orhun türkçesi

7/30/2019 Orhun Trkesi

1/194

T.C. ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2347

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1344

ORHUN TRKES

Yazar

Prof.Dr. Aysu ATA

Editrler

Prof.Dr. Grer GLSEVN

Do.Dr. Mehmet Mhur TULUM

ANADOLU NVERSTES


2/194

Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.

lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kaytveya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.

Copyright 2011 by Anadolu University

All rights reservedNo part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel KoordinatrProf.Dr. Levend Kl

Genel Koordinatr YardmcsDo.Dr. Mjgan Bozkaya

retim TasarmcsDo.Dr. Cemil Ulukan

Grafik Tasarm YnetmenleriProf. Tevfik Fikret Uar

r.Gr. Cemalettin Yldzr.Gr. Nilgn Salur

lme Deerlendirme Sorumlusur.Gr. Fatma fiennur Arslan

Kitap Koordinasyon BirimiYrd.Do.Dr. Feyyaz Bodur

Uzm. Nermin zgr

Kapak DzeniProf. Tevfik Fikret Uar

DizgiAkretim Fakltesi Dizgi Ekibi

Orhun Trkesi

ISBN978-975-06-1020-2

1. Bask

Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 17.100 adet baslmfltr.

ESKfiEHR, Eyll 2011


3/194

iii

Sunu .... vii

Trk Diline Giri ..... 2YAPILARI BAKIMINDAN DLLER ... 3

URAL ALTAY DL ALES ..... 4Ural-Altay Dil Ailesi ... 4

Ural Altay Dil Ailesi zerine Yaplan lk almalar . 5Ural ve Altay Dilleri . 7ALTAY DLLER TEORS ..... 10lk Altayistler 10Altay Dil Birliini Kabul Etmeyenler ve Bu Konudaekimser Kalanlar . 13

Japoncann Altay Dil Birliine Katlmas .... 14Trkiyedeki Altayistler .. 14Altay Dil Teorisinin Bugnk Durumu ... 14

zet .... 15

Kendimizi Snayalm .. 17Kendimizi Snayalm Yant Anahtar .... 19Sra Sizde Yant Anahtar ..... 19Yararlanlan Kaynaklar ...... 20

Trk Dilinin Dnemleri ... 22TRK DLNN ORHUN (KKTRK) TRKESNDEN NCEKDNEMLER .... 23Ana Altayca Dnemi ..... 24lk Trke Dnemi ..... 24Ana Trke ve Ana uvaa Dnemi ... 25ORHUN (KKTRK) VE UYGUR TRKELERNN DENDE BULUNDUU ESK TRKE DNEMVE SONRASI .... 26EskiTrke Dnemi (VII.-XIII. yy): Kktrk, Uygur veKarahanl Trkeleri ...... 26

lk Dnemlendirme almalarnda Eski Trke .. 27lk Dnemlendirme almalarnda Kullanlan Olgu .. 28Sonraki Dnemlendirme almalarnda Kullanlan Olgu ... 29

Orta Trke (XIII. XX. yy): Douda Harezm ve aatayTrkesi; Batda Eski Ouz ve Osmanl Trkesi .... 30

Orta Trke Terimi ... 30Balang almalarnda Orta Trke Teriminin Kullanm 30Sonraki almalardaOrta Trke ..... 31

Yeni Trke Dnemi ..... 32

zet .... 33Kendimizi Snayalm . 34Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ... 36Sra Sizde Yant Anahtar ...... 36Yararlanlan Kaynaklar ...... 36

Kktrkler .... 38I. TRK KAANLII (552-630) .... 39Yaztlarda I. Kktrk Kaanlnn Kurulmas .... 40

I. Kktrk Kaanlnn ran ve Bizansla Olan likileri veBu likide Sogdlarn Rol .. 40I. Kktrk Kaanlnn Yazma Dili 41

Taspar Kaan ve Sonras . 43

1. NTE

2. NTE

3. NTE


4/194

iv

Trk-in likisine Bir Bak .. 43I. Kktrk Kaanlnn Ykl .. 44

Yaztlarda I. Kktrk Kaanlnn Ykl Nedenleri .... 44in Egemenliinde Geen Elli Yl ... 45

II. KKTRK KAANLII (682-744) ... 45Yaztlarda II. Kktrk Kaanlnn Kuruluu .... 45

lteri Kaan ve Vezir Tonyukuk ..... 46Kapgan Kaan Dnemi ..... 47Bilge Kaan ve Kl Tigin Dnemi ...... 47Yaztlarda Bilge Kaan ve Kl Tigin Dnemi ..... 48

II. Kktrk Kaanlnn Ykl ..... 49zet ... 50Kendimizi Snayalm .. 53Kendimizi Snayalm Yant Anahtar .... 55Sra Sizde Yant Anahtar ...... 55Yararlanlan Kaynaklar ...... 56

Orhun Yaztlar .... 58

ORHUN HARFL YAZITLAR .... 59Orhun Harfli Yaztlarn Kefi .... 60ORHUN ALFABES ........ 63Orhun Alfabesinin Kkeni ..... 65Orhun Alfabesinin zm ....... 66Orhun Yaztlarndaki Belli Bal Yazm Kurallar ... 67ORHUN YAZITLARI: KL TGN, BLGE KAAN VETONYUKUK YAZITLARI ...... 68Orhun Yaztlarnda slup .......... 70BELL BALI ORHUN TRKES ALIMALARI ... 71zet ... 75Kendimizi Snayalm .. 79

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar .... 81Sra Sizde Yant Anahtar ... 81Yararlanlan Kaynaklar ..... 82

Orhun Trkesi Grameri-I Ses Yaps ve Sz Yapm ..... 84SES YAPISI ....... 85nller .. 85nszler ..... 87SZ YAPIMI ..... 89

simden sim Yapm Ekleri ......... 89simden Fiil Yapm Ekleri ........ 91Fiilden sim Yapm Ekleri ........ 93Fiilden Fiil Yapm Ekleri ........ 95

zet .... 97Kendimizi Snayalm .. 98Kendimizi Snayalm Yant Anahtar .... 100Sra Sizde Yant Anahtar ...... 101Yararlanlan Kaynaklar ..... 101

Orhun Trkesi Grameri-II sim-Zamir-Zarf Sontak-Bala-Edat ....... 102SM ........ 103sim ekim Ekleri ..... 103

okluk (Topluluk) Ekleri ..... 103yelik Ekleri ....... 104

Birliktelik (Balama) Eki ..... 104

4. NTE

5. NTE

6. NTE


5/194

v

sim Durum Ekleri ....... 104Saylar ...... 107

ZAMR ...... 1091. Kii Zamirleri ........ 1092. aret Zamirleri ...... 110ZARF ......... 111Yer Zarflar ........ 111Zaman Zarflar .......... 112Tarz Zarflar ......... 112Miktar Zarflar ........... 113SONTAKI .............. 113Yaln Durumla Kullanlan Sontaklar ........ 113Ynelme Durumuyla Kullanlan Sontaklar ...... 115Bulunma-kma Durumuyla Kullanlan Sontaklar ...... 115BALA ........... 115Yan Cmle Balalar ....... 116EDAT ......... 116Pekitirme Edat ..................... 116

Olaslk Edat ......... 116zet .... 117Kendimizi Snayalm . 120Kendimizi Snayalm Yant Anahtar .... 122Sra Sizde Yant Anahtar ...... 122Yararlanlan Kaynaklar ..... 123

Orhun Trkesi Grameri-III Fiil-Sfat-Filler-Zarf-Fiiller-Birleik Filler ....... 124FL ........ 125Fiil ekim Ekleri ... 125

1. Zaman ve Kip ekimlerinde Kullanlan Kii Ekleri .... 125

2. Zaman ve Kip ekimleri ...... 126Fiillerin Birleik ekimleri .... 129SIFAT-FLLER ... 130ZARF-FLLER ..... 132BRLEK FLLER ..... 134zet ... 136Kendimizi Snayalm .. 138Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ... 140Sra Sizde Yant Anahtar ...... 140Yararlanlan Kaynaklar ..... 141

Orhun Trkesi-Metin I ......... 142KL TGN YAZITI (GNEY YZ 1-10) ...... 143KL TGN GNEY 1-10 ... 145

Metinde Geen Szcklerin zmlemeleri ... 146KL TGN YAZITI (DOU YZ 10-12) ... 152KL TGN DOU 10-12 .... 152

Metinde Geen Szcklerin zmlemeleri ... 153Kendimizi Snayalm . 155Kendimizi Snayalm Yant Anahtar .... 157Sra Sizde Yant Anahtar ..... 157Yararlanlan Kaynaklar ..... 157

Orhun Trkesi-Metin II ......... 158BLGE KAAN YAZITI (DOU YZ 2-9) ........ 159

BLGE KAAN BDES (DOU CEPHES) ....... 161

7. NTE

8. NTE

9. NTE


6/194

vi

Metinde Geen Szcklerin zmlemeleri ......... 162BLGE KAAN YAZITI (DOU YZ 21-25) .... 164Metinde Geen Szcklerin zmlemeleri ......... 166Kendimizi Snayalm . 169Kendimizi Snayalm Yant Anahtar .... 172Sra Sizde Yant Anahtar ...... 172Yararlanlan Kaynaklar ..... 172

Orhun Trkesi-Metin III ......... 174TONYUKUK YAZITI (BATI YZ 1-7) ............ 175TONYUKUK I. TA BATI 1-7 ... 176Metinde Geen Szcklerin zmlemeleri ........ 177TONYUKUK YAZITI (GNEY YZ 8-15) 178TONYUKUK I. TA GNEY 8-15 ..... 180Metinde Geen Szcklerin zmlemeleri ......... 180Kendimizi Snayalm .. 182Kendimizi Snayalm Yant Anahtar .... 184Sra Sizde Yant Anahtar ...... 184

Yararlanlan Kaynaklar ...... 184

Orhun Trkesi Metinleri Szl ............ 185

10. NTE


7/194

vii

SUNUDeerli renciler,

Orhun Trkesinin metinleri sadece Trk dili ve edebiyatnn deil, genelerevede Trk tarihi ve kltrnn en temel kaynaklardr. Bugn kltr

dilleri dediimiz pek ok dil henz domamken yazlm olan bu eserlerinincelenip tantlmas da Trk dili ve edebiyat retiminin nde gelenamalarndandr.

Trk devlet adamlarnn vefatndan sonra yine dier devlet adamlarncayazlm ve diktirilmi olan Orhun antlar, kaanlarn millete hesap vermesini,milletin olumlu ve olumsuz ynlerini, baka milletlerle ilikileri, baar ve

baarszlklarn nedenlerini son derece edeb bir slupla ifade eden hitabetrnekleridir.

Elinizde bulunan ders kitabnda Orhun Trkesinin eserleri, bu eserlerzerinde alanlar ve almalar, dnemin dil zellikleri ile Trk dili tarihiyleilgili konular hem bir lisans rencisinin bilmesi gereken, hem de bu konudaki

bilgilerini gelitirmek isteyen gen aratrmaclara yn verebilecek dzeyde

sunulmaya allmtr. Trkenin sz konusu dnemini en iyi yanstabileceidnlen dil malzemesi, metinlerin iinden seilerek kitaba konulmu vernek oluturmas amacyla bunlarn dil zellikleri incelenmitir. Verilen b-lmlerde geen kelimelerin anlamlar da sona eklenen szlkte gsterilmitir.

Hem bir Trk dili ve edebiyats hem de dil ve kltrmzn yeninesillere tantcs olacak niversite rencilerine bir el kitab niteliindehazrlanm olan bu ders kitab, iine yerletirilen Sra Sizde gibi blmlerleokuyucuyu aratrmaya da ynlendirmektedir.

Zihinleri her trl renime ak genlerimizin, dil ve edebiyatmzn anakaynaklarn zevkle reneceine ve bu konuda yeni yeni yorumlar getirmekisteyecek aratrmac ruhlarla bu dersten de baarl olacaklarna eminiz.

Editrler

Prof.Dr. Grer Glsevin

Yrd.Do.Dr. Mehmet Mhur Tulum


8/194

2

Bu niteyi tamamladktan sonra;

Yaplar bakmndan dilleri tanmlayabilecek ve Trk dilinin yer ald dilgrubunu belirleyebilecek,

Ural-Altay dil ailesini dil zellikleriyle birlikte tanyacak ve bu konudaalan ilk ve nemli isimleri ve eserlerini sralayabilecek,

Altay Dil Teorisini aklayabileceksiniz.

Dillerin YaplarUral-Altay Dil AilesiRotasizmZetasizmLambdaizmSigmatizmAltayistikAltay Dil Birlii

YAPILARI BAKIMINDAN DLLERURAL-ALTAY DL ALESURAL-ALTAY DL TEORS


9/194

3

YAPILARI BAKIMINDAN DLLERKaynaklar bugn yeryznde 2500-5000 arasnda dilin varlndan sz

etmektedir. Gnmzde hlen dil - lehe ayrmnn yaplamamasndan ve yer-yznn eitli yerlerinde yazya geirilmemi, ilenmemi dillerin bulunma-sndan dolay dil says netlik kazanmamtr. Bu diller, yap (=biim) ve kken(=kaynak) bilgisi bakmndan deiik gruplandrmalarda incelenmektedir. Yap

bakmndan dnya dilleri gruba ayrlr:

1. Yalnlayan (=Tek Heceli) Diller:ince, Tibete, Vietnamca, Baska gibi.

2. Balantl ve Kaynatran (=Eklemeli) Diller:a. Balantl Diller:Trk dili ve kken bakmndan iinde yer ald Ural-

Altay dilleri ile baz Asya ve Afrika dilleri gibi.

b.Kaynat

ran Diller: Grc, Eskimo, K

z

lderili dilleri gibi.

3. Bkml (=ekimli) Diller:a. Kk Bkml Diller: Arapa ve iinde yer ald Hmi-Smi dilleri gibi.

b. Gvde Bkml Diller: ngilizce, Almanca, Franszca vb. Hint Avrupadilleri gibi.

Yap bakmndan ortak zellikler tayan dillerin kken bakmndan da aynkaynaktan, ayn aileden kt kabul edilmi ve bu diller bir grup altndatoplanmtr. Ayn aile iinde yer alan dillerin, eitli tarihsel olaylar nedeniyleayrlp, farkl gelime yollar izlediklerine ve birbirleriyle akraba olduklarnainanlr. Byle diller, dil aileleri oluturur. Dnya dilleri bu ekilde eitli dilailelerine ayrlmtr. Dillerin, bir dil ailesi iinde yer almas, o dilleri konu-

anlarn hibirekilde rk birliini gstermez.

Yeryzndeki dillerde olduu gibi dil aileleri konusunda da kesin bir sayvermek mmkn deildir. Gnmze kadar zerinde en ok aratrma yaplanve akrabal kesin olarak ortaya konulan dil ailesi, Hint-Avrupa dil ailesidir.Ondan sora Ural-Altay, Hmi-Smi ve in-Tibet dil aileleri gelir.

Bir dil ailesine giren diller arasnda ses (=fonetik), yap (=morfoloji),szlk (=leksikoloji) ve cmle bilgisi (=sentaks) bakmlarndan ortak zellik-lerin olmas beklenir.


10/194

4

URAL-ALTAY DL ALESAsyann Byk Okyanus kylarndan, Orta Avrupaya ve Akdeniz kylarnakadar uzanan alanda konuulan Ural-Altay dil ailesi, Ural ve Altay dilleriolmak zere iki gruba ayrlr. Trk dili, Altay grubundadr.

Ural-Altay Dil Ailesi

Ural Dilleri Altay Dilleri

1. Fin-Ugor DilleriFince

Ugorca

Macarca

2.

Samoyed Dilleri

1. Trke2. Moolca3. Manu-Tunguz4. Korece (?)5.

Japonca (?)

1838 ylnda Estonyal bilgin Ferdinand Johann Wiedemann (1805-1887), Ural-Altay dil ailesinin ortak zellikleri zerinde alm ve bu dilailesinin Hint-Avrupa dillerinden farkl zelliklerini aada verilen 14maddede toplamtr:

1. Ural-Altay dillerinin en bata gelen zellii ses uyumudur.

2. Bu dillerin szcklerinde gramatikal cinsiyet yoktur; yani szckler eril,

diil ve ntr diye ayrlmaz. Mesel: Ar. mdr = mdr (eril) -

mdre= kadn mdr (diil); ng. he (eril) - she (diil); Rus.

o okno = pencere (ntr) gibi.

3. Szck belirleyici (belirtme edat) ileviyle szcn bana yazlan

Arapadaki el-tarif harfi (kr.: el-kitb) veya ngilizcedeki

theartikeli ( kr.: theAmericas) gibi ulamalar yoktur.

4. Szck yapm eklerledir; Ural-Altay dil ailesine giren dillerin hepsibalantl (=eklemeli) dillerdendir. Tretme ve ekim eklerle yaplrkenkklerde deime olmaz.

5. simlerin ekiminde iyelik ekleri kullanlr. Kr.: ng. his father = T.onun baba-s.

6. Fiil ekilleri zengindir.7. Hint-Avrupa dillerindeki n-ek (=preposition) yerine son-ek

(=postposition) kullanlr. Kr.: F. b-gnh = T.su-suz.

8. Sfatlar isimlerden nce gelir. Kr.:gzel ocuk.

9. Say szlerinden sonra okluk eki kullanlmaz (be elma, kii gibi).Trkede silahrler, krk haramiler, yedi cceler gibi tamlamalaristisna rneklerdir.

10. Karlatrma, -den kma durumu (=ablative) eki ile yaplr: Kr.:Ayeden alkan.

11. Yardmc fiil olaraki- kullanlr. Kr.: alkand.

12. Ural-Altay dillerinin ounda olumsuz hareket iin ayr bir fiil vardr.

Tablo 1.1

Ural-Altay Dil Ailesi


11/194

5

13. Soru eki bulunmaktadr.

14. Balar yerine fiil ekilleri kullanlr.

Buna gre, Trk dilini dnya dillerinden ayrt eden bir zellik saylan sesuyumunun sadece Trke iin deil, Trkenin iinde yer ald dil ailesine

bal dier diller iin de geerli olduu anlalmaktadr.

Ural-Altay Dil Ailesi zerine Yaplan lk almalar

Ural-Altay dil ailesinin varl, bugn iin hl kesinlemediinden bir teorikonumundadr. Bu alanda ilk alan kii olaraksveli subay Philipp JohannTabbert von Strahlenberg (1676-1747) gsterilir. 1709 ylnda sve KralXII. Charles (= Demirbaarl) ile Rus ar I. Pyotr (=Byk Petro) arasndacereyan eden Poltava meydan muharebesinde svein Rusya karsndayenilgiye uramas zerine tutsak edilen sveli askerler arasnda Strahlenbergde vardr ve Bat Sibiryaya, Tobolsk ehrine srgn edilmitir. Srgnde

bulunduu on yldan fazla sre boyunca Strahlenberg, Sibirya hakkndaki trlalmalar ve zellikle de hazrlayp Rus arna takdim ettii Sibirya ve Orta

Asya haritas ile dikkatleri ekmitir. Bu arada Rusya tarafndan yineTobolska aratrma yapmak zere gnderilen Daniel GottliebMesserschmidt (1685-1735)in yanna yardmc olarak verilmitir.Sibiryada toplam olduu bilgi ve gzlemlerle lkesine dnnce ksaad Trkiye Trkesine Asya ve Avrupann Kuzey ve Dou Ksmlarolarak evrilen bir kitap yaymlar (Das Nord und st liche Theil von

Europa und Asia, Stockholm 1730).

Bu kitapta, Rusya tarihi ve kltr konusunda verilen bilgilerin yansra zellikle sz konusu corafyada yerlemi halklar ve onlarn dilleride konu edilmitir. Strahlenbergin eserinin 13. blmnde Trklerdenkalan mezar talar ve yaztlardan sz edilmekle birlikte bunlarn izimve gravrlerine de yer verilmi olmas eseri, Trkoloji asndan nemliklan bir zelliktir. Bu yaztlar, bugn bilim evresinde Yenisey yaztlarolarak tannr.

Yenisey yaztlar hakknda ilk bilgileri vermesi bakmndanStrahlenberg ve eseri nemlidir.

Resim 1.1

Yenisey nehri: ArktikOkyanusu'na boalan enbyk nehir sistemidir.Angara ve Selenga

kollar

ile birliktednyann en uzunbeinci akarsuyu olmazelliini tar.Moolistan'ndalarndan doarak,Sibirya'nn ok byk biralann sulayarak ArktikOkyanusu'nun biruzants olan KaraDenizi'ne sularnboaltr. Nehir Trklerasndan tarih nem detar, birok Trk ve

Mool devleti bu nehrinkenarlarndakurulmutur.


12/194

6

Eserin nemi bu kadarla snrl deildir. Eserde, Trk dilleri arasndaYakuta ve uvaadan da bahsedilerek bu dillerden szck listeleriverilmitir. Bu durum, Strahlenbergin ne derece iyi gzlem yapabildiininkantdr. nk Trkolojinin kurucularndan olan Wilhelm Radloff, 1893-1911yllarnda Versuch eines Wrterbuch der Trk-Dialekte (Opt SlovaryaTyurkskih Nareiy=Trk Leheleri Szl Denemesi), ismiyle yaymladdrt ciltlik karlatrmal szlnde ne Yakuta ne de uvaaya yervermiti.

Strahlenberg, eserinde Kuzey Avrupa ve Sibirya aras nda Ural-Altaykavimlerinin konutuu 32 dili Tatar ad altnda toplam ve bu dillerikonuan halklarn isimlerini vererek Tabula Polyglotta (=ok dillitablo)da alt gruba ayrmtr:

1. Fin-Ugor

2. Trk-Tatar

3. Samoyed

4. Mool-Manu5. Tunguz

6. Karadeniz ve Hazar Denizi arasndaki halklar.

Bu alt grup, ilk be grupta 60, altnc grupta ise 55 olmak zere say,akrabalk, tabiat, organ, hayvan, renk ve sfat adlarndan oluan 115kelime kullanlarak birbiriyle karlatrlmtr. Strahlenbergin Ural-Altay dilleri iin yapm olduu bu tasnif, 19. yzyln ortalarna kadarkullanlmtr. Strahlenberg, ayrca eserinde Vocabularium Calmucko-

Mungalicum (= Kalmuka-Moolca Sz Daarc ) balyla 1500kelimelik bir Moolca szle de yer vermitir.

Daha nce, Strahlenbergin Sibiryada geirdii esaret yllarndaMesserschmidte yardm ettiinden sz etmitik. Strahlenberg eserinde;konu edilen lkelerde daha uzun sre kalarak srdrdkleri almalara daha vkfolan Messerschmidtle beraber sz konusu malzemeyi topladklarn, fakatdndnden beri ondan haber alamadndan bu yayma karar verdiini veaslnda bu malzemeyi onun yaymlamas gerektiini syler. Ksacas, Mes-serschmidt ile kurduu ilikinin, onun almas nn bilimsel nitelikkazanmasnda byk katks olmutur.

Strahlenbergin eserinin nemini madde hlinde zetleyiniz.

D. G. Messerschmidt, 1720-27 yllar arasnda Rus ar I. Petronunemriyle, Petrograd (= St. Petersburg/Leningrad)da yeni kurulmak zere

bulunan Bilimler Akademisinin teebbsyle, Sibiryada aratrmalaryapmak zere grevlendirilmiti. Titiz bir bilim adam olarak alanMesserschmidt, aratrma gezisi srasnda gnlk notlar tutar; levhalardzenler, resim ve haritalar izer. Bu notlarda, Sibiryann 18. yzyldakidurumunu inceler. Ancak onun tutmu olduu notlar ve dier malzeme,Strahlenbergin notlar gibi hemen yaymlanmaz. Yaymlanmas iin neyazk ki 240 yl beklenmitir. Bu notlar, 1962-1977 yllar arasnda DouBerlindeki Akademia-Verlag yayn olarak Forschungsreise durchSibirien (=Sibirya Boyunca Keif Seyahati) adyla be cilt hlindeyaymlanmtr. Messerschmidtin toplad malzeme botanik, zooloji,mineraloji, tp, dilbilgisi, tarih, arkeoloji ve etnografya konularyla ilgilidir.

Onun notlarnn Trkoloji asndan nemi, Yenisey yaztlar hakknda ilk

Resim 1.2

Wilhelm Radloff,1837-1978

Yakuta:Yakuta ya daSaha Trkesi,

Yakutlarn (SahaTrklerinin) konutuu,Trkenin uzak koludur.Trk dillerinin Sibiryagrubuna baldr.Yaklak 500.000 kiitarafndan konuulur.Yakutaya Sahaca dadenir. Yakutaykonuanlarn ounluukuzey-dou Sibiryada,Rusya Federasyonu'nabal zerk Saha

Cumhuriyeti'nde yaar.BakentleriYakutskehridir.

uvaa: Rusyann ortakesiminde, UralDalarnn batsndayaayan uvalarnkonutuu, Trkeninen uzak koludur. Trkdillerinin Ogur/Bulgargrubuna mensup olarakvarln korumu tekTrk dilidir. uvaa,uvalarn anadili veuvaistann resmidilidir. Yaklak2.000.000 kii tarafndan

konuulur. uvaistannbakenti eboksarehridir.


13/194

7

bilgilerin bu notlarda verilmi olmasdr. Yukarda Yenisey yaztlarhakknda bilgi veren kii olarak Strahlenbergin ad gemiti.Strahlenbergin notlarn gezi sonras hemen yaymlamas, ona bu sfatkazandrmt. Aslnda bilimsel olarak yaztlarn planlarn izen, onlarhakknda bilgi veren kimse Messerschmidttir. Trkiyede Trkoloji bilimdalnn gelimesinde nc ahsiyetlerden biri olan Saadet aatay, Mes-serschmidtin deerli eserinin Dou Berlinde 1962-1966 yllar arasnda

baslan ilk cildini D. G. Messerschmidt,Forschungsreise durch Sibirien1720-1727. I. Cilt: 379 sayfa, 9 resim, 1 harita, 1962; II. Cilt: 270 sayfa, 10-31 resim ve levhalar, 1964; III. Cilt: 274 sayfa, 8 resim ve levha, 1966,Akademie-Verlag, Berlin, Trkoloji Dergisi, Ankara niversitesi Dil veTarih-Corafya Fakltesi, Trk Dili ve Edebiyat Aratrmalar Enstits, C.III, S. 1, Ankara niversitesi Basmevi, Ankara 1968, s. 133-139 knyelimakalesiyle tantmtr. Ancak, Akademie-Verlag makalenin kt yl olan1968de IV. cildi, 1977de ise son cildi yaymlayarak Messerschmidtineserini be ciltlik bir takm hlinde ilim leminin istifadesine sunmutur.

Aslnda Yenisey yaztlarnn varl 13. yzyldan beri bilinmekteydi. lhanl

tarihisi Alddn At Melik Cveyn, Trh-i Cihn-g adl

eserindeOrhunharfleriyle kayalara kaznm Trk kitbelerinden bahseder. Daha sonra daeserlerinde eitli vesilelerle Orhun harfli yazl talardan bahseden yazarlarolmusa da, bunlar kitap malzemesi olarak deerlendiren ve ilim leminindikkatine sunan kiiler olarak Strahlenberg ve Messerschmidt kaydedilmelidir.zellikle Strahlenberg eserinde yapt tasnif ve karlatrmalarla hi farkndadeilken Ural-Altay aratrmalarnn ncs olmutu. Strahlenbergin yaynBatl bilim adamlarnn dikkatini ekmi ve kendisinden sonra Yenisey

blgesinde daha birok yazl ta bulunmutu, fakat 1889a gelindiinde birRus sefer heyetinin banda arkadalaryla birlikte Moolistanda aratrma-lar yapan Nikolay Mihaylovi Yadrintsev (1842-1894), ilk Orhunbidesini bulur. Bulduu yazl ta Kktrk prensi Kl Tigin adnadikilmitir. Hemen sonra buna bir kilometre mesafede bulunan ikinci bideise II. Kktrk Devleti imparatoru Bilge Kaana aittir. Tonyukukbidesiise, 1897 ylnda Kl Tigin ve Bilge Kaan bidelerinin 360 km. dousunda

botanikbilimci Yelizaveta Klements tarafndan bulunmutur.

Ural ve Altay Dilleri

Ural-Altay dilleri, dil bilginlerinin yapm olduu almalarla Ural veAltay dilleri olmak zere iki gruba ayrlmtr (bk. Tablo. 1.1). Bu ayrm

balatan kii Wilhelm Schott (1802-1889)tur. O, ilk olarak Ural-Altaydilleri arasndaki benzerlikler zerinde durmam, bu dilleri renmeyealmtr. Leksik (=szlk bilgisine ait) malzemenin uygunluuna vemorfolojik (=yap bilgisine ait) zelliklere dayanarak dil ailesine giren

dillerin karakteristik zelliklerini tespit eder. Schott, bu sahann alanndaraltr ve Ural-Altay dillerini iki grupta toplar:

1. ud Dilleri: Fin-Ugor Dilleri

2. Tatar Dilleri: Trk, Mool, Tunguz Dili

Schott, Ural-Altay dillerini bu ekilde iki gruba ayrr ve bunlara Altayveya ud-Tatar Dilleri adn verir.

Schott, almalar ile daha ok bir Altayist; yani Altay dil grubuna -yapm olduu gruplamada Tatar dilleri olarak- giren diller arasndakiyaknlk ve benzerlikleri tespit etmeye alan biri olarak tannmtr.Schott, bu konudaki eserini 1836da vermitir: Versuch ber tatarischen

Sprachen (=Tatar Dilleri zerine Tecrbe), Berlin 1836.


14/194

8

Bu eserde, Tatar adn verdii Trk, Mool, Tunguz dillerindenoluan grubun akrabalk derecesini tespit etmeye alm, kelime vekkler arasndaki benzerlikler ile ilikileri, eklerdeki fonetik gelimelerigzlemlemi, gerektiinde Fin-Ugor dilleri ile de karlatrmaya ververmitir. Sonuta, Altay dilleri iin en karakteristik fonetikzelliklerinden biri ve en nemlisi olan

Trke /z/ = uvaa /r/

Trke // = uvaa /l/

ses denkliklerini ortaya koymutur. Bunun rnekleri aadaki iin Tablo1.2 ve 1.3 inceleyiniz.

Anlam Ortak Trke uvaa

tuz tuz tvar

kz kz hr

buz buz pr

otuz otuz vtr

uzun uzun vrm

100 yz ir

Anlam Ortak Trke uvaa

di ti il

yl ya ul

rastlant tu tl

kap eik alk

70 yetmi itmil

i, hizmet yumu ml

Bylece Schott, bu tespiti ile uzun zamandr mahiyeti anlalamayanuvaann Altay dilleri grubu ierisinde yer almas gerektiini ve

Trkenin ana Trkeden kopan bir kolu olduunu ispatlayarakkarlatrmal Altay dilleri aratrmalarnn balat cs olmutur..

uvaa bu zellii ile dier btn Trkelerden ayrlp Moolca veTunguzca ile birlemektedir. Schottun tespit ettii bu denklii, dahasonra Gustaf John Ramstedt gelitirmitir.

Finlandiyal bir dil bilgini olan ve Greke ile baz dou dillerinirenen Matthias Alexander Castrn, ksa sren hayatnn neredeysetmn bu dilleri incelemeye adamtr. Daha nce tanttmzStrahlenberg ve Messerschmidt filolog (=dil bilgini) olmayp, bir i subayve dieri de doktordur. Castrn, yapt ilm gezilerle bu dillerikonuulduklar yerlerde incelemi, bazlarn renmi, almalarn

derleyerek ortaya koymutur. Halk azna ait birok malzeme toplam,Sibiryaya yapm olduu gezide Trk dilleri zerinde de durmu, Kzl,

Tablo 1.3

Ortak Trke / / =

uvaa / l/

Tablo 1.2

Ortak Trke /z/ =

uvaa /r/


15/194

9

Sagay, Beltir, Kaa, Koybal, Soyot ve Karagaslar hakknda birtakmbilgiler toplam tr. Onun 1888de yaymlad gramer kitab, Karagas veKoybal diyalektleri zerine yaplm ilk gramer kitabdr. Castrn, Ural-Altay almalarn doru yola yneltmi ve filoloji alandaki almalarayeni bir dzen getirmitir. Finolojinin de kurucusu saylmaktadr.

Castrnin 1850 ylnda yaymlad, Trkeye evirisiyle AltayDillerinde Zamir Ekleri (De affixis personalibus linguarum Altaicarum /ber die Personalsuffixe in den altaischen Sprachen, Helsingfors 1850)adl al mas konumuz asndan nemlidir. Ayn zamanda kendisinindoktora tezi olan bu almada, Ural-Altay dillerinin hepsine birdenAltay adn verir ve 5 gruba ayrr:

1. Fin-Ugor

2. Samoyed

3. Trk-Tatar

4. Mool

5. Tunguz dili

Bir dil ailesine mensup diller arasnda ortak olan unsurlardan biri dezamirlerdir. Buradan hareketle Castrn, eserinde, Fincedeki zamir sistemiile dier Altay dillerindeki zamir sistemini karlatrm, bu dil ailesinegiren dillerde kii zamirleri ve ekleri bakmndan belli bir benzerliinolduunu ortaya koymay amalamt. Kr.:

Ana Altayca Trke MoolcaManu-

Tuzguzca

*bi(n) ben bi bi

*si(n) sen i si

*i(n) o ene i

*= Tahmin edilen biimi gsterir.

1. ve 2. kii zamirleri Altay dillerinde korunmasna karn, 3. kiizamiri sadece Manu-Tunguzcada korunarak gnmze kadarulaabilmitir. Tablo 1.4e bakarak 1. ve 2. kii zamirlerinin sonundaki/n/nin Trkede korunup Moolca ve Manu-Tunguzcada yok olduusonucu karlabilse de durum byle deildir; nk Moolca ve Manu-Tunguzcada yaln hlde grnmeyen /n/ zamir ekiminde ortaya kar.Kr.:

Mo. bi ben min-u benim

Man. si sen sin-du sana

3. tekil kii iin meseleye Trke asndan bakacak olursak, tablo1.4te *i(n) zamirinin yerine o eklini grmekteyiz. Aslnda, bu ekilTrke iin kkten bir kii zamiri olmayp tarih Trkedeki olgsterme sfat nn *i(n)in yerine gemesidir. Yaln hlde *i(n)in yitipgitmesine sebep olarak tercme faaliyetleri sras nda tercme yaplandillerde artikeller bulunmas ve ol gsterme sfat nn 1. ve 2. kiinin

dndakileri ifade edebilmesi gsterilebilir. Ancak, 3. kiide /n/Trkede bsbtn kaybolmamtr. sim ekiminde 3. kii iyelik ekiyle

Tablo 1.4

Trke, Moolca,

Manu-Tunguzca Tekil

Kii Zamirlerinin

Kar

lat

r

lmas

.

Alexander Castn, 1813-1852


16/194

10

hl ekleri arasnda yeniden ortaya kmaktadr. Baka bir deyile, yalnhlde tutunamayan /n/, 3. kii iyelik ekinden sonra kendisini korumutur.(onun) evinde gibi bir rnekte isme getirilen ekleri ev-i-n-de biimindednp /n/yi birkaynatrma sesi saymak doru deildir. Trkede ikinl arasna giren tek kaynatrma sesi /y/dir. Btn bunlarn yanndaEski Trkede *i(n) zamirinden tremi baka kelimeler de

bulunmaktadr.

Trkede ismin hangi hlleri ile 3. kii iyelik eki arasnda /n/ ortaya kar?Birer rnek veriniz.

Castrn bu amacna ulam, ancak Ural-Altay dillerinin akrabalkonusunda kesin bir hkm vermemitir. Hatta bu dillere akraba gzyle

baklamayacan ileri srmtr.

Ural-Altay dillerinde zamir ekleri zerindeki almasyla nlenenCastrn, bu diller arasnda benzerlikler bulsa da akrabala inanmyordu.Schott da bu iki grup arasnda genel bir benzerlik gremiyordu. Castrnve Schottun dncesine gre, her gruptaki diller arasndaki gerekyaknlk ve benzerlik, birbirinden ayr olmak zere bir taraftan Fin-Ugorve Samoyed, dier taraftan da Trk, Mool ve Tunguz dil gruplararasnda vard. Ural-Altay dil ailesinin Ural ve Altay dilleri olarakgruplandrlmas ve bylece anlr olmas bu iki bilim adamnnal malarnn bir sonucudur.

ALTAY DLLER TEORSUral-Altay dillerinin Altay dil grubunu oluturan, Trk, Mool, Tunguz-Manu (belki Kore ve Japon) dillerinin akrabalna inanan yani bu dillerinortak bir kaynaktan geldii grn savunan ve bunu tespit etmeye alanteoriye, Altay Dilleri Teorisi denir. Buna gre, bu dilleri konuan halklarntarih, dil, edebiyat, folklor; yani kltr malzemelerini aratran bilimkoluna Altayistik, bunlarla uraan bilim adamna ise Altayist denir.

lk Altayistler

Gustaf John Ramstedt, karlatrmal Altay dil ekolnn kurucusu Finlibir bilim adamdr.

Ramstedt, klsik dillerin yannda Korece ve Japonca dahil olmak zerebtn Altay dillerine hkimdir. Helsinki niversitesinden ald Altaydilleri profesr unvanyla birlikte Tokyo eliliinde 10 yl sre ile

grevlendirilmi, bu sre ierisinde Japonca ve Korece renmitir.Ramstedt, ilk almasn Fin-Ugor dilleri zerine yapar; daha sonra

Mool ve Trk dilleri zerinde durur. Ayn zamanda Mongolistik bilimininkurucusudur. zellikle Mool diyalektolojisi zerine pek ok almasvardr. Fakat bu alanda vermi olduu en nemli eseri, KalmukaSzlktr (Kalmckisches Wrterbuch, Helsinki 1935). Daha sonra isekarlatrmal almalara ynelmitir. Bu almalarnda, Mool ve Trkdili fonetiinde pek ok problemi konu edinir. zellikle Moolca ve Trkdilindeki paralellikler zerinde durur. Altay dillerini Japonca ilekarlatrd bir makalesi ve Korece etimoloji almalar konusundakiyazs, bu alanda r ac olmutur (Studies in Korean Etymology, Helsinki1949).

Resim 1.4

Gustaf John Ramstedt,1873 1950


17/194

11

Ramstedt, Trk diyalektlerinden Kumuk ve Nogay Trkeleri zerindede alt. Onun derledii notlar, Emine Grsoy Naskali ve Harry Halndeerlendirerek 1991 ylnda yaymlad (Cumucica Nogaica, G. J.Ramstedts Kumyk and Nogay materials edited and translated by EmineGrsoy-Naskali, Harry Haln, Memoires de la Societe Finno-Ougrienne,Helsinki 1991).

Ramstedt, almalarnn balangcnda, Altay dillerinin ortaya ktAna Altay dili diye bir dilin varlndan phe duymakta, ayn zamandaMoolca ve Trke arasndaki benzerlikleri szck al-veriine

balamakta idi. Ancak bu grn deitirdi ve Altay dillerini ortak biratadan yani Ana Altaycadan getirdi. Ramstedtin Einfhrung in diealtaische Sprachwissenschaft (=Altay Dilbilimine Giri) adl eserilmnden sonra baslmtr. Bu eser, Trke, Moolca, Manu-Tunguzcave Korecenin ses ile ekil yaplarn karlatrmal olarak ilemektedir.

blmden oluan bu almann ekil bilgisi (II. Formenlehre) 1952de; sesbilgisi (I. Lautlehre) 1957de; rnek metinler (III. Register) ise 1966dayaymlanmtr. Ramstedte gre Ana Altaycann drt diyalekti vardr: Ana

Trk dili ve Ana Kore dili as

l dil grubunun gney, Ana Moolca ve AnaManu-Tunguzca ise kuzey ksmn oluturmaktadr.

Ana Moolca

Ana Manu-Tunguzca

Ana Trk Dili

Ana Kore Dili

Schottun Trke ve uvaa iin bulduu denklii gelitirerek,uvaann bu zellii ile Moolcann yannda yer aldn Ramstedttespit etmitir. Yani uvaada olduu gibi Moolca /r/ ve /l/nin Trke

/z/ ve //ye denk geldiini ilk kez Ramstedt fark etmitir. Bu tespittensonra hangi sesin asl (=eskicil) ses olduu, yani hangi sesin hangi sestentremi olduu konusuna gemitir. Ramstedt, balangta Moolca /r/ninTrke /z/den (rotasizm), /l/nin de //den (lambdaizm) geldiine inansada daha sonra bunun tersini yani zetasizm ve sigmatizmi savunmutur.

Aklama:

rotasizm (rleme): Trke znin asl olduunu, uvaa ve Moolcadakirnin ise bu asl sesten trediini savunan gr.

lambdaizm (lleme): Trke nin asl olduunu, uvaa ve Moolcadakilnin ise bu asl sesten trediini savunan gr.

zetasizm (zleme): uvaa ve Moolcadaki rnin asl olduunu, Trkeznin ise bu asl sesten trediini savunan gr.

sigmatizm (leme): uvaa ve Moolcadaki lnin asl olduunu, Trkenin ise bu asl sesten trediini savunan gr.

Ana Dil: Bir dil ailesinekaynaklk edn dile, anadil denir.

Ana Altayca: Trke,Moolca, Tunguzca

(belki Korece veJaponca) nn dahilolduu Altay grubunakaynaklk eden dil.

Ana Trke: Trk dilve diyalektlerinekaynaklk eden dil. Buterimin yannda bir deana dili terimi vardr k ibu, bireyin doutanitibaren anasndanveya yakn evresindenduyup rendii dildir.


18/194

12

Trkiye Trkesinde birbiriyle anlamca ilgili olmakartyla hem /z/ hem de /r/ile yaamakta olan beer kelime ifti oluturunuz.

Ayrca Ramstedt, Altay dilleri arasnda baka ses denkliklerine de yervermitir:

Trke y- = uvaa // = Moolca /n/, /d/, /j/, /y/

T. -p- ve -b- = Klsik Mo. /g/ ve Orta Mo. /h/ = Man. /f/

Ramstedtin Altay dilleri teorisi konusunda grlerini devam ettiripgelitirenler arasnda en nemli isim olarak, onun rencisi olan PenttiAalto (1917-1998) ve Nicholas Poppeyi sayabiliriz.

Ramstedtin lmnden sonra onun Altay dilbilimi ile ilgili eseriniyaymlayan Aalto olmutur. Aaltonun Altayistlikle ilgili almalar, 70.doum yl dolaysyla karlan bir armaanda toplanmtr (Studies in

Altaic and Comparative Philology , Studia Orientalia 59, 1987).N. Poppe de Ramstedt gibi Altay dilleri uzman, ayn zamanda

Mongolist ve Trkologdur. Aratrma gezilerine km, zellikleMoolcaya ait diyalektoloji materyallerini derlemitir. Bu konuda pek oknemli yazsnn yan sra Moolcay retmek iin ngilizce, Rusa veAlmanca gramer kitaplar yazmtr. Ayrca Tunguz diyalektolojisi zerinealmalar da vardr.

Trkoloji alannda en fazla uvaa ile ilgilenmitir. Trk dillerinitoplu olarak ele alan ilk kitap olan Filologiae Turcica Fundamenta(Wiesbaden 1959, s. 671-684)da Yakuta blmn o yazmtr.Poppenin Tatarca (1963) ve Bakurtann (1964) el kitaplar da vardr.

Ayrca konumuz olan Altay dillerinin karlatrmal ses bilimi zerinealmas, 1960 ve 1965 yllarna aittir (Vergleichende Grammatik deraltaischen Sprachen, Wiesbaden 1960); (Introduction to Altaic Linguistics,Wiesbaden 1965). Poppenin 1965 ylndaki almas, Zeki Kaymaz tara-fndan 1994 ylnda Trkeye tercme edilmitir (Altay DillerininKarlatrmal Grameri 1. Ksm, KarlatrmalSes Bilgisi, stanbul 1994).

Poppenin Altay dilleri konusunda, Ramstedtten farkl dncelerivardr. lk olarak Poppe, Altay dil birliinden ayn zamanda drt dilinortaya km olabileceine inanmamaktadr. Ona gre Trke ile Moolcave Manu-Tunguzca arasnda Korece ile olduundan daha fazla yaknlkvardr. Yine Moolca ile Manu-Tunguzca arasndaki yaknlk dier dillerarasndaki yaknlktan fazladr. Ayrca Poppeye gre, r // z ve // l sesdenklikleri, Ana uvaa ve Ana Trkeyi iine alan bir uva-Trk dil

birliini yani n Trke (ngilizce: Pre-Turkic; Almanca: Vortrkisch)dnemini gerekli klmaktadr.

Resim 1. 5Nicholas Poppe 1897-

1991


19/194

13

Ramstedtin grn kabul edip destekleyenler de vardr. Bunlararasnda Leh Mongolisti Wladyslaw Kotwicz (1872-1944) ve Boris Y.Vladimirtsov (1884-1931) ile Omeljan Pritsak (1919-2006), Karl HeinricMenges (1908-1999), Baskakov, Gombocz ve Nmethin isimlerini anmakgerekir.

Macar trkolou Zolton Gombocz (1877-1935), Altay dillerinikarlatrmal almalarla incelemitir. Ayrca onun VolgaBulgarcasndan Macarcaya geen szckleri tespit ettii almas danemlidir. Julius Gyula Nmeth ise nceleri Trk ve Mool akrabalnaphe ile bakarken daha sonra Altay dillerini drt devrede ele almtr:

1. Soy akrabal

2. Karlkl uva-Mool tesirleri devresi3. Karlkl Trk-Mool tesirleri devresi

4.Yakutann Moolcadan dnlemelerde bulunduu devir

Tarihte uva-Mool devresi hibir zaman mevcut olmadndanNmethin bu aklamalar kabul edilemez.

Altay Dil Birliini Kabul Etmeyenler ve Bu Konudaekimser Kalanlar

Altay dil birlii teorisine kar olanlar; yani Trk, Mool, Tunguz (belkiKore ve Japon) dillerinin ortak bir atadan geldii grne kar olanlar da

vardr. Bu teoriye kar kanlar arasnda ba eken trkologlarngiliz SirGerard Clauson (1891-1974), Alman Gerhard Doerfer (1920-2003) ve RusAleksandr Mihaylovi erbak (1928-2008)tr. Clauson ve Doerfere gre,

bu diller aras ndaki ortak unsurlar, bir dilden dierine geen eskidnlemeler; yani alnt szcklerdir. Alntlamalardaki istikametTrkeden Moolcaya, Moolcadan da Tunguzcaya doru olmutur.Clauson ve Doerferin kendi aralarnda ayrldklar nokta, alntlamalarntarihlendirilmesi konusudur, yani Altay dilleri arasnda ortak bir sz hazi-nesi yoktur. Buna ramen, Altay dillerinin etimolojik szlk denemesi2003 ylnda yaplmtr (Etymological Dictionary of the Altaic Languages,Brill 2003). Bu szlkte, her szcn be Altay dilinde yer al ekilleriverilmitir.

Volga Bulgarcas: 13.

ve 14. yzyllarda Volgarmann stksmlarnda konuulanTrk dili. Volga Bulgardevleti hakimiyetine1236 ylnda Moollarson vermitir.Kendilerinden yadigrolarak 100 kadar mezarant kalmtr. Anttalardan anlaldnagre, /r/dilikonuuyorlard ve

bugnk uvalarlaakrabaydlar.

Poppenin emas

Resim 1. 6: Julius

Gyula Nmeth, 1890-1976


20/194

14

Altay dillerinin akrabal konusunda ekimser kalanlar ise Louis Ligeti(1902-1987), Johannes Benzing (1913-2001), D. Sinor, Karl Grnbech

(1901-1957)tir. Bu bilim adamlar ise imdilik akrabal tespit iinalmaktan ok, her dilin kendi bnyesinde aratrlmasnn yerindeolaca kanaatindedirler. Bu grlerinde son derece hakldrlar, nk bu

diller arasnda en ilek dil olan Trkiye Trkesinin bugn iin gramerin

btn blmlerini (ses, yap, anlam, szck ve cmle bilgisi) btnayrntlaryla ele alan bir grameri bile yoktur.

Japoncann Altay Dil Birliine Katlmas

Japoncann Altay dil birliine dahil edilmesi ok sonradr. Samuel E.Martinin 1966 ve 1996 yllarndaki iki almas ile Roy Andrew Millerin

1971deki almalar sonucunda Japonca, Altay dilleri arasnda gsterilir

olmutur; ancak bu konuda almalar, bunlarla snrl kalmtr.

Trkiyedeki Altayistler

Trkiyede Altayistikle ilgilenen bilim adamlar

unlard

r: Ahmet Temir,

Osman Nedim Tuna ve Talat Tekin.Bunlar iersinde en fazla yayn yapankii ise Talat Tekindir. Onun zellikle zetasizm ve sigmatizm konularndapek ok yazs vardr. Konuyla ilgili kaynakaya bakldnda ad

geenlerin bu konuda yapm olduklar almalarn bazlar grlecektir. Altay Dil Teorisinin Bugnk Durumu

Yukarda grld gibi; balangta Ural-Altay, daha sonra Altay dilteorisi zerine pek ok alma yaplmtr. Buraya, bu almalarn en belli

ballar alnmtr. Ancak bu almalar, dillerin akrabaln kantlayacak

nitelik ve nicelie ulaamamtr. Hint-Avrupa dilleri zerine yaplanalmalarla karlatrlacak olursa bunlarn henz yeterli olgunlukta

olmadklar grlecektir.

Resim 1. 7: Osman

Nedim Tuna, 1923-

2001

Resim 1. 8: Talat

Tekin, 1927-


21/194

15

zet

Yaplar bakmndan dilleri tanmlamak ve Trk dilinin yer ald dil grubunubelirlemek.

Kaynaklar bugn yeryznde 2500-5000 arasnda dilin varlndan szetmektedir. Bu diller, yap ve kken bilgisi bakmndan deiik

gruplandrmalarda incelenmektedir.Yap bakmndan dnya dilleri gruba ayrlr:

1. Yalnlayan (=Tek Heceli) Diller2. Balantl ve Kaynatran (=Eklemeli) Diller3. Bkml (=ekimli) Diller

Trk dili, balantl diller grubu iinde yer almaktadr.

Ural-Altay dil ailesini dil zellikleriyle birlikte tanmak ve bu konuda alanilk ve nemli isimler ile eserlerini sralamak.

Ural-Altay dil ailesi, Ural ve Altay dilleri olmak zere iki gruba ayrlr. Trk

dili, Altay grubundadr.Estonyal bilgin Ferdinand JohannWiedemann, 1838 ylnda, Ural-Altay dilailesinin ortak zelliklerini belirlemi ve bu dil ailesinin Hint-Avrupadillerinden farkl zelliklerini 14 madde hlinde sralamtr.

Bu alanda ilk alan kiiler olaraksveli subay Philipp Johann Tabbert vonStrahlenberg ve Daniel Gottlieb Messerschmidt gsterilir.Strahlenbergin eserinin ismi Asya ve Avrupan n Kuzey ve Dou

Ksmlar (Das Nord und stliche Theil von Europa und Asia, Stockholm1730); Messerschmidtinki ise Forschungsreise durch Sibirien (=SibiryaBoyunca Keif Seyahati)dir. Daha sonra Radloff, Castrn, Schott veRamstedtin isim ve eserleri sralanmaldr.

Altay Dil Teorisini aklamak.

Ural-Altay dillerinin Altay dil grubunu oluturan, Trk, Mool, Tunguz-Manu (belki Kore ve Japon) dillerinin akrabalna inanan yani bu dillerinortak bir kaynaktan geldii grn savunan ve bunu tespit etmeye alanteoriye, Altay Dilleri Teorisi denir.

Ramstedt, almalarnn balangcnda, Altay dillerinin ortaya kt AnaAltay dili diye bir dilin varlndan phe duymakta, ayn zamandaMoolca ve Trke arasndaki benzerlikleri szck al-veriine

balamakta idi. Ancak bu grn deitirdi ve Altay dillerini ortak biratadan yani Ana Altaycadan getirdi.

Schottun Trke ve uvaa iin bulduu denklii gelitirerek,

uvaann bu zellii ile Moolcann yannda yer aldn Ramstedttespit etti; yani uvaada olduu gibi Moolca/r/ ve /l/nin Trke /z/ ve

//ye denk geldiini ilk kez Ramstedt fark etmiti. Bu tespitten sonra hangisesin asl (=eskicil) ses olduu, yani hangi sesin hangi sesten tremiolduu konusuna gemiti. Ramstedt, balangta Moolca /r/nin Trke

/z/den (rotasizm), /l/nin de //den (lambdaizm) geldiine inansa da dahasonra bunun tersini yani zetasizm ve sigmatizmi savunmutu. RamstedtinAltay dilleri teorisi konusunda grlerini devam ettirip gelitirenlerarasnda en nemli isim olarak, onun rencisi olan Pentti Aalto ve

Nicholas Poppeyisayabiliriz.

Poppenin Altay dilleri konusunda, Ramstedtten farkl dnceleri vard.lk olarak Poppe, Altay dil birliinden ayn zamanda drt dilin ortaya

km olabileceine inanmamaktadr. Ona gre Trke ile Moolca ve


22/194

16

Manu-Tunguzca arasnda Korece ile olduundan daha fazla yaknlkvardr. Yine Moolca ile Manu-Tunguzca arasndaki yaknlk dier dillerarasndaki yaknlktan fazladr. Ayrca Poppeye gre, r // z ve // l sesdenklikleri, Ana uvaa ve Ana Trkeyi iine alan bir uva-Trk dil

birliini yani n Trke dnemini gerekli klmaktadr.

Ramstedtin grn kabul edip destekleyenler olduu gibi kabuletmeyenler de vardr.

Japoncann Altay dil birliine dahil edilmesi ok sonradr.

Balangta Ural-Altay, daha sonra Altay dil teorisi zerine pek okalma yaplm, ancak bu almalar, dillerin akrabaln kantlayacaknitelik ve nicelie ulaamamtr.


23/194

17

Kendimizi Snayalm

1. Aadakilerden hangisi Ural-Altay dil ailesi iinde yer almaz?

a. Trke

b. Fince

c. Moolcad. Korece

e. ince

2. Yapt almalarla Ural-Altay dillerini Ural ve Altay dilleri olmak zereiki gruba ayran bilim adam, aadakilerden hangisidir?

a. M. A. Castrn

b. P. J. von Strahlenberg

c. G. J. Ramstedt

d. W. Schott

e. D. G. Messerschmidt

3. W. Schott bulmu olduu r = z denklii hangi diller arasndadr?

a. uvaa = Trke

b. Korece = Japonca

c. Trke = uvaa

d. Moolca = uvaa

e. Japonca = Trke

4. G. J. Ramstedte gre Ana Altaycadan ayrlan diller aadakilerdenhangisinde birlikte ve doru olarak verilmitir?

a. Moolca, Macarca, Manu-Tunguzca, Fince.

b. Moolca, Korece, ince, Trke.c. Trke, Macarca, Manu-Tunguzca, Korece.

d. Trke, Moolca, Manu-Tunguzca, Korece

e. Sanskrite, Ugorca, Trke, Moolca.

5. Karlatrmal Altay dillerinin kurucusu aadakilerden hangisidir?

a. Talat Tekin

b. N. Poppe

c. G.J. Ramstedt

d. W. Schott

e. G. Clauson

6. lambdaizm grn, aadakilerden hangisini savunur?

a. Trke nin asl olduunu, uvaa ve Moolcadaki lnin bu aslsesten trediini

b. uvaa ve Moolca lnin asl olduunu, Trke nin bu asl sestentrediini

c. Trke lnin asl olduunu, uvaa ve Moolca nin bu asl sestentrediini

d. uvaa ve Moolca nin asl olduunu, Trke nin bu asl sestentrediini

e. Trke rnin asl olduunu, uvaa ve Moolcadaki lnin bu asl sestentrediini


24/194

18

7. N. Poppenin izdii emaya gre aadakilerden hangisi yanltr?

a. Trke, Moolca ve Manu-Tunguzca arasnda Korece ile olduundandaha fazla yaknlk vardr.

b. Altay dil birliinden ayn zamanda drt dil ortaya kmtr.

c. Moolca ile Manu-Tunguzca arasndaki yaknlk dier diller arasndaki

yaknlktan fazladr.d. uvaa ve Trke arasndaki r // z ve l // denklii emay

olutururken kullanlmtr.

e. Ana uvaa ve Ana Trkeyi iine alan n Trke dnemi szkonusudur.

8. Aadakilerden hangisi, Altay dil teorisini kabul etmeyen bilimadamlarnn ne srd grlerden biri deildir?

a. Altay dilleri arasndaki yaknlk, bir dilden dierine geen dnlemeyani alnt szcklerden dolaydr.

b. Alntlamalar Trkeden Moolcaya Moolcadan Tunguzcaya eklin-

dedir.c. Altay dilleri arasnda ortak bir sz hazinesi yoktur.

d. Alntlamalardaki tarihlendirme konusu Altay dil birliini kabuletmeyenlerin ayrldklar husustur.

e. Altay dil birliinden ilk olarak Trke, Moolca, Manu-Tunguz dilleribir arada kopmu, dier taraftan Korece bu dil birliinden ayrlmtr.

9. Trkiyede Altayistlikle en ok ilgilenen bilim adam aadakilerdenhangisidir?

a. Agop Dilar

b. Nuri Yce

c. Ahmet Caferolud. Talat Tekin

e. Reit Rahmeti Arat

10. Aadakilerden hangisi F. Wiedemann tarafndan tespit edilen Ural-Altaydil ailesinin zelliklerden biri deildir?

a. Ural-Altay dillerinde ses uyumu vardr.

b. Bu dillerin szcklerinde gramatikal cins yoktur.

c. ekim srasnda szck kkleri deiiklie urar.

d. Szck yapm eklerledir.

e. Ural-Altay dil ailesine giren dillerin hepsi balantl (eklemeli)

dillerdendir.


25/194

19

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. e Yantnz doru deilse, Yaplar Bakmndan Diller balkl konuyuyeniden okuyunuz.

2. d Yantnz doru deilse, Ural ve Altay Dilleri balkl konuyuyeniden okuyunuz.

3. a Yantnz doru deilse, Ural ve Altay Dilleri balkl konuyuyeniden okuyunuz.

4. d Yantnz doru deilse, lk Altayistler balkl konuyu yenidenokuyunuz.

5. c Yantnz doru deilse, lk Altayistler balkl konuyu yenidenokuyunuz.

6. a Yantnz doru deilse, lk Altayistler balkl konuyu yenidenokuyunuz.

7. b Yantnz doru deilse, lk Altayistler balkl konuyu yenidenokuyunuz.

8. e Yantnz doru deilse, Altay Dil Birliini Kabul Etmeyenler ve BuKonuda ekimser Kalanlar balkl konuyu yeniden okuyunuz.

9. d Yantnz doru deilse, Trkiyedeki Altayistler balkl konuyuyeniden okuyunuz.

10. c Yantnz doru deilse, Ural-Altay Dil Ailesi balkl konuyuyeniden okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1

Strahlenbergin eserinin nemi:

1. Trklerden kalan mezar talar ve yaztlardan sz etmi, bunlarnizim ve gravrlerine de yer vermitir.

2. Kuzey Avrupa ve Sibirya arasnda Ural-Altay kavimlerininkonutuu 32 dili Tatar ad altnda toplam ve bu dilleri, szkonusu dilleri konuan halklarn isimlerini vererek Tabula

Polyglot ta (=ok dilli tablo)da alt gruba ayrmtr.3. Vocabularium Calmucko-Mungalicum (= Kalmuka-Moolca Sz

Daarc ) balyla 1500 kelimelik bir Moolca szle de yervermitir.

Sra Sizde 2

Ynelme, bulunma, ayrlma ve belirtme hlleri ile 3. kii iyelik ekiarasnda ortaya kar. Mesela:

(onun)yer-i-n-e

(onun)yer-i-n- de

(onun)yer-i-n-den

(onun)yer-i-n-i

Sra Sizde 3

semiz Xsemir-

yaldz X yaldr (gz iin yaldr yaldr etmek)

kaz- X kar-


26/194

20

gzk- Xgrk- (azlarda gzk- yerine)

kuduz X kudur-

Yararlanlan Kaynaklar

Clauson, Sir Gerard, The Case against the Altaic Theory, Central AsiaticJournal 2, Wiesbaden 1956, s. 181-187.

_______, The Relationship between Turkish and Mongolian, Turkish andMongolian Studies, London 1962.

Dilar, Agop, Trk Diline Genel Bir Bak, Trk Tarih Kurumu, Ankara1964.

Doerfer, Gerhard, Temel Szckler ve Altay Dilleri Sorunu, Trk DiliAratrmalar Yll-Belleten 1980-1981, Trk Dil KurumuYaynlar, Ankara 1983, s.1-16.

Ercilasun, Ahmet Bican, Trk Dili Tarihi, Aka, Ankara 2004.

Eren, Hasan, Trklk Bilimi Szl. 1. Yabanc Trkologlar, Trk Dil

Kurumu Yaynlar, Ankara 1998.Tekin, Talat, Altay Dilleri Teorisi, Trk Dnyas El Kitab, Trk

Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara 1978, s. 118-130.

_______, Makaleler. 1- Altayistik, (Yayma Hazrlayanlar: Emine Ylmaz,Nurettin Demir), Ankara 2003.

Temir, Ahmet, Trke le Moolca Arasndaki lgiler,DTCF Dergisi, C.III, S. 1-2, s. 1-25, Ankara 1955.

_______, Ural-Altay Dilleri Teorisi, Trk Dnyas El Kitab, TrkKltrn Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara 1978, s. 114-118.

Tuna, Osman Nedim, Altay Dilleri Teorisi, Trk Dnyas Aratrmalar,Ankara 1983.

Yce, Nuri, Trk dilinin Ural-Altay dilleri arasndaki yeri. A (= slmAnsiklopedisi), 12/2, stanbul 1987, 445b-456b.


27/194

21


28/194

22


Trk Dilinin Orhun (Kktrk) Trkesinden nceki dnemlerinianlatabilecek,

Orhun (Kktrk) ve Uygur Trkelerinin de iinde bulunduu EskiTrke Dnemi ve sonrasn tanmlayabileceksiniz.

Ana Altaycalk TrkeAna TrkeAna uvaa

DnemlendirmeEski TrkeOrta TrkeYeni Trke

TRK DLNN ORHUN (KKTRK) TRKESNDEN NCEKDNEMLER

ORHUN (KKTRK) VE UYGUR TRKELERNN DE NDEBULUNDUU ESK TRKE DNEM VE SONRASI


29/194

23

TRK DLNN ORHUN (KKTRK)TRKESNDEN NCEK DNEMLER

Altay dil teorisini kabul edenler iin, Kuzey Buz Denizinden BasraKrfezine, Kuzeydou Asyadan Dou Avrupaya kadar uzanan geni biralanda konuulan Trk dili, bu dili konuanlarn says, yazl metinlerinineskilii ve okluu bakmndan Altay dilleri arasnda en nemlisidir.Bugne kadarki bilgiler nda, Trk dilinin tarihlendirilmi en eskiyazt, VII. yya ait oyren (oyr, 688-692) yaztdr. Baka bir deyile,Trk yaz dilinin ilk rnekleri VII. yya aittir. oyren yazt, Kl Tigin,Bilge Kaan ve Tonyukuk yaztlar gibi mezar ta olarak dikilmitir.Kktrk Kaanlna bal bir kiinin, II. Kktrk Kaanln kuranlterie katldn anlatan bu yazt, sadece 6 satrdan ibarettir. Orhunyaztlarnn yazld alfabe ile hkkedilmitir (taa kaznmtr). Dilimizinve tarihimizin en nemli belgeleri olan Orhun yaztlar (Kl Tigin, Bilge

Kaan ve Tonyukuk yazt), oyren yaztndan yaklak 40 yl sonrayazlmaya balanmtr. Burada olduu gibi, her ne kadar en eski yaztolarak oyren yazt gsterilse de Orhun yaztlar Trk dilinin en eski

belgeleri olarak deerlendirilir. Bunun nedeni bu yaztlardaki metinlerinanlalabilecek uzunlukta olmas, yani Kktrk harfleriyle yazlm pek oktata olduu gibi silinti ve tahribatn ok fazla olmamasdr.

Mool dilinin en eski yazl belgesi, 1225 tarihli Yesnke Tadr.Moollarn en nemli belgesi olan Moollarn Gizli Tarihi ise 1240 ylnaaittir. Bu eseri Ahmet Temir, 1948 ylnda Trkiye Trkesine aktarmtr.

Tunguzcann en eski yazl belgesi bugn artk l diller arasndasaylan uen diline aittir. Bu belgelerden ilki 1413, ikincisi 1433ten

kalmad

r. Tunguzca iinde en ok Manular hakk

nda bilgi sahibiyiz.Manuca belgelerin en eskileri ise XVI. yya aittir.

Korecenin ok ufak paralara yazl olan ilk belgeleri ise 1443tenbalamaktadr.

Altay dilleri arasna ok ge dahil edilen ve bu sebeple Altay dil birliiyesi olarak belki ihtiyat konularak gsterilen Japoncann en eski yazl

belgesi ise 712 ylna aittir.

Yukarda grld zere Trk dili, Altay dilleri arasnda yaz dilikimliini kazanm en eski dildir.

Dil dnemlendirmeleri, o dili konuanlar tarafndan yaplmaz. ok dahasonralar o dille uraan dilbilimciler tarafndan yaplr. O yzden bazen

birbiriyle rtmeyen deerlendirmelere rastlanabilir veya bir dnem iin


30/194

24

geerli olan bir gr daha sonra eskiyebilir; yerini yenilerine brakmakzorunda kalabilir.

Bir dilin k noktasndaki ya da tanklayamadmz dnemlerindekidurumuna ilikin olarak ancak baz metotlar, zellikle rekonstrksiyon(=yeniden kurma, yeniden oluturma) metodunu kullanarak fikir sahibi

olabiliriz. Bunu da dilin ileyi mekanizmasn tespit etmek suretiyleyapabiliyoruz. Bir dili, sadece o dili konuanlara ve dilin i faktrlerinedayanarak dnemlendiremeyiz. Trk dili, yazl metinlere sahip olmadannce de ok uzun zaman kullanlmtr. Dilbilimciler, dilin ak iindekikarakteristikleri belirleyerek yazl olmayan Trkenin zellikleri hakkndada baz fikirler ne srebilir.

Ana Altayca Dnemi

Trk dilinin tarihinde en erken dnem Altay Dil Birlii dnemidir; yaniTrk, Mool, Tunguz, Kore dilleri ve belki Japon dilinin ortak olduudnem. Bu ortak dil dneminde mahall farkllklarn alt gruplar

oluturduunu varsaymal

y

z; yani Korelilerin, Trklerin, Moollar

n veTunguzlarn atalarnn, bu ortak dil dneminde birbirinden farkl, yanibirinden brne farkllklar gsterebilen ortak dilin (=Ana Altayca)varyantlarna (=eitleme) sahip olduunu dnmek zorundayz. Budnemde mahall farkllklarn oluturduu azlar, dil seviyesindednlmelidir.

Ortak corafya iindeki blgesel dalmlar, daha o dnemde bufarkllamann ortaya kmasndaki bir faktrdr; tpk bugn Trkiye dilalan zerinde farkl azlarn olmas gibi. Ana Altayca dneminde Trksoylularn, Trk azn konuanlarn dierlerinden iyice ayrlp Trk dilinin

bamsz bir dil olmas konumuz asndan nemlidir.

lk Trke DnemiAltay Dil Teorisini, yani bu dillerin genetik akrabaln kabuletmeyenler iin Trk dilinin dnemlendirilmesindeki ilk evre, 5000 y llkgemii olan lk Trke (=Erken En Eski Trke, n Trke; ng. Pre-turkic) dnemidir. Altay dil birliini kabul edenler iin ise bu dnemdeTrk dili, Ana Altaycadan ayrlm ve bamsz bir dil olarak gelimeye

balamtr. Bu dnemin balangc iin kesin bir zaman verilmemeklebirlikte M.. 3500l yllardan milat sralarna kadarki sre gsterilir.

Bu dnem, uvaa dahil btn Trk dillerinin ata dnemidir. nTrke dneminde r // z ve l // denklikleri sebebiyle daha sonra ortayakacak olan ayrma henz olmamtr. Dnemin en nemli zellii -daha

sonra rve zye geliecek olan- * ve -daha sonra lve ye geliecek olan-* fonemlerinin bulunmasdr. Bu rekonstrksiyon, Trke ve uvaaarasndaki denklik sayesinde yaplabilmitir. rnein, * sesinirekonstrksiyon metodu ile zmleyecek olursak:

Fonem: Anlam farkyaratan ses birimi


31/194

25

Xfonemi = ses deiimi rvez ynndedir.

oguX

r z

ogur oguz

lk Trke dneminde ogux eklinde konuanlar vardr. Daha sonrakiAna Trke dneminde Trk dili, ogur eklinde x deikeninin rlikonuurlar ile oguz eklinde x deikeninin zli konuurlar olarak, yaniAna uvaa ve Ana Trke diye ayrlmtr. uvaa dnda btn Trkdil ve diyalektleri Ana Trke; uvaa ise Ana uvaadan gelimitir.

Bylece Trk dil ve diyalektlerini gruplandrma almasn yaparkenkullanacamz en nemli lt, T. z = u. rdenklii ile ortaya konulmuoldu.

Ana Trke ve Ana uvaa Dnemi

Ana Trke (=Ge En Eski Trke) ve Ana uvaa dnemi, miladn ilkyllarndan Trk dilli ilk yazl belgelerin bulunuuna kadarki dnemikapsamaktadr. Tarihte Trk asll olduklar bilinen Hun, Avar, Peenek,Bulgar gibi boylardan kalan, tarih kaynaklarda geen boy, hkmdar veyer adlarnn Trke ile ilgili olmas, bu dnemin tanklardr. Bu adlarngetii kaynaklar dorudan Trke yazlm kaynaklar olmayp in ve

Bizans kronikleri ve Bulgarlardan kalm listelerdir.Bu dnem adndan anlalaca zere Ana Trke ve Ana uvaa

dnemi olmak zere iki dnemi iermektedir.

rli konuurlarn dili olan Ana uvaa (Ana Bulgarca) dnemi, szkonusu yzyllar ierisinde Karadenizin kuzeyinde ve Kuzey Kafkasyadayaam olan Bulgar Trklerinden kalan belgeleri iine alr.

rli konuurlar; yani bugnk uvalarn atalar hakknda Bizanskaynaklar bilgi vermektedir. Bizans kaynaklarndaki Trke malzeme birMacar bilgini olan Moravcsik tarafndan ilenmitir (Bizantino Turcica I,II, Berlin 1958). Bizans kaynaklar, rli konuurlara Ogurdnda On Oguradnn da verildiini haber verir. Ayrca byle konuanlar, Atillann

Hunlarnn kalntlar olarak tantlr.

zli konuurlarn dili olan Ana Trke dnemi ise uvaa d nda btnTrk dillerini kapsar. Bu tip konuurlar hakknda ilk bilgileri inkaynaklarndan temin edebiliyoruz. lk yazl belgelerimiz olan OrhunYaztlarnda zli bir dil kullanld grlr. Biz, bugn yazl diltarihimizden sz ederkenzli konuanlarn dil tarihinden sz ederiz.

Bizans kaynaklarnda, VI. yyn ortalarnda On Ogur Bulgarlarnndiline evrildii sylenen ncil bugn elimizde olsa idi, o zaman Ogurgrubunun dil zellikleri hakknda syleyecek bir hayli szmz olurdu.

Dier taraftan zli konuurlar iin in kaynaklar VI. yyda, yani bugniin Trk diliyle yazlm bilinen hibir belgenin bulunmad I. KktrkKaanl (552-630) dneminde, birtakm Budist sutralarn

Nirvanasutra:Nirvana'ya ulatnainanlan kiilerinfelsefelerinin ve dinretilerinin telkin

edildii Budizm kitaplar.

Sogd: M.. VI. yy'dayazl olarak belirlenenSogdiana ad, ranhalklarndan Sogdlarnyerleik olduklar blgeyiniteler. Sogdlar Trklerin

aras

nda kalmalar

sebebiyle Trkekonuur olmulardr.Sogdlar, bugnkzbekistanda yaambir millettir. Trkleringenelde iyi ilikilerkurduklar, topraklarndaticaret yapmalarna izinverdikleri bu halk,Zerdtlk, Maniheizm,Budizm ve Hristiyanlkgibi eitli dinleribenimsemi ve Orta

Asyadaki ticaretkolonileri vastasyladillerini ve yazlarn Trklkelerinde deyaymlardr. zellikleUygur hakan BgKaann Mani dininegirip bunu devlet diniolarak kabul etmesindensonra, DouTrkistanda oldukayaylan bir yaz biimi,Sogd yazs olmutu.


32/194

26

(=Nirvanasutra) Trkeye evrildiini haber veriyor. Bu sutralarn da elegemesi durumunda Trk dilinin bir basamak gerisi hakknda daha ok

bilgimiz olurdu.

Bizans kaynaklar, daha sonra anlatacamz gibi, Oguz grubunagirenlerin Bizansla olan ilikilerini de anlatmaktadr. I. Kktrk

Kaanlnn Bat kanadndan sorumlu olan temi Kaann Dou Romamparatorluuna bir elilik heyeti gnderdiini Bizans kaynaklarkaydeder. Bu elilik heyetinin banda Sogd meneli biri vardr ve bu kiitemi Kaann mektubunu Bizans imparatoruna sunar. Bizanskaynaklarnda, sunulan mektuptaki yaznn skit harflerine benzediisylenir. Sz konusu mektubun bugne kadar bulunmayan ve bilinmeyenskit alfabesi ile gnderilmi olduunun sylenmesi, baka bir durumuanlatyor olsa gerektir. Bundan da, z tipli konuurlarn, I. Kktrk Devletizamannda d (diplomatik) yazmalarn gerekletirmek zere, Trkeolup olmadn bilmediimiz bir yaz sistemi kurmu olduklaranlalmaldr. Bu, bizim dilimizin tarihi iin nemlidir.

Trk Dilinin Orhun (Kktrk) Trkesinden nceki dnemleriniAltay Dil Teorisini benimseyen trkologlara gre kronolojik olaraksralaynz.

ORHUN (KKTRK) VE UYGUR TRKELERNNDE NDE BULUNDUU ESK TRKE DNEMVE SONRASITrkologlar tarafndan Trk dili, ilk yazl rnlerden balayarak dnemde ele alnp incelenmitir. Bu dnemler genelde u adlandrma ileverilir:

1. Eski Trke2. Orta Trke

3. Yeni Trke

Eski Trke Dnemi (VII.-XIII. yy): Kktrk, Uygur veKarahanl Trkeleri

Bugnk bilgilerimiz nda Eski Trke dnemi, Trk yaz dili tarihininbalang noktasdr. Bu dnem, Trk dilinin yazl rnler vermeyebalad ilk dnemdir. Baka bir deyile, Eski Trke dnemi ncesindeTrkler tarafndan yazya gemi, Trk diliyle yazlm herhangi bir belge

bulunmamaktad

r.Eski Trke dneminin balang aamas Kktrkedir. Kktrke,

Trk adnn Trklere ait tarih kaynaklarda ilk olarak getii, Trkeninilk yazl kaynaklarnn bulunduu ve Trkenin yapsn gerek bilgilerletespit edebildiimiz ilk dnemdir.

Eski Trke dnemi, Trk dilinin yazya geirildii Kktrke (=OrhunTrkesi), Uygurca ve Karahanl yaz dillerini (VII-XIII. yy) kapsar. XIII.yya kadar Trk dnyasnn dou kolunda iki ayr blgede iki ayr yaz diliolumutur. Bunlardan biri tkende ve daha sonra Dou TrkistandakiTarm Blgesinde kullanlan Kktrke ile Uygurca, dieri de Kagardaortaya kan Karahanl Trkesidir. Uygur ve Kara-hanl Trkeleri

birbirinin devam olmakla beraber yan yana iki ayr medeniyeti temsilederek rnlerini vermilerdir.

Resim 2.1

Sogd Alfabesi


33/194

27

Trk dili, bu dnemde, bu yaz dili dnda henz farkl bir yaz dilioluturmamtr. Elimizdeki veriler, farkl bir Trk yaz dili olan ve EskiOuz Trkesi ad verilen yaz dilinin ilk metinlerinin XIII. yya aitolduunu sergilemektedir. XIII. yy ise Orta Trke adl yeni bir dnemin

balangcdr.

Bu yaz dili arasnda doal olarak baz dilbilgisel farklar bulunur.Kktrk ve Uygur Trkeleri ile Karahanl Trkesi arasndaki farklar, balolduklar kltr daireleri ile deiik Trk boylarna ait az farkllklarnnortaya kard seslik, biimlik ve sz daarc farkllklarndan te deildir.Tabi ki bunda corafya ve zaman faktrleri de etkili olmutur. Bu farklar,Kktrke ve Uygurca arasnda bulunduu gibi Kktrk alfabesiyleyazlm byk yazt arasnda da vardr.

Eski Trke dnemi ierisinde yer alan Karahanl Trkesindeki -dieryaz dilleri olan Kktrk ve Uygur Trkelerine oranla- en kkl deiiklik,resm din olarak kabul edilen slmiyetin etkisiyle Arap alfabesinin, baka birdeyile Kuran yazsnn kullanlmaya balanmasdr; ancak Trkler alfabe vedin konusunda zellikle Eski Trke dnemi boyunca hibir zaman tutucu

olmamlardr. 762 ylnda, Uygur hkmdar Bg Kaan (759-780)zamannda da Mani dininin resmen kabul ile Uygur alfabesinden farkl biralfabe olan Manihey alfabesi kullanlmt.

Ksacas kabul edilen dinin alfabesini kullanm olmak, o alfabe ileokuyup-yazmak, bir dili dnemlendirirken yeni bir dnemin balatlmasiin yeterli sebep deildir.

lk Dnemlendirme almalarnda Eski Trke

Eski Trke dnemi balangta, VI. ve X. yylar aras, yani Kktrke veUygurca iin kullanlmt. Hatta kronolojik kayg gdlmeden Uygurcannslm dnemde vermi olduu eserler de Eski Trke kapsamnda

deerlendirilmiti. Trk dilinin tarih temellere dayanan dnemlendirmesihakkndaki ilk almalar, 1936 ylnda K. Grnbech ile balar. Aslnda bukonuda Aleksandr Nikolayevi Samoylovi (1880-1938)in 1928 ylndayapt bir alma da vardr. Bu alma Abdlkadir nan (1889-1976)tarafndan Orta Asya Edeb Dili Tarihine Dair adyla Trkiye Trkesineevrilmitir (A. N. Samoylovi, K istorii literaturnago sredneziatsko-turetskogo yazka, Leningrad 1928. eviren: A. nan, Ankara Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Yllk almalar I, s. 73-95). almada, slmiyeti kabulettikten sonraki Orta Asya, yani Trk dnyasnn dou kolundaki yaz dilleriyer almaktadr. Samoyloviin sz konusu ettiimiz maka-lesi, Trk dilinintarih dnemlere ayrlmasnda Harezm Trkesine yer vermesi bakmndannemlidir.

Grnbech (1873-1948), almasnda (Der trkische Sprachbau, I, 1936, s.10-14.) Trk dilini, yazl rnler vermeye balad Orhun Trkesinden

balayarak dneme ayrmtr:

1. Eski Trke: Orhun (Kktrk), Uygur.

2. Orta Trke: Kagar (Karahanl), aatay, Kuman, Eski Osmanl.

3. Yeni Trke:

a. Gney Trkesi: Osmanl, Azer, Trkmen.

b.Bat Trkistan leheleri: zbek, Hive.

c.Dou Trkesi: Kagar, Kua, Turfan, Komul, Tarani.

d.Kuzey Trkesi: Koybal, Altay, Abakan, Soyon, Uryanhay.

Mani: M.S. III.yzylda,MezopotamyadaZerdt Dualizmi,Babilonya folkloru,

Budist ahlk ilkeleri veHristiyan unsurlarnkarmndan meydanagelen Maniheizminkurucusudur. Mani-iNakka olarak daanlr.

Resim 2.2

Turfan kazlarnda bulunanve Manihey alfabesiyleyazlm bir metin rnei.


34/194

28

e. Kpak Trkesi: Krgz, Volga leheleri (Kazan vb.), Bakurt,Karayim.

Yani, Orhun Trkesi ilk dnemin balang yaz dili olmutur. Bu ikiaratrmacnn almalarnda Eski Trke ad verilen dnemin iinde yer alan

bir Trk yaz dili de Uygur Trkesidir.

Grnbech, Eski Trke dneminden sonra gelen Orta Trke dneminiKarahanl Trkesi ile balatm ve bu dnemi de bugnk Trk dillerininortaya kt dneme, yani XX. yy balarna kadar getirmitir.

Trk dilinin dnemlendirme almalarndan bir dieri de Louis Ligeti(1902-1987)ye aittir. in Yazsiyle Yazlm Barbar Glossalar Meselesiadyla Trkiye Trkesine evrilen yaz da bu konuda yazlm ilkalmalardan biridir (eviren: Hasan Eren, Dil ve Tarih-Corafya

Fakltesi Dergisi, IX/3 Eyll, Ankara 1951, s. 301-327). Bu yazda Ligeti,Trk yaz dilinin balangcn 6. yy olarak verir. Ligetinindnemlendirmesi ise yledir:

1. Eski Trke (VI-IX. yy): Kktrke ve Uygurca devri. Eski Krgzca

da belki buraya dahil edilebilir. Her dil Eski Trkenin zelliklerinitar.

2. Orta Trke (X-XV. yy):

a. Mani ve Buda tercmeleri ile Uygur yaz dilinin kurulu devri.

b. aatay yaz dili devri.

c. Kpak ve Ouz dil yadigrlar devri.

3. Yeni Trke: XVI. asrdan itibaren, bugnk Trkenin kurulu devri.

Ligetinin yapm olduu dnemlendirmede ilk dikkati eken zellik,kronolojik kaygnn gdlmesi olmutur. Onun iin X. yy sonras Uygurca

yazlm Maniheist ve Budist yazmalar, Orta Trke iinde deerlen-dirilmi; Kktrk ve Uygurca devirleri yine de Eski Trke dnemi ieri-sine alnmtr. Bunda hi kukusuz, A. von Gabain (1901-1993)in 1941-de yazm olduu Alttrkische Grammatik (eviren: Mehmet Akaln, EskiTrkenin Grameri, TDK Yaynlar, Ankara 1988) adl eserinin etkisivardr. Yalnz Gabain, Kktrk ve Uygur harfli yazmalarn tamamn EskiTrke dneminde kabul ederek deerlendirmeye almtr.

Trk Dili Tarihi I (stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar,stanbul 1958) adl kitab ile Trkiyede bu konuda uzun yllar tek kalmalmann sahibi Ahmet Caferolu (1899-1975) da Kktrk ve Uygurdnemlerini Eski Trke bal altnda incelemitir. Daha sonra 1987dekialmas ile Nuri Yce (Trk dili ve leheleri, A (=slam Ansiklopedisi),

12/2 , stanbul 1987, 468b-530b.) de VI.-IX. yylar arasndaki dnemi EskiTrke diye adlandrm, ardndan gelen Orta Trke dnemini KarahanlTrkesi ile balatmtr.

lk Dnemlendirme almalarnda Kullanlan Olgu

Karahanl Trkesini yeni dnemin balangc olarak gstermek hiphesiz slmiyetin kabuln lt olarak alma dncesindenkaynaklanmaktadr. slmiyetin kabulnden nceki dnem Eski Trke,sonraki dnem ise Orta Trke olarak kabul edilmitir.

Bir dil dnemlendirmesinde, bir dili konuanlarn kabul ettii dinin esasalnmas ne derece dorudur? Eski Trke dnemi ierisinde her hlkrda

deerlendirilen Kktrk ve Uygur Trkeleri zamannda da Budizm,


35/194

29

Maniheizm ve Hristiyanlk gibi birden fazla din kabul edilmi ve Uyguryazl rnleri, bu dinlerin kutsal kitaplarnn yazld alfabeler ileyazlmt.

Sonraki Dnemlendirme almalarnda Kullanlan Olgu

Trk dilini dnemlendirmek iin son yllarda yaplan almalar ise burayakadar saydmz almalardan farkllk gstermektedir. Bu farkllklarn

banda, Eski Trke dnemi iinde yer alan yaz dilleri ve Orta Trkednemini Eski Trke dneminden ayrt edici olgu gelmektedir.

Andrs Rna-Tasn 1991de yaymladAn Introduction to Turcologyadl eserde Eski Trke dnemi iki gruba ayrlm, ikinci grupta yer alanGe Eski Trke dnemi ise aamada deerlendirilmitir:

Old Turkic (Eski Trke)

1. Early Old Turkic (Erken Eski Trke 400-550)

2. Late Old Turkic (Ge Eski Trke 550-1200)

a. Late Old Turkic I (Ge Eski Trke I 550-700)

b. Late Old Turkic II(Ge Eski Trke II 700-1000)

c. Late Old TurkicT III(Ge Eski Trke III 1000-1200)

3. Middle Turkic (Orta Trke 1200-)

Rna-Tasn bu almasnda dikkati eken yan, Karahanl Trkesinin,Ge Eski Trke dneminin nc alt grubunda deerlendirilmesidir.Dier bir deyile, Orta Trke dneminin 1200lerden itibaren, Moolistilas ile balatlmasdr. Trk dilinin yeni bir dnemini balatmada Rna-Tasn semi olduu olgu, Trklerin slmiyeti kabul deil Moolistilasdr. XIII. yyda bir dnya sistemi kurmu olan Moollarn yapm

olduu istillar ile Trk dnyasnn farkl yer ve zamanlarnda yeni yazdilleri ve bugnn bamsz dil gruplar olumutu. XIII. yydan itibarenTrk dnyasnn dou kanadnda ortaya kan Trk yaz dili yannda batkanadnda da yeni bir yaz dili daha kendini gstermiti. Bu yzylda

Dou Trkesi:

Harezm Trkesi aatayca

Bat Trkesi ise:

Eski Ouz Trkesi (=Eski Anadolu Trkesi) Osmanl Trkesi

eklinde devam etmiti.Rna-Tastan sonra onun grn benimseyen dier bir bilim adam

Lars Johansondur. Johansonun History of Turkic (The TurkicLanguages, London-New York 1998, s. 81-125) adl makalesinde Trkdilinin yaz dili olmasndan sonraki aamalar ele alnmtr. VII. yydanMool istilasna kadarki dnem Daha Eski Dnem bal altndaverilmi olup,

1. Dou Eski Trk dili

2. Eski Uygur Trkesi

3. Karahahanl Trkesi


36/194

30

olmak zere alt gruba ayrlmtr. Johansonda da Orta Dnem, Rna-Tasta olduu gibi XIII. yydan itibaren balar ve eitli yaz dillerinikapsar.

Eski Trke dneminin yukarda sz ettiimiz ekilde yaz dilinikapsadna tank verebileceimiz dier bir alma, Marcel Erdaln A

Grammar of Old Turkic (Brill, Leiden-Boston 2004) adl kitabdr. Bu kitaptaErdal, Karahanl Trkesinin ilk dnem metinlerini Eski Trke iindedeerlendirmitir. Trkiyede bu konuda en son alma ise bu satrlarn yazarAysu Ataya aittir. (Mool Ftuhat ve Dou-Bat Trk Yaz Dili Kavramlarzerine, Cengiz Kaan ve Oullarnn craatlarnn Trk Dnyasndaki

Akisleri Uluslararas Sempozyumu, 7-8 Aralk 2006 stanbul).

Orta Trke (XIII.-XX. yy): Douda Harezm ve aatayTrkesi; Batda Eski Ouz ve Osmanl Trkesi

Orta Trke dnemi, XIII. yydan itibaren, Mool istilas ile Trk dnyasnnfarkl yer ve zamanlarnda ortaya kan edeb dillerin istikrar kazanmaya

balayp bugnn bamsz dillerini ve dil gruplarn oluturduu dnemdir.Trk dilini dnemlendirmede Cengiz hareketinin Orta Dnem diye

tanmlayabileceimiz belli bir dnemin balangc olarak alnmas bizce de sonderece isabetlidir, nk 840tan sonra batya doru hareketlenen Trk

boylarnn ekillenmesinde asl etken, Mool hareketi olmutur. Bir bakmaCengiz (l. 1227), Orta Asya ve Bat Avrasyann baz yeni unsurlarla da olsaTrklemesini salam, ayrca var olan etnik-dilsel unsurlarn yeni oluumlaradnmesine yol amtr. Balca Trk boylarndan Ouz, Kpak veUygurlarn bulunduklar yerlerde 1200lerden nce yerlemi olduklariddiasna karlk onlara imdiki grnmlerini veren birletirici tarih olaynCengiz a ve onun kargaa dolu yllar olduu tarihilerin ortak grdr.

Orta Trke dneminin balangcndan XV. yya kadarki dnem iindedouda Harezm Trkesi ve batda Eski Ouz Trkesi (Eski AnadoluTrkesi) varken, XV. yydan XX. yya kadarki dnemde douda aataycave batda Osmanlca hkim olmutur. Bu iki yaz dili yani Osmanlca veaatayca XX. yyn balarna kadar Trk dnyasnn bat ve dou yakasndadevam etmi, yeni yaz dillerinin oluumuyla son bulmutur.

Orta Trke Terimi

Orta Trke terimi, ilk kez 1928de Kagarl Mahmudun szlnn, yaniDvn Lgtit-Trkn sz varl ile ilgili almasnda, Carl Brockelmann(1868-1956) tarafndan Karahanl Trkesi iin kullanlmtr (MitteltrkischerWortschatz nach Mahmd al-Kgars Dvn Lugt at-Turk, Bibliotheca

Orientalis Hungarica 1, Budapest 1928).Brockelmann, 1954 ylnda bu terimin alann slmln kabulnden XX.

yyn balarna kadarki Orta Asya Trkesini (Karahanl, Harezm, aatayTrkeleri) iine alacak ekilde geniletmi ve bu dnemi Dou Trkesiadyla vermitir (Osttrkische Grammatik der Islamischen Litteratursprachen

Mittelasiens, Brill, Leiden 1954).

Balang almalarnda Orta Trke Teriminin Kullanm

Yapt dnemlendirmede C. Brockelmanndan sonra Orta Trke teriminikullanan Grnbech ve Ligeti olmutur. Onlarn yapm olduu almalardaEski Trke dnemini anlatrken Orta Trke dnemine de yer verdiimiz iin


37/194

31

burada tekrar etmek istemiyoruz, fakat bu almalarda Orta Trke dnemininX. yydan itibaren, yani Karahanl dnemi ile balatldn hatrlatmak isteriz.

F. Kprl ise Harezm Trkesi dnemi olan XIII. ve XIV. yy ilkaatay devri iinde deerlendirir (aatay Edebiyat, slm Ansiklopedisi,C. 3, 24. cz, stanbul 1945, s. 275-285). Ona gre, aatay Trkesinin

meydana geliinde ortak karakter Cengiz istilasdr. Trkistan, Horasan,Harezm ve Altn Orduda yazlm eserler arasnda diyalektik farklar pek tabiki vardr; fakat Kprl dil ve edebiyat tarihini dnemlere ayrrken filolojikkarakterleri ihmal etmemek gerektiini, ancak birinci koul olarak toplayctarih ve edeb karakterleri gz nnde bulundurmann gerekliliinivurgulamtr.

Ahmet Caferolu, Trk Dili Tarihi adl eserinde Orta Trke dneminiKarahanl Trkesi ile balatm ve Trk dnyasnn dou kolundakiTrkelere Mterek Orta Asya Trkesi adn vermitir. Mterek OrtaAsya Trkesini ise trl kltr merkezleri ve Trk boylarnn etnik ve dierzellikleri bakmndan e ayrr:

1. Karahanl

lar devrinden itibaren Kagarivesinde inkiaf eden Trke kibuna hem Hakaniye hem Dou Trkesi ad verilmektedir.

2. Bat Trkistanda Seyhun rmann aa mecras ile Harezmin muhtelifmerkezlerinde gelien Harezm (Altn Ordu) Trkesi.

3. Orta Asya Trkesinin en parlak devrini tekil eden aatay Trkesi.

Nuri Yce, 1987 ylndaki almas ile Orta Trke dnemini,

1. Yaz dili olma (XI-XV. yzyllar)2. Gelime dnemi (XVI-XX. yzyllar) olarak iki alt dneme ayrm,

ikinci alt dnem iin u aklamay yapmtr:

Orta Trke devrinde yaz dili hline gelmi olan ivelerin eserlervererek edeb bir dil olmas, bu dneme rastlar. Osmanl, aatay,

Kpak, Trkmen vb. iveler Orta Trke devrinde yaz dili hviyetinikazanmlar ve birok eserler vererek bu devrede edeb dil hline

gelmilerdir. (Trk dili ve leheleri, A (=slam Ansiklopedisi), 12/2,stanbul 1987, 468b-530b).

Nuri Ycenin bu aklamalar yapt alt dnem, Rna-Tasta Ge OrtaTrke adyla gemektedir.

Sonraki almalarda Orta Trke

Orta Trke dnemini XIII. yydan itibaren balatanlarn banda yukarda da

ifade ettiimiz gibi Rna-Tas gelir. Ona gre X. yyda yazl rnlerinivermeye balayan Karahanl Trkesi, Ge Eski Trke dneminin 1000 ve1200l yllarn ieren nc basaman oluturur. slmiyetin etkisindenuzak olan Mool dnemi Uygur metinleri, Rna-Tasn almasnda OrtaTrke dnemi iinde deerlendirilmitir.

Rna-Tas, 1200lerden balayarak oluan blgesel yaz dillerinin geliipedeb eserler verdii dnemi ise Orta Trke dnemi ad altnda toplamtr.Johanson da yukarda ad geen History of Turkicadl almasnda blgeselyaz dillerinin ortaya kt XIII. yy Trk dilinin tarihsel snflamasnda OrtaDnemin balangc olarak almtr. lk slm eserlerin verildii KarahanlTrkesi onun almasnda da Rna-Tasta olduu gibi Eski Dnem iindedeerlendirilmitir.


38/194

32

Yeni Trke Dnemi

XX. yyn ilk eyreinde balayp bugnk Trk dil ve leheleri (TrkiyeTrkesi, Azerbaycan Trkesi, Trkmence, zbeke, Kazaka, Krgzca,Yakuta, uvaa vs.) nin ortaya kt dnemdir. Trk dillerinin bugnkendine has gramer zellikleri vardr ve bunlar edeb eserler veren yaz dilleri

hline gelmiler-dir. Bu Trkelerden bazlar da siyasal nedenlerle yaz dilihline getirilmitir.

Eski Trke dnemi ve sonrasn ana balk altnda gerekliadlandrmalarla birlikte kronolojik olarak sralamaya aln.


39/194

33

zet

Trk Dilinin Orhun (Kktrk) Trkesinden nceki dnemlerini anlatmak.

Trk dili, bu dili konuanlarn says, yazl metinlerinin eskilii ve okluuynleriyle Altay dilleri arasnda yaz dili kimliini kazanm en eski ve ennemli dilidir. Trk dilinin tarihlendirilmi en eski yazt, VII. yya aitoyren (oyr, 688-692) yazt olsa da Trk dilinin en az tahribata urayan,en uzun ve en fazla anlalabilen ilk yaztlar Orhun yaztlardr (Kltigin,Bilge Kagan, Tonyukuk). Dilimizin ve tarihimizin en nemli belgeleri iseOrhun yaztlardr.

Trk dilinin dnemlendirilmesindeki kronolojik sralama yledir:

Ana Altayca lk Trke Ana Trke ve Ana uvaa Eski Trke Orta Trke Yeni Trke

Altay Dil Teorisini, yani bu dillerin genetik akrabaln kabuletmeyenler iin Trk dilinin dnemlendirilmesindeki ilk evre, 5000 y llkgemii olan lk Trke dnemidir. Altay dil birliini kabul edenler iin isebu dnemde Trk dili , Ana Altaycadan ayrlm ve bamsz bir dil olarak

gelimeye balamtr.lk Trke dnemi, ogux eklinde konuanlar vardr. Daha sonraki AnaTrke dneminde Trk dili, ogureklinde x deikeninin rli konuurlarile oguzeklindex deikenininzli konuurlar olarak, yani Ana uvaave Ana Trke diye ayrlmtr. uvaa dnda btn Trk dil vediyalektleri Ana Trke; uvaa ise Ana uvaadan gelimitir.

Orhun (Kktrk) ve Uygur Trkelerinin de iinde bulunduu Eski TrkeDnemi ve sonrasn tanmlamak.

Trkologlar tarafndan Trk dili, ilk yazl rnlerden balanarak dnemde ele alnp incelenmitir. Bu dnemler genelde u adlandrma ile

verilir:1. Eski Trke

2. Orta Trke

3. Yeni Trke

Eski Trke dneminin balang aamas Kktrkedir. Kktrke,Trk adnn tarih kaynaklarda ilk olarak getii, Trk dilinin ilk yazlkaynaklarnn bulunduu ve Trk dilinin yapsn gerek bilgilerle tespitedebildiimiz ilk dnemdir.

Eski Trke dnemi, Trk dilinin yazya geirildii Kktrke (=OrhunTrkesi), Uygurca ve Karahanl yaz dillerini (VII-XII. yy) kapsar. XIII.yya kadar Trk dnyasnn dou kolunda iki ayr blgede iki ayr yaz dili

olumutur. Bunlardan biri tkende ve daha sonra Dou TrkistandakiTarm Blgesinde kullanlan Kktrke ile Uygurca, dieri de Kagardaortaya kan Karahanl Trkesidir.

Orta Trke dnemi, XIII. yydan itibaren, Mool istilas ile Trkdnyasnn farkl yer ve zamanlarnda ortaya kan edeb dillerin istikrarkazanmaya balayp bugnn bamsz dillerini ve dil gruplarn oluturduudnemdir. Orta Trke dneminin balangcndan XV. yya kadarki dnemiinde douda Harezm Trkesi ve batda Eski Ouz Trkesi (EskiOsmanlca) varken, XV. yydan XX. yya kadarki dnemde douda aataycave batda Osmanlca hkim olmutur.

Yeni Trke dnemi, XX. yyn ilk eyreinde balayp bugnk Trk dil ve

lehelerinin ortaya

kt

dnemdir.


40/194

34

Kendimizi Snayalm

1. Trk dilinin dnemlendirilmesiyle ilgili aadaki ifadelerden hangisiyanltr?

a. Altay dil birliini kabul edenlerce Trk dilinin ilk dnemi AnaAltaycadr.

b. Altay dil birliini kabul etmeyenlerce Trk dilinin ilk dnemi olarakAna Trke gsterilir.

c. n Trke dnemi uvaa dahil btn Trk dillerinin ata dnemidir.

d. Trk dilinin yazl rnlerini vermeye balad dnem Eski Trkedir.

e. Eski Trke dneminde Orhun, Uygur ve Karahanl Trkelerivardr.

2. Aadakilerden hangisi Eski Trke dnemini tanmlamaz?

a. Trk yaz dilinin balang noktasdr.

b. VII. yydan XIII. yya kadar Trk dnyasnn Dou kanad iin szkonusudur.

c. uvaa dahil btn Trk dillerinin ata dnemidir.

d. tken ve Dou Trkistandaki Tarm blgesinde kulanlan Kktrkeve Uygurca ile Kagarda ortaya kan Karahanl Trkelerini kapsar.

e. Eski Trke dneminde birbirinin devam olmakla beraber yan yanafarkl kltrleri temsil eden yaz dilinden baka yaz dili yoktur.

3. lk dnemlendirme almalarnda Eski Trke dnemindeki yaz dilleriaadakilerin hangisinde birlikte ve doru olarak verilmitir?

a. Kktrke (Orhun Trkesi) - Eski Ouz Trkesi

b. Kktrke, - Harezm Trkesi

c. Uygurca - Karahanl Trkesid. Kktrke - Karahanl Trkesi

e. Kktrke (Orhun Trkesi) - Uygurca

4. Rna-Tasn Trk dilini dnemlendirme almasnda, Eski ve Orta Trkednemlerini ayrmada esas ald husus, aadakilerden hangisidir?

a. Cengiz istilas

b. slmiyetin kabul edilii

c. Peygamberin Mekkeden Medineye g

d. Talas zaferi

e. Koo-Uygur Kaanlnn ykl

5. Orta Trke terimini ilk kez kullanan bilim adam, aadakilerdenhangisidir?

a. Lars Johanson

b. Rna-Tas

c. Marcel Erdal

d. Carl Brockelmann

e. Karl Grnbech


41/194

35

6.Orta Trke dnemiyle ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr?

a. XIII. yydan itibaren Mool istilas ile Trk dnyasnn farkl yer vezamanlarnda ortaya kan Trk yaz dillerinin ve dil gruplarnnolutuu devre kadar devam eder.

b. Orta Trke dneminde Trk dnyasnn dou ve bat kollarnda

olumu yaz dilleri vardr.c. Douda Uygurca ve Karahanl Trkeleri ile batda Eski Ouz ve

Osmanl Trkesi vardr.

d. Douda Harezm ve aatay Trkesi, batda Eski Ouz ve OsmanlTrkesi vardr.

e. Trk dilinin ilk dnemlendirme almalarnda Orta Trke dnemi X.yydan balatlmtr.

7. Fuad Kprl yapt almada Trk dnyasnn dou kanadnda XIII. veXIV. yyda kullanlan hangi Trkeyi, hangi yaz dili iindedeerlendirmitir?

a. Harezm Trkesini aataycadab. Kktrkeyi Uygurcada

c. Uygurcay Karahanl Trkesinde

d. Karahanl Trkesini Harezm Trkesinde

e. Uygurcay Harezm Trkesinde

8. Ahmet Caferolu, yapm olduu almada Mterek Orta AsyaTrkesi ile aadakilerden hangisini kastetmitir?

a. Orhun Trkesi, Uygurca, Karahanl Trkesi

b. Karahanl Trkesi, Harezm Trkesi, aatay Trkesi

c. Uygur Trkesi, Karahanl

Trkesi, Harezm Trkesid. Eski Ouz Trkesi, Harezm Trkesi, Karahanl Trkesi

e. Harezm Trkesi, aatay Trkesi, Osmanl Trkesi

9. Trkiyede Trk dili tarihi konusunda ilk almay yapan kii,aadakilerden hangisidir?

a. Fuad Kprl

b. Ahmet Caferolu

c. Nuri Yce

d. Talat Tekin

e. Osman Nedim Tuna

10. Trk dilinin dnemlendirilmesindeki kronolojik sralama aadakilerinhangisinde birlikte ve doru olarak verilmitir?

a. Ana Altayca, Ana Trke, lk Trke, Eski Trke, Orta Trke, YeniTrke

b. Ana Trke ve Ana uvaa, lk Trke, Eski Trke, Orta Trke,Yeni Trke

c. Ana Altayca, lk Trke, Ana Trke ve Ana uvaa, Eski Trke,Orta Trke, Yeni Trke

d. lk Trke, Ana Altayca, Ana Trke ve Ana uvaa, Eski Trke,Orta Trke, Yeni Trke

e. Ana Altayca, Eski Trke, Orta Trke, Yeni Trke


42/194

36

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. b Yantnz doru deilse, Trk Dilinin Orhun (Kktrk) Trkesindennceki Dnemleri balkl konuyu yeniden okuyunuz.

2. c Yantnz doru deilse, Eski Trke Dnemi (VII.- XIII. yy)balkl konuyu yeniden okuyunuz.

3. e Yantnz doru deilse, lk Dnemlendirme almalarnda EskiTrke balkl konuyu yeniden okuyunuz.

4. a Yantnz doru deilse, Sonraki Dnemlendirme almalarndaKullanlan Olgu balkl konuyu yeniden okuyunuz.

5. d Yantnz doru deilse, Orta Trke Terimi balkl konuyu yenidenokuyunuz.

6. c Yantnz doru deilse, Orta Trke (XIII.-XX. yy) balkl konuyuyeniden okuyunuz.

7. a Yantnz doru deilse, Balang almalarnda Orta TrkeTeriminin Kullanm balkl konuyu yeniden okuyunuz.

8. b Yantnz doru deilse, Balang almalarnda Orta TrkeTeriminin Kullanm balkl konuyu yeniden okuyunuz.

9. b Yantnz doru deilse, lk Dnemlendirme almalarnda EskiTrke balkl konuyu yeniden okuyunuz.

10. c Yantnz doru deilse, nitenin Btn Balklarn srasyla yenidenokuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1

Ana Altayca lk Trke Ana Trke ve Ana uvaa

Sra Sizde 2

1. Eski Trke

2. Orta Trke

3. Yeni Trke

Eski Trke Dnemi (VII.-XIII. yy):

a. Kktrk Trkesi

b. Uygur Trkesi

c. Karahanl Trkesi

Orta Trke (XIII.-XX.yy):a. Douda Harezm ve aatay Trkesi

b. Batda Eski Ouz ve Osmanl Trkesi

Yeni Trke Dnemi (XX. yyn ilk eyrei - )

Yararlanlan Kaynaklar

Ata, Aysu, Mool Ftuhat ve Dou-Bat Trk Yaz Dili Kavramlarzerine, Cengiz Kaan ve Oullarnn craatlarnn Trk

Dnyasndaki Akisleri Uluslararas Sempozyumu, 7-8 Aralk 2006stanbul.


43/194

37

Caferolu, Ahmet, Trk Dili Tarihi I-II, stanbul 1958.

Dilar, Agop, Trk Diline Genel Bir Bak, Trk Tarih Kurumu, Ankara1964.

Erdal, Marcel, The chronological classification of Old Turkish texts, CentralAsiatic Journal, XXIII, 1979, s. 151-175.

________,A Grammar of Old Turkic, Leiden-Boston 2004.

Gabain, Annemarie von, Eski Trkenin Grameri, (eviren: M. Akaln),Ankara 1988.

Hazai, G., Trk Dilinde Tarihsel Gelime Dnemleri, X. Trk DilKurultaynda Okunan Bilimsel Bildiriler 1963, Ankara 1964, s. 57-60.

Johanson, Lars, History of Turkic, The Turkic Languages, London-NewYork 1998.

Ligeti, L., in Yazsiyle Yazlm Barbar Glossalar Meselesi, (eviren: H.Eren), Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi IX/3 Eyll, Ankara1951, s. 301-327.

znder, F. Sema Barutcu, Trk Dilinin Tarihi Dnemleri zerine BirkaSz, Trkbilig 2002/3, Ankara 2002, s. 203-210.

Rna-Tas, A.,Introduction to Turkology, Szeged 1991.

Samoylovi, A. N., Orta Asya Edeb Dil Tarihine Dair, (eviren: A.nan),Ankara Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Yllk almalar I, s.73-95.

Yce, N., Trk dili ve leheleri, A (=slam Ansiklopedisi), 12/2, stanbul1987, s. 468b-530b.


44/194

38


I. Kktrk Kaanl (552-630)n aklayabilecek,II.Kktrk Kaanl (682-744)n kendi cmlelerinizle ifade edebileceksiniz.

I. Kktrk KaanlII.Kktrk KaanlBumn Kaantemi KaanMuhan KaanTaspar KaanVezir TonyukukKutlug KaganKapgan KaganBilge Kagan ve Kl Tigin

I. KKTRK KAANLII (552-630)II. KKTRK KAANLII (682-744)


45/194

39

I. TRK KAANLII (552-630)Kaynaklar, Trk adnn ilk kez Bizans corafyacs Pomponius Melann

M.S. 43-44te kaleme ald De situ orbis (= Dnyann Tasviri) adleserinde zikredilmi olabileceini yazar. Pomponius Mela, Azak Denizininkuzeyindeki ormanlk blgeyi Turcae diye anar. VI. yyda baka birBizans kaynanda ayn blgede yaayan halklarn listesi verilirkenTyrcae eklinde benzer bir ad geer. stelik V. yyda, Karadenizinkuzeyindeki bozkrlarda ve daha da kuzeydeki ormanlk blgelerde Trkdili konuan halklarn varl kesin olarak bilinmektedir. Meladaki bilgi de

bunu kantlamaktadr (Denis Sinor, [Kk]Trk mparatorluununKuruluu ve Ykl - eviren: Talt Tekin-, Erken Asya Tarihi, leti-im, stanbul 2000, s. 385). Dier taraftan, kesin olarak bildiimiz, ilk Trkdevleti olan I. Kktrk Kaanln oluturan boylarn 450li yllardanitibaren Moolistanda Altay Dalarnn gney eteklerini yurt edindikleri

arkeolojik verilerle onaylanm

t

r.Tarihte Trk adn resm devlet ad olarak ilk defa kullanan

Kktrklerdir. Kktrklerin ortaya k 540l yllardadr. Sz konusudnem iin birinci derece kaynak olan in kaynaklarndaki bilgilere gre,Kktrklerin lideri Bumn Kaan (ince kaynaklarda Tu-mn veya Tu-men)dr. Bumn Kaann siyasi bir g olarak ortaya kndan birka ylsonra in ile resm ilikilere girdii anlalmaktadr, ancak o yllardaKktrkler, Avarlara (Ruan-ruanlar) bamldr. Bumn Kaan, inSeddinin kuzeyinde ipek ticaretiyle megulken bir yandan da Avarlarakar balat lan Tlis isyann bastrr. Bu baarnn getirisi, en az elli binkiilik bir kuvvetin kendisine balanmas olmutur.

Tlis isyann bastrdktan sonra, yeteri kadar glendiine inananBumn Kaan, Avar hkmdarnn kz ile evlenmek ister, ancak bu isteireddedilir. Bunun zerine indeki Bat Wei hkmdarnn kzyla evlenirve bylece ittifak Avarlara kar Bat Wei ile kurulmu olur. Bumn Kaan,552 ylnda beklenmedik birekilde Avarlar zerine baskn yapar ve onlarmalup eder. Bumn Kaann kazand bu zaferden sonra KktrkKaanl tam olarak bamszlna kavumu olur. Yeni kurulan devletin

bat ksmlarnn idaresi, Bumn tarafndan kardei temiye verilir.

Kktrk Kaanlnn ilk hkmdar Bumn hakknda in kaynaklar552 ylndan sonra bilgi vermemektedir. Konuyla ilgili kaynaklar bundan,Bumnn devletin kuruluundan hemen sonra ld sonucunukartmaktadr. Bumnn lmnden sonra yerine sadece birka ayhkmdarlk yapan olu Kara (Guo-lo) Kaan geer. Kara Kaann


46/194

40

hastalanarak lmesi zerine Kktrk tahtna, vasiyeti gerei kardei MuhanKaan (553-572) oturur.

Bumn Kaann kardei temi ise 576 ylna kadar merkeze balolarakyabgu unvan ile devletin bat ksmn idare etti. teminin btnfaaliyetleri doudaki kaanlk adna idi. Bu bize, Trk devletlerinin batan

beri ynetim olarak ikiye blndn gstermektedir. Merkezleen douksmnn bat ksmna kar stnl vard. Douyu Bumnn oluMuhan, baty ise Bumnn kardei temi (552-576) yirmi yldan fazlasre ynetti.

Bumn Kaann Kktrk tarihindeki yerini ve ynetim anlaynmaddeler hlinde zetleyiniz.

Yaztlarda I. Kktrk Kaanlnn Kurulmas

II. Kktrk Kaanl dneminde yani Bumn Kaann ilk devletikurmasndan yaklak 180 yl sonra dikilen Kl Tigin Yazt dou yz 1.

satr ile Bilge Kaan Yazt dou yz 2. satrndan itibaren KktrkKaanlnn kurulmas, Bilge Kaann azndan u ekilde anlatlr:

ze kk teri asra yagz yer klndukta ekin ara kii ogl klnmkii oglnta ze em apam bumn kagan itemi kagan olurmolurupan trk bodun ilin trsin tuta birmi iti birmi trt bulukop yag ermi s slepen trt buludak bodunug kop alm kopbaz klm balgg ykntrmi tizligig skrmi

stte mavi gk altta kara toprak yaratldnda, ikisinin arasndainsanolu yaratlm. nsanoullarnn zerinde atalarm dedelerimBumn Kaan (ve) temi Kaan tahta oturmu. Tahta oturarak,Trk halknn devletini, yasalarn ynetmi

dzenlemi

. Drt taraf

hep dman imi, ordular sevk ederek drt taraftaki halk hepalm, hep baml klm. Ballara ba edirmi, dizlilere dizktrm.

(Talat Tekin, Orhon Yaztlar, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara1988, s. 8-9 ve 36-37.)

AIKLAMA:

Bundan sonra, Orhun yaztlarndan verilecek rnek metinler iin uksaltmalar kullanlacaktr. Ksaltmalardan sonra gelen rakamlar satrnumaralarn gsterir.

Yazt simleri Yn simleri

T = Tonyukuk K = Kuzey

BK = Bilge Kaan G = Gney

KT = Kl Tigin D = Dou

B = Bat

I. Kktrk Kaanlnn ran ve Bizansla Olan likileri ve Bulikide Sogdlarn Rol

Muhan, tahta oturur oturmaz asker harekta giriti. nce Avarlarn son

birliklerini yok etti ; sonra douda Ktanlar yenip kuzeyde Krgzlar


47/194

41

kendine katarak, batda Heftalitleri (Akhunlar) yenilgiye uratt. Bu aradasz konusu dnemle ilgili kaynaklar, Heftalitleri yenen kiinin aslnda Batsnr blgesinden sorumlu temi olduunu yazar.

temi siyasetteki baars sayesinde kzn, Sasani hkmdar I. HsrevAnuirvan (531-579) ile evlendirir. Bu evlilik, bir bakma Sasani

hkmdar ile Trkler arasndaki ibirliinin pekitirilmesi anlamna gelir.Bu g ortaklyla Kktrk ordular kuzey-doudan, Sasani kuvvetleri debatdan saldrya geerek Heftalitleri ykar. Yklan Heftalit topraklarK

orhun türkçesi

Documents