1

Kelime13

Okutman Mediha MANGIR

ORTAK DERSLER

TÜRK DİLİ I

2

İçİndekİler13.1. Kelimenin Tanımı ............................................................................................................................................. 313.2. Kelime TÜRleRi ................................................................................................................................................... 3

13.2.1. iSimleR (aDlaR) ............................................................................................................................................................... 313.2.2. SıFaTlaR (ÖnaDlaR) ..................................................................................................................................................... 413.2.3. ZamiRleR (aDıllaR) ...................................................................................................................................................... 613.2.4. ZaRFlaR (BeliRTeÇleR) ............................................................................................................................................... 813.2.5. FiilleR (eYlemleR) ........................................................................................................................................................1013.2.6. eDaTlaR (ilGeÇleR) .....................................................................................................................................................1613.2.7. BaĞlaÇlaR .......................................................................................................................................................................1713.2.8. ÜnlemleR ..........................................................................................................................................................................17

Okutman mediha manGıR

Ünite: 13 KELİME

3

Kelime13

13.1. KELİMEnİn TanıMıAnlamı veya görevi bulunan ve tek başına kullanılabilen ses birliğine kelime denir.

13.2. KELİME TÜRLERİTürkçede işlev açısından sekiz tür kelime vardır. Bunlardan bazıları anlamlı, bazıları da görevli keli-meler olarak karşımıza çıkar.

İsim, sıfat, zarf ve fiil anlamlı kelimeler; edat, bağlaç, zamir ve ünlemler de görevli kelimelerdir. Anlamlı ve görevli kelimeler arasındaki farklar şöyle sıralanabilir:1. Anlamlı kelimeler sayı bakımından görevli kelimelere oranla daha çoktur. Görevli kelimelerinsayısı belirlenebilir ya da tahmin edilebilir, ancak anlamlı kelimeler için bu durum söz konusu değildir.2. Anlamlı kelimeler, dilin yapısı gereği, türetime, yeni kelime yapımına oldukça elverişlidir. Görevli kelimeler kelime türetimine ve yapımına elverişli değildir. Genellikle yalın halde bulunurlar. (benimse-, bencileyin, onca örnekleri istisnadır.)3. Görevli kelimelerin zaman içinde değişimi, anlamlı kelimelerle karşılaştırıldığında daha yavaştır.4. Anlamlı sınıfın kelimeleri daha çok anlamlı kelimeler olarak karşımıza çıkarlar. Görevli kelimeler ise anlamlı kelimeleri birbirine bağlayan, onlarla ilişki kuran kelimelerdir.

Şimdi sırasıyla bu kelime türlerini inceleyelim:

13.2.1. İSİMLER (aDLaR)Varlıkları ve kavramları karşılayan kelimelerdir. Dillerin doğuşunun temel özelliklerinden biri, her varlığa her kavrama bir isim verme ilkesidir. Bu yüzden isimler, bütün dillerin temel kelimeleri ola-rak tanımlanabilir. İsimler: 1. Varlıklara verilişlerine göre, 2. Varlıkların oluşlarına göre, 3. Varlıkların sayılarına göre 4. Yapılarına göre birtakım bölümlere ayrılırlar.

13.2.1.1. Varlıklara Verilişlerine Göre:• Özel İsim: Bir tek varlığa, bir tek kavrama verilmiş olan isimdir. Özel isim, varlıklara çevrelerinde-

kilerce sonradan verilen özel, takma isim olduğu gibi, toplumun bütün bireylerince bilinen ek-mek, su, ağaç..gibi ortak kelimelerden değildir. Özel isim, yalnızca, o varlığı tanıyanlarca bilinen bir isimdir. Bu isimlerde, kelime ile karşıladığı nesne arasında herkes tarafından bilinen, herkesin önceden ve ortak olarak kabul ettiği belirli, tabii bir bağ yoktur. Kıtalara, kentlere, köylere, dağ-lara, denizlere, nehirlere, ülkelere, uluslara, devletlere, gazetelere, kitaplara, kurumlara, dillere, insanlara, hayvanlara tek tek verilmiş olan isimler birer özel isimdirler ve büyük harfle başlarlar-Samsun, Türkiye, Türk, Türkçe, Hasan, Ayşe, Asya, Çalıkuşu, Türk Hava Kurumu, Allah…

• Cins İsim: Aynı türden olan varlıkların hepsine verilen isimdir. Cins isimlerde kelime ile nesne arasında herkes tarafından bilinen gerçek bir bağlantı vardır. Bunlarda herkes için kelime nes-neyi, nesne de kelimeyi hatırlatır. Örneğin, göz, ev, ağaç kelimeleri herkeste hemen bir göz, bir ev, bir ağaç hayali canlandırır. Bu isimler, sayı ve çeşit bakımından tek olmayan nesne cinslerinin isimleridir.

kuş, masa, kitap, okul, toprak, gül, dağ…

Not 1. Cins isim, bir tek varlığa isim olarak verildiği zaman özel isim olur:Gül (bayan ismi), Ali Dağ (soyadı), Boncuk (kedi ismi)…

Not 2. Cins isim, tekil bile olsa, kimi kez çoğul anlamı verir.Kişi, ne ederse kendine eder.At, binicisini tanır.

13.2.1.2. Varlıkların Oluşlarına Göre:Somut İsim: Duyu organlarımızın herhangi biriyle algıladığımız nesnelerin isimleridir.çiçek, çocuk, rüzgâr, hava, Samsun, masa…

türk dili ı

4

113

Soyut İsim: Madde halinde bulunmayan, varlıklarını zihinle kavrayabildiğimiz nesnelere, kavramlara verilen isimlerdir.dostluk, sevinç, cesaret, üzüntü, Allah, aşk, çocukluk…

13.2.1.3. Varlıkların Sayılarına Göre:Tekil İsim: İsmin bir tek varlığı ya da kavramı anlatan biçimidir.kalem, öğrenci, masa, insan, duygu…

Çoğul İsim: Birden çok varlığı anlatan isimlerdir. Tekil isimlerin –ler/-lar çoğul eki getirilmiş biçimidir.kalemler, öğrenciler, masalar, insanlar, duygular…

Topluluk İsmi: Biçimce tekil olduğu halde, bir topluluğa isim olan kelimelerdir. Topluluk isimleri de diğer cins isim-ler gibi çoğul eki alabilirler.ordu, bölük, takım, dizi, düzine, sürü, heyet, kurul, ulus…ordular, sürüler, kurullar, uluslar…

NOT: -ler/-lar çoğul ekleri, eklendiği isimlere çoğul anlamı dışında başka anlamlar da katabilir.Yarın amcamlar bize geliyor. (aile anlamı)

Yahya Kemaller, Reşat Nuriler olmasaydı Türk Edebiyatı buralara gelmezdi. (benzerleri, gibi anlamı..)Yavrucak günlerdir ateşler içinde yanıyor. (abartı anlamı)Adam kırk beş elli yaşlarındaydı. (yaklaşık anlamı)Cumaları bana uğrar. (alışkanlık anlamı)

13.2.1.4. Yapısına Göre İsimler:Basit İsimler: Anlamı ve yapısı bozulmadan parçalanmayan, herhangi bir yapım eki almamış isimlerdir. Basit isim-lerde çekim eki olabilir.ağaç, göz, kelebekler, sıraların, masada vb.

Türemiş İsimler: İsim ve fiil kök ya da gövdelerine yapım ekleri getirilerek oluşturulan isimlerdir. taş-lık, yol-daş, Türk-çe, kitap-çık, tuz-lu vb. örneklerde kökler isimdir.giy-ecek, kaz-ma, yaz-ı, bağır-tı, üz-üntü, as-kı, dil-im, tara-k, soy-gun, dal-gıç vb. örneklerde kök fiildir.

Birleşik İsimler: İki ya da daha çok kelimenin aralarına bir ek ya da bağlaç giremeyecek kadar birleşip kaynaşmasın-dan oluşan yeni anlamdaki isimdir.

Sıfat tamlaması şeklinde olanlar: anayurt, Taşköprü, karayel, önsöz vb.

Belirtisiz isim tamlaması şeklinde olanlar: hanımeli, aslanağzı, tahtakurusu vb.

Bir isimle bir fiilden ya da fiilimsiden oluşanlar: imambayıldı, gecekondu, uçaksavar, ağaçkakan, dalgakıran vb.Fiil ya da fiilimsilerle oluşan bileşikler: biçerdöver, çekyat, uyurgezer, dedikodu vb

13.2.2. SıFaTLaR (ÖnaDLaR)Varlıkları çeşitli yönlerden niteleyerek ya da belirterek karşılayan sözcüklere sıfat denir. Tabiatta bütün nesnelerin tek tek isimleri vardır. Sıfatlar, nesnelerin özellik isimleridir. Sıfatlar tek başlarına kullanıldıklarında aslında isimdirler. Bir isimle kullanılıp o ismi niteledikleri ya da belirttikleri zaman sıfat olurlar.

5

Kelime13

“ağaç, ev, çiçek” gibi “kırmızı, büyük, güzel” kelimeleri de birer isimdir.

Bunlar sıfat olarak kullanılabileceği gibi; güzel ev, büyük masa, kırmızı çiçek; isim olarak da kullanı-labilirler: Büyük, büyüklüğünü bilmeli. Şu güzele bir bakın. Kırmızı alıcı bir renktir.

NOT: Bütün sıfatlar isim gibi kullanılabilir. Ancak her isim sıfat gibi kullanılmaz. Sadece vasıf (ni-teleme) ifade eden isimler sıfat olarak kullanılabilir. Özel isimler (Ayşe, Kemal..), fiilden yapılmış isimler (gitmek, okumak, yürüyüş, görgü, biçki…) sıfat olamazlar. Sıfatlar, anlamları bakımından ikiye ayrılırlar:

13.2.2.1. iteleme Sıfatları: Varlıkların nasıllık, nicelik durumlarını gösteren sıfatlardır. Bir başka deyişle varlıkların rengini, du-rumunu, biçimini ve bunun gibi birçok özelliğini ortaya koyarlar. Niteleme sıfatlarını bulmak için kullanıldıkları isme “nasıl” sorusu sorulur.

temiz ev ışıklı oda çalışkan çocuk, sıkıntılı hayat (durum sıfatları)uzun değnek,yuvarlak masa, düz yol, geniş oda (biçim sıfatları)kara toprak, sarı gül kırmızı elbise, doru at, (renk sıfatları)geçen ay gelecek yıl, (hareket sıfatları)

13.2.2.2. Belirtme Sıfatları: Nesnelerin dış vasıflarını belirten sıfatlardır. Bunlar nesnelerin bünyesinde olan bir özelliği değil, onların dışında olan özellikleri gösterirler. Varlıkların dış belirtileri onların yerleri, sayıları, soru du-rumları ve belirsizlik halleridir. Belirtme sıfatları bu özelliklere göre dörde ayrılırlar.

• İşaret Sıfatları: Varlıkları işaret yoluyla belirten sıfatlardır. Tek başlarına işaret zamirleridir. bu kalem şu kalem o kalem (asıl işaret sıfatları) beriki kalem öteki kalem öbür kalem (işaret anlamlı sıfatlar) öyle çocuk böyle iş öte taraf beri yaka

İşaret sıfatını bulmak için birlikte kullanıldığı isme hangi sorusu sorulur.

• Sayı Sıfatları: Varlıkların sayılarını, sıralarını, eşit bölümlerini, parçalarını belirten sıfatlardır. Bunlar tek başlarına sayı isimleridir. Sayı sıfatları dörde ayrılır.

Asıl Sayı Sıfatları: Varlıkların sayılarını bildiren sıfatlardır. bir ekmek yedi defter on iki ay altı bin asker yüz milyon lira otuz öğrenci

NOT: Sayı sıfatlarından sonra gelen isimler çoğul eki almazlar. Ancak bazı özel, kalıplaşmış istis-nai örnekler de vardır: Üç Silahşorlar Yedi Emirler Kırk Haramiler üç aylar Yedi Cüceler

Asıl sayı sıfatlarını bulmak için, isimden önce ‘kaç’ soru sıfatı getirilip sorulur; alınan cevap asıl sayı sıfatını verir.

Sıra Sayı Sıfatları: Varlıkların derecelerini, sıralarını bildiren sıfatlardır. Sıra sayı sıfatları, -(i)nci ekiyle türetilir. birinci gün ikinci hafta altıncı ev dördüncü kat yüz kırkıncı sayfa

Sıra sayı sıfatını bulmak için isme “kaçıncı” soru sıfatı sorulur; alınan cevap sıra sayı sıfatıdır.

NOT: Sıra sayı sıfatlarından sonra gelen isimler, anlam gereğine göre, çoğuleki alabilirler: onuncu sınıflar, ikinci bölükler…

• Üleştirme Sayı Sıfatları: Varlıkların sayısını grup grup gösteren sıfatlardır. Bir ayırma, bölme, pay-laştırma, dağıtma ifade ederler. Asıl sayı sıfatalrına –er/-ar, -şer/-şar ekleri getirilerek türetilir.

birer portakal dokuzar fındık ikişer gün altışar ay

türk dili ı

6

113

NOT: İkinci kelimeleri yüz ya da bin olan kelime öbekleri biçimindeki asıl sayı sıfatlarının üleştirme biçimleri iki şekilde karşımıza çıkar: on biner/onar bin beş yüzer/yüzer bin

Üleştirme sayı sıfatlarını bulmak için isimden önce “kaçar” soru sıfatı sorulur; alınan cevap üleştir-me sayı sıfatıdır.

Kesir Sayı Sıfatı: Varlıkların parçalarını belirten sıfatlardır. Asıl sayı sıfatlarına –de/-da eki getirilerek elde edilir. yüzde elli hisse onda bir olasılık yarım ekmek çeyrek saat bir buçuk lira

Kesir sayı sıfatlarını bulmak için isme “kaçta kaç, ne kadar” soruları yöneltilir; alınan cevap kesir sayı sıfatını verir.

NOT: Yukarıdaki sayı sıfatlarının dışında, birlikte oluşu anlatan topluluk sayı sıfatları diyebilece-ğimiz ikiz, üçüz, beşiz gibi sıfatlar da vardır. Belirttikleri isimler de genellikle çoğul olarak kullanı-lırlar: ikiz kardeşler, üçüz çocuklar, dördüz kızlar…

13.2.2.3. Belgisiz (Belirsizlik) Sıfatlar: Varlıkları belirsiz bir şekilde bildiren sıfatlardır. Belgisiz sıfatlar varlıkların özellikle sayılarını, miktar-larını belirsiz şekilde ifade ederler.

birtakım, bazı, her, birkaç, biraz, çoğu, fazla, tüm, hiçbir, başka, herhangi bir gibi sözcük ler belgisiz sıfat olarak kullanılır.

bütün okullar bazı öğrenciler başka ülkeler fazla mesai her ders hiçbir çocuk çok para biraz ilgi NOT: “Bir”, hem sayı sıfatı hem de belgisiz sıfat olur. Bir, sayı sıfatı olduğunda bir tek anlamında-dır ve kendinden sonraki isim kesinlikle çoğul eki alamaz. Bir belgisiz sıfat olduğunda herhangi bir anlamındadır. Bunların tespiti, bağlam ve vurguyla yapılabilir.

Sınavıma bir gün kaldı. (sayı sıfatı) Elbet bir gün buluşacağız. (belgisiz sıfat)

13.2.2.4. Soru Sıfatları: Varlıkların durumlarını, yerlerini, sayılarını soru yoluyla belirten sıfatlardır. Belli başlı soru sıfatları şunlardır: nasıl, kaç, hangi, neredeki, ne kadar, ne…

Nasıl iş? Hangi gün? Kaç işçi? Ne kadar zaman? Neredeki ev? Ne gün?

13.2.3. ZaMİRLER (aDıLLaR)Cümlede isimlerin yerini tutan kelimelerdir. İsimler, varlıkları tanıtırken, zamirler geçici olarak on-lara elçilik edip onları temsil ederler.

Zamirler tek başlarına bir anlam ifade etmezler; varlık adı olmadıkları ya da varlıkları niteleyen ve belirten kelimeler olmadıkları için, cümleler dışında, bize hiçbir kavramı doğrudan doğruya vere-mezler. Zamir hangi ismin yerini tutuyorsa, anlamı o isimle olan ilgisi sırasında belirir. Toprak keli-mesi toprak varlığının; siyah ise bir niteliğin adıdır. Ama o zamiri, hemen hemen bütün varlıkların yerini tutar, onlara elçilik eder. Zamirler isim ve sıfatlar gibi anlamlı değil, görevli kelimelerdir.

Zamirler dörde ayrılır:• Kişi Zamirleri• İşaret Zamirleri• Soru Zamirleri• Belgisiz Zamirler

7

Kelime13

13.2.3.1. Kişi Zamirleri• Konuşan, dinleyen ve adı geçen kişi adlarının yerini tutan zamirlerdir. Bu kişiler çoğul da ola-

bilirler.

Konuşan – 1. Şahıs Dinleyen – 2. Şahıs Adı geçen – 3. Şahıs

Tekil 1. Şahıs ben Çoğul 1. Şahıs biz 2. Şahıs sen 2. Şahıs siz 3. Şahıs o 3. Şahıs onlar

Şahıs zamirleri isimler gibi çekim eki alırlar: seni, benden, onun, sizinle, onlarda, bize vb.

NOT: Ben ve sen zamirleri yönelme hal eki (–e/-a) aldıklarında, ünlülerinin değiştikleri görülür. ben-e>bana sen-e>sana

NOT: Ben ve biz zamirlerine ilgi eki –ın/-in şekliyle değil de –ım/-im şekliyle eklenir. ben-in>benim biz-in>bizim sen-in>senin siz-in>sizin o-n-un>onun onlar-ın>onların

13.2.3.1.1. Dönüşlülük ZamirleriYapılan işin etkisinin yapana geri döndüğünü anlatan, bazen öznenin daha vurgulu anlatımı için kullanılan ve anlamı pekiştiren zamirdir. Dönüşlülük zamirleri kendi kelimesinin iyelik şekillerinden ibarettir. Şahıs zamirlerinin ikinci tipi durumundadırlar. Asıl şahıs zamirlerinden daha kuvvetli ifade taşırlar. Tek başlarına veya şahıs zamirleriyle kullanılabilirler.

Ben yaptım. Kendim yaptım. Ben kendim yaptım. Sen yaptın. Kendin yaptın. Sen kendin yaptın.

13.2.3.1.2. İşaret Zamirleri: İşaret yoluyla varlıkların yerini tutan kelimelerdir.

Tekil: bu Çoğul: bunlar şu şunlar o onlar

İsmin çekim eklerini alırlar: bunu, şuna, onda, bunlardan, şunlarla, onların..

NOT: “bu, şu, o” kelimeleri, bir ismi işaret ediyorsa sıfat, ismin yerini tutuyorsa zamir olurlar. Bu masa büyüktür. Şu ağaç çok yaşlıdır. O ev eskiden bizimdi. (İşaret sıfatı) Bu karedir. Şu beyazdır. O düzdür. (İşaret zamiri) Böyle, şöyle, öyle, bura, şura, ora kelimeleri de işaret zamiri olarak düşünülebilir. (bu+o+ile>böyle, bu+ara>bura) Böylesini hiç görmedim. Şurası göz göze geldiğimiz yer. Oraya ne zaman gidecekler?

NOT: Böyle, şöyle, öyle kelimeleri cümledeki konum ve işlevlerine göre sıfat, zamir ve zarf ola-bilirler. Böyle çocuk olur mu? (İşaret sıfatı) Böylesi hiç görülmedi. (İşaret zamiri) Arkadaşına böyle davranma. (zarf)

türk dili ı

8

113

13.2.3.1.3. Belgisiz Zamirler: Hangi isimlerin yerlerini tuttukları açıkça belli olmayan zamirlerdir. herkes, kimse, birtakımı, biri, hepsi, başkası, bazısı, her biri, bir çoğu, kimisi, kimileri, birkaçı, falan, filan, falanca, şey…

Buraya geldiğimi kimse bilmiyor. Herkes çok sevinecek. Bazısı şaşırır tabii. Kimisi de kızabilir.

13.2.3.1.4. Soru Zamirleri: İsimlerin yerini soru yoluyla tutan zamirlerdir. İsim çekim eklerini alırlar. Başlıca soru zamirleri şun-lardır: ne, neyi, neye, nerede, kim, kimi, kimde, kimden, hangisi, kaçı, kaçınız vb. Pazardan ne aldınız? Orada kimi gördünüz? Hangisi daha ucuzdu? Çantanız nerede kaldı?

NOT: “ne” soru kelimesi cümledeki işlevine göre sıfat, zamir ve zarf olabilir. Teyzemler ne gün gelecekler? (Soru sıfatı) Mağazadan ne aldınız? (Soru zamiri) Ne bakıp duruyorsun? (Soru zarfı: niçin ,neden anlamında))

13.2.3.1.5. İlgi Zamiri: İlgi zamiri “–ki” ekidir. Bu ek herhangi bir varlığın yerini tutarak o varlığın kime ait olduğunu bildirir. Seninki bugün yine gelmedi. Ahmet’in yazısı, Ali’ninkinden daha güzel.

13.2.4. ZaRFLaR (BELİRTEÇLER)Fiillerin, fiilimsilerin, sıfatların ve görev bakımından kendine benzeyen kelimelerin anlamlarını za-man, yer ve yön, durum, nicelik, soru kavramlarıyla belirleyen, sınırlandıran ya da kuvvetlendiren kelimelerdir. Türkçede tür olarak zarf özelliği gösteren kelime sayısı azdır. Bu yüzden bazı isim ya da isim soylu kelimeler cümlede zarf görevini üstlenirler. Zarfları beş ayrı başlık altında incelemek mümkündür:

• Zaman Zarfları• Durum Zarfları• Yer-Yön Zarfları• Nicelik (Azlık-Çokluk) Zarfları • Soru Zarfları

13.2.4.1. Zaman Zarfları: Fiillerin ya da fiilimsilerin anlamlarını zaman bakımından belirleyip sınırlayan zarflardır. Cümlede zaman zarfını bulmak için fiil ya da fiilimsiye “ne zaman” sorusu sorulur.

dün, bugün, yarın, hemen, şimdi, ansızın, biraz önce, sonra, henüz, hâlâ, sabah, akşam, erken, geç…

Dün gelip bugün gitti. Henüz yazamadım, şimdi yazıp hemen postaya atacağım. Bugün geçmiş oradan.

13.2.4.2. Durum Zarfları: Fiil ya da fiilimsilerin ne yöntemle, nasıl ya da niçin yapıldığını belirleyen zarflardır. Cümlede durum zarfını tespit etmek için fiil ya da fiilimsiye “nasıl” sorusu yönlendirilir.

9

Kelime13

Doğru söylediğini anladım. Bizimle açık konuştu. Bugün eve ağlayarak gitti. Ağır ağır çıkacaksın bu merdivenlerden. Bugün bana iyi davrandı. Oradan hızla uzaklaştı. NOT: Durum zarflarının bazıları cümle içinde isimden önce karşımıza çıkabilirler, bu durumda görevleri değişir ve sıfat olurlar. Ali Bey, iyi adamdı. Doğru söze ne denir? Açık sözlü oldu her zaman.

13.2.4.3. Yer-Yön Zarfları: Fiillerin veya fiilimsilerin yerini ve yönünü belirten zarflardır. Yukarı çıktılar. Geri dönelim diye, bağırdı. Fazla ileri gitme. İçeri girip duruyor. Beri gel biraz.

NOT: Yer-yön zarfları ismin hal eklerini aldıklarında zarf özelliğini kaybederler. Cümlenin ögesi olarak zarf tümleci olmaktan çıkıp dolaylı tümleç özelliği kazanırlar. Yukarıya çıktılar. Geriye dönelim.

13.2.4.4. azlık-Çokluk (nicelik) ZarflarıBir sıfatın, bir fiilin, fiilimsinin ya da başka bir zarfın anlamını azlık-çokluk bakımından belirleyen zarflardr.

13.2.4.5. Eşitlik zarfı“Kadar ve gibi” edatlarıyla düzenlenen bu zarflar fiillere ve sıfatlara eşitlik ya da kıyaslama anlamı kazandırır. Minare kadar uzun kavak ağacı gördü. Cennet kadar güzel vatanımız var. Sirke gibi ekşi eriği yedi. Taş kadar sert kalplidir. Üstünlük zarfı: “Daha” kelimesiyle oluşturulur. Senden daha sağlam kimse görmedim. Bundan daha güzel bir teklif olabilir mi?

NOT: Daha kelimesi henüz anlamı veriyorsa zaman zarfı; başka anlamı veriyorsa nicelik zarfı olur. Daha okuyamadım. (Zaman zarfı) Daha okuyacak bir şey kalmadı. (Nicelik zarfı) En üstünlük zarfı: Sıfatların üstünlük derecesini yükseltir. (en) Ayşe en çalışkan öğrencidir. En temiz giysi onunkiydi. Hayatta en hakiki mürşit ilimdir. Aşırılık zarfı: Çok, pek, gayet, fazla gibi sözcüklerdir. Fazla konuşan kimselerden hoşlanmazdı. Çok büyük bir evde oturuyordu. Pek fazla yemedi. Gayet iyi çalışıyor.

türk dili ı

10

113

13.2.4.6. Soru Zarfları: Fiilleri, fiilimsileri, sıfatları ya da zarfları soru ilgisiyle belirleyen zarflardır. Ne konuşuyorsun? Niçin baktın bana öyle? Ona nasıl davrandın? Derslerinize kiminle çalışıyorsunuz? O gün ne kadar beklediniz?

13.2.5. FİİLLER (EYLEMLER)Varlıkların işleri, oluşları, kılışları kısaca bütün faaliyetlerini ve hareketlerini karşılayan kelimelere fiil (eylem) denir.

Fiil, hareket demektir. O halde fiil denilen kelimede:• Hareketi gösteren bir ögenin bulunması gerekir: git-, oku-, giyin-• Hareketin yapıldığı zamanı ya da yapılma biçimini gösteren bir ögenin bulunması gerekir: geldi,

yazacak, koşun, yapmalı..• Hareketi yapanı gösteren bir ögenin bulunması gerekir: geldim, okuruz, çalışmalısınız…

Bu durumda fiili, şöyle de tanımlayabiliriz: Fiil, varlıkların yaptıkları işleri zamana, biçime ve kişiye bağlayarak anlatan kelimedir. Her fiil, bulunduğu cümlenin temelidir. Mastar halindeki fiilin kulla-nım sahası yoktur. Fiil çekime girdiğinde cümlenin asıl unsuru konumundadır.

13.2.5.1. FİİLLERDE KİŞİHareketi, eylemi yapan birisi ya da birileri mutlaka vardır. Eylemin yapılmasından sorumlu altı farklı şahıstan -ben, sen, o, biz, siz, onlar- söz edilebilir. Bunların varlığı fiillere gelen eklerle tespit edile-bilir. Türkçede üç tip kişi eki vardır:

I.Tip II.Tip III.Tip

I. Tekil -im -m _

II. Tekil -sin -n _

III. Tekil _ _ -sin

I. Çoğul -iz, -lim -k _

II. Çoğul -siniz -niz -in,-iniz

III. Çoğul -ler -ler -sinler

• I. tip kişi ekleri, şimdiki zaman (geliyorum), geniş zaman (gelirsin), gelecek zaman (geleceksiniz), öğrenilen geçmiş zaman (gelecekler), istek (gelelim), gereklik (gelmeliyiz) çekimlerinde görülür.

• II. tip kişi ekleri, görülen geçmiş zaman (geldin), dilek-şart (koşsak) çekimlerinde kullanılır.• III. tip kişi ekleri, emir çekimine özel eklerdir. Bu ekler, hem şekli (kipi) hem de kişiyi temsil

ederler. (gelsin, koşun)

13.2.5.2. FİİLLERDE BİÇİM (KİP)Fiillerde biçim, işin yapılışını gösterir. Bu yapılış bildirme, istek, dilek-şart, gereklik, emir biçimlerin-de olabilir. Bildirme şeklinde, fiilin yapıldığı zaman haber verilir. Bu yüzden bu şekil, bildirme ya da haber kipleri olarak adlandırılır.

Bir de fiilin zihinde tasarı halinde bulunma şekli söz konusudur ki bu şekil dilek ya da tasarlama kipleri olarak adlandırılır.

1.Bildirme (Haber) KipleriBir fiilin yapıldığını, yapılmakta olduğunu, yapılacağını bildiren kiplerdir. Bildirme kipleri zaman bil-dirdikleri için zaman ekleriyle şekil alırlar. İkisi geçmiş zaman üzere fiil çekiminde beş tane zaman vardır.• Görülen Geçmiş Zaman: Eylemin konuşma anından önce yapıldığını; konuşanın, eylemin yapı-

lıp bittiğini kesin olarak bildiğini ifade eder. Görülen geçmiş zaman, fiil kök ya da gövdelerine “ –dı/-di/-du/-dü/-tı/-ti/-tu/-tü” eklerinden -ünlü, ünsüz uyumlarına göre- birinin getirilmesiyle oluşturulur.

11

Kelime13

Çekimi:Olumlu biçimi: geldim, geldin, geldi, geldik, geldiniz, geldilerOlumsuz biçimi: yazmadım, yazmadın, yazmadı yazmadık, yazmadınız, yazmadılarOlumlu soru biçimi: koştum mu? koştun mu? koştu mu? koştuk mu? koştunuz mu? koştular mı?Olumsuz soru biçimi: okumadım mı? okumadın mı? okumadı mı? okumadık mı? okumadınız mı? okumadılar mı?

• Öğrenilen Geçmiş Zaman: Eylemin konuşma anından önce yapıldığını; konuşanın eylemin ya-pılıp bittiğini kesin olarak bilmediğini, ya başkasından işittiğini, ya da sonradan farkına vardığını haber verir. Öğrenilen geçmiş zaman, fiil kök ve gövdelerine “-mış/-miş/-muş/-müş” eklerinden –ünlü uyumlarına göre- birinin getirilmesiyle oluşturulur.

Çekimi:Olumlu biçimi: gelmişim, gelmişsin, gelmiş, gelmişiz, gelmişsiniz, gelmişlerOlumsuz biçimi: yazmamışım, yazmamışsın, yazmamış yazmamışız, yazmamışsınız, yazmamışlarOlumlu soru biçimi: okumuş muyum? okumuş musun? okumuş mu?okumuş muyuz? okumuş musunuz? okumuşlar mı? Olumsuz soru biçimi: görmemiş miyim? gör-memiş misin? görmemiş mi? görmemiş miyiz? görmemiş misiniz? görmemişler mi?

• Şimdiki Zaman: Eylemin konuşma anında yapılmakta olduğunu ya da yapılmaya başlandığını bildirir. Şimdiki zaman fiil kök ya da gövdelerine “–( )yor” ekinin getirilmesiyle oluşur. –( )yor eki tek şekilli bir ek olduğu için bütün fiiller aynı biçimde çekimlenir. Yalnız, bu ek fiil kök ya da gövdelerinin sonundaki geniş-düz ünlüleri daraltır: dinle-yor>dinliyor, ağla-yor>ağlıyor…

Çekimi: Olumlu biçimi: geliyorum, geliyorsun, geliyor, geliyoruz, geliyorsunuz, geliyorlarOlumsuz biçimi: uyumuyorum, uyumuyorsun, uyumuyor yumuyoruz, uyumuyorsunuz, uyumu-yorlarOlumlu soru biçimi: oynuyor muyum? oynuyor musun? oynuyor mu? oynuyor muyuz? oynuyor musunuz? oynuyorlar mı?Olumsuz soru biçimi: gitmiyor muyum? gitmiyor musun? gitmiyor mu? gitmiyor muyuz? gitmiyor musunuz? gitmiyorlar mı?

• Geniş Zaman: Eylemin başlayıp devam ettiğini ve edeceğini gösterir. Geniş zamanda hiçbir sınır-lama ve kesinlik yoktur; geçmiş, şimdiki ve gelecek zamanları içine alır. Fiil kök ve gövdelerine -ünlü uyumlarına göre- “–( )r, -ar/-er” eklerinden biri getirilerek yapılır. Ünsüzle biten tek heceli fiil köklerinin birçoğuna ekin -ar/-er şekli getirilir.

Çekimi:Olumlu biçimi: gelirim, gelirsin, gelir, geliriz, gelirsiniz, gelirlerOlumsuz biçimi: gelmem, gelmezsin, gelmez, gelmeyiz, gelmezsiniz, gelmezlerOlumlu soru: koşar mıyım? koşar mısın? koşar mı? koşar mıyım? koşar mısınız? koşarlar mı?Olumsuz soru: kalmaz mıyım? kalmaz mısın? kalmaz mı? kalmaz mıyız? kalmaz mısınız? kalmazlar mı?

• Gelecek Zaman: Eylemin konuşma anından sonra yapılacağını ya da yapmaya niyetli oluşu bildi-rir. Fiil kök ve gövdelerine –ünlü uyumlarına göre- “–( )ecek/-( )acak” eklerinden biri getirilerek yapılır.

Çekimi: Olumlu biçimi: gideceğim, gideceksin, gidecek, gideceğiz, gideceksiniz, gideceklerOlumsuz biçimi: vurmayacağım, vurmayacaksın, vurmayacağız vurmayacağız, vurmayacaksınız, vurmayacaklarOlumlu soru biçimi: gülecek miyim? gülecek misin? gülecek mi? gülecek miyiz? gülecek misiniz? gülecekler mi?Olumsuz soru biçimi: okumayacak mıyım? okumayacak mısın? okumayacak mı?okumayacak mıyız? okumayacak mısınız? okumayacaklar mı?

Dilek (Tasarlama) KipleriDilek kiplerinde zaman ifadesi yoktur. Kişilerin arzularını, isteklerini, tasarılarını ifade eden kipler-dir. Şart(dilek-şart), istek, gereklilik ve emir olmak üzere dört şekli vardır.

türk dili ı

12

113

• Şart (dilek-şart) Kipi: Eylemin şarta bağlanması veya yapılması dileği söz konusudur. Dilek-şart kipi şart bildirdiği zaman dilek anlamı kaybolur. Fiil kök ya da gövdelerine –ünlü uyumlarına göre- “-se/-sa” eki getirilerek yapılır.

Çekimi:Olumlu biçimi: gülsem, gülsen, gülse, gülsek, gülseniz, gülselerOlumsuz biçimi: koşmasam, koşmasan, koşmasa koşmasak, koşmasanız, koşmasalarOlumlu soru biçimi: alsam mı? alsan mı? alsa mı? alsak mı? alsanız mı? alsalar mı?Olumsuz soru biçimi: gitmesem mi? gitmesen mi? gitmese mi? gitmesek mi? gitmeseniz mi? git-meseler mi?

• İstek Kipi: Eylemin yapılmasındaki isteği ya da niyeti gösterir. Fiil kök ya da gövdelerine –ünlü uyumlarına göre- “-e/-a” eki getirilerek yapılır.

Çekimi:Olumlu biçim: güleyim, gülesin, güle, gülelim, gülesiniz, gülelerOlumsuz biçim: koşmayayım, koşmayasın, koşmaya koşmayalım, koşmayasınız, koşmayalarOlumlu soru biçimi: alayım mı? alasın mı? ala mı? alalım mı? alasınız mı? alalar mı?Olumsuz soru biçimi: gitmeyeyim mi? gitmeyesin mi? gitmeye mi? gitmeyelim mi? gitmeyesiniz mi? gitmeyeler mi?

NOT: İstek kipinde bir istek bir dilek anlamı da bulunduğu için kalıplaşmış iyi dilek sözleri de bu kiple karşımıza çıkar: Kolay gele! Uğurlar ola! Rasgele! vb.

• Gereklik Kipi: Tasarlanan eylemin yapılması gerektiğini bildirir. Fiil kök ya da gövdelerine –ünlü uyumuna göre- “-meli/-malı” eki getirilerek yapılır.

Çekimi: Olumlu biçimi: gülmeliyim, gülmelisin, gülmeli gülmeliyiz, gülmelisiniz, gülmelilerOlumsuz biçimi: koşmamalıyım, koşmamalısın, koşmamalı koşmamalıyız, koşmamalısınız, koşma-malılar Olumlu soru: almalı mıyım? almalı mısın? almalı mı? almalı mıyız? almalı mısınız? almalılar mı? Olumsuz soru: gitmemeli miyim? gitmemeli misin? gitmemeli mi? Gitmemeli miyiz? gitmemeli misiniz? gitmemeliler mi?

• Emir Kipi: Hareketin, eylemin yapılmasını buyurur. Fiil kök ve gövdelerine kişi ekleri getirilerek oluşturulur.

Çekimi: I. tekil ve çoğul çekimleri yoktur.Olumlu biçim: --, düşün, düşünsün, --, düşünün(düşününüz), düşünsünlerOlumsuz biçim: --, gitme, gitmesin, --, gitmeyin(gitmeyiniz), gitmesinlerOlumlu soru: --, --, gelsin mi? --, --, gelsinler mi?Olumsuz soru: --, --, bilmesin mi? --, --, bilmesinler mi?

EKFİİLEk-fiil, eski Türkçede kullanılan er – yardımcı fiilinin değişime uğramış biçimidir. Dilin tarihî devir-lerinde fiilin önce “r” sesi düşmüş, daha sonra “e” sesi “i”ye dönmüş ve i- şeklini almıştır. i- fiilinin kök olarak kesin ve belirli bir anlamı yoktur. Ek-fiilin (i-) iki görevi vardır. Birinci olarak; isimlere eklenerek onları yüklemleştirir, bir başka deyişle isim cümleleri kurar ki bu görevi ve ilgili çekim örnekleri isim çekim ekleri başlığı altında değerlen-dirilmişti. İkinci olarak basit çekimlenmiş fiillere eklenerek birleşik çekimli fiiller oluşturur. Şimdi bu görevini inceleyelim.

BİRLEŞİK ZAMANLI FİİLLERBirleşik zamanlı fiiller, haber ve dilek kipleriyle çekimlenmiş basit çekimli fiillere, ek-fiilin görülen ve öğrenilen geçmiş ekleriyle şart ekinin getirilmesiyle oluşurlar.Birleşik zamanlı fiiller şunlardır: a) Hikâye birleşik zamanı b) Rivayet birleşik zamanı c) Şart birleşik zamanı

• Hikâye Birleşik ZamanıHaber ve dilek kipleriyle çekimlenmiş fiillere –ünsüz ve ünlü uyumlarına göre- “-dı/-di/-du/-dü/-tı/-

13

Kelime13

ti/-tu/-tü” eklerinden biri getirilerek yapılır. geliyordu: şimdiki zamanın hikâyesi geldiydi: görülen geçmiş zamanın hikâyesi gelmişti: öğrenilen geçmiş zamanın hikâyesi gelecekti: gelecek zamanın hikâyesi gelirdi: geniş zamanın hikâyesi gelseydi: dilek-şart kipinin hikâyesi geleydi: istek kipinin hikâyesi gelmeliydi: gereklik kipinin hikâyesi

• Rivayet Birleşik ZamanıHaber ve dilek kipleriyle çekimlenmiş fiillere –ünlü uyumlarına göre- “-mış/-miş/-muş/-müş” ekle-rinden biri getirilerek yapılır. okuyormuş: şimdiki zamanın rivayeti okumuşmuş: öğrenilen geçmiş zamanın rivayeti okuyacakmış: gelecek zamanın rivayeti okurmuş: geniş zamanın rivayeti okuyaymış: istek kipinin rivayeti okumalıymış: gereklik kipinin rivayeti okusaymış: dilek-şart kipinin rivayeti

• Şart Birleşik ZamanıHaber ve dilek kipleriyle çekimlenmiş fiillere –ünlü uyumlarına göre- “-sa/-se” eklerinden biri ge-tirilerek yapılır. gidiyorsa: şimdiki zamanın şartı gittinizse: görülen geçmiş zamanın şartı gitmişse: öğrenilen geçmiş zamanın şartı gidecekse: gelecek zamanın şartı giderse: geniş zamanın şartı gitmeliyse: gereklik kipinin şartı (az kullanılır)

13.2.5.3. FİİLLERDE ÇATIFiil, bir eylem, iş bildirir. İşi yapana özne; öznenin yaptığı işten etkilenen varlığa da nesne denir. Çatı, özne ve nesnenin fiilin etkisiyle gramatik olarak çeşitli nedenlerden dolayı hem anlamsal hem de söz dizimsel olarak biçim değiştirmesidir. Fiile getirilen çatı ekleri (fiilden fiil yapma ekleri) öz-neyi veya nesneyi etkiler. Çatı konusunu iki başlık altında toplayabiliriz: a) Öznesine göre b) Nes-nesine göre

• Öznesine Göre Fiiller1. Etken Fiiller: Bilinen bir özne tarafından yapılan işi, hareketi anlatan fiillerdir. Bütün fiillerin kökleri ve isimden türeyen fiiller genel olarak etkendir. Ayşe kitap okudu. Genç kız hırsızı gördü. 2. Edilgen Fiiller: Cümlede öznesi bilinmeyen, hareketin kendiliğinden oluyormuş gibi ifade edildiği fiillerdir. Etken çatılı fiillere –l- ve –n- fiilden fiil yapan eklerin gelmesiyle oluşturulur. Kitap okundu. Hırsız görüldü. Okulun bütün sınıfları süslendi.3. Dönüşlü Fiiller: Fiildeki iş ve hareketin yine özne üzerine döndüğü fiillerdir. İşi yapan da işten etkilenen de öznedir. Dönüşlü fiiller çoğunlukla –n- ekiyle yapılır. Az sayıda –l- ve –ş- eklerini alan fiillerin de dönüşlülük anlamı taşıdığı olur. Ayşe çok üzüldü. Genç kız partiye gitmek için süslendi. Şu sıralar yemek yemediği için iyice süzüldü. Ortam yine kızıştı.

4. İşteş Fiiller: Bir işin beraberce, ortaklaşa ya da karşılıklı yapıldığını ifade eden fiillerdir. Bu fiiller –ş- ekiyle yapılır. Bu huyları çok benzeşir. (karşılıklı)Kuşlar uçuştu. (birlikte)

türk dili ı

14

113

Çocuklar sokakta dövüşüyor. (karşılıklı)• Nesnesine Göre Fiiller:1. Geçişli Fiiller: Bir nesneye etki eden, nesne alan fiillerdir. Neyi, kimi, ne sorularına cevap verirler. “Ali aldı.” Cümlesinde görünüşte nesne yoktur, ancak al- fiili nesne alan bir fiildir. Ali ne aldı? soru-suna cevap verebiliriz. Kalem, elma, dondurma vb. cevaplar nesnedir ve bu fiil geçişlidir.yaz-, oku-, sat-, kır-, sev-, bekle-, gör-.. vb. fiiller geçişlidir.

2. Geçişsiz Fiiller: İşten, hareketten herhangi bir nesnenin etkilenmediği yani, nesne almayan fiillerdir. Neyi, kimi, ne sorularına cevap vermezler. “Ayşe bütün gece ağladı.” Cümlesinde Ayşe ne ya da neyi ağladı? sorularına cevap alamayız. Çünkü ağla- fiili nesne almayan geçişsiz bir fiildir.uyu-, koş-, bık-, yat-, kalk-, gez-, din-… vb. fiiller geçişsizdir.

3. Oldurgan Fiiller: Geçişsiz fiillere “-dır-, -r-, -t-“ fiilden fiil yapım ekleri getirilerek elde edilir. Bu ekleri alan geçişsiz fiiller geçişli olurlar. Bu fiillere oldurgan fiiller denir. Ayşe uyudu. Ali gezdi. Ayşe bebeği uyuttu. Ali misafirini gezdirdi.uyu-t, inle-t-, koş-tur-, ağla-t, bık-tır-, yat-ır-, kalk-dır->kaldır-, gez-dir- vb. fiiller oldurgan fiillerdir.

4. Ettirgen Fiiller: Geçişli ya da oldurgan çatılı fiiller “-dır-, -r-, -t-“ eklerini aldığında geçişlilik dereceleri arttırılır. Ayrıca işi bir başkasına yaptırma anlamı kazanırlar. Bu fiillere ettirgen fiiller denir. Arabayı aldırdı. Mektubu arkadaşına yazdırdı. Hikâyeyi okutturdu.

13.2.5.4. YAPISINA GÖRE FİİLLERFiiller yapılarına göre üçe ayrılırlar:A)Basit (kök) fiillerB)Türemiş fiillerC)Birleşik fiiller

A)Basit (kök) Fiiller: Anlamı ve yapısı bozulmadan parçalanamayan çoğunlukla bir heceli fiillerdir. yaz-, koş, git, oku- çürü- vb.

B)Türemiş Fiiller: İsim ya da fiil kök ve gövdelerine yapım eki eklenerek yapılan fiillerdir. İki şekilde yapılır.

1.Yansımalardan ve isim kök ya da gövdelerinden yapılan fiiller: boş-a-, yaş- a-, hav-la-, su-la-, kısa-l-, mor-ar-, çatır-da-, kötü-mse-, ac-ık, bir-ik-, önem-se-, deli-r-… vb.2.Fiil kök ya da gövdelerinden yapılan fiiller: tık-a-, ov-ala-, gez-in-, bulun-ul-, bak-ış-, düzel-t-, duy-ur-, kaz-ı-, sark-ıt- vb.

C)Birleşik Fiiller: Anlam ve biçim olarak kullanım alanına iki unsurla çıkan fiillere birleşik fiil denir. İfade edilmek istenen duygu ve düşünceler tek fiille dile getirilemediği durumlarda kullanılır. Ancak, cümle içinde tek unsur, tek öge olarak kabul edilirler. Birleşik fiiller üç grupta incelenebilir:1.İsim ve yardımcı fiille oluşan birleşik fiiller: Bir ismin “ol-, yap-, et-, eyle-, kıl-, buyur-..” gibi yar-dımcı fiillerden biriyle oluşturduğu fiillerdir. hasta ol-, kabul et-, rica et-, yok ol-, spor yap-, sabreyle-, reddet-, namaz kıl- vb.

2.Kurallı birleşik fiiller (fiil+yardımcı fiil): İki fiil görevli kelime, zarf fiil aracılığı ile kaynaşarak yeni anlamlı bir birleşik fiil oluştururlar.

a)Yeterlik fiili: Temel fiilin gösterdiği eyleme gücü yetme, başarma, becerme anlamları kazandırır. Fiil kök ve gövdelerine –a-bil- getirilerek oluşturulur.yaz-a-bil-, koş-a-bil-, oku-y-a-bil- vb. Olumsuzu yapılırken bil- fiili ortadan kalkar, -ma/-me olumsuzluk eki gelir.

15

Kelime13

yaz-ama- , koş-ama- , oku-y-ama- vb.. b)Tezlik fiili: Temel fiilin gösterdiği eyleme tezlik, beklenmezlik, kolaylık anlamları kazandırır. Fiil kök ve gövdelerine –i-ver- getirilerek elde edilir.yaz-ı-ver- , koş-u-ver-, oku-y-u-ver- vb.yaz-ı-ver-me-, koş-u-ver-me-, oku-y-u-ver-me- vb.

c)Sürerlik Fiili: Fiil kök ve gövdelerine -akal-, -adur-, -agel- fiilleri getirilerek yapılır. Temel fiile de-vamlılık, beklenmezlik gibi anlamlar kazandırır.bak-a-kal- ,çık-a-gel-, sür-e-gel-, gel-e-dur vb.

d)Yaklaşma Fiili: Fiil kök ve gövdelerine –eyaz- fiili getirilerek yapılır. Temel fiilin yapılmasına ramak kalma, az kalma, yaklaşma gibi anlamlar kazandırır.öl-e-yaz-, düş-e-yaz- vb.

3.Anlamca kaynaşmış birleşik fiiller: Bir ya da birden çok isim kök ya da gövdeleri ile bir fiilden oluşurlar. Anlamca kaynaşmış birleşik fiilleri sözvarlığındaki deyimler olarak da kabul edebiliriz. hasta düş-, kafa tut-, boy ölçüş-, iğneyle kuyu kaz-, kulak kesil-, etekleri zil çal- vb.

13.2.5.5. FİİLİMSİLER (Bitimsiz Fiiller)Buraya kadar ele alınan bütün fiiller zaman, kip ve kişi ekleri aldıklarından bağımsız, tek başlarına cümleler kurabilirler, bağımsız bir cümlenin yüklemini oluşturabilirler. Başka bir ifadeyle bağımsız bir cümleyi bitirebilirler. Bunlara bitimli fiiller de denir. Bunların yanında, aldıkları bazı özel eklerle bağımlı birlikler olan; isim, sıfat, zarf olarak görev yapan fiil soylu kelimelere fiilimsi (bitimsiz fiil-ler) denir. Cümledeki görevlerine göre isim-fiil (mastar), sıfat-fiil (ortaç), zarf-fiil(ulaç) olarak üçe ayrılırlar.

a)İsim-fiiller (Mastarlar): Fiil kök ya da gövdelerine –ünlü uyumlarına göre- -mak, -ma, -( )ş eklerin-den biri getirilerek yapılır. Bir eylem adı oldukları için isim; özne, nesne, tümleç aldıkları için de fiil olan kelimelerdir. İsimlerin aldığı her türlü çekim ekini alabilirler. Ancak –mak eki ilgi, iyelik ve çoğul eklerini almamasıyla diğerlerinden ayrılır. –mak eki görevini daha yaygın olarak kullanılan –ma ekine yavaş yavaş bırakmış görünmektedir.Okumanın faydası sayılamayacak kadar çoktur.Her sabah yürümek, bana iyi geldi.Sokaktaki çocuğun gülüşünü hâlâ unutamam.

NOT: İsim-fiil ekleri eklendiği bazı fiilleri nesne ve kavram ismi yapmıştır. Bu tür kullanımları isim-fiil çekimleriyle karıştırmamak gerekir. İsim-fiiller, normal bir fiilin istediği bütün unsurları rahatlıkla alabilirken nesne ismi konumundaki isim-fiiller bu tür unsurları alamazlar.Çakmak bozulmuş.Çocuklar dondurmaya bayılır.Fırından ekmek al da gel.

b)Sıfat-fiiller (Ortaçlar): Fiil kök ya da gövdelerine –ünsüz ve ünlü uyumlarına göre- -an, -ası, -mez, -ar, -dik, -ecek, -miş eklerinden biri getirilerek yapılırlar. Bir ismi niteledikleri için sıfat; özne, nesne, tümleç aldıkları için de fiil olan kelimelerdir.Tarlayı süren çiftçinin hakkı bu.Onlar, eli öpülesi kadınlardır.Onların çözümlenemez sorunları vardı.Güler yüzlü insanlar herkes tarafından çok sevilir.Tanıdık birini görmek iyi geldi.Yapılacak işler beni bekler.Okumuş insan olduğu belli.

NOT: Sıfat-fiiller de isim-fiiller gibi kalıcı anlamı olan kelimeler olarak karşımıza çıkabilirler.Yiyecekleri derhal getirin.Yazar burada yaşanmışlıkları aktarmış.Saatlerdir bir dolmuş geçmedi.

c)Zarf-fiiller (Ulaçlar): Fiil kök ya da gövdelerine –ünsüz ve ünlü uyumlarına göre- -( )a, -( )alı, -( )arak, -( )ıp, -( )ınca, -madan, -dığında, -( )ı vb. eklerinden biri getirilerek oluşturulurlar. Bu ekler,

türk dili ı

16

113

sonlarına geldikleri fiilleri başka bir fiile bağlayan, bu arada çeşitli anlam ilgilerini ortaya koyan eklerdir. Güle güle gidin.Gideli beri aramadı.Odadan koşarak çıktı.Ağlayıp durma sen de.Gelince görüşürüz. Soruları çözmeden sınıftan çıkmadılar.

13.2.6. EDaTLaR (İLGEÇLER)Tek başlarına anlamları olmayan, anlamlı kelimelere, kelime gruplarına eklendiklerinde veya bir cümleye girdikleri zaman çeşitli anlam ilgileri kuran görevli kelimelere edat (ilgeç) denir.

Gibi, kadar, için, göre, beri, ile, dolayı, üzere, başka, önce, evvel, sonra, ötürü…vb. kelimeler edat olarak görev alırlar.Edatlar diğer kelimelerle özellikle isimlerle grup kurarak anlam ilişkisi oluştururlar. Kelimelerin edatlara bağlanması bazen eksiz bazen de eklidir.• Sen bize adam gibi davran.• Kuş kadar aklı var zaten.• O, çocuk için her şeyi yapar.• Yukarıdaki örneklerde edatlar yalın isimlerle gruplaşmıştır.• Eve doğru koşarak gitti. • Rüzgâra karşı yürüdüler.• Dersten sonra doğru sinemaya!• Seninle işten dolayı görüşemedik.• Yukarıdaki örneklerde isimler, hal eki alarak edatla anlam ilgisi kurmuşlardır.• Suyu bu kovayla (ile) taşıyacaksınız. (araç ilgisi)• Buraya babasıyla (ile) gelmiş. (birliktelik ilgisi) NOT: “ile” kelimesi iki kelime ya da kelime grubunu birbirine bağlıyorsa bağlaç görevini üstlenir.• Bugün okula dolmuş ile gidecek. (edat)• Babası ile annesi yarın yola çıkıyor. (bağlaç)

NOT: Zamirler de edatlara ilgi durumu ekiyle bağlanır.• Benim gibi davranmaya çalışma.• Her şey senin için.• Bizimle gelmene sevindim.

NOT: Edatların bir bölümü sıfat öbekleri, bir bölümü zarf öbekleri oluşturarak cümlenin bir ögesiyle ilgi kurarlar. Ancak bir kısmının da hiçbir ögeyle doğrudan ilgisi yoktur, yalnızca başlarına, ortaları-na, sonlarına geldikleri cümlelerin anlamına yardımcı olan ögelerdir.

a)O, kuzu gibi bir çocuktur. O: öznedirkuzu gibi bir çocuktur: yüklemdir ve bir sıfat tamlamasıdır; ancak bu tamamlanın sıfat kısmını gibi edatı sıfatlaştırmıştır.

b)İzmir’e kadar gidecekler.onlar: öznedirgidecekler: yüklemİzmir’e kadar: yer zarfı grubudur, bu grup İzmir adı ile –e kadar edatından oluşmuştur.

c)Oldu olacak oraya da gidelim.biz: öznegidelim: yüklemoraya: dolaylı tümleçoldu olacak: edattır ve cümlede herhangi bir ögeyle ilgisi yoktur; ancak cümlenin başına gelerek, bu cümleye artık bir sakıncası kalmadı; hiç olmazsa gibi anlamlar kazandıran yardımcı bir ögedir.

17

Kelime13

13.2.7. BaĞLaÇLaRTek başlarına anlamları olmayan, fakat cümleleri, eş görevli kelimeleri ya da kelime gruplarını hem biçimce hem de anlamca birbirine bağlayan görevli kelimelerdir.ve, ile, ki, ancak, çünkü, de, ama, fakat, yalnız,meselâ, örneğin, meğerse, veya, ya da, hem…hem, ne…ne, ya…ya vb. sıkça kullanılan bağlaçlardır.

• Sıralama BağlaçlarıLeyla ile Mecnun önemli halk hikâyelerimizden biridir. (isimler)Kırmızı kalem ile mavi kaleme ihtiyacı vardı. (sıfat tamlamaları)Salıncağa oturdu ve yavaş yavaş sallanmaya başladı. (cümleler)

• Karşılaştırma BağlaçlarıNe doğan güne hükmüm geçerNe halden anlayan bulunur. Ya bu deveyi gütmeli ya bu diyardan gitmeli.Olmak ya da olmamak…Zeki ama az çalışıyor.Pikniğe gitmek istiyorlar fakat hava yağışlı.Sizinle gelirim ancak çok kalamam.

• Pekiştirme BağlaçlarıKardeşini de getirmiş.O kadar çalışmış ki her soruyu biliyor.Ahmet dahi onu engelleyemedi.

• Neden-Sonuç Bildiren BağlaçlarO sabah erkenden kalktılar, çünkü yapılacak çok iş vardı.Çok zengin oldukları belliydi zira hesapsızca para harcıyorlardı.Mademki çok istiyorsun, o halde alırız.

Çok daha farklı anlam ilgileri oluşturan bağlaçlar da vardır. Burada sınırlı sayıda örneğe yer veril-miştir.

13.2.8. ÜnLEMLERSeslenmeleri karşılayan; heyecan, korku, sevinç, üzüntü, şaşkınlık gibi duyguları dile getiren keli-melere ünlem denir. Herhangi bir kelimeyle gramatik bir ilgi kurmazlar. Farklı şekillerde karşımıza çıkarlar:• Asıl ünlemler: ah, vah, of, eh, ay, eyvah…• Seslenme ünlemleri: a, e, be, hu, bre, be, hey, ey…• İşaret (gösterme) ünlemleri: işte, ta, daha, te..• Tabiat seslerini yansıtan ünlemler: tangır tangır, çat, çat, cart, fış fış…• Cevap ünlemleri: evet, hayır, yok, tamam, peki, elbette… NOT: Ünlemler tek başlarına kullanıldıkları gibi, anlam gereğine göre cümle başında ya da sonunda bulunabilir. Ünlem cümlelerinin sonuna her zaman ! (ünlem işareti) konur.İmdat! Can kurtaran yo mu?Eyvah! Ne yer ne yar kaldı. / Eyvah, ne yer ne yar kaldı!Aloo!Haydi toplanın!Paldır küldür!

UYGULAMAHiç hâlim yok, ayakta duramıyorum.Dopdolu bir taşıtta sanki bir kadınAma çok yaşlı bir kadınSanki yavaşça böyle demiştir. Ama sağır uğultuda duyulacak gibi değilAma herkes havasında, hain, bencil!Bir anda her şey bir yana itilir, Önce ölüm! Ölüme yer!Behçet NECATİGİL