• • • ORYANTALIZMI YENIDEN OKUMAK

BATl'DA · iSLAM <;ALI~MALARI

SEMPOZYUMU 11-12-MAYIS-2002-ADAPAZARI

TERTiPLEYEN T.C. BA$BAKANLIK

DIYANET i$LERi BA$KANLIGI VE SAKARYA ONiVERSiTESi iLHIYAT FAKOLTESi

Ankara - 2003

BATl'DA ~ON DONEM KUR' AN <;ALI~MALARlNA GENEL BiR BA.KI~

Yrd.Do~.Dr. ismail ALBAYRAK*

Batt' da · son otuz ytl i9erisinde Kur' an ve tefsirle i lgili iiretilen eserlere bak1ld1gmda 9agda§ oryantalist Kur' an okumalarmm daha 9ogulcu ve farkh oldugu goriilecektir. Maalesef Ulkemizde, ozellikle tefsir sahasmda, oryantalist Kur'an okumalanyla ilgili yap1lan degerlendirme ve tenkitlerin Bat1'da ger9ekle~tirilen bu yeni geli§melere bakettigi yeri vermedigi gozlemlenmektedir.

Bat1'da genelde 1slam, ozelde ise Kur'an 9ah§malanndaki bu 9ogulculugun degi§ik sebepleri vard1r. Bazllar1, bu yeni yakla§tmlan somiirgeciligin 96kii§ilnde, bag1ms1z miisliirnan devletlerin ortaya 91kmasmda, milyonlarca mtislilmanm geli§mi§ Bati tilkelerine gelerek degi§ik • alanlarda i§ hayatma at1lmalarmda, b~kalar1 ise bazt oryantalistlerin mesle~larma 1slam ve Kur'an 9ah§malanru yeniden gozden ge9irme 9agnsmm etkisinde gormektedir. Aynca bu tilr bir degi§iklikte miisliiman akademisyenlerin Bat1'daki enstitUlerde islami 9ah§malara bizatihi katilmalarmm katk1s1 da inkar edilemez.1 Elbette Bat1'daki Islam 9ah§malannda farkh yakl~1mlarm ortaya 91kmasma yol a9an etkenler bunlarla s1mrlt degildir. Ancak bu 9alt§ma 9er9evesinde bizim yapmak istedigimiz, bu etkenleri detaylJ bir §ekilde ele aim~ ziyade, Bati'da ozellikle Kur'an 9ah§malarmda tek tip bir yogunla§manm olmad1g1 ya da tek tip bir metodolojinin uygulanrnad1g1, aksine birden fazla yakla§tm ve metodolojinin oldugu ger9egini gostermeye 9ah§makt1r. Bildirimizde Bati'da siirdiiriilen son donem Kur'an okumalannm tasviri bir tamt1m1 yap1lacakt1r. Kolayhk olmas1 a91smdan bu yakla§1mlar1 dort kategoride toplayacagiz. Bu gruplandmnada yer alan yazarlar Batt'da 9agda~ Kur'an okumalanmn bir 9e§it temsilcisi konumundadir. Her ne kadar bu aymm yapay goriinse de Kur'an 9ah§malaimdaki farkhhklan ve 9agd~ donemin klasik Kur'an 9ah§malar1 arasmdaki niianslar1 gostennesi a91smdan onemli oldugu kan1smday1m.

Hakkmda bilgi verecegimiz birinci grubu klasik oryantalizmin gilniimiiz temsilcileri olu~turrnaktad1r. Burada ozellikle tarihi ve fil.olojik ele~tirel Kur'an okumalannm en ge9erli metot oldugunu savunan ve son iki asir klasik oryantalist Kur' an okumalanyla fazlas1yla ortii§en A.Welch ve R. Paret ilzerinde durulacaktir. ikinci olarak Kur'an 9ah§malar1 a91smdan en radikal yakla§1m1 sergiliyen a§m §iipheciler tarti§1lacakt1r. A§m §iipheciler arasmda Wansbrough, Luxenberg, Calder, Rippin, Crone ve Cook'u zikretmek miimkiindiir. Ufuticii olarak Kur'an't yap1salc1 bir okumaya tabi tutan edebi yakla§tmc1larm bakt§ aiy1s1 sunulmaya

• Sakarya Oniversitesi ilahiyat Fakilltesi Ogretim Oyesi 1 J. D. J. Waardenburg, 'MustashrikQn', EI, (ikinci baskt) VII.748-49

169

9ah§1lacaktir. Bu grubun onemli isimleri arasmda A.H. Johns, Marilyn R. Waldman, Neal Robinson, M. Zahniser zikredilebilir. Dordiincii ve son olarak da daha ihtiyath bir tarihsel yakl~1m1 bir derece din1 empatiyle birle~tirrneye yah§an dindar hiristiyan yazarlarm yakla§1mm1 degerlendirecegiz. Bu grubun ba§ta gelen isimleri ise L. Massignon, W.M. Watt, W.C. Smith, K. Cragg ve H. Kting'ttir.

1- Klasik Oryantalizm ve Bugiinkii Temsilcileri Klasik oryantalizm ve bugilnkil temsilcileri derken ashnda oryantalist bakt§

a91smm degi§meyen yonilne ve genelde de btiyilk bir oryantalist grubun 9ah§malarma i§aret etmekteyiz. Bu nedenle klasik oryantalizmin bugtinkti temsilcilerine ge9meden once ilgili grubun onceliklerine k1saca bakmakta fayda vardir. Tarihi ele§tiri metodunu yok s1k kullanan Klasik oryantalistlerin Kur'an'a yakla§tmlanm ozetleyecek olursak bunu iki cilmleyle ifade edebiliriz:

i- Kur'an'm kokenini bulma i;:abas1. <;ogunlukla Yahudi ara§t1rrnac1lar her zaman Kur'an'1 Yabudi geleneginin bir Urilnli olarak gorilrken Hiristiyan yazarlar da tabii olarak Kur'an'm ana i;:at1S1m hiristiyan kliltilrUniln olu§turdugunu belirtmi§lerdir.2

ii- Kur'an'm mevcut dlizenini, ne sure ne de ayetler bazmda yeterli gormeme. Bu nedenle kendilerine gore Kur'an'1 daha anlamh bir hale getirebilmek maksad1yla (!) bilylik bir oryantalist grup Kur'an'1 yeniden tertip etme 9abasma giri§mi§tir. Elbette bu genel format i9erisinde hareket eden ancak baz1 ozel konularda klasik i;:er9evenin dt§ma 91kan 9ok say1da oryantalist mevcuttur. Bu farkhhklarma ragmen gene! egilimleri goz onilne alarak bu tilr oryantalistleri de bu grup i9erisinde mlitalaa edecegiz.

ilk sorunla ilgili klasik oryantalistler Kur'an'm (Hz. Peygamber'in) tam olarak Y ahudi ve Htristiyanhktan ne ald1g1m, nas1l ald1gm1, bu ah§ sUrecinde ne kadar1m degi~tirip ne kadarm1 degi§tinnedigini, bu ahntilarm ne kadarmm rahathkla biline­bilecegi ne kadarmm bilinemeyecegi vb. soru ve sorunlarla ilgili geni§ bir literatilrli ortaya koymu§lard1r. T. Kronholm3 bu konuda ge9en asrm me§hur isimlerinin bir ktsm1m zikreder. Bunlardan Kur'an'mn Yahudi kokenini gosteren yazarlar H. Hirschfeld, J. Horovitz, Z. Hirschberg, I. Schapiro ve C. Torrey'dir. Hiristiyan kokeni Uzerinde duranlar ise J. Wellhausen, Tor Andrae, K. Ahrens ve R. Bell. Hirschfeld' in §U gorli§U donemin bakt§ ai;:1sm1 yans1tmas1 as:1smdan onemlidir:

2 Tyrggve Kronholm, Kur'an'm yahudi veya huistiyan k6keniyle ilgili tam~malan yok gUzel bir ~ekilde ozetlemektedir. Ozellik1e geyti~imiz asrrda neredeyse oryantalist yalJ~malann modas1 kabul ediien koken arama gayretleri bugiln yok say1da Batth'y1 bile gilldilrmektedir. Kronholm'un ilgini;: makalesindeki sonuy ise makalenin iyerigiyle u~mayacak derecede gayri ciddidir. Ona g6re, Kur'an oncelikle ne yahudi ne de hrristiyan gelenegine dayanmaktadrr, Kur'an'm asll dayanag1 Cahiliye Arap gelenegidir. (Tyrggve Kronholm, 'Dependence and Prophetic Originality in the Koran', Orientalia Suecana 31-32 (1982-1983) 49-70) 3 Kronholm, a.g.e., 47-70

170

r

Kur'an'1 (Bati_h) o~ra bu denli yakla~tiran onemli bir neden de O'nun Kitab-1 Mukaddes'le olan ili~kisidir. i~te as1l bu eski kitap (Kitab-1 Mukaddes) en son peygamberin agz1yla konu~an~lf. BUttin eksikliklerine ragmen Hz. Muhammed Eski Ahid peygamberlerinin haleti.ruhiyelerine benzer bir heyecana sahiptir. $ayet birisi Kur'an'm ozellikle Medeni surelerindeki ifadeleri okursa hemen hemen her bir kelimede·durarak ~unu soyleyecektir: Bunlar Kitab-1 Mukaddes'e aittir.4

Bu ttir yakla~1mlar, mezkur ~ah1slardan sonra da devam etmi~tir. A. Geiger' den5 neredeyse 100 ytl sonra Joshua Finkel, Geiger' in Hz. Peygamber'in Yahudilikten aldtklanna dair listesini 9ok kU9Uk farkhhklarla olduk9a ba~ar1h buldugunu rahathkla soyleyebilmektedir.6 Donemin en ilgin9 sirnas1 ku~kusuz C.C. Torrey'dir. 1933'de yayrnlad1g1 The Jewish Foundation of Islam adh eserinde Mekke'de btiytik bir Yahudi yerle~imi oldugunu ve Hz. Peygamber'in 9ok say1daki Yahudi malzemesini bunlardan ald1gm1 iddia e.tmektedir. Ona gore, Hz. Peygamber kesinlikle Arap9a yaz1yor ve okuyordu. Hatta ibranice ve Aramice de okuyabilecek bilgiye sahipti ve o Kur'an'm tamamm1 sag eliyle yazmt~trr.7

Bu konuyu yOk daha profesyonel i~leyen onemli bir Batih ise Avusturalya'h oryan~alist A. Jeffery'dir. Ona gore Hz. Peygamber'in getirdigi din Arabistan'da olduk~a yenidir. Bu nedenle Arapya bu yeni dinin biitiin dU~Unce sistemini tam olarak yans1tmakta yetersizdir. Boylece Hz. Peygamber'in a91k politikas1 farkh dinlerden yeni teknik kelimeler almak ve sonra onlar1 islami 9er9evede sunmaktlf.8

Aynca Jeffery'in bu linguistik analizleri sonucunda, yalruzca Kur'an'daki bilytik bir dini kelime grubunun yabanc1 degil aym zamanda Kur'an'in ktiltiirel kelime haznesinin 9ogunun da Arap9a'ya ait olmad1g1 ortaya 9ikmaktad1r. Ba~ka bir

4 H. Hirschfeld, New Researches into the Composition and Exegesis of the Qur'an, London: Royal Asiatic Society 1902, 1-2 · 5 Geiger'in yah~mas1 ilk defa Latince olarak 1832'de yaz1lm1~ ve Bonn Oniversitesinin Felsefe FakUltesinin aynu~ oldugu bir yari~ma iyin teslim edilmi~tir. Daha sonra Geiger bu eseri Almanca olarak 1835'de bastmm~ttr. Eserin orijinal ad1 Was hat Mohammed aus dem Judenthume aufgenommen? Eserin ingilizce yevirisi de yaptlrru~tlr. 6 Joshua Finkel, 'Old Israelitish Tradition in the Koran', The Moslem World, 22 (1933) 170 7 Charles Cutler Torrey, The Jewish Foundation of Islam, New York: KTAV Publishing House 1967 (ilk baslo 1933), 9-13, 29, 97 . 8 Arthur Jeffery, The Foreign Vocabulary of the Qur'an, Baroda: Oriental Institute 1938, 38-40; Jeffery Kur'an'da ii~ ye§it farkh kelime tllril bulmaktad1r: a- Kesinlikle Arap11a olmayan kelimeler, istebrak, zencebfl ve 11em~rik, b- Bazi Sarni dillerinde kullamlan kelimeler, ki bunlar Arap11a gibi il1tlil koke sahiptir ve Arap dilinde bulunurlar, fakat Kur'an'da Arapya'da oldugu gibi degilde diger dillerdeki anlamlannda kullamhrlar. Fatlr, sav/imi' ve bereke bunlar arasmdadir. c- Orijinal Arap11a olan kelimelerdir ve Arap11a'da yok s1k kullamlirlar. Bununla birlikte Kur'an'dak.i §ekilleri biraz daha renklendirilmi§tir. Nur Arap~a'da 1§1k roanasma gelir, fakat 9:32. ayette Silryani tesiriyle din anlammda kullamlmaktadir. Benzer bir ~ekilde rfih, kelime ve kit/ib da bu kategoride degerlendirilebilir.

171

ifadeyle yabanc1 kelimelerin varhg1 Kur'an'da yabanc1 di.i§iincelerin de varhgm1 gostermektedir.9 B6ylece Jeffery Hz. Peygamber'in 22 ki.isur y1lhk Tevhid merkezli gayretlerini yabanc1 kelimelere dayand1g1 i9in tamamen diger dinlere bag1mhhkla izah etmektedir.1° Kur'an'm kokenini bulma gayretleri Bat1'da hiy bir zaman sekteye ugramam1~tir. Bununla beraber klasik oryantalizmin koken vurgusunu tarihsel ele§tirinin olmazsa olmaz1 yapmayan oryantalistler de vard1r. Sozgelimi Paret, 'bugi.in Kur'an ara§tlrmac1St, Kur'an'daki yahudi ve h1ristiyan k6kenl i unsurlan aramamahdrr' demektedir.11

Yukar1da da belirtildigi gibi klasik oryantalizmin ikinci 6nemli bir noktas1 da Kur'an sfirelerinin ve ayetlerinin kronolojisini yeniden ortaya yLkarmaktir.12

Me§hur misyoner Canon Sell'in '§ayet Arapya'nm o kendine has aktc1 giizelligi olmasa kimse Kur'an'1 -Ozellikle de ·son boltimlerini- iki defa okumaya katlanamaz' yarg1s1 konunun onemi ay1smdan yeterli ipucu sunrnaktadrr. 13 K1saca bu yazarlar, degi§ik fizikl ve rfihl rahats1zhklarla bogu§an bir insanm telif ettigi eserin hem tarz hem de i9erik ay1smdan tutarh olmasmm di.i§i.ini.ilemeyecegini iddia etmektedir. 14 Acaba bu kart§tk bir §ekilde dilzenlenmi§ Kur'an metnini anlamh bir hale getirmek miimkiln mildilr? Her ne kadar tam olarak milmki.in olmad1gm1 soyleseler de, sure ve ayetleri yeniden tertip etmekten de hiy vazge9memi§lerdir.

Kur'an'm ayet ve sfirelerini yeniden tertibe yonelik oryantalistik 9ah§malar 19. asirda, Paret'in, Bat1da akademik seviyede yilri.iti.ilen islam ve Kur'an trah§malarmm 6nciileri olarak gordilgil15 Weil ve Noldeke'yle ba§lami§ttr.16 Fakat konuyu en geni~ anlamda ele alan Richard Bell'dir. Ona gore, ozellikle Medenl ·sfireler yok say1da degi~ik konulardan olu~maktadir, bu nedenle kendi iyinde bir bilti.in olu~turmalan milmkiln degildir. Kur'an'm ilslfibu da bu konuda tatmin edici

9 A.g.e., 2 to A.g.e., 39 11 Rudi Paret, Kur'fin Ozerine Makaleler, (9ev. Omer Ozsoy), Ankara: Bilgi Vakf1 1995, 17 12 A.T. Welch, 'Al-Kur'an', Encyclopaedia of Islam, (ikinci bask!), V.414 13 The Rev. Canon Sell, The Historical Development of the Qur'an, Kent: People International (tarihsiz), 195 14 Norman Daniel, Islam and the West: The Making of a11 Image, Edinburgh: Edinburgh University Press 1980, 28; Richard Bell, Introduction to the Qur'a11, Edinburgh: Edinburgh University Press 1953, 80-81 15 Rudi Paret, Study of Arabic and Islam at Genna11 Universities, Wiesbaden: Franz Steiner Verlag GMBH 1968, 8; Bu kpnuyu Weil "Tarihi el~tiri perspektirinden Kur'an'a Girl~' (Historisclze-kritisclze Ei11leitung in den Kora11) ve Noldeke de 'Kur'an Tarihi' (Gesc/1ic/1te des Koran) adh eserinde incelemektedir. 16 Weil'i takip eden Noldeke, Vahiy donemini 4 bOlilme ay1rmaktadrr. i. ilk donem Mekki sureler. ii. Orta donem Mekkt sureler, iii. Son donem Mekki sOreler ve iv. Medeni sOreler. (T. Noldeke, The Qur'a11: An Introductory Essay by Noldeke, (tah-~ev) N.A. Newman, Hatfield: Interdisciplinary Biblical Research Institute 1992, 13-25; Selahattin Sonemzsoy, Kur'lin ve Orya11talistler, Ankara: Peer 1998, 234-236.

172

.,

degildir, 9tinkti Hz. Muhammed degi~ik konulan degi~ik ~ekillerde ifade etmektedir. Ozetle Bell, Kur'an surelerinden s:ok, sure is:indeki ayet gruplan ilzerinde durur. Bell, Kur'an'1 µi;: boltimde ele ahr: 1- i~aret pasajlar1 dedigi ayet gruplar1, Allah'm evrendeki Gtictinti ve Ltituflanm gosteren ayetleri is:erir. 2- Kur'an doneini ki Hz. Peygamber'in a91k9a teblige ba~ladigt Mekke doneminden · ba~lar, Bedir sava~ma kadar devam eden stiredir, namazm farz klhnmas1yla ba~lay1p Medine'de k1ble'nin Kabe'ye s:evrilmesiyle son bulmaktadtr.17 3- Kitab donemi ise Bedir sava~mdan sonra, ba~ka bir ifadeyle Hz. Peygamber'in yahudilerle ili~kisinin bozuldugu donemden ba~lar fakat his: bir zaman son bulmaz. Bell, Kur'an doneminde Hz Peygamber'in ilk gelen ayetleri · tek:rar edisyona tabi tuttugunu, i~aret pasajlanyla birlikte dtinyevi ceza ayetlerinin bir k1sm1m da yukar1daki boltime ekledigini savunmaktadtr. Gortildtigu gibi klasik oryantalizmin ortak noktas1 Kur'an'm Hz. Peygamber'e aidiyeti vurgusudur.

Klasik oryantalizmin gtintimtiz temsilcilerine gelince akla ilk gelen iki onemli isim vard1r. Birisi Alman oryantalist Rudi Paret, digeri Amerika'h oryantalist A.T. Welch'tir. Bu iki oryantalistin en temel argtimam Kur'an'm kendileri is:in tarihi bir kaynak olarak ilgi s:ekici ve anla~tlabilir mahiyet arzetmesidir. 18 Kur' an, Hz. Peygamber'in degi~ik peygamberlik safhalan konusunda -ki buna Vahiy sUreci, Vahy'in kaynag1 ve getiren arac1s1, Hz. Peygamber'in bu stires:te gordilkleri (yaka­za halinde-vizyon- ve uykudaki rtiyalan), onun (sozde) be~eri bildiricisi (kaynagi) de dahildir- en temel kaynakttr. Ozetle soylemek gerekirse iki oryantalist de as:tks:a bugiln elimizdeki ~ekliyle Kur'an'm tarihi ·gers;ekligini kabul etmekte, bu tarihi metnin tarihsel ele~tiri stizgecinden ges:irilerek yorumlanmas1 gerektigini savun­maktadtr. Boylece Hz. Muhammed'in Kur'an ifadeleriyle ne demek istedigini ke§­fedebileceklerini soylemektedirler. Welch bu yarg1y1 ~u ifadelerle anlatmaktad1r:

"Siyer ve hadis kitaplarmm tarihi bir kaynak olarak gtivenilirligi konusunda son sozti soylemeye kendimi haztr hissetmiyorum, fakat Kur'an'm birincil bir kaynak olarak Hz. Peygamber'in hayat1 ve islam Ummetinin kokeni konusunda verdigi tarihsel bilgilere son derece gilvenmekteyim".19

i~te bu kabulle Klasik oryantalizm, tam olarak modern temsilcileriyle tamamen ortti§mektedir. Bundan sonraki a~ama ise Kur'an'm anla§1lmas1 sorusudur. Paret'in Hz. Peygamber'in dti§i.inceleriilin gers:ek anlamda anla§tlmas1 i9in geli§tirdigi metot si.irekli kendi is:inde bariz bir anlam bUtUnliigti olan bag1mstz Kur' an kesitlerine yonelmekten ibarettir.20 Paret'e gore, Kur' an sureleri ve ayetleri kronolojik olarak siralanmam1~t1r. Daha da onemlisi surelerdeki ayetler konusal bir bilttinli.ik arzetmemektedir. Ona gore Kur'an'm bu ozelligi inkar edilmez bir

17 Bell, a.g.e., 1953, 90-91, 126 18p aret, a.g.e., 116-137 19 Welch, a.g.e., 1983, 15 20 Paret, a.g.e., 1995, 100

173

ger9ektir.21 Bu nedenle Paret, Kur'an't yorumlarken i.islup ve konu kopukJuklarmt hesaba katmak gerekir, demektedir.22 Ba~ka bir ifadeyle Paret, bir.ayeti ya da·ayet grubunu genellikJe metinsel baglam (siyak ve sibak) goz onilne ahnarak anlarnay1 mlimki.in gormemektedir. <;tinkti bu ayet ya da ayet gruplarmm hangi metinsel baglama ait oldugunu bilmek 9ok zordur. Bu ~amada Paret, Bell gibi, ayetleri kronolojik bir s1raya koyma yontemini de se9memektedir. Paret'e gore yap1lmas1 gereken ilgilenilen her bir pasaja paralellik arzeden diger pasaj Jann ar~tmlarak yorum esnasmda ve yorumun saglamasmt yaparken bunlardan istifade etmektir. K1saca paralel pasajlarla, laf1z ve konu baktmmdan soz konusu pasaj ile herhangi bir ~ekilde irtibatt olan, Kur'an'm tamammda dagm1k halde bulunan ifadeler kastedilmektedir.23 Paret Kur'an't bizatihi kendi' metinsel 9en;evesinde anlama egiliminde gortinmektedir. Ona gore, ara~tmnac1lar Kur'an'1 anlamlandmrken 'Hz. Muhammed bununla o zaman ne demek istemi~ olabilir' sorusunu sormaltdtr.24

<;iinki.i Hz. Peygamber, Paret'e gore, varolu~unda ve eylemlerinde bizim pek tasavvur edemeyecegimiz bir iman tecrtibesinin etkisi altmdadrr.25 Ya~ad1klarm1, hissettiklerini, gordtikJerini biz bugtin Kur'an pasajlarmdan 91karabiliriz. Boylece Paret, 9ok saytdaki klasik oryantalist gibi, Kur'an'm anla~ilmasmda tarihi-filolojik ele~tiriye i;:ok onem atfetmekte ve Kur'an'm orijinal anlam1 ii;:in okurun O'nun anlam dtinyasma gitmesini onermektedir. Bununla birlikte, Paret'in Kur'an ifadelerinin orijinal anlammt ya da anlamlanm bulma tutkusu baz1larma gore Kur'an'm mi.isltiman toplumlar arasmda devamh surette yenilenen ve yinelenen olgu ozelligini gozardt etmektedir.26 Paret'e yonetilen ikinci bir ele~tiri de Paret'in Kur'an'm metinsel bazt tislup ozelliklerine fazla dikkat etmemesidir. Halbuki Kur'an'm ritmik ak1~1, fastlalan ve ifadelerin tonu bile anlamada onemli bir etkendir. Fakat Paret, Kur'an metnini devamh dagmtk alg1lad1g1 ii;:in Kur'an'a btiti.inctil bir yakl~tmt hii;: bir zaman uygun gormemektedir.

Welch ise, yukar1da da belirtildigi Uzere, Kur'an'1 zaman Ustti ya da tarihsel ai;:1dan ii;:eriksiz bir anlat1m koleksiyonu olarak gormemektedir. Ona gore Kur'an, Hz. Muhammed'in peygamberlik safhalarm1 ve o donem mtislUman toplulugun ortaya 9Lk1~m1 yans1tan tarihi bir doktimandtr.27 Bu doktimana Welch'in yakla~1m1

21 A.g.e., 99; Paret bir yerde ~oyle demektedir: 'Kur'an'1 okuyarak O'na Unsiyet kazarunak ger~ekten zordur'. (A.g.e., 99); Welch de kronoloji sorunuyla yalandan ilgilenir ve Kur'an'm anl~1lmas1 konusunda kan~tk bir· olgu oldugunu soyler (Welch, The Translatability, 277-279) 22 A.g.e., 124 23 A.g.e., 125 24 A.g.e., 38 25 A.g.e., 57 26 W.A. Bijlefeld, 'Introducing Islam: A Bibliographical Essay Part Il', The Muslim World 64 (1974) 272 27 Welch, Translatability, 276

174

Paret'ten biraz daha farkhdir. 0, Paret'in orijinal anlam1 bulma konusundaki hassasiyeti ilzerinde fazla dunnaz. <;tinki.i Kur'an; Hz. Peygamber tarafmdan kan~1k bir topluma (inanan ve inanmayanlardan olu~an bir gruba) okunmu~tu. Bu nedenle Kur'an'm ilk dinleyicileri kendi aralarmda O'nu hem farkh anladtlar hem de farkh yorumlad1lar.28 Bu nedenle Kur'an'm anahtar kelime ve pasajlanmn anla~tlmasmda as1l onemli olan Kur'ani ogretideki geli~meleri Kur'an'1 yeniden dtizenlemeyle elde etmektir. Burada Welch biraz daha Bell 'in yakla~tmm1 benimsemekte ve Kur'an'm Hz. Peygamber zamanmda ve bizzat onun tarafmdan degi~ik revizyonlara tabi tutulduguna inanmaktadrr. 29

Welch' in bir ba~ka onemli vurgusu da, 9ok say1da oryantalistde oldugu gibi, Kur'an'm Araplara ait oldugu fikridir. Hz. Muhammed'in hie; bir zaman bir dtinya dini tasavvur etmedigini belirten Welch, Kur'an'da gec;en baz1 genel ifadelerin (Sebe'/34:28 illa ktlffeten li'n-nas) de Kur' an mesajmm indigi yerin sm1rlar1 d1~ma c;1kt1gm1 gosterir gibi olsa da gerc;ekte Hz. Muhammed'in misyonu, tecrtibe ettigi di.inyanm d1~mdaki bir yeri gostermedigi ka01smdad1r. Fakat Hz. Peygamber sonras1 islam'm h1zh bir ~ekilde yaytlmas1 bu ti.ir bir yorumu zorunlu ktlmi~tir.30

<;i.inki.i Hz. Peygamber sadece ic;inde y~ad1g1 topluma hitap eden bir ~ahsiyettir. Boylece Welch, klasik oryantalizmde oldugu gibi, Hz. Peygamber'in Kur'an tebligi olgusunun tarihi gerc;ekligini kabul ederken getirilen yeni dinin tamamen bolgesel bir ozellige sahip oldugu vurgusunu da hi9 ihmal etmemektedir.

2-~m ~iipheciler A~m ~i.ipheciler ba~hg1 altmda ozellikle 1970'1i y1llann sonlarrnda islami

c;ah~malar alanmda dikkatleri i.izerlerine toplayan radikal yakl~1mlardan bahsetmek istiyoruz. Grubun ba~ta gelen isimleri arasmda J. Wansbrough, M. Cook, P. Crone, A. Rippin, N. Calder ve C. Luxenberg'i zikredebiliriz. Grubun en onemli ismi ~tiphesiz Wansbrough'drr. O'nun yaztlarmdaki ·gene! vurgusunu ~u ~ekilde ozetlemek mtimki.indi.ir; elimizdeki Kur'an'm son ~eklini ald1g1 tarih en erken hicri ikinci asnn sonudur ve mi.i~lilmanlarm Hz. Osman doneminde Kur'an'm toplanmas1 ve c;ogalttlmas1 ile ilgili verdikleri bilgiler sonraki donemlerin bir uydunnas1 olarak gori.ilmelidir. Wansbrough, Mushaf'ui ic;eriginin daha once de degi~ik ~ekillerde varoldugunu kabul etmekle birlikte bi.ittin mi.isltimanlarm fikir birligine vard1klar1 resmi Mushaf'm toplanmasmm hicri ikinci asnn sonlarmdan once mi.imkUn olamayacagm1 soylemektedir.31 Hatta Hz. Ebubekir'in toplattird1g1 ve Hz. Osman'm tekrar gozden gec;irtip de c;ogaltt1gi Kur'an'm, ki~isel Mushaflarm (Mesahif) aksine, mi.isli.imanlar tarafmdan gene! olarak Mushaf ya da i11iam olarak adlandmlmasmm da hicri ilc;ilncil asnn

28 A.g.e., 283 29 A.g.e., 282 30 Welch, Muhammed's Understanding Himself, 50.51 31 Wansbrough, Qur'anic Studies: Sources and Methods of Scriptural Interpretation, Oxford: Oxford University Press 1977, 44

175

ba~larmdan daha once mtimktin olamayacagm1 savunmaktadir.32 K1saca, ona gore Kur' an, 7. ytizyil Hicaz bolgesinin UrUnU degildir; bilakis hem sosyal hem ktiltUrel hem de dint yonden bereketli topraklara sahip olan Mezopotamya bolgesinin bir Urtintidtir.33 Wansbrough bu bolgeyi the sectarian milieu olarak adlandmnaktad1r: Verilen ismin de s;agn~tlrd1g1 gibi sectarian milieu mtisltimanJann hem dini hem ktiltUrel hem de polernik konularda yan~lara girdigi kar~1t ktilttirlerin ya~ad1g1 bolgelere i~aret etmektedir. Buras1 ozellikle Yahudi gelenegini ya~atmaya s;ah~an aktif Yahudi alimlerinin (elitlerinin) bulundugu Abbasilerin kontroltindeki lrak ve Suriye'den ba~ka bir yer degildir.34

Herne kadar bu gorti~leri ilk defa seslendiren ki~i35 Wansbrough olmasa da burada as1l Uzerinde durulmast gereken konu, bu ttir bir sonuca ula~rnada Wansborugh'nun takip ettigi rnetodolojinin yeni olmas1d1r. Oncelikle kaydedilmelidir ki klasik oryantalizmin birincil derecede onem atfettigi tarihi ele~tiri metodu Wansbrough'yt memnun etmemektedir. <;Unkti dini metinlerde kaydedilen olaylann gers;ekligini ara~tmna ona gore anlams1z bir ugra~1dl!. Bu nedenle de o dini metinlerin, ozellikle de Kur'an'm edebi36 (literary), bi9imsel (form), kaynak (source) ve redaksiyon (redaction) as;1larmdan ele~tiri stizgecinden gei;:irilmesinin gerekliligini savunmaktadlf .. A~m ~Upheciler, geleneksel !slam kaynaklarma gUvenmemektedir. <;unkti bu kaynaklar, anlattiklan ilk donemleri yans1tmamaktad1r. Nedenine gelince, onlar siyer-megazi ve hadis kitaplarmm yazarlarmm anlatt1klar1 olaylan gorrnediklerini, dolay1s1yla objektif olmalarmm miimktin olamayacag1dir. Hatta pirleri Wansbrough'ya gore, ya§ad1g1, gordtigU olaylar1 anlatsa da sonui;: itibariyle bu anlat1m (yaz1ya ges;i§) bir i;:e§it bilini;:li ya da bilini;:siz bir yoruma baghdir. Bu nedenle mutlak anlamda olay1 tarafs1z bir §ekilde yans1tmak mtimktin degildir.37 Sonraki donemlere ait yazilt eserler, yazarlarmm olmasm1 istedikleri ya da dti§Undtikleri detaylar1 aktarmaktadir. Bununla beraber Wansbrough, bu kaynaklarda baz1 gtivenilir bilgilerin olabilecegini, fakat bu belgeler ilk donemlere ait olmad1g1 ii;:in bunlarm ii;:indeki dogm verileri tespitin

32 A.g.e., 45 33 A.g.e., 47-50 34 M. Fred Donner, Narratives of Islamic Origins, Princeton: The Darwin Press 1998, 36 35 Motzld, Casanova'mn 1911 'de yaymlanan bir eserinde Kur'§n'm halife Abdtilmelik tarafmdan toplattld1gu11 soyledigini kaydetmektedir. (Harald Motzki, 'The Collection of the Qur'an: A Reconsideration of Western Views in Light of Recent Methodolo-gical Developments', Der Islam, 78 (2001) 8); Minganga da berizer bir gorll~il ileri stirmektedir. (A. Mingana, 'Syriac Influence on the Style of th~ Kur'an, Bulletin of the Joh11 Rylands Library, 11 (1927) 77; A. Mingana, 'The Transmission of the Kur'an, Journal of the Manchester Egyptian and Oriental Society, 5 (1915-1916) 46) " 36 Wansbrough'mn edebi yakl~1m1yla bir sonraki grupta kendilerinden bahsedilen edebi yakl~un arasmda ciddi farklar vardtr. . 37 J. Koren-Y.D. Nevo, 'Methodological Approaches to Islamic Studies', Der Islam, 68 (1991) 91

imkans1z oldugunu iddia etmektedir.38 Ozetle, bu kaynaklar edebl literatUrdUr, bu nedenle bunlarm incelenmesi edebi (literary) yakla~1mla yap1lmahd1r, tarihi ele~tiri

ile degil. Wansbrough ozellikle Alman ilim adamlarmm Eski ve Yeni Ahid

9ah~malannda geli~tirdikleri bazt metotlarla bUtUnil olu~turan pasajlann nas1l yaptland1gmi ve btitUnle olan ili~kilerini incelemektedir. Sozgelimi, form (bi9imsel) eie~tiri metodu, 'ne' soylendigini (ic;erik), 'nasil' soylendigini (bi9im) ve 'hangi durum'da soylendigini (sitz im Leben) ara~tmrken, aym zamanda bu tic;lti arasmdaki ili~kiyi ortaya c;1karmaya c;ah~maktad1r. Genre (JOnre) analizi de denen bu yakla~1m da Kur'an surelerini kil9tik gruplara ay1rmaktadir. Sonra da her bir grubun bic;im, ic;erik ve i~levini ortaya c;lkarmaya c;ah~maktadtr. Kur'an pasaj larmm hangi edebi tarza ait oldugunun tespiti aym zamanda ilgili pasajm ya da ayet grubunun ya~amm hangi durumunda ortaya 91kt1gm1 bilmemizi saglamaktadir. Buras1 gerc;ekten c;ok onemli, c;tinkti her bir grup farkh bir ya~amsal durumu yans1tmaktad1r. Ozellikle Kitab-1 Mukaddes ara~tmnact larmm Zeburlar39

ve 1nciller40 Uzerinde yapttklan c;ah~malarda gortildtigti gibi, her anlatim farkh bic;imlerde ifade edilmi~ ve her biri farkh bir i~leve sahiptir. Bu farkh bi9imler arasmda mukayeseler yap1lmakta, boylece de bir anlat1mm geli~im sertiveni izlenmeye 9ah~1lmaktad1r. Redaksiyon ele~tiri ise, yaz1h metnin bir sozel tarihinin oldugunu kabul eder ve bu tarihi stirecin ne gibi safhalardan gec;tigini ve son ~eklini nas1l ald1gm1, ba~ka bir ifadeyle, editorltik a~amasm1 incelemektedir. Bic;imsel ele~tirinin bir uzantis1 olan redaksiyon ele~tiri metodu, Wansbrough'ya gore Kur'an'1 yaz1ya ge9iren editorlerin kelami kayglianm da tespite yaramaktadtr. Aslmda tamamen sinoptik 1ncillerin i9inde bulundugu say1s1z 91kmaz1 a~mak ic;in geli~tirilen bu metotlan Wansbrough Kur'an'a uygulamaktad1r. Her ne kadar metodu tarihsel ele~tiriden farkl1 gortilse de sonu9 itibariyle Wansbrough bir tarih in~a etmektedir. Ba~ka bir ifadeyle farkh a91lardan yakla~arak tarihsel sertiveni gozlemlemektedir. 1lgin9tir ki, Kur'an analizlerinde Wansbrough bu metotlann

38 Charles J. Adam, 'Reflections on the Work of John Wansbrough', in Herbert Berg (ed.), Islamic Origins Reconsidered: John Wa11sbrouglz and the Study of Early Islam, Berlin-New York: Mouton de Gruyter 1997, 79 . 39 Zeburlarm tek tip olmad1g1, farkh bic;imlerinin oldugu vurgulanmak:tadrr. Bazilan hamd (~Ukilr) ifade ederken baz1lan ilahi ya da na't bic;imindedir. (John H. Hayes-Carl R Holladay, Biblical Exegesis, London: SCM Press 1993, 85) 40 M. Dibelius incil anlatunlanm be~ bic;imde analiz.etmektedir: 1- i~tiyak ktssalan (egitim amac;h kuUandm1~tlr), 2- Orneklemeler (vaizler tarafmdan emsal gostermek iyin kullantlrnt~tlr), 3- Kissalar (orneklemelerden daha uzundur ve k1ssac1lar tarafindan kullamln11~trr), 4- Efsaneler (dindar insanlann ornek yonlerinin anlattld1g1 geni~ tasvirler) 5- Mitter (Tann'mn c;ok farklt i~lerini anlatan ktssalar). (N. Robinson, French Structural Analysis a11d Its Application to the Narratives of St. Luke's Gospel, -Basllmam1~ Doktora Tezi- Birmingham 1976)

177

geyerliligini kabul ettigi donemlerde Bat1'da ilgili metotlar tarih olmak tizereydi. Rippin ise, Kur'an'm t1pkl Wansbrough gibi, iki asirhk bir.stirede iki kapak

arasma getirildigini kabul etmekte ve bu ozelliginden dolay1 gtinUmUz insanmm, miibfn (ay1k) olmaktan uzak olan bu Kitab'1 anlayamayacag1m savunmaktadir. Ne yap1lmas1 gerektigi konusunda ise Rippin, Kur'an'1 ilk tefsir edenlerin eserlerini incelemeyi onermektedir.41 Rippin, aslmda tefsiri Kur'an metninin bir yorumu olarak gormemekte, bilakis onu bir ye~it Kur'an sembollerinin bir uzantlSl olarak alg1lamaktad1r. Bu durumda tefsir kesinlikle Kur'an metninin yeniden tiretilmesinden b~ka bir §ey degildir. Ba§ka bir ifadeyle tefsir, Kur'an metninden bag1ms1z addedilmemelidir. Bu nedenle as1l anla~Ilmas1 gerekenin tefsir oldugunu soylemektedir. Madigan ise ilk miifessirlerin Kur'an'1 anlamak iyin gosterdigi yabay1 daha sonra gelenler de tefsirler iyin gosterecektir demektedir.42 Bu nedenle a~m ~liphecilerin bir yok gorli§linde oldugu gibi Rippin'in bu yakla§1m1 da hiy saghkh gorlilmemektedir.

A§m §Uphecilerin iizerinde durdugu bir ba§ka konu da isJam ve Kur'an'm kokeniyle ilgili istam d1~1 kaynaklarm neler soyledigidir. Onlar bu kaynaklan kullanarak islami kaynaklarm otantikliginin bir ye~it saglamasmm yapilacagma inanmaktad1rlar. Bu kaynaklar, ilk donem mUsltimanlarm kom§ular1 olan huistiyan ve yahudilerin istam hakkmda verdikleri bilgileri ve baz1 arkeolojik verileri iyermektedir. Bu tlir bir saglamay1 Crone ve ~ook'un Hagarism: The Making of the Islamic Worlcl'3 adh eseri ile C. Luxenberg' in Die syro-aramiiische Lesart des Koran: ein Beitrag zur Enschliisselung der Koransprache44 yapm1§t1r. Hagarism, islam'm kaynagm1 heterojenik bir yap1da aramaktadir. K1saca istam, kaybettikleri topraklar1 yeniden almak iyin ortaya ytkan Mesihi bir harakettir. Bu haraket Hagarism (Hacerllik) olarak adlandmlmaktachr. islam'm ortaya 9Ikt1gi yevre ise liy tip h1ristiyan kUltlirlinU iyinde bannd1rmaktad1r: K1pti/koy!U, Nesturi/aristokrat ve Suryani/mistik. istam boyle bir yap1da bolgeler fethetmi~, sonra da Ferisl bir yogulculuga donU~erek medenile~mi§tir.45 N. Daniel Hagarism'le ilgili olarak, 'hipotezler zinciriyle orUldtigiinli ve boyle bir hipotez ordusunun da sadece

41 A. Rippin, (ed.) Approaches to the History of the Interpretation of the Qur'an, Oxford: Clarendon Press 1988, 3 42 Madigan, A., 'Reflection on Some Current Directions in Qur'anic Studies', The Muslim World, 85 (1995) 351 43 Patrica Crone-Michael Cook, Hagarism: The Making of the Islamic World, Cambridge: Cambridge University Press 1977 44 Christoph Luxenberg, Die Syro-aramiiisc/1e lesart des Koran: ein Beitrag zur E11schliissel1mg der Koransprache, Berlin (Das Arabische Buch) 2000. Kitabm admm Tilrkye kar~1hg1 'Kur'an'm Suryani-Aramice Okunu~u: Kur'an dilindeki ~ifrenin yClzillmesine katkt.' 45 John Wansbrough, 'The Review of Hagarism', The Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 41 (1978) 155-6

178

kullamlan delillerin degerlendirilrnesi konusunu golgeledigirii' soyler.46 Yukanda kaydedilen goril§lerin ·yamsua ~m §ilphecilerin (kendi aralarmda farkhhklar vard1r) ileri silrdiik.leri onemli baz1 noktalar1 ~u §ekilde ozetleyebiliriz:

i- ilk donem yazmalar Hz. Osman tarafindan s:ogalttlan Mushaflara uyuyor mu? ii- Bu yazmalarm (Mushaflann) herhangi birisi Hz. Osman'm 9ogaltt1g1

Mushaflardan biri olabilir mi? iii- Kur'an'm cem'iyle ilgili rivayetlerin kokenleri ne derece sahihtir? iv-Kur' an surelerinin her hangi birisinin i9erigi Hz. Osman'm vefatmdan sonra

olmu~ bir olay1 yans1ttyor mu? v- Siyer kitaplarmrn bazt boliimleri Kur'an'm baz1 pasajlarmdan once olabilir

.? rm. vii-Tefsiri her hangi bir malzeme Kur'an'a sonradan eklenmi~ midir? vii-Kubbetils-sahra'daki yazmalar nas1l yorumlanmahdir? viii- Yemeni (San'a'da bulunan) yazmalar bugiin elimizdeki Kur'an'la aym m1

yoksa farkh m1du? Bu son derece radikal yak.l~unlar sonucu ~ilphecilerin biiyiik bir lasmI

geleneksel oryantalistlerin aksine Hz. Peygamber iizerindeki muhtemel yahudi ve h1ristiyan etkileri konusuyla his: ilgilenmezler.47 <;iinkii Kur'an'm meydana geldigi atmosfer, O'nun farkh oldugunu gostermek zorundad1r. Bununla beraber, Kur'an'm monoteist dinlerdeki ortak gelenek.lerden istifade ettigini de israrla belirtmektedir. Kur'an't olu~turan materyalleri ise Wansbrough, prophetic logia48

olarak adland1rmaktadu. Wansbrough'ya gore prophetic logia, Kur'an'm i9erigini te§kil eden fakat zamanla olgunla§an ve miisliiman49 toplumun ritiiel ve didaktik ihtiyacm1 kar~1layan bagtmsIZ gelenekler biitiiniinden ba~ka bir§ey degildir. Her ne kadar miisliimanlar Hz. Peygambere at1fta bulunsalar da bu olu§um, Wansbrough'ya gore, iki asuhk organik bir geli~imi i9ermektedir. Kur'an'daki tekrarlarm ve (sozde!) tezatlarm farkh gruplar arasmda varolan prophetic logia'Iara i~aret ettigini, bunlarm Kur'an'da yerlerini almadan once yerel de olsa kanonik bir statiistiniin oldugunu varsaymaktad1r. Fakat Kur' an iki kapa.k arasma topland1gmda prophetic logia'larm bazilar1 kanon'un (Kur'an) d1~mda, baz1lan ise i9inde yer ald1. Wansbrough, Mushaf ya da Mesahifleri daha onceki bagtms1z logia'larm

46 Norman Darnel, 'The Review ofHagarism', Journal of Semitic Studies, 24 (1979) 296-8 47

G.R. Hawting, 'John Wansbrough, Islam, and Modernism', in Herbert Berg (ed.), Islamic Origins Reconsidered: John Wansbrough and the Study of Early Islam, Berlin-New York: Mouton de Gruyter 1997, 34 48 Wansbrough, a.g.e., 51 49 Wansbrough'm bazi sempatizanlan, ozellikle hrristiyan kaynaklarda, 1slam'm ilk donemlerinde 'milsltiman' ifadesinin yerine 'Haceriler (bagarine)'., '1smaililer' ya da 'SaracenJer' tabirlerinin kullan1ldigIDI; bu nedenle milslilmanlann kendilerini milsltiman olarak adlandtrdlklar1 zamaru, siyasi ilstilnlilgil ellerine geyirdikleri Abbasi donemi olarak belirlemektedirler. (Koren-Nevo, a.g.e., 90)

179

varhgma i~aret eden onemli bir deli! kabul etmektedir. Wansbrough'nm fikirlerini bu kadar rahat ortaya koyabilmesinin tek nedeni ise, argume11tum e. silentio' dur (ilk doneme ait yaz1h belgelerin elimizde olmamasi).50

3- Edebi51 Kur' an Okumalan Kur'an'm yaplSI, edebi ilsh1bu ve kronolojisi tarihsel olarak Batt'hlar ii;in her

zaman problem olmu~tur.52 Onlar Kur'an'da ne manttkl, konusal ve didaktik, ne de tarih'i bir bilttinliik gormemektedirler. Aynca Kur'an'1, Kitab-1 Mukaddes'in bo­zulmu~ bir ~ekli olarak alg1lad1klan ic;in, O'nun anlammm Kitab-1 Mukaddes 1~1-gmda degerlendirilmedigi silrece hep kapah kalacagm1 dti~ilnmektedirler. Bununla beraber Bat1'da ozellikle son y11larda baz1 yazarlarm Kur'an metninin edebl yonil ilzerinde yogunla~arak Kur'an'1 Yahudi ve H1ristiyan tesiri altmda olu~mu~ bir Kitap olarak gorenlere gizli de olsa tepki gosterdikleri gozlemlenmektedir. J. D. McAuliffe'nin de ifade ettigi gibi onlarm eserleri genelde Kur'an'm anlat1m ozel­likleri ve edebi yonilniln kalitesiyle ilgilidir. Bunlar Kur'an'1 anlamada O'nu Ki­tab'1 Mukaddes'in bir versiyonu olarak gormenin c;ok verimli bir yakla~un olma­d1g1 kamsmdadirlar.53 Onlar her iki Kitabm baz1 anlat1mlar1 arasmda benzerligin var11g1Ill kabul etseler bile, yapm1~ olduklan analizlerle her biri nin anlatun yap1-smm, tematik, moral, ve teolojik olarak farkl1 k1ssalar1 ic;erdigine inanmaktad1rlar. Bunlar sahip olduklan edebi birikim yard1m1yla gayr-i miislim Kur' an okuyucusu­nun, ah~m1~ oldugu ya da beklentilerinin otesinde bir ush1pla sunu~ yapan Kur'an'­m anlat1mmm basit gorillmemesinin gerekliligini belirtirler. Johns, Waldman, Robinson, Sells, Zahniser' in eserleri bu yeni geli~meye gilzel bir ornektir.

Kur'an'a edebi yakla~1m demek, ana fonksiyonu din! bir metin olan Kur'an'a edebt bir metin gibi muamele etmek demektir.54 Ba~ka bir ifadeyle Kur'an'm

so Wansbrough, a.g.e., 44 si Burada bahsettigimiz edebl tefsir metodu Kur'an'm par9a par9a degil de konu konu ele almmasmt gerektigini soyleyen Emin el-HUli'nin geli~tirdigi edebl tefsir'den farkhdir. Her ne kadar aralannda benzerlikler olsa da el-Hfili'nin yakla~irmyla bizim irdelemeye 9ah~t1gmuz edebl tefsir metodu arastnda ciddi farklar vardir. El-Hiill'nin yontemiyle ilgili geni~ bilgi i9in bkz. (Emin el-HOli, Kur'a11 Tefsiri11de Yeni Bir Metod, (~ev) Mevltit GUngor, istanbul: Kur'an Kitaphg1 1995, 76-90; Davut Aydilz, Teftir <;e#tleri ve Konulu Tefsir, istanbul: I~Ik Y. 2000, 58-59; Mehm.ed Akif Ko~. Bir Kadm Miifessir Ai~e Abdurralu1um ve Kur'a11 Tefsirindeki Yeri, istabul: $ule Y. 1998, 26-36) 52 Hartmut Bobzin, 'A Treasury of Heresies', Qur'an as Text (Stefan Wild ed.), Leiden: Brill 1996; Thomas Carly, 011 !feroes (Lecture!!: Tlze Hero as Prophet Mahomet), London 1841, 64-65 53 J. D. McAuliffe, 'The Qur'anic Context of Muslim Biblical Scholarship', Islam and Clzristia11-Muslim Relation, 7 (1996) 142 54 Mustansir Mir, 'The Qur'an as Literature', Religion and Literature, 20 (1988) 50; Andrew Rippin'in de konuyla ilgili benzer gorU~leri vardtr. (A. Rippin, 'The Qur'an as Literature: Perils, Pitfalls and Prospects', British Society for Middle Eastem Studies Bulletin, 10 (1983) 38.

180

modern edebiyat kuramlan 9er9evesinde hem tematik hem de yap1sal biitiinlilgiinlin degerlendirilmesi kastedilmektedir. Ozellikle yap1salc1ss ve anlat1 bilimin l§tgmda akla ilk gelen konu, 'Dini bir metin olan Kur' an, harici bir kaynaga ba~vurmadan, kendi ba~ma edebi. bir biitiin olarak anlamh m1dir?' sorusudur. Onlara gore bu sorunun cevab1 mlispettir, 9iinkii bu yakla~un, glinlimtize kadar gelen her anlat1mda evrensel baz1 ortak ozelliklerin varhg1m kabul etmektedir.s6

Kur' an, bir1tok metinde var olan anlatma, diyalog, dramatik diyalog, hiciv, kinaye, mecaz, te~bth, temsil, hazifler, karakterize ve karikatlirize etmeler, ritmik ilsh1p gibi edebi sanatlan kullanmaktadir.s7 Bu, kesinlikle her tiirlii edebi sanat Kur'an'da vardir anlamma gelmese de, edebi sanatlann kayda deger bir oranda mevcudiyeti de bir ger9ektir. Elbette Kur'ani anlat1mm gayesi sadece baz1 anlat1m tekniklerini gostermek degildir. Kur'an as:ik bir ~ekilde muhatab1m, i9erdigi hakikati kabule ikna etmeye 9ah~maktad1r, hatta bazan zorlamaktadrr. Bununla birlikte bu tekniklerin varhg1 O'nun anlattmmdaki edebi iislup vurgusunun bir kenara attlamayacak kadar onemli oldugunu gostermektedir.

ikinci onemli bir nokta da bu tilr bir okuyu~ta Kur'an metninin tarihi arkaplanmm fazla i~lenmemesidir. Onlara gore as1I konu Kur'an'm ~imdi elimizdeki haliyle ne anlam ifade ettigi sorusudur. Bu nedenle ilgili yazarlar Kur'an't kimin ve kim is:in yazd1gm1, ne zaman, nerede, nastl, ni9in ve hangi ~artlar altmda ortaya 91kt1g1yla ilgilenmemektedirler. Bu tiir bir yakla~1m1 modern edebiyat kuramctlan synchronic (e~ zamanh) okuma olarak adland1rmaktad1rlar. Synchronic okuma Kur' an metninin her bir pasajm1 aym anda e~ zamanh (b~ka bir ifadeyle 'zamans1z') ve bir biitlin olarak okl.imaktan ibarettir. Boylece, artzamanh okumalarda oldugu gibi tarihsel stire9, kelime kullammlari arasmdaki farkhla~ma ya da geli~im, surelerin ya da ayet gruplannm indigi doneme gore degerlendirmeler 9ok onemli degildir. Metne bir ayna gibi bakarlar ve metnin yans1tt1klanm gormeye 9ah~1rlar. Halbuki artzamanh okumalarda metin bir pencere gibidir ve metin sahibinin dii~tincesinin ve niyetinin aranmas1yla birlikte devamh metnin arkaplana gitme egilimi vardtr.58

Bir ba~ka onemli nokta da bu yazarlann, ~m §liphecilerde oldugu gibi Kur'ani anlahmm i~levinden 9ok bu anlattmm yap1smm i~leviyle ilgilenmeleridir. Kur'an'da diizenli bir ~ekilde tekrar etmekte olan anlatun yap1lan, anlatumn yap1sal gramerini olu~turmaktadrr. Bu gramer lingliistik gramerden farkhdrr. Konuyla ilgili iki onemli kavram vardtr: i. ytizeysel yapt, ii. derin yap1.s9 Ytizeysel

ss Rippin, a.g.e., 10 (1983) 38 s6 D.F. Tolmie, Narratology and Biblical Narratives: A Practical Guide, London: International Scholars Publication 1999, 1 s7 A.H. Johns, 'In Search of Common Ground: The Qur'an as Literature?', Islam and Christia11-Musli111 Relationship, 4 (1993) 191-209; Mir, a.g.e., 20 (1988) 52 ss John H. Hayes-Carl R. Holladay, Biblical Exegesis, London: SCM Press 1993, 113-114 s9 Sozgelimi, 'polis katili vurdu' ci.imlesiyle 'katil polis tarafmdan vuruldu' ci.imlesi

181

yap1da olaylar dtizenli bir ~ekilde birbirlerini takip ederek meydana gelirler.60 Derin yap1 iyok daha komplekstir. Anlat1 bilimciler derin yapmm ortaya 91kar1lmas1 i9in degi~ik modeller ve teknikler geli~tirmi~lerdir. Bu modellerden ~ok ·si.lc kullamlanlar arasmda, anlatmm iiysel organizasyonu diyebilecegimi.Z '\:iastik/chiastic'61 yap1 ile Greimas tarafmdan geli~tirilen 'gosterge karesi/semiotic square'ni zilcretmek mtimktindtir. Bu ttir tekniklerin kullanim1y!a, anlatidaki benzerlik ve kar~1thk ili~kilerinin gorsel a91dan daha rahat izlenebilme olas1hgmm elde edilmesi ve bu sayede de okurun sure i9inde fevkalade onemli noktalar1 rahathkla ke~fedebilmesi imkan dahiline sokulmaktadtr. Alter' in de ifade ettigi gibi, benzerlik ve farkhhklann ortaya iy1kanlmas1 ger9ek anlamda metin okumanm merkezini olu~turmaktadir.62 Bundan sonra okur, metinde buldugu degi~ik ili~ki ve yap1larm sureyi anlamland1rmada ne gibi faydalar1 olacag1 tizerinde durur.

Onlara gore okur, oncelikle Kur'ani anlatimm alt boliimlerini tayin etmelidir.63

<;tinkti bu yazarlar Kur'an surelerinde baz1 yap1sal ozellikler gormektedir. Sozgelimi baztlarma gore, genellikle erken donem Mekki sureler homojen bir yap1ya sahiptir; bu sureler bir ya da birka9 bOltimden olu~makta ve her boliim belirli konular64 etrafmda donmektedir. Bu konulan ~u ~ekilde ozetlemektedirler: i. Vahiy ve ilahi Mesajm statiisii, ii. Ahiret (Qldi.ikten sonra dirilme), iii. Kainatta Allah'm Kudretini gosteren i~aretler, iv. Geiymi~ peygamberlerin ktssalar1, v. Cedei (inan9sizlara kar~1), vi. Baz1 el9ilerle ilgili ozel anlatlIDlar.65 ~unu belirtmekte yarar vardir ki bu altba~hklar tamamen sorunsuz degildir. Bununla beraber kolayWc a91smdan surelerin iiyeriklerini gene! de olsa kar~tlamaktadtr. Aynca bazi ar~t1rmactlar, Mekki domenin orta ve sonlarmda inen surelerde ii9lii bir yap1 gozlemlemektedirler. Bu yap1da birbirlerini iyagn~t1ran bir giri~ ve sonu9 boltimti ve bu ikisi arasmda bulunan uzunca bir anlattm boliimii yer almaktad1r. Medeni surelerde ise bu ti.ir bir yap1y1 91karmak iyok daha zordur. K1ssalar, hukuk, dramatik sahneler, diyaloglar vs. bulunan degi~ik Kur'an anlatlffilan ilk bak1~ta metinsel btitiinliik kar~1smda bir engel gibi durmaktad1r. Fakat Zahniser'in de ifade ettigi gibi bu, kesinlikle Medeni surelerin i9sel (biitiinltik) yap1ya sahip olmad1klar1 ya da

yiizeysel yapt a9tStndan farkhd!J', 9ilnkil birincisinde polis ozne, ikincisinde ise katil oznedir. Fakat bu cilmlelerin derin yap1S1 (anlat1 grameri) aymdrr. 60 D.F. Tolmie, Narratology a11d Biblical Narratives: A Practical Guide, London: International Scholars Pub. 1999, 65-66 61 Chiasmus adm1 bir Grek alfabesi harfi olan X,'den almaktadir. Anlatuntn i9sel btitilnlilgilnU gosteren bir edebt tekniktir. $ayet anlatllll a b c d e f f'e'd'c'b'a' ... simetrik bir ~ekilde sistematize edilebiliyorsa bu anlatt bUttihlUk arzediyor demektir. 62 Robert Alter, The World of Biblical Literature, London: The Cromwell Press 1992, 72 63 Bu grubun bazt yazarlan Pakistanh mUfessir 1slah1'den istifade etmektedir. 64 Bu formata uymayan baz1 sii.reler vardrr. 65 Neal Robinson, Discovering the Qur'a11: A Contemporary Approach to a Veiled Text, London: SCM Press 1996, 99-146

182

bag1ms1z bolUmlerin aceleyle bir araya getirilmi~ kompozisyonlar oldugu anlamma gelmemektedir. 66

Surelerin alt bolUmlere aynmmda sure i9indeki konusal degi~iklikler onemli etkenlerin ba~mda gelmektedir. ikinci bir kriter de, anlat1m tarzmdaki degi~ikliktir. Anlat1c1 (Kur'an'da bu genelde Allah'tir cc.), Kur'an'da konu~urken bazan tek tarafl1 bir anlatidan s:1kar ve olay1 diyaloglar ~eklinde sunar, ya da anlat1c1 bizzat kendisi diyalogu b~latrr. Bazan da muhatabm degi§tigini gozlemlemekteyiz. Bir silre i~inde Allah (cc) bazan Hz. Peygarnber' e, inananlara, inkar edenlere, Y ahudi ve Hiristiyan toplumuna, bazan da btitiin insanhga hitap eder. Ozellikle Mekki silrelerde ras1lalar da silreyi boli.imlere ayirrnada kullamlan tekniklerden birisidir.

Her ne kadar bu gruptaki ara§tirmac1lar bazan degi§ik anlat1 modelleri se9seler de ortak teknikleri kullandtklar1 bir gers:ektir. Kur'anl anlat1mm daha detayh bir §ekilde analiz edilebilmesi is:in i.izerinde durduklar ba~ka konular da vardrr. Onemlileri arasmda anlat1da zaman nosyonu, karakterler, karakterize yollan ve anlat1 dilzeyini zikredebiliriz. Kur'an'i anlattmm ba~ka onemli bir ozelligi de olaym hem anlat1c1 hem de karakterler tarafmdan verilmesidir. Bazan anlatJc1, an1at1dan 9ekilir ve karakterler konu~maya (diyaloga) ba~lar. Anlatmm s1frr dUzeye s:ekildigi bu an, aym olaym farkh as:1lardan sunulmast anlamma gelmektedir. Kur'an ktssalarmda dikkati s:eken bu tarz, anlama as:1smdan okura kayda deger bir ~ekilde yard1mc1 olmaktad1r. Aynca okurun algt dUnyasm1 bir dereceye kadar §ekillendiren anlat1c1, anlat1daki karakterler hakkmda bazt degerlendirmelerde bulunur. Bu degerlendirmelerle bazan anlatic1 okuru, karakterler hakkmda yonlendirir. Ozellikle Kur'an'm peygamberler ve bazt omek §ahislar hakkmdaki ifadeleri bu as:1dan s:ok onemlidir. <;Unkil bu degerlendirmeler anlat1c1 tarafindan dogrudan yapilan degerlendirmelerdir. Bazan da anlatlct karakterlerin i9sel konu~malarmt, duygularm1 seslendirir.67 Bununla beraber, bir metinde karakterlerin ozellik.lerini ortaya 91karma elbette ki anlat1cmm yapt1g1 degerlendirmelerle smrrh degildir. Dolayh da olsa karakterlerin tammlanmasmda, onlarm konu§malar1 (diyaloglar1), eylemleri, gorUnU§leri, giyim tarzlar1 ve s:evreleri68 onlar1 daha iyi alg1lamam1za

66 A.H. Mathias Zahniser, 'Sura as Guidance and Exhortation: The Composition of Surat al­Nisa', in Asma Asfaruddin, A.H.M. Zahniser, Wiona Lake (eds.) Humanism, Culture and l.Anguage in tlze Near East Studies in Honor of George Krotkoff, Indiana: Eisenbrauns 1997, 73; Neal Robinson, Tlze Structur.e and Interpretation of Surat al-Mu'mi11u11 ~as1lmam1~ makale 9altllmas1) 1 Taha, 20:67 'Bu yiizden Musa iyinde bir korku hissetti' ayetini buna ornek verebiliriz. Bu teknik, anlat1 bilimde 'i<r 9oztimleme' veya 'y~anrnakta olaru aktarma' adlar1yla arulmaktadtr. Bu telmik ve kullanum haklanda geni~ bilgi iym balamz: GUrsel Ayta<;, <;agda$ Turk Romanian Ozerine incelemeler I, istanbul: Gilndogan 1990; Berna Moran, Tiirk Romamna Ele$tirel Bir Bak1$-I, lstanbul: 1Jeti~irn Yaymlan 1990. 68 Shlomith, Rirnmon-Kenan, Narrative Fiction: Contemporary Poetics, London and New York: Methuen Co. Ltd. 1988 (First Pub. in 1983) 56-66

183

yard1mc1 olmaktad1r. Sonuy olarak Kur' an metninin anla~1lmasmda klasik donemde ornegi olmayan . .

bir yakla~1m sergileyen bu grup yazarlannm Kur'an tefsirine onemli a91hmlar getirdigi kamsmdayun. Bununla beraber ciddi bir ilmi tetkike ve ihtiyath yakla~1ma da her zaman ihtiyay vard1r.

4- Dindar Htristiyan Oryantalistler Bu grup, Kur'an'a yakla~1mlarmda ihtiyatt ve dini sempatiyi bir arada

bulunduran baz1 oryantalistlerden olu~maktad1r. Bu ~ah1slan aym ba~hk altmda toplamamlZln nedeni aralannda bulunan baz1 genel benzerlikten dolay1d1T, yoksa Kur'an'm kaynag1, Hz. Peygamber'in ~ahsiyeti, Vahy'in niteligi ve ~ekilleri vb bir yOk konuda kendi aralarmda farkhhklar vard1r. Onlar gene! de ~u sorunlar iizerinde durmaktad1rlar: 20. yiizytl, ozellikle ikinci yar1s1, degi~ik din mensubu toplumlan birbirlerine daha s;ok yakl~t1rm1~t1r. Bu yeni ya~ay1~ tarz1yla, tarihi olarak devamh birbirleriyle mlicadele etmi~ olan miisltiman ve h1ri~tiyanlar kar~1 kar~1ya gelmi~lerdir. Farkh dinlerin mevcudiyeti ve lmistiyanhk d1~1 bu dinlerin mensuplannm dinlerine baghhklanm s;ok iyi gozlemleyen Bat1'h baz1 ilim adamlan 'Bu dini 9ogulculukta farkh dinlerin ve dolay1S1yla da dindarlarm durumu nedir? Hiristiyanhk tek ve mutlak dogru mudur? Yoksa ba~ka dinler de en az hiristiyanhk kadar dogru mudur? Varhg1m siirdtiren bu din ve dindar 9e~itliligini diyalog ad1 altmda nas1l bir araya getirebiliriz? Acaba dindar bir h1ristiyan'm Kur'an'1 dogru bir ~ekilde anlamas1 mtimkiin mtidiir? Bu anlama siirecinde ara~t1rmac1 tarafs1z kalabilir mi?' gibi baz1 sorulan sormaya ba~Jam1~lard1T. Bu tiir sorular ve ya~ad1klan sorunlarm yan1t1 ise onemli bir oranda Kur' an okumalannda takip edilecek metodolojiyle ilgilidir. Burada islam'1 ve Kur'an't yorumlarken yazann kulland1g1 malzemeyi nastJ se.s;tigi ve ses;ilen bu malzemenin nastl yorumland1gmm bilinmesi son derece onemlidir.

Grubun bir on haztrlay1c1S1 olarak kabul edilen ve genelde islam ozelde Kur'an konusunda Bat1'da ilk sempatik ad1m1yla tanman Frans1z oryantalist L. Massignon'dur. 0 islam'1 ibrahimi gelenegin bir paryasl gormekte ve onu Yahudilik ve ozellikle de Htristiyahkla bir araya getirmeye yah~maktad1r.

Hepimizin de bildigi gibi, isJam'a kar~1 klasik katolik bak1~ ay1smm bir pariya da olsa yumu~amas1m saglayan Massingnon'dur. Onun bu giri~imiyle de zaten mtisliiman h1ristiyan diyalogu daha diizeyli bir ~ekilde ba~lanu~ttr.69 0 Bat1h meslekta~lanm Kur'an'm ~arth otoriiesini kabule 9ag1rmaktadir.7°' Massignon'un I. Diinya sava~t arifesinde Ortadogu'daki ki~isel tecriibeleri ve buyiik mutasavv1f Hallac'm hayatma ve sozlerine vukufiyeti ona Kur'an'da bulamad1g1 fakat Hallac'm hayatmda buldugu a~k ve ~efkatin mh diinyasm1 ke~fetme imkam

69 C. Troll, 'Changing Catholic Views of Islam', in Jacques Waardenburg (ed.), Islam and Christianity: Mutual Perspectives Since the mid 20th Ce11twy, Peeters Pub. 1998, 28 70 J. Waardenburg, 'Massignon: Notes for Further Research', The Muslim World, 56 (1966) 164

184

saglamt§ttr. Ona gore Kur'an'da a§ktn ve §efkatin eksikligi tasavvufla giderilmi§tir. Boylece o islam'i miistakil geleneklerden olu§an bir biltiin kabul etmekte ve miisliimanlarm da bir §ekilde kurtulu§a erecegine inanmaktadtr.

Massignon'la aym 9izgide· giqen bazt Katolik ve Protestan hiristiyan yazarlar da miisliimanlarm din! tecrilbeleri ve manevi .hayatlanndan etkilenerek tarihsel olarak mi.islUmanlara ve Kur'an'a haks1zhk edildiginden rahats1z olmu§lard1r.71 Bu yazarlarm onde gelenleri arasmda §Unlar zikredilebilir: Smith, Watt, Kling, Cragg. Her ne kadar bu isimlerin 9ogu Kur'an 9ah§malanndan 9ok milsli.iman ve h1ristiyanlar aras1 diyaloga onem verseler de Kur'an s:ah§malarma kayda deger yakla§1mlar getirmi§lerdir. Hemen hemen hepsi Kur'an'1 degerlendirirken milsli.imanlar arasmda icra ettigi fonksiyona onem verilmesi gerektigini soylerler. Yine her birisi Kur'an'm htristiyanlar i9in soyleyecek sozi.iniln oldugunu kabul etmekle beraber mi.isli.imanlarm d1§mdaki din! topluluklarda 9ok ozel bir yerinin olmad1g1 konusunu kaydetmekte olduk9a hassastrrlar.72

is!am ve Htristiyanhk, Kur'an ve Kitab-1 Mukaddes, milsli.iman ve htristiyan arasmdaki benzerlik ve aynhk konusu ve yukanda k1saca belirtilen sorunlarla ilgili her birinin yakla§1mmm farkhltk arzettigini daha once belirtmi§tik. Bu yazarlar arasmda en liberal yakla§unt benimseyenlerden birisi Smith'tir. Smith'e gore bir inan9 sahibinin diger dinler hakkmda soyledigi hi9bir ifade o dinin taraftarlarmca dogru olarak tasdik edilmedik9e kabul edilemez.73 Gori.ildtigil Uzere Smith dinlerin kendi ba§larma ozgilnlilgi.inil kabul etmekle birlikte, onun dini ara§tlrmalar alanmda ve killti.irel bir terim olarak Bat1'da kulla_mld1gm1 soyledigi 'din' veya 'din1er' terimlerinin terkedilip daha dinamik olan 'iman' ve birikimsel gelenek kelimeleri Uzerindeki vurgusu74 dinler arasmdaki mesafeyi biraz daha daraltmaktadtr. <;ilnkil bir.ikimsel gelenek dinin zaman, mekan ve §artlara gore yeniden yap1lanmas1 iken, iman A§ktn Varhga ki§inin bir i9 mukabelesidir.75 Ba§ka bir ifadeyle iman her ne kadar §ekilsel olarak farkh da olsa nitelik olarak evrenseldir. Ford'un da belirttigi gibi, Smith dinleri ozellikle de islam ve Hlristiyanhgm inan9 (belief) di.izeyinde birbirlerinden farkhla§t1gm1 kabul eder ama onlan derunl (fitri) iman (faith) dtizey~nde birbirlerine yakm gormektedir.76

Aynca Smith, fttrl iman birliginden dolay1 inananlann farkh dinlere mensup olsa da kurtulu§a ereceklerini soylemektedir. 0, Bati'da kilisenin klasik anlay1§1 olan

71 M. Rodinson, 'The Western Image and Western Studies of Islam', in J. Schacht, and C. Bosworth, (eds.), Tlze Legacy of Islam, Oxford: Oxford University Press 1979, 59 72 P. Ford, 'The Qur' an As Sacred Scripture: An Assessment of Contemporary Christian Perspectives', The Muslim World, 83 (1993) 144-147 73 Mahmut Aydm, 'Wilfred Cantwell Smith'de Dinsel <;ogulculuk', (ed) Cafer Sadtk Yaren, js/dm ve Oteki, istanbul: Kaknus Y. 2001, 83 74 A.g.e., 86 75 A.g.e., 89 76 Ford, a.g.e., 146

185

extra ecclesiam nulla salus (Kilise d1~mda kurtu lu~ yoktur) dil~uncesinin mant1kt olmad1g1 kanaatindedir. Bu nedenle Smith, Hrristiyanhg1 merkeze koyan ve diger dinleri onun etrafmda goren anlay1~m terkedilmesi i9in 9agnda bulunmu~tur. <";ilnkil Smith'e gore isa-Mesihi ·mutlak vahiy olarak gorlip diger dinlerin merkezine koymak, teorik olarak diger dinsel geleneklerin isa'dan bag1ms1z olarak A~km varhga ula~malan onilnde engel oldugunu kabul etmekdir.77 Boylece Smith bir taraftan 9ogulcu bir din anlay1~m1 benimsemekte diger taraftan da bir dilnya teolojisi olu~turmaya 9ah~maktad1r. Sonu9 olarak Smith inan9 soz konusu oldugunda insanhgm tek bir dinsel tarihe sahip oldugunu kabul etmekte ve diger dinlerin kat1hm1yla tek bir dlinya teolojisi ~urmay1 hedeflemektedir.78 Bu tilr bir yakla~1mm baz1 pratik faydalan vardir. Ozellikle misyoner olarak yeti~en Smith i9in art1k insanlar farkh dine sahip olsalar da bu ~ekilde birbirlerini daha iyi tamyacak, dil~manhg1 bertaraf edecekler ve son olarak da dilzeyli bir diyalogu ba~latacaklard1r. Aydm'm da belirttigi gibi Smith'e gore misyonerlik artik insanlarm din degi~tirmeleri i9in degil diyalog i9in bir ara9 olmahdir.79

Watt ve Cragg gibi, dindar ara~ttrmac1larm yakla~1m1 biraz daha farkhdir. Sozgelimi Watt, Vahiy vak1asm1 milsliimanlarm anlad1g1 anlamda degil de bir 9e~it Allah'm insiyatifiyle ba~layan ve tamamen bir insan olan Hz. Muhammed'in bu 9agnya bir kar~1hgmdan ibaret gorUr. Bir nevi i leti~ i rni 9agn~ttran bu yakla~1m1 Watt, 'bugiln Hiristiyanlar artan bir 9ogunlukla kabul etmektedir' sozUyle de kuvvetlendirmeye 9ah~maktad1r. Ona gore onceden hiristiyanlar, t1pkt milslilmanlar gibi, Vahyi Tann'nm peygamberine gonderdigi degi~mez soz olarak alg1Jamaktayd1, bugUn bu yakla~1m degi~mi~tir. Milsliimanlar da art1k peygarnber'in Tanr1'yla diyalogunu saglayan bu ileti~imi insan merkezli olarak kabul etmekte problem gormemelidir.80 Bundan sonra Watt, Vahy'i bir tilr 'tavsiye', 'ans1zm gelen ~ey' ya da 'ilham' olarak algilayarak milslilmanlarca gene! kabul gormU~ Vahiy anlay1~m1 gozard1 etmektedir.81 Watt'm Hz. Peygamber'in risaletiyle ilgili gene! millahazalar1 da V ahiy konusundaki yakla~1mlarmdan farkh degildir. Ona gore Hz. Peygamber ger9ek bir peygarnber oldugu kadar dinin dayand1g1 ana dil~ilnceyi ilreten ki~idir de. Ozetle, risalet ne kadar ilahiyse o kadar da be~eridir.82

77 Aydm, a.g.e., 94 78 A.g.e., 100 79 A.g.e., 101-102 80 Andreas D'Souza, 'Christian Approaches to the Study of Islam: An Analysis of the Writings of Watt', The Bulletin of Henry Martyn Institute of Islamic Studies, 10-11 (1991-1992) 70-71 81 A.g.e., 72 82 Watt'm islam'm kokeniyle ilgili yakla~un1 da c;:ok ilginc;:tir. 0 tslfun'1 tamamen toplumun ekonomik ve sosyal degi~imine baglamaktad1r. Tanrn toplumundan ticaret toplumuna donil~en Mekke hal.k1 bu degi~iklikten bireysel ve toplumsal ahlak ac;:1smdan olurnsuz

186

Sempatik h1ristiyan yazarlann, ozellikle Watt ve Cragg'm s1k s1k sergiledigi bir b~ka onemli ozellik de klasik ve modem milslilman ilim adamlarmm Kur'an yorumlarm1 dlizeltrneye te~ebb.Us etmeleridir. Mesela Cragg bir h1ristiyan olarak Kur'an'1 yorumlamaya yetkisinin .oldugunu soylemekte ve sonra da Hz. isa'nm statiisil ile ilgili yOk say1daki ayeti milslilmanlardan farkh yorumlamaktadtr. Tahrif, Hz. Peygarriber'in okuma ve yazma bilmesi ya da bilmemesi, incillerde Hz. Peygamber'in miljdelenmesi, Hz. isa'nm yarm1ha gerilip gerilmemesi ya da yahudiler tarafmdan oldilrillilp oldilriilmemesi ile ilgili ilginy yorumlarda bulunur. Oyleki Kur'an'm maria reddettigi ve kmad1g1 teslis'in bir. ye§idini (ruhu'l-kudi.is yerine Hz. Meryem'i zikrediyor) Kur'an'da gorebilecek kadar hiristiyanl bir bak1§ ay1sma sahiptir. Bu tiir bir yakla§1mm birincil hedefi, sanmm sozde objektif metin tahlili yolunu ayarken mi.isltiman ve hiristiyan diyalogu onilnde duran ye§itli dogmatik engelleri de bu §ekilde ortadan kaldmnaya yah§maktan ibarettir. ~ok say1da milslilmanm Bati'da y~ad1gi gozoniinde bulundurulursa bu gayretlerin kil9ilmsenmeyecek kadar pratik ve pragmatik faydalarmm oldugu goriilecektir.

Onlara gore islam ve milslilmanlarm onem atfettigi Kur'an, art1k hiristiyanlar tarafmdan ihmal edilmemelidir. Onlar Kur'an'm statilsilniln ilahi bir metin olarak algtlanmast konusunda biristiyanlan zorlamakta ve bu i§in ciddiye almmasm1 soylemektedirler. Bu nedenle a91k bir §ekilde islaml yah§malarda yeni bir yakla§ima ihtiya9 oldugunu vurgulamaktadrrlar. Genellikle ortak konular ilzerinde durmak, kar§thkh anlayt§ ve kabule onem· vermeye 9ah§tr goriinmektedirler. Zahiren Kur'an'1 fazla ki§isel degerlendirme yapmaks1zm bizatihi kendi (Kur'an'm) perspektifinden okuma egilimindedirler. Watt ve Cragg'm yaz1lannda bunu biraz da olsa hissetmek milmkilndilr. Sozgelimi, Watt, izafi ak1lc1hg1yla §Unlar1 soyler, her dini sistem dogrudur, ytinkil evrensel mutlak dogru hi9 bir zaman bilinemez. Bu nedenle Kur'an da b,u a91dan dogrudur.83 Watt'm bu tilr yorumlarla Kur'an'1 ve biristiyan vahiy anlay1§m1 ozde§le§tirdigi, ya da vahiy vakas1m sadece hiristiyani bir a91dan degeriendirdigi tart1§ma konusudur. Aynca Kur' an vahyine indirgemeci bir tarzla yakla§t1g1 da gozard1 edilmemelidir.

Herne kadar bu yakla§1mlarla Smith, Watt ve Cragg kendilerini Orta9ag Bat1 dil§ilncesinin islam ve Kur'an anlay1§1 yeryevelerinden kurtarmaya yah§salar da saglam htristiyan geymi§leri yapt1klar1 yogu yorumu ve vard1klar1 degi§ik sonu9lan milslilmanlar tarafmdan kabul edilmez·ktlmaktad1r.84 Hz. Peygamber'in statiisil her

yonde etkilenmi~tir. i~te islam'a yo! a9an, bu olwnsuz geli~imdir. Watt'm islam'm kokeniyle ilgili bu ~m ekonomik vurgusu ve sosyolojik yorumu 9ogu bat1h tarafindan ele~tirilmektedir. (A.g.e., 65-70) 83 W. M. Watt, /slam a11d the l11tegratioll of Society, London: Routledge 1961, 183-84 84 ilgin9tir ki, Kate Zebiri son eserinde bu t:inemli yazarlarm (Watt, Smith, Kling) ajandalarmda devamh birle~mi~ bir dilnya dini kunna dU~Uncesinin oldugunu soylemektedir. (K. Zebiri, Muslim and Christia11 Face to Face, Oxford: One World Press 1999, 187)

187

zaman ihmal edilmekte ve ne zaman bir Kitab-1 Mukaddes pasaj1 · Kur'an'la kar§tla§tmlsa her zaman sonuc;: ikincisinin aleyhine c;:1kmaktadir. Ba§ka bir ifadeyle Kur'an daha onceki kitaplardaki orijinal anlatJm1 bozmu~tur. islam'rn en sempatik Bat1h ogrencisi bile bir ttirlti bu yarg1dan kurtulamam1§tir. Mesela Watt, islam'1n­ve Kur'an'm olu§umunda Yahudi-Htristiyan geleneginin.tesirinin oldugunu ac;:1kc;:a soylemektedir.85 Herne kadar kaynak bulma c;:ah~malan her ttirlii sorunu ~ozmese de onun Yahudi ve Htristiyan kaynaklanm is!am'm kokeni olarak gormeyi kabul edilmi§ bir gerc;:ekmi~ gibi alg1lamas186 'yabanc1 ktilttirlerin tesiri' dti~tincesinin bu sempatik ara~tmc1y1 ne kadar c;:ok etkiledigini gostermesi ac;:1smdan onemlidir. Obtir taraftan ba§ka bir sempatik Kur'an okuru da Hz. Peygamber'in Yahudi ve Hiristiyan gelenegine olan baghhgmdan ottirti Kur'an'a tarihi ele~tirel metodu uygulamanm zorunlulugunu savunmaktadir:87

•

~ayet h1ristiyanlar Kur'an'm a§km dint yontinti tart1§masalar bile en azmdan O'nun muhtemel tarihi degeriyle ilgili sorulan sormaya haklan olmaltdir. Her ne kadar hiristiyanlarm bu tarihi ele~tirel yakla~1mlan ge]eneksel mtisltimanlara bir tehdit gibi gortinse de bu yap1lmahd1r. <;tinkti aym problemle bir zamanlar geleneksel h1ristiyanlar da incil hakkmda tehdide ugram1~t1.88

Bazan da bu yazarlar, Kur' an ayet ve surelerinin kronolojisi ve Kur'an'm tarih anlay1~1 tizerinde dururlar. Bu konuyla fazlas1yla ugra~anlardan birisi de Cragg'ttr. Onun yakla~1m1 kesinlikle yap1c1 degildir. Hatta Cragg bazt Kur'ant konularm mtis!Umanlarca tam anla~1lmad1gm1 bu nedenle yapt1g1 yorumlan mi.isli.imanlara yard1m olarak degerlendirmektedir. Bununla beraber sempatik hlfistiyan yazarlarm temel sorunlan Kur'an'1 anlamaya c;:a11~1rken hiristiyan dii~tincelerini s1k s1k yorumlarma katmaland1r. Fakat baz1 konularda onlarm Kur'an'm ic;:erdigi yliksek dini degerleri ve O'nun ytice mesajm1 ilk elden inkar etmedikleri gozlenmektedir.

Sonu~ Son donem Kur'an okumalan klasik donemin tipi}c yakla~1mlarmdan daha

farkltdtr. Her ne kadar klasik donemi daha profesyonel olarak temsil eden bir grup ara~ttrmacmm varhgt inkar edilmezse de son donemde gerc;:ekle~tirilen c;:ab~malar oryantalistik Kur'an okumalanm yeniden gozden gec;:irmeyi zorunlu ktlmaktad1r. Biz kolayhk ac;:1smdan bu yakla~1mlan dort gruba ayird1k. Fakat unutulmamahdtr ki Bat1'daki Kur'an okumalar1 kesinlikle bunlarla sm1rh degildir.

Klasik oryantalizmin temsilcileri ba~ltgt altmda inceledigimiz grubun en temel iki kayg1smdan birisi Kur'an metnin in tarihi geli~imini ortaya koymak, ikincisi ise Kur'an metnindeki tarihi bak1~ ac;:1sm1 analiz etmektir. ilk yakla~1mda Kur'an

85 W.M. Watt, Bell's /11trod11ctio11 to the Qur'a11, Edinburgh: Edinburgh University Press 1994 (First Pub. in 1970), 275 86 A.g.e., 184 87 Hans Kung, 'Christianity and World Religions: The Dialogue with Islam as One Model', The Muslim World, 67 (1987) 92 88 C.Troll, a.g.e., 58

188

tarihiyle ilgili nasl}, ni9in, ne zaman, nerede ve hangi ~artlar i9erisinde Kur'an metninin ortaya 91kt1gm1 tart1~1rken ikincisinde Kur' an metnini ele~tirel bir ~ekilde okuyarak Kur'an'm ortaya c;1ktig1 donemin tarihi, sosyal, siyasi ve dini durumunu ortaya 91karmaya 9ah~maktadir. Son donemin klasik oryantalist temsilcileri Kur' an metnindeki tarihi bak1~ ac;1s1 konusunda yogunla~makta ve Kur'an metninin ortaya 91kt1g1 donemle ilgili kayda deger otantik bilgiler verecegi konusunda hem fikirdirler. Kur'an tarihiyle ilgili hem fikir olduklar1 bir ba~ka konu da Kur'an'm yazanyla ilgilidir. Onlara gore Kur'an bizzat Hz. Peygamber tarafmdan ortaya konulmu~tur.

A~m ~tipheciler ise bir yandan Kur'an d1~mdaki mtisltiman kaynaklan kullanarak ilk donemlere ait saghkh bilgilerin elde edilebilecegine inanan ara~hrmac1Iarm gorti~tinti, diger yandan Kur'an'm Hz. Peygamber'in kendi eseri oldugunu kabul ederek hadisleri, siyer-megazi ve tabakat kitaplarmm ic;erdigi bilgileri dikkate almayan diger oryantalistlerin dti~tince lerini reddetmektedir. A~m ~tipheciler, isiam'm ilk donemi ile ilgi li gayr-i mtislimlerin sessizligini, bu iddiay1 destekleyen onemli bir delil olarak kabul etmektedir.89 Bunlarm a~m tarihi ~tipheci l igi Kitab-1 Mukaddes' in gerytigi prosedtirden Kur'an'1 da gec;irrneye 9ah~maktadir. Sozgelimi Wansbrough'nm goreceli metodoloj isi, vizyonunu olduk9a buland1rm1~t1r. Takip9ileri, ISrarla bunun bir metot meselesi oldugunu ve Wansbrough' nm fikirlerini Wansbrough'nm metodlanm kullanarak kimsenin reddedemedigini ileri stirmektedir. Kanaatimce, bu sadece bir metot farkhhgt degildir. Bu, daha 9ok bir ideoloji farkhhgtdtr. Wansbrough selefi Carl Heinrich Becker gibi islam't Orta Dogu'daki sosyal ve ktilttirel degi~imlerin nihai tirtinti olarak g6nnekle90 yukanda sayd1g1m1z onemli islami kaynaklardan istifade imkamm tamamen yok etmektedir. Sonu9 olarak bu yazarlar, Kur'an'm iki kapak arasmda topland1g1 donemi gene! kabultin aksine iki aStr geciktirmektedirler.

Edebi yakla~1mm savunuculanna gelince, onlarm gayesinin Kur'ani anlat1m1 bayag1Ia~t1rmak, basit bir anlatl ya da 'anlat1Jardan bir anlatt' olarak gormek olmad1gm1 rahatltkla soyleyebiliriz. Yapt1klan sadece yap1salc1 anlah bilimin analitik metodunu kullanarak Kur'ani metindeki kodlan 9ozmeye c;ah~maktan jbarettir. Ancak bu yakla~1mm da tamamen sorunsuz oldugu soylenemez. Bilindigi gibi, okuma bir stire~ i~idir. Hele hele Kur'an gibi bir Kitab'm okunmas1 ise, bitimsiz bir stire~tir. Okur, bu ttikenmek bilmeyen stire9te okuma edimini devamh geli~tirmek zorundad1r. Metinde neler oluyor, metne dinamizm katan bo~luklar nasll doldurulur, anlat1cmm pozisyonu nedir gibi sorularla metnin ak1~1m hissetmeye 9ah~rr. Daha pratik bir okuma ic;in okur metindeki karakterlerin durumuna gore bazan kendini onlarla ozde~tirir, sempatisini ortaya koyar, bazan da karakterlerin yap1sma gore kendini onlardan uzak tutar. K1saca bu yazarlar

89 J. Koren and Y.D. Nevo, 'Methodological Approaches to Islamic Studies,' Der Islam 68 (1991) 89-90 90 Hawting, a.g.e., 30-31

189

yap1salc1 ve anlat1 bilimin yard1m1yla, okuru metne aktifbir ~ekilde entegre etmeye yah~maktadrrlar. Her ne kadar Kur'an tefsirine yeni ay1hmlar getirdiklerini soylesek de ilgili yazarlarm eserleri ihtiyath tetkikleri zorunlu lalmaktadrr.

Sempatik dindar yazarlann II. Vatikan toplantlsmdan sonra jslarn ve Kur'an · iizerinde yap1lan pe~in hiikiimlii yah~malan biraz yum~att1klar1 inkar edilmez, bununla beraber klasik oryantalizmin tipik yorumlarm1 bunlarda da gormek mUmkiindUr. Aynca Kur'an'm tamamen hiristiyan gozliigiiyle okunmas1 kabul edilmez bir yOk yorumu ortaya y1kartt1g1 da bir geryektir.

Yukar1da yapilan tasniften de anla~1ld1g1 gibi, ~m ~i.ipheciler ve klasik oryantalistler seki.iler-akademik yakla~1JDJ, Edebi rnetodu benirnseyen (genellikle dindar) yazarlar da daha liberal ve bir derece kadar objektif yakla~1m1 ternsil etmektedirler. Son grubun yakla~1m1, daba yok kiliseyle ve rnisyonerlikle irtibati olan luristiyan yakla~1mlar olarak goriilmektedir.

190