osmanlı da anayasaya geçiş

8/14/2019 osmanl da anayasaya gei

1/35

OSMANLI tMPAiRATOLUUNDA ANAYASA SSTEMNEGE HAREKETLERYazan: Prof. Yavuz ABADAN

II. TANZMAT HAREKET :ahsi mutlak hkimiyetin bir dereceye kadar snrlanmasve idaremin kontrol konusunda ilk teebbs mahiyetini tayan((Senedi ttifak ta n sonra, devletlin siyas yap snd a esasl birdeiiklik yaratma arzusunun ilk resm vesikas, Glhane Hatt denen Tanzimat Hariye fermandr. 3 Kasm 1839 da, Sultan Aibdlmecit adna Hariciye nazn Mustafa Reit (1) Paa tarafnidan Glhan e Kasrnd a okunan bu ferman, 1789 Fransznkilb ile Avrupaya yaylan inkilp hareketlerinin Osmanl

mparatorlutndaki ilk tepkisini temsil etmektedir.Bilindii zere slahat ve inkilb hareketlerinin kayna,madd ve manev sarsntlar yznden sosyal bnyede ve hayatartlarnda vukua gelen byk deiikliklerdir. Byle bir dururnkarsnda siyas bnyeyi kuvvetlendirme, birlik uurunu uyandrma veya canlandrm a maksadile itima nizamn dayandprensipleri, yeniden gzden geirme ihtiyac duyulur.te o zaman siyas alanda, sosyolojik hviyeti ile fet ve cemiyet, hukuk kavram ile de vatanda ve devlet arasndaki mnasebetleri btn dikkatin zerinde toplanmas gereken mihverproblem ihaline gelir. Bu mnaseb et snrn n izilmesinde biryandan ferd varla, dier yandan itima btne mutlak deertanyan iki zt nizam telkkisinin btn tarih boyunca att-

(1) Tanzimat Fermammn Hnm salayan baarsndan dolay hakk ile BykReit Paa vasfm kazanan Mustafa Reit Paa (13 Mart 1800 7 Kasm 1858) Gl.hane Hattnn ilm srasnda henz hariciye vekili idi, ve fermam, Sadrazam HsrevPaann idare ettii aleyhte ounlua ramen, yem ve gen S ultan'a kabul ettirmiti.Sonradan 1848 senesinden lmne kadar alt kere sadaret mevkiini igal etmitir.ahsiyet ve faaliyetleri hakknda tafsilt iin : Bk. Cavit Boysun : Tanzimat: I,stanbul, Maarif Matbaas, 1940. Mustafa Bept Paa Sh. 723 - 746.

3


2/35

gna ahit olur. Birinci halde ferd hrriyetin anariye kadar genileme istidad gstermesi, ikinci madde ise vatandan devletierisinde tamamen eriyerek cemiyet emrinde basit bir vasta veya alet derecesine inmesi mukadderdir.18 inci Yzyln sonun da Avrupada patla k veren demokrasive inkilp hareketleri, bu iki u (extrem) arasnda, vatanda vedevlet mnasebetlerinin, kararl, hakh ve devrin gereklerine uygun bir dengeye kavuturulmas hedefini gtmlerdir.Tanzimat hareketini douran miller: Bu gr asndansosyolojik bir vaka olarak Tanzimat Fermannn, n plnda eitli ynlerden gelen kemirici akmlarla ypranmakta olan Osman l cemiyeti bnyesinde hr riyet - nizam dengesi yara tm agayesini g den bir yenilik - ba ka bir deyimle - bir garpllama (2) hareketi olarak deerlendirilmesi gerekir.Nitekim daha Mahmut II . zamannda balanp da ar basanmukavemet yznden kesin neticeye ulat rlamayan Tanzim atHareketinin, memleketin yeniden tensik ve ihyasna (reg6ner)yol aan bir reform devrinin balangc (3) olduu, bu bakmdan Glhane Hattnn, mparatorluun ilk slahat program (4)saylmas gerektii yabanc kaynaklarca teydd edilmektedir.Konuyu hukuki bakmdan ele alanlar ise, Hukukta ve devlet varlnda ok esasl mna ve ehemmiyet (7) tad esasn-riye'nin, Eski tarz idareyi, yeni tarza ifraa piva (6) olmu;Osmanl m para torlu unu asker - teokratik bir temel zerinekurulmu Asya - Ortaa devlet eklinden modern - Avrupai birekle inkilp ettirme gayesini gtmesi itibariyle de Trk devlet varlnda ok esasl mana ve ehemmiyet)) (7) tad esasn

da birlemektedirler.(2) Osmanl mparatorluunda ugarplama dkmtnm geliimi iin Bk. EnverZiya Karal, Tanzimat I, op. ct.t Sh. 13 - 29.(3) A. U bicnti et Pavet de C ourteUe, Efal presini de l'Empire Ottoman, Paris1876, Sh. 1 . 2.(4) Engelhard, Trkiye ve Tanzimat, Ali Reat tercmesi, stanbul 1919. Sh. 39.(5) Ali Fuat Bag, Esas Tekilt Hukuku dersleri, stanbul 1'934, CUt I. Sh.

87. Ayni mellif baka bir etdnde^ 1839 tarihinin T rkiye'de teri ve konstitsyo-nal reformlarn balangc sayddma iaret ediyor. La v&e jtridique de Peuples VII,Turquie, Paris 1939, Sh. 12.(6) Abdurrahman eref, Tarih Musahabeleri, stanbul 1934, Sh. 48.(7) Friedrich von Kraelitz Greijenhorst, Die Verfassungsgesetze des Osma-nischen Reiches = Osmanl mparatorluunun Anayasa Kanunlar-. Wien 1919. Sh.

VIII. I.4


3/35

Bata Padiah ve Reit Paa olmak zere, Tanzimat Fermannn hazrlanmas ile uzaktan yakndan ilgili olanlarn da aynekilde d n d kler ini gsteren deliller eksik deildir. NitekimSultan Abdlmecidin clusunu tebrik iin gelen sefirlere hitabenReislkttap {devrin Hariciye Nazn), Padiahn pederlerindenulv bir miras olarak kendilerine intikal eden emri slhata devam etmek emelinde (8) bulun duk larn belrterek, Tanz imatnmahiyet ve gayesi hakknda sarayn dncesini aksetttrmitir.Bundan baka Byk Amiral Halil Paaya atfen 1830 da sylendii iddia olunan Eer Avrupay taklitte istical etmezsek, Asya-ya eklimeye mecbur olacaz (9) sz, o devir ricalinden aydnbir grubun, Baty rnek tutarak yenilik hareketine sr'atle girime zaruretine kani olduklarn aklamaktadr.B tn bunlar Tanzimat Ferman nn - biraz da olaylarnzoru ile Osm anl m parator luun u, Avrupaya yaklatrarak aradaki uurumu kapamay sahyacak - baka bir deyimle - devletin modernlemesi ma ksad n gden ilk reform teebbs (10)olduunu meydana koymaktadr. TanzSlmat ricalini bu teebbsezorlayan sebepleri u ekilde zetlemek mmkndr.XIX. yzyln balangcnda Osmanl imparatorluu, siyas

bnye itibarile son merhalesi pek yakn grnen bir inhillmanzaras arzetmektedir. Devletin dayand asker - teokratiktemel km tr. Ordu , inzilbatszlk ve devaml m alubiye tleryz nde n kuvv et ve prestijini kaybetm i, devlet otoritesini iteve dta korumaya yararl bir tekilt olmaktan1 kmtr.Avrupada yaylan inkilp hareketleri ile krklenen milliyetilik aknlar, mparatorluun mill ve din tecansten mahrum halk ktleleri arasnda eitli ekillerde beliren kayn ama

ve m ayalan m alar yaratm tr. Netice itibarile kavm hususiyet-lerile mill uurlarn idrak ederek gittike olgunlaan hristiyantopluluklar iin, mslmanlk dini ve akideleri, toplayc bir baolmak yle dursun, aksine ayrc bir sebep ve vesile haline girmitir.(8) Engelhard, op. cU., Sh. 38.(9) Edouord Driauh, La uestion D'Orient. Paris I09, Sh. 135.

(10) Bu hususta melUf tarafmdan Heidelberg niversitesi Hukuk Fakltesinedoktora tezi olarak sunulan Die Stellung des Prasidenten der trkischen RepuHikmk besonderer Bercksichtigung des R ekthsvraaidenten = Trkiye Cumhurbakannn hukuki durumu ve Alman Cumhu rbakanl e mukayesesi. Kruse und Sa hne.Bruchsal 1933, baslkk etdn tarihe ksmnda yeter tafst vardr. Sh. 1 vesonras. ... ..5


4/35

Bu na iteki idaresizlik, soru mlu larn bilgisizlik ve kaytszlklar, memurlarn rvetilii yznden hasl olan emniyetsizlik ve inzibatszlk da katlmtr. Devletin harice kar zf, Kapitlasyonlar sisteminin himayesi altnda d kuvvetlerin mdahalelerini hemen hemen gnlk vakalar haline getirmitir (11).Tan zima t Ferm am, b tn bu kark tesir ve millerin sarstdevlet bnyesine selbet ve me tanet kazandrma, d dn yan ngven ve takdirini salama tedbiri olarak ortaya atlyordu.Tanzimat Fermannn karakteri ;

ekil itbarile ferman, Tanzimat Hayriye ad verilen slhat hareketinin ilenini ifade eden ve devrine gre olduka sade bir dilleMustafa Reit Paa tarafndan yazlp okunmu bir iradei seni-ye dir. Fermann' hkmleri arasnda uyruk ile devlet mnasebetlerine ait esaslar, amme kudretindin istimal tarzna ait prensipler yer aldna-, dev letin esas tekil t ile ilgili (12) hu su sla rnbahis konusu olduu meydandadr. Esasen Tanzimat Hayriyeterimi de, siyas birlikte ancak tekilt ile beliren hayra ve iyiyeynelmi bir nizamn kurulmas maksadn aa vurmaktadr.Bu gr asndan bir hukuki vesika olarak Glhane hatt,bir Charte mahiyetini tamaktadr. Bununla hkmdar, ferma nda zikredilen baz esaslara uymay taah h d ederek, kendiiradesile ken di yetkilerini tahd it edyor. icr aa tn da dna kma yaca ereveyi bizzat iziyor. Ku dre tinin kullan m a eklinibelli bir statye balyor. Bu sebeple Glhane hattn, AkvamOsmaniyeye bahsolunan huk uki hrriyet ve teminatn muk-

(11) Burada anahaart belirtilen genel durumu belgelendirecek tarih tafsiltagirimeye imkn yoktur. Teferruat tin Bk. Engelhard, op. cit., 3,4 ve S inci baplar.Sh . 29 - 37. Ltft tarihi, bilhassa Cildi sadis (yedinci ct) Tebaa e ecnebi vereaye durumu hakknda sbjektif baz kanaatlere ramen dikkate deer bilgi verenbir eser de, M Destrhes, Confidences sur la Turme, Paris 1856. Sh. 1 26. Ayrca Ed. DriauU. op. cit. Sh. 163. EncylopM-ie de Vskan, Park 1934 TomelV.Sh . 690(12) Esas tekilt kavramnn eitli manalar ve modem anayasalarn vcutbulmas e neticelenen geliim hakknda Bk. Yavuz Abadan, Yeni Hint Anayasas,Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi, CUt. VIII. Say - 2 den ayr bas. Sh.12 ve sonras. Tanzimat fermannn bir anayasa nvesi olarak karakter ve hususiyetleri hakknda tafsilt iin Bk. Tanzmat I Yavuz Abadan. Tanzimat fermannntahlili S. 38-46. Avr bas, Sh. 7 - 1 5 .

6


5/35

tevi Ibir berat (13) yalhut Hakiki bir Oarte Constitutionelle (14)olarak vasflandranlarn mtalalarmda bir hakikat pay vardr.Gerekten Tanzimat fermannn Osmanl mparatorluunda

yaaya nlara - kavim olarak deil uyruk olarak - baz hrriy ethak lar tand bir gerektir. Ancak bu nl an n teminatna aithkmler, meyyidesi olmayan baz vaatlerden ileri .gitmemektedir. Dier yand an Tanzimat fermannn, huku ki kara kter itiLbariyle bir Charte olduu da phesizdir. Fa ka t bu vesikayahak iki bir Ch arte Constitutionelle vasfnn; izafesi de tered dtve mnakaa konusudur (15).Bilind ii zere ((Charte 1er, ((Tekilt Esasiye ya ra tm a

imkn, ve yetkisini haiz sjenin tek tarafl bir hakimiyet tasarrufuna dayanrlar. Bu yzden herhangi bir ((Charte nn halktangelen gerek bir inkilp mahsul veya neticesi olmas bahis konu su olmad! gibi, hakiki vasfna ha k kaza nan , komstitu-tionelle bir deiiklik yapm as da ar t deildir. Nitekim millhakimiyet prensibimi benimsemek yle dursun, herhang bir rejim deiikliine ynelmeksaziln, sadece h k m ran n yetkilerinisnrla m akla yetinen ((Charte 1ar, siyas geliim tarihin de ounluu temsil etmektedirler. Glhane Ha tt da bun larda nbiridir.

Bu durum Tanzimat fermannn isdarnda olduu gibi tektarafl bir hakim iyet tasarru fu ile dei tirilip kaldrlabilmesiimknna da tesis ve izah etmektedir. Gerekten Charte Iar,Millete anay asa vcude getirme yetkisi verilmi Kurucu =Constatuant ve geici bir organn, hatt tekte esasiyeyi belliesaslar erevesinde deitirm e yetkisi tann m bir meclisineseri olmadklar cihetle, deitirilip kaldnlmalan da hususi birekle tbi deildir.

(W Engelhard, o, ek. Sh. 39.(14) Ed. Driault. op. cit. Sh. 158. Farkl gerekelerle dnceyi destekleyicimahedeler iin Kars? Mehm et M emduh, Hukuku Em siye ve erhi Kotumu EsastOsmant (eski ytm) stanbul 1326 (1910), Sh. 4, Ahmet R arim, stidattan Hakim i,yeti MiUiyeye, 2 cUt, stanbul 1926, Sh. 238 ve sonras(15) 1789 tarihli Fransz Hukuku Beser Beyannam esi = Declaration de*droits des hommes et des coynes nin 16 inci maddesi t haklarn garanti edilmedii ve kuvvetlerin ayrlmad bir cemiyette anayasadan bahsedHemeyeceini tasrih etmektedir : Toute societe' dans laquelle la garantie des droits n'est pasassurSe, mi la separation des pouvoirs det4rmines~~n'a point de Constkution (Dugnet Mansier) lee Comtkttfcms ete. de la Frence, Fark 1818. Sh. 3)

7


6/35

Bu nun la beraber, her Charte on u isdar. eden iradenin aynneviden bit hakim iyet tasarrufu ile deitirilip kaldrlmadmddete, hukuken ekil ve ruhu ile balayc bir kudreti haizdir.Bu arad a Charte da yer alan hk mlerin, gerek bnyegerek muhteva .bakmmdan, dar manase kanuni emirler eklinde testoit edilmemi bulunmas, dolaysile objektif bir norm halinde b tn vatan dalar ilzam eden bir kar akte r tamam asnemli bir keyfiyet deildir. nk - ekil ve madd muhteva iti-barile ne mahiyet arzederlerse etsinler - bu hkmler, gerek sahibi olan halk adna hakimiyeti ellerinde bu lund uran ve kullana nlar n riayet mkellefiyetinde bulu ndu klar dstu rlardr. Busfatla, yr rlkte kaldklar mddete, kan un yapclar, hiolmazsa um um i direktif mah iyetini tayarak balarlar. AyrcaCharte isdar eden irade iin, bunun muhtevasn gerekletirmeye alma, ahlki bir mkellefiyettir.Glhane Hatt hkmlerine riayet mkellefiyeti ise akataahht ve teyid edilmi bulunmaktadr. Nitekim Tanzimat ferma n ile ((ihsan- buy rula n hu ku k ve imtiyaza t, cemii nizama timuktaziyenin ss aslsi olduu Vezirleri, Meclisi Ahkm Adli

yenin al dolaysiyle Pad iah n hitab esin e mu kabele olarakverdikleri teekkr mazbatasnda teyid olunmaktadr (16). Bunagre Ferm anda zikredilen hak ve hrriye tlere aykr kaidelerkonmayacak, ileride tatbik edilecek tedbir ve nizamlar ancak buereve iersinde bahsi geen haklarn gereklemesini salayacak esaslardan ibaret olacaktr.Padiahn kendisi de, Fermandaki hkmlere aykr hareketetmeyip onlar harfi harfine tatbik ve icra edeceine, bir meve

ret meclisi ma hiye tini tayan Meclisi Ahkm Adliye nin ,Mevadd esasiyenin fruotma dair ounlukla kararlatracahususlara msaade edeceine yemin etmitir (17). Hkmdar yemininde daha ileri giderek, mutlak hakimiyet messesesinin tab neticesi olan kaza yetkisini de Ferm ann m uhakem e usuln eait hk mleri erevesinde snrlamaya mu vafakat ettii gibiVaz'olunmu ve olunacak hav anin in tayirini tecviz buyu rma-yacam aklayarak kanun koyuculuu salhiyetini de Glha-(16) Mazbatann tam metni iin Bk. Ahmet Rasim, op. cit. Sh. 248 Padiahnhitabesi iin, ayni eser. Sh. 246.(17) Yemin forml aynen Topkap Arivi. 3084 de mevcuttur. Yeminin hukuki neticeleri ve Fermann meriyetine tesiri hakktndtt taf&t iin Bk. Tanzimatl Yavuz Abadan, op. ek. Sh. 43, Ayr bas Sh. 13 ve sonras.

8


7/35

ne Hattnn ruhuna aykr bir ekilde kullanmayacan ve kullandrmayacan teyid etmi bulunuyor.Btn bu izahat gsteriyor ki Glihane, hukukan balaycve hkmdarn yetkilerini snrlayc biir Gharte olmakla beraber,

modern anayasalarn' btn vasflarn haiiz deildir. Esasen hukuki ekil bakm ndan Gh arte, ya tek tarafla hk m dar iradesinibelirten bir ferman (berat), yahut ikd tarafl bir mukaveledir. Halbuki Gonstitution ad verilen modern anayasalar, - mene bakmndan ayn geliim vetiresine bal olmakla beraber -. birerkanundurlar. Sadece bu sekil ayrl ile, yazl ve tertip tekniinde olduu kadar, muhtevada da farklar yaratmaktadr.Bundan baka Charte lara hkim olan ruh ve mana - halk

ktlelerindeki kaynamalarn neticesi de olsa - hkmdarn kendi iradesi ile yetkilerine snrlar koymas, fertlere h rriy et veha kla r bah ve ihsan etmesi, ksaca yeni nizaman yukard anempoze edilmesidir. Bun a karlk modern anayasalar, Ja lk nkendi mukadderatm bizzat tayin etmesi esasndan mlhemdirler. Bu sebeple de umumiyetle bir kurucu meclis tarafndan hazrlanp referandum yolu ile halkn tasvibine arzolunurlar. stisna olarak bir terii meclis tarafndan vcude getirilmeleri harlinde ise, tam ye saysnn te ikisi gibi mevsuf bir ounluklakabul edilmeleri gerekir.

Charte la ra riayetin esasm yemini bozm adan doacakAllann laneti korkusuna, anayasalarn teminatn ise Milletvekillerinin kontrolne (18) irca suretile, meyyide ekli bakm nda n bir fark yar atm a teebbs, bize pek de isabetli; grnmyor. nk Allah adna anayasaya sadakat yemini mkellefiyetini, siyas ve ahlki' bir garanti olarak devlet reislerine ykleyen mo dern tekilt esasiye ka nu nla r (Mesel 1919 tarih liWeimar anayasasnn 42 inci maddesi) olduu gibi, en kuvvetliteminatn millet temsilcilerinin murakabesinden alan Chartelar (Ameriikada ingiliz Kolonileri Charte'lar gibi) da vardr. Esasen hi bir devir ve memlekette gerek Charte'lann gerek anayasalarn yrrln tek bir faktrn "garantisine balama imkn olmamtr ve olmayacaktr. Bu konudaki geliim, demokratik temellere dayanan devlet yapsnn gn getike daha geni lde eitli kanuni ve messesev garantilere kavuturulmas istikametindedir.

{18) Bks. Ali Fuat BasU, ov. cit. Sh. 89.


8/35

Ayrca Ortaadanken hukuk muamele veya mukavele mahiyeti tayan Ch arte'larm, meriyet ve resmiyet kazanm alariin, yabanc devlet temsilcilerine tebli edilmeleri mutaddr (19).Tanzimat fermannn sonunda devletlerin, bu usuln., ilelebetbeka sna ahit olm alar iin sefirlere bildirilmesine dair olanhkm, bu teamle ayak uydurulduunu gstermektedir.urasn da belirtmek gerekir ki, devrin umumi siyas artlar, yabanc devletlere vaki tebliin altnda baka endie ve zaruretlerin de sakl bulunduunu kabul ettirecek kadar kark vemparatorluun aleyhinedir. Hatt denebilir ki, Tanzimat fermann n Isdarn da d tesirler, i zaru retler ve belki daha da a rbasmtr (20). Nitetoinvyukarda bahsi geen hitabesinde Padiah, Devleti Aliyemizin dost ve muahidi olan devletler tarafndan vaki., tebligat dostane ve tevsikat halisaneye nazaran derdest baz mevaddn dahi...ilh fkralarile bir gerei kabullenmibulunmaktadr. Ancap sebep ve tesirler ne olursa olsun, tebliin hukuk mahiyeti, resm bir beyandan ibaret olup, ecnebi devletlere kar devletler um um i huk uku na dayanan herhan gi birmkellefiyet yklenmi deildir (21).

Fermann Muhtevas :Hukuk dogmatik bakmndan Glhane Hattnn metni (22)esasiye, idare, ceza usul hukukuna ait baz prensipleri ihtiva etmektedir. Ancak bu esaslar enstitsyonel ballklar gz nnde tutularak iki grup halinde toplamak mmkndr :Birinci grup iinde fark gzetilmeksizin b tn tebaan nahsi emniyet ve ferd haklarna ait garantilerle bunlarn fiilengereklemesi maksadna gden ceza ve usu l pren sipleri yer al

maktadr. Her anayasa ile ilgili vesikada yer almas mutd olan(19) Charte ve Constitution kavramlarnn tarihi geliimi konusunda tafallat iinBkz. Georg Jellmek, Allgemeine Staatslehre Berlin 1914, Sh. SOS - 527.(20) Ecnebi sefirlerin Babli nezdindeki iz'a edici devaml tesir ve mdahaleteebbsleri hakknda canl misaller iin Bkz. Hayreddin, Vesaiki tarihiye ve siyasiye, stanbul 1326 (1910). 4 kitap, bhassa 4. kitap. Sh, 16.38. Ayrca Fa tmaAliye, Ahmet Cevdet Paa ve zaman, stanbul 1328 (1912), Sh. 25-27 (Her ffcistde eski harflerle).(21) Tanzimat fermannn i ve d hukuk mnasebeti gz nnde bulundurularak yabanc devletlere tebliin hukuki tesir ve neticeleri hakknda tafsilt iinBfc. Yavuz Abadan Tanzmat I. op. cit. Sh. Sh. 45 ve ayr bas Sh. 15.(22) Tanzimat fermannn resm Takvimi Vakayi de n olunan metni veFranszca tercmesi iin Bk. Tanzimat I. Sh. 48 ve sonras.

10


9/35

fer m an m 'm uk ad dim esind e (Fseasmibule, yzjeli y ldan be ri birbirin i kovalayan gaileler ve eitli sebeplerle Devlet bn yesin inzaafa urad ve eski mamurluk yerine fakirlik ve sefaletin getii belirtilmektedir. Ancak bu noktada ulem snfna bir tvizzarureti ile (23), eski ykseliin sebebi, Ahkm- Cele-i Kur'aniyeve Kavanin-i er'iyyeye Kem aliyle riayete , d m ili ise,favanin-d! er'iye tahtnda idare olunmayan memalikin payidarolamayaca dncesine dayanlmaktadr.

Oysaki, Tanzimat hareketi, n plnda bir Batlama davasdr. Bunun iin de hereyden nce siyas yapnn teokratik prensiplerden kurtarlp, modern esaslara balaramas arttr. Nitekim ferman, sosyolojik sebebini, yukarda belirtildii zere yalnz bir tehise baland itima ve siyas derdini tedavi aresini,.Kavanin-i Cedide vaz'nda da (grmektedir. Bu d nce, birheyet tarafndan hazrlanp padiahn tasvip ve takdirine maz-har olan Tanzimat Ferman'nin esaslarna ait n tasarnn gerekesinde de ak bir ekilde dile gelmektedir (24). Gerekten bahsigeen gerekede, zulm ve iddet muameleleri yznden harapolmaya yz tutmu bulun an imperatorluun, devam etmekteolan uslden ayrlp mcaddeden bir suret idare vaz olunmadka yeniden kuvvet ve emniyete kavuamayaca aklanmaktadr.O gnn artlar karsnda yeni bir idare kurma, inklpbir grle Avrupa'daki yanMfeiere uymaya, dolaysiyle teokratikbir ort a a Devleti man zaras tayan imperatorlu un esastekiltnda esasl deiiklikler yapmay gerektirir. Bu ise, ancakart'i kanunlar bir yana brakp, layk-lberal bir dnya grne dayan an yeni hkmler koymakla m mk nd r. Nitekim

bata padiah olmak zere o yllarda Osmanl imparatorluunuidare eden Devlet adamlarndan balacalan, en geni bir msamaha zihniyetiyle, layik-lilberal prensipleri samim olarak benim-sememilerdiir. Bu gerei teyit eden iki delilden biri, II. M ahnut'u n, bundan byle m slman lar camide, Hristiya nlankilisede, musevileri havra'da grmek isterim sz (25) dieri iseReit Paa'ya nisbetle daha az kozmopolit dnceli Riza Pasa-.(23) Vlem stmft denen bir zmrenin, siyas nfuzu karssnda bu ekl teiztnzarureti aikrdr. Bu konuda tafsilt iin Bkz-, Tanzimat: I Yavuz Abadan Sh. 50ve o nu, mm boa: Sh.20.(24) T anzimat F ermannn esaslarna ait bu n tasar e g erekesi Padiahtarafndan imzalanm bulunan Topkapt Arivindeki 3084 No. e kaytl vesikadadr.(25) Bkz. Engelhard, op. cit. Sh. 37 . Ed. Driault, op. cit, sh. 136.

11


10/35

nn Osmanl mperatorluundan kaytsz, artsz eitlik prensibimin cri olduunu belirten ((cmleniz bir imperatorun teb'alar,ayn babann, ocuklarsnz beyandr (26).Bu dnceye uygu n olarak Tan zimat Ferm annn esaslarhakknda hazrlanan tasarnn hkmlerini u nemli noktada toplamak mmkndr : 1 Fermann esas gayesi, her Devlet teekklnde esas yapy tekil eden Esas Tekilt Nizamnn,yeni prensipler temeli zerinde kurulmasdr. 2 Bunun iinvatandalarn hu zur ve emniyet iinde yaam alarn salayacakhak ve hrriyetlerin temimata balanmas gerekir. 3 Btnbu esaslar gerekletirecek kanun tedbirlerin alnmas arttr.Bu prensipler muvacehesinde Ferm ann arlk merkezini

tekil eden h km n , ((emniyet can ve mahfuziyet rz ve na m usve mal maddesi olduuna hi phe yoktur. Nitekim yukardabahsi geen n tasar, yeni nizamn temel art olarak, herkesincan, mal, rz ve na m us maddelerinde km il em niyete kavumas gerektiini, bu yaplmadka teferrua ta ait tedbirlerin,merkez-i matluba ulamay salamaktan uzak kalacan belirtmek suretiyle, zlmesi istenen mihver problemin, ferd hak vehrriyetleri yeter temin ata kavuturm a olduunu teyit etmektedir (27).Fermann bu konu ile ilgili gerekesini, u esaslar etrafnda zetlemek mmkndr : Dnyada can, rz ve namustan dahaaziz birey yoktur. Bu nlar tehlikede gren herh ang i bir kii,- yaradltan hiyanete eilimi olmasa bile - emniyetsizliin dourdu u mecburiyetle kt yollara sapabilir. Oysaki bu aland aemniyet salannca, herkesin ii gc, sadakat ve drstlk erevesi ierisinde Millet ve Devletine hizmet esasnda toplanr.

(26) Riza Paann bu beyanat, Midilli'de eitli cemaatler temsilcileri huzurunda vukubulmutur. Tafsilt iin: Bkz. Engelhard O p. Cit. Sh. 68, Ed. Vriault.Op . Cit. Sh: 158. Buna kardtk Hristiyan unsurlarn Osmanl Hakimiyeti hakkndaki msamahasz, tek tarafl gr ve davranlar iin: Bkz. ve kar. EngelhardOp. Cit. S. 54. A. Snn, Tarih Medeniyet, Selanik 1328 (1912) (Charles Seignubm'-ten iktibas. S. 233 . 234.(27) Ulemnn sadece mezhep islerine karmalar lzumunu beyan eden Mah

mut II. ivin bu szleri, Osmanl Imperatorluunda slhat hareketlerinin, laiklikprensibine yneldiini belirttii gibi, n Taaarnnm ferd hak ve hrriyetlerin tem,-nat, yeni nizamn esasn tekil ettiine dair pheye yer brakmayan bu sarahati,Tanzimat fermanna hkim olan ruhu aa vurmaktadr. Bkz. ve kar.: EngelhardOp. Cit. S. 22, Topkap Arivi, 3084 Tanzimat 1. S. 49-52.12


11/35

&Mal emniyeti kalmad takdirde, Devlet ve milletine snamam as tabi olan vatanda, m lk nn imarn a alamayacagibi endie ve ztraptan da ku rtulamaz. Bu na karlk mal vem lk nde n emin olann, sadece ii dzelerek ahs kazan c genileme kle kalm az, va tan ve milletine ballk, hizm et ve fedakrl da artar. Bu sebeplerle hi kimsenin rz ve nam usu na,mal ve mlkne dokunulmamak, herhangi bir ekilde hayatnakastedilmemek esastr.ahs emniyeti, ferd ve umum saadetin esas sayan bu gereke, Tanzimat fermann, dnya lsnde umum fikr geliime balayan dn ce vetiresinin ana kayn aklarn aa vur

maktadr. sa'dan1 nce beinci yzylda bala yan tabi hu ku kcereyannn yeni ada bir sistem haline gelmesinden (28) sonra,en iyd ve mk emm el idarenin , saad et ve emn iyetin en yksekderecesini elde etme gayesine ynelen bir esas tekiltla salanabilecei XVIII inci yzyln ikinci yarsnda byk inklplaryaratan dinamik bir siyas hayat prensibi deerini kazanmtr.Hay at, h rriye t, eref ve m lkiyet ha kl an n , insan ahsiyetindinserbeste geliimini salayacak esas haklar halinde modern anayasalara mal eden bu fikr geliimlin, Tanzimat Fermannn esaslarn da telkin ve tayin ettii inkr gtrmez bir gerektir (29).

Tanzimat Fermannn, her din ve mezhepte bulunan btnteb'aya aidiyeti her vesile ile tekrarlad bu hak ve hrriyetler(28) Tabii Hukukun yeni adaki geliimi ve msbet hukuka aktard prensipler hakkmda tafsilt iin mracaat edilecek etd, Yavuz Abadan s Grotius ve

pe TabU H ukuk. Cem BOsel'e armaan. stanbul I39. S. 525-566.(29) Vatanda ve insan 'haklan temmatma ait ilk vesika olan 1776 : VirginiaBM Of Rights'm nc fkrasnn en iyi ve mkemmel idarenin, saade ve emniyetin en yksek derecesini elde etme kabiliyetinde olduunu (capable of producmgthe greatest degree of heppiness and safety) belirten hkmnn, Tanzimat Fermannn sdarna messir olan dnceye k tuttuu phesizdir. Bu siyas fikirhuzmesi, Osmanl mperatorluma daha ok Avrupa kanaliyle gelmi ise de, 1805ve 1808 yularnda Kayserili Mah mut Day e Giritli Mustafa Daynn Amerika'yaseyahat .ederek yeni dnya durumu hakknda vastasz bilgi edindikleri de unutulmamak gerekir. Bununla beraber Tanzimat Ricalinin, eidi hkmet ekilleri, bil-geri ya bizzat grerek XIX uncu yzym baslarnda. Elilerin Bab- liye gnderdikleri raporlar okuyarak Avrupa'dan topladklar muhakkaktr. Bu konuda tafsiltiin Bkz. TARH SEMNER DERGS 11. stanbul 1938 S. 219 . 223. Can,mal, trz ve namus emniyetinin, fera kabul etmez fart haklar olan tabi hukuk sistemiz iindeki yeri ve nemi hakknda : Bkz. Yavuz Abadan, Hukuk Felsefesi,Ankara 1954. S. 152 . 153.

13


12/35

teminat, modern anayas alarda tabi huku k dnce sinin tesiriile yer alan eitlik prensibini de teyit etmi bulunmaktadr (30).Bu ndan sonra Glha ne Ha tt, ahs emniyetin korunm asn

salayacak messeselere gemekte, ka nu nla ra aykr harek etedenleri ha tr ve gnle bak ma dan tedip edecek bir ceza kanunu nu n yaplmas lzum unu belirtmektedir (31). Ayrca alenmuhakem esi yaplp kara r verilmedike hi kimsenin ldrle-miyeceini, sulu larn fiillerinden veresenin sorum lu tu tu lar akmiras haklarndan mahrum edilemiyeceklerini tasrih eylemektedir (32).2 Tan zima t Fermannm ikinci gurup tedbirleri, idare hu

kuku ile ilgilidir. Mal alanda bizzat Abdlmecit'n sirkati mev-vele diye tavsif ettii (33) iltizam uslnden vazgeilerek vergiusllerinin dzeltilmesi, asker celbrimde eyaletler nfusu gznm-de bulu ndu rularak m navebe us lne ba vurulmas istenmektedir. Bundan baka memurlara yeter maa vermek rivet mad~dei kerimesinin, bir kan un-u kavi ile kaldrlmas gerektiiaklanma ktadr. B tn bun lar, idarenin kanun ilii prensibineball salama hedefini gtmektedir.dar tekilt bakmmdan fermam'da iki messesenin ad gemektedir. Btn yukarda bahsi geen tedbirleri oy birlii ile kara ra balayac ak olan Meclis-i Ahkm- Adliye nin ye saysoaltlmak gerekir. Vezirler ve Devlet ada mla r da tayin olu nangnlerde dar bir Meveret Meclisi halinde orada toplanacaklardr. Asker nizamlar ise, Bab' Serasker-i Drras nda toplanacaktr.Tan zim at Ferman ile giriilen bu taah h tler, balca u sebeplerle tam olarak gerekleememitir : a) Devrin fikr ve sosyalartla r, bilhas sa h kim snflarn olgunluk seviyesi, bu esaslaradayanan bir siyas statnn tatbikine elverili deildi, b) Demografik bakmdan tecansten mahrum Osmanl mperatorluu bnyesinde, cins, rk ve din fark g zetilmeksizin vaade dilen h rri-

(30) Tafsilat iin Bks. Tanzim at 1. S. 54 Yavuz Abada n : ayr bas S. 24.(31) Yaplmas istenen bu ceza kanunu, ok ksa zamanda hazrlanarak 3 Mays 1840 tarihinde neir ve iln edilmitir. 41 maddeden ibaret bu kanunun hkm- i,leri hakknda tafsilat iin Bkz . Tahtir Taner, Tanzima t I. S. 226 ve sonras.(32) Bu tedbirlerin alnmasn gerektiren tarih sebepler hakknda Bkz. Abdur-rahmatn eref, Tarih Musahabeleri, stanbul 1934 S. 53. Ayrca Engelhard >Op. cit. S. 43 ve sonras e karlatrnz.(33) Fatma Aline, Op. CU. S. 93.

14


13/35

yetler, da ha ziyade Avrup a blgesinde yaay an tems edilmemiyabanc unsurlarn milliyetilik duygularn kamlayp hrriyetve istikll itiyaklarm krklemitir. Burnun neticesi, d mdahalelerle siyas g ailelerin bsb tn artmas ve devaml surette kopan paralarla Avrupa blgesinde imparatorluun sr'atle zlmesi olm utur, c) Bu du rum , sosyal ve siyas realiteleri hesabakatmakszn srf ahs inisyatif ve prestijden kaynak alan bir reform hare ketin in, eksik ve geici bir de denem e olarak kalm ayam ahk m bu lun du u nu sosyolojik bir gerek olarak mey danakoymutur.

Btn bunlara ramen, Tanzimat hareketinin, bsbtn tesirsiz kalmayn kendinden sonraki inklp hareketlerine nclkettii ink r gtrmez bir gerektir. G lhane Hatt, Osmanl Im-perato rluu nun modem bir anayasa temeline oturtulm as istikame tinde atlm ilk admdr. Geri Devlet yapsnd aki etkilerisath kalmtr. Fakat tedric bir ekilde Bat'ya rnek bir zihniyetin gelfllmesine, baz siyas hukuk, kltrel yeni messeselerinkurulmasna mil ve messir olmutur.slhat Fermam :Mehm et Em in li Paa'ya hitabe n yazlm olan 18 ubat1956 tarihli sl hat Ferman (34) Tan zimat Ferm anfn n ihtivaettii ha k ve hrriyetler tem inatn aynen te krar ve teyit ettikten sonra nce Hristiyan cemaatlerine ait baz meselelerle patriklerin intihap m ddet ve ekli ve aidat husu slarna temas etmektedir. Bu hkmler, bilhassa vicdan ve ibadet hrriyetlerinin teminatna taalluk eden taahhtler mahiyetindedir.Ferman'da yer alan ikinci mhim esas, ya ve ehliyet bakmndan eit artlar iinde din fark gzetmeksizin btn teb'annmem uriyetlere alnma h akkn tesbit eylemektedir. Ayn prensipasker ve mlk btn mekteplere girebilme hakkna da mil bulun m ak tad r. Ayrca cemaatlarn, her trl retim ve eitimmaksadSyle mek tepler ama a me zun olduk lar, anca k bu kabilum um a mah sus mekteplerin retim uslleri ile retmenleriniseme husu slarnn Padiaha nasbolunacak azadan mrekkepmuhtelit bir meclis-i maarifin' nazaret ve teftii altnda olacabelirtilmektedir.

(34) slhat Fermam'nm H tndu datttUm mfeti, eski yaz* e Tanzimat 1,S. 56 ya aynen ahnmastvr.15


14/35

Bundan baka Ferman, mahkemelerin alenilii; ceza ve infaz usllerinin slh zerinde srarla durmakta, tefo'adan eitlidin salikleri arasnda gerek ticaret gerek cinayete mteallik davalarn muhtelit divanlar a havale olunacan belirtmekte bu divanlara ait nizam larla tatbik edilecek durum a usllerinin biran nce hazrlan p tedvin edilerek Osmanl mp eratorlu un daku llanla n eitli dillere tercm e ile neir ve iln olunm asnemreylemektedir.Bu arada vergi usullerinin dzeltilmesi, suiistimallerin nlenmesi, memur maalarnn zamannda verilmesi, hukuk msavattan faydalanan gayri mslim teb'amn da bedeli nakd ile asker

lik mkellefiyetine katlmalar, yollar ve kanallar inasdyle ziraatve ticaretin geltirilimesi, bunun iin de 'Maarif ve ulm ve ser-maye'i Avrup a'dan istifade arelerinin aranm as, Ferm annnemle zerinde durduu hususlardr.ahs ma suniy et ve hu ku k eitlii prensiplerinden h areketleGlhane Hatt 'na hkim olan ruh ve zihniyeti devam ettiren Islhat Ferman daha balangta fark gzetilmeksizin btn teb'a-nn, her cihetle tamam i hu sul saadet hali iin Abdlmecit 'in

clusundan beri sarfedilen gayretlerin meyvalann vermekte, millet ve mem leketin servet ve marn urluu nu gn den gne arttrm ak ta olduu nu beyan ile, Devleti Aliye n in med en milletlerarasnda bilhakk haiz olduu mevki-d li ve mhimme lyk olanhalin kemale sali iin imdiye kdaar vaz ve tesiis olunan nizamatcedide-i hayriyenin yeni batan tekit ve tevsii maksat ve arzusu nu aka belirtm ek suretiyle 1839 dan beri giriilmi olan islh at harek etlerinde ve Devletin Anayasasn modern huk ukprensipleri zerine kurm a teebbs nde yeni ve da ha ileri bir admdavasn benimsemektedir. Esasen ferman, Glha ne Ha tt 'nasarih bir atfla, istisnasz btn teb'a hakknda vaadolunan emniyet can- ve mal- mahfuziyet-i namus teminatn tekit ve teyitetmekte ve ibunun kamilen fie karmas iin tedaibir-i mes-sirenin ittih az olunm asn emreylemekte (35) bylece Tan zim atFermannn bir nevi tatbikat pln karakterini kazanmaktadr.Ferm an'da o gne kadar al nan slahat karar ve tedbirlerinin neticesi olarak mttefik Devletlerin hayrihah himmetui yardmlar ile Devletin d itibarnn artm olduu belirtilmektedir.Bu na ram en Paris Ko nferans nda kid Devletler temsilcileri,

f35J 1856 Islhat Fermant'ntn metni iin yukarda veren kaynaktan gayri Ct.1, S. 8, Dstur'a da mracaat olunabir.' 1 6


15/35

1956 tarihli Hatt Hmyn mnderecatun resmen senet ittihaz edilmesi talep ve teklifinde bulunm ular d. li-Paa, bun aiddetle itiraz etmi, uzu n tartm alard an sonra, 1956 Islah atFerm ana'na alt tebligat, by k Devletlerin iyi karladk larn,ancak bu tebligatn bahsi geen devletler iin Osmanl Devletimin i ilerine he rh an gi bir m d aha le hak k bahetmediinitesbit eden bir metin (36) zere anlamaya varlmt.

Islhat Fermannn, maarif, ilim ve sermaye kon ularndaAv rupa'da n fayda lanm a direktifi, Harbiye, Tlbbiye ve Mlkiyegibd, mem leketin asker ve &M1 idaresind e ve saln n ko run -, mas nda Avrupa rneine gre kurulm u messeselerin vcu tbulmasn salamtr. Bunlardan idareci yetitirmesini hedef tuta n M lkiye Mektebi, Siyasal Bilgiler Fak ltesi olarak bu yil,yz'nc yan idrk etmi bulun ma ktadr. Ancak sermaye konu su nd a Av rupa'dan fayd alanma, hesapsz ve gayesiz, borlanmalar yznden memleketin iktisad istikll ve geliimini baltalayan altndan kalklmaz klfetlere ve mahut Dyun-u UmumShve sitem ve idaresine mn cer olmu tur. uras m uha kk aktr ki,Btl dncendn krkledii slhat hareketleri ile klt relgayret ve messeselerin yar att siyas ha ya t dinam izmi, Osmanl Imperatorluunu, bugnk Trkiye Cumhuriyetine balayan geliimin^ esas kaynadr.-

II..LK ANAYASA

H km darn tek tarafl bir hkim iyet tasarrufu mn asntayan Glihane Hatt- Hmynu ile kendi yetkilerini sanrla-(36) 9 uncu madde olarak Paris Muahedesinde yer alan bu hkm hakknda :Kkz. Engelhard. Op. Ck. S. 126 . 127. Mi Paanm bu hakl ran, OtnanltDevletini Ktrtm Harbinin galibi olarak mttefikleriyle birlikte oturduu bir sulhkonferansnda hukuki istikllini kaybetmek kurtarmtr. Zira, ferman mnderecatt-ntn Ksenet ittihaz edilmesi teklifi kabul edilseydi, Glhane Charte' e birlikteOsman l Devletinin siyasi stats, Devletleraras bir anlama e tayin ve tesbitedilmi duruma decek, bu statnn devam ve m er'iyeti, tamam en muaheden inmer'iyetme halanacakti. Oysa ki esas prensip bakmandan Devleerarast hukuka

gre giriilmi bir mkellefiyetin, memleket ierisinde mer'iyet kazanmas da kanunyapma yetkisine sahip makam tarafndan o mk eUefiyeti ihtiva eden anlamanntasdikine baldr. Su hususu eitli cephelerinden mtala ve tahl, bizi i ve di}hukuk mnasebetine hkim prensiplerin teshiline gtrr. Bu hususta tafsilt iin :Bkz. yavuz Abadan : D evletler Umum i Hukuku Ve Anayasalar. Siyasa l BOgUer Fak. Dergisi. Ci XI. 1956, Say : 3, S. 1 - 30.17

*


16/35

/ma ve vatandalarn hak ve hrriyetlerini teminata balama teebbsnden sarara atlmas gerekli ikinci adm. Devletin soyutm na da bir anayasaya (Tekilt- .Esasiye Ka nun u) kav uturulmas hedef ve mihrakna ynelmesi tabi idi. 1789 Fransz inklb nd an son ra Avru pa'ya yaplan siyas fikir ceryanla r, bylebir yenileme teebbsmn, halk kitlelerinden gelmesini gerektirirdi. Ancak Osmanl mp eratorlu un a hkim sosyal ve siyasar tlar ierisinde, hk m darn m utlak olarak temsil ve istimalettii hakimiyet hakkna, istiar bir meclisle katlma hareketinenclk, Tan zima t Mektebinde Ba t k ltr ile yetien siyasetve Devlet adamlarna myesser olmak mukadderdi.Nitekim bata Mithat Paa olmak zere Osmanl Devletininidaresinde (37), ehliyet, kiyaset ve dirayetleriyle sz sahibi halinegelen baz Devlet adamlar, akl muvazenesizlii yznden hal'inikararlatrd klar V. ineli M urat'n Veliahd n . A M lham id'i,tahta geme art olarak, imparatorluu modern bir anayasayakavu turma lzum una dkn ettiler. Bylece Devlet kud retinitemsil eden sjenin, tek tarafl siyas karar ile iln edilen Gl-hane Hatt ndan farkl olarak, adna resmen Kanun-u Esasidenen Osmanl mperatorluunun ilk soyut (38) Anayasas hazrlanp tatbika konmutur. Bir kanun hviyet ve vasfn tamasn a ramen, yine pad iahn muv afakat ve tasvibiyle 23 Aralk1876 da yrrle giren Kanunu Esasnin iln hdisesi; Trk siyas ve hukuk literatrnde Birinci Merutiyet terimiyle ifadeve tavsif olunmaktadr.

A 1876 ANAYASASININ KARAKTER VE VASIFLARI.Kanunu Esasinin Hazrlan :1876 K an un u Esa sisi, 1776 tarih li V irginia Bili of Rights =Amerika Haklar Beyannamesi ile 1789 Fransz inklbnn eseriolan (Declaration des dro its des hom toes et des citoyens = Fran-

(37) lk Osmanl Kanunu Esasisinin vcut bulmasndaki nemli rol kadar,kk bir memur olarak balad idarecilik hayatnda lmez eserler brakan MithatPaa'nn yetimesinde 186 Fermannn muhatab olan Mehmet Emin Paafnm byk tesir ve rol olduu muhakkaktr.(38) Theodor Eschenburg'un Staat und GESELLSC HAFT N DETSC HLANDeserinde Curt. E. Svhtvab. Stuttgard 1956, Anayasa durumuna kark AnayasaHukuku diye vasflandrd (S. 260 . 263) bu kavram, soyut Anayasa terimiyleCari Schmitt'm Anayasa nazariyesine temel tekil etmektedir. (VEKFASSU NGLEKIE,1928. S. 3-36). Fiil ve hukuki anayasa kavramlar ve bunlar arasndaki mnasebet konusunda : Bkz. Yavuz Abadan : Yeni Hind Anayasas, Hukuk Fakltesi Dergisi, Cilt VIII, Say 1-2 den ay r bast : S. 14 ve sonras.18


17/35

sz Huk uku Beer Beyannamesi n in 'at Ba t'dak i mod ernAnayasa hukuku geliimine Osmanl mperatorluunca katlnilk vesikasdr. Ka nu nu E sasi, vezirler, ulem ve yksek Devletmemurlarnn katldklar husus bir komisyon tarafndan hazrlandktan sonra, Meclis-i Vkelda madde madde mzakere vekabul edilmitir. Nihayet Mithat Paaya hitaben yazlm 7 Zilhicc e 1293 tarilhli rade Seniye (39) ile padi ah tara fnd an tasdikolunup mer' iyete konmutur.

Tasarnn Komisyon tarafndan hazrlannda 7 ubat 1831tarihli Belika Anayasas rnek olarak kabul edilmitir. Bununsebebi de aikrdr. Gerekten irsiyetle intikal eden monarik bir.rejime sahip olan Osmanl tmperatorluunun ilk Anayasasnda,iki memleket arasndaki siyas ve kltrel sk mnasebet ve ballklara "ramen, Fransz Cum huriyet Anayasalarn gerek ruhgerek mu hteva bakm larndan rnek olarak alma imkn yoktu.Bu suretle Tanzimat'n at Garpllama havas ierisinde, Avrupa'dan alnabilecek merut - monarik yeni bir Anayasa modeli, Belika'da aranp bulunmutu. Nitekim 31 Ocak 1850 tarihliPrusya Anayasa'sn hazrlayanlar da, eyrek yz yl nce ayneyi yapmlard.Ancak uras var ki, Belika Anayasas, Kato lik ve Liberalpart i ler arasnda, modem anayasalarn esas ruh una uygun biruyum a ve uzlama (kompromi) neticesi, ikinciler lehine arbasan bir denge kurabilmitir. Bu sebeple Belika Anayasas, tekilt prensibi olarak, liberal demokratik bdr esas olan kuvvetlerblm ve ayrl)) (40) n benimsemi, kraln yetkilerini snrla-

(39) Bugnk zaman hesabna gre, iln 23 Araltk 1876 ya tekabl eden burade-i Senit/enin dikkate sayan metni 1876 Anyasasm a baldr. eria hkmleridnda ve onlara dokunmamak kaydiyle padiahn takdiri ile vazedilen btn hukuk hkmler, sek bakmmdan kanun veya Hatt - Hmayun, Ferman' Hmayun,irade* Seniye, Bert li adlar e hkmdar emirnamelerinden ibaret olmakzere btn teb'a hakknda hukukan balayc iki guruba ayrlyordu. Bunlar ara-smda rnat&mfd hukuk bakmndan bk ayrdtk yapma imkn olmadndan hepsi dei hukukun mer'iyeti konusunda ayn tesiri ve kuvveti tayordu : Bkz. Greifenhorst.Op. cit. S. I , No. 1.(40) George M ason'un 1776 da kaleme ald Amerika Haklar Beyannam esi

Virgmia BM of B&gbts in S inci maddesi, Devletin teft ve icra fonkmyonlarm mkaza grevinden ayrlmasn, bunlarn bask yapma imknlarm nleyen esas prensipolarak mtala etmektedir. Fransz Hukuku Beer Beyannam esinin 16 met maddesiise daha kategorik olarak, kuvvetler ayrln _ bir anayasann mevcudiyet ve meruiyet art* saymaktadr : Toute sociiti dan laquee la garantie des dro sn'est pas assur&e, tw la separation des pouvoir dttermMe n'a potnf de Constution.19


18/35

yarak icra kuvveti karsnda halk iradesini temsil eden Parla-mento'nun mutlak murakabesini tesis etmitir.Buna karlk Prusya Anayasasnda olduu gibi 1876 Kanunu Esasisinde de monarik iradenrim stnl, dengeyi bozmutur. Geri Ka nu n'u Esasi 'de, dah a Padiahn clusund a tekilizaruretine iaret ettii Parlamento, iki Meclis halinde yer almtr. Fakat icra karsnda rol, sadece istiardir. Bunun yanndaklie halind e baz hriy et hak larna da yer verilnitir. Fak atbunlarn sadece kanun ssleyen nazar hkmler halinde kaldklar da bir gerektir (41).

t Kanun u Esasinin Mu htevas :1876 Kanunu Esasisinde ne kuvvetler birliine ne de kuvvetrler ayrlma ak bir tema s ve iar et yoktur. Bu nu nla beraberDevletim balca org anlar n, yetkileriyle birlikte tesbit eden hkmler, ilk Osmanl Kanunu Esasisine hkim olan ruhu ve anaprensipleri aa vurmaktadrlar. Bu sebeple hereyden nce 1876Kanunu Esasisinin muhtevasn, sistemli bir tahlile tbi tutup,karak teristik hu susiyetleri belirtmede fayda ve zaruret vard r (42).1876 Kanunu Esasisi, 12 ksma ayrlm 119 maddeden ibarettir. Pek de sistematik ve rasyonel saylamyacak olan tertip vetasnife ;gre ayrlm ksm1 balklar u ekilde sralanmaktadr :1 Mem aliki Devleti Osm aniye (Md. 1-7), 2 Teb'ayi DevletiOssmaniyen Hu kuk u Um umiyesi (Md. 8 - 26), 3 VfelayjDevlet (Md. 27 - 38), 4 Me murin (Md. 39 - 41), 5 Meclisi Um um (Md. 42 - 59), 6 Heye ti Ayan (Md. 60 - 64), 7 Heyeti Mebussun (Md. 65 - 80), 8 Mu hakim (Md. 81 - 91), 9 D ivan li (Md.92 - 95), 9 Um uru ma liy e(Md. 96 -107), 10 . Vilyat (Md. 108 112), 11 Mevadd etta (Md. 113-119).

(41) Yukarda bahsi geen radei Seniye, meden bir cemiyet iin zaruri olanhrriyet, adalet ve eitlik gibi hak ve yetkilerden doan mes'ut neticelerin sabit olmalar dolaytsiyle teminat altna alndklar hususunda srar ediyorsa da ne 1876Kanunu E sasisinin esas haklara taalluk eden ksr teminat, ne de yetkili yab anc hay.naklartn ahadetleri, bu grn Um dearOlerle mdafaasna imkn brakmamaktadr,Kr: Greifenhorst, op. cit., S. 2 ve sonrs.(42) Yukardaki notta bahsi geen radei Seniyeye bal 1876 Kanunu Esasisinin orijinal metni, birinci tertip dsturun 4 nc cildinde yer almtr. (S. 2 - 20).Dier yabanc kaynaklarn banda Kars.: Greifenhorst, Op. Cit. G. Jschke, DieEntwrickehmg des Osmam schen Verfassungsgesetzes von den Anfngen bis zurGegentoart : cek Des' Islams, (W.I), herausgegeben von G. Kom pffmeyer.Berlin I23 ve sonras, ayrca Aristarchi, Ligislation ottomane. stanbul 1873 -1888.Ct. S. S. 2. Not. J.20


19/35

Hkmlerin Tahlili :1 Baz hkmleri, lafz ve ruhiyle halen yrrlkte bulunan 1924 Anayasasna da intikal etmi bulunan bu esaslarat greOsm anl mpe ratorluu blnmez bir bt nd r. (Md. 1). Ba- *ke nti sta nb ul'd ur. (Md. 2). Padiahlk, Halifelik nv aniyle birlikte, Osm anl Ha ned ann a aittir. (Md. 3- 4) (43) Zt HazretiPadiahi., ruiin m uka dd es o lan a hsiy eti, m asu n ve gayri m esuldr. (Md. 5). Altnc madde ise Osmanl H anedan na me nsup yelerin ahs masuniyetleriyle men kul ve gayrime nkul mallarn,kayd hayat artiyle aidatlarn mm e temin atna tbi klmaktadr (44).Bu faslda asl nemli olan hk m, Padiahn hkim iyethaklarn sayan ve bu bakmdan bt n Kanu nu Esasinin arlkmihrakm tekil eden 7 inci maddedir. Buna gre Sultann balca yetkileri, vezirlerin tayin ve azline; memuriyet, unvan ve niranlarn tahsisine; yabanc Devletlerle mukavele ve bar andla-malar akdine; seferberlik ve harp ilnna, Parlamentonun davet,tatil ve icabnda feshine, orduda Bakumandanln itfasna, amme idaresi iin gerekli esas h k mle ri ihtiva eden nizam nam elerin^ vaz'ma, pa ra h arbin e; cezalarm tahfifi ve afvna taalluk etmektedir (45). Ayrca 113 nc maddenin nc fkras pada-

'43) Kamm'u Esasinin nmdan nce, teaml hukuku gereince yerlemida n usl, ekmel ve eret* olann tahta gem esi idi. Bu arad a padiahlarn, muta-den en yalsn semek suretiyle o ullarndan birini velht tayin etmeleri a lsmtbir usuld. Ancak Birinci Ahmet'in, 1617 de kendisinden ^ sonra en yal hanedanzas kardei Mustafa . i, halef tayin etmesmdenberi, bu usl teaml halinde yerlemi bulunmak tadr. Kadnlar, hkm darlkta^ veraset hak ve imknndan daimamahrum kalmlardr. Osmanl hanedannn 1808 den itibaren Genealojique durumunu tayin eden tablo, Greifenhorst. Op. Cit. S . 108 den sonra bir ve olarakeklenmitir.(44) Hanedan saltanat smei mhassesat hakknda 1 Austos 1914 tarihlkanunun birinci faslna gre Sultamn ydlk denei 290, Veliahdmki ise 24 binbin atim liraya bali oluyordu.(45) B u yetikleri bugn ytrlkte olan 1924 Ana yasasnn Byk M let Meclisinin yetkilerini tayin eden 26 inci maddesi e karlatrma, Trkiye'deki Anayasa

geligimi hakknda dikkate deer bir mahedeye imkn salamaktadr. Gerektenyanm asrlk bir fasla e birbirini istihlaf eden iki ana yasann mtenazr hkmleri arasndaki balca fark, yetki sahipleriyle devrin ararma t/arlanmas gerekenDevlet fonksiyonlarnn zaruri kddtt birka unsur arasndaki deiiklie inhisaretmektedir.21


20/35

ha, Devlet emniyetini ihll edenleri srgne gnderme yetkisinikaytsz artsz olarak tanmaktadr (46).2 Ka nun -u Esasin in din ve mezhep fark gzetmeksinOsmanl sayd (Md. 8) teb'ay a tan d balca hak lar, ahs

hrriyet (Md. 9. 10), basn hrriyeti (Md. 12), ticar sna ve ziraher trl dernek ve ortaklklar kurma hakk (Md. 13), retim verenim h rriy eti {Md. 15), m lkiyet ha kk (Md. 21), mesk enmasuniyeti (Md. 22) dir. 11 inci madde Devletin resm %inini islm dini olarak tesbit ettikte n sonra, Osmanl mp eratorlu un -da tannm btn dinler iin, amme intizamna ve daba aykrolmam ak artiyle, serbest ibadet hak k tan m akta , eitli dincem aatlerin kiliselerine bahedilm i bu lun an imtiyazlar teyitetmektedir (47).Hukuku umum iye faslnn dier hk m leri, teb'a nn kanun, ve nizamlara yaknlk grdkleri hususlarda tek veya topluolarak yetkili mercilere ve Parlamentoya m racaa t ve ikyethaklarma (Md. 14), b tn Osm anllarn ka nu nla r nn de eitliini (Md. 17), teb'ann Devletin resm dili olarak Trkeye esaslvukuf art ile ehliyet ve istihkaklarnla gre Devlet hizm et vememuriyetlerinde istihdam haklarn (Md. 18, 19), kanunen tbiolduklar mahkemeden baka bir mahkemeye celp ve sevk cluna-myacaklarn (Md. 23), btn teb'aya servetiyle mtenasip olarak kanun ve nizamlarla tahmil edilecek vergiler (Md. 20) dnda rsum , vergi, nak d ceza ve saire nev'inden mkellefiyetlerinyklenemiyeceini (Md. 25), msadere ve angaryann memnuniyetini (Md. 24), her trl eza, cefa ve ikencenin mem nuiyetini(M. 26) tesbit etmektedir.Bu hlsadan da anlalaca zere, Kanu n-u Esasinin, vatanda larn esas hak larn a ait tem inat olarak vazettii hk m-

(46) Kanun-u Esasinin rf idare fle ilgili hkmne (m adde 113) aktarlm bulunan bu yetki, am me hakkna ait en geni bir takdim hakkn ihtiva etmesi bakumtndan 1919 tarihli Wehnar Anayasasnn 48 inci maddesiyle Cumhur Bakannatannan mem leketin emniyetini tehdit eden olaanst hallerde gerekli tedbirlerimat salhiye tinin iptidai ve tek cepheli bir ekilde muk ayese iin baknz : G.Anschfz. Die Verfassung des deutschen Beidhs. Vgrlay von Georg Stike in Berlin.1933. Aufl. 14. S. 267-300. 113 nc madde nin rfi ilnm icabettiren sebeplerhakkndaki birinci fkrasiyle 1924 Anayasasnn 86 inci maddesi ekil ve ruh bakmndan tam bir benzerlik arzetmektedir.(47) Bu hkm, Osmanl mperatorluunun eski teokratik karakterini muhafazada devam ettiini belirtmekle kalmayarak, bizzat Kanunu Esasinin hkimiyetmefhumu e uzlasttrdmast imknsz kapitlasyonlar rejimini tanmas suretiyle kendihikmeti vcudunu inkr ettii mansmt tamaktadr.22


21/35

ler, ekli bakmndan sistematik ibdr tertip ve tasnife tbi tutulmam tr. Yukarda, her hkm e ait olarak belirttiimiz maddenumaralar, bu gerei aka gstermektedir. Fakat daha nemli olan nokta , tebaann hu ku ku umumdyesi bal altnd a yeralan esas haklar teminatnn, fikr ve nazar temellerine uygunbir muhteva geniliine ve Anayasa garantisine kavuamam olmasdr.

Gerekten yukarda bahsi geen btn hak ve hrriyetlerin,ancak kanunlarn tayin ettii l ve ereve ierisinde kullanlabilecei her hkmde teyit ve tekrar olunmaktadr. leride beyan olunaca zere esas hak ve hrriyetleri snrlayan kanunlarn- vcude gelmesinde Parlamentonun mahdut yetkli'sine karlk.Zat Hazreti Padiahinin tesir ve rol n plnda yer almaktadr. Bu artlar ierisinde, Hukuku Umumiye iin, modern m-nasiyle bir Anayasa teminatmdan bahsetm eye de imk n yoktur (48).

Her dereceden btn retim messeselerini Devletin nezaret ve mu rakabesine vaz' suretiyle, tedris hrr iyetin i de hieindiren, (Md. 16) K anu nu Esaside fikir, seyah at, toplanm a, sz,alma ve saire hrriyetlerine dair sarih ve vastasz hi bir hkm yoktur. Bu durum karsnda 1 ve 2 inci fasllarn mukayesesine dayanarak 1876 Anayasasnn, vatandalarn esas hak vehrriyetlerini tesbit etmekten ziyade, Zat ahanenin ve hanedan salta na tnn mukadd es haklarn yeter teminata, balamagayretinde olduu inkr gtrmez bir gerektir. Bu hususu, Kanu nu Esasiyi tasdik ve iln eden iradei seniyede aka belirtmektedir (49).

(48) Liberal . demokrasinin hukuk Devleti_gr asndan kaynak ve rneini1789 Hukuku Beer Beyannam esinden alan esas haklann, taba hukuk doktirminedayanan Devletten stnlk ve ncelii dolaysiyle, anayasay deitirme art veusullerine uygun bir terii tasarrufla da bertaraf edlemiyicei prensibi, pozitivisthukukularla da benimsenmek tedir : Bkz. Leon Duguit, Traitte de droitConstkutkmnel 2 eme edit, III. B. 261 . 262. Manuel P. 286. Esas haklarnAnayasa Kanunlarnn tanzim yetkisi dnda ve stnde kaldn belirten msbethukuk hkmlerine misal olarak 28 Mart 1849 tarihli Frankfurt Anayasasmm 130uncu maddesiyle 23/S/949 tarihli Bonn Anayasasnn 79 uncu maddesinin ncfkras gikrolunabitir. Buna kartUk 1876 Kanunu Esasisi, btn hak ve hrriyetleri,alelade kanunlarla istendii gibi, daha dorusu vaz' kanunun takdirine bal olaraksmtrlama imkn ve yetkisini tanmaktadr. 1924 Anayasasn da esas haklarn sntr-Ummam konusunda ayn prensibi benimsemi bulunmaktadr.23


22/35

3 Kanunu EsasMe Vkely DevflJet baca alltnda kabine yelerinin Parlamentodan nce yer almas tesadfi bir keyfiyet saylm ama ldr. n ki Sadra zam ve eyh lislm, gvendiiahslar arasndan seme hususunda padiahn yetkisi mutlaktr.Dier nazrlar da yine iradei ahane ile tyin olunurlar. (Md. 27)Bu konuda Parlamento mensuplar ile herhangi bir istiare mkellefiyeti yoktu r. Ayrca kab inenin m him konu lar zerindekimzakere ve kararla r tatbik olunm ak iin padiah n tasdik vemuvafakatine mutatrlar. (Md. 28.f.2)Sadrazam, btn mhim i ve d meselelerde yetkili merc-dir. (Md. 28 -1) Her nazr, kanuna gre kendi vazife alanna girenileri grmee yetkili (Md. 29) ve bu sahadaki icraattan mes'ul-

dr. (Md. 30). Nazrlar, kendi kanun yetki sahalar dnda kalanileri Sadrazama arzederler. O da bunlardan husus bir mzakereye ihtiyac olmayan hususlarda ya gerekli tedbirleri alr, yahutSultann kararna arz eder. Bu ilenin nevi ve dereceleri husushkmlerle tyin ve tesbit edilecektir. (Mad. 29).Bu hlsamn belirttii zere gerek kabinenin tekilinde, gerek i ve d poliltikaya ilgili hususlarda son sz ve mutlak yetki

tekelini padiah elinde tutmaktadr. Onun i t imadna mazhar olmayan bar ((heyeti vkelnn makamn muhafaza etmesine imkn yoktur. Bu arada Sadrazam, sadece Heyeti Vkelya riyasetsebebiyle deil, i ve d mhim meselelerde tek yetkili merc do-laysiyle mperatorluun btn nazrlarn faaliyet sahalarn daiine alan i ve d siyasetinin ana hatlarn tesbit imknna sahip bulunmas srfat iyle, sadece bir pimus inter pares durumun-da olmayp dier .nazrlarn st ne ykseltilmi durum dadr.Yalnz Padiahn ahsnda toplanan dnyev ve ruhan ifte h-kdlmiyetin icab olarak din umurun bana getirilmi olan eyhlislmlk ona yakn bir mevkie sahiptir.

(49) 1876 Kanunu Esasisini sdar eden dare-i Seniye, bir yandan te b'a arasmda terakkinin, karlkl ahenk ve anlaytn temel art olarak hrriyet, ada let veeitlik prensiplerini ileri srerken dier yandan salam ve nizami bir idarenin kurulmas iin, hkmet kudretinin deimez haklarn koruma esasnda srar etmektedir. Ayn zamanda Devlet otorite ve emniyetinin muhafazas iin. Kanunu Esasiyeait ilk hkmlerin, yksek slm Halifelii e Osmanl Hanedann haklarn teyitve tekrara hasreyledii belirtilmektedir. Bu meyanda Padiahn hr temennisi olarak Heri srlen esaslar, merkezi hkmet haklarnn korunmas, mem leketin umumirefah ve terakkisi e tam bir ahenk ve mutabakat halinde umumi eriat hkmlerineuygunluun gzden karUmamasdr.24


23/35

Buna karlk Parlamentonun, kabineVe Devlet ileri zerinde murakabesi son derece snrldr. Bu bakmdan 1876 Anayasasnn parlemanter bir sistem kurduundan (bahse imkn yoktur.Nitekim 31 inci madde, nazrlarn mes'ul olduklar hususla rdanancak Meclisi Mebusann faaliyet alanna dahil olanlar hakknda Mebuslarn m nferit veya mtem yazl ikyette buluna-bileceMerini, bu talebin Reislie verildikten sonra bir komisyonaverileceini, tahkikat neticesinde Mecliste mzakere edilip teiki ounlukla ittiha m n varit olduu kabul edilmesi halindekeyfiyetin. Sadraz am delleti ile pad iah a arzolunacana, onu ntasd iki so nu nd a na zr n Irad e-i Seniye ile Dilvan- li ye sevkolunabilecei hkmn ihtiva etmektedir. (Md. 31)Nazrlarn ahs mesuliyetlerine ait muhak eme us ln n,vatandalar hakknda tatbik olunan normlara tbi olaca belirtildikten sonra {Md. 33), siyas murakabe bakmndan asl nemli'hkm gelmektedir. Buna gre, nazrlarla Mebuslar arasnda kanaat ihtilf olan bir kanun tasarsnn kabulmden sonra*, hkmet yesi bu kan un tasarsnn kabu l zerinde srar eder de,mebu slar bun u yeter gereke gstermeden ounlukla ve mkerrer ekilde reddetmekte devam ederlerse, Sultan, Nazr deitirme veya Meclisli feshetmekte hyar sahibidir. Ancak yeni Mecs seimlerinin; kanunda belirtilen zaman ierisinde yaplmasgerekir. (Md. 35).Bu na ilveten, Parlam enton un itimda bulunm ad zam and a, Devlet adn a bir tehlikeyi davet yeya mm e emniyetiniihll edecek bir duru m u nlemek zere, naz rlarn geici tasarruflarda bulunabilecekleri, bu tasarruflarn, padiahn tasdikineiktiran etmek kayd ile Anayasa'y ihll etmedikleri takdirde,

Meclisi Mebusann yeniden it im an da tasvip ve muvafakatinebal olarak kanun kuvvetinde olduu aklanmaktad r. (Md.36) Nazrlar, Ayan ve Mebusan Meclislerinin topla ntlarn a herzam an katlabilecekleri gibi, kend i ressortiyle ilgili yksek birme mu ru, daim a temsilci olarak gnderebilirler. Nazrlar, dierParlamento yelerinden sonra, sz alma hakkna sahiptirler. (50)Memurlarn azil ve nasp artlan, adalet ve emniyeti gerekletirme grevleri, vazife ve mes'uliyetleri konusunda prensip hkm-(50) ezkr hkmn, btn parlanumter ve demokratik rejmerce kabul olunmuMeclis mzakereleri prensibine aykrl meydandadr* Nitekim Trkiye BykMillet Meclisinin 12 ubat 1954 de tdil edilen i tz de son sz Mebuslaravermektedir (Mad. 85. F. 5).

m


24/35

leri vazeden drd nc fasln (Md. 39 -41 ) bu rad a teferruatiyletetkik ve tahliline imkn grlememitir.3 1876 Kanunu Esasisi, birbirinden kesin olarak ayrlmiki Meclisten, ku ru lan Parlam ento yu Meclisi Umum (51) diye

vasflandrmaktadr. (Md. 42) (52) Her iki Meclis, radei Seniyeile bir Kasmda toplanp bir Martta kapanmaktadr. kisinin birlikte toplanmas esastr. (Md. 43). Padiah, icab halinde Devletemniyet ve ihtiyac mlhazalar ile Parlamentoyu kanunla tayin olunan mddetten nce toplayabilecei gibi, toplant devresini ksaltp uzata bilir. (Md. 44). A trenin de Padi ah veyatemsilcisi, gelecek alma ylnn tedbirlerine ait bir nutuk irateder veya ettirir. (Md. 45) (52).Parlamento azasnn yemini, vatan ve anayasadan nce Padiah a sad aka ti teyit etm ektedir. (Md. 46) Yeni ka nu n teklifleriveya deiiklikler hususunda yetkililer, Nazrlardr. Ayan ve Mebu san Meclisleri ancak kemdi faaliyet sah alar na aidiyeti sabitolan hu sus lard a yeni bir kan un veya tdil teklifi (getirebilirlerBu takdirde teklif, Sadrazam delaletiyle Padiaha arzolunur.Karini kabul olursa. Devlet ras, bir iradei seniye ile yetkili makamlarn teferruata dair izahlarn dinlemek suretiyle tasarnm

esasna tyin ve tesbit eder. (Madde 53) (53).Kanun Tasamlar, nce Mebusan, sonra ynda konuulmaksuretiyle karara balanr. ounluk kazanmayan tasanlar, reddo-lunmu saylr. (Md. 55). Her iki Meclise, yelerden gayr nazrlar ve onlarn gnderdikleri temsilciler girebilirler. (Md. 56) Gizlicelseler akdi, mevcut ye saysnn mutlak ounluu ile kararverilmesine baldr. (Md. 58).yn Meclisinin yeleri, Mebusan Meclisi za saysnn tebirini amamak artiyle, dorudan doruya Padiah tarafndantyin olunur. (Md. 60). Bunlarn 40 yan am tannm, umu

-f(51) Hlen Meclisi Um um- terimi, sadece vilyetler lsndekj temsil organlarna daraltlm bulunmaktadr.(52) Dikkate sayandr ki bu hkm, 1876 Kanunu Esasisinden Meclis Hkmeti ve Cumhuriyet Anayasalarma geerek 1924 Tekilt Esasiye Kanununun 36met maddesi halinde bugn de yrrlktedir. ok Partili rejimde Cumhur Bakannn tarafszl prensibine aykr olan bu hkmn, yar mutlakiyeti bir KanunuEsasi bakiyesi o lduu aikr 'bir gerektir.

(53) Btn bu hkmler, 1876 Kanun-u Esasisine gre, icra organnn, kanuncaz' hususunda da Meclisi Aydn ve Mebusan'dan mrekkep szde Parlamen'o'yastnln belirtmektedir.26

*


25/35

m gven kazanma ahsiyetler arasndan seiHmesi esastr. (Md..61). Tyfa kaydhayat artdyledir. (Md. 62). Meelis-i yn, Mebusan tarafndan kendisine gnderilmi olan kanun ve bte tasarlarn inceliyerek din esaslara, Zat- Eazr etri Padiah nn hkm ranlk haklarna , hrriyete, Kan un-u Esas hk mlerine,Devletin toprak btnlne, memleketin i emniyetine, vatannkorunma ve savunmas maksadiyle alman tedbirlere, umum daba aykr grdkleri gerekesiyle ya reddeder, yahut dzeltme vedeitirme talebiyle Meclisi Mebusan'a iade eder. (Md. 64).

Mebusan, her elli bin erkek Osmanlya bir kii dmek suretiyle (Md. 65), Ka nu n-u m ah su su na gre (54) iki dereceli oy'la.seilir. Mebusluk, memurlukla birleemez. (Md. 67). Yabanc tabiiyet ve hizm etinde bulun anlar , Trke dilini bilmeyenler, 30yan doldurmayanlar, seim srasnda baka birinin hizmetindebulunanlar, iadei itibar etmeyen mflisler, dap ve ahlka aykrhayat srenler, hacir altnda bulunanlar, meden haklardan fay-dalanmyanlar, yabanc bir tabiiyet iddiasnda bulunanlar mebusseilemezler. (Md. 68). Seim devresi d rt yldr, yen iden seimcaizdir. (Md. 69). Mebuslar, yalnz seildikleri blgeyi deil, btn Osman llar tem sil ederler. (Md. 71). Ddfckate ay and r kiRousseau tarafn dan gelitirilen fiktif maer am me irade sininmodern anayas alara da gemi bulu nan bu h km n takiben (55), 72 inci madde, semenleri, ancak kendi blgeleri halkndan mebus semee zorlamak suretiyle tamamen paradoksal birprensibi de benimsemektedir.

Padiah tarafndan Meclisin feshi halinde, seimlerin, yeniMeclisin en ge alt ay iinde toplanmasn salayacak bir mddet iinde yaplmas arttr. (Md. 73). Keza herhangi bir sebepleinhill eden Mebuslua, en ge gelecek devre toplantsna katlacak ekilde yenisinin seilmesi mecburdir. (Md. 74). Parlamentolehine olan bu teminata karlk, Padiah Riyaset Dvannn te-(54) Be fasl ve tatbikat hkmleri hari 83 maddeden terekkp eden intihap Mebusan Kanunu tasam, szc Mfti brahim tarafndan 19 Mart 1877 dealan Osmanl Meclis-i Mebusatnn k itim devresinde kaleme alnm olup 29Ekim 1876 tarihli emirnameyi itmam etmek ve bundan sonra yaplacak b tn seim*lerde tatbik olunmak zere haztrlammtt. Fakat Mebusan Meclisince kararlatrlan bu

tasar, Ayanda mzakere edilmedii gibi Padiahn tasdikine de iktiran etmedi. Nt-hayet 1908 nklbndan sonra yeni Meclisli Mebusan seimleri hakknda tatbik edil-mek zere 2 Austos 1908 tarihli bir rdei Seniye ile yrrle kondu.(55) 20 Nisan 1924 Anayasasnn 73 nc maddesinin 4 nc fkras ile kar-sdastrdabir. .

27


26/35

ekklnde de sz sahibidir. Gerekten Mebusan Meclisi, bir reisve iki reis vekillii iin, mutlak ounlukla zas arasndan er::namzet seer. Bu nla rd an reis ve iki reis vekili Pad iahn tercihve tasdiki ile tesbit olunur. (Md. 77). Meclis mzakereleri alendir, icabnd a hafi celselere de kar ar verilebilir. (Md. 78). Terimasuniyet snrldr. (Md. 79).Meclisin ka nu n vaz' ko nus und aki yetkisi, getirilen tasarlar mzak ere edip red, kab ul ya hu t tashih etmekten ibarettir.Bte kan unla rnda ki umum masraflar, incelenerek m iktarlarNazrlarla m uta ba kat halinde tesbit olunur. Gelirler hakk ndada ayn esas canidir. (Md. 80).4 1876 Kan un-u Es asisinin mteakn|p bend leri m ehak im,

Divan li, umuru maliye ve vilyata taalluk etmektedir. Hkimler, kanu n-u m ahs usu na gre padiah tarafndan tyin olunupazil olunamazlar. (Md. 81). Mahkemeler alendir. (Md. 82). Adlteminata ai t esasl hkmler arasnda en mhimleri , mahkemeler zerinde he rh an gi bir tesir icra edilemiyeceinin tasrih edilmesi (Md. 86) ve he rha ng i bir isim altnd a fevkalde mahk eme lerin kuru lamy aea dr. (Md. 89). Divn linin teekkl tarzve grevi, bugnk duruma aynen tetabuk etmektedir. (56).Vilyetler idaresi sistemlinin adem-i merkeziyet ve kuvvetlerayrl pren sibine bin a edilecei tas rih edilm ektedir (57). Bufaslda Vilyet, sancak ve kazalarda Meclis-i Umum ve idarelerinseim ve faaliyetlerine dair hkmlerle din cemiyetlerin bina vearsalarn (msakkafat ve mtalat) idare edecek heyetlere, vakflar idaresine, belediye meclislerine ait esaslar yer almaktadr.Mal hkmler arasnda en mhimleri, btenin hazrlanmasnaait esaslardr. Bu arada gerek btenin hazrlanmasnda, gerektasdik ve sarfnda icraya geni yetkiler tannmaktadr. Parlamentonun fevkalde sebeplerle bteyi tasvip edemeden feshi halinde, btenin Nazrlar tarafndan iradei seniyeye istinat eden birkararname ile tahdit olunabilecei belirtilmektedir. (Md. 102).

(56) Hlen yrrlk te bulunan Anayasa nn 61 il 67 inci madde si D ivan li'nin maksat ve teekkl tarzn, fonksiyonlarm belirtmektedir. Baz ekl inhiraflarbir tarafa braklacak olursa, bu hkmlerin lam, bir ruh ve man m utabakat ile1876 Kanun -u Esasisinden aktarldn aklamaktadr.(57) Bu prensibe dayanan tekilt nce Idarei Umumiyei Vyat Nizamnamesi (Dstur. Birinci tertip, Ct I, S. 608 1 625 de) kmtr. kinci Merutiyetmkdhm dan sonra, Vilyetler idaresi, kanun meyy ideye balanm tr. Bu husustaanahaar e 26 Mart 1913 (17 Rebilhir 1331 ve 13 Mart 1329) tarihli dare-iVmum iye-i Vilyet Kanun-u Muvak kati nin ^hkm leri gzden geirilebilir.28


27/35

rf idare messesesiyle Padiaha sngn hakk tarayan 113nc madde ve onu takip eden mteferrik hkmlerde kesin ve-gerek zar ure t halin de Any asa'nm deistMlebme ar tlar da.tesbit edilmektediir. Bu na g re Ana yasa d eiiklii teklifini Nazrlar yapar. Teklifi nce Mebusan, son ra yn Meclisi te ikioun lukla kab ul ederse Pad iahn tasdikiyle yr rle girer..(Md. 116). Kanunlarn tefsiri konusunda bugnknden farkl olarak yetkili merc tananmtr. Adl hususlarla ilgili kanunlarn tefsiri, Temyiz Mahk emesine; idar hu sus larla alkal olanlarm yorumu Devlet rasna; Anayasa'nn tefsiri ise yn Meclisine aittir. (Md. 117).1876 Anayasasnn sultana ve onun emrindeki icra organlar

na tand bu geni yetkilerde sakl bulunan tehlike, II. Abdl-hamid'in mu tlakiyeti temay l dolaysiyle ksa zam and a gerekleti. Osmanl mperatorluu arasnda patlak verip 2 Ma rt1878 de Ayastefanos (bugnk Yeilky) Muahedesiyle biten talihsiz ha rb i ba ha ne eden pad iah. 13 ub at 1877 de Mebu sanMeclisini tatil etti. Kan un-u Esasinin 43 nc maddesine grehe r ilki meclislin her y l rade-i Seniye ile 1 Ka sm 'da alp 1M art'ta kapan mas gerekiyordu. Buna gre Padiah Kan un-uEsasnn sarih hkmne dayanan yetkisini, sadece iki hafta nce*kullanm oluyordu. Bylece alt ay iinde yeni Meclisin toplanmasn gerektirecek olan 73 nc maddenin bahettii fesih yetkisini kuUanm akszn, 33 yl m ddetle Mebusan Meclisini b irdaha toplantya armad.Buna gre kinci Abdlhamit, yarm asra yaklaan keyf idaresini tesis din, Ka nu n-u E sasin in 73 n c m addesi yerine 43nc maddesini ihll etmeyi tercih etmiti. Bu yoldan Kanunu:Esasi de aka yr rl kten kaldrlmam akla beraber, ilemesidurdu rulmu , - baka bir deyimle - belli olmayan bir mddetle-talik edilmi oluyordu (58). kinci Abdlhamit, bununla da yetinmeyerek Kanunu Esasinin fikir babas olan Mithat Paa'y mahut 113 nc maddenin verdii yetkiye dayanarak Taife srg-

(58) Tafsilt iin : Bkg.; Friedrich. V. KraeUtz Greifenhorst. Op. Cit. S. 2 vesonran. Gotihard. Jschke, Die Entuvickelttng des Osmanischen VerfassungsMaates,Berlin, IH7 S. 18, 19. Die Ergdnztmg desselben in Die Welt des Islan, NS. VoLV,Nr. 3-4. Lmde n. 1958 S. 206.29>


28/35

ne ^gndermi ve zindanda bodurtmutu (59). Bu suretle eitlibask tedbirlerine dayan an bir istipdat rejiminin tatbika t iingerekli zemin ve imknlar elde edilmtir.kinci Merutiyet :Btn bu bask tedbirleri, fikr gelimeyi ve hrriyet itiyakn durdurmak yle dursun, aksine hzlandrp alevlendirdi (G0).4Yabanc dillerde Gen Trkler = Jeunes tures vasf ile anlanTrk aydnlar, ((ttihat ve Terakki ad ile .gizli bir cemiyet kurdular (61). Bu cemiyetin baz yeleri, d memleketlere iltica zorun da kala rak istibd at rejimine kar mcadeleye giritiler.Memleket iinde ise, ittihat ve Terakkinin nfuzu, daha ok Rumeli'deki ordu birliklerinin gen subaylar aracnda gn getikekuvvetlendi, Bylece keyf idareye kar fiil tepki, ordu muhitinde geliti, tik ak belirti, 6 Temmuz 1908 de, Manastr'da Kolaas Resneli Niyazi Beydn, istibdada kar isyan hareketine nclk ederek daa kmasiyle meydana kt.Rum eli'deki isyan emarelerini yattrm aya mem ur edilenemsi Pa a'n m inklp gen bir subay taraf nd an ldr lmesinden sonra, inkp hareketinin ciddiyet ve ehemmiyetini kav

raya n II. Abd lham it, 23 Tem muz 1908 de kinci Meru tiyetiiln zorunda kald. ' Ayrca Sadrazam Sait Paa'ya hitap eden 4(59) Mithat Paa nce Avrupa'ya teb'it olunmu (1882), affolunarak Girit'e avdetinden sonra stras e am'a ve zmir'e vali tayin edmi, son m emuriyetindetevkif olunarak stanbul'da bir gsteri muhakem esinden sonra Taife srlm veorada stanbul'dan sureti mahsusada gnderden erke Binba Bekir ve arkadalar delaletiyle bodurulmutur. Bu konuda Mithat Paa'nm birinci haremi NaimeHanm e mlakattan doan Mithat Paa'nm vasiyetnamesi ve ahadeti adl eski

harflerle yazlm kk bror yeter bgi vermektedir. Mehm et Rt, Matbaa-iKader. Dersaadet 1325 (stanbul 1909).(60) A. Humboldtfun, Hrriyet itiyakn krkleyen onun eksiklii duygusudur* sz, bu sosyal ve siyas geliim e bir kerre daha teyide kavumu oluyor.(61) Ahmet Bede Kurann NKILP TARHMZ ve JON TRKL ER adleseri (stanbul, Tan Matbaas, 1946) Tanzimattan devrimize kadar gelen inklp hareketleri ve Parti kurulular hakknda vesikalara dayanan bgiler vermektedir. Mellifin, Prens Sabahaddin Beyn Efltun kanaf e Rousseau'dan mlhem olduumuhakkak bulunan Ey fazet, btn varltmzla varlna vakftmr etmek istiyo

ruz. szn kapak sahifesine bir parola olarak geirdii eserdeki sbjektif intiban Hveren baz 'kymet hkm lerini merhum Frenle yaknlna atfetmek gerekir, ikinciMerutiyet devrinin siyas fikir hareketleri ve ttihat ve Terakki C emiyetinin kuruluve geliim konusunda objektif bir tahl eseri olarak A. Zafer Tunaya, TRK YE'DE \SYAS PARTLER, stanbul 1952, teferruatl tafsilt ihtiva etmektedir. Bkz. b-hassa S. 16 1 - 17 4 ve S. 17 4 . 471.30


29/35

Keeep 1326 (1 Au stos 1908) ta rih li bir H att H m y n ile (62)babas Abdlhecit tarafndan balanan teceddt hareketlerininneticesi olan Kan un-u Esasinin kaldrlmasn Sadrazam SaffetPaa ve arkadalarnn omuzlarna ykliyerek, Kanunu Esasinin yeniden mer'iyete konduu ve Meclisi Mebusann her yl davet olunaca hakkndaki kafi kararn iln ve teyit etti.Bu ndan baka gerek tabi hu ku ku n gerek mevcut kanunlarn sarahatine ramen son zamanlarda beliren aykr hareketlerinlemek ve h k m etin devlerini belirtmek zere 15 madd elikbr prensipler katalogu Hatt Hmyna eklendi. Buna gre m-let ve din fark (gzetilmeksizin her teb 'a iin ahs h rriy et vehak eitlii, mesken masuniyeti, adl teminat, seyahat ve toplanm a hr riyeti, basn ve m uha bere serbestisi, retim ve renimhrriyeti (63) teminat altna alnyor; memurlarn tayin, nasb veazilleri dil esaslara balanyo r; btelerin iln suretiyle ha lkaduy urulm as, Nazr ve valilerin faaliyet sah alar ile ilgili tetkikve tdil olunm ak zere yeni toplanacak Mebusan Meclisine arzemir ve teklif olunuyordu. Ferma nn sonunda II. Abdlhamit,imperatorluun tek kudret vastas sayd ordunun zanr olantehiz, teslih ve tekml hususunda Harbiye Nezaretine gerekliemMeri verdiini ve bu konunun gayretlerinin esasn tekil etti-\ ind belirtmektedir.Bir hafta gemeden 6 Austos 1908 de Sait Paa azlolunarakyerin e Sadakat ve ehliyeti mcerrep olan Km il pa a Sadrazamla getirildi 13 Nisan 1909 da reaksiyona ve guruplarn kkrtmalar neticesinde patlak veren bir irtica hareketi, Abdlha-mit'in taht ve hrriyetlne mal oldu. Bu teebbste Padiahn itirak ve alaka derecesi, bug ne k adar yeter derece de' aydnlanm deildir. Bylece Padiahn yetkilerini' daraltan ve 21 Austos 1909 da yaplan yeni Anayasa deiikliklerime lzum ve zaruret hasl oldu.Parlamantarizme ve halk hkimiyeti esasna ak bir temayl sezilen bu deiiklikleri, u nok talar etrafnda toplam ak

(62) Bu Hafit Hmayn'un tam metni, dumurun tertip anisinde Ct I, S. I I deyaynlanmtr. Bu Hatt Hmayun'da Osmanl Imperatorluunun artk merut birhkmet sekli iin olgun bir hle geldii aklanmaktadr. Bu arada Padiaha tebrikiin gelen sefirler ve siyasi temsilciler huzurundaki beyanna atfen, bundan byleAnayasa tatbikattnn herhangi bir tarz ve ekilde ihlM edilmeyeceim taahht etmektedir.(63) 1876 Kanun-u Esasisinde yer almayan seyahat ve toplanma, bastn ve muhabere, tedris hrriyetleri Uk defa bu ferman e Heri srlen Anayasa deiikliklerinde yer alm bulunmaktadr.

31


30/35

m mk nd r : Osmanl Han edann ekber evlad olan Padiah,er'a erif ve Ka nu nu Esas hk m lerine, vatan ve millete sadkkalacana yemin ile mkelleftir. (Md. 3). 7 nci maddenin Padiaha Parlamentoyu a, kapay ve fesih yetkilerini tanyan hkmleri daraltlmtr (64. ahs hrriy et, tam tem inat altnaalnmtr. (Md. 10). Sansr memnudur. (Md. 12) Nazrlar, hkmetin umum politikasndan mtereken, kendi saha larndanmnferiden mesuldrler (65). Bu arada olaanst hallerde Meclisin toplanamamas ihtimline dayanan bir hkmle, Kan unuEsasiye aykr olmyan kabin e kar arla rnn , rade i Seniye ilemeriyeti salanmtr. (Md. 36).

K an un teklifi yetkisi, Nazrlarla birlikte yn ve Mebusanyelerine de tannmtr. (Md. 53) Her iki Meclise kabul edilenkanunlar, Padiah iki ay iinde yeniden mzakere edilmek zereiade edebilir. Bu takd irde kanu n yr rle girebilmesi, te ikiounlukla yeniden kabulne baldr. Mstacel kanunlarn, ongn iinde tasdik veya iadesi arttr. (Md. 54).

Olaanst hallerde Meclisin itim sresi, her iki Meclisteye sayman te ikisinin mevcudiyet ve huz uru ile mzak ereolunup ounlukla uzatlabilir. (Md. 69). Riyaset Divann Meclis bizzat seer. Fakat netice Padiaha arzolunur. (Md. 77). Mteferrik maddeler arasnda en mhim deiildik, Padiaha tannansrgn hakknn 113 nc maddeden karlm olmasdr. Ayrca baz kayt ve artla teb'aya, toplanma ve demek kurma haklar da tannmtr. (Md. 120).

C BRNC DNYA HARBNE KADAR SYAS BNYE :Merutden Parlemanter monariye bir gei mahiyetini tayan bu deiikliklerde halk hkim iyeti d ncesine bir eilimsezilmekte ise de bu intika l iki dereceli seim sistemi ve siyasartlarn kifayetsizlii yznden ekl ve sath kalmtr. 1908 -1909 inklbn yapan lar, 1876 Ka nun u Essasnih ruhu na balkalarak yepyeni demokratik ve layik bir anayasa yaratmay dnem emilerdir. Neticede, Pad iah Halifelik sfat ile birlikte(64) Mteakip yularda bu madde zerindeki deiiklikler, devaml olarak Padiahn Parlamentoya kar yetki ve durumunu muayyen art ve llere balayarakdaha ok snrlama hedefini gtmtr. Bu maddenin 1909, 1914, 1915, 1916 yularnda ald ekiller hakkmda Bfcs. Friedrich Von KrMitz - Greifenhorst. Op. Cit.S. S6.(65) cra kuvveti zerindeki nfusunun T909 tdili ile yrrle giren bu hkm, 1924 Anayasasnda da ayn ruh ve m uhteva Ue yer almtr: Bfcs. Madde 46.

32


31/35

islm diminin hmilii vasfn muhafaza etmi (66), din ve dnyev idare dalizmi devam eylemitir. Nitekim dnyev idareninbanda Sadrazam, din idarenin banda da eyhlislm bulunmakta, her ikisi de dorudan doruya Padiah tarafndan tayinolunm akta idi. B tn din ileri, bu arada er'i mahkemelerlemedreseler, eyhlislmlk m akam na bal olarak ida re olunu yordu.

Bu dalist bn yen in Devlet ha yat nd ak i en nem li tesiri,Trk siyas dncesinin 1908 e 1918 arasnda bir yandan Trklk, dier yandan Osmanllk ve malmanlk ceryanlar arasnda bocalamas olm utu r (67). B un lard an birincisi salam vekararl bir Devlet idaresinin ancak mill hkimiyet esasna dayarnan ve Bat Medeniyet ve klt rn benimseyen m tecanis birhalk topluluu ile kurulabilecei prensibini benimseyen bt nileri ve hr fikirli aydnlan etrafnda toplamt. Bu ceryan ierisinde Turanclk)) parolas ile btn dnyadaki Trkleri bir siyas topluluk halinde birletirme Mealini gden mfrit bir gurup,siyas realiteden uzaklamalar sebebiyle, kk bir topyac aznlktan ibaret kalmtr.Dier iki cereyan ise, ya Osmanl mperatorluunun son kalntlarm muhafaza ve devam1 ettirme .gayesini gden muhafazakr, yahut panislmiizm .ideolojisine dayanarak teokratik birimperatorluk kurm a hayaline kaplm fanatik zmrelerce benimsenm iti. Birinci Dny a Harbinin sonund a Im perato rluu nykl ile bu iki ceryan siyas construotif fikir olarak tam bir iflsa m ahk m olunca, milliyetilik yeni ku rulac ak Devletin teknzm prensibi halinde ayakta kald (68).Bu arada 1911, 1915 ve 1916 yallarnda Kanunu Esaside yaplan deiiklikler, Padiaha, Nazrlarla Meclis arasnda ihtilf vuku un da Meclisi Mebu san fesih yetkisi tan ya n 35 inci ma dde

(66) 3 Mart 1924 de hilfetin ilgam dolaymyle Adliye Vekili Seyyit bey tara.fmdan irat olunan nutuk eski yaz* e bir kitap h alinde yaynlanmtr. Hilfetinmahiyeti er'iyesi> baln tayan bu eserde modern siyas e bu dini bnyeninttyuamyaca delilleriyle belirtilmektedir. Ankara, Trkiye Byk Millet MeclisiMatbaas. Merutiyet devrinde saray tte hkmetlerin tutumu hakknda baknz :AK Fuat Trkgetdi. Trk Tarih Kurumu Sasm Evi 1949 S. 10 ve sonras.(67) TanzinuOtan zamanmza kadar m emleketimizdeki siyasi fikir ceryonlan-tun Bat dncesi e harsalrrmak vaere Bkz: Dr. Menem enli Etme, nkSbtMIZ, deoloji ce realite karsnda. Trkiye Matbaas 1934.(68) Trkiye'de mSU yetUik cereyan ve Trk inklbna tesiri konusunda Bkz:Mehmet Saffet, Trkiye'de Demokrasi nklb. stanbul 1928 (eski yaz tte) S. 25ve sonras.

33


32/35

mafaraknda topland. eitli ekil deiildiMeTiriiden sonra netircede bu hkm bsbtn kaldrld. Ancak Padiahn Ayan Meclisdinin muvafakatini almak ve en ge ay iinde yeni seimleriyap trma k artiy le Meclisi Mebusana feshetme selhiyeti, 7 ncimaddede saylan yetkileri arasnda mahfuz kald (69).

K N C B L MA BRNC DNYA HARB :2 Austos 1914 de Almanya ile yaplan gizli bir ittifak muahedesinin neticesi olarak Osmanl mparatorluu 12 Kasn 1914de dn ya harbine girdi (70). Bu andla ma dan d evrin sadrazamda haberdar edmemitr. Btn harb sresince Mecliste altti-hat ve Terakki, tek parti halinde temsil edildii gibi, Parlamentonun kuvvetl i l iderlerden kurulmu bulu nan harp kabinesinekar tesir ve nfuzu sfra indi. 11 Mart 1918 de Meclisi Mebu-san, te iki ounlukla Osmanl mparatorluunun son anayasadeiikliini! yapt. Buna gre 69 uncu maddeye ve olunan bir

hk mle, mem leketi siyas sarsn tlardan korum ak zere, ha rpzamanlarnda husus bir kanunla drt yllk seim sresinin uza-tabilecei tesbit edilmi bulunuyordu.Zaman zaman 12.000 kilometreyi aan eitli cephelerde stn kuvvetlere kar cesaret ve basan ile savaan imparatorluk,taka tinin son had dine kad ar dayand. Fa ka t 29 Eyll 1918 de

Bulgaristan'n mttefikler safnda ayrlp teslim bayran ekmesiyle Almanya ile rabtann kesilmesi ve Boazlarla stanbulyolunun dm an ist ilsna almas karsnda 2 9 - 3 0 Ekfm'deMondros mtarekenamesini imzalama zorunda kald. 24 maddeden ibaret olan bu mtareke bilhassa 1,5 ve 7 inci maddelerin(69) Bu deiiklikler hakkn da tafsilt iin bakmtz KraeU tz, op. ctt. S. 4 - 12;

Jaeschke, ov. cH. S. 28-38. (70) TafaMt iin, Cari Mhlman, DETSC HLAND UND DE TRKE 1913 -1914, Berlin 1929, S. 3. 41, 70, 92, 102; G. JAESCHK E, At/S DER ENDEZETDES OSMA NSCHEN BECHES, Die We des Idrnns, N. S. Vol. II, Nr. 2, 1952,Leiden, S. 126.

34


33/35

ihtiva ettii ar artlar dolaysiyle pein bir kaytsz artsz teslim mahiyetini tamaktadiT (71).MLL MCADELEYE HAZIRLIK :itilf Devletleri, mtarekemin 7 inci mad desine day anara k,memleketlin btn' hayat kilit noktalarn igale baladlar. Hakikatte bahsigeen madde, tilf devletlerine ancak emniyetlerini tehdid eden bir durum vukuunda stratejik noktalarn igaliyetkisini tanyordu. stanb ul hk me ti, keyf takdir hakk ndadayanan bu sebebsiz igaller karsnda mutlak bir mutavaat siyaseti gtmekte srar ediyordu. stelik pad iah, par lam ento nu nmurakabesinden kurtulmak itin 21 Aralk 1918 de Meclsi Mebu-san feshetti. Yeni seimler, anayasann sarahatine aykr olarakKabinece ittihaz oluna n 4 Ocak 1918 tarihli bir karar la, zam antamam en mehul umum sulhu n akdne talik edildi. (Takdim-ivekay, Karar No. 3436) (72).Bu durum karsnda haksz igallere kar yer yer mahallmuk avem et hare ketler i bagosterdi. 15 Mays 1919 da zmir'inYun anllar tarafnda n igali halk kitleleri arasnd a um um bir .isyan ve fiil mukavemet duygusu yaratt. Artk mesele, dankmill mu kave me t kud retlerin i tekiltlan drp tek hedefe yneltecek toplayc liderlerin ii ellerine almasna kalmt.B AMASYA TAMM :te bu sralarda 19 Mays 1919 da, IH. ordu mfettii sfa-tiyle Samsun'a km bulunan Mustafa Kemal paa (Atatrk),ilk tekiltlanma iaretini verdi. 20 -2 1 Haziran gecesi emrindeki ordu birliklerine ve Anadolu'daki idare mirlerine yaynlad gizli bir tamim ile memleketin dman tecavznden emin

bir yeri saylan Svas'da Mil Kongrenin toplanmas hazrlklarn a .giriilmesini istedi. Bu tam im u esaslar ihtiv a ediyordu.Vatann bir tamamiyeta ve milletsin istiklli tehlikededir. (Madde(71) Mustafa Kemal paa (Atatrk) ntn Yldrm Ordular grubu kumanda molarak mtarekenin imzasndan yirmi gn sonra Bab Aliye ektii telgrafn bircmlesi aynen yledir : Osman l Hkm eti, bu mtareke e kendini kaytszartsz dmanlara teslim etmee muvafakat etmitir. Yalnz muvafakat etmekle kal-mam, dmanlarn memleketi ists iin onlara muaveneti de vaad eylemitir. Bu

mtareke olduu gibi tatbik edttdii takdirde memleketin batan nihayete kadarigal ve istHya maruz kalaca phesizdir.* M tareke hkm leri hakknda tafsiltiin bks. Yavuz Abadan, Trk inklb tarihi, Ankara Ulu Basmevi 1951, S.30-34.(72) Mtareke devrinde sarayn ve stanbul hkmetinin tutumu hakknda Bkz.Ali Fuat Trkgeldi, op. cit. S. 168 ve sonra.

35


34/35

1) stanbul hkmetinin acz ve kaytszl karsnda ancak milletin azim ve iradesi, kendi hay at ve istikllini kurta rabilir.(Madde 2 + 3) Bunun iin, her trl tesir ve murakabeden azadebir mill hayatn teMILi lzmdr. Madde 4). Mteakip maddelerde bu maksatla Sivas'da bit mill kongre toplanaca, buraya gnderilecek azala rn s r'atle seilip yola karlm as istenilm ektedir (73).C KONGRELER VE TEKLTLANMA :Dou Anadolu vilyetleri temsilcilerinin daha nce kararlatrp kendisini de davet ettikleri Erzurum kongresi, 23 Temm uz1919 da Mustafa Kemal paann bakanlnda topland. 7 Austosa kadaT almalarna devam eden kongrenin ald kararlar,sonra dan Misak- Mill ad verilen alt mad delik bir stikllbeyannam esinin esas prensiplerini belirtmektedir. Bu na gremill hu du dlar iersindeki vata n ksmlar blnmez bir btndr. (Beyannam e, md. 6) Yabanc un su rlar a siyas hk imiy etve itima muvazeneyi bozacak imtiyazlar verilemez. (Beyanname, md . 4)


35/35

yesini temsil edecek esas kararlatrld.M ustafa Kem al pa ann bak anlnda Heyeti Temsilliye,13 Eyllde bir toplant yaparak padiah nam na ve yrrl kteolan kan un lar erevesinde mem leketin idaresini ele alan tekmercii oldu un u iln etti. Bylece devlet ku dre tini de factoeline alan Heyeti Temsilliye, kongreden sonra Sivas' terk ederek27 Aralk 1919 da Ankara'y devaml merkez haline getirdi. Ksazam anda inkilb hare ketinin kuvvetlenip yaylmas, istan bu lhkmetinde bir deiiklie mncer oldu. Mill harekete taraftarolan yeni kabine, Ankara ile anlaarak yeni seimlerini yaplmaskararn ald.Yeni seilen Meclisin in'iikad yeri zerinde m n ak aa lard anson ra 12 Ocak 1920 de sta nb ul'd a to plan arak 17 Ocak 1920 deMill Misak kanunlatrd. Mill hareketin gittike kuvvetlenmesikarsnda tf Devletleri stanbul'u igal ile Meclisi feshettirler. (16 Mart 1920) Istanibulda bulunan mill hareket liderlerinden yakalananlar Malta adasna srgn ve hapsedildiler. ByleceAnado lu'da toplanmas halinde mill devletin ilk parlam entosuolmasa, m m kn olan bu meclis Osmanl imp arator luu nun sonMeclisi, olma talihsizliine urad.

stanbul'un igali1 zerine Heyeti' Temsiliye Bakan sfatiyleMustafa Kem al paa, Erzu rum ve Sivas Kongreleri) kara rlarn auyg un olarak , milletin liradesini hakk iyle ve isabetle temsil veMdll Mcadeleyi idare edecek yeni bir Meclisin en ksa zamandaAnk ara'da toplanmas iin gerekli tedbir ve ka ra rla n ald. stanbul'dan kurtulan mebuslarla her Livadan yeniden seilen betemsilciden mrekkep yeni Meclis (76), Byk Millet Meclisi,23 Nfisan 1920 de Ankara'da topland ve o gnden itibaren YeniTrkiye'deki btn siyas ve hukuk geliimin temeli, kayna venzm oldu.

(75) Heyeti Temsiliye, Mill kongre adna icabnda muvakkat hkmeti tekilyetkisine sahip yar terii, yan icra bir teekkl olarak seilmi ve kurulmutur. Bukonuda mevsuk dier tayan eserlerin bamda Cevat Dursunolu'nun *M8li Mcadelede Erzurum eseri gelir. Ankara, 1946. Kongreler hakknda tafsilt iin bkz.Yavuz Abadan, op. oit. 55 - 62 Mustafa Kemal pasonun Baht li ile muhaberatna aitvesikalarn asd suretleri iin bkz.: Harp tarihi vesikalar Dergisi, Eyll ve Aralk1952 soydan, 163 - 164 Ordu Dergileri Ekleri, Ankara 1952.(76) Bu meclise seimin nasl yaplaca, 19_Mart 1926 tarihli ve Hey'eti Tem-siye namna, Mu stafa Kemal imzal 12 maddelik bir tamimle Kohrdu kumandanlarna, vilyetlere, mstakil Livalara bildirilmitir. Bunun 5 met maddesi gereince seime mntehvbi saatlerden baka ehir idare ve b elediye metlisi yeleri veMdafaay Hukuk Cemiyeti idare heyetleri ve katlmlardr. Metin iin bkz. Mustafa Kemal, NUTUK, Devlet Basmevi, stanbul 1938, S. 299 .300.

osmanlı da anayasaya geçiş

Documents