osmanlı dönemi kürt basın tarihi

7/26/2019 Osmanl Dnemi Krt Basn Tarihi

1/40

Uluslararas Kltrel Aratrmalar Merkezi International Cultural Research Center Navende Lkolna andeyya Navnetewey

RAPOR

www.ukam.orgUKAM YAYINLARI NSAN 2015

YAZARLAR: lhan Kaya, Enver Yaln, Glah Sava akmakc

Osmanl Dnemi

Krt Basn Tarihi
http://www.ukam.org/http://www.ukam.org/


2/40

| Osmanl Dnemi Krt Basn Tarihi

1

www.ukam.org

YAYINLARI

Osmanl DnemiKrt Basn Tarihi

YAZARLAR: lhan Kaya, Enver Yaln, Glah Sava akmakc

/UKAMIstanbul /Uluslararas Kltrel Aratrmalar Merkezi
http://www.ukam.org/http://www.ukam.org/https://twitter.com/UKAMIstanbulhttps://www.facebook.com/pages/Uluslararas%25C4%25B1-K%25C3%25BClt%25C3%25BCrel-Ara%25C5%259Ft%25C4%25B1rmalar-Merkezi-UKAM/491375414227530https://www.facebook.com/pages/Uluslararas%25C4%25B1-K%25C3%25BClt%25C3%25BCrel-Ara%25C5%259Ft%25C4%25B1rmalar-Merkezi-UKAM/491375414227530https://twitter.com/UKAMIstanbulhttp://www.ukam.org/


3/40

|Osmanl Dnemi Krt Basn Tarihi

2

YAZARLAR: lhan Kaya, Enver Yaln, Glah Savaakmakc

ISBN: 978-605-9173-00-1

UKAM YAYINLARI

YAYIN NO: 11, RAPOR NO: 05

KAPAK TASARIMI ve MZANPAJ: Hamdi Alanay

Maltepe Mah. Edirne rpc Yolu Sok. No: 5/2B, Mira Rezidans, Zeytinburnu, stanbulTRKYE

Telefon: +90 212 247 06 82 Faks: +90 212 247 06 81E-Posta: [email protected]

Copyright Nisan 2015 UKAMBu raporda yer alan grler bir kurum olarak UKAMn grleri ile birebir rtmeyebilir.

www.ukam.org

ULUSLARARASI KLTREL

ARATIRMALAR MERKEZ

Osmanl Dnemi

Krt Basn Tarihi
http://www.ukam.org/http://www.ukam.org/http://www.ukam.org/


4/40


3

NDEKLER

SUNU..........................................................................................................................................................4

GR.............................................................................................................................................................6

BRNC BLM: KRT MATBAASININ DOUU.....................................................................8

KNC BLM: KRT GAZETELER.................................................................................................10

Krdistan Gazetesi (1898) ..........................................................................................................10

Krt Teavn ve Terakki Gazetesi (1908) ...............................................................................16

ark ve Krdistan Gazetesi (1908) ..........................................................................................20 Krdistan Gazetesi (1908) ..........................................................................................................22

Peyman Gazetesi (1909) ............................................................................................................24

Amidi Sevda (1909) .......................................................................................................................25

Yekbn (Birlik) Gazetesi (1913) .................................................................................................25

Jn (Yaam) Gazetesi ......................................................................................................................26

Gazi Gazetesi (1919) .....................................................................................................................27

Bangi Krdistan (Krdistann Sesi/ars) Gazetesi (1922)........................................27

NC BLM: KRT DERGLER...............................................................................................29

Roj Krd (Krt Gnei) Dergisi (1913) ...................................................................................29

Hetawi Krd (Krt I) Dergisi (1913) ..................................................................................32

Bangi Krd (Krt Seslenii) Dergisi (1914) ...........................................................................33

Jn (Yaam) Dergisi (1918) ...........................................................................................................33

Yekbn (Birlik) Dergisi (1913) ....................................................................................................34

Krdistan Dergisi (1914) .............................................................................................................34

SONU..........................................................................................................................................................35

YAZARLAR..................................................................................................................................................38


5/40


4SUNU

M

ichel Foucault, sylem konusunu g ilikileri balamnda ele alr. Bilgi retiminive medya temsilini, g ilikilerinden bamsz olarak dnmez. Ona gre temsil,dorunun bir ksm rejimlerinin inasnn bir sonucudur. Gl grup ve kiiler tara-

fndan retilen temsiller, baz bilme ve tasavvur biimlerini destekler, bazlarn isedlar. Baz grup ve kiilere ayrcalkl bir temsil salarken, bazlarn ise tekiletirir. Bu bakm-dan, toplumdaki tasavvur ve bilmeler, ou zaman sekinci ve ayrcalkl pozisyonlar temsileder. Bu g ilikileri ve rejimleri ierisinde ise, baz bilmeler ve tasavvurlarn marjinalletirilmesive baz grup ve kimliklerin tekiletirilmesi sz konusudur.1 Bu bakmdan, medyadaki temsil vesunumlardaki rtk siyaseti ortaya karmak, kodlar zmlemek, toplumsal alglar anlamakbakmndan kritik bir deere sahiptir. Bu rtk siyaseti ortaya karmak ve dil kodlarn zmle-mek, toplumdaki g ilikileri konusunda nemli ipular sunar. Bu nedenle, dil ve sylem analiziile bu rtk siyasetler, ayrcalkl statler, dil kodlar ve normalite sorunsallatrlarak, toplumsalalgy oluturan ve yerleik dzenin devamn salayan kalplar deifre edilir.

Medya temsili, ayn zamanda bir meydan okuma ve ekime alandr. Bu nedenle, egemen

temsil, sunum ve pratiklerin, zihin kodlarnn zlmesi tek bana byk resmi grmemizisalamaz. Ayn zamanda bu pratiklerin nasl bir muhalefet ve kar koyula karlatn tespitetmek gerekir. Basklananlar ve dlananlarn, baskn temsil ve sunumlarn problematize edenaykr sylem ve ifade biimleri, aratrmaclarn zerinde durduklar nemli bir alandr. Etnisite,rk, snf, din, cinsiyet ve cinsel eilim gibi farkl kimliksel pozisyonlar, ounluun dnda birksm sylemler ve medya pratii gelitirerek kendilerini ifade ederler. Bu sylemleri ve medyapratiklerini ana akm medyada grmek mmkn olmayabilir. Ancak bu, basklanan ve marjinal-letirilen kitlelerin, pasif bir pozisyon benimsedikleri anlamna gelmez.

Temsil konusu, farkl tartmalar beraberinde getirmektedir.Temsilin doruluu ve adil oluunun tesinde, kimin kimi, neyi, ne

zaman ve hangi balamda temsil ettii konular ayrca tartmakonusudur. Sylenenlerin zamann veya meknsal balamn anaakmn m yoksa marjinalliklerini mi yansttn tespit etmek herzaman kolay olmayabilir. Bu bakmdan, sylenenlerin doruluuveya yanll ou zaman tartma konusudur. Bakalar hakkndasz sylemek, bakalar adna sz sylemekten farkl bir eydir. Bunedenle, temsil konusu ile g ilikileri, kltrel pozisyon almalar ve

politik durular arasnda ok sk bir iliki vardr. zellikle toplumdaki iktidar ilikileri, hiyerariler,ayrcalkl pozisyonlar ve diren alanlar ortaya konulmadan, temsil ve onun arkasndaki anlam-lar zmek kolay deildir.

Bu almada, Krt kimlik inasnda, tasavvurunda ve tarihsel geliiminde, medyann rolele alnmakta ve Osmanl dnemi Krt medyasnn Krt kolektif hafzasndaki yeri tespit edil-meye allmaktadr. Osmanl Devleti dneminde, Krtler arasnda matbaann icad ile yay-gnlaan basn-yayn faaliyetleri hakknda fazla aratrma bulunmamaktadr. Yaplan aratr-malarn byk ounluu da yakn dnemde gerekletirilmitir. Ayrca bu almada OsmanlDevletinin son yllarnda byk zorluklar ile yayn hayatna balayan gazete ve dergilerin ortayak nedenleri, aktrleri, yayn politikalar, karlatklar glkler, temsil durumlar ve yayn ha-yatna son verme nedenleri detayl bir ekilde ele alnmaktadr.

Krt basn tarihi aslnda, Trkiyedeki dier etnik gruplarn yaynclk faaliyetlerinden farkldeildir. Fransz Devriminin de etkisi ile hzla g kaybeden Osmanl Devleti snrlar iindekifarkl etnik gruplar arasnda uluuluk fikri hzla yayld ve bunun temelinde ise yaygnlaan kitle

iletiim aralar vard. Matbaa ortak aidiyetler gelitirmek isteyen kitlelere ok nemli bir ara

1 Foucault, M., & Gordon, C. (1980). Power/Knowledge : Selected Interviews and Other Writings,1972-1977.Brighton, Sussex: Harvester Press.

Matbaa ortakaidiyetlergelitirmek isteyenkitlelere ok nemlibir ara sundu.


6/40


5

sundu. Bu dnemde, birok gazete ve dergi kurulmu, bylece kitleler ynlendirilmeye all-mtr. Krtlerde de durum farkl olmad. Onlar da Osmanl Devletinin son dneminde kendiyayn organlarn kurarak, lke, blge ve Krtlerin sorunlarna dair sz sylemek istediler. Dier

etnik gruplarn ve muhalif hareketlerin basklarna benzer basklara maruz kaldlar. Srgndeyayn hayatna balayan ve devam ettiren Krdistan gazetesi ile balayan zorlu Krt basn ser-veni, biim deitirerek gnmze kadar gelmitir. II. Merutiyetin ilanndan sonra gelen ksmizgrlk dnemi ksa srm, Krdistan gazetesinden sonra kurulan birok Krt yayn organttihat ve Terakki Partisi tarafndan kapatlmtr. Elinizdeki bu raporda, Krt basnnn ilk d-nemlerine ait deerlendirmeler bulacaksnz. Krt ulusuluunun ilk fikri tartmalarnn hangiyayn organlarnda, ne ekilde yer aldn greceksiniz. Yaynclktaki eitliliin, Krtler arasn-daki farkllklar yansttna ahit olacaksnz. Umarm bu alma, daha derinlikli analizlere vealmalara kap aar.

UKAM Bakan

Prof. Dr. lhan KAYA


7/40


6

Giri

Osmanl DnemindeKrtler tarafndankartlan gazetelere

bakldnda, ak birulusuluk yapmaktankandklar vedaha ok Krtlerinyaadklar sosyal veekonomik sorunlaraarlk verdiklerigrlmektedir.

Osmanl Devletinin merkezileme abas, Krtleri de birok ynden etkilemitir. Mer-kezileme, Krtlerin 19. yzyln bandan son eyreine kadar isyan etmelerindeetkiliolmutur. Bu srete Krt beyleri tasfiye edilirken, yerel otonomiler budanmtr. s-yan eden Krt beyleri, bir daha isyan etmesinler diye ocuklaryla birlikte stanbulda

tutulmutur. Burada zorunlu ikamete tabi tutulan kiiler, dnemin en iyi okullarnda eitim al-m ve devletin nemli kademelerinde grev almtr. Dier etnik gruplardan akranlar ile etkile-ime geen bu genler, ayn zamanda uluuluk fikriyle de tanmlardr. Bu nedenle, modern

Krt milliyetiliinin douunun stanbulda gerekletii sylenebilir.Osmanl Devletinin bnyesinde bulunan birok etnik grup, Bat ile etkileim ierisinde ol-mu ve ksa zaman ierisinde Fransz Devrimi ve sonrasnda ortaya kan milliyeti akmlar be-nimsemitir. Bu etnik gruplar, devletin giderek g kaybetmesi ile ulus olma taleplerini ak birekilde ifade etmeye balamtr. Farkl etnik gruplarn bir aidiyet ve ulus olma yarna girdiinigren Krt aydnlar, hzla g kaybeden ve yoksullaan Osmanl Devletinin, kendi i sorunlarn

zmekten uzak olduunu grmtr. Bu dnceler, zaman-la kendi uluslarnn gelecei konusunda araylara ve yaanansorunlarn ifade edebilecei mecralar oluturmaya dnm-tr. Bu srete Krtler, yayncln nemini fark ederek, birokgazete ve dergi karmtr. Krtlerin kard gazete ve dergiler

ak bir ekilde ulus bilincini oluturacak yaynlar deildi. Gazeteve dergilerde, daha ok Krtlerin yaadklar sosyal ve ekono-mik sorunlar ilenmitir. Ancak buna ramen, yaptklar yayn-lar, Osmanl Devletindeki iktidar sahiplerini tedirgin etmitir.Yaynlanan gazete ve dergiler, ayrlk neriyat olarak grlmve baslmalar yasaklanmtr. Krtler ise bu durumu eletirmi,Osmanl otoritesinin olmad veya zayf olduu yerlerde kendidergi ve gazetelerini karmaya almtr.

Osmanl Dneminde Krtler tarafndan kartlan gazetelere bakldnda, ak bir ulusulukyapmaktan kandklar ve daha ok Krtlerin yaadklar sosyal ve ekonomik sorunlara arlk

verdikleri grlmektedir. rnein, ilk kartlan gazetenin (Krdistan) neredeyse tm saylarndaKrtler arasndaki eitim sorununa yer verilmi ve Krdistann ekonomik kalknmasnn ne-mine deinilmitir. Benzer bir eilimi, II. Merutiyetten sonra kartlan gazete ve dergilerde de


8/40


7

grmek mmkndr. Ancak burada bir fark sz konusudur. Daha nce blgesel nitelikteki so-runlar ileyen Krt neriyat, bu dnemde farkl corafyalarda yaayan Krtlerin sorunlarn daele almaya balamtr. rnein, II. Merutiyetten sonra karlan ark ve Krdistangazetesinde

sadece Krdistandaki Krtlerin sorunlarndan bahsedilmemi, ayn zamanda Balkanlarda ya-ayan Krtlerin problemleri de konu edilmitir.2

Dnemin dergilerinde de benzer bir yayn politikas izlenmitir. Dergilerde, Krt dili ve ta-rihine nem verilmesi gerektii srekli vurgulanm, Krtlerin karlat sosyal ve kltrelsorunlar sklkla ilenmitir. karlan dergilerde direk bir milliyetilikten ziyade, dolayl bir milli-yeti sylem gelitirilmitir. Ancak bu sylem ve retilen bilgi, Krt ulusal bilincinin olumasnanemli bir materyal salamtr. Dergilerde Krt genlerinin ufuklarna hitap edilerek, bir uyantetiklenmeye allmtr. Krtlerin kard ilk Krt dergisi olan Roji Krdde bu durum u cm-lelerle ifade edilmitir:

te bugn Krt genlii, Krtle ve leme kar, bu gayenin ykledii bir grev altndadr. Bugenlik, bu grevi iyi bir ekilde yerine getirmek, Krtle her taraftan vurulan hakaret tokadn,ilerleme ve bilme (irfan, kltr) ile reddetmek iin ant imitir. imdi ancak yinesi itir kiinin, lafabaklmaz diyebiliriz.3

Birinci Dnya Sava ncesindeki Krt gazete ve dergilerinin sylemleri incelendiinde,Krtlerin bamsz bir devlet kurma isteklerinin ne kan bir konu olmad grlmektedir. Buyaynlar, Krtlerin yaadklar skntlar giderecek politikalarn gelimesini amalayan ve kendidil ve kltrlerini yaatma isteklerini ifade eden yaynlar olarak deerlendirmek mmkndr.4Bu durum, dnemin Krt aydnlarnn milliyeti olmad ya da apolitik olduu anlamna gelme-melidir. Sonuta Krt aydnlar da Osmanl Devleti iinde olup bitenlerden, Balkan ve Ermenimilliyetilerinden haberdardlar ve onlarla yakn ilikileri vard. Krt aydnlarnn bir ksmnn ba-msz Krdistan devletini tahayyl etmediini sylemek de imknszdr.5 Fakat btn bunlara

ramen Krt aydnlarnn ounun ncelii, bamsz bir Krdistan devletinden ziyade, Krt ulu-sal bilincin uyandrmaya almakt. Osmanlya olan bu ballk, Krtlerin Osmanly sadece birimparatorluk ya da hanedanlk olarak grmediinin, bir vatan ve millet olarak benimsediininbir gstergesidir.6 Krtlerin ulusu taleplerde bulunmaya baladklar tarih, siyasi belirsizliinyaand Birinci Dnya Sava sonrasna dayanmaktadr.

Bu almann amac, Osmanl Dnemi Krt basnnn durumunu ortaya koymak, kan ya-ynlarn say, ierik ve yaklamlarn analiz etmektir. Krtlerin Osmanl Devleti iindeki sosyal,ekonomik ve siyasi pozisyonlarn ortaya koyan bir tarihsel arkaplan ile balayan almada, n-celikli olarak Osmanl dneminde Krt matbaasnn douu ve etkileri ortaya konulmu, ardn-dan ortaya kan ilk Krte gazete ve dergilerin, yayn tarihleri, sreleri, basm yerleri, kartlma

amalar, sahipleri, yayn politikalar ve Krtler zerindeki etkileri analiz edilmitir.

2 Bozkurt, S. (2013). Bir II. Merutiyet Gazetesi Olarak : ark ve Krdistan. Krt Tarihi 8, s.51-55.3 Kaya, F . (2008). Osmanl Dneminde Krt Basn, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Marmara niversite

si, stanbul. Meretowar, A., Amedi, C., Aslan S. A. (2002). Roji Krd (Kovara Cemiyeta Hvi Hv Cemiyeti Dergisi. stanbul: War Yaynlar.

4 Bajalan, R. D. (2010). Jn Krtler Birinci Dnya Savandan nce Krt Hareketi (1898-1914).stanbul: AvestaYaynlar.

5 Nuri Dersim, 1913ten itibaren stanbulda niversite genleri arasnda artk bir milliyet kavgas ve mcadelesi ba gstermitir. Yaasn Trk, Ne mutlu Trkm Diyene yazlarna biz de Yaasn Krt veKrdistan ve Ne Mutlu Ben Krdm yazlarn yazardk. Bu durum Arap, erkez, Arnavut veErmeniler iin de geerliydi. Nuri Dersim, Hatratm, (Stockholm: Roja N Yaynlar, 1986), s. 32.

6 Bajalan, a.g.e., s.44.


9/40


8

Krt Matbaasnn

Douu

BRNCBL

M

Kahirede kurulanve yine Kahiredeyayn hayatnabalayan Krdistangazetesinin basldmatbaa olan

Krdistan GazetesiMatbaas, tarihtekiilk Krt Matbaassaylmaktadr.

A

vrupada ilk matbaa, 1450 tarihinde Alman bilim adam Johannes Gutenberg tarafn-dan kurulmutur. Osmanl mparatorluunda ise matbaann ilk kez kullanm, 1727tarihinde brahim Mteferrika tarafndan gerekletirilmitir. Krtlerin matbaa ile ta-

nmas ise ancak 1865 ylnda Bitliste kurulan bir matbaa ile mmkn olmutur.7

1868 ylnda Diyarbakrda, 1889 ylnda Vanda kurulan bu matbaalar, Osmanl Devleti tarafn-dan kurulan ve yalnzca Trke kitap basan matbaalard.8 Kahirede kurulan ve yine Kahirede

yayn hayatna balayan Krdistan gazetesinin basld matbaaolan KrdistanGazetesi Matbaas, tarihteki ilk Krt Matbaas sa-ylmaktadr.9

Osmanl mparatorluunun bakenti stanbulda Liceli Kurdz-de Ahmed Ramiz ve Mutkili Hall Hayal Bey tarafndan 1908 tari-hinde kurulan matbaa ise Osmanl mparatorluundaki ilk Krtematbaadr.10 1910 ylnda ise yalnzca Krtlere dair yaynlar yapanDiyarbakr Matbaas kurulmutur.11 Diyarbakr Matbaasnn kuru-luundan sonra 1911 ylnda, Kahirede ikinci Krt matbaas kurul-mutur. Ferecullh Zeki el-Krd tarafndan kurulan bu matbaaya,Metbaa Krdistan a lmyye (Krdistan lmyye Matbaas)ad veril-mitir.12

Bu dnemde svirede yaayan Dr. Abdullah Cevdet ve Abdurrahman Bedirhan, Krteeserler basmak amacyla burada bir matbaa almak istemitir. Osmanl Devletinin svire elisi-nin bu durumdan rahatszlk duymas ve padiah durumdan haberdar etmesi ile bu giriim en-

7 Hassanpour A. (2005). Krdistanda Milliyetilik ve Dil.stanbul: Avesta Yaynlar.8 Hassanpour, a.g.e., s.277.

9 Haniolu, M. . (1981). Bir Siyasi Dnr Olarak Dr. Abdullh Cevdet ve Dnemi. stanbul: dal Neriyat.10 Haniolu, a.g.e., s. 84.11 Malmisanij, M. (1986). Yzylmzn Banda Krt Milliyetilii ve Dr. Abdullh Cevdet.Stockholm: Jna N

Yaynlar.12 Malmisanij, a.g.e., s.85.


10/40


9

gellenmitir.13 Ekrem Cemil Paa tarafndan 1918 ylnda Diyarbakrda satn alnan matbaadaise Krte yayn yapan Gazadl gazete baslmtr.14

Krt aydnlanmasnn en nemli isimlerinden olan tarihi ve gazeteci-yazar Hizn Mukr-

yan, 1915 ylnda Halepte bir Krt Matbaas kurmutu. Mukryan, bu matbaann kurulmas iin1914 ylnda Almanyaya gitmi ve burada kk bir basm tezgh alarak Halepe dnmtr.Kimilerine gre Mukryan, Berlinde ilk kitabn basm ve bylelikle Krte kitap yaynclnn ilkadmn atmtr.151915 ylnda Ehmed Xannin Mem Zn adl eserini yeniden basan Mukr-yan, matbaasnda birok kitabn dizgisini yapmtr. Krte retmek iin Krdistan batanaaya dolaan Mukryan, matbaasnda Krte klasikleri yeniden basmtr. Bu matbaada,Krdistan, iyay Kurmanc, Botan, Diyarbakr veSorangibi dergilerin de basmlar yaplmtr. Mat-baa, 1925 ylna kadar faaliyette bulunmutur.16

13 Haniolu, a.g.e., s.111.

14 Cemilpaa, E. (1992). Muhtasar Hayatm: Kemalizme Kar Krt Aydnnn Mcadelesinden Bir Yaprak. Ankara:Beybun Yaynlar.15 Baran . H., Bir Modernist Krt: Husn Hizn MukryanEriim: http://ibrahimhalilbaran.tumblr.com/

post/34706022967/bir-modernist-kurt-husen-hizni-Mukryan#.UmdqXPnxqc8.16 Cell, C. (2000). Krt Aydnlanmas,stanbul: Avesta Yaynlar.


11/40


10| KRDSTAN GAZETES (1898)

Krdistan gazetesi, Krtler tarafndan karlm ilk Krte gazetedir. Dolaysyla, Krtbasn tarihinin, Krdistangazetesi ile baladn syleyebiliriz. Bu gazete, bir grup veya

aydn organizasyonu tarafndan deil, Mikdat Mithad Bedirhann bireysel abalarylayaynlanmtr. lk nshas 22 Nisan 1898de Msrn bakenti Kahirede karlan gaze-

tenin kurulu gn, gnmzde Krt Gazetecilii Gn olarak kutlanmaktadr.17 lk be sa-ys Mikdat Mithad Bedirhan tarafndan yaynlanan gazetenin sonraki saylar, Mikdat MithadBedirhann hastal nedeniyle kardei Abdurrahman Sami Bedirhan tarafndan karlmtr.18

Gazeteyi karan Mikdat Mithad ve Abdurrahman Sami Bedirhankardeler, 1847 ylnda nce stanbula ardndan da Girite srgnedilen Krt Botan Beyi Mr Bedirhann ocuklardr.19

Krdistan gazetesi,Krt edeb ve siyasi hayatnda nemli bir roloynamtr. Krt kolektif hafzasnda nemli bir yer tutan Botan Ai-

retinin nemli temsilcilerinden olan aydn Mikdat Mithad bey, ga-zetenin ilk saysnn Franszca ekinde gazetenin k amacn yleifade etmiti: Gnmzde artk dnyada meydana gelen her trlolay gazeteler yazmakta. Birok eyi gazetelerden renmekteyiz.Fakat ne yazk ki o kadar cesur, yiit ve mert olan Krtler byle bireyden mahrumdurlar. Ben de siz Krtleri dnyadaki gelimelerden

haberdar etmek, ilim ve marifetin yollarn gstermek, Krte okuma yazmay tevik etmek iinbu gazeteyi karyorum. Bu cmleden, gazetenin misyonu konusunda net bir fikre sahip olmakmmkndr. Gazetenin k amac dnyada ve Osmanl topraklarnda meydana gelen olaylarhakknda Krtleri bilgilendirmektir; nk Krtlerin bu ihtiyacn karlayacak bir yayn organyoktu. Amacn sadece bilgilendirmekle snrl olmadn, sonraki cmleden anlyoruz. lim ve17 Iss, M. (2013). Krt Basn ve Krdistan Gazetesi (1898-1902). e-arkiyat lmi Aratrmalar Dergisi,9 (6),

127-147.18 Serfiraz, M. (2013). Krt Basn tarihine genel bir bak. Krt Tarihi 8, s.31-37.19 Iss, a.g.e., s.127-147.

Krt Gazeteleri

Krdistan gazetesi,Krtler tarafndankarlm ilkKrte gazetedir.

Dolaysyla, Krtbasn tarihinin,Krdistan gazetesiile baladnsyleyebiliriz.

KNCBLM


12/40


11

marifet yolunu gstermek ve Krte okuma ve yazmay tevik etmektir. Bu nedenle, gazete,Krtlerin kimlik, aidiyet ve vn araylarnn ilk rneidir. Btn zorluklara ramen basm vedatmndaki misyonda, Krtlerin kimlik ve anlam aray yatmaktadr.

Gazetede kan yazlarda daha ok tarih, edebiyat ve din konular ilenmitir. Krt tarihi ile il-gili yazlara, gazetenin 8. saysndan itibaren aralksz olarak verilmitir. Ayrca, Ehmed XanninMem Znadl eserinden kesitler, 2. saydan 21. sayya kadar paralar halinde gazetede ya-ynlanmtr.20 Gazetenin, Krtlerin yaadklar sosyal ve ekonomik sorunlara arlk vermesi,Krtler arasnda benimsenmesini salamtr. Nitekim bunun okuyucu mektuplarna da yan-sd grlmektedir.21 Gazetede okuyucu mektuplarna da yer verilmesi, gazetenin takipileriile okuyucular arasnda interaktif bir iletiim yolunu benimseyerek, onlarla daha derin balaroluturmak istendiini gstermektedir.

Gazete, balangta ayda iki defa karlaca duyurulduu halde, muhabir sknts ve malisorunlar nedeniyle dzenli karlamamtr. Gazetenin II. Abdlhamit kart bir yayn politikasizlemesi ve muhalif gruplarla beraber hareket etmesi, Osmanl topraklarnda yasaklanmasnaneden olmutur. II. Abdlhamit dnemindeki yayn yasaklar, bask ve siyasal iklim, gazeteninAnadoluda yaynlanmasn mmkn klmamtr. Bu nedenle, gazete, Osmanl etkisinin byklde zayflad Msrn Kahire kentinde yayn hayatna balamtr. Balangta bir matbaayasahip olmayan gazetenin, ilk says El- Hilal Matbaasnda baslmtr. Sonraki iki say (4. ve5. Saylar) ise apxaneya Cerdey Krdistanda, yani Krdistan Gazetesi Matbaasnda baslm-tr.22

Gazetenin kurucusu, Mikdat Mithad Bedirhan, hastalandktan sonra, gazetenin yayn ileri-ni kardei Abdurrahman Sami Bedirhan devralmtr. Gazete, Abdurrahman Sami Bedirhan d-neminde, ok farkl merkezlerde dzensiz bir biimde yaynlanmtr. Dzenli kmayan gazete,Cenevre, Kahire, Londra ve ok sonralar Folkestoneda yaynlanmtr.23 Gazete, 6. saydan 19.

sayya kadar Cenevrede baslm, 20. saydan itibaren yeniden Msra tanmtr. Gazeteninbasm 23. sayya kadar burada yaplmtr. Daha nce 15 gnde bir yaynlanmas dnlengazete, 24. saydan itibaren Londraya tanm ve ayda bir kez yaynlanmaya balanmtr. 30.sayya kadar Londra/Folkestoneda yaynlanan gazetenin 30. ve 31. saylar tekrar Cenevredeyaynlanmtr.24 Toplam 31 sayya ulaan gazetenin, yaynnn durdurulduu tarih konusundaelikili bilgiler bulunmaktadr. Celil Celil, gazetenin k ve kapan tarihlerini 1898-1908 ola-rak verirken, birok kaynak ise kapan tarihini 1902 olarak vermektedir. Gazetenin son saysolan 31. saynn 1902de km olmas, Krdistangazetesinin bu tarihte kapand tezini g-lendirmektedir.25

20 Ycel, M. (1998). Krt Basn Tarihi (Tezkip),stanbul: Aram Yaynlar.21 Kaya, F . (2008). Osmanl Dneminde Krt Basn,Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Marmara niversitesi,

stanbul.22 Iss, a.g.e., s.217-147.23 Chirguh, a.g.e., s.43.24 Kaya, a.g.e., s.41.25 Ycel, M. (1998). Krt Basn Tarihi (Tezkip).stanbul: Aram Yaynlar.


13/40


12

Kaynak: Kaya, F. (2008). Osmanl Dneminde Krt Basn,Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Marmaraniversitesi, stanbul.

Krdistangazetesinin yaad zorluklar sadece yasaklar ve mali sorunlarla snrl deildi. Ce-nevre, Kahire veya Londrada baslan bir gazetenin, Diyarbakr, Van veya Kerkke ulamasnnzorluklar hayal bile edilemez. Modern postaclk ve datm sistemlerinin olmad bir dnem-de, yasaklarn ve mali zorluklarn boyutu gz nne alndnda, byle bir yayncln lgnlkolduunu syleyebiliriz. Btn bunlara ramen bu tr bir yaynclktaki srar, gazeteyi karanla-rn gl idealizm ve inanml ile izah edilebilir. Krdistangazetesinin datlmas ve okunma-s Krtlerin yaad birok yerde yasaklanmt. Buna ramen gazete, gizli yollardan Krtlerinyaad corafyaya ulatrlmtr. rnein gazetenin Diyarbakr blgesine ulatn syleyen

ekil 1: Krdistangazetesinin 1. saysnn orijinal basmndan rnek bir sayfa.


14/40


13

Abdurrahman Bedirhan, buradan kendisine 200 kuruun gnderildiini belirtmitir.26 Krdistangazetesinin datm, olduka geni bir corafyada yaplmtr. Krtlerin youn olarak yaadklarkentlerin yan sra, amda, Adanada ve eitli Avrupa kentlerinde de datm yaplmtr.

Gazetenin yaad zorluklar, sadece bask ve datm ile ilgili sorunlardan ibaret deildi. Ba-sm ve datmn engellenmeye allmasnn yannda, gazeteyi tedarik eden veya satn alankiilerin de nemli yaptrmlarla kar karya olduu anlalmaktadr. Bu gazeteyi satn alanlarasert cezalarn uyguland anlalmaktadr.27 Nitekim gazetede yaynlanan bir okuyucu mektu-bunda, gazetenin Diyarbakra ulat ifade edilmekte ve gazeteyi temin edenlerin yaadklarzorluklara deinilmektedir. M.. adl ahsn gnderdii mektupta yle denilmektedir:

ki- aydan beri Krdistangazetesi yurdumuza geliyor. Ne var ki hkmet memurlar, onu zgrceokumamza imkn vermiyorlar; bizden alyorlar; kimin elinde grrlerse o adam hapse atyorlar,ona ikence yapyorlar.28

Osmanl Devleti hkmeti, gazetenin yaynlarndan rahatsz olmu ve yayn faaliyetlerine

bir son vermek iin Mikdat Mithad Bedirhann Msrdan karlmasn istemitir. Bu durumdanrahatsz olan Mikdat Mithad Bedirhan, Sultan Abdlhamite ynelik eletirilerinin birinde Krdis-tangazetesinin serbest braklmas konusunda yle seslenmitir: Krtlerin yars bile etmeyenErmeniler ve Trkler (Romlar) gazete sahibi olabiliyorlar ve her eyden haberdar olabiliyorlar daKrtler neden olamyorlar?29

Dzenli olarak karlmayan Krdistan gazetesinde dil olarak Kur-manc lehesi tercih edilse de, Sorani lehesiyle de iirler yaynlanm-tr.30 Sade bir slupla yazlan gazete, hedef kitlesinin eitim durumunugz nnde bulunduran bir yayn politikas takip etmitir. Drt sayfadanoluan gazete, kk formlarda ve drt stn olarak baslmtr. Gazeteyaklak iki bin adet baslyordu. Bugnn gazete tirajlar ile kyasland-nda, kk gzken bu rakam, o dnem iin kmsenmeyecek birtrajd.31

Gazetenin yayn politikasn farkl dneme ayrmak mmkndr:lml ilk dnem, stanbul hkmetinin sert bir ekilde eletirildii ikinci

dnem ve Jn Trklerle daha sk ilikilerin kurulduu ve beraber hareket edildii nc dnem.Bu dnemler, ayn zamanda Osmanl Devletinin yaad siyasi iklim deiikliklerini de karak-terize etmektedir. Osmanl Devletinin srekli toprak kaybna uramas ve farkl etnik gruplarnbamszln ilan etmesi, devletin ie kapanmasna neden olmutur, Bu durum aydnlar tara-fndan youn olarak eletirilmi ve basknn artmasna bal olarak da eletirinin dozaj artmtr.

Gazetenin ilk dnemi Mikdat Mithad Bedirhan tarafndan yaynlanan ilk be sayy kapsa-

maktadr. Bu dnemde gazete, keskin bir siyasi duru sergilemekten kanm, daha uzlamacbir dil kullanmtr. Haber ve yorumlar daha ok eitim, dil ve kltr konularna odaklanm, Os-manl Devleti hkmetine kar eletirel bir dil kullanlmamtr. Krtler arasnda okur-yazarlykseltmek ve kltrel deerleri hakknda farkndal arttrmak gazetenin yayn politikasnnzn oluturmutur. Mikdat Mithad Bedirhan, yaz ve yorumlarnda ayet ve hadislerden r-nekler vererek argmanlarn glendirmeye almtr. Bylelikle hem tehdit algsn azaltma-ya alm hem de siyasi meruiyet sorununu ortadan kaldrmaya almtr.32Mikdat Mithad

26 Malmisanij, M. (2010). Yirminci Yzyln Banda Diyarbekirde Krt Ulusuluu (1900-1920). stanbul: VateYaynevi.

27 Kaya, a.g.e., s.42.

28 Malmisanij, a.g.e., s.12.29 Iss, a.g.e., s.127-147.30 Kutlay, N. (2010). ttihat Terakki ve Krtler.stanbul: Dipnot Yaynlar.31 Ycel, M.(1998). Krt Basn Tarihi (Tekzip). stanbul: Aram Yaynlar.32 Ycel, a.g.e., s.43.

Sade bir sluplayazlan gazete,hedef kitlesinineitim durumunugz nndebulunduran biryayn politikastakip etmitir.


15/40


14

Bedirhan, gazetenin ilk saysnn Franszca karlan ekinde gazetenin k amacn ve greviniyle aklamt:

Gnmzde artk dnyada meydana gelen her trl olay gazeteler yazmakta. Birok eyi gazete-

lerden renmekteyiz. Fakat ne yazk ki o kadar cesur, yiit ve mert olan Krtler byle bir eydenmahrumdurlar. Ben de siz Krtleri dnyadaki gelimelerden haberdar etmek, size ilim ve marifetinyollarn gstermek, Krte okuma yazmaya tevik etmek iin bu gazeteyi karyorum.33

Burada hem Krtlerin cesaret, mertlik ve yiitliine vurgu yaplmakta, hem de yaadklarmahrumiyete vurgu yaplmaktadr. Krtlerin haber alma ve renme hakkna deinen, Mik-dat Mithad Bedirhan, gazete ile ayn zamanda Krtlerin kendi dil ve kltrlerini renmelerinisalamay amaladn ifade etmitir. Mikdat Mithad Bedirhan, Bat dnyasndaki gelimelerinfarknda olarak hem Krtler arasnda ortak bir bilin oluturulmasna, hem de kendi kltrelzgnlklerinin ortaya koyulmasna araclk yapmak istemitir. Nitekim Krtlerin eitim d-zeylerini ykseltmeye byk nem veren Krdistangazetesinde, Krtlerin kastl olarak cahilbrakld ifade edilmi ve Krt halkndan eitime nem vermeleri istenmitir. Gazetenin kuru-cusu Mikdat Mithat Bedirhan, eitimle ilgili unlar sylemitir:

Bu gazeteyi olutururken, kendi milletimden insanlara okuma sevgisi alamay, halkn, adaileri medeniyetle tanmasn ve kendi edebiyatn tanmasn amaladm. Msrda kalarak Kr-distanda olan biteni grmek ve gurbetteki bu gazeteyle halkmn karlarna hizmet etmek, onunkltr seviyesini ykseltmek istiyorum.34

Benedict Anderson, matbaann icad ile farkl corafyadaki insanlarn, neriyat yoluyla ortakaidiyetler oluturduuna vurgu yapar. Mikdat Mithad Bedirhan, bu ifadeleri ile sadece eitimeadanml beyan etmemektedir. Ayn zamanda, Krtler arasnda ulusal bir bilin oluturma vebir milletin kendi kltr ve medeniyetini tanyarak, gelecee yrme arzusunu dile getirmekte-dir. Dolaysyla, Krdistangazetesi uzak corafyalardaki Krtler arasnda biz bilincini olutur-maya ynelik bir abay ifade eder.

Krdistangazetesindeki eitim vurgusu aslnda Krt aydnlanmas konusundaki arzuyu daaa vurmaktadr. Nitekim, eitim, kltr ve tarih vurgusu, daha sonra kacak olan Krt ga-zete ve dergilerinde de ska ilenen bir konudur. Gazetenin eitime verdii destein bir bakarneini, o dnemde Ermeni gazetelerinde grmek mmkndr. Celil Celile gre, dneminErmeni gazetelerinden Anahid (1900) gazetesi Krdistan gazetesinin bu abasn alklamaktave Krtlerin cehaletinin sorumlusu olarak Osmanl Devletini gstermektedir. Bu konu, gazete-de u ifadelerle yer bulmutur:

Krdistannhemen her saysnn bayazs, eitimin nemi ve gereklilii zerine kaleme alnmnasihatlerden oluuyor. Bu makaleler, Krt toplumuna heyecanla davette bulunuyor, cesaret

veriyor ve onlarn kalbini kazanyordu. Krdistan gazetesi, olaylarla kantlyor ki, Krtlerin cahil-liinin yegne sebebi Trk devletidir. nk karmak politik sorularn zm iin Krtlerin cahilbraklmas Trklerin iine geliyor, bundan dolay Krdistan, Krtleri uyanmaya ve hakl taleplerinidevlete sunabilmek iin eitimi yaygnlatrmaya aryor.35

Dolaysyla, Krdistan gazetesinin ilk be saysnn temel vurgusunun eitim, kltr ve tariholmas, onun tamamyla apolitik bir yayn politikas takip ettii anlamna gelmemektedir. Her nekadar, gncel siyasi konulara fazla yer verilmese ve hkmet politikalarna ak eletiriler geti-rilmese de, gazete Krtler arasnda bir ortak tarih ve kltr anlay gelitirmeyi nemsemitir.Bylelikle, Krtler arasnda ortak hafza olumasna katk salayan bir ilev grmtr.

Nitekim Krdistangazetesinin ikinci dnemi, daha politik bir tutumun sergilendii bir d-

33 Hr, A (2011). Kllerinden Doan Krt Basn, Eriim: http://www.taraf.com.tr/ayse-hur/makale-kullerinden-dogan-kurt-basini.htm.

34 Iss, a.g.e., s.127-147.35 Iss, a.g.e., s.127-147.


16/40


15

Krdistan gazetesi,Krt basn tarihinde bir

dnm noktasn ifadeeder. Mali sorunlarlave siyasi bask altndayayn hayatna srgndebalayan gazete,Krt yaynclnn ilktemsilcisidir.

nemdir. Bu dnemde, gazetenin ynetimini kardei Mikdat Mithad Bedirhandan alan Abdur-rahman Sami Bedirhan, Osmanl Devleti hkmetini ve II. Abdlhamiti aktan eletirmeyebalamtr. Jn Trkler ile beraber hareket eden Abdurrahman Bedirhan, Mikdat Mithad Bedir-

hana gre daha politik bir tutum sergileyerek, stanbul hkmetinin icraatlarn sert bir ekildeeletirmitir. Abdurrahman Bedirhann daha eletirel bir tutum sergilemesi, onu benzer siyasalhedefi paylat Jn Trklere daha da yaklatrmtr. Zaten sonraki dnemde, Jn Trkler ileberaber hareket etmi ve daha net bir muhalif pozisyon benimsemeye balamtr.

Gazetenin nc dnemi Abdurrahman Bedirhann Jn Trkler ile beraber hareket etmeyebalad 1900den sonraki dnemdir. Hatta bu yaknlama, Krdistangazetesinin bir Jn Trkgazetesi olabilecei tartmasn dahi balatmtr. Krdistangazetesinin bir sre iin ttihat veTerakkinin matbaasnda baslm olmas ve Jn Trklerin 1902deki kongresi iin uzun bir yazyaynlam olmas bu iddiay glendirmektedir. Naci Kutlay ttihat Terakki ve Krtler adl ki-tabnda, Abdurrahman Bedirhann ttihat ve Terakkiciler ile tam bir uyum iinde olduunu be-lirtmi ve ttihatlarn kard Osmanlgazetesinde de aktif bir rol oynadn sylemitir.36 Bu

bakmdan, Abdurrahman Bedirhann Jn Trklerle yakn temas, ve merkezi hkmete ynelikmuhalif tutumu, gazetenin siyasi duruunun giderek Jn Trklere benzer bir izgiye kaymasnaneden olmutur.

Osmanl Devletinin son dneminde Avrupann deiik ehirlerinde srgn hayat yaa-yan Krt ve Ermeni aydnlarnn yaknlamalar, gazetelerin yayn politikalarna da yansmtr.Ermeni ve Krt aydnlar arasndaki yaknlamann temeli, otoriter bir nitelik kazanan merkeziOsmanl Devleti hkmetine olan muhalefette yatmaktadr. Nitekim Ermenilere ait Anahidga-zetesi de, Krtlerin geri kalmalarndan merkezi Osmanl Hkmetini sorumlu tutmu ve yayn-larnda buna yer vermitir. Benzer bir yayn politikasnn Krdistangazetesi tarafndan da takipedildiini grmekteyiz.

Krdistangazetesi, birok saysnda Krt-Ermeni ilikilerine yer vererek bunu nemsediinigstermitir. Gazete, genel bir yayn politikas olarak Krt ve Ermeni halklarnn yaknlamalar-na byk deer vermitir. 1890larda Krt-Ermeni atmalarnn hafif dozda srp gitmesinebaz Krtler ilgisiz kalrken, zellikle yurt dna kaan ve Jn Trk hareketine yaknlk duyan Krtaydnlar, Ermeni-Krt atmalarn engellemek iin Krt halkna basn araclyla seslenmi vebu atmalar engellemeye almtr. Krtlerin Ermeniler ile iyi anlamalar gerektiini sy-leyen Abdurrahman Sami Bedirhan, gazetenin 1900 ylndaki bir saysnda, Krtlere ynelik

bir ary Krte-Trke olarak yazmtr. Bu ar, Erme-ni Troak gazetesinin Haziran 1901 tarihli saysnda tekraryaynlanmtr. Buna benzer arlar dile getiren, Jn Trkhareketinin be kurucusundan biri olan Dr. Abdullah Cevdet,Krtlerin Ermeniler ile iyi geinmeleri gerektiini belirtmitir.Osmanl ynetiminin Krt aalarn kullandn dile getirenCevdet, Krtlerin bu durumun farkna varmalar gerektiinibelirtmitir.37

Krdistangazetesi, Krt basn tarihinde bir dnm nok-tasn ifade eder. Mali sorunlarla ve siyasi bask altnda ya-yn hayatna srgnde balayan gazete, Krt yaynclnn ilktemsilcisidir. Gazete, hem karanlarn kimlikleri hem de te-

mas halinde olduklar siyasi akmlarn pozisyonlarn yanstan bir yayn politikas takip etmitir.Gazetenin kurucular ve yaynclar Bedirhan kardeler, Osmanl Devletinin merkezileen dev-

let yaps nedeniyle, siyasal etkinlii budanm Bedirhan airetinin temsilcileridir. Aile, Osmanl

36 Kutlay, a.g.e., s.21.37 Kutlay, a.g.e., s.17.


17/40


16

Devleti ynetimine muhalefetinden dolay srgne gnderilmesine ramen bu tutumundanvazgememitir. Bu muhalif tutum, onlar rejimin dier muhalifleri olan Jn Trklere ve bataErmeniler olmak zere dier aznlk gruplarna yaklatrmtr. Ayrca belirtmek gerekir ki, dier

muhalefet gruplar gibi Krtlerin de muhalifleri daha ok elit bir zmreden gelmi ve Batl tarz-da (Avrupa veya Osmanl Devleti snrlarndaki modern eitim kurumlar) eitim alm kiilerdenolumaktadr. Krdistangazetesinin yayn politikas, yaynclarnn muhalif kimlikleri, temas ha-linde olduklar siyasi hareketler ve etkileim halinde bulunduklar etnik gruplarn etkilerini yan-str. lk zamanlarda daha az bir politik yaklam sergileyen gazete, daha sonra muhalif izgisinidaha ak bir ekilde ifade eder olmutur. Bu nedenle, Osmanl Devleti hkmetinin basklarnave yasaklamalarna maruz kalmtr. Gazetenin Kahire, Cenevre ve Londra gibi farkl yerlerdebaslmas, bu basklar ve yaynnda yaanan zorluklarn dzeyi konusunda ipular vermektedir.22 Nisan 1898 tarihinde Kahirede yayn hayatna balayan gazete, uzun sre direnememi ve14 Mart 1902 tarihinde yayn hayatna son vermitir. Ancak u ok net ki, Krdistan gazetesinikaranlar, Krt ulusal bilincini oluturmada ilk admlar atarak, kolektif bir kimlik inasnn yap

talarn oluturmulardr. Gazetenin ierii, sadece Krtlerin deiim ve yeni gelecek arayla-rn deil, ayn zamanda dnemin siyasi tartmalarna, farkl gruplar arasndaki ilikilere (Krtaydnlar-Jn Trkler-Ermeniler) ve Osmanl Devleti ynetimine ynelik muhalefete de k tut-maktadr.

| KRT TEAVN VE TERAKK GAZETES (1908)Krdistangazetesinin 1902 ylnda yayn hayatna son vermesi ile birlikte, Krtler yaklak

alt yl herhangi bir gazete karmamlardr. Aslnda 1902-1908 tarihleri, Osmanl Devletindekibasknn en yksek olduu dnemlerden biridir. Anlalan o ki, Krdistangazetesini karanlar

youn basklar ve mali zorluklardan dolay gazetenin yaynn devam ettirememi ve sonlandr-mak zorunda kalmlardr. Ancak 1908 ylnda, II. Merutiyetin ilanndan sonra, ksmi bir ferah-lama gelmi ve farkl siyasi eilimlerdeki yaynlarn n almtr.

II. Merutiyetin ilan edilmesi ile youn bask dnemi sona ermi ve srgnde olan veyabenzer siyasi sebeplerle lke dnda bulunan birok Krt entelekteli yurda dnmtr. Bubalamda kurulan yeni cemiyetler ile birlikte yaynclkta bir patlama ve yayn hayatnda isebyk bir eitlilik yaanmtr.38 Krt Teavn ve Terakkigazetesi (KTTG), 19 Eyll 1908 tarihin-de kurulan Krt Teavn ve Terakki Cemiyetinin (KTTC) bir yayn organ olarak ortaya kmtr.Cemiyet, Krtlerin bilinen ilk rgtlenmelerindendir. Kurucular arasnda emdinan ailesindenSeyyid Abdlkadir, Bedirhan ailesinden Emin Ali Bedirhan, Baban ailesinden Ferik erif Paa,

Babanzade Zihni Paa ve kr Mehmet Sekban gibi isimlerin yer ald cemiyet, ok ksa za-manda binlerce yeye ulamtr. Cemiyetin ksa zamanda bu kadar byk bir sayya ulama-snn en byk nedeni, cemiyetin kurucularnn Krt toplumunda nemli bir nfuza sahip ailefertlerinden olumasyd. Cemiyet, olduka kapsayc bir rgtlenme yapm ve farkl fraksi-yonlardaki Krt aydnlarn bir araya getirmitir. Farkllklarna ramen onlar bir araya getirentemel etmen, Krtlkleri ve Krtlerin gelecei konusunda sz syleme arzulardr. Diyarbakr,Bitlis, Musul, Erzurum ve Badat gibi birok kentte ubeler kuran cemiyetin asl amac, bir Krtaydnlanmasn ve modernlemesini gerekletirmekti. Bu anlamda, Krtler arasnda ekono-mik kalknmay gerekletirmek, eitim faaliyetlerini yaygnlatrmak, Krt dili ve edebiyatnngelimesine katk salamak ve toplumda daha gl konuma gelmelerini salamak zere a-lmalarda bulunmutur.

Krt Teavn ve Terakkigazetesi, cemiyetin bir yayn organ olarak Krtlerin yayn hayatna gir-mitir. Cemiyet, kendi adn tayan gazeteyi 5 Aralk 1908de stanbulda karmaya balamtr.

38 Ik, A.(2013). Krt Teavn ve Terakki Cemiyeti ve Gazetesi (1908-1909), Krt Tarihi 8,s.45-49.


18/40


17

Mehmet Emin Bozarslan tarafndan transkripsiyonu yaplan ve sadeletirilen gazetenin knye-sinde Selanik Matbaasnda basld ifade edilmektedir. Gazete, stanbulda Krte yaynlananilk periyodik yayn organ olarak bilinmektedir.39 Gazetenin imtiyaz sahibi olan Sleymaniyeli

Tevfik, ayn zamanda gazetede yayn ynetmenlii de yapmtr. Gazetenin editrln iseDiyarbakrl Ahmet Cemil stlenmitir.

Mehmet Emin Bozarslan, gazetenin dokuz says zerinde almalar yrtp gazeteyi s-vete tekrar yaynlamtr.40 Bozarslana gre gazete, cemiyetin grlerini savunan bir yaynpolitikas gtmtr. Gazetenin knyesinde, imdilik haftada bir defa nerolunacak din, ilm,siyasi, edeb ve itimai bir gazetedir eklinde bir ifade bulunmaktadr. Gazetenin creti, Krsalblge iin yllk 80 kuru, alt aylk 45 kurutur. Bir say 1 kurutur. eklinde duyurulmutur.41

Krt Teavn ve Terakki gazetesi, Trke ve Krte olarak iki dilli baslmtr. Krtenin Soranive Kurmanc leheleri ile yayn yaplmtr. Krte iirler, Soranice lehesi ile; duyurular ise Trkeyaynlanmtr. Gazetenin ilk saylar 8 sayfa olarak km; fakat beinci saydan itibaren say-fa says artrlmtr.42 Gazetenin toplam 9 says yaynlanm olup, 2. ve 7. saylarn kapaklarmevcut deildir. Ancak dier saylarn kapaklar mevcuttur. Birinci saynn kapanda stanbulManzaralarndan Kzkulesi, 3. saynn kapanda Mebusan Dairesi, 4. saynn kapanda II.Abdlhamitin Fotoraf, 5. saynn kapanda Meclis-i Mebusanda Zat- ahaneye MahsusSalon, 6. saynn kapanda Musulda Dicle Nehri zerinde Cisr, 8. saynn kapanda Meclis-iMebusann nnde Zat- ahaneyi ntizar, 9. ve son saynn kapanda ise Mamuret-l AzizMebuslarnn Dersaadete Vrudlarnda Rhtm zerine Resm-i stikballeri43yazlar yazlm-tr. Krt Teavn ve Terakki gazetesinin yayn hayat maalesef ksa srmtr. Gazetenin yaklakdokuz ay sren yayn hayat, 31 Mart vakasndan sonra devam edememi ve 1909 ylnn Tem-muz aynda sona ermitir.

Krt Teavn ve Terakkigazetesi, olduka kapsayc bir yayn politikas izlemitir. Gazete, Kr-

distan gazetesi gibi dar bir yazar kadrosu ile yola kmam, ok farkl kesimlerden yazarlarndncelerine yer vermitir. Hatta davet edilen yazarlarn dnda, Krt entelektellere ar-

da bulunarak, gazetede yazabileceklerini duyurmutur. Gazete,Sleymaniyeli M. Tevfk, Babanzde smail Hakk, emdinanlSeyyid Abdlkadir, Diyarbekirli Ahmed Cemil, Sleymaniyeli Fet-h, Malatyal Bedr, Bedizzaman Said-i Nurs ve Seyyh Ahmedevk gibi olduka renkli bir yazar kadrosuna sahipti. Gazeteninfarkl siyasi arkaplanlardan gelen yazarlara yer vermesi ve dahageni kitlelere hitap etmesinin birok nedeni saylabilir. Bunlarnbanda, II. Merutiyetin ilanndan sonra kmas ve ksmen z-grlklerin geniletildii bir dnemde kmasdr. Ayrca gazete-nin srgnde deil, stanbulda baslmas, bir ailenin yayn organolarak deil, bir cemiyetin yayn organ olarak yayn yapmas,gazetenin daha ok sesli ve kapsayc olmasnn dier nedenleriarasnda saylabilir.

Cemiyet, gazetenin birinci saysnda yaynlad beyannamesinde yayn ilkeleri ve yayn poli-tikas hakknda bilgiler vermitir. Merutiyetle gelen zgr ortamn devamn salamak ve ana-yasann hkmlerini korumak, Krdistann modernizasyonu, Krt toplumunun aydnlatlmasve haklarnn iade edilmesi, Berlin Antlamasndan sonra bozulan ve 1894te Sason-BatmanOlaylar ile tavan yapan Krt-Ermeni ilikilerini dzeltmek, cemiyetin ve gazetenin en nemli

39 Alakom, R. (2012). Eski stanbul Krtleri.stanbul: Avesta Yaynlar.40 Alakom, a.g.e., s.138.41 Krt Teavn ve Terakki Gazetesi, 22 Terin-i San 1324 (1908), say 1, kapak sayfas.42 Kaya, a.g.e., s.49.43 Ik, a.g.e., s.48.

Krt Teavn ve Terakkigazetesi, oldukakapsayc bir yaynpolitikas izlemitir.Gazete, Krdistangazetesi gibi dar biryazar kadrosu ile yola

kmam, ok farklkesimlerden yazarlarndncelerine yervermitir.


19/40


18

Gazetede kanyaz ve haberlerebakldnda, Krt

kimlii, saf birulusuluk balamiinde deil, karmakkimlikler a vehiyerarisi iindetelakki edilmitir.

amalar arasndayd.44 Gazetenin yayn politikas hakkndaki aklamalar, nasl bir misyon yk-lendii konusunda ipular vermektedir. Krt aydnlanmas, modernlemesi ve Krt haklarnnsavunulmas ncelikli hedefler olarak belirlenmitir. Ayrca gazete, II. Merutiyet ile kazanlan

zgrlklerin ve haklarn korunmas amac demokratik bir dzen arzusu konusundaki duruuda dikkat ekmektedir. Yine Krt-Ermeni ilikilerini dzeltmeye katkda bulunma niyeti, lkedebar tesis etme abas olarak okunabilir. Bu bakmdan, aslnda gazetenin kendi deklarasyo-nunda ifade ettii temel politikalarn, Krdistangazetesinin yayn politikasndan farkl olmadngrmekteyiz.

Gazete ve cemiyetin, Osmanl ats altnda yerel yetkilerin artrlmas talebi de dikkat ekici-dir. Yerel zerkliklerin artrlmas talebi olarak okunabilecek olan bu istek, ayn zamanda OsmanlDevletinin ykseltilmesi ve korunmasnn bir arac olarak grlmtr. Ayrca Osmanl Devletisnrlar iindeki topluluklar arasnda, bir hiyerarinin olmad ve herkesin eit olduu vurgusudikkat ekicidir. Bu yaklam, Osmanl millet sistemine getirilen bir eletiri olarak deerlendiri-lebilir. Bunun yerine daha eitliki bir sistem talebi, zamann siyasi yaklamlar ile badar ni-

teliktedir. Dile getirilmeyen konularda ttihat ve Terakki Cemiyetinin programnn esas alnaca-nn vurgulanmas, II. Abdlhamit dnemindeki baskc ynetim anlaynn, Krtler dahil farkltoplumsal kesimleri ttihat ve Terakki Cemiyetinin vizyonunda birletirdiini gstermektedir.

Cemiyetin nemli misyonlarndan birinin Krdistann ekonomik ve sosyal kalknmas oldu-u grlmektedir. Bu anlamda, blgede ekonomik kalknmay salayacak politikalar savunul-

duu grlmektedir. Nitekim eitimin toplumsal kalknma vemedenilemenin bir arac olduu fikri, yine Krt Teavn ve Terak-kigazetesinde ska dile getirilen konulardan biridir. Dolaysyla,Krt aydnlanmas ve modernlemesi, bu gazetede de yazandnr ve entelektellerin en nemli hedeflerdendir. Krt-Er-

meni ilikilerini ele alan birok yazya yer veren gazete, sorununzm konusunda nemli aba sarf etmitir.

Gazetede Krt dili ve edebiyat youn olarak ilenmitir.Krtlerin kendi dilleriyle eitim yapmalar iin okul talepleri skailenen konulardan biridir. Bu taleplerin, ayrlk bir fikir olarakdeil, temel hak ve hrriyetler kapsamnda dile getirilii ifadeedilmitir. Gazetede kan yaz ve haberlere bakldnda, Krtkimlii, saf bir ulusuluk balam iinde deil, karmak kimlikler

a ve hiyerarisi iinde telakki edilmitir. rnein smail Hakk Babanzade, gazetenin ilk say-snda, Krt kimliinin her eyden evvel slam olduunu, sonra Osmanl ve en son da Krt oldu-unu vurgulamtr. Babanzade unlar yazmtr:

Dnyadaki hibir g Krtlk ve Osmanllk arasndaki tarih, kutsal ve samimi ba yok ede-mez. Osmanllk ile Krtlk ayn ekilde Krtlk ile Osmanllk birbirine baldr. Bu iki kelime ayrdnlemez. Eer, Allah gstermesin ama Osmanllk yklsa, Krtlk de yaralanr. Ayn ekilde,Allah korusun ama Krtlk zayflar ya da azalrsa, Osmanllk gsz kalr.45

Yine gazetenin baka bir saysnda Babanzade smail Hakk, Krteye Dair isimli makale-sinde, Krte eitimin yaygnlatrlmas gerektiini u sebeple savunmutur: Krtler, Arnavut-lar ve dierleri ne kadar geri, dilsiz, edebiyatsz, sanatsz ve eitimsiz braklrsa, Osmanl devletio kadar fakirleecektir. G ve kalknma eitimle gelir. Eitim ise dil ile kaimdir.46

44 Ik, a.g.e., s.45-49.45 smail Hakk, Krtler ve Krdistan Krt Teavn ve Terakki Gazetesi,22 Terin-i San 1324 (1908), say, 1, s.

3-4.46 Bajalan, a.g.e., s.112.


20/40


19

Gazetenin ilk saysnda, Babanzde smail Hakk Krdler ve Krdistan, Said Nursi ise Bediuz-zeman Said-i Nursnin tleribalklar ile makaleler kaleme aldlar. Gazete yazarlarnn profilineve kan yazlara baktmzda, gazetenin slami tonunun olduka yksek olduu grlmektedir.

rnein Said Nursi, makalesinde Krtlerin sorunlarn tanmlyor ve bu sorunlarnn stesindennasl geleceklerini ifade ediyordu.

Ey Krt halk! ttifakta kuvvet, ittihatta hayat, kardelikte saadet, hkmette selamet vardr. ttihatban ve muhabbet eridini salam tutun; t ki sizi beladan kurtarsn. yi kulak verin, size bir eysyleyeceim: Biliniz ki, cevherimiz vardr; bizden muhafazalarn isterler: Birincisi slamiyettir.kincisi milliyetimizdir. ncs de insaniyettir. Bunun ardndan, bizim dmanmz var; biziharap ediyorlar: Biri fakirliktir. kincisi, cehalet ve okumamlktr. ncs de dmanlk ve ih-tilftr. Siz eer bunlar iittiyseniz, biliniz bizim yegne aremiz udur ki: Biz, elimize elmas klalalm; t ki bu cevherimizi elimizden karm olmayalm. Bu dman stmzden atalm.Birincisi adalet, maarif ve okuma klcdr. kincisi, ittifak ve mill muhabbettir. ncs de, herkeskendi iini bizzat kendisi yapsn, sefiller gibi bakasnn kudretinden mit beklemesin ve srtn

hibir vsye dayanmasn.47

Hem Said Nursinin hem de brahim Hakk Babanzadenin yazlarna yansyan yaklama ba-kldnda, Krtlerin, Osmanl Devletinin btnl iinde ve slam dini ortak paydas ile kendikltrel zerkliklerini arzuladklarn grmekteyiz. Bunun ise oulcu bir anlay ile ifade edildi-i anlalmaktadr. Gazete, Krtler ve Krdistan ile ilgili konulara ska yer vermitir. Gazeteninyayn sresi dokuz ay olmasna ramen, dounun en cra yerlerine dahi ulamtr. 31 Mart(1909) Vakas patlak verdikten sonra gazetede alanlarn birou tutuklanm ve bu durum,gazetenin kapanmasna neden olmutur.48

Krt Teavn ve Terakkigazetesi, bir eit konsenss gazetesiydi. Olduka farkl kesimleri biraraya getiren Krt Teavn ve Terakki Cemiyetinin bir yayn organ olan gazete, daha oulcu ve

kapsayc bir dil kullanmtr. Dert edilen sadece Krtlerin sorunlar deil, ayn zamanda slamn,Osmanlnn ve Ermeniler gibi gayrimslim aznlklarn da sorunlardr. lk sayfalarn d politika-ya ayran gazetenin, Balkan corafyasndaki gelimelere geni yer vermesi, cemiyet ve gazete-nin sadece Krtlerin sorunlaryla megul olmadklarn gstermektedir. Ama, sadece Krtlerinsaadeti, kalknmas ve birlii deildir. Ama, yklmakta olan bir imparatorluun sorunlarna dazmler retmektir. Gazetenin eitim, birlik, beraber yaam, kalknma ve adalet gibi konularaska vurgu yapmas, Osmanl Devletinin kar karya kald sorunlarn stesinden gelecekyolu salklar niteliktedir. Ermenilerle olan sorunlarn zm, gazetede ska ilenen konulardanbiriydi. Gazetede her ne kadar, slamclk ve Osmanlclk fikirleri youn olarak ilense de, Krtmilletinin tarihsel ve kltrel zgnl bariz bir ekilde dikkat ekmektedir. Cemiyetin ismi,rgtlenme yaps, Krt blgelerinde oluturduu alar ve gazetenin farkl toplumsal kesim-lerden oluan yazar kadrosu, ulusal bir Krt bilincinin de canl olduunu gstermektedir. Ayrcadnemin yaygn dnce biimi olan pozitivist ve ilerlemeci yaklamn (zellikle ttihat ve Te-rakki Cemiyeti yeleri arasnda yaygn olan bu fikirlerin), Krt aydnlar tarafndan da paylaldgrlmektedir. Ancak II. Merutiyet ile iktidarda etkin olmaya balayan ittihatlar, daha sonrazgrlk alanlarn kstlayacak ve Krt Teavn ve Terakki gazetesinin yaynlarn sonlandrmasnaneden olacakt. Nitekim 31 Mart Vakasndan ksa bir sre sonra hem cemiyet kapantld hemde Krt Teavn ve Terakki gazetesi yaynlarna son verildi.

47 Said-i Nursi, Krte tleri, Krt Teavn ve Terakki Gazetesi,say 1, s. 3-5.48 Ik, a.g.e., s.49.


21/40


20

| ARK VE KRDSTAN GAZETES (1908)II. Merutiyetin ilan Osmanl Devletinde daha zgrlk bir iklimin olumasn salamtr.

Bunun en ak delili ise stanbulda yayn yapmaya balayan gazete ve dergilerin saysndaki ar-

tt. ttihat ve Terakki Cemiyetinin tekrar zgrlkleri kstlayaca dneme kadar olan ksa d-nemde, lkede basn yayn organlarnda adeta bir patlamay beraberinde getirmitir. Ksa srenbu dnem, Osmanl tarihi boyunca basn eitliliinin en fazla yaand dnemdir. stanbul isebu basn eitliliinin ve yeni yayn organlarnn saysnn patlad merkezdi. Bu durum, Krtlerarasnda da farkl olmam ve birok yeni Krt yayn organ ortaya kmtr.ark ve Krdistanga-zetesi de Krt Teavn ve Terakkigazetesi gibi II. Merutiyetin ilanndan sonra ortaya kan ksmzgrlk ortamda stanbul-Caalolunda yayn hayatna balamtr.

II. Merutiyetin ilanndan iki hafta sonra 1908 ylnda yayn hayatna balayan ark ve Kr-distangazetesinin yaz kurulunda Hersekli Ahmet erif, Malatyal Bedri ve Hersekli smail yeralmtr. Hersekli Ahmet erif, gazetenin sorumlu yaz ileri mdrln yaparken, Malatyal

Bedri gazetenin bayazaryd. Deneyimli bir gazeteci olan Hersekli Ahmet erif, ayn zamandaSada-y Hakk, El-slam ve arkadl gazetelerin de sorumlu mdryd. Malatyal Bedride aynzamanda Mjde gazetesinin sahibi ve mdryd. Dolaysyla, ark ve Krdistangazetesini -karan Hersekli Ahmet erif ve Malatyal Bedri daha nce yaynclk deneyimleri olan ahsiyet-lerdi.49

Her ne kadar gazetenin knyesinde, iki haftada bir kt yazsa da, gazetenin dzenli birekilde baslmad anlalmaktadr. Serhat Bozkurtun yapt aratrmaya gre birinci saysPerembe, ikinci says Pazartesi, beinci says ise Cumartesi gn kmtr.50 Drt sayfa kangazetenin tm saylar, Arapa harflerle Trke ve Krte olarak baslmtr. Yayn hayatnn kasay srd bilinmemektedir. Balkan gmenleri ile Krtler tarafndan birlikte karlan gaze-te, arlkl olarak Krdistan ve Bosna-Hersek sorunlarna deinmitir. Gazete, sadece Krdis-tandaki Mslmanlarn deil, Balkan corafyasndaki Mslmanlarn da sorunlarna deinenhaber ve yorumlara yer vermitir.51

Dier Krt gazeteleri ile kyaslandnda, gazetenin Krt kimliinin daha silik olduu grl-mektedir. Gazetede, Osmanlclk fikri daha baskn bir ekilde ortaya kmaktadr. Zaten gaze-tede kullanlan ark-Garp ayrmnda, Osmanl corafyasndaki Dou-Bat ayrm deil, Avrupave Osmanl arasndaki ayrm kast edilmektedir. Bu bakmdan, Osmanl Devletinin idaresindekiBalkan topraklar da ark kapsamndadr. Bu nedenle, ismine ramen gazetenin Krt ulusalkimliini ncelemedii; ancak Krtleri de ieren bir yaklam sergiledii grlmektedir. Dola-ysyla, ark ve Krdistangazetesi isminde yer alan ark kelimesiyle, Krtlerin yaadklar Os-manl topraklarnn dousu kast edilmemektedir. Ancak Krdistan kelimesinin kullanlmas

ve Krtler ile ilgili yazlarn kaleme alnmas, dikkate deer bir konudur. Nitekim gazetenin ilksaysnda yer alan Krtler ve Krdistan ve ikinci yazsnda yer alan Krtler ve Usul-i timaibalkl yazlar, Krtlere ait meselelerin de ilendiini gstermektedir. Bu yazlar dnda da, ge-rek Said Nursinin, gerekse Hersekli Ahmet erif ve Malatyal Bedrinin kaleme ald yazlar,Krtlerin yaadklar sorunlar ve k yollarnn youn bir ekilde ele alndn gstermektedir.Gazetenin genelde istibdat kart bir izgi izledii, eitim, aydnlanma, medenileme ve kal-knma konularna arlk verdii grlmektedir. Bu nedenle, II. Merutiyetin ilannn sevinlekarland anlalmaktadr. Gazetede yaynlanan Zavall Krtlerle Ermeni Vatandalar ba-lkl yazda, Krt, Ermeni ve dier kavimler birbirimize karde nazaryla bakyoruz denilmi veOsmanlnn okkltrl yapsna vurgu yaplmtr.

49 Bozkurt, a.g.e., s.53-54.50 Ycel, a.g.e., s. 12-24.51 ark ve Krdistan Gazetesi,19 Terin-i San 1324 (1908), say 1, s. 1-4.


22/40


21

Gazetenin ilk saysnda yer alan yazlarn balklarna bakldnda, gazetenin temelde Krt-lerin ve Balkanlardaki Mslmanlarn sorunlarna odakland grlmektedir. Krtler ve Kr-distan, (Malatyal Bedri), Vatan Paralamak steyen Kiiler (Malatyal Bedri), Konferansn

Muhtemel Sonular (smail Hersek), Krtler Yine Muhtatr (Said-i Nurs), Milletin Korunmas(Topu Yzba Ali Vesfi), Bosna Hersek, Bosna Hersekteki Katoliklerin Mslmanlar zerin-deki Basklar, Bosna Hersekte, Girit Meselesi ve Kosova Mebuslar gibi balklar, gazetenin ilksaysnda ne kan konulardr.52 Gazetenin amacn, nemli yazarlarndan biri olan Said-i Nur-snin II. Abdlhamite yollad mektuptan anlayabilmekteyiz. Nurs, mektupta II. Abdlhamiteyle seslenmitir:

u medeniyet dnyasnda ve bu ilerleme ve yar anda, dier arkadalar gibi Krtlerin de iler-lemeye ayak uydurabilmesi iin hkmetin yardm ile Krdistann kasaba ve kylerindeki mek-teplerin kurulmu olmas memnuniyetle grlmekte ise de, bu mekteplerden Trkeyi az da olsarenmi olan ocuklar ancak yararlanabilmektedir. Trkeyi bilmeyen Krt ocuklar ise, medre-selerde okutulan ilimleri terakki etmenin biricik kayna olarak bilmektedirler. Yeni alan bu mek-

teplerdeki retmenlerin Krte bilmemeleri dolaysyla, bu ocuklar eitim ve retimden mah-rum brakmaktadr. Bu ise vahete, karkla, dolaysyla Batnn grlt ve patrt karmasnasebep olmaktadr. Ayn zamanda halkn devaml olarak vahet ve taklitte yerinde saymas, srekliolarak vehim ve phelerin etkisi altnda kalmalarna sebep olmaktadr.53

Said Nursinin ark blgesinin kalknmas iin Krtlerin corafyasnda okullamann artrl-masn talep etmesi, eitim faaliyetlerine arlk verilmesini istemesi ve Krte eitime vurguyapmas olduka anlamldr. Ancak bu ekilde, cehalet ve yoksulluk ile mcadele edilebileceinive toplumsal birlikteliin salanabileceini savunan Nursi, II. Abdlhamit ynetimi tarafndansert bir tepki ile karlam ve tmarhaneye tklmtr. Said Nursi, gazetede yaynlad KrtAlimi yazsnda da, eitim, ilim ve irfan konularn ele almtr.54

ark ve Krdistangazetesi, II. Merutiyetin ilanndan sonra Krtlerin kard ikinci gazetedir.Bu gazetenin bir cemiyet veya rgt tarafndan kurulduu tespit edilememitir. ark ve Krdis-tangazetesinin yaynlarna bakldnda, Krtlerin karm olduu dier gazeteler gibi onun daKrtlerin yaadklar sosyal, ekonomik ve siyasi sorunlar grmezlikten gelmedikleri grlmek-tedir. Gazete, Krdistan ve Balkanlardaki sorunlar dile getirmi ve Osmanl devletinin genelsorunlarna deinmitir.55 Gazetenin siyasi duruuna bakldnda, Krt kimliinin baskn olma-d grlmektedir. Bu bakmdan, Krtler byk slam ve Osmanl ailesinin bir paras olarakele alnmakta ve bir btnn paras olarak grlmektedir. Buna ramen Krtlerin yaadklarcehalet, yoksulluk ve btnlk sorunlar da ele alnmaktadr. Gazetenin sahiplerinin ve yaynynetmenlerinin izgisinin, gazetenin politikasnda belirleyici olduu grlmektedir. zellikleBalkanlar ile Krdistan gibi iki farkl corafyann ve farkl millet gruplarnn sorunlar ve yaam-larnn ayn gazetenin ats altnda ele alnmas dikkat ekicidir. Yaynlarn slami bir duyarllklayapan gazete, slam milletleri arasnda farkllklarn farknda olan bir yayn izgisi takip etmekte-dir. Gazetede, eitim ve aydnlanma gibi konular, yaanan sorunlardan kurtulmann temel kyolu olarak grlmektedir.

52 Malmisanij, M &Levendi, M. ( 1992). L Krdistan a Bakur Trkiy Rojnamegerya Krd (1908-1992). An

kara: zge Yaynlar.53 Krt basn tarihi (6). Diyarbekir Yenign nternet Gazetesi.Eriim: http://www.Diyarbekiryenigun.com/kurt-basin-tarihi-6.html

54 Bozkurt, a.g.e., s. 53-55.55 ark ve Krdistan Gazetesi, say 1, s. 2-4.


23/40


22

| KRDSTAN GAZETES (1908)kinci Krdistangazetesi, daha nce yayn hayatna balayan birinci Krdistangazetesinden

farkl bir gazetedir. Ancak ikinci Krdistangazetesinin sahiplerinin ve yazarlarnn birounun

Bedirhan ailesinden gelmesi ve muhalif tutumu, onu birinci birok bakmdan birinci Krdistangazetesine benzer klmaktadr. kinci Krdistan gazetesi de, II. Merutiyetin ilanndan son-ra oluan ksmi zgrlk ortamda yayn hayatna balamtr. Yayn hayatnn sona ermeside yine dier gazeteler gibi 31 Mart Vakas sonrasnda oluan baskc dnemde olmutur. II.Merutiyetin ilanndan sonra basn ve yayna ynelik sansr yasasnn kaldrlmas ve siyasi

bir affn ilan edilmesi ile birlikte, Osmanl Devletinde bir neriyatpatlamas olmutur. kinci Krdistangazetesi de bu srete ya-yn hayatna girmitir. Yllardr devam eden bask ve sansrdensonra, Krt aydn ve siyasetileri II. Merutiyet ile oluan dahazgrlk havadan inisiyatif alp, hem Osmanl Devletinin gidii

ve akbeti, hem de mensubu olduklar etnik grubun gelecei ko-nusunda sz sylemeye balamtr. Siyaset ve dnce alanngenileten bu iklim, yeni birok gazete, dergi ve cemiyetin ortayakmasna neden olmutu. Bu dnemde sadece Krtler deil, bir-ok etnik grup, siyasi oluum ve cemiyet, gazete ve dergi yayn-lamak zere giriimde bulunmutur.56 Krdistan corafyasnndier blgelerinde de bu tr giriimlerin olduunu grmekteyiz.Ermeni, Rum ve dier gruplarn yaynlarnda da bu dnemdenemli bir art vardr.

Krdistangazetesi, byk lde bir aile gazetesidir. Gazetenin sahipleri Bedirhan ailesindenahslar olduu gibi, yazar kadrosu da byk lde Bedirhan ailesinin yelerinden olumakta-

dr. Gazete, Ali Emin Bedirhann olu Ahmet Sreyya Bedirhan tarafndan karlmtr. Gazete-nin yazar kadrosu, Bedirhan ailesinden Mehmet Salih Bedirhan, Abdurrahman Bedirhan, EminAli Bedirhan ve Hseyin Kenan Bedirhandan olumutur. Ahmet Sreyya Bedirhan, 1904teOsmanl Devletinin gvenliine kar komplo iinde olmakla sulanarak hapse atlm ve iki bu-uk yln hapiste geirmitir. 1906 ylnda ise Mekteb-i Sultanide iken buradan alnp srgnegnderilmitir.57

Ahmet Sreyya Bedirhan hapisten ktktan sonra kard Krdistangazetesinin yayn ha-yat ksa srmtr. Gazete, dnemin siyasi ve toplumsal iklimini yanstan yaynlar yapmtr.kinci Krdistan gazetesi de ayrlk bir yayn politikas takip etmemitir. Genel olarak Osmanl-la ve unsurlarn birliine vurgu yapmtr. Trke ve Krte yaynlanan gazete, 31 Mart Vakas

sonras ttihat ve Terakkinin basksyla kapatlmtr.58

Gazete, Bedirhan ailesinin Osmanl y-netimi ile olan ilikisi, zamann siyasi iklimi, Krtler ile dier etnik gruplar arasndaki ilikiler veailenin genel siyasi duruu konusunda nemli veriler sunmaktadr.59

Baskc Osmanl ynetiminin en byk muhaliflerinden biri olan Bedirhan ailesi, zellikle s-tanbul ehremini Rdvan Paann 1906 ylnda ldrlmesinden sonra byk basklara maruzkalmtr. Ailenin birok ferdi srgne gnderilmi, bazlar hapse mahkum edilmi, geri kalanlarise srekli olarak siyasi baskya maruz kalmtr. Bu nedenle, II. Merutiyetten sonra kan Kr-distangazetesi, Bedirhan ailesinin eski rejimle hesaplama arac olmutur. Nitekim gazetedekan haber ve yorumlara bakldnda, bu srete yaanan hukuksuzluklar, usulszlkler, baskve yldrmalar ska konu edilmitir. Gazete, yeni rejime yapt arlarla, bu dnemdeki istis-marlarn ve hukuksuzluklarn hesabnn sorulmasn istemitir. Bu kiilerin brokrasiden uzak-56 Ko, Y. (2013). Krdistan Gazetesi (1908-1909), Krt Tarihi 8,s.39-40.57 Malmisanij, M. (2000). Czira Botanl Bedirhaniler ve Bedirhan Ailesinin Tutanaklar.stanbul: Avesta Yaynlar.58 Ko, a.g.e., s.40-41.59 Kaya, a.g.e., s.52.

Krdistan gazetesi,byk lde bir aile

gazetesidir. Gazetenin

sahipleri Bedirhanailesinden ahslarolduu gibi, yazarkadrosu da byklde Bedirhanailesinin yelerindenolumaktadr.


24/40


23

latrlmas gerektiini savunan gazete, aksi durumda kimsenin kendini gvende hissetmeye-ceini ve hukukun ilemeyeceini savunmutur.60

Gazete, elbette sadece Bedirhan ailesinin eski rejimle olan hesaplamasn ieren yaz ve

yorumlardan olumuyordu. Krdistangazetesi de, II. Merutiyet sonras gazete ve dergiler gibizgrlk alanlarnn geniletilmesi, eitim faaliyetlerinin yaygnlatrlmas ve ekonomik kalkn-mann gerekletirilmesi gerektii ynnde yaynlar yapmtr. Gazetenin yaynlarna bakld-nda, II. Merutiyet sonras iklimin, Krtler iinde sosyal ve kltrel kalknma bakmndan yenifrsatlar sunduuna dair yaz ve yorumlar grmek mmkndr. Krtlerin yaadklar blge-lerde, demiryollarnn yaplmas, fabrikalarn almas, madenlerin iletilmesi ve okullamannyaygnlatrlmas gerektii ska ifade edilmektedir. Bu tr yatrmlarn, blgeden olacak gleriazaltaca ve ekonomik refah getirecei dile getirilmektedir.61

Bedirhan ailesinin kard ve aile fertlerinin yazlar yazarak katk salad Krdistan gaze-tesi, ailenin btn dramlarna ramen ayrlk bir yayn politikas izlememitir. Osmanl yneti-mi eletirilmesine ramen, Osmanl kimlii srekli vurgulanm ve Osmanllk hem imparator-luun bnyesindeki farkl etnik gruplarn hem de Krtlerin kurtuluunun ortak reetesi olarakgrlmtr. rnein, Emin Ali Bedirhan tarafndan kaleme alnan bir yazda, etnik veya dinikkene gre ayrmclklarn sonlandrlmas gerektii ifade edilmi ve zgrlk alanlarnn ge-niletilmesi gerektii vurgulanmtr. Gazete, Ermeniler konusunda ailenin genel izgisini takipetmi ve olanlardan II. Abdlhamit ynetimini sorumlu tutmutur. Bu bakmdan Ermeniler ileilikilerin gelitirilmesi gerektii ve Krtlerin kendi aralarndaki farkllklar bir kenara koyarakbirlik olmalar gerektiini ifade eden yaz ve yorumlara yer verilmitir.62

stanbulda kmaya balayan bu gazeteyi, ilk Krt gazetesi olan ve Kahirede yaynlananKrdistangazetesi ile kartrmamak gerekir. Kahirede yaynlanan Krdistangazetesi, Krt basntarihinin ilk gazetesidir ve srgnde yayn hayatna balam ve orada sonlandrlmtr.63 Bu

farkllklara ramen iki gazetenin benzerlikleri de vardr. ncelikle ikisinin de ismi Krdistandr.kinci olarak ise ikisi de Bedirhan ailesinin yeleri tarafndan karlmtr. Yaklak bir yllk mrolan ikinci Krdistangazetesinin ne zaman yayn hayatna son verildii tartmal bir konudur.64Malmisanij, bu gazetenin de 31 Mart Vakasndan sonra 1909 ylnda kapatldn belirtmek-tedir.65

Osmanl Devleti, merkezi ynetimi glendirmeden ve zerknitelikteki emirliklerin etkinliklerini krmadan nce, Cizre-Botanbeyi olan Bedirhan bey, Krt corafyasnda olduka etkin birsiyasi aktrd. Ancak Tanzimat Ferman ile beraber devletinmerkezilemesi, emirliklerin etkinliklerini ortadan kaldryordu.

Daha nce Osmanl merkezi hkmeti ile ok iyi ilikiler ierisin-de olan Bedirhan bey, bu merkezilemeye itiraz ederek, bykbir isyan balatt. Her ne kadar Osmanl Devletini sarsan bu is-yan bastrlsa da, Bedirhan ailesi Osmanl merkezi hkmetinin,Krt topraklarndaki en byk muhaliflerinden biri oldu. Aile,

hem siyasi gc hem de ekonomik ve entelektel birikimi ile Krtler zerinde etkin bir nfuzasahipti. Krdistangazetelerinin hem birincisi hem de ikincisi bu ailenin muhalefetinin rnleriydi.Birinci Krdistangazetesi, zgrlklerin byk lde kstland istibdat yllarnda zor artlar-da yayn hayatna balarken, ikinci Krdistan gazetesi, II. Merutiyet sonras oluan zgrlk-

60 Malmisanij, a.g.e.

61 Ko, a.g.e., s.42.62 Ko, a.g.e., s.42-43.63 Kaya, a.g.e.,s.52.64 Kaya, a.g.e.,s.53.65 Malmisanij, M. (1994) Cizira Botanl Bedirhaniler ve Bedirhan Ailesinin Tutanaklar,Spanga: Apec, s.92.

Bedirhan ailesininmuhalif pozisyonu veKrtlerin farkllklarve zgn kimliinevurgusu, Krt ulusbilincinin olumasndahl nemli bir etkiyesahiptir.


25/40


24

ortamda yayn hayatna balayan bir gazetedir. Gazetelerin ikisi de, Krtler iin bamsz birdevlet isteyen bir yayn politikas izlememitir. Bunun yerine, Osmanlclk ats altnda, etnikgruplarn zerkliklerini savunan bir yayn izgisi izlenmitir. Gazete, her ne kadar ak ayrlk bir

dil ile yayn yapmasa da, hem Krte yayn yapmas hem de Krtlerin tarih, kltr, edebiyat vesorunlarna odaklanmas, Krt kolektif hafzasnda nemli bir yere sahiptir. zellikle, Bedirhanailesinin muhalif pozisyonu ve Krtlerin farkllklar ve zgn kimliine vurgusu, Krt ulus bilin-cinin olumasnda hl nemli bir etkiye sahiptir.

| PEYMAN GAZETES (1909)Peyman, 29 Haziran 1909da Diyarbakrda, ttihat ve Terakki Cemiyeti tarafndan karlm-

tr. zellikle Ziya Gkalpin katklar olduka nemlidir. Diyarbakr Vilayet Matbaasnda baslanPeymangazetesinin sahibi ve sorumlu yaz ileri mdr Miri Katibzade kr, bayazar ise E.

Bakidir. Prof. Dr. Hilmi Ziya lkene gre Ziya Gkalp bu gazetenin en nemli yazardr ve yineona gre Ziya Gkalp; gerek ad dnda Vedat, Tevfik, Sedat ve Mehmet Mehdi gibi adlaryla bugazetede yazlar yazmtr.66

Diyarbakrn ilk zel gazetesi olan Peymana1 Haziran 1909da ruhsat verilmitir.67 Gaze-tenin ilk says yaklak drt hafta sonra 29 Haziran 1909da yaynlanmtr. Haftalk yaynlanangazete, pazartesi gnleri yaynlanmaktayd. Toplam 12 say yaynlanan Peymangazetesi, ya-ynna 31 Austos 1909da son vermitir. Gazetenin btn saylar drt sayfa olarak yaynlan-

mken, II. Merutiyetin birinci yldnm kutlamalar haftasnadenk geldii iin 5. says 8 sayfa kmtr.68

Ermenice, Sryanice, Krte, Arapa gibi ok dilli bir yayn

ieriine sahip olmasna ramen gazete, genel olarak Trke ya-ynlanmtr. Gazetenin 12. saysnda Ziya Gkalpin Selaniktekittihat ve Terakki Kongresine gitmeden nce yaynlad Su-ret-i Nutuk balkl Trke ve Krte bir yazs bulunmaktadr.Bu yazda ttihat ve Terakkinin Krtlere yaklam eletirilmitir.

Bu dnemlerde Ziya Gkalpin Krt sorunu ile ilgilendii; ancak Selanikteki kongreden sonrabak asnn deitii gzlemlenmektedir. Kongreden sonra Ziya Gkalpin Trk yan ortayakm ve gazete zamanla eski yaklamndan uzaklamtr.69

Peymangazetesi, Osmanllk iar ile yayn hayatna balamasna ramen, sonradan Trk-lk fikrine kaymtr. Bunda phesiz, Trkiyenin kuruluu srecine entelektel birikimi ilenemli katklar sunan, daha sonra kendisini Ziya Gkalp olarak tanyacamz Mehmet Ziyann

byk bir etkisi vardr. Gazete, Ziya Gkalpin ttihat ve Terakki izgisinde bir yayn politikas ta-kip ederek, Krtlerin taleplerini dile getiren bir yayn organ olma sfatn yitirmitir. Balangtanberi, ttihat ve Terakkinin genel politikalar ekseninde yayn yapan gazete, Krdistan ve Diyar-bakr sorununa da deinmitir. Bu bakmdan gazete, genel olarak sadece Krtlerin sorunlar ileilgilenmemi, o dnemin siyasi ve toplumsal duyarllklarn da dile getirmitir.70

Gazetenin bir Krt gazetesi olarak kabul edilmesi konusunda ortak bir kanaat yoktur. Bunedenle, yayn politikas dikkate alndnda Peymangazetesinin bir Krt gazetesi olduu tart-mal bir konudur. Gazetenin yayn politikasna baktmzda, baskn zelliin Krtlerin sorunlar-n dile getirmek ve dil, edebiyat ve sosyal kimlik konusunda bir bilin oluturmak deil, merkezi

66 Ycel, a.g.e., s. 40-47.67 Iss, M.(2012). PEYMN; Diyarbekirn lk Hususi Gazetesi. e-arkiyat lmi Aratrmalar Dergisi7, s.92.68 Iss, a.g.e., s.92-93.69 Ycel, a.g.e., s.51.70 Ycel, a.g.e., s.51-52.

Peyman gazetesi,Osmanllk iar

ile yayn hayatnabalamasna ramen,sonradan Trklkfikrine kaymtr.


26/40


25

Osmanl ynetimine ynelik bir muhalefet olduu grlmektedir. Bu bakmdan gazete, genelanlamda ttihat ve Terakkicilerin siyasi durularna paralel bir yayn politikas izlemitir. Gazete-nin Krt basn ierisinde saylmasnn nedeni, yayn politikasndan deil, imtiyaz sahibinin Krt

olmas ve Krtlerin yaad blgede baslmasdr.71

| AMD SEVDA (1909)Amidi Sevda, hem Diyarbakrn eski isimleri olan Amid, Amida Re, Kara Amid isimlerine

tekabl etmekte hem de Diyarbakr ak, sevgisi anlamna gelmektedir. Gazete, 1909da AliEmiri tarafndan stanbulda karlmtr. Gazetenin imtiyaz sahibi ve mdr Mehmet krDiyarbakrdr.72 Ali Emiri, Trk kltr tarihi asndan da nemli bir ahsiyettir. iir, edebiyat vehat sanatlarna byk ilgisi olan Ali Emiri, ad bilinen ama kimsenin asl metnine ulaamadKagarl Mahmud tarafndan yazlan Divnu Lgatit-Trkn bir sahafta satldn grm ve

tanmtr. Abbasi halifesine sunulmak zere Badatta 1072-1074 yllarnda Kagarl Mahmudtarafndan yazlan Divnu Lgatit-Trk, bilinen en eski Trke szlktr. Ali Emiri, Trke-Arap-a bir szlk olan Divnu Lgatit-Trk satn alarak, Trk kltr hayatna kazandrmtr.

Ali Emirinin yaynlad Amidi Sevdagazetesi, siyasi nitelikte yayn yapmamaktadr. On begnde bir yaynlanaca sylenen gazete, toplamda 6 say baslmtr. Genel olarak Trke amabaz yerlerde de Krte yazlara yer vermitir.73 Gazete, Diyarbakrn Matbaa-i Amidi isimlimatbaasnda baslmtr. Gazete; sosyal, kltrel, bilimsel ve edeb bir gazetedir. Bu nedenle,siyasi nitelikteki yaz ve yorumlardan ok, sosyal, edeb ve ilm yanna arlk verilmitir. Gazete-nin d kapanda, ana balk altnda Diyarbakr-Elcezire: Mesopotamie ibarelerinin yer almasdikkat ekicidir.74

Ali Emirinin kiilii, edeb ahsiyeti ve devlet grevleri, gazetenin yayn politikasna belirle-mitir. Bu nedenle Amidi Sevda, slam, vatan ve birlik gibi temel temalarn daha fazla ilendiibir gazetedir. Gazetenin ierii ve yayn sreleri ile ilgili yaplm ayrntl bir aratrmaya rast-lanmamtr. Ancak Aziz Aan tarafndan transkripsiyonu yaplan ve Ali Emiri tarafndan kalemealnan ksa bir blm aktararak bu gazete hakkndaki deerlendirmelere son verebiliriz.75

Vatan ki insanlarn mehd-i zhru, saha-i n-nems, maietgh- hayatdr. Btn kr-re-i arz bir kta-i yekpare olmak itibariyle eklim-i sireden hibir fark olmad halde mcerredvatan olduu iin herkes kendi vatann her yerden ziyade sever, vatann btn memlike tercheylemek ister. Belki insan deta vatannn bn b- hayata, topran misk abre, aalarnecr- cinsane benzetir.

| YEKBN (BRLK) GAZETES (1913)Birlik, beraberlik anlamlarna gelen yekbn ismi ile kurulan bu gazete, kapatlan Krt Te-

avn ve Terakki Cemiyetinin ardndan bir grup Krt rencinin giriimiyle kurulan Krt TalebeCemiyeti (Hv) yelerinin abalaryla 1913te stanbulda yayn hayatna balamtr.76 Gaze-tenin ba sorumlusu ve mdr brahim Kurddir.77 Gazete, hem Trke hem de Krte yaynyapmtr. Haftada iki defa kan gazete, Krtlerin okuma yazma orannn ok dk olduunu71 Iss, a.g.e., s.95.72 Kaya, a.g.e., s.65.73 Amidi Sevda, 5 ubat 1909, say 1, s.1.

74 Amidi Sevda, 5 ubat 1909, say 1, kapak sayfas.75 Aan, A, 2013, Vatan Muhabbeti, Say Ve Gayret, lim, e-arkiyat lmi Aratrmalar Dergisi,Say: 9.http://www.e-sarkiyat.com/makaleler/9.sayi/7.pdf.

76 Ycel, a.g.e., s.56.77 Serfiraz, a.g.e., s.35.


27/40


26

belirtmi ve Krteyi rahat kullanabilmeleri amac ile bir alfabe yaplmas gerektiini vurgula-mtr.78

Siyasetten uzak durmaya alan Yekbngazetesi, bu politikasn ak bir ekilde knyesine

de yazmtr. Knyesinde, Haftada iki defa intiar eder. Siyasete karmaz. Mesl mdr: b-rahim Kurd, Gazetenin amac: Osmanl ve slam camiasnda Krtleri tantmak, kadir ve kymet-lerini daha da ykseltmektir ifadelerine yer verilmektedir. Gazetenin nc saysnda, Krtgenlerine ak bir ekilde siyasetten uzak durmalar gerektii eklinde bir tavsiyede bulunul-mutur.79 Gazetenin ilk saysnda M. Salih Bedirhan tarafndan kaleme alnan yazda, Ykbngazetesinin misyonu yle tarif edilmitir:

Yaamaya ve ykselmeye azmetmi olan Krtler, bugn saadete ve izzetli bir hayata ulama k-larndan birini hayalinin dlyatanda yaatm olan Ykbnukarmaya cesaret ediyorlar. Hayatahasret olan bu hayal, bu hizmet ve fedakrlkla izzetli bir hayat iin amade olan gnllerde cesaretive umudu diriltiyor. Ykbn, azmini Krtlerden alyor; sermayesi sadece kvan ve vntr.80

Her ne kadar, gazetenin knyesinde ve bir ksm yazlarnda siyasetten uzak durduu ifa-de edilse de, unutmamak gerekir ki her pozisyon alma, ayn zamanda bir siyasi duruu ifadeeder. Bu nedenle, siyasete en ilgisiz, kltr, ilim ve sanat konusuna eilen Krt gazetelerindebile, kimlik, aidiyet ve tarih adna bir ksm pozisyonlar alnmaktadr. radi olarak, gnlk siya-setten uzak durmak, siyasi bir pozisyon alnmadn gstermez. Bir milletin, kltr, gemiive dili konusunda aba sarf etmek ve kimlik inasna katkda bulunmak, daha uzun soluklu birsiyasetin rn de olabilir. Nitekim, Ykbngazetesi bir bayazsnda, Dier halklardan hibirynden eksik olmadmz halde bugne dek gcmz ve iktidarmz yaamda gsteremedikdenilmektedir. Bu ifadelerden, bir millet olarak diriliin arzu edildii ve gemiin adaletsiz iktidarilikilerine vurgu yapld grlmektedir.

| JN (YAAM) GAZETESGazete, ismini daha nce karlan Krte bir dergiden almtr. 1918-1919 yllar arasn-

da yaynlanan Jndergisi, toplamda 25 sayya ulamtr.81 Jngazetesinin ise tam olarak nezaman yaynland ile ilgili gr ayrlklar bulunmaktadr; ancak 2 Ekim 1919da son saysnyaynmayan Jndergisinden sonra kt tahmin edilmektedir. Hatta baz kaynaklarda Jndergisive Jngazetesini birbirinin devam yaynlar olarak deerlendirilmitir. Bu nedenle, Jngazeteside Jndergisi gibi bir dergi olarak ele alnmtr. Byle dnmeyi gerektirecek bir ksm verilerbulunmaktadr. rnein, derginin son yayn sorumlusu ile karlan Jngazetesinin sorumlusuayn kiidir. Memduh Selim hem Jndergisinin son saysnn sorumlusu ve ynetmeni hem de Jn

gazetesinin yayn ynetmeni ve sorumlusudur.82 Bunun gibi veriler, Jngazetesi ile Jndergisi-nin ayn yayn organlar olduu dncesini oluturmutur. unu belirtmek gerekir ki, hem isimbenzerlii hem de yayn ynetmenlerinin ayn kii olmas, bu yayn organlarnn ayn olmasa bileayn ekip tarafndan karldn gstermektedir.

Jngazetesi, Krdistan Teali Cemiyetinin resmi olmayan yayn organ olarak ortaya km-tr.83 Gazetenin birinci saysnda yer alan Siverekli Hilminin Krt Genliine Hitap balkl ya-zsnda, gazetenin amac u ekilde belirtilmitir: Krt halknn tarihsel yaamna, ulusal hak-

78 Sediyani, a.g.e., Eriim: http://www.kovarabir.com/ibrahim-sediyani-kurt-basin-tarihi/.79 Sediyani, a.g.e., Eriim: http://www.kovarabir.com/ibrahim-sediyani-kurt-basin-tarihi/.

80 Kaya, a.g.e., s.65.81 Kaya, a.g.e., s.54.82 Alakom, a.g.e., s.140.83 Jn Dergisi,say 1, aktaran Bozarslan, M. E. (1985). Jn Krte- Trke Dergi1918-1919. Upsala-Sweden,

Deng Yaynevi, s, 97.


28/40


27

larna, edebiyat ve sosyolojisine ilikin yaynda bulunmaktr.84 Gazetenin 33 (9 Mart) ve 36.(21 Haziran) saylar Hakk Tark Usun sreli yaynlar koleksiyonunda mevcuttur. Bu iki saydayer alan bilgiler dikkate alndnda, gazetenin Krtler arasnda milli birliinin salanmasn bir

misyon edindii anlalmaktadr.85

Gazetenin knyesinde siyasi, iktisadi, din ve ilm bir gazeteolduunun belirtilmesi dikkat eken dier bir mevzudur.86

Jngazetesi, o dnemde karlan dier, gazete ve dergilerde olduu gibi, Krtlerin aydnlan-mas, ekonomik kalknmas, edebi ve kltrel kimlii konusunda yaynlar yapmtr. Bu gaze-telerin hepsinde dikkat eken temel zellik, yaynclarn ve yazarlarn Krt kimlikleri, aidiyetlerikonusundaki bir farkndala sahip olmasdr. Her ne kadar Osmanl Devletinin btnl, Os-manlclk veya slamclk yaklamlar ierisinde yaynlar yaplsa da, yazarlar ve yaynclar, Krtve Krdistan gibi kavramlar youn bir ekilde kullanmakta, Krte pasajlara yer vermekte veKrtlkleri konusunda herhangi bir utangalk gstermemektedirler. Anlalan o ki, Osman-l Devleti dneminde, imparatorluun btnl iinde farkllklarn korumakla birlikte, etnikkimliklerini ifade etmekten de kanmamlardr. Etnik kimlii saklama ihtiyacnn, Cumhuriyet

dnemi politikalar sonucunda gelitirilmi zorunlu bir siyasi tercih olduunu sylemek abartlbir yorum olmasa gerek.

| GAZ GAZETES (1919)Gazgazetesi 1919da Krdistan Cemiyetinin bir yayn organ olarak yayn hayatna bala-

mtr. Gazetenin yazar kadrosu Avukat ehid Hac Muhmmed Efendi, ehid Cemil PaazadeCevdet, Liceli Pertow Bey, Miriktibzde Cemil Bey ve Hnzde Read Beyden olumaktadr.87Diyarbakrda yayn hayatna balayan gazete ksa sre sonra kapatlmtr. Birka say ktktansonra Krdistan Cemiyetinin kapatlmas ile kk ve amatrce bir matbaada yayn hayatna

devam etmitir.Gazete hakknda ok fazla bir bilgiye sahip deiliz. Bu nedenle, gazetenin ne zaman yayn

hayatna son verdii tam olarak bilinmemektedir. Gazetenin yaynlanmaya balad tarihin1919 olmas, yeni bir siyasi iklim dneminde ktn gstermektedir. Malum olduu zere1918 ylnda I. Dnya Sava bitmi ve Osmanl Devleti byk bir malubiyet almtr. EkremCemil Paann hatratndan anladmz kadaryla, 1919 ylnda Diyarbakrda yayn hayatnagiren gazete, birka say yaynlandktan sonra kapanmtr.88

|BANG KRDSTAN (KRDSTANIN SES/ARISI) GAZETES (1922)Bangi Krdistan, 2 Austos 1922 tarihinde bugnk Irakn Sleymaniye ehrinde yayn ha-

yatna balamtr. Bu ehirde daha nce ayn isimle bir dergi karlmtr. Gazete ve dergininbenzer zelliklere sahip olmas, ikisinin ayn yayn organ olarak deerlendirilmesine neden ol-mutur. Bu nedenle baz kaynaklar, bu yayn gazete olarak deil, bir dergi olarak ele alrken,bazlar ise birbirinden ayr yaynlar olarak deerlendirmi ve Bangi Krdistanngazete olduunuifade etmilerdir. Bu iki yaynn, farkl tarihlerde yaynlanm olmas ve gazete logosunda, haf-talk ilm, itimai, edeb gazetedir ibaresi, ikinci iddiay glendirmektedir.89

Haftalk olarak kan gazete, dilde yayn yapmtr. Arlkl olarak Krte olmasna ra-

84 Hr, A (2011). Kllerinden Doan Krt Basn, Eriim: http://www.taraf.com.tr/ayse-hur/makale-kullerindendogan-kurt-basini.htm.

85 Serfiraz, a.g.e., s.37.86 Jn Dergisi,say 1, s. 1-2, cilt 1, s. 97-99;87 Sediyani, a.g.e., Eriim: http://www.kovarabir.com/ibrahim-sediyani-kurt-basin-tarihi/.88 Kaya, a.g.e., s.55.89 Sediyani, a.g.e., Eriim: http://www.kovarabir.com/ibrahim-sediyani-kurt-basin-tarihi/.


29/40


28

men, gazetede Farsa ve Trke sayfalara da yer verilmitir. Gazetenin imtiyaz sahipliini vebayazarln Mirliwa Mustafa Yalmuk Paa, gazetenin Trke editrln Refik Hilmi, Farsaeditrln ise Ali Kemal ve Mehmet Nuri yapmtr. Knyesinde haftalk ilm, itima, edeb

bir gazete olduu ifade edilen Bangi Krdistangazetesinin, Krdistan Cemiyeti tarafndan des-teklendii sanlmaktadr. Badattaki Darul slam Matbaasnda basld ifade edilen gazetenin,Sleymaniye kaynakl bir yayn organ olduu dnlmektedir. Gazetenin ilk on says altarsayfa olarak baslmtr. On drdnc saydan itibaren sayfa says 4e indirilmitir. Gazeteninbayazar Mrliwa Hac Mustafa Yalmuk Paa, ilk sayda gazetenin amacn yle aklamtr:

Bu gazete tm Krtler iindir. Yiit Krtleri uyandrma ve atalar hakknda bilgilendirmek iindir.Krtler her eyden mahrum, dnyadan habersizler. Bunun sebebi cahilliktir. Zaman sava ve silhzaman deil. Zaman ilim ve eitim zamandr. Ey Krtler; gelin Banga Krdistan dinleyin. BangaKrdistan vatan ve vatan evlatlarn uyandrmak iindir.90

Bu ifadeler, gazetenin Krtler arasnda bir uyan tetiklemek istedii, bunun yolu olarak da,eitim ve kltr faaliyetlerini grdn gstermektedir. Cehalet, geri kalmlk ve mahrumi-

yetten kurtulu yolu olarak eitim ve dnyadan haberdar ol-mak olarak grlmektedir. Osmanl Devletinin son eyrek asriinde yaynlanan tm Krt gazete ve dergilerinin neredeysetamam, eitim yolu ile bir aydnlanmann nemini vurgula-makta ve ekonomik kalknma iin yaplmas gerekenlere yervermektedir. Uzun savalar sonucunda Osmanl Devletininbyk ekonomik, sosyal ve siyasi kayplar yaamas, toplumdabyk bir karamsarla neden olmutur. Bu nedenle, yaplanyaynlar ile ilim ve tahsilin, bir k yolu olduu dile getirilmek-tedir. Bu bakmdan, Krt gazete ve dergilerinden edindiimiz

bu ruh hali ve bak asnn, aslnda imparatorluktaki birokkiinin ruh halini ve yaklamn yansttn syleyebiliriz.

90 Kaya, a.g.e., s. 56.

Osmanl Devletininson eyrek asr iindeyaynlanan tm Krtgazete ve dergilerininneredeyse tamam,eitim yolu ile biraydnlanmann neminivurgulamakta veekonomik kalknma iin

yaplmas gerekenlereyer vermektedir.


30/40


29| ROJ KRD (KRT GNE) DERGS (1913)

R

oj Krddergisi, 6 Haziran 1913 tarihinde stanbulda yaynlanmaya balamtr. S-leymaniyeli Abdlkerimin imtiyaz sahibi olduu dergi, ayda bir kez yaynlanmak ze-

re planlanm; ancak sadece 4 say yaynlanabilmitir. Bir Krt renci cemiyeti olanHv Cemiyeti tarafndan desteklenen dergi, stanbul Hkmeti tarafndan 30 Austos

1913 tarihinde zararl olduu gerekesiyle yasaklanmtr.91 Roji Krd,stanbulda kan ilk Krte dergidir. Dergi, Krte ve Trke olarak ya-ynlanmtr.92 Dergide genel olarak Krt tarihi, kltr ve dili ile ilgiliyazlara yer verilmitir. Derginin ilk sayfasnda Selahaddin Eyyubininresmine yer verilmesi, Krt tarihsel hafzasnn hangi aktrler zerin-den ina edilmek istendiinin ipularn sunmaktadr. Derginin ilk say-snda derginin kartlma gerekesi yle izah edilmitir:

Kukusuz yine en basit tabir ile iinde bulunduumuz zamana ve ge-

lecee layk bir ilerleme gayesi, siyasi ihtiraslardan bamsz bilimsel ve sosyal bir yol (meslek).Baka hibir ey. te bugn Krt genlii, Krtle ve leme kar, bu gayenin ykledii bir grevaltndadr. Bu genlik, bu grevi yerine getirmek, Krtle her taraftan vurulan hakaret tokadn,ilerleme ve bilme (irfan, kltr) ile reddetmek iin ant imitir. imdi ancak yinesi itir kiinin, lafabaklmaz diyebiliriz.93

Krtlerin kard tm gazete ve dergilerde, Krtler arasnda bir aydnlanmann amalan-dn daha nce de belirtmitik. Ayn motivasyonun, Roj Krdde de baskn olduunu grmek-teyiz. Burada zellikle genlere seslenilmi olmas ve sorumluluun onlara yklenmi olmas,umudun nerede yatt konusunda ipular vermektedir. Yol olarak da, eitim ve bilginin benim-sendii de aktr. Bylece bir Krt aydnlanmas olacak ve Krtler tarihte hakkettikleri konuma91 Kaya, a.g.e., s. 58.

92 Alakom, R. (2012). Eski stanbul Krtleri.stanbul: Avesta Yaynlar. &Malmisanij, M. (2002). Krt TalebeHv Cemiyeti, lk Legal Krt renci Dernei. stanbul: Avesta Yaynlar.

93 Roj- Krd Dergisi, (1913), say 1, s. 15; Kaya, F . (2008). Osmanl Dneminde Krt Basn,YaynlanmamYksek Lisans Tezi, Marmara niversitesi, stanbul. &A.Meretowar, C. Amedi, S. Azad Aslan (2002).Roji Krd (Kovara Cemiyeta Hvi Hv Cemiyeti Dergisi. stanbul: War Yaynlar.

Krt Dergileri

Roji Krd,stanbulda kanilk Krte dergidir.Dergi, Krte veTrke olarakyaynlanmtr.

N

CBLM


31/40


30

geleceklerdi.

Krt neriyatnn tipik zellii, byk bir hedef ile yola kmas, ancak byk zorluklar, bas-klar ve imkanszlklardan dolay uzun soluklu olamaydr. Bu nedenle, Roj Krdancak drt

say olarak kabilmitir. 32 sayfadan oluan dergide, Sleymaniyeli Abdlkerim, Dr. AbdullahCevdet, Kerkkl Necmeddin, Harputlu Hasan Basri, Fexr, Sleymaniyeli Mesud, DiyarbakrlNejdet, Fuad Temo, Fazil Muxls Mill gibi dnr ve aydnlarn yazlarna yer verilmitir. RojiKrddergisinin ilk says, derginin kapannn ardndan Badatta Cemal Xeznedar tarafndantekrar yaynlanmtr.94 Dergide ayrca Ehmede Han, Nal, eyh Rizay Taleban gibi baz airlerinKrte iirlerinin blmlerine de yer verilmitir.95Krt diline byk nem veren dergide, Krttarihine dair birok makale ve yazya yer verilmitir. Dergide Krtlerin yaad sorunlar ve Krtkltr zerine eitli tartma yazlar da yer almtr.96

Roji Krddergisinin, aslnda bir talebe ve genlik dergisi olduunu da sylemek mmkndr.Nitekim, derginin birinci saysnda Abdullah Cevdetin kaleme ald ve Krt genlerine seslen-dii bir yazda yle denmekteydi:

ster kalemi olsun ister ameliyesi, dnyada hibir byk cesaret yoktur ki daha byk cesaret veyrek yardmyla meydana gelmi olmasn. Krt genlerine bu prensibi iddetle arz ederim. Mil-liyetlerin olutuu ve ne kt bir devirdeyiz. Belirli ve sekin bir ahsiyete sahip olmayan birferdin, hibir toplumsal deeri olmad gibi, ahsiyetine sahip olmayan bir milletin de esamesiokunamaz ve konuan hayvan suretinden baka bir ey olamaz.97

Drt say yaynlanan Roji Krddergisinin yaynlanma tarihleri srasyla yledir:98

1. Say: 6 Haziran 1913 /14 Receb 1331

2. Say: 6 Temmuz 1913 /14 aban 1331

3. Say: 1 Austos 1913 /11 Ramazan 1331

4. Say: 30 Austos 1913 /10 evval 1331161

94 Krt Tarihi. (2009). Roji Krd dergisi kt(6 Haziran 1919). http://kurd-tarihi.blogspot.com/2009/10/ro

ji-kurd-dergisi-ckt-6-haziran-1913.html.95 Malmisanij, M. (2002). Krt Talebe Hv Cemiyeti, lk Legal Krt renci Dernei. stanbul: Avesta Yaynlar.96 Roj-i Krd Dergisi, Say 3.97 Dr. Abdullh Cevdet. (1913). Bir Hitb, Roj-i Krd Dergisi 1.98 Celil, C. (2000). Krt Aydnlanmas.stanbul: Avesta Yaynlar.


32/40


31

Kaynak: Roj Krd dergisi, say 2, kapak sayfas.

Roj Krddergisi, Kurmanc Krtesi, Soran Krtesi ve Osmanl Trkesi olmak zere ayr dilde/lehede yayn yapmtr. Derginin imtiyaz sahibi ve yayn ynetmeni olan Sleymani-yeli Abdlkerim, Harbiye Okulunda okumu ve daha sonra topu yzba olmu bir Krttr.Kerkkl Necmeddn, Abdullh Cevdet, Harputlu H. B., Mithad ve Sleymaniyeli Mesud gibi ya-zarlarn derginin ilk saysna katk salayan entelektellerdi. Kerkkl Necmeddnin makalesi,Krt tarihi ve sosyolojisine dair analizlerde bulunarak, Krtlerin aydnlanmasna olan ihtiyac dilegetiriyordu. Ayrlk bir dil kullanmayan Kerkkl Necmeddn, Krtlerin Osmanl Devletine olanhizmetlerini anlatyor ve Krtlerin Hilafet kurumuna olan balln ifade ediyordu.

Roj Krddergisi, gerek Selahaddn Eyyub gerekse Kerimxan Zend gibi tarihi ahsiyetlereve Krtlerin tarihteki baarlarna yer vererek, Krt genleri arasnda bir tarihsel bilin ve vn

kayna oluturmaya alyordu. Onlarn douda ve batda slama yaptklar hizmetlere vurguyaplmas, o dnemdeki Krt kimlik algsnda ve kolektif bilincinde slamn nemli bir yer edin-diini gstermektedir. Ama, tarihsel gemi ve malzemelerden yararlanarak, Krt kolektif bi-

ekil 2: Roji Krddergisinin 2. saysnn orijinal basmndan rnek bir sayfa.


33/40


32

lincini ve aydnlanmasn gerekletirmektir. Bu tr bir yaklam, Kerkkl Necmeddnin yazla-rnn yannda Babanzde smail Hakk ve Harputlu H. B.nin yazlarnda da grmek mmkndr.

Roji Krddergisinin kapatlmasnn ardndan dergi, isim deitirerek yayn hayatna devam

etmitir. Hetawi Krd adyla yayn hayatna yeniden balayan bu dergi, Roji Krd der

osmanlı dönemi kürt basın tarihi

Documents