ortografi aortografia dalla 5. classa versiun 3, fenadur 2014 mied d’instrucziun da romontsch per...
TRANSCRIPT
Mied d’instrucziun da romontsch per la scola populara dalla Surselva
5 Ortografi aOr
togr
afi a
Gra
fikd
eal
O R T O G R A F I AA C C E S S 5
Impressum
Ortografia dalla 5. classa
versiun 3, fenadur 2014
Mied d’instrucziun da romontschper la scola populara dalla Surselva
Auturs Bruno Flepp, Benedetg Hendry
Illustraturas Nadia Cathomas-Sgier, Romana Deragisch-Hendry, Doris Friberg-Loretz, Jeannette Giossi, Rosvita Loretz-Lutz
Grafica frontispezi Grafikdeal
Transcripziun en InDesign Armin Caduff
Programmaziun pagina d’internet e concepziun
da Moodle
Marc Thoma
Sustegn linguistic e lectorat Alexi Decurtins
Ulteriuras lavurs da tut gener Ils commembers da suprastonza ed il secretariat PRO IDIOMS SURSELVA
Responsabel general per l’informatica e per Moodle
Adrian Cathomas
Menader general dil project Francestg Friberg
Dretgs d’autur PRO IDIOMS SURSELVA
Da retrer www.access.ac
Contact [email protected]
Fotografias frontispezi Motiv: Scolara dalla 5. classa / Cuort Ligia Grischa, TrunFotograf: Gion Tenner / Pierino Bisquolm
3
O R T O G R A F I AA C C E S S 5
SurvestaO R T O G R A F I A
Interpuncziun ........................................................................................................................ 4
Apostrof: e/ed, a/ad ........................................................................................................... 6
Finiziun -t ni -d .................................................................................................................... 11
s- sch ..................................................................................................................................... 17
z ni c ....................................................................................................................................... 19
qu ni cu ................................................................................................................................. 22
Cuntegn ortografia
Interpuncziun 4O R T O G R A F I A
A C C E S S 5 O R T O G R A F I A
Interpuncziun
Il punct
La comma
L’enzenna da damonda
L’enzenna d’exclamaziun
Il semicolon
a) Alla fin dalla construcziun
a) Denter plirs substantivs
a) Suenter singuls plaids che damondan
a) Suenter interjecziuns
Il semicolon marca ina pausa enteifer in patratg ch’ei buca finius.
b) Suenter numerals
b) Denter plirs verbs
b) Suenter damondas
b) Suenter camonds, giavischs ed exclamaziuns
c) Suenter entgins plaids scursani
c) Denter plirs adjectivs
El vegn a casa. Il frar legia in cudisch.
La mumma cuschina truffels, carn e rieblas. Il scolar malegia plontas, caglias, fluras e pastg.
Rabius, igl 1. da zercladur 2012. Datum: Mustér, ils 21-08-2013Nies currider ha contonschiu il 3. plaz.
Ils scolars legian, scrivan e zambregian. Il scolast declara, segida, cusseglia e curregia.
Tgi ha cumandau da far quei aschia? Stos ti veramein ir giu Cuera?
Va immediat a casa! Schemo jeu fuss milliunari!
Igl atlet ei ferms, sperts e lingiers. Il baghetg ei liungs, lads ed aults.
e. a. v. p. ex. m. s. m. frs. q. v. d. ca.
Tgei? Nua? Pertgei? Daco? Co? Danunder?
Au! Oh! Aha! Oje! Lu bein! Pilvermo!
Ei il scolast memia stregns, daventa el malvesius; eis el memia buns, emprendan ils scolars buc.
Interpuncziun 5O R T O G R A F I A
A C C E S S 5 O R T O G R A F I A
• Nus tschentein ils dretgs segns!
• Emprova era cheu da tschentar ils segns!
1. Gia la damaun ei la famiglia semessa sin via encunter il Pass dall’Alpsu
2. Tgei magnifica vesta da cheu anora
3. Has priu tiu perspectiv cun tei
4. Claudia e Rita contemplan las flurs alpinas igl ual sgurghigliont la pezza gigantica ed ils trutgs spuretgs
5. Buobas, dei adatg da buca sescarpitschar sin quella senda maluliva
6. Il Marc ei revius sc’in capricorn d’in grep siadora
7. Super jeu sun il retg dalla pezza
1. Il scrinari dil vitg resgia scalpra taglia e traffica da tuttas caussas
2. Oh tgei bellezia tgaun ch’els han cumprau
3. Ei quei forsa in da pertgirar animals
4. Ella cuorsa da velos sun jeu vegnius il tierz da gissiat
5. Sas ti cura che tiu bab ha natalezi
6. Igl Alpsu il Lucmagn ed il Susten ein pass svizzers
7. Quei ein veramein affons sfarfatgs
8. Speronza vegn el gleiti schiglioc stoi jeu aunc temer
9. Meila péra tschereschas e plogas ein fretgs
10. Sas ti sligiar quei quen senza problems
11. Cons dis dumbra il meins da zercladur
12. Juhui damaun fagein nus ina spassegiada
13. Anita ha pachetau en siu sacados in carnet in cudisch ed ina forsch
14. Chicherichi jeu sun il pli bi conta il tgiet sin in pal
15. Mirei vi leu tgei stermentus tgaper
16. Saveis vus dir a mi tgei che quei munta
17. Calei da far da tup
18. Has ti ussa capiu quella caussa
19. Ils affons semettan alla lavur
20. En tgei classa va tiu frar Oh matei ella quarta
21. Has ti gia empustau ils bigliets Naturalmein
1. Gia la damaun ei la famiglia semessa sin via encunter il Pass dall’Alpsu.
2. Tgei magnifica vesta da cheu anora!
3. Has priu tiu perspectiv cun tei?
4. Claudia e Rita contemplan las flurs alpinas, igl ual sgurghigliont, la pezza gigantica ed ils trutgs spuretgs.
5. Buobas, dei adatg da buca sescarpitschar sin quella senda maluliva!
6. Il Marc ei revius sc’in capricorn d’in grep siadora.
7. Super, jeu sun il retg dalla pezza!
1. Il scrinari dil vitg resgia, scalpra, taglia e traffica da tuttas caussas.
2. Oh, tgei bellezia tgaun ch’els han cumprau!
3. Ei quei forsa in da pertgirar animals?
4. Ella cuorsa da velos sun jeu vegnius il tierz da gissiat.
5. Sas ti cura che tiu bab ha natalezi?
6. Igl Alpsu, il Lucmagn ed il Susten ein pass svizzers.
7. Quei ein veramein affons sfarfatgs?
8. Speronza vegn el gleiti, schiglioc stoi jeu aunc temer.
9. Meila, péra, tschereschas e plogas ein fretgs.
10. Sas ti sligiar quei quen senza problems?
11. Cons dis dumbra il meins da zercladur?
12. Juhui, damaun fagein nus ina spassegiada.
13. Anita ha pachetau en siu sacados in carnet, in cudisch ed ina forsch.
14. “Chicherichi, jeu sun il pli bi!”, conta il tgiet sin in pal.
15. Mirei vi leu tgei stermentus tgaper!
16. Saveis vus dir a mi tgei che quei munta?
17. Calei da far da tup!
18. Has ti ussa capiu quella caussa?
19. Ils affons semettan alla lavur.
20. “En tgei classa va tiu frar?” “Oh, matei ella quarta.”
21. “Has ti gia empustau ils bigliets?” “Naturalmein.”
• Nus tschentein ils dretgs segns!
• Emprova era cheu da tschentar ils segns!
1. Gia la damaun ei la famiglia semessa sin via encunter il Pass dall’Alpsu
2. Tgei magnifica vesta da cheu anora
3. Has priu tiu perspectiv cun tei
4. Claudia e Rita contemplan las flurs alpinas igl ual sgurghigliont la pezza gigantica ed ils trutgs spuretgs
5. Buobas, dei adatg da buca sescarpitschar sin quella senda maluliva
6. Il Marc ei revius sc’in capricorn d’in grep siadora
7. Super jeu sun il retg dalla pezza
1. Il scrinari dil vitg resgia scalpra taglia e traffica da tuttas caussas
2. Oh tgei bellezia tgaun ch’els han cumprau
3. Ei quei forsa in da pertgirar animals
4. Ella cuorsa da velos sun jeu vegnius il tierz da gissiat
5. Sas ti cura che tiu bab ha natalezi
6. Igl Alpsu il Lucmagn ed il Susten ein pass svizzers
7. Quei ein veramein affons sfarfatgs
8. Speronza vegn el gleiti schiglioc stoi jeu aunc temer
9. Meila péra tschereschas e plogas ein fretgs
10. Sas ti sligiar quei quen senza problems
11. Cons dis dumbra il meins da zercladur
12. Juhui damaun fagein nus ina spassegiada
13. Anita ha pachetau en siu sacados in carnet in cudisch ed ina forsch
14. Chicherichi jeu sun il pli bi conta il tgiet sin in pal
15. Mirei vi leu tgei stermentus tgaper
16. Saveis vus dir a mi tgei che quei munta
17. Calei da far da tup
18. Has ti ussa capiu quella caussa
19. Ils affons semettan alla lavur
20. En tgei classa va tiu frar Oh matei ella quarta
21. Has ti gia empustau ils bigliets Naturalmein
• Nus tschentein ils dretgs segns!
• Emprova era cheu da tschentar ils segns!
1. Gia la damaun ei la famiglia semessa sin via encunter il Pass dall’Alpsu
2. Tgei magnifica vesta da cheu anora
3. Has priu tiu perspectiv cun tei
4. Claudia e Rita contemplan las flurs alpinas igl ual sgurghigliont la pezza gigantica ed ils trutgs spuretgs
5. Buobas, dei adatg da buca sescarpitschar sin quella senda maluliva
6. Il Marc ei revius sc’in capricorn d’in grep siadora
7. Super jeu sun il retg dalla pezza
1. Il scrinari dil vitg resgia scalpra taglia e traffica da tuttas caussas
2. Oh tgei bellezia tgaun ch’els han cumprau
3. Ei quei forsa in da pertgirar animals
4. Ella cuorsa da velos sun jeu vegnius il tierz da gissiat
5. Sas ti cura che tiu bab ha natalezi
6. Igl Alpsu il Lucmagn ed il Susten ein pass svizzers
7. Quei ein veramein affons sfarfatgs
8. Speronza vegn el gleiti schiglioc stoi jeu aunc temer
9. Meila péra tschereschas e plogas ein fretgs
10. Sas ti sligiar quei quen senza problems
11. Cons dis dumbra il meins da zercladur
12. Juhui damaun fagein nus ina spassegiada
13. Anita ha pachetau en siu sacados in carnet in cudisch ed ina forsch
14. Chicherichi jeu sun il pli bi conta il tgiet sin in pal
15. Mirei vi leu tgei stermentus tgaper
16. Saveis vus dir a mi tgei che quei munta
17. Calei da far da tup
18. Has ti ussa capiu quella caussa
19. Ils affons semettan alla lavur
20. En tgei classa va tiu frar Oh matei ella quarta
21. Has ti gia empustau ils bigliets Naturalmein
Igl apostrof 6O R T O G R A F I A
A C C E S S 5 O R T O G R A F I A
Igl apostrofBuca bien Meglier
la aua l’aua
sche ella sch’ella
da uaul d’uaul
che el ch’el
ina autra in’autra
In vocal croda e vegn remplazzaus cun in apostrof.
• Scriva el singular!
• Curregia!
• Metta igl apostrof leu nua che l’ureglia cusseglia!
Las inslas, quellas uolps, tschellas aissas, las aveinas, vossas amitgas, bialas uniformas, schliatas enzennas, nossas uras, lezzas armas, grondas urialas, renomadas orglas, vossas ideas, las alzadas, magras unfrendas, stupentas ovras, amicablas ondas.
La aua ei ina bubronda fetg preziusa. La onda che arriva cul tren ei mia madretscha. Tgi sa sche igl
aug arriva era? Jeu resgel la aissa en dus tocs. Schegie che il min va ton a palandrond, la ura dalla
tschavera sa el exact e bein. Dil spitgar vess che ella spitgava, arriva ella ina buna uriala avon che
la amitga. La mumma ha pigliau tema, cartend che il frar hagi malcostas. Ella hagi survegniu in pèr
calzers novs. Ferton che igl aug va a far militer, resta sia ustria serrada. Ina damaun da october ei il
bab ius ad uaul. El sa senza ura con tard che igl ei.
Nossa onda ha in bi iert. La jamna vargada ha ella puspei fatg si quel. Jeu hai era gidau ina uriala.
Mo il sulegl scaldava che ei era strusch da tener ora. En ina ura havein nus viult entuorn la tiara. Lu
havein nus fatg in paus en la umbriva dalla enfiarla. Denton eis ei puspei temps da entscheiver. Ina
èra suenter la autra vegn preparada. En quella amiez vegnan las flurs. La onda ha sem da astras, da
gladiolas e da autras sorts. En ina èra semna ella salata. Tgei inschign che ella ha da far quella lavur.
Speronza fa ei ussa stupenta aura, che igl iert fetschi prova.
• Curregia!
• Metta igl apostrof leu nua che l’ureglia cusseglia!
Igl apostrof 7O R T O G R A F I A
A C C E S S 5 O R T O G R A F I A
Ch’il – ch’el – ch’ella – ch’ellas – ch’ins – ch’ei
La scolasta ha cumandau Baseli stoppi vegnir en scola. Il tat ha aunc adina mal
quella comba haveva rut. Il tschéss ha in’ala rutta. L’onda raquenta
seigi stada el spital. Ins sa buca adina far quei vul. Las femnas san
cuschinar quei han bugen. Han ils fumegls d’alp tut quei drovan?
Ils scolars dalla tiarza ein pli sperts scolars dalla secunda classa. Las mattatschas
muossan cun plascher quei han fatg en scola da lavur.
Exercezi cun ch’ e sch’
Jeu savevel buca el seigi malsauns. Cura igl aug ei vegnius a casa, era ei
gia las sis. La sora vul adina cantar la canzun ella ha empriu en scola. Cura
ins leva selav’ins igl emprem. ins vul leger bein sto ins era emprender fetg. Jeu mon a
marcau, ei fa bialaura. Jeu vegnel a casa, ei tuna e camegia. Quei
ellas raquentan ei la verdad. Il frar pign sa vegnir cun nus el vul. Nies aug manegia
ei vegni a plover. igl atun ei bials, ein ils purs cuntents.
Il tat raquenta
Il tat raquenta ch’ onns eri in auter viver ch’ . El manegia ch’
seigi oz pli lev ch’ . Sch’ patratgi dil temps ch’
mavi a scola, stoppi el rir. Strusch in baun ch’ en uorden. Mintga
scolar ch’ la damaun cun in scanatsch per scaldar pegna. Ch’ stuevi
schelar en scola eri quasi normal. Sch’ fuvi memia freid e stgir astgavien els star
sper la pegna. Sch’ barschavi il tappun eri mintgin sez la cuolpa. Els cantavien ina
canzun mo sch’ scolast vevi buna luna.
• Empleina las largias dil text culs suandonts plaids: avon, ei, enzatgi, el, antruras, ei, arrivai, il, ins, el, eri ed ozildi!
Ch’il – ch’el – ch’ella – ch’ellas – ch’ins – ch’ei – ch’ils
Exercezi cun ch’ e sch’
• Empleina las largias dil text culs suandonts plaids: avon, ei, enzatgi, el, antruras, ei, arrivavi, il, ins, el, eri, ozildi!
Igl apostrof 8O R T O G R A F I A
A C C E S S 5 O R T O G R A F I A
1. La onda dalla Engheltiara vegn la autra jamna en vacanzas tier nus.
2. Jeu less che ella vegness gia damaun a buna ura.
3. La umbriva resta aunc mesa ura sur nies vitg.
4. Nossa andina maglia in tschuat schnecs en ina entira stad.
5. Mia amitga porta ina enzenna entuorn culiez.
6. Il padrin ha empermess che el seigi da retuorn en ina ura.
7. Il scribent ha scret igl atun vargau ina ovra pli gronda.
8. Las prognosas dalla aura per la autra dumengia ein empermettentas.
9. Il scolast admonescha che ei seigi da emprender seriusamein.
10. La entira Svizra ha giu oz ina aura da fugir.
11. Alla onda plai il niev cudisch da affons dètg stupent.
Igl apostrof sa sulettamein remplazzar in
1. En ina mesa ura vegn la onda dalla Austria.
2. Alla entschatta sun jeu staus sin la Alp Pazzola.
3. Da quella aura ha la excursiun atunila per franc buca liug.
4. La aua dalla alp Caschlè ei fetg frestga.
5. Il luvrer da uaul schazegia la stupenta aura.
6. Jeu selegrel sin la excursiun cun la amitga Laura.
• Fai apostrof leu nua ch’igl ei indicau da far!
• Empleina la largia e fai silsuenter apostrof!
Igl apostrof 9O R T O G R A F I A
A C C E S S 5 O R T O G R A F I A
Sch’il plaid che suonda entscheiva...
...cun in consonant, allura scriva ...cun in vocal, allura scrivae eda ad
da dad ni era d’
• Drova la regla!
• Cumpletescha la poesia digl Ursin!
Il fegl il bab van a marcau. Gion raquenta raquenta siu viadi. Il scolast
entra sesa sin la suppia. Gion cloma grescha el di: «Tgi ha fatg quei
mi?» Nus havein magliau ina salata els han priu ina ligiongia. Nus havein ris
ris. El ha priu in pupi in rispli. El ha scret schuber bein. Il bab
la mumma ein en vacanzas. Ti drovas in toc lenn ina resgia. Il frar, la sora igl aug
caminan viers il Lag Tuma. La scolasta ha dumandau ella ha rispundiu
ault endretg. Haveis fatg ils quens la correctura? Il vischin la vischina fan
oz fiasta natalezi. Ti scrivas el fa termagls. Gion ses fargliuns ein en stiva
miran televisiun. Nus havein viu in camutsch ina tscharva. Ella garascha
sil parcadi avon esch ein tuttas sorts vehichels. «Haver» «esser» ein verbs
auxiliars. Radio televisiun ein mieds massa. Seigies adina luvrus attents
en scola.
nies Ursin ei obedeivels
bab mumma surventscheivels,
cun tut adatg el fa la pluna
ei denton buna luna,
buentar las puschas va’l
mulscher gia la caura sa’l.
mumma fa’l survetsch adina
porta aua en cuschina.
Gie mirei, perfin, perfin scua pala drov’igl Ursin.
Igl apostrof 10O R T O G R A F I A
A C C E S S 5 O R T O G R A F I A
Test: Igl apostrof• Co secloma la regla digl apostrof?
• Curregia!
• Metta el singular!
La onda che arriva cul tren porta ina ura a mi.
Avon ina uriala ha il bab resgiau quella aissa.
En ina ura essan nus ella umbriva dalla imposanta preit-crap.
Silla orgla sa igl organist sunar quella ovra grondiusa.
• Cumpletescha (ch’)!
• Empleina las largias!
La scolasta ha cumandau Baseli stoppi vegnir en scola. Il tat ha aunc adina mal quella comba haveva rut. Il tschess ha in’ala rutta. L’onda raquenta seigi stada el spital. Ins sa buca adina far quei vul. Las femnas san cuschinar quei han bugen.
Il tat raquenta ch’ onns eri in auter viver ch’ . El manegia ch’ seigi oz pli lev ch’ . Sch’ patratgi dil temps ch’ mavi a scola, stoppi el rir. Strusch in baun ch’ en uorden. Mintga scolar ch’ la damaun cun in scanatsch per scaldar pegna. Ch’ stuevi schelar en scola eri quasi normal. Sch’ fuvi memia freid e stgir astgavien els star sper la pegna.
las inslas quellas uolps
lezzas uras nossas ustrias
vossas ideas las alzadas
bialas ovras tschellas ondas
Las finiziuns -t e -d 11O R T O G R A F I A
A C C E S S 5 O R T O G R A F I A
Finiziun –t ni –d• Taglia ora ils plaids, ordeina els e formulescha ina regla!
stupent posttenent
grond firmament
ault decadent
cauld mument
moviment terment
bastiment sentiment
dent attestat
rodund buontad
marcadont libertad
frunt moviment
secund resultat
purment verdad
sanadad exactadad
camerat antenat
tractat facultad
autoritad candidat
citat amicabladad
fideivladad principat
vanadad beinstont
Las finiziuns -t e -d 12O R T O G R A F I A
A C C E S S 5 O R T O G R A F I A
Excepziuns cun –t ni –d• Fai in maletg da mintga plaid!
mund
salid
agid
flad
preit
vart
punt
seit
• Scriva mintga plaid sin ina carta e fai ina via d’emprender cun quellas. (1. carta sper il computer, 2. carta sut baun en, 3. carta sper la svidera etc.)
reit
part
sort
mort
grad
acid
mund
cupid
Las finiziuns -t e -d 13O R T O G R A F I A
A C C E S S 5 O R T O G R A F I A
t ni d
igl elefant
la facultad
Substantivs masculins han la finiziun -t.
Substantivs feminins han la finiziun -d.
La finiziun da biars plaids anflas ti cun prolunghir il plaid.
grond – grondacauld – cauldasalid – salidarstupid – stupidagagliard – gagliarda
terment – termentapussent – pussentastupent – stupentaprudent – prudentasufficient – sufficienta
• Empren las excepziuns!• Scriva ina legra historietta e drova era ton sco pusseivel ils plaids dalla tabella!
il mund la preit
il salid la vart
igl agid la punt
il flad la seit
il grad la reit
igl acid la part
il camond la sort
il flad la mort
Las finiziuns -t e -d 14O R T O G R A F I A
A C C E S S 5 O R T O G R A F I A
La finiziun -dad e -tad• Enquera il substantiv feminin!
• Scriva in plaid parentau ni la fuorma feminina!
migeivel la migeivladad
nausch
profund
curaschus
perpeten
bien
fideivel
nervus
promt
inschignus
sanadeivel
spert
cordial
engrazieivel
real
rigurus
difficultus
necessari
pauper
tup
schuber
il mun termen
il lau igl agi
cunten il sali
il plai rodun
il fla il carten
il frie gron
il dicta il camon
Las finiziuns -t e -d 15O R T O G R A F I A
A C C E S S 5 O R T O G R A F I A
Pensum -t ni -d• Empleina las largias e marca las excepziuns cun colur!
• Fuorma plaids culla finiziun -ad!
1. Miu resulta ei buca tuttina sco quel da miu camera .
2. Has ti detg la verda ni has detg mo la mesada ?
3. Gion ha survegniu ina par dalla faculta .
4. Il transpor sur mar procura in termen bastimen .
5. Jeu giavischel al pazien buna sanada e tarmettel in car sali .
6. La sta vargada hai jeu gudiu la liberta e fatg ton sco nuo .
7. Far in mumen spor ei bien per mia sanada .
8. Il svel stgira fa in segl elegan naven dil pégn vi sil coller.
9. La rei dil gol ha ina brava ruosna dalla var seniastra.
10. 30 onns ha il bien fumegl demussau fideivlada al patrun.
11. Co va ei cul pazien che ha ligiau en il frun ?
12. Oz da ei in tschua neiv nova.
13. Il scolas ha anflau sia sbagls en miu dicta .
14. Cun bia volunta empren il buobe ils plai s novs.
15. Nies ga selava gia dapi in brav mumen .
tgeu schuber
ver peter
migeivel perpeten
liber spert
tup real
cordial bien
engrazieivel aviert
fritgeivel tschuf
humid schalus
perdert fauls
Las finiziuns -t e -d 16O R T O G R A F I A
A C C E S S 5 O R T O G R A F I A
Test: Las finiziuns -t e -d• Scriva la finiziun -t ni -d!
• Empleina las largias e marca las treis excepziuns cun colur!
il bastimen la par il vegliuor
il frun la luvrusada il barschamen
il sali la glieu la mesada
il resulta la rei il divertimen
1. Cheu hai jeu in auter resulta .
2. La mattetta va sur la pun vi.
3. L’exactada ei impurtonta tier la geometria.
4. Quella bubronda dosta bein la sei .
5. Ils Gualsers han salvau lur liberta .
6. Ier ha il candida gudignau ina massa daners.
7. Nos antena s ein gia daditg morts.
8. Igl auto carrescha cun immensa spertada tras il vitg.
9. Igl attesta dil scolar ei buns.
10. Vid la prei penda in bi maletg.
11. Pil futur giavischein nus buna sanada e tut mo il bien.
12. Da gimnastica havein nus bien movimen .
13. Il marcadon ha cumprau igl auto vegl dil bab.
14. A casa havein nus ina meisa rodun a.
15. Nies clutger ei bunamein 50 meters aul s.
16. La buonta da quei carstgaun ei exemplarica.
S ni sch 17O R T O G R A F I A
A C C E S S 5 O R T O G R A F I A
S ni sch
Avon in consonant scriva adina s, legia denton sch.
Exempels:Stiafen, la stria, la scua, sper, stinau, la smiula, il snuezi, la scatla, il sbargat, il scalfin...
• Empleina las largias!
iarsas ha Dumeni fatg ina assegiada suenter igl ual. El anescha en la essaglia. L’aua arguglia tras retgas cavorgias. El se uscha tras endaglias. Tuttenina observa el in irat. Quel mursina ina mi alca. Dumeni arriva sin in cre et. Tuttenina entscheiva il tschiel a se irentar. Ei vegn pli fre . In emprau s’avischina. Dumeni se-
rova dad ir aschi ert sco pusseivel a suo . Tut en in fem riga el dalla unda giu e passa cun terments argats sur la punt vi. Dumeni va a suo en la tegia dil pa ur. Ses iarls han bugen la plievgia. Tscheu e leu va in uau. Dumeni etga en iva dil
arler tochen ch’il emprau ei vargaus.
Adatg: avon l ed n dat ei excepziuns!
schl schnSchlans Schnausil schlamper il schnecil mischlà la muschnala schlatteina il chischnerla schlepra la vischnauncail schliep la schneclaschliet la ruschnerala schliatadad seruschnarstarschliurischlarbischarschluitarschluppar
Il schlamper da Schlans vul schluitar senza rischlar. In da schlatteina Schliet dat al starschliu in schliep els mischlàs ch’el beschla sin schluppar.Il schlamper zuppa la schlepra culla schlingia.
Ella vischnaunca da Schnaussut in chischner sper la ruschnera seruschna in schnec sur la muschna per puder tier ina schnecla.
S ni sch 18O R T O G R A F I A
A C C E S S 5 O R T O G R A F I A
• Cumpletescha!
• Taglia ora las pendas e faulda per liung dalla lingia interrutta!• Exercitescha persuls ni cun in partenari!
sl – schliet, igiar, atteina, ontsch,
argar, mi à, uppar, epra,
onda, ippar, bi ar
sn – schnueivel, mu na, avur, chi er,
vi aunca, aus, seru ar, uar,
izzar, ec
Sinonims
snavur la tema snueivel stermentus
schlatteina num chischlet quater tocs
carschlar cantar mal snizzar entscheiver a tagliar
sligiar far dapart slippar mulscher
schliet buca bien schluitar ir bufatg
slargar far pli lartg slontsch cun catsch
rischlar trer ensemen schlamper valanuot
slonda l’aissetta ruschnauns grascha nuorsa
snuar nuar giu snegar buca schar valer
slogn cluntga schnec ina glimaia
muschna in mantun crappa starschliu spelau
Plaids cun z ni c 19O R T O G R A F I A
A C C E S S 5 O R T O G R A F I A
Plaids cun z• Empren las treis reglas, enquera e noda exempels sillas lingias!
1. Plaids che fineschan cun –ziun scriva cun z.
2. Plaids che fineschan cun –zia scriva cun z.
3. Plaids che fineschan cun –zi scriva cun z.
Plaids cun z ni c 20O R T O G R A F I A
A C C E S S 5 O R T O G R A F I A
• Empren las reglas dils ils plaids ch’ins scriva cun c!• Enquera quater exempels per mintga regla!
1. Plaids dalla famiglia soci scriva cun c.
2. Plaids dalla famiglia commerci scriva cun c.
3. Plaids dalla famiglia deci scriva cun c.
4. Plaids dalla famiglia –feci scriva cun c.
5. Plaids dalla famiglia prenci scriva cun c.
6. Plaids dalla famiglia precis scriva cun c.
7. Plaids dalla famiglia specia scriva cun c.
8. Plaids dalla famiglia cent– scriva cun c. (cent– deriva dil latin centum = tschien.)
Plaids cun z ni c 21O R T O G R A F I A
A C C E S S 5 O R T O G R A F I A
z ni c• Empleina las largias cun z ni c!
• Empleina las largias cun z ni c!• Lai dictar quels 36 plaids e fai la controlla!
1. il pre i 13. Gre ia 25. la eremonia
2. l’annun ia 14. il prin ipal 26. il con ert
3. il poli ist 15. entimeters 27. il pro ess
4. igl exer e i 16. il ement 28. la produc iun
5. il edel 17. erclar 29. il scha etg
6. igl offi ier 18. il spe ialist 30. Le i
7. l’atten iun 19. il snue i 31. Venan i
8. la so ietad 20. la irculara 32. il de enni
9. la spe ialitad 21. la efra 33. la igaretta
10. il de mber 22. artifi ial 34. la benedic iun
11. la scola iun 23. il sacrife i 35. ne essari
12. la male ia 24. Lu ia 36. Pla i
1. la itrona 13. sede ider 25. igl ure i
2. la ca ina 14. il silen i 26. itar
3. il edel 15. il pren i 27. la ne essitad
4. elebrar 16. il enter 28. il ement
5. la igogna 17. il so ialist 29. la fine ia
6. la spe ia 18 il pre i 30. igl offi ier
7. la sta iun 19. entims 31. la substan ia
8. igl uffe i 20. il ircuit 32. la efra
9. il to el 21. ne essari 33. Glie i
10. il de i 22. prin ipal 34. l’ex ep iun
11. pre iar 23. il pre ipe i 35. il con ert
12. entralisar 24. il snue i 36. il natale i
Plaids cun qu ni cu 22O R T O G R A F I A
A C C E S S 5 O R T O G R A F I A
qu ni cu
Scriva qu sch’ei suonda in i, e ni a accentuau!
4 14 15
• Empleina la tabella cun plaids che cuntegnan qui, que ni qua!
• Enquera en texts da lectura ni el vocabulari plaids cun cu!
• Noda enzacons plaids che corrispundan a quella regla!
qui que qua
Suonda in consonant, allura scriva adina cu!
Scriva cu sch’ei suonda in o!
Plaids cun qu ni cu 23O R T O G R A F I A
A C C E S S 5 O R T O G R A F I A
Excepziuns:
la cua cuar il cuagl la cuidail cuirass il cuitg la cuera Cuera cuer
• Scriva mintga plaid sin ina carta e fai ina via d’emprender cun quellas. (1. carta sper il computer, 2. carta sut baun en, 3. carta sper la svidera etc.)
• Scriva cun mintga excepziun ina cuorta construcziun!
• Decida, schebein ins scriva qu ni cu!
quotidian cuotidian nus encurin nus enqurin
cuintar quintar quen cuen
quartier cuartier cuac quac
quescher cuescher jeu quorel jeu cuorel
quittanza cuittanza il quinau il cuinau
quel cuel la cuolpa la quolpa
cualitad qualitad il cuet il quet
cuar quar quirass cuirass
cuaterfegl quaterfegl qular cular
cuarz quarz cuiet quiet
raquenta racuenta cueida queida
Plaids cun qu ni cu 24O R T O G R A F I A
A C C E S S 5 O R T O G R A F I A
• Noda cun ina crusch la regla corrispundenta!
qui
que
qua
cuo
cu +
con
s.
exce
pziu
n
qui
que
qua
cuo
cu +
con
s.
exce
pziu
n
quader currius
quac cuolm
cuort cuschein
Cuera qual
quintin cuadetsch
cual cura
cuitg scuau
quinau cuida
cumprar scuidonza
quasi quei
quotidian squatsch
curios quintar
queida questa
quercli curtgin
cuagl qualificar
quittanza cutrin
cuida perquei
quozient cudizzar
cuirass enquera
quendisch encurir
quiet quantum
cuvierer cuortamein
cuera (cuar ovs) quasera
quintal Quadras
quater cupidar
cularin quater
cua cunti