•• Selçuk Vniversitesi

e A e A •• e

ILAHIYAT FAKULTESI

DERGiSi

\ 2000

X. Sayı

Hakemli Dergi

S. O. iLAHIYAT FAK. KOTOPHANE9f

Konya 2000

FAKÜLTE YAYlN KURULU

Başkan

Prof Dr. Mehmet A YDlN

$ekreterya

Yrd. Doç. Dr. Galip ATASAÖUN

Yayma Hazırlayanlar

Muhittin OKUMUŞLAR Muhammet TASA

ISSN 1300-5057 ..

Dergide yayınlanan yazıların sorumlulugu yazariarına aittir.

t: ofset hazırlık-baskı-cil; \ • • SEBAT OFSET MATBAACIUK Tel: 0.332.3420153 - 3420154

""""'-sebat.com sebatOsebat.com

Dr. Hayri ERTEN

SOSYOlOJiK VERİ OLARAK ŞER'İYYE SiCİLLERINiN

DEGERLENDİRİLMESi

Dr. Hayri ERTEN*

531

Bir toplumun mevcut veya istikbale yönelik sosyal yapısının ve sosyal değişmesinin iyi anlaşılması ve analiz edilmesi için geçmişteki sosyal yaşam

biçiminin de doğru ve gerçekçi şekilde ortaya konulması gereği vardır. Sosyolojik açıdan tarih periyodunda bir sosyal yapının ve onun temel ögelerinden birisinin araştırılması ancak dalaylı gözlem tekniğiyle mümkün olabilmektedir. Bu araştırma tekniğinin veri kaynakları, sözlü, yazılı ve şekillenmiş tarihi eserlerden oluşmaktadır .

Türk toplumunun tarih sürecinde bize en yakın olan Osmanlı toplumu ile atakalı olarak bu veri kaynaklarından hareketle tarihçiler tarafından çeşitli araştırma ve incelemelerde bulunulmuştur. Ancak bu araştırmalann ço~u Tanzimat ve ~nrası üzerine yapılan çalışmalardan oluşmaktadır. Bu çalışmaların önemli bir kısmı Osmanlı 'nın yönetim merkezi ve Istanbul ile ilgilenmişlerdir . Bir kısmı da Osmanlı haremi üzerinedir. Bunlara ilave olarak araştırmaların bazıları subjektiflikten kurtulamamışlardır. Bu sebeplerledir ki Osmanlı toplumu bize sosyal yönüyle hala kapalı görünmeye devam etmektedir .ııı

Halbuki, kayıftarını düzgün tutabiirnek için katipler yetiştirip istihdam eden ve arşivciliğe önem veren Osmanlı ' nın sosyal yaşamını günümüze yansıtabilecek tapu tahrir defterleri, avarız defterleri, fermanları, kanunnameleri, salnameleri ve şer'iyye sicil defterleri günümüze kadar muhafaza edilebilmiştir.

Bu tarihi yazılı belgeler arasında özellikle şer'iyye sicillerinin toplumsal yapı araştırmalarına katkısı dikkate değer noktadadır.

1. Şer'iyye Sicillerinin Sosyoloji Araştırmalarına Katkısı ve Önemi

Osmanlı toplumu belli sınıf, bölge ve şehirden ibaret değildir. Sosyo­kültürel açıdan çeşitlilik arz eden Osmanlı toplumunun sosyal yaşamını tanımanın

Selçuk Üniversitesi llahiyat Fakültesi Din Sosyolojisi Ana Bilim Dalı Araştırma Görevlisi. (1) Suraıya Faroqhı . Osmanlı Kültürü ve Gündelik Yaşam Orta Çağdan Yirminci

Yüzyıla. Çev. El if Kılıç, 2. Bsk .. lst. : Tarih Vakfı Yurt Yay., 1998, s. 3.

532 SOSYOLOJiK VERI OLARAK ŞER'iYYE SiCILLERİNİN DEGERLENDIRILMESi

ve tespit edebilmenin veri kaynakları ise, çeşitlidir. lşte yazılı tarihi veri kaynaklanndan birisi olan şer'iyye sicilleri/mahkeme kayıtları, Osmanlı

toplumuyla alalçalı kapalı kalan birçok yönün aydınlığa kavuşmasına katkı sağlayacak verileri içermektedirler.

Şer'iyye sicilleri, bölge ve şehirlerin sosyal yapısının monografik olarak araştırılabilmesi için de vazgeçilmez özgün kaynaklardır. Bu mahkeme kayıtlan sadece Osmanlı kanunlarının uygulanmasını değil, gündelik hayatın, sosyal ve siyasal müesseselerini en gelişmiş şekliyle yansıtabilme özelliğine sahiptirle~21• Şer'iyye sicilieri tümü ile tespit edilip üzerinde çalışmalar yapıldığında sosyal tarihimiz için bir çok gerçek ortaya çıkacaktıf31• Bu sebepledir ki son yıllarda, tarihçiler yeni tarihsel imar için141 mahkeme kayıtlarını ihtiva eden ve Osmanlı Imparatorluğu'nun farklı yerlerdeki tamamen veya kısmen muhafaza edilen şer'iyye sicillerine yönelmişlerdir.

Bu yönelim içerisinde bulunan araştırmacılar, ekonomi, aile ve kadın gibi konuları incelemek için en önemli kaynak olarak şer'iyye sicillerinin ilk sırada yer aldığının151 ve bu hususların daha doğru ve daha deta~lı resminin çizilmesine bu veri kaynaklarının her geçen gün önemli katkılar sağladığının farkına varmaktadırlar.

Kadı , Osmanlı 'da mahalli bir temsilci hüviyetini de taşıması nedeniyle sivil davalar yanında cezai, asayiş, denetleme, belediye, noterlik vb. birçok davaya bakmıştır. Bu nedenledir ki, kadı tarafından tutturulmuş sicil defterlerinin "sosyal tarih kaynağı" olarak sessiz büyük tabanın dili vasfını taşıdığını161 söylemek mümkündür. Şer'iyye sicilleri, Osmanlı tarihinin siyasi, mali, iktisadi, ticari, askeri, demografik, kültürel vb. pek çok bakımlardan bilinmeyen veya noksan

(2)

(3}

(4}

(5)

(6}

Halil lnalcık. "Eyüp Sultan Tarihi Ön Araştırma Projesi", 18. Yüzyıl Kadı Sicilieri lşığında Eyüp'te Sosyal Yaşam,Edt. Tülay Artan, lst.: Tarih Vakfı Yurt Yay., 1998, s. 5. Orhan Türkdo~an . "Türk Ailesinin Yapısı ve Tarihi Gelişimi", Türk Dünyasi Araştırmaları. Sayı: 96. s. 28. Iris Agmon. ''Muslim Women in Court According to the Sijill of Late Ottomon Jaffa and Haifa Same Methodological Notes", In: A. el-Azhary Sonbol (ed.}, Women The Family and Diuorce Laws in /slamic History, Syrcacuse, NY: Syracuse Unv. Press, 1996. ss. 126-142 .. llber Ortaylı , "Osmanlı Toplumunda Ailenin Yeri", Türk Aile Anslklopedisi, C. 1, Ank.: AAKBY. 1991. ss. 74. Feridun M. Eınecen. "Osınanhlar'da Devlet, Toplum ve Mahkeme", Edt. Tülay Artan, 18. Yüzyıl Kadı Sicilieri lşı!ıında Eyüp'te Sosyal Yaşam, lst.: Tarih Vakfı Yurt Yay .. 1998, s. 76.

Dr. Hayri ERTEN 533

kalan veçhelerini aydıntatmaya yarayan önemli verileri sunan keyfiyette kaynaklardır .

Örneğin, onsekizinci yüzyıl Eyüp sicilieri esas alınarak Eyüp'te toprak, para, kredi ve göç gibi olgular incelenmiştirm. Şer'iyye sicillerinde mirasla ilgili davalarda vefat eden kişinin sahip olduğu eşyaların mahiyeti veya gündelik eşyaları sosyal hayatı yorumlama noktasında önemli veri kaynaklarıdır8ı. Miras bırakanın/murisin eşyaları arasında, dükkanın bulunması, ticaretle meşgul olduğuna dokuma tezgahlarının bulunması, dokumacılıkla uğraştığına, bağ ve hayvanlarının bulunması çiftçilikle geçimini temin ettiğine işaret etmektedir.

Şer ' iyye sicillerinde, toplumun ekonomik ilişkilerinin, üretim veya tüketimlerinin mahiyeti ve sosyal hayattaki görünümünü sosyal açıdan kavramamamıza yardımcı olacak yeterince bilgilere rastlanılabilmektedir. Farklı dine mensup müslüman ve gayr-ı müslimlerin karşılıklı sosyal ilişkilerinin aniaşılmasına yardımcı pek çok olayın kaydı, şer'iyye sicillerinde yer almaktadır. Gayr-ı Müslimlerin Osmanlı toplumunda sosyal hayattan soyutlanıp­

soyutlanmadıklarının tahlil edilmesinde söz konusu defterler önemli bir tarihi gözlem kaynaklarıdır. Mesela , onsekizinci yüzyılın ilk yarısında Gayr-ı

Müslimlerin kır\al kesimden daha çok şehire yerleşlikleri Konya Şer'iyye Sicilieri vasıtasıyla anlaşılmaktadır9ı . (bkz. Tablo 1}.

Tablo 1: Gayr-ı Müslimlerin Konya'da 18. Yüzyılda Yerleşim Birimlerine Göre Dağılımı

Yerleşim Birimi Sayı %

Şehir 139 92,7

Köy ll 7,3

Toplam 150 100 ~---

Şer'iyye sicillerinde gerek tereke kayıtlarından, gerekse varister arasında çıkan anlaşmazlık üzerine mahkemeye intikal edip kaydedilen davalardan

(7)

(8)

(9)

Geniş bilgi için bkz. Tülay Artan (Edt.), 18. Yüzyil Kadı Sicllleri lşığında Eyüp'te Sosyal Yaşarn lst.: Türk Tarih Vakfı Yay., 1998.

Sosyolog A. Appadurai (edt.)'nin bu dogrultuda "Social life of Things Commodities in Cultural Perspective" isimli, Cambridge, 1986'da yayınlanmış bir çalışmasının varhgı tespit edilmiştir. Hayri Erten, Konya Şer'iyye Sicilieri lşığında Aile.~in Sosyo-Ekonomik ve Kültürel Yapısı (18. Yüzyılın ilk Yarısı), Selçuk Universilesi Sosyal Bilimler Enstitüsü'nde hazırlanmış ve yayınlanmamış doktora tezi, 2000, s. 133-135.

534 SOSYOLOJiK VERi OLARAK ŞER'iYYE SiCiLLERiNiN DEGERLENDiRiLMESi

hareketle kişilerin gelirlerini tespit etmek mümkündür. Dolayısıyla şer 'iyye

sicillerinin ilgili olduğu bölgede toplumun ekonomik bakımdan gelir düzeyi ve tabakataşması hakkında bilgi edinme ve daha gerçekçi degerlendirmeleri otantik kaynaklara dayanarak yapma fırsatı dogmaktadır. Örneğin Tanzimat döneminde Bursa ' da ekonomik bakımdan tabakalaşmayla alakatı oranlar ve değerlendirmeler Bursa Şer'iyye Sicilleri verileriyle yapılabilmiştir uoı

Özgün tarihi yazılı bir kaynak olan şer'iyye sicilleri, yukarıdaki açıklamalara ilave olarak toplumun aile, ekonomi, siyaset, eğitim ve din gibi temel kurumlannın tarihi gözlemle tahlil edilmesine ve sosyolojik tespit ve değerlendirmelerde bulunulma-sına katkı sağlayacak önemli verileri içerdigi gözlenmiştir. Bu

bakımdan Osmanlı'nın sosyal yapısını araştırma arzusunda olan sosyolog ve din sosyologlannın şer 'iyye sicillerinden faydalanmatan gerekmektedir.

Bu konuda bir örnek vermek gerekirse, onsekizinci yüzyılın ilk yarısında Konya'da polijini/birden fazla kadınla evlenme, tipinin yaygınlık oranı şer'iyye

sicillerinin sunduğu veriler vasıtasıyla istatistiksel bir şekilde % 12,4 olarak gözlenebilmiştir. Buna ilave olarak polijini tipi evlilikle erkaKlerin ekonomik durumu, sosyal statüleri , meslekleri, çocuk sahibi olup-olmadıkları ve sahip oldukları çocukların cinsiyetleri arasında karşılıklı ilişkiler tahlil edilebilmiştit11ı. (Mesela, evli erkeklerin eş sayıları ile çocuk cinsiyetleri arasındaki münasebeti analiz etmek için tablo 2 'ye bakınız).

Tablo 2: Konya'da XVIII. Yüzyılda Evli Erkeklerin Eş Sayıları ile Çocuk Cinsiyetlerinin Dağılımı

ÇOCUK CİNSİVETLERi

ERKEKLERiN Çocuğu Kız Çocuğu Erkek Çocuğu Hem Kız Toplam

EŞ DURUMU Olaniann% Olaniann% Hem Erkek Olaniann %

1 Kdn. Evi. Erk. 24,18 14,65 61 ,16 100

2 Kdn. Evi. Erk. 26,15 16,15 57,7 100

3 Kdn. Evi. Erk. 22,2 14,66 61,1 100

(10) Geniş bilgi için bkz. Abdurrahman Kurt, Bursa Sicillerine Göre Osmanlı Ailesi (1839--1876), Bursa, 1998, s. 112.

(1 1) Geniş bilgi için bkz. Hayri Erten, a .g.e ., s. 56-67.

Dr. Hayri ERTEN 535

Yukarıdaki Tablo 2'den sadece kız çocuğu olan evli erkekleriri sadece erkek çocuğu olan evli erkeklere oranla iki veya üç kadınla evlenme konusunda daha arzulu olduklarını anlamqk mümkündür. Benzer şekilde, Osmanlı toplumunun temel kurumlarının ve sosyal olgularının birço~unun monografik olarak araştırılmasına şer'iyye sicilieri imkan vermektedir. Bu bakımdan şer'iyye sicilieri esas alınarak araştırmalar subjektiflikten önemli ölçüde uzaklaşabilme fırsatına kavuşabilecektir.

Osmanlı 'nın sosyal yaşamını, araştırmalarda daha somut veya istatistiksel rakamlarla destekleyerek gün ışığına çıkarmak daha tatmin edici ve doyurucu olacaktır. Kayseri Şer'iyye Sicilieri'ni esas olarak XVII. yüzyılda kadınları inceleyen Ronald Jenningsıızı ve aynı şekilde Bursa Şer'iyye Sicilieri'nde kadınların sosyo-ekonomik statüsünü araştıran Haim Gerbetı3ı, Batılı araştırmaları şaşırtacak derecede kadınların sosyal yaşamıyla alakah önemli ve farklı sonuçlara varmışlardır. Bu konuda önemli başka araştırmalar da mevcuttur041.

Osmanlı şer 'iyye sicilieri sistematik bir şekilde gözlemlenip değerlendirildiğinde örneğin, aile kurumuyla alakah olarak hala ülke gündeminde tartışılmaya\ıevam edilen birden fazla kadınla evliliğin oranı ve bu çeşit evliliklerin ne gibi amaçlarla gerçekleştirildiği, ailelerin çocuk sayısı oranı, kadıniann doğum oranı, kadınların aile ve toplumdaki sosyal statüsü, kadınların boşanabilme oranı ve ailedeki mal-mülk sahibi olabilmeleri gibi önemli konular Osmanlı'nın her bölgesine göre daha gerçekçi şekilde ortaya konulup açıklığa

kavuşturulabilecektir. Bu da Müslüman Türk toplumunun ve ailesinin bugününün ve geleceğinin daha iyi kavramlmasına ve bilim dünyasına katkı sağlayacaktır. Şer' iyye sicilleri , Osmanlı 'nın sosyal yapısının karanlıkta kalan yönlerinin aydınlığa kavuşma ivmesi hızlanmış olacaktır. Şer'iyye sicillerinden yoksun incelemele r, hem otantik veri kaynaklarından eksik, hem de gerçeği

yansıtmadaki geçerlilikleri tartışmalara yol açabilecektir.

(12)

(13)

(14)

Bkz. JENNIGS. R.C. "Women in Early 17th Century Ottoman Judical Records -The Shairia Court of Anatelian Kayseri"- Jurnal Of The Economic and Social History of the Orient. Vol. XVIII. Part 1, Leiden, 1975, ss. 53-115.

Bkz . GERBER. Haim , "Bir Osmanlı Şehri Olan Bursa'da Kadının Sosyo-Ekonomik Statüsü (1600-1700)", Çev: Hayri Erten, S .Ü.J.F.D .. Sayı: 8 , Konya, 1988, ss. 327-343.

Demire l, Ö-Gürbüz, A-Tuş, M. , "Osmanlılar'da Ailenin Demografik Yapısı", Sosyo­Kültürel Değişme Sürecinde Türk Ailesi , C. II, Ank.; AAKBY., 1992, ss. 97-161; Hayri Erten, a.g.e .. Faroqhi. Suraıya, "Eyüp Kadı Sicillerine Yansıdığı Şekliyle 18. yy. Büyük lstanbulu'na Göç", (Çev. Ahmet Fethi) Eyüp'te Sosyal Ya,am, Edt. Tülay Artan, !st.: TVY .. 1998. ss. 33-48; Abdurrahman Kurt, a .g.e.

536 SOSYOLOJiK VERi OLARAK ŞER'İYYE SiCİLLERiNiN DEGERLENDİRİLMESİ

Örneğin, yakın zamanlara kadar yapılan aile ve kadın hakkındaki sosyal tarih araştırmaları İslam hukuk literatürü ve çoğunluğu yabancı olan araştırmacıların fikirlerine dayanmaktadır. Bunların fikirlerinin doğasında kendilerinden hiç ayrılmayan bir kusur mevcuttur. Birinci kaynağı teşkil eden hukuk literatürleri örf ve gelenekierini de içinde barındıran sosyal hayatı yansıtmamakta, ikinci kaynağı teşkil eden gözlemcilerin araştırmaları da kendi ön yargılarının içine karıştığı ana fikirlerini sunmaktadır.

Özellikle Osmanlı aile yapısı üzerine ileri sürülen düşünce, fikir ve görüşler berraklık arz etmemektedir. Zira geçmiş aile yapısıyla ilgili çalışmalar yapılırken veri olarak; genelde idari, aristokrat ve zengin tabakacia yer alan, toplumun kültürel merkezinin en lüks olarak tezahür ettiği yaşam biçimi kullanılmıştır151• Bu tür nedenlerledir ki, Osmanlı toplumunda ve ailesinde kadıniann dini baskılar altında ezildiği061, onlara sınırlı haklar tanındığı, koca egemenliğine kadınl~nn çoğunlukla boyun eğdiği ve sadece ev hayatına hapsedildiğfı71 şeklindeki düşünce ve hipotezlerin tatmin edici derecede bilimsel olarak test edilemediği anlaşılmaktadır. Ayrıca bunlara ilave olarak, Osmanlı ailesinin çocuk sayısı .. ortalamasının yüksek olduğu, birden fazla kadınla evlenmenin yaygın olduğu, aile üyelerinin özellikle kadınların kendilerinin ayrı olarak mal ve mülk sahibi olmadıklan ve kocalanyla geçimsizlik durumuna düştüklerinde boşanamayıp çileli ve eziyetli yaşama katlanmak mecburiyetinde kaldıkları şeklinde yaygın kanaatierin de doyurucu ve tatmin edici biçimde analize tabi tututmadığı bilinmektedir. Bütün bunlar göz önüne alındığında şer'iyye sicillerinin sosyolojik incelemeler için ne kadar önemli oldukları ve bu alanda yapılacak araştırmalara sağlayacağı katkıları açıkça anlaşılmaktadır.

2. Şer'iyye Sicillerinin Sosyolojik Bir Veri Olarak Değerlendirilmesinde izlenecek Yöntem

Şer'iyye sicilieri üzerinde sosyolojik olarak çalışmada bulunacak bir araştırmacının çok dikkatli olması gerekmektedir. Zira, sosyolojik analizlere imkan veren bilgiler satır aralannda gizlidir. Bir sosyaloğun araştırması için gereken verilerini daha sistematik olarak kaydetmesi icabeder. Onu tarihçilerden farklı kılan yönlerden bir tanesi de budur. Bu titizlik ve sistematik tutumuyla

(15) Ziya Gökalp. "Aile Ahlakı", Sosyo-Kültürel Değişme Sürecinde Türk Ailesi, Ank.: Aile Araştırma Kurumu Başkanlıgı Yay., 1992, s. 1080-1089.

(16) Bkz. Şefika Kurnaz, ll. Meşrutiyet Döneminde Türk Kadını., lst. M.E.B. Yay .. 1996, s. 24-25.

(17) Nermin Abadan-Unat, "Ideoloji Açısından Kadın Araştırmalan", 20. Yüzyılın Sonunda Kadınlar ve Gelecek. Edt. Oya Çitci, Ank.: TODAIE Yay., 1998, s. 5.

Dr. Hayri ERTEN 537

sosyolog, incelemek istediği bir sosyal olgu veya bağımlı değişkenini diğer sosyal olgu veya bağımsız değişkenlere göre değerlendirebilecektir. Hatta istatistik tekniğini tarih sürecinin b~lli bir kesitinde yaşamış bir toplumun belli bir kurumunu incelerken, bu davranışı sayesinde kullanabilme imkanı yakalayabilecektir. Mesela Osmanlı şer'iyye sicilleri, aile üzerine yapılacak incelemeler için bu imkanı sağlayan bir özelliğe sahiptir.

Şer'iyye sicilieri (örnek belgelerde görüleceği üzere), erkeklerin eş sayılarını, eşierin çocuk sayılarını, bireylerin mensup oldukları dinleri, sahip olduklan mal ve mülkü, toplumda kabul gördükleri sıfatlarını/sosyal statülerini, zaman zaman eğitim düzeylerini, mesleklerini, ailelerin sahip oldukları çocukların cinsiyetlerini, boşanma sebeplerini ve boşanma talebinin kadından mı yoksa erkekten mi geldiğini, bireylerin yerleşim birimlerini, aile üyelerinden kadınların ve çocukların gerek bakım ve mesken masrafı açısından, gerekse mal varlıklannın nasıl korunduğunu ve toplumdaki bazı sapkın davranışlan sunmaktadır. Bütün bu bilgiler, belli bir bölge ve tarih periyodu ve belli bir sosyal kurum veya olgu ile sınırlandırılarak, ilgili şer'iyye sicilleri o bölgenin örnek bir araştırma evreni olarak düşünülüp üzerinde adeta amprik bir inceleme yapılabilecektir. Ancak, şer'iyye sicill\rini okumazdan önce aşağıdaki veya benzeri bir tablo oluşturup bu tabloya göre verileri kaydedip, sonra sembolik olarak sis-tematize edip, istatistik tekniğiyle değerlendirmek sosyolojik metodolojiye daha uygun görünmektedir. Zira bu şekilde sosyolojik olarak dolaylı gözlemler, değerlendirmeler, karşılaştırmalar ve açıklamalarda bulunmak daha kolay ve gerçekçi olacaktır.

538 SOS>'OLOJİK VERi OLARAK ŞER 'İYYE SiCiLLERiNiN DEGERLENDIRiLMESi

Tablo 3: Şer•iyye Sicilieri Okunurken Oluşturulabilecek Tablo Örneği 1 2 3 4

Şer 'iyye Sicili No

Karar Tari hi

Cinsiyet Erkek

Kadın

U ini Islam

Gayr-ı Müslim

Yerleşim Yeri Şehir

Köy

Medeni Hali Evli

Boşanmış

Dul

Be kar .. Eş Sayısı

Çocuk Sayısı ·-·-

Çoc~~ların Cinsiyeti

Boşanma Sebepleri

Boşanmayı Kimin Talep Ettiği Erkek

Kadın ···-·

Kişinin Mal Varlığı . ......

Kişinin Meşhur Sıfatı

Kişinin Mesleği -

Kişinin Eğitim Düzeyi Yüksek

Orta

Düşük

Nafaka Talebi Çocuk

Kadın

Mehir Miktarı

Nişandan Ayrılma Talebi Erkek

Kadın . .

Dr. Hayri ERTEN 539

Yukarıdaki şekilde şer 'iyye sicillerinin bize saglayacagı veriler sayesinde, üzerinde dolaylı gözlem yapabilecegimiz Osmanlı toplumuyla alakah oluşturulacak hipotezler veya varsqyımların dogrulanıp dogrulanmadığı ortaya konulabilecektir. Bu şekilde Osmanlı toplumu veya ailesiyle alakah bugüne kadar yüzeysel çalışmaların dışında derinlemesine çalışmalar gerçekleştirmek imkan dahilinde olacaktır. Üzerinde çalıştığımız sosyal müessese, olgu ve değişkenle alakalı olarak rakamsal gerçekler ve degerlendirmeler ve karşılaştırmalar, tablo ve grafiklerle ortaya konulabilecektir. Sonuç olarak bu konuda bize kapalı görünen birçok husus açıklığa kavuşmuş olacaktır.

ŞER'İYYE SiCiLLERiNDEN ÖRNEK DAVAlAR

1. Erkeklerin Eş Sayısı, Çocuk Sayısı ve Aile Üyelerinin Birbirlerini

Dava Edebilmesiyle Ala kah Örnek (Konya Şer'iyye Sicilleri, 47,s.3/l)

\

540 SOSrGLOJiK VERi OLARAK ŞER'İYYE SICiLLERiNiN DEGERLENDiRiLMESİ

Mahmiyye-i Konya'da Sadıdardan Müşekki mahallesi sakinlerinden iken bundan a kde m vefat iden lbrahim b . Türac nam kirnesnenin veraseti sulbl kebir oğlu Güldalı ve sulbiye kebire kızı Hümaye Münhası olup ba'dehü mezbur Güldalı dahi fevt olup veraseti zevcesi Şerife Zemfne bt. Nurullah ve sulhiye kebire kızları Asiye ve Fahri ve Ayişe ve Fatıma ve li-ebeveyn kız karınciaşı mezblıre Humaya münhasıra olduğu şer'an zahir ve mütehakkık olduktan sonra mezbure Huma meclis-i şer'i hatır-ı lazım ettevkırde rafi'atü'l-kitap merkOme Şerife Zemine mahzarında üzerine da'va ve takrir-i kelam idüp bundan akdem fevt olan babam müteveffayı merkCımun iş bu yedimde olan defter mCıcibince terekesini karındaşım müteveffayı merkCım Güldalı zabt idüp bana hissemi virmeyüb ba'dehü Güldalı dahi fevt olup bi'l-cümle terekesini mezbCıre Şerife Zemine zabt itmekle halen babam müteveffayı merklım İbrahim terekesinden ve karındaşım müteveffayı merkCım Güldalı terekesinden hisselerimi mezbCıre Şerife Zemine 'den taleb eylediğimde edadan imtina ' ider, sual olunup atınıverilmesi matlubumdur didik de ğıbbü's-sual mezbCıre Şerife Zemine cevabında karınciaşı zevcim müteveffayı merklım Güldalı terekesinden ber mücibi defteri kassam mezbCıre Hüma'nın hissesine üç kuruştan bir semen noksan zimmetimdedir deyü ikrar ve lakin tarihi kitaptan bir sene mukaddem zevcim müteveffayı merkCım Güldalı ile mezbCıre Hüma babaları rnüteveffayı merklımun terekesini kassam naibi olan Mehmet Efendi huzurundaber mucibi defteri kassam taksim idüp mezbure Hüma 'nın hissesine kırk dokuz kuruş bir sülüs isabet etmekle meblağı mezbCır kırk dokuz kuruş bir sülüsi alup babası te rekes ine mü 'teallık amme-i deaviden karınciaşı müteveffayı merkuro Güldalı ' nın ziınmetini ibra ve iskat eyledi deyü def'ala mukabele idecek. Gıbbü'l-istintak mezbCıre Hüma cevabında minva li meşruh üzere kırk dokuz kuruş bir sülüs babası terekesinden karınciaşı Güldalı yedinden ahz ve kabz eylediğini ikrar vetakin veçhi meşrCıh üzere zirnınetini ibra eylediğini inkar edecek. Dafi'i mezbure Şerife Zemine'den def'ı meşruhunu mübeyyin beyyine taleb olundukda udCılu rica! ahrarı müsliminden Bulatlar mahallesinden Himmet b. El-hac Ali ve Abdi Beşe b. Osman ve Süleyman el-Hac Ömer namı kirnesneler liecli 'ş-şehade meclisi şer'a hazirCın olup eserü'l istişhad fi'J-vakı' tarih-i kitaptan bir sene mukaddem bizim huzurumuzcia müteveffayı merklım Güldalı mezbure Huma ile babaları rnüteveffayı merkumun terekesini kassam naibi olan Mehmet Efendi huzurunda ber mucibi defteri kassam taksim idüp mezbCıre Huma hissesine isabet iden kırk dokuz kuruş bir sülüsi ahz ve kabz ve babası terekesine mütealhk amme-i de'av1den karınciaşı müteveffayı merkQm Güldalı 'nın zirnınetini

Dr. Hayri ERTEN 541

ibra ve iskat eyledi. Biz bu hususa bu minval üzere şahitleriz ve şehadet dahi ideriz deyü her biri eda-i şehadet-i şer'iyye eylediklerinde ba 'de 't-ta 'dil ve 't­tezkiye şehadetleri ma kbule olmağın mucibiyle mezbure Hüma'yı merkOme Şerife zemine 'ye bi vech muarazadan men'i ve müteveffayı merktim Güldalı terekesinden ber mucibi defteri kassam· mezbure H uma 'nın hissesine isabet iden üç kuruştan bir semen noksanı edaya merkOme Şerife Zemine 'ye tenbih

olunduktan sonra merkOme Şerife Zemine meblağı mezbur üç kuruştan bir semen noksanı meclisi şer'ide mezbure Hüma 'ya eda ve teslim id üp ol dahi ahz ve kabz eyledim didikte ğıbbü's-tasdık'ş-şer 'i ma veka ' bi't-taleb ketb olundu. Fi'l-yevmi'l-hadl a 'şara min Cemadi'l-Ewel li-sene semanin ve işrlne ve mie

ve elf.

./~·'J~I~{J.I .. :~~"(.H

Mahmiyye-i Konya 'da Sarı Hasan mahallesi sakinlerinden ba'ısetü'l-kitap A'işe bt. el-Hac Davud nam hatun tarafından da'vayı ati'l-beyana vekili müsecceli olan Mehmed Beğ b. Abdülkerim nam kirnesne meclisi şer'i hatır-i lazımit­

tevkirde müvekkele-i merkumenin zevci Mustafa Beğ b. Osman Ağa mahzannda

542 SOSYOLOJiK VERi OLARAK ŞER'İYYE SiCiLLERİNİN DEGERLENDİRİLMESi

üzerine bi'l-vekale da 'va ve takrtr-i kelam idüp mezbur Mustafa Beğ müvekkilemin bi'l-cümle emval ve eşyasını bila rıza ahz ve be'y ve semenini kendi umCıı·una sarf ittiğinden ma a'da ekseri eyyamda sürb-ü hamr idüp sekranen üzerine gelüp darb ve envaı cevr ve eziyyet itmekten hali değildir. Sual olunup mücibi şer'iyyesi icra olunması mat!Cıbumdur didikde ğıbbü's-sual ve akibü'l-inkar ve ba'de'l-istişhad udulü müsliminden el-Hac koca Ağa b. Ahmet ve Yahya Beğ b. Abdi Beğ nam kirnesneler li-eclişşeha-de meclisi şer'a haziran olup eseru '1-istişhad fi'l-vaki' merklım Mustafa Beği biz ekseri eyyamda sekranen gördük. Biz bu hususa şahidleriz şehadet dahi iderüz deyü edai şehadet şer'iyye eylediklerinde ba'de'l-ta 'dil ve't-tezkiye şehadetleri makbule olmağın. Takrlr içün zabıtına tebeyyüne yedle ma veka' bi't-talep ketb olundu. Fi'l-yevmi't-tasi' min Cemadil-Ahır li-sene selase aşrate ve mie ve elf.

3. Ailede Statüsü ve Rolünü Aşarak Karasını Döğen Kocanın Karası Tarafından Dava Edilmesi (Konya Şer'iyye Sicilleri, 41, S. 70/3.)

-~p1..p}L·'?l9t;.;;~4J_,;/:;Jf7fttP:,~~·j .. ~.;;;.:, ~~ ~l!:'~).~~;,~~t;~IJ­~~~.W.;kclJ:l.6&Y ~~'t~~(j'_p~ ~~_,~J!'/f~.Jk'{!i.»J~'I;~~:. "" lv•;,•J•t: t0).Jt,jf.uc.J:'.J~iv]rfd[i...ı JJ )J '.r'(Ç'. V ,1.) • • • '/. • ~ r. 1 • '.: 1.

~~!J~/~1'--':Jic.t~!#f?:'!r--~~Ji~ . / _p/ )!kl '4ı/~l)/~ .,.ııv ~J~~~~~ ~.? ~' v;.;j'h: AY_;,_r~~ ~JJ;~::' ~ ·~, ı ,~- . ~~ ~~j.,.l_t.:,~.,

ıyJ r//.)J-'~. c;_,· ; . u~; c j:s ~ t:J Jp;Jl t/»!.J'

:...~-"' ~/ u.!J,., /., ..J ;_,.::.;

f!r~ /Ndi . <#tv c/ (k;: v aJ'lP v~w .

/Ul:v ...__/~

~ ...

Dr. Hayri ERTEN 543

Mahmiyye-i Konya'da Çinioğlu mahallesi sakinlerinden ba'isetul-kitap Fatıma bt. İbrahim na m hatun meclisi şer' i hatırı lazımı 't-tevklrde zevci İbrahim b. Mahmud ınahzarında üzerine da:va ve takriri kelam idüp tarihi kitaptan bir gün mukaddem Ben kendi halimde menzilim içinde itmek {ekmek) tabh itmem ile zevcim mezbCır İbrahim odunu çok istiğmal ve israf eyledin deyCı bahane idüp urğanla beni darb idüp topuğurndan başıma değin bi'l-cümle azamı karabere itmiştir. Sua l olunup mücibi şer'iyyesi icraolunmas ı mat!Cıbumdur didikte ğıbbu's-sual mezbGr İbrahim cevabında hususu merkCım için mezkCıreyi darb eyledim deyu ikrar ve i'tiraf itmeğin takrir birlema veka' bi 't-talep ketb olundu. Fi' l-yevmi's-samin aşara min Saferü'l-Hayr li-sene sitte aşrate ve mie ve elf.

4. Çocukların Mallarının Korunmasa

(Konya Şer'iyye Sicilleri, 42, s. 204/4)

· ~U'JOV.Jir;fJJid.iJ.JJJ.ti().iJ.;J;;IL7jJ, ı/-.-. · ı ı~~ ' ... : / , • . . ,~ V.J~ o)d_,;

Jı;..;.;/'V'v.J..'d?~""/!'fe~~:,v/ofu~~~~· : ~ · . <J..J/.(.':'.f"cr-:0pl$i!Jiti!l)b'~J:.ı,. ~~~fi~ /J~\.{ı:N/(~~i611f!;.,U:~tt: ·. ~~~~fd~t .• '/ . • • .1 "·k- • ' • •• ')II~UiJ._.I&.,~/.r Ll"' ,V) J) V/ Jt!J '<P' ;LV,.,}'~ 1 u7 {/ ;/.f' ~ 1 ~ ~ • • • .., [1' /-):;

• .• • IJ ;.1 ""~y~ )lt 1 •• ~(/){J)p!fL.'u~JW/~~ :~· ... ~- :1~-'

• · • Y..J 1,Y-Jb.JlJJ.ıl ı 'c;ı.) • • l' - ; r:.J

r---- -.-//~J...J_-..1; ~;Jı./~lt~.!!~~ /'1.;:1 (/~l C{~ç --V )..v . (~1. (/~ ?/~(

. ~ ~~ J~l

Mahmiyye-i Konya'da Beykarı mahallesi sakinlerinden iken bundan akdem fevt olan Fahri bt. Mehmed'in sadriye sağıre kızı Emine'ye validesi müteveffayı mezbCırun muhallefatından irsi şer'i ile intikal eden emval ve erzakını zabt ve hıfza ve sair vaki olan umCıru şer' iyyesini tesviyeye bir vas! lazım ve mühim olmağın . sağı--re mezbCırenin babası iş bu rafi'ul-kitap Mustafa b. Ahmed namı kirnesne dindar ve müstekim olmakla vas! nasb ve tayin eyledik de o l dahi ves-ayet-i mezbCıreyi kabul ve hitme ti lazımesini edaya teahhüd ve iltizam itmeğin. Ma vaka' bi't-taleb ketb olundu. Fi'l yevmi'l hadi aşara min'ei-Muharremi'I-Hara m li-sene tis'a aşara ve mie ve elf.

544 SOSYOLOJiK VERi OLARAK ŞER 'iYYE SiCiLLERiNiN DE6ERLENDİRiLMESi

Mahmiyye-i Konya'da debbağhane mahallesi sakinlerinden Hava bt. El-Hac Receb nam hatun tarafından hususu ati'l-beyanı ikrara vekili olub zatını marifeti şer·iyye ile arifan olan el-Hac Ahmed b. el-Hac İbrahim ve Receb Beşe b. Ali şehadetleriyle şer'an vekaleti sabite olan Mehmed b. Musa nam kirnesne meclisi şer'i hatırı lazımı 't-tevkırde müvekkele-i mezburenin bundan akdem zevci olan ba'ısü' l-kitab İsmail Beşe b. Sefer mahzarında bi'l-vekale ikrar ve takrlri ke lam idüb mezbur İsmail Beşe müvekkele-i mezburenin zevci olub beynlerinde husn-ü zindegane ve musafat olmamağla halen mezbur İsmail Beşe kendi zimmetinde mütekarrır olan mehr-i müeccel ve nafaka-i iddet-i ma'lume ve müennet-i suknası mukabelesinde mezbfıreyi muhalaa itmekle ol dahi hul'u meşruhu kabul ve meblağı mezkuru yedinden ahz ·ve kabz ve ma a'dadan ferağat idüb biribirlerinden kat'ı alaka ey!ediler. Fi ba'da bir akçe ve bir habbe hak ve alakam kalmadı didik de ğıbbü ' t-tasdik ma vaka' bi't-taleb ketb olundu. Fi'l-yevmi's-salis ve işrfıne min şehr-i Zi'l-hicce eş-şerif li-sene erbea aşrate ve mie ve elf.

Dr. Hayri ERTEN

6. Kadınla Erkeğin Nikahlannı Mahkemeye Kaydettirmeleri

(Konya Şer'iyye Sicilleri, 42, s. 91/2)

545

Bozkır kazasına tabi Akkilise nam karye sakinelerinden Fatıma bt. Mehmed nam hatun meclisi şer'i hatırı lazımı't-tevkirde iş bu rafiu'l-kitab Abdi b. Veli nam kirnesne mahzarında bi tav'ıha ikrar-ı sahihi şer'i ve itirafı sarihi müddei idüb yedi bin akçe mehr-i müeccel ve beynimizde ma '!um olan m ehr-i

muaccel ile nefsimi mezbCır Abdi 'ye tarihi kitaptan yirmi gün mukaddem tezvic ve tenkih eyledim didik de merklım Abdi ben dahi bu veçhe muharrir mezbCıre Fatıma bt. Mehmed namı hatunu tarihi kitabdan yirmi gün mukaddem yedi bin akçe mehr-i müeccel ve beynimizde ma'lum olan mehr-i muaccel ile tezvic ve kabul eyledim didik de ma vaka'a bi't-taleb ketb olundu. Fi'l-yevmi's-sani ve 'l-ışrin min şehr- i Ramazan el-Mübarek li-sene semant aşrate ve mie ve elf.

546 SOSYOLOJiK VERi OLARAK ŞER'iYYE SiCİLLERiNiN DEGERLENDiRİLMESi

7. Nikah Akdi Yapan imarnın Titiz Davramp, Nişanlı Olduğunu

Duyduğu Kadının Nikah Akdini Yapmamasa

(Konya Şer'iyye Sicilleri, 53, s. 237 /5)

w~..il9,(Ce~J'Gt:ılJ1l;,i~~Uı~>(2P'~{.f_J~dlıJJ)~,ftil;l~ r ~ P,oıı if.prrlk/i3-rJ~/;,ı~p-Pfıa--~~l~( ı.til.ı:;~IJ,;)~

V:~: ~yJ1J'~~ı'eı, .!!'('.W4t;.:u'J!tf:.iJ' 1A~!Jfr,1~1,ptt:Jtifr~· .ı.; \iVI!J)J~JI(\ir.t!l~b}l.'t~?-fcSJ;)ı~li~-!'~~~t'-'_,,1/d~~ YJ tH'el;;.i-"'c{4ff;}6J~)jj';",ı_,~ı..ı\~,;/:Jl.J!.I~..JI,'t&JIJ-14if.Jif,J

--'ı:,· -v;.t;t;khı~)li,j~;J/~~~J'ıd~~!i,.wr;>li!JtJOi)_,i u~)~ !Yı~.i;ı..;wlflir.t~~ı;...bııJıJ~ÇYk~~.J,!il~ci_,.h, -'!~ .. ?;r~·ı,;&.IJ~;ı~;;'~l~~)(I..!Jy/t~?~)'li1Jf~r;,_ı ~~ t' ;; ~!ı~~)~J!Jt;?;.J,!'flld\Y~~pı~~~~;ıJı~ ~~ 4ı. ·n ~..ç;J? ,/~.),'+.! t;:-..:1~

ı

Mahmiyye-i Konya'da Fakıhdede mahallesi sakinelerinden zatı bi't-ta'rif

eş·şer'l ma'rife olan rafiatü'l-kitab Fatıma bt. Ali nam bikr-i baliğa meclisi şer'imizde mahalle-i mezbure sukkanından imam Molla 1brahm b. Molla Mustafa

nam kirnesne mahzarında üzerine da'va ve takrir-i kelam idüb ben nefsimi gaib ani'I-meclis nam kirnesneye tezvic murad eylediğimde imam mezbur

molla İbrahim marifet-i şer'i bulunmaksızın akd itmem deyü ma'ni olur sual olunsun didik de ğıbbü's-sual mezbur molla İbrahim cevabında mezbure Fatıma ahardan Ihrahim namı kirnesneye namzed ider deyu istima'ım olmağla kendü

den sual o lunsun didik de ğıbbü's-sual ve'l-inkar hususu mezbur mahalle-i mezbure ahalisinden olub zeyli sikada muharriri'l-esami müsliminden istihbar olunduk da mezbCıre Fatıma bizim mahallemiz ahalisinden isiihbar olunduk da

mezbure Fatıma bizim mahallemiz ahalisinden olub bu ana gelince bu kirnesne

namzed idüb ol vecihle bu kirnesnenin alaka ve medha olduğu malumumuz olmadığından ma a'da istima 'ımız dahi olmamıştır. lmam-ı mezkCırun istima'ı

ashab-ı a 'raz kelamıdır deyü her biri ihbar etmeleriyle mezbure Fatıma nefsini dilediği kirnesneye tezviç ve imaını mezbur akdi itmek üzere izin virilmeğin ma hüve'l vakı' bi't-taleb ketb olundu. Fi 'l-yevmi'l-hamis ve'l ışrin min şewal el-mükerrem li-sene ti'sa ve erbeln ve mie ve elf.