1.Ortaadan gnmze Odunpazarnda Kentsel Geliim ve Mimari

1.1. Bizans Dneminde Eskiehir (Dorylaion) ve Odunpazar

1.2. Seluklu Dneminde Odunpazarnn skan ve Kentsel Geliimi

1.3. Osmanl Dneminden Gnmze Odunpazarnda Kentsel Geliim ve Mimari

1.4. Odunpazarnn Yerleim zellikleri

1.4.1. Yol Dokusu

1.4.2. Yap Alanlar

1.4.2.1. Dini ve Sosyal Amal Yaplar

1.4.2.2. Kamu Yaplar

1.4.2.3. Ticaret Yaplar

1.4.2.4. Konutlar

1.5. Odunpazarnda Gnmzde Tespit Edilebilen Yaplar

1.5.1. Dini Mimari

Kurunlu Camii ve Klliyesi

Ak Camii

1.5.2. Kamu Yaplar

Atatrk Lisesi (Hkmet Kona)

Cumhuriyet Mzesi (Turan Numune Mektebi)

Trafik ubesi (Turan Numune Mektebi Ek Binas)

Malhatun lkokulu (Etnografya Mzesi)

1.5.3. Konutlar

1.5.3.1. Plan Tipolojisi

1.5.3.2. Malzeme ve na Teknii

1.5.3.3. Cephe Dzenlemesi

1.5.3.4. Mekanlar ve Ssleme

1.5.4. emeler

1.Ortaadan gnmze Odunpazarnda Kentsel Geliim ve Mimari

1.1. Bizans Dneminde Eskiehir (Dorylaion) ve Odunpazar

Eskiehirin Trk dnemine kadarki merkezi olan Dorylaion (arhyk), Roma

anda olduu gibi Bizans anda da nemli bir kent olmaya devam etmitir. Bununla

birlikte Eskiehir ve yakn evresinde varl kaynaklardan bilinen ve bugn bulunmayan

antsal yaplar dnda gnmze kadar gelebilmi az sayda Bizans dnemi yaps vardr.

Bunlardan Dorylaionun Bizans dnemi surlarnn bir ksm arhyk-Dorylaion Kazlarnda

incelenmitir. Hyn tepe yzeyinde, gneyde ortaya kanlan sur bedeni 2m.40

kalnlnda olup iri kireta ve mika-ist moloz paralaryla rlm, byk akl talan, ist

paracklan ve iri kuarsl kumla harmanlanm, beyaz bir harla pekitirilmitir. Yanm daire

formunda bir gzetleme kulesini iine alan bir sur kesimi de hyn gneybatsnda gn

na karlmtr. Buradaki duvar kalntlar, sur bedenine bitiik, dar takn, 4m

geniliinde yarm daire bir plan vermektedir. Kulenin iindeki askerlerin veya okularn yer

alm olduu dikdrtgen mekann az bir ksm da kendini korumutur. Henz net

tarihlendirme yaplmam olmakla birlikte bu surlarn Bizans imparatoru Manuel

Komnenosun 1175 civarnda onartt veya yeniden yaptrtt kaynaklardan billinen ve kenti

ancak birka yl koruyabilmi olan surlar olduu dnlmektedir. imdilik Bizans dnemi

Dorylaionu ile ilgili bilgi kstldr; arhykte Prof. Dr. Taciser Sivas bakanlnda devam

eden arkeolojik kaz almalar ileride daha ok veri salayacaktr.

Solda arhyk ve sada Karacahisarn havadan grnmleri ve Bizans surlarnn izleri

Yine Eskiehir evresindeki bir dier Bizans dnemi yaps olan Karacahisar Kalesi de

orta Bizans dneminde, muhtemelen mparator Manuel Komnenosun kale imar faaliyetleri

srasnda ina edilmitir.

Karacahisar Kalesi, Eskiehir ovasn, Porsuk vadisini ve Eskiehire gelen yollar

grmesini ve dier Bizans kaleleriyle ate-duman vastasyla haberleebilmesini salayan

stratejik bir konuma sahiptir. Ayrca, Ankara yolunu denetim altnda tutan Dorylaion ve

Bithynia-stanbul yolunu tutan Beta Derbent Zaviyesi ile bir gen oluturmaktadr.

Eskiehirin 7 km gneybatsndaki kale, kalntlardan anlald kadaryla 200 x 300

metre geniliinde bir alan kaplamaktadr ve korunmu olan ksmlarda 2 ila 4 m. arasnda

deien bir sur ile tahkim edilmitir. Sur bedeni belli aralklarla yerletirilmi yarm daire

eklinde kulelerle desteklenmitir. Kalenin duvar tekniinin Orta Bizans dneminde yaygn

olarak kullanlan almak teknik olduu aka grlmektedir. Kalenin giriinin de bulunduu

sur kalnts Karacahisar kalesinin ayakta kalan en yksek ve geni ksmdr. Giriten itibaren

kale alannda sur duvarna parallel olarak yaplm iki odal ve dikdrtgen planl mekanlar

mevcuttur. Mekanlar btn kale alanna yaylmtr. Kale alan iinde 45 m. x 14 m.

boyutunda ve 4 m. derinliindeki oval yap dikkat ekmektedir. Kalede ve kale dnda

herhangi bir su kayna bulunmad iin burasnn ak bir sarn olabilecei

dnlmektedir.

Kalede devam eden kaz almalar ile bilinmeyen yaplar da ortaya karlmaktadr.

Prof. Dr. Erol Altnsapan bakanlnda yrtlen kaz almalarnda i sur kalntlar ve bu

sura dayal atlyer tespit edilmitir. Kalenin ana yaps iinde ortaya kartlan ve zaviye

olduu dnlen Ters T planl yap da erken Osmanl dnemi camilerinin prototipi olmas

muhtemel mimarisiyle nemlidir.

arhyk (Dorylaion) ve Karacahisarn Odunpazarna gore konumlar

Bu iki savunma yapsnn dnda gnmze ulaamam Bizans dnemi yaplar ise

kaynaklardan renilmektedir. Gnmzn kent merkezinde Scaksular olarak anlan

mevkide Bizans dneminde de hamamlar bulunduu bilinmektedir. Termal blge ile

Dorylaion arasnda, Porsuk aynn yan kollarndan birinde Roma dnemine ait malzemeler

devirilerek yaplm gzl bir erken Bizans dnemi kprs olduu; Dorylaion civarnda

imparator Justinianusun bir saray yaptrd, Dorylaionda 6.-7. yzyllarda yaplm Aziz

Georgios Manastr ile Aziz Sissinios ve Meryeme adanm bir kilise bulunduu da

kaynaklardan renilmektedir.

Odunpazar'nda ise Bizans yerleimi ya da yaplar olduuna dair somut bir kant

bulunmamaktadr. Bununla birlikte Bizans dnemine ait eitli ta eserlere rastlanmaktadr.

Bunlarn ounluu mimari plastik eserler olup, devirme olarak evlerde, emelerde ve

Kurunlu Klliyesi'nde kullanlmlardr. zellikle Karapnar Mahallesi'nde okca rastlanan

bu eserler, Odunpazar'nda gnmze ulaamam Bizans dnemine ait yaplar olabileceini

dndrmekle birlikte, tarihi belgelerde bunu kantlayacak hibir bilgi bulunmamaktadr.

Odunpazar'nn devirme Bizans ta eserlerinin arhyk'ten (Dorylaion) ve kaplcalar

blgesinden getirilmi olmalar da ihtimal dhilindedir.

Kurunlu Klliyesinden devirme Bizans mimari plastikleri (Ukan, 2008)

1074de Bizans devleti Dorylaion ve St evresini Trklere verdikten sonar

Dorylaion Trkmen aknlaryla ok tahrip edilmi ve mreffeh kent yava yava terk edilmeye

balamtr. 1097deki Dorylaion savandan sonra Hallarn ehirde kalmam olmasn

tarihiler ehrin harap vaziyette oluuna balarlar. 1175de Manuel Komnenosun yeni bir

kale kurmas da ehri canlandrmam, yeni yaplan surlar kenti korumaktan ziyade bir snr

kalesi ilevi grmtr. Trklerin blgeyi tamamen ele geirmesi ile birlikte Dorylaionda

yaayan Hristiyan halk Bizansn blgedeki son savunma hatt olan Karacahisar Kalesi ve

eteklerine yerlemilerdir. Trkler ise harap durumda olan Dorylaion yerine Odunpazar

blgesine yerlemeyi tercih etmilerdir.

1.2. Seluklu Dneminde Odunpazarnn skan ve Kentsel Geliimi

Trklerin blgeye tamamen hkim olmasndan birka yl once, 1173' de blgeye gelen

Arap gezgin Ali bin Ebubekir el Herevi burasnn Sultaney (Sultan Hy anlamnda)

olarak bilindiini yazm, Sultaneynde bulunan ve Rumlarn Thirma (hamam)

dedikleri, Av-garm / Ab- germ'in (lca) her iki toplum (Hristiyanlar ve Trkler) tarafndan

da kullanldndan sz etmitir. El Herevi Sultaneyinden bahsederken Odunpazarna

karlk gelebilecek bir Trk yerleiminden bahsetmemitir. Zaten aratrmaclara gore, el

Herevinin geldii tarihte henz Odunpazar

Trk yerleimi kurulmamtr.

Baz aratrmaclar ehre Trkler

tarafndan, el Hereviden duyduumuz ekilde,

Sultan ey/ygi (hy) denmesinin Sultan

I. Klaslann Dorylaion savanda (1097)

kararghn Dorylaiona (arhyk) kurmu

olmasndan kaynaklandn sylemektedirler.

Baz aratrmaclar ise bahsi geen tepenin

Odunpazar-Yukar Mahalle civar olduu ve

bu yzden Sultanyi isminin dorudan yeni

Trk yerleiminin ad olduunu iddia

etmektedirler. arhykn Dorylaion

olduunun anlalmas ile birlikte ilk gr

daha ar basmaya balamtr. Yer konusunda

farkl grler olmasna ramen birleilen

nokta 12.yy sonundan itibaren Dorylaionun

yerini Sultan Eynn alm olduudur. 13.yy sonunda Eskiehir (Tanyeli, 1986)

Myriokephalon Savandan (1176) sonra Eskiehir, Sultanygi (veya Sultaney)

adyla bir Trk yerleimi olarak ciddi ekilde iskn edilmeye balamtr. Sultann

Sancann merkezi olan ehirde, lca blgesi kalabalk saydaki gmenin konaklamas iin

tercih edilmemitir. Buras uta yaayan iki toplum tarafndan tedavi, dinlenme ve al-veri

merkezi olarak kullanldndan yerleme srasnda termal merkezin zelliini yitirmemesine

dikkat edilmitir. (Hamamlarn evresi Eskiehirin tarihi ticaret merkezi olup, gnmzde de

ticaret merkezi olma zelliini korumaktadr). Gmenler harap durumda olan Dorylaiona da

yerlememiler, Dorylaion ve Ilcaya ayn uzaklkta ve ovaya hkim bir tepenin eteine

yerlemeyi tercih etmilerdir. Bylece Karlk ve atakbayr eteklerinden kuzeydeki

Odunpazar blgesine doru gelien yeni bir yerleme olumaya balamtr. Meyilli bir alana

kurulan bu yerlemenin alt snr, Anadolu Seluklu dneminin sonlarna doru Alaaddin

Camiini de iine alacak ekilde gelimitir. Yeni yerleimde ne geleneksel Trk kent modeli

ne de slam kenti modeli uygulanmtr; savunma n planda tutulmam, kale ve sur duvar

yaplmamtr. Bir gmen konaklamas olarak balayan iskn, muhtemelen hibir plan ve

program olmakszn gereklemitir. Bizans snrndaki kentte gebe Tkmenleri yerlemesi

bylece gerekletirilmi ve blgede nfus olarak da hkimiyet salanmaya balamtr.

Eskiehirin yerleim tarihinde bylece yeni bir sayfa almtr. ehrin yalnzca ad

deil, grld gibi ksa bir sure sonra merkezi de deimitir. Her ne kadar ehrin yeni ad

eski yerleime (hye) gnderme yapyor olsa da, yeni kurulan Trk vilayetinin merkezi

bugnk Odunpazar blgesi olmutur. 13. yyn banda Sultann Sancana bal bir

vilayet olarak Sultanygi adnn kullanldn bilindii halde merkezine ( Odunpazarna) ne

ad verildii hakknda ise henz bir bilgi yoktur.

Sultann Sancann esas ehrinin adna ilk kez, ehrin valiliini yapm olan Caca

olu Nureddin tarafndan 1272de dzenlenmi olan vakfiyede rastlanmaktadr. Vakfiyede o

zamanki Eskiehir, Sultanygi byk ehri anlamna gelen Mahruse-i Sultanygi ve

Sultaney ehri anlamna gelen Medinets Sultaney adlaryla anlmtr. Vakfiyeye

gre 1272 ylnda Eskiehirde 18 mahalle vardr. Caca Olu Nureddin 1271de Eskiehirden

ayrlmadan once harap durumdaki 17 mescit ile ahabeddin Shreverdi Zaviyesini onartm,

kente bir cuma camisi yaptrmtr. Bu cuma camisi bugn Odunpazarnn hemen aasnda

bulunan Alaaddin Camiinin orijinali olup 16. yy.n balarna kadar Eskiehirin tek cuma

camisi olarak kalmtr. Cami gnmzde ilk inaa edildii dnemin tm mimari zelliklerini

yitirmi, tamamen yenilenmitir. lk yapdan yalnzca minarenin kaidesi gnmze

ulaabilmitir. Bu kaidede minarenin orijinal kitabesi de bulunmaktadr.

Kitabede minarenin Kl Arslan olu

Keyhsrevin zamannda (IV. Kl Arslan ve III.

Keyhsrev) Caca Olu Ebul Harb Cibril

tarafndan hicri 666 (1268) tarihinde yaptrld

yazmaktadr. Bu kaide ve kitabe Eskiehirin

gnmze ulam en eski Trk eserleridir. Caca

Olu Nureddinin vakfiyesinde bunlardan baka iki

han, bir kpr, deirmen, on iki mlk ve sekiz

dkkndan bahsedilmektedir. Hanlardan birinin

ismi Babahan olarak verilmi ve bitiiinde

dkknlar olduu, ierisinde bez, ynl-ipekli

kumalar pazar ve bir de mescit bulunduu

belirtilmitir. Alaaddin Camiindeki yazt

(Altnsapan, 1999)

Eskiehirde Trklerin yerlemeye balamas doal bir uygulama olarak ve dzensiz

olarak balamsa da byle devam etmedii, 13. yyn ilk yarsnda bilinli bir ekilde

ynlendirilmeye balad dnlmektedir. Bunun en nemli kant ehirde ahabeddin

Shreverdiye (lm 1239) ait bir makam zaviyesinin bulunmasdr. Varln Caca Olu

Nureddinin vakfiyesinden rendiimiz zaviye,

Babai ayaklanmasndan (1240) sonra Babailere

mensup Trkmenlerin kente yerlemesini

ynlendirmitir. Gnmzde ahabeddin Shre-

verdi Zaviyesine ait bir yap bulunmamakla

birlikte halk arasnda Sal Mescidi ad ile bilinen

zaviyenin mescidi iki kez tekrar yaptrlarak

gnmze kadar ulamtr. 1767de zaviyenin

eyhi El-Hac Sleyman tarafndan, 1900de ise

Kafkas gmeni Sivriolu Kad Ali Bey tarafndan

yeniden yaptrlan bu mescid gnmzde

Odunpazar-smet Paa Mahallesinde bulunan

Sivriolu Camiidir. Yap geirdii onarmlarla

1900deki halinide kaybetmitir. Sivriolu Camiinin bugnk grnm

ahabeddin Shreverdi Zaviyesi gibi vakf kaytlarnda yer alan dier Ahi

zaviyelerinin de kurulu tarihleri hakknda aklk bulunmamaktadr. Sultann Sancanda

yer alan 12 zaviyenin bazlarnn berat Osman Bey ve Orhan Bey tarafndan verilmitir ancak

bunlarn da Anadolu Seluklu zamanndan beri var olan zaviyeler olduklar dnlmektedir.

ehirde 13. yy zaviyelerinin bina kalntlarna rastlanmamakla birlikte anlarnn devam ettii

grlmektedir. Odunpazarnda Hoca Nasrettine ait olduu bilinen bir mezar tann

bulunduu alan duvarla evrilmi ve halkn sayg duyduu bir yer haline gelmitir. Buras

Hoca Nasrettin Zaviyesinden gnmze kalm olmaldr. Odunpazar-Dede Mahallesinin

isminin ise Gl Dede Zaviyesinin etrafndaki mahalle olmasndan kaynakland

dnlmektedir.

1.3. Osmanl Dneminden Gnmze Odunpazarnda Kentsel Geliim ve Mimari

Eskiehirin yerleim tarihinde Osmanl dnemi Karacahisarn fethiyle (1291)

balam, Osmanl eliyle gerekleen ilk Trk iskn da Karacaehirda gereklemitir.

Osman Bey yama edilen ve boalan Karacaehiri yeniden mamur etmek istemi, giden yerli

halk geri arm, bo kalan evleri ise gazilere datmtr. Kroniklerde belirtildiine gre

gmenler de ksa zaman iinde kale iine ve kale eteklerindeki evlere yerlemilerdir. Ak

Paazadeye gre buradaki kiliseler de mescite evirilmilerdir. Rivayete gre, Karacahisar

halknn cuma namazn Karacahisarda klmak istemesi zerine Osman Bey icazet vermi, ilk

klnan cuma namaznda Osman Bey adna hutbe okunmu ve bylece Osmanl Beylii de

bamszln ilan etmitir (1299). lk hutbenin okunduu bu caminin Karacahisar

Kalesindeki yeri ve kalntlar henz tespit edilememitir. Babakanlk Osmanl Arivinde

bulunan Kanuni dnemine ait bir vakf kaydna gre Karacaehir yerleimi Fatih Sultan

Mehmedin fermanyla kaleden kale altnda bir yere tanmtr. Belgede kale iindeki

caminin harap durumda olduundan bahsedilmitir. Bahsi geen bu cami byk ihtimalle

Osman Bey adna hutbenin okunduu camidir. Yerleimin tand yer ise bugn de ayn

isimle varlna devam eden Karacaehirdir.

Eskiehir ve Odunpazarnn Osmanl dnemindeki geliimine gemeden nce kentin

Osmanl dnemindeki isimlendirmesine deinmekte fayda vardr. Kroniklerde Osman Beyin

Seluklu naibi ile yapt sava ve Eskiehir blgesine hkim oluu anlatlrken Eskihisar ve

Eskiehir adlarnn kullanld grlr. Bunun balca sebebi olarak Seluklu naibinin Osman

Bey ile savarken Eskihisar, yani Dorylaion kalesini mstahkem mevkii olarak kullanmas

gsterilmektedir. Bu tarihte kalenin yktrlm olduu, bu yzden (ve/veya Karacahisarn

daha yeni bir kale olmas sebebiyle bir ayrm yapmak adna) Eskihisar veya Eskiehir olarak

adlandrld dnlebilir. Kale yktrlm ve Dorylaion terkedilmi olmasna ramen ehrin

stratejik noktasnn nemi deimemitir. Eskiehir veya Eskihisar isimleri muhtemelen

Osman Bey dneminden beri kullanld halde, 15. yyn ikinci yarsndan itibaren yine

Dorylaiondan kaynakl olduu dnlen Sulyanygi ve SultanEyg isimleri yerine resmi

olarak Eskiehir ad kullanlmaya balamtr. 1476 tarihinden sonra yaplm olan btn

tahrirlerde Sultann Sancann merkezinin Eskiehir olduu kaydedilmitir.

Karacahisarn fethi ile Eskiehir de Osman Beyin idaresi altna girmitir. Bu tarihten

itibaren 1525 tarihli Kurunlu Klliyesine kadar Odunpazarndaki imar faaliyetleri ile ilgili

net bir bilgi yoktur. Bununla birlikte 13. yyn sonundan itibaren ve 14. yy boyunca blgede

pek ok Ahi zaviyesinin kurulduu bilinmektedir. Bunlarn banda Odunpazarndaki Ede

(Edebali) Zaviyesi yer alr. Gnmze ulaamayan bu zaviye hakknda 1466 tarihli bir kayt

bulunmaktadr. Bu belgede harap durumda olduundan sz edilmesi zaviyenin 15. yy

ncesinde kurulmu olmas ihtimalini glendirmektedir.

Erken Osmanl dneminde Eskiehirde yerleiminin ok merkezli olduu gze arpar.

Odunpazar eteklerinde ve Alaaddin Camii etrafnda oluan Trkmen yerleimi yamacn

yukar kesimlerine doru genilemitir. Buras tamamen Trklerin oturduu bir konut alandr.

Karacaehir ise Trklerle Gayr-i Mslimlerin birlikte yaad bir kale yerleimidir. Eskihisar

da (Dorylaion) gittike klmekle birlikte yerleim alan olma zelliini srdrmektedir.

Bunlara ek olarak yerleim alannn merkez/ortak noktas olan hamamlar blgesi salk,

dinlenme ve al-veri merkezi olma zelliini Osmanlnn verdii destek ve gsterdii ilgi

ile devam ettirmektedir.

elebi Mehmet dneminde (1413-1421) salanan Anadolu birliine kadar Eskiehir

evresi Germiyanolu, Karamanolu ve Osmanl arasndaki atmalar nedeniyle kentleme

baznda bir geliim gsterememitir. 15. yy olaysz geiren Eskiehir ve evresinde Fatih

Sultan Mehmed dneminde artk bir gvenlik problemi kalmad, yukarda bahsettiimiz

ekilde, Karacahisar Kalesinin terkedilmesinden de anlalmaktadr. Fatih dneminde (1451-

1481) Karacaehir ve Eskiehir merkezde birer zaviye kurulduu bilinmekle birlikte yerleri ve

yaplaryla ilgili herhangi bir bilgi yoktur. Fatihten sonra tahta geen II. Bayezid dnemi

(1481-1512) belgelerinde ise bir nceki blmde bahsettiimiz Hac Nasrettin ve Gl Dede

zaviyelerinin isimleri gemektedir.

Kanuni Sultan Sleyman dnemi (1520-1566) itibariyle Eskiehir ve Eskiehirin

merkezi olan Odunpazar kentleme baznda hareketlenmitir. Yapmna Yavuz Sultan Selim

dneminde balanan ve 1525de tamamlanan Kurunlu Klliyesi Odunpazarna ina edilmi

ilk antsal yap topluluu olmutur. Osmanl Klasik Mimarisi ierisinde deerlendirilen cami

ve klliyenin etrafnda ksa srede oluan mahalle Kanuni devrinde Paa Mahallesi , II.

Selim zamannda Merhum Mustafa Paa Mahallesi ad ile anlmtr. oban Mustafa Paa

tarafndan yaptrlan bu klliye, yerleimin Osmanl dnemindeki ekilleniinde belirleyici

olma zelliini tamtr. Bu zellii Matrak Nasuhun 1534-1535 tarihli Beyan- Menzil-i

Sefer-i Irakeyn adl eserindeki Eskiehir tasvirinde de akca grlebilmektedir. Bu

minyatrde yukarda duvarla evrili olarak Kurunlu Klliyesi tasvir edilmitir. Klliyenin

hemen nndeki byk bina bugn de var olan klliyenin byk kervansaraydr. Aada,

dere kenarnda bir deirmen ve onun yannda Alaadin Camii ve etrafndaki mahalle yer alr.

Suyun dier tarafnda ise hamamlar gsterilmitir. Bu minyatrden anlald kadaryla

Kurunlu Klliyesinden yukars henz yerleim grmemitir; Klliye yerleimin zirvesinde

yer almaktadr.

Kanuni dneminde Eskiehirin

7 mahallesi ve 172 hanesi olduu

belgelerden renilmektedir. Bunlar:

Orta Mescid Mahallesi, Alaca Mescid

Mahallesi, Hac Atmaca Mahallesi, Sal

Mescid Mahallesi, Paa Mahallesi,

Trkmenler Mahallesi ve Dede

Mahallesidir. Bu saylan mahallelerden

Paa, Dede ve Orta mahallelerinin ad

gnmzde de ayndr. II. Selim

dneminde (1566-1574) ise mahalle

says, Cedid Mahallesinin

eklenmesiyle 8 olmutur. II. Selim

dnemi tahririnde ehrin nfusunun

kat kadar artt gze arpar. Bu ani

art kente genler sayesinde

gereklemi gibi grnmektedir. Kente Matrak Nasuhun Eskiehir Minyatr

yerlemek konusundaki talebi, Kanuni dnemi itibariyle kentin imar ve isknna verilen

nem arttrm olmaldr.

Osmanl dnemi Eskiehiri ve Odunpazar blgesi ile ilgili bilgileri Kanuni dnemi

itibariyle gezginlerin eserlerinden de renmekteyiz ki, bu eserler yerleimin dokusunu

anlamamzda ok faydaldrlar.

1553-1555 civarnda Eskiehirden geen Alman elisi Hans Dernschwam Eskiehire

yaklarken baz hisar kalntlar grdnden sz etmi ancak aklayc bilgi vermemitir.

Gezgin Karacaehirde Trklerle Ermenilerin birlikte yaadn belirtmitir. 1641-1642de

Eskiehire gelmi olan Samuel Ben David Yewsel ise Eskiehirden daha kapsaml

bahsetmitir: Burada drt han ve bir hamam vardr. Hamamn sular Tanrnn mucizesidir.

Hann (kald han kastederek) karsnda scak sular akan bir memba vardr. ehirde

yaklak 130 dkkn mevcut olup, ehre girerken de balar ve bostanlar vardr. Yewsel

burada yalnz ar blgesinden sz etmi olup Odunpazar hakknda bilgi vermemitir.

17. yyn Eskiehiri hakkndaki en nemli bilgileri ise Evliya elebi ve Katip

elebiden renmekteyiz. 1648de Eskiehire gelmi olan Evliya elebi, ehrin Orhan Gazi

fethi olduunu belirttii kalesinin ykk olduunu yazmtr. Evliya elebinin bahsettii bu

kale Karacahisar olmaldr. Evliya elebinin kale konusunda yapt yanl Orhan Gazi fethi

olduunu sylemesidir. Seyahatnamede bundan sonra ehir hakkndaki bilgiler gelir: ehrin

on yedi mahallesi, baheli evleri ve epeyce cami ve mescitleri olduunu syleyen elebi,

mahallelerin isimleri hakknda bir bilgi vermemitir. (Mahalle saysnda olaslkla mescit

saysn baz almtr.) Evliya elebi, Eskiehirde yedi ocuk mektebi, yedi tarikat tekkesi,

yedi tccar han olduunu ve arsnda da sekiz yz kadar dkkn bulunduunu kaydetmitir.

Hamamlardan bahsederken kuzeyde, ehrin dnda ba ve baheler ierisinde olduunu

belirtmesi nemlidir. Anlalan bu dnemde yerleim merkezi olan Odunpazar ile hamamlar

blgesi halen birbirinden kopuktur. Ktip elebi de Eskiehir hakknda bilgi verirken

hamalarn olduu blgenin ehrin baistan olduu bilgisini vermektedir. Cihan-nma adl

eserinde Katip elebi Eskiehirden yle bahsetmektedir:

Sultann bataht Eskiehir: Bir vasi sahrada bir kasaba ve kazadr. Suru yoktur. ki

yerde Cuma klnr. Camileri, hanlar, lcalar ve etrafnda balar baheleri vardr. arlar

ve hanlar aa dzce lca kurbunda vaki olup evleri ve mahalleleri kble tarafnda, biraz

munfasl bayr yamacna dmtr. Camilerin biri anda biri yukardadr. Ziyaretgh kabirleri

eyh Edebali ve ihap Shreverdidir. Germbe (lca) kasaba iinde dz yerde ve su

kaynaklar eitlidir. Ve zerinde kubbe ve cameknlar yaplp erkek ve kadnlara mahsus iki

hamam klnmtr. Suyunun suhuneti lk ve leziz ve latiftir. Ve Eskiehirin baistan

nihayetinde kasabadan iki mil uzaklktaki yerde bir germabe daha vardr.

Bu tasvirde bahsedilen iki Cuma camisi, Kurunlu ve Alaaddin camileri olmaldr.

Birinin aada birinin yukarda olduunun belirtilmesi de bunu dorular niteliktedir. Katip

elebinin evlerin gneyde, yamata olduunu sylemesi de bu dnemde Eskiehirin esas

konut alannn Odunpazar blgesinde olduunun gstergesidir. 1705te Eskiehire gelen

Paul Lucas isimli Fransz gezgin de bu bilginin zerinde zellikler durmutur. Lucas,

Eskiehirin iki ksmdan olutuunu, aa ksmda bulunan ar blgesinde dkkn

olanlarn akamlar yukar ehre, evlerine ktklarn aktarmtr. Ayrca, Eskiehirden 2 km

uzaklkta bir Ermeni kyne gittiini ve burada ift sra sur duvarlarna dair kalntlar

grdn anlatan Lucas burada eitli kalntlarla karlatn da yazmtr. Muhtemelen

buras arhyktr; zira Eskiehire bu mesafede olan ve ift suru bulunan baka bir kent

kalnts yoktur.

19. yy banda Anadolu gezisi srasnda Eskiehire gelen J. MacDonald Kinneirin

aktarmlarnda da lca blgesi ile yukar ehir ayrmna ulalabilir. Kinneir yukar mahallede

(Odunpazar) kalm, buradaki evlerin topraktan (kerpiten) olduklarn ve kt

grndklerini yazmtr. 1840da Eskiehire gelen F.W. Ainsworth da kenti Kent iki

blmden olumutur. ar blgesinde kk bir ar, byk bir han ve birka hamam

vardr. Konut blgesi gneydeki tepenin eteindedir ve iki merkez aras 800 mt. Kadardr.

Aradaki boluk mezarlk ve sebze baheleriyle kapldr. eklinde tanmlamaktadr.

19.yy ortalarna kadar Eskiehiri gren eitli gezginlerin verdii bilgilerden ve

belgelerden anladmz kadaryla, iki blgeden oluan kentin devinimi 17.yya kadar srm,

bundan sonra duraan bir dnem balamtr. Eskiehirin yeniden canllk kazanmaya

balamas 19.yyn ikinci yarsndan itibaren Trk kkenli gmenlerin (zellikle Balkanlar

ve Krmdan gelenler) kente yerlemesiyle gereklemitir. 1894de Berlin-Badat

demiryolunun Eskiehire ulamas da kente canllk kazandran bir dier nemli etkendir.

19.yya kadar yalnzca Trklerin yaad Odunpazar ve ar blgelerinden oluan iki

blml kentte, ar blgesi evresinde aznlklar tarafndan kurulan yeni bir konut blgesi

katlmtr. Gmenler ise Porsuk aynn kar kysna yerleerek 1890-1919 yllar

arasnda Macuncu, Hac Seyit, Hayriye, Hac Ali Bey, hsaniye ve Gllk mahallelerini

kurmulardr.

Eskiehir, cumhuriyetin ilanndan sonra hzl bir imar faaliyetleriyle kalkndrlmaya

allmtr. Cumhuriyetin ilk yllarnda eker Fabrikas, Smerbank, Teyyare Bakm

Atlyesi gibi devlet yatrmlarnn yapld kent, 1950 sonras gerek endstriyel gelimesiyle

birlikte artan nfus gerekse ulam

ann nemli bir noktas olmas

nedeniyle hzla gelien bir kimlik

kazanmtr. Bu yllarda gelien

yaplama geleneksel konut

dokusundan tamamen farkldr. Bu

yllarla birlikte oluan yeni yerleim

alanlar, Odunpazar semtinin yava

yava terk edilmesine neden olmutur.

Yerleimin gzden dmesi, aslnda

gnmzde bozulmayan kentsel

dokusunu byk lde korumasn

salamas bakmndan bir adan

olumlu deerlendirilebilir. Bu

dnemlerde Odunpazarnda evi

olanlar, ykp yapmak yerine aa

ehirde yeniden ina ettikleri evlerine

tanmlardr. Bu nedenle Odunpazar

gnmzde de kentin tarihi ekirdei 1896da Eskiehir (Sa alt kede Odunpazar)

olmay srdrmektedir.

1.4. Odunpazarnn Yerleim zellikleri

Eskiehir, Anadolu ncesi Trk kentlerini oluturan iki temel geyi barndrr. Kentin

sursuz ve i kalesiz sivil yerleimi ehristan yani Odunpazar; Kentin uzanda kurulan

Rabad yani ar blgesidir. 17.yy.dan itibaren kenti ziyaret eden seyyahlar da ncelikle bu

ayrm belirterek kenti tanmlamlar, yerleme alan olarak Eskiehir dann kuzey yamacn

gstermilerdir. ar blgesi ise ovada, hamamlarn etrafnda geliim gstermitir. Ne yazk

ki 1905deki bir yangn sonucu yok olan ar blgesinden gnmze gelen bilgi ve belgeler

yalnzca seyahatnamelerle snrldr.

Odunpazar ise varln ve 1940-50lere kadar da ehrin esas konut alan olma

zelliini srdrmtr. 1923-1950 arasnda ar blgesi yeniden oluturulurken stiklal,

Honudiye ve Arifiye gibi yeni mahalleler kurulmu 50lerden sonra ise ehrin esas yerleim

alan ovada, Porsuk aynn iki yakasndaki yeni mahalleler olmutur. Cumhuriyet

dnemiyle balayan bu geliim srasnda Odunpazarnda da baz evler yklp yerine yenileri

yaplmtr; eyh ahabettin Caddesinin yapm srasnda ok sayda geleneksel konut

ortadan kaldrlmtr. Bununla birlikte Odunpazar eski mahalleleri, dar sokaklar, kk

meydanlar, emeleri ve Kurunlu Klliyesi ile eski Trk ehri grnmn korumutur.

Hzl endstrileme hareketinin yaand bu dnemde, Odunpazar semtinin

deitirilmek yerine terk edilmi olmas, geleneksel dokusunun gnmze ulamasn

salayan en nemli unsurdur. Bu terk edi, bilinli bir koruma politikas olarak deil

kendiliinden gelimitir. O zamana kadar kentin prestijli semti zelliine sahip olan

Odunpazar, Porsuk aynn iinden getii ovada gelien yeni yerleime doru kaymaya

balamtr. Yukarda da belirttiimiz apartmanlama modas ile semt sakinleri,

Odunpazarndaki evlerini terk ederek bu yeni alana tanmlardr. Odunpazar sakinlerinin

evlerini ykmak yerine tamamen terk etmeleri sayesinde, Odunpazarnn geleneksel

dokusunu, yerleimin zelliklerini tanmlayan geler saptanabilmektedir.

1.4.1. Yol Dokusu

Odunpazar yerleimine geleneksel yerleimlerde grlen organik sokak dokusu

hkimdir. Sokaklarn organik biimsellii ve lekleri, konutlarn zemin biimlerini ve yap

adalarnn meknsal dzenini belirlemektedir. Yerleimde ounluu az katl konutlarla,

sokaklarnn yapsal zellii, sokak ve konutlar arasnda bir lek btnl salar. Bu

zellik, Odunpazar geleneksel sokaklarna kentin yeni yerleme alanlarndaki sokaklarda ok

nadir olarak grlen, nemli bir nitelik kazandrr. Odunpazarnn sokaklarnn yaps, genel

izgileriyle bir Anadolu-Trk kenti dokusundaki ulam zelliklerini yanstmaktadr.

Odunpazarnn i ulamnda ana eksen yukardaki Bademlik Parkn sit alannn

dou hatt olan Atatrk Bulvarna balayan eyh ahabettin Caddesidir (Kemal Zeytinolu

Caddesi). Bu cadde 1971 ylnda birok geleneksel konut yklarak almtr ve dar

sokaklarn tersine, geni bir ulam aksdr. Odunpazar yerleiminin kuzey-gney aksnda tek

bir gzergh boyunca, dorusal bir hat oluturur. Bylece Odunpazar organik sokaklarndan

farkllar. Cadde zerinde bulunan baz konutlarn konum ve zgn girileri dikkate

alndnda, batdaki yap adalarnn imdikinden farkl bir geometriye sahip olduklar aka

belirlenebilir. Eski yolun, Kurunlu Klliyesine bal kervansarayn hemen nnden getii,

sit alanndaki benzerleri gibi dar, kvrml yaps ve kmazlaryla klliye evresi dokusunun

kesintisiz/dairesel geliimini salad anlalmaktadr.

Odunpazar Kentsel Sit Alan iindeki nemli ulam eksenlerinden Sivriolu,

engeleme, Yeil Efendi, sa elebi, rk Hoca, Tiryaki Hasan Paa ile daha kuzeydeki

Arif Bey ve Cemalciler sokaklarnn konumlar, arazi eimi kadar Kurunlu Klliyesinin

dou-bat ynndeki duvarlarnn dorultusuyla da uyumludur. Trk kenti sokann zgn

niteliklerini tayan akslar, Kurunlu Klliyesi odana gore biimlenmi grnmektedir.

Kuzey-gney ynndeki Iklar, Beyler, Malhatun ve Hatipler sokaklar, Kurunlu

Klliyesinin dousundan geen Mcellit Soka ve devamndaki Kurunlu Camisi Sokana

paralel uzanmaktadrlar. Mcellit Sokan balang alarak gelien bu sistem ilevsel

amalarla ortaya kmtr. Konutlara ulaan ikincil yollarn balanaca ve zellikle ardan

mahalle ilerine dalm salayan sz konusu sokaklar -iki yandaki yap adalarnn

geometrisine uygun olarak- kvrlarak devam ederler. Baz blmlerinde iyice dar olmalarna

karn, kimi yerlerde de kendilerine balanan sokaklarn alarna gre genileyerek mahalle

ii meydancklar oluturmaktadrlar.

Odunpazarnda geleneksel arnavut kaldrm ve kmaz sokaklarn altmzdan az

olmasnn temel nedeni ise yakn gemite gerekleen yol yapm almalardr. Bu

almalar srasnda kmaz sokaklar oluturan yap adalar deitirilmi ve mevcut yollar

asfalt kaplanarak zgn yaplar bozulmutur. Gerek bu doku gerekse kmaz sokaklar gn-

mzde snrl lde tespit edilebilmektedir.

1.4.2. Yap Alanlar

Odunpazar Kentsel sit alan youn yaplam alan ve yaplarn ounluunun konut

olmas zelliklerine sahiptir. Konut ilevi olmayan dier yaplar da konutlarn oluturduu

organik biimli yap adalarnda, geleneksel doku ile btnlemi durumdadrlar. Konut ilevi

olmayan yaplar; dini ve sosyal amal yaplar, kamu yaplar ve ticaret yaplardr.

Anadolu Trk yerleimlerinin biimlenmesinde dini ve sosyal amal yaplarn yeri

ok nemlidir. Bununla birlikte Odunpazarnda gnmzde var olan dini yaplar evrelerini

biimlendirmekte etkin olmam, evrelerindeki dokuya gre ekillendirilmilerdir. Bu

durumun dnda kalan tek rnek Kurunlu Klliyesidir. Kurunlu Klliyesi, hem dini hem

sosyal amal bir yaplar grubu olarak evresinin biimlenmesinde odak noktas olma zellii

gstermektedir.

Odunpazar 20. yya kadar varlnn sadece konut alan olarak srdrmtr. ar

blgesinde kan 1905 ve 1922 tarihli yangnlardan sonra gerek ticaret gerek kamu ilevi

tayan yaplarn Odunpazarna doru kaymaya balad gzlemlenir (Bunun en somut

gstergesi, semte adn veren bir eylem olarak, gnmzde Yediler Parkna yakn alanda

yakacak odun alveriinin yaplmasdr.) Bu srete evlerin alt katlarnda baz deiiklikler

yaplarak el sanatlarna ynelik kimi i yerleri almtr. Odunpazarndaki I.Ulusal Mimarlk

Dnemi slubu tayan kamu yaplar ise devlet eliyle yaptrlan kamu binalardr.

Odunpazarna ticaret ve kamu yaplarnn girmesi, uzun yllar tad konut alan olma

zelliini ksmen deitirmitir.

1.4.2.1. Dini ve Sosyal Amal Yaplar

Odunpazarnda yer alan dini ve sosyal amal yaplara bakldnda Kurunlu

Klliyesi dndakilerin, mimarlk tarihi ve evre biimleniine katklar bakmndan nem

tadklar sylenemez.

Odunpazarnn kuzeyinde yer alan Alaaddin Camii, bugn sadece kaidesi bulunan

orijinal minarenin kitabesindeki 1268 tarihi ile Eskiehirin en eski tarihli yapsdr.

Gnmzde Odunpazar Kentsel Siti dnda kalan yap, zaman iinde geirdii onarmlarla

orijinalliini tmyle yitirmitir. Gerek yapnn kendisi gerekse evresindeki geleneksel doku

tmyle kaybetmi konumuyla kentsel sit alan dnda tutulmutur. Bununla birlikte

Odunpazarnn kentsel geliimindeki yeri Seluklu Dneminde Odunpazarnn skan ve

Kentsel Geliimi adl blmde belirtilmitir. Yap Odunpazarnn kuzeydeki gelime snrn

belirlemek iin rper olmas nediyle nemlidir.

1525 tarihli Kurunlu Klliyesinin Anadolu Trk kentlerindeki antsal yaplar iin

geerli saylan halkn yarar iin yaplm cami, medrese, hamam ve hanlarn, nceden planl

olarak, mimari perspektifleri talandrmamas ilkesine uyduu gzlenmektedir. Klliye,

evresinde bir baka kent meydan oluamayacak kadar toplumsal eylemlerin oda olmasna

karn, kendisini evreleyen dokudan avlu duvarlar ile ayrlmtr. Bununla birlikte caminin

yeni kurulacak bir kent ya da imar ve iskn arzu edilen kentin yeni bir semtinin ekirdeini

tekil etmesi zelliini tamaktadr. Etrafndaki yerleim alanlarnn dokusal oluumunda

Kurunlu Klliyesinin yeri ok nemlidir.

Odunpazar Ak Camii Mahallesinde, mahalleye ismini vermi olan Ak Camii aslnda

hamam olarak ina edilmi olup, sonradan camiye evrilen farkl bir rnektir. Kitabesi

bulunmayan yapnn 13-14.yy civarnda ina edilmi olabilecei dnlmektedir

Kentsel sit alan iinde yer alan dier dini yaplar arasnda kitabesi gnmze

ulamayan ve mimari adan zellik tamayan, halk arasnda yatr olarak deerlendirilen

eyh ehabettin ve eyh Edebali trbeleri bulunmaktadr. Bunlar muhtemelen bir zamanlar

var olan eyh ahabettin ve Ede zaviyelerinden gnmze kalm olup tamamen yenilenmi

ve mimari zelliklerini kaybetmilerdir. Yine kitabesi ve mimari nitelii bulunmayan Orta

Camii, Mft Camii, Sivriolu Camii, Tiryaki Hasan Paa Camii Odunpazarnn dier dini

yaplardr. Mimarlk tarihi asndan bakldnda belirli bir dnem slubu tamayan bu

yaplar, boyut ve evreye uyumuyla geleneksel doku iinde yer alan yaplar olarak kentsel sit

btnnde korunmas gerekli mimari birimler olarak deerlendirilebilirler. Kentsel sit iinde

biribirlerine eit uzaklkta sralanan bu camiler ve minareleri hem geleneksel Anadolu-Trk

kenti dokusuna uyumlu bir siluet sergilemekte hem de kk lekte de olsa konutlarn

arasnda merkezler oluturmaktadrlar.

1.4.2.2. Kamu Yaplar

Odunpazarnda I. Ulusal Mimarlk Dnemi zellikleri tayan kamu yaplarnn

ounluu sit alannn kuzey kesiminde ve Atatrk Bulvar evresinde toplanmtr. Bunlar

gnmzdeki ilevleriyle, Atatrk Lisesi, Trafik ubesi ve Cumhuriyet Mzesidir.

Etnografya Mzesi ise yukar kesimde mahalle ierisinde yer almaktadr.

imdi Cumhuriyet Mzesi olan Turan Numune Mektebi ve Etnografya Mzesi olan

Malhatun Mektebi Odunpazarnn ilk modern eitim binalar olup, hkmet binas olarak

inaatna balanmken liseye evrilen Atatrk Lisesi de onlara eklenmitir. Trafik ubesi de

Turan Numune Mektebinin ek binas olarak ina edilmi bir kamu yapsdr. Bu yaplarn

tasarmnda evrelerindeki geleneksel konut dokusuyla uyumlar aranmamtr. Sit alannn

kuzey ucunda bulunan Atatrk Lisesi ve Cumhuriyet Mzesi ile ek yaplar sayesinde

Odunpazar ehir merkezi arasnda bir iliki kurulmaktadr; bu yaplar ulusal ve bat

mimarisini sluplarnda buluturduklar gibi eski yerleimle yeni yerleimi de birbirine

balamaktadrlar.

1.4.2.3. Ticaret Yaplar

Odunpazar Kentsel Sit Alan iinde tmyle ticaret iin tasarlanm tek yap

Pazarolu Sokakta bulunan Atlhan Geleneksel El Sanatlar arsdr. Atlhan, 1850li

yllarda Eskiehirin byk toprak sahiplerinden Takattin Bey tarafndan evre ky, kasaba ve

ehirlerden gelen pazarclarn, seyyahlarn ve kyllerin, hem kendilerinin hem hayvanlarnn

konaklamalar iin yaptrlmtr. Yapld tarihten gnmze kadar birok defa el deitiren

Atlhan genel olarak asl amacnn dnda kullanlmamtr. Atlhan hem dinlenilip

konaklanan, hem hayvanlarn bakmnn yapld hem de iinde ay oca bulunmasndan

dolay blge halknn da topland, dnemin btn sosyal, siyasal ve ekonomik gndeminin

olutuu bir mekn olarak kullanlmtr. Zaman iinde Tavaf Han, Odunpazar Han gibi

isimlerle anlan han, 20. yyn zellikle ikinci yarsndan sonra eski ilevini yitirerek metruk

ve harabe bir hal almtr. Odunpazar Evleri Yaatma Projesi kapsamnda 2006 ylnda,

orijinal mimarisi gz nnde bulundurularak Atlhan adyla Odunpazar Belediyesi tarafndan

yeniden ina edilmitir. Aslen sosyal amal bir yapyken gnmzde geleneksel el sanatlar

ars olarak hizmet vermektedir.

Kentsel sit alan ierisinde ticaretin en youn olduu blge eyh ahabettin

Caddesinin Kurunlu Klliyesine kadar olan blmdr. Bu blgede ounlukla bakkal,

manav, kasap, frn, lokanta, kahvehane, berber vs. iyerleri bulunmaktadr.

Odunpazarnn tarihi yaplar ierisinde ise ticaret iin yaplm herhangi bir yap

bulunmamaktadr. Bu durum 20. yy balarna kadar konut alan ile ar blgesinin

birbirinden ayr olmas ve sonrasnda da ticari eylemlerin kent merkezine kaymasndan

kaynakldr. Bununla birlikte Odunpazarnda kimi ticeret etkinlikleri iin zorunlu olan

meknlar da konutlarn giri katlar iyerine dntrlerek oluturulmutur. Gnmzde so-

kak aralarnda yer alan ve genellikle bulunduklar sokaa hizmet vermek amac tayan kk

bakkallar bu oluumun en arpc rnekleridir. Evlerin alt katlarnda yer alan aklklarn

bytlmesi ya da tmyle yeniden yaplan aklkla sokaa balanan bu mekanlar,

Odunpazarnn sonradan edinilmi kk ticaret birimleri olarak karmza kar.

1.4.2.4. Konutlar

Odunpazarnn yerleim dokusunu tanmlayan elerin banda hi phesiz konutlar

gelmektedir. Odunpazar Kentsel Sit Alannn fiziksel yapsnn temel bileeni olan

konutlarn byk ounluu bir Anadolu-Trk kentinin tipik dokusunu oluturan kentsel

tasarm ve mekn dzenleme ilikilerine gre biimlenmilerdir. Bu konutlar, ant deeri

olmamakla beraber biim ve boyutlaryla geleneksel mimariyi yanstrlar. Genel doku iinde

parsel yerleimi asndan bakldnda, geleneksel dokunun byk bir ksmnn L

biiminde arka ve yan baheli konutlardan olutuu izlenebilir. Bunun yansra bahesiz, arka

ve n baheli konutlar da saptamak olasdr. Ancak n baheli tipler yok denecek kadar azdr.

Olanlarn ise baheleri son derece dardr. Parsel ii konumlanmalar nasl olursa olsun

deimeyen tek unsur evlerin girii ve birincil cephelerinin sokak zerinde olduudur. Yan

baheli rneklerde, bahelerin sokakla balantsn salamak zere bir kap yer ald grlr.

Evlerin sokaa bakan cepheleri kmal, konsollu, zenli ve dikkat ekici iken yan ve arka

cepheler sade braklmtr.

Bunlarn dnda zaman iinde yer yer dokuyu ve ekolojik yapy bozmayacak ekilde

yaplm, gecekondu tarz evler de dier bir grubu oluturur. Yaam biimleri asndan

geleneksel konutlarla nemli benzerlikler gsteren bu yaplar daha ok kullanlan ina

teknolojisi ve gereler ynnden geleneksel konutlardan ayrlrlar. Fiziki evreye uyumlu olan

bu konutlar, byk parsellerin blnmesiyle ortaya kan arsalar zerine yapldklar iin

tarihi yerleim dokusundaki bahe alanlarnn klmesine hatta ortadan kalkmasna neden

olmulardr.

nc grup, Odunpazarnn dokusunu ve siluetini olumsuz ynde etkileyen, yakn

zamanda yaplm konutlarn oluturduu gruptur. Drt veya daha fazla katl apartman tipinde

olan bu yaplar gerek yaam biimleri ve komuluk ilikileriyle, gerekse tarihi dokuya

uymayan gereleri, ina teknolojileri ve planlama anlaylaryla geleneksel ve evreye uyumlu

konutlardan farkllarlar.

1.5. Odunpazarnda Gnmzde Tespit Edilebilen Yaplar

1.5.1. Dini Mimari

Kurunlu Camii ve Klliyesi

Kurunlu Klliyesi, Paa Mahallesinde, Odunpazar Kentsel Sit Alannn yaklak

olarak merkezinde yer almaktadr. Camide bulunan kitabeye gre 1525 ylnda Vezir-i sani

Mustafa Paa tarafndan yaptrlmtr. Ad geen Mustafa Paa, Melek Mustafa Paa ya da

oban Mustafa Paa isimleriyle de tannmtr. Klliyenin kubbelerinin kurunla kapl

olmasndan tr Kurunlu Cami olarak adlandrlmtr.

Kurunlu Klliyesi, halk arasnda Mimar Sinan eseri olarak bilinir. Ancak Mimar

Sinan'n eserlerinin listesini veren Tuhfet'l Mimarin, Tezkiret-l Bnyan, Tezkiret-l Ebniye

ve Adsz Risalede Mimar Sinann eserleri saylrken Kurunlu Klliyesine yer

verilmemitir. Bunun dnda, kitabesine gre klliye 1525 ylnda inaa edilmitir; oysa

Mimar Sinan 1538de bamimar olmutur. Klliyenin yapm Hassa Bamimar Acem Alinin

dneminedir. Bununla birlikte Mimar Sinann klliyeye baz yaplar eklemi olabileceine

dair bir kayt da bulunmaktadr. Tuhfet-l Mimarinde yapnn ad verilmeden, Mimar

Sinann Eskiehirde bir kervansaray ina ettii kaydedilmitir. Byle bir yap gnmze

gelmemitir ve kaynaklarda da Eskiehirde baka bir kervansarayn ad gemez. Bu durum

Kurunlu Klliyesinin kervansaraynn Mimar Sinan tarafndan yaplm olabilecei

phesini dourmutur.

Konu zerine detayl alan N.Snmez, Klliyede iki farkl yapm aamas olduunu

tepit etmitir. Klliyenin ilk aamasnda arazinin topografyasnda uygun olarak avlunun

batsna medrese ile camii, adrvan ve talimhane (okuma odas) ina edilirken; ikinci

aamada bir olaslkla Mimar Sinan tarafndan kervansaray, beyt-zzayf (dknler evi)

olarak isimlendirilen meknlarla imaret (ahane) yaplar ina edilmitir. N.Snmezin bu

tezindeki dayana ise klliyenin dzenlemesinde ilk aamada yapld kabul edilen yaplar

iin arazinin topografyas gz nne alnrken dier yaplarda bunun gzetilmemi oluudur.

Buna gre: Camii, adrvan, medrese, talimhane yaplar, 1525 ylndaki birinci yapm

srecinde; I. ve II. Kervansaraylar, dknler evi ve ahane ise ikinci yapm srecinde belki

Mimar Sinan tarafndan yaplmtr.

Osmanl mimarisindeki tek kubbeli kare planl tipte, kesme tatan yaplm cami l961-

l962 yllarnda yenilenmitir. Caminin nnde bulunan son cemaat yeri sivri kemerlerle

birbirine bal alt mermer stunun oluturduu be blmldr. Bunlarn zeri pandantifli

be kk kubbe ile rtldr. Kubbelerin ierisi kalem ileriyle bezenmitir. Son cemaat

yerinin ortasndaki giri kaps hafife ieri ekilmi, bask kemerlidir. Kapnn zerinde

caminin kitabesi yer almaktadr. (Kitabenin evirisi ledir: Bu mbarek yap, vlmeye

layk olan Yce Allahn rzas iin, asrn ve devrin meliki, vaktin ve zamann Sleymn

(Allah onun devletini ebedi ve srekli klsn, yardmlaryla mutluluunu artrsn) ve onun

veziri, mlknn dirayetli yneticisi, dnemin asaf ve zamann yce kiisi Mevln Mustafa

Paa (Allah onun mutluluunu daim klsn) zamannda tamamland. Hayrun Cedidten tarih

geldi.) Giriin hemen zerine ahap ve sonradan yaplm kadnlar mahfili yerletirilmitir.

Kare planl ibadet yeri,14.90x14.90 m. lsnde olup, tromplu merkezi ve sekizgen kasnak

zerine oturan bir kubbe ile rtlmtr. Kubbe ve tromplar krmz, mavi, sar, siyah ve

beyaz renklerde kalem ileriyle bezenmitir. Burada rumi ve palmet motifleri ve kvrk dallar

bo yer brakmamacasna tm yzeyleri kaplamtr. Caminin ierisi alt srada dikdrtgen

ereveli ikier, st srada da sivri kemerli al ebekeli birer, kubbe kasnanda da drt

pencere ile aydnlatlmtr. Mihrap dikdrtgen bir ereve ierisinde mukarnasl yuvarlak bir

ni eklindedir. Mermer taklidindeki mihrap ge devir kalem ileriyle bezenmitir. Mihrabn

kelerinde birer Mevlevi sikkesine yer verilmitir. Caminin kuzeybat kesinde ta kaide

zerinde yuvarlak gvdeli, beyaz mermerden tek erefeli minaresi bulunmaktadr. Bu minare

kaynaklarda bahsedilen ak tatan, keli minarenin yerine sonradan yaplmtr.

Klliyenin yaklak bebin metrekarelik avlusu, batdan iki kervansaray ve bunlarn

arasndaki bir ahane, gneyden paa odalar denilen meknlar ve L biiminde bir medrese

ile kuatlm; ortasnda cami, 1967 ylnda yenilenen adrvan ve dou duvarnn nnde

ikinci bir ahane yer almtr. Birincisi cami-adrvan ekseninde, ikincisi gneyde, medrese ile

paa odalar arasnda, ncs ise batda, ahane ve kervansarayn arasnda olmak zere

avluya giri akl bulunmaktadr. Kervansaraylarn ayrca dardan da girileri vardr.

Klliyenin gneydou kesinde "L" eklinde yerletirilmi olan medrese, araziden

tr camiye gre daha yksek konumdadr. Yap yirmi oda, bir derslik semahane ve revaktan

olumaktadr. Derslie ve medrese odalarna semahanedeki merdivenlerden klarak ulalr.

Revaklarn zeri meyilli ahap bir at ile rtlmtr. Dershane eyvan pandantifli bir kubbe

ile rtldr ve revaa da geni bir kemerle almaktadr. Buras dou, gney ve bat

duvarlarnda birer pencere ile aydnlatlmtr. Revaktaki hcreler 2.15x2.65 m. lsnde

olup zerleri beik tonozlarla rtlmtr. Hcrelerin her birisinde ocak, dolap ve gneye

bakanlarnda birer pencere bulunmaktadr. Uzunca bir zaman Mevlevi dervilerin hcreleri ve

semahanesi olarak kullanlan yapnn bir blm gnmzde lleta mzesi olarak

kullanlmaktadr. Medrese kesme ta, moloz ta ve tula ile ina edilmitir. Yapda ssleme

yoktur.

Dershanenin dar taan ksmnn dousunda, Mevlevi eyhlerinden Hac Hasan

Dede, babas rkolu Hac Hafz Hseyin, emseddin oullar ahabeddin, Necmeddin,

Kemaleddin ve kimlii belirsiz bir kiiye ait alt mezar bulunmaktadr.

Avlunun gneyindeki kap ile batdaki yemekhane arasndaki blm Dknler evidir.

Burada 5.20x5.20 m. lsnde kubbeli drt oda yer alr. Bu odalarn da her birinde birer

ocak ve bunun iki yannda da birer kk dolap bulunmaktadr. Bu yapnn kuzeyinde, avluya

bakan cephesinde, iki kenar kapal, zeri atl bir reva vardr. Revan atsn bir srata,

sra tuladan oluan sekiz adet kare kesitli paye tar. Yapnn d cepheleri dzgn kesme

ta ile kapldr. Bu yap da klliyenin Mevlevi dergh olarak kullanld dnemde tabhane

ilevi grmtr. Herhangi bir ssleme bulunmayan yap kesme ta ve tula ile ina edilmitir.

Batdaki imaretin karsnda, paa odalar ile birleerek klliyenin gneybat kesini

oluturan II. Kervansaray bulunur. Avlunun bat kaps yanndaki bir kapdan ierisine girilen

holden bask kemerli bir dier kap ile asl yapya girilmektedir. II. kervansaray 9.30xl9.30 m.

lsnde dikdrtgen planldr. Kesme ta ve moloz tala ina edilen bu yapnn zeri sivri

kemerle desteklenen beik tonozla rtldr. Bir zamanlar imaret olarak kullanlan yap

gnmzde Odunpazar Belediyesi Nikh Salonu olarak hizmet vermektedir.

maret, 8.80x8.80 m. lsnde kare planl bir yapdr. zeri sekizgen kasnakl bir

kubbe ile rtlmtr. Bu yap da dzgn kesme ta, moloz ta ve tula kullanlarak

yaplmtr. ri moloz ta rg duvarlar gneyde ve kubbe kasnanda dzgn kesme tala

kaplanmtr. Batda yapya bitiik olarak kare kaideli sekizgen gvdeli bacas ykselir.

Yap topluluunun kuzey ynnde I. kervansaray bulunmaktadr. Kuzey cephesindeki

bask kemerli bir kapdan girilen yap l8.20x37.70 m. lsndedir. Kervansaray 5m.

geniliinde bir sahn ile bu sahnn sanda ve solunda bulunan iki byk koridordan

meydana gelmektedir. mekndaki sekinin yannda on alt ocak bulunmaktadr. Darya

mazgal pencerelerle alan kervansaray kademeli bir arazide bulunduundan tr yap da

buna uydurulmutur. Yapnn ortasndaki alt adet kare ayak kemerlerle birbirine balanm ve

zeri de beik tonozlarla rtlmtr. Kesme ta, moloz ta ve tula ile ina edilen yapda

herhangi bir ssleme esi yoktur.

Caminin dousunda yer alan tek meknl, kare planl talimhanenin nnde sekizgen

kasnakl kubbesi olan bir ksm vardr. Bir giri mekn olan bu ksmn dou, bat ve

kuzeyinde ikier yuvarlak kemer bulunmaktadr. Bu meknn arkasndaki bask kemerli bir

kapdan 5.50x5.50 m. lsnde kare bir mekna geilmektedir. zeri tromplu sekizgen

kasnakl bir kubbe ile rtlmtr. Bu yapda da kesme ta, tula ve Bizans dnemine ait

devirme malzeme kullanlmtr. Bir dnem sbyan mektebi olarak kullanlm olan yap,

gnmzde ktphane olarak hizmet vermektedir.

Kurunlu Klliyesi 2008-2009 yllar arasnda restore edilmitir.

Ak Camii

Akcami Mahallesi Cemilciler Sokakta yer almaktadr. Hamamdan camiye

dntrlm olan yapnn ina tarihiyle ilgili herhangi bir kitabe gnmze ulamamtr.

Mimari zelliklerine dayanarak 13.yyn ikinci eyrei ile 14.yy ba arasnda ina edilmi

olabilecei dnlmektedir. Gnmzde cami olarak kullanlan yapnn Vakflar Genel

Mdrl Arivinde bulunan kaydnda shak Fakih adna kaytl olmas, yapnn shak Fakih

(1349-1440) tarafndan hamamdan camiye dntrlm olabileceini dndrmektedir.

Yap kuzey-gney dorultusunda dikdrtgen planldr. Kuzey cephede bulunan

dikdrtgen giri kapsndan, hamam olarak kullanld dnemde scaklk olan eyvanl

tonoz rtl giri blmne geilmektedir. Bu blmn dou ve bat kelerinde orijinalinde

halvet hcresi olarak kullanlan kubbeli iki mekn bulunur. Blmn gney cephe ekseninde

bulunan kapdan aslnda lklk olan mekna geilir. Dou-bat dorultusunda dikdrtgen

planl olan ve sivri kemerlerle e blnm olan bu ksmn zeri tonozla rtldr.

Kare planl olan ve gnmzde caminin harim ksm olarak kullanlan soyunmalk

blmnn zeri sekizgen kasnakl bir kubbe ile rtldr. Bu blmn gney duvar

ekseninde camiye dntrlmesi srasnda alan mihrap nii yer alr.

Bugne kadar pek ok onarm geiren yap son olarak 2007 ylnda onarlmtr.

1.5.2. Kamu Yaplar

Atatrk Lisesi (Hkmet Kona)

Odunpazar Kentsel Sit Alannda Atatrk Bulvar zerinde yer almaktadr. Yapnn

inasna Kurtulu Sava ncesinde balanm; 1930-1933 yllar arasnda tamamlanmtr.

Orijinalde Hkmet Kona olarak tasarlanan yap, 1934 ylnda kenti ziyareti srasnda Mus-

tafa Kemal Atatrkn istei ile liseye evrilmitir.

Eimli bir araziye yerletirilmi olan yap yarm bodrum zerine katl ve U

planldr. Zemin katta, ana koridorun iki yannda ve bu koridora dik gelen daha dar

koridorlarn d cepheye bakan yanlarnda deiik amalarla kullanlan farkl byklkte

odalar yer almaktadr. Ayn plan zelliklerini tayan birinci ve ikinci katlardaki odalar

derslikler olarak dzenlenmitir. Bodrum kat dikdrtgen planldr. Ortadaki koridora iki

ynden alan odalarn yer ald bu kat, renci kantini ve depo olarak kullanlmaktadr.

Yapda bodrum katta kesme ta kaplama, st katlarda tula kullanlmtr.

Kuzey cephede eksende bulunan ana giriin nnde ynden on basamakl bir

merdivenle ulalan sivri kemerli, l aklkl, revakl bir blm yer almaktadr. Bu

blmn st birinci kata ait bir balkondur.

Yapda, bodrum katta bask, zemin ve birinci katta dikdrtgen, st katta ise sivri

kemerli z pencere dizileri yer almaktadr. Giriin olduu daha yksek ve da daha takn

olan blmde, birinci katta sivri kemerli pencere, ikinci katta ikiz sivri kemerli pencereler

kullanlmtr.

Cumhuriyet Mzesi (Turan Numune Mektebi)

Odunpazar Kentsel Sit Alannda Atatrk Bulvar zerinde yer almaktadr. Yapnn

temeli 1905te atlm, 1916da inaat tamamlanmtr. Mimar Mimar Kemal Beydir. Turan

Numune Mektebi olarak hizmete alan yap Cumhuriyet dneminde Turan lkokulu olarak

hizmet vermeye balamtr. 1930da Atatrk Lisesine, daha sonra Eskiehir Defterdarlna,

1955de ise Milli Savunma Bakanlna devredilmitir. 1977 ylna kadar askerlik ubesi

olarak kullanlmtr. !980den sonra ise Anadolu niversitesine bal Cumhuriyet Tarihi

Mzesi haline getirilmitir ve halen bu ilevini srdrmektedir. I. Ulusal Mimarlk Dnemi

slup zelliklerini tayan bir yapdr.

Geni bir bahe ierisinde yer alan yap, yarm bodrum kat zerine iki katl olarak

ina edilmitir. Dou-bat dorultusunda dikdrtgen planl olan yap, zemin katta yer alan

kuzey ve gney girileri dorultusunda simetrik olarak tasarlanmtr. Kuzey cephedeki ana

giriten geni bir koridora geilir. Koridorun dou ve bat ularnda dikdrtgen, keleri

planda da tarlm iki mekn yer almaktadr. Arka giriin iki yannda, e byklkte kare

planl iki oda yer almaktadr. st kat ve bodrum katlarnda da kk farkllklarla ayn plan

zellikleri grlmektedir. Zemin kat pencereleri sivri kemerli, birinci kat pencereleri ise

dikdrtgendir. Yap yma duvar sistemi ile ina edilmitir; bodrum katta ta, st katlarda

tula malzeme kullanlmtr. Krma at ile rtl yapnn geni ve haraketli bir saa vardr.

Trafik ubesi (Turan Numune Mektebi Ek Binas)

Turan Numune Mektebinin ek binas ana yapnn arka bahesinde bulunan kk ve

sade bir yapdr. Yarm bodrum zerine tek katldr. Karaye yakn dikdrtgen planl yapda

sahanlktan giri holne, oradan ift kanatl bir kap ile bir hole ulalr. Bu hole giriin

karsnda , sanda ve solunda birer oda yer almaktadr. Giriin sanda bodruma inen

merdiven vardr. Burada dikdrtgen bir mekn ve basamakla inilen mutfak yer almaktadr.

Bodrum katta dikdrtgen, zemin katta sivri kemerli pencereler bulunan yapda bodrum katta

ta, zemin katta ise tula malzeme kullanlmtr.

Malhatun lkokulu (Etnografya Mzesi)

Yap Kurunlu Klliyesinin yannda bulunmaktadr. 1924-1925 yllarnda Nilfer

Malhatun Kz ptidai Mektebi olarak ina edilen yap, 1970e kadar eitim amal

kullanlmtr. 1988de bo ve harap durumdaki yap restore edilerek etnografya mzesine

dntrlmtr. Yapnn bir blm Malhatun Ktphanesi olarak kullanlmaktadr.

I. Ulusal Mimarlk Dnemi slup zelliklerini tayan yap eimli bir arazi zerine

ina edilmitir; gneyden bodrum zerine tek katl, kuzeyden ise iki katl olarak

grlmektedir. Yap T planldr. Yol hizasnda merdivenle ykseltilmi bir ana giri ve

kuzey cephede bodrum katta ikinci bir girii bulunur.

Bask kemerli giri kaps geni bir koridora almaktadr. Koridor boyunca birbirine

e byklkte kare planl iki oda, koridora dik gelen dikdrtgen bir oda ile kare plan bir oda

daha bulunmaktadr. Giriin solundaki ahap merdivenlerle inilen bodrum kat T planl tek

bir mekn olarak dzenlenmitir.

Yapda bodrum katta dikdrtgen, zemin katta sivri kemerli pencereler kullanlmtr.

Yap yma sistemde, tula ile ina edilmitir. Krma aty ahap destekli talarla geometrik

sslemelerin oluturduu geni bir saak evrelemektedir.

1.5.3. Konutlar

Odunpazar evleri geleneksel Trk Evi zelliklerine uyan i ve d meknsal kurgular,

malzeme zellikleri, yap elemanlar, i donanm eleri ve doal sokak dokusuna uyumlu

biimlenmesi ile geleneksel Trk evlerinin ok deerli rneklerini barndrmaktadr.

Cephelerde kullanlm olan kma ve geni saak dzenleri, kap, pencere, balkon korkuluu,

kafes, konsol gibi yap elemanlarnn doall ve zgn iilii, yerleimin tarihsel doku

siluetinin grsel zenginliini artrmaktadr.

Odunpazar kentsel sitinde yer alan evlerin neredeyse tm sokaklara cepheli, genelde

bitiik dzende ve bahelidir; % 75e yakn bir blm bitiik dzene gre yerletirilmitir ve

byk ounluu sokaktan alglanamayan bir arka bahe ile yetinecek ekilde yan cephelerini

yitirmilerdir. Ayrk dzende olanlarn ounluunu ise bahe iinde bulunan konutlar

oluturmaktadr. Bitiik dzendeki evler yerleim iindeki konumlarna ve bahenin

konumuna gre u tiplere ayrlmaktadr:

Bahesi arka planda, dorudan sokaa alan evler

Bahesi nde, ev arka planda, giriin baheden saland evler

Bahesi yanda; n cephesi baheye bakan, sokak cephesinin sade brakld evler

ki cephesi sokaa, bir cephesi baheye bakan ke evler

Bahesiz, sokaktan giri salanan evler

Evlerin yaklak % 75lik bir blmnn 100 metrekarenin altndaki alan dilimlerinde

kald grlmektedir. 100-150 metrekarelik taban alanna sahip yaplar % 25, 150-200

metrekare geniliinde olanlar ise ancak % 1 oranndadr.

Geleneksel konutlarda en ok yinelenen (% 50nin zerinde bir ounlukla) kat says

ikidir. ki katllardan sonra % 25lik oranda, yarm bodrum kat zerine iki katl olarak

dzenlenmi olanlar gelir. Odunpazar evlerinin % 20 kadar ise katldr. Bunlar, giri kat

zerine bir ara kat eklenmi ve asl kat zellikle klar daha az kullanlan, Trk evi kat

dzenine uygun rneklerdir. katl ve yarm bodrumlu olanlar ve tek katl rnekler ise %

1lik oranlaryla en nadir grlen tiplerdir.

Giri kat genellikle depo, ahr, arabalk, sahanlk, talk, mutfak ve amarlk olarak

tasarlanmtr ve evin hanmnn rahatlkla alabilmesi ve dinlenebilmesi, hem de komuluk

ilikilerini rahatlkla srdrebilmesi dnlerek ekillenmitir. Giri katlar dzenli bir plan

emasna sahip deildir topografyaya uyumlu gelien sokan izgisindedir. Mutfak,

amarlk, samanlk, ahr gibi i alanlar ve hayvan barnaklarn kapsar. ounlukla kk

pencereler ile dars ile ilikiler snrlandrlmtr ve evin kendi iine dnk olarak avlu ya

da baheye alr. Geleneksel konutlardaki bu katlar, gnmz ev kadnlarnn gnlk ev

dzenleri ve vakit geirdikleri meknsal deiikliklere gre zaman iinde mekn eklemeleri,

blmeleri, pencere eklemeleri veya pencere boyutlarnda yaplan bytmelerle

farkllatrlmtr.

Yaam katlar genelde bir sofa ve etrafnda yer alan odalardan olumaktadr.

Odunpazar evlerine plan tipolojisi asndan baklacak olursa, sofasz plan tipi dnda

geleneksel Trk evlerinde grlen sofal tasarm biimlendirmelerinin var olduu grlr.

Konutlar oda says ynnden ele alndnda 2, 3 ve 4 odal evler yaklak % 90lk oran

bulurken, 1 ve 5 6 odal evlerin oran ise % 5 civar olduu grlmektedir.

1.5.3.1. Plan Tipolojisi

Konutun ayrk ya da bitiik dzende olmas, odalarn says ile yerletirme dzeni,

sofann biimi, sofann dier mimari elemanlar ve bahe ile ilikisi, eyvanlarn varl ile

says ve konumu, merdivenin yeri, seki, taht, kk, tuvalet gibi elemanlarn varl vb.

deikenlere gre oluan plan eitlemeleri mevcuttur. Odunpazar geleneksel konutlarnda en

ok yinelenenler D Sofal ve Sofal tasarmlardr.

Odunpazarnda 2, 3, ve 4 odal evlerin ounlukta olduu saptanmtr. En ok

kullanlan mekan rgtlenme biimi i sofal ve sofann bir yznn ak olduu tiptir. Bu

tipin 2 ve 4 odal eitlemeleri blgede ounluktadr. D sofal tipin 2 ve 3 odal

eitlemeleri i sofal konut saysn izlemekte, ayrk dzen koullarnda gelitirilmesi ve

konutun ya da drt cephesinin ak olmas durumunda en gelimi zmlerine ulalabilen

Orta Sofal rneklere ise ok az sayda rastlanmaktadr. Plan tipleri dalmnda bu oranlarn

saptanmasnn nemli nedenlerinden biri blgedeki egemen yaplanma dzeninin bitiik

olmasdr.

Plan tipinde belirleyici olan sofann bulunduu ikinci kata evin iinde klan ahap bir

merdivenle ulalr. Sofa zerinde sral odalar, kare veya dikdrtgen planl olabilirler.

Odalarn sokak ve/veya bahe cephelerinde pencereleri yer alr. kinci katta yer alan kmalar

da mekn aydnlatan nemli bir unsur olarak karmza kar.

kmalar aydnlatma dnda, nemli mekan d cephede vurgulama, zemin kata gre

daha byk kullanm alan elde etme, dinlenme ve elenme keleri oluturma, sokaklar

rahatlkla izleyebilme ve komularla daha rahat iletiim kurabilme amal tasarlanmlardr.

Odunpazar evlerinde, Trk evinde rastlanabilecek hemen hemen her trde kma dzeninin

uyguland grlmektedir.

1.5.3.2. Malzeme ve na Teknii

Hm yapm tekniindeki Odunpazar konutlarnda genelde, temel duvarlar moloz

ta, tayc duvarlar yma kerpi veya daha ok ahap iskelet aras kerpi ya da tula dolgu,

blme duvarlar ise ahap karkas aras kerpi ya da tula dolgu veya dolgusuz, iki taraf ahap

kaplamal olarak ina edilmitir. Duvarlarn iki yz de svaldr.

Moloz tala rlen temel duvarlarnda balayc olarak saman kartrlm amur har

kullanlmtr. Genellikle dk gelir grubunda bulunanlarn konutlarnda grlen yma

kerpi tekniine karn blgede en ok grlen teknik ahap karkas arasnn kerpi veya tula

ile doldurulmasdr. skelet sistemi, dikmelerin payandalarla desteklenmesi ve pencerelerin alt

ve stlerinden birbirine balanmas ile oluturulmutur. atk arasndaki kerpi ya da tula

dolgunun derzleri amur veya kire katkl harla birletirilmi, yzeyleri badadi tekniinde

svanmtr. D cephelerde genellikle samanl amur, i yzlerde ise kire harl sva

kullanm grlmektedir.

Demeler zemin katta ta, toprak veya ahap, st katlarda ise tmyle ahaptr.

Odalarn tmnde sval ya da ahap tavanlar yaplarak deme kirilerinin alt kapatlm,

sirklasyon alanlarnda ise tavan kirilemesi genellikle ak braklmtr.

Blgedeki konutlarda grlen en ilkel tavan tasarm st kat kirilerinin herhangi bir

kaplama gereciyle kapatlmad uygulamalardr. Kirilerin kapland tavanlar ise dz ve

tekne tavanlar olarak iki ana gruba ayrlmaktadr. Tm Trk evlerinde ok sayda rnei

bulunan tekne tavanlar, duvardan st rtye geii yumuatmak amacyla dzenlenmilerdir.

Ayrca bu tavanlar dairesel profilli, iki ya da kotlu kesitlerde de olabilirler.

Odunpazar evlerinin eve giri kaplar tek veya ift kanatl, genellikle zeri pencereli

olarak tasarlanmlardr. Kanatlar kaln, dey tahtalarn yan yana getirilmesi ve deiik

kotlardaki yatay kuaklarla balanmas ile oluturulabildii gibi, tablal olarak da yaplmtr.

kaplarn byk bir ounluu tek kanatldr. Aynal sistemde tasarlanan i kaplarn sofaya

bakan cepheleri yun biimde rgelenmi, i yzleri ise daha yaln braklmtr.

Odunpazar evlerinde en ok kullanlan pencere tipleri, iki ya da drt paras alan

kanatl pencereler ve dey, srme pencerelerdir. Orijinal pencere parmaklklar ve kafesler

byk lde yok olmutur. Geriye kalan az sayda rnee baklarak bu elerin zenli bir

ahap iiliiyle gerekletirildii grlmektedir.

1.5.3.3. Cephe Dzenlemesi

Geleneksel Odunpazar evleri, kmalar, geni saak dzenleri ve saak alnlarnda

kullanlan profilli aln sslemeleriyle hareket kazanan cepheleriyle, yollarn darlna ve yeil

dokunun azlna ramen zengin geleneksel doku perspektifi oluturmaktadr. Bir grup ev

zengin cephe sslemelerine sahiptir. Bu tr evlerde cephede ahap konsollar, pencere

kafesleri, kma alt ahap silmeler, saak alt silmeleri, kaplar, pencere etrafndaki ahap

sslemeler gibi geler zengin bir dekorasyon sergiler. Bu konutlarn yansra daha sade

braklm konutlar da saptanabilir. Bu tip evlerde ssleme gelerinin azlnn yansra daha

kk olmalar da gze arpar.

Odunpazar evleri cephe dzenlemelerine gre kmal ve kmasz olarak iki ana

gruba ayrlmaktadr. kmal olanlar da kendi ierisinde tek kmal, tm kat kmal, testere

kmal, ift kmal ve kmal olarak gruplanmaktadrlar.

1.5.3.4. Mekanlar ve Ssleme

Genelde ev sahibinin maddi durumuyla paralel olarak tavanlar bazlarnda son derece

zengin bazlarnda ise daha sade dekorasyona sahiptir. talar ve kk ahap paralar ile

eitli tipte tavan bezemeleri gerekletirilmitir. En ok uygulanan tip yarm daire kesitli

talarla tm tavann deiik geometrik ekillerle doldurulduu tal tavanlardr. Kk ahap

paralarnn, gemelerle birbirine eklenerek okgen biimli gbeklerin oluturulduu gbekli

tip de hem tal hem de dz tavanlarda ska uygulanmtr. Ev sahibinin maddi durumuna

gre iilik ve kullanlan ahap eitlerinde farkllklar olmakla birlikte ortak bir zellik

olarak merkezdeki dairesel alann daime silmeli bir okgen ereve iine alnd grlr.

Sayca az olmakla birlikte, varlkl ailelere ait baz evlerde tavan ve duvar resimleri de

grlmektedir. Bu tarz ev sslemesi, stanbulda balayan batllama etkisiyle ve genellikle

de batya zg sluplarda yaplm olup, Anadolu ve Rumelinin hemen heryerindeki eraf

konaklarnda karmza kmaktadr. Eskiehirdeki rneklerde genellikle bitkisel ve

geometrik bezemeler yaplm olup nn Evinde figratif rnekler de grlr.

Odunpazar evlerinin odalarnda ocak, dolap, yklk, guslhane, lambalk gibi

unsurlar da yer alr. nemli odalarda en az bir duvar, geleneksel ahap iilii rneklerini

veren dolaplardan olumaktadr. Baz evlerde odann bir duvar boydan boya dolap olarak d-

zenlenmitir. Ak ve kapal blmlerden oluan bu dolaplarn arasnda kimi zaman guslhane

de yer alabilir. Orta ksmda ise genelde ocak ve lambalk vardr. Pencerelerin nnde oturma

sekileri yer almaktadr. Ayrca duvarlarda gnlk kullanm eyalar iin raf ve niler

mevcuttur. Geni saaklar, kaplar, pencereleri, konsollar, tavanlar, dolaplar ve dier ahap

ilerinde byk bir ustalk gsteren konutlarda, kalem iilii ve oyma sanatnn rneklerini

grmek mmkndr.

1.5.4. emeler

Geleneksel kent dokularnda yer alan emeler, gnlk su ihtiyacn karlamann

yannda toplanma alanlar olarak ayn zamanda sosyal ilev de tarlar. Odunpazar kentsel

sitinde yer alan emeler, doku iinde kk meydanlar olutururlar. Bu yaplar ile gndelik

yaamda, yaknnda oturanlarn bulutuklar, sohbet ettikleri, amar ykadklar kk bir

merkez olma zellikleri ile dikkati ekerler.

Odunpazarnda Alann, Dede, Karapnar, Orta, Paa ve arkiye mahallelerinde,

cami ve konutlara baml ya da bamsz olarak ina edilmi en az yirmi adet eme

bulunmaktadr. Bu emelerin ounluu 19. yy sonu 20. yy bana tarihlenmektedir.

Birok Anadolu Trk yerleiminde olduu gibi Odunpazar semtinde yer alan

emelerin hayrat olarak yapldklarn dnmek olasdr. Modern yaama geile birlikte bu

yaplarn giderek atl ve kullanlmaz hale geldikleri, birounda zaman iinde bilinsiz yeni-

lemeler yapld, bu nedenle zgn yaplarn kaybettikleri gzlemlenir. Kitabeli olan

rneklerin kitabeleri bu yenilemeler srasnda okunmaz hale gelmitir. te yandan sanayi

toplumu zelliklerinin artmasyla deien yaam biimi de bu emelerin sosyal ilevlerini

giderek zayflatmtr. Tm sosyal deiime karn, gnmzde Odunpazarnda oturanlarn

eski gelenekleri yaatrcasna zellikle bahar ve yaz aylarnda hal, kilim ykadklar yunak

olarak kullanlan emeler halen varlklarn srdrr.

Son zamanlarda Odunpazar Belediyesi tarihi emelerle ilgili almalar yrtmekte

olup 1801 tarihli Dere Camii emesi bu almalar kapsamnda restore edilmitir.