Instituta u Agresiji na Bosnu i Hercegovinu 1992-1995", a.e., s. 25-29; Behija Zlatar. "Orijentalni Institut u Sarajevu 1950-2000", a .e., s. 9-15; a.mlf., "On the Occasion of Fifty Years of Work of the Oriental Institute in Sarajevo", POF, L [2002). s. 9-10; Muhammed Arui, "The Institu-te for Oriental Studies in Sarajevo (I 950-2005) a Public Scientific-Research Institution", Internati-onal Symposium on Bosnia and Herzegouina {rom Past to Present 28-30 April 2005 (Proce-edings), anakkale 2005, s. 105-125; Branislav Djurdjev, "Uz Prvi Broj", POF, I ( 950). s. 5-6; a.mlf., "Bosna-Hersek", DA, VI, 304; Ahmed Alicic, "Cetrdeset Gadina Postojanja i Rada Ori-jentalnog Instituta", POF, XLI (1991). s. 11-19; Andras Riedlmayer, "Maziyi Silmek: Bosna-Her-sek'teki Ktphanelerin ve Arivlerin Tahribi" [tre. Yaar Tonta). Trk Ktphanecilii, IX/3, Ankara 1995, s. 337-341; SlZbeni List NRBiH, br. 20/50; SlZbeni List SRBiH, br. 20/77, 23/ 67, 38/90, 40/85; Sluzbene Nouine Kantona Sarajeuo, br. 17/99. f,;i;

m MUHAMMED Ami

ORTA AFRiKA CUMHURYET

Bir Afrika lkesi.

I. FiziKi ve BEERI COGRAFYA

II. TARH

L III. LKEDE SlAMiYET

_j

Ekvator izgisinin hemen kuzeyinde yer alan lkenin dousunda Sudan, gneyin-de Kongo Demokratik Cumhuriyeti, gney-batsnda Kongo Cumhuriyeti, batsnda Kamerun ve kuzeyinde ad bulunur. Res-ml ad Republique Centrafricaine, yzl-m 622.984 km2 , nfusu 2003 saymna gre 3.859.139, baehri Bangui ( 622 77 ), dier nemli ehirleri Bimbo ( 24. 76), Berberati (76.9 8) ve Camot'tur (45.42 ). 13 Austos 1960 tarihinde bamszlna kavumadan nce Fransz smrgesi olan lke (Ubangi-Shari) iki meclisli cumhuriyet sistemiyle ynetilmektedir ve resmi dili Franszca' dr. Sango dili eitli etnik grup-lar arasnda yaygn olarak kullanlr.

I. FiziKi ve BEERI COGRAFYA

Orta Afrika Cumhuriyeti'nin topraklar, ykseltisi genellikle 600-700 m. dolaynda deien, hafif dalgal geni dzlklerden meydana gelmitir. Kuzeyde ve gneyde yer alan zirveler sayca az olduu gibi faz-la yksek deildir (kuzeydouda ve ku-zeybatda 1400 m.). klim zellikle kuzey ve gney arasnda farkllk gsterir. G-neyde Ubangi nehri civarnda ya mikta-rnn 1800 milimetreyi getii nemli tro-pikal iklim tipi, kuzeyde ise BykSahra'-ya yaklatka scaklk ve kurakl artan bir iklim tipi grlr. Bu kesim Byk Sah-ra'dan gelen alizelerin, mahalli adyla Har-

mattan rzgarlarnn etkisindedir. Balca akarsular kuzeyde snr geerek ad g-lne dklen ari nehriyle gneyde snr tekil eden Kongo'nun kollarndan Ubangi nehridir. lke topraklarnn byk bir ksmnda doal bitki rts savanlardan olu-ur ve bu sistem iinde dikenli allarta ku-rakla ve yangnlara dayankl baz aa trleri yaygnlk gsterir. Kuzeye doru kltdka corafi grnmde byk l-de aa yer almaz. Orta Afrika Cumhuri-yeti, Afrika ktasnn, yalnzca % 7 kada-rn rten tropikal yamur ormanlarnn yayl gsterdii alt lkesinden biridir. Gneyde zellikle Ubangi ve gneybatda Sangha vadileri evresinde younlaan bu ormanlar iinde ve savanlarda ok eitli hayvanlar yaar. Bunlarn balcalar sa-vanlarda fil, aslan, leopar, bufalo ve ger-gedanlar, gneyin yamur ormanlarnda goril, empanze ve nesli tehlike altnda olan bongolardr (bir eit antilop) Akar-sular ok eitli balk trleriyle timsah ve hipopotamlarn yaam alandr. Gnmz-de younlaan avclk yaban hayat iin b-yk bir tehdit olarak grnmekte, ancak kuzeydeki Bongoran ve gneydeki. Dzan-ga-Ndoki ulusal parklar ile Dzanga-Sang-ha rezerv alannda koruma yaplabilmektedir.

Kilometrekareye alt kii ile dk bir nfus younluuna sahip olan Orta Afri-ka Cumhuriyeti'nde balcalarn Baya, Ban-da, Sara ve Yakoma'nn tekil ettii sek-senden fazla etnik grup yaamakta ve ken-di yerel dilini konumaktadr; bunlarn en bykleri Baya-Mandjia ve en kkleri M'Baka topluluklardr. Nfusun % SO'si hristiyan (Protestan% 25. Katolik% 25), % 3S'i animist ve % 1 S'i mslmandr.

lkede ekonomi elmas madenciliine ve tarma dayanr; tarmsal faaliyetlerin yo-unlat alanlar kalabalk ehirlerin ya-kn evreleridir. Bu alanlarda yetitirilen balca rnler pamuk, manyok (niastaca zengin yumru kkl bir bitki), tatl pa-tates (yam), msr, dan, muz, kahve ve t-tndr. Ayrca ormanlardan byk l-de kereste elde edilmektedir. Orta Afrika Cumhuriyeti elmas, altn, uranyum ve petrol gibi yeralt zenginliklerine sahiptir. 1960'l yllardan beri ekonomide elmas madencilii hakimdir ve son yllarda ihra gelirinin yarsna yakn elmas ticaretinden elde edilmitir. Elmasn dnda kereste, pamuk, kahve ve ttn balca ihra mal-lar: gda, tekstil, petrol rnleri, makine-ler, elektrik donanmlar, m otorlu aralar, kimyasallar ve ilalar da balca ithal mal-

ORTA AFRiKA CUMHURiYETi

lardr. Demiryoluna sahip bulunmayan ve 24.000 kilometreye yakn karayolunun b-yk ksm toprak olan lkenin temel ulam sistemini 280 km. uzunluundaki akarsu-lar, zellikle Ubangi nehri tekil eder.

BBLYOGRAFYA :

Mahmud Brelvi, Islam in A{rica, Lahare 1964, s. 475-477; Trkkaya Atav. Afrika Ulusal Kur tulu Mcadeleleri, Ankara 1977, s . 257-259; Ouz Erol, Genel Klimatoloji, istanbul 1999, s . 165-166; Aydoan Kksal, Afrika, Genel ve l-keler Corafyas, Ankara 1999, s. 295-299; U. Ngatoua, "Conservation of Biodiversity in the Central African Republic", Resource Use in the Tri-National Sangha Riuer Region of Equatori-al A{rica Histories, Knowledge Forms and Insti-tutions, Bulletin 102 [ed. H. E. Eves v.dr.). New Haven 1998, s. 249-252; A. J. Noss, "Cable Sna-res and Bushmeat Markets in a Central African Forest", Environmental Conseruation, XXV/3, Lausanne 1998, s. 228-233; J. E. Fa v.dr. , "Bush-meat and Food Security in the Congo Basin: Lin-kages between Wildlife and People's Future", a.e., XXX/1 (2003). s. 71-78; A. Biom v.dr. , "Fac-tors Influencing the Distribution of Large Marn-nals within a Protected Central African Forest", Oryx, XXXIX/4, London 2005, s. 381-388; J. P. Milesi v.dr., "An Overview of the Geology and Major Ore Deposits of Central Africa: Explana-tory not for the 1:4.000.000 Map "Geology and Major ore Deposits of Central Africa", Journal of A{rican Earth Sciences, XLIV (2006), s. 571-595; Bureau of A{rican Affairs, March 2006, U .S. De-partment of State, Washington D. C. (http://www. state.gov/r/pa/ei/bgn/4007.htm. I 5.06.2006); "Po-pulation des principales villes centrafricaines", Republique centra{ricaine, directian genera/e de la statistique des etudes economiques et so-cia/es [http://www.stat-centrafrique.com/Donn% E9es/donn%E9es%20structurelles/d%E9mog-raphie/Population%20villes.htm. 30.07.2006) .

Iii MERAL Avc II . TARH

lkenin bilinen ilk yerlileri, Lobaye bl-gesindeki ormanlarda varlklarn hilla sr-dren Babinga ve Pigme topluluklardr. lkenin kuzey ksm Xl. yzylda Kanim, XVI. yzyldan itibaren onun yerini alan Bornu sultanlktarnn hakimiyeti altna gir-di. XVIII. yzyln ortalarnda kle tacirlerin-den veya FGlanl ordularnn nnden ka-anlar, Nerya ve Sudan topraklarndan bugnk Orta Afrika'nn i blgesine gel-diler. Banda kabilesi mensuplar lkenin kuzeybatsna, Manca kabileleri Ubangi nehrinin kuzeyine yerleti. Bu dnemde Hevsa ve FGlanl topluluklarndan da ora-ya gelenler oldu. Msr hidivinin Sudan'n Bahrlgazal blgesi valisi Zbeyr Paa'nn 1876'da Kahire'ye arlmasndan sonra onun kumandanlarndan Rabih b. Fazlul-lah, emrindeki birliklerle Afrika'nn ileri-ne ynelerek Gribingui'den Yukar Kotto' -ya kadar uzanan blgeyi, Orta Afrika'nn

397

ORTA AFRiKA CUMHURiYETi

ortalarndan akan Yukar ari nehrinin sa tarafn ve Bandalar'n yaad Dar Sela-mat' hakimiyeti altna ald. 1885 ylna ka-dar Orta Afrika'nn dou blgesinin yardan fazlasn eline geirip ad glnn g-ney kysndaki Dikeo'yu baehir edindi. 1890'da Veday Sultanl'na bal Dar Kfti'yi ele geirdi. ehrin emirini tahtndan indirip yerine onun yeeni Muhammed es-SenfS'yi geirdi. Olunu yeni emirin kzyla evlendirdi.

Rabih'in baarlar sayesinde gcn art-tran Muhammed es-Senfsi yeriiierin is-lamiyet'i kabul iin gayret gsterdi ve nemli baar salad. dare merkezi ola-rak ina ettirdii N'dele ehrinin Banda'-ya mensup halknn ounluu mslman-d. Bu durum Rabih'in iini kolaylatrd. Askeri bakmdan Banda kabilelerinden ok yararland; onlardan ald asker lerini Su-dan'da iken rendii Osmanl askeri eitimine gre eitti. Kuzey istikametindeki seferlerine devam ederek 1893'te Bagir-mi'yi, bir yl sonra da Bornu Sultanl'nn merkezi Kfka'y ele geirdi. Bylece Orta Afrika'nn merkezinden kuzeyine kadar uzanan blgeleri iine alan gl bir ms-lman devlet kurdu.

Rabih ile ona kaptrd topraklarn ge-ri almaya alan Veday sultan arasndaki mcadelenin devam ettii yllarda, Av-rupa devletleri blgeyi smrgeletirmeye alyordu. Orta Afrika topraklar 1885'-te Ubangi (Oubangui) nehri snr olmak ze-re Fransa ile Belika arasnda paylalmtt. Fransa, kendisine den Ubangi-ari (Oubangui Chari) adn verdii blgede 1889'-da ileride Orta Afrika'nn baehri olacak Bangui'nin bulunduu yere ilk smrge binalarn ina ettirdi. 1891-1895 yllar ara-snda Ubangi nehrinin kuzeyindeki kk ehir devletlerini himayesi altna ald. Fran-sz birlikleri 1896'da ad gl havzasna doru harekete getiler. Rabih 'in onlara kar yapt bir savata ehid dmesi zerine (22 Nisan 900) Muhammed es-Se-nfsi Franszlar'la anlamak zorunda kald.

Fransa 29 Aralk 1903'te Ubangi-ari s-mrgesini kurduunu ilan ederek Fort-de-Possel'i ynetim merkezi yapt. 11 Aralk 1906'da idare merkezini Bangui'ye nak-letti. 1910'da Ubangi-ari, Gabon, Kongo ve ad', Fransz Kongosu smrgesine katarak Fransz Ekvator Afrikas (Afrique Ekvatoriate Franaise) adyla tek bir idare al-tnda toplad. 1911 ylnda lkenin bat ksmn Almanlar'a kaptrar Fransa, 1. Dn-ya Sava boyunca ok sayda yeriiyi silah altna alarak Avrupa'daki cephelerine sr-d. Almanya'nn bu sava kaybetmesin-

398

den faydalanarak Orta Afrika'nn batsn tekrar ele geirdi.

Blgenin topraklar 1898'de imtiyazl b-yk tccarlar arasnda paylatrld. Krk ci-varndaki Fransz irketi yerlileri ok kt artlar altnda altrarak yer alt ve yer st kaynaklarn Fransa'ya tad. 1909'-da yeriilere kauuk ilerinde, 1924'ten iti-baren de Kongo-Atlas Okyanusu demir yo-lu inaatnda alma mecburiyeti getiril-di, Bu inaat