osmanh fakih ve mutasavv1f1 ebu said muhammed hadimi ...· t1~malar agrrhkh olarak, ibnii'l...
TRANSCRIPT
Osmanh Fakih ve Mutasavv1f1
Ebu Said Muhammed Hadimi Sempozyumu
9-10 Nisan, Konya 2010
Sempozyum Bildirileri
Osma.nll Fakih ve Mutasavvlfi
Ebu Said Muhammed Hadimi Sempozyumu 9-10 Nisan, Konya 2010
Sempozyum Bildirileri
Koordinator Konya Biiyi.ik~ehir Belediyesi Miicahit Sami KUyUKTIGLI Kiiltiir Yaymla.n: 264
Editor Muhammet Ali ORAK ISBN: 978-605-389-185-7
Bildiri Sahipleri Prof. Dr. Abdullah KAHRAMAN P~of. Dr. Halil ibrahim ~iM~EK
Prof. Dr. Saffet KOSE Prof. Dr. Yakup <;i<;EK
Do~. Dr. Ka~if Hamdi OKUR Dot;. Dr. Ramazan MUSLU
Dr. Yakup KO<;YiGiT All GULDEN
Muzaffer ERDiN<;
Redaksiyon
SERTiFiKA N0:21473
Baslu-Cilt
Erman Ofset +90 332 342 01 ss Yeni MatbaacLlar Sit. VI Blok No:12-14 KONYA Sertiika No: 1S409
Serdar CEUAN Basun Tarihi: Ma}'ls 2015
Tashili-Kontrol Hila.l SEYHAN
MetinKOSE Kudret TINAS
Yaptm:
+90 332 3S2 81 11 On Haztrl.tk
Yasin CANDAN
· A) KONYA
B0Y0K$E~iR BELEDIYESI
Mayts 2015
KONYA
® - .
~faU SAiD MUHAMMED "ADiMi VE VAHIDHETi VUClDD
WAKLA~~M~
Ali GOLDEN Ankara il MOtto YardlmCISI
· Ebli Said EI-Hadimi 37
GiRi~ Varhk: nazariyesi, dii~iince tarihinin en temel tartl~malanmn
ya~and1g1 alanlardan birisidir. Varhk: ve men~ei iizerinde ilk do
_nemden ba~layarak hemen hemen biitiin filozofl.ar fik:ir yiiriittiik:
leri gibi, islam filozof, kelamc1 ve sufileri de eo temel tartl~mala-
nru bu alaoda yapm1~lardrr. "
Sufilerin varhk nazariyeleri, temel olarak: ik:i anlay1~ iizerinde
~ekiilenmi~tir. Bunlar vahdet-i viicud ve vahdet-i ~uhud'tur. ik:i anlay1~ arasmdak:i temel fark ~u ~ek:ilde ozetlenebilir. Vahdet-i
~uhudda salik:in her ~eyi bir gormesi ge<;iQidir, birlik bilgide de
gildir. Vahdet-i viicudda ise, birlik bilgidedir. Yani salik ger<;ek
varhgm bir taoe oldugunu bunun da hak:k:m varhgmdao ibaret
oldugunu, hak: ve ooun tecellilerinden ba~ka hi<;bir ~eyin hak:ik:i
varl1~ olmadtglOl bilir. Ancak vahdet-i viicud ehli bu bilgiyi na
zari olarak: degil ya~ayarak ve manevi tecriibe ile elde eder. Vah
det-i ~uhud "la me~hude illallah", vahdet-i viicud ise "la mevcu
de illallah" ~eklinde ozetlenebilir. I
Vahdeti ~uhud, imam Rabqani (5.1034/1624) tarafmdan tern
si! edilirkeo, Vahdeti . viicud dii~iincesini sistemle~tireo ibnii '1
Arabi'dir. Vahdet-i viicud, ibnii'l Arabi'nin (6.638/1240) tasav- .
vufi dii~iincesinin temelini olu~turur. Fakat kendisi, bu ismi kav
ram olarak: kullanmami~trr. Bu kavrama yak:m manada ilk k:ez
kullaoan, Sadrettin Konevi (5.673/1274) ve talebesi Saidiiddin
el-Ferginani (5.699/1300)' dir. iboii '1 Arabi 'nin gorii~lerini.p. ~oh:
ret bulmasmda, Kooevi 'nin rolii biiyiiktiir. 2
Vahdet-i viicuQ. hak:k:mda, her devirde lehte ve aleyhte bir<;ok
eser kaleme almm.I~trr. Eserlerin, bir k:Ism1 vahdeti viicud'un
fikri ve felsefi altyaptslOl izah ~eklinde, diger bir k:Ism1 ise, bu
fik:irleri aym temelde <;iiriitmeye yooelik ele~tirel eserlerdir.Tar-
1 Siileyman Uludag, TasavvufTerimleri Sozliigu,MarifetYay., istanbull996, s.553. 2 Ekrem Demirli, Sadrettin Konevi'de Bilgi ve Varltk, iz Yaymcilik, istaribul2005, s. 11
38 EbU Said E(-Hodimi
· t1~malar agrrhkh olarak, ibnii'l Arabi iizerinden yiiriitiilmii~tiir.3
Osmanh d6neminde, konu iizerinde leyhte eser yazanlar arasmda, Abdullah Bosnevi (0.1045/10644), Niyazi M1sri (6.1106/1694), Abdulgani el-Nablusi (6.1143/1731), ismail Haklo Bursevi (6.1137 /1725), Abdullah Salahi U~~aki (6.1196/1781 ), Muhammed Nur'ul Arabi (0.1305/1888) ve Abdu'l Kadir b. Muhyiddin el-Erbili (6.1897)'yi zikredebiliriz4. Lehte eseryazanlardan birisi olan Hadimi de eserinde, kendi varhk anlayt~mdan ziyade, bu konuda lehte ve aleyhte olanlarm g6rii~lerine yer verir daha sonra, vahdeti viicud'cu sufilerin tekfu edilip ele~tirilmelerine, kar~1
c;:lkar ve g6rii~lerini flkhi delillerle destekler. 0, medrese mensu-. bu bir sufi ol.mas1 sebebiyle, medrese-tekke c;:evresinde ya~arup, zarnan zaman tekfrr .etrneye kadar varan yorumlarda, orta yolu tutan mutedil bir sufi- alim 6megi sergiler.
3 Bu koouda Omer Nasuhi Bilmen, !;)eyh-i Ekber hakkmda is lam alim ve miitefekkirlerinin hiisn~i niyetle iiv ziimreye aynldrgmr ifade eder. 1- Bu gruba gore Muhyiddin-i Arabi biiyiik bir a lim, miir~it ve velidir. Yaznu~ oldugu eserler onun boyle bir zat olduguna ~ehadet etmektedir diye ifade eder ve bu dii~iincede olanlan Kaadi !;)ebadiiddio Ahrnet ez- Zebidi, !;)eybii'l-Miizcaci, !;)eyb Cemaliiddin Mubammed el-Kirmaoi, Mecdiiddin Firuzabadi, !;)eybii'l islam ibnii'l Kemal, Abdurrezak Menavi, Celaliiddin-i Devvani ve Seyh Nablusi. 2- Bu gruba gore islamiyetin itikadi, ameli ve ahlaki esaslan Kqr'an, Sunnet ve biiyiik miictehidlerin sozleriyle sabit olmu~tur. Halik-t Alemin ezeliyet ve ebedi, mablukahn budusu, fenasr ve Zat-1 Badi'oin hirer eseri 1.-udreti olmalan zarureti dioiyyedendir. Bu hiikiimlere muhalefet islamla alaka)'l kesmek anlamma gelir. Ye bunlan butlan derecesine gore soyleyeoin tisloru veya kiifiiinii miistelzimdir. Muhyiddin-i ibn'i Arabiye gelince, bunun ilme, fadlen muktedir bir ~alus oldugu inkar edilemez ve ahirete ne vechile gittigi de bilinemez. Fakat bir losllll sozleri vardrr ki, bunlar dioi mik--yasa muhaliftir. Bunfarm bir lasmr sahibirlin fislom, icmaa muhalefetirlin, diger bir losm1 da iman dairesinden biisbiitiin vrkmasrru miistelzimdir. Bu dii~iincede olanlann !;)eyh Alauddin en-Neccari, izzuddin b. Abdusselam, Ta1.-uyiddin b. Dakik, Zeyyiiddin el-Iraki, imam Ebu Hayyam, !;)eyhul islam ibn-u Teymiyye, Ailame Taftazaoi, Aliyyiil Kari, Srraciiddin el- Biilkioi, !;)emsiiddin Muhammed el-Cezeri, Kudbuddin ei-Kastalani, Bedriiddin Muhammed b . . Cemaa, Kadr !;)erefiiddin Allame ebu anui- b. El- Hacrb, Sadiiddin <;:elebi, !;)eyhiil islam Ebu Zura, <;:ivizade ibrahim Bikai, imam Raduyiddin b. El Hayyad ve Zeyyiiddin el- Ezhed. 3- Bu gruba gore !;)eyh-i Ekber hakkmda hiisn-i zanda bulunmab fakat kitaplanrun okunmasJDJ tecviz etmemelidir. Bu dii~iincede olanlar !;)eyb Abdu-1 Vahab !;la 'rani, imam Gazali, Takuyiiddio ebu Bekir el-Kudsi, !;)ehyul islam Ebus Suud ve Ebu Said Muhammed Hadimiyi zikreder ve ~u degerlendirmeyi yapar; bu iiviincii zfunreoin kanaati daba salim ve daha tehlikesizdir. :!;>obreti ve fazileti ~ark ve garbr tutmu~ biiyiikliigiine her asrrda biolerce iman ehli kaaoi bulunmu~ olan bir zat haklonda bu giin sui zanda bulunmakta hi~bir faide yoktur. Biiyiik Tefsir Tarihi, C.2, Bilmen Yaymevi, istanbul, s.506-515. 4 Ramazan Muslu, Vahdet-i Viicud 'Ozerine Yazrlrru~ Bir Risale: Erbili'oin Mir'atii'~ !;)uhud fi beyan-i Vahdeti'l Viicud'u, TasavvufDergisi, sayr;23, Ankara 2009, s.304.
· Ebu Said EI·Hadimi 39
Ebu Said Muhammed Hadimi bu eseri, aralannda bir hukuk oldugunu ifade ettigi ve Vahdet-i Vticud hakkmda da yeterli bilgiye sahip olmayan bir klSlm muhalifierin, konunun aydmlattlmast yontindeki taleplerine binaen yazm1~trr.5
Arap9a olarak yaztlan eserin, degi~ik isimlerde kaydedilmi~ dort ayn ntishas1 bulunmaktadrr. Ntishalann birisi mtistakil olarak yazdmJ~ olup, tarih d~tilmemi~tit. Digerleri ise mtistensihler tarafmdan yaz1lffil~trr.6 Eser, agrrllkl1 olarak ''varhk" konusunda vahdeti viicud 'cular, filozofiar ve kelamcllarm gorii~lerinin degerlendirilip 6zetlenmesi 9eklindedir.
Hadimi'nin ilk kayna~ K. Kerim'dir. Qerek muariZlarm g6-rii9lerine yer verirken ve gerekse de tevil ehlinin gorii~leri degerlendirirken, ayeti kerimelere yer vermi~tir.
Tasavvuftafena makamlanndan birisi olan ve tevhid de "fena da fena" olma makam1 " 0 'nun zatzndan ba~ka her ~ey yok olacaktzr"7 ayeti ile d~lillendirilmi~tir.
Siifilerin deruni bir i9 tecriibe olarak ya~adlkl.an bazt 9eylerin yaztlmast ve soylenmesinin dinen dogru olmayaca~, bunlann soz ile degil, ancak hal, zevk ve seyrii suliik ile elde edilebilecegi vurgulamrken de "Onlar, sen yanlarma r;zkzncaya kadar sabretselerdi, elbette onlar ir;in daha hayzrlz olurdu. "8 ve "(yine) onlm;
yeryiiziinde dola~zp kendinden oncekilerin sonwzun naszl olduguna bakmadzlar nu? "9 ayetlerine i~aret edilmi~tir.
Hadimi, mutasavvrllarm kendilerine has tshlahlan olmas1 ve kendilerinden. sadrr olan sozlere kar~1hk verecekleri cevap konusunda da aciz olmalan sebebiyle, ke9fkonusundaki sozlerinin ne hakikate ne de mecaza hamledilmeden yeni konulmu~ ~eyler kabul edilip, zahirlerine gore hiikiim bina edilinemesi taraftandrr. Aksi durumda onlar hakkmda yanl1~ bir kanaate sahip olunacagma dikkat 9ekerek, bu dii~tincesini de " <;::iinki zannm bir kis011
5 Ali Giildeo, Ebu Said Mubammed Hadimi ve Vabdet-i Viicud aolay•~•. ( yiiksek lisans tezi) A0SBE, Ankara I997,(Tabkilcli metin) s. 71 6 Giildeo, age,s.65-67 7 Kasas,28/88 8 Hucurat, 49/5 9 Rum, 30/9
40 Ebil Said fi·Hadimi
haramdrr"10 ayeti ile delillendirir.
Hadimi, vahdeti viicud'cu sufilerin, slkmnh birtakrm sozlerinin, tevil edilmesi gerektigini ifade ederken," (Gage) Bir kere daha bak! Hit;bir t;atlak (diizensizlik) goriiyor musun? "11 ayetini
zikreder.
Had is Hadimi, eserinde bir hadis-i ~erife yer vermi~tir. ibnii'l Ara-
. • I
bi hakkmda yazllan eserlerden bahsederken, Aliyyiil Kari 'nin (6.1014/1607) Hzsnu '! Hasin isirnli eserinde ibnii'l Arabinin tezkiyesi konusuna temes ederken yer verdigi "Allah tea/a 'nzn
ho~una giden dart soz ya da ke_lime vardzr:· Bun/m· siibhanallah, elhamdiilillah, lailahe illallah ve Allahu ekber kelimeleridir. Hangisini soylersen soyle sana hit;bir§ey zarar veremez. "12 Ha
disi 'dir. Eserde ba~ka hadis-i ~erife yer vermemi~tir.
Ftkth .Hadimi, flla.h kaynaklanm vahdeti viicud'cuhi1:1 ele~tiren bir
taktm kelamc1 ve fakiblerin gorii~lerine yer verirken ve onlara kar~1 savunma yaparken delil getirmede, kullamm~trr. ·
Bu ~ferc;evede yer verdigi Flkhi kaynaklar ~unlardrr.
a- Seyyid ~erif Ciircani : Ha~iyetii-t Tecrid
b- Seyyid ~erifCiircani: ~erhu'l Mevalaf
c- Hiiseyin Muiniddin el-Meybezi(Kad1 Mir) : ~erhun ala Hi-. dayeti-1 Hikme '·
d- ibn-i Abidin : ~erhu Tenviri '1 Ebsar
e- Abdurre~id el- Buhari: Hulasatu'l Feteva
f- Molla Hiisrev : ed-Diirer
10 Hucurat, 49/12 11 Miilk, 67/3 12 Allame Miinani, Feyzii'l K.adir, Daru'l Mariie, ikinci Baskl, Beyrutl972,H.n.929, Hadisi, Miislim ve Tirmizi, ibn-i Malik'ten rivayet etmi~lerdir. AJiyyiil Kari, $erhu Hlsml Hasin,l. Basla,~atbaa}'l Miriye, Mekke, 1305, s. 230.
· EbO Said El-Hodimi
g- ibn-i Niiceym : Bahru-r Raik
h- Muhammed b. Ali es-Sak:Izi: Surretii'l Feteva
i- ibn-i Melek: Usulu'l Fllah
41
j- Kadt Adudiddin Abdurrahman b. Ahmet el-i ci : $erhu Muh-tasaru '1 Usul
k- Kadt AdudiddinAbdurrahman b~ Ahmet el-ici: el- Mevaklf
1- Ebu Suud Efendi : Fetava Ebu-s Suud
m- Aliyyii'l Kari: $erhu Htsru'l Hasin
Tasawuf Hadimi, Tasavvufi kaynaklan da, bazen sufileri ele~tirenlerin
referans kaynaklanna i~aret ederken, bazen de sufileri savunanlann gorii~lerine yer verirken kullarur. Risalede yer verdigi kaynaklar:
a- Muhammed Firuzabadi: er- Resail
b- Sadiiddin Taftazani ve Aliyyii'l Kari: Mucmuatu-r Resail Fi Vahdeti'l Viicud
c- ibn-i Arabi : Fususu'l Hikem
d- Abdurrahman Cami: Risaletii'n Fi't Tasavvuf
Diger Kaynaklar a- idris e~- $afi : Divan13
b- Muhammed Gazali : Eyyiihe'l Veled
c- Sadru'~ $eria: Ta'dili'l Ulum
Hadimi savundugu du~iincenin fikri temelini, yukanda zilcredilen eserler de yer alan gorii~, dii~iince ve ele~tiriler iizerine in~a etmi~tir. Medrese mensubu bir sufi olmas1 sebebiyle de, agrrllkh olarak fikhi kaynaklara mfuacaat etmi~tir ..
13 Hadimi Risaleyi yazma gerek~tesini izah ederken divandan bir §iiri temsil getirir. "Sevgiliye ula§mak ne miimkiin, daglann zirvesi onun altmdadtr. Ayak yalm, binek yok, avu~t bo§, yolda tehlikelidir." idris es- $afi, Divan, toplayan Muhammed Afif ez- Zabi, Zabi Matbaast, 3. baslo, Beyrutl974, s.61. ·
42 fbU Said EI-Hodimi
Vahdet-i Vucud'a Kar§l Takm1lan Tav1r Hadimi, bir klsun filozof ve sufilere nispet edilen "Varhk"
konusunun, en zor ve en problemli 'konulardan birisi olduguna dikkat s:eker. insanlara s:ok cazip gelen, s:ogu zaman da yeterli bilgiye sahip olunmadan fikir beyan edilen, bir konu olmasr sebebiyle, vahdet-i viicud konusunda gorii~ ifade edenleri dort gruba aymr: Bir klsun insanlar, vahdet'i viicud anlaYI~ma sahip olanlarm, .kiifre dii~tiigiinde rsrar etmi~tir. Bir kismi, bu gorii~iinden daha sonra vaz ges:mi~tir. Bir kismi, onlarm gorii~lerini te'vil etmi~, diger bir klsrru da, sozlerinin dogru olduguna inanmakla beraber onlarm sozleriyle me~gul olrnayr yasaklam1~trr.14 Tespitini yapar.
Risalenin Bolumleri Ha~imi eseri, iis: ana ba~hk altmda ele alml~trr.
1-Varhk konusu, kendisine nispet edilen sufilerin sozleri.
2-Vadet-i viicud' culan, hatah bulanlann gorii~leri.
3-Vahdet-i viicud'cularm, sozlerinin te'vil edilmesi ve hatah bulanlara cevap. 15
Hadimi, vahdet-i viicud hakklnda sufilerin gorii~lerinin degerlendirilmesine ges:meden once, Efarilere gore, vacip ve miimkiinde varlrgm, mahiyetle ayru kabul edildigi, kelamcllara gore, vacip ve miimkiinde, varlrk ve mahiyetin farkh oldugu, filozoflara gore ise, vacipte varhk ve mahiyetin bir, miimkiinde ise, bir olrnadrgr tespitini yapar. 16
Viicud , konusunu mutasawrflarve bilhassa i:bn-iAnibi'nin bu konudaki gorii~lerini Seyyid $erif'in (o.740/1239) ha~iyesinden 1 7
naklederek ele alrr. vahdet-i viicud's:u sufilere gore: "Viicud, va. cibin haldkatidil: Mevcudatzn $ekillerinde yayzbm$ ve orada orta-
14 Giilden,age, s. 71. 15 Giilden,age, s.72 16 Giilden,age, s.73.
. 17 Ciircani Ha~iyesinde bu konuda yukandaki tespite ilave o!arak bu duruma "deniz ve ondaki dalgalan temsil getirir. Fakat burada gen;:ek bir ilah degil ancak deniz vardu" der. Seyyid $erif, Ha~iyetii't Tecrid, Mesib Pa~a 28,v. 57, Siileymaniye Kiitiipbanesi.
EbiJ Said EI-Hadimi 43
ya r;zkmz$tn: Hir;bir $eyde bundan hali degildb: Ancak bazz itibari
teayyim ve kayzt/ar ile aynbnz$tl1: "18 Kad1 Mir'in (6.870/1466)19
~erhinde de aym lafzm yer aldigmi ve bu dii~iinceleriyle sufilerin filozo:flarla aym fikirde birle~tiklerini s6yler. Bu kabul; somadan olan miimkiin varhklarm viicud'larmm, kadiin olan vacip varhgm viicuduyla aym olmas1 durumunu ortaya c;:Ikanr ki, bu da bozuk olan, en a9Ik ~eylerden birisidif. "20 Abdurrahman Cami 'nin (6.89811492) tasavvufrisalesinden yapt1g1 nakilde ise; "sufiler bu dii~iinceye, ancak dii~iincelerini b6lme ve kesintiye ugratmakstzm kendi yol ve cemiyetlerine ~iizenli olarak devam, kalplerini biitiin ameli kanun ve kevni alakalardan uzakla~trrdiktan soma, kamil bir tevbe ile Allahteala'ya y6neldikierinde, idrak ve delille degil, ke~f ve ap.a9Ik elde etme ~eklinde ula~rrlar". $erif'in ha~iyesinden yaphgi nakilde, bu bahsin sonunun, ''Bu s6z, aklm SIDir
larmm otesinde, ancak akli miinazara ile degil, ke~fi mii~ahede ile elde edilecek bir ~eydir." ~eklinde tamamland1gma dikkat c;:eker. 21
Firuzabadi (6.1414/817) er- resail isimli eserinde: ilahi feth ve kemali fazilet elde edilmeksizin, Vahdet-i viicud'un anla~1lmas1 miimkiin degildir. Oyle ki, tasdiki bir tarafa tasavvuru bile zordur g6rii~iindedir.22 Hadimi, daha soma "mutlak viicud" konusunda Firuzabadi 'nin ~u d6rt tespitine yer verir:
1- Mutlak viicud; $ah1slar, mevcudlar ve mahiyetlerin nefsinde seyreden saf degi~mezdir.
2- 0, her ~eyin kendisinde zahir oldugu ve her ~eyi ic;:ine alan mutlak hakikattrr. Bu tespit, Abdurrahman Cami 'ninkine yakmdrr.
3- Miika~efe ile elde edilen nurun idraki miimkiindiir,
4- Bu mesele de ama<;, delillerle ispat degil, aklen miimkiin oldugunu ortaya koymaktrr.
Hadimi, yukanda ortaya flkirleri ~6yle 6zetler: Mutlak viicud, kendisinde teayyiin ve kaYit kabul edilen viicud'un iistiindedir. 0,
18 Gii1den, age, s.74 19 Hiiseyin b. Muiniddin el-Meybezi bu lakapla ~iibret bulmu~tur. 20 Giilden,age, s.74 21 Giilden,age, s. 74-75 22 Gii1den,age, s.75
44 Ebti Said El-Hadimi
vacip ve miitnkiin her ~eyi ku~atan mutlak hakikattlr. Fakat onda birle~me soz konusu degildir. Zira o ayni birle~menin iizerinde ve kar~tsrndadrr. 23 Bu durumda, Vacib ve miimktin arasrnda, kitap ve siinnette bildirilen farkhhk sufilerin bu konudaki inanc;:lanna da ters degildir. Vahdet-i viicud ise, anlayt~ olarak mutlak viicud'a benzer olmakla birlikte, bu anlayt~ta vacibin viicudu zatriun ayrudrr. O'nun zati ciizi hakikattlr. Miimkinatin mahiyeti de, c;:ogalmaktan miinezzeh olanAllah Teala'nrn zatiyla kaim, ozel nisbetli bir viicud manasrna vardrr. Bununla beraber, miimktin varbgrn Allah Teala'nrn zatma nispetinin hakikatine ermek imkanstzdrr. Zira, mevcud c;:ok viicud ise birdir. 'Bir ve ozel olan viicud'dan, miim.kiin vahk.lai-rn viicudunun ortaya c;:Iki~Ini da ke~f ve iiimde rusuh sahibi olmadan yalrn al.a.lla anlamak miimkiin degildir.
Diger taraftan Abdurrahman · Cami 'njn risalesinde anlattlanlar, harici ve zihni mevcudlara yaytlmi~, akli ve gaybi mertebeleri ku~atan mutlak bir zatrn varhgrna i~aret eder. 0 zat, harici ve zihni varhk.lara yaydmt~, akli ·ve gaybi mertebeleri ku~atmi~trr. Bu durum, bazt teayyiinlerin, diger birtaktm teayyiinlerin ortaya c;:tkmast ic;:in engel te~kil etmedigi anlamrna gelir. Bu tipla Cebrail · (a.s) ve Mi.kail (a.s)'m bir anda binlerce mekanda fa.rklt suretlerde ortaya c;:tkmalarma benzer. 24
Hadimi, Sa'diiddin Taftazani (6.1389/791)'den nakille sufilerin Mutlak Vahdet gorii~leri hakkrnda: lvfutlak vahdet, tecelli nurlarrnrn ortaya c;:tkttgi anda, varhgini muhafaza etmek ~arttyla, mevcudatm gozden kaybolup, Allah Teala'nrn bir olarak mii~a
hede edi.lmesidir. Bu durum, hpla giine~ c;:t.kmca var olmalarma ragmen ytldtzlarm gozden kaybolmast gibidir. Bu dururnu sufiler, tevhide fena da fena olmak ~eklinde isimlendirirler. Bu mertebede Allah teala 'nrn varhgrndan ba~ka varhk mii~ahede edilmez.
Hadimi, bu boliimde Taftazani'den nakillerde bulunarak ~u ozet bilgileri verir. Sufllere gore mutlak varlzk bir, ozel, haric;:te mevcud ve zahirde yaytlmi~trr. Bu durumda her ~ey Allah olur. Domuz ve maymunlara varmcaya kadar hatta mii~rik, mii~rike ·ve pisliklere kadar her ~ey Allah'm (c.c) viicud'unun aym olmast
23 Giildeo,age, s.77-78 24 Giildeo,age, s.80
· Ebfl Said £1-Hadimi 45
durumunu ortaya c;Lkanr ki, Oysaki Yiice Allah bundan miinezzehtir.25 Yine bir oncek.i boliimde i~aret edildigi iizere, tevhid'de feoada fena makatmn1 izah ederken, sufilerin bu ~eruni tecriibeyi "0 'nun zatmdan ba~ka her ~ey yak olacaktzr. "26 ayeti ire deli~lendi.n:ni.§ olmalan, ~eraitleri inkar eden filozoflarla ittifak ettikleri anlaiDIDa gelir.27
Hadimi, mutlak varll.k ilgili bu b8liimde yer verdigi gorii~leri ~u ~ekilde ozetler: Sufi'lerin, mutlak varll.k birdir, ~ahsidir ve harl9te de mevcuttur sozleri akhn hakimiyetini yitirdiginde ortaya c;Lkan anzi bir durumdur. <;iinkii, viicud akli itibarlar, haric;te varhgt olmayan ik.inci kabuller ve ancak zihinde var olan kiillilerdendir. Hal boyleyken, nas1l olurda bir, ~3hsi ve haric;te mevcud olur? Ayru zamanda c;ogalarak kan~makslZm ve parc;alanmakstzm tekrar tekrar zahirde yayllrr. <;iinkii, bir ~eyin yaytlmast, kiillinin parc;alara aynlmas1 ~eklinde olur. Bir, ~ahsi ve vacib olan ise, parc;alanmaz ve yaytlmaz. Zira yayllma, vacibin c;ogalmast anlaIDIDa gelir ki, buda m~ degildir. Mutlak viicud onlann iddia ettigi gibi, kainatm viicudunun ayru olsayd1, m~iin icadmda vacibin tesirinden soz edilemezdi. <;iinkii, bir ~eyin kendisine tesiri muhaldir. Oysa k.i, boy le bir durum, yaratlCmm tatili anlaiDIDa gelir.28 Bu degerlendirmeden sonra Hadimi ~u tespitleri yapar:
1. Mutlak varll.k ~aye~ vacibin aym, bir ve ~ahsi olsaydt, o zaman vacip lafz1, ismi celal gibi zatt teala'ya isim olurdu. Ma'buda, ilah'm isim olmas1 gibi degil. Zira ilah, mii~tak, ik.il ve c;ogul degildir. Oysaki, mevcudun viicud'dan mii~tak oldugu, ikil v_e cemi olabilecegi hususunda icma vardrr. Bu durumda viicud vacip degildir.
2. ~ayet Mutlak varll.k bir ve ~ahsi ise, mevcudattn olu~umu hakkmda, zahirde yaytlma ~eklindek.i iz$la temellendirilen mevcudatta c;ogal.ma, soz konusu olmayacaktl. <;iinkii onlar, yalmz ba~lanna kaldtklannda kiilliyi tabi'de oldugu gibi, vacib ic;in· tahakkuk yoktur· diyorlar, ba~kalannm yanmda ise, ciiziyyattn zunrunda, yaytlmanm oldugunu ifade ediyorlar.
25 Giilden,age, s.82-83 26 Kasas,28/88 27 Giilden,age, s.84 2)! Giilden,age, s.87-88
46 EbO Said EI·Hodimi
3. Mutlak viicud, bir ve ~ahsidir. Ama mezahirde tekerriir eder. Fakat gorenler onu 9ogab:na zanneder. Bir ve ~ahsi olanm tekerriirii miim.kiindiir. Fakat tekerriir bir ~eyin tekraren ortaya 9tla~tdrr.
Bu da battl ve muhaEdir.
4. Bu durum ya miim.kiiniin vacip ollnasllli ya da vacibin miimkiin olmasm1 gerektirir. Ve aym ~ekilde, bir ~eyin kendi nefsine tesirinin mi.im.kiin olmamast sebebiyle, vacibin miimki.iniin varhgmda tesirinin olmadtgt anlamt ortaya 9tkar ki buda yarattcmm tatili, peygamberlerin ve yaratma konusundaki ayetlerin tekzibi anlamma gelir.29
Diger taraftan irfan ehlince de bilinmektedir ki, bu problemli sozler, bazen sufilerin ya~adtklan hal ve ke~ifl.erini, sozle izahatta stkmtt 9ektikleri i9in, bazen de din ve ilimde haztk ve muttaki bir ~eyh' e. uymamt~ olma ve ilmi tamamlamadan once siiliik ve miicahedeye giri~ildiginde ortaya 9tkmaktadrr. <;iinkii ilim olmaqan nefsin ikmali miimkiin degildil: Bu yolun muhakkikleri ilimi ha/den efdal gi5nnii~lerdi1: Zira hal salikin nefsinde tecelli nurlan belirdiginde ortaya ytkar. Yine onlar ~9yle derler, bizim yohup.uzun cahilleri ilimden uzakla~tp, hal sahibi olduklanru ·soyleyerek, cahille~tiler ve hal ili.mden efdaldir dediler. 30
. . Bu tespitlerden sonra Hadimi ~u degerlendirmeyi yapar: Vah-
det-i viicudcular, uyantk hallerinde iken, kendilerinden sekr halinde sadrr olan s6zlerin hakikatinin kiifiir oldugunu itiraf ederek inkar etmektedirler. Hallerini beyan etmede aletin ve kendile~ rinden sadrr olan sozlerin mecaza hamledilmesine delalet edecek karinelerin yetersizligi konusunda da oziir beyan etmekteler. Viicudiye (Tiimtannct!Panteistler) ise, sozlerinin ger9egi yansttttgtru ifade edip, iddialan i9in de delil ortaya koyduklanru iddia ediyorlar. Bunlann iddialanna delil ikame etmeleri, s6zlerini tevil~ kaptyt kapatmalan s6zlerini, muhkem hale getirmektedir. Hal boyleyken kafirlerden uyantk halde iken bile, hulul ve ittihadx 9agn~ttran s6zler sadrr olsa, onlar hakkmda, viicudiyenin hilafina kesin deliller olmast sebebiyle, onlann s6zleri, mecaz ve geni~li-
29 Giilden,age, s. 89-90 30 Giilden,age, s.91
. EbO Said £J..Hadimi 47
ge hamledilirY
Hadimi bu b6liimde, i:bn-i Abidin'in ( 6.1252/1856) Tenvirii'l Ebsar ~erhinden nakille s6ze ba~lar: Zayif bir rivayetle. bile olsa bir miisliimamn, ldifiirle ithamzna muhalifbir delil bulunsa veya . . 01ZU1l SOZU zayif bir ihtimal/e bile, giize[ bir yoruma lzamfetme im-
kam varsa, omm kiifriine hiikmedilemez. Abdurre~id Buhari'nin (6.542/1147) Hiilasatu'l Fetevas1 ve aiger kitaplarda da: Bir meselede tekjiri gerektiren bir 90k yon olup, ona muhalif olan bir
yon 'bile bulzmsa, miiftiiye fetva verme konusunda uygun o/an, o . tek yone gore hiikiim vermektit:32 Hadimi, Diirer, Bahru'r Raik, Surretu'l Feteva gibi kaynaklardan yaptlgi,nakillerle de yukarda zikredilen fetvalan destekler.
Aynca, Serhu Menaru'l Envar fi Usulu'l FI.!oh' tan nakille, "bir s6ziin bazen hakikate de mecaza da bamlinin miimkiin olama)'lp, lafzm miihmel olup her iki mananm tercihinin de miimkiin olamayabilecegi",33 Serbu Mubtasaru'l Usul'den, "bir s6zii mecaza .hamledebilmek i~in, mutlaka bir baglantmm gerektigi, aksi takdirde yeni vaz'm s6z konusu oldugu veya faydasiZ bir ~ey olaca~"34'na i~aret ettikt(m sonra, baz1 alimler muhalefet etse de "kiifriin liiziimu kiifiir degil, ldifrii iltizam ldifiir 'diir" fetvasma dikkat ~eker. 35
Diger taraftan Hadimi, Allame Taftazani'nin, Viicudiye'nin (Panteizm) ba~I kabul ettigi i:bn-i Arabi 'yi, Seyyid Serifin (6.740/1239) tezkiye ettigi, i:bn-i Kemal (6.940/1533) ve Suyuti (6.911/1505)'nin de onu tezkiye maksadiyla miistakil eserler yazdi~ ve Ebu Suud Efendi'nin(6.982/1564) de onun bakkmda verdigi fetvasmda "i:bn-i Arabi veli, salih ve muttaki birisidir. Fakat kitaplarma bakmak caiz degildir. Zira onun kitaplarmda, sozlerinden ne kast ettigi anla~llamaz. Onun sozlerini tevil · edenler isabet edemezler. Bu sebepledir ki, onun eserleri hakkmda sultan tarafmdan yasak getirilmi~tir. Aynca eserlerinde, ~eriate mubalif
31 Giilden,age, s.92-93 32 Giilden,age, s. 96 33 ibn-i Melek,, dersaadetl314,s.l26 34 Kach Adududdin, birinci bask.t, MatbaaYJ Kebiri'l Amiriyye, bulak13l6, s.l42 35 Giilden,age, s.98
48 EbO Said 8-Hadimi
bazt sozlerin, ona olan husumet sebebiyle bazt yahudiler tarafmdan sonradan sokti~turulmu~ olabilecigi, iddialan da dogru degildir. Onlar, bilakis onun kendi sozleridir, fakat o sozlerden ne kast ettigi anla~llamaz. Tevile edilemez ve onlara bakmakta caiz degildir. "36
Hadimi, Taftazani'nin gorii~lerini ozetleyip, kendi degerlendirmesine gec;:meden once, -tespitlerini Taftazani'nin reddiye risalesini okuyup, kendi eserini yazmaya ba~lamadan hemen once gordiigu bir riiya ile de destekler.
"Sanki ben alemi misalde, bir evde ~eyhi ekberi oturmu~ bir vaziyette, Taftazani 'yi de kar~Ismda ayakta durur gordiim. $eyh ona, sert bir u'slupla nic;:in beni hatah buldun? dedi.
Taftazani' de aym sertlikte ~oyle cevap 'verdi. Rabbimin kitabt, Rasiiliimi.i.n siinnetinde olmayan ~eyleri nic;:in hatah bul.mayayim?
$eyh ~oyle cevap verdi. Tevili miimkiin olan sozii, batah kabul etme cesaretini nereden aldm?
Taftazani cevap verdi. Boy le farz edilse bile, sana uygun olan, fesat ~eyleri c;:agn~tlracak sozlerden kac;:mmandlf. .
$eyh ~6yle dedi. 0 balde sana dii~en, benim evla olam terk etmi~ olmam sebebiyle beni hatah bulmandrr.
Taftazani bu sozden sonra sustu.37
Hadimi, Taftazaninin itirazlanm iki noktada ozetler . .
1. Viicudun vacib ve miimkiinde ittihadt ac;:tk fesadt gerektirir. Fakat, vacible mukayyed viicud, miimkiiniin vucud ile 'birle~ik degil ve vacible miimki.iniin birle~mesine engel te~kil ediyorsa bu manadaki vahdeti viicud, kitap ve siinnete aykm degildir.
2. Onlarm sozlerinden ahnnlar yaptlarak ortaya konan, fasit dii~iincelerini dogru kabul etmek, omegin putlara ibadet eden J\llab'a ib'adet etmi~tir. ilabltk iddiasmda bulunan dogru soylemi~tir. $eklindeki iddialar, diger ac;:tk aksi yondeki ifadeleri ile
36 Giilden,age, s.l 06-107 37 Giilden,age, s.l09
Ebti Said EI-Hodimi 49
s;iiriitiilmii~tiir. 38
a- ikinci boliimde de ortaya kondugu gibi Vahdeti viicudculara
atfedilen bir takun stkmtrh sozler yine onlann soyledjgi 0 konu
daki as;J.k: diger sozlerine Zlttlf. ·
b- Sayet onlar bu sozleri soylemi~ olsalar bile, bu ifadeleri
tevil edilerek omegm "putlara ibadet eden Allaha ibadet etmi~
tir" ~eklindeki sozleri, "ancak Allah'm yarattlgma ibadet etmi~-1
tir" ~eklinde, iki soziin aras1 tevfik edilerek, miiminin hali salaha
yorulmahdrr. Zira kiifiirle itham biiyiik bir ~eydir ve alim ·kimse
kolay kolay bu yola tevessiil etmez.
c- Onlardan bu sozler sadrr olmu~ olsa bile, aksi yondekiler de
sadrr olmu~tur. Bu durumda, onlann bu sozlerinden dondiikleri ve
tevbe ettiklerine yormak gerekir.
d., Kiifiirle itham soz konusu oldugunda bu konuda ihtilafvar
sa kiifiirle itham edilmemelidir. Zira bir klSlm alimler, kiifiirle.it
ham etmi~ olsalar bile, digerleri etmemi~tir.39
Bu tespitlerden soma Hadimi ~u mukadder soruyu sorar bu
sufileri tekfrr edei:tler kiifr.e girerler mi girmezler mi? Soy le cevap
verir: "Tevile irnkan olsa da zahire gore hiikiim verdikleri is;in
kiifre girmezler. Fakat miimkiin olan tevili yapmadlklan is;in hata
· ederler."
Hadimi sozlerini ~oyle tamamlar. Bil ki sufilerin gerek mutlak
viicud ve gerekse de vahdeti viicud konusundaki sozleri hakkm
da, tevile irnkan varsa tevil edilir, irnkan yoksa gaybet ve sekret
hallerinde bu sozleri soyledikleri var saytlrr. Yada bu tiir sozler,
efendisinln kendisinden biiyiik kolesi is;in, bl.i benim oglum de
mesi gibi kabul edilir ki, bu soz ne hakikat, ne mecaz, ne istiare
ve ne de kinayedir. Miihmel bir sozdiir.40
38 Giilden, age, s.IIO 39 Giilden, age, s.111-112 40 Giilden,age, s.ll4