bunari i Diks, pus që shteron verës (Voj); 169. Din, -i: Ara e Dinit, arë në veri të fshatit, (Maj);5 Livadhi Dinit, livadh në lindje
(Maj);6
170. Divanivë, -a: Divaniva, fushë (Gr); 171. Divinishte, fushë (Er);
1 Kjo leksemë dhe fjalët e tjera që knë në strukturën e tyre morfemën apo fjalën izvor janë prej gjuhëve sllave, në kuptimin e burimit ujor. 2 Këtë mikrotoponim e kam vjelë nga gjyshi im, ndjesë pastë, Myrteza Neziri, në kohën kur kam qenë studente gjatë studimeve të masterit shkencor në vitet 2008-2010. Ky antroponim, siç ka pohuar siç ka pohuar. Ç. Bidollari, vep. cituar, f. 83: shërben edhe si patronim, i cili nga e vet ka ardhur nga emir i një mbreti të Izraelit, David-i, me burim prej hebraishtes David 'i dashur'. 3 M. Ibrahimi, Mikrotoponimet në vendbanimet shqiptare të rrethit të Prilepit, Krushevës dhe Velesit. Interlingua, Shkup 2010, f. 98. Sipas studiuesit kjo vjen nga fjala Dërm/ë-ja “pyll i vogël”. 4Gojëdhënat thonë që në këtë vend çdo vit ngordh nga një hajvan samari. Kjo ndodh se babai i Hysen Musës ka shkuar në mal ditën e Kurban Bajramit dhe i ka dalë para Dervishi dhe i ka thënë: - Çfarë dite është sot? Thuaju të tjerëve të mos vijnë këtu se do bëhen pishman). 5 E. Hysa, QSA, Tr, Ekspedita dialektologjike 1967. 6 E. Hysa, QSA, Tr, Ekspedita dialektologjike 1967.
313
172. Dizg, -u: Vorret e Dizgut, varreza të vjetra, (Kll); 173. Dobreiva: Dobreiva, tokë e punueshme (Poc); 174. Dobroj: Dobroj, emri i vjetër i fshatit Grazhdan (Gr); 175. Dod/ë, -a: Lama e Dodës, kryqëzim rruge (All); Ara e Lamës Dods, arë e
mbjellë, (All); Lama Dëds, shesh, rafsh në veri-pernëdim (Maj)1 sot tokë e punueshme; Lama Dëds, livadh (All);
176. Dodët2: Lagja e Dodave, lagje (Voj); 177. Doganë, -a: Bllatë- Doganë ose Rruga e Doganës (Bll. Ep.); Kryqzimi i Dit i
Rrugs Bllatës, në kufi me Maqedoninë, rrugë që të çon për në Dibër të Madhe (Bll.); Rrethrrotullimi te Rruga e Doganës, udhëkryq (Maq);
178. Doll: Prroi i Dollit, përrua (Er); 179. Dollogune: Dollogune, fushë (Kërç. P.); Dollogune, fushë që ndahen nga një
përrua i vogël nga Dollogunet e Kërçëjshtit (Poc); 180. Doshodollo: Doshodollo, zabel, ferra, gropa në jug, (Maj);3 181. Dovolan, -i: Dovolan fshat në Maqellarë (Dov); Prrëji i Dovolanit, përrua
(Grad); Prrouja e Dovolanit, përrua (Dov); 182. Dovorëjsht: Dovorëjshti, fushë në veriperëndim të fshatit (Er); 183. Dragë, -a: Draga, vend i thepisur nga ku rrjedhin ujrat e maleve duke formuar
kanale në kohë shiu ose banorët ndryshe i thonë edhe mal me të çara (Kërc. Sip.); Rruga e Dragave, rrugë për në mal (Kër.Sip.); Draga, lëndinë (Kërç. P.); Dragat, gur (Kër.Sip.);
184. Drenëjcë: Drenëjcë, fushë (Kërç. P.);4 185. Drimkoll, -i: Drimkolli, degë e Lumit Drin që përshkon Maqellarën (Maq); 186. Drin, -i: Shenj e Drinit, tokë (Maj);5 Rruga e Drinit, rrugë (K. B); Rruga e Drinit,
rrugë (Pod); Vija e Drinit, kanal ujitës për tokat e fshatit (Voj); 187. Drita: Lagjia e Dritave, lagje (Kër.Sip.); 188. Drubak, -u:6 Drubak, mal (Kërç. P.); Përroi i Drubagut, përrua (Kërç. P.);
Drubak, dru i madh (Kërç. P.); 7 189. Dukë, -a: Ara Duks (pronari), arë në gropë, në veri të fshatit (Maj);8 190. Duleman, -i: Mani i Dulemanit, tokë (Dov); 191. Dullë, -a: Teqja e Dullës, dikur teqe e sot rrënojë (Bll. Ep); Rruga Dullës, rrugë
(Bll. Ep.); Mali i Dullës, shpat mali (Pop); Këdra e Dullës, kodër (Pop); 192. Duman, -i: Bunari i Dumanit, pus (Kov); Zabeli i Dumanit, zabel (Kov); 193. Dy: Dy Lisat, vend i njohur (All); 194. Dhelp/ën, -na: Dhelpër (Canis vulpis): Shpella Dhelprës, rrënojë (Kër.Sip.);
Vrima e Dhelpnës, vend që gjenden te Këdra e Çukës (All); Guri i Dhelpnës, dikur
1 E. Hysa, QSA, Tr, Ekspedita dialektologjike 1967. 2 Siç ka pohuar. Ç. Bidollari, vep. cituar, f. 92, është një patronim shumë i hershëm, nga një emër vetjak Dod/ë-a, me prejardhje nga emir latin Dominicus, i cili ka dhënë në shqipe trajta të shumta: Dodë, Dodan, Dedë, Dedan, por edhe Bdek (i ati i Gjon Buzukut, e madje edhe Dokë, sipas modelit Gjikë, Gjokë dhe Gjon. I dëshmuar si emër vetjak që në voitn 1222, ndërsa si patronim më 1417 (Andrea Dodesi). 3 E. Hysa, QSA, Tr, Ekspedita dialektologjike 1967. 4 S. Keshi, artikull i cituar, f.191. 5 E. Hysa, QSA, Tr, Ekspedita dialektologjike 1967. 6Sipas M. Ibrahimit Drobak “Mal shumë i shpeshtë nëpër të cilin kalohet me shumë vështirësi, shpeshtak”, vep. e cit., f. 70. 7 Gojëdhënat thonë që në këtë vend çdo vit ngordh nga një hajvan samari. Kjo ndodh se babai i Hysen Musës ka shkuar në mal ditën e Kurban Bajramit dhe i ka dalë para Dervishi dhe i ka thënë: - Çfarë dite është sot? Thuaju të tjerëve të mos vijnë këtu se do bëhen pishman). 8 E. Hysa, QSA, Tr, Ekspedita dialektologjike 1967.
314
galeri nëntokësore që sot ka mbetur në formën e shpellës, e ndërtuar para viteve 90’ të shekullit të kaluar (Kër.Sip.); Vrima e Dhelprës, shpellë (Pop);
195. Dhi, -a: Hurdha e Dhive, hurdhë (Kov); 196. Dhimitër, -i: Kisha Dhimitrit (në krye të fshatit), kishë (Kërç. P.); 197. E butë: Ledina e Butë, lëndinë (All); 198. e dytë: Pishat e Dyta, zabel (Kërç. P.); 199. E epërme (e epra): Reka e Epërme, degë e lumit Drin që përshkon Maqellarën
(Maq); Rruga e Lagjes së Epërme, rrugë (Poc); Kuqarka e Epërme, tokë (Poc); Majtarë e Epërme, lagje, (Maj); Izvori i Epërm, izvor (Kërç. P.); Llakarsat e Epra, tokë (Her); Majtarë e Epërm, lagje (Maj); Izvori Epër, burim në jug (Maj);1 Bllatë e Epërme, fshat në Maqellarë (Bll.); Kusharëjshtet e Epërme, tokë (Poc); Livadhet e Epra, fushë (K. B);
200. E Keçe: Rrasa e Keçe, rrasa është një gur që mund të ketë dimensione të nryshme por është i sheshtë në formën e një pllake (Grad);
201. E keçe: Rrasa e Keçe, shpat në malin e Gradecit (Grad); 202. E krishterve: Vorret e Krishterve, varreza dikur në lindje të fshatit (All);2 203. E madhe: Ara e Madhe, fushë (Poc); Ledina e Madhe, (Ledina e Madhe),
rrënojë3 dikur në lindje të fshatit (All); Çeshma e Madhe, çezmë (Poc); Kisha (e Madhe), rrënojë që shërbente dikur si kufi tradicional në perëndim të tij (All);4 Lajthi e Madhe, (LAJTHI-A ‘corrylus avellana ‘),5 shpat mali (Poc); Prrouja e Madhe, përrua (Kat.Vog.); Rrafsha e Madhe, lëndinë (Gr); Bjeshka e Madhe, kullotë (Poc); Çeshma e Madhe, çezma më e vjetër e fshatit, ku sipas banorëve është ndrërtuar aty afër shek. XIV (Kërç. P.). Kjo çezmë ndan Kërçëjshtin e Epërm nga Kërçëjshti i Poshtëm; Çeshma e Madhe (zamadan), udhëkryq (Gr); Mafsha e Madhe, lëndinë (Gr); Xhamëja e Madhe, xhamëj (Dov); Çeshma e Madhe, çezmë (Dov); Çeshma e Madhe, udhëkryq, dikur njihej si çeshma me brolle (K. B); Rruga e Madhe, rrugë fshati (K. B); Trapi i Madh, tokë (Maq); Xhadja Madhe, rrugë automobilistike që çon në Dibër (të Madhe, shënimi jonë) (Maj);6 Rruga e Madhe, rrugë brenda fshatit (Dov); Balle e Madhe, tokë (Maq); Art e Mdha, ara të mëdha në veri-perëndim të fshatit (Maj);7 Xhamëja e Madhe (Kërç.P); Çeshma e Madhe, shesh (Kërç.P); Lama e Madhe, shesh (Kërç.P); Hurdha e Madhe në Drin, hurdhë (Kov); Lajthi e Madhe, pyll (Pop); Bjeshka e Madhe, livadh (Pop); Fusha ke Hurdha e Madhe, fushë (Kov); Arët e Mdhëja, tokë (Her);
204. E ngushta: Rrugët e Ngushta, rrugë (Voj); 205. E parë: Pishat e Para, zabel (Kërç. P.); 206. E poshtme: Rruga e Lagjes së Poshtme, rrugë (Poc); Kuqarka e Poshtme, tokë
(Poc); Majtarë e Poshtme, lagje (Maj); Rekë e Poshtme, degë e lumit Drin që përshkon Maqellarën (Maq); Mëhalla e Poshtme, lagje (Bll.e Ep); Bllatë e Poshtme, fshat në Maqellarë (Bll.); Kusharëjshtet e Poshtme, tokë (Poc); Lagjia e Poshtme, lagje (Kër.Sip.); Leshnëjcat e Poshtme, fushë (Kov); Llakarsat e Poshtra, tokë (Her);
207. E re/i ri: Çeshma Re, burim i ndërtuar së fundmi, del nga Prrouja e Xhenazes, në qendër të fshatit në perëndim (Maj); 8 Xhamëja e Re, xhamëja e fshatit (Maj);
1 E. Hysa, QSA, Tr, Ekspedita dialektologjike 1967. 2Marrë nga dosja e dokumeneve që gjenden në Muzeun Peshkopi, fshati Allejbegi. 3 Marrë nga dosja e dokumeneve që gjenden në Muzeun Peshkopi, fshati Allejbegi. 4Marrë nga dosja e dokumeneve që gjenden në Muzeun Peshkopi, fshati Allejbegi. 5 M. Ibrahimi, vep.e cituar, f. 80 6 E. Hysa, QSA, Tr, Ekspedita dialektologjike 1967. 7 E. Hysa, QSA, Tr, Ekspedita dialektologjike 1967. 8 E. Hysa, QSA, Tr, Ekspedita dialektologjike 1967.
315
Tokë e Re n’Ormân, ara në perëndim, jan ba n’koh t’Partis (Maj);1 Lagjia e Re, lagje (Dov); Rruga e re, rrugë (Dov); Lagja e Re, lagje (Voj); Xhamëja e Re, xhamëj afër rrugës nacionale Peshkopi–Tiranë (Maq); Lagja e Re, lagje e ndërtuar pas tërmetit të vitit 1967 (All); Lagjia e Re, lagje (Dov); Lagjia e Re, burim uji (All); Ujësjellësi Ri, ndërtuar në këto vitet e fundit, rezervuar uji (Kll); Zabeli i Ri, zabel (Dov); Branëjcë e Re, tokë/vend ku priten drurët (Kër.Sip.);2Xhamëja e Re, xhamëj (Poc); Zabeli i Ri, kodër (Dov); Sokaku i Lagjes Re, rrugë brenda fshatit (Kov); Tokë e Re n’Ormâ, arë (Maj); Dardhat e Reja, tokë (Er);
208. E sipërme: Leshnëjcat e Sipërme, fushë (Kov); Mëhalla e Sipërme, lagje (Bll.e Ep);
209. E tretë: Pishat e Treta, zabel (Kërç. P.); 210. E vëgël/ e vokël/e vëkël: Kisha e Vëgël, kishë (Kër.Sip.); Ködra e Vëgël, kodër
(All); Bjeshka e Vëkël (vogël), livadh ku kullosin bagëtitë (Kat.Vog.); Ködra e Vëkël, kodër (Kat.Vog.); Prrouja e Vokël, përrua (Kat.Vog.); Trapi i Vogël, luginë (Kërç.P.); Prrëji i Vëkël, prrouja ndan fshatin Bllatë të me Maqedoninë (Bll.); Fushë e Vëkël, lagje (K. B); Trapi i Vëgël, tokë (Maq); Bjeshka e Vogël, livadh (Pop); Përroi i Vogël, përrua (Kat.Vog); E vjetër: Xhamëja e Vjetër, xhamëj (Dov); Rruga e Vjetër e Qeraxhive, rrugë (Grad); Vija e Vjetër e Pesjakës, kanal ujitës (K. B); Xhamëja e Vjetër, xhamëj (Poc); Xhamëja e Vjetër, rrënojë (Kërç. P.); Lagjia e Vjetër, lagje (Dov); Çeshma e Vjetër, çezmë (All); Çeshma Vjetër, çezmë (Kov); Çeshma e Vjetër, poshtë xhamëjsë së fshatit (All); Vorret e Vjetra, varrezat e vjetra të fshatit (Kat.Vog.); Xhadja e Vjetër, rrugë në kufi të fshatit që e lidh atë më fshatrat rrethuese (All);3 Branëjcë e Vjetër, rrugë për në mal (Kër.Sip.); Rruga e Vjetër, rrugë (Kërç. P.); Kisha Vjetër,4 kishë (Kll); Çeshma e Vjetër (te kisha), çezmë (Maq); Çeshma e Vjetër, çezmë e cila ndodhet në qendër të fshatit (Voj); Lagja e Vjetër, lagje (Voj); Xhamëja e Vjetër, xhamëj (Maq); Lagjia e Vjetër, lagje (Dov); Xhamëja e Vjetër, xhamëj (Dov); Vorri Vjetër, i zbuluar sipas banorëve rreth vitit 1988 në lagjen Çangë, varr (K. B); Kisha Vjetër, kishë (Dov);5 Çeshma e Vjetër, çezmë (Dov); Rruga e Vjetër Krale, rrugë (Kër.Sip.); Xhadja Vjetër, rrugë automobilistike që çon në Dibër (të Madhe- shënimi jonë) (Maj);6 Kopështi i Vjetër, vend ku dikur mësonin parashkollorët (Poc); Xhadja Vjetër, rrugë brenda fshatit (Maj); Xhamëja e Vjetër, xhamëj (Er);
211. E zeza: Krastat e Zeza, tokë (Kërç. P.); 212. Elezët: Lagja e Elezëve, e ka marrë emrin nga mbiemri Elezi që mbajnë familjet
e kësaj lagje (Grad); 213. Elmaz, -i: Brraka e Elmazit, ligatinë (ligata “vend i lagësht”: Ligata (lag+atë)7
(All); Çeshma e Elmazit, çezmë (All); Ligatina e Elmazit, ligatinë (All); Mani Elmazit, kullotë (All); Kuçulinat e Elmazit, tokë (Kll); Arra e Elmazit, vend (Kll);
214. Ella, -t: Ella (Hella), shpat mali (Poc); Zabeli i Ellave, tokë (Poc); Ellat, zabel (Kat.Vog.);
1 E. Hysa, QSA, Tr, Ekspedita dialektologjike 1967. 2 Leksema branicë është fjalë nga gjuhët sllave me kuptimet: mbrojtëse, pritë, pengesë. 3 Marë nga dosja e dokumeneve që gjenden në Muzeun Peshkopi, fshati Allejbegi. 4 Flitet që në kohë të lashta ka patur edhe Kishë në vend të saj, u ndërtua shkolla e parë shqipe dhe pastaj kufitare Shkolla e parë Shqipe, është hapur më 1942 në Kllobçisht. 5 Gojëdhënat tregojnë se Kisha Vjetër (Dov) që ndodhet në lagjen Mëhallë, kishë e rrënuar, se në këtë fshat kanë jetuar edhe familje ortodokse. 6 E. Hysa, QSA, Tr, Ekspedita dialektologjike 1967. 7 Bahtijar Kryeziu, Mikrotoponimia e fshatit Rogaçicë, në Gjurmime Albanogjike - SSHF, Prishtinë XIII-1983,f.294.
316
215. Emin, -i: Gropa e Eminit, tokë (Pesj); 216. Erebarë, -a: Erebarë fshat në Maqellarë në kufi me Grezhdanin (Er); Mali i
Erebarës që quhet ngryshe edhe Guri i Erebarës, mal/ gur i madh (Er); Rruga e Erebarës, rrugë (Pop); Prroi i Erebarës, përrua (Er); Guri Erebarës, mal (Gr); Rruga e Erebarës, rrugë (Poc);
217. Esat, -i: Ugradja e Esatit, tokë (Pesj); Zabeli i Esatit, zabel (Pesj); 218. Estrefët: Estrefët, lagje fshati (Maq); 219. Etem, -i: Zabeli i Etemeve (Hetem), zabel (Maq); 220. Fadil, -i: Grepi i Fadilit, shpat në malin e Gradecit (Grad); 221. Faik, -u: Zabeli i Faikut, zabel (Er); 222. Farmaç, -i: Çeshma e Farmaçit, çezmë (Çer); Rruga e Farmaçit, rrugë (K. B);
Farmaçt, lagje (Çer); 223. Faruku, -ët: Farukët, lagje fshati (Pod); Faruku, fis (Pod); 224. Farze: Rruga Farzeve, rrugë (Bll. e Ep); 225. Fat, -i: Mullëjni i Fatit, mulli (Maq); 226. Ferëjshte’Pirus spinosa’1: Ferëjshte, rrugë (Bll.); Ferëjshtet, tokë (K. B);
Ferëjshtet, tokë (Bll.e Ep); Kodra Ferëjshtes, kodër (Bll.e Ep); Rruga e Ferëjshtes,2 rrugë (Kov);
227. Ferishtet, fushë (Kov); 228. Feriz, -i: Ködra e Ferizit, rrugë dhe kodër (Maj);;3 229. Feshkovëjcë, -a: Krasta e Feshkovëjcës, gur i madh (Kërç. P.); 230. Fetah, i: Gurët e Fetahit, gur (Kat.Vog.); Gurët e Fetahit, pjesë shkëmbore (Poc);
Gurët e Fetait, gur (Pop); 231. Fidë, -a: Ara e Fidës, tokë (Maj). Dikur këto vende njiheshin si Art e Fids, arë
(bllok ara) në perëndim të fshatit, (Maj); 4 232. Fik, -u: Guri i Fikut, gur i madh, por edhe shpat në malin e Gradecit (Grad); 233. Fiqiri, -u: Brraka e Fiqiriut, brrakë (Pod); Kopshti i Fiqiriut, livadh (Pod); 234. Fisht, -i: Zabeli i Fishtit, zabel (Kërç. P.);
Fosum, -i: Përroi i Fosumit, përrua (Dov);
235. Frëjkë, -a: Frëjka, tokë (Gr); Prrouja e Frëjkës, përrua që derdhet në lumin Drin, nga toka Frëjkë (Gr);
236. Fshat, -i: Kisha e Fshatit, vend (Poc); Xhamëja e Fshatit, xhamëj në qendër të fshatit në lagjen e Qokajve (Kll); Xhamëja e Fshatit, xhamëj (Kërç. Sip.); Xhamëja e fshatit, xhamëj (Poc); Bjeshkët e Fshatit, zabel (Kërç. S.); Gështenjat e Fshatit, tokë (Kërç. S.); Xhamëja e Fshatit, xhamëj (Pop); Vija e Fshatit, kanal ujitës për tokat e fshatit (Kov);
237. Fushë, -a, -t: Fushat, ara (Kov); Kulla e Fushës, rrënojë (Maj);5 Fushat, arë (Er); 238. G(ë)zim, -i: Bunari i Gzimit, pus (Pod); 239. G(ë)zhinja: Gzhinja, tokë (Pod); Gzhinja, tokë buke (All); Vija e Gëzhinës,
kanal i vogël ujitës (All); Rruga e Gëzhinave, rrugë e njohur brenda territorit të fshatit (All); Krëjc e Gëzhinave, kryqëzim rruge (All);
240. Gaban, -i: Zabeli i Gabanit, zabel (Gr);
1M. Ibrahimi, vep.e. cituar, f. 78. 2Nga ferr + ishtë-a > ferishta. 3 E. Hysa, QSA, Tr, Ekspedita dialektologjike 1967. 4 E. Hysa, QSA, Tr, Ekspedita dialektologjike 1967. 5 E. Hysa, QSA, Tr, Ekspedita dialektologjike 1967. Ky mikrotoponim gjendet te E. Hysa edhe si Kulla, fushë, shesh. Ka pas çen qysh në kohë të Turqisë, vendi ku sot është shkollë.
317
241. Gaber, -i ‘carpinus betulus:1: Gaberi, mal (Gr; Poc); Gaberi, kodër (Kërç.P.); Ködrat e Gaberit, kodër (Gr); Gaberi, gur i madh, (Kërç. P.); Gaberi, rrugë për në malin e Gaberit (Gr); Gaberi, tokë, (Poc); Ködra e Gaberit, kodra (Kërç. P.); Këdra e Gaberit, kodër (Grezh); Rruga e Gaberit, rrugë (Poc); Gaberi, tokë (Maq);
242. Gafur, -i: Brraka e Gafurrit, brrakë (Gr); Livadhi i Gafurit, livadh (Gr); Livadhi i Gafurit, arë e mbjellë (All); Zabeli i Gafurrit, zabel (Gr); Hurdha e Gafurr Agës, brrakë (Gr); Livadhi i Gafurrit (Gr);
243. Galishte, -ja: Galishte, pjesë toke e papunueshme e pjerrët, si vend bosh (Poc); Galishtja e Oudhës Xhan, kullotë (Poc);
244. Gani, -u: Bafshja Ganiut, kopësht (Her); Bafshja e Ganiut (Gani Qokut), bafshe me pemë (Kll); Zabeli i Ganiut, zabel (Er);
245. Garishte: Garishte, lëndinë (Kërç. P.); Garishte, mal (Kërç. P.); Krasta e Garishtes, livadh (Kërç. P);
246. Gëllk, -u: Gëllku, uj rrjedhës që vjen nga mali, (Kër.Sip.); 247. Gërmadhë, -a: Gërmadha, tokë (Maq); 248. Girigële, -ja: Girigële, arë (Poc); 249. Glomaniva: 2Glomaniva, tokë (Her); 250. Gola, -t: Lagja Golave, që tani e kanë mbiemrin Mullameti (Poc); Mullëjni i
Golave (Mullametit), mulli (Poc); 251. Golemagrade, fushë në veriperëndim të fshatit (Maj);3Golemagrade, fushë (Er);
4 252. Golniva, fushë (Er); 253. Golumaniv, tokë (Kll); Gulumanivë, ara e madhe (Kërç. P.); 254. Gorniplenjë: Gorniplenja, tokë në anën e malit (Poc);5 255. Gozman: Ara e Gozmanit, arë (Kërç. S.); 256. Gradec, -i: Gradec fshat në Maqellarë (Grad); Lama në Mal të Gradecit, lamë
(Grad); Mali Gradecit, mal (Grad); Ura e Gradecit, urë (Grad); Rruga Gradecit, rrugë (Grad); Shpella e Gradecit, shpellë (Gr);
257. Gradesh: Gradesh, tokë (Kërç. P.); 258. Gradishte ‘Gradishte ‘ndërtim’( < sllav.gradiшte):6 Gradishte, rrugë brenda
fshatit (Pesj); Zabeli i Gradishtes;, zabel (Pesj); Gradishte, zabel (Voj); 259. Gragor: Gragor, mal (Kat.Vog.); Grahor, mal (Kër.Sip.); 260. Gralishte, fushë (Pop); Rruga Gralishtes, rrugë (Pop); Gralishte, tokë në mal,
me gështenja (Poc); Gralishte, fushë (Poc); Gralishtja Hëxhës, vend bosh i papunuar, tokë e pjerrët në mal (Poc);
261. Grashishte: Grashishte, tokë (Maq); 262. Gratulan, -i: Gratulan (Gratulinë /sipas defterit turk të vitit 1467) apo Dobroj
emra të tjetrë me të cilin njihej fshati Grezhdan, (Gr);
1M. Ibrahimi, vep.e. cituar, f. 79. 2 Ka në përbërje leksemën NIVA ‘arë’ (nga sllav.niva): Glomaniva tokë (Her) nga glom + niva ‘arë’ (nga sllav.niva). 3 Golemagrade – mendojmë se kemi të bëjmë me një kompozitë nga mbiemri sllav голема (golema) “e madhe” dhe grade “çerdhe, vend, kopsht”, pra vend i madh, por edhe vend pjellor, apo “qytet i madh”. Toponimin Golemade profesor I. Ajeti e nxjerr me burim shqip, një kompozitë e formuar nga Gojë- madhi- gulae magnae, me burim shqip.3 Me leksemën shqipe i,e madh nga mad ëshë formuar edhe emri Burimadi (burrë i madh) në Hercegovinë, si pasojë e bashkërisë së rumunëve me shqiptarët në kohën e mesjetës, të cilët njiheshin si barinjtë më të dëgjuar shtegtarë. 4 Ky mikrotoponim është marrë nga historiku i fshatit Erebarë, Muzeu i Peshkopisë (dorëshkrim). 5Gorniplenjë: mendojmë se kemi të bëjmë me një kompozitë (sll. Gorni “i epërm” dhe plehëra = Plehu i Epërm). 6 M. Ibrahimi, vep.e. cituar, f. 56.
318
263. Grazhdan, -i: Grazhdan, fshat i Maqellarës (Gr); Kalaja Grazhdanit (Gr), rrënojë (Gr); Tokat e Grazhdanit, arë (Grad); Ura e Grazhdanit, urë (Grad); Brraka e Grazhdanit, brrakë (Grad); Liqeni i Grezhdanit, liqen që derdhet në lumin Drin (Gr); Prrouja e Grezhdanit, përrua që kalon përmes fshatit (Gr); Rruga e Grezhdanit, rrugë (Grad); Xhamëja e Grezhdanit1, xhamëj (Gr); Rruga e Grezhdanit, rrugë (Pop);
264. Grazhisht: Grazhisht, fushë, ndodhet në veri-lindje të Grezhdanit (Gr); Grazhisht, fushë (Er);2
265. Grebishte: Grebishte, parcela toke nën fshat (varrezat) (Kërç. P.);3 266. Grep, -i: Mali i Grepit, mal në përëndim të fshatit (Grad); Grepi, zabel (Kov);
Ködrat e Grepit, kodër (Grad); Grepi, mal (Kov); 267. Grogure: Grogure, mal (Kërç. P.); 268. Gropë, -a: Gropa, burim uji (All); Rruga Gropës, rrugë (All); Mëhalla e Gropës,
lagje (All); Udha e Gropës, rrugë e njohur brenda territorit të fshatit, emërtuar sipas emrit të mëhallës (All);
269. Grunare: Grunare, tokë (Her); 270. Gugavajca: Gugavajca, arë e mbjellë, (All); Rruga e Gugavajcave, rrugë (All); 271. Gulemerit, -i: Trapi i Gulemeritit, luginë (Er); 272. Gulgurë: Gulgurë, pyll (Poc); 273. Gulman, -i: Gulmani, fushë (K. B); 274. Gulmoniv, -a: Gulmoniva, fushë (Pop); 275. Gullubernëjk, -u: Gullberrnëjk, mal (Kërç. P.);4 Krasta e Gullubernëjkut, gur i
madh (Kërç. P.); Prrouja e Gurubëllnejkut, (Gurulballnejku është një shkëmb i madh dhe poshtë tij kalon përroi), përrua (Kërç. P.);5
276. Gur, -i: Kepi i Gurit, mal (Pop); 277. Guradit, fushë (Pop); 278. Gurishte: Gurishtë ‘tokë’: Gurishte, tokë (Maq); 279. Gurmal: Rruga e Gurmalit, rrugë (Pop); 280. Guser, -i: Kodra e Guserit, kodër (Gr); 281. Gushanik, -u: Gushanik, mal (Kat.Vog.); 282. Guzat/ -llarë: Çeshma e Guzallarëve, çezmë (Çer); Guzët, lagje (Çer); Izvorret
e Guzeve, izvor (Çer); Hourdha e Guzallarëve,brrakë (Çer); 283. Guze, -ja: Prroi i Guzes, përrua (All); 284. Gjerize: Gjerize, arë e punueshme (Poc); Udha e Gjirizeve, rrugë e njohur
brenda territorit të fshatit (All); 285. Gji, -ni: Ujti i Gjinit, burim uji (Er); 286. Gjonet: Gjonet, lagje fshati (Maq); Sokaku i Gjoneve, rrugë (Maq); 287. Gjorivare: Gjorivare, fushë (Poc); 288. Gjubra: Gjubra, kodër (Poc); Gjubra, lëndinë, (Kërç. P.); Gjubre, mal (Kërç. P.);
Gjubre e Kërtelit, tokë (Poc); Gjubre e Ramigëzit,6 tokë (Poc).
1 Rrënja grazhd, që është elementi bazë formues i këtij mikrotoponimi, e mbi bazën e të cilit janë formuar shumë toponime të tjera në një areal të gjerë mbarëshqiptar. Shih Sh. Demiraj, “Gjuha shqipe dhe historia e saj”, SHBLU, 1988, F. 122, 137. 2 Ky mikrotoponim është marrë nga historiku i fshatit Erebarë, Muzeu i Peshkopisë(dorëshkrim). 3 Kjo leksemë është një fjalë sllave e përdorur për varreza: nga sllav. Greben 1. Pjesë e sipërme e kodrës. 2. Shkëmb në ujë me kuptimin tokë me shkëmbinj. Shih M. Ibrahimi, vepër e cituar, 2010, f. 55. 4 Mendojmë se është një leksemë me ndikim nga gjuhët sllave: gollub “pëllumb” dhe prapashtesa –nik me kuptimin vend ku mbahen pëllumbat, vend i pëllumbave. 5 Në bazë e këtij emërtimi qëndron leksema e gjuhëve sllave Golub (pëllumb), ashtu si te të gjithë popujt te disa emërtime të kësaj natyre qëndrojnë emrat e preferuar të kafshëve. Shih K. Jiireček, Historia e serbëve, Pjesa e parë, Intellegenda, Shtëpia botuese 55, Tr, 2010, f. 89. 6 Mendojmë se lidhet me leksemën sllave Ramigëz, tokë e rrafshët (Poc).
319
289. Gjubre, -a: Ködra e Gjubres, shpat mali (Poc); 290. Gjur/gur: Prroi i Gjurit, përrua (Er); 291. Gjurishte: Gjurishte, tokë (All); Rruga e Gjurishtes, rrugë e njohur për
këmbësorë (All); 292. Gjuskaçeshëm: Gjuskaçeshëm, mal (Poc); Gjubra e Gjuskaçeshmës, vend i
vogël, i rrafshët me bar të imët në mal (Kër.P); 293. Hafuz, -i: Zabeli i Hafuzit, zabel (Kërç. P.); 294. Hajdut, -i: Vorri i Hajdutit, varr (Pop); 295. Hajmali, -a: Hajmalia, fushë (Kat.Vog.); Hajmalia, arë (K.B); 296. Hajre: Ködra Hajres, kodër (Çer); 297. Hajrie: Izvori Hajries, vijë uji për vaditje kopshtanjsh/ujitje parcela tokash
(Voj); 298. Hajvan: Izvori i Hajvanëve, izvor (Kër.Posh.); 299. Halil/i, -ajt: Halili, fis dhe lagje Halilajt (Gr); Bafshja e Halileve, livadh (Gr);
Gështenjat e Halileve, livadh (Gr); Vorri i Mëjr i Halil Civulit, rrënojë (Maq); 300. Halilajt: Lagjia Halilajve, lagje (Kat.Vog.); Halilët, lagje (Gr); Bafshja e
Halileve, livadh (Gr); Gshtenjat e Halileve, livadh (Gr); Brraka e Halilit, brrakë (Maj); Halile, (Brakat e Halile), braka në lindje (Maj);1
301. Hallxhe: Hallxhe, fushë (Kov); 302. Hamrekë, -a: Hamrekë, përrua (Gr); 303. Hasan: Ara Hasanit, arë (Voj); 304. Hasançeshma: Hasançeshma, izvor (Pop); 2 305. Hasanëjca: Hasanica, izvor (Pop); 3 Hasanëjca, burim uji (Poc); 306. Haset: Haset, fis në (Bll.e Ep); Rruga e Haseve, rrugë (Bll.e Ep); Zabeli Haseve,
zabel (Maj); 307. Haxhi, -u: Brraka e Haxhiut, tokë (Gr);4 Hurdha e Haxhiut, brrakë (Dov);
Gjerizi i Haxhiut, toka pjellore (Dov); Prrouja Haxhikes, përrua (Gr); Brraka e Haxhiut, brrakë (Gr);
308. Hazishte: Hazishte, arë (Poc); 309. Herbel, -i: Herbel, fshat në Maqellarë (Her); Fusha e Herbelit, fushë (Gr);
Kodrat e Herbelit, kodra, (Gr); Rruga Herbelit, rrugë (Gr); Përroi i Herbelit, përrua (Grad); Kisha e Herbelit, kishë (Her); Lisi i Herbelit, kullotë, lis i njohur në të gjithë komunën e Maqellarës, nga banorët e të gjithë fshatrave. Tani është prerë ky lis por emërtimi i vendit ende qëndron (Her); Ködrat e Herbelit, kodër (Gr); Mali i Herbelit, mal (Her); Prrouja e Herbelit, përrua (Her); Rruga Herbelit, rrugë (Gr); Trapi i Herbelit, luginë (Her); Çeshma e Herbelit, çezmë (Her); Fousha e Herbelit, fushë (Gr); Vorret e Herbelit, varrezat aktuale të fshatit (Her); Xhamëja Herbelit, xhamëj (Her); Çukat e Herbelit,kodër (Her); Rruga e Herbelit, rrugë (Er);
310. Herçekët: Herçekët, lagje fshati (Maq); 311. Hetemallart: Hetemallart, lagje fshati (Maq); 312. Hëxh, -a: Bafshja e Hëxhës, livadh (Her); Guri Hëxhës, gur (Poc); Hurdha e
Shuip Hoxhës, brrakë (Gr); Gralishtja Hëxhës, vend bosh i papunuar, tokë e pjerrët në mal (Poc); Lagja e Hëxhallarëve, lagje (Gr);
313. Hidrat: Lagja e Hidrave, lagja (Poc);
1 E. Hysa, QSA, Tr, Ekspedita dialektologjike 1967. 2 Ky mikrotoponim është marrë nga Historiku i fshatit Popinarë, në Muzeun e Peshkopisë, hartuar nga mësuesi Xheladin Isaku, miratuar nga kësh.popullor i Grezhadanit, Besim Mejdini. 3 Ky mikrotoponim është marrë nga Historiku i fshatit Popinarë. 4 Haxhi është titulli që merr një musliman pasi kryen ritualin e haxhit, i cili është një ndër pesë shtyllat bazë të doktrinës islame.
320
314. Hisen, -i: Bunari i Hisen Stafës, pus (Maj); 315. Hourdhë, -a ‘Vend me lloq, me batak’:1 Hurdha, fushë (Grad); Hurdhat (Poc);
Hurdha, vend me gropa uji (Grad); Arra tek Hourdha, hurdha janë gropa të mëdha uji që banorët i bëjnë për të vaditur), vend i përshtatshëm për kopshtije (Kll); Hurdha, fushë (Pop); Hurdha, fushë që vaditet me hurdha uji (K. B);
316. Hoxhat: Hoxhat, fis (Gr); 317. Hoxholl, -i: Kodrat e Hoxhollit, dy kodra në perëndim, (Maj);2
318. Hute: Sokaku i Huteve, rrugë brenda fshatit (Kov); 319. Huten: Braka e Huten, ligatinë (All); Ligatina e Brrakës Huten, ligatë (All);
Braka e Asllanallarëve, rruga që shkon për Livadh të Madh (All); 320. Hyseni/-ajt (Kungulli): Hysenajt, fis, (më përpara këtë fis e kanë quajtur
Kungulli) (Gr); 321. I dytë: Livadhi i Dytë, livadh (Kërç. P.); 322. Ftoftë (i, e): Uji i Ftohtë, izvor (Kërç. P.); Ujt’e Ftoft te Kurëjtat e Ali Maliqit,
izvor që del drejt nga mali, ujë me bollëk (Kll); 323. Gjatë (i, e): Ködra e Zabelit të Lugut të Gjatë, kodër (All); Lugu i Gjatë, arë e
mbjellë (All); Arët e Gjata, arë (All); Guri i Gjatë, shpat mali (Kov); Arat e Gjata, fushë (K. B);
324. Hëjdht (i, e): Ujt’i Hëjdht, (uji i hidhur), burim uji (Gr); Uji i Hëjdhtë (i hidhur),izvor (Pop); 3
325. Kuç (i, e): Mani i Kuç, tokë (Er); Guri i Kuç, gur i madh (Her); Guri i Kuq, guri i madh (Maq); Lëndina e Arave t’Kuçe, lëndinë (Dov);
326. Madh (i, e): Lisi i Madh, vend i lashtë, që ka marrë emërtimin nga emri i lashtë i fshatit Kllobçisht, që në kohën e Perandorisë Osmane (Kll); Vija e Livadhit të Madh, kanal i vogël ujitës (All); Rruga e Livadhit të Madh, rrugë e njohur brenda territorit të fshatit, në bazë të rrënojës që ka ekzistuar dikur në fshat (All); Guri i Madh, gur (Kat.Vog.); Guri i Madh, gur (Kërç. P.); Çeshma e Livadhit të Madh, çezmë pranë Brrakës së Asllanallarëve (All); Kurrizi i Madh, gur (Poc); Livadh i Madh, fushë (All); Livadh i Madh”, vendbanim i vjetër, rreth gjashtëmijë vjeçar,4 arë e mbjellë (All); Përroi i Madh, përrua (Kat.Vog); Guri i Madh, rrugë (Kat.Vog); Balta e Madhe, fushë (K. B);
327. Mëjr (i, e): Vorri i Mëjr (Gjeleshashku), rrënojë (Maq); Vorri i Mëjr, gur (Dov); Vorri i Mëjr, varr. Dallohen edhe sot varret e shënuara me gurë të gdhendur ngjitur xhamëjsë të gruas së Allajbeut dhe të djalit të madh, ndërsa Vorri i Mëjr është turbja mbi varrin e tij (All); Vorri i Mëjr, varr (Gr);Vorri i Mëjr, varr (Poc); Vorri i Mëjr, varr (Bll.P);Vorri i Mëjr, varr (Resh);
328. I parë: Livadhi i Parë, livadh (Kërç. P.); 329. I shpoum: Gur i Shpoum, gur (Poc); 330. I tretë: Livadhi i Tretë, livadh (Kërç. P.); 331. Thatë (i, e): Lisi i That, tokë (Maq); Trapi i Thatë, luginë (Kërç. P.); Trapi i
Thatë, tokë (Her); Arni t’Thata, toka (Voj);
1M. Ibahimi, vepër e cituar, f.69 2 E. Hysa, QSA, Tr, Ekspedita dialektologjike 1967. 3 Ky mikrotoponim është marrë nga Historiku i fshatit Popinarë. 4 Shifra në fjalë, nuk është aspak merret e vërtetë, bazuar në konkluzionin e provuar nga dy ekspedita arkeologësh nga Tirana zyrtare. Njëra është e vitit 1978, kurse kërkimet e dyta janë realizuar në vitin 2008, me drejtues punimesh, profesor A. Bungurin. Kërkimet janë shumë të pakta e të pjesshme, ndoshta çështje fondesh. Sidoqoftë, flitet për një nga vendbanimet më të vjetër në Ballkan. Shpesh, banorët e fshatit, duke punuar në tokat e tyre aty pranë, gjejnë vegla të ndryshme, që dëshmojnë antikitetin e kësaj treve të lashtë.
321
332. Verdhë (i, e): Izori i Gurit të Verdhë, uj rrjedhës që vjen nga mali (Kër.Sip.); Guri i Verdhë, gur (e ka marrë emrin nga ngjyra e verdhë e gurit), dikur galeri nëntokësore që sot ka mbetur në formën e shpellës, e ndërtuar para viteve 90’ të shekullit të kaluar (Kërç.); Shpella e Gurit të Verdhë, shpellë (Kër.Sip.);
333. I vetëm: Vorri i Vetëm (njihet i tillë për shkak se është vrarë një ushtar të cilit nuk i është gjendur identiteti), varr (Kll);
334. Xhan (i, e): Guri i Xhan (i gjërë), gur (Kat.Vog.); Oudha e Xhan, rrugë (Poc); Oudha e Xhan Jukaske, rrugë (Poc); Udha e Xhan, rrugë këmbësorësh, e zgjeruar, që lidh fshatin Allejbegi me fshatrat kufizuese (All); Galishtja e Oudhës Xhan, kullotë (Poc);
335. Zi/esë (i, e): Drini i Zi, lum (Pod); Guri i Zi (Poc); Burimi i Gurit të Zi, izvor (Pop); Guri i Zi, gur (Pop); Mani i Zi, tokë (Er);
336. Ibrahim, -i: Brraka e Ibrahimit, brrakë (Maq); 337. Idinake: Idinake, tokë në jug- perëndim të fshatit (Er);1 338. Idriz, -i: Brraka e Idrizit, tokë (Maq); Bafçja e Idrizit, livadh (Maq); Mani i
Idrizit (ke Kasha), livadh (Maq); 339. Iliaz Pashë Qoku: Shpia Vjetër Iliaz Pashë Qoku, shtëpi e vjetër ku mendohet
se ka lindur atdhetari Iliaz pashë Qoku, nga fisi Qoku (Kll); 340. Imer, -i: Ara e Imerit (Ymerit), arë (Kërç. P.); Zabeli i Imerit, zabel (Gr); Izvori
i Imerit, izvor (Kërç. P.); Kshtenjat e Imerit, tokë e djerrë (Kll); 341. Imzi, -u: Kulla e Imziut, livadh (Kat.Vog.); Ara e Imziut, arë (Kat.Vog.); Arrat
e Ivziut, tokë (Kat. Vog); 342. Inoskë, -a: Maja e Inoskës, krastë me të njëjtën lartësi 2342m mbi nivelin e detit.
Këto maja ndodhen në vargmalin Deshat – Maqellarë, pjesë e vargmalit Korak – Koriknik (Kërç. P.); Hinoska, mal (Poc); Hinoska, mal (Gr); Rruga e Hinoskës, rrugë (Pop); Rruga e Hinoskës, rrugë (Er);
343. Iqmet, -i: Raҫica e Iqmetit, arë (Poc); 344. Isak, -u: Kshtenja e Isakut, tokë buke (Dov); Lagjia Isakve, lagje e fshatit (Dov);
Isakët, fis (Gr); Mullëjni i Isakut, mulli (Kov); Zabeli i Isakut,zabel (Kov); 345. Isen, -i: Ara e Isenit (Hysen), arë (Poc); 346. Islamët: Mëhalla e Islameve, lagje (Her); Islami, llagap (mbiemër) në lagjen e
Miftarëve (Kll); 347. Ismail, -i: Barku i Ismail Lazrit (Bll.e Ep); Bunari i Isamil Beqes, pus që shteron
verës (Voj); Burimi i Ismailit, pus (Poc); Mullënji i Ismailit, mulli (Kov); 348. Isrefëjc, -a: Ara e Isrefëjcës, tokë e punueshme (Poc); 349. Izvajr: Rruga Izvajr, rrugë (Er); 350. Izvor, -e ‘burim’ ( < sllav. Извор2): Shpella e Izvoreve, krijuar nga gërryerjet e
ujërave dhe brenda tyre ka burime të mëdhaja uji, rrënojë (Bll.); Izvori, burim uji, (Poc); Uji i Izvorit, izvor (Pop);3
351. Jabllan, -i: Rruga Jabllanit, rrugë (Er); 352. Jagenëjca: Jaganëjca përrua që shërbente dikur si kufi tradicional në veri e veri-
lindje të tij, (All);4 Çeshma e Jaganicës, çezmë (All); Brraka e Jagenicës (Jegenica), moçal në krye të lagjes Çiflig (All); Vija e Jaganicës, kanal i vogël ujitës (All);
1 Ky mikrotoponim është marrë nga historiku i fshatit Erebarë, Muzeu i Peshkopisë (dorëshkrim). 2 Më konkretisht fjala reflekton maq. bullg. извор (izvor) (<sllav.пештера): 3 Ky mikrotoponim është marrë nga Historiku i fshatit Popinarë, në Muzeun e Peshkopisë, hartuar nga mësuesi Xheladin Isaku, miratuar nga kësh.popullor i Grezhadanit, Besim Mejdini. 4Marë nga dosja e dokumeneve që gjenden në Muzeun Peshkopi, fshati Allejbegi.
322
353. Jakoskë, -a: Jakoska, tokë në mal (Poc); Vija Jakoskës në Mal, kanal i vogël ujitës (Poc);1
354. Jashar, -i: Sokaku i Jasharit, sokak-rrugicë e ngushtë brenda fshatit (Pesj);2 355. Jashar/e, -et: Jasharet, fis (Kov); Bunari i Jasharave, pus (Kov); Zabeli i
Jasharave, zabel (Kov); 356. Jazi: Jazi, kanal uji që kalon përmes fshatit, dikur me kalldrëm tani e kanë bërë
me beton (Poc); 357. Jazicat: Jazicat, fushë (Kov); 358. Jebelle, fushë (Gr); 359. Jella: Çeshma e Jellave, çezmë (Pesj); Ledina e Jelleve, shesh (Pesj); Lagja e
Jellave lagje (Voj); 360. Jeshil, i: Mani i Jeshilit, shesh (All); 361. Jevgë: Toka e Jevgёs, tokë (Kll); 362. Jhanke, -ja: Uji i Jhankes, burim uji (Dov); 363. Jonuz, -i: Zabeli i Jonuzit, kodër (Kërç. P.); 364. Jonxhishtet: Jonxhishtet, tokë (Maj); 365. Kaçak, u: Zabeli i Kaçakëve, kodër (Kërç. P.); 366. Kaçanëjcë, -a: Fusha e Kaçanëjcës, fushë (Kërç. P); 367. Kadri, -u: Çeshma e Kadriut, çezmë (Pod); Mullëjni i Kadriut Në Livadh të
Madh, mulli (All); Zabeli i Kadriut, arë (Poc); Livadhi i Kadriut, kullotë (Kërç. P.); 368. Kaj, -a: Izvori i Kajës, izvor (Poc); Gurt e Kajës, zabel (Kov); Gurët e Kajës,
gur i madh (K. B); Gurrët e Kajës, tokë (Kov); 369. Kajsh, -a: Rruga Kajsh, (e kishës), rrugë e brendshme e fshatit (Maj); Kajsha,
arë (Voj); Rruga e Lugut të Kajshës, rrugë e njohur për këmbësorë brenda territorit të fshatit, emërtuar sipas pronarit të tokës (All); Lugu i Kajshës (All);
370. Kala, -ja: Rruga Kalasë (Grezh); Rruga Kalasë, rrugë (Gr); 371. Kalcë, -a: Kalcë, mal (Poc); Kalca, tokë (Poc); 372. Kalisht, -e: Rruga Kalishtit, rrugë (Er); Kalishte, fushë (Er); 373. Kalosh, i: Çeshma e Kaloshit, çezmë (Maj); Prrouja e Kaloshit, përrua (Maj);
Zabeli i Kaloshit, zabel (Maj); Vneshta e Kaloshit, tokë (Maj); 374. Kallabiquricë, -a: KALL ‘vend me lloç’ (nga sllav. кал): Kallabiquricë, mal me
dru, ah (Kërç. P.); Kallobiqiricë, fushë (Kër.Sip.); 375. Kallasepericë, -a: Pylli i Kallasepericës, pyll (Kërç. P.); 376. Kallkanngjits: Kallkanngjits, tokë (Kërç. P.); Kallanxhicë, -a: Kallakxhic, fushë
(Kërç. P.); 377. Kamber, -i: Mullëjni i Kamberit, mulli (Pod); 378. Kambure: Kambure, arë (Kërç. S.); 379. Kamenëjcë, -a Kamen ‘gurë’( < sllav. kamen)3: Kamenëjca,4 fushë (Kat.Vog.);
Kamenëjca, fushë (Maq.); Izvori Kamenic, izvor (Gr); Kamenëjca, mal (Poc); Kamenëjca, tokë (Her); Kamenëjca, rrugë (Her); Rruga Kamenëjcës, rrugë tokë (Gr); Kamenëjcë, tokë me gurë, fushë në perëndim të fshatit (Kërç. P.); Kamenëjca, fushë (Pop); Krasta e Kamenëjcës, shpat mali (Pop); Rruga e Kamenëjcës, rrugë (Er); Kamenëjcë, fushë (Er); Kamenëjcë, fushë (Gr);
1 Mendojmë se Jakoska është element nga onomastika sllave, me prejardhje nga fjala јако, d.m.th. forcë, fuqi. 2 Sokak ‘rrugicë e ngushtë’ (<tur.sokak) 3M. Ibrahimi, vepër e cituar, f.59. pra kemi të bëjmë me një leksemë nga gurra sllave, e cila rrjedh nga fjala камен d.m.th. gur, ose tokë gurishte. 4S. Keshi, në “Dialektologjia shqiptare VII”, Disa dukuri për të folmen... f.191.
323
380. Kamenishte: Rruga e Kamenishtes, rrugë brenda fshatit (Pesj); Kamenishte, tokë (Pesj);
381. Kanal, -: Uji i Kanalit, kanal vaditës për tokat bujqësore (Kll); 382. Kandrët: Kandrët, fis (Gr); 383. Kapllan, -i: Ogradja e Kapllan Begut, tokë (Maq); 384. Karafil, -i: Pusi i Karafilit, pus (Poc); 385. Karaxhe: Karaxhe, tokë prodhuese (Bll.); 386. Karvarec, -i: Karvarec, majë mali (Kër.Sip.); Karvarec, rrugë për në mal
(Kër.Sip.), rrugë e vjetër që ndodhet mbi Kërçëjshtin e Epërm, që të çon në Maqedoni në fshatin Rekë.1
387. Kasanë: Gropa Kasanëve, kodër (Poc); 388. Kasap, -i: Ara e Kasapit, arë (Kov); 389. Kasem, -i: Izvori i Kasemit, izvor (Gr); Vorret e Kasemit, rrënojë (Kat.Vog.);
Vorret e Kasemit, rrënojë (Voj); Arra e Kasemit, tokë (Kll); 390. Katërt: Katërt, qafë mali (Kat.Vog.); 391. Katůn, -i (katound): Rruga Katůnit, rrugë në lindje, del në xhade, nis nga Drini
(Maj); 2 Vija e Katunit, vijë uji për vaditje kopshtanjsh / ujitje parcela tokash (Voj); Çeshma e Katundit, çezmë (ndryshe njihet edhe si Çeshmja e Dedallarëve) (Çer);
392. Kaurr, -i: Zabeli i Kaurive, zabel (Er); Vorret e Kaurve, rrënojë (Pop); Kisha e Kaurrve, kishë (Bll); Ara e Kaurit, arë (Poc); Vorret e Kaurve, vareza (Gr); Vorret e Kaurve, rrënojë (Pesj); Vorret e Kaurve, rrënojë (Her); Tokat e Kaurve, arë (Pesj); Zabeli i Kaurve, zabel (Dov); Vorret e Kaurve, varreza (Dov); Kisha e Kaurve, kishë që ndodhet në kryqëzimin që të çon te dogana (Bll.); Vorret e Kaurve, rrënojë (Voj);
393. Kazoricë, -a: Kazorica, fushë (Er); 3 394. Ke: Guri ke Mullarët, gur (Pop); Sheshi te Oborri Shkollës, shesh (Kov); Sheshi
te Lama, shesh (Kov); Hurdha ke Çeshma e Vjetër, hurdhë (Kov); Fusha ke Hurdha e Madhe, fushë (Kov); Rruga ke Fidanishtja (Xhamëja e Re), rrugë (Maq); Sokaku ke Kajsha, rrugë (Maq); Rruga ke Spitali, rrugë (Maq); Sheshi Ke Xhamëja (Xhamëja e Vjetër), shesh i madh (Maq); Ke xhamëja, shesh (Maj); Ke Xhamëja, shesh, (All); Ke Xhamëja, xhamëj e fshatit rreth 400 vjeçare, e cila nuk ka një emër (Kërç. P.); Ke Xhamëjja, shesh (Kër.Sip.); Ke Kabina Elektrike, tokë (Kër.Sip.); Sheshi ke Lama, shesh (Kërç. P.); Ke Bjeshkët, livadh (Kër.Sip.); Ke Shtylla, udhëkryq (për shkak të shtyllës së lartë të tensionit) (Pesj); Ke Sheshi, shesh pushimi (Kër.Sip.); Ke Furra e Bukës, shesh (All); Ke Kalaja, shesh (Kër.Sip.); Ke Kisha4, rrënojë (All); Ke Kisha, rrugë që të çon te kisha (Kat.Vog.); Ke Rrapi, udhëkryq (Kërç. P.); Ke Rrapi5, luginë (Kërç. P.); Ke Guri i Madh, rrugë (Kat. Vog.); Ke Shkolla, rrugë që të çon te shkolla e parë e fshatit (Kat.Vog.); Ke Kanali, kanal vaditës që vinte nga fshati Zogje të komunës Shupenzë, që kalon në rrugën e re (Kll); Çeshma ke Tregtia, çezmë e madhe e fshatit (Maq); Përroi të SMT-ja, përrua (Maq); Ke Krrëji, rrugë (Kat.Vog.); Çeshma ke Policia, çezmë (Maq); Ke Dogana, shesh (Bll.); Ke Busti i Nazmi Rushitit, shesh në hyrje të fshatit (Dov); Ke Xhamëja, shesh (Maj); Ke Kisha Ballaçeshma, kishë e vjetër që nuk ekison sot, pranë Ballaçeshmës “çezmë me shumë ujë” (Kll); Arat Ke Bregjet, arë (Çer); Ke Bota (baltë e kuqe), tokë (Pesj); Ke Diqani, shesh (Çer); Ke Kalaja, lamë që ndodhet në
1 Rruga ka marrë emrin kështu për shkak të karvanëve që përdornin tregtarët për të bërë tregti në Pesok. 2 E. Hysa, QSA, Tr, Ekspedita dialektologjike 1967. 3 Ky mikrotoponim është marrë nga historiku i fshatit Erebarë, Muzeu i Peshkopisë (dorëshkrim). 4 Nuk dimë ndonjë shkak apo ndonjë legjendë për emërtimin e këtij vendi me këtë emër. 5 Një monument kulture është edhe një pemë shekullore që quhet “Rrapi”.
324
rrafshën e Pujtishtes (Kat.Vog.); Ke Kisha, rrënojë (Kërç. P.); Ke Kisha, vend, (Kat.Vog.); Ke Krasta, tokë (Pesj); Ke Mani Rremit, livadh (Gr); Ke Mullarët e Ubëkut,1 livadh në mal (Kat.Vog.); Ke Reparti, livadh (Dov);2 Ke Bunaret, toka rreth e rrotull bunarit, pus i thellë (Poc);
395. Kep, -i: Guri i Kepit, gur (Pop); Guri Kep, gur i madh (Er); 396. Keshi, -et: Keshet, lagje fshati (Maq); Mhalla e Keshe, lagje (Maj);3 Vneshta e
Kesheve, tokë, (Maj); Ormanet e Kesheve, tokë (Maj); Zabeli i Keshit, zabel (Maj); Ara e Keshit, arë (Maj); Çeshma Keshit, burim në lindje, (Maj);4 Zabeli i Keshit, zabel (Maj);
397. Kever, -i: Brraka Keverit, ligatinë (Pesj); 398. Këd/ër, -ra: Brraka e Këdrës ( ndryshe njihet edhe si Brraka e Xhamëjsë), brrakë
(All); 399. Këjsh, -a: Zabeli Këjshës, zabel (Kërç. S.); Gështenjat e Këjshës, tokë (Kërç.
S.); Këjsha, vend në të cilin në kohërat e duhet të ketë pasur ndonjë kishë, ndodhet në pjesën jugore të fshatit (Er);5 Rruga e Këjshës, rrugë (Er);
400. Këjshë, -a: Këjsha te Veliajt, kisha ndodhet poshtë shtëpive të Veliajve (Bll.); Këjsha, rrënojë, me vendodhje në perëndim të fshatit Majtarë, gjurmët e të cilës janë akoma edhe sot (Maj);
401. Këllku,pyll (Pop); 402. Kërçëjn, -i: Mali i Kërçëjnit, mal me lartesi mbi 2000 m, që përshkon disa
fshatra si Allejbeginë, Pocestin, Kërçëjshtin e Sipërm dhe Kërçëjshtin e Poshtëm etj. (Maq); Ujt’i Kërçëjnit, burim uji të pijshëm që vjen nga mali i Kërçëjnit, e që furnizohen të gjitha fshatrat përreth, si me ujë të pijshëm edhe për vaditje (Bll.); Guri i Kërçëjnit, gur i madh (Kër.); Bjeshka e Kërçëjnit, livadh (All);
403. Kërçëjsht, -i: Kërçëjshti i Poshtëm, fshat në Maqellarë (Kër); Prrouja e Kërçëjshtit, përrua (Kërç. P.); Ruga e Kërçëjshtit, rrugë e fshatit (Kërç. P.); Rruga e Kërçëjshtit, rrugë (Poc); Xhamëja e Kërçëjshtit, xhamëj (Kërç. P.); Fusha e Kërçëjshtit, (Kërçëjshtit), ara në lindje, (Maj);6 Bjeshka e Kërçëjshtit, ose ndryshe Bjeshkët e Ali Maliqit, livadh ku shumicën e këtyre bjeshkëve e ka patur Ali Maliqi, kurse sot i ka pjesërisht Avni Agolli, pjesa tjetër e bjeshkëvë është në pronësi të fshatit (Kërç. Sip.); Liqeni i Kërçëjshtit, liqen (Kërç. P.); Përroi i Kërçëjshtit, përrua (Kërç.P.);
404. Kërçënëjc, -a: Kërçënëjc, tokë me gurë (Kërç. P.); Prrouja e Kërçenëjcës, uj rrjedhës që vjen nga mali dhe që sjell ujë nga bjeshkët (Kër.Sip.); Kërçenëjca, vend i papunuar, vendmbledhje e të gjithavë ujrave që vijnë nga malet drejt te fshatrat Kërçëjsht Kllobcisht Majtarë (Kll);
405. Kërkouti, -ët: Kërkoutët, lagje (Çer); Çeshma Kërkoute, çezmë (Çer); 406. Kërste: Kisha e Kërstes, kishë (Kërç. P.); 407. Kërtel, -i: Kërtel, mal (Poc); Gjubre e Kërtelit, tokë (Poc);
408. Kil, -i: Proja Kilit, përrua (Maj); 409. Kiska: Kiska, pjesë toke e pyllëzuar (Poc); Dragat e Kiskës, pjesë toke
joprodhuese (Poc);
1 M. Ibrahimi, vep.e. cituar, f. 197 (leksemë shqipe). 2 Dikur në Dovolan ka patur repart tankesh që sot nuk ekziston më, ndaj dhe objektet rreth këtij reparti njihen me fjalën e repartit. 3 E. Hysa, QSA, Tr, Ekspedita dialektologjike 1967. 4 E. Hysa, QSA, Tr, Ekspedita dialektologjike 1967. 5 Sipas historikut të fshatit Erebarë, Muzeu i Peshkopisë (dorëshkrim). 6 E. Hysa, QSA, Tr, Ekspedita dialektologjike 1967.
325
410. Kishë, -a: Kisha, vend (Maq); Kisha, tokë (Bll.Ep); Kisha, rrënojë (Pesj); Kisha, rrënojë (Maj); Kisha, shesh (Çer); Kishë, shesh (Gr); Kishë, rrënojat e një kështjelle të lashtë që përkon me kohën e Kalasë Grazhdanit) (Grad); Kishë, vend në të cilin në kohërat e vjetra duhet të ketë pasur ndonjë kishë, ndodhet në pjesën jugore të fshatit (Er); Kisha, tokë (All); Lugu i Kishës, arë e mbjellë (All); Sheshi i Kishës, dikur ka qenë kishë, por sot është kthyer përsëri një vend që luajnë fëmijët (Poc);
411. Klines, -a: Kopshti i Klines, livadh (Kër.Sip.); 412. Kllobçisht, -i: Kllobçisht fshat në Maqellarë në kufi me Dibrën e Madhe, (Kll);
Rruga e Kllobçishtit, rrugë (Kërç. P.); Rruga e Kllobçishtit, rrugë (Maj); Bjeshka e Kllobçishtit, livadh (Kll); Rrugë e Re Kllobçisht-Majtarë, rrugë që lidh dy fshatrat (Kll); Bllatë-Kllobçisht, kryqëzim i madh e i njohur i rrugës nacionale nga Bllata për në kufi me Maqedoninë (Bll.); Rruga e Kllobçishtit, rrugë që të çon në Maqellarë (Maq); Rruga e Kollbçishtit, rrugë brenda fshatit (Kërç. S.);
413. Koçat: Lagjia e Koçave, lagje e fshatit (Kër.Sip.); Koçat, në lagjen e Qëkavë (Qoku) (Kll);
414. Köd/ër, -ra, -a: Ködër, burim uji (All); Rruga Ködrës, rrugë (All); Mëhalla e Ködrës, lagje e fshatit (All); Udha e Kodrës, rrugë e njohur brenda territorit të fshatit, emërtuar sipas emrit të mëhallës, (All); Kodrat, fushë (Maj); Kodra e Ngritur, kodër (Kov);
415. Kolë, -at: Shpia e Kolёs (Kat. Vog)1; Mhalla e Kolave, lagje (Her); Art e Mdha t’Kols, ara në lindje të fshatit, (Maj);2 Izvori i Kolës, izvor (Kat.Vog.);
416. Komanajca, fushë (K. B); 417. Koprativë, -a: Stallat e Koprativës, tokë (Çer); Stallat e Koprativës, rrënojë
(Voj); 418. Korak: Korak – Koriknik, vargmal (Kërç. P.); 419. Korenet: Korenet, mëhallë (lagje fshati) (Pesj); Veritë e Korenit, tokë (Pesj); 420. Kori: Kori, tokë në anën e malit, (Poc);3 421. Kosiqi, -at: Kosiqi, llagap; Kosiqat, fis (Kll); Lagja e Kosiqeve, lagje
(Kat.Vog.); Gurët e Kosiqit, tokë (Pesj); 422. Kotarec, -i “Kotare “rrethojë ku mbahen qengjat e viçat për të mos pirë te nënat
e tyre”: Kotarec, rrugë (Her); Kotarece, tokë (Her);4 423. Kovaçhane: Kovaçhanja, stallë e lopësh (All); 424. Kovashëjc, -a: Kovashëjcë, fshat i Maqellarës (Kov); Rruga e Kovashëjcës,
rrugë (Maq); Rruga e Kovashëjcës, rrugë (K. B); Xhamëja e Kovashëjcës, xhamëj (Kov);
425. Koz/i, -at: Kozi, llagap (mbiemër) në lagjen e Qëkavë (Qoku), Lagja e Kozave, lagje (Kll);
426. Kragnë, -a: Kragna, tokë (Poc); Prrouja e Kragnës, përrua (vendi përreth quhet Kragem dhe kështu e ka marrë emrin edhe përroi) (Kërç. P.); Guri i Kragnës, gur i madh, më së shumti ka shërbyer për barrinjtë si pikë vrojtimi për bagëtitë e tyre (Poc); Rafsha e Kragnës, lamë (Kërç.P.); Kragnë, mal (Kërç. P.); Livadhi i Kranjës, livadh ku kullosin bagëtia (Kërç. P.);
427. Kral, -i: Kalaja Kralit, kala e vjetër që nga koha e Ilirëve (Kër.Sip); 428. Kraseleshiqe: Fusha e Kraseleshiqeve, fushë (Pop);
1 Këto mikrotoponime m’i ka thënë gjyshi im, i ndieri Myrteza Neziri, gjatë kohës që po merresha me përgatitjen e temës së masterit shkencor, në fushë të dialektologjisë, përkatësisht në vitet 2008-2010, mikrotoponime të cilat nuk i kam hasur ndër informatorë të tjerë gjatë zhvillimit të pyetësorit. 2 E. Hysa, QSA, Tr, Ekspedita dialektologjike 1967. 3 Ky mikrotoponim është me burim turk, (<nga turqishtja “pyll, mal”). 4 Kotare “rrethojë ku mbahen qengjat e viçat për të mos pirë te nënat e tyre” dhe prapashtesa –ec.
326
429. Krastë, -a:1 Rruga Krastës, rrugë që lidh fshatin Dovalan me fshatin Gradec dhe ndërpritet nga përroi i Herbelit dhe përroi i Dovolanit (Dov);
430. Krejps: Rasat e Krejps (kurish), shpat mali (Voj); 431. Kreksa: Kreksa, fushë (All); Kreksa, tokë (Çer); Rruga e Kreksave, rrugë e
njohur për këmbësorë brenda territorit të fshatit (All); 432. Krivanivë, -a: Krivaniva, tokë (Poc); Krivanivë, fushë (Kërç. P.);2 433. Krosët: Krosët, fis (Gr); 434. Krufshë, -a: Krufsha, fushë (Kërç. P.); 435. Kryesore: Rruga Kryesore (e fshatit), rrugë brenda për brenda fshatit (Çer);
Rruga Kryesore e Fshatit, rrugë (Kov); 436. Kryexhif: Rruga e Kryexhifit, rrugë (Kov); 437. Kshtenjë, -a: Kshtenjat, vend (Maq); 438. Kuba: Xhamëja Kuba, në qendër të Maqellarës afër spitalit (Maq); 439. Kuçishte, -ja: Kuçishte, mal/ lëndinë (Kërç. P.); Ködra e Kuçishtes, tokë
(Kërç.P.);3 440. Kufi: Rruga te -ish Pika Kufitare, rrugë (Kër.Sip.); 441. Kujnara: Lagja e Kujnarve, lagje e fshatit (Voj); 442. Koukë, -a: Ara e Koukës, (nga patronimi Kuka) fushë (Kër.Sip.); 443. Kukole: Kukole fushë (Gr); 444. Kulavejn, -a: Kulavejna, fushë (Dov); 445. Kulec, -i: Gropa Kulecit, ara me gropa ne veri (Maj);4
446. Kulufar: Kulufar, tokë (Kërç. P.); 447. Kullota: Kullota, shpat në malin e Gradecit (Grad); 448. Kungull, -i: Mullëjni i Rustem Kungullit, mulli (Gr); Hurdha e Rustem
Kungullit, brrakë (Gr); 449. Kupa, -t: Kupat, fis (Poc); Raҫica e Kupave, fushë (Poc); 450. Kurajsë, -a: Maja e Kurajsë, rrugë (Pop); 451. Kurbeg, -u: Kurbeg, fshat i Maqellarës (K.B), sipas sipas etimologjisë popullore
vjen nga shkurtimi i emrit të përveçëm Kurt Begu. Para viteve 90’ të shekullit të kaluar (Kër.Sip.); ky fshat u emërtua Fusha e Vogël; Rruga e Kurbegut, rugë (K. B); Liqeni i Kurbegut, liqen (K. B);
452. Kurëje: Kurëje, kodër (Gr); 453. Kurëjtë, -a: Uji i Kurëjtave, rrjedhë uji në formën e kurëjtës (govatës) (Kërç. P.); 454. Kurish: Kurish, arë (Voj); 455. Kurt/e, -ja: Kumbulla e Kurtes KUMBULLA ‘Prunus domestica’5, livadh (Poc);
Ara e Kurtes, arë (Poc); 456. Kurtag/a, -ët: Kurtagët, fis (Çer); Rrugica e Kurtagave, rrugicë brenda për
brenda fshatit (Çer); 457. Kurtish, -i: Zabeli i Kurtishit, zabel (Kërç. P.); 458. Kurtulla, -ët: Kurtulla, lagje, (Poc); Ugradja e Hasan Kurtullës, ugrade (Poc);
Ugradja e Qazim Kurtullës, ugrade (Poc); Pusi i Kurtullës, pus (Poc); Mullëjni Kurtullave, mulli (Poc)
459. Kushanik, -u: Kushanik, vend me gështenja (Poc);
1 Krastë: krasta, leksemë sllave. M.ibahimi. vepër e cituar, f. 196. 2 M. Ibrahimi, vep.e. cituar, f.197). Kjo fjalë është kompozitë sllave e përbërë nga morfema kriva d.m.th e shtrembër dhe +niva ‘arë’ (nga sllav.niva). 3 Sipas banorëve Kuçishte është një vend ku mblidhen dragat, afër një shkëmbi aty pranë, mbi të cilin qëndron ujku, në pritje të gjahut të tij, deleve. 4 E. Hysa, QSA, Tr, Ekspedita dialektologjike 1967. 5M. Ibrahimi, vep. e cituar, f. 79
327
460. Kushanile, fushë (Pop); 461. Kushar, -i ‘KOSHAR ‘ndërtesë për ruajtjen e drithërave, konkretisht misrit’):
Ara e Kusharit, arë ( Kov); 462. Kusharëjshte, -a: Kusharëjshte, pjesë rruge në mal (Poc); Arnajt e
Kusharëjshtevë, ara (Poc); 463. Kutar, -e: Kutare, mal, vend ku mblidhen bagëtia e flenë në mal (Kërç. P); 464. Kutārxhe: Kutārxhe, ka qenë si e rrethume e mshelme si kutar (gardh), ara në lindje,
(Maj);1
465. Kutlin, -a ‘Kuqlinë ‘tokë e kuqe’: Izvori i Kutlinave, izvor (Poc), Kutlina2, tokë (Poc);
466. Kuvend, -i: Ködra e Kuvendeve, kodër (All); 467. Laçeçeshma: Izvori i Laçeçeshmave, izvor (Pop); Laçeçezma, kodër (Pop);
Laçeçeshma: Laçeçeshma, pyll/ vend me ah, (vend me çezma të vogla) (K. B);3 Laçeçeshma, kodër (Pop);
468. Laganisht, -a: Laganishta, zabel (Kov); 469. Lagavëjsht/e, -ja: Ködrat e Lagavëjshtes, kodra (All); Langavajshte, mal në
përëndim të fshatit (All); 470. Lajthi, -a: Lajthia, vend që shërbente dikur si kufi tradicional në veri e veri-
lindje të tij, (All);4 Izvori Uj Lajthie, izvor (Kërç. S.); Përroi i Lajthisë,përrua (Pop); Lajthia, mal (Pop); Lajthi e Madhe, (LAJTHI-A ‘corrylus avellana ‘),5 shpat mali (Poc); Lajthia e Ubëkut, mal (Kat.Vog); Përroi i Lajthisë, përrua (Pop); Lethija, livadh (K.B); Lajthia, fushë (K. B);
471. Lam, -i < Bajram: Zabeli i Lamit, zabel (Kov); Pusi Lamit, pus (Kov) nga patronimi Lami; Brrakat e Lamit (Bajramit), tokë (Kat.Vog.); Brrakat e Lames, rrugë (Pop);
472. Lamçe, -ja (Islam): Thanat e Lamçes (Islam Sallahi), tokë (Kll); 473. Lamë, -a:6 Lama, shesh i qendrës së fshatit (Kov); Lama, shpat në malin e
Gradecit (Grad); 474. Laparajcë, -a: Laparajca, arë e mbjellë (All); 475. Lapidar, -i: Te Lapidari, udhëkryq (Maq); 476. Laskë, -a < Iljaz: Kthesa Laskës, lamë, (Kat.Vog.); Kshtenja e Laskës, livadh
(Poc); Lama e laskës, lamë (Poc); Çeshma e Laskës, çezmë (Kat. Vog);7 477. Lazri, -et: Lazret fis në (Bll.e Ep); Lazret lagje (Bll.e Ep); Rruga e Lazreve,
rrugë (Bll.e Ep); 478. Lecka: Lecka, ara me misër, grurë në perëndim, toka që nuk prodhojnë (Maj);8
479. Leçishte, -ja: Ködra e Leçishtes, kodër (Pesj);
1 E. Hysa, QSA, Tr, Ekspedita dialektologjike 1967. 2 Mund të ketë dalë nga trajta kuçlina, fjalë që E. Çabej e nxjerr nga e kuqe me sufiks –inë: si greminë, thellinë, shih Prapashtesat e gjuhës shqipe, f. 55. Të njëjtin mendim paraqet edhe M. Halimi në Kërkime Dialektologjike, IAP, Pr, 1985, f. 372. 3 Ky mikrotoponim kompozitë përbëhet nga dy elemente formuese:nga Laçe+çeshma. Leksema laçe mund të jetë formuar nga lace, leksemë për të cilën studiuesi Q. Murati jep këtë shpjegim, shpjegim jo fort i sigurtë: Lace - Prodan, b. Laces fsh. Studena Bara TD 432. Nga apelativi i shqipes lacë “larë”?. Në Q. Murati, “Shqiptarët dhe shqipja- në n j ë b o t ë e m r a s h t ë p ë r v e ç ë m ” , IAP, 2014, f. 241 4Marë nga dosja e dokumeneve që gjenden në Muzeun Peshkopi,fshati Allejbegi. 5 M. Ibrahimi, vep.e cituar, f. 80 6 Leksema lamë, -a është një leksemë shqipe. M. Ibrahimi, vep.e. cituar, f. 197. 7Ky mikrotoponim ka si bazë emrin personal Iljaz, me formën e shkurtuar Las-Laz, e lama afër tij njihej me emrin Lama e Laskës. 8 E. Hysa, QSA, Tr, Ekspedita dialektologjike 1967.
328
480. Ledinë, -a ‘livadh pylli’: Ledina, lëndinë (Dov); Ledinat, kullotë (K. B); Mani i Ledinës (Ledinës), man, sot nuk ekziston (All); Vija e Ledinës, kanal i vogël ujitës (All);
481. Lejlek, -u: Gropa e Lejlekut (e ka marrë emrin sepse në këtë vend në kohët e mëparshme jetonin ujqër) (Dov);
482. Lekaç, -i (Lekaç): Lekaç është emri i vjetër me të cilin njihej dikur fshati Burim ose sot Allejbegi, burim uji (All); Lekaç, lagje fshati, (All); Ledina e Lekaçit, lëndinë (All); Çeshma e Lekacit, çezmë (All); Mëhalla e Lekaçit, lagje (All); Vija e Lekacit, kanal i vogël ujitës (All); Udha e Lekaçit, rrugë e njohur brenda territorit të fshatit, emërtuar sipas emrit të mëhallës (All); Vorri i Mëjr Lekaç, varr (All);
483. Lemkë, -a: Guri Lemkës, tokë (Poc); 484. Lenishte: Uji Lenishtes, izvor në lagjen e Skënderaj (Kll); 485. Lepur, -i: Guri i Leprit, gur (Kërç. P.); Kodra e Leprit, kodër (Maq); 486. Lera: Lera, izvor (Kërç. S.); 487. Leska, zabel (Pop); 488. Leshicë/ Leshiqe: Leshic, tokë (Gr); Leshiqe, kodër (Gr); Leshiqe, rrugë toke
(Gr); Vorret e Leshiqeve, varrezat aktuale të fshatit (Gr); Leshiqe, tokë (Pesj); Vorret e Leshiqeve, varrezat aktuale të fshatit (Pesj); Leshiqe, tokë (Maq); Lëshiqe, zabel (Maq);
489. Leshiqe: Krasta e Leshiqeve, rrugë (Pop); 490. Leshizë: Leshizë, fushë (Gr); 491. Leshkenirës: Zabeli i Leshkenirës, zabel (Kërç. P.); 492. Leshnëjcë, -a: Prrouja e Leshnëjcës, përrua që fillon që në Maqellarë e derdhet
në lumin Dri (Maq); Leshnica, fushë (Kov); Prrouja e Leshnëjcës, përrua (Kov)1; Rruga e Leshnëjcës, rrugë (Kov); Leshnëjc, fushë (Gr);
493. Levadishte: Levadishte, rrugë (Her);2 494. Lez, -i: Art e Lezit, arë në veri-perëndim të fshatit (Maj) 3; Art e Llan Lezit, arë në
lindje të fshatit (Maj);4
495. Lëjme: Kthesa e Lëjmes (emri Melaim -Laim), kryqëzim rruge (Poc), në kufi mes dy fshatrave: Katund i Vogël dhe Pocest.
496. Liçajt: Liçajt, lagje (Poc); Ugradja e Liҫajve, fushë (Poc); 497. Lim, -i: Kopshtijet e Limit, livadh (Poc); 498. Liman, -i: Bafçet e Limanit, livadh (Voj); 499. Limnavodë, -a: 5Izvori i Limnavodës, izvor (Kat.Vog.); Limnavoda, mal
(Kat.Vog.); 500. Lipac, -i: Lipaci, kodër (Gr); 501. Liporec, fushë (Pop); 502. Lis, -a: Ködra e Dy Lisave, kodër (All); Zabeli me Lisa te Varrezat e Vjetra, kodër
(K. B);
503. Liskenivë, -a: 6 Liskeniva (është një lloj bari me aromë që quhet lisnë), tokë e varfër (Kërç.Sip.);
504. Litonime: Litonime, tokë (Gr);
1 Mendojmë se fjala leshnicë është një leksemë sllave në kuptimin lajthi, pra, rruga e lajthive. 2 Mikrotoponimi është formuar me nga leksema greke (Livada- arë, krua). M. Ibrahimi, vep.cit. f. 197. 3 E. Hysa, QSA, Tr, Ekspedita dialektologjike 1967. 4 E. Hysa, QSA, Tr, Ekspedita dialektologjike 1967. 5Ky mikrotoponim, kompozitë, ka si bazë leksemën sllave voda ‘ujë’ (< sllav. voda). Shih M. Ibahimi, vep.cit. f.74. 6 Ky mikrotoponim, kompozitë, është formuar nga leksema nga liske + NIVA ‘arë’ (nga sllav.niva) leksemë sllave. M. Ibrahimi, vep.e. cituar, f.197.
329
505. Livadhi, -e: Ara e Livadhit të Madh, venndanim prehistorik në Burim (All); Rruga e Livadheve, rrugë (Dov); Livadh, tokë (Dov); Livadhet, tokë (K. B); Livadhet, (Kër. Sip); Livadhet, fushë (Kov); Livadhet, rrugë (Her); Livadhet, tokë (Her); Pylli i Livadheve, pyll (Kërç. P.); Arat e Livadheve, arë (Çer); Çeshma e Livadhit të Madh, çezmë (All); Udha e Livadheve, rrugë brenda fshatit (Kërç.P); Hurdha e Livadheve, hurdhë (Kov);
506. Livanëjcë, fushë (Gr); 507. Livanivë, -a: Livaniv, tokë (Gr); 508. Lopart: Rruga e Lopartit (rruga e Loparit rrugë që kalonin lopët për në kullotat
e banorëve) (Maq); 509. Lubovnë, -a: Lubovna, ndryshe quhet Fusha e Herbelit (Grad); Lubovna, tokë
(Her); Rruga Lubovnës, rrugë (Her); 510. Lug, -u: Çeshmja e Lugut, çezmë (All); Ködra e Lugut, kodër (All); 511. Lugat, -i: Trapi i Lugatit, dikur galeri nëntokësore që sot ka mbetur në formën
e shpellës, e ndërtuar para viteve 90’ të shekullit të kaluar (Kër.Sip.); Uji i Trapit t’Lugatit, burim uji rrjedhës që vjen nga mali, ose ndryshe Uji i Lugatit (Kërç. P.);
512. Lugavas, -i: Hani i Lugavasit, shpellë (Er);
513. Lugje (Lu/k-gu (F.) “vend në formë lugu” toponimi shumësi i fjalës Lu/k-gu,): Lugje, tokë (n’lugje), toka (Her); Lugje (Lugjet), fushë (All); Luxhet, toka buke pjellore me kodra anash tyre (Kat.Vog.); Vija e Luxheve të Ademllarëve, kanal i vogël ujitës (All); Tunelet e Luxheve, rrënojë (All); Izvori i Luxheve, izvor (Her); Lugje, tokë (Maq); Lugje, ara si lugina në veri-pernëdim, si n’gropa, (Maj); 1 Rruga e Lugjeve, rrugë (Maj); Lugjet, kullotë (Voj); Zabeli i Luxheve, kodër (All); Lugjet, shpat në malin e Gradecit (Grad);
514. Lurhavishte: Lurhavishte, tokë e pjerrët e papunueshme, tokë djerrë (Poc); 515. Lush, -i: Lama e Lushit, lagje, (Poc); Kopshtijet e Lushit Ndërlamë, livadh
(Poc); 516. Lusht, -e: Lushtet, fushë (Kov); Rruga e Lushtes, rrugë brenda fshatit (Kov);
Izvori i Lushtes, izvor (Kov); 517. Lut, -e (Lutfi): Brraka e Lutes ndryshe njihet edhe si Braka e Asllanallarëve
(Lutfi Asllani), moçal, në krye të lagjes Lekaç (All); 518. Luxhe: Luxhe, arë (K.B); 519. Llabashnik, -u: Llabashnik, mal (Kërç. P.); 520. Llabisht, -i: Llabisht, pyll (Poc); 521. Llaç/e, -ja: Mullëjni i Llaҫes (Llaçe Bajraktarit), mulli (Poc); 522. Llahishte: Llahishte, tokë në mal (Poc); 523. Llaka, -t: Llakat, fis (Gr); Mëhalla Llakave, lagje fshati (Pesj); 524. Llakace, fushë (Er); 525. Llakarcë, 2-a: Llakarca, fushë (tokë të mirë dhe pjellore) që ndodhet në jug të
fshatit (Her); Rruga Llakarcave, rrugë (Her); Llakarcat e Epra dhe Llakarcat e Poshtme (Her); Llakarca, fushë (Er); Rruga e Llakarcave, rrugë (Er);
526. Llan, -i: Trapi i Llanit, luginë ndërmjet dy kodrave që ndodhet përballë trojeve të familjes Shaban Asllan Rexhepi të ardhur nga fshati Hotesh (Grad);
1 E. Hysa, QSA, Tr, Ekspedita dialektologjike 1967. 2 Leksemë kjo që ka shërbyer edhe si topik sipas studiuesit Q. Murati, ku konkretisht ai sjell si shembull ojkonimin Llaskarcë (Laskarce TD 559) – fshat në jugperëndim të Shkupit, një rrjedhojë e emrit personal shqiptar Laskar, i njohur te ky etnikum dhe me variacionin Lasko, e si mbiemër familjar Lasku. Shih Q. Murati, “Shqiptarët dhe shqipja - në n j ë b o t ë e m r a s h t ë p ë r v e ç ë m ” , IAP, 2014, f. 207. Kurse në të folmen e Maqellarës ka pësuar ndryshimet përkatëse fonetike, me rrënien e bashkëtingëllorës –s.
330
527. Llanishte: Llanishte, fushë (Gr); 528. Llapush, -e: Burimi i Llapusheve, rrjedhë uji (Poc); 529. Llasashnik, -u: Pylli i Llasashnikut, pyll (Kërç. P.); 530. Llazishte: Llazishte, tokë (Gr); Llazishtet, arë e mbjellë (All); Llazishtë, rrugë
(Er); 531. Llazore: Llazore, tokë me gështenja (Poc); 532. Llazovë, -a: LLOZA ‘vitis vinifera’ ‘hardhi’ ( < sllav.loznica):1 Llazova, fushë
që fillon te Varrezat e Herbelit, ndër xhade, deri në Gradec, në perëndim të fshatit Herbel (Gr); Llazovë, rrugë toke (Gr); Gështenja e Llazovës, livadh (Gr); Llazovë, rrugë (Pop); Llozova, fushë (Pop);
533. Llëzhe, -t: Llëxhe, pjesë tokë (Poc); 534. Llog, -u: Llogu, tokë (K. B); Izvori i Llogut, izvor (Maq); Llogu, tokë (Her);
Llogu i Bitit (Zabit Dema) (K.B); 535. Llogit, -i: Llogite, ara të mbjella (All); Rruga e Llogitit, rrugë e njohur për
këmbësorë brenda territorit të fshatit, emërtuar sipas emrit të fushës (All); 536. Llogje: Llogje, tokë (n’llogje) (Her); 537. Llok/ë, -a: Lloka, tokë (Gr);2 538. Lloxha: Lloxha, shpat mali (Kov); 539. Llozishte, fushë (Gr); 540. Lluisht, -e: Lluishte, tokë (Poc); Lluishte, tokë (Kërç. P.); 541. Llush, i: Çeshma e Besimit të Llushit, çezmë (All); 542. Majtarë, -a: Majtarë fshat në Maqellarë (Maj); Fousha Majtarës, fushë (Poc);
Grëpat e Majtarës, fushë (Maj); Prrouja Majtarës, përrua (Maj); Udha Allajbegi-Majtarë, rrugë këmbësorësh, e zgjeruar, që lidh fshatin Allejbegi me fshatrat kufizuese (All); Brahovat e Majtarës, ara në lindje, (Maj); 3 Vnesht e Majtars, tokë buke (Maj); Keisha Majtars, (Kisha) në jug-perëndim, vend si kodër, ka pas çen kishë (Maj);4 Kodrat e Majtarës, kodra në jug (Maj);5 Shëmteina e Majtarës (shëmtina), kodra sot të shembuna në jug (Maj);6 Pjepi i Majtarës (Pjepi- Populus alba)7livadh (Pod); Rruga e Majtarës, rugë (Maq); Rruga e Shkelun Çernenë-Majtarë, që shërbente dikur si kufi tradicional në lindje të tij (All);8
543. Maksutët: Lagja Maksoutve, lagje (Voj); 544. Mal, -i: Maja e Malit, faqe mali (Poc); Rrugica e Malit, rrugë për në mal (Pop);
Rruga e Malit, rrugë për në mal (Kër.Sip); Rruga e Malit, rrugë (Er); 545. Maleshëjk, -u: Gurt e Maleshëjkut, gurë shumë të mëdhenj dhe ndodhen në
lagjen Mëhallë sipër lumit Drin (Dov); 546. Maltë, -a: Kodrat e Maltës, kodra (Dov); 547. Man, -i (Liman/Duleman/Allaman, Abdurahman): Zabeli i Manit (më përpara
ka qenë quajtur Kshtenja e Strazimirit), kodër (Gr); Arat e Manit, arë (Gr); Hurdha e Manit, gropë me ujë të ndenjur (Man Hoxha) (Gr); Hurdha e Manit, hurdhë uji(Gr);
1M. Ibrahimi, vep.e. cituar, f. 81 2 LLOKË në kuptmin ‘llumë, gropë a madhe me ujë të ndenjur e të ndotur’. 3 E. Hysa, QSA, Tr, Ekspedita dialektologjike 1967. 4 E. Hysa, QSA, Tr, Ekspedita dialektologjike 1967. 5 E. Hysa, QSA, Tr, Ekspedita dialektologjike 1967. 6 E. Hysa, QSA, Tr, Ekspedita dialektologjike 1967. 7 M. Ibrahimi, vep.e cituar,f.82. 8Marë nga dosja e dokumeneve që gjenden në Muzeun Peshkopi, fshati Allejbegi.
331
548. Manallari, -ët: Lagjia Manallarve/ Manallarët, fis (Kat.Vog.); Manallari fis në (Bll.e Ep),1
549. Mane: Prrëji i Manes, përrua (Pod); Toka Manes, arë (Pod); 550. Maqinë, -a: Rruga e Maqinës që e lidh fshatin Gradec me rrugën nacionale apo
me komunën Maqellarë (Grad); 551. Maranëjcë, -a: Maranëjca, fushë (Kov); Maranëjca, toka (Voj); Maranëjc,
kullotë (K. B); Këdra Maranajcës, zabel (Voj); Këdra e Maranëjcës, kodër (Kov); 552. Marçe: Çardaku i Marçes, shtëpi takimesh e kuvendesh në kohë të hershme, në
kohën e Ahmet Zogut, shtëpi e blerë që atëherë nga Miftar Kaloshi, së bashku me çifligun e kësaj shtëpie. Miftar Kaloshi zotëron shumë prona, toka në këtë fshat, porse theksojmë se ata nuk janë banorë të fshatit (Her);
553. Marçenca: Marçenca, rrugë (Kov); 554. Markaveic, -a: Markaveica (Markavica), ara me misër, grurë në jug (Maj); 2
555. Marshëjm, -i: Marshëjm, lëndinë (Gr); 556. Masverish: Prrouja e Pasverishit, përrua (All); 557. Mashën, -a ‘Mashna- vend ku mbahet ushqimi i bagëtive’: Mashna e Madhe,
lëndinë (Gr); 558. Mashllarë, -a: Maqellarë, fshat dhe komunë më vete me ndarjen e vjetër
administrative; Fousha e Mashllarës që ndodhet 22 kilometra larg kryeqëndrës së Dibrës shqiptare, Peshkopisë dhe vetëm 5 kilometra larg Dibrës së Madhe, në Ish-Republikën Jugosllave të Maqedonisë (Maq); Fousha Mashllars, arë e mbjellë, (All); Prrouja e Mashllarës që fillon nga Katundi i Vogël, në Pocest, në Pesjak e derdhet në parcelat e Leshnicës, në lumin Dri (Maq); Mani i Mashllarës, fushë, në krye të rrugës për në Maqellarë (All); Mali Mashllarës, mal (Kat.Vog.); Mashllaret, toka të punueshme (Maj); Kisha e Mashllarës, vend (Maq); Rezervuari i Mashllarës, vend (Maq); Mani i Mashllarës, livadh (Maq); Bllatë e Epërme – Mashllarë, kryqëzimi i dytë i rrugës nacionale nga Bllata për në kufi me Maqedoninë (Bll.); Rruga e Mashllarës (K. B); Mashllarët, ara në jug-perëndim, (Maj);3
559. Matanë: Lagjia Matanë Përroit, lagje (Maj); Lagjia Matanë Përroit, lagje (Kër.Sip.);
560. Mazllum, -i: Arra e Mazllumit, tokë (Kërç. P.); 561. Mazverish: Vija e Masverrish, kanal i vogël ujitës, (All); Prrouja e
Mbazverinjve, përrua (All); Vija Mazverish (Mbas Verish), kanal ujitës (All); Rruga Mazverish, rrugë e njohur për këmbësorë brenda territorit të fshatit, emërtuar sipas emrit të fushës (All); Mazverrish, arë e mbjellë (All); Masvarëjshi (Mbas Verish), shesh (All); Ledina Brrakës Mazverrish, lëndinë (All); Ligatina Masverish, ligatë (All);
562. Mbas: Mbaskishe, fushë (Kov); 563. Mbi: Kisha mbi Gradishte, rrënojë (Pesj); Kisha mbi Tanasëj, kishë (Bll);
Mbivore, fushë (Pop); Mbivore, fushë (Poc); 564. Me broll/e, -ja: Çeshma me Brolle, çezmë (K. B); 565. Me çukle: Guri me Çukle, gur i madh (është faqe mali ku perëndon dielli) (Kërç.
P.); 566. Meda/t: Medat, fis (Kërç. S.); Bafçja e Medajve, bafshe (Kërç. S.); 567. Medis, -i: Ködra e Medisme, kodër (Pesj); Vija e Midisit d.m.th. vijë e mesme,
kanal ujitës (All); 1 Sipas gojëdhënave thuhet se fisi i Arapit dhe Manallari në Bllatë të Epërme janë autokton, ndërsa fiset e tjera janë të ardhur nga malësitë për arsye ekonomike dhe gjakmarrje 2 E. Hysa, QSA, Tr, Ekspedita dialektologjike 1967. 3 E. Hysa, QSA, Tr, Ekspedita dialektologjike 1967.
332
568. Mefë: Zabeli Mefës, zabel (Poc); 569. Mehashaj: Mehashaj, fushë (Er);1 570. Mehmet, -i: Mullëjni Memetit (Mehmet Beqes), mulli (Voj); Toka e Memetit,
arë (Voj); Vneshtat e Memetit, tokë (Voj); 571. Mej, -a: Meja, tokë me gështenja (Poc); Meja, zabel (Pop); 572. Mejtep, -i ‘Vendi ku mësohej turqisht’: Mejtepi, rrënojë (Kërç. P.); Mejtepi,
(Poc); 573. Mekashe: Mekashe, fushë (Er); 574. Memaje: Memaje, arë (K.B); Memaje, toka të punueshme (Kat.Vog.); 575. Menduh, -i: Livadhi i Menduhit, livadh (All); 576. Mentor, -i: Zabeli i Mentorit, kodër (Poc); 577. Meredisht, -e: Meredishte, mal (Kërç. P.); Burimi i Meredishtës, rrjedhë uji
(Kërç. P.); Meredishte, rrugë (Pop); Izvori i Meredishtes, izvor (Pop); 578. Merko, -ja: Kshtenjat e Merkos, tokë (Poc); 579. Mes Fshatit: Sheshi Mes Fshatit, shesh (Kov); 580. Mete: Hurdha e Metes, kopësht (K. B); Kopshti i Metës, kopësht (Kërç.Posh); 581. Metodi, -u: Bafsha Metodiut, livadh (Her);2 582. Metush, -i:Ara e Metushit, tokë (Voj); Mullëjni i Metushit, mulli (Poc) 583. Mevric: Mevric, fushë (Er); 3 584. Më: Arë më Thatë, arë e thatë (Poc); 585. Mëhallë, -a: Mëhalla, lagje (Dov); Përroi i Mahallës, ndryshe njihet edhe me
emrin Prrouja e Dovolanit, përrua që vjen nga fshati Erebarë dhe bën ndarjen e fshatit me lagjen Mëhallë (Grad);
586. Mërsëjm, -i: Ködra e Mersëjmit, kodër (Maj); 587. Miftari: Miftari/ Miftarët/ Miftart, llagap/fis (Kll); Oudha e Miftareve, rrugë
(Kll); Miftare, arë (Poc); 588. Milofsë, -a: Milosa, mal (Poc); Burimi Milofsës (Poc);4 Këdrat e Milofcës
(Her); Milofca, fushë (Gr); 589. Mine, -ja: Ura e Mines, urë (Kat.Vog.); 590. Miraze: Miraze, fushë (Kov); 591. Mous, -a (Musa): Mullëjni i Mousës, mulli (Kërç. P.); Hurdha e Musait, brrakë
(Voj); Pacukja e Musës (Mus Xhemalit), tokë (K. B); Ara e Musajve, arë (Kërç. P.); 592. Muça, -t: Muçat, fis (Voj); Lagjia e Muçave, lagje (Voj); Lagjia e Muçave, lagje
(Bll.Ep.); Muçat, fis në (Bll.e Ep); Rruga e Muçeve, rrugë (Bll.e Ep); 593. Mullagë, -a: Kodra e Mullagave, kodër (Dov); Mullagat, tokë (Dov); Rruga e
Mullagave, rrugë (Dov); Mullage, luginë (Dov); 594. Mullah, -i: Ara e Mullait, arë (Poc); Ugradja e Mullait, ugrade (Poc); 595. Mullajne: Mullajne, parcelë toke (All);Mullamet/i, -at: Mullameti llagap/
Mullametat, lagje (Poc); Kulla e Mullametit, tokë (Poc); 596. Mullar, -i: Mullarët e Ubëkut, livadh në afërsi të bjeshkës (Poc); Rruga e
Mullarve, rrugë (Pop); Guri ke Mullarët, gur (Pop); 597. Mullëj, -ni: Brraka e Mullëjnit, ligatinë (All); Ledina e Mullëjnit, lëndinë (All);
Mullëjni, rrënojë, që shërbente dikur si kufi tradicional në veri e veri-lindje të fshatit (All);5 Prrouja e Mullëjnit, përrua (Poc); Tuma e Mullëjnit, kodër e vogël (Kat.Vog.); Udha e Mullënjve, rrugë e njohur brenda territorit të fshatit (All); Vija
1 Ky mikrotoponim është marrë nga historiku i fshatit Erebarë, Muzeu i Peshkopisë(dorëshkrim). 2 Metodi është antroponim sllav. 3 Ky mikrotoponim është marrë nga historiku i fshatit Erebarë, Muzeu i Peshkopisë(dorëshkrim). 4 Milo është antromonim nga gjuhët sllave. 5 Marë nga dosja e dokumeneve që gjenden në Muzeun Peshkopi, dosja Allejbegi.
333
e Mullëjnit (Jazi i Mullëjnit), vijë uji që shërben për ujitjen e tokave të fshatit (Kat.Vog.); Vija e Mullëjnve, kanal i vogël ujitës (All); Rruga e Mullëjnit, rrugë e njohur për këmbësorë brenda territorit të fshatit (All); Rruga e Mullëjve, rruga që të çon te 5 mullinjtë e fshatit, ku dy fiset kryesore te fshatit Haset dhe Muçet kishin mullinjtë e tyre (Bll.); Përroi i Mullinit, përrua (Pop); Prroi i Mullajnit, përrua (Er);
598. Munir, -i: Ara e Munirit, tokë (Poc); 599. Murat, -i: Hurdha e Muratit, brrakë (Voj); Grëpa e Muratit, kodër (Voj); 600. Murgë, -a: Murga (e ka marrë këtë emër sepse është një vend i fortë), fushë
(Dov); 601. Mustaf, -a: Dardha e Mustafës, livadh (Pesj); Ftëjt e Mustafës, tokë (Pod); 602. Mustafallart: Mëhalla e Mustafallarëve, lagje (Maj); 603. Muzg, -u ‘Tokë algjirore të rënda, tokë e zezë, tokë kënete, baltë’: Muzga, tokë
algjirore të rënda në veriperëndim të fshatit (All); Muzga tokë, parcelë (Poc), Muzga, fushë (Grad); Rruga Muzgave, rrugë (Poc); Muzgat, fushë (Er);
604. Nacionale: Rruga Nacionale, rrugë (Voj); Rruga Nacionale, rrugë (Çer); 605. Nazmi, -u: Bunari Nazmiut, pus që shteron verës (Voj); Qershëja e Nazmiut,
livadh (Pod); 606. Ndër/nër/nën: Ndërgur, pjesë e malit të Kërçinit (Kll); Ujti Ndërgur në Bjeshkë,
izvor (Kll); Ara Ndërmullëj, tokë (Maj); Ndëroudhë, fushë që ndodhet ndër udhë të fshatit, e cila të çon për në fshatin Herbel, shtrihet në jug-perendim të fshatit (Er); Ara Ndërvore, toka (Kat.Vog.); Ara Nërmullëjn, ara (Maj); Nërvoret, fushë (Kov); Rruga e Nërvores, rrugë (Kov); Nënvore, fushë (Poc); Sulishte Ndërshkupële, tokë (Kll); Ndërvore, shpat mali ( del edhe si Nërvaret (Ndërvorret) (Kov); Nënvore, fushë (Pop); Nënvorre, tokë nën varreza (K. B);
607. Neli: Bafsha e Nelit, livadh (Çer); 608. Neredishte: Neredishte, tokë në anën e malit (Poc); 609. Nezir/i, -at: Neziri, llagap/ Nezirat, fis dhe lagje (Lagja e Nezirave) (Kat.Vog.);
Arrat e Nezirave, tokë (Kat. Vog); 610. N’fund, -i: Kisha N’fund T’fshatit, kishë, (Kll); Kisha N’fund T’fshatit, ku edhe
sot ekzistojnë varre të mbushura me pllaka të mëdha guri dhe këto pranë fshatit, i cili e respekton si vend të shenjtë, (Bll.e Ep); Uji N’fund T’fshatit (Bll.e Ep);
611. Nga: Rruga nga Shkolla, rrugë (Kat.Vog.); 612. Nikollë, -a: Kisha e Cfeta Nikollës (e ndërtuar nga Nikolla dhe ka marrë këtë
emër me qëllim se ka zbukuruar vendin) (Kërç. P.);1 613. Nimet, -i: Kshtenja e Nimetit, livadh (Dov.); 614. Nsoj, -i: Pylli i Nsoit, pyll (Pop); 615. Nurçet: Mëhalla e Nurçeve, lagje (Her); Zabeli i Nurçeve, zabel (Kërç. P.);
Hordha e Nurçes, izvor (Kërç. P.); 616. Nure: Vneshtat e Nures, tokë (Voj); Vorret e Nures, rrënojë (Her); 617. Nuz, -i: Kumlla e Nuzit, tokë (Er); 618. Obok, -u: Obok, fshat, i cili më parë quhej Katundi Vogël, siç njihet edhe sot
(Kat. Vog.); 619. Ograde, fushë (Er); Ograde: Ograde, tokë (Gr); 620. Ollçevë, -a: Rruga e Ollçevave, rrugë e njohur për këmbësorë brenda territorit
të fshatit, emërtuar sipas emrit të fushës (All); Vija e Ollçevave, kanal i vogël ujitës
1 Cfeta është një leksëmë sllave me kuptimin i shenjtë, kurse Nikollë është një antroponim sllav. Po ashtu ndeshet si toponim edhe në Kosovë si fshati Sveti Nikola - që siç vë re studiuesi Q. Murati, e përkthyer gabimisht si pasojë e mungesës së njohurive gjuhësore në Shën Nikollë. Shih për këtë Q. Murati, “Shqiptarët dhe shqipja- në n j ë b o t ë e m r a s h t ë p ë r v e ç ë m ” , IAP, 2014, f. 50.
334
(All); Fusha Ollçeva, fushë (All); Gjirizi i Ollçevave, izvor (All); Mullëjni në Ollçeva, mulli (All); Prrouja e Ollçevave, përrua (All);
621. Ollovec: Prrouja e Ollovecëve, përrua që përshkon fshatin në anën veriore të tij (Bll.); Prrouja e Olloveceve, përrua (Kll);
622. Oreshë, -a: Oreshë, fushë (Kër.Sip.);1 623. Ormân, -e: Ormâ, pyll në Shelk, tani është shkrep- asht ba tokë buke në
perëndim, (Maj); 2 Orma, rrugë (Maj); Ormane, ara rreth Drinit dhe afër shtëpive nën xhade, (Maj); 3 Ormane, tokë, (Maj); Toka n’Orman, toka pjellore (Pod); Ormane, tokë, në perëndim të fshatit që e lidh atë më fshatrat kufizuese, (All)4; Xherizet Ormane, (Maj); Ormane, tokë, (Maj);
624. Ornëjc, -a: Ornëjc fushë, (Gr); Ornëjc tokë pjellore (Poc); Ornëjc, fushë (Resh); 625. Oruvalkë, -a: Oruvalka, pjesë e malit të Kërçinit (Kll); Guri i Uruvalkës, gur
(Kll); 626. Osëj, -i ‘Shpat që nuk e merr dielli, hijesinë’ ( < sllav.osoj):5 Uji i Osëjit, uj
rrjedhës që vjen nga mali, (Kër.Sip.); Usëj, faqe mali, tokë në mal (Poc); Usoj, majë mali (Kër.Sip.); Osëji, pjesë e malit të Kërçinit, (Kll); Stanet e Usëjit, (Poc);
627. Osman, -i: Bunari i Shehat Osmanit, pus (Gr); Çeshma6 e Osmanit, çezmë (All); 628. Osman/i, -allar: Osmani, llagap, (Gr); Lagja e Osmanallarëve, lagje (Gr);
Bafshja e Osmanallarëve, livadh (Gr); Rruga e Osmanëllarëve, rrugë (Gr); 629. Ouk, -u ‘Ujk (Canis lupus): Burimet te Gropa e Oukut, ujë rrjedhës që vjen nga
mali, (Kër.Sip.); Lajthia e Oukut, mal (Kërç. P.); Gropa e Oukut, vend (Dov); Gropa Ukut dikur galeri nëntokësore që sot ka mbetur në formën e shpellës, e ndërtuar para viteve 90’ të shekullit të kaluar (Kër.Sip.);
630. Oxhallits: Toka Oxhallits, tokë (Maj); 631. Ozlabe, -a: Ozlabe, fushë ndodhet në lindje (Er);7 632. Pacukë, -a: Pacuku, fushë (K. B); 633. Padin, -a: Padina, mal (Kat.Vog.); 634. Padrovëjcë, -a: Padrovëjca, tokë e punueshme (Poc); 635. Pajkallarë, -t: Çeshma e Pajkallarëve, çezmë (All); Lugu i Pakallarëve, arë e
mbjellë, (All); 636. Pale: Hourdha e Pales, hurdhë (Kov); 637. Palivë, -a: Çeshma e Palivës, çezmë (Her); Paliva, rrugë (Her); Paliva, tokë
(Her); 638. Papadija: Papadija,mal (Kërç. S.); 639. Parapaz, -i: Rruga e Parapazit, rrugë (Pop); Parapazi, fushë (Pop); Parepaze,
pyll (Pop); 640. Paraspore: Paraspore, arë e mbjellë (All); Paraspore, fushë (Kërç. P.); Paraspore,
tokë (Çer); Paraspore, tokë pjellore e mirë (Poc);8 641. Paresh, -i: Burimi i Pareshit, që sot njihet me emrin Ujvara e Pocestit (Poc);
Paresh, izvor (Pop);9 1 Oreshë është nga fjala sllave ореш, ku mund të jetë tokë e lëvruar. 2 E. Hysa, QSA, Tr, Ekspedita dialektologjike 1967. 3 E. Hysa, QSA, Tr, Ekspedita dialektologjike 1967. 4Marë nga dosja e dokumeneve që gjenden në Muzeun Peshkopi,fshati Allejbegi. 5M. Ibrahimi, vep.e. cituar, f. 63. Pra, Osoj është fjalë sllave që përdoret për pjesët e pambjella të tokave në mal, të cilave nuk u bie dielli. 6 Çezmë në kuptimin ‘krua’ (< tur.çesme). 7 Ky mikrotoponim është marrë nga historiku i fshatit Erebarë, Muzeu i Peshkopisë (dorëshkrim). 8S. Keshi, në “Dialektologjia shqiptare VII”, Disa dukuri për të folmen... f.191. 9 Ky mikrotoponim është marrë nga Historiku i fshatit Popinarë, në Muzeun e Peshkopisë, hartuar nga mësuesi Xheladin Isaku, miratuar nga kësh.popullor i Grezhadanit, Besim Mejdini.
335
642. Pas Kishës: Belishtet pas Kishës, fushë (Kov); 643. Pasha Carda: Pasha Carda, mal (Kërç. P.); 644. Pasha Livadh: Pasha Livadh, kullotë (Kërç. P.); 645. Pashë, -a: Manat e Pashës, vend (Kll); 646. Patllëjza, Patllëjza, tokë (Maq); 647. Pavlicë, -a:1 Pavlica, shesh pushimi ku mblidhej pleqëria e fshatit për të
kuvenduar, por edhe të rinjtë në kohë të mëvonshme) (Poc); 648. Pazhëjc, -a: Pazhëjc, tokë (Maq); 649. Peçengu: Gurët e Peçengut, gurët që ndodhen në zabelin e Peçengut, në brendësi
të fshatit (Kat.Vog.); Zabeli i Peçengut, zabel (Kat. Vog); 650. Pelarisht, -e: Pelarishte, burim uji (Çer); 651. Pelevëjnat, fushë (Pop); Pelevëjnat, zabel (Pop); 652. Penolece: Penolece, tokë (Dov); 653. Pesjakë, -a: Pesjakë, fshat në Maqellarë (Pesj); Ködra e Pesjakës (Gradishte),
mal (Pesj); Prrouja e Pesjakës, përrua që ndan lagjen Crroje nga fshati Kovashicë (Pes); Ura e Pesjakës, urë (Pesj); Rruga e Pesjakës, rrugë (Maq); Kodra e Pesjakës, kodër (Maq); Përroi i Pesjakës, përrua (K. B); Vija e Vjetër e Pesjakës, kanal ujitës (K. B);
654. Pesok, u:2 Pesok/ Toka e Pesokut, toka (Kll); Ujti i Pesokut, uj rrjedhës që vjen nga mali (Kër.Sip.); Pesok (tokë me rërë), fushë (Kërç. P.); Pesok, tokë, (Poc);
655. Pesh, -i: Ujëvara Pesh (Poc); 656. Peshaz, -i: Peshaz, vargmal (Poc); 657. Petka: Kisha e Cfeta Petkës, kishë (Kërç. P.);3 658. Pëjsh, -a (pisha): Ködra e Pëjshave, kodër (Poc); Udha e Pishave, rrugë
(Kërç.P); 659. Pëllumb, -i: Guri i Plloumave (guri i pëllumbave), gur (Kërç. P.); Guri i
Plloumave, gur (Her); Quri i Pllumave (vend ku qëndrojnë pëllumbat e egër), shpellë (Kërç. P.); Shkrepi i Plloumave, (i pëllumbave), vend (Kov);
660. Përllakë, -a: Përllaka, kullotë (Poc); Përrllaka, shpat mali (Poc); Prrëllakë tokë në mal (Poc);
661. Përmi: Toka Përmiudhë, tokë (Maj); Toka Përmigur, pjesë e malit të Kërçinit (Kll);
662. Përstak, -o: Përstako, fushë (Poc); 663. Përtaf, -i: Art e Përtafit, ara në lindje (Maj);4 664. Përtej: Përtejprrëjit, fushë / Përtejprronjat, ara në veri-perndim, (Maj)5
Përtiprrëjnat, tokë (Maj); Rruga e Mëhallës Përtej, rrugë (Er); 665. Përviz, -i: Guri i Përvizit, tokë (Pop);
1Skënder Keshi: Dialektologjia shqiptare VII,” Disa dukuri për të folmen... f.191. 2 Pesok, nga fjala sllave песок d.m.th. rërë. Sipas gojëdhënave dhe zbulimeve qeramike, për këtë mikrotoponim thuhet se ka qenë qendër e banuar, qytet, madje ka qenë një zonë në të cilën është bërë tregti. Pesoku është një parcel me gurë, e papunuar, për shkak të përmbytjeve të ujrave të malit. Si nyje lidhëse me krahinën e Gostivarit, bëhet nëpërmjet rrugës së Karvareçit, që ndodhet mbi Kërçëjshtin e Epërm, rrugë me kthesa, që të çon në Maqedoni në fshatin Rekë. Rruga ka marrë emrin kështu për shkak të karvanëve që përdornin tregtarët për të bërë tregti në Pesok. Vendbanimi Pesok është një vendbanim i hapur që i përket periudhës së hekurit, në bazë të ndarjes që u ka bërë kulturave prehistorike të trevës së Dibrës historiani A. Bunguri. Për më tepër shih. A. Bunguri, Prehistoria e Dibrës, QSA, Tr, MB 2010, Kultura e periudhës së hekurit, f. 250. 3 Ky emërtim përmban një kompozitë sllave, e përbërë nga fjalët cfeta d.m.th. i shenjtë dhe Petka, një antroponim sllav.. 4 E. Hysa, QSA, Tr, Ekspedita dialektologjike 1967. 5 E. Hysa, QSA, Tr, Ekspedita dialektologjike 1967.
336
666. Pëslakërc, -i: Pëslakërc, tokë në afërsi të malit (Poc); Pëslakërc, pyll (Pop); 667. Pjakë, -a: Çeshma Pjak, çezmë (Maj); Prroi i Çeshmës Pjak, përrua ku ka ferra,
dush në jug-lindje (Maj);1 Ara Pjakës, arë (Poc); Çeshma Pjak, çezmë (Pop); Ara e Pesjakës (ndryshe njihet edhe si Ara e Aqif Rustemit), arë (Poc);
668. Plakë, -a: Çeshma Plāk, burim në jug, (Maj)2; 669. Pleneujë: Pleneujë, tokë në anën e malit (Pop); 670. Pllaskusen, -i: Krasta Pllaskusenit, shpat mali (Pop); 671. Pllasoste, kodër (Pop); 672. Plloçkë, -a ‘Plloçë ‘rrasë guri’ ( < sllav.ploча)3: Plloçka, gur (Kër.Sip.); 673. Pllosh, -i: Plloshi, mal mbi Izvorin e Kolës (Kat.Vog.); 674. Pocest, -i: Pocest, fshat në Maqellarë (Poc); Mali i Pocestit, mal (Poc); Ujvara
Pocestit, ujvarë (Poc); Prrouja e Pocestit, përrua (Poc); Bjeshka e Pocestit, livadh (Poc); Rruga e Pocestit, rrugë që të çon në Maqellarë (Maq);
675. Poçet: Poçet, fis në lagjen Tuma (Er); 676. Podgorcë, -a: Udha Allajbegi-Podgorcë, rrugë këmbësorësh, e zgjeruar, që lidh
fshatin Allejbegi me fshatrat kufizuese (All); 677. Polenë, -a: Polena, fushë (Er); 678. Poleska, -t: Poleskat, tokë (K. B); 679. Polldernëjcë, -a: Polldernëjcë, kodër (Kërç. P.); 680. Pop, -i: Ara e Popit, arë (Kat.Vog.); Mëhalla e Popit, lagje (Her); Kodra e Popit,
kodër në lindje, ka qenë kishë, (Maj),4 ku mblidheshin për të festuar pashkët; Toka e Popit, tokë (Pop);5 Ara e Popit, tokë (Kll);
681. Popinarë, -a: Popinara, fshat që i përket komunës Maqellarë (Pop); Popinarë, kodër (Kat.Vog.); Mali Popinarës, mal me lartësi 2000 metra mbi nivelin e detit (Grezh); Dardha6 e Popinarës, livadh (Pesj); Bjeshka e Popinarës, livadh (Pop); Gryka e Popinarës, grykë (Grezh); Përroi i Popinarës, përrua (Pop); Bjeshka e Popinarës, livadh (Pop);
682. Poresh, -i: Ujësjellësi i Poreshit ( vendi nga vjen uji i fshatit, afër urës së Pesjakës) (K. B);
683. Poshtë: Ara Poshtë, (poshtë çifligut ose poshtë trapit) (Kat.Vog.); Izvori Poshtë, burim në perëndim, (Maj);7
1 E. Hysa, QSA, Tr, Ekspedita dialektologjike 1967. 2 E. Hysa, QSA, Tr, Ekspedita dialektologjike 1967. 3 M. Ibrahimi, vep.e cituar,f.63. 4 E. Hysa, QSA, Tr, Ekspedita dialektologjike 1967. 5 Këto mikrotoponime m’i ka thënë gjyshi im, i ndieri Myrteza Neziri, gjatë kohës që po merresha me përgatitjen e temës së masterit shkencor, në fushë të dialektologjisë, përkatësisht në vitet 2008-2010, mikrotoponime të cilat nuk i kam hasur ndër informatorë të tjerë gjatë zhvillimit të pyetësorit. 6 Kjo fjalë, sipas E.Çabej, që prej Hannit e këtej lidhet me emrin e popullit, - në shumicë ilir -, Dardani e të vendit të tyre Dardania si “vend dardhash”. Këtë emër të lashtësisë studiuesit e afrojnë gjithashtu ehe me disa emra personash si Dardas, gjendet edhe në greqisht si emër i shpeshtë princash makedonë elimiotë bashkë me disa emra vsesh, po në Greqi, në Italinë jugore. Kurse E. Durham e përforcon më epër këtë ide me faktin se në trevat shqiptare edhe sllave jugore hasen shumë shpesh emërtime visesh prej bimësh. Si emër vendi ka një përdorim të gjerë, por për herë ë parë e ndeshim në Kadastrën e Shkodrës 1416-1417 (villa clamada darda), e mandej në të gjitha anët e vendit, siç edhe kanë treguar studiuesit që merren me punë të etimologjisë, të tilla formime si Maj’ e Dardhës, Qaf’ e Dardhës, Zall i Dardhës në Dibër, Mirditë, Lezhë, Skarpar, Elbasan, Korçë, Kosovë, në trevat e Maqedonisë së sotme etj.; edhe në formime kompozita e ndeshim këtë leksemë ne trevat shqiptare; po ashtu rrjedhojë me –zë e ndeshim në breg të Drinit në veri, në Dibër dhe Korçë etj., Sidoqoftë barazimi dardhë: Dardania, thekson Çabej, qëndron mbi të gjitha interpretimet e gjertanishme të emrit Dardania, shih në E. Çabej, “Studime Etimologjike në fushë të shqipes”, III, ASHSH, Tr, 1987, f. 165-167. 7 E. Hysa, QSA, Tr, Ekspedita dialektologjike 1967.
337
684. Potbreze, fushë (Grezh); 685. Potkuq, -i: Potkuq, fushë (Er); Rruga për në Potkuq, rrugë afër shtëpive (Er); 686. Pratanëjcë: Pratanëjc, tokë e punueshme (Bll);1 687. Presha, -ve: Lagja e Preshave, që tani e kanë Ilnica, lagje (Poc); 688. Prisëj, -i: Prisëj, tokë në mal (Kat.Vog.); Pyll i Prisoit, pyll (Poc); 689. Prozdoll: Rruga Prozdollit, rrugë (Er); 690. Prrëji: Ara Prrëji Dacit, ara (Pod); 691. Pujtishte, -ja: Pujtishte, kodër (Kat.Vog.); 692. Pulena: Rruga për Pulena, rrugë (Er); 693. Punjo: Kodra e Punjos, kodër (Her); 694. Punjocë, -a: Punjoca, përrua (Pop); Punjotca, fushë (Pop); 695. Pupovskë, -a: Pupovska, fushë (Dov); 696. Pupuplemë, -a: Pupuplemë, mal ku rriten drurë të ndryshëm, ferra (Kër. Sip.); 697. Putur, -i: Izvori i Puturit, izvor (K. B); 698. Përmes: Rruga përmes Fshatit, rrugë, (Kov); 699. Qafë, -a: Qafa e Pujtishtes, qafë (Kat.Vog); Qafa e Qenokut, qafë (Dov); Qafa
e Kodrës, rrugë (Pop); 700. Qamil, -i: Mani i Qamilit, tokë (Maj); Dardha e Qames (Qamil), tokë (Kll); 701. Qazim: Mullëjni i Qazimit, mulli (Kërç. S.); 702. Qelebicë, -a: Qelebica, tokë (Gr); Çelebicë, rrugë toke (Gr); 703. Qend/ër, -ra: Sheshi Qendra e Fshatit, lëndinë (Voj); Qendra, shesh (Kov); 704. Qenok, -u: Qafa e Qenokut, qafë që ndodhet midis fshatit Erebarë e Trepçës)
(Maq); Qenok - Trepçë, rrugë (Dov); Ködrat e Qenokut, kodër (Dov); Prrouja e Qenokut, përrua (Dov);
705. Qeraxhi: Rruga e Vjetër e Qeraxhive, rrugë (Grad); 706. Qerim, -i: Vëjdhat e Qerimit, tokë (Kll); Manat e Qerimit, tokë (Kll); 707. Qevezir, -i: Kodra e Qevezirit, kodër, bllok pemësh në veri (Maj);2
708. Qëket: Qëket (Qoku),3 lagje fshati (Kll); Qëket (Qoku) fis dhe lagje fshati (Maq); Çeshma e Qëkeve, çezmë (Maq); Sokaku i Qokeve, rrugicë (Maq);
709. Qiper, -i: Qiper, gur (Pop); Qiqer, zabel (Pop); 710. Qipro: Tokat e Qipros (Qipro Kamburit), fushë (Kërç. P.); 711. Qose: Guri i Qoses, gur (Kërç. P.); 712. Qukë, -a: Shpella e Qukës, gur (Her); Izvori i Qukës, izvor (Her); Guri i Qukës,
gur, (Her); Quka, rrugë (Her); Rrasa e Qukës, tokë (Her); Rruga e Qukas, rrugë (Er); 713. Ra(h)im, -i: Gshtenja e Raimit,tokë e djerrë (Kll); Livadhi i Rahimit (Rahim
Tafçiut), livadh (Kll); Thanat e Rahimit, tokë (Kll); 714. Radikë, -a: Ködrinat e Grikës së Radikës, mal në jug e jug-lindje (All);4 715. Rafsh, -a: Rafsha,kullotë (Kërç. P.); 716. Rahu: Rahu, shpat në malin e Gradecit (Grad); 717. Ramadan, -i: Bafshja e Ramadanit, livadh (ku tani në këtë tokë ndodhet liqeni i
Grezhdanit, ndaj nuk ekziston më livadh (Gr); Barku i Ramadanit, është në fisin
1S. Keshi, në “Dialektologjia shqiptare VII”, Disa dukuri për të folmen e Mbiudhës së Maqellarës në Dibër, Akademia Shqipare e Shqipërisë, IGjL, Tr. 2005, f.191. 2 E. Hysa, QSA, Tr, Ekspedita dialektologjike 1967. 3 Gojëdhënat tregojnë se fisi Qoku ka ardhur nga Mirdita, Gjoni për arsye gjakmarrjeje. 4 Marrë nga dosja e dokumeneve që gjenden në Muzeun Peshkopi, fshati Allejbegi.
338
Hase (Bll.e Ep);1 Moçali i Ramadanit, ligatinë (Poc); Moçali i Ramadanit, moçal (Pop);2
718. Ramë, -a: Pusi Ramës, pus (Kov); 719. Ramigëz, -a: Ramigëz, pjesë mali e pyllëzuar, (Poc); Rruga e Ramigëzit, rrugë
mali (Poc); Gjubre e Ramigëzit, tokë (Poc); 720. Ramipot, -e: Ramipot, tokë në mal (Kat.Vog.); Ramnipot, rrugë për në mal,
(Kër.Sip.); 721. Ramiz, -i: Toka Ramizit, tokë (Pod); Kopshti Ramizit, livadh (Pod); Zabeli i
Ramizit, zabel (Kov); 722. Ramk, -u: Mullëjni i Ramkut, mulli (Poc); 723. Ramkovic, -a: Ramkovic tokë (Gr); Kthesa e Ramkovicës, kthesë rruge (Gr); 724. Ramne: Ramne, tokë (Kll); 725. Ramnishte, fushë (Pop); 726. Ranë, -a: Kepi Ranës. Me këtë emër njihej dikur mali i Kërçëjnit (Kërçin) (Poc);
Kepi Ranës, shpat mali (Pop); Rana e Rushëjtit, tokë (Pesj); 727. Ranishte ‘tokë me rërë’: Ranishte, fushë (Grad); Ranishte, fushë (Pod);
Ranishte, fushë (Kov); Ranishte, fushë (Voj); Ranishte, fushë (Maj); 728. Rasim, -i: Kshtenja e Rasimit, tokë (Maj); 729. Ratë: Toka e Ratës, arë (Pod); 730. Ravend, -i3: Ravend, tokë e punueshme (Kat.Vog); 731. Ravnëjshte4: Ravnëjshte, zabel/mal (Kat.Vog.); Ravnëjshte, fushë (Kat.Vog.);
Ravnëjshte, -ja: Prrouja e Ravnëjshtes, përrua (Kat.Vog.); Arrat e Ravnëjshtes, arra në kodër (Kat. Vog); Kshtenjat e Ravnëjshtes, tokë (Kat.Vog);
732. Reçët: Reçt (Reçët), lagje (Dov); Reçi, llagap (Dov); Çeshma e Reçve, çezmë (Dov); Rruga e Reçve, rrugë (Grad); Rruga e Reçve, rrugë (Dov);
733. Redishte: Pylli i Redishtes, pyll (Kërç. P.); 734. Rem, -i: Zabelet e Remit, zabel (Poc); 735. Renecet: Renecet, tokë (Her); 736. Repart, -i: Ködra e Repartit, kodër (All); Vija e Repartit (ushtarak), kanal ujitës
(Dov); 737. Resnicë, -a: Resnicë, përrua derdhet në lumin Drin (Gr); 738. Resok, -u: Resok, arë e punueshme (Poc); 739. Reshan, -i: Reshan, lagje (Bll); Tepet e Reshanit, ndryshe njihen si Tepet e Zija
Leshit në Reshan, kodër (Resh); Tepe e Reshanit, kodra në jug (Maj);5 740. Rexhep, -i: Raҫica e Rexhepit, tokë (Poc); 741. Rexhë, -a: Ara e Rexhës, arë e mbjellë (All); Ara e Rexhës, lëndinë (Kërç. P.);
Livadhi i Rexhës, livadh që shtrihet deri te bjeshkët që lidhet me Gurin e Kërçinit (Kërç. P.); Lagja e Rexhave, lagje (Poc);
742. Rifat, -i: Hajmalia e Rifatit, tokë (K. B);
1 Sipas gojëdhënave thuhet se fisi i Arapit dhe Manallari në Bllatë të Epërme janë autokton, ndërsa fiset e tjera janë të ardhur nga malësitë për arsye ekonomike dhe gjakmarrje. 2 Ky mikrotoponim është marrë nga Historiku i fshatit Popinarë, në Muzeun e Peshkopisë, hartuar nga mësuesi Xheladin Isaku, miratuar nga kësh.popullor i Grezhadanit, Besim Mejdini. 3 Për leksemën Ravene, -t, në funksione toponimike, studiuesi Q. Murati jep këtë shpjegim: Ravenet (më 1934, 6 shtëpi). Mbi bazën e këtij patronimi kemi dhe emrin e fshatit Raven, në Gostivar, Ar`e Rafes (Tuhin – Kërçovë), Raft-i emër fisi tek arbëreshët e Greqisë, i dëshmuar në vitin 1461 (Shuteriqi 1990: 355). Shih Q. Murati, “Shqiptarët dhe shqipja- në n j ë b o t ë e m r a s h t ë p ë r v e ç ë m ” , IAP, 2014, f. 261, por ka edhe mendime që e nxjerrin nga sllavishtja me kuptimin rrafshinë. 4 Ravnishte, nga fjala sllave ravend, d.m.th. rafshinë. 5 E. Hysa, QSA, Tr, Ekspedita dialektologjike 1967.
339
743. Riska: Riska, tokë (Kat. Vog); Riska, shpat në malin e Gradecit (Grad); Mali i Riskës, mal (Kov);
744. Risto: Ara e Ristos, arë (Kat.Vog.); Arra e Ristos, tokë (Kat.Vog); 745. Riza, -i: Mani i Rizait, tokë (Pop); Zabeli i Rizait, zabel (Pop); Zabeli i Rizait,
kodër (Dov); 746. Rizvanet: Rizvanet, fis në lagjen Tuma (Er); 747. Romot, -i: Ara e Romotit, arë (Kat.vog.); 748. Rucojca: Rucojca, zabel (Pop); 749. Rudinë, -a: Rudinë, lëndinë (Kërç. P.); 750. Rumlicë, -a: Rumlica, zabel (Pop); Rumelica, kodër (Pop); Rrumelica, pyll
(Pop); Rumulica, mal (Poc); Izvori i Rumlicës, izvor (Her); Rumelica, pyll i dendur (Her); Rumlica, rrugë (Her);
751. Rupë, -a: Rrupa, tokë (Maq); Fousha e Rrupave, fushë (Poc); Rrupa, fushë (Kërç. P.);
752. Rustan, -i: Livadhi Rustanit, livadh (Poc); Rruga e Rustanave, rrugë (Poc); 753. Rustem, -i: Ara e Pjakës së Aqif Rustemit, arë (Poc); Rustemi, lagje (Poc);
Brraka e Rustemit, brrakë (Gr); Arat e Rustemit, arë (Gr); Zabelet e Rustemit, zabel (Poc); Hurdha e Rustem Kungullit, hurdhë (Gr);
754. Rushëjt/Reshëjt, -i: Rana e Rushëjtit, tokë (Pesj); Çeshma e Reshëjtit, çezmë (Pod);
755. Rushit, -i: Nazmi Rushiti, shesh, lidhet me vendndodhjen e heroit Nazmi Rushiti, rruga kryesore e fshatit që lidhet me fshatrat e tjera (Dov); Rushiti, fis i shuar (Nazmi Rushiti) (Dov); Lapidari i Nazmi Rushitit, shesh (Dov);
756. Rrafsh, -i: Rrafshet, kodra (K.B); 757. Rrape, -a: Zabeli i Rapes, zabel (Poc); 758. Rrasa, livadh (Pop); 759. Rrasë, -a: RRASË ‘pllakë e rrafsh guri; faqe e një shkëmbi të petëzuar’1 Rrasa,
kullotë (Poc); 760. Rregadishtë, -a: Rregadishtë, rrugë (Gr); 761. Rrem, -i: Mani i Rremit (Ke Mani Rremit), livadh (Gr); 762. Rriskë, -a: Rriska, mal (Kov); 763. Rruga e Jabellit, rrugë (Maj); Jabelli, përrua shërbente dikur si kufi tradicional
në jug-lindje e jug të tij, (All)2; Brraka e Jabellit (Jabelli), brrakë (All); Xherizet e Jabellit, tokë pjellore (Maj); Brraka e Jabellit, brraka në veri, (Maj);3 Izvoret e Jabellit, burime në veri, (Maj);4 Prroi Jabellit, përrue në veri-perënëdim, (Maj), 5 i cili vë në punë Mullëjni Adem Ags; Jabella, toka të punueshme pjellore (Voj); Izvori i Jabellit, burim uji (Maq);
764. Sabnosë, -a: Sabnosë, kodër (Gr); 765. Sait, -i: Rrasa e Saitit, livadh (Kat.Vog.); 766. Sajm/e, -ja: Prrouja e Sajmes (Mersimit), përrua (All); Sajmet, parcelë toke
(All); Udha e Sajmeve, rrugë e njohur brenda territorit të fshatit (All); Vija e Sajmeve, kanal i vogël ujitës (All);
767. Shakëjc, -a: Shakëjca, fushë (Kërç. P.); 768. Sakip, -i: Mullëjni Sakipit, mulli (Poc); 769. Salallarët: Salallarët, lagje (All); Çeshma e Salallarëve, çezmë (All);
1M. Ibrahimi, vepër e cituar, f.64. 2Marë nga dosja e dokumeneve që gjenden në Muzeun Peshkopi, fshati Allejbegi. 3 E. Hysa, QSA, Tr, Ekspedita dialektologjike 1967. 4 E. Hysa, QSA, Tr, Ekspedita dialektologjike 1967. 5 E. Hysa, QSA, Tr, Ekspedita dialektologjike 1967.
340
770. Sali, -u: Ugradja e Saliut të Selmanit, ugrade (Poc); Gurt e Salës, gur (Kat.Vog.); Arat e Sali Shaqirit, arë (Pod);
771. Sallaj: Sallaj, llagap (mbiemër) në lagjen e Tafçëjave (Kll); 772. Sallamuar, -a: Sallamuar, fushë (Pop); 773. Sanxhak, -u: Ködra e Sanxhakut (Sanxhaku), rrënojë që shërbente dikur si kufi
tradicional në veri e veri-lindje të tij, (All),1 Ködra e Sanxhakut,2 kodër-vend prehistorik (Voj);
774. Saraç, -i: Guri i Saraçit, gur i madh në Pesok (Kll); Zabeli i Saraçit, zabel (Kërç. S.);
775. Sedë, -a: Guri i Sedës, gur (Kër.Sip.); Gurët e Sejdës, gurë të mëdhenj (pjesë e malit të Kërçinit) (Kll);
776. Sefë, -a: Brraka e Sefës, brrakë (Pesj); Izvori i Sefës, izvor (Gr); Zabeli i Sefës, zabel (Gr); Kshajat e Sefs, tokë (Voj); Brraka e Sefës, brrakë (Maq);
777. Sejtë: Prrëji i Sejtës, përrua (Pod); 778. Selamët: Lagja e Selmanëve, lagje (Dov); 779. Selim, -i: Ogradja e Selimit, tokë (Maq); 780. Selishte, -a: Selishte, rrugë (Her); Selishte, tokë (Her); Rruga e Selishtes, rrugë
(Kov); Hurdha e Selishtes, hurdhë (Kov); 781. Serkishte, -a: Serkishte, tokë (Maq); 782. Sërp, -i: Malet e Sërpit (sërbit), mal (Kat.Vog.); 783. Sfrat, -i:, Sfrat, tokë (Her); Rruga Sfrate, rrugë (Her); 784. Simixhi, -u: Ara Simixhiut, arë në lindje të fshatit (Maj);3 785. Simtore: Simtore, arë (Pop); 786. Sinan, -i: Guri i Sinanit, gur (Pop); 787. Sindent, fushë (Pop); 788. Skavarë, -a: Qershia e Skavarës (Dov);4. 789. Skënderajt: Skënderajt, lagje fshati (Kll); 790. Skënderi:Skëndëri/ Skënderat, llagap/fis (Kll); Oudha e Skënderave, rrugë
(Kll); 791. Skërrushka: Skërrushka, tokë (Kërç. S.); 792. Sllana ‘Sllama ‘kashtë’ ( < sllav.slama)5: Sllana, fushë (Poc); 793. Sllatajna: Sllatëjna ‘(sl.slatina)’1.burim i dobët.2.burim me ujë të kripur:
Sllatëjna, toka rreth Drinit (Voj); Rruga e Sllatëjnave, rrugë (Voj); Prrëji i Sllatajnave, përrua (Voj);
794. Sokak, -u: Rruga e Sokakut, rrugë (Er); 795. Sonokoskë,-a: Sonokoskë, mal dhe gur i madh (Kërç. P.); Sonokoskë, mal
(Poc);6 796. Sonokostë, -a: Gralishtja e Sonokostës, kullotë (Poc); 797. Sorakrasta: Sorakrasta, zabel (Kërç. S.); 798. Sotkë: Rruga për Sotkë, rrugë (Er); Trapi i Sotkës, luginë (Er);
1 Marrë nga dosja e dokumeneve që gjenden në Muzeun Peshkopi, fshati Allejbegi. 2 A. Bunguri, Prehistoria e Dibrës, QSA, Tr, MB 2010, Kultura Gradec f. 149. 3 E. Hysa, QSA, Tr, Ekspedita dialektologjike 1967. 4 Lidhur me këtë mikrotoponim banorët thonë se dikur ka qenë një qershi në Skavare për të cilën thuhet se në kohën e dyndjeve serbe vranë 25 burra të fshatit dhe i groposën në një varr masiv. Mbi këtë varr mbiu një qershi e cila në pranverë lulëzonte por nuk jepte asnjë frut. Thuhet se qershia nuk bënte kokra për shkak të vajtimit me të cilën ushqehej. 5 M.Ibrahimi, vepër e cituar, f. 84 6 Ky mikrotoponim (kompozitë) mendojmë se është me burim nga sllav. Krasta “vend jopjellor, me gurë dhe shkëmbinj” + (sërish, përsëri) ndoshta vend vetëm me krastë, vetëm me shkëmbinj.
341
799. Spahit: Mëhalla Spahive, lagje fshati (Pesj); Spahije, lagje ku bën pjesë edhe fisi Veliu (Er); Lagja Spahive, lagje (Dov); Rruga Spahijve, rrugë (Dov); Toka e Spahijallarve, tokë (Dov); Rruga e Spahiallarve, rrugë (Er);
800. Srukullok, -u: Izvori Srukullok, izvor (Her); 801. Stafallarët: Lagja e Stafallarëve, lagje (Maj); Bunari i Hisen Stafës, pus (Maj);
Stafallart, lagje fshati (Maq); 802. Stambollas, -i: Izvori i Stambollasit, izvor (Kat.Vog.); 803. Stan, -e: Stane, kodër (Poc);1 804. Staneljanë, -a: Faqja e Staneljanë, faqe mali (Kat. Vog); 805. Stanvedic: Stanvedic, rrugë (Er); 806. Staralivadh-i: Starolivadhi, ka qenë livadh, sot asht tokë buke në lindje (Maj) 2
kurse sot e kemi ndeshur te banorët në formën Staralivadh, tokë (Maj); Braka e Stërlivadhit, brrakë(Maj);3 Staralivadhi, tokë (Maq);
807. Starallojze: Starallojze, tokë (Her); 808. Stërpëvëjc: Stërpëvëjca, toka (Pop); Stërpëvëjca, toka (Kat. Vog.); Stropovëjc,
arë (Poc); Stropovëjc, tokë (Maq); 809. Stogovë, -a: Stogovë, mal në përëndim të fshatit, paraprihet nga Kodrat e
Topojanit (All); 810. Stopan,-i: Stopane, emër lagjeje (All);4 811. Strabaçëjll, -a5: Strabaçëjlla, kullotë (Poc); Rafsha e Strabaçëjllës, vend i
rrafshët, i hapur, ku grumbulloheshin kafshët kur pushonin, pas bagëtive (Poc); Rruga e Strabaçëjllës, rrugë (Poc); Bjeshka e Strabaçallës, shpat mali dhe livadh (Pop); Izvori i Strapaçallave, izvor (Pop); Rruga e Strapaçillës, rrugë (Pop);
812. Strana: Strana, fushë (All); Rruga e Stranave, rrugë e njohur për këmbësorë brenda territorit të fshatit, rrugë e njohur për këmbësorë brenda territorit të fshatit, emërtuar sipas emrit të fushës (All); Vija e Stranave (Strana) ose ndryshe quhej dhe Vija e Lekaçit, kanal i vogël ujitës, (All).
813. Stranëjcë, -a: Stranëjca, tokë (Gr); 814. Strazimir, -i: Hamlla e Strazimiri, tokë (Maj); 815. Strazovec: Çarshëja e Strazovecit, tokë (Kat.Vog); Burimi i Strazovecit, burim
uji (Kat.Vog); 816. Stregamen Uji i Sregamenit, izvor (Kat.Vog.); Guri i Stergamenit, gur mbi
Zabelin Stergamen (Kat.Vog.); 817. Stripovicë: Stripovicë, arë (K.B); 818. Strofi: Strofi, arë (K.B); 819. Strukullok, -u, ‘vend i mënjanuar për t’u strehuar’: Strukullok, rrugë (Her);
Strukullok, tokë (Her); 820. Studeuce: Studeuce, tokë në anën e malit, (Poc); 821. Su: Suledina, luginë (Dov); Suledinat, tokë (Dov); 822. Suarekë, -a: Prrouja e Suarekës, përrua (Pop); 823. Subi, -u: Mullëjni i Subijut, mulli (Kërç. S.); 824. Sudanece: Rruga e Sudaneceve, rrugë që lidh fshatin Dovalan me malin (Dov);
Ujti i Sudaneceve (vend me ujë (Dov); Sudeneca, mal (Poc); Sudenece, vend me lajthi, (Poc); Sudanece, luginë (Dov); Uji i Sudaneceve, izvor (Pop); Sudeneca,
1 Kjo fjalë është sllave e huazuar edhe në gjuhën shqipe, dhe lidhet me leksemën sllave stan. 2 E. Hysa, QSA, Tr, Ekspedita dialektologjike 1967. 3 E. Hysa, QSA, Tr, Ekspedita dialektologjike 1967. 4 Sh. Demiraj, “Gjuha shqipe dhe historia e saj”, SHBLU, 1988, F. 122, 137. 5 Sipas M.Ibrahimit, kjo fjalë është një leksemë me prejardhje shqipe, me bazë Baçillа ‘stan ku përpunohet qumështi dhe jetojnë barinjtë’; vep. e cituar, f. 203.
342
kodër (Pop); Sudenece, pyll (Pop); 825. Sufica, ara në jugperëndim (Maj);1 826. Sulçe, -ve: Brrakat e Sulçeve, brrakë (Dov); 827. Sulë, -a: Çeshma e Sulës, çezmë (All); Ködra e Sulës, kodër (All); Çarshëja e
Sulës, tokë (Kat.Vog); 828. Sulishte: Sulishte, tokë (Kll); Sulishte Ndërshkupële (Kll); 829. Sullçire: Rruga e Sullçireve, rrugë (Voj); Sullçire, tokë (Voj); 830. Sumçishte, -ja: Uji i Sumçishtes, uj rrjedhës (Pesj); Sumçishte, tokë (Pesj);
Izvori i Sumçishtit, izvor (Maq); Brraka e Sumçishtes, brrakë (Maq); 831. Shaban, -i: Brraka e Shabanit, moçal (Poc); Mani i Shabanit, livadh (Gr); Bunari
i Shaban Elezit, pus që shteron verës (Voj); Brraka e Shabanit, brrakë (Pop); 832. Shahin, -i: Çeshma e Shahinit të Manes, çezmë (All); 833. Shakapot: Shakapot, kullotë (K. B); 834. Shakëjcë, -a: Izvori i Shakëjcës, izvor (Kërç. P.); Shakëjc, fushë (Kërç. P.);
Kisha e Shakëjcës, kishë (Kërç.P); 835. Shallaganëjcë, -a: Shallaganëjcë, tokë (Poc); 836. Shamak: Shamak, tokë buke (Çer); 837. Shamk/u, -ët: Kulla e Shamkut, kullë (Poc); Shamku, lagje (Poc); Ledina e
Shamkut, lëndinë, marrë nga mbiemri i familjes Shamku (Kat.Vog.); Rruga e Shamkave, rrugë (Poc); Ara e Shamkut, tokë në mes të malit (Kat. Vog); Vorri i Shamkut, varr i vetëm jashtë varrezave tjera të fshatit (Kat. Vog); Vërteci i Shamkut, arë (Poc);
838. Shaqir, -i: Zabeli i Shaqirrit, zabel (Er); 839. Shatku: Ara e Shatkut, tokë (Gr); 840. Shavare: Shavare, luginë (Dov); 841. Sheh, -u: Uxherni Shehit, tokë (Voj); Ura e Shehit (Sheh Topojanit), urë (Voj);
Lama e Shehit, lamë (Voj); Ura e Shehit, urë (Voj); 842. Shehat, -i: Bunari i Shehat Osmanit, pus (Gr); 843. Shehër, -i: Qendra e Dibrës së Madhe’ Rruga e Shehërit, rrugë e asfaltur (Dov); 844. Shehlerët: Shehlerët, lagje fshati (Pod); Shehu, fis barku i Shehlerve (Pod);
Shehlerët fis (Voj); Lagja e Shehlerve, lagje (Voj); Rruga e Shehlerve, rrugë (Voj); Tajllat e Shehlerve, tokë (Voj);
845. Sheme, -ja: Mullëjni 1 (një) i Shemes, siç njihet nga banorët, mulli (Her); Mullëjni 2 i Shemes, mulli siç njihet nga banorët (Her); Arrat e Shemës (Shemsi), tokë (Kll);
846. Shenjë, -a: Shenja, fushë (Grad); 847. Sherlie: Art e Sherlies, ara në lindje (Maj);2 848. Shesh, -i: Sheshi Nazmi Rushiti, shesh që lidhet me vendndodhjen e heroit
Nazmi Rushiti, rruga kryesore e fshatit që lidhet me fshatrat e tjera (Dov); 849. Shën Pavli: Kisha e Shën Pavlit, kishë (Poc); 850. Shën Përfytyrim: Kisha e Shën Përfytyrimit, kishë (Her); 851. Shën Sotir, -i: Kisha e Shën Sotirit. Në fshatin Kërçëjsht të Sipërm ndodhen
katër kisha, të cilat të vështruara nga larg formojnë kryqin, e janë në kënd të drejtë, e ka bërë Sotiri në krye të fshatit), (Kërç. Ep.) 3;
852. Shënarëjca: Shënarëjca, tokë (Dov); 853. Shëtitor/e, -ja: Shëtitorja e të Rinjve, shesh (Bll); 1 E. Hysa, QSA, Tr, Ekspedita dialektologjike 1967. 2 E. Hysa, QSA, Tr, Ekspedita dialektologjike 1967. 3 Fshati është vendosur brenda kryqit që formojnë pesë kishat:Kisha e Kërstes, Kisha e Shën Sotirit, Kisha e Cfeta Petkës, Kisha e Vllasëjs, Kisha e Dhimitrit.
343
854. Shkëdranëjcë, -a: Shkëdranëjca, toka shumë të mira dhe pjellore (Kll); 855. Shkëlqim, -i: Pjepi i Shkëlqimit, tokë (Dov); Qershia e Shkëlqimit, tokë (Dov); 856. Shkop, -i: Shkop, arë (K.B); 857. Shkuçëjlla: Shkuçëjlla, fushë (Gr); Ruga Shkuçëjlls, rrugë toke (Gr); Ara e
Vëkufit n’Shkuqëlle, arë (Gr); 858. Shuternejcë: Shuternëjcë, mal (Kërç. P.); 859. Shpat, -e: Shpatet, majë mali (Kër.Sip.); 860. Shpukth, -i: Kodra e Shpukthit, kodër në kufi mes Maqellarës dhe Shupenzës,
janë vazhdojnë nëpër Kovashicë (Kov); 861. Shqerra: Vorret e Shqerrave, varreza, quhen ndryshe Varrezat e të Krishterëve
(Kat.Vog.); 862. Shtrazavec, -i: Uji i Shtrazavecit, izvor (Kat.Vog.); 863. Shuip, -i: Hurdha e Shuip Hoxhës, hurdhë (Gr); 864. Shuke:, -ja: Ara e Shukes, arë (Kat.Vog.); 865. Shullane, -t: Shullanet ara, tokë buke në lindje, i rref dielli (Maj); 1
866. Tabakovë, -a: Tabakov, arë (Kll); 867. Taf, -a: Mullëjni i Tafës, mulli (Her); 868. Tafçëjat2: Tafçëjat fis dhe lagje më vete e fshatit (Kll); Çezma e Tafçëjave,
çeshëm publike për nevojat e banorëve dhe kalimtarëve në lagjen Tafçëja (Tafçiu) (Kll);
869. Tafçiu: Tafçiu/ Tafçëjat/ Tafçëjallart llagap/fis (Kll); Oudha e Tafçëjave, rrugë (Kll);
870. Tahir: Dardha e Tahirit, vend (Pod); Gjerizi i Tahirit, tokë (Pod); Brraka e Tahirit, brrakë (Pod);
871. Tale: Qershiat e Tales, tokë (Kërç. S.); 872. Tanasëj, -a: Kisha e Tanasisë, dikur kishë (Bll. e Ep); Tanasëj, fushë në
veriperëndim të fshatit (Poc); Uji Tanasisë, burim uji (Poc);3 Izvorri i Tanasëjs (në Majtarë), izvor (Maq); Uji Tanasëjs, burim uji (Bll.); Ujt e Tanasëjs, (sipas tokës Tanasi) (Kll); Tanasi, pjesë e malit të Kërçinit (Kll); E veçanta e ujit Tanasisë është se ai vjen në Mars dhe ndalet në Shtator;
873. Tank, -u: Reparti i Tankeve, zabel (Dov);4 874. Taracë, -a: Në Taraca, vend i pjerrët (Bll.); Izvori në Taras, izvor (Bll); 875. Tari: Udha e Tarit, rrugë (Kërç.P); 876. Tashko: Guri i Tashkos, udhëkryq (Her); 877. Tatinoll, -i: Tatinolle, ara (Voj); Tatinolli, shpat mali (Kov); 878. Te Dogana: Te Dogana, shesh (Bll); 879. Tefik, -u: Dardha e Tefikut, tokë (Gr); 880. Tel, -i: Kthesa e Telit 5 kthesë rruge që kalon në rrugën e re të fshatit (Kll); Ura
e Telit, urë (Grad);
1 E. Hysa, QSA, Tr, Ekspedita dialektologjike 1967. 2 Gojëdhënat tregojnë se Tafçiajt janë të ardhur nga Maqedonia. Tafçe- gurëpunues ose gurë-gdhendës. Fisi Tafçiu përbëhet nga 70-familje të prejardhura nga dy barqe: barku i Xhetos dhe barku i Ahmetit. 3 E veçanta e ujit Tanasisë është se ai vjen në Mars dhe ndalet në Shtator 4 Banorët trekojnë se dikur Zabeli i Cuculit, ka luajtur funksionin e tuneleve, përmes të cilit lejohej futja e tankeve që vinin nga Reparti i Tankeve në Dovalan, për nevoja të shtetit të asaj kohe. Edhe në ditët e sotme gjenden të parrënuara këto tunele, porse të dala jashtë funksionit. 5 Sipas gojëdhënave të informatorëve por edhe të banorëve të fshatit të ciët të gjithë përmendin të njëjtin fakt, një të vërtetë të pandryshuar që ka ndodhur në kohë të hershme në atë fshat: Kthesa e Telit (klon eshte tel me gjemba dhe me sinjal i vënë në brendësi të fshatit. Kllobcishti nuk ka qenë brenda klonit por qeveria e Enverit i vendosi klonin për të mos u arratisur njerëzit pasi banorët e fshatit ishin në kufi me Jugosllavinë. Aso kohe banorët nga varfëria merrnin rrugën e arratisë.)
344
881. Teneqe: Lagjia e Teneqeve, lagje (Kër.Sip.); 882. Tepe, -ja Tepe ‘pjesa e sipërme e kryes, kodër, çukë, majë’ ( < pers. teppeh )1:
Ködra e Tepes, kodër (Kërç. P.); Ledina e Tepes, kodër e lartë- tepe dmth ledina në krye fare, dikur ka qenë vneshtë), (Kërç. P.); Rruga e Tepes, rrugë (Kërç. P.); Tepet e Reshanit, lëndinë (Resh);
883. Teq/e, -ja: Lisi i Teqes, vend (Voj); Prrëji i Teqes, përrua (Bll.e Ep); Teqja e Bllatës, e cila përdoret nga bektashijntë, kjo ndodhet në kufi me Maqedoninë, tek dogana (Bll.); Prrouja Teqes, përrua (Kll);
884. Terne: Terne, kodër (Pop); 885. Të reja: Çeshma të Reja, çezma në qendër të fshatit për përdorim të banorëve
dhe kalimtarëve (Voj); 886. Të rinjtë: Shëtitorja e të Rinjve, shesh (Bll); 887. Të xhana: Hamlla të Xhana, (Hamulla të gjera), fushë dhe arë e mbjellë, parcelë
buke (All); 888. Toç: Lama e Toçit, lëndinë (Voj); Vneshtat e Toçit, vneshtë (Voj); Bunari Toçit,
pus (Voj); Shpella e Toçit, shpellë (Kov); 889. Topan, -i: Rruga e Topanit, rrugë (Pop); 890. Topojan, -i: Topojan, fshat në komunën Shupenzës, matanë Drinit; Ködrat e
Topojanit, kodra (All); Ura e Topojanit (Grad); Ura e Topojanit, aty ndodhet një urë e cila bën të mundur kalimin e lumit të Drinit (Bll.)
891. Torba, -ve: Lagja e Torbave, që tani e kanë Spahiu (Poc); Ugradja e Nazmi Torbës, ugrade (Poc);
892. Toshnicë, -a: Toshnicë, mal (Kat.Vog.); 893. Touf, -a: Izvori i Toufës, izvor (Kov); 894. Trafkamen, -i: Guri Trafkamenit, gur (Poc); 895. Traja, -ve: Mëhalla e Trajave, lagje (Her); 896. Trancë, -a: Tranca, ara (Kat.Vog.); 897. Trap, -i: Rruga e Trapit, rrugë brenda fshatit (Pesj); 898. Trapesh, -a: Lugina e Trapeshave, luginë (Dov); 899. Trashanica, fushë (Kov); 900. Tre: Ke Tre Rrugët, udhëkryq (Kërç. P.); Tre Rrugët, kryqëzimi i rrugëve për
në fshatrat Maqellarë, Pocest dhe Kërcisht i Poshtëm) (Kll); 901. Trekandësh, -i:Trekandshi, tokë (Maq); 902. Treminicetve: Treminicetve, fushë (Pop); 903. Tremnëjk, u:2 Rruga e Tremnëjkut, rrugë (Poc); Uji Tremnëjkut, burim uji që
del nga poshtë tokës (Poc); Tremnëjku, tokë (Poc); 904. Trosman, -ët: Fousha Trosmane, fushë (All); Ködra e Trosmanëve, kodra (All);
Rruga e Trosmaneve, rrugë e njohur brenda territorit të fshatit (All); Prrouja e Trosmaneve, përrua, derdhet ne lumin Drin i Zi, (All); Trosmane, toka pjellore (Pod);
905. Tubovna: Tubovna, fushë (Grad); 906. Tufë, -a: Livadhet e Tufës, tokë (Voj); 907. Tule, -lja: Ara Tules, arë (Poc); 908. Tulman, -i: Bunari i Tulmanit, pus (Pod); 909. Tumallarët: Tumallarët, lagje (Er); 910. Tumë, -a: Kodra e Tumës, kodër (Her); Tuma, pyll (Pop); 911. Tupane, kodër (Pop); Tupani, pyll (Pop);
1 M. Ibahimi, vep. e e cituar, f. 65 2 Mendojmë se vjen nga gjuhët sllave Tremnik “vend i prerë në pyll”, vend ku është gërmuar toka”.
345
912. Tupillë, -a: TOPILLË ‘1.kënetë. 2.vend në lumë për të larë tesha’1Shpella e Tupillës, shpat mali (Pop);2
913. Tuplec, -i: Prrouja e Tuplecit, përrua (All); Tuplece, fushë (e ka marrë këtë emër që do të thotë tokë me ujë) (Dov); Tuplece, parcelë toke (All); Udha e Tupleceve, rrugë e njohur brenda territorit të fshatit (All); Vija e Tupleceve (Tupleci), kanal i vogël ujitës (All); Tuplece, tokë (Voj); Çeshma Tuplece, çezmë (Voj);
914. Turja: Turja, fis në (Bll.e Ep); 915. Turqi, -a: Kulla e Turqisë, rrënojë (Pop); 916. Turshilla: Turshilla/Turshillat, llagap (Pop); Lagja e Turshillave, lagje (Pop);
Dardha e Turshallave, tokë (Pop); 917. Tush, -i: Ara e Tushit, arë (Kër.Sip.); Kopshtijet e Tushit, kopësht (Kër.Sip.);
Izori i Tushit, uj rrjedhës që vjen nga mali (Kër.Sip.); Lugju i Tushit, tokë (K. B); 918. Tushelec, -i: Tushelec, tokë (Her); Izvori Tushelece, izvor (Her); 919. Tushnëjcë, -a: Tushnëjca, mal (Kat.Vog); 920. Txenëz: Txenëz, tokë (Çer); 921. Thatëjnë, -a: Thatëjna, fushë (Grad); 922. Thek/ën, -ni: Thekni, shpat në malin e Gradecit (Grad); 923. Ubëk, -u: Ubëku (Oboku) fshat në Maqellarë (Kat.Vog); Prrouja e Ubëkut,
përrua (Kat.Vog.); Rruga e Obokut, rrugë (Poc); Bjeshka e Ubëkut, livadh (Kat. Vog.);
924. Udhë, -a: Toka Përmiudhë, arë (Maj); 925. Uglanicë, -a: Uglanica, zabel (Pop); 926. Ugrade, -ja: Ugrade ‘rrethojë, arë afër fshatit’ ( < sllav.ograda);3 Udradja, tokë
(Kov); Ugrade, tokë (Gr); Ugrade, tokë (Poc); Ugrade, fushë (Kër.Sip.); Ugrade, fushë (All); Rruga Ugrades, rrugë brenda fshatit (Pesj); Ugrade, rrugë toke (Gr); Ugrade, tokë pjellore (All); Ugradet, zabel (Poc); Ugrade, fushë afër shtëpive të banorëve në veri të fshatit (Er); Ugrade arë (Kërç. P.); Vija e Ugrades (Ugrade ose Ugrade), kanal i vogël ujitës, (All); Ogradet, janë toka të punueshme, pjellore rreth fshatit (Kll); Ugrade, fushë (Bllatë e Ep.); Ugrade, fushë (Bll.P); Ugrade, tokë (Voj); Ugrade, tokë (Gr); Ugrade, tokë (Maq); Ugrade, fushë (Pop);
927. Uj/na: Krasta e Ujnave, lëndinë (Poc); 928. Ujvarë, -a: Prrëji i Ujvarës, përrua (Poc); 929. Ujësjellës, -i: Ujësjellësi, burim uji (Pop);4 Izvori Ujësjellësi, izvor (Poc); Izvori
Ujësjellësi, izvor (Bll. Ep); 930. Ukat: Ukajt, fis (Kat. Vog.); 931. Ukërce: Ukërce, zabel (Pop); 932. Ulicë, -a: Ulica e Lipave,rrugë brenda fshatit (Kërç. S.); Ulicat, tokë (Maq); 933. Urë, -a: Rruga e Urës, rrugë brenda fshatit (Pod); Ura e Gradecit, urë (Grad);
Ura e Mines, urë (Kat.Vog.); Ura e Grazhdanit, urë (Grad); Ura e Telit, urë (Grad); Ura e Shehit, urë (Voj); Rruga për te Ura, rrugë (Pod);
934. Uruçët: Lagja e Uruҫave, lagje (Poc); 935. Urxhishte: Zabeli i Urxhishtes, zabel (Kërç. P.); Mani i Urxhistes, tokë/vend
1M. Ibrahimi, vep.cituar, f. 73. 2 Për këtë shpellë gojëdhënat tregojnë se kjo ka qenë një shpellë, në të cilën, në kohën e pushtimit gjerman banorët e fshatit, veçanërisht fëmijët, gratë e pleqtë fshiheshiun nga armiku në rast rreziku e sulmesh. Në këtë kohë në këtë shpellë ka lindur një grua e re shtatzënë, që sipas së folmës së fshatit i thonë: tu pjell d.m.th. duke lindur e ndaj edhe shpella ka marrë këtë emër Tupilla = tu pjellë= duke pjellur); 3 Ugrade ‘rrethojë, arë afër fshatit’ (<sllav.ograda), d.m.th vend afër shtëpisë i rrethuar me gardh. 4 Ky mikrotoponim është marrë nga Historiku i fshatit Popinarë, në Muzeun e Peshkopisë, hartuar nga mësuesi Xheladin Isaku, miratuar nga kësh.popullor i Grezhadanit, Besim Mejdini.
346
(Kërç. P.); 936. Uskame: Uskame, tokë në anën e malit (Pop); 937. Ustulec, -i: Guri i Ustulecit, gur në mal (Kat.Vog.); 938. Uzavëjc, -a: Uzavëjca, arë në mal (Kat.Vog.); 939. Vagan, -i: Vagan, fushë (Kërç. P.); Guri Vaganit, gur (Kërç. P.); 940. Vajvëdë-, -a:1 (VODA ‘ujë’ ( < sllav. voda): Vajvoda, fushë (All); Vajvëda arë
e mbjellë (All); 941. Vakëf, -i (vakouf): Toka e Vakëfit (të xhamëjsë), tokë (Voj); Rruga e Vakëfit,
rrugë (Pod); Vakëfet, toka (Pod); Dardha e Vakoufit, lëndinë (Gr); Kshtenja e Vakoufit, fushë (Kërç. P.); Vakuf, vend i shenjtë,2 (Kërç. P.); Toka Vakufit, tokë (Her);
942. Vakuf, -i: Vakufi i Shkuçëjllave (Gr); Toka e Vakufit, arë (Pop); 943. Val, -a: Lisi i Valës, kryqëzim rruge (All); 944. Vallanjsht: Vallanjsht, rrugë (Er); 945. Varanëjcë, -a: Varanëjca, fushë (Poc); 946. Vardar, -i: Kodra e Vardarit, kodër (Gr); 947. Varvanëjcë, -a: Lisi i Varvanëjcës, tokë (Kll); 948. Varvatë, -a: Kodra e Varvatës, kodër (Her); 949. Varrezë, -a: Rruga e Varrezave, rrugë (Kërç. P.); Rruga e Varrezave, rrugë që
lidh dy fshatrat njëri me tjetrin (Kër.Sip.); 950. Vasokraskë, -a: Vasokraskë pjesë shkëmbore/gur (Pop); 951. Vebi, -u: Mullëjni Vebiut, mulli (Poc); 952. Velak, -u: Velak, tokë (Her); 953. Veli/u, -ajt: Veliu, fis (Bll); Veliu, fis dhe Veliajt, lagje (Kov); Zabeli i Veliave,
zabel (Kov); Veliajt lagje fshati dhe fis (Bll.); Veliu, fis (Pod); Veliallarët, lagje fshati (Pod); barku i Veliallarve (Pod);
954. Velidollë, -a: Grika e Velidollave, luginë (Dov); Rruga Velidolleve, rrugë (Dov); Mali i Velidollit, mal (Dov); Moçali i Vilidollëve, luginë (Dov); Vilidolle, tokë (Dov);
955. Velivar, -i: Velivar, mal i cili kalon nëpër disa fshatra të komunës Maqellarë. Majat e këtij mali lidhen me vargamalet e Deshatit;
956. Velnicë, -a: Velnicë,3 tokë në mal (Kat.Vog.); 957. Venedik, -u: Kisha e Venedikut, dikur kishë (Her); Kalaja Venedikasve, kala e
ndërtuar nga Venediku që ndodhet sipër fshatit Kllobçisht në kufi me Kërçëjshtin (Kërç.Ep);
958. Verishta: Verishta, përrua (Pop); 959. Vertishte: Hurdha e Vertishtes, hurdhë (Kov); 4 960. Vërb, -a: Vërba, tokë (Maq); 961. Vërtec, -i: Vërteci i Shamkut, arë (Poc); Vërtec, fushë (Poc); 962. Vgjire: Vgjire, tokë (Pod); 963. Vidhjë: Vidhjë, tokë (Pop); 964. Vifshe: Burimi i Vifshes, burim uji (vendi ku buron uji ka shumë vija që
1 Kjo leksemë merret si e huazuar nga gjuhët sllave, në kuptimin komandant e një njësiti ushtarak. Për më tepër për këtë leksemë ka folur edhe Sh. Demiraj, shih në “Gjuha shqipe dhe historia e saj”, SHBLU, 1988, f. 122, 137. 2 Fshati ka qenë i banuar nga maqedonas para vitit 1450 dhe këtë e tregojnë disa rënoja të gjetura në lagjen e Poshtme pranë shkollës fillore në disa varreza. Nga gërmimet e këtyre varreve janë gjetur stoli dhe trupa që lënë gjurmë. Lidhur me këtë ky territor njihet si “Vakuf” (vend i shenjtë). 3 Huazim sllav nga fjala велни d.m. th. farë e keqe. 4 Mendojmë se vjen nga gjuhët sllave, nga leksema вртиш, në kuptimin të kthesh, apo të tjerrësh.
347
bashkohen dhe formojnë një burim të madh) (Kërç. P.); Vivsha, tokë (Poc); Uji Vivshës, burim uji (Poc);
965. Visoj-a: Visoj, ara rreth Drinit në jug-perëndim, janë si rrafsha, si kodra (Maj);1 966. Vllajsëj, -it: Burimi Vllajsit, ujë rrjedhës që vjen nga mali (Kër.Sip.); Kisha e
Vllajsëjs, kodër/lëndinë (emri i saktë nuk dihet dhe pranë saj varrosen fëmijët 0-1 vjeç dhe e ka marrë emrin nga kodra ku ndodhet. Këtë kishë e ka ndërtuar i gjithë fshati bashkë). Sot kjo kishë nuk ekziston, kanë mbetur vetëm pllaka guri, ose më saktë rrasa (Kërç. P.); Rruga e Vllajsëjve, rruga që të çon te Kisha e Vllasëjve (Kër.Sip.);
967. Vllini: Vllini, lagje fshati (Pod); 968. Vneshtë, -a: VRESHT (Vitis vinifera): Vneshta, tokë (ka qenë e mbjellë me
pjergulla) (Kërç. P.);Vneshta, tokë (Dov); Ködra e Vneshve, kodër (All); Këdra e Vneshtave (Dov);
969. Vodanëjc, -a: Vodanëjc rrugë brenda fshatit (Pesj); Vodanëjc, tokë (Pesj)2; Uji i Vodanëjcës, burim uji (Pesj);
970. Vojnikë, -a: Vojnika fshat në Maqellarë që kufizohet me Pogorcën, Çernenën, Allejbeginë dhe Farmaçin (Voj); Gradishtja e Vojnikës, vend prejhistorik dhe Antik i Vonë (Voj); Rruga e Vojnikës, rrugë (K. B); Teqja e Vojnikës, teqe (Voj); Ködrat për në Vojnikë, (Ködrat e Vojnikës), (All); Prrouja e Vojnikës3, përrua që shërbente dikur si kufi tradicional në veri e veri-lindje të tij (All); 4 Rruga Allajbegi-Vojnik, rrugë këmbësorësh, e zgjeruar, që lidh fshatin Allejbegi me fshatrat kufizuese (All);
971. Vorr, -e: Kisha e Vorreve, vend (Gr); Lisi i Vorreve, vend (Her); Arat Ke Vorret, toka (Çer); Mani i Vorreve, lëndinë (Her); Vorre, tokë (Dov); Rruga e Vorreve, rrugë brenda fshatit (K. B); Vorre (varreza): Kisha e Vorreve, që ndodhet pranë varrezave të fshatit (kisha e vorreve) (Gr); Vorret, kullotë (Kërç. P.); Këdra e Vorreve, kodër (Kov);
972. Vranjë, -a: Vranja kullotë, (Poc); Maja e Vranjës, majë mali (Pop);5 973. Vregadishte, -ja:Vregadishte, tokë (Gr); 974. Vullnëjshte, -ja: Ara e Vullnëjshtës, arë (Kërç. P.); Vullnëjshte, mal (Kërç. P.);6 975. Xhakovë: Çeshma e Xhakovës, çezmë (Pesj); Rruga e Xhekovës, rrugë brenda
fshatit (Pesj); 976. Xhamëj, -a/ Xhamëj: Ara e Xhamëjs, që dikur ishte vakuf dhe e administronte
xhamëja Maqellarë (All); Brraka e Xhamëjs, moçal (All); Gröpa Xhamëjs, hurdhë (All); Çeshma e Xhamëjs, çezmë (All); Bjeshka e Xhamëjs, livadh (Kërç. P.); Ledina Brakës Xhamëjs (ose Lidina e Xhamëjs), lëndinë (All); Ködra e Xhamëjs, kodër (All); Rruga e Xhamëjs, rrugë (Gr); Rruga e Xhamëjs, rrugë (Poc); Toka e Xhamëjs, tokë (Poc); Zabeli i Xhamëjs, zabel (Dov); Zabeli i Xhamëjsë, zabel (Her); Udha e Gropës së Xhamëjs, rrugë e njohur brenda territorit të fshatit (All); Çezma e Xhamëjs, çeshëm publike për nevojat e banorëve dhe kalimtarëve (Kll); Sheshi Xhamëjs, vend takimi i fshatit duke biseduar për hallet dhe problemet që mund të kishte dhe para fillimit të mbledhjes ishte lajmëtari i cili shkonte në çdo shtëpi, kjo emëtohej me termin mbledhja te xhamëjja (All); Toka e Xhamëjs, tokë (Maq); Rruga e Xhamëjs, rrugë (Gr); Kshtenjat e Xhamëjs, mal (Kll); Mani i
1 E. Hysa, QSA, Tr, Ekspedita dialektologjike 1967. 2 Vodanic është një fjalësllave e formuar nga fjala sllave вода d.m.th. ujë. 3 Mendojmë se Vojnikë ka ndikim nga gjuhët sllave në kuptimin e ushtarit të luftës, luftëtar. 4Marë nga dosja e dokumeneve që gjenden në Muzeun Peshkopi, dosja Allejbegi. 5 Fjala Vranjë është element i onomastikës sllave, toponim sërb. 6 Mendojmë se kjo fjalë vjen nga gjuhët sllave, gjejgjësisht asaj bullgare, вулн, d.m.th. vullkan,, pra, vullnishte, në kuptimin e vendit që mund të ketë vullkan.
348
Xhamëjsë, vend (Kll); Fusha e Xhamëjsë, fushë (Kërç. P.); Gështenjat e Xhamëjsë, tokë (Kërç. S.); Mani i Xhamëjs, tokë (Er); Prroi i Xhamëjs, përrua (Er);Toka e Xhamëjs, fushë (Kov);
977. Xhelal, -i: Liqeni Xhelalit, liqen (Poc); 978. Xhellezi: Prrëji Xhellezit, përrua (Pod); 979. Xhem, -a (Xhemail): Ara Xhemës, arë (Kërç. P.); Bunari Xhems, pus (Xhem
Topalli) (Voj); Mani i Xhems, tokë (Voj); 980. Xhemal, -i: Ara e Xhemalit, arë (Kërç. P.); Pusi Xhemalit, pus (Kov); Mani i
Xhemalit, vend (Grad); Izvori i Xhemalit, vijë uji për vaditje kopshtanjsh/ujitje parcela tokash (Voj); Arra e Xemalit, tokë (Kat.Vog);
981. Xhenaze: Proi xhenazes, përrue, kalon në mes të fshatit derddhet në Dri. Në nji kohë atëj i kalonim zhenazet, (Maj);1 Prrouja e Xhenazeve, përrua (Maj);
982. Xhetë, -a (Xhetan): Arra e Xhetës, tokë në fund të së cilës ndodhet një arrë e shumë e madhe, që i përket Xhetës (Kll);
983. Xhevat, -i: Kopshtijet e Xhevatit, tokë (Kër.Sip.); Ara e Xhevatit, arë (Kërç. Sip.);
984. Xhi, -ni (gjiri): Uji i Xhinit, burim uji (Er); 985. Xhidra, -t: Xhidrat, lagje (Kër.Sip.); Çeshma e Xhidrave, ujë rrjedhës që vjen
nga mali, (Kër.Sip.); 986. Xhip, -i: Krëji i Xhipit, çezmë (Grad); Trapi i Xhipit, luginë uji (Pesj); Vorri
Xhipit (gjypit), kodër në perëndim, (Maj);2 Guri i Xhipit, gur afër rrugës së këmbësorëve (Poc);
987. Xhërqerada: Bafçja e Xhërqeradës, bafshe (Kërç. S.); 988. Xhug/ër, -ra: Xhugër, arë (Pop); 989. Ymer, -i: Zabeli i Ymerit, kodër (Gr); 990. Zabel, -i: Zabel ‘Pyll i ndaluar për prerjen e drunjve’ Ködra e Zabelit, kodër
(All); Kodra e Zabelit, kodër (Dov); Zabeli i Uruxhishtes, zabel (Kërç.Posh); 991. Zaje: Zaje, zabel (Pop); 992. Zakë, -a: Livadhi i Zakës, livadh (Pop); 993. Zale, fushë (Pop); Rruga e Zaleve, rrugë (Pop); 994. Zaravëjca, fushë (Pop); Zaravëjca, pyll (Pop); 995. Zarm, -i: Livadhet e Zarmit, kullotë (Voj); 996. Zatarajca: Rruga Zatarajca, rrugë (Er); Zatarajcë, fushë (Er); 997. Zavec: Zavece, tokë e punueshmë (Voj); 998. Zef, -i: Barrakja e Zefit, brrakë (Her). Nuk ekziston më por emërtimi i vendit
qëndron ende; 999. Zenel, -i: Mulliri i Zenelit, mulli (Poc); Zabeli i Zenelit, kodër (Pesj); Ugradja e
Zenelit, tokë (Pesj); 1000. Zeq/e, -ja: Prrouja e Zeqes, përrua (Maj); 1001. Zeqir, -i: Ara e Zeqes, arë (Maj); Toka Zeqos, ara në lindje (Maj);3 Prrouja e
Zeqes, përruA (Maj); 1002. Zënjë, -a: Çeshma e Zënjës, çezmë (Pod); Çeshma e Zënjës, çezmë (Voj); 1003. Zija, -i: Sumçishtet e Zijait (Ziait), tokë (Pesj); 1004. Zogje: Ködra të Zogjes, kodra (All); Mali i Zogjeve, mal në përëndim të fshatit
(All); 1005. Zonë, -a: Mullajni i Zonave, mullëj që përfshin disa zona (fshatrat përreth) (Er);
1 E. Hysa, QSA, Tr, Ekspedita dialektologjike 1967. 2 E. Hysa, QSA, Tr, Ekspedita dialektologjike 1967. 3 E. Hysa, QSA, Tr, Ekspedita dialektologjike 1967.
349
1006. Zopillë, -a: Zopilla, fushë (Pop); 1007. Zotnij, -ve: Mëhalla e Zotnijve, lagje (All); 1008. Zotricë, -a: Zotrica, fushë në veriperëndim të fshatit (Er); 1009. Zunallarët: Mëhalla Zunave, lagje fshati (Pesj); 1010. Zunë, -a: Bira e Zunës (vend ku qëndrojnë barinjtë), shpellë (Kërç. P.); ‘shpellë’
( < sllav.пештера);1 Shpella e Zunës, shpellë (Poc); 1011. Zhang, -u: Kullotat e Zabelit të Zhangut, kullotë (Dov);
12.2 Mbledhësit dhe informatorët 2
1. Adem Qoku, 70 vjeç, me arsim të mesëm, ish-farmacist, me banim në Maqellarë. 2. Agim Datja, 63 vjeç, kryeplak i fshatit, me arsim të mesëm. 3. Artan Hyseni, 42 vjeç, arsimi i lartë, me profesion mësues historie. 4. Astrit Veliu, 30 vjeç, me arsim të mesëm, merret me bujqësi. 5. Avni Tafçiu, 80 vjeç, me arsim 4-vjeçar, me profesion tregtar. 6. Behar Dede, 42 vjeç, me arsim të lartë, profesioni mësues në gjimnazin Maqellarë. 7. Behie Guzja, pensioniste, me arsim të mesëm, shtëpiake. 8. Fatmire Neziri, 55 vjeç, me arsim 8-vjeçar, shtëpiake. 9. Feim Mullameti, 62 vjeç, me arsim të mesëm, murator. 10. Gafurr Islami, 72 vjeç, me profesion bletar dhe marangoz. 11. Ganie Koçi, me arsim 7-vjeçar, 72 vjeç, shtëpiake. 12. Hajri Dardha, 49 vjeç, me arsim 8-vjeçar, merret me bujqësi. 13. Haki Tafçiu, 67 vjeç, mjeshtër në ndërtim (marangoz/murator), me arsim 8-vjeçar. 14. Hashim Tafçiu, 51 vjeç, me arsim të mesem, instituti i Policisë, me profesion polic. 15. Hysen Tomja, 73 vjeç, me arsim të mesëm, me profesion brigadier, si dhe kryetar
këshilli për komunën Maqellarë. 16. Ikbale Neziri, 70 vjeç, me arsim 4-vjeçar, pensioniste. 17. Ilmie Kondi, mosha 45 vjeç, me profesion mësuese me arsim të lartë. 18. Izet Dema, 65 vjeç, me arsim të lartë, profesion infermier. 19. Jeton Tafçiu, 65 vjeç, arsimtar.3 20. Lirim Koçi, me arsim të 8-vjeçar, 40 vjeç, emigrant në Itali. 21. Lufti Veliu, 60 vjeç, arsimi i lartë. merret me bujqësi. 22. Myrtezan Neziri,4 72 vjeç, me arsim 4-vjeçar, ka qenë marrë me bujqësi. 23. Nevruz Veliu, i datëlindjes 31.3.1947, me arsim të lartë, agronom. 24. Osman Xhili, me arsim të lartë, Drejtor i Drejtorisë së Bujqësisë të rrethit Dibër. 25. Petrit Lazri, 55 vjeç, me arsim 7-vjeçar, merret me bujqësi. 26. Qani Toçi, 74 vjeç, me arsim 4-vjeçar, merret me bujqësi. 27. Rahim Osmani, 65 vjeç, me profesion agronom dhe me arsim të mesëm. 28. Rexhep Krosi, 65 vjeç, me arsim 8-vjeçar, merret me bujqësi. 29. Safet Krosi 80 vjeç, me arsim 8-vjeçar, merret me bujqësi. 30. Selaudin Koçi, vjeç 50, shkollë e mesme, brigadier. 31. Servet Kosiqi, 60 vjeç, me arsim të mesëm, brigadier. 32. Setki Ymeri, 51 vjeç, me arsim të mesëm, me profesion ushtarak në Akademinë
Ushtarake. 33. Shaban Osmani, i arsimuar, 65 vjeç;
1M. Ibrahimi, vep.e. cituar, f. 73. 2 Shënoj këtu, se disa informatorë me të cilët kemi punuar, kanë ndërruar jetë (Zoti i mëshiroftë). 3 Sipas Historikut të fshatit Erebarë, Muzeu i Peshkopisë (dorëshkrim). 4 Informatori Myrtezan Neziri, i shtrenjti gjyshi im, prej dy vitesh nuk jeton më, ndjesë pastë.
350
34. Shpend Pilafi, 40 vjeç, mësues në shkollën e Dovalan, me arsim të lartë. 35. Shpëtim Islami, me profesion mësues, 60 vjeç, me arsim të mesëm. 36. Sokol Capa, 25 vjeç, me arsim 8-vjeçar; 37. Sokol Spahiu, 50 vjeç, me arsim të mesëm. 38. Valmir Elezi, me arsim të lartë, 29-30 vjeç, pedagog në Fakultetin e Peshkopisë,
Filiali i Universitetit të Durrësit, në shkencat e mjekësisë, terapist; 39. Verona Qoku,30 vjeç, me arsim të lartë dhe me profesion mësuese 40. Xheladin Sala, me arsim të lartë, mësues i shkencave shoqërore në fshatin
Allejbegi e Gradec, Maqellarë. 41. Xhevdet Shamku, mosha 60 vjeç, me arsim të mesëm, me profesion tregtar; 42. Xharije Tafçiu, 59 vjeç, me arsim 8-vjeçar, shtëpiake.
Si informatorë të vlefshëm, nga ku kemi marrë një pjesë të mikrotoponimeve
të paraqitura këtu (pasi janë rikontrolluar më së miri nga ana jonë mbi vërtetësinë e tyre), janë edhe të dhënat që na kanë sjellë studentët e Filialit Peshkopi, Universiteti i Durrësit "Aleksandër Moisiu", meqë për një periudhë pesëvjeçare kam lektoruar atje, duke qenë në kontakt të drejtpërdrejt me zonën e Maqellarës. Disa të dhëna të tjera janë marrë nga dosja e dokumenteve që gjenden në Muzeun Peshkopi, të dhëna të bazuara nga kërkime në terren nga studiues të zonës në kuadër të studimeve dialektologjike të vitit 1987. Një pjesë e mirë e mikrotoponimeve janë marrë nga: E. Hysa, QSA, Tr, Ekspedita dialektologjike 1967; Po ashtu edhe nga libri i A. Ademit, mbi Maqellarën, ku ka folur edhe për Majtarën. Një pjesë e vogël emrash janë marrë në Muzeun Peshkopi, dosja "Historiku i fshatit Fushë e Vogël", punuar nga mësuesi Ferit Kërkuti, 1968. 12.3 Pyetësor për mbledhjen e toponimisë së Maqellarës
(Udhëzim: Mundësisht shpërndaje dhe plotësoje nga një pyetësor për lagje fshati!) Mbledhësi: Të jetë i arsimuar, mundësisht arsimtar i gjuhës shqipe ose të njeh mirë drejtshkrimin dhe kulturën e gjuhës. Informatori: Të jetë i lagjes ose i fshatit për të cilin shkruhet dhe të ketë shqiptim të rregullt. Toponimeve duhet vënë edhe theksi, p.sh. Próuja Vjetër. Për informatorin të jepen shënime të plota: mosha, arsimimi, profesioni, lëvizja jashtë fshatit, nëse informatori jeton jashtë fshatit, të shënohet vendbanimi i ri. Për secilin toponim duhet dhënë shpjegimi shtesë: për anën gjeografike, Psh. Kurrizi i Madh, gur i madh në formë kurrizi, afër malit; Luxhet, toka buke pjellore me kodra anash tyre; Lugje, ara si lugina në veri-pernëdim, si n’gropa; Ledina e Tepes, kodër e lartë, lëndinë në krye të kodrës, dikur ka qenë vneshtë etj.
PYETJET 1. Si quhet fshati juaj dhe a ka pasur më parë emër tjetër?________________________. 2. Cilës krahinë i takon fshati juaj dhe si quhen fshatrat me të cilat rrethohet?______________________________________________________________. 3. Shëno lagjet dhe emrat e barqeve, vëllazërive dhe mbiemrat përgjithësisht? Mund të ketë mbiemra që kanë ndryshuar trajtën e vjetër, mbiemra të rinj të formuar. Shëno nëse kanë ndonjë domethënie qoftë emërtimi i ri ose i vjetri.__________________________. Lagjet e reja dhe të vjetra: ________________________________________________.
351
Barqet:________________________________________________________________.
Vëllazëritë:_____________________________________________________________.
Mbiemrat:______________________________________________________________.
4. A ka ndryshur ndonjëherë ana gjeografike e fshatit dhe kur, shëno edhe numrin e familjeve e të banorëve.___________________________________________________.
- Shëno llagapet e fshatit dhe mbiemrat. Nëse ka shëno edhe gojëdhënat që lidhen me ato llagape._______________________________________________________________. - A ka familje apo llagape të shuara? Shëno ndonjë nofkë nëse ka?________________.
5. A është qendra e tregut dhe e komunës jashtë apo brenda krahinës, sa është larg?__________________________________________________________________. - Nëse është ndonjë krahinë tjetër afër shëno edhe fshatrat tjera që i takojnë krahinës së fshatit tuaj._________________________________________________________________.
6. Shëno emrat e rrugëve, të rejat dhe të vjetrat duke përfshirë edhe kthesat e tyre, leqet vendpushimet, rrugicat, udhëkryqet, rrugët këmbësore, sheshet etj.
Rrugët:________________________________________________________________ Rrugicat (sokaqet):______________________________________________________________
Udhëkryqet:____________________________________________________________
Rrugëe këmbësorëve:____________________________________________________.
Sheshet (shesh kuvendi, pleqërie, shesh për të luajtur fëmijët, shesh pushimi etj. Shëno nëse di edhe arsyet e emërtimit të vendit me atë emër): __________________________
7. Shëno emrat e rrënojave, shpellave, kështjellave (kalave), xhamive, kishave, si dhe legjendat për to._________________________________________________________.
8. Emrat gjeografikë. Emrat e ujërave: ujrat rrjedhëse:___________________________.
- emrat e puseve që shterrin verës:__________________________________________.
- emrat e degëve të lumit, të përrockave, brrakave, përrenj, lumenj, liqen, izvor, rezervuar uji etj.: _______________________________________________________
352
- emrat e pendave të mëdha dhe të mullirit, pusa apo vije uji, burim uji ku pinë ujë kafshët, uji i ujësjellësit, moçali etj.________________________________________.
9. Emrat e maleve dhe të fushave: __________________________________________.
10. Mali më i afërt i fshatit dhe malet që lidhen me të, majat e maleve:_____________.
- luginat,______________________________________________________________. - emrat e pjesëve shkëmbore shpatet, grykat, faqet e maleve që u bie dielli dhe faqet e maleve që u bie dielli kur perëndon:_________________________________________.
- rrasat, çukat, rrezet, mrizet, emrat e arave, tokave:_____________________________.
- lëndinat,fushat, arat me llum, kullotat:______________________________________.
- gurët e mëdhenj, greminat:_______________________________________________.
- zabelet, pyjet e dendura, vendi ku janë prerë drurët:___________________________.
- emrat e lisave, ahu:_____________________________________________________.
- emrat e përveçëm që lidhen me dru, lis, çarr, gështenjë, ah, bredh, frashër, plep, shkozë, therrë, kumbull, qershi, lajthi, kreks, murriz, dardhë, mollë etj., psh. Koumbulla e Lamit (kumbulla e Bajramit)____________________________________________.
- Shënoni emrat që lidhen me misër, grurë, thekër, tërshërë, kopshtijet (bashqet) etj. P.sh Kopshti Llanit, Bafça Lëjmes, Gurt’ e Mullait etj.
11. Emrat që lidhen me kafshë dhe shpezë: pulë, zog, ujk, ari, derr(thi), dhi, dre, dhelpër, sokol, kalë, gomar, lopë, dele etj. Psh. Skifter, Sokol, Petrit, Fllanxë (Thëllënzë) etj.__________________.
12. Emrat dhe trajtat e dyta të tyre: Abdurrahman: Man-i, emra zbunues, Sinan - Cile, Miftar- Marçe, Mehmet - Metush etj.
13. Emrat e kafshëve, sidomos emrat që lidhen me njerëzit, emrat e shpezëve, emrat e njerëzve me të meta trupore, emrat e njerëzve me të meta mendore dhe patronimet që kanë dalë nga këto. Shëno gojëdhënën për secilën nga këto.
Përgatiti: Malvina H. TAFÇIU
353
12.4 Burimet bazë
Në këtë ndarje po klasifikojmë, burimet bazë që na kanë shërbyer për studimin tonë shkencor, qofshin ato historike, por edhe të tjera. Defteri 1467: Dokumentet e shfrytëzuara: V.Buharaja, material i daktilografuar dhe
Dokumenta turke të historisë së Maqedonisë, shek XV, Shkup1976. V. Buharaja fq. 7 kurse në Dok. Maq. fq. 298; Përnezha Haki - Gjoni, Zyber, Dibra në defterët osmanë (1467, 1583), vol.I, MB, Tiranër, 2011.
Вилаетот Горни Дебар (Vilayet-i Yokari Dibra) (Vilajeti Dibra e Sipërme). Опширен Пописен Дефтер No 508 Од 1467 Година (Defter i zgjeruar i regjistrimit
Nr. 508 nga viti 1467). Опширни Пописни Дефтери Oд XV Век, ТОМ III (Deftere të zgjeruara të regjistrimit
nga shekulli XV, vëllimi III). Регистар На Нахијата Долго (Голо) Брдо 1583 (Regjistri i rajonit 1583. Турски Документи За Историјата На Македонскиот Народ (Dokumente turke për
historinë e popullit turk). Disa të dhëna të rëndësishme për komunën e Maqellarës, që përmbajnë informacione mbi historikun e fshatrave dhe një pjesë të mirë të mikrotoponimeve të tyre, mbledhur nga mësues të zonës dhe vlerësuar nga komisione të caktuara nëpër shkolla, janë marrë në muzeun historic të qytetit të Peshkopisë. Konkretisht prej këtu kemi vjelë dosjet e këtyre fshatarve: Allejbegi (Burim), Erebarë, Majtarë, Kovashicë, Popinarë, Katund i Vogël, Kllobçisht dhe Herbel. Mikrotoponimet e këtyre dosjeve, por edhe të të tjerave të larpërmendurave, në çdo rast u kemi cituar burimim e informacionit. Kemi mbledhur e klasifikuar literaturën shkencore, si dhe kemi skeduar literaturën dokumentare, e cila më për së afërmi ka të bëjë me këtë temë. 12.5 Literatura 12.5.1 Literaturë nga fusha e leksikut
Ahmetaj M., E folmja shqipe e Plavës dhe Gucisë, “Studime Gjuhësore” II, Prishtinë 1989.
Bardhi B., E folmja e Vilë e Kalisit, “Dialektologjia shqiptare” III, Tiranë 1975. Basha Naim, E folmja e qytetit të Dibrës, “Studime Gjuhësore” II (Dialektologji),
Prishtinë 1989. Beci Bahri, E folmja e Shkrelit, “Dialektologjia shqiptare I”, Tiranë 1971. Beci Bahri, Të folmet qendrore të gegërishtes, në “Dialektologjia shqiptare V”, Tiranë
1987. Beci, Bahri, Dialektet e shqipes dhe historia e formimit të tyre, Tiranë, 2002. Beci, Bahri, E folmja e Grykës së Madhe të Dibrës”, SF, nr.3, 1972. Beci, Bahri, E folmja e Luznisë, DSH, 1, 1971. Beci, Bahri, E folmja e Reç-e-Dardhës së Dibrës, I, SF, 4. Beci, Bahri, Gjurmimi i të folmeve qendrore të dialektit të veriut, në “SF”, nr. 2, 1970. Beci, Bahri, Mbi katër inovacione fonetike të të folmeve të Gegërisë së Mesme, Tiranë,
1956. Beci, Bahri, Të folmet qendrore të dialektit të Veriut, Tiranë, 1975.
354
Beci, Bahri, Vendi i së folmes së Dibrës në strukturën dialektore të gegërishtes”, në “Dibra dhe etnokultura a saj”, vëllimi II, Tetovë 1995.
Çabej, Eqem, Studime gjuhësore V. Prishtinë 1975. Çabej, Eqrem, Detyrat e gjuhësisë shqiptare, në lidhje me gjuhën letrare kombëtare e
probleme të tjera” (diskutim) BSHSH, Nr 4, Tr, 1952. Çeliku Mehmet, E folmja kalimtare e Shpatit, në “Dialektologjia shqiptare” I
(Dialektologji). Tiranë 1971. Desnickaj a A.V., Albanski jezik i ego dijalekti, Leningrad 1958. Gjinari, Jorgji, Vëzhgime mbi të folmen e Krujës dhe Malësisë së Krujës, në “Studime
filologjike”, Nr.3, Tiranë 1963. Hoxha Shefqet, Vëzhgim mbi të folmen e Vilë e Kalisit të Lumës, “Dialektologjia
shqiptare III”, Tiranë 1975. Ibrahimi Mustafa, E folmja shqipe e rrethit të Prilepit dhe Krushevës, Interlingua,
Shkup 2005. Ibrahimi Mustafa, Interpretime dhe studime gjuhësore, Interlingua, Shkup 2003. Ibrahimi, Mustafa, Fjalë dhe shprehje popullore nga rrethi i Prilepit, Krushevës dhe
Velesit. Interlingua, Shkup 2007. Imami, A., Disa trajta dialektore të krahinë së Dibrës, në “Edukata e Re”, 1930, 3. Keshi, Skënder, Disa dukuri për të folmen e Mbiudhës së Maqellarës në Dibër në
“Dialektologjia shqiptare VII”, Akademia Shqipare e Shqipërisë, IGjL, Tr. 2005. Murati Qemal, E folmja shqipe e rrethinës së Tuhinit së Kërçovës, “Studime gjuhësore
II (Dialektologji)” Prishtinë 1989. Murati Qemal, Fjalor i fjalëve të rralla të përdorura në viset shqiptare të Maqedonisë,
Logos –A, Shkup 2003. Murati Qemal, Fjalor i sllavizmave në të folmet shqiptare të Maqedonisë, Albas, Tetovë
2004. Shkurtaj, Gjovalin, E folmja e Kelmendit, në “Dialektologjia shqiptare III”,Tiranë 1975. Tagliavini, Carlo, Të folmet shqipe të tipit të gegërishtes lindore (Dardania dhe
Maqedonia Veri-perëndimore), në “Studime Gjuhësore” I, (Dialektologji), Prishtinë 1978.
Totoni, Manella, Vëzhgime rreth të folmeve të Kurveleshit, në “Dialektologjia shqiptare” I, Tiranë 1971.
Thomai, Jani, Leksiku dialektor e krahinor në shqipen e sotme, Tiranë 2001. Zojzi, Rrok, Ndamja krahinore e popullit shqiptar, në Etnografia shqiptare, nr.1,
USHT‒IHGJ, Sektori i etnografisë, Tiranë, 1962.
12.5.2 Literaturë nga fusha e onomastikës
Abdyli, Ramiz, Shqiptarët e Maqedonisë sipas të dhënave të defterëve të shek.XV-XVI. Acta et diplomata res albaniae mediae aetatis illustrantia. Collegerunt et digesserunt
Dr. Ludvicus de Thalloczy, dr. Constatinus Jirecek et dr. Emilianus de Sufflay. Volumen I‒II, ribotim, Drejtoria e përgjithshme e Arkivav & Ekskluzive Prishtinë, 2002.
Ajeti, Idriz, Çështje të onomastikës, në vëllimin I, në “Studime gjuhësore”, IV, Rilindja, Prishtinë, 1989.
Ajeti, Idriz, Kontribut për studimin e onomastikës mesjetare në territorin e Malit të Zi, Bosnjës e Hercegovinës dhe të Kosovës”
Ajeti, Idriz, Prania e shqipes ndër dialekte të popullsisë sllave të Gadishullit Ballkanik në dritën e gjuhës dhe të toponimisë së tyre, në “Konferenca e dytë e studimeve albanologjike”, USHT, 12-18 janar 1968, III, Tr, 1969.
355
Ajeti, Idriz, Studije iz Istorije albanskog jezika (Akademija nauka i umetnosti Kosova), Prishtinë, 1982.
Ajeti, Idriz, Shqiptarët dhe gjuha e tyre, ASHAK, Prishtinë, 1994. Ayto, John, ËËord origins, London, A&C Black, 2005. Baliu, Begzad, Çështje të studimit të onomastikës në veprën e E. Çabejt, Instituti
Albanologjik i Prishtinës, Prishtinë, 1999. Baliu, Begzad, Demitizimi dhe standardizimi i onomastikës së Kosovës, Tiranë, 2006. Baliu, Begzad, Gjendja e toponimisë në Ballkan, në “Java e shkencës”, MASHT,
Prishtinë, 2012, dhe si monografi me të njëjtin titull, Prishtinë, 2004. Baliu, Begzad, Mikrotoponima e katundit Gllokovicë”, në “Shpresa”, nr. 7., Pr, 1994. Baliu, Begzad, Onomastika e Gallapit, Prishtinë, 2015. Baliu, Begzad, Onomastika e Kosovës – ndërmjet miteve dhe identiteteve, Prishtinë,
Era, 2008. Baliu, Begzad, Onomastikë dhe identitet, Prishtinë, 2012. Baliu, Begzad, Standardizimi i onomastikës së Kosovës dhe universi i saj, “Onomastika
e Kosovës”, Pr, 1979. Begzad Baliu, Gjendja e toponimisë në Ballkan, Java e shkencë 2012, MASHT,
Prishtinë, 2012. Bello, Dhimitri, Onomastika dhe rëndësia e zhvillit të saj, Takimi IV vjetor
ndërkombëtar i Institutit Alba- Shkenca, Tiranë-Prishtinë-Shkup 2010. Bello, Dhimitri, Sa e besueshme është onomastika në qartësimin e historisë së gjuhës”,
në “Studimet sociolinguistike në Shqipëri- trashëgimia, gjendja dhe perspektiva”, Korçë, 2013.
Bidollari Çlirim, Rreth studimit të Robert Elsiet “Hydronymica albanica” (“A Survey of River Names in Albania”). - SFil 51/1997, 1-4,
Bidollari, Çlirim, Probleme të trajtimit të toponimisë në Dibër, Tetovë,vëll. 2, 1995. Bidollari, Çlirim, Fjalor i patronimeve të shqiptarëve, Tiranë, 2011. Bidollari, Çlirim, L’onomastica nella storia del popolo e della lingua albanese. - in:
Albanistica.... Bidollari, Çlirim, Trajtimi i derisotëm i lëndës toponimike dhe këndvështrime të reja,
në SF, nr 1‒4, SHRSH, IGJL,Tiranë, 1995. Bidollari, Çlirim, Rreth një projekti të vitit 1938 për ndërrimin e emërtimeve të
vendbanimeve”, SF, Nr 3-4, 1998. Buda, Aleks, Rreth disa çështjeve të historisë së formimit të populluit shqiptar”, SH, I,
1980. Çabej Eqrem, Problemi i toponimisë shqiptare në dritë të emrave të vendeve. BUSHT,
SSHSH, Tiranë, 1958. Çabej, Eqrem, Elemente vendëse në terminologjinë gjeografike malore të gjuhës
shqipe, në SF, 3, 1979; Çabej, Eqrem, Problemi i autoktonisë së shqiptarëve në dritën e emrave të vendeve, në
“Studime rreth historisë së gjuhës shqipe”, Tiranë, 1973. Çabej, Eqrem, Problemi i karakterit autokton të shqiptarëve në dritën e toponimeve,
Buletini i Universietit Shtetëror të Tiranës, Seria e Shkencave Shoqërore, 1958, 2. Çabej, Eqrem, Studime etimologjike në fushë të shqipes, I-VII, ASHSH, Tr- Pr, 1982,
1976, 1986, 1987, 2006, 2014. Çabej, Eqrem, Studime gjuhësore, I‒VII, Prishinë, 1976, 1977, 1978. 1986. Çabej, Eqrem, Studime rreth etimologjisë së gjuhës shqipe, në SF, 1967, nr. 1. Daka, Palok, Bibiografi e studimeve dhe artikujve për gjuhën shqipe (1945‒1974), ASH
e RPSH i IGJL, Tiranë, 1975.
356
Daka, Palok, Bibliografi retrospektive e gjuhësisë dhe e onomastikës shqiptare 1871‒ 1944, I, II, III, ASHASH‒ IGJL, Tiranë, 1984.
Daka, Palok, Rreth disa antroponimeve të hershme shqiptare, në “Studime Filologjike”, nr. 3, Tiranë, (1984).
Dausat, A., La toponymie française, Paris, 1946. Delamare,x., Le vocabuilare indo-europian, Lexique etymologique, thematique, Paris,
1984. Doci, Rexhep, Antroponimia e Llapushës, IAP, Prishtinë, 1994. Doçi, Rexhep, Iliro-shqiptarët dhe serbët në Kosovë – sipas onomastikës, IAP, 1994. Doçi, Rexhep, Iliro-shqiptarët dhe serbët në Kosovë – sipas onomastikës, IAP, 1994. Doçi, Rexhep, Onomastika e Drenicës, IAP, Prishtinë, 2005. Doçi, Rexhep, Onomastika ilire-shqiptare në Maqedoninë e sotme”, Pr, 2006. Doçi, Rexhep, Onomastikë ilire-shqiptare në Ballkan”, IAP, Prishtinë 2006; Doçi, Rexhep, Rreth prejardhjes së toponimit Gjakova dhe të disa toponimeve të
Komunës së Gjakovës, “Onomastika e Kosovës”, Pr, 1979. Doçi, Rexhep, Toponime ilire-shqiptare për disa vendbanime të tipit të fortifikuar dhe
baritor”, në GjA (Gjurmime Albanologjike), seria e shkencave filologjike, Pr, 21⁄1991.
Doda, I., Rreth identifikimit të disa toponimeve të Krajës, në Onomastika e Kosovës, Pr, 1979.
Domi Mahir, Prapashtesat iliro-shqiptare. Përkime e probleme, në “Kuvendi i studimeve ilire” V. I.
Domi, Mahir - Shkurtaj, Gjovalin, Pyetësor për mbledhjen e toponimisë shqiptare, në “Dialektologjia shqiptare”, vëllimi VI, Tiranë, 1996.
Domi, Mahir, Çështje të toponimisë me burimin e huaj, Puka, 1977. Domi, Mahir, Prapashtesa ilire dhe shqipe – përkime e paralelizma, SF, II, Prishtinë,
1978; si dhe botuar në “Kuvendi I i Studimeve Ilire”, Tiranë, 1974; Dhrimo, Ali, Një vështrim gjuhësor mbi toponiminë e Kurveleshit II/III, 1974/4; si dhe
është botuar në Konferenca e dytë e studimeve albanologjike, 12-18 janar 1968, III, Tr, 1969, USHT.
Dhrimo, Ali, Të dhëna nga toponimia e Labërisë si dëshmi për lashtësinë dhe njësinë e popullit shqiptar”, në Studime Filologjike, nr.3. Tr.1982.
Georgacas, J. D., Place and otther names..., Zeitschrift für Balkanologie, Jahrgang II, 1964.
Grup autorësh, Gjendja e onomastikës shqiptare në momentin e tanishëm, Gjuha shqipe, nr.1, Instituti Albanologjik i Prishtinës, Pr, 1987.
Gjinari, Jorgji, Dёshmi tё historisё sё gjuhёs shqipe pёr kohёn dhe vendin e formimit tё popullit shiptar”, SF, 3, 1982.
Gjinari, Jorgji, Elemente sllave”, SF, 2, 1966. Halilaj, Hysni - Muhadari Bedri, Toponomastika e Hasit të Gjakovës, “Onomastika e
Kosovës”, Pr, 1979. Harrmann, Herald, Der latinischen Lahnëorschatz im Albanischen, Hamburg, 1972. Hubshmid, Johanes, Interpretimi historik i barazimeve shqiptaro-rumunetë fjalëve dhe
substrati dakomiz, në “SF”, nr.3. Tr.1982. Ibrahimi, Mustafa, Mikrotoponimet në vendbanimet shqiptare të rrethit të Prilepit,
Krushevës dhe Velesit, Shkup, 2010. Idrizi, Xhemaludin, Mikrotoponima e Karshiakës së Shkupit, Shkup 2003. Imohochowski, C. Waclaw, Për gjuhën shqipe, Pr, 2004. Ismajli, R., Disa çështje të onomastikës shqiptare të mesjetës, në “GjA”, 1-2, 1970.
357
Ismajli, R., Mbi disa toponime në Serbi të Jugut dhe në Maqedoninë e Veriut, në “GjA”, 1-2, 1970. Luli, Fran, Studime për onomastikën historike, Shkodër, 2005.
Jirecek, K., Historia e serbëve, (Pjesa e parë, deri në vitin 1371), Sh. Botuese 55, Tiranë 2010.
Jokl, N., Katun. Zur Geschichte eines Balkanëortes. IF. 33 (1914). Jokl, S., Sllaven und Albaner, “Slavia”, 13 (1934/35) 281 bis 325, 609–645. Bespr.:
RESI 15 (1935) 237. Jokli, Nobert, Ilirët, IGJH,Tiranë, Dosja A‒ 59, R. 682,F, 1. Nuk është shënuar emri i
përkthyesit. Katiciq, Radosllav, Antroponimia ilire dhe etnogjeneza e shqiptarëve, SI, II, Pr, 1978. Katiçiq, R., Mbi gjuhën e ilirëve, “Fjala”, nr. 21–22, Prishtinë, dhjetor 1988. Kelmendi, H., Rreth emërtimit dhe përbërjes strukturore të toponimisë së lokalitetit të
Turiçevcit, në OK, Prishtinë, 1979. Konushevci, Abdullah, Toponimia e Prishtinës, Fjala, Pr, nr. 3, mars 2002. Kostallari, A., Contribution a l’ histoire des recherches onomastiques dans la domaine
de l’ albanais, SA, 1, 1965. Kostallari, A., Kontribut për klasifikimin e tipave kryesore të kompozitave në fushën e
mikrotoponimisë shqiptare, Studime filologjike, Tiranë, 1971, nr. 3. Kostallari, Androkli, dhe të tjerë, Fjalori i gjuhës së sotme shqipe, Tiranë, Akademia e
Shkencave e Shqipërisë, 1980. Krahe, H., Die alten balcanillyrischen geographischen Namen, 1925. Krasniqi, M., Antroponimia e Kosovës në dritën e studimeve etnografike, në
“Onomastika e Kosovës”, IAP, Prishtinë, 1979. Kryeziu Baftjar, Fjalor onomastik i Malësisë së Bujanovcit, Prishtinë, 2006. Kryeziu Baftjar, Trajtesa onomastike, Prishtinë, 2010. Kryeziu, B., Mikrotoponimia e fshatit Rogaçicë, në “Gjurmime Albanologjike” - SSHF,
Prishtinë XIII-1983. Kryeziu, Bahtijar, Onomastika e Hashanisë, IAP, Prishtinë, 2000. Lafe, Emil, Njësi dhe vijimësi në formimin e etnonimeve shqiptare, SF, 1983/1, f. 55-
61. Lafe, Emil, Toponime latine-romane në truallin e shqipes, në “Kuvendi I i Studimeve
Ilire”, Tiranë, 1974, si dhe në “SF”, nr. 3, 1973. Lafe, Emil, Toponimia latine e shqipes, në “Kuvendi I i Studimeve Ilire”, Tiranë, 1974. Luka, David, Çështje të onomastikës historike shqiptare, në “Studime gjuhësore VI”,
“Camaj-Pipa”, Shkodër, 2001. Luka, David, Rreth disa toponimeve të rregjistrit turk të vitit 1431”, SF, Nr.1, Tr, 1978. Luka, David, Studime gjuhësore, VII, Camaj‒Pipaj, Shkodër, 2002. Luka, David, Studime për historinë e gjuhës shqipe, QSA, Tr, 2010. Luka, David, Shënim për toponomastikën e krahinës së Krujës, SF, 1975/4, f. 97-115. Luka, David, Shënime për toponomastikën e krahinës së Krujës”, në SF, 4, 1975. Luka, David, Të dhëna të onomastikës së trevës së Krujës për historinë e formimit të
popullit shqiptar”, në SF, 3, 1982. Luka, David, Vështrim gjuhësor mbi onomastikën e rregjistrave kadastralë osmanë të
shek. XV (1431, 1467, 1485)”, në SF, Nr.4, Tr, 1983. Luka, David, Vëzhgime mbi toponomastikën ilire, në “SF”, nr.2, ASHRPSH‒IGJL,
Tiranë, 1972. Luka, K., Gjeografia toponomastike, në dy kadastrat e Shkodrës të shek. XV”, SF, nr.
1, 2, 1976. Luka, Kolë, Rreth toponimisë së trevës së Pjetërshpanëve në shekujt e parë të sundimit
osman.
358
Luli, F., Disa emërtime nga lëmi i blegtorisë dhe pasqyrimi i tyre në onomastikë, në “Gjuha jonë”, 12/1992, 1-2, 32-37.
Luli, F., Onomastika si pasqyruese e jetës dhe e veprimtarisë së popullit, në “Seminari...”, 239-252.
Lleshi, Qazim, Çështje të onomastikës së Gjakovës, “Onomastika e Kosovës”, Pr, 1979. Mansaku, Sehit, Autoktonia e shqiptarëve në dritën e të dhënave të toponimisë së lashtë,
në “Studime Filologjike”, nr.3. Tr.1982. Mansaku, Sehit, Onomastique et histoire de la langue albanaise, në “SA”, 1987, nr. 1. Mansaku, Sehit, Rreth elementëve të greqishtes së vjetër në gjuhën shqipe, në “SF”, nr.
1‒4, IGJH, 1997. Mehmeti, F., Vështrim gjuhësor mbi antroponiminë e Kelmendit, në “Studime
Filologjike”, nr. 1, 1984. Memushaj, Rami, Patronimia e Himarës, në “Himara në shekuj”, Tiranë, 2004. Mihaesku, Haralambie, Linguistika dhe etnogjeza e shqiptarëve, në “Studime
Filologjike”, nr. 3. Tr.1982. (si dhe në “Buletin i Universitetit të Tiranës, seria e Shkencave shoqërore”, XVI, (1962), nr. 1).
Miklosiç, F., Die Bildung der Ortsnamen aus Personennamen im slavischen, Ëien, 1864.
Miklosiç, F., Die slavischen Ortsnamen aus Appelativen, Ëien 1872. Miteva, Dimka, Toponimia e Strumcës, Instituti i Gjuhësisë Maqedonase, Shkup 1889; Moor, E., Die slavichen Ortsnamen der Theissebene, in “Zeitschrift fur
Ortnamenforschung”, Bd, 6, 1930.; Tamen, R., Die Elb-und Ostsesslavischen Ortsnamen, Bd, 1, Berlin, 1948.
Morina, T., Disa të dhëna mbi evidentimin e mikrotoponimeve të Kosovës, në “OK”, Pr, 1979.
Mulaku, L., Mbi disa toponime të rrethinave të Gjakovës, “Onomastika e Kosovës”, Pr, 1979.
Murati, Qemal, Dëshmime onomastike për autoktoninë e shqiptarëve në trojet e tyre etnike në Maqedoni, Shtëpia botuese “Fan Noli”, Tiranë, 1993.
Murati, Qemal, Shqiptarët dhe Ballkani ilirik në dritën e emrave të vendeve dhe të familjeve”, Tetovë, 1999.
Murati, Qemal, Shqiptarët dhe shqipja - në n jë bo t ë e mr as h t ë përv eç ë m”, IAP, 2014, fq. 65
Ndreu, Haziz, Toponimia historike e Dibrës mbi Kastriotët dhe Skënderbeun, Tetovë, vëll.1. 1995.
Novaku, Fiqiri., Mbi disa antroponime dhe patronime të krahinës së Dibrës, Tetovë, vëll.1, 1995.
Nuraj, Lilo, Velça-Toponimia dhe antroponimia, Tiranë, 2003. Omari, Anila, Përsëri rreth huazimeve më të vjetra sllave në shqipe” në SF 1-2, 1999. Omari, Anila, Rreth prejardhjes së emrit Dibër,Tetovë, vëll.1, 1995. Onomastika e Kosovës, Simpozium i mbajtur më 25-27 shkurt 1977, Prishtinë, 1979. Osmani, Jusuf, Standardizimi i emrave të venbanimeve të Kosovës, Onomastika e
Kosovës, Pr, 1979. Paço, Eliana, Rreth disa toponimeve tё trevave shqiptare qё dalin nё veprёn “ De
AEDIFICIIS” tё Prokopit tё Çezaresё, SF, nr.3, 1982. Perla, Revistë shkencore kulturore, 2008/1. Pianka, Vllogjimjezh, Toponomastika e Basenit të Ohrit dhe Prespës, Shkup, 1997,
botuar nga Instituti i Gjuhës Maqedonase. Pllana, Ruzhdi, Disa çështje të oronimisë dhe të hidronimisë, “Onomastika e Kosovës”,
Pr, 1979.
359
Poljacki, F., Etimologiçeskij razbor çekosllovackih nazvani, 1834. Sejdiu, Shefki, Çështje të onomasiologjisë fitonimike romane dhe ballkanike, Rilindja,
Prishtinë, 1989. Sejdiu, Shefki, Rreth disa parimeve emërtuese të toponimisë së Kosovës, “Onomastika
e Kosovës”, Pr, 1979. Sejdiu, Shefki, Sisteme, struktura, raporte (etnolinguistikë), Era, Prishtinë, 2002. Sejdiu, Shefki, Sprova etimologjike, Era, Prishtinë, 2002. Seliščev, A. M., Slavjanskoe naselenie v Albanii, Bd. XVII, VII 208ç. Selishev, S. A., “Sllavët dhe shqiptarët”, Sofje 1931; J. Zaimov “Emrat gjeografikë
bullgarë në Shqipërinë e shek.XV”, 1970. Skok, P., Le lois toponomastiques, në “ 4-me Congres International des Sciences
Onomastiques”, Upsala, 1954. Studime filologjike I, II, II, IV., Tiranë, 1980, 1982, 1964, 1970, 1968, 1983, 1976,
1970. Sulejmani, H., Toponimia e Malësisë së Tetovës, në “Onomastika e Kosovës”
(Simpozium 25-27 shkurt 1977), Pr 1979. Shkurtaj, Gjovalin, Disa veçori strukturore e semantike të toponimeve të formuara me
mjetet e shqipes, SF, 1987, nr. 3. Shkurtaj, Gjovalin, Jashari Ali, Anketimi dhe ekspeditat gjuhësore (udhëzues metodik
dhe pyetësor), Korçë, 2007. Shkurtaj, Gjovalin, Kahë dhe dukuri të kulturës së gjuhës shqipe, Tiranë, Kristalina-
KH, 2003. Shkurtaj, Gjovalin, Onomastikë dhe etnolinguistikë, Shblu, Tiranë 2001. Shkurtaj, Gjovalin, Probleme teorike dhe metodike të studimit të onomastikës shqiptare,
në “Puka dhe shkolla”, 1977. Shkurtaj, Gjovalin, Shqyrtime sociolinguistike për emrat e farefisnisë dhe emrat vetjakë
të shqipes, në “Sociolinguistika”, SHBLU, 1999. Shkurtaj, Gjovalin, Zbunimi si shkak i lindjes së trajtave të dyta të emrave vetjakë, në
“SF”, nr.2. 1977. Shpuza, J., Ndikime perse në fondin onomastik të gjuhës shqipe”, në: Perla, viti XIV
nr. 1-52, Tiranë, fondacioni kulturor “Saadi Shirazi”, 2009. Topalli, Kolec, Fonetika historike e gjuhës shqipe, Dituria, Tiranë 2007. Trepça Mufit - Hoxha Ali, Vështrim historik-gjuhësor mbi toponimet e trevës së Dibrës,
në “SF”, 3, Tr, 1982. Thomason, G. Sarah, Language contact – an introduction, Edinburgh, University Press,
1988. Ushaku, R., Ulqini dhe rrethinat në dritën e disa toponimeve, në SF, 1987, nr. 3. Ushaku, Ruzhdi, Hulumtime etnolinguistike, Prishtinë, Fakulteti i Filologjisë, 2000. Vinca, N., Venerime të përgjithshme onomastike në regjonin e Strugës, në “Onomastika
e Kosovës”, simpozium 25-27 shkurt 1977, Pr 1979. Xhuvani, A., - Çabej, E., Prapashtesat e gjuhës shqipe, Tiranë, 1962. Ylli, Xhelal, Das slavische Lehngut im Albanischen, Slavistische beiträge, München
2000,Ylli, Xhelal, Rreth inventarit absolute dhe relative të huazimeve leksikore sllave në gjuhën shqipe” në Seminari XVII ndërkombëtar për gjuhën, letërsinë dhe kulturën shqiptare”, Tr, 1995.
Ylli, Xhelal, Rreth trajtimit të derisotëm të huazimeve sllave të shqipes” në SF, 2, 1987. Ylli, Xhelal, Vështrim në gjurmët sllave në toponiminë e Shqipërisë” në “Seminari
XVIII ndërkombëtar për gjuhën, letërsinë dhe kulturën shqiptare”, Tr, 1996.
360
Ylli, Xhellal, Slavistische beiträge, Das slavische Lehngut im Albanischen, pjesa e dytë që merret me onomastikën “Teil Ortsnamen verlag otto sagner”, Verlag otto sagner, München 2000.
Ymeri, Haki, Mikrotoponimet e regjionit të Markova Rekës” në “Shqyrtime albanologjike”, 1, Shkup, 1995.
Ymeri, Haki, Patronimet dhe mikrotoponimet e regjionit të Lipkovës, në “Jehona”, 3, Shkup, 1985.
Zabroeki, Gesetze bei Übernahme von Orts- und Flurnamen - VI. Internationaler Kongress für Namenforschung, München, 1961, Bnd. III, 791 v.
Zymberi, Abdullah, Rreth disa emërvendeve me burim të shqipes në disa anavende të Kosovës, “Onomastika e Kosovës”, Pr, 1979.
12.5.3 Literaturë nga fusha të ndryshme
Ademi, Aqif, Maqellara – thesar i qëndresës dhe kulurës kombëtare”, Grand Print, Tr, 2011.
Almanaku i komunave të Shqipërisë, Shoqata e komunave të Shqipërisë, shkurt 2015, fq. 21.
Arkivi i rrethit Dibёr:”Popullsia nё vite tё ndryshme”. ASHSH, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, “Dialektologjia shqiptare” I, II, III, IV,
V, VI, (VII, TR, 2005. Bidollari, Çlirim, Emri i përveçëm vetjak: semantika dhe morfologjia, SF, 2000, nr. 1–
2. Buda, Aleks, Shkrime Historike, vol I, 1980. Buletini i Universitetit të Tiranës, seria e Shkencave shoqërore, XVI, (1962), nr.1. Bunguri, Adem, Aspekte tё zhvillimit prehistorik nё pellgun e Dibrёs nё dritёn e
zbulimeve tё reja arkeologjike, Lidhja e historianёve shqiptarё dibranё, Dibёr, 1995, Bunguri, Adem, Gёrmimet arkeologjike tё vitit 1989, Topojan, (Dibёr)”, “Iliria”
1989/2. Bunguri, Adem, Prehistoria e Dibrës, QSA, Tr, MB 2010. Bunguri, Adem, Zbulimet arkeologjike nё komunёn Maqellarё. Ceka, Neritan, Ilirët, Tiranë, 2002. Censusi-Al, Dibër 2011. Ceлищев, M. A., Cлавянское население в Албании, СоФия, 1931 (le chapitre
Славянские топографические нaзвания в Албании. (Popullata sllave në Shqipëri, Sofje, 1931 (emrat topografikë sllavë në Shqipëri).
Chiel, Machiel, Arkitektura Osmane në Shqipëri. Çabej, Eqrem, Detyrat e gjuhësisë shqiptare, në lidhje me gjuhën letrare kombëtare e
probleme të tjera” (diskutim) BSHSH, Nr 4, Tr, 1952. Çabej, Eqrem, Disa aspekte të kulturës popullore shqipëtare në vështrim gjuhësor” në
Konferenca Kombëtare e Studimeve Etnografike) (28-30 qeshor 1976), Tr 1977. Çabej, Eqrem, Disa figura të besimeve popullore, në “GJA”, SFE, II, 1972, Prishtinë,
1974. Çabej, Eqrem, Elemente të gjuhësisë e të literaturës shqipe, Tiranë,1936; Çabej, Eqrem, Elemente vendëse në terminologjinë gjeografike malore të gjuhës
shqipe, në SF, 3, 1979; Çabej, Eqrem, Emri i Dardanisë në izoglosat shqiptaro-kelte, SF, 1973, 3. Çabej, Eqrem, Histori fjalёsh tё sllavishtes e tё shqipes”, nё SF, I, 1976. Çabej, Eqrem, Hyrje në historinë e gjuhës shqipe, në “Studime gjuhësore, II” Prishtinë
1976. Çabej, Eqrem, Për pastërtinë e gjuhës”, në “Gjuha shqipe III”, Prishtinë, 1984.
361
Çabej, Eqrem, Studime mbi leksikun dhe mbi formimin e fjalëve në gjuhën shqipe, ASHSH, III, 1990.
Çabej, Eqrem, Shumësi i singularizuar, “Studime gjuhësore”, III, Pr, 1976. Daci, Fatos, Enciklopedia e Dibrës. Volumi I. Tiranë 2006. Daka, Palok, Disa veçori të formimit të emrave vetiakë në gjuhën shqipe, në “KDSA”,
Tiranë më 12‒18 janar 1968, vëllimi III. Daka, Palok, Emrat e njerëzve në gjuhën tonë, në “Gjuha Jonë”, nr.1, 1981. Daka, Palok, Vëzhgime mbi emra vetjakë të ardhur nga leksiku i përgjithshëm i shqipes,
në “Studime Filologjike”, nr. 3, 1970. Demiraj, Shaban, Gramatikë historike e gjuhës shqipe, Tiranë, 1986. Demiraj, Shaban, Gjuha shqipe dhe historia e saj”, SHBLU, Prishtinë, 1988. Demiraj, Shaban, Prejardhja e shqiptarëve në dritën e të dëshmive të gjuhës shqipe,
ASHSH,Tiranë, 1999. Desnickaja, A., Slavianskie Moskva, 1963. Desnickaja, A.V., Gjuha shqipe dhe dialektet e saj, Prishtinë, 1971. Dibra dhe etnokultura e saj, nga Lidhja e historianёve shqiptarё, vёllimi I, II, Dibёr,
1995. Doçi, Rexhep, Emrat vetiakë përkëdhelës e përbuzës ndër shqiptarë, serbë, e disa popuj
ballkanikë, në “Iliro‒shqiptarët, dhe serbët në Kosovë‒ sipas onomastikës”, IAP, 1994.
Drejtoria e statistikës Dibër; INSTAT. Duka, Ferit, Shekujt osmanë në hapësirën shqiptare, botuar nga UET Press, 2009. Durham, Mery Edit, Për fiset, ligjet e zakonet e ballkanasve, Arbëria 2009. Fakulteti i Historisë dhe i Filologjisë, 100 vjet pavarësi e shtetit shqiptar, Tr, 2012. Frashëri, Kristo, Historia e Dibrës, Tiranë 2012. Frashëri, Kristo, Në gjurmë të qyteteve Peneste, në “Historia e Dibrës”, 2012. Grup autorësh, Gramatika e gjuhës shqipe, Tr, 1995. Gjoni Zyber, Përnezha Haki, Dibra në defterët osmanë (1467, 1583), vol.I, MB, Tr,
2011. Halimi, Mehmet, Kërkime Dialektologjike, IAP, Pr, 1985. Haxhi, A., - Topalli, T., Leksikon, gjuhëtarë dhe albanologë, Fiorentino, 2013. Ibrahimi, Mustafa, Fjalë dhe shprehje popullore nga rrethi i Prilepit, Krushevës dhe
Velesit, Interlingua, Shkup 2007. Ibrahimi, Mustafa, Interpretime dhe studime gjuhësore, Shkup, 2003. Instituti Albanologjik i Prishtinës, “Gjurmime Albanologjike”, “Studime Gjuhësore-
Dialektologji”. Instituti i Gjuhësisë e i Letërsisë, “Buletini i Shkencave”, “Studime
Filologjike”,”Dialektologjia Shqiptare”(I-VI). Kaca, Iliaz, Vendbanime prehistorike nё rrethin e Dibrёs, në “Iliria”, (VII-VIII). Kaca, Iljaz, Rruga e madhe tranversale e Luginës së Drinit të Zi – degë e rëndësishme
e “Via Egnatia”. Kumtesë e botuar në “Dibra dhe etnokultura e saj”, Dibër e Madhe 1995.
Kadiu, Arian, Dibra e Madhe dhe një vështrim në Dibrën e Vogël, Tr. 2010. Kadiu, Arian, Dibra e Madhe- Shehëri i Dibrës, monografi, Tiranë 2003. Keshi, Skënder, Disa dukuri për të folmen e Mbiudhës së Maqellarës në Dibër në
“Dialektologjia shqiptare VII”, Akademia Shqipare e Shqipërisë, IGjL, Tr. 2005. Lafe, emil, Fondi i persizmave në shqipen e sotme dhe në zhvillimin historik të shqipes
prej mesjetës e këndej. Për arsye se e kemi patur fotokopje këtë artikull nuk siguroj dot të tjera të dhëna mbi artikullin.
362
Lafe, Emil, Persizmat në gjuhën shqipe - Trajtimi i tyre në veprën e Tahir N. Dizdarit “Fjalori i orientalizmave në gjuhën shqipe”, në: Perla XII 1-44, Tiranë, fondacioni kulturor “Saadi Shirazi”, 2007.
Lata, Zyber, Orientalizmat në leksikun e gjuhës shqipe te letërsia e bejtexhinjve”, tezë magjistrature, e pabotuar ende, Tetovë, 2012.
Martini, Xh., Kanuni i Dibrës. Tiranë 2007. Meksi, A., – Suli, L., “Punime konservuese dhe arkitektura e Xhamisë së Allajbegisë
në Burim të Dibrës”, në “Monumentet 15, Tr, 1979-1980. Mitrushi, Alia, Drurët dhe shkurret e Shqipërisë, Tr, 1955. Mojsiu, Lufti., Disa veçori fonetike e morfologjike të së folmes së Dibrës, Tetovë, vëll.1,
1995. Murati, Qemal, Bashkëmarrëdhëniet gjuhësore shqiptare-maqedonase”, USHT
(Universiteti Shtetëror i Tetovës), Seminari i Albanologjisë, 2007. Murati, Qemal, Dëshmime onomastike për autoktoninë e shqiptarëve në trojet e tyre
etnike në Maqedoni, Tiranë, 1993; Murra, Moisi, Kryengritjet kundërosmane dhe kundërserbe në Dibër 1560-1921,
dorëshkrim, në pritje për t’u botuar. Muzeu Historik i rrethit Dibër, Dibra dhe Dibranët; Dosja e historikëve të disa
fshtatrave të Maqellarës, dorëshkrime me vite të ndryshme. Plaku, Naim, “Kroi i zanave”, MB, Tr, 2010. N Polisi, M., Leksiku islam, pjesë përbërëse e leksikut të shqipes, në “Edukata islame”,
nr. 78, Prishtinë, Kryesia e Bashkësisë Islame të Kosovës, 2005. Prendi, Frano, Tё dhёna mbi neolitin e hershёm nё zonёn e Dibrёs”, Lidhja e
Historianёve Shqiptarё Dibranё, Dibёr, 1995. Rizvanolli, M., Kontribut për ndriçimin e toponimisë së një treve me rëndësi,
Onomastika e Kosovës, Pr, 1979. Sadiku, Hilmi, Dibra dhe vendi i saj në arealin Dibër, Tetovë, vëll.2, 1995. Sapir, E., Le langage, Paris, 1970. Sinani, R., Dibra dhe dibranët në faqet e historisë, Tiranë 2007. Stërmilli, Haki, Dibra në prakë të historisë, Tiranë 1940, Biblioteka e rrethit Dibër. Studimi i kryer nga Bashkia e Peshkopisë, Nxitja e zhvillimit rajonal nëpërmjet
objektivave të mijëvjeçarit, Peshkopi, 2008. Stёrmilli, Haki, Pёrralla dibrane, nё “Visarёt e Kombit”. Sharofi, Haki, Haki Sharofi dhe vepra e tij, kapitulli Historia e lashtë e Dibrës, shkruar
nga H. Sharofi. Shkurtaj Gj, Gjinari J., Dialektologjia, Tiranë, 2003. Shkurtaj, Gjovalin, Disa veçori strukturore dhe semantike të toponimeve të formuara
me mjetet e shqipes, SF, 1987, 3. Shkurtaj, Gjovalin, Sociolinguistika, Shblu, Tiranë, 1999. Shqefni, Mimoza, Dasma në Dibër, tezë doktorature QSA, Tiranë, 2015. Shuteriqi, Dh., Fjalë nga leksiku i shqipes para Buzukut 879-1553, në “Gjurmime
albanologjike- Seria e shkencave filologjike 19-1989, Prishtinë, 1990. Shuteriqi, Dhimitër, Shkrime shqipe në vitet 1332‒ 1850, Prishtinë, 1978. Tafçiu, Malvina, Disa tipare tё pёrbashkёta e dalluese fonetike e morfologjike tё sё
folmes sё Maqellarёs (Dibёr e Vogёl) dhe Banishtit (Dibёr e Madhe), Tiranë, 2011, në “Universiteti i Tiranës, Departamenti i Gjuhës,”
Tafçiu, Malvina, Hidronimet e komunës Maqellarë, Dibër e Vogël, në “Aktet e Konferences së Javës së Shkencës 2013, Libri i abstrakteve, Konferenca e pestë vjetore, Prishtinë.
Tirta, M., Migrimet e shqiptarëve të brendshme e të jashtme, Tiranë, 1999.
363
Tirta, Mark, Gjurmë të besimeve të lashta në krahinën e Dibrës, në “Shqyrtime albanologjike”, Shkup, nr. 6, 2000.
Zoto, N., Persizmat në gjuhën shqipe në një fjalor të ri – intervistë me prof. Emil Lafe” në: Perla XIV 3-54, Tiranë, fondacioni kulturor “Saadi Shirazi”, 2009.
12.5.4 Fjalorë
Dizdari, Tahir, Fjalor i orientalizmave në gjuhën shqipe, Tiranë, AIICT, 2005. Fjalor enciklopedik shqiptar, ASHASH, Tiranë, 1985. Fjalor i emrave gjeografikë të Republikës së Shqipërisë, hartuar nga prof. dr. Emil Lafe
dhe bashk. Shk. Nikoleta Cikuli, ASHSH‒IGJL, Shtëpia botuese Shkenca, Tr, 2002. Fjalor i gjuhës së sotme shqipe, ASHSH‒ IGJL, TR, 1980. Fjalorin e gjuhës shqipe Tiranë, 1954. Grup autorësh, Fjalori serbokroatisht-shqip, IAP, Prishtinë, 1989. Lafe, E., Cikuli, N., Kabo, M., Fjalor i e emrave gjeografikë të Republikës së
Shqipërisë, ASHSH, IGJL, shtëpia botuese “Shkenca” Tr, 2002. Murati, Qemal, Fjalor i shqipes truallsore të Maqedonisë, Tetovë, 1998. Murati, Qemal, Fjalor toponomastik – Gjuha e tokës e shqiptarëve të Maqedonisë,
Logos-A, Shkup 2004. Sejdiu, Shefki, Fjalori etnobotanik i shqipes, Rilindja, Prishtinë, 1984. Skok, Petar, Etimologijski rjecnik hrvatskoga ili srpskoga jezika. Topalli, Kolec, Fjalor etimologjik i gjuhës shqipe, Tiranë, 2018. Zajmi, Abdulla, Bardhi, Mehdi etj., Albansko-Srpskohrvatski recnik, Prishtinë, 1981 Zajmi, Abdulla, Bardhi, Mehdi etj., Fjalor serbokroatisht-shqip, Prishtinë, 1974.