orbis barbarorum - czerwonydwor.edu.pl · teresa dąbrowska zagadkowe skupiska palenisk na...

Instytut Archeologii Uniwersytetu WarszawskiegoZentrum für Baltische und Skandinavische Archäologie

Fundacja Monumenta Archaeologica Barbarica

Orbis barbarOrumstudia ad archaeOlOgiam germanOrum

et baltOrum tempOribus imperii rOmani pertinentia

adalbertO nOwakOwski dedicata

Warszawa-Schleswig 2017

Tomus I Varia Barbarica. Zenoni Woźniak ab amicis dicata (2002)

Tomus II Terra Barbarica. Studia ofiarowane Magdalenie Mączyńskiej w 65. rocznicę urodzin (2010)

Tomus III In medio Poloniae Barbaricae. Agnieszka Urbaniak in memoriam(2014)

Tomus IV Opatów, stan. 1. Cmentarzysko kultury przeworskiej w północno-zachodniej Małopolsce. Analizy specjalistyczne (2015)

Tomus V Czarnówko, stan. 5. Cmentarzyska z późnej starożytności na Pomorzu. Część 1(2015)

Tomus VI Orbis barbarorum. Studia ad archaeologiam Germanorum et Baltorum temporibus Imperii Romani pertinentia Adalberto Nowakowski dedicata (2017)

Or

bis b

ar

ba

rO

ru

m

issn 1644-8774isbn 978-83-61367-19-4 (ia uw)

isbn 978-3-00-056047-7 (Zbsa)isbn 978-83-943543-4-3 (Fmab)

00_okladka.indd 1 2017-04-06 12:08:30

monumenta archaeologica barbaricaseries gemina

tomus VI

Główka Germanina z tzw. węzłem swebskim z ataszy uchwytu kociołka z Czarnówka, pow. Lębork






pod redakcją Jacka Andrzejowskiego, Clausa von Carnapa-Bornheima,

Adama Cieślińskiego i Bartosza Kontnego

WARSZAWA-SCHLESWIG 2017

Recenzenci tomuprof. dr hab. Jerzy Maik

prof. dr hab. Kazimierz Lewartowski

Opracowanie graficzneRadosław Prochowicz

Skład i łamanieRadosław Prochowicz, Jacek Andrzejowski

KorektaAutorzy

Jacek Andrzejowski, Bartosz Kontny, Adam Cieśliński, Katarzyna Watemborska-Rakowska

Linguistic review and proofreading of English texts

Magdalena Małek

OkładkaAdalbertus Swebski

(rys. Jarosław Madej)

Fot. Wojciecha Nowakowskiego (na s. 5)(© Stiftung Schleswig-Holsteinische Landesmuseen Schloss Gottorf, Schleswig)

© Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego© Zentrum für Baltische und Skandinavische Archäologie

© Fundacja Monumenta Archaeologica Barbarica© Autorzy

ISSN 1644-8774ISBN 978-83-61367-19-4 (IA UW)ISBN 978-3-00-056047-7 (ZBSA)ISBN 978-83-943543-4-3 (FMAB)

Druk: Zakład Graficzny Uniwersytetu Warszawskiego,Krakowskie Przedmieście 26/28, 00-927 Warszawa

Od Redakcji

Wojciech Nowakowski – bibliografia do roku 2016 13

AMICUS NOStER ADALBERtUS

Jacek Andrzejowski, Adam Cieśliński, Bartosz KontnyO pewnym śpiewaku z fenomenalną pamięcią 29Über einen Sänger mit phänomenalem Gedächtnis 29

Mykolas MichelbertasProfesor Wojciech Nowakowski i archeologia Litwy 39Professor Wojciech Nowakowski und die Archäologie Litauens 42

Volker BierbrauerWojciech Nowakowski in Bonn: Erinnerungen nach fast dreißig Jahren 43

Siegmar von SchnurbeinWojciech Nowakowski zum 65. Geburtstag 47

Heino NeumayerEin Warschauer Professor und ein westpolnisches Heimatmuseum 49

Matthias WemhoffSine ira et studio. Wojciech Nowakowski und die Kommission zur Erforschung von Sammlungenarchäologischer Funde und Unterlagen aus dem nordöstlichen Mitteleuropa (KAFU) 59

Claus von Carnap-BornheimWojciech Nowakowski und Schleswig – Internationale Kooperation, Forschungen zu Archivalien und der Nachlass von Herbert Jankuhn 65

Spis treści

NON SOLUM BALtI

Rasa Banytė-RowellSome Remarks on the Genesis of a Bronze Pendant from Baitai Cemetery, Lithuanian Coastland: a Local Balt Ornament According Germanic trends? 71

Anna Bitner-Wróblewska, Mariusz WyczółkowskiThe Tornator from Galindia. Roman Period Woodturning tools from the Cemetery at Jaskowska See/Gonschor (Now Gąsior), North-Eastern Poland 81

Audronė Bliujienė, Donatas ButkusHeralds of the Late Roman Period or Some Remarks About the Balt Fibulae type Almgren 133 97

Aleksander Bursche, Anna ZapolskaAll That Glitters Is Gold? The Scarcity of Gold Among the Balts 113

Agata Chilińska-FrüboesGrób F z dawnego Kirpehnen – kolejny dowód powiązań ludności kultury Dollkeim-Kovrovo z kręgiem germańskim 123Grave F from the Former Kirpehnen – Another Proof of Connections Between the Dollkeim-Kovrovo Culture Peoples and the Germanic Peoples 138

Katarzyna CzarneckaOdźwierna czy dama z kasetką? Znaleziska części zamków i kluczy u ludów bałtyjskich 141Housekeeper or Lady with a Casket? Keys and Locks’ Elements in Balt Societies 150

Piotr IwanickiNietypowa zapinka z grobu 154A z Lisów, pow. gołdapski. Import czy naśladownictwo? 151An Atypical Brooch from Grave 154A at Lisy, Gołdap County. Import or Imitation? 164

Grażyna IwanowskaNajwcześniejsze materiały z grodziska w Jeglińcu. Przyczynek do osadnictwa ziem bałtyjskich na wschód od Wielkich Jezior Mazurskich od epoki brązu do przełomu er 165The Earliest Materials from the Hillfort at Jegliniec. Contribution to the Settlement of Balt’s Lands East of the Great Mazurian Lakes from the Bronze Age to the End of the First Millennium BC 176

Anna Juga-Szymańska, Andrzej MaciałowiczGermanie na Mazurach, czyli o zaskakującym znalezisku z cmentarzyska w Łabapie (dawn. Labab, Kr. Angerburg) 177Germanen in Masuren – über einen überraschenden Fund aus dem Gräberfeld in Łabapa (ehem. Labab, Kr. Angerburg) 189

Bartosz KontnySmok (?) z Łabapy. Ze studiów nad ornamentowanymi grotami z okresu wpływów rzymskich 191Dragon (?) from Łabapa. Studies on Certain Decorated Barbarian Heads of Shafted Weapons from the Roman Period 206

Dieter QuastAnmerkung zu einer angeblich byzantinischen Scheibenfibel aus Miętkie (woj. warmińsko-mazurskie) 209

Jan SchusterEine osteuropäische Variante der Bügelknopffibeln von Seerappen/Lûblino auf der Sambischen Halbinsel als Beispiel überregionaler Kontakte an der Schwelle zur Völkerwanderungszeit 215

Konstantin N. SkvorcovNowe spojrzenie na stare materiały. Próba rekonstrukcji inwentarzy grobów 1 i 4 z badań Richarda Klebsa na cmentarzysku w Warnikam w 1877 roku 223Old Materials from a New Perspective. An Attempt to Reconstruct the Assemblages from Graves 1 and 4 from the Warnikam Burial Ground, Excavated by Richard Klebs in 1877 238

Paweł SzymańskiSchyłek grupy gołdapskiej kultury sudowskiej w okresie wędrówek ludów 239Das Ende der Goldaper Gruppe der Sudauen-Kultur in der Völkerwanderungszeit 252

Sławomir WadylNowe odkrycie zapinek typu Wólka Prusinowska z grodziska w Pasymiu na tle dotychczasowych znalezisk 253The New Discovery of the Brooches type Wólka Prusinowska from the Stronghold in PasymAgainst Previous Finds 260

Agata WiśniewskaNie-burgundzka narzeczona? Grób z zapinką typu Bornholmz cmentarzyska w Łężanach, pow. kętrzyński 261Non-Burgundian Fiancée? Grave with a Brooch type Bornholm from a Cemetery at Łężany, Kętrzyn County 267

NON SOLUM GERMANI

Jacek AndrzejowskiWaśniewo-Grabowo na Poborzu – „zaginione” cmentarzysko kultury przeworskiej 271Waśniewo-Grabowo in der Region Poborze – ein „verschollenes” Gräberfeld der Przeworsk-Kultur 292

Vadzìm BelâvecO elementach przeworskich z cmentarzyska w Brześciu-tryszynie (Брэст-Трышын) na przykładzie wybranych naczyń 293On the Issue of the Przeworsk Culture Component in the Brèst-tryšyn (Брэст-Трышын) Cemetery: Case Study of Selected Clay Vessels 307

Marcin BiborskiEinige Bemerkungen zum Auftreten und den Identifizierungsmöglichkeiten römischer Schwerter 309

Adam Cieśliński, Andreas RauErmland und Oberland in der späten römischen Kaiserzeit und der frühen Völkerwanderungszeit im Licht neuer Erwerbungen des Museums für Ermland und Masuren in Olsztyn 327

teresa DąbrowskaZagadkowe skupiska palenisk na stanowiskach kultury przeworskiej 343Rätselhafte Felder von Feuerstellen in der Przeworsk-Kultur 351

Michał GrygielEin einzigartiger römischer Import aus dem Gräberfeld in Jadowniki Mokre, Kr. tarnów 353

Agnieszka Jarzec, Roksana ChowaniecZestaw srebrnych ozdób z grobu 374 z cmentarzyska kultury wielbarskiej w Krośnie, pow. pasłęcki 373A Set of Silver Ornaments from a Cemetery of the Wielbark Culture at Krosno, Pasłęk County, Grave 374 382

Andrzej KasprzakCmentarzysko kurhanowe z kręgami kamiennymi w Pławnie, pow. drawski – wstępne wyniki badań 383The Barrow Cemetery with Stone Circles at Pławno, Drawsko Pomorskie County – Preliminary Results of Excavation 391

Andrzej KokowskiCmentarzyska kultury wielbarskiej z Lubcza Małego i z Jabłonowa w północnej Wielkopolsce 393Gräberfelder der Wielbark-Kultur in Lubcz Mały und Jabłonowo im nördlichen Wielkopolska 406

Maxim Levada, Mihajlo PotupčikNowe eksponaty z okresu wpływów rzymskich w Muzeum Krajoznawczym w Winnicy 409New Roman Period Exhibits in the Vinnytsia Museum 420

Jacek AndrzejowskiAd vocem: Pierścieniowata zawieszka ażurowa z Podola 421Ad Vocem: Openwork Ring Pendant from Podolia 429

Ulla Lund HansenThe Owl Fibula from Lavegård on Bornholm, Denmark 431

Piotr ŁuczkiewiczUnikatowa szpila ze Spiczyna koło Lublina 435Eine außergewöhnliche Nadel aus Spiczyn bei Lublin 439

Renata Madyda-Legutko Niestandardowe zestawy metalowych części pasa z obszaru kultury przeworskiej z przełomu wczesnego i młodszego okresu rzymskiego 441Non-Standard Sets of Metal Belt Elements from the Przeworsk Culture Range at the transition of the Early and Younger Roman Period 451

Magdalena Mączyńska, Ireneusz JakubczykInhumacyjne groby z warstwą spalenizny w Babim Dole-Borczu, pow. kartuski 453Die Körpergräber mit Brandschicht in Babi Dół-Borcz, Kr. Kartuzy 459

Magdalena Natuniewicz-SekułaKolejny wielbarski pochówek z elementami bałtyjskimi (?) z cmentarzyska w Weklicach, pow. elbląski 461Another Wielbark Culture Burial with Balt Elements (?) at the Weklice Cemetery, Elbląg County 474

Barbara Niezabitowska-WiśniewskaZapinki typu Husynne z Lubelszczyzny 475Fibulae of the Husynne type from the Lublin Region 493

Radosław ProchowiczOstatni z rodu – relacje ludności kultur przeworskiej i wielbarskiej na Mazowszu na przykładzie obiektu 198 z cmentarzyska w Szelkowie Starym 495Last of Kin – Relation Between Population of the Przeworsk and Wielbark Cultures in Mazovia on the Example of the Feature 198 from a Cemetery at Stary Szelków 506

tomasz Rakowski, Katarzyna Watemborska-RakowskaGniew jest osłą męstwa. Uwagi o osełkach z okresu wpływów rzymskich na podstawie znalezisk z cmentarzyska kultury przeworskiej w Czersku na Urzeczu 507‘Anger is the Whetstone of Courage’1. Comments About Whetstones from the Roman Period Based on Finds from a Przeworsk Culture Cemetery at Czersk in the Urzecze Region 535

Kalina SkóraThe Sitting (?) Dead – an Attempt at Assessing Discoveries from Cemeteries of the Wielbark Culture 537

Anna Strobin, Henryk MachajewskiCmentarzysko z okresu wędrówek ludów w Brzynie, pow. pucki, stanowisko 7. Ze studiów nad okresem wędrówek ludów na Pomorzu Wschodnim 549Das völkerwanderungszeitliche Gräberfeld von Brzyno, Kr. Puck, Fpl. 7. Untersuchungen zur Völkerwanderungszeit in Ostpommern 573

Andrzej SzelaStrap-Ends type Brudnice 575

Joanna Zagórska-telegaUwagi na temat naprawianej zapinki typu A.236c z Michałowic 585Remarks on a Repaired A.236c Brooch from Michałowice 597

VARIA HIStORICA Et ARCHAEOLOGICA

Piotr DyczekA New Way of Dating So-Called Byzantine Lamps as Exemplified by Finds from Novae 601

Mirosław J. Hoffmann, Kacper Martyka, Jarosław SobierajLeonhard Fromm (1887–1975). O konserwatorskim zaangażowaniu i Gotach z okolic Olsztyna 611Leonhard Fromm (1887–1975). Über Kreispflegerengagement und die Goten bei Olsztyn 623

Małgorzata Karczewska, Maciej KarczewskiDr Arthur Schmidt i archeologia dawnego Kreis Lötzen 625Dr. Arthur Schmidt and the Archaeology of the Former Kreis Lötzen 644

Mariusz Mielczarek... wie ein Schuss vom Dnister bis an das alte Preußen ... Jan Konrad Graf von Załuskis Hinweise für Jan Nepomucen Sadowski auf der „Suche“ nach den Handelsstraßen der Griechen und Römer bis an die Gestade des Baltischen Meeres 645

Judyta Rodzińska-NowakNiech skiśnie! O niektórych sposobach konserwowania i przetwarzania pożywienia pochodzenia roślinnego w pradziejach 653Let it Sour! On Certain Methods of Preserving and Processing Foods of Plant Origin in Prehistory 657

Orbis barbarOrumMonuMenta archaeologica BarBarica, SerieS geMina, toMuS Vi


Paweł Szymański

Schyłek grupy gołdapskiej kultury sudowskiej w okresie wędrówek ludów1

Das Ende der Goldaper Gruppe der Sudauen-Kultur in der Völkerwanderungszeit1

Mija obecnie 25 lat od czasu poznania przeze mnie Wielce Szanownego Profesora Wojciecha Nowakow-skiego, wówczas dopiero doktora. Pamiętam, że nie by-ło to zbyt przyjemne doświadczenie. Prowadził wtedy z naszym II rokiem ćwiczenia w Instytucie Archeolo-gii Uniwersytetu Warszawskiego. Na egzaminie koń-czącym zajęcia przepytał dokładnie naszą trójkę (miał zwyczaj zapraszać delikwentów trójkami – razem ze mną zdawał m.in. mój Kolega tomasz Nowakiewicz), po czym ustawił nas rzędem przed sobą, zlustrował przez długą chwilę smutnymi oczami widocznymi zza bardzo grubych szkieł, a kiedy już spuściliśmy wzrok – stwierdził: Mam do Państwa ogromną prośbę, naprawdę wyjaśnijcie mi, proszę, jedną rzecz: gdzie ja popełniłem błąd, że Państwo nic nie umieją. Faktem jest, że nasza wiedza nie była wtedy zbyt dogłębna. Mam jednak nadzieję, że od tego czasu stan ten uległ pew-nej poprawie, co jest w jakimś stopniu efektem lektu-ry artykułów i książek Jubilata. Wyrazem tej poprawy w moim zamierzeniu ma być niniejszy tekst dotyczący jednej z kultur bałtyjskich, a więc związany ze strefą zainteresowań Profesora. Mam nadzieję, że po lekturze

tego tekstu, nie będzie się zastanawiał, gdzie popełnił błąd przyczyniając się równo 20 lat temu do mojego zatrudnienia w Instytucie Archeologii.

* * *W VI i VII wieku po Chr. na większości terenów Polski pojawiło się osadnictwo słowiańskie. Jednak w tym sa-mym czasie, w okresie wędrówek ludów, w północno- -wschodniej Polsce funkcjonowały bałtyjskie jednost-ki kulturowe sięgające genezą lub związane tradycją jeszcze z późnorzymską barbarzyńską Europą. Były to: grupa elbląska lokowana wzdłuż wschodnich wybrzeży Zalewu Wiślanego i na Wysoczyźnie Elbląskiej, grupa olsztyńska – na wschodniej Warmii i centralnych oraz zachodnich Mazurach, a także kultura sudowska – na wschodnich Mazurach i Suwalszczyźnie. Wszystkie te kultury łączy co najmniej jedna cecha: zanikły one w ciągu późnego okresu wędrówek ludów lub na po-czątku okresu wczesnego średniowiecza, po czym na terenach, które zajmowały, mamy przez kilka wieków do czynienia z obrządkiem pogrzebowym nieuchwyt-nym metodami archeologicznymi.

Celem tego tekstu jest opisanie zaniku jednego z ugrupowań bałtyjskich – zachodniego odłamu kul-tury sudowskiej czyli grupy gołdapskiej2 (Ryc. 1).

2 Na temat wydzielania grupy gołdapskiej zob. P. Szymański 2013, 9–76, tam dalsza lit.

1 Artykuł powstał w ramach projektu Narodowego Centrum Na-uki Opracowanie kurhanu „rodzinnego” z cmentarzyska w Czerwonym Dworze koło Gołdapi, jako próba wypracowania chronologii skupienia gołdapskiego kultury sudowskiej w okresie wędrówek ludów (UMO-2013/09/B/HS3/00629), prowadzonego przez autora na Uniwersytecie Warszawskim w latach 2014–2016.

240

Paweł Szymański

Problem ten był w zasadzie pomijany w literaturze, gdzie rozwinięty okres wędrówek ludów traktowano jako pewną „całość” (np. A. Bitner-Wróblewska 1994, 230), w związku z tym automatycznie przesuwano ko-niec całej kultury sudowskiej na połowę wieku VII (np. M. Engel, P. Iwanicki, A. Rzeszotarska-Nowakiewicz 2006, 26), ponieważ tak można datować koniec fazy E. Było to jednak w dawniejszych pracach zrozumiałe, ponieważ podziały chronologii względnej były znacz-nie mniej dokładne, a poza tym nie znano wówczas, dostępnej obecnie, dużej liczby materiałów archiwal-nych z badań przedwojennych. tymczasem, o ile w są-siedniej grupie olsztyńskiej znamy stosunkowo dobrze datowane znaleziska z końca okresu wędrówek ludów, a nawet z czasów późniejszych (por. W. Nowakowski 2004), o tyle w kulturze sudowskiej, w tym grupie goł-dapskiej, zauważalne jest wówczas zubożenie wyposa-żenia grobowego i brakuje pewnie datowanych zabyt-ków wiązanych ze schyłkiem fazy E.

Obecnie, gdy na podstawie badań archiwalnych można odtworzyć katalogi większości dużych cmen-tarzysk grupy gołdapskiej badanych przed II wojną światową, warto przedstawić obraz schyłku tego ugru-powania – obraz bardzo skrócony, bo na tyle pozwalają ograniczone ramy tekstu; z tego też powodu, w sposób „okrojony” przedstawiono argumentację niektórych tez łącznie ze stroną bibliograficzną. Analizę należy uzupeł-nić o wyniki współczesnych badań wykopaliskowych autora na cmentarzysku w Czerwonym Dworze, stan. XXI, pow. olecki3.

Proces zaniku grupy gołdapskiej warto prześledzić pod kątem przemian niektórych cech kulturowych

3 W obrębie miejscowości Czerwony Dwór (dawn. Rothebude, Kr. Goldap) znajdowało się także drugie cmentarzysko grupy gołdapskiej, badane w XIX wieku. Dla odróżnienia, to drugie cmentarzysko będzie w niniejszym tekście określane jako Czer-wony Dwór/Rothebude (por. P. Szymański 2013, 9).

Ryc. 1. Mapa cmentarzysk kultury sudowskiej: A – grupy gołdapskiej, B – grupy suwalskiej, C – grupy augustowskiej. Pustymi piktogramami oznaczono nekropole niepewne lub o niepewnej przynależności kulturowej.

Stanowiska wymienione w tekście: 1 – Bród Nowy; 2 – Czerwony Dwór; 3 – Czerwony Dwór/Rothebude; 4 – Grądy Kruklaneckie; 5 – Grunajki; 6 – Nowa Boćwinka; 7 – Prudziszki, stan. Piaskowa Góra; 8 – Przebród; 9 – Stara Boćwinka.

Wg: P. Szymański 2013 (z uzupełnieniami)Abb. 1. Karte der Gräberfelder der Sudauen-Kultur: A – Goldaper Gruppe, B – Suwałki-Gruppe, C – Augustów-Gruppe.

Mit leeren Piktogrammen wurden unsichere Nekropolen und jene von unsicherer Kulturangehörigkeit markiert. Im text erwähnte Fundplätze: 1 – Bród Nowy; 2 – Czerwony Dwór; 3 – Czerwony Dwór/Rothebude; 4 – Grądy Kruklaneckie;

5 – Grunajki; 6 – Nowa Boćwinka; 7 – Prudziszki Fpl. Piaskowa Góra; 8 – Przebród; 9 – Stara Boćwinka.Nach: P. Szymański 2013 (mit Ergänzungen)

241

Schyłek grupy gołdapskiej kultury sudowskiej w okresie wędrówek ludów

(np. obrządku pogrzebowego), ale przede wszystkim pod kątem chronologii. Nie został jednak wypracowa-ny oddzielny system chronologii względnej dla grupy gołdapskiej w okresie wędrówek ludów. W odniesieniu do fazy E bazować można jedynie na chronologii od-noszącej się do sąsiednich terenów, przede wszystkim do grupy olsztyńskiej (por. J. Okulicz 1988; J. Kowal-ski 2000). Periodyzację tę oparto głównie na bogatych zespołach, zawierających zapinki palczaste, znajdujące odniesienia w innych rejonach Europy (por. V. Hilberg 2004; 2009), bałtyjskie zapinki z rozszerzeniem na nóżce (niem. Schlusskreuzfibeln; por. B. Kontny, P. Szymański 2015) i późniejsze szczeblowate (niem. Armbrustsprossenfibeln; N. Åberg 1919, 125–131; M. Rudnicki 2008; por. B. Kontny, J. Okulicz-Kozaryn, M. Pietrzak 2011, 59–61). Ich występowanie skorelować można przede wszystkim z różnymi wariantami sprzączek, należą-cych do grupy H według R. Madydy-Legutko (1987, 61–71, tabl. 18–21), lub ich pochodnych. Jest to o tyle istotne, że wymienione formy występują także w gru-pie gołdapskiej.

Grupa gołdapska w okresie prosperity pod koniec fazy D i na początku fazy EPocząwszy od rozwiniętej fazy D okresu wędrówek ludów, w tzw. fazie prudziskiej, grupa gołdapska była

najbogatszym obszarem w całej kulturze sudowskiej pod względem wyposażania pochówków. W zespołach współwystępowały wówczas ze sobą przede wszystkim bardzo liczne zapinki typu Dollkeim/Kovrovo (Ryc. 2:1), spotykane także już wcześniej, oraz fibule trój-palczaste głównie typu Breitenfurt (Ryc. 2:2.3). Razem z nimi znajdywano sprzączki z owalną, pogrubioną ramą – zwykle brązowe, rzadziej żelazne – zdobione zarówno niewielką metopą u nasady kolca (Ryc. 2:5.6) lub z metopą późniejszą stylistycznie, tj. nieco szerszą niż grubość kolca (por. P. Szymański 2013, ryc. 15:3.4). Pojawienie się tego ostatniego elementu można uznać za wyznacznik początku fazy E. Wydaje się, że cały omawiany horyzont zabytków należy datować na ko-niec fazy D (D3?) i początek fazy E.

W materiale grupy gołdapskiej rysuje się wyraź-nie kolejny, uboższy horyzont wiązany z fazą E1 (Ryc. 2:7–9). Za jego wyznacznik należy uznać kuszowate zapinki z pełną pochewką i poprzeczką na końcu nóż-ki (por. B. Kontny, P. Szymański 2015, 337). Razem z nimi współwystępowały sprzączki z pogrubioną ra-mą o kolcach zdobionych rozszerzeniem. Jednak ho-ryzont Schlusskreuzfibeln jest ostatnim czytelnym sta-dium w grupie gołdapskiej. Po zaniku takich zabytków chronologia tego ugrupowania nie przedstawia się już tak jednoznacznie.

Ryc. 2. Przykłady zabytków z grupy gołdapskiej z przełomu faz D i E (1–6) oraz z fazy E1 (7–9).1–6 – Czerwony Dwór/Rothebude, kurhan V, grób 10; 7, 8 – Grunajki, kurhan X, grób 2; 9 – Stara Boćwinka,

kurhan I, grób 3. Wg: P. Szymański 2006 (1–6), O. tischler 1879 (7), Jakobson Spuścizna (8), Grenz Spuścizna (9)Abb. 2. Beispielfunde aus der Goldaper Gruppe aus der Wende von Stufen D und E (1–6) und Stufe E1 (7–9).

1–6 – Czerwony Dwór/Rothebude, Grabhügel V, Grab 10; 7, 8 – Grunajki, Grabhügel X, Grab 2; 9 – Stara Boćwinka,Grabhügel I, Grab 3. Nach: P. Szymański 2006 (1–6), O. tischler 1879 (7), Jakobson Spuścizna (8), Grenz Spuścizna (9)

242

Paweł Szymański

Zabytki z grupy gołdapskiej młodsze niż faza E1

Stosunkowo niewiele zabytków z grupy gołdapskiej, tzn. kilka zapinek różnych form oraz serię sprzączek, można w sposób pewny uznać za młodsze niż faza E1. Pierwsza z zapinek to brązowa fibula płytkowa (Ryc. 3:1), którą znaleziono luźno podczas dziewiętnasto-wiecznych badań na cmentarzysku w Nowej Boćwin-ce, pow. gołdapski (dawn. Neu Bodschwingken, Kr. Gol dap; O. tischler 1879, tabl. III:18; C. Günther, A. Voss 1880, tabl. 11:479). Należy ją najpewniej uznać za de-rywat wydzielonych przez H. Kühna typów Anderlecht lub MünchenAubing (H. Kühn 1956, 96; 1981), a zdo-

bienie okalające tarczkę na główce jest naśladowni-ctwem tzw. Zangenmuster według G. Haseloffa (1981, 302–305). Zapinki takie charakterystyczne były przede wszystkim dla Skandynawii, natomiast formy od nich pochodne znaleziono także w grupie olsztyńskiej (por. V. Hillberg 2009, 182–185). Omawiany egzemplarz z Nowej Boćwinki jest mocno uproszczoną fibulą tego typu, brak tu charakterystycznego ornamentu reliefo-wego na powierzchni, a zdobienie występuje właściwie tylko na nóżce. Niemniej trudno na podstawie tej re-dukcji weryfikować chronologię, wydaje się, że zabytek należy datować tak samo jak „olsztyńskie pierwowzo-ry”, czyli na fazę E2.

Ryc. 3. Znaleziska z późnego okresu wędrówek ludów z grupy gołdapskiej. 1 – Nowa Boćwinka, znal. luźne; 2 – Grunajki, znal. luźne; 3 – Grunajki, kurhan IV; 4–6 – Grunajki, kurhan X, grób 6; 7–14 – Stara Boćwinka, kurhan XVI, pochówki pod popielnicą 5;

15 – Grądy Kruklaneckie, grób 7; 16, 17 – Grądy Kruklaneckie, grób 32. Wg: C. Günther i A. Voss 1880 (1a), O. tischler 1879 (1b, 4a), Jakobson Spuścizna (1c, 2b, 3, 4b, 5, 6, 7b, 8–17), K. Stadie 1919a (2a), K. Stadie 1919b (7a), Voigtmann Spuścizna (7c)Abb. 3. Funde aus der späten Völkerwanderungszeit der Goldaper Gruppe. 1 – Nowa Boćwinka, Streufund; 2 – Grunajki, Streufund;

3 – Grunajki, Grabhügel IV; 4–6 – Grunajki, Grabhügel X, Grab 6; 7–14 – Stara Boćwinka, Grabhügel XVI, Bestattungen unter der Urne 5; 15 – Grądy Kruklaneckie, Grab 7; 16, 17 – Grądy Kruklaneckie, Grab 32. Nach: C. Günther u. A. Voss 1880 (1a),

O. tischler 1879 (1b, 4a), Jakobson Spuścizna (1c, 2b, 3, 4b, 5, 6, 7b, 8–17), K. Stadie 1919a (2a), K. Stadie 1919b (7a),Voigtmann Spuścizna (7c)

243


Drugą zapinkę o późnej chronologii odkryto pod-czas badań autora na cmentarzysku w Czerwonym Dworze. Bezpośrednio pod nasypem kurhanu 1 zale-gała brązowa fibula pięciopalczasta (Ryc. 4:7). Można ją uznać za zbliżoną do typu Csongrad wydzielonego przez V. Bierbrauera (1993, 324). Zapinki takie wiązane są z Gepidami ale występowały licznie w grupie olsztyń-skiej (M. Rudnicki 2015, 150), w związku z tym należy sądzić, że w przypadku omawianego znaleziska mamy do czynienia z importem z terenu Mazur lub Warmii, datowanym na fazę E2.

Nieco więcej wątpliwości co do chronologii nasuwa znalezisko brązowej zapinki równoramiennej zdobionej na tarczkach S-kształtnym wątkiem reliefowym (Ryc. 3:7), pochodzącej z kurhanu XVI w Starej Boćwince, pow. gołdapski (dawn. Alt Bodschwingken, Kr. Goldap; K. Stadie 1919b, ryc. 199).

Do zapinki tej nie udało się autorowi znaleźć dokład-nych analogii. Wiadomo, że na terenach bałtyjskich

w okresie wędrówek ludów zapinki równoramienne spotykane były w dwóch horyzontach. Pierwszy z nich to seria kilkunastu, zwykle niezdobionych zapinek z roz-winiętej fazy D i początku fazy E (P. Szymański 2013, 98–102, ryc. 99). Drugi horyzont wiąże się z obecnoś-cią serii fibul spotykanych na południowo-wschodnim pobrzeżu Bałtyku (W. Nowakowski 2004, 414; K. Skvor-tzov, A. Bliujienė 2015, ryc. 1), nawiązujących często stylistyką do egzemplarzy znajdywanych w zachodniej Europie (por. S. Thörle 2001) i datowanych na rozwi-niętą fazę E oraz początki wczesnego średniowiecza. Część z nich to importy z terenów zachodniej Europy, niektóre są wyrobami miejscowymi, być może naśla-downictwami. Należy zresztą sądzić, że obydwa hory-zonty łączą się chronologicznie ze sobą.

Omawiana zapinka ze Starej Boćwinki nie znajduje dokładnych analogii ani w pierwszym ani w drugim ho-ryzoncie. Wykazuje jednak wyraźne podobieństwo do – spotykanych w Europie Zachodniej w VII wieku –

Ryc. 4. Czerwony Dwór, stanowisko XXI. Wybór znalezisk z późnego okresu wędrówek ludów: sprzączki brązowe (1, 2, 4) i żelazne (3, 5, 6), zapinka brązowa (7) oraz popielnica gliniana (8). 1 – kurhan 18, grób 17; 2 – kurhan 25, grób 116a; 3 – kurhan 1, pochówek 181b; 4 – kurhan 1, okolice pochówku 181b; 5 – kurhan 1, pochówek 181b; 6 – kurhan 1, pochówek 181c; 7 – znal. luźne

pod kurhanem 1; 8 – kurhan 1, pochówek 181e. Wg: P. Szymański 2013 (1). Rys.: P. Szymański (2–7), W. Bronowska (8)Abb. 4. Czerwony Dwór, Fpl. XXI. Funde aus der späten Völkerwanderungszeit: Schnallen aus Bronze (1, 2, 4) und Eisen (3, 5, 6), eine Bronzefibel (7) und eine tonurne (8). 1 – Grabhügel 18, Grab 17; 2 – Grabhügel 25, Grab 116a; 3 – Grabhügel 1, Bestattung

181b; 4 – Grabhügel 1, Nähe von der Bestattung 181b; 5 – Grabhügel 1, Bestattung 181b; 6 – Grabhügel 1, Bestattung 181c; 7 – Streufund unter dem Grabhügel 1; 8 – Grabhügel 1, Bestattung 181e. Nach: P. Szymański 2013 (1).

Zeichn.: P. Szymański (2–7), W. Bronowska (8)

244

Paweł Szymański

zapinek grupy I, II i IX według S. Thörle (2001, ryc. 40––42, 60). W szczególny sposób nawiązuje ona do grupy IXb ze względu na specyficzne, „sercowate” ukształto-wanie jednej z tarczek (S. Thörle 2001, 178–179, ryc. 40, 41:1–8, 60). Mogłoby to świadczyć o datowaniu oma-wianego egzemplarza dopiero na fazę E3.

Pozostają jednak duże wątpliwości, fibula z Nowej Boćwinki różni się bowiem szczegółami od znalezisk z Europy Zachodniej. Ma przede wszystkim inaczej ukształtowaną, pochewkę, której długość odpowiada rozmiarowi nóżki (zapinki z Europy Zachodniej mają krótką pochewkę). Ponadto odmiennie wygląda mocno zredukowany ornament reliefowy na tarczkach. Jest on podzielony na dwa pola, podobnie jak we wcześniej-szych zapinkach palczastych, czy nawet znacznie star-szych – równoramiennych. Przykładem może być tu fibula z Zielonego Ostrowa, pow. węgorzewski (dawn. Werder, Kr. Gerdauen), grób 44, uznawana za nawią-zującą do fibul typu ÚherceŚwilcza (V. Hilberg 2009, 169–170, 504, ryc. 5:66), notabene posiadająca „ser-cowate” tarczki, jak u zapinki z Nowej Boćwinki. ta ostatnia nie jest zatem importem z Europy Zachodniej, a należy ją uznać za miejscowy wytwór, zapewne inspi-rowany innymi zapinkami, być może znacznie wcześ-niejszymi niż schyłek fazy E.

Wobec wątpliwości co do datowania należy omó-wić zabytki towarzyszące fibuli. Na przeszkodzie stoi tu jednak charakter obiektu, z którego ona pochodzi: na dnie grobu, pod popielnicą 5, zalegało „duże sku-pisko” czystych przepalonych kości. Zdaniem autora badań trudno było stwierdzić, czy był to jeden, czy kil-ka pochówków (K. Stadie 1919b, 435–436). Analogie zarówno z pozostałych kurhanów w Starej Boćwince (por. K. Stadie 1919b, 423–427) jak i z przebadanych współcześnie kurhanów w Czerwonym Dworze poka-zują, że skupiska takie zawierały często kilka lub nawet kilkanaście pochówków umieszczanych kolejno w cią-gu długiego czasu (por. P. Szymański 2013, 54, 105, ryc. 14:9, 51:1). Niestety, próby wydzielenia poszcze-gólnych pochówków lub nawet skupisk zabytków (ta-kie skupiska wydzielał K. Stadie, autor badań w Starej Boćwince) nie pozwalają na wyodrębnienie zwartych, jednoczasowych zespołów w sposób zupełnie pewny.

Niemniej jednak warto spojrzeć na zabytki, które zo-stały znalezione w omawianym skupisku kości. Były to przerdzewiałe pozostałości bliżej nieznanej zapinki że-laznej, trzy żelazne sprzączki, niebieski paciorek szkla-ny, trzy paciorki bursztynowe, pierścionek brązowy, dwa brązowe guzy od zapinki, dwa fragmenty brązowej blaszki z wybijanymi punktami i liniami oraz żelazne okucie końca pasa (Ryc. 3:8–14; K. Stadie 1919b, 435– –436, ryc. 119; Voigtmann, Spuścizna; Jakobson, Spuścizna). Niektóre z przedmiotów, tj. paciorki szklane

i bursztynowe, pierścionek i jedna ze sprzączek (Ryc. 3:8.9.11) mają dość szeroką chronologię. Być może na fazę D, ewentualnie początek E, należy datować zdo-bioną punktami i liniami blaszkę, taką ornamentykę można bowiem ostrożnie uważać za pochodną stylu Sösdala (Ryc. 3:12; N. Åberg 1919, 47–49, ryc. 43, 44; A. Bitner-Wróblewska 2003, 199–200, 208–211). Po-dobnie należy datować dwa brązowe guzy od zapinki, zapewne typu Dollkeim/Kovrovo ewentualnie Schönwarling/Skowarcz oraz okucie pasa (Ryc. 3:10.14; por. Szymański 2013, 103). Nieco późniejszą chronologię ma jednak dwudzielna sprzączka z trapezowatą ramą (Ryc. 3:13). takie formy w sąsiedniej grupie olsztyńskiej spotykane są zwykle już z zabytkami z fazy E2, ewentu-alnie nawet E3, choć ówczesne egzemplarze miały z re-guły mniej masywne ramy (por. F. Jakobson 2009, 37, 44, tabl. 3/11, 5/15a, 29/46).

Powyższe zestawienie pokazuje, że pochówki w sku-pisku kości w kurhanie XVI ze Starej Boćwinki zaczęto składać w rozwiniętej fazie D, a kolejne szczątki zmar-łych dokładano przynajmniej do fazy E2. Widać zatem, że zakres ten nie jest sprzeczny z hipotetycznym, póź-nym datowaniem zapinki równoramiennej na rozwi-niętą fazę E, choć już raczej nie na fazę E3. Nie można zatem wykluczyć, że zapinka należy do serii młodszych zabytków z grupy gołdapskiej. Kwestią otwartą pozo-staje jednak jej dokładne datowanie.

Oprócz omawianych fibul z fazy E2, warto spojrzeć jeszcze na dwa okazy znalezione w Grądach Krukla-neckich, pow. giżycki (dawn. Grunden, Kr. Angerburg), w grobach 7 i 32 (Ryc. 3:15, 16; Jakobson, Spuścizna). Omówiony już w literaturze (por. B. Kontny, P. Szymań-ski 2015, 332) egzemplarz z grobu 32 to Schlusskreuzfibel, ma bowiem wyraźne rozszerzenie na nóżce. tego typu zapinki datować można na fazę E1. Jednak omawia-ny okaz ma wyjątkowo dużą poprzeczkę na nóżce i pro-filowaną cięciwę – elementy zbliżające go stylistycznie do późniejszych rozwojowo zapinek szczeblowatych. Ponadto znaleziono go ze sprzączką z wydatnym, pra-wie krzyżowym rozszerzeniem na kolcu i profilowaną skuwką (Ryc. 3:17). Podobne formy w sąsiedniej gru-pie olsztyńskiej spotykane są już w zespołach z fazy E2. Wydaje się zatem, że omawianą zapinkę z Grądów Kru-klaneckich należy datować później niż pozostałe znale-ziska Schlusskreuzfibeln, bo przynajmniej na początek fazy E2 (B. Kontny, P. Szymański 2015, 332).

Druga zapinka z Grądów Kruklaneckich, z grobu 7, reprezentuje już późniejszą rozwojowo formę (Ryc. 3:15), ma bowiem, oprócz rozszerzenia na końcu nóżki, nieznaczne poprzeczki w górnej części nóżki i tarczkę na główce, można ją zatem uznać za wczesny wariant zapinek szczeblowatych. Formy takie nie są dobrze da-towane, wydaje się, że egzemplarz ten należy wiązać

245


z etapem przed wykształceniem się klasycznych zapi-nek tego typu, a więc datować na przełom fazy E1 i E2 lub fazę E2 (por. M. Rudnicki 2008, ryc. 12).

Warto przywołać także dwie masywne fibule znale-zione luźno w okolicach Gołdapi oraz w Nowej Boć-wince (Ryc. 5; O. tischler 1879, 204–205, 257, tabl. V:3; C. Günther, A. Voss 1880, tabl. 9:404; Voigtmann, Spuścizna). Charakterystyczne zdobienia grubym, nacina-nym poprzecznie drutem oraz obecność podwiniętej nóżki, nakazuje uznać je za dalekie derywaty późno-rzymskiego typu Almgren 167. Obydwu fibul, ze wzglę-du na okoliczności odkryć, nie można dobrze datować. Podobne znaleziska w sąsiedniej grupy olsztyńskiej występują dość licznie i datować je można na całą fazę E (por. N. Åberg 1919, 12–28, ryc. 4–6; J; F. Jakobson 2009, tabl. 2/7:a, 40/57:a, 44/71:a). Nie można zatem wykluczyć, że omawiane zapinki luźne z grupy gołdap-skiej mogą pochodzić z rozwiniętej fazy E.

Drugą kategorią zabytków często spotykanych na stanowiskach grupy gołdapskiej, w obrębie której moż-na szukać form młodszych niż faza E1, są sprzączki. Wśród nich na czoło wysuwa się omówiony już wyżej egzemplarz ze Starej Boćwinki, kurhan XVI, znaleziony pod popielnicą 5, który ma charakterystyczną, trape-zowatą ramę (Ryc. 3:13). Najbliższe analogie do niego znaleźć można w sąsiedniej grupie olsztyńskiej w ze-społach z fazy E2 (por. F. Jakobson 2009, 37, 44, tabl. 3:11.b, 5:15.a.c, 29:46.b).

Jednak najlepszą cechą dla ustalenia chronologii bałtyjskich odmian sprzączek grupy H jest zdobienie kolca. N. Åberg (1919, 106–108, ryc. 151–155) przed-stawił ciąg rozwojowy sprzączek, począwszy od najw-cześniejszych egzemplarzy z małą metopą szerokości kolca, umieszczoną u jego nasady, poprzez egzempla-rze ze stopniowo zwiększającym się rozszerzeniem, aż po tzw. kolce krzyżowe z poprzeczką w połowie dłu-gości kolca.

Sprzączki z małą metopą, szczególnie zdobione orna-mentem stempelkowym na skuwce, zaliczono do tzw. horyzontu sambijskiego uformowanego pod wpływem stylu Sösdala (A. Bitner-Wróblewska 2003, 199–200, 206–208). Datować je można przede wszystkim na fazę D (A. Bitner Wróblewska 2003, 213–214; por. P. Szy-mański 2013, 102).

Wydaje się z kolei, że sprzączki z nieznacznym roz-szerzeniem na kolcu pojawiły się na przełomie faz D i E, co wynika przede wszystkim z analizy zabytków pochodzących z grupy olsztyńskiej (P. Szymański 2013, 102) a następnie spotykane były także w fazie E1. Z ko-lei najpóźniejsze egzemplarze, już ze stosunkowo dużą tarczką przypominającą poprzeczkę, datować można na fazę E2. W tych ostatnich rozszerzenie umieszczone by-ło nieco częściej w połowie kolca, a nie u jego nasady (P. Szymański 2013, 102).

Najpóźniejszy etap rozwojowy reprezentują sprzączki z bardzo wyraźnym rozszerzeniem: albo egzemplarze

Ryc. 5. Późne derywaty zapinek typu Almgren 167 z okresu wędrówek ludów z grupy gołdapskiej:

Nowa Boćwinka, znal. luźne (1), okolice Gołdapi (2). Wg: O. tischler 1879 (1a), C. Günther

i A. Voss 1880 (1b), Voigtmann Spuścizna (2)Abb. 5. Späte Derivatformen der Fibeln Almgren

167 aus der Völkerwanderungszeit aus der Goldaper Gruppe: Nowa Boćwinka, Streufund (1), Umgebung

von Gołdap (2). Nach: O. tischler 1879 (1a), C. Günther u. A. Voss 1880 (1b),

Voigtmann Spuścizna (2)

246

Paweł Szymański

z dużymi tarczkami umieszczonymi u nasady kolca (niem. Schilddornschnallen), albo też z kolcami krzyżo-wymi, tzn. z bardzo długimi poprzeczkami widocznymi w połowie długości kolca (niem. Kreuzdorschnallen). Znaleziska z grupy olsztyńskiej pokazują, że można je datować przede wszystkim na fazę E2 (por. F. Jakobson 2009, 39, 42, 48, tabl. 7:21, 23:36, 43:68).

W grupie gołdapskiej znaleziono zaledwie pięć sprzą-czek z masywną tarczką albo kolcem krzyżowym: Grą-dy Kruklaneckie, grób 32 (Ryc. 3:17; Jakobson, Spuścizna), Czerwony Dwór, grób 116a, kurhan 25 (Ryc. 4:2), Grunajki, pow. gołdapski (dawn. Gruneyken, Kr. Darkehmen), kurhan IV (Ryc. 3:3; C. Günther, A. Voss 1880, tabl. 12:494; Jakobson, Spuścizna), kurhan XI, grób 6 (Ryc. 3:4; O. tischler 1879, tabl. X(IV):3) oraz znalezisko luźne (Ryc. 3:2; K. Stadie 1919a, 414–415, ryc. 186). Wyznaczają one najpóźniejszy etap rozwoju sprzączek wiązany z fazą E2. Analiza ich formy pokazuje, że nie stanowią zwartej stylistycznie grupy. Być może, nie wykonywano ich na miejscu i należałoby je uznać za importy z sąsiedniej grupy olsztyńskiej.

Warto również przyjrzeć się, stylistycznie wcześniej-szym, sprzączkom z nieco mniejszymi tarczkami na kol-cu, datowanym w sąsiedniej grupie olsztyńskiej ogólnie na fazy E1 i E2 (Ryc. 4:1–6, 6:2). Badania w Czerwonym Dworze dostarczyły około 30 takich egzemplarzy. Na-leży sądzić, że znaczna ich część pochodzi właśnie z fa-zy E2. Przemawia za tym analiza 14C próbki organicz-nej z obiektu 17, kurhan 18, w Czerwonym Dworze, zawierającego brązową sprzączkę z dużym rozszerze-niem (Ryc. 4:1). Wykazała ona, że pochówek pocho-dzi najprawdopodobniej z lat 560–620 (P. Szymański 2013, 107, ryc. 57). Synchronizacja z fazami chrono-logii względnej pokazuje, że należy go wiązać z fazą E2 (E2b) późnego okresu wędrówek ludów.

Drugą przesłanką za późnym datowaniem niektó-rych zespołów ze sprzączkami z rozszerzoną metopą są materiały z wymienionego wyżej kurhanu 1 w Czer-wonym Dworze. W strefie grobu centralnego (obiekt 181 i wkopane w niego pochówki 181a–e) znaleziono aż sześć egzemplarzy tego typu, przede wszystkim że-laznych (Ryc. 4:3–6). Jednocześnie kurhan może być datowany na fazę E2, znalezioną pod nim i wyżej opi-saną zapinką pięciopalczastą typu Csongrad.

Powyższe zestawienie pokazuje, że duża część sprzą-czek z rozszerzeniem na kolcu z grupy gołdapskiej mo-że pochodzić z fazy E2 okresu wędrówek ludów. Są to przede wszystkim egzemplarze żelazne, a sporadycznie spotykane są również te wykonane z brązu.

W analizie zabytków nie można pominąć ceramiki grupy gołdapskiej. Została ona już omówiona w lite-raturze (por. P. Szymański 2009; 2013, 64–68); w cyto-wanych opracowaniach nie udało się wskazać cech na-

czyń świadczących o zróżnicowaniu chronologicznym w obrębie okresu wędrówek ludów. Mimo przyrostu materiałów źródłowych, również obecnie nie jest moż-liwe wyodrębnienie form czy zdobień charakterystycz-nych jedynie dla najpóźniejszego etapu kultury sudow-skiej, a to z powodu znikomej ilości materiałów z tego okresu. Wydaje się, że występują w tym czasie przede wszystkim, spotykane również wcześniej, garnki typu Juchnajcie (typ 1) zdobione na załomie brzuśca guza-mi lub listwami (Ryc. 4:8) oraz – rzadziej – naczynia zdobione zaszczypywaniami na załomie brzuśca (typ II) i puchary na pustej nóżce typu 5 (por. P. Szymań-ski 2009, 77–78).

Przedstawiona wyżej analiza zabytków pokazała, że najpóźniejsze, dobrze datowane znaleziska w grupie gołdapskiej można wiązać z fazą E2. Są to pojedyncze zapinki różnych form oraz również nieliczne sprzączki z dużymi tarczkami u nasady kolca (Schilddornschnallen) i z kolcem krzyżowym (Kreuzdornschnallen). Nieco więcej jest natomiast egzemplarzy sprzączek z wyraź-nym rozszerzeniem na kolcu, które pojawiły się w fa-zie E1. Ich datowanie można jednak rozszerzyć na fazę E2, kiedy to występowały głównie egzemplarze żelazne. Stanowiły wtedy dość zwartą stylistycznie grupę zabyt-ków, właściwie jedyną wówczas w grupie gołdapskiej.

Jedyny zabytek, który może pochodzić fazy E3, czy-li zapinka równoramienna z Nowej Boćwinki, nie ma dobrze ustalonego datowania. Najprawdopodobniej jednak jest wcześniejszy i nie można tylko na jego podstawie przedłużać chronologii grupy gołdapskiej w głąb VII wieku.

Elementy obrządku pogrzebowegoW kontekście rozważań o schyłku grupy gołdapskiej warto spojrzeć na elementy obrządku pogrzebowego i ich ewentualną zmienność pod koniec istnienia te-go ugrupowania. Za podstawę wiedzy służą głównie współczesne prace wykopaliskowe na cmentarzysku w Czerwonym Dworze. Natomiast stosunkowo niewiele wiadomo o szczegółach obrządku pogrzebowego sto-sowanego na innych cmentarzyskach badanych przed II wojną światową. te efemeryczne informacje mogą służyć wyłącznie jako uzupełnienie wniosków płyną-cych z analizy cmentarzyska w Czerwonym Dworze4.

Najbardziej charakterystycznym elementem obrząd-ku pogrzebowego w kulturze sudowskiej okresu wędró-wek ludów były kurhany, określane jako rodzinne lub rodowe (np. M. Kaczyński 1976, 263, 266, 270), z wielo-ma pochówkami wkopanymi wtórnie w grób centralny i w nasyp. Kurhany te budowane były zwykle w fazie

4 Na temat stanu badań nad obrządkiem pogrzebowym grupy gołdapskiej patrz P. Szymański 2013, 44–59, 61–64.

247


D, a kolejne obiekty wkopywano w nie jeszcze w ciągu fazy E. Badania w Czerwonym Dworze (przebadano tu siedem kurhanów z fazy prudziskiej) pokazały, że miały one zwykle nasyp ziemny, jedynie z wierzchu wyłożony jedną lub dwiema warstwami kamieni.

Jednak trzy kurhany z Czerwonego Dworu odbiegały budową od pozostałych. Kurhan nr 25 z fazy E1 zawie-rał dodatkowy bruk kamienny umieszczony pod całą powierzchnią nasypu, u podstawy kopca. Natomiast dwa kurhany (1 i 2), położone na północnym skraju stanowiska, w pewnym oddaleniu od innych, nie miały nasypu ziemnego. Ich konstrukcja składała się z bruku z dużych kamieni, jedynie w centrum podwyższonego o drugą, nieregularną warstwę mniejszych otoczaków; były to więc w zasadzie raczej bruki a nie kurhany. Obie konstrukcje, na podstawie znalezionych tu zabytków i stratygrafii horyzontalnej, należy uznać za najpóź-niejsze na stanowisku i wiązać najpewniej już z fazą E2.

Przedstawione tu dane pokazują zmienność w spo-sobie budowania kurhanów w Czerwonym Dworze: w fazie D były to kopce z nasypami ziemnymi wybru-kowane z wierzchu kamieniami, które w ciągu fazy E1 i następnie E2 „ewoluowały” w stronę dużych bruków. Średnica konstrukcji była niezmienna, wynosiła od 5,5 do 7 m. Oczywiście, tak niewielka próbka statystycz-na (siedem przebadanych kurhanów) nakazuje dużą ostrożność, niemniej jednak warto zasugerować taki właśnie rozwój form obiektów.

Analizując obrządek pogrzebowy warto również uwzględnić liczne groby płaskie z cmentarzyska w Czer-wonym Dworze (por. P. Szymański 2013, 55–58). Naj-bardziej istotne wydają się takie pochówki w północ-no-zachodnim skupisku kurhanów, gdzie odkryto wyłącznie kopce z okresu wędrówek ludów. W ostat-nich sezonach wykopaliskowych (2014–2016), na pół-nocnym skraju tej strefy częściowo przebadano skupi-sko kilkunastu grobów płaskich. Były to bardzo ubogo wyposażone, różnych wielkości i kształtów jamy wy-pełnione czarną ziemią i rozproszonymi, przepalony-mi kośćmi (Ryc. 6:3). tylko niektóre zawierały silnie skorodowane sprzączki żelazne. Utrudnia to określenie chronologii obiektów, jednak przynajmniej w jednym przypadku, w obiekcie 204, jedna ze sprzączek posia-dała duże rozszerzenie umieszczone w połowie kolca (Ryc. 6:2). Biorąc pod uwagę, że obiekty położone by-ły w północnej strefie stanowiska, w sąsiedztwie naj-późniejszego kurhanu 1, można wysunąć tezę, że gro-by te są również stosunkowo późne i mogą pochodzić nawet z fazy E2.

Nieodparcie nasuwa się tu analogia do bardzo po-dobnych pod względem formy, późnych grobów grupy olsztyńskiej, udokumentowanych np. na cmentarzysku w Wyszemborku, pow. mrągowski (por. P. Szymański

2013, 164). Być może zmienność obrządku pogrzebo-wego w obu sąsiadujących ze sobą jednostkach kul-turowych przebiegała podobnie, przejawiając się sto-sowaniem jamowych grobów obsypanych szczątkami stosu nieposiadających bogatego wyposażenia (por. C. Engel 1939, 49).

Grupa suwalska kultury sudowskiej w rozwiniętym okresie wędrówek ludówGrupa suwalska, pod względem bogactwa zespołów grobowych, dominowała w obrębie kultury sudowskiej jedynie w okresie późnorzymskim. Sytuacja ta odwró-ciła się o 180 stopni we wczesnym okresie wędrówek ludów, gdy nastąpił stan wyraźnego zubożenia pochów-ków (M. Kaczyński 1976, 270; por. P. Szymański 2006, 371). Nasilił się on w późnym okresie wędrówek ludów: zarówno z fazy E1 jak i E2 z cmentarzysk suwalskich pochodzą jedynie trzy zapinki. Pierwsza to srebrna fi-bula pięciopalczasta z Brodu Nowego, pow. suwalski, kurhan 1 (Ryc. 7:1; M. Żuberek 2003) należąca do typu

Ryc. 6. Czerwony Dwór, stan. XXI. Grób 204 (płaski) z późnego okresu wędrówek ludów: sprzączki żelazne (1, 2),

plan i przekrój grobu (3). Rys.: P. SzymańskiAbb. 6. Czerwony Dwór, Fpl. XXI. Flachgrab 204

aus der späten Völkerwanderungszeit: Eisenschnallen (1, 2), Grabplan und -profil (3). Zeichn.: P. Szymański

248

Paweł Szymański

TumianyDour (J. Werner 1951, 58–63, ryc. 1:1), którą datować można na fazę E2. Jest ona zapewne, podob-nie jak fibule płytkowe z grupy gołdapskiej, importem z grupy olsztyńskiej. Warto zauważyć, że w tym samym kurhanie 1 odkryto naczynia posiadające intencjonalnie wycięte otwory w wylewach i brzuścach (M. Żuberek 2003), analogiczne jak w urnach okienkowych charak-terystycznych dla różnych faz grupy olsztyńskiej (por. K. Voigtmann 1941, 38, 40; M. Żuberek 2003).

Dwie pozostałe, późne fibule to wczesne rozwojowo warianty zapinek szczeblowatych znalezione w Brodzie Nowym, w okolicach kurhanu 4 (Ryc. 7:2; M. Żube-rek 2003) oraz w Prudziszkach, pow. suwalski, na sta-nowisku Piaskowa Góra, kurhan 9, grób 13 (Ryc. 7:3; M. Kaczyński 1958, 135, tabl. XLII:9). Wiązać je moż-na najpewniej z przełomem fazy E1 i E2 lub fazą E2a (M. Rudnicki 2008, ryc. 12).

Ostatni znany obiekt z grupy suwalskiej z rozwiniętej fazy E odkryto na cmentarzysku w Przebrodzie, pow. suwalski. Jest to grób koński z kurhanu II, w którym znaleziono wędzidło z rogowymi pobocznicami oraz dwie żelazne, asymetryczne ostrogi z końcami odgię-tymi na zewnątrz (Ryc. 7:4–6; M. Klewek 2002; por. W. Nowakowski 2000, 18, ryc. 5). Dawniej uważano,

na podstawie domniemanych wpływów awarskich, że tego typu wędzidła pochodzą z końcowego stadium fazy E (np. Nowakowski 2000, 18), wydaje się jednak, że mają one znacznie szersze datowanie obejmujące całą fazę E (por. P. Szymański 2013, 35, 148). tym nie-mniej warto zwrócić uwagę na dwie ostrogi z obiektu (Ryc. 7:4, 5): wydaje się, że takie egzemplarze datować należy nie wcześniej, niż na fazy E2 i E3 (M. Rudnicki 2006, 353–356).

Widać więc, że najpóźniejsze, dobrze datowane za-bytki z grupy suwalskiej datować można – podobnie jak w grupie gołdapskiej – przynajmniej na fazę E2. Zatem, mimo różnego stopnia zasobności inwentarza grobo-wego na cmentarzyskach obu grup kultury sudowskiej, rytm przemian pozostał taki sam.

Czy schyłek grupy gołdapskiej należy uznać za koniec osadnictwa na terenie wschodnich Mazur?Najpóźniejsze dobrze datowane zespoły z grupy goł-dapskiej i całej kultury sudowskiej pochodzą z fazy E2. Horyzont tych zabytków można datować najpewniej na drugą połowę VI wieku. Należy podkreślić jednak, że nie ma pewności, czy znaleziska te wyznaczają rzeczy-

Ryc. 7. Zabytki z późnego okresu wędrówek ludów z grupy suwalskiej: Bród Nowy, kurhan 1 (1), Bród Nowy, okolice kurhanu 4 (2), Prudziszki, stan. Piaskowa Góra, kurhan 9, grób 13 (3). Wg: M. Żuberek 2003 (1, 2), M. Kaczyński 1958 (3), M. Klewek 2002 (4–6)

Abb. 7. Funde aus der späten Völkerwanderungszeit der Suwałki-Gruppe: Bród Nowy, Grabhügel 1 (1), Bród Nowy, Nähe des Grabhügels 4 (2), Prudziszki Fpl. Piaskowa Góra, Grabhügel 9, Grab 13 (3). Nach: M. Żuberek 2003 (1, 2),

M. Kaczyński 1958 (3), M. Klewek 2002 (4–6)

249


wiście kres funkcjonowania cmentarzysk. Nie można wykluczyć, że nekropole były użytkowane jeszcze w VII wieku, czyli aż do końca okresu wędrówek ludów lub nawet później. Być może, widoczne w fazie E2 zuboże-nie pochówków doprowadziło w VII wieku do zupełne-go zaniechania wyposażania grobów. Potwierdzeniem tej tezy może być znalezisko zapinki równoramiennej z Nowej Boćwinki, choć budzi ona duże wątpliwości chronologiczne. Podobna sytuacja mogła mieć miej-sce w sąsiedniej grupie olsztyńskiej, gdzie – jak moż-na przypuszczać – użytkowanie przynajmniej niektó-rych cmentarzysk trwało dłużej niż wcześniej sądzono (W. Nowakowski 2004, 214–217; por. P. Szymański 2013, 164–165).

trudno stwierdzić, z powodu znikomej ilości danych, czy użytkowanie poszczególnych cmentarzysk grupy gołdapskiej kończyło się stopniowo, czy był to proces nagły. Pomijając jednak aspekt dokładnego momen-tu, wydaje się, że w którymś momencie (pod koniec VI wieku lub w VII wieku) rzeczywiście zaniechano chowania zmarłych na nekropolach kurhanowych. Po-wstanie następnego uchwytnego archeologicznie ho-ryzontu – grodzisk wczesnośredniowiecznych – moż-na wiązać dopiero z IX wiekiem (M. Engel 2015, 19). Wtedy też, i w następnych stuleciach, użytkowano na Suwalszczyźnie i na wschodnich Mazurach cmentarzy-ska w postaci domniemanych nekropoli warstwowych5 oraz nekropole z pojedynczymi pochówkami wydzielo-nymi (por. C. Engel 1939; C. Engel, W. La Baume 1937, 194; M. Engel, C. Sobczak 2015). Co zatem w omawia-nej strefie działo się wiekach VII i VIII? Czy nastąpił wówczas rzeczywisty zanik użytkowania cmentarzysk, czy mamy do czynienia z wyludnieniem tych obszarów, a może z jakąś formą kontynuacji osadnictwa?

Można przypuszczać, że osadnictwo na terenie pół-nocno-wschodnich Mazur trwało nadal, jeszcze w wie-kach VII i VIII, zapewne bardziej rozrzedzone6, ale brak dobrze datowanych materiałów utrudnia zwery-fikowanie tej tezy. Mielibyśmy zatem do czynienia ze zjawiskiem podobnym jak na wschodniej Warmii i za-chodnich Mazurach po zaniku grupy olsztyńskiej (por. P. Szymański 2013, 164–166). Niemniej – jak podkre-ślono w literaturze – nie ma obecnie przekonujących dowodów na kontynuację na omawianym terenie osad-nictwa pomiędzy okresem wędrówek ludów a powsta-niem ośrodków grodowych w IX–X wieku (M. Engel 2015, 19). Za taką kontynuacją mogą przemawiać ewen-tualnie jedynie materiały osadowe (por. M. Engel 2004,

5 Na ten temat zob. L. Jończyk 2015, 240–242.6 Por. koncepcję W. Wróblewskiego (2015, 300–303), tłumaczą-cą brak czytelnych śladów osadnictwa na omawianym obszarze zmianą typu gospodarki w wyniku przesiedleń ludnościowych.

208–209), jednak są one o wiele słabiej poznane i trud-niejsze do wydatowania niż materiały z cmentarzysk.

PodsumowaniePowyższe rozważania pozwalają na przedstawienie wstępnego obrazu schyłku grupy gołdapskiej kultury sudowskiej. Po stosunkowo wyraźnym rozwoju w roz-winiętej fazie D i na przełomie fazy D i E, zaczęto sła-biej wyposażać pochówki. W związku z tym faza E1 była ostatnim, w pełni czytelnym etapem w rozwoju grupy gołdapskiej. Wyznaczały ją zapinki z rozszerzeniem na nóżce. Wydaje się, że w tym czasie budowano jeszcze kurhany z nasypem ziemnym, wybrukowane z wierz-chu płaszczem kamiennym.

Następna faza (E2) rysuje się już bardzo słabo. W gru-pie gołdapskiej trudno znaleźć zabytki charakterystycz-ne dla tego etapu. Jest to bowiem nie tylko „spadek” jakościowy ale i ilościowy. O ile wcześniej mamy do czynienia z wieloma egzemplarzami zabytków podob-nych typów (np. seria Schlusskreuzfibeln), to w przy-padku fazy E2 można mówić tylko o pojedynczych eg-zemplarzach różnych form, będących zapewne efektem kontaktów z grupą olsztyńską. Jedyną większą serię stanowią żelazne sprzączki z dużą metopą na kolcu.

Prawdopodobnie zmienił się nieco obrządek pogrze-bowy. W fazie E2 budowano nieliczne kurhany wyłącz-nie z kamienia, nieposiadające już nasypu ziemnego a przypominające rozległe bruki. Być może częściej cho-wano zmarłych nie w kurhanach, a w płaskich grobach jamowych obsypanych szczątkami stosu.

Najpóźniejsze, dobrze datowane zabytki w grupie gołdapskiej należy datować na fazę E2 synchronizo-waną z 2. połową VI wieku. Nie można wykluczyć, że chowanie zmarłych na cmentarzyskach odbywało się jednak również później i część grobów bez wyposaże-nia pochodzi jeszcze z VII wieku. Przemawia za tym znalezisko zapinki z Nowej Boćwinki, choć – jak po-wiedziano wcześniej – budzącej pewne wątpliwości w zakresie chronologii.

Pozyskane materiały archeologiczne nie pozwalają na jednoznaczne stwierdzenie, jak wyglądało osadni-ctwo w omawianej strefie po zaprzestaniu użytkowania cmentarzysk grupy gołdapskiej w okresie wędrówek ludów. Można jedynie domniemywać, że trwało ono nadal, być może w formie bardziej rozrzedzonej, aż do rozwoju grodzisk w IX wieku.

Dr hab. Paweł SzymańskiInstytut Archeologii Uniwersytetu WarszawskiegoKrakowskie Przedmieście 26/28PL 00927 [email protected]

250

Paweł Szymański

bierbrauer, V.1993 Die Dame von Ficarolo, „Archeologia Medievale”

XX, 303–332.

bitner-wróblewska, a.1994 Z badań nad ceramiką zachodniobałtyjską w okresie

wędrówek ludów. Problem tzw. kultury sudowskiej, Barbaricum 3, Warszawa, 219–241.

2003 W poszukiwaniu wspólnego czasu. Ziemie bałtyjskie a Skandynawia we wczesnym okresie wędrówek ludów, „Folia Praehistorica Posnaniensia” X/XI, 177––241.

bitner-wróblewska, a., rzeszotarska-nowakiewicz, a., nowakiewicz, t.2011 Katalog, (w:) t. Nowakiewicz (red.), Archeologiczne

dziedzictwo Prus Wschodnich w archiwum Feliksa Jakobsona / Das archäologische Vermächtnis Ostpreußens im Archiv des Felix Jakobson / Austrumprūsijas arheoloģiskais mantojums Fēliksa Jākobsona arhīvā, Aestiorum Hereditas II, Warszawa, 59–511.

engel, c.1939 Das jüngste heidnische Zeitalter in Masuren, „Prus-

sia. Zeitschrift für Heimatkunde und Heimatschutz” 33, 41–57.

engel, c., la baume, w.1937 Kulturen und Völker der Frühzeit im Preußenlande,

Königsberg.

engel, m.2004 Uwagi na temat jaćwieskiej ceramiki osadowej na

przykładzie materiałów z obiektów I i Ia z Konikowa (Rostka), (w:) M. Karczewska, M. Karczewski (red.), Ceramika zachodniobałtyjska. Nowe źródła i interpretacje. Materiały z konferencji, Białystok 23–24 września 2002 roku, Białystok, 191–219.

2015 Jaćwieskie ośrodki grodowe w IX–XIII wieku. Geneza, rozwój i upadek, (w:) S. Wadyl, M. Karczewski, M.J. Hoffmann (red.), Materiały do Archeologii Warmii i Mazur, tom I, Warszawa-Białystok, 19–27.

engel, m., iwanicki, p., rzeszotarska-nowakiewicz, a.2006 Sudovia in qua Sudovitae. Nowa hipoteza na te

mat genezy kultury sudowskiej, „Światowit” NS VI (XLVII), fasc. B, 23–33.

engel, m., sobczak, c.2015 W poszukiwaniu nekropoli Âtvâgov. Uwagi na temat

znalezisk sepulkralnych z okresu wikińskiego w Szurpiłach, (w:) B. Kontny (red.), Ubi tribus faucibus fluenta Vistulae fluminis ebibuntur. Jerzy OkuliczKozaryn in memoriam, Światowit Suppl. Series B: Barbaricum 11, Warszawa, 132–158.

günther, c., Voss, a. (red.)1880 Photographisches Album der Ausstellung Prähisto

rischer und Anthropologischer Funde Deutschlands, Section I: Ost und Westpreußen, Berlin.

haseloff, g.1981 Die germanische Tierornamentik der Völkerwande

rungszeit. Studien zu Salin’s Stil I, Vorgeschichtliche Forschungen 17, Berlin.

hilberg, V.2004 Die westbaltischen Stämme und der überregionale

Kulturaustausch in der Ostseeregion zur Merowingerzeit, „Bodendenkmalpflege in Mecklenburg--Vor pommern” 51, 295–319.

2009 Masurische Bügelfibeln. Studien zu den Fernbeziehungen der völkerwanderungszeitlichen Brandgräberfelder von Daumen und Kellaren. Daumen und Kellaren – Tumiany i Kielary, Band 2, Schriften des Archäologischen Landesmuseums 9, Neumünster, 11–613.

Jakobson, F.2009 Die Brandgräberfelder von Daumen und Kellaren im

Kreise Allenstein, Ostpr., (w:) A. Bitner-Wróblews-ka et alii (red.), Daumen und Kellaren – Tumiany i Kielary, Band 1, Schriften des Archäologischen Landesmuseums 9, Neumünster, 29–328.

Źródła archiwalnegrenz, Spuścizna

spuścizna naukowa Rudolfa Grenza, przechowy-wana w Archäologisches Landesmuseum – Stiftung Schleswig-Holsteinische Landesmuseen Schloss Got torf w Szlezwiku.

Jakobson, Spuściznakartoteka Feliksa Jakobsona, przechowywana w Lat- vijas Nacionālais vēstures muzejs w Rydze (zob.

A. Bitner-Wróblewska, A. Rzeszotarska-Nowakie-wicz, t. Nowakie wicz 2011).

Voigtmann, Spuściznakartoteka Kurta Voigtmanna, przechowywana w Mu- seum für Vor- und Frühgeschichte – Staatliche Mu-seen zu Berlin w Berlinie (Kurt Voigtmann Kartei, sygn. SMB-PK-MVF, PM-IXc1).

literatura

251


Jończyk, l.2015 W królestwie Pikula. Z badań nad obrządkiem po

grzebowym wczesnośredniowiecznej Jaćwieży, (w:) S. Wadyl, M. Karczewski, M.J. Hoffmann (red.), Materiały do Archeologii Warmii i Mazur, tom I, Warszawa-Białystok, 135–244.

kaczyński, m.1958 Dwa cmentarzyska kurhanowe z V–VI wieku we wsi

Prudziszki, pow. Suwałki, „Materiały Starożytne” III, 115–153.

1976 Problem zróżnicowania wewnętrznego „kultury sudowskiej” w późnym podokresie wpływów rzymskich i okresie wędrówek ludów, (w:) K. Godłowski (red.), Kultury archeologiczne i strefy kulturowe w Europie Środkowej w okresie wpływów rzymskich. Materiały z konferencji zorganizowanej przez Polskie Towarzystwo Archeologiczne, Oddział w Nowej Hucie i Instytut Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego w dniach 20–22 września 1972 roku w Nowej Hucie i Krakowie, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiel-lońskiego CCCCXXII = Prace Archeologiczne 22, Kraków, 253–286.

klewek, m.2002 Cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich i okresu

wędrówek ludów w Przebrodzie, gm. Suwałki, mps pracy magisterskiej w Instytucie Archeologii Uni-wersytetu Warszawskiego.

kontny, b., Okulicz-kozaryn, J., pietrzak, m.2011 Nowinka. The cemetery from the Late Migration Pe

riod in the northern Poland, Gdańsk-Warszawa.

kontny, b., szymański, p.2015 Bałtyjska zapinka z początku późnego okresu wę

drówek ludów z Pucka, (w:) B. Kontny (red.), Ubi tribus faucibus fluenta Vistulae fluminis ebibuntur. Jerzy OkuliczKozaryn in memoriam, Światowit Suppl. Series B: Barbaricum 11, Warszawa, 333–350.

kowalski, J.2000 Chronologia grupy elbląskiej i olsztyńskiej kręgu za

chodniobałtyjskiego (V–VII w.). Zarys problematyki, (w:) P. Szymański, A Żórawska (red.), Materiały do archeologii dawnych ziem pruskich, Barbaricum 6, Warszawa, 203–266.

kühn, h.1956 Das Problem der masurgermanischen Fibeln in Ost

preussen, (w:) O. Kleemann (red.), Documenta archaeologica Wolfgang La Baume dedicata. 8. II. 1955, Rheinische Forschungen zur Vorgeschichte 5, Bonn, 79–108.

1981 Die germanischen Bügelfibeln der Völkerwanderungszeit in Mitteldeutschland, Graz.

madyda-legutko, r.1987 Die Gürtelschnallen der römischen Kaiserzeit und

der frühen Völkerwanderungszeit im mitteleuropäischen Barbaricum, B.A.R. Int. Series 360, Oxford (1986).

nowakowski, w.2000 Die Balten zwischen Weichsel und Memel zwischen

400 und 800 n.Chr. Ein Entwurf der Forschungsproblematik, „Archaeologia Baltica” 4, 9–25.

2004 Schyłek grupy olsztyńskiej – próba nowego spojrzenia. „Nowe” materiały z cmentarzyska w Wólce Prusinowskiej w powiecie mrągowskim, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 2004/4 (246), 407–417.

Okulicz, J.1988 Problem ceramiki typu praskiego w grupie olsztyń

skiej kultury zachodniobałtyjskiej, „Pomorania An-tiqua” XIII, 103–131.

rudnicki, m.2006 Ostrogi z haczykowatymi zaczepami odgiętymi na

zewnątrz z obszaru grupy olsztyńskiej w świetle źródeł archiwalnych. Próba nowego spojrzenia, (w:) W. Nowakowski, A. Szela (red.), Pogranicze trzech światów. Kontakty kultur przeworskiej, wielbarskiej i bogaczewskiej w świetle materiałów z badań i poszukiwań archeologicznych, Światowit Suppl. Se-ries P: Prehistory and Middle Ages XIV, Warszawa, 349–362.

2008 Bemerkungen zur Entwicklung von Armbrustsprossenfibeln aus dem Territorium der Olsztyn Gruppe. Erste Feststellungen, (w:) B. Niezabitowska--Wiśniewska et alii (red.), The Turbulent Epoch. New Materials from the Late Roman Period and the Migration Period II, Monumenta Studia Gothica V, Lublin, Lublin, 291–301.

2015 Uwagi na temat zapinek typu Purda, (w:) S. Wadyl, M. Karczewski, M.J. Hoffmann (red.), Materiały do Archeologii Warmii i Mazur, tom I, Warszawa-Bia-łystok, 149–154.

skvortzov, k., bliujienė, a.2015 A Merovingian Trace in the Baltic Region. The distri

bution and chronology of bow equalarmed brooches found in the Baltic region, (w:) B. Kontny (red.), Ubi tribus faucibus fluenta Vistulae fluminis ebibuntur. Jerzy OkuliczKozaryn in memoriam, Światowit Suppl. Series B: Barbaricum 11, Warszawa, 623–637.

stadie, k.1919a Gräberfeld bei Gruneiken, Kreis Darkehmen, „Sit-

zungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia” 23/II (1905–1908), 408–416.

1919b Gräberfeld bei AltBodschwingken, Kreis Goldap, „Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prus-sia” 23/II (1905–1908), 420–440.

szymański, p.2006 Dwie zapinki z dawnego Rothebude i z Czerwone

go Dworu. Kontakty tzw. skupienia gołdapskiego

252

Paweł Szymański

kultury sudowskiej, (w:) W. Nowakowski, A. Szela (red.), Pogranicze trzech światów. Kontakty kultur przeworskiej, wielbarskiej i bogaczewskiej w świetle materiałów z badań i poszukiwań archeologicznych, Światowit Suppl. Series P: Prehistory and Middle Ages XIV, Warszawa, 369–380.

2009 Ceramika z cmentarzysk tzw. skupienia gołdapskiego kultury sudowskiej. Wstęp do badań, (w:) M. Kar-czewska, M. Karczewski (red.), Ceramika bałtyjska. Tradycje i wpływy. Materiały z konferencji, Białystok 21–23 września 2005, Białystok, 71–95.

2013 Z badań nad chronologią i zróżnicowaniem kulturowym społeczności Mazur w późnej starożytności i u progu wczesnego średniowiecza, Światowit Suppl. Series B: Barbaricum 9, Warszawa.

Thörle, s.2001 Gleicharmige Bügelfibeln des frühen Mittelalters,

Universitätsforschungen zur prähistorischen Ar-chäologie 81, Bonn.

tischler, O.1879 Ostpreussische Gräberfelder III, „Schriften der Phy-

sikalisch-Ökonomischen Gesellschaft” XIX (1878), 159–269.

werner, J.1951 Eine ostpreußische Bügelfibeln aus dem Hennegau,

„Germania” 29/1–2, 58–63.

wróblewski, w.2015 Zagadkowy lud Bruzzi, (w:) S. Wadyl, M. Karczew-

ski, M.J. Hoffmann (red.), Materiały do Archeologii Warmii i Mazur, tom I, Warszawa-Białystok, 295––307.

Voigtmann, k.1941 Die westmasurische „Loch und Fensterurnen”, „Alt-

-Preußen” 6/3, 36–46.

Żuberek, m.2003 Wielokulturowe cmentarzysko w Brodzie Nowym,

gm. Suwałki, mps pracy magisterskiej w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego.

Åberg, n.1919 Ostpreußen in der Völkerwanderungszeit, Uppsala-

-Leipzig.

das ende der goldaper gruppe der sudauen-kultur in der Völkerwanderungszeit

Die im nordöstlichen Masuren gelegene Goldaper Gruppe bildete den westlichen teil der Sudauen-Kultur (Abb. 1). Sie funktionierte in der späten römischen Kaiserzeit und der Völkerwanderungszeit, aber von ihrem Ende wissen wir re-lativ wenig.

Ihren Höhepunkt erreichte diese Kulturgruppe in der ent-wickelten Stufe D und um die Wende der Stufen D und E (Abb. 2:1–6). Später hat man Gräber mit immer weniger Ge-genständen ausgestattet. Deshalb ist die durch Schlusskreuz-fibeln (Abb. 2:7–9) markierte Stufe E1 die letzte gut lesbare Entwicklungsphase der Goldaper Gruppe.

Die nächste Stufe E2 zeichnet sich sehr schwach aus. In der Goldaper Gruppe sind für diese Phase charakteristische Funde schwer zu finden. Es sind nämlich wenige Bügelfi-beln (Abb. 3:1, 4:7) und frühe Armbrustsprossenfibeln (Abb. 3:15.16), sowie vereinzelte Schilddornschnallen und Kreuz-dornschnallen (Abb. 3:2–4.17, 4:2). Die einzige größere Se-rie bilden eiserne Schnallen mit einer großen Dornmetope (Abb. 4:1.3–6, 6:2).

Auf der Grundlage von wenigen Hinweisen kann vermu-tet werden, dass sich am Ende der Goldaper Gruppe der Bestattungsritus etwas verändert hat. Früher hatte man für

diese Zone traditionelle Grabhügel mit Erdaufschüttung und Steinschicht an der Oberfläche errichtet. Hingegen sind aus der Stufe E2 nur wenige, ausschließlich aus Stein gebaute Grabhügel bekannt, ohne Erdaufschüttung, die eher an weite Steinpflaster erinnern. Vielleicht wurden toten häufiger nicht unter Grabhügeln, sondern in flachen mit Scheiterhaufenres-ten überschütteten Brandgrubengräbern bestattet (Abb. 6).

Die spätesten Funde in der Goldaper Gruppe datieren in die Stufe E2, die mit der 2. Hälfte des 6. Jahrhunderts zu synchronisieren ist. Natürlich kann man nicht ausschlie-ßen, dass toten auf Gräberfeldern auch später niedergelegt wurden und ein teil der Gräber ohne Ausstattung noch aus dem 7. Jahrhundert stammt. Es gibt jedoch im Rahmen der relativen Chronologie keine als die Stufe E2 späteren Funde.

Die erworbenen archäologischen Materialien lassen nicht eindeutig feststellen, wie die Besiedlung in der besprochenen Zone aussah, nachdem man aufgehört hatte Gräberfelder zu nutzen. Es kann nur vermutet werden, dass sie weiter andau-erte, vielleicht in einer zerstreuten Form, bis zur Entwicklung des Burgwallhorizontes im 9. Jahrhundert.

Übersetztung: Aleksandra GórskaMaciałowicz







Tomus I Varia Barbarica. Zenoni Woźniak ab amicis dicata (2002)

Tomus II Terra Barbarica. Studia ofiarowane Magdalenie Mączyńskiej w 65. rocznicę urodzin (2010)

Tomus III In medio Poloniae Barbaricae. Agnieszka Urbaniak in memoriam(2014)

Tomus IV Opatów, stan. 1. Cmentarzysko kultury przeworskiej w północno-zachodniej Małopolsce. Analizy specjalistyczne (2015)

Tomus V Czarnówko, stan. 5. Cmentarzyska z późnej starożytności na Pomorzu. Część 1(2015)

Tomus VI Orbis barbarorum. Studia ad archaeologiam Germanorum et Baltorum temporibus Imperii Romani pertinentia Adalberto Nowakowski dedicata (2017)

Or

bis b

ar

ba

rO

ru

m

issn 1644-8774isbn 978-83-61367-19-4 (ia uw)

isbn 978-3-00-056047-7 (Zbsa)isbn 978-83-943543-4-3 (Fmab)

00_okladka.indd 1 2017-04-06 12:08:30

orbis barbarorum - czerwonydwor.edu.pl · teresa dąbrowska zagadkowe skupiska palenisk na...

Documents