osmanli hukukÇusu eyhÜl İslÂm ebussuÛd efend ve...

T.C.

SELÇUK ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI

İSLAM HUKUKU BİLİM DALI

OSMANLI HUKUKÇUSU

ŞEYHÜLİSLÂM EBUSSUÛD EFENDİ

VE FETVÂLARI

DOKTORA TEZİ

Danışman

Prof. Dr. Ahmet YAMAN

Hazırlayan

Pehlul DÜZENLİ

KONYA – 2007

i

İÇİNDEKİLER

KISALTMALAR ................................................................................................................................................ İX

ÖNSÖZ ..................................................................................................................................................................X

GİRİŞ ......................................................................................................................................................................1

KONUNUN ÖNEMİ, SINIRLARI VE KAYNAKLARI....................................................................................1

I- KONUNUN ÖNEMİ VE SINIRLARI............................................................................................................ 1

II- KONUNUN KAYNAKLARI........................................................................................................................ 2

BİRİNCİ BÖLÜM

ŞEYHÜLİSLÂM EBUSSUÛD EFENDİ’NİN YAŞADIĞI DÖNEM, HAYATI,

KİŞİLİĞİ VE ESERLERİ

I- YAŞADIĞI DÖNEM .........................................................................................................................................7

A- DİNÎ- KÜLTÜREL DURUM........................................................................................................................ 8

1- Ulemâ........................................................................................................................................................ 9 2- Fukarâ......................................................................................................................................................10 3- Ümerâ.......................................................................................................................................................12

B- SİYASÎ – İDARÎ DURUM...........................................................................................................................13

1- Siyasî Olaylar...........................................................................................................................................13 2- İdarî Olaylar ............................................................................................................................................15 3- Kurumlar ..................................................................................................................................................16

C- SOSYO - EKONOMİK DURUM.................................................................................................................18

D- HUKUKİ DURUM ......................................................................................................................................20

II- HAYATI ..........................................................................................................................................................21

A- DOĞUMU....................................................................................................................................................21

B- ADI, LAKAPLARI, KÜNYESİ VE NİSBELERİ ........................................................................................21

C- YETİŞMESİ VE HOCALARI......................................................................................................................25

1- İlk ve İleri Tahsili .....................................................................................................................................25 2- İcâzet Silsilesi ve Hocaları .......................................................................................................................25

D- GÖREVLERİ ...............................................................................................................................................27

1- Müderrislik Dönemi ve Öğrencileri .........................................................................................................28 2- Kazaskerlik Dönemi .................................................................................................................................30 3- Şeyhülislâmlık Dönemi .............................................................................................................................30

E- ÇOCUKLARI ...............................................................................................................................................31

1- Mehmed Çelebî.........................................................................................................................................31 2- Ahmed Çelebî ...........................................................................................................................................32 3- Mustafa Çelebî .........................................................................................................................................33 4- Mahmud Çelebî ........................................................................................................................................33 5- Kızları.......................................................................................................................................................33

F- VEFÂTI ..........................................................................................................................................................34

III- KİŞİLİĞİ .......................................................................................................................................................35

A- FİZİK VE KARAKTER ÖZELLİKLERİ.....................................................................................................35

B- İLMİ KİŞİLİĞİ .............................................................................................................................................37

1- İlim Zihniyeti ........................................................................................................................................................ 37 2-Tefsîr İlmindeki Yeri.............................................................................................................................................. 38 3- Hadis İlmindeki Yeri............................................................................................................................................. 38

ii

4- Fıkıh İlmindeki Yeri.............................................................................................................................................. 38 5- Kelâm İlmindeki Yeri............................................................................................................................................ 39 6- Arap Dili ve Edebiyatındaki Yeri ......................................................................................................................... 39

C- DİNDARLIĞI VE TASAVVUFİ YÖNÜ.....................................................................................................40

D- SİYASİ KİŞİLİĞİ ........................................................................................................................................41

E- DİĞER YÖNLERİ ........................................................................................................................................42

F- HAKKINDA SÖYLENENLER....................................................................................................................44

1- Methiyeler ................................................................................................................................................44 2- Eleştiriler..................................................................................................................................................45

a- Sultan’a Yaranma Gayreti .................................................................................................................................... 45 b- İlmiye Sınıfını Bozduğu ....................................................................................................................................... 46 c-Tenkitçi Kişiliği..................................................................................................................................................... 47

IV- ESERLERİ.....................................................................................................................................................47

A- TEFSİR ........................................................................................................................................................47

B- FIKIH ...........................................................................................................................................................48

1- Fetvâlar................................................................................................................................................................ 48 2- Ma’rûzât............................................................................................................................................................... 49 3- Kanunnâme .......................................................................................................................................................... 52 5- Fıkhî Risâleler ...................................................................................................................................................... 55

C- AKAİD-KELAM..........................................................................................................................................61

D- TASAVVUF.................................................................................................................................................61

E- DİL VE EDEBİYAT.....................................................................................................................................61

H- MÜNÂZARA...............................................................................................................................................63

I- MEKTUP.......................................................................................................................................................64

J- MUHTELİF ESERLERİ................................................................................................................................64

İKİNCİ BÖLÜM

EBUSSUÛD EFENDİ’NİN FETVÂLARININ TESPİTİ

I- EBUSSUÛD EFENDİ’YE KADAR FETVÂ EDEBİYATINA KISA BİR BAKIŞ ....................................68

II- EBUSSUÛD EFENDİ’NİN FETVÂLARININ GÜNÜMÜZE İNTİKALİ ................................................71

A- ŞUKKALAR ................................................................................................................................................73

B- MÜSTAKİL MECMÛALAR.......................................................................................................................74

1- Velî b. Yusuf, Mecmûatü’l-Fetâvâ ............................................................................................................79 2- Bozanzâde Mahmud Efendi, Resâilü’l-Mesâil..........................................................................................79 3- Sinan b. Ramazan.....................................................................................................................................80

C- MUHTELİF MECMÛALARDAKİ KENAR VE METİN KAYITLARI .....................................................80

1- “Min hattihî” Kayıtlı Fetvâlar .................................................................................................................81 2- “Ketebehu Ebussuûd” Kayıtlı Fetvâlar ...................................................................................................81

D- TARİH KAYNAKLARI ..............................................................................................................................82

III- NAKLEDİLEN FETVÂLARIN GÜVENİLİRLİĞİ..................................................................................82

A- ŞUKKALARIN............................................................................................................................................82

B- MÜSTAKİL MECMÛALAR.......................................................................................................................82

C- MUHTELİF KAYNAKLARDAKİ METİN/KENAR KAYITLARI ...........................................................83

iii

D- TARİH KAYNAKLARININ GÜVENİLİRLİĞİ .........................................................................................83

IV- FETVÂLARININ MUHTEVÂSI.................................................................................................................85

A- FIKIH ...........................................................................................................................................................85

1- Konular ....................................................................................................................................................85 2- Kavramlar ................................................................................................................................................95

a- Adâlet ................................................................................................................................................................... 95 b- Arazi-i Öşriyye, Haraciyye, Memleket, Mübah vb. ............................................................................................. 95 c- Büluğ Yaşı.......................................................................................................................................................... 100 ç- Cemm-i Gafîr / Tevâtür ...................................................................................................................................... 100 d- Eb’adü’l-Eceleyn................................................................................................................................................ 102 e- Fakir (Haraç Bağlamında) .................................................................................................................................. 102 f- Gabn-i Fâhiş........................................................................................................................................................ 103 g- Gasb ................................................................................................................................................................... 105 ğ- Habs-i Medîd...................................................................................................................................................... 106 h- Hüsn-i Savt / Lahn ............................................................................................................................................. 106 ı- İbrâ Yemîni ......................................................................................................................................................... 108 i- İkrâr Tabirleri...................................................................................................................................................... 108 j- Kınlık Akçesi ...................................................................................................................................................... 108 k- Mâ-i Azîm / Kalîl ............................................................................................................................................... 109 l- Maraz-ı Mevt ...................................................................................................................................................... 109 m- Muâmele-i Şer’iyye........................................................................................................................................... 110 n- Müddet-i Tekâdüm............................................................................................................................................. 113 o- Nişan .................................................................................................................................................................. 114 ö- Nüşûz Süresi ...................................................................................................................................................... 115 p- Rüşvet ................................................................................................................................................................ 116 r- Sıla, Sadaka ve Vazife ........................................................................................................................................ 117 s- Şâhitlik ve Yemin Lafızları................................................................................................................................. 118 ş- Şer’î Ölçüler ....................................................................................................................................................... 119 t- Talâk-ı Bâin ........................................................................................................................................................ 121 u- Ta’zîr-i Belîğ...................................................................................................................................................... 121 ü- Vakıf Senetlerindeki “Batnen ba’de Batnin” vb. Tabirler .................................................................................. 122 v- Zamân-ı Medîd................................................................................................................................................... 123 y- Zekat / Cizye Nisabı........................................................................................................................................... 123

B- AKAİD-KELAM........................................................................................................................................125

1- Konular ..................................................................................................................................................125 a- Aslah Alellah...................................................................................................................................................... 126 b- Cennet ve Cehennem.......................................................................................................................................... 126 c- Elfâz-ı Küfür ...................................................................................................................................................... 127 ç- Gaybiyyat/Cinler ................................................................................................................................................ 131 d- Haşr .................................................................................................................................................................... 132 e- İman Esasları ...................................................................................................................................................... 132 f- Mezhep İnancı..................................................................................................................................................... 138 g- Mukaddesata Saygı ............................................................................................................................................ 139 ğ- Sahâbe................................................................................................................................................................ 139 h- Sıfatullah ............................................................................................................................................................ 140

iv

ı- Önceki Kitaplar ................................................................................................................................................... 141 j- Şahsiyet ve Fırkalar............................................................................................................................................. 141

1) Hubmesihçiler ............................................................................................................................................... 141 2) Kızılbaşlar..................................................................................................................................................... 143 3) Molla Kabız .................................................................................................................................................. 148 4) Şiîlik.............................................................................................................................................................. 148

2- Kavramlar ..............................................................................................................................................149 a- Bid’at.................................................................................................................................................................. 149 b- Ehl-i Sünnet........................................................................................................................................................ 151 c- Kafirlik ............................................................................................................................................................... 151 ç- Mukaddeslik ....................................................................................................................................................... 152 d- Zındıklık............................................................................................................................................................. 152

C- TASAVVUF...............................................................................................................................................153

1- Konular ..................................................................................................................................................154 a- Allah’ı Bulmak................................................................................................................................................... 154 b- El Alma / Tevbe Alma ....................................................................................................................................... 154 c- Ermek / Hırka Giymek ....................................................................................................................................... 154 ç- Evliyâ Kültü ....................................................................................................................................................... 155 d- Hızır ................................................................................................................................................................... 155 e- Raks, Devrân ve Cezbe....................................................................................................................................... 156 f- Rüya.................................................................................................................................................................... 159 g- Şeyhlere Tazim................................................................................................................................................... 159 ğ- Şeyh ya da Seccadenişîn Olmak......................................................................................................................... 159 h- Şahsiyetler .......................................................................................................................................................... 160

1) Bedreddin Simavi.......................................................................................................................................... 160 2) Dâvud-i Kayserî ............................................................................................................................................ 162 3) Gazzâlî ve Celâleddin Rûmî.......................................................................................................................... 164 4) Hâkim İshak.................................................................................................................................................. 166 5) Hallâc-ı Mansur ............................................................................................................................................ 166 6) İbnü’l-Arabî .................................................................................................................................................. 169 7) İbrahim Gülşeni ............................................................................................................................................ 171 8) Karaca Ahmet ............................................................................................................................................... 174 9) Muhyiddin Karamanî .................................................................................................................................... 174 10) Oğlan Şeyh.................................................................................................................................................. 176

ı- Zümreler.............................................................................................................................................................. 178 1) Aşıklar........................................................................................................................................................... 178 2) Fukara ........................................................................................................................................................... 178 3) Halvetiler ...................................................................................................................................................... 179

2- Kavramlar ..............................................................................................................................................183 a- İstimdâd.............................................................................................................................................................. 183 b- Keramet.............................................................................................................................................................. 183 c- Keşf .................................................................................................................................................................... 184 ç- Ma’rifet – Marifetullah....................................................................................................................................... 185 d- Nûr-i Muhammedi.............................................................................................................................................. 186 e- Ricalü’l-Gayb, Kutup ......................................................................................................................................... 186 f- Vahdet-i Vücud................................................................................................................................................... 188 g- Zâhir-Bâtın......................................................................................................................................................... 188

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

FETVÂLARINDA TAKİP ETTİĞİ USÜL

I- FIKIH USULÜ ...............................................................................................................................................190

v

A- DELİLLER.................................................................................................................................................190

1- Kur’ân-ı Kerîm.......................................................................................................................................193 2- Sünnet.....................................................................................................................................................195

a- Doğrudan Hadise Dayalı Fetvâ........................................................................................................................... 196 b- Sened Tenkidi .................................................................................................................................................... 196 c- Metin Tenkidi ..................................................................................................................................................... 198 ç- Hâdise Dayalı Bilgi İsteklerine Verdiği Cevaplar .............................................................................................. 199

3- İcmâ........................................................................................................................................................200 4 - Kıyas......................................................................................................................................................202

a- Kıyas’a Bakışı ve Uygulaması............................................................................................................................ 202 b- İllet Kavramı ve Bazı İlletler.............................................................................................................................. 204

1) Fitne .............................................................................................................................................................. 205 2) Lehv ve La’ib................................................................................................................................................ 206 3) Muhadderelik ................................................................................................................................................ 208 4) Teşebbüh....................................................................................................................................................... 209 5) Tevâtür.......................................................................................................................................................... 211 6) Zarar.............................................................................................................................................................. 212 7) Zarûret........................................................................................................................................................... 215

5- İstihsân ...................................................................................................................................................218 6- Maslahat.................................................................................................................................................220

a- Siyasî Maslahatlar .............................................................................................................................................. 221 b- İdarî Maslahatlar ................................................................................................................................................ 221

1) Beylerbeyi ..................................................................................................................................................... 222 2) Bürokratik Evraklar ...................................................................................................................................... 222 3) Ehl-i Örf – Ehl-i Şer’ .................................................................................................................................... 223 4) Emr-i Sultânî (Kanunnâme /Emir, Ma’rûzât Maddeleri) .............................................................................. 224 5) İhtisâb ........................................................................................................................................................... 226 6) Kadılar .......................................................................................................................................................... 227 7) Sipahiler ........................................................................................................................................................ 229 8) Vülât ............................................................................................................................................................. 230 9) Zâbit.............................................................................................................................................................. 230

c- Sosyal-Hukuki Maslahatlar ................................................................................................................................ 230 7- Örf ..........................................................................................................................................................231

a- Genel Örf (Örf-i Amm) ...................................................................................................................................... 232 1) Sahâbe Geleneği............................................................................................................................................ 233 2) Sâlihlerin / Ekâbir-i Selef’in Âdetleri ........................................................................................................... 235 3) Vaz’-ı Kadîm vb. Tabirler............................................................................................................................. 236

b- Özel Örf (Örf-i Hâss) ......................................................................................................................................... 239 1) Kişisel Alışkanlıklar...................................................................................................................................... 240 2) Zamanın Değişmesi ...................................................................................................................................... 240

8- Sedd-i Zerîa............................................................................................................................................243 9- Genel Fıkıh Kuralları.............................................................................................................................244

II- HÜKÜMLER ................................................................................................................................................247

A- TEKLÎFÎ HÜKÜMLER .............................................................................................................................248

1- Farz ........................................................................................................................................................250 2- Vâcib ......................................................................................................................................................251 3- Mendub...................................................................................................................................................254

a- Ahsen.................................................................................................................................................................. 256 b- Câiz .................................................................................................................................................................... 257 c- Efdal ................................................................................................................................................................... 257 ç- Ehab.................................................................................................................................................................... 258 d- Evlâ .................................................................................................................................................................... 258 e- Gerekdir.............................................................................................................................................................. 259 f- Müstehab ............................................................................................................................................................ 259

vi

g- Ma’kûl................................................................................................................................................................ 259 ğ- Recâ Olunur ....................................................................................................................................................... 260

4- Haram ....................................................................................................................................................260 5- Kerâhet...................................................................................................................................................263

a- Edeb.................................................................................................................................................................... 264 b- Etmemek Gerek.................................................................................................................................................. 266 c- Hafv Olunur........................................................................................................................................................ 267 ç- Helâl-Tayyib / Habis .......................................................................................................................................... 268 d- İyi Değildür ........................................................................................................................................................ 269 e- Layık Olmaz....................................................................................................................................................... 269

6- Mübah ....................................................................................................................................................269 B- VAZ’İ HÜKÜMLER..................................................................................................................................272

1- Sebep ......................................................................................................................................................272 2- Şart .........................................................................................................................................................277

a- Borç .................................................................................................................................................................... 280 b- Cezâlar ............................................................................................................................................................... 280 c- Gayr-i Müslimler................................................................................................................................................ 280 ç- Hibe.................................................................................................................................................................... 280 d- İtikâdî Meseleler................................................................................................................................................. 282 e- Kazanç................................................................................................................................................................ 283 f- Nesep .................................................................................................................................................................. 283 g- Nikâh.................................................................................................................................................................. 283 ğ- Sulh .................................................................................................................................................................... 285 h- Şuf’a................................................................................................................................................................... 285 ı- Talâk ................................................................................................................................................................... 286 i- Tazmînat ............................................................................................................................................................. 290 j- Ticaret ................................................................................................................................................................. 290 k- Vakıf .................................................................................................................................................................. 292 l- Vekâlet ................................................................................................................................................................ 296

4- Mâni .......................................................................................................................................................296 5- Sıhhat-Fesad-Butlân...............................................................................................................................300

a- Sıhhat.................................................................................................................................................................. 301 b- Fesâd .................................................................................................................................................................. 302 c- Butlân ................................................................................................................................................................. 311 ç- Mevkûf ............................................................................................................................................................... 315

C- MAHKÛM FÎH ..........................................................................................................................................315

1- Zorluk Kavramı ......................................................................................................................................316 2- Hakların Tasnifi .....................................................................................................................................317

a- Sırf Allah Hakkı Olan Hükümler........................................................................................................................ 317 b- Sırf Kul Hakkı Olan Hükümler .......................................................................................................................... 319 c- Kendisinde İki Türlü Hak Birleşmekle Beraber Allah Hakkının Galip Olduğu Hükümler ................................ 320 ç- Kendisinde İki Türlü Hak Birleşmekle Beraber Kul Hakkının Galip Olduğu Hükümler ................................... 320

4- MAHKÛM ALEYH....................................................................................................................................321

1- Ehliyet ....................................................................................................................................................322 2- Ehliyeti Daraltan Veya Ortadan Kaldıran Durumlar ............................................................................324

a- Cünûn ................................................................................................................................................................. 324 b- Ateh.................................................................................................................................................................... 325

vii

c- Sefeh................................................................................................................................................................... 326 ç- Sekr .................................................................................................................................................................... 327 d- İkrâh ................................................................................................................................................................... 329 e- Unutma............................................................................................................................................................... 335 f- Hata..................................................................................................................................................................... 336 g- Hastalık .............................................................................................................................................................. 337 ğ- Sığar ................................................................................................................................................................... 340

III- KAYNAKLAR ............................................................................................................................................343

A- KAYNAK KAVRAMI...............................................................................................................................343

B- MEZHEP KAVRAMI ................................................................................................................................348

1- Halk Açısından .......................................................................................................................................348 2- Yargı Açısından......................................................................................................................................350 3- Fetvâ Makamı Açısından........................................................................................................................352

C- KAYNAK VE MEZHEP UYGULAMASI ................................................................................................353

1- Hanefî Mezhebi ......................................................................................................................................354 a- İsim Vermeden Nakil ......................................................................................................................................... 354 b- İsim Vererek Nakil ............................................................................................................................................. 355 c- Mezhep Kaynaklarını Değerlendirme................................................................................................................. 357 ç- Mezhep âlimlerinin Görüşlerine Yer Vermesi.................................................................................................... 361

1) Yorumsuz Nakil ............................................................................................................................................ 362 a) İmam Ebû Hanîfe..................................................................................................................................... 362 b) İmam Ebû Yusuf...................................................................................................................................... 363 c) İmam Muhammed.................................................................................................................................... 363 ç) İmam Ebû Yusuf-İmam Muhammed (İmâmeyn)..................................................................................... 364 d) İmam Ebû Hanîfe -İmam Ebû Yusuf (Şeyhayn) ...................................................................................... 364 e) İmam Ebû Hanîfe -İmam Muhammed (Tarafeyn) ................................................................................... 364 f) İmam Ebû Hanîfe -İmâmeyn .................................................................................................................... 365 g) İmam Ebû Hanîfe – İmam Züfer.............................................................................................................. 365 ğ) İmam Ebû Yusuf-İmam Züfer ................................................................................................................. 365 h) İmam Muhammed – Sâirler ..................................................................................................................... 365 ı) Görüşlerine Yer Verilen Diğer Fakihler ................................................................................................... 366

2) Tercihde Bulunarak Nakil ............................................................................................................................. 366 a) İmam Ebû Hanîfe’nin Görüşüne Karşı İmâmeyni Tercih ........................................................................ 366 b) İmam Muhammed Görüşünü Tercih........................................................................................................ 367 c) İmam Ebû Yusuf’un Görüşünü Tercih..................................................................................................... 367 ç) İmâmeyn’in Görüşüne Karşı İmam Ebû Hanîfe’nin Görüşünü Tercih .................................................... 368 d) Kerhî’nin Görüşünü Tercih...................................................................................................................... 368 e) Tercihin Kadıya Bırakılması.................................................................................................................... 368 f) Fakihlerin Tercihlerini Tercih .................................................................................................................. 369 g) Hanefî Mezhebine Karşı Sahâbe Görüşünü Tercih.................................................................................. 370 ğ) İmam Ebû Hanîfe – İmâmeyn’e Karşı Meşâyih-i Müteahhirinin Görüşünüi Tercih................................ 370 h) Mezhepde “Kavl-İ Kavi” Ve “Meşhûr” Olanın Aksine Padişah Fermanını Tercih ................................. 370 ı) Kendi Tercihleri (Müftâ Bih / Muhtâr/ Esah / Azhar) .............................................................................. 371 i) Görüşlerin Cem’i (Telfîk)......................................................................................................................... 375 j) Bazı İmamların Görüşünü Tercih ............................................................................................................. 376 k) Diğer Mezhepler ...................................................................................................................................... 376

aa) Diğer Mezheplerin Kaynaklarından Yararlanma Yöntemi ....................................................... 377 ab) Hanefî Mezhebi İle Diğer Mezhepler Arasındaki Tartışmalı Konular Karşısındaki Tutumu 377

IV- FETVÂ USULÜ...........................................................................................................................................380

A- DİL .............................................................................................................................................................380

B- ÜSLUP .......................................................................................................................................................382

1- Müsteftîlerin Üslupları ...........................................................................................................................386 2- Müftünün Üslubu....................................................................................................................................386

a- Azarlama ve Tahkir ............................................................................................................................................ 388 b- “Bilmiyorum” Cevapları .................................................................................................................................... 389

viii

c- Anlaşılmayan Sorular Hakkında Açıklama İstemesi .......................................................................................... 389 c- Kesin Olmayan Cevaplar.................................................................................................................................... 390 d- Meseleleri Tashih Edişi ...................................................................................................................................... 391 e-Vicdana Havale ................................................................................................................................................... 391

1) Adâlet ve Mürüvvet ...................................................................................................................................... 392 2) Allah Korkusu............................................................................................................................................... 392 3) Azâb-ı Elîm................................................................................................................................................... 393 4) Beddua .......................................................................................................................................................... 393 5) Fasıklık ......................................................................................................................................................... 393 6) Ehl-i Hevâ ..................................................................................................................................................... 394 7) La’net............................................................................................................................................................ 395 8) Müslim Olan Öyle Eylemez.......................................................................................................................... 396 9) Tevekkül ....................................................................................................................................................... 396

C- YÖNTEM...................................................................................................................................................397

1- Teori ve Pratik Arasındaki Tavrı............................................................................................................397 2- Niyet – Zâhir-i Hâl Ayırımı ....................................................................................................................398 3- İhtiyât ve Tesâhül ...................................................................................................................................399 4- Hîle-i Şer’iyye ........................................................................................................................................401 5- “Diğer el-Cevab”lı meseleler ................................................................................................................403

SONUÇ ...............................................................................................................................................................407

BİBLİYOGRAFYA ...........................................................................................................................................414

ix

KISALTMALAR

age : Adı geçen eser.

b. / bin / İbn : Oğlu

Bk. : Bakınız

c. : Cilt

DİA : Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi

DİB : Diyanet İşleri Başkanlığı

Ed. : Editör

Ef. : Efendi

Hzr. : Hazırlayan

İA : Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi

İst. : İstanbul

İÜİFK : İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi

MTM : Milli Tetebbular Mecmûası

Nşr : Neşreden

ö. : Ölüm

ra : Radıyallahu anh

s. : Sayfa

sav : Sallellâhu aleyhi ve sellem

SHMHK : Sadberk Hanım Müzesi Yazma Eserler Kataloğu, Hüseyin Kocabaş

Koleksiyonu

Slm. Ktp. : Süleymaniye Kütüphanesi

sy. : Sayı

TDK : Türk Dil Kurumu

Thk. : Tahkik

trc. : Tercüme

ts. : Tarihsiz

TTK : Türk Tarih Kurumu

Ünv. : Üniversite

vr. : Varak

x

ÖNSÖZ

Hamd hayatı yaratan ve kurallarını koyan Allah’a, salât ve selâm bütün insanlığa örnek

olarak gönderilen ve hayatı kuralına göre yaşayan Hz. Muhammed Mustafa’ya (s.a.v.), onun

izinden giden bütün âl ve ashabına olsun.

Osmanlı Devleti’nin hukuk, ahlâk ve düşünce hayatında etkili olmuş şahsiyetlerden biri

olarak Ebussuûd Efendi, müderrisliğe başladığı 922/1516 yılından, vefât ettiği 982/1574

yılına kadarki 60 senesini müderris, kadı, kazasker ve şeyhülislâm olarak geçirmiş, bu esnada

eserler vermiş, kanunlar hazırlamış ve fetvâlar yayınlamıştır.

Bu çalışmada, onun bu altmış yıllık hayatında vermiş olduğu fetvâları tanıtılmaya, fıkıh ve

fetvâ usûlü açısından tahlil edilmeye çalışıldı.

Üç bölümden meydana gelen tezin giriş bölümünde araştırmanın önemi, sınırları ve

kaynakları üzerinde durulmuştur.

Birinci bölümde, Ebussuûd Efendi’nin hayatı ve eserleri incelenmiştir. Dönemi,

dönenimdeki başlıca problemleri kısaca özetledikten sonra onun hayatı, yetişmesi, görevleri,

kişiliği hakkında söylenenler ve eserleri tanıtılmıştır. Bu güne kadar hakkında yapılan

çalışmalardan farklı olarak kütüphane, biyografi ve bibliyografya kaynaklarında kendisine

isnad edilen eserlerin bir çoğu tek tek incelenerek risaleleri ile fetvâları ayıklanmaya, isnad

edilen eserlerin ona ait olup olmadığı tespit edilmeye çalışılmıştır.

Tezin ikinci bölümünde, Ebussuûd Efendi’nin fetvâları nicelik olarak ele alınmıştır.

Fetvâlarını nakleden kaynaklar, bu kaynakların hacmi ve güvenilirliği üzerinde durulmuş,

ayırca fetvâlarında yer alan konular ve konular kadar önem arzeden kavramları tespit ve tahlil

edilmeye çalışılmıştır. Tespit edilen 7185 adet fetvâsında fıkıh ile ilgili konularda rakamsal

bazı tespitler yaparak en fazla hangi konuların yer aldığı, fetvâlarında önemli yer işgal eden

akâid ve tasavvufla ilgili problemlerde hangi konular ve kavramlara yer verildiği belirlenmeye

gayret edilmiştir.

Üçüncü bölümde, söz konusu fetvâları fıkıh ve fetvâ usûlü açısından ele alınmıştır.

İnceleme deliller, hükümler ve kaynaklar olmak üzere üç başlık altında sürdürülmüş, deliller

bölümünde fıkıh usûlündeki delil kavramına kısaca yer verdikten sonra Ebussuûd Efendi’nin

fetvâlarında dayandığı deliller sıralanarak, bunlara ne kadar ve nasıl yer verdiği örnekleriyle

tahlil edilmiştir. Hüküm kavramına temas edildikten sonra fetvâları hüküm kavramı açısından

xi

incelenmiştir. Bunların ardından Osmanlı fetvâ tarihi açısından en fazla önem arzeden yönü

olarak fetvâlarının kaynaklarına geçilmiştir. Mezhep kavramı, Ebussuûd Efendi’nun bu

olguya bakışı ve bununla ilgili uygulamaları örnekleriyle ortaya konmaya çalışılmıştır. Hanefî

mezhebi başta olmak üzere diğer mezheplerin kaynaklarına ne oranda yer verdiği ve hangi

kaynakları kullanıldığı, kaynaklar ve şahsiyetler bazında yine örnekleriyle incelenmiştir. Bu

arada Ebussuûd Efendi’nin nakilciliği ile tercih ve özgün ictihadları da ayrıca belirlenmiştir.

Araştırma, ulaşılan sonuçların sunulduğu bir sonuç kısmı ile bitirilmiştir. Böylece genelde

İslâm hukuku, özelde ise Osmanlı hukuk tarihi açısından dikkate değer bir önem arzeden,

Osmanlı Devleti’nin son dönemlerine kadar fetvâları ve görüşleriyle gündemdeki yerini

koruyan Ebussuûd Efendi’nin daha yakından tanınmasına çalışılmıştır.

Tezin belirlenmesi ve tamamlanmasında başından beri ilgi, yardım ve verimli irşadlarını

esirgemeyen tez danışmanım, değerli hocam Sayın Prof. Dr. Ahmet YAMAN beyefendiye,

yine tezin proje ve oluşum sürecinde zaman ayırarak yakından ilgilenen kıymetli hocam Sayın

Prof. Dr. İ. Kâfî DÖNMEZ beyefendiye, tezin tashih ve tasnifinde özenle emek sarfeden

değerli dostum Musa ALAK’a ve son olarak tezin ana kaynakları olan yazma eserlere ulaşma

ve istifade etmede gösterdiği yardımlarından dolayı Süleymaniye Kütüphanesi müdürü Sayın

Dr. Nevzat KAYA beyefendiye en kalbî teşekkürlerimi arzetmeyi bir borç bilirim.

25. 12. 2006

Pehlul DÜZENLİ

1

GİRİŞ

KONUNUN ÖNEMİ, SINIRLARI VE KAYNAKLARI

I- KONUNUN ÖNEMİ VE SINIRLARI

İslâm hukukunun temel kaynakları Kitap, sünnet, icmâ ve kıyas olarak sıralanmaktadır.

Bu delillerden kıyas, hukukun birinci dereceden temeli olan Kitap ve sünnetin, yaşanan

hayata tatbiki ve yaşanan problemlere bu iki kaynaktan çözüm üretme gayretinin bir başka

adıdır. İslâmın ilk yıllarından beri başta Rasulullah (s.a.v.) olmak üzere, sahâbe, tâbiîn ve

tebe-i tâbiînin yaptıkları çalışmaların büyük bölümü çeşitli şekillerde kayda geçirilerek

günümüze kadar gelmiştir. İmâm Ebû Hanîfe’nin “el-Fıkhu’l-Ekber’ örneğinde görüldüğü gibi,

ilk dönemlerde itikâdî konuları da içeren bir terim olarak kullanılan "fıkıh" terimi, daha sonra

kavramsal bir daralmaya uğrayarak, ibâdât, muâmelât, münâkahât ve ukûbât konularında

yapılmış fıkhî çalışmaların özel bir adı olmuştur. Günümüzde bu terimin yanında yaygın

olarak "İslâm Hukuk" terimi de kullanılmaktadır.

İslâmın ilk yıllarında başlayan ve büyük bir kısmı kayda geçirilerek günümüze kadar

intikal eden bu çalışmalar, sonraki hukukçulara da örnek olmuş, bu çalışmalardan cesaret

alarak biri pratik, diğeri teorik olmak üzere iki ayrı hukuk çalışması yapılmıştır. Bunlardan

yaşanan hayata çözüm üreten pratik hukuk çalışmaları "fetvâ/fetâvâ", "nevâzil", "vâkı'ât",

“mesâil / el-Es’ile ve’l-Ecvibe1” vb. başlıklar altında tasnif edilmiştir. Çalışma konumuz olan

Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi’nin (ö. 982/1574) fetvâları, işte bu özellikleri taşıyan bir fıkıh

ürünüdür.

Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi'nin, otuz küsür yıl gibi uzun bir süresi Şeyühlislâmlık

olmak üzere toplam altmış yıl kadar din hizmetinde bulunmuş olması; bu görevinin

Osmanlı'nın bir çok kurum ve kuruluşunun oluştuğu ve devletin yükseliş dönemini yaşadığı

bir döneme rast gelmesi; hazırladığı Ma'rûzât ve Kanunnâmeler ile Osmanlı kanunnâmeleri

tarihinde özel bir yerinin olması; Kanûnî Sultan Süleyman (1520-1566), II. Selim (1566-

1574) ve III. Murad (1574-1595) devirlerinde şeyhülislâmlık, kazaskerlik ve diğer ilmî

mevkilerde bulunmuş bir çok ünlü âlimin hocası olması; verdiği fetvâlar ile Osmanlı devlet ve

toplumunun her kesiminde etkili olması; fetvâ ve fıkhî görüşlerinin Osmanlı’nın yıkılışına

kadar fetvâ makamı ve İslâm hukuku alanında çalışma yapan yerli ve yabancı birçok hukukçu

1 Bk. Düzenli, Pehlul, İslâm Fetvâ Tarihinde Fetvâ Edebiyatı Bibliyografya Denemesi, (Basılmamış doktora

semineri), Selçuk Ünv. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya, 2000, s. 1-50.

2

tarafından da kaynak kabul edilmesi gibi pekçok özelliği, Ebussuûd Efendi'nin fetvâlarının

incelenmesini zarûrî kılmaktadır.

Bu öneminden dolayıdır ki, geçmişte ve günümüzde Ebussuûd Efendi’nin fetvâları,

hukukî tahlil ve tespitleri üzerinde çeşitli çalışmalar yapılmıştır. Osmanlı döneminde bu

çalışmalar, fetvâlarının kaynaklarının tespiti ve onlardan alıntılar şeklinde kendini gösterirken,

modern araştırmalar, bu fetvâları daha çok hukuk tarihi açısından ele almakta, yaptığı yorum

ve verdiği fetvâların hukuk tarihi açısından değeri üzerinde yoğunlaşmakta, dolayısıyla da

pozitif hukuk açısından ele almaktadır. Biz ise bu tezimizde, diğerlerinden farklı olarak,

Ebussuûd Efendi’nin fetvâlarını, fıkıh ve fetvâ usûlü açısından değerlendirmeye çalışacağız.

Osmanlı müftülerinin fetvâlarının bulunabileceği kaynakları şu şekilde tasnif edebiliriz:

1- Müftülerin kendi imzalarını taşıyan şukkalar,

2- Şukkalardan "nukile min hattihi" şeklinde yapılan nakiller,

3- Yalnızca müftünün adı verilerek yapılan nakiller (Ketebehû Ebussuûd vb.),

4- Müftüler adına oluşturulmuş derlemeler,

5- Farklı kaynaklardan ve birkaç müftünün fetvâlarından oluşturulmuş derlemeler,

6-Çeşitli fıkıh ve tasavvuf kaynaklarında referans olarak verilen fetvâlar,

7-Şer'iyye sicillerinde kararlara kaynak olarak gösterilen fetvâlar,

8-Meşîhat Arşivi ile Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde bulunan çeşitli kayıtlar,

9-Tarih kaynaklarında olaylara mesnet olarak gösterilen fetvâlar.

Elimizdeki çalışma, temelde yazma eser kütüphanelerinde Ebussuûd adına tertip edilmiş

derlemeler ve onun imzasını taşıyan şukkalarla sınırlı olacaktır. Ancak diğer kaynaklardan

tespit edilebilen fetvâlara da zaman zaman yer verilecektir. Şer'iyye sicilleri, Başbakanlık

Osmanlı Arşivi ve Meşihat Arşivi gibi arşiv kayıtları ise çalışmanın dışında tutulacaktır.

II- KONUNUN KAYNAKLARI

Ebussuûd Efendi’nin fetvâları üzerine pekçok araştırmacı emek sarfetmiştir. Bunların

başında Zahit AKSU, Ertuğrul DÜZDAĞ, Colın IMBER ve Ahmet AKGÜNDÜZ gelmekte,

son olarak da Abdullah DEMİR’in çalışması bu alanda kendini göstermektedir. Bunlardan

Ertuğrul DÜZDAĞ, Çorlulu Sinan b. Ramazan’ın iki ayrı derlemesini başlıklandırarak

yayınlamıştır. Colın IMBER’in çalışması Velî b. Yusuf derlemesi, Ertuğrul DÜZDAĞ’ın

neşri, Paul HORSTER’in Ma’rûzât’ı, Milli Tetebbu’lar Mecmûası yayını olan Kanunnâme’yi esas

alarak belirli konuların İslâm Hukuk tarihi açısından incelenmesi ile sınırlı olmuştur. Ahmet

3

AKGÜNDÜZ Osmanlı Kanunnâmeleri projesi kapsamında Ma’rûzât, Kanunnâme vb. bazı

risâleleri neşretmiştir. Abdullah DEMİR ise, tezinden anlaşıldığı kadarıyla herhangi bir

sınırlama yapmaksızın, ulaşabildiği yirmidört civarındaki yazma mecmûadan yararlanarak

tezini hazırlamıştır.

Biz ise, Ebussuûd Efendi’nin fetvâları ve Ma’rûzât’ına dayandırdığımız bu çalışmayı,

kaynakça sayısını biraz daha genişleterek tamamladık. Başta Süleymaniye Kütüphanesi olmak

üzere diğer yazma eser kütüphanelerinin katalogları üzerinden “Mecmûatü’l-Fetâvâ”, “Fetâvâ”,

“Fetvâ” ve “Ebussuûd” gibi anahtar kelimeleri ile yaptığımız taramada 1017 adet fetvâ

mecmûası tespit ettik. Bu mecmûaları tek tek gözden geçirme sonucunda Ebussuûd

Efendi’nin fetvâları açısından önem arzedenleri ayıkladık. Şukka, müstakil metin, metin ya da

kenar kayıt olarak 518 adet mecmûa belirledik. Esasen Ebussuûd Efendi’nin fetvâlarının bir

bütün halinde tespiti için bu mecmûaların bütününden hareketle ortak bir metnin

hazırlanmasının zorunlu olduğunu gördük. Ancak doktora tez süresi açısından böyle bir

çalışma yapmanın imkansızlığını dikkate alarak bunlardan önemli gördüklerimizden, örnek

teşkil edebilecek miktarını esas alarak ortak bir metin oluşturduk ve tezimizi bu metin

üzerinden hazırlamaya gayret ettik.

Bu çalışmada esas alınan eserleri şu şekilde sıralayabiliriz:

1- Fetvâlar:

a- Şukkalar:

Slm. Ktp. Şehid Ali Paşa, 1072, 1073, 2867 ve 2868 ile Slm. Ktp. Fatih, 2349 ve 2419

nolu nüshalar;

İstanbul Belediye Kütüphanesi Atatürk Kitaplığı, Muallim Cevdet, 576 nolu mecmûa;

İstanbul Ünv. Merkez Kütüphanesi, Nadir Eserler-Türkçe 2088, 2112 ve 4401 nolu

nüshalar .

b- Fetvâ Mecmûaları:

1) Müstakil Mecmûalar: Velî b. Yusuf ve Çorlulu Sinan b. Ramazan (Ertuğrul DÜZDAĞ

neşri) derlemeleri ile istinsah tarihleri bakımından önem arzeden ancak mürettipleri

belirtilmemiş olan Slm. Ktp. İsmihan Sultan 223 ve 241 nolu nüslahar.

2) Kenar ya da metin kaydı olarak Ebussuûd Efendi’nin fetvâlarını nakleden ve fetvâları

hakkında tahlil ve değerlendirmelerde bulunan 84 âdet eser ve mecmûa ki şunlardır:

4

1. Fetâvâ et-tecrid, Slm. Ktp. Ayasofya, 1562.

2. Fetâvâ-yı İbn Nüceym, Slm. Ktp. Esad Ef., 929/1.

3. Fetâvâ-yı müteferrîka, Bayezid, 2763.

4. Fetâvâ üskûbî, Slm. Ktp. Âşir Ef., 133; Slm. Ktp. Esad Ef., 1094.

5. Fetâvâ, Millet Ktp. Ali Emîrî Efendi, Şry. 1336/3.

6. İbrahim el-Halebî, Mültekâ Metni öncesi, Nuruosmaniye, 1475/2 (1868); Süleymaniye

Kütüphanesi, Slm. Ktp. Esad Ef., 994.

7. Kerenbeşî Mustafa Efendi, Mecmûa-i Kerenbeşî (Şeyhülislâm Yenişehirli Abdullah

Efendi fetvâları), Atıf Ef., 1034.

8. Mecmûa-i hutab-i şerife, Slm. Ktp. Esad Ef., 3716.

9. Mecmûa, Slm. Ktp. Antalya Tekelioğlu, 852; Slm. Ktp. Aşir Ef., 270; Slm. Ktp.

Ayasofya, 1540; Slm. Ktp. Esad Ef, 933; 939; 954; 3713; 1802; 3334; 334; 3384; 3406; 3412;

3448; 3463; 3697; 3702; 3706; 3715; 3719; 3727; 3729; 3762; 3783; 3796; 3805; 3809; 3811

ve 3814; Slm. Ktp. Fatih, 2349 ve 2419; Millet Ktp. Ali Emîri Şry., 90; Slm. Ktp. Şehid Ali

Paşa, 1072; 2867 ve 2868.

10. Mecmûatü’l-fetâvâ, Slm. Ktp. Esad Ef., 914, 955; 1074; Slm. Ktp. Antalya-

Tekelioğlu, 370.

11. Mecmûatü’l-fevâid, Slm. Ktp. Esad Ef., 927.

12. Mecmûatü’l-fıkıh, Slm. Ktp. Esad Ef. 943.

13. Menâkıbnâme-i Şeyh Muhammed Nasûhî el-Halvetî el-Üsküdârî, Millet Ktp. Ali

Emiri, Şry. 1104/4.

14. Şeyhülislâm Ankaravî Mehmet Emin Efendi (ö. 1098/1687) Fetâvâ Ankaravî, Slm.

Ktp. Aşir Ef, no: 545, 134; Esad Ef., 545; Ayasofya, no: 1545, 1547.

15. Şeyhülislâm Çatalcalı Ali Efendi (ö. 1103/1692), Fetâvâ Ali Efendi, Slm. Ktp. Esad

Ef., no: 1067, 1082; Aşir Ef., no: 138; Ayasofya, 1572; Atıf Ef., 1143.

16. Şeyhülislâm Menteşîzâde Abdurrahim Efendi (ö. 1128/1716), Fetâvâ Abdurrahim,

Slm. Ktp. Aşir Ef., 137; Ayasofya, 1570, 1546.

17. Şeyhülislâm Müeyyedzâde, Mecmûa-i Müeyyedzâde, Esad Ef., 1109, Esad Ef., 1110;

5

18. Şeyhülislâm Yenişehirli Abdullah Efendi (ö. 1155/1742), Behcetü’l-fetâvâ, Slm. Ktp.

Antalya Tekelioğlu, 360, 377.

19. Şeyhülislâm Zekeriya b. Bayram, (ö. 1001/1593), Fetâvâ Yahya b. Zekeriyyâ b.

Bayram, Nuruosmaniye,1596/1998; Slm. Ktp. Esad Ef., no: 1087.

2- Ma’rûzât mecmûaları:

Slm. Ktp. Esad Efendi, 3783; 892; 3425; 3487; 3715; 3809; 585; 952; 3612; Bağdatlı

Vehbi, 569; 551; Yazma Bağışlar, 4550.

Bayezid Devlet Kütüphanesi, Veliyyüddin, 1547/4.

İst. Ünv. İlahiyat Fakültesi Ktp., 1.

Köprülü Ktp., 99/III.

Milli Tetebbu’lar Mecmûası, II, 337-348.

Görüldüğü gibi, bu çalışma gerek metod ve gerekse kaynak zenginliği bakımından bugüne

kadar yapılmış çalışmalardan farklılık arzetmekte, böylece de Ebussuûd Efendi’nin hukukçu

kişiliğini tanımaya bir adım daha yaklaşmaya katkıda bulunmaktadır.

6

BİRİNCİ BÖLÜM

ŞEYHÜLİSLÂM EBUSSUÛD EFENDİ’NİN YAŞADIĞI DÖNEM, HAYATI,

KİŞİLİĞİ VE ESERLERİ

7

I- YAŞADIĞI DÖNEM

Ebussuûd Efendi, Yavuz Sultan Selim (1512-1520) Kanûnî Sultan Süleyman (1520-

1566) ve II. Selim ve III. Murad devirlerinde yaşamıştır. Osmanlı tarihinde Yavuz ve Kanûnî

dönemi devletin teşekkül ve tekâmülünde zarûrî birer merhaledir. İkinci Bayezid’in devleti

inhilale ve memleketi anarşiye doğru götüren gevşekliğinden sonra Yavuz’un lüzumundan

fazla sürmüş olan şiddet devri büyük bir ihtiyaca tekabül etmiş ve bu ihtiyaç temin edilip

devlet kurtarıldıktan sonra Kanûnî’nin adalet devri artık nizam ve intizam ihtiyacını

karşılamıştır2.

Dönemin kimliği açısından ise Schact’ın ifadesiyle, “Osmanlı Sultanları, özellikle I. Selim ve

Kanûnî Sultan Süleyman dindar bir hükümdar olma arzularında ilk Abbasi halifelerinden çok daha

ciddi idiler ve İslâm hukukuna Hanefîlik şekli altında, Abbasilerin ilk dönemlerinden itibaren yüksek

bir maddi uygarlığa ulaşmış bir toplumda sahip olabileceği en üstün etkinlik derecesini

sağlamışlardır”. Diğer bir ifadeyle bu çağın hedefi yeni bir sosyo-kültürel gelişme başlatmak

değil, yaşayan ve üstünlüğü sorgulanmayan bir geleneği daha da olgunlaştırmaktı. Dönemin

tanık olduğu sosyo-politik yeniden örgütlenmelerin de, kültürel gelişmelerin de rehberi, İslâm

uygarlığının uzun mirasıydı3.

Danişmend bu döneme mührünü vuran olayları ve uygulamaları şu şekilde sıralamaktadır:

Yavuz’un şiddetli ve örfî hareketlerine mukabil Kanûnî devrinde adalet ve hukuk

çalışmalarının idarî disiplin altına alınması, saray-padişahlık ilişkilerinin düzenlenmesi ve

maliyenin yeniden düzenlenmesi4.

Ebussuûd Efendi’nin yaşadığı dönemi önemli yapan diğer bir yön, Osmanlı ilim ve kültür

geleneğini oluşturan önemli şahsiyetlerin de bu dönemde yaşamış olmalarıdır. Nitekim

Müeyyedzâde Abdurrahman Efendi (ö. 922/1516), İbn-i Teymiyye (ö. 661/728) geleneğiyle

örtüşen Birgivî Mehmed Efendi (ö. 981/1573), tasavvufî gelenekle etkin olan Molla Kabız (ö.

934/1527) 5

; mimari geleneği oluşturan Mimar Sinan (ö. 997/1588), şiîr ve edebiyat

2 Dânişmend, İ. Hami, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, İstanbul, 1971, II, s. 62. 3 Öz, Mehmet, “Klasik Dönem Osmanlı Siyasî Düşüncesi: Tarihi Temeller ve Ana İlkeler”, İslâmi Araştırmalar

Dergisi, c.: 12, sy. 1, 1999, s. 27. 4 Peçevî İbrahim Efendi, Peçevî Tarihi, (hzr. : Bekir Sıtkı Baykal) Ankara, 1999, I, 6 7; Dânişmend, a.g.e., II, s.

62-65. 5 Bk., Ocak. Ahmet Yaşar, “İbn Kemal’in Yaşadığı VI ve XVI. Asırlar Türkiye’sinde İlim ve Fikir Hayatı”,

Şeyhülislâm İbn Kemâl Sempozyumu, Ankara, 1989, s. 32-33.

8

geleneğinde etkin isim Fuzûlî (ö. 963/1556), ahlâkî geleneği oluşturan Kınalızâde Ali (ö.

979/1572)6 vd. hep bu dönemde yaşamışlardır.

Sosyal, siyasal ve kültürel olaylar bakımından oldukça önemli ve canlı olan Ebussuûd

Efendi döneminin problemleri, fetvâlar ışığında geniş olarak ele alınacağından burada çeşitli

kaynaklarda dönem ile ilgili yapılan bazı tespitlere yer verilmekle yetinilecektir.

A- DİNÎ- KÜLTÜREL DURUM

Aydın sınıfını ulemânın oluşturduğu bu dönemde, Osmanlı Devleti’nin genel siyasal ya da

dinî kültürünü Oğuz Destanı, halk inancı veya ilahî rüyalar gibi popüler yahud edebi

menkıbeler yerine, tamamen ilmî tarih yazımı ve sünnî medrese İslâmından tasvip ve

meşruiyet sağlamaya çalıştığı görülmektedir7. Ancak devletin kültürel alanda böyle bir yol ve

yöntem benimsemesi Osmanlı’da sonu gelmez kimi tartışmaların başlangıcı da olmuştur. Bu

tartışmalar kendisini daha çok tasavvuf alanında gösterecektir: Düşünceler, davranışlar ve

idamlar.

Ebussuûd Efendi’nin en fazla uğraştığı konuların başında tarikatler ve tasavvufî

problemler gelmektedir. Ebussuûd Efendi dönemi tarikat ve tasavvuf merkezli tartışmaların

geçmişten intikal eden bir mesele olması sebebiyle geçmişine gözatmakta fayda olacaktır.

Bazı tarihçilere göre Osmanlı Devleti teşkilatı üç aşamaya ayrılmaktadır. Bunlar Orhan

Gâzî (1324-1362), II. Mehmet (1451-1481) ve Kanûnî Sultan Süleyman (1520-1566)

dönemleridir8

. Devlet teşkilatının oluşum ve değişim geçirdiği bu devrelerde, düşünce

hayatının da etkilenmesi kaçınılmazdır. Düşünce hayatı açısından bu dönemlerden Orhan

dönemini aşiret dönemi anlayışının devam ettiği, II. Mehmet dönemini arayış, Kanûnî

dönemini de olgunlaşma ve netleşme dönemi olarak nitelendirmek mümkündür.

Burada Osmanlı dînî düşüncesinin oluşum dönemindeki etkin taraflar olan “ulema”,

“fukara” ve “ümerâ” sınıflarının genel durumuna bir göz atılacaktır.

6 Öz, “Klasik Dönem Osmanlı Siyasi Düşüncesi”, s. 28-33. 7 Colin İmber, “Osmanlı Hanedanı Efsanesi”, (trc. Dr. Seyfettin Erşahin), İslâmi Araştırmalar Dergisi, c.: 12,

sayı: 1, 1999, s. 25. 8 Köprülü, M. Fuad, Bizans Müesseselerinin Osmanlı Müesseselerine Tesiri, Ankara, 2004, s. 23.

9

1- Ulemâ

Osmanlı ilmiyesi ahî şeyhi Şeyh Edebali’nin (ö. 727/1326)9 riyasetinde Dursun Fakih (ö.

728/1327)10

ile başlamış, vahdet-i vücudculuğu ile bilinen Davûd-i Kayserî (ö. 751/1351) ve

yine aynı çizgideki Molla Fenârî (ö. 828/1424) ile devam etmiştir11

. Yıldırım Bayezid

döneminde (1389-1403) ilk talebe kanunnâmesi çıkarılmış12

, Fatih Sultan Mehmed zamanında

da (1451-1481) medreseler mertebelere ayrılmıştır13

.

İlk Osmanlı medreselerinde okutulan dersler mahiyet itibariyle Selçuklu medreselerinde

okunan derslerin aynı veya az farklı devamı idi14

. Selçuklu dönemi âlimlerinin yanında

kitapları en çok okunan diğer âlimler de İbn Hâcib (ö. 646/1248), Taftâzânî (ö. 792/1389) ve

Seyyid Şerif Cürcânî (ö. 816/1413) gibi âlimlerdir15

.

Osmanlı ilim geleneği ise Râzî (ö. 606/1209-10), Birgivî, Müeyyedzâde ve Devvânî (ö.

924/1518) ekolleri üzerine kurulmuş, ancak bunlardan Râzî ve Birgivî ekolünün dışında

kalanlar tutunamamıştır16

. Birgivî ekolü, Kadızâdeliler ile devam ederken, Râzî ekolü ise

Molla Fenârî (ö. 834/1431), İbn Kemâl (ö. 940/1533) ve onun öğrencisi Ebussuûd Efendi (ö.

982/1574) ile devam etmiştir17

.

Başlangıçta tekke ile yan yana hatta birlikte hareket eden Osmanlı medresesi, XIV.

yüzyılın ikinci yarısından sonra tekkelerde oluşan bazı dini düşünceye karşı belirli bir

mücadelenin içinde olmuştur. Ancak Osmanlı medresesinin, Osmanlı dînî düşüncesinde,

resmî devlet İslâmı ile entellektüel zümrenin İslâm anlayışına yön verdiği, bunun dışında

tekke ve halk arasında etkili olamadığı görülmektedir18

.

9 Aslen Karamanlıdır. Osman Gâzî'nin kayınpederi. Şer'î ilimleri Şam'da tahsil etti. Ebu'l-Vefâ tarikatına

mensub bir sûfî idi. 726/1325 de 120 yaşında vefât etti. (Taşköprüzâde, eş-Şekâiku'n-Nu'maniyye fî ulemâi'd-Devleti'l-Osmâniyye, İstanbul, 1985, I, 20-21; Bursalı Mehmet Tahir, Osmanlı Müellifleri, İstanbul, ts., I, 211)

10 Aslen Karamanlıdır. Edebâlî'nin öğrencisi ve dâmâdı. (Taşköprüzâde, Şekâik, s. 21) 11 Baltacı, Cahit, İslâm Medeniyeti Tarihi, İstanbul, 2005, s. 153. 12 Baltacı, a. g. e., s. 154. 13 Baltacı, a. g. e., s. 155. 14 Bilge, Mustafa, İlk Osmanlı Medreseleri, İstanbul, 1984, s. 42. 15 Bilge, a. g. e., s. 43 16 Ocak, Ahmet Yaşar, "İbn Kemâl'in Yaşadığı XV. ve XVI. Asırlar Türkiye'sinde İlim ve Fikir Hayatı", s. 30-

32. 17 Ocak, a.g.e., s. 31-32. 18 Ocak, “Din ve Düşünce”, Osmanlı Medeniyeti Tarihi, (Ed.: Ekmeleddin İhsanoğlu), İstanbul, 1999, I, 11-113.

10

XVI. yüzyılın ilk yarısında (1500-1566) iyice günyüzüne çıkan bu karşılaşmada, ilmiye

mensuplarının, bir kısım tasavvufî konularda meşâyihten farklı düşünmekle birlikte, yine de

genel manada tercihlerini tasavvuftan yana koydukları çeşitli araştırmacılar tarafından ifade

edilmektedir19

.

2- Fukarâ

Başlangıcından XVI. asra kadarki dönemde Osmanlı topraklarında etkin olan tasavvufî

hareketlerin, Vefâîlik, Babaîlik, Rum Abdalları (Abdâlân-ı Rum)20

, Bektaşîlik21

, Haydarîler,

Işıklar, Torlaklar22

, Melâmîlik, Kalenderîlik, Hurûfîlik, Mevlevîlik, Kızılbaşlık, Râfızîlik,

Safeviyye23

ve Yesevîlik olduğu görülmektedir. Bu tarikatlardan Mâveraünnehir, Hârizm, Irak

gibi bölgelerde ve özellikle şehir muhitlerinde gelişenler sünnî eğilimli idiler. Buna karşılık

Horasan, Azerbaycan gibi eski İran kültürünün yahut Orta Asya'nın şehirlerden uzak

yerlerinde eski Türk inançlarının hâkim bulunduğu sahalardaki tarikatlar ise, daha ziyade

gayri sünnî bir mahiyet arzediyorlardı24

.

Tasavvufî ekoller konusunun başlıca problemi şüphesiz İbnü’l-Arabî (ö. 638/1241)

tartışmalarıdır25

. İbnü’l-Arabî tartışmaları esasen Ebussuûd Efendi döneminden önce

Şeyhülislâm İbn Kemâl döneminde de tartışılmıştır. Dolayısıyla kökleri daha öncelere

gitmektedir. Ancak bu tartışmalar İbn Kemâl’in konu ile ilgili fetvâlarına rağmen bitmemiş,

Ebussuûd Efendi döneminde devam etmiştir. Bu tartışmalarda siyasî otoritenin de ayrı bir yeri

olmuştur. Nitekim Kanunî Sultan Süleyman Han’ın, Muhyiddin b. Arabi ve Şeyh Sadreddin

Konevi’ye (ö. 673/1274) ta’n edenlerin zecri, men’i ve tedibi için Manisa kadısına ferman

gönderdiği26

çeşitli kaynaklarda geçmektedir. Devletin de taraf olduğu bu tartışmalar

Ebussuûd Efendi’nin Ma’rûzât’ına da yansımıştır. Ebussuûd Efendi bitmek tükenmek

bilmeyen bu tartışmaya Ma’rûzât yöntemiyle son vermeye çalışmıştır.

Tasavvufî davranışların başında Raks ve Devrân konusu gelmektedir. Esasen bir eğlence

tabiri olarak Raks “sıçrayıp oynamak” manasında kullanılan bir tabirdir. Raks, şarkın en eski

19 Öngören, Reşat, Osmanlılarda Tasavvuf Anadolu’da Sûfîler, Devlet ve Ulemâ, İstanbul, 2000, s. 342. 20 Ocak, Bektaşi Menâkıbnâmelerinde İslâm Öncesi İnanç Motifleri, İstanbul, 1983, s. 1. 21 Ocak, a.g.e., s. 2. 22 Dalkıran, Sayın, İbn Kemâl ve Düşünce Tarihimiz, İstanbul 1997, s. 19. 23 Dalkıran, a. g. e., s. 17-21. 24 Ocak, "Anadolu / Tasavvuf ve Tarikatlar" DİA, III, 113. 25 Tenkitler ve savunmalar için bk., Gelibolulu Muhammed b. Sâlih el Katib, Şerhu Fusûsi’l-hikem

mukaddimesi. Slm. Ktp., Esad Ef., 1751, vr. 1a-2a; Abdülgani Nablusî’nin görüşleri Slm. Ktp., Esad Ef., 1677/2, s. 102-188.

26 Millet Ktp., Feyzullah, 1048, vr. 72’de yapıştırma varak.

11

eğlencelerinden biridir. Eğlence ve şenlik zamanına göre türlü bediî vücut hareketleriyle ifade

edilmiş, oynayanlarla seyredenler neşelenmiştir. Mahallî ve millî rakslar haricinde bir de

şetâreti şehvete, neş’eyi tahrike tebdîl eden bir alaturka raks vardır ki eski İstanbul eğlenceleri

arasında buna “köçek oynatmak” denilir, bu türlü oyunculara “rakkâs” adı verilirdi27

.

Eğlence kültüründe bu manaya gelen raks, benzer şekilleriyle tasavvufa da girmiş ve zikir

esnasında vücudu çeşitli şekillerde hareket ettirmenin adı olmuştur. Ömer Tuğrul İnancer

raks-tasavvuf-mûsikîsi ilişkisini şöyle açıklamaktadır: “Bütün evrenin hiç değişmez bir ritim ve

ahenge sahip olduğu bilinmektedir. Bu ritim ve ahengin en güzel ve estetik ifadesi ise “dans”tır

(raks). Ancak bu dans, kalıpların dansı değil, kalplerin dansıdır. İşte tasavvuf âyinleri, bu

gerekçelere dayandırılarak müzik ve dans öğeleri ile oluşturulmuş dinî törenlerdir 28

”.

Bu anlayış ve amaçla tasavvufî hayatta yerini alan raks daha ilk çıktığı zamanlardan

itibaren tartışılmış, Osmanlı döneminde bu tartışmalar dozunu daha da artırmıştır. Gerek fetvâ

mecmûaları, fıkıh ve ahlak kaynakları gerekse risâlelerde raksın mahiyeti ve dinî hayattaki

yeri üzerinde birçok görüş beyân edilmiştir29

. Ebussuûd Efendi’de bu tartışmaların odağında

yer alanlar arasında olmuştur. Raks ve devrânın aleyhine olanlar da, lehinde olanlar da

Ebussuûd Efendi’ye atıflarda bulunmuşlardır. Bu husustaki tartışmalar ve iddialar ileride özel

olarak ele alınacaktır.

Tasavvufî hayatı yakından ilgilendiren diğer önemli konu, idamlar meselesidir. Bu

hususta kaynaklarda konu edilen ve tartışılan olaylar şöyle özetlenebilir: Molla Kabız,

Behram Kethüda Medresesesi Müderrisi Nadajh Sarı Abdurrahim, Hamza Bâlî30

; Molla

Kabız31

, Hubmesihiler olayı, Gülşenilik-Bayramiye Melamiliği, Hulûl Fikri, Bünyamin Ayaşi,

Pir Ali Aksarayi, İsmail Maşuki, Muhyiddin Karamani ve Hüsameddin Ankaravî32

ile ilgili

olaylar.

27 Pakalın, M. Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul, 1993, III, 8-9. 28 İnancer, Ömer Tuğrul, "Osmanlı Mûsikîsi Tarihinde Tasavvuf Mûsikîsine Bir Bakış", “XVII ve XVIII.

Yüzyıllarda Osmanlılarda Dinî Musiki”, Osmanlı, Yeni Türkiye Yayınları, X, 679. 29 Düzenli, Pehlul, Osmanlı Ulemâ ve Meşayihinin Gözüyle Müzik, Basılmamış Bitirme Tezi, DİB Haseki

Eğitim Merkezi, İstanbul, 2002, s. 81-107. 30 Necdet Sakaoğlu, Osmanlı Eğitim Tarihi, İstanbul, 1993, s. 34. 31 Dânişmend, Osmanlı Tarihi, II, s. 125-126. 32 Ocak, "İbn Kemâl'in Yaşadığı XV. ve XVI. Asırlar Türkiye'sinde İlim ve Fikir Hayatı", a.g.e., s. 29-35.

12

3- Ümerâ

Osman Gazi’den (ö. 727/1326) beri gaza, cihad, îlâ-yı kelimetullah ve Rafızilikle

mücadeleyi33

misyon edinen Osmanlı sultanları, başlangıçtan itibaren kendilerini ulemâ ve

fukarâ sınıfı arasında bulmuşlar, şehzadelik dönemlerinde bu iki zümreden birinin elinde

yetişmişler, devletin yönetiminde de etkisi altında bulundukları sınıfın anlayışını esas

almışlardır. Nitekim Osman, Orhan ve I. Murad’ın (1362-1389), bu sûfîlerle çok sıkı bir

işbirliği içinde olmasına karşın34

, Yıldırım Bayezid (1389-1402) zamanından itibaren daha

çok ulemâ çevreleri ile yakınlık kurulmaya başlanmıştır35

. Bir diğer tespite göre bu dönem, bir

yandan Abdâlân-ı Rum olarak tanımlanan dervişlerin heterodoks İslâm’ı yaşadıkları, diğer

taraftan ise Osmanlı Beylerinin sünnî İslâm siyasetini uygulamaya başladıkları bir devirdir36

.

Bununla beraber, Osmanlı hükümdarları, fukarâ veya ulemâdan hangisinin etkisi altında

olursa olsun, her zaman genel prensip olarak, hayatın bütün vechelerinde şer'î hukukun

icaplarına uymaya özel bir dikkat göstermiştir37

. Nitekim Osman Gazi Tanrı buyruğuna aykırı

bulduğu örfî vergileri kurduğu ilk pazarda kaldırdığı38

gibi, Orhan Gazi de, bastırdığı ve

Osmanlı’nın ilk parası olan sikkenin bir tarafında kelime-i şehâdet ile ilk müslüman halifeleri

olan Ebû Bekir, Ömer, Osman ve Ali'nin isimlerine39

yer vermiş, yaptığı işlerde de dönemin

kadılarına danışmıştır40

. Murad Hüdâvendigâr ise, Kosova meydan muharebesinde yaptığı

duada benzer inanç, duygu ve heyecanı dile getirmiştir41

.

Devletin sınırları ile birlikte nüfusunun artması, halk arasındaki düşünce gruplarının

çoğalması ve kimilerinin büyük halk kitlelerine sahip olmaları, Osmanlı sultanlarını

alışılagelen politikaların dışında yeni politikalar geliştirmeye zorlamıştır ki, bu da

merkeziyetçi bir yapıya geçişti. Ne varki bu merkezîleşme politikası, özellikle göçebe ve

konar göçer Türkmen zümrelerini rahatsız etmiş, bu rahatsızlık çeşitli tarikat gruplarına da

33 Ocak, “Din ve Düşünce”, I, 161-162. 34 Ocak, a.g.e., I, s. 128. 35 Ocak, a.g.e., I, s. 111. 36 Oğuzoğlu, Yusuf, “Osmanlı Kuruluş Dönemi Müesseselerindeki Sivil Karakter ve Devletin Gelişmesi

Üzerindeki Etkisi (1299-1402)”, Osmanlı, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 1999, VII, 24. 37 Mustafa Nuri Paşa, Netâyicü'l-vukûât, Ankara, 1992, I, 11. 38 Aşıkpaşaoğlu Tarihi, (Atsız), İstanbul, 1992, s. 25-26. 39 Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, Ankara, 1988, I, 125. 40 Aşıkpaşaoğlu, a.g.e., s. 40 41 Hoca Sadettin Efendi, Tâcü't-tevârîh, (hzr., İsmet Parmaksızoğlu), Ankara, 1999, I, 182-183; Mehmet Neşrî,

Kitâb-ı Cihân-Numâ, (Nşr. Unat, Fâik Reşid Köymen, Mehmed A.), Ankara, 1995, I, 287.

13

yansımış ve iç isyanlar baş göstermiştir. Esasen Osmanlı Devletindeki tarikat-şeriat

tartışmalarının temelinde bu sosyal ve siyasal sebeplerin etkisi de büyük olmuştur.

B- SİYASÎ – İDARÎ DURUM

Ebussuûd Efendi dönemi siyasi-idarî ortamını siyasî ve idarî olaylar ile kurumlar olarak

sınıflandırabiliriz.

1- Siyasî Olaylar

Ebussuûd Efendi dönemi siyasî olaylarını genelde fetihler, antlaşmalar ve yazışmalar

oluşturmaktadır.

Ebussuûd Efendi’nin yaşadığı Kanûnî dönemi, Osmanlı medeniyetinin en yüksek

seviyesini yakaladığı bir dönem olmuştur. Bu devirde, edebiyatta Fuzûlî ve Baki (ö.

1008//1600); ilimde Zenbilli Ali Efendi (ö. 932/1525), İbn Kemâl; mimaride Koca Sinan;

tarihte Selaniki Mustafa Efendi (ö. 1008/1600), Âlî (ö. 1008/1600), Celâl-zâde Mustafa (ö.

975/1567), Nişancı Mehmet (ö. 886/1481), coğrafyada Pîr-i Reîs (ö. 962/1554), denizcilikte

Barbaros (ö. 953/1546) ve Turgud (ö. 973/1565) döneme mührünü vurmuş şahsiyetlerin

başlıcalarıdır. Sultan Süleyman, seleflerinden devraldığı ülkeye Macaristan, Transilvanya,

Trablusgarb, Cezâyir, Irak ve Rodos Haçlı devleti ülkeleriyle, Anadolu’nun Van’dan

Ardahan’a kadar doğu ve kuzeydoğusunu, Gürcistan Atabeylerinden Çoruh boyunu, Belgrad

havalisini, Adalar denizinde en önemlisi Sakız olmak üzere muhtelif Venedik ve Ceneviz

sömürgelerini fethederek Akdeniz’de Osmanlı hâkimiyetinin temellerini kurmuş, Akdeniz,

Kızıldeniz ve Basra körfezini birer Türk gölü haline getirmiş, Hindistan içlerine müdahele

edip Türk bayrağını Umman ve Hint denizlerinde dalgalandırmış, İran’ı büsbütün sindirmiş

ve İspanya krallığıyla Almanya İmparatorluğuna ve Avusturya devletine yüksek hâkimiyetini

kabul ettiren muâhedeler imza ettirip haraca bağlamıştır.

Kanûnî zamanında Batı dünyası biri dini, biri de siyasî olmak üzere iki büyük buhran

içinde sarsılıp kıvranmaktadır: Siyasî buhran, Alman İmparatoru Beşinci Karlos ile Fransa

Kralı Birinci Fransuva arasındaki uzun mücadeleden; dinî buhran da Luther’in ortaya attığı

Reform cereyanının Katolik birliğini inhilale uğratıp Garp hıristiyanlığını mezhep ithilaflarına

düşürmüş olmasından mütevellittir. Bu sırada Fransa krallığı her taraftan Habsburg

hanedanının ülkeleriyle çevrilmiş ve gerek Avrupa’nın diğer yerlerinden, gerek Akdeniz’den

boydan boya tecrit edilmiş bir vaziyetteydi. Avusturya, Almanya, Ispanya, Hollanda ve hatta

İtalya Charles’in ülkeleri haline gelmişti. Ceneviz Cumhuriyetiyle Floransa hükümeti

İmparator’un yüksek hâkimiyeti altında bir müttefik vaziyetini kabul etmek mecburiyetinde

14

kalıyordu. Hatta papalık bile bu büyük nüfuza tabi idi. Tabii bu durum Almanya

İmparatorluğu’nu âdeta bir Avrupa İmparatorluğu haline getirmişti. Fransa işte bundan dolayı

her taraftan tecrit edilmiş bir siyasî ada durumundaydı42

.

Kanûnî döneminin özelliklerini yansıtması bakımından, Kanûnî’nin özellikle savaştığı

ülkelerle yaptığı yazışmalar ve mektuplar ayrı bir öneme sahiptir. Kanûnî’nin Kral

Ferdinand’ı meydan muharebesine davet eden bir Name-i Hümayun’u43

bunların

meşhurlarındandır. Çeşitli ülkelerle yapılan antlaşmalar, devletin iç yapısından meydana gelen

değişiklikler, başgösteren iç isyanlar, devşirmelerin devlet içerisinde etkin konumlara

gelmeleri44

ile kadınlar saltanatının başlaması45

bu dönemin siyasi-idarî olaylarında dikkati

çeken önemli konulardır.

Ebussuûd Efendi’nin, Kanûnî dönemindeki etkinliği, Rumeli Kazaskerliği döneminde

başlamıştır. Bu da Kanûnî’nin Padişahlığının onsekizinci yılına rastlamaktadır. Ebussuûd

Efendi Kazaskerlik dönemi de dahil olmak üzere otuz yılını Kanûnî ile geçirmiştir.

Kanûnî’nin seferlerinden Kara Boğdan, Estergon ve Budin seferlerinde Padişah’ın yanında

yer almış, Budin’in fethinden sonra şehirde ilk Cuma namazı onun tarafından kıldırılmıştır46

.

Yeni fethedilen Budin’in toprak hukuku Ebussuûd Efendi tarafından tanzim edildiği gibi47

,

Sultan II. Selim zamanındaki Kıbrıs’ın fethi de Ebussuûd Efendi’nin fetvâsıyla

gerçekleşmiştir48

.

Bu dönemde yapılan antlaşmaların başlıcaları şunlardır: Venediklilerle yapılan

antlaşmalar49

, Osmanlı himayesine giren Macar Kralı Szapolya ile yapılan muahede50

, Boğdan

Prensliğinin tabiiyyet muahedesi51

, Osmanlı – Lehistan ittifakı52

, Osmanlı-Avusturya Sulh

akdi53

, Türk-Alman sulh akdi54

, Osmanlı-Safevi sulhu55

ve Osmanlı-Avusturya sulhu56

.

42 Dânişmend, Osmanlı Tarihi, II, s. 108-109. 43 Dânişmend, a.g.e., II, s. 149-151. 44 Dânişmend, a.g.e., II, s. 98-99. 45 Dânişmend, a.g.e., II, 355. 46 Akgündüz, “Ebussuûd”, DİA, X, 365. 47 Kanunnâme, Slm. Ktp., Esad Ef., 855, vr. 1b. 48 Baysun, “Ebussuûd”, İA, IV, 93. 49 Dânişmend, a.g.e., II, s. 75; 220 50 Dânişmend, a.g.e., II, s. 127. 51 Dânişmend, a.g.e., II, s. 133-134. 52 Dânişmend, a.g.e., II, s. 155-156. 53 Dânişmend, a.g.e., II, s. 157-158. 54 Dânişmend, a.g.e., II, s. 251-252, 253-254.

15

2- İdarî Olaylar

Ebussuûd Efendi dönemi idarî olayları, genişlemenin zirvesine dayanmış bir devletin

genişlemesine paralel olarak gelişen bir konudur. Dönemin tarihçisi Lutfi Paşa, vezîr-i Âzam

olduğu dönemde devlet işlerini pek fena bulduğunu, devletin zahiri ihtişamına rağmen

bozulmağa başlayıp, geniş kadrolar ve yüksek kademeler arasındaki irtikap ve irtişayı

kaldırmaya teşebbüs ettiği için bazı aleyhtarlar kazandığından söz eder. Esirlere uygulanan

muameleler, yetim malları, memurların cezâlandırılması ve azilleri, narh politikaları gibi pek

çok konuda bozulmalar gördüğünü ve bunların ıslahı için çeşitli girişimlerde bulunduğunu

kaydeder57

.

Bu dönemin idarî-siyasi olaylarında etkin rol oynayan devşirme uygulamasının Fatih

döneminde başladığı kabul edilir58

. Yavuz Sultan Selim zamanına kadar yalnız Rumeli’de

toplanan devşirmeler, o yıl Anadolu’dan da toplanmaya başlamış, Kayseri tarafına giden

yayabaşlar, İstanbul’a kafile kafile devşirme çocukları getirmişlerdir. Bu çocukların hemen

tamamı Osmanlı’ya tabi reâyâ çocuklarıydı. İçlerinde birçok kabiliyeti şahsında toplayan zeki,

genç ve dinç çocuklar pek çoktu. Zaten hepsi de cismen her türlü özelliği taşıyanların

arasından seçilmişti. Devşirme çocukları İstanbul’a getirildikten sonra muhtelif saraylara

taksim edildiler. Bir kısmı Topkapı Sarayı’na, bir kısmı Edirne Sarayı’na, bir kısmı da At

Meydanı’ndaki İbrahim Paşa Sarayı’na gönderildi. Hepsi de saraylarda terbiye edileceklerdi.

Enderûn-i Hümâyun’a gidenler tahsil görecekler, sanatkarlığa kabiliyeti olanlar ustalık,

amelelik, rençberlik, duvarcılık, bostancılık gibi hizmetlerde kullanılacaklardı. Birkaç yıl bu

hizmeti yerine getirdikten sonra yüzer, ellişer kişiden ibaret olmak üzere saraylardan “çıkma”

olacaklar, yeniçeri mesleğine dahil olarak ulûfe alacaklar, kabiliyetlerine ve liyakatlerine göre

ilerleyip yükseleceklerdi59

.

Fatih döneminde başlayan bu uygulama, Kanûnî döneminde tehlikeli bir hal aldı. Bu

devirdeki devşirmelerin bir çoğu Rum ve bir çoğu da Slavdır. Fakat Slavlar Bulgar cinsinden

değil, Sırp cinsindendir. Bu hal o dereceyi bulmuştur ki Sultan Süleyman devrinde İstanbul

diplomasisi üç dil kullanmaya başlamıştır: Türkçe, Rumca ve Hırvatça. Venedik arşivleri

İstanbul vesaireden gönderilmiş ve o devrin Rumcasıyla yazılmış siyasî vesikalarla doludur.

55 Dânişmend, Osmanlı Tarihi., II, s. 294-295. 56 Dânişmend, a.g.e., II, s. 328-329. 57 Gökbilgin, M. Tayyib, “Lutfi Paşa”, İA, VII, s. 99. 58 Dânişmend, a.g.e., II, s. 356. 59 Altunay, Ahmed Refik, Osmanlı Âlim ve Sanatkarları, İstanbul, 1997, s. 7-8.

16

Fatih devrinden beri Türk devlet adamlarıyla Devşirmeler arasındaki tarihi mücadele Sultan

Süleyman’ın himayesine mazhar olan dönmelerle devşirmelerin lehine sonuçlanmıştır60

.

Osmanlı kurumlarının bozulması konusunda yargıda rüşvet hususu ayrı bir yer işgal eder.

Osmanlı devlet ricalinin servet biriktirmeleri genelde ganimet ve esirler61

, zeâmet ve hâsların

gelirlerinden62

oluşmaktadır. Bunların dışında rüşvet ve bağış yasaktı.63

Peçevî (ö. 1050/1640

civarı), bozulmanın temel sebeplerinden sayılan rüşvet olayının ise Kanûnî döneminde

başladığını, başlatanın da Rüstem Paşa olduğunu64

, rüşvetle Tımar veren ilk kişinin İskender

Paşa olduğunu kaydeder.65

3- Kurumlar

Osmanlı kurumları meselesi de, Ebussuûd Efendi döneminin önemli konularındandır.

Bunlardan da Ebussuûd Efendi’yi yakından ilgilendirenler, bizzat görev yaptığı fetvâ makamı

ile medreselerdir.

Fetvâ makamının asli görevi müsteftîlerin sorularına cevap vermekti. Ancak zamanla

görev sahası genişleyerek bürokratik bir özellik de kazanmıştır. Nitekim Mevleviyyet

makamları, Dâhil ve Hâric medreselerin silsileleri tertip ve telhis hususu (öğretim üyesi

tayini) önceden vezîr-i âzamlar tarafından yapılırken, bu makamlara gelenlerin ilmî

seviyelerinde görülen düşüklükler sebebiyle, görev fetvâ makamına tevdi edilmiştir. Ancak

Ebussuûd Efendi bu görevin de kendilerine verilmesine “fetvâ iştiğali vaktimizi istî’âb ederken,

bu bârı dahi üzerimize tahmîl bize cevrdir” diyerek itiraz etmiştir66

.

Kurumsal gelişmelerden olan Fetvâ Kâtipliği’nin İbn Kemâl döneminde var olduğu67

,

Fetvâ Eminliği’nin de Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi döneminde ihdas edildiği

kaydedilmektedir68

. Kaynaklarda Ebussuûd Efendi’nin Fetvâ Emîni olarak Ahmed Çelebî (ö.

60 Dânişmend, Osmanlı Tarihi., II, s. 356. 61 Peçevî, Tarih, I, 13. 62 Peçevî, a.g.e., I, 12-13. 63 Peçevî, a.g.e., I, 11-12. 64 Peçevî, a.g.e., I, 23. 65 Peçevî, a.g.e., I, 40. 66 Hezarfen Hüseyin Çelebî, Telhîsu’l-beyân fî kavânîn-i Âl i Osman, Ankara, 1998,, s. 200. 67 Mecmûa-i Fetâvâ, Atıf Ef., 2835, mukaddime notuna göre mürettib, Sa’dî b. Hüsâm b. Ali eş-Şehir b. İbni’l-

Edhemî el Mağnîsâvî’dir. Aynı kaynağa göre mürettib 937 hicri yılında İbn Kemâl; 940 senesinde Sa’dî b. İyaz; 946 senesinde Mehmed Çivizade; 948 senesinde de Kadiri Çelebî’nin fetvâ kâtipliğini yapmış. ”

68 Berki, Ali Himmet, İslâm’da Kaza, Hüküm, Hâkimlik ve Tevâbiî, Ankara, 1962, vr. 83.

17

994/1585) 69

, Veli Yegân (ö. 998/1589)70

ve Sirâcüddin’nin (ö. 1012/1603) 71

isimleri

geçmektedir.

Ebussuûd Efendi’ye kadar müftilerin maaşı ikiyüz akçe72

iken onun döneminde 550

akçeye çıkmıştır73

; Medreselerde mülâzemet defterinin tutulması ve ulemânın her sınıfına

mülazemet tahsisi ve yedi senede bir nöbet tahmin olunması da onun gayretleriyle olmuştur.74

Hezarfen Hüseyin Efendi’nin ifadesine göre, Ebussuûd Efendi zamanına kadar mülâzemet

sistemi olmadığından, herkes bir yolunu bulup ilmiye sınıfına giriyordu. Çivizâde Efendi (ö.

954/1547) ise yabancıların (ecnebiler) bu sınıfa girmelerine engel oluyordu. Bunun üzerine

ecnebiler, bir araya gelerek durumu Padişah’a arzederler, Padişah bu arzı yerinde bulur ve

“mahrum olmaları şayeste-i nâmûs-i saltanat değildir” diyerek bunların her birine birer ilmî

makam verir. Bundan sonra ilmiye sınıfı için Ruznâme uygulamasına başlanır. Ebussuûd

Efendi döneminde ise ulemâdan her payeye, yedi senede bir nöbet usûlü ile gerekli mülazim

ve yardımcı tayinine başlanır.75

Bu uygulama Ebussuûd Efendi’nin Rumeli Kazaskerliği

döneminde meydana gelmiştir76

. Baysun Ebussuûd Efendi’nin kazaskerliği döneminde

koyduğu mülâzemet sisteminin “kıdemin istihkâka tekaddümü” mahiyetinde anlaşılmasını

yerinde bulmayarak Ebussuûd Efendi’yi savunur77

.

Dârülhadisler ile Tıp medreseleri ilk olarak Kanûnî döneminde medreseye ilave

edilmiştir78

.

Ebussuûd Efendi dönemi sosyal kurumları denilince akla Vakıflar gelmektedir. Bu

dönemde vakıflar, cemiyet hayatının düzenlenmesi ve şehirlerin imarında etkin idiler.

Tasarrufları ve rantları hizmete dönüştürüyorlardı. Şehirlerin altyapı ve bayındırlık işleri ile

dinî ve kültürel hizmetlerin yanında eğitim, sağlık, sosyal güvenlik ve sosyal dayanışma

hizmetleri görüyorlardı.79

69 Nev’îzâde Atâî, Hadâiku’l-hadâik, İstanbul, 1989, II, 290. 70 Atâî, a.g.e., II, 313. 71 Atâî, a.g.e., II, 489. 72 Atâî, a.g.e., II, 277. 73 Hezarfen Hüseyin Efendi, Telhîsü’l-beyân, s. 199. 74 Müstakimzâde Süleyman Sadeddin Efendi, Devhatü'l-meşâyih, İstanbul, 1978, s. 26. 75 Hezarfen Hüseyin Efendi, a.g.e., s. 203. 76 Baysun, “Ebussuûd”, İA, IV, s. 93; Akgündüz, “Ebussuûd”, DİA, X, 365. Hezarfen Hüseyin Efendi’nin bu

gelişmeyi, Osmanlı’da Kazaskerlik konusunu anlatırken ifade etmesi de bu tespiti doğrulamaktadır. 77 Baysun, a.g.e., İA, IV, 93. 78 Baltacı, İslâm Medeniyeti., s. 48; İzgi, Cevat, Osmanlı Medreselerinde İlim, İstanbul, 1997, I, 36-37. 79 Yüksel, Hasan, Osmanlı Sosyal ve Ekonomik Hayatında Vakıfların Rolü, Sivas, 1998, s. 145-147, 153-173.

18

C- SOSYO - EKONOMİK DURUM

Danişmend’in yukarıda nakledilen müsbet ve parlak tablolarının aksine Akdağ, Ebussuûd

Efendi dönemini de kapsayan XVI. yüzyılın ortalarında bir ekonomik darboğazdan söz ederek

şu tespitleri yapmaktadır: Ekonomik darboğazın yanında bu dönemde vergi kanunları yetersiz

kalmış, halk içki, fuhuş gibi genel ahlakı kemiren sefahat, hırsızlık, haramiliğe düşmüş, bu iki

problem sebebiyle de Celali isyanları başgöstermiştir80

. Lutfi Paşa (ö. 970/1563) da bu

dönemde halkın ümmî olmasından ve İslâm’ı bilmemesinden şikayet eder81

.

Kanûnî dönemi iç isyanları, halktan gelen isyanlar ile devşirme ve dönmelerin isyanları

olmak üzere iki kısımda tasnif edilmektedir.

Devşirme isyanları ile ilgili önemli olayları, Başdefterdar İskender Çelebî82

, Vezir-i Âzam

ve Serasker Makbul/Maktul İbrahim Paşa83

, Vezir-i Âzam Hadım Süleyman Paşa84

, Vezir-i

Âzam Rüstem Paşa85

, Vezir-i Âzam Kara Mehmet Paşa86

ve Şehzade Bayezid ile Selim’in

Konya ovasındaki karşılaşmaları87

şeklinde özetlenebilir.

İç isyanlar olarak da Şam Valisi Canbirdi-Gazali isyanı88

, Mısır Valisi Hain-Ahmed

Paşa’nın saltanat ve istiklâl ilanı89

, Mısır’da Canım Kâşif isyanı90

, Yemen isyanları91

,

Sülünoğlu Koca ile Zünnünoğlu ayaklanması, Domuzoğlu Beyce’nin ayaklanması,

Mustafaoğlu ve Halife ayaklanması, Hayırsız Kalenderioğlu ayaklanması92

ve Anadolu

isyanları93

önemli olaylardır.

İsyanlar konusu ile ilgili olarak Türkmen problemine değinen Peçevî, bu problemin

sebeplerinden şöyle söz eder: “Çünkü Türkmen vilayeti Osmanlı Padişahı tarafından

fethedildiği zaman çok kimselerin tımarları ellerinden alınmış ve bunlar Padişah hassasına

80 Akdağ, Mustafa, Türkiye’nin İktisâdî ve İctimâî Tarihi, İstanbul, 1995, II, 100. 81 Gökbilgin, M. Tayyib, “Lutfi Paşa”, İA, VII, s. 100. 82 Dânişmend, Osmanlı Tarihi., II, s. 174. 83 Dânişmend, a.g.e., II, s. 184-185. 84 Dânişmend, a.g.e., II, s. 247. 85 Dânişmend, a.g.e., II, s. 278, 283-287. 86 Dânişmend, a.g.e., II, s. 298. 87 Dânişmend, a.g.e., II, s. 309-313. 88 Dânişmend, a.g.e., II, s. 65. 89 Dânişmend, a.g.e., II, s. 102; Peçevî, Tarih, I, 84-85. 90 Peçevî,a.g.e., I, 81-83. 91 Peçevî, a.g.e., I, 89. 92 Peçevî, a.g.e., I, 122-127. 93 Dânişmend, a.g.e., II, s. 121-125.

19

eklenmişti. Çoğunun sapık inançlı Kalenderi eşkiyalarına katılmaları bu yüzden olmuştu94

”.

Peçevî yine bu isyanlardan Sülünoğlu Koca ile Zünnunoğlu ayaklanmalarının Bozok Türkleri

tarafından başlatıldığını ve Sivas bölgesinin basıldığını95

Mustafaoğlu ve Halife

ayaklanmalarının bir Rafizi saldırısı olduğunu96

, Hayırsız Kalenderioğlu ayaklanmasının bir

kalendirilik saldırısı olduğunu97

kaydetmiş, temel sebebi de haraç problemine bağlamıştır.

Sosyal olaylar arasında yaşanan çeşitli tabii afetler vardır ki bunların başında sel felaketi98

gelmektedir.

Ebussuûd Efendi döneminin iktisadi olaylarının başlıcaları şu şekilde sıralanabilir: Vergi

sistemi, para vakıfları, dinî hizmetlerden ücret alma, yabancı ülkelere verilen kapitülasyonlar,

kahve üretim ve tüketimi.

Vergi sisteminde vergi verenler ve vermeyenler şeklinde toplum iki sınıfa ayrılmıştı.

Vergi vermeyenler Asker ve memur sınıfı, yol vb. hizmet sunanlar, tekke şeyhleri, cihet

sahipleri ve seyyidler. Vergi verenler ise raiyyet denilen şehirli, köylü ve göçebe halk.

Çiftçiden kâr olarak % 12.5- % 50, koyun vd. % 2.5’u geçmeyen99

vergiler alınırdı.

Vergiler genelde Rüsûm-i Şer’iyye, rüsûm-i örfîyye ve rüsûm-i dîvâniyye şeklinde üç

kısımdır. Rüsûm-i Şer’iyye, sadaka, zekat, haraç vs.; rüsûm-i örfîyye, devlet işleri ve

hizmetleri için alınan vergiler; rusûm-i dîvâniyye ise savaş, gaza vergisi, avârız akçesi, nüzûl

zahiresi, kürekçi akçesi, sekban akçesi vs. Ekmek ve paradan vergi alınmıyordu. Ribahorlar

vergi dışı idi.100

Baysun, para vakıfları konusundaki tartışmaları Çivizâde Muhyiddin Mehmed Efendi (ö.

954/1547) ile başlatmakta, bu müftinin “vakf-ı nükûdun butlânına” fetvâ verip bunu Osmanlı

topraklarında men’ettiği zaman bu cins vakıfların iptali yüzünden, evvelce kurulmuş

müesseselerin yıkılacağını gören Ebussuûd Efendi’nin bir reddiyye yazarak, “evkâf-ı

94 Peçevî, Tarih, I, 126-127. 95 Peçevî, a.g.e., I, 122. 96 Peçevî, a.g.e., I, 124. 97 Peçevî, a.g.e., I, 125. 98 Dânişmend, Osmanlı Tarihi., II, s. 329. 99 Akdağ, Türkiye’nin İktisadi ve İctimai Tarihi, II, 196-203. 100 Akdağ, a.g.e., II, 196-203.

20

müslimînin ibkâsına ve hayrât-ı celîlenin ihyâsına” muvaffak olduğunu kaydetmektedir101

.

Ebussuûd Efendi daha sonra bu meseleyi İmam Birgivi ile de tartışacaktır102

.

Kur’an tilâveti, öğretimi ve diğer dinî hizmetlerden ücret almanın cevâzına dair Ebussuûd

Efendi fetvâsına, Birgivî karşı çıkarak “İnkâzü’l-hâlikîn ve îkâzu’n-nâimîn” risâlesi ile cevap

vermiştir103

. Birgivî ayrıca, biraz da ağır bir üslup ile Ebussuûd Efendi’ye bir fetvâ sorusu

yöneltmiş, ancak Ebussuûd Efendi bu soruya cevap vermemiştir104

.

Esasen dinî ve sosyal bir husus olmakla beraber aynı zamanda iktisadi özellik de taşıyan

kahve meselesi de Ebussuûd Efendi’nin önemli konularından biri olmuştur105

.

D- HUKUKİ DURUM

Ebussuûd Efendi döneminin Osmanlı dönemi içerisindeki bariz vasıflarından biri hukuki

düzenlemelerdir. Ebussuûd Efendi’nin bu alandaki katkısı fetvâlarının yanında onun

Kanunnâme ve Ma’rûzat çalışmalarıdır.

Akdağ’ın yukarıda nakledilen olumsuz tablolarının aksine, Kanûnî dönemindeki hukukî

yasama ve uygulamalardaki mükemmelliğin, bazı düşman kalelerinin müdafaasız

teslimiyetlerine ve bazı Avrupa memleketlerinden bir takım hıristiyan ailelerin muntazam bir

idare altında yaşamak için Osmanlı topraklarına göç etmelerine sebep olduğu hususunda

muhtelif rivâyetler bulunmaktadır. Dahası Fairfax Downey’nin dediği gibi İngiltere kralı VIII.

Henry İngiliz adliyesini ıslah için Türkiye’ye bir tetkik heyeti göndermiş ve bu suretle Türk

adliyesi İngiliz adliyesine ilk örnek olmuştur.106

101 Baysun, Ebussuûd, IV, s. 95. 102 Atâî, Hadâik, II, 180-181. 103 Birgivî, et-Tarîkatü’l-Muhammediyye, İstanbul, 1317, s. 165. Müellifin aynı konuyu işleyen “İnkâzü’l-

hâlikîn”, “İkâzu’n-nâimîn ve ifhâmu’l-kâsırîn” ve “Hâşiyetü İkâzi’n-nâimîn” şeklinde üç ayrı eser telif ettiği kaydedilmiş ise de (Bk. Arslan, Ahmet Turan, İmam Birgivî, Hayatı, Eserleri ve Arapça Tedrîsâtındaki Yeri, s. 98-99, 100-101), Birgivî bu konuda bir eser yazdığını ve adını da “İnkâzü’l-halikîn ve îkâzu’n-âimîn” koyduğunu Tarîkat Muhammediyye’sinde açıkça ifade etmiştir. Bu eserlerin kütüphanelerde çeşitli yazmaları bulunmakla birlikte, İstanbul’da, tarihsiz olarak da yayınlanmıştır.

104 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 915, vr. 40b-41a. 105 Dânişmend, Osmanlı Tarihi., II, s. 299-300; Tartışmalar için bk. Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3729, vr.

120a-124b. 106 Dânişmend, a.g.e., II, s. 63.

21

II- HAYATI

A- DOĞUMU

Ebussuûd Efendi’nin doğduğu yer hususunda farklı tespitler bulunmaktadır. Kaynaklar

genel olarak onun doğum yerini İstanbul civarında Müderris Köyü107

veya Sultan Selim

civarında babası namına yapılan tekke (sonradan Sivâsî ismini almıştır) olarak

göstermişlerdir108

. Baysun ise vakfiyesinde yer alan “İskilip’te dünyaya geldi” kaydını daha

güvenilir bulmaktadır.109

Doğduğu tarih de muhtelif kaynaklara göre 17 Safer 896110

veya 19 Safer 897 yılı olarak

değişmekte ancak Baysun Nev’îzâde Atâî’nin zikrettiği tarihi daha doğru bulmaktadır111

.

B- ADI, LAKAPLARI, KÜNYESİ VE NİSBELERİ

Adı Muhammed112

/ Ahmed113

b. Şeyh Muhyiddin114

b. Muhammed b. Mustafa’dir.

Ebussuûd Efendi’nin adı kimi kaynaklarda Muhammed olarak kaydedilmiş ise de, İsmail Paşa

doğru olanın “Ahmed” olduğunu ifade etmiştir.

Nisbesi el-İskilîbî115

, el-İmâdî”116

’dir.

Lakapları İmâdüddîn117

“Sultânü’l-müfessirîn, mukaddimetü ceyşi’l-müteahhirîn, sâhibü’l-

fetâvâ118, Hoca Çelebî

119, hüve’d-dinü ve’d-dünyâ, hüve’l-lafzu ve’l-ma’nâ, hüve’l-gâyetü’l-kusvâ,

107 Müstakimzâde, Devha, s. 24; Atâî, Hadâik, II, 183; Şemseddin Sâmî, Kâmûsu’l-a’lâm, I, 722; Bursalı,

Osmanlı Müellifleri, I, s. 306. Bursalı doğum yeri hakkında, “Zamanımızda yeri tespit edilemeyen İstanbul yakınındaki Müderris köyünde doğduğu rivâyet olunmakta ise de, Eyüp civarında medfun olanları bildiren risâlede pedir adına yaptırılan sondana Sivasi tekkesi ismiyle şöhret bulan dergâhta doğdukları yazılmıştır” (Osmanlı Müellifleri, I, 306) derken, Uzunçarşılı daha net ve kesin bir ifade ile “Ebussuûd Efendi İstanbul’da Müderris köyünde ve daha doğru rivâyete göre Eyyub Nişancısı’nda babasının tekkesinde (Şimdiki Sivasi tekkesi) doğmuştur” demektedir. (Osmanlı Tarihi, II, 677)

108 Baysun, "Ebussuûd”, İA, IV, s. 92; Bursalı, Osmanlı Müellifleri, I, s. 306. 109 Baysun, a.g.e., IV, s. 92. 110 Atâî, a.g.e., II, 183; Müstakimzâde, a.g.e., s. 24; Şemseddin Sâmî, a.g.e., I, 722. 111 Baysun, a.g.e., IV, s. 92. 112 Muhammed Abdülhayy el-Leknevî, el-fevâdiü'l-behiyye fi terâcimi'-Hanefîyye, Mısır, 1324, s. 82. 113 İsmail Paşa, Hediyyetü'l-ârifîn esmâü'l-müellifîn ve âsâru'l-musannifîn, İstanbul, 1956, II, 253; Şemseddin

Sâmî, Kâmûsu’l-a’lâm, İstanbul, 1306, I, 722. 114 Müstakimzâde, a.g.e., s. 23-24; Şemseddin Sâmî, a.g.e., I, 722. 115 Leknevî, a.g.e., s. 82. 116 Ebussuûd, İrşâd-u’l-akli’s-selîm ilâ mezâyâ’l-Kitâbi’l-Kerîm, Beyrut, 1999, I, 7; Müstakimzâde, a.g.e., s.

23-24. 117 Uraz, Murad, Türk Edip ve Şairleri, İstanbul, 1939, I, 75. 118 Müstakimzâde, a.g.e., s. 23-24. 119 Hasan Çelebî, Tezkiretü’ş-şuarâ, I, 349; Baysun, a.g.e., IV, 92.

22

hüve’z-zirvetü’l-ulyâ, müfti’l-enâm, müfni’l-bide’i ve’l-âsâm, sâhibü ezyâli’l-ifdâli ve’l-is’âd, sâhibü’l-

irşâd b. sâhibü’l-irşâd120

.

Künyesi Ebussuûd’dur. Tefsirinin mukaddimesinde ve fetvâlarında da geçen bu kelime

kendisinin künyesi ya da lakabı olabilir. Ancak bu künyeyi niçin aldığı hususunda yeterli bilgi

yoktur121

. Esasen Arapça bir kelime olan Ebussuûd kelimesi Araplarda olduğu gibi Türklerde

de bir isim olarak kullanılmış122

, künye olarak kullanıldığı da olmuştur123

.

Ebussuûd künyesi ile ilgili bir husus da kelimenin nasıl telaffuz edileceğidir. Nitekim

müellifi tespit edilemeyen bir yazma nüshada, vakfiye-i sultâniyyeleri imzalayan müellifin,

vakfiyelere koyduğu imzaların teknik özellikleri sebebiyle eleştirilmesi üzerine, kendisini

savunan bir makale kaleme aldığı, bu makalede “Ebussuûd” künyesini “Ebissuud” şeklinde

yazmamasına yapılan bir eleştiriye karşı doğrusunun “Ebussuûd” olduğu yönündeki savunma

yazdığı görülmüştür124

.

el-İskilîbî nisbesi, onun İskilip’li olduğunu göstermektedir. “el-İmâdî” nisbesinin neyi ifade

ettiği ise tarihçiler arasında tartışma konusu olmuştur. Bunun bir beldeye nisbet mi, yoksa

lakap mı olduğu hususunda çeşitli tahliller yapılmıştır. Araştırmacıların çoğunluğu bunu bir

beldeye nisbet olarak telakki etmiş125

, ardında da bu beldenin neresi olduğu hususuna

eğilmişlerdir.

Coğrafya lugatlarının verdiği bilgiye göre, “İmâdiyye” Van vilâyetinin Hakkârî sancağında

vilâyet merkezinin 150 kilometre kadar güneyinde ve münbit bağ ve bahçelik bir vâdînin

ortasında tahmînen 400 metre yüksekte bir tepenin üzerinde bulunan, yarısı müslüman

kürtlerin oluşturduğu beş bin nüfuslu bir kaza merkezinin adıdır. Kaza, Hakkârî sancağının

güneyinde olub kuzeyden Çal ve .. doğudan Şemdinyan kazaları güneyden Musul vilâyeti,

batıdan Beytüşşebâb kazasıyla çevrelidir. Beş âdet nahiye ve 366 köye sahip olup ahâlîsi

şunlardan oluşmaktadır: 860 Osmanlı Türkü, 13780 Kürt, 3000 Nastûrî, 3000 Keldânî, 1900

İsrâîlî ve 1500 Yezîdi olmak üzere toplam 23940’dır. Arâzîsi kısmen münbit ve sulak ova ve

kısmen güzel ve geniş ormanlarla örtülü dağlardan olmakla zirâate gayet elverişlidir126

.

120 Atâî, Hadâik, II, 183. 121 Akgündüz, Ahmed, “Ebussuûd”, DİA, X, s. 365. 122 Örnek olarak bk., Şemseddin Sâmî, Kamûsu’l-a’lâm, I, 723 ve Baysun, a.g.e., IV, s. 98. 123 Kâtip Çelebî, Keşfuzzunûn an esâmi’l-kütübi ve’l-fünûn, İstanbul, 1972, I, 1, 371, 379, 577. 124 Slm. Ktp., Esad Ef., 3760. vr. 85a-86a. 125 Şemseddin Sâmî, a.g.e., I, 722; Dânişmend, Osmanlı Tarihi, V, s. 114; Akgündüz, a.g.e., X, s. 365. 126 Ali Cevad, Memâlik i Osmâniyye'nin Tarih ve Coğrafya Lugatı, İstanbul, 1314, II, 554-555.

23

Âlî (ö. 1009/1600) ve Peçevî İbrahim Efendi gibi tarihçiler onu kurdiyyü’l-asl127

olduğunu

söyleyerek, el-İmâd’ın bu bölge olduğuna işaret etmişlerdir128

, Şemseddin Sami benzer

ifadelerle aynı görüşü paylaşmış129

, Cl. Huart (EI) de bu nisbeyi Diyarbekir’in bir kasabası

olan Âmid şeklinde yorumlamıştır130

. Müstakimzâde (ö. 1202/1788) ise el-İmâdî nisbesini

İskilip havalisindeki Direklibel’e atfetmiş, Akgündüz de aynı kanaati paylaşmıştır131

. Ziriklî,

Ebussuûd Efendi’nin memleketi ile ilgili olarak “�� (Araplaşmış Türk

âlimlerindendir) ifadesine yer verir132

., Beyâni ise yalnızca İskilip’li olduğunu kaydetmekle

yetinmiştir133

. Demir de, Amasya tarihi kaynaklarına dayanarak onun İskilip’in yerlisi

olduğunu savunmuştur134

. Bütün bunlara ilâveten Ebussuûd Efendi, icâzetnâmesinde Ali

Kuşçu’dan (ö. 879/1474) “ammu vâlidî” (babamın amcası)135 şeklinde söz etmektedir. Ayrıca

Atâî eserinin bir başka yerinde Ebussuûd Efendi’nin Ali Kuşçu ile olan bağını “…ve müfti’l-

enâm-i eyyâm Ebussuûd Efendi Ali Kuşçu’nun sıbt-ı reşîdî olmağın…” diyerek onun Ali

Kuşçu’nun torunu olduğunu açıkça dile getirmiştir136

. Çünkü Atâî burada Muhammed eş-Şâşî

için “Ali Kuşçu biraderinin hafîdi” tabirini kullanmıştır ki, “hafîd” Arapça bir kelime olup “bir

âdemin benâtına yani kız evlâdına” denilir137. Ebussuûd Efendi için de “sıbt-ı reşîdi” tabirin

kullanmıştır. “Sıbt” ise “bir âdemin veled-i veledine (oğlunun oğluna)” denilir. Nitekim Kur’an-ı

Kerim’de Yakub’un (a.s.) İshak’ın (a.s.) soyundan gelen çocuklarına ve torunlara da “esbât”

denilmiştir138 . Ali Kuşçu ise Mâverâünnehr’lidir139

. Bu bilgiye göre Ebussuûd Efendi’nin

soyu, Doğu Türkistan’a dayanmaktadır.

Aydemir, bu iddialara yer verdikten sonra şu yorumda bulunmuştur: “Biz bu tahmini varid

görmüyoruz. Zira, Ebussuûd Efendi’nin İskilip’te bulunan hayratı onun bu kasabaya merbut

127 Peçevî, Tarih, I, 59. 128 Baysun, "Ebussuûd”, İA, IV, s. 92 129 Şemseddin Sâmî, Kâmûs, I, 722. 130 Baysun, a.g.e., IV, 92. 131 Akgündüz, “Ebussuûd”, DİA, X, 365. 132 Ziriklî, el-A’lâm, Beyrut, 1999, V, s. 59. 133 Mustafa b. Carullah Beyânî, Tezkiretü’ş-şuarâ, (Nşr. İbrahim Kutluk), Ankara, 1997, s. 87. 134 Abdullah Demir, Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi İstanbul, 2006, s. 22. 135 Atâî’nin bu açıklaması icâzetnamenin Bayezid Devlet Kütüphanesindeki 3197, vr. 29b’de yer alan

nüshasındaki “ammu vâlidetî (annemin amcası)” tabirinin bir istinsâh hatası olduğunu göstermektedir. Bununla birlikte Ayderûsî’nin onu “annesi Ali Kuşçu’nun kardeşinin kızıdır” şeklinde nitelendirmesi Bayezid nüshasını desteklemektedir. (en-Nûru’s-sâfir, 118.)

136 Hadâik, a.g.e., II, 215. 137 Asım Efendi, Kamus Tercümesi, İstanbul, 1304, I, 1123. 138 Asım Efendi, a.g.e., III, 61. 139 Abdulhak Adnan, “Ali Kuşçu”, İA, I, 321.

24

olduğunu göstermektedir. İstanbul’da doğduğu ve yaşadığı için, bu şehrin muhtelif yerlerinde

bazı hayır müesseseleri inşa ettirmiştir. İstanbul istisna edilirse, İskilip’ten başka Anadolu’nun

ve o günkü Osmanlı coğrafyasının hiçbir yerinde hayrâtına rastlamıyoruz. Niçin İskilip’i

tercih etmiştir? Hiç şüphe yok ki, Ebussuûd Efendi kendi doğum yeri olmamakla beraber

dedelerinin yurdu olarak İskilib’i tanıyor ve elinden geldiği kadar oraya yardım yapmaktan,

cami ve benzeri kuruluşlarla kasabanın hayratına canlılık vermekten geri durmuyordu. Onun

bu türlü davranışları dedelerinin aslen İskilipli olduğunu isbata kafi hüccettir. Ayrıca Şekâik-i

Nu’mâniyye müellifinin ‘Ebussuûd’un babası 920/1514 senesinde asıl vatanı olan İskilip’te vefât

eyledi’ ifadesiyle, el-Fevâidü’l-Behiyye müellifinin, Ebussuûd Efendi’nin babası için

‘Anadolu’nun tanınmış kasabalarından biri olan İskilib’lidir’ demiş olması, kanaatimizi te’yid eden

delillerdir140

”.

Baysun, Ebussuûd Efendi’ye İmâdî denildiği halde, büyük babasından ekseriya Mustafa

el-İmâd diye bahsedilmesine bakarak, bu zatın bir adının da Alâüddin olan Ali Kuşçu ile

mütenâsiben, İmâdüddîn tesmiye edildiğini düşünmek mümkündür141

demektedir.

Babası, II. Bayezid ile olan özel ilişkisenden dolayı “hünkâr şeyhi” diye tanınan Şeyh

Yavsi Muhyiddin Muhammed el-İskilîbî’dir142

.

Dedesi Mustafa İmadüddin, annesi Sultan Hatun’dur. Sultan Hatun, Ayderûsî ve Mecdî

Efendi’nin kaydettiğine göre Ali Kuşçu’nun kardeşi, Atâî ve Âlî’nin kaydettiğine göre ise

kızıdır143

. Dedesi Mustafa el-İmâd da Ali Kuşçu’nun kardeşidir. Mustafa el-İmad bazı

kaynaklarda144 Ebussuûd Efendi’nin babası olarak gösterilmekteyse de bu doğru değildir145

.

Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi, Müeyyedzâde’nin kızı Zeyneb Hatun ile evlenmiştir.146

140 Aydemir, Abdullah, Büyük Türk Bilgini Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi ve Tefsirdeki Metodu, Ankara, ts.,

Diyanet İşleri Başkanlığı Yay., s. 3-4. 141 Baysun, “Ebussuûd, İA, IV, 92. 142 Peçevî, Tarih, I, 57. 143 Akgündüz, “Ebussuûd”, DİA, X, 365. 144 Muhyiddin Abdulkadir el-Ayderûsî, Târîhu’n-nûri’sâfir an ahbâri’l-karni’lâşir, Beyrut, s. 215. 145 Akgündüz, a.g.e., X, 365. 146 Atâî, Hadâik, II, 184; Müstakimzade, Devha, s. 24; Şemseddin Sâmî, Kamûs, I, 722.

25

C- YETİŞMESİ VE HOCALARI

Osmanlı dönemi eğitim sistemi hiyerarşisi öğrencilik, icâzet, mülâzemet147

, müderrislik,

kadılık, kazaskerlik ve şeyhülislâmlık sistemi üzerine kuruludur148

. Burada önce Ebussuûd

Efendi’nin tahsil hayatı ve hocalarından söz edilecektir.

1- İlk ve İleri Tahsili

Ebussuûd Efendi ilk tahsilini (mukaddimât-i ulûmu) babasından tamamlamıştır149

. Hâşiye-

i Tecrîd-i Şerîfiyye, Şerh-i Miftâh (iki defa), Şerh-i Mevâkıf’ı da babasından okumuş;

Miftâhu’l-Ulûm’un metnini de ezberlemiştir.150

Atâî, tahsilini Sadru’l-İfâde Müeyyedzâde’den

devam ettirdiğini, ardından Anadolu Sadrı Seyyidî Efendi’den (Karamânî) mülâzemet alarak

kendisine damad olduğunu151

, ayrıca bu arada Sultan Bayezid Han’dan öğrenim bursuna

(Çelebî Ulûfesi) nail olduğunu152

söylemiştir. Kaynaklar genelde onun, Müeyyedzâde’den

mülâzim olduğunu kaydederken153

, Şemseddin Sâmî Müeyyedzâde’ye damad olduğunu da

ifade eder.154

Bursalı’nın kaydettiğine göre Ebussuûd Efendi İbn Kemâl’den de ders

almıştır155

.

2- İcâzet Silsilesi ve Hocaları

Ebussuûd Efendi’nin hocaları ile ilgili en temel kaynak onun icâzetnâmesidir. Atâî’nin

naklettiği, Süleymaniye Kütüphanesi’nde de birkaç nüshası bulunan Öğrencisi Abdurrahman

b. Cemâlü’l-Millet-i ve’d-Din’e (ö. 971/)1563) verdiği icâzette silsilesini şöyle kaydeder:

147 Maaşsız acemilik hizmeti yerinde kullanılır bir tabirdir. Staj karşılığıdır. Eskiden stajyer yerinde “mülazim”

ve “şâkird” terimi kullanılırdı. (Pakalın, M. Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul, 1993, II, 611. ) Mülâzemet ve Şakird, her ikisi de hiçbir şey bilmiyerek bir kaleme yazılan ve orada okuma, yazma ve kalem muamelesi öğrenerek sonra aylığa geçen genç memurlara denilir. Mektep talebesine de evvelce şakird denilmesine bakılırsa o zamanlarda resmi daireleri tamamen birer memur mektebi sayabiliriz. Tanzimattan sonra bu iki tabirin kullanış şekilleri biraz değişerek şakird okumak için mektebe ve mülazim de aylık almaksızın sırf iş öğrenmek üzere kaleme devam eden çocuklara alem oldu. (Ergin, O. Nuri, Türk Maarif Tarihi, İstanbul, 1977, I, 65. ) Peçevî’de yer alan bir ifade, Mülâzemet’in, kadılık öncesi bir unvan olduğu ve kadılık adaylığı şeklinde bir özelliğe sahip olduğunu göstermektedir. (Peçevî, Tarih, I, 225. )

148 Medrese ve görev silsilesi için bk., Ahmed Refîk, İlmiye Sâlnâmesi, İstanbul, 1333, s. 322-639; Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti İlmiye Teşkilatı, Ankara, 1988, s. 55-80.

149 Atâî, Hadâik, II, 183; Müstakimzade, Devha, s. 24; Bursalı, Osmanlı Müellifleri, I, s. 306. 150 Atâî, a.g.e., II, 183. 151 Atâî, a.g.e., II, 184; Müstakimzade, a.g.e., s. 24; Baysun, hanımının adını “Zeynep Hatun” olarak

belirtmiştir. “Ebussuûd”, İA, IV, 93. 152 Atâî, a.g.e., II, 183 184; Müstakimzade, a.g.e., s. 24. “Yevmî 30 akçe maaş tahsis olunmuşidi” (Şemseddin

Sâmî, a.g.e., I, 722.) 153 Hasan Çelebî, Tezkiretü’ş-şuarâ, I, 348; Beyânî, Tezkiretü’ş-şuarâ, s. 87. Şemseddin Sâmî, Kamûsu’l-a’lâm,

I, 722 154 Şemseddin Sâmî, a.g.e., I, 722. 155 Osmanlı Müellifleri, I, 306; Akgündüz, “Ebussuûd”, DİA, X, 365.

26

Ebussuûd - babası ve şeyhi Muhyiddin Muhammed b. Mustafa b. el-İmâd – babasının amcası

Ali Kuşçu – Abdurrahman Ebu’l-Meâlî b. Ali b. el-Müeyyed– Muhammed b. Esad ed-

Devvânî (ö. 908/1502) – Esad es-Sıddîkî (ö. ?)– Müslim el-Fadl- el-Cürcânî (ö. 816/1413) -

Muhammed b. Muhammed (ö. ?) – Hasan Çelebî el-Fenârî (Mevakıf şerhi sahibi) (ö.

841/1437) - Ali et-Tûsî (Kitabu’z-Zahîre sahibi) (ö. 887/1482).156

a- Babası Muhyiddin Muhammed b. Mustafa el-İskilîbî (Şeyh Yavsî)

İskilip doğumlu, zahirî ve batınî ilimlere vâkıf âlimlerdendir.

Zahiri ilimleri Ali Kuşçu157

ve Ali et-Tûsî’den tedris etti.158

Ali Kuşçu’dan hadis rivâyet

icâzeti aldı159

ve onun kardeşinin kızı ile de evlendi160

.

Tasavvufî eğitimine Şeyh Muslihiddin Kocevî’nin (ö. 931/1524-5)161

yanında başladı,

Şeyh İbrahim Kayserî’den (ö. 887/1482) tamamlayıp icâzet alarak postnişîn oldu.162

Hac yolculuğu esnasında Şehzâde Sultan Bayezid ile karşılaştı. Verdiği söz gereği hac

dönüşü Şehzade Bayezid’i makamında ziyaret etti, Şehzâde Bayezid bu ziyaretten etkilenerek

onunla dost olduğu gibi, kendisine intisap da etti. Bundan dolayı Şeyh Yavsî, “Padişah Şeyhi”

lakabıyla ünlendi. Sultan Bayezid, kendisine İstanbul’da bir zâviye inşa etti. Zâviyesi her

kademeden devlet erkanının ziyaretgâhı haline geldi163

.

920/1514164

veya 922/1516165

’de İskilip’te vefât etmiştir. Şerh alâ Vâridâti’l-kübrâ li’ş-Şeyh

Bedreddin Simâvî, Ta’lîkât alâ Tefsîri’l-Beydâvî, Risâle fî ahvâli’s-sülûk ile bazı ârifâne risâleleri

bulunmaktadır166

.

156 Atâî, Hadâik, II, 83; Hısım, Ali Çelebi (992/1584), el-Ikdu’l-manzûm fî efâdili’r-Rûm, Beyrut, 1975. , s.

364; Mecmûai Münşeât, Slm. Ktp., Esad Ef., 3724, vr. 89a-89b; 3441, vr. 240b-241a; Mecmûa, Pertevniyal, 893-970, vr. 40a- b.

157 Mecdî Ef., Hadâiku’ş-şekâik, İstanbul, 1989, I, 349; Bursalı, Osmanlı Müellifleri., I, 226. 158 Mecdî Ef., a.g.e., I, 349. 159 Mecdî Ef., a.g.e., I, 351. 160 Mecdî Ef., a.g.e., I, 351. 161 Imber, bu zatı Ebussuûd Efendi’nin hocası olarak sunmuş, kaynak olarak ta Atâî’nin Hadâik’ini (s. 83)

göstermiştir. Ancak adı geçen kaynakta böyle bir isim yer almamaktadır. 162 Mecdî Ef., a.g.e., I, 349. 163 Mecdî Ef., a.g.e., I, 350. 164 Mecdî Ef., a.g.e., I, 351. 165 Bursalı, a.g.e., I, 226. 166 Bursalı, a.g.e., I, 226.

27

b- Müeyyedzâde

Abdurrahman Ebu’l-Meâlî b. Ali b. el-Müeyyed, Yâr Ali b. Siyavuş b. Averen Divriğî’nin

(ö. 812/1409) torunlarındandır. Şeyh Hamdullah’dan (ö. 925/1519) hat meşk etmiş, İran’a

giderek Allâme Celâl ed-Devvânî’den icâzet almıştır. 922/1516 tarihinde vefât etmiştir. Tefsir-

i Sûre-i Kadr, Risâle fî eşhurin ma’lûmât, Hâşiye-i Şerh-i Miftâh, Risâle fî tahkîki cüz-i lâ yetecezzâ,

Hâşiye-i Şerh-i Mevâkif, Fetâvâ, Risâle fi’l-küreti’l-müdahrece vs. eserleri bulunmaktadır167

.

c- Mevlânâ Seyyid Karamânî

İlim tahsilini Mevlânâ Alaüddin Arabî’den (ö. 901/1496) ikmal etdi. Tokat, Kalenderhâne,

Bursa Sultan ve Semâniye, Edirne Sultan Bayezid Han medreselerinde görev yaptıktan sonra,

Bursa ve İstanbul kadısı, ardından Anadolu Kazaskeri oldu. 923/1517 yılında vefât etti.168

Mevlânâ Karaseydî (ö. 913/1507) onun sual/cevaplarını bir risâle halinde tasnif etmiştir169

.

Mevleviyetten emekli Üsküplü Şeyda Efendi (ö. ?), Manastırlı Çelebî (ö. ?), Aşçızâde Hasan

Çelebî (ö. 942/1535) ve Akşemseddin (ö. ?) kendisinden ilim tahsil edenler arasındadır170

.

d- Ahmed b. Kemâl

Tokat doğumlu olup, Edirne’de yetişmiştir. İlmi kudretinden kinaye olarak zamanında

“Müfti’s-Sakaleyn (insanların ve cinlerin müftüsü)” lâkabıyla anılmıştır. Üçyüze yakın eser

telif etmiştir. Yaşadığı zamanın hemen bütün ilimlerine vakıf idi. Şiîrleri sade ve

hâkimânedir.171

Ebussuûd Efendi’nin İbn Kemâl’den ders alıp olmadığı konusuna Atâî ve Müstakimzâde

gibi tarihçiler temas etmezken, Bursalı Mehmet Tahir ve İsmail Hakkı Uzunçarşılı böyle bir

durumdan söz eder. Sonraki eserlerde de bu bilgi tekrarlanmıştır172

. Dalkıran Ebussuûd

Efendi’yi İbn Kemâl’in öğrencilerinden sayarak özel olarak tanıtmıştır173

.

D- GÖREVLERİ

Ebussuûd Efendi görev hayatına usûl gereği müderrislik ile başlamıştır. 922/1516

tarihinde Sadr-ı celil olan Kemâlpaşazâde Efendi yirmibeş akçe ile Çankırı (Kengırî)

167 Bursalı, Osmanlı Müellifleri, I, 255. 168 Mecdî Ef., Hadâik., I, 313-314. 169 Mecdî Ef., a.g.e., I, 314. 170 Mecdî Ef., a.g.e., I, 314. 171 Bursalı, a.g.e., I, 352. 172 Bursalı, a.g.e., I, 306; Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, II, 677; Akgündüz, “Ebussuûd”, DİA, X, 365. 173 Dalkıran, İbn Kemâl ve Düşünce Tarihimiz, s. 52-53.

28

medresesini teklif etmiş, kabul etmemesi üzerine İnegöl İshak Paşa medresesine Bursalı

Şemsi Çelebî’den boşalan kadroya, otuz akçe ile müderris olmuştur. 927/1520 senesinde

Aşçızâde Hasan Çelebî’nin yerine kırk akçe ile Dâvud Paşa Medresesesine, 928/1521

senesinde Sa’dî Efendi yerine Dâvud Paşa medresesine, 931/1524 senesinde Gebze’de

Mustafa Paşa medresesine, 932/1525 senesinde Göçcizâde174

/ Gürcizâde175

yerine Bursa

Sultâniye pâyesine nail oldu. 934/1527 senesinde Abdullatif Efendi yerine Medâris-i

Semân’ın doğu tarafına kalan Müftî medresesine tayin olup, beş yıl burada görev yaptı176

.

939/1532 senesinde Aşçızâde Hasan Çelebî yerine Bursa kadılığına, 940/1533 senesinde Sa’dî

Efendi yerine İstanbul kadılığına tayin edildi. 944/1537 senesinde Çivizâde Muhyiddin Efendi

yerine Sadru ulemâi’r-Rûm (Rumeli Kazaskeri) olmuştur177

. Ebussuûd Efendi Rumeli

Kazaskerliği’ne, Kanûnî’nin Korfu seferinde tayin edilmiş ve bu görevde sekiz sene

kalmıştır178

.

Sekiz sene Kazaskerlik görevinde bulunduktan sonra, 952/1545 yılında Çivizâde

Muhyiddin Efendi’nin yerine Şeyhülislâm oldu179

. Bu görevde kalış süresinin otuz sene180

,

yirmi sekiz sene on bir ay olduğu181

yönünde farklı tespitler bulunmakla birlikte bu farklılığın

nereden kaynaklandığı hususunda bir yorum yapılamamıştır.

Ebussuûd Efendi’nin görev hayatı ile ilgili bazı bilgileri şu şekilde sıralayabiliriz:

1- Müderrislik Dönemi ve Öğrencileri

Ebussuûd Efendi 17 yıl (922-939 / 1516-1533) süren müderrislik döneminde bir çok

öğrenci ve mülâzim yetiştirmiştir.

Müderrislik dönemindeki faaliyetlerinin daha çok ders okutma ve eser telif etme ile

geçtiği anlaşılmaktadır. Nitekim, ileride de temas edileceği üzere onun çeşitli Hâşiyelerinde,

ders okurken tuttuğu notlardan söz edilmiş, bu notlarında önceki kaynaklar ile ilgili

değerlendirmelerine, yer yer itirazlarına, bu tereddüt ve müşkilelerine ileride çalışmayı arzu

174 Atâî, Hadâik, II, 184; Şemseddin Sâmî, Kamûs, I, 722. 175 Müstakimzade, Devha, s. 24. 176 Atâî, a.g.e., , II, 184; Müstakimzade, a.g.e., s. 24. 177 Atâî, a.g.e., II, 184; Müstakimzade, a.g.e., s. 24; Şemseddin Sâmî, a.g.e., I, 722; Hasan Çelebî, Tezkiretü’ş-

şuarâ, I, 348 349. 178 Baysun, a.g.e., IV, 93 179 Atâî, a.g.e., , II, 184. 180 Atâî, a.g.e., , II, 184-185; Müstakimzâde, a.g.e., , s. 24-25; Hezarfen Hüseyin Efendi, Telhîsü’l-beyân, s.

192; Peçevî, Tarih, I, 57; Şemseddin Sâmî, a.g.e., , I, 722; 181 Dânişmend, Osmanlı Tarihi, V, 115.

29

ettiğine yer verilmiştir182

. Bu da Ebussuûd Efendi’nin müderrislik döneminde verimli

çalışmalar yaptığı, ileriye dönük araştırma projeleri oluşturduğu, ancak sonraki görev

hayatının buna elvermediğini göstermektedir.

Ebussuûd Efendi’nin Sahn-ı Seman’da okuttuğu derslerle ilgili bir hatırasını Imber şöyle

bir anektod nakleder: “Onun öğrencisi ve benim hocam Abdülkerimzâde diye bilinen Molla

Mehmed’den duydum, o şöyle dedi: Molla Ebussuûd’un hizmetine o Sahn-ı Seman’dan birine

müderris olarak atandığı gün girdim. Onunla Hidâye ve daha sonra Telvîh’i okudum. Ondan

Kur’an tefsiri üzerine Keşşâf’ı, hadisler üzerine de Buhârî’yi okudum. Yoğun olarak ders

aldım ve bu sayede usûl-i fıkıh ve furû-i fıkıh, hadis ve Kur’an tefsirin öğrendiğim gibi,

meânî, beyân, bedî’, havâs ve mezâyâ, akâid, hitâbet ve inşâ gibi pek çok ilim aldım…”183

Burada geçen ifadeler Ebussuûd Efendi’nin öğrencilik yıllarında medrese müfredatı olarak

gördüğü derslerin hemen hepsini okuttuğunu göstermektedir.

Yetiştirdiği öğrencileri kendisinden sonra, II. Selim, III. Murad ve III. Mehmet (1595-

1603) devirlerinin önde gelen ilim erbabı olmuş, böylece Ebussuûd Efendi’nin, daha uzun

yıllar Osmanlı ilim ve kültür hayatında etkili olmasına sebep olmuşlardır. Bunlardan bazıları

şöyledir: Malûlzâde Seyyid Mehmed (ö. 993/1585), Abdülkadir Şeyhî Efendi (ö. 1002/1593),

Hoca Sadeddin Efendi (ö. 1008/1599), Bostanzâde Mehmed Efendi (ö. 1006/1597), Sun’ullah

Efendi (ö. 1021/1612), Bostanzâde Mustafa (ö. 1014/1605), Şair Baki (ö. 1008/1599), Hâce-i

Sultânî Atâullah (ö. 979/1571), Kınalızâde Hasan Çelebî (ö. 979/1572) ve Ali Cemâlî

Efendi’nin oğlu Fudayl Efendi (ö. 991/1583)184

.

Kaynaklardan anlaşıldığı kadarıyla Ebussuûd Efendi öğrencileriyle yakından ilgilenen bir

kişiliğe sahiptir. Bununla ilgili bir olayı Peçevî şöyle aktarır: “Güvenilir bazı kimselerden

dinlemişimdir: Sonucu zafer olan bu seferde (Budin) rahmetli Ebussuûd Efendi kazasker imiş.

Kendinin hoş söyler, güzel sesli iki öğrencisi varmış. Her ikisini de, âlemin sığınağı olan Gazi

Padişah tanırmış. Kazasker, bir gün bunlardan hangisinin hutbeyi okuması için emir

vereceğini Padişaha sorar. Rahmetli Gazi Hakan: “İkisinin de birbirinden ayrılır yanı yoktur, fetih

konusunda ikisi de birer hutbe kaleme alsınlar, siz hangisini tercih ederseniz o okusun” buyurur.

Gerçekten de, birinin şiir olarak yazdığı hutbe daha çok beğenilir ve hutbeyi o okur. Buna

karşılık kendisine mülâzımlık ile bir avuç altın ödül verilir. Seferden dönüşte Belgrad’a

182 Örnek olarak bk. Hâşiye ale’l-Hidâye, Slm. Ktp., Yeni Cami, 376, vr. 116b. 183 Mahmud b. Süleyman el-Kefevi, Ketâib-ü a’lâmi’l-ahyâr min fukahâ-i mezâhibi’n-nu’mâni’l-muhtâr, SKT,

Slm. Ktp., Esad Ef. 548, vr. 65a-b’den naklen, Imber, Colin, Şeriattan Kanuna, Ebussuûd ve Osmanlı’da İslâmi Hukuk, (trc. : Murteza Bedir), İstanbul, 2004, s. 17-18.

184 Baysun, “Ebussuûd”, İA, IV, 94.

30

gelindiğinde Ebussuûd Efendi, aynı öğrencisine kadılık verilmesini padişaha teklif eder. Fakat

Padişah: “Yok Molla, henüz erkendir” diyerek teklifini kabul etmez. İstanbul’a döndükten sonra

uzunca bir zaman geçer, ama rahmetli teklifini bir daha tekrarlamaz. Bir gün arza girince

Padişah: “Yeni mülâzimi unuttun, bundan sonra mülâzimliği son bulmuştur” buyurur.185

2- Kazaskerlik Dönemi

Ebussuûd Efendi’nin kazaskerlik dönemiyle ilgili öne çıkan tespitler onun Budin fethine

katılması ve bu dönemde ki bazı yazışmaları ile ilgilidir. Ebussuûd Efendi Budin fethinde

orduda hazır bulunmuş, fetih sonrası ilk hutbeyi öğrencisine okutmuş186

ve Budin

Kanunnâmesi’ni hazırlamıştır187

. Bunun yanında Ebussuûd Efendi’nin bu dönemde verdiği

hüccetlerin188

her biri alanında kaynak olmak olma özelliği taşıdığı gibi, hazırladığı

münşeâtlar189

da siyasî tarih açısından önemli metinler olmuşlardır. Yine onun bu dönemde,

kurum içerisindeki hukukî görüş ve fetvâları yakından takip ettiği, yer yer itirazlarda

bulunduğu da kaynaklarda nakledilen olaylardandır ki Şeyhülislâm Çivizâde’ye olan itirazları

bunların başında gelir190

.

3- Şeyhülislâmlık Dönemi

952/1545 senesinde Çivizâde Muhyiddin Efendi yerine Şeyhülislâm tayin edildi191

.

Danişmend yaklaşık otuz sene süren bu sürenin 21 senesinin Kanunî Sultan Süleyman ve 7

sene 11 ayınında II. Selim devrinde olduğunu kaydeder.192

Peçevî’nin nakline göre, Çivizâde

Şeyhülislâm iken, Ebussuûd Efendi Rumeli Kazaskeri idi. Çivizâde’nin bazı fetvâlarının

şeriat hükümlerine aykırı olduğunu ileri sürerek reddetti. Bunun üzerine Rüstem Paşa

Padişaha durumu anlatınca, fetvâ görevi Ebussuûd Efendi’ye, kazaskerlik görevi de

Çivizade’ye verildi.193

Ebussuûd Efendi’nin Şeyhülislâmlık maaşı beşyüz elli akçe olup belirli

bir arpalığı bulunmamakta idi.194

185 Peçevî, Tarih, I, 224-225. 186 Peçevî, a.g.e., I, 224-225. 187 Kanunnâme, Slm. Ktp., Esad Ef., 855, vr. 1b. 188 Örnek olarak bk. Slm. Ktp., Esad Ef., 3783, vr. 52b-53a; 100b-101a. 189 Slm. Ktp., Esad Efendi, 3291. 190 Peçevî, a.g.e., I, 53. 191 Atâî, Hadâik, II, 184. 192 Dânişmend, Osmanlı Tarihi, V, 115. 193 Peçevî,a.g.e., I, 53. 194 Hezarfen Hüseyin Efendi, Telhîsu’l Beyân, s. 199.

31

Ebussuûd Efendi’nin Şeyhülislâmlık dönemi, Şeyhülislâmlık kurumunun İbn Kemâl ile

başlayan yükselişini zirveye tırmandırdı. Kurum birimler, sistem, uygulama ve özlük hakları

olarak önceki dönemlerden daha ileri bir düzeye ulaştı. Fetvâ eminliğinin bu dönemde

kurulmuş olması, Şeyhülislâm maaşının beşyüz akçenin üzerine çıkarılması vs. olaylar da

bunu göstermektedir. Bu dönemde Şeyhülislâmlık kurumu, siyasi-idarî saygınlık, dini-

kültürel etkinlik bakımından her zamankinden daha ileri seviyede oldu. Padişah- Şeyhülislâm

arasındaki ilişkiler, dinî meselelerde verilen fetvâların ilgili kesimlerde dikkatle takip edilerek

tartışılması, Ma’rûzat ve Kânunnâmeler gibi Osmanlı hukuk sisteminde sonraki dönemlere

örnek teşkil edecek çeşitli uygulamalar vs. bu yükselişin önemli göstergeleridir.

E- ÇOCUKLARI

Ebussuûd Efendi’nin Mehmed, Mahmud, Şemseddin Ahmed ve Mustafa adında dört oğlu

ile Hatice ve Kerime adlı iki kızı olmuştur. Müstakimzâde, Mehmed Çelebî’yi beş oğlunun

üçüncüsü olarak zikrediyor, fakat vakfiyye bu zatın Ebussuûd Efendi’nin büyük oğlu195

olduğunu gösteriyor.

XIX. asrın ortalarına kadar 10 batın halinde gelen bu ailenin hepsi ilmiye mesleğinden

olup, Hoca Sadeddin, Karaçelebîzade Abdülaziz, Bahâî ve Bosnalı İsa Efendiler (bundan

sonra Ebussuûd torunlarına İsâzâde denilmiştir) ve Kevâkibîzâde’ler ile akrabalık tesis

etmiştir196

. Ayrıca torunu Abdülkerim Çelebî Efendi Semâniye müderrisliği197

, erkek

kardeşinin oğlu Abdülfettah Çelebî Hasanzâde medresesi müderrisliği198

görevlerinde

bulunmuşlardır. Oğlu Mustafa Efendi’nin bir damadı da Şeyhülislâm Mehmed Behâî

Efendi’dir (ö. 1064/1653). Bu aile varlığını Ebussuûd Efendi’nin onuncu batından torunu olan

Ayşe Sıddıka Hanım’la (meşhur hattat Vahdeti Efendi ile evlenmiştir) devam ettirmektedir199

.

Şimdi onun çocuklarını kısaca tanıyalım.

1- Mehmed Çelebî

Mehmet Çelebî 931/1524 yılında dünyaya geldi.200

Muhyiddin Fenârî’den (ö. 954/1547)

icâzet aldıkdan sonra, Kasımpaşa Medresesi müderrisliği, Eyüp Pâyesi, Sahn-i Semân ve

195 Baysun, “Ebussuûd”, IV, 97. 196 Baysun, Hadâik., IV, 98. 197 Atâî, a.g.e., II, 182. 198 Atâî, a.g.e., II, 154 199 Baysun, a.g.e., IV, 98. 200 Atâî, II, 42.

32

Sultan Selim medresesi müderrisliği, Şam ve Haleb kadılıklarında bulunmuş ve 971/1563

yılında vefât etmiştir201

. Vefât ettiğinde yaşı henüz 40 idi.202

2- Ahmed Çelebî

944/1537 yılında dünyaya gelmiştir. İlk tahsilini Taşköprüzâde Ahmed Efendi’den (ö.

968/1560) tamamladıktan sonra babasının yanında ilmî faaliyetlerine devam etti203

. Bozanzâde

Mahmud Efendi (ö. 983/1575) ve Arap Molla’dan (ö. 992/1584) da ilim tahsil ettiği

kaydedilmektedir204

. Rüstempaşa Medresesi müderrisliği, Haseki payesi, Sahn-ı Semân ve

Şehzâde medresesi müderrisliklerinde bulundu. 970/1562 yılında vefât etmiştir. Eyüp

Sultan’da babasının yaptırdığı mektebin civarına defn edilmiştir205

.

Rüstem Paşa, Ahmed Çelebî’nin şöhretini işitince kendisini Üsküdar’daki malikânesine

davet etmiş, kendisine fevkalade ikramlarda bulunduktan sonra, çeşitli giysi vb. hediyelerin

yanında bir kütüphane dolusu kitap hediye etmiştir. Ayrıca kendisine manevi evlat (oğulluk)

edinmiştir.206

Hat sanatında şöhret sahibi olan Ahmet Çelebî’nin, babasına ait bir kasideye yazdığı

şerhin dışında herhangi bir eseri bilinmemektedir207

. Zeka ve ilmî kariyeri ile ünlenmişti.

Ezberindeki Arap kasideleri sayılamayacak kadar çoktu. Konuşma ve yazmada, dönemindeki

bütün bilginlere üstünlüğü vardı. Bununla beraber uygunsuz davranışları ile de bilinirdi.

Üstelik havâî kimselerle düşüp kalkarak birçok uygunsuz işlere saptı. Bu haline çok üzülen

babası Ebussuûd Efendi kendisine bir mektup yazarak nasihat etti208

.

Tarihçi Ali Efendi’nin yazdığına göre Molla Ahmet, afyon ve afyon şurubu içmeye

düşkün olduğundan, sonunda mide ve bağırsakları harap olarak yaşı henüz otuzu bulmadan

vefât etmiştir209

.

201 Atâî, Hadâik, II, 42 43; Peçevî, Tarih, I, 70-71. 202 Peçevî, a.g.e., I, 71. 203 Atâî, a.g.e., II, 32-33. 204 Peçevî,a.g.e., I, 66. 205 Atâî, a.g.e., II, 32 33. 206 Atâî, a.g.e., II, 33. 207 el-Ikdu’l-manzûm, s. 355-356. 208 Peçevî, a.g.e., I, 66 70. 209 Peçevî, a.g.e., I, 70.

33

3- Mustafa Çelebî

Mustafa Çelebî 965/1557 yılında dünyaya geldi. İlk tahsilini babasından tamamladı.

Babasından mülâzemet aldıktan sonra Sahn Medresesi ve Edirne Selimiye Medresesi

müderrislikleri, Selanik, Galata, Bursa, Edirne ve İstanbul kadılıkları, Anadolu ve Rumeli

kazaskerliği görevlerinde bulundu. 1008/1599 tarihinde 43 yaşında vefât etti. Eyüp Sultan’da

babasının yanına defn edildi. İlim ve irfanı ile meşhur bir şahsiyetti.210

Ebussuuûd Efendi’nin

sülalesi, fıkıhtaki kudretini Dürer ve Gurer’e yazdığı Hâşiyeler ile ispat eden Mustafa Çelebî ile

devam etmiştir211

.

4- Mahmud Çelebî

Kaynaklarda hakkında yeterli bilgi bulunmayan Mahmud Çelebî hakkında Nimet Bostan

şunları kaydetmiştir: Mahmud Çelebî Ebussuûd Efendi’nin oğullarından olup, görebildiğimiz

tarih ve terâcim kitaplarında değil tercüme-i hali, ismi bile yoktur. Ancak Ebussuûd

Efendi’nin (Muharrem 977) tarihli vakfiyyesinde oğulları arasında Mahmud Çelebî’nin ismi

geçtiği gibi Eyüb’teki hazirede de bu zata ait bir mezar bulunmaktadır. İşbu iki vesika

sayesinde Ebussuûd Efendi’nin evladı arasında Mahmut Çelebî’nin mevcudiyeti sabit oluyor.

Kitabede onun vefât tarihi Ramazan h. 963 (m. 1556) olarak gösterilmiştir.

Bu vesikada mesleğine dair hiçbir işaretin bulunmaması Mahmud Çelebî’nin genç yaşta

öldüğüne delil sayılabilir. Diğer taraftan vakfiyede bu zatı tavsif için kullanılan " ��

� ��" ibaresi Mahmud Çelebî’nin çocukluk halinde iken değil, tahsil çağında bir genç iken

vefât ettiğini göstermektedir212

.

5- Kızları

Ebussuûd Efendi’nin hayatından bahseden kaynaklarda, damatlarına temas edilmenin

dışında, kızları ile ilgili bir bilgiye rastlanılmamaktadır.

210 Atâî, Hadâik, II, 428-429. 211 Baysun, “Ebussuûd”, IV, 98. 212 Bostan, Nimet, Ebussuûd Efendi (Ecdadı, Evladı ve Akrabaları), Basılmamış Bitirme Tezi, İstanbul Ünv.

Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, 1949-1950, s. 22.

34

Damadları ise, Şah Efendi213

ve Ma’lûlzâde Efendi’dir214

. Ali Cemali Efendi’nin oğlu

Fudayl Efendi’nin de Ebussuûd Efendi’ye damad olduğunu izlenimini veren kayıtlara

rastlanmaktadır215

.

F- Vefâtı

Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi’nin vefat tarihi, 982/1574, 984/1576 ve 987/1579 gibi farklı

tarihler verilmektedir216

. Cenazesi Fatih Sultan Mehmed Camii’nden kaldırılmış, cenazesine

ilim ve devlet erkanı bütün halinde katılmış, namazını Muhaşşî Sinan Efendi (ö. 986/1578)

kıldırmış217

ve Hazreti Ebû Eyyûb el-Ensârî’nin civarında yaptırdığı medrese haziresine

defnedilmiştir218

. vefâtında Haremeyn âlimleri Mekke ve Medine’de gıyabi cenaze namazı

kılmış ve dua etmişlerdir219

. Vefatına düşülen bazı tarihler şöyledir:

220(984/1576) �� !� "�# $ � %(984/1576)&�� "�� '� ()* + ,� 221

-��)/ ( 1�2 34 &�5 5�6 / 18� 9: �� +'8� ;�� / <=5 > ? �@A B� 9�� 1�,�� / 1�� C�� "�� $ � DA222 3D�E FG

5 � �� H@I987/1579��=" % : �� ')�� ()* + ,� �� "�982/1574 223

Ebussuûd Efendi’nin medfun bulunduğu hazirede ayrıca Ahmed ve Mehmed

Çelebî’lerinki kitabeli ve diğerleri kitabesiz olmak üzere, aynı üslupta sekiz âdet kabir vardır.

Bunların mezkur hazirede gömülü olduğunu bildiğimiz Ebussuûd Efendi’nin evlad ve

akrabasına ait oldukları muhakkaktır224

.

213 Slm. Ktp., Esad Ef. 3797, vr. 75b’de “Ebussuûd Efendi dâmâdı Şah Efendi, Medine-i Yenişehir’de mesned-i

ârâ-yı şerîat-i garrâ iken…”; Slm. Ktp., Esad Ef., 3812, vr. 150a’da da“Ba’de’s-selâm hulâsa-i kelâm oldur ki Ya Şah, ittakillah an kat’i rizkillah, cümle umurda teemmül, izdiham-ı avama tahammül, lutfi hakka tevekkül eyle vesselam” denilerek Şah Efendi hakkında bilgi verilmektedir.

214 Peçevî, Tarih, I, 56; Baysun, a.g.e., İA, IV, 98. 215 Baysun, a.g.e., IV, 98. 216 Atâî, a.g.e., II, 185; Müstakimzâde, Hadâik, s. 25; Hezarfen Hüseyin Çelebî, Telhîsü’l-beyân, s. 192;

Peçevî,Tarih., I, 57. 217 Atâî, a.g.e., II, 185; Peçevî, a.g.e., I, 57. 218 Atâî, a.g.e., II, 185; Müstakimzade, a.g.e., s. 25. 219 Nev’îzâde, a.g.e., II, 185. 220 Müstakimzâde, a.g.e., s. 26. 221 Müstakimzâde, a.g.e., s. 26. 222 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3718, vr. 49b. 223 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3797, vr. 30a. 224 Baysun, “Ebussuûd”, IV, 98. Burada bir hususa temas etmek yerinde olacaktır ki, o da Murat Bardakçı’nın

Hürriyet Gazetesi, 26 Kasım 2001 tarihli, “Ramazan Çadırı” sayfasında yayınladığı bir haberdir. Haber özetle şöyledir: “Kanuni Sultan Süleyman’ın meşhur şeyhülislâmı Ebussuûd Efendi’nin Eyüp’te bulunan türbesi yıllar önce gene Eyüp’teki bugün ziyaret edilen yeni yerine taşındı ama kemiklerinin nakledilmesi unutuldu. Osmanlı tarihinin bu en meşhur şeyhülislâmının kemikleri bugün dar bir yolun altında yatıyor,

35

III- KİŞİLİĞİ

A- FİZİK VE KARAKTER ÖZELLİKLERİ

Ebussuûd Efendi uzun boylu, geniş yanaklı, kumral renkli, nûrâni, vakarlı, edepli, saygın

kişilikli ve heybetli bir kişi idi. Sade ve zâhidâne giyinir, takvâyı kendisine şiar edinir,

insanlara şirin gözükmek için gayret etmez ve yaranmadan uzak, selef-i sâlihin, tâbiîn ve

sahâbenin yolundan giden bir kişiliğe sahipti.225

. Sarığının sarılışına özen göstermez, tutum ve

davranışları tamamıyla mollaca bir kişiliğe sahip idi226

. Öylesine heybetli ve etkileyici bir

kişiliğe sahipti ki, insanlarla ilişkilerinde yumuşak ve nazik davranmasına rağmen, meclisine

gelen kişiler heybetinin etkisinde kalarak soru soramaz, kendisi konuşmaya başladığı zaman

da herkes onu hayranlıkla dinlerdi.227

Peçevî Ebussuûd Efendi’nin, Arapzâde Molla Muhiddin’e karşı müsamahasız bir tavrını,

Kürt soyundan gelmesine bağlayarak, bundan dolayı da karakter olarak sert yaratılışlı bir kişi

olduğundan söz ederken, aynı yerde onun yumuşak huylu olup affediciliği ile ilgili bir olaya

da yer vermeden edemez.228

Hayrullah Efendi de Ebussuûd Efendi’nin Kemâlpaşazâde kadar

tabiat itibarıyla zarif olmadığını kaydeder229

.

Ebussuûd Efendi’nin icabında sertlik göstermekle beraber, nüktedan olduğu da

anlaşılmaktadır. Sorulan garip sorulara, bunların manzum veya mensur olduğuna göre nazmen

veya nesren tuhaf cevaplar vermesi zerafetten nasibi olduğunu ispat eder230

. Özellikle

fetvâlarında kendisini gösteren bu nüktedanlıklarıyla ilgili bazı meseleler şöyledir: “Zeyd

avretlerin girdiği cennete girmem dese şer’an ne lazım gelür, beyân buyurula. el-Cevâb: Girmezse

cehenneme. Ketebehu Ebussuûd.” 231

“Zeyd latîfe ile cennet bana gerekmez dese ne lazım olur? el-

Cevâb: Gerekmez ise cehenneme. Ebussuûd”232

.

Ebussuûd Efendi, sert bir karaktere sahip olmakla birlikte müsamahakâr ve affedici bir

ahlaka da sahiptir. Peçevî bu hususa örnek olarak Koca Çivizâde diye bilinen Molla

yolun ilerisinde bir belediye tuvaleti bulunuyar ve hâcet görmek isteyenler, tuvalete Ebussuûd’un kemiklerinin üzerinden yürüyor”. Ne varki yaptığımız araştırma sonucunda bu haberin bir vehimden ibaret olup, aslının olmadığı ortaya çıkmıştır.

225 Atâî, Hadâik, II, 186; Müstakimzâde, Devha, s. 26. 226 Peçevî, Tarih., I, 57. 227 Atâî, a.g.e., II, 187. 228 Peçevî, a.g.e., I, 58 60. 229 Hayrullah Efendi, Osmanlı Devleti Tarihi, (hzr., Zuhuri Danışman), İstanbul, ts. VI, s. 184. 230 Baysun, “Ebussuûd”, IV, s. 93. 231 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3463, vr. 9a. 232 Velî b. Yusuf, Mecmûatü'l-fetâvâ, İstanbul, Mft. Ktp., 187, vr. 19a.

36

Muhyiddin’in, Ebussuûd Efendi ve hocası İbn Kemâl’i aşağılayıcı sözlerine rağmen O’nu

affedişini detayları ile anlatır233

.

Ali b. Bâlî’ye göre “Onda yöneticilere ve hükümet adamlarına yönelik kontrolsüz bir eğilim

vardı… O, olağanüstü bir saygınlığa sahipti ve adımlarını son derece ayarlı atardı. Büyük kişilerle

toplantılarında konuşmaktan ya da hitap etmekden nadiren geri dururdu”.234

Ne var ki Ali b.

Bâlî’nin bu cümleleri Atâî ve Müstakimzâde’nin nitelemeleriyle çelişmektedir.

Ebussuûd Efendi, devlet ve toplum nezdindeki saygınlığının yanında, toplumsal olaylara

karşı bigâne kalmayıp, çözümlenmesinde de gerekli teşebbüslerde bulunan bir kişiliğe sahip

olduğu, toplum içerisindeki haksızlıkların önlenmesi için Sultan Süleyman’a arzettiği bir

şikayetnâmesinde235

açıkça görülmektedir.

Ebussuûd Efendi adı Türk halk kütlelerine mal olmuştur. Nitekim doğruluktan kıl kadar

ayrılmayan şahıslara “Ebussuûd Efendi torunu” demişlerdir236

.

Nev’îzâde, onun fıkıh ilminin yanında her ilimde, problem çözecek seviyede olduğunu

kaydeder.237

Yine Nev’îzâde, Şah Muhammed b. Harm’in (ö. 978/1570) kişiliğini anlatırken,

bir meselede Ebussuûd Efendi’nin onun tarafını tutmasını, onun ilmî üstünlüğüne delil

göstermiştir238

. Lutfi Paşa ise, Ebussuûd ve Aşçızâde gibi, devrinin maruf âlimlerini şöhretleri

nisbetinde ilmî kudretleri olmamakla itham eder, ancak Âli bu iddiaları, Lutfi Paşa’nın kişisel

mağruriyetine ve kendini beğenmişliğine bağlayarak yerinde bulmaz239

.

Ebussuûd Efendi’nin, ilmî kariyerini ortaya koyan diğer önemli bir konu onun ilmî

münazaralarıdır. Muhammed b. el-Mevlâ Kemâleddin eş-Şâşî el-Ferkendî (ö. 980/1572) ile

münazarası,240

Şeyh Şemseddin Ahmed et-Tavîl (ö. 975/1567-68) ile raks devrân tartışması241

,

İmam Birgivi ile Para Vakıfları ile ilgili tartışmaları242

esasen onun ilmî kariyeri ile ilgili

önemli belgelerdir. Peçevî, Ebussuûd Efendi’nin paranın doğru olarak nasıl vakfedileceği

üzerine bir kitapçık yazarak, bu konuda bilginler arasındaki görüş ayrılıklarını ortadan

233 Peçevî, Tarih., I, 58-60. 234 Imber, Şeriattan Kanuna, s. 17. Imber’in diğer kaynaklardaki nitelemelerle de çelişen bu tespitini yaptığımız

araştırmada, verdiği kaynakta bulamadık. Bk. el-Ikdu’l-manzûm, s. 439-454. 235 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3760, vr. 94b. 236 Akıncı, Sırrı, “3 Mezar Taşı 3 İlim Adamı”, Hayat Tarih Mecmûası, 1970, yıl: 6, sy: 2, s. 76. 237 Atâî, Hadâik, II, 185. 238 Atâî, a.g.e., II, 138. 239 Gökbilgin, M. Tayyib, “Lutfi Paşa”, İA, VII, s. 100. 240 Atâî, a.g.e., II, 215. 241 Bk. Atâî, a.g.e., II, 193. 242 Birgivî, Reddiye, Slm. Ktp., Esad Ef., 3767, vr. 82b-87a.

37

kaldırdığını kaydeder243

. Kazaskerlik yıllarında Şeyhülislâm Çivizade Mehmed Efendi ile olan

tartışmalarına ise önceden temas edilmişti.

Atâî onun ilim erbabına saygıda kusur etmediğine Şeyh Muslihiddin Nureddinzâde (ö.

981/1573) ile olan ilişkisi244

ile Ali el-Aclûnî’ye (ö. 973/1565) gösterdiği hürmet ve saygıyı

anlatma sadedinde245

temas eder. Sultan II. Selim zamanında Hâce-i Sultânî Atâullah ile olan

problemin ise, Atâullah Efendi’nin ikbal kazanıp, devlet ricalinin istişarede bulunduğu bir

şahsiyet haline gelmesi ve bundan bilistifade meşihata ait işlere pervasızca müdahale

etmesinden kaynaklandığını ifade eder. Nitekim o bu davranışı ile Ebussuûd Efendi’yi

gücendirmiş ve gölgede bırakır gibi olmuş, bazı müfsitlerin dedikoduları yüzünden iki zatın

arası epeyce açılmıştı. Atâullah Efendi’nin bir takım fıkıh meseleleri dolayısıyla, müfti ile

ihtilaf halinde bulunan Birgivi Mehmed Efendi’yi iltizam ederek, hemşehrisi olan bu zata

Birgi’de bir medrese yaptırması da, Şeyhülislâm ile Hâce-i Sultânî arasındaki zıddiyyetin bir

neticesidir246

.

B- İLMİ KİŞİLİĞİ

1- İlim Zihniyeti

İlmi zihniyet olarak, Ahmet Yaşar Ocak, Ebussuûd Efendi’yi, Sinan Paşa (ö. 891/1486),

Molla Lutfi (ö. 900/1494), İbn Kemâl gibi Fahreddin Razi (ö.606/1209) ekolünden sayar247

.

Dinî ve hukukî konulardaki hassasiyet ve ciddiyetine de Oğlan Şeyh İsmail Ma’şûkî’nin (ö.

945/1538) yargılanması sürecindeki tavırlarını örnek vererek ortaya koymaya çalışır248

.

Diğer kaynaklarda da onun Peygamber (s.a.v.) söz konusu olduğunda gösterdiği saygıya

özel olarak temas edilmiştir. Nitekim o, Keşşâf Tefsiri’ni okuturken, Tevbe sûresinin 11. âyet-

i kerimesinde müfessirin Peygamber (s.a.v.) ile ilgili olarak “Peygamber’den (s.a.v.) sadır olan

bu uygulama, onun ictihaddaki hataları kabilindendir” şeklindeki cümlesini, teeddüben kendisi

okumayıp, yanında bulunan birisine okuturmuş249

.

Eserlerinden tenkitçi bir kişiliğe sahip olduğu anlaşılan Ebussuûd Efendi’nin bu yönü,

fetvâlarında da kendisini göstermektedir. İleride geniş olarak yer verileceği üzere o önceki

243 Peçevî, Tarih, I, 57. 244 Hadâik, II, 212 245 Atâî, a.g.e., II, 86 246 Baysun, “Ebussuûd”., IV, 93-94. 247 Ocak, “Düşünce Hayatı” Osmanlı Medeniyeti Tarihi, I, 175, 184. 248 Ocak, Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler, İstanbul, 1998, s. 276-277. 249 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3767, vr. 124a. Benzer bir ifade ile bk. Atâî, Hadâik, II, 10.

38

fıkıhçıların fetvâlarını yer yer eleştirmekten geri durmadığı gibi, bizzat kendisini de eleştirdiği

görülmüştür. Nitekim medrese vazifeleri ile ilgili verdiği bir fetvânın sonuna “Gaflet ile verilen

fetvâlardan deyû buyurdular 250 “ denilerek Ebussuûd Efendi’nin, kendi fetvâsını eleştirdiği

belirtilmiştir.

2-Tefsîr İlmindeki Yeri

Tefsir ilmindeki yeri, onun ünlü eseri İrşâd-ü’l-akli’s-selim ilâ mezâya’l-Kitâbi’l-Kerîm adlı

tefsirinde görülmektedir. ez-Zemahşerî (ö. 538/1144) ve el-Beydâvî’nin (ö. 691/1292)

eserlerinden istifade ile hazırladığı bu tefsirinde251

, her biri kendi alanında otorite kabul edilen

bu müelliflere isim vermeden de olsa eleştiriler yönelterek onların tezlerini çürütmesi ve

sayıları yüzleri aşan tercihleri252

, tefsirinin dünyanın çeşitli ülkelerinde üniversitelerde ders

kitabı olması ya da tavsiye edilen temel eserler arasında yer alması253

ve üzerine yapılan

çalışmalar254

, Ebussuûd Efendi’nin tefsir ilmindeki konumunu ifade etmede yeterli belgelerdir.

3- Hadis İlmindeki Yeri

Ebussuûd Efendi’nin eser telif etmediği tek alanın hadis ilmî olduğu görülmektedir.

Yapılan araştırmalarda bu alanla ilgili herhangi bir eserine rastlanmamıştır. Ancak onun bu

alandaki yeri ve konumunu hadis usûl ve metinleriyle ilgili fetvâlarından anlamak

mümkündür ki ileride bu hususla ilgili bazı tespitlerde bulunulacaktır.

4- Fıkıh İlmindeki Yeri

Ebussuûd Efendi’nin fıkıhçılığı, fıkıhla ilgili eserlerinden çok, fetvâları ile öne çıkmıştır.

Müstakil bir fıkıh kitabı yazmamasını da “Fetâvâ-yı Bezzâziye255 gibi bir eser varken, fıkıh kitabı

yazmaktan haya ederim256

” şeklinde açıklamıştır. Kâtip Çelebî’nin naklettiği bu anektotu,

Imber yine Kâtip Çelebî’ye atfen Ebussuûd Efendi’nin “kabiliyetsizliği”ne yorumlamışsa da,

Kâtip Çelebî’nin bu şekilde açık bir yorumuna rastlanmamıştır. Imber muhtemelen Ebussuûd

Efendi’nin mazeret ifadesinde geçen “estahyî (utanırım)” kaydından bu yorumu

250 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 133b. 251 Aydemir, Ebussuûd Efendi, s. 257. 252 Aydemir, a.g.e., s. 257-258. 253 Aydemir, a.g.e., s. 255-257. 254 Aydemir, a.g.e., s. 253-255. 255 Fetâvâ-yı Bezzâziye, Hâfızuddin Muhammed b. Muhammed b. Şihâb, İbnü’l-Bezzâz el-Kerderî (ö.

827/1424) tarafından hazırlanmış bir eserdir. Eserin adı “el-Câmiu’l-vecîz”dir, “Fetâvâ’l-kerderî” diye de bilinir. Çeşitli baskıları yapılmıştır. el-Fetâvâ’l-hindiyye’nin kenarında da yayınlanmıştır. Beyrut, 1986, c. IV VI. (Keşfuzzunûn, I, 242, Özel, Ahmed, Hanefî Fıkıh Alimleri, Ankara, 1990, s. 92. )

256 Kâtip Çelebî, Keşfüzzunûn, I, 242.

39

çıkarmaktadır257

. Ne varki bu ifade Arapça’da kabiliyetsizliği değil, aksine kabiliyet olmasına

rağmen saygıyı ifade eder. Bununla beraber onun fıkhın çeşitli konularında müstakil risâleler

ve bazı eserlere hâşiye ve talikleri de bulunmaktadır.

Ebussuûd Efendi’nin gerek fıkıh ve gerekse fetvâlarındaki fıkıhçılığını inceleyen yeterli

bir çalışma bulunmamakla beraber, tabakât kitaplarından Ebussuûd Efendi’yi ashâb-ı tercîh

(beşinci tabaka)258

, bazı meselelerde ictihat edip, tahriç ve delilleri tercih ettiğini259

kabul

edenlerin yanında, müctehid olup, tercîh, tahrîc ve mesâilde ictihadlarının bulunduğunu260

kaydedenler de olmuştur. el-Hacevî (ö. 1956) ise onu şu ifadelerle tanıtmıştır: “Deneyimli

mahir bir alim; ne Arab ne de Acem’de benzeri vardır. Döneminde Hanefî mezhebinin reisliği

onda kalmıştı. Kimi meselelerde doğrudan ictihad etmiş, kimisinde tahriç kimisin de delillere

dayanarak tercihde bulunmuştur. Usûl ve furû’da çok güçlü ve tam yetkilidir261

”.

Muhammed Zahid el-Kevseri (ö. 1951) ise fetvâlarının zayıflığını ifade ettikten sonra,

fetvâ ve fıkhî görüşlerinin mezhep içerisinde hiçbir değer ifade etmediğini açıkça belirtmiş,

fetvâlarına değer veren Muhammed Bahît el-Mutî’î’yi de bu tavrından dolayı eleştirmiştir262

.

Ebussuûd Efendi’nin fetvâlarının kendisinden sonraki birçok esere kaynaklık etmiş olması

onun ilmi kişiliğini övenleri haklı çıkarmaktadır.

5- Kelâm İlmindeki Yeri

Ebussuûd Efendi’nin kelâmcılığı ve kelâm ilmindeki yeri hakkında bilgi veren önemli

eseri, esasen bir fetvâ metni olan kaza ve kader yorumu ile benzer konulardaki fetvâları

olacaktır. Ebussuûd Efendi’nin bu yönü hakkında fikir verecek görüşleri ve fetvâlarına ileride

yer verilecektir.

6- Arap Dili ve Edebiyatındaki Yeri

Ebussuûd Efendi’nin Arap dili ve edebiyatı hakkında risâle boyutunda eserlerinin

bulunduğu kütüphane kayıtlarında geçmektedir. Onun Arap dili ve edebiyatındaki yeri başta

tefsiri olmak üzere bu risâleler ve bu bağlamda sorulmuş sorulara verdiği fetvâları ışığında

tespit edilebilir.

257 Imber, Şeriattan Kanuna, s. 29. 258 el-Müceddidî, Muhammed Amîm el İhsân, Kavâidü’l-fıkh, Karaçi, 1986, s. 569. 259 Bilmen, Ömer Nasuhi, Hukûk i İslâmiye ve Istılâhât ı Fıkhiyye Kamûsu, İstanbul, ts., I, 357. 260 Karaman, Hayreddin, İslâm Hukuk Tarihi, İstanbul, 1989, s. 303. 261 el-Hacevî, el-Fikru’s-sâmî fî târîhi’l-fıkhi’l-İslâmî, Medine-i Münevvere, ts., I, 187-188. 262 Muhammed Zâhid el Kevserî, Fıkh-u ehli’l-Irâk ve hadîsühüm, (thk. Abdülfettâh Ebû Gudde), Beyrut, ts. s.

113-114.

40

C- DİNDARLIĞI VE TASAVVUFİ YÖNÜ

Ebussuûd Efendi’nin tasavvufî kişiliği ile ilgili tespitleri, ibâdet hayatı ve tasavvufî yönü

olmak üzere iki kısımda ele almaya çalışacağız.

Biyografi kaynakları, önceden de geçtiği üzere Ebussuûd Efendi’yi âbid ve zâhid bir kişi

olarak tanımlamaktadır. Bununla beraber onun ibâdet hayatının detayları ile ilgili olarak iki

belge göze çarpmaktadır: Duâları ve virdleri. Yine belgelerde Ebussuûd Efendi’nin padişahtan

hac ibâdeti için izin istediğine dair bir belgeye rastlanmaktadır ki şöyledir: “Hâşiye-i bisat-ı

hilâfet-i bâhire, halledellâhu Teâlâ eyyâmehâ’z-zâhire, şifâ-i iclâl ve i’zâm ile takbîl olduğundan

sonra fünûn-i darâ’at ve ibtihalle arz olunur ki, tavâf-ı Beytullahi’l-haram ve ziyâret-i Ravza-i Rasûl

aleyhissalâtü vesselâm mu’zam-ı erkân-ı dîn-i hanîf ve uhde-i ahkâmı Şer-i şerîf olduğundan gayri

ol menâzil-i vahyi mübîn ve mehâbet-i Hazreti Ruh-i Emîn ki mevâzi-i kabûl-i tâ’at ve mevâki-i

icâbet-i da’avâtdır. Türâb-ı seâdet nasilerine yüz sürüb devâm-ı devlet-i rûzi efzûn içün tazaruu ve

münâcaât cumhûr-i ehli İslâm’a ehemm-i mekâsıd ve etemm-i merâsır olmağın ol diyâr-ı

cemiletü’l-âsâr ve aktâr-ı celîletü’l-akrân afitâhı ve hayırlara (?) teveccüh bu zaîf-i nâ tavl ne

ziyaret (?) medîd ve ahd-i baîd keşşâf ehad-i metâlib ve eazzı meâribdir. Takdîr-i rabbânî mûceb-i

üzerine istid’âi izni hümâyun b…kerre tehîri olmuş idi. Halen kuvvet-i cismâniyye za’fa mütebeddil

ve kudret-i ruhâniyye aczi mütehavvil olub metâlib-i aliyyeden hırmân-i havfi müstevlî olmağın

mütevekkilen alellâh Azze ve Celle izn-i hümâyun ümidine sûret-i hâl-i pâye-i serîr-i azamet ve

celâle ref’ olundu. Fermân dergâh-i âli penâha menûttur. Vallâh-u sübhânehû menatun li-umûri’l-

cumhûr ledel ahkâb ve’d-duhûr263

”. Ne var ki kaynaklar Ebussuûd Efendi’nin bu talebinin,

“İstanbul’da yerini dolduracak kimse olmadığı” gerekçesiyle reddedildiği ve hacca gidemediğini

kaydetmektedir264

.

Ebussuûd Efendi esasen bir tarikat Şeyhi’nin oğludur. Mutasavvıf bir ailede dünyaya

gelmiş ve ilk tahisilini yine böyle bir ortamda tamamlamıştır. Ayrıca o, yukarıda geçen

icâzetnâmede babasından “şeyhim” 265

diye sözetmiş, mutasavvıflardan Sinaneddin Yusuf

hakkında da övgü dolu sözler266

sarfetmiştir. Yine o, özellikle Çivizâde’nin aleyhlerinde fetvâ

yayınladığı İbn Fârıd (ö. 632/1234), İbnü’l-Arabî, İbrahim Gülşenî (ö. 940/1534) gibi

dönemin mutasavvıflarını savunur fetvâlar vermiştir267

.

Müverrih Âli her hususta mükemmel bir insan olarak gösterdiği bu büyük zatın tek

noksanını “meslek-i sûfiyâna adem-i sülûkünde” bulur. Peçevî ise bu iddiayı “lâkin rahmetli

263 Mecmûa, Esad, Ef, 3335, vr. 130a; 3790, vr. 99b. 264 el-Kefevî, Ketâib, vr. 66a’den naklen Imber, Şeriattan Kanuna, s. 22. 265 Mecmûai Münşeât, Slm. Ktp., Esad Ef., 3724, vr. 89a 89b; Atâî, Hadâik, II, 83; Mecmûa, Pertevniyal, 893

970, vr. 40a b, ferağ kaydında müellif nüshasından istinsah edildiği kaydedilmiş. 266 Atâî, a.g.e., II, 340. 267 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 227a, 229b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3783, vr. 266a.

41

babası irşat sahibi, tarikat şeyhi olduğuna ve ondan ders aldığına göre, Âli Efendi, bu sözleriyle

Ebussuûd’a haksız yere sataşmış oluyor” diyerek bu tespite katılmamıştır268

. Baysun, Evliya

Çelebî’nin, Ebussuûd Efendi’nin bidayette sûfiyyenin aleyhinde iken, sonra Kanûnî

Süleyman’ın huzûrunda İbrahim Gülşenî tarafından irşad edildiğini ve tevhidin devr ehline

helâl olduğuna dair fetvâ aldığını söylediğini naklettikten sonra tespitlerine şöyle devam eder:

“İlm-i zâhire olduğu kadar, ilm-i bâtına da vukûfu muhakkak olan ve büyük mutasavvıflarda tayy-i

mekan gibi fevkalade haller zuhur ettiğine, hatta babasında da bu gibi haller görüldüğüne inanan

Ebussuûd Efendi’nin, kendisine intikal eden hilafeti kabul eylemediğine, daha ilk zamanlarda bazı

şeyhler ile (Gebze’de Şeyh Muhyiddin Karamani ile) zıt gittiğine bakarsak, onun sûfiyeye intisap

etmediğine hükmedebiliriz269

”. Onun tasavvuf konusundaki diğer olumsuz tavırları raks ve

devrân konusu ile ilgili olmuştur ki ileride bu konuya ayrıca temas edilecektir.

D- SİYASİ KİŞİLİĞİ

Ebussuûd Efendi aile olarak Osmanlı sarayına yakınlığı ile bilinmektedir. Nitekim babası

Şeyh Yavsi, Amasya Sancak beyliği sırasında Fatih Sultan Mehmed’in oğlu Şehzâde

Bayezid’in sevgisini ve dostluğunu kazanmış, Bayezid padişah olunca da kendisini İstanbul’a

davet ederek adına bir de tekke inşa ettirmiştir. Şeyh Yavsi, Sultana yakınlığı dolayısıyla

“Hünkâr Şeyhi” olarak da anılmaktadır270

. Babasının Padişahlar nezdindeki bu itibarı Ebussuûd

Efendi ile devam etmiştir. Onun Sultan nezdindeki itibarı ve Sultan üzerindeki etkisini en açık

biçimde, Kanûnî Sultan Süleyman’ın Zigetvar seferinden iken kendisine gönderdiği mektupda

görmek mümkündür. Mektupda Sultan Süleyman şu ifadeleri kullanmıştır: “Halde haldaşım ve

sinde sindaşım, âhiret arkadaşım, tarik-ı hakda yoldaşım, Molla Ebussuûd Hazretleri, duâ-i bî had

iblâğından sonra evvela nedir haliniz ve nicedir mizâc-ı lâzimü’l-imtizâcınız…”271

Kanûnî’nin bir

mektubunun sonunda Ebussuûd için yazdığı bir methiyeyi de Hasan Çelebî nakletmiştir272

.

Yine Kanûnî Sultan Süleyman devrinde bir meselede ihtilafa düşen ulemâ ikiye ayrılıp,

şeyhülislâm ekalliyette kaldığı zaman, Padişah onun re’yini tercih etmiş; yine muhalif taraftan

Saçlı Emir Efendi’nin -Mevlânâ Muhyiddin b. Abdülevvel- (ö. 963/1556) takdim eylediği

Farsça bir rubâiye Kanûnî Sultan Süleyman aynı dilde bir rubâî ile mukabelede bulunmuştur.

Ebussuûd Efendi de hükümdarın teveccühüne teşekkür makamında olarak, “Her kâr ki husrev

268 Peçevî, Tarih, I, 57. 269 Baysun, “Ebussûd”, IV, 94. 270 Akgündüz, “Ebussuûd”, X, 365. 271 Mecmûai Münşeat, Slm. Ktp., Esad Ef., 3719, vr. 47a. Kânûnî’nin bu mektubunu A. Süheyl Ünver 1966

yılında yayınlamıştır. (Akıncı, “3 Mezar Taşı 3 İlim Adamı”, s. 76) 272 Hasan Çelebî, Tezkiretü’ş-şuarâ, I, 350-351.

42

be küned şîrînest” mısraı ile biten bir rubâî yazmıştır.

273 Yine Sultan Süleyman yaptırdığı ve

kendi adını taşıyan caminin temeline ilk taşı Ebussuûd Efendi’ye koydurttuğu274

gibi Zigetvar

seferine çıkarken, İskender Paşa ile Ebussuûd Efendi’yi şehrin muhafazasına memur

etmiştir275

.

Ebussuûd Efendi’nin Sultan Süleyman zamanındaki bu siyasî nüfuzu II. Selim Zamanında

da devam etmiştir. Nitekim Sultan II. Selim 1556’da tahta çıktığında, yapılan kutlama

merasiminde padişahın üzengisine ilk yaklaşan kişi olmuş, Sultan da “mübârek elleriyle

imâmelerine yapışup, iltisâm” eylemiş idi. Bu manzarayı gören insanlar da “bu tekrîm u ihtirâm

selef padişahlarından dahi vaki’ olmamışdır” diyerek, Sultan II. Selim’in Ebussuûd Efendi’ye

gösterdiği bu saygılı davranışa hayranlıklarını ifade etmişlerdi276

. Sultan II. Selim Ebussuûd

Efendi’ye son derece saygı göstermiş, hatta pek sevdiği müsahibi, hurûfilikle tanınmış Celal

Bey’i (ö. ?), Şeyhülislâm’ın talebi üzerine saraydan uzaklaştırmıştır.277

Yine Tabîb-i Sultânî

Şucâüddin İlyas Karamânî’yi (ö. 982/1574) şefaatı ile hapisten kurtarması278

da onun siyasî

karizması açısından önemlidir.

E- DİĞER YÖNLERİ

Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi ilimle iştiğal ettiği gibi ticaretle de meşgul olmuştur.

Nitekim Esad Ef., 3752 nolu mecmuada onun bir kiralama akdine yer verilmiştir: “Sebeb-i

tahrîr-i kitab ve bâis-i tastîr-i hitâb budur ki, Merhum Sultan Bayezid Han aleyhi’r-rahmetü ve’r-

rıdvân Mahrûse-i Edirne’de binâ eyledügi imâret-i âmire evkâfından Dâru’s-Saltanati’s-Seniyye

üzerinde vakıf odalar olan kâgiri divar ile mahdûd olub elli beş zira iç tûl-i ve kırk altı zira arzı olan

arzı hâliyâ Hazreti Şeyhülislâm ve Mukteda’l-Enâm el-Muhtassu bi inayeti’l-Meliki’l-Vedûd Mevlânâ

Ebussuûd edâmallâhu umrehu ila yevmi’l-hulûd hazretlerine doksan yedi yıla ukud-i müteaddine ile

yılda ellişer akçe icâreye verilüb her senede akd-i mukaddemin müntehâsı akd-i tâlînin mütbedâsı

olmak üzerine mukarrer kılınub mevlânâ-yı müşârun ileyh efâdallâhu feyzahu’l-aliyye kıbelinden

vekil-i şer’î olan Hüseyin Ağa Abdullah vech-i meşrûh üzerine kabul eyledikde vâk’-ii hâl kayd

olundu.”279

Ebussuûd Efendi’nin çok renkli bir kişiliğe sahip olduğu görülmektedir. Bunlardan birisi

de şüphesiz lâle üretimidir. İstanbul’da ıslah edilmiş ilk lâle çeşidini elde eden kişinin

273 Mecdî, Hadâiku’ş-şakâik, I, 483; Baysun, “Ebussuûd”, IV, 93. 274 Akıncı, “3 Mezar Taşı 3 İlim Adamı”, s. 76. 275 Atâî, Hadâik, II, 105. 276 Selânikî Mustafa Efendi, Tarih-i Selânikî, (hzr. Mehmet İpşirli), İstanbul, 1989, I, 54-55. 277 Atâî, a.g.e., II, 221; Baysun, a.g.e., İA, IV, 93. 278 Atâî, a.g.e., II, 229. 279 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3752, vr. 14a.

43

Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi olduğunu Tabib Mehmet Aşkî kitabında kaydetmektedir.

XVIII. Yüzyıl başlarına kadar yetişen şükûfecilerle bunların yetiştirdiği lâle ve zerrin

çeşitlerinin isimlerini veren Netâyicü’l-eshâr adlı kitabın müellifi Cerrahpaşa Camii imamı

Mehmed b. Ahmed Ubeydî Efendi de en eski lâle yetiştiricisi olarak Ebussuûd Efendi’yi

göstermekte ve elde ettiği ilk lâle çeşidine “Nûr-i Adn” (cennet nuru) ismi verdiğini

yazmaktadır280

.

Şiirlerinden seviyeli bir şair olduğu anlaşılan Ebussuûd Efendi’nin, şairler hakkında da

yorumları olmuştur. Nitekim o, şiirin cevâz şartını da ifade edercesine, Hafız Şîrâzî ve şiirleri

hakkında şu değerlendirmeyi yapmıştır: “Zeyd, Dîvân-ı Hâfız hakkında: ‘Lisan-ı gaybdır’ dedikde,

Amr: ‘Lisan-ı gayb demek hatadır, hatta Reîs-i ulemâ müfti âlim olan adem-i kırâatına fetvâ

vermişdir’ deyüb, Zeyd mezbûr reis-i ulemâ olan kimesnenin hakkında hâşâ ‘bi ismi yâd edüb ol

anın ne ağzı kaşağıdır bu zevkiyâtdır’ dese şer’an Zeyd’e ne lâzım olur? el-Cevâb: Hâfızın

makâlâtından çokluk hikem-i râika ve nüket-i fâikadan mebnî kelimât hakka vâk’i olmuşdur. Lakin

tezâifinde nitâk-ı Şerîat-i Şerîfeden bîrûn müzahrefât vardır, mezâk-ı sahîh oldur ki biri birinden

fark edüb simm-i nâfikî tiryâk-ı nâfi sanub mebâdi-i zevk-i na’îmî ihrâz ve esbâb-ı zevk-i azâb-ı

elîmden ihtirâz eyleye281

”.

Ebussuûd Efendi’nin gerek medrese ve gerekse fetvâ makamında devrin şartlarına göre

yüksek maaşla çalışan, bunun yanında ticaret ile de meşgul olan bir kişi olduğu daha önce

ifade edilmişti. O, bu serveti ile hayrât yaptırmış, vakıflar inşa ettirmiştir. Bunlardan tespit

edilebilenler şöyledir: İskilip’de bir cami282

, imâret283

ve mektep284

, köprü285

ve İskilip Bağ Özü

köyünde mescid ve mektep286

; İstanbul’da haziresi yanında bir mektep287

, Mâcuncu

mahallesinde bir hamam288

ve bir Sebil. Bu sebil Yazıcı Çiftliği yakınında Ebussuûd Efendi

tarafından bulunan suyun Turunçluk suyuna katılmasıyla inşa edilmiştir.289

Baysun sebil

olarak Şehremini ve Mâcuncu mahallerinde iki sebilden290

ve bunların dışında İskilip ve

280 Baytop, Nurhan-Kurnaz, Cemal, “Lale”, DİA, XXVII, S. 79. 281 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 221a; Kâtip Çelebî, Keşfuzzunûn, I, 784. 282 Müstakimzâde, Devha, s. 26; Mecdî, Hadâik, I, 351. 283 Mecdî, a.g.e., I, 351. 284 Baysun, “Ebussuûd”, IV, 98. 285 Baysun, a.g.e, IV, 98. 286 Baysun, a.g.e, IV, 98. 287 Baysun, a.g.e, IV, 98. 288 Müstakimzâde, Devha, s. 26; Baysun, “Ebussuûd”, IV, 98. Hamamın inşâsı ile ilgili ferman içi bk. Altunay,

Ahmed Refik, X. Hicri Asırda İstanbul Hayatı, (1459-1591), İstanbul, 1988, s. 22; 5 Nolu Mühimme Defteri, T. C. Başbakanlık, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Arş. Daire Bşk., yayınları, 21, s. 220.

289 Çeşme’nin inşâsı ile ilgili ferman için bk., Ahmed Refik, X. Hicri Asırda İstanbul Hayatı, (1459 1591), s. 17.

290 Baysun, a.g.e, IV, 98.

44

İstanbul havalisinde müteaddit emlak ve arazi vakfettiğinden söz eder291

. Yine Baysun

Ebussuûd Efendi’nin Mâcuncu mahallesinde bir konağı ve Sütlüce’de Karaağaç kasrına

bitişik mükemmel bahçeli bir yalısı –ki Tefsir’ini burada yazmıştır- bulunduğunu da

kaydeder292

. Ayrıca o yazdığı tefsirinin bir nüshasını Medîne-i Münevvere’de Ravza-i

Mutahhara’ya vakfetmiştir293

.

F- HAKKINDA SÖYLENENLER

Osmanlı Devleti’nin en önemli ve görkemli döneminde otuz yıla yakın bir süre

Şeyhülislâmlık makamında bulunan ve bu makamda etkin görevler ifa eden Şeyhülislâm

Ebussuûd Efendi hakkında, methiye veya eleştiri olarak çok şey söyleneceği, sevenlerinin

yanında semeyenlerinin de olacağı muhakkaktır. Burada bu hususlarla ilgili yapılan bazı

tespitlere yer verilecektir.

1- Methiyeler

Müellifi tespit edilemeyen bir kasidenin yanında müellifi belirtilmiş bir çok medhiyeye

rastlamak mümkündür. Bir tanesinin başlangıcı şöyledir:

1@�� K�� L 1�� / ��8�� @M�� N�O P�� L 9�� / M� �QR + �2 S � / (A� @�� TU�� V@�� /��A C

�MA $B�# W� / MX�� Y M�� Z��[ =..294

Bunun dışında Atâî “Der Medh-i Ebissuûd (Ebussuûd Efendi’nin Övgüsü Hakkında)295

” başlığı

ile onu övmüş, Şemseddin Sami onun hakkında “Kemâlpaşazâde’den başka nazîri gelmemişdir

dense sezâdır”296

demiş; Kınalızâde Hasan Çelebî ondan mülâzemet aldığından övünçle söz

ettikden sonra297

: “İnsâf budur ki, merhumun fazl u Kemâl ü meârif-i ifdâline nihâyet ve ahlâk-ı

hamîde ve mehâmid ü menâkıb-i gayr-i adîdesine hadd ü ğâyet yokdur”298

diyerek methiyesini

yazmış; Peçevî de “Doğu ve batı bilginlerinin en bilgilisi, bütün mezheplerde müctehit olmak

291 Baysun, “Ebussuûd”, IV, 98. 292 Baysun, a.g.e, IV, 98. 293 Mecmûa, Slm. Ktp., Pertevniyal, 893-970, vr. 38a. 294 Kaside fi medhi’l-Allâme Ebussuûd el-Müfti, Slm. Ktp., Esad Ef., 3787, vr. 160b-162b. 295 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3815, vr. 1a. 296 Şemseddin Sami, Kamûsu’l-a’lâm, I, 722. 297 Kınalızâde Hasan Çelebî, Tekziretü’ş-şuarâ, (Nşr. İbrahim Kutlu), Ankara, 1989, I, 347. 298 Hasan Çelebî, a.g.e., I, 350.

45

derecesine ulaşmış, meani ilminde çağın ulu deryası, belki ikinci Nu’mân’ıdır299

. Bugüne kadar

bilginlerden hiçbiri onu yermemiştir300

” demiştir.

Bunların yanında Ebussuûd Efendi adına ithafen eserler de telif edilmiştir. Nitekim Şeyh

Muhammed b. Muhammed el-Mağûş (?) (ö. 947/1537) telif ettiği “Risâletün fi’l-Kimyâ” adlı

eserini Ebussuûd Efendi’ye ithaf etmiştir301

.

2- Eleştiriler

Ebussuûd Efendi’nin kişilik ve icraatlarına yönelik bazı eleştirilere önceden yer verilmişti.

Burada da bunlardan diğer bazılarını nakledeceğiz:

a- Sultan’a Yaranma Gayreti

Bazı kaynaklarda Ebussuûd Efendi’den sultana ve devlet erkânına yaranmaya çalışan ve

bu konuda özel bir becerisi olan bir kişilik olarak söz edilmiştir302

. Baysun, Namık Kemâl’in

Evrâk-ı Perişân’da, isim zikretmemekle beraber, Ebussuûd Efendi’yi kastederek, huzurda her

zaman bir mısraı tekrarlayan bir adam göstermesini ve hakikatle alâkası olmayan bu sözde

itiyadın, Zenbilli Ali Efendi’nin Yavuz Sultan Selim’e hitap ederken daima “innehû lâ

yuhibbu’z-zâlimîn” diye söze başladığı rivâyeti ile mukayese edip, Ebussuûd Efendi’yi âdi bir

müdâhin mevkiine düşürmeye çalışmasını yerinde bulmayarak eleştirir303

. Baysun’un bu

yorumunun haklılığı Ebussuûd Efendi’nin fetvâlarında da kendisini gösterir. Nitekim o, çeşitli

fetvâlarında şeriata aykırı Padişah Fermanlarının geçersiz olduğunu çekinmeden ifade

etmesini bilmiştir. Bu fetvâlarından birisi şöyledir: “Emân ile gelen harbîler, Amr-ı zimmî üzerine

bir hususda şehâdet eyleseler, Pâdişâh-ı Âlem-Penâh’dan ‘harbîlerin şehâdetleri dutula’ deyû

ellerinde temessükleri olıcak, mezbûrların Amr-ı zimmî üzerine şehâdetleri kabûl olur mu? el-

Cevâb: Aslâ olmaz. Ahidnâmelerinde ol kaydı, cehele-i küttâb yazmışlardır. Nâ meşrû nesneye emr-

i sultânî olmaz. Ketebehû Ebussuûd ‘Ufiye anhu304.

299 Peçevî, Tarih, I, 56. 300 Peçevî, a.g.e., I, 57. 301 Kâtip Çelebî, Keşfuzzunûn, I, 887. 302 Imber, Şeriattan Konuna., s. 17, 19. 303 Baysun, “Ebussuûd”., İA, IV, 93. 304 İÜİFK., 01, vr. 95a; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 74a; Slm. Ktp. Yazma Bağışlar, 4550, vr. 8a.

46

b- İlmiye Sınıfını Bozduğu

Osmanlı ilmiye ve fetvâ kurumunun bozulması meselesi tarihçiler arasında tartışma

konusu olmuştur. Ali b. Bâlî fetvâ kurumundaki bozulmayı Sa’dî Çelebî ile başlatırken305

,

Baysun Ebussuûd Efendi ile başlatır.

Ahmet Refik, Osmanlı’da ulemâ örgütünün bozulmasını III. Murat ile başlatır. Ahmet

Refik’e göre, Ebussuûd Efendi’nin Şeyhülislâmlığının sonuna kadar, hocalar faziletleri ve

olgunluklarıyla nüfuzlarını korumuşlardı. Bu dönem, Türklerin bilgin hocaların etkisiyle dinî

bir terbiye altında gazadan gazaya koştukları dönemdi. Hoca Sadettin’den sonra başlayan

dönemde ise, hocalar arpalık kavgalarıyla Osmanlı Devleti’ni yağmalamaya, memleketi

ihtilaller ve isyanlarla altüst etmeye başladılar306

. Bu bozulmadan temelde Hoca Sadeddin

Efendi’yi sorumlu tutan Refik, tespitlerini şöyle sürdürür: “Ulemanın hırsı en çok XVII. yüzyıla

doğru başladı. Bunun da başlıca nedeni, siyasî nüfuza sahip ulemânın çoğalması, Şeyhülislâmların

siyasî işlere karışması idi. Bu meslekte en çok öne çıkan Şeyhülislâm, Hoca Sadeddin Efendi idi.

Hoca Sadeddin Efendi’nin Sultan hocası olması saraydaki nüfuzunu arttırmış, bu şekilde kendisine

bağlanmak için ulemânın rüşvet almalarının ve kötü işlerinin yolu açılmıştı. O zamana kadar yüksek

kademelere çıkmak için tek ölçü, ilim idi. O tarihten sonra Veziriazam’a veya Hoca Efendi’ye

bağlanmak büyük bir meziyet olmuştur. Ebussuûd Efendi zamanına gelinceye kadar meşihat veya

müfti’l-enâm mevkii hiçbir suretle izin gerektirmez, ilim ve faziletle öne çıkanlar bu mevkie doğal

olarak getirilirdi307

”. Baysun Ebussuûd Efendi’nin yüksek siyasî nüfuzuna rağmen, siyasî işlere

karışmaktan ve nüfuzunu süistimal etmekten çekindiğini ifade ederek308

Refik’in bu

tespitlerine dolaylı olarak katılır.

Uzunçarşılı, Osmanlı medresesinin bozulmasını, tayinlerdeki imtiyazlara bağlar ve ilk

imtiyazlı tayinin de Molla Fenârî’nin (ö. 834/1431) oğulları ve torunlarına yapıldığını

kaydederek bozulmayı daha öncelere götürür. Ardından bu bozulmanın devam ettiğini,

İstanbul, Edirne ve Bursa kadılıklarında bulunmuş olanların oğullarının otuz akçeli Miftah

müderrisliklerine tayinlerinin Ebussuûd Efendi döneminde başladığını, Ebussuûd Efendi’nin

torunu ve Mehmet Çelebî’nin oğlu Abdülkerim Efendi’nin dersten mezun oldukdan sonra

ceddine hürmeten ve def’aten Hâriç müderrisliği ile Mahmud Paşa medresesi müderrisliğine

tayin edildiğini Atâyî’den nakleder309

.

305 el-Ikd, s. 441. 306 Altunay, Ahmed Refik, Osmanlıda Hoca Nüfuzu, İstanbul, 1997, s. 46. 307 Altunay, a.g.e., s. 45. . 308 Baysun, “Ebussuûd”, IV, 93. 309 Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti İlmiye Teşkilatı, s. 71-72. Bk. Atâî, a.g.e., II, 183.

47

c-Tenkitçi Kişiliği

Ebussuûd Efendi’ye ilginç bir tenkit de öğrencisi olmakla iftihâr eden Hasan Çelebî’den

gelmektedir. Hasan Çelebî Ebussuûd Efendi’nin bir kusuru hakkında şöyle der: “Ehl-i perver

değil idi. Belki fâiku’l-akrân olan efâdılı kadh etmek semtine mâil idi310”. Onun bu yönünü ayrıca,

Kazaskerliği döneminde Çivizâde’ye yönelttiği eleştirileri ile fetvâlarında yer yer kullandığı

sert üslupta da görmek mümkündür.

IV- ESERLERİ

A- TEFSİR

Ebussuûd Efendi’yi kendi dönemi başta olmak üzere sonraki dönemlerde de meşhur eden

tefsiri ile fetvâları olmuştur. Bunlardan tefsiri basılarak ilim dünyasının hizmetine sunulmuş,

dolayısıyla daha büyük kitleler tarafından tanınmasına vesile olmuştur. Tefsiri ile aynı

seviyede hatta ondan daha etkin olmasına rağmen fetvâları bugüne kadar bir bütün halinde

derlenmemiş, kütüphanelerde dağınık halde kalmaya devam etmiştir.

Ebussuûd Efendi’nin tefsir alanında ki önemli eseri “İrşadü’l-akli’s-selim ilâ mezâyâ’l-

Kur’âni’l-azîm” Abdullah Aydemir tarafından doktora tezi olarak incelenmiştir311

.

Ebussuûd Efendi’nin, Kur’ân-ı Kerîm’i bir bütün halinde tefsir etmesinin yanında

muhtelif konularda risaleleri de bulunmaktadır:

1- Hâşiye ale’l-Keşşâf (Fetih sûresinden ibaret).312

. Bu eser kaynaklarda “Mekâ’idu’t-tırâf fî

evveli Sureti’l-Feth mine’l-Keşşâf”313, “Me’âkidün-nazar314” şeklinde de kayıtlıdır.

2- “Risâletü’l-Mevlâ Ebussuûd ala Hâşiyet-i’l-Keşşâf li’s-Seyyid eş-Şerîf bi enne’l-besmele hel

mine’l-Kur’ân”315

. Fatiha suresi tefsiriyle ilgili bir hâşiye. Fatiha suresinin özellikleri, Mekkî-

Medenî oluşu ve besmele ile ilgili tartışmalar üzerine kendi görüşlerini belirttiği bir hâşiye.

3- Ta’lîka ale’l-Beydâvî316

. Fatiha suresi 1-4. âyet-i kerimeleri ile A’râf suresi 20. âyet-i

kerimesi ile ilgili Kadı Beydâvî’nin tefsirine bazı taliklerden oluşmuştur.

310 Hasan Çelebî, Tezkiretü’ş Şuarâ, I, 350. 311 Aydemir, “Büyük Türk Bilgini Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi ve Tefsirdeki Metodu”, Ankara, ts., Diyanet

İşleri Başkanlığı yay. 312 Atâî, Hadâik, II, 186; Müstakimzâde, Devha, s. 25; Şemseddin Sâmî, Kamûsu’l-a’lâm, I, 722. 313 Kâtip Çelebî, Keşfuzzunûn, II, 1480-1481. 314 Ahmed b. Muhammed el-Ednerevî, Tabakâtü’l-müfessirîn, (thk. Süleyman b. Salih el-Hazzî), Medine-i

Münevvere, 1997, s. 399. 315 Slm. Ktp., Rağıp Paşa, 1460, vr. 10b-16a.

48

Brockelmann, Tefsîr-ü Sûreti’l-Mülk317

., Tefsîr-ü Sûreti’l-Bakara318

ve Tefsîrü’l-Kehf319 adlarıyla

Ebussuûd Efendi’ye eserler nisbet etmekte ise de bunlarla ilgili bir bilgiye henüz

rastlanmamıştır.

“Risâletün fi tefsîr-i kavlihî Teâlâ: P��5 �� (]�� &�=�8 4 # . Bu eserin serlevhasında “Li Mevlânâ

İmam Muhammed el-Gazzâlî” kaydı; ferağ kaydında ise “Temme tahrîr-i hâzihi’r-Risâleti’ş-Şerife

lil merhum el-Mebrur eş-Şeyhülislâm ve’l-Müfti’l-Enam Ebussuûd … sene erbain ve tis’în ve

tis’amietin …” kaydı bulunmaktadır. Başlanğıç ibaresi ise �=[ +'8� ^_� D@�� D`!� �*� + �� <@X� �a8

�� Z�DA ^�� bD�,� �=D��D�c �� D�c D� � �� ,= d!e� .". şeklindedir. Bu başlık eserin Ebussuûd

Efendi’den ziyade İmam Gazzzali’ye ait olduğunu göstermektedir.320

Bunların dışında çeşitli kaynaklarda Ebussuûd Efendi’ye tefsir ile ilgili bir çok risâle

atfedilmektedir. Bunların genelde İrşâdü’l-akli’s-selim’den alıntı oldukları görülmektedir.

Örneğin, Tefsîru sûreti’l-Fâtiha321

, Tefsîru sûreti’l-Bakara322

bunlardan bazılarıdır. Slm. Ktp.

Süleymaniye, 1026, vr. 16b-88b’de yer alan Furkan, Şuara, Mü’minûn ve Nûr sureleri bazı

kaynaklarda Ebussuûd Efendi’ye nisbet edilmişse de yapılan incelemede, bu risâlelerin

Ebussuûd Efendi’ye aidiyetini gösteren bir kayda rastlanmadığı gibi, Tefsir’i ile yapılan

mukabelede de herhangi bir benzerlik tespit edilememiştir.

B- FIKIH

Ebussuûd Efendi, müstakil bir fıkıh kitabı oluşturacak çapta fıkhın bütün konularıyla ilgili

fetvâlar vermiş olmakla beraber, özel bir fıkıh kitabı yazmamıştır. Sebep olarak ta, Kâtip

Çelebî onun: “Fetâvâ-yı Bezzâziye gibi bir eser varken, fıkıh kitabı yazmaktan haya ederim323

”

dediğini nakleder. Bununla beraber, fıkhın çeşitli konularında müstakil eserler ve bazı eserlere

hâşiye ve talikleri bulunmaktadır.

1- Fetvâlar

Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi’nin fetvâları ileride geniş olarak ele alınacaktır.

316 Mecmûa, Slm. Kpt., Pertevniyal, 893 970, vr. 37a b; 39a. Ferağ kaydında “Harrarahu’l fakir min nüshatil

musannif” kaydı düşülmüş. 317 Brockelmann, Tarihu’t Türâsi’l Arabî, Kahire, 1995, IX, 363. 318 Brockelmann, a.g.e., IX, 363. 319 Brockelmann, a.g.e., IX, 363. 320 Slm. Ktp., Esad Ef. 3796, vr. 58a-b. 321 Slm. Ktp., Şehit Ali Paşa, 2725, vr. 7b-16a. 322 Slm. Ktp., Şehit Ali Paşa, 2830, vr. 60b 62a; 1026, vr. 11b-16a. 323 Keşfuzzunûn, I, 242.

49

2- Ma’rûzât

Esasen Arapça bir tabir olan “Ma’rûzât” kelimesi, Türkçe’de “mevki veya yaş bakımından

büyük birine bildirilen, sunulan şeyler, dilek ve bilgi”324

manasına gelir. Osmanlı döneminde,

Tanzimat’tan sonra, Sadrazamlar tarafından Mâbeyn’e yazılan arîzalar (dilekçe) ile ilgili özel

bir tabir haline gelmiştir325

. Tanzimat öncesinde ise, Ma’rûzât metinlerinin mukaddimesinden

anlaşıldığına göre, Şeyhülislâmlar tarafından Padişaha sunularak onaylattırılan fetvâlar için

kullanılmıştır. Bu mukaddimelerden bazıları şöyledir: “Dokuz yüz elli yedi Rebîülâhir’inde Şeyhü

Meşâyihi’l-İslâm Merhûm Ebussuûd Efendi’ye, ba’dehû dokuz yüz yetmiş üç Muharremi’nde ..

buyurulmuşdur.326

” “Bu tertîb dokuz yüz yetmiş beş senesi Zilkâde’sinde pâye-i serîr-i a’lâya arz

olundukda buyuruldu.327

” “A’lem-i ulemâ-i zaman Mevlânâ-yı âlîşân müfti Ebussuûd hazretlerinin

birkaç maddelerin cevâblarında Padişah Hazretlerinin tayinlerine muhtac olmağın arz etdikde tayin

buyurmuşlardır328

”.

Başta Ma’rûzât metinlerinin dîbâceleri olmak üzere ilgili kaynaklarda yer alan bilgilere

göre, Ma’rûzâtların ortaya çıkışının temel sebebi, uygulamada mezhep içerisindeki farklı

görüşlerin çeşitli kesimlerde tartışmalara konu olmasıdır. Şeyhülislâmlık bu tartışmalara son

vererek uygulamada bütünlüğü sağlayabilmek ve toplumsal ihtiyaçları giderebilmek için

fetvâlar arasından en uygununu bulup tercih ederek, tezkire329

ile Padişaha330 / Dîvân-ı

Âlî’ye331

/ Dîvân-ı Hümâyûn’a332

arz edip, Padişahın onayını alarak, ilgili makamlara

gönderme yöntemini uygulamıştır. Bu hususu açıkça ifade eden bazı ifadeler şöyledir: “ …

Müfti’l-enâm olan Merhum Ebussuûd Efendi iktizâ-i asra göre müctehidînden bazıların akvâlleri üzre

iftâ edüb Sultân-ı müşârun ileyhe arz ettikde mûcebince amel olunmak üzre ferman edüb Ma’rûzât-ı

Ebussuûd nâmına bir kitab olub beyne’n-nâs mütedâveldir. Pes imdi bu dâ’î-yi devletleri iftâya

memur olduğımızdan beru yümn-i ikbâlleriyle vâki olan havâdis ve vâkıât-ı yevmiyyeden ihtimâm-ı

tam olub müsteftîlere merâmlarına muvâfık akvâl-i müctehidînden muavvel ve muraccah olan

mesayil üzre iftâ ve sûretlerini mübevveb ve müretteb mecmûada cem’ etmişizdir. Ol mecmûada

derc olunan mesâilden nizâm-ı dîn u devlet ve intizâm-ı memleket iktizâsına göre akvâl-i

müctehidînden ihtiyâr eylediğimiz mesâil intihâb ve me’hazimiz olan kitablardan nakiller ile ber

324 Örnekleriyle Türkçe Sözlük, Heyet, İstanbul, 2002, III, 1908. 325 Pakalın, M. Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul, 1993, II, s. 410. 326 Fetâvâ Ali Efendi Maa'n Nukûl, Millet Ktp. Ali Emiri, Şry. 104, vr. 122a. 327 Fetâvâ Yahyâ b. Zekeriyyâ b. Bayram, Millet Ktp. Ali Emiri, Şry. 87, vr. 527a. 328 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809, vr. 130a-132a; (sene: 957, altı madde). 329 MTM, s. 342; İÜİFK, 01, vr. 92b; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, 569, vr. 69a; Slm. Ktp., Esad Ef., 585, vr.

247a; 892, vr. 287b; Yazma Bağışlar, vr., 4a. 330 MTM, s. 342; İÜİFK, 01, vr. 92b; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 69a; Slm. Ktp., Esad Ef., 585, vr. 247a;

892, vr. 287b; Yazma Bağışlar, vr., 4a. 331 MTM, s. 343; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 70a. 332 İÜİFK, 01, vr. 93a.

50

vech-i âtî tastîr olunub, ol minvâl üzre kuzât ve hükkâm amel etmelerîçün ferman-ı cihânmutâ’

buyurulmak recâsına atebe-i aliyyelerine arz olundi. Fermân men lehu’l-emrindir.333” “Seâdetlü ve

faziletlü Sultan Hazretlerine, arz-ı dâi-î bî-minnetleri budur ki, bundan akdem merhum şeyhülislâm

ve müfti’l-enâm, allâmetü’z-zaman, mevlânâ, şeyhuna Ebussuûd yesserallahu makâme’l-mahmûd;

sultan-ı zaman zeynu halîfeti Rabbi’l-âlemîn, cenâb-ı cennet-mekan, sîmâ-yı kuds-i âşiyân Ebu’l-

Feth Sultan Süleyman Han aleyhi’r-rahmetü ve’l-ğufrân hazretlerine, nizâm-ı dînü devlet ve

intizâm-ı ahvâl-i memleket etmeğin bazı mesâilde eimmeden bazı müctehidîn rıdvânullahi Teâlâ

aleyhim ecmaîn kavillerine amel olunmak münâsib olduğunu arz buyurub ol minvâl üzere amel

olunmağa fermân-i sultânî sadır olup, vülât-ı İslâm ve kudât-ı hukkâm ol vechile amele mutadlıdur.

Halen serîr-i saltanat tâze behcet ve hilâfet cedîd bu nusret bulıcak emr-i sultânî ve hükm-i hâkânî

zikrolunan mesâil’de ne minvâl üzere .. şüphe olmağın akvallerin müşkil olup, keşf-i beyâna emr-i

pâdişâhî âyâne buyurulmak recâsına vâkî olan mevâddın bazısı arz olundu. Bâkî fermân men-lehü’l-

emrindir. 334

” Burada şunu da belirtelim ki bu çalışmada, Baysun’un, Ma’rûzâtların Kanûnî

Sultan Süleyman’ın emri ile yazıldığı335

şeklindeki iddiasını doğrulayacak her hangi bir kayda

rastlanmamıştır.

Kayıtlardan anlaşıldığına göre Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi döneminde başlayan bu

uygulama sonraki Şeyhülislâmlar tarafından da devam ettirilmiştir. Şeyhülislâm Muîd Ahmed

Efendi (ö. 1057/1647) imzalı bir fetvâ336

ile Şeyhülislâm Yenişehirli Abdullah Efendi’ye ait

olduğu kaydedilen bir Ma’rûzât metninde337

bu husus açıkça ifade edilmiştir. Yazma Bağışlar

4550 numarada kayıtlı olan bir Ma’rûzât metninin zahriyyesinde ise Ebussuûd Efendi

döneminde kabul edilen Ma’rûzât maddelerinden yedi tanesinin yürürlükten kaldırıldığı ifade

edilmiş ve şu şekilde sıralanmıştır: “Veli izninsiz nikâh, oni on bir buçukdan ziyâde muâmele

vermek, onbeş seneden sonra da’vâ vekilin mümkindir, üç günden eksikde nakl-i şehâdet kabul

etmemek, sebeb olandan almağa fetvâ vermemek, hullede İmam Züfer kavliyle amel etmemek,

gafletle iddet içinde zevc-i evvele nikâh kılmak. Bu yedi mesele fî zamâninâ memnu’lardır. Kezâ fî

Fetâvâ Ebussuûd Efendi.338

”

333 Ma’rûzât-ı Abdullah Efendi, Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, 2054, vr. 19b. 334 İstanbul Müftülüğü Ktp., 186, vr. 223a. 335 Baysun, “Ebussuûd”, IV, 99. 336 “Zeyd i zimmî alenen hâşâ sümme hâşâ Rasûl i Ekrem sallellâhu aleyhi ve sellem hazretlerine ta'bîr ve

tasrîh i şenî' ve müstehcen lafz ile sebb ve şetm eylediği şer'an sâbit olursa ne lâzım olur? el Cevâb: Eğerçi eimme i Hanefîyye ta'zîr-i şedîd ve habs-i medîd ile iktifâ etmişlerdir, lâkin bazı müteahhirîn katline iftâ eylediginden mâ adâ eimme-i şâfiiyye ve mâlikiyye umûmen katline zâhib olur Ebussuûd aleyhi rahmetü'l vedûd katline iftâ edüb Sultan Süleyman Han aleyhi'r-rahmetü ve'l-gufrân hazretlerine ma'rûz olan mevâddandır. Halen Padişâh ı İslâm'a arz olunub katl olunmak gerek. Şeyhülislâm Muîd Ahmed Efendi. ” (Mecmûatü'l Fıkıh, Slm. Ktp., Esad Ef. 949, vr. 41a. )

337 Ma’rûzât-ı Abdullah Efendi, Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, 2054, vr. 19b. 338 Slm. Ktp., Yazma Bağışlar, 4550, vr. 1a.

51

Ma’rûzâtların temel özelliği, fetvâ metninin içerisinde Padişah’a sunulduğunu ifade eden

“Atebe-i Ulyâ’ya arz olundu”, “i’lâm olundu”, “zikr olundu” ya da “(…) ferman sâdır oldu” gibi

tabirlerin bulunmasıdır. Bu temel özellik dikkate alındığında, bu özelliği taşıyıp da Ma’rûzât

metinlerinin dışında yer alan meselelerin de Ma’rûzât maddelerinden sayılması gerekmektedir.

Ma’rûzatların ana konularının, nüshalar arasında farklılık arz etmekle beraber, genelde

namaz, zekât, nikâh, cihad, âbık, mefkûd, vakf, bey‘, edebü’l-kâdî, şehâdet, da‘vâ, gasb,

kısmet, icâre, şettâ (muhtelif konular: İstanbul’un fethi, kiliseler, medreselerdeki ders ücretleri

vb.) oluştuğu görülmektedir.

Ma’rûzâtlar, müstakil metinler halinde derlendiği gibi, fetvâ mecmûaları ve

kânûnnâmelerde339

dağınık halde de nakledilmiştir. Fetvâ mecmûalarında Ma’rûzât’tan olduğu

rahatça anlaşılabilen bu meseleler, kanunnâmelerde birbirinden ayırt edilemeyecek kadar

girift ve iç içedir.

Başta Süleymaniye Kütüphanesi olmak üzere, yazma eser kütüphanelerinde yapılan

araştırmada Ma’rûzâtların müellif nüshalarına rastlanamadı. Görülen yazmaların genelinde

istinsâh tarihi bulunmamakta, bulunanların tarihleri de Ebussuûd döneminden uzak

tarihlerden oluşmaktadır. Bunlardan Ebussuûd Efendi’ye en yakın olanlar şunlardır:

Ma’rûzât, Köprülü, III Kısım, 99/1, vr. 1b-16b, istinsâh tarihi: 1086/1675.

Ma’rûzât, Bayezid, Veliyyüddin, 1547/4, vr. 126a-135b, istinsâh tarihi: 1090/1679.

Bunların dışında istinsâh tarihleri bulunmamakla birlikte, mukaddime ve serlehvalarında

yer alan kayıtlar bakımından önem arz eden diğer nüshalar şunlardır:

Bayezit, Veliyyüddin, 3216, vr. 70a-73a’da yer alan nüsha. Bu nüshanın mukaddimesi

şöyledir: “Nizâm-ı âleme evfak olduğiçün hususuna hükm-i şerif inâyet olunub Padişah-ı

âlempenâh Hoca Çelebî Efendi arz eylediği mesâil sûretidir, zikr olunur, sûret-i evvel budur”.

Millet, Ali Emiri, Şry, 337, vr. 2b-5a’da yer alan nüshalar. Bu nüshanın

mukaddimesindeki kayıt da şöyledir: “Merhum ve Mağfûrun leh Ebussuûd Efendi birkaç

maddeler, ki cevâbları Padişah Hazretlerinin tayinlerine muhtac olmağın, arz ettikde Padişah

Hazretleri buyurdukları Cevâblarıdır ki, bilâ ziyâde velâ noksan nakl olundu.”

339 Örnek olarak bkz. : Kanunnâme, başlık ve giriş yok. (Arâziye Müteallik Meseleler), Müstensih: Ahmed b.

Atâullah el Yanyâvî, istinsah tarihi yok, dili Türkçe, Millet Ktp. Ali Emiri, Şry. 468/1, vr. 8a.

52

Milli Tetebbular Mecmûası’nda340

eksik bir nüshası neşredilen Ma’rûzât’ın tam nüshası

Almanca tercümesiyle birlikte Poul Horster341

ve Türkçe tercümesiyle birlikte Ahmet

Akgündüz342

tarafından yayımlanmıştır.

Osmanlı döneminde Ebussuûd Efendi’nin ki başta olmak üzere Ma’rûzâtlar üzerinde çeşitli

çalışmalar yapılmıştır ki, bunlar genelde özetleme ve kaynaklandırma (nukûl) şeklindedir.

Örneğin, Atıf Ef. 1144 no’da kayıtlı Fetâvâ-yı Ali Efendi mecmûasının sonunda bir Ma’rûzât

metninin özeti sunulmuştur343

. Yapılan mukabele bu özetlerin Ebussuûd’a ait olduğunu

göstermiştir.

Ma’rûzât metinlerinin fetvâlar gibi, Ebussuûd Efendi’den sonra fıkıh ve fetvâ

çalışmalarında kaynak olarak müracaat edildiği görülmektedir. Örneğin, el-Haskefî (ö.

1088/1677) ed-Dürrü’l-Muhtâr’ında,344

İbn Abidin Hâşiye’sinde345

Ma’rûzâtlara atıflarda

bulundukları gibi, Mecelle çalışmalarında da müracaat kaynağı olma özelliğini korumuştur.346

Ayrıca, Mecmau’l-Fıkhi’l-İslâmî’nin 14-19 Şubat 1998 tarihinde akdettiği oturumda, fetvâ

kitaplarının güncelleştirilmesi konusu tartışılmış, müzâkere bölümünde Şeyh Abdüssettâr Ebû

Gudde, Ebussuûd Efendi’nin Ma’rûzât’ının önemine dikkat çekmiş,347

95 (11/7) nolu kararında

da Ma’rûzât vb. fetvâ mecmûalarının yeniden gün yüzüne çıkarılması konusu

kararlaştırılmıştır.348

Bunların yanında Muhammed Zâhid el-Kevserî Ebussuûd Efendi’nin

Ma’rûzât’ını ilmî açıdan zayıf bulmuştur349

.

3- Kanunnâme

Kanunnâmelerin oluşum şekli hakkında farklı yorum ve tespitler yapılmaktadır. Robert

Mantran’a göre kanunnâmeler, Osmanlıların fethettikleri ülkelerde İslâm hukukunu uygulama

imkanının olmaması sebebiyle, padişahın bu bölgelerde uygulanmak üzere hazırladığı

kararnamelerdir. Fakat dinsel zorunluluktan ötürü yeni unsurlar ya “dinsel yasayla uyum

340 Milli Tetebbular Mecmûası, c. II, s. 337-348. 341 Zur Anwendung des İslâmischen Rechts im 16. Jahrhundert, Stuttgart, 1935. 342 Akgündüz, Osmanlı Kanunnameleri, c. IV, s. 35-37. 343 Atıf Ef., 1144, vr. 233a. 344 ed-Dürrü’l-muhtar, c. III, s. 20; c. 4, s. 157, 209, 215, 235, 288, 293, 295, 344, 364, 388, 396, 398, 448, 457;

c. V, s. 58, 167, 233, 356, 420, 658; c. VI, s. 141, 635, 757. 345 Hâşiyetü reddi’l-muhtar, İstanbul, 1260, c. IV, s. 214, 215, 293, 388. 346 Ebu’l-Ulâ Mardin, Medeni Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Paşa, Ankara, 1996, s. 168. Mahmesânî,

Subhi, İslâm Hukukunun Tedvini, (trc. : İbrahim Kafi Dönmez), Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1985, c. III, s. 321.

347 Mecelle-ü macmai’l-fıkhi’l-İslâmî, Munazzamatü mu’temeru’-İslâmî, 1998, sy. 11, cüz: 2; s. 669. 348 Mecelletü macmai’l-fıkhi’l-İslâmî, sy. 11, cüz: 2; s. 694. 349 el-Kevserî, Fıkh-u ehli’l-Irâk ve hadîsühüm, s. 114.

53

içindedir” ibaresini taşımaktadır ya da Şeyhülislâmın fetvâ biçimindeki onayıyla

donatılmaktaydılar. Kanûnî Sultan Süleyman döneminde kaleme alınmalarında değilse bile en

azından yayınlanmalarında Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi’nin oynadığı rol bugün iyice

bilinmektedir350

.

Kanunnâme başlığı ile nakledilen fetvâların genelde toprak hukuku ve vergilerle ilgili

konulardan oluştuğu görülmektedir. Peçevî, Ebussuûd Efendi’nin toprak sorunlarına ilişkin

fetvâları ile herkesin karşılaştığı güçlükleri çözdüğünü kaydetmiştir351

.

Demir, Padişahlara ait Kanunnâmeler ile Şeyhülislâmların hazırladıkları fetvâ

formatındaki Kanunnâmeler arasındaki farka dikkat çektikten sonra, Ebussuûd Efendi’nin

Budin,352

Üsküp ve Selânik353

kanunnâmeleri hakkında bilgi vermektedir.354

Özellikle Rumeli

toprakları355

ve hangi bölge ile ilgili olduğu ifade edilmeksizin, öşür ve haraç arazisi ile ilgili

fevâların356

yanında, Arâzî-i Harâciyye ve Öşriyye Hakkında Kanun ve Fetvâlar, Kânunnâme,

Kânûnul-Muâmelât olarak ta anılan metinlerin bazıları Ahmet Akgündüz tarafından

neşredilmiştir.357

Kanunnâmelerin hazırlanışı ile ilgili olarak Zahit Aksu şu notu aktarmaktadır: “Padişah III.

Selim Selanik ile ilgili bir kanunnâme yapılmasını emrediyor: Kanunnâme nasıl yaparsınız? Gidesiz

orada halkın eski örf ve âdetin göresiz, örfü (sosyal realiteyi) tesbit edesiz, Şer’-i şerife muhalif

olanları ilgâ edüb, mutâbık olanlarını tatbik edesiz. Böyle bilesiz alametimi. Alâmetime iltifat

edesiz…358

”.

Bunun yanında Kanunnâme metinlerinde farklı Şeyhülislâm ve müftîlerin imzalarının

bulunması, bu uygulamanın Osmanlı Devleti’nin diğer devirlerinde de sürdüğünü ve bir

gelenek halini aldığını göstermektedir. Nitekim Millet Kütüphanesi, Ali Emiri, Şry. 468/1’de

kayıtlı bir Kanunnâmede, adı geçen müftiler ve kayıtlar şöyledir: “Ahmed b. Kemâl, Ebussuûd,

350 Robert Mantran, XVII. yy. İkinci Yarısında İstanbul, (trc. M. Ali Kılıçbay Enver Özcan), Ankara, 1990, I,

204-205. 351 Peçevî, Tarih, I, 57. 352 Millet Ktp., Ali Emiri, Şry, 468/, vr. 1a-43b. 353 Millet, Ali Emiri, Şry, 80/2, vr. 278a-292a. Mukaddime eserin, Sultan Selim b. Süleyman zamanında

yazıldığı ifade edilmiş. 354 Demir, Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi, s. 224-226.. 355 Düzdağ, Ebussuûd Efendi Fetvâları, s. 167; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef. 3341, vr. 166a; 3729, vr. 120b-

121a. 356 Velî b. Yusuf, a.g.e., , vr. 30a-b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef. 3341, vr. 168b, 170b; 3762, vr. 5a; 3729, vr.

121a; Hezarfen Hüseyin Çelebî, Telhîsu’l-Beyân, s. 108-111. 357 Akgündüz, Osmanlı Kanunnâmeleri, c. IV, s. 78-91. 358 Kılıçer, Esad, “Fıkıhçı Olarak İbn Kemal” tebliğinin müzakeresi, Şeyhülislâm İbn Kemâl Sempozyumu,

Tokat Valiliği Şeyhülislâm İbn Kemâl Araştırma Merkezi, Ankara, 1989, s. 163-164.

54

Mehmed Bahâî, Hâmid, Ebû Sa’îd, Abdurrahman, Mehmed b. Sadeddin, Sun’ullah, Çivizâde, Hamza

Paşa et-Tevkî’î, Mehmed, Hüseyin, Pîr Mehmed, Abdullah, Muhammed el-Cürcânî ve Sa’dî.” Yalın

isimlerin yanında detaylı imzalarda da şu kayıtlar düşülmüştür: “Şeyhülislâm Merhum Yahya

Efendi talebiyle Dîvân-ı Hümâyun’dan Okçuzâde Efendi’nin ihrâc eylediği kanundur ki nakl olundi,

halen mu’teberdir, kânûn-i cedîddir, bin on sekiz tarihinde ferman olunmuşdur”, “Merhum Yahya

Efendi’nin mektupçusu Bosnevi Mehmed Efendi hattından mankul hattan bu mahalle imlâ olundi”,

“İşbu bin kırkda tahrir kanunnâmenin tıbkıdır, ancak tertib gayridir, ve mükerrer olan terk şüd”,

“Ebussuûd, naklen mine’l-Ma’rûzât”, “Kânûn-i Sultan Ahmed”, “Ez Kanun-i Okçuzâde ve Mektupçu

Mehmed Efendi der zaman-ı Yahya Efendi Şeyhülislâm”, “Der zaman-ı Celâlzâde et-Tevkî’î”,

“Kanûn-i Sultânî der zaman-ı Mehmed Paşa ve Mustafa Paşa” ve “Kanûn-i Sultânî der zaman-ı

Sultan Murad”359

.

Bu kayıtlar, Kanunnâmelerin çok sonraki dönemlerde derlendiği gibi bir izlenim oluştursa

da, metinlerde geçen çeşitli kanun maddelerinin Ebussuûd Efendi gibi, eski dönem

müftülerinin fetvâlarının arasında da geçmesi,360

bunların ilk zamanlarda fetvâ metni şeklinde

değerlendirildiği, kanun maddesi halinde ele alınışının ise daha sonraları ortaya çıktığına

işaret olabilir.

Kanunnâmeler zamanla derlenerek sonraki dönemler için bir hukuk kaynağı olma

özelliğine kavuşmuşlardır361

. Nitekim Pîr Mehmed Efendi b. Hasan el-Üskûbî, bu çeşit

fetvâları (kanunları) derlemiş ve “Kavânîn-i Osmaniyyede işbu risâle-i cem edüb” ifadesinden

sonra eserine Zahîru’l-kudât adını verdiğini kaydetmiştir.362

Aynı şekilde Meşreb Efendi

Hafîdi’ne (ö. 1275/1858) ait Camiu’l-icâreteyn adlı eserin çeşitli yerlerinde ve kenar

kayıtlarında, “Kanundur363

”, “ "f�� ,� �� ^= �� )� �[ ? Z5�Q� FBg h�=� ��364" ; “Ketebehu’l-Fakir Mehmet

Behâî, mine’l-Kânûni’l-Cedid365

”, “min Kanunnâme366

” gibi ifadelerle verilen fetvâlar

Kanunnâmeler ile teyid edilmiştir.

359 Millet Ktp. Ali Emiri, Şry., 468/1, vr. 1a-43b. 360 Örnek olarak bkz. : Düzdağ, Ebussuûd Efendi Fetvâları, s. 167; Velî b. Yusuf, Mecmûatü’l-fetâvâ, vr. 30a-

b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef. 3341, vr. 166a, 168b, 170b; 3729, vr. 120b-121a. 361 Meşreb Efendi Hafidi, Câmiu’l-icâreteyn, Slm. Ktp., Esad Ef. 614, vr. 49a, 79b (kenar kayıt), 100a; İbn

Abidin, Hâşiyetü Reddi’l-Muhtâr, c. V, s. 420. 362 Kânûni Üskûbî, Slm. Ktp., Lala İsmail, 106, vr. 113b. 363 Meşreb Efendi Hafidi, a.g.e., vr. 100a. 364 Meşreb Efendi Hafidi, a.g.e., vr. 49a. 365 Meşreb Efendi Hafidi, a.g.e., vr. 79b (Kenar kayıt). 366 Meşreb Efendi Hafidi, a.g.e., vr. 95a (Kenar kayıt).

55

Kütüphane kayıtlarında rastlanan, Ebussuûd Efendi’ye ait istinsâh tarihi en eski

kanunnâme metinlerinden bazıları şunlardır:

Kanunnâme, Slm. Ktp. Karaçelebîzâde Hüsameddin, 204, istinsâh tarihi: 957/1550.

Kanunnâme, Slm. Ktp. Hüdâî, 760, vr. 1b-49a. İstinsâh tarihi: 1084/1673.

Kanunnâme, Köprülü, III. Kısım, 99/1, vr. 1b-16b. İstinsâh tarihi: 1086/1675.

Kanunnâme, Slm. Ktp. İzmir, 816/3, vr. 34b-70b. İstinsâh tarihi: 1107/1695.

Kanunnâme, Slm. Ktp. Atıf Ef., 1163/4, vr. 58b-86a. İstinsâh tarihi: 1136/1723.

Kanunnâme, Millet, Şry. 135/2, vr. 49b-63a. İstinsâh tarihi: 1140/1727.

Peçevî, Celâlzâde Mustafa Çelebî’nin Kanunnâme’sinden söz ederken kanunnâmelerin

Ruûs kaleminde saklandığını kaydeder367

.

5- Fıkhî Risâleler

1- Hâşiye ale’l-Hidâye368

/ Kelimât alâ Şerhi’l-Hidâye369

.

el-Merğînânî (ö.593/1197) el-Hidâye adlı eserinin, Salât konusu ile başlayıp, Lukata

konusu ile son bulan bir hâşiyede, “kâle- ekûl /fe in kulte –kultü” sistemiyle, el-Musannif, el-

Fâzılu’l-Ekmel, en-Nihaye, el-İnaye ve el-İzâh, el-İmam el-İtkânî, Sâhibü’l-Kifâye, el-Allâme

en-Nesefî, el-Cemâa, Ğâyetü’l-Beyân, Sadru’ş-Şerîa (^= A�� A D)�), Nihâyetü’l-Kifâye,

İbnü’l-Hümâm atıflarıyla, el-Hidâye üzerine yapılan şerh ve hâşiyelerden alıntılar yapılarak

tahlillerde bulunulmuştur. Eserin metni içinde Ebussuûd Efendi’nin ismiyle ilgili herhangi bir

kayda rastlanmamıştır. Ebussuûd’a adiyeti, mecmûanın zahriyye kaydına göredir370

.

Mecmûanın 48a-67b varaklarında yer alan “vakfu’l-menkûl” konusunun dibacesi ile ferağ

kayıtlarının, zahriyye kaydında Ebussuûd Efendi’nin hattından nakledildiği belirtilen başka

bir nüshanın dibace ve ferağ kaydı ile aynı olması371

, mecmûanın Ebussuûd Efendi’ye

âidiyetini kuvvetlendirmektedir. Yeni Cami, 376372

’da yer alan bir mecmûa ise zahriyyesinde,

“hâzihî ta’lîkâtü’l-Mevlâ Ebissuûd” kaydı ile Ebussuûd Efendi’ye nisbet edilmiştir. Mecmûada

yer alan risâlelerin büyük bir bölümü, el-Hidâye üzerine yapılmış Hâşiyelerden oluşmaktadır.

367 Peçevî, Tarih, I, 46. 368 Atâî, Hadâik, II, 186; Müstakimzâde, Devha, s. 25; Şemseddin Sâmî, Kamûsu’l-a’lâm, I, 722; Slm. Ktp.,

Laleli, 876, vr. 12b-48a. 369 Bayezid, 8025, vr. 20a-155b. 370 Slm. Ktp., Laleli, 876, vr. 12b 48a. 371 Slm. Ktp., Laleli, 835, vr. 67b. 372 Slm. Ktp., Yeni Cami, 376, vr. 11b-42a; 58b-155a.

56

Mecmûada, salât, zekât, savm, buyû’, havâle, edebü’l-kâdî, şehâdât, vekâlet, da’vâ, vedî’a,

âriye, hibe, icârât, mükâteb, ikrâh, me’zûn, gasb, şuf’a, kısmet, müzâraa, müsâkât, udhiyye,

eşribe, rehn, cinâyât, diyât ve vesâyâ bahislerine yer verilmiştir. Sayfa 116b’de olduğu gibi,

bazı konuların başında mukaddimeler yer alırken, diğer konularda besmele ve hamdeleden

sonra doğrudan konuya giriş yapılmaktadır. Konular biri bitip, diğeri başlar şekilde tasnif

edilmiştir. Vr. 116b’da yer alan mukaddimede, müellif, el-Hidâye’yi okurken, aklına takılan

bazı tereddütleri ve problemleri not ederek eserini telif ettiğinden, bu problemleri

kaynaklarından inceleyerek çözümlemeyi çok arzulamasına rağmen henüz nasib

olmadığından şikayet etmektedir.

2- Risâle fi’l-fıkh373

. Merğînânî’nin el-Hidâye’sinin Bey’ konusunun başından, Hıyâru’l-ayb

konusunun sonuna kadar yazılmış bir hâşiyedir.

3- Tehâfütü’l-emcâd fî evvel-i Kitabi’l-cihâd374

. el-Merğînânî’nin el-Hidâye’sinin Kitabu’s-

Siyer’inin baş tarafı ile ilgili bir hâşiyedir. Hâşiyede el-İnâye ve en-Nihaye’den yapılan

alıntılara yer verilmiş, ayrıca, Hâşiye sahibi, ferağ kaydında metin sahibinden “Takrir ve el-

envar” sahibi diye söz etmiştir. Aynı çalışmanın bir başka versiyonu, Risâletün müteallikatün

bi’l-furû’ fi’l-cihâd radden alâ sâhibi’n-Nihâye ve’l-İnâye li’l-Mevlâ Ebussuûd375

şeklinde kayıtlıdır.

Mecmûanın başındaki fihristde Ebussuûd’a nisbet edilen bu risâle, Sâhibü’n-Nihâye,

Sâhibü’l-İnâye, Musannif, Kudûrî ve Sâhibü’l-Bedâyi’den yapılan alıntılar ve bunlara “ekûlü”

başlığı ile verilen cevaplardan oluşmuştur. Kitâbu’s-siyer ve’l-cihâd bahsinin giriş cümleleri

ile ilgilidir. Mecmûanın girişindeki fihrist kaydının dışında Ebussuûd’a âidiyetine dair her

hangi bir kayda rastlanmadı. Eser Risâle alâ evveli Kitabi’s-siyer376 adıyla da kayıtlıdır. Eserin

bir başka nüshası Havâşi alâ şerhi’l-Hidâye li Ekmeleddin el-Baberti377

adıyla kayıtlıdır.

4- Gamazâtü’l-melîh fî evveli kasri’l-âm mine’t-Telvîh378 . Sadruşşerîa Ubeydullah’ın (ö.

747/1346) Tenkîhu’l-Usûl adlı fıkıh usûlü eserine et-Teftâzânî’nin (ö. 792/1390) et-Telvîh adıyla

yazdığı haşiyenin “Kasr-ı âm” bahsine yazılmış bir ta’likdir. “Kâle / kultü-ekûlü” sistemiyle

telif edilen eserde “kâle el-muhaşşî”, “kâle eş-şârih” ve “kâle el-musannif” başlığı ile üç ayrı

373 Atıf Ef., 2831, vr. 89a-116b. 374 Kâtip Çelebî, Keşfuzzunûn, II, 2040; Slm. Ktp., Esad Ef. 3767, vr. 25a-25b. 375 Slm. Ktp., Rağıp Paşa, 1460, vr. 153b-156a. 376 Brockelmann, Tarîhu’l Edebi’l Arabî, IX, s. 364. 377 Hacı Selim Ağa, 299. 378 Kâtip Çelebî, a. g. e., I, 498.

57

kaynağa atıflarda bulunulmuş, muhaşşî olarak Hasan Çelebî379

ve el-Mevlâ (Molla)

Hüsrev’in380

isimlerine yer verilmiştir.

5- Sevâkibü’l-enzâr fî evâili kitâbi’l-Menâr381. Ebu’l-Berekât en-Nesefî’nin (ö. 710/1310)

Menâru’l-Envâr adlı fıkıh usûlü eserinin ilk kısımlarına yazılmış bir talikdir382

. Eser,

Ebussuûd Efendi’nin Ekmelüddin el-Bâbertî’nin (ö. 786/1384) el-Envâr şerhu’l-Menâr383

üzerine çalışırken dikkatini çeken bazı hususlara “kâle / ekûlu – kultü” sistemiyle düştüğü

çeşitli taliklerden oluşmuştur. Bu arada Ebu’l-Berakât en-Nesefî’nin yine Menar şerhi Keşfü’l-

esrâr384

’ına da bazı talikler düşülmüştür.

6- Risâle müteallika bi’l-usûl385

. Eser Sadüddin et-Teftâzânî’nin usûl ile igili bir eserinde

usûl ilminin konusu ile ilgili i�� jkM= &� � ^@�� ^�"� �`� �� l�m�� C 5�n�o �`4�..

şeklinde yaptığı tespitlerine, “ve kâle ba’zu’l-efâzıl”, “kâle’l-Fâzılu’ş-Şerîf”, “kâle’l-

muhakkık ed-Devvânî” diyerek yaptığı nakillerden sonra “ekulü” diyerek yaptığı yorumlardan

oluşmuştur. Ebussuûd’a adiyeti fihrist kaydına göredir.

7- Risâle fi’l-meshi ale’l-huffeyn386 ve Hasmü’l-hılâf fi’l-meshi ale’l-hıfâf

387.

Bu eserin, Çivizâde’nin “meshde eimme-i Hanefîyyeden nakl-i sahih vaki olmamışdır”

şeklindeki bir fetvâsının Kanûnî tarafından duyulması ve Padişahın üzülmesi üzerine kış

günlerinde halkı güçlüklerden kurtarmak için Kanûnî’nin buyruğu üzerine yazıldığı388

ve

Ebussuûd Efendi’nin oğlu Mustafa için kaleme alındığı389

şeklinde iddialar bulunmakla

beraber, risâlenin mukaddimesinde yer alan bilgiye göre, çuha (has ipekten yapılan bez) ve

kirbas (normal bez) üzerine giyilen mest üzerine mesh yapmanın câiz olup olmadığı hususu

tartışma konusu olmuş, tartışmalar Padişah’a kadar ulaşmış ve Padişah’ın emri ile390

948/1541

yılında391

bu risâle kaleme alınmıştır. Görülen iki nüshada eser ismi verilmemiştir. Biri

379 vr. 402b. 380 vr. 402a-b, 403a. 381 Kâtip Çelebî, Keşfuzzunûn, II, 1826. 382 Kâtip Çelebî, a. g. e., I, 526; II, 1826. 383 vr. 306b. ; Özel, Hanefî Fıkıh Alimleri, s. 85. 384 vr. 307a. 385 Slm. Ktp., Rağıp Paşa, 1460, vr. 151b-153a. 386 Ziriklî, el-A’lâm, V, s. 59. 387 Kâtip Çelebî, a. g. e., I, 665. 388 Atsız, Ebussuûd Bibliyografyası, s. 59. 389 Kâtip Çelebi, I, 665. 390 Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 936, vr. 2a-3a. 391 Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 936, vr. 21a.

58

Türkçe392

diğeri Arapça393

olan her iki nüshada da çuha ve kirbas üzerine giyilen mestler

üzerine meshin câiz olup olmadığı konusu incelenmiştir. Adı geçen nüshalarda konunun

işleniş biçimi ve kaynakları birbirinden farklıdır. Türkçe nüshada konunun tarihi arka planına

da yer verilmiştir. Türkçe nüshanın Ebussuûd Efendi’ye aidiyeti serlevha kaydına, Arapça

nüshanın aidiyeti ise ferağ kaydı notuna dayanmaktadır. Risâlelerde tartışılan konulara,

Ebussuûd Efendi’nin fetvâlarında da yer verilmiştir394

.

8- Mevkifu’l-ukûl fî vakfi’l-menkûl395

.

Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi döneminin önemli tartışma konularından birisi şüphesiz

para vakıfları konusu olmuştur. Kaynaklarda konu ağırlıklı olarak Ebussuûd Efendi’ye nisbet

edilerek incelenmekte ise de, bu konudaki ilk risâlenin396

İbn Kemâl’e ait397

olması ayrıca,

Ebussuûd Efendi’nin kazaskerlik döneminde böyle bir vakıfla ilgili hüccet vermesi398

konuyu

Çivizâde ile de tartışmış olması esasen meselenin daha eskiye dayandığını göstermektedir.

Ebussuûd Efendi bu risâlesinde, menkul malların vakfı konusunun cevâzını savunarak,

görüşlerini genelde fıkıh kaynakları ve âlimlerinin görüşleri doğrultusunda detaylı bir şekilde

ele alarak incelemiştir. Eserine, menkulatın vakfını câiz gören âlimlerinin görüşlerini

özetleyerek başlamış, ardından çeşitli kaynaklardan kaynak adı vererek alıntılar yapmıştır.

Konu ile ilgili tartışmaları mezhep imamlarının –ki buna İmam Şâfiî de dahildir- görüşleri

yanında, konuyu daha çok “teâmül-örf” kavramı çerçevesinde incelemiş ve “teâmül” ile ilgili

geniş açıklamalarda bulunmuştur. Konunun tartışma merkezinde bulunan İmam Züfer’in

görüşlerine de yer vererek karşı görüşlere cevaplar vermiştir.

Karşı görüşleri “in kulte” diyerek naklettikden sonra, “kultü” diyerek cevaplamıştır.

Görüşlerini genel olarak şu kaynaklarla temellendirmiştir: Radıyyüddin es-Serahsi, el-Hidâye,

Gâyetü’l-Beyân, el-Fetâvâ’l-Attâbiyye, ez-Zehîra, el-Hâniyye, el-Bedâî’, el-Fetâvâ’l-

Bezzâziyye, el-Fetâvâ’z-zahîriyye ve el-Fetâvâ’t-Tatarhâniyye. Ebussuûd Efendi’nin bu

risâlesi, mecmûalarda farklı şekillerde yer almıştır. Örneğin Laleli 876 nolu mecmûada

konuların bütünü tek bir eser olarak istinsah edilirken, yine Laleli 835 nolu mecmûada, 392 Slm. Ktp., Şehit Ali Paşa 2795/95b-97b. 393 Slm. Ktp., Şehit Ali Paşa 936/1b-21a; Laleli, 876, vr. 1a-12a; Yeni Cami, 376, vr. 1b-11b. Yeni Cami, 376,

vr. 158b-166a’da yer alan yine mest üzerine mesh etme ile ilgili bir risâle, zahriyyesinde Çivizâde’ye nisbet edilmiş, ancak mukaddimede yer alan bilgilere göre, eser, konunun Sultan Süleyman’a intikal şikayet edilmesi üzerine kaleme alınmış, bu da eserin Ebussuûd’a ait olduğu intibaını uyandırmakta, ancak mukaddime ve ferağ kaydı diğer risâlelerden farklı oluşu bu intibayı zayıflatmaktadır.

394 Velî b. Yusuf, Mecmûa, vr. 5a. 395 Kâtip Çelebî, Keşfuzzunûn, II, 1910; Slm. Ktp. Yeni Cami, 376, vr. 42b-58b. 396 Demir, Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi, s. 169. 397 Risâle fi Vakfi’d-derâhim, Slm. Ktp., Süleymaniye, n. 708, vr. 398 Slm. Ktp., Esad Ef. 3783, vr. 93b-94a.

59

konular ayrı risâleler şeklinde istinsah edilmiştir. Bu da bu risâlelerin, farklı eserler şeklinde

anlaşılmasına ve kataloglarda ayrı risâleler şeklinde kaydedilmesine sebep olmuştur.

9- Risâle fi vakfi’n-nukûd 399 ; Risâle fi mesâili’l-vukûf400 ; Risâle fî’l-bey’i’l-bâtıl ve’l-vakfi’l-

lâzım401; vakıf uyguluması olarak Kazasker iken verdiği vakf-ı nükûd hüccetleri.402. Ebussuûd

Efendi’nin para vakıfları ile ilgili risâlesi, “Risâletün fî cevâz-i vakfi’n-nukûd” adıyla, Ebu’l-

Eşbâl Sağîr Ahmed Şağaf el-Bakistânî tarafından tahkik edilerek yayınlanmıştır403

.

10- Risâle fî vakfi’t-tavâhîn ale’l-erâzi’l-mevkûfe li’l-gayr404

. Bu eser Sultan’ın talebi üzerine

kaleme alınmış, konunun geniş olarak kaynaklar bağlamında incelenmesinden oluşmuştur.

11- Bidâatü’l-kâdî fi’s-sukûk, Sınâatü’l-kâdî405

, Bidâatü’l-kâdî406

ve Kitâbu’s-sakk şeklinde de

kayıtlıdır407

.

Kadılarda bulunması gereken meslekî özellikler, vakıf, nikâh, talâk, furûzu’n-nafaka,

nasbu’l-vasî, vasiyyet, icâre, hibe, itâk, tedbîr, mükâteb, bey’, deyn, sulh, ibrâ, teslim, edâ,

şehâdet, diyet ve kısâs konularında ön bilgilerle başlayıp, bu konularla ilgili yapılacak

yazışma ve tutanak (sicil) örneklerinden oluşmaktadır408

.

Ebussuûd Efendi’nin bu eseri sonraki eserler için de kaynak olmuştur. Nitekim Hızır

Efendi’ye (ö.?) nisbet edilen bir Kitabu’s-sak’da Ebussuûd Efendi’ye atfen " +�� "�� ^�'�� A

&�� ?.". şeklinde bir alıntıya yer verilmiştir.409

12- el-Kavlü’l-vasît beyne’l-ifrâti ve’t-tefrît / Risâlet fî ihtimâmi emri’d-dîn410

. adıyla da

kayıtlıdır. Birgivî Bibliyografya’sında Ebussuûd Efendiye’de nisbet edilen bu eserin

Birgivî’ye ait olma ihtimali daha kuvvetlidir411

. Hâdimî’nin de Ebussuûd Efendi’ye nisbet

ettiği risâle412

ile aynı dibaceye sahip olan eserin derkenarında Risâle’nin Birgivî’ye ait olduğu

399 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef. 3783, vr. 94a-b. 400 Ziriklî, el-A’lâm, V, s. 59. 401Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 226, vr. 269a-270a. Vakfın tescili ve vakıf kurma işleminin bağlayıcılığı ilgili

Türkçe bir risâledir. 402 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef. 3783, vr. 93b-94a; 3783, vr. 51b; 93b-94a (Tarih: 944). 403 Beyrut, 1997. 404 Slm. Ktp., Yeni Cami, 376/4, vr. 168b-177a. 405 Slm. Ktp., Laleli, 3711, vr. 30 39; Kâtip Çelebî, Keşfuzzunûn, I, 247. 406 Atıf Efendi, 2582, vr. 21a-28a. Eser adı, 22b’de geçmektedir, ferağ kaydında istinsah tarihi, 974’dür. 407 Slm, Ktp., Giresun, 3648, vr. 186b-196b; Atıf Efendi, 2582, vr. 22a-29a. 408 Atıf Ef., 2582, vr. 22a-29a. 409 Bayezid, 2765, vr. 1b. 410 Slm. Ktp., Esad Ef. 615, vr. 107b-110a. 411 Arslan, Ahmet Turan, İmam Birgivi, Hayatı, Eserleri ve Arapça Tedrisatındaki Yeri, İstanbul, 1992, s. 90-

91. 412 Hâdimî, Berîka-i Mahmhûdiyye fî şerhi Tarîkat i Muhammediyye, Kahire, 1348, I, 212.

60

kaydedildiği gibi, eserin telif sebebi hakkında da bilgi verilmiştir. Bu kayda göre Birgivî bu

risâleyi Osman Efendi adında bir kişiye cevap olarak yazmıştır. Osman Efendi teğannî, raks

ve devrân ile zikir yapmayı haram sayan, bunları helâl kabul edenleri de küfre nisbet eden bir

risâle kaleme almış; eserini, riyâ, el-istihfâf-u bi’ddin, el-cehru bi’z-zikr, et-teğannî ve el-lahn

başlıkları ile tasnif etmiş, İmam Birgivî de, eserde yer alan aşırılıkları dengelemek için bu

eserini kaleme almıştır413

. Eserin ferağ kaydında de risâle Birgivî’ye nisbet edilmiş, ancak bu

nisbetin doğru olup olmadığında tereddüt edilmiş olmalı ki, nisbetin istinsâh edilen nüshanın

zahriyye kaydından alındığı özel olarak belirtilmiştir. Mukaddime kayıtlarından aynı eser

olduğu anlaşılan diğer bir risâle ise “Risâle fi’t-teğannî414

adıyla kayıtlıdır.

13-Fetvâ Kâtiplerine Tenbîh.415

Fetvâ soru formlarını hazırlarken dikkat edilmesi gereken

imlâ kuralları ile ilgili bir risaledir. Özellikle de Arapça ve Farsça kökenli kelimelerin

kullanılacağı kalıplar ve telaffuzlar üzerinde durulmuştur. Risâle üzerine Fikret Turan

tarafından bir değerlendirme çalışması ile birlikte neşredilmiştir416

.

14-Şurûtu’s-salât / Tuhfetü’l-musallî 417

. Namaz ile ilgili kavram ve meselelerin ele alındığı,

ilmihal türü, Türkçe bir eser. Sultan Süleyman zamanında yazıldığı belirtilen418

eserin istinsah

tarihi 998/1589’dir. Ebussuûd Efendi’ye aidiyeti, serlevha kaydına dayanmaktadır.

15- Süknâ ve Girdâr (Gedik Risâlesi)419

. Eser, esasen Veli b. Yusuf tarafından derlenen

Ebussuûd Efendi fetvâlarının, 1049 istinsah tarihli bir nüshası içerisinde yer almaktadır.

Konuya fetvâ formatıyla (mesele / el-Cevâb) giriş yapıldıktan ve fetvâ formatıyla cevap

verildikten sonra, bu konudaki çeşitli fetvâ ve uygulamalara da yer verilmiştir. Ancak fetvânın

sonunda “Bu risâle-yi Receb Efendi tahrîr buyurmuşdur, zu’munca” denilerek, Risâle olduğu

belirtilmiştir

413 Slm. Ktp., Esad Ef., 615, vr. 107b, der kenar. 414 Slm. Ktp., Laleli, 466, vr. 48a-49b. 415 Slm. Ktp., Esad Efendi, 1017, vr. 95b-96b. 416 Turan, Fikret, “Şeyhülislam Ebussuûd’un İmla Kuralları: Onaltıncı Yüzyılda Osmanlı İmlasında Yerlileşme

Eğilimleri ve Bir Tepki”, İlmi Araştırmalar, İstanbul, 2000, sy. 9, s. 221-238. 417 Slm. Ktp., Esad Ef. 3782, vr. 145b-152b. (Eserin adı serlevhada “Şurûtu’s-salât” olarak, mukaddimede ise

“Tuhfetü’l-musallî” olarak kaydedilmiş; serlevhada Ebussuûd Efendi’yi nisbet edilmiş. İstinsah tarihi: 998) 418 Vr. 145b. 419 Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 223, vr. 133b-135b. Bu Risâle, Ahmed Akkgündüz, tarafından “Osmanlı

Hukukunda Gedik Hakkının Menşei ve Gedik Hakkıyla İlgili Ebussuûd’un Bir Risâlesi”, başlığı ile yayınlanmıştır. (Türk Dünyası Araştırmaları, sy. 46 (1987), s. 149-162).

61

16- Kânûnu’l-muâmelât420

. İsmail Paşa böyle bir eserden söz etmiştir, ancak kütüphane

kayıtlarında Ebussuûd Efendi’nin bu isimle kayıtlı bir eserine rastlanmamıştır.

Kanunnâmelerinden birisinin ismi olabilir.

17 - er-Risâletü’l-hasbiyye fi’ş-şehâdeti’l-hasbiyye421. Risâle, “Ümmü Veled” konusu ile ilgili

bir fetvâyı delillendirmek ve detaylandırmak üzere Arapça olarak kaleme alınmıştır.

18- “Mes’eletün müteallikatün bi’l-Kazâi beyne’l-İbâd”422

. Kadılık mesleğinin hükmü ile ilgili,

fetvâ formatında bir risâledir.

C- AKAİD-KELAM

Risâle-i Ebissuûd423

. Kader konusunda soru-cevap metoduyla yazılmış bir eser. Ayrı bir

risâle gibi gösterilen bu eser, gerçekte Ebussuûd Efendi’nin fetvâ mecmûalarında geçen, fetvâ

formatlı bir şekilde de nakledilen bir fetvâ meselesidir. Kütüphanelerde muhtelif nüshaları

bulunan fetvâ “Risâle fî Beyâni’l-Kazâ-i ve’l-Kader li Mevlânâ Ebussuûd” adıyla yayınlanmıştır424

.

D- TASAVVUF

1- Risâle fî Hakki Devrân-i Sûfiyye425

. Tasavvufi uygulamalarda icrâ edilen raks ve devrân ile

ilgili meselelerden oluşmuş fetvâ formatında bir eserdir.

2-Şerhu Zî Deryâ-yı Şehâdet426. Mukaddime kaydına göre eser, Mevlânâ Abdurrahman el-

Câmî’nin (ö. 898/1492) Zî Deryâ-yı şehâdet adlı eserine Ebussuûd Efendi’nin Farsça olarak

kaleme aldığı bir şerhtir. Vahdet-i vücûd konusu üzerinedir.

E- DİL VE EDEBİYAT

Ebussuûd Efendi’nin Türk ve Arap edebiyatları ile ilgili eserleri, sarf, nahiv, belâğat ve

lugat olarak kendisini göstermektedir. Bunlardan Türk dili ile ilgili eserlerinden tespit

edilebilenler şöyledir:

420 İsmail Paşa, Hediyyetü’l Ârifîn, II, 254. 421 Slm. Ktp., Yazma bağışlar, 2009. 422 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef. 3809, vr. 181b-182b. Eserin Ebussuûd’a adiyeti, ferağ kaydı notuna göredir. 423 Slm. Ktp., Esad Ef. 3772, vr. 246a-248b; “Mes’eletü’l-kaza ve’l-kader, li’l-Mevlâ Hoca Çelebî”, Slm. Ktp.,

Esad Ef. 3809, vr., 178b-181a; Mecmûa, Pertevniyal, 893-970, vr. 27a-29b. “Mes’eletün müteallikatün bi’l-kazâ i beyne’l-ibâd”, Ferağ kaydında “Ketebehû Ebussuûd” kaydı var. Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef. 3809, vr. 181b-182b.

424 İstanbul, 1264, s. 19-28. İrade i Cüz’iyye ve diğer risâleler ile beraber. 425 Hacı Selim Ağa, Nurbanu, 153. 426 Slm. Ktp., Rağıp Paşa, 1460, vr. 235b-236a.

62

1-Risâle fî ma’nâ Çalab427

. Kayıtlarda İbn Kemâl428

ve Hasan Kâfî el-Akhisârî’nin (ö.

1030/1620) de böyle bir eserinden söz edilmektedir429

. Yine Çeleb lafzı Mehmed b.

Sadeddin’e (ö. 1008/1599) nisbet edilen bir fetvâya konu olmuş, Sadedin Efendi bu fetvâsında

İbn Kemâl’in bu kelime ilgili bir fetvâsını tasdik etmiştir430

. Bu da “Çalab” lafzının çeşitli

dönemlerde tartışma konusu olduğu, bundan dolayı da hakkında farklı kişiler tarafından konu

hakkında risâleler telif edildiğini göstermektedir.

2-Galatâtü’l-avâm431

. Risâle fî tashîhi’l-elfâzil-mütedâvele beyne’n-nas432

olarak da bilinir. Bu

eser yanlış kullanılan bazı kelimelerin tashihine dair küçük Türkçe bir risâledir. Baysun,

İstanbul Ünv. Ktp., Mecmûa 1486, vr. 139b-142a’da bu risâlenin, Abdurrahman Efendi

adında birisi tarafından hurûf-i hecâ sırasına konulmuş bir nüshasını gördüğünü kaydeder433

.

Ebussuûd Efendi’nin bu eseri, Mustafa Şevket Şehri tarafından “Risâle fi şerhi risâletin

harrarahâ el-Müftî el-Meşhûra bi Ebissuud li beyân-i galatât-bi’l-ibareti’t-Türkiyye” adıyla

şerhedilmiş434

, ayrıca Hayati Develi tarafından da “Kemalpaşazâde ve Ebussuûd’un Galatât

Defterleri” adıyla latin harfleriyle yayınlanmıştır.435

3- Risâle fi’l-lüga436. Kataloglarda Ebussuûd Efendi’ye nisbet edilen bu eser, Arapça-Türkçe

bir lügatın Arapça şerhidir. Ancak Ebussuûd’a aidiyeti hususunda herhangi bir kayda

rastlanmamıştır.

Arap Dili ve Edebiyatı ile ilgili olanlar da şunlardır:

4- Risâle müteallika bi bahsi’l-izâfe fî Kâfiyeti İbni’l-Hâcib.437

Risâlenin Ebussuûd Efendi’ye

âidiyeti serlevha kaydına göredir. Bunun dışında bir kayda rastlanmamıştır. Risâlede, İbnü’l-

Hâcib’in (ö. 647/1249) el-Kâfiye’sindeki “izâfet” tarifi ile bu tarif üzerinde Mevlânâ Câmî vd.

şârihlerin yorumları değerlendirmiştir.

427 Mecmûa, Slm. Ktp., Reşid Ef., 985, vr. 29b. 428 Slm. Ktp., Esad Ef. 3772, vr. 199a. 429 Kâtip Çelebi, Keşfuzzunûn, I, 113-114; II, 1102, 1143, 1802. 430 Mecmûa, Slm. Ktp., Reşid Ef., 985, vr. 30a. 431 İsmail Paşa, Hediyyetü’l Ârifîn, II, 254. 432 Slm. Ktp., Tırnovalı, 1865. 433 Baysun, “Ebussuûd”, IV, s. 99. 434 İstanbul, 1318, s. 30-39. Mecmûatü’l Fevâid adıyla Arapça risâleler ile birlikte. 435 İlmi Araştırmalar, İstanbul, 1997, sy. 9, s. 99-125. 436 Slm. Ktp., Antalya Tekeli, 451, vr. 14b-63a. 437 Slm. Ktp., Esad Ef. 3675, vr. 157a-159b.

63

5- Risâletün fi’l-fark beyne’l-makâm-i ve’l-mukâm438

. Arapça "+ ,�" kelimesinin harekesi ve

hareke durumuna göre mananın değişimi üzerinde duran fetvâ formatında bir risaledir.

Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi şiir alanında da ün yapmış bir şahsiyyettir. Kınalızâde

Hasan Çelebî, Tezkiretü’ş-Şuarâ’sında439

ona özel bir bölüm ayırdığı gibi, Riyâzî Efendi de yine

Tezkiretü’ş-Şuarâ’sında440

ondan özel olarak bahsetmiştir.

Ebussuûd Efendi Arapça, Farsça ve Türkçe’yi çok güzel yazar ve konuşurdu. Her üç dilde

de Şiîrleri olmakla beraber onun en yüksek sanat ve ruh taşıyan Şiîrleri Arapça yazdıklarıdır.

Bunların en meşhuru da Kaside-i Mîmiyye’dir441

. “Kaside-i Mîmiyye” Süleyman Ateş

tarafından442

; diğer bir kasidesi olan Bedîi’yye de Cüneyt Eren tarafından443

yayınlanmıştır.

Ebussuûd Efendi’nin hayatından söz eden hemen bütün kaynakların onun şiîrlerine yer

verdikleri görülmektedir444.

Edebiyat alanındaki diğer bir eser Kıssatu Harût ve Marût’tur445

. Baysun, böyle bir eserden

söz ederek, Kılıç Ali Paşa, no 1528’i adres göstermişse446

de, yapılan araştırmada verilen

adreste böyle bir esere rastlanmamıştır. Aydemir ise bu eserin, Ebussuûd Efendi’nin

tefsirinden bir alıntı olduğunu kaydetmiştir447

.

H- MÜNÂZARA

Tuhfetü’t-Tullâb448

. Çeşitli kaynaklarda Ebussuûd Efendi’nin böyle eserinden söz edilmekte

ise de, eseri görme imkanı bulunamamıştır.

438 Slm. Ktp., Esad Ef., 3729, vr. 51b. 439 Tezkiretü’ş-şuarâ, Slm. Ktp., Esad Ef. 3869, vr. 106a-107a. 440 Tezkiretü’ş-şuarâ, Slm. Ktp., Esad Ef. 3871, vr. 11a-12a. 441 Atâî, Hadâik, II, 187; Şemseddin Sâmî, Kamûsu’l-a’lâm, I, 722; Slm. Ktp., Laleli, 3725, vr. 185a-186a;

Mecmûa, Pertevniyal, 893-970, vr. 209b-211b. 442 İ.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, s. 39-77. Ateş bu makalesinde Ebussuûd Efendi’nin diğer bazı şiirlerine de

yer vermiştir. Kaside i Mimiyye üzerine çeşitli çalışmalar yapılmıştır. Bunların bir listesi için bk., Brockelmann, Tarihu’l-edebi’l-Arabi, IX, s. 364.

443 EKEV Akademi Dergisi, Yıl:7; sy. 14, Kış 2003, s. 221-228. 444 Bk. Mecmûa, Slm. Ktp., Pertevniyal, 893-970, vr. 214b-215b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3796, vr. 178b;

3697, vr. 170a; 914, vr. II a; 3713, vr. 163a-165b; 3507, vr. 8b; Mecmûa bi Hatt i Şeyhülislâm Ebi Said Efendi, Slm. Ktp., Esad Ef., 3741, vr. 304b-309b.

445 Ziriklî, el-A’lâm, V, s. 59; Slm. Ktp., Kılıç Ali Paşa, nr. 1528. 446 Baysun, a.g.e, IV, s. 99. 447 Aydemir, Ebussuûd Efendi ve Tefsirdeki Metodu, s. 28. 448 Ziriklî, a.g.e., V, s. 59; Yazma, Berlin, 3/8160 (Brokelmann, Tarihu’l Edebi’l Arabi, IX, s. 364)

64

I- MEKTUP

Kütüphanelerde Ebussuûd Efendi’nin çeşitli mektupları bulunmaktadır. Bunlardan

kimilerinin muhatabı belirli iken kimilerinin muhatabı belirtilmemiştir. Bu mektuplarından

bazıları şunlardır:

“Mevkıf-ı refî-i Âzametpenâh ve mafil-i menî-i celâlet destigah…” cümleleriyle başlayan

mektubu449

. Bir öğrencinin görev terifi için yazdığı mektup450

. Rüstem Paşa’ya gönderdiği

Cevâbname451

ve mektup.452

Manisa’da şehzâdelik yıllarında Sultan Selim’e tefsiri ile birlikte

gönderdiği mektup, 453

Şehzâde’ye bir mektubu454

, Padişah’a bir arzı455

, Vezîr-i Âzam ile

karşılıklı yazışmaları456

ve tehnietnâme457

, Vezîr-i Âzam Ahmed Paşa’ya tehnietnâme458

,

Sultan Süleyman’a gönderdiği mektup459

ve arzuhâl460

, babasının dayısı Muslihiddin’in Eyüp

kadılığını tehnietnâme461

, Mehmed Paşa’ya yazdığı tebrîk sûreti462

, Celal hakkındaki

makalesi463

, Arabzâdeyi arz ettiğinin sureti464

ve oğluna gönderdiği nasihatnâmesi465

.

Ebussuûd Efendi’nin mektuplarından Türkçe olanlar Abdülkadir Dağlar tarafından

“Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi’nin Türkçe Mektupları” adıyla Yüksek Lisans tezi olarak

çalışılmıştır466

.

J- MUHTELİF ESERLERİ

1-Risâle fi Beyân-i Kat’i’l-İlim467

. Ziriklî’nin sözünü ettiği bu esere kütüphane kayıtlarında

rastlanmamıştır.

449 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef. 3783, vr. 74b. 450 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef. 3752, vr. 116b. 451 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef. 3783, vr. 170a. 452 Slm. Ktp., Slm. Ktp., Esad Ef. 3335, vr. 56a; 3752, vr. 108a. 453 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef. 3341, vr. 164. 454 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef. 3752, vr. 147b-148a. 455 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef. 3751, vr. 125b-126a. 456 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef. 3857, vr. 102a. 457 Slm. Ktp., Esad Ef. 3783, vr. 32b. 458 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef. 3783, vr. 32b. 459 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef. 933, vr. 74b-75a. 460 Slm. Ktp., Esad Ef. 3784, vr. 33a-34a. 461 Slm. Ktp., Esad Ef. 3783, vr. 53b. 462 Slm. Ktp., S. H. M. H. K., Yaz. 6. 463 Slm. Ktp., S. H. M. H. K., Yaz. 6. 464 Slm. Ktp., S. H. M. H. K., Yaz. 6. 465 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef. 3713, vr. 191b-192b; Peçevî, Tarih, I, 67-69. 466 Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir, 2001.

65

2- Münşeât468. Zahriyye kaydında “min münşeât-ı Hazret-i Şeyhülislâm Mevlâna Ebussuûd el-

merhûm” kaydı bulunan eserde, vr. 1b-4a’ya kadar olan bölümdeki yazıların serlevha ve ferağ

kaydında Ebussuûd adı verilmiş, bundan sonra ki yazışmaların ise yalnızca konu başlıkları

verildikten sonra mecmûanın ferağ kaydında tekrar “temme Münşeâtü Şeyhülislâm ve müftî’l-

enâm Hazret-i Mevlânâ Ebussuûd aleyhi rahmetü’l-Meliki’l-Vedûd” kaydı düşülmüştür. Eserde

Kanûnî Sultan Süleyman dönemindeki çeşitli devlet erkanına yazılmış mektupların yanında,

çeşitli siyasî-idarî konular ile ilgili yazışmalara da yer verilmiştir.

4-Nasihatleri469

.

5-Risâle-i tahkîkiyye-i Hazret-i Seyyid Sinan470

.

6-İbretnümâ471

.

7-Lübbü’l-ahzâb li cem’i’l-ihvân ve’l-ahbâb472

.

8-Risâle der beyân-i ıyârât.473

9-Risâle-i bezirgan.474

10- Baytarnâme475.

5- Takrizleri. Takriz olarak Ebussuûd Efendi’nin Şemsi Paşa’nın, manzum Vikâye metnini

Türkçe’ye tercümesine476

, “er-Risâletü’n-nisebi’t-tâlûbî ve ucâletü’l-hasebi’l-artakî”477

adlı bir eser

ile İbn-i Nüceym’in (ö. 970/1562) el-Eşbah ve’n-Nezâir’ine takrizlerine478

rastlanmaktadır.

6- İlmi eserlerinin yanında Ebussuûd Efendi’nin duaları ile de meşhur olduğu

anlaşılmaktadır. Duâları, “Duânâme” ya da “Risâle fi’l-Ed’iyyeti’l-Me’sûra” adı ile kayıtlı olup

yayınlanmıştır479

. Baysun, bu matbu nüshanın, yazmaya göre nisbeten değişikliğe uğradığını

467 Ziriklî, el-A’lâm, V, s. 59. 468 Slm. Ktp., Esad Efendi, 3291. 469 Mecmûatü’r-resâil, “Ebussuûd Efendi’nin nasihatı”, Slm. Ktp., S. H. M. H. K. Yaz., 18, vr. 31a-33b. 470 Milli Kütüphane, Yz. A3316, vr. 57. 471 Milli Kütüphane, Yz. A 2320/A, vr. 46b-48b. 472 Nşr: Sadık Vicdânî Ebû Rıdvân (Kayıkcıoğlu), İstanbul, ts. 473 Antalya Akseki, 255, vr. 225b-229b. 474 Adana İlk Halk Kütüphanesi, 639, vr. 80b-91b. 475 Agar, Mehmet Emin, Ebussuûd Efendi’ye Atfedilen Bir Baytarnâme, İstanbul, ts. 476 Slm. Ktp., Esad Ef. 3847, vr. 52a; 3755, vr. 5a. 477 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef. 3724, vr. 45a. 478 el Eşbâh ve’n-nezâir, Slm. Ktp., Esad Ef. 520, zahriyye kaydı; Tahrîrü’l-mesâil ve Takrîrü’d-delâil, Slm.

Ktp., Esad Ef. 521, vikaye kaydı. 479 Mecmûai Da’avât, İstanbul, 1341.

66

kaydeder480

. Ebussuûd Efendi’nin duânâmesinin Osmanlı ilim dünyasında itibar gördüğü

anlaşılmaktadır. Çeşitli kaynaklarda O’nun duânâmesine atıfta bulunulması, ya da doğrudan

duâlarının nakledilmesi bunu göstermektedir481

.

480 Baysun, a.g.e, IV, 99. 481 Mecmûai Şehzâde Esad Efendi, Slm. Ktp., Esad Ef. 3855, vr. Ia; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef. 3802, vr. 16b;

3739, 3713, vr. 126b; 3809, vr. 81a; 3792, vr. 241a; 3802, vr. 16b; 3809, vr. 81a; 3808, vr. 181a; 3792, vr. 240a-241a.

67

İKİNCİ BÖLÜM

EBUSSUÛD EFENDİ’NİN FETVÂLARININ TESPİTİ

68

I- EBUSSUÛD EFENDİ’YE KADAR FETVÂ EDEBİYATINA KISA BİR BAKIŞ

Ebussuûd Efendi, İslâm hukuk tarihi içerisinde duraklama dönemi kabul edilen bir zaman

diliminde yaşamıştır482

. Bu döneme kadar Kur’ân-ı Kerîm toplanmış, istinsah edilerek İslam

ülkelerine gönderilmiş; hadisler derlenip tasnif edilerek kolayca istifade edilebilir hale

getirilmiş; fıkıh çalışmaları furû ve usûl alanında kemale ermiş, her iki alanda da eserler

ortaya konulmuştur. İçtihat kapısının kapandığı düşüncesinin gündeme gelmesiyle de fıkıh

alanındaki çalışmalar fetvâ alanına kaymış, fetvâ döneminin usûl ve eserleri de telif edilerek

hukuk tarihindeki yerini almıştır. İslâm hukukçularının fetvâ niteliğinde olan görüşlerini

ihtivâ eden eserler genel olarak “Fetvâ/Fetâvâ”, “Nevâzil”, “Vâkıât”, “Mesâil”, “Es’ile-Ecvibe”

“Hizâne”, “Muhît”, “Muhtasar”, “Müntahab”, “Mesâil”, “Hulâsa” ve “Mecmûa” gibi başlıklar

altında toplanmaktadır483

.

Fetvâ tarihi İbnu'l-Mübârek’in (ö. 181/797) Rukâu'l-fetâvâ484

’sı ile telif dönemini

başlatmış, Hanefî fakihlerinden el-Cüzcânî’nin (ö. 200/815) Nevâdiru'l-fetâvâ485

’sı ile Ebulleys

es-Semerkandî’nin (ö. 373/983 veya 393/1003) el-Fetâvâ min ekâvîli’l-Meşâyih ve en-Nevâzil fi’l-

furû’486

adlı eserinden itibaren de fetvâlar derlenmeye, derlemeler zamanla doktrinleşme

sürecine girmiştir. Derlemelerin hacim ve kemmiyetini göstermesi bakımından bazı eserlerin

derlenmesinde esas aldıkları kaynaklara göz atmakta yarar olacaktır: Eburrecâ Necmüddin

Muhtar’ın (ö. 658/1260) Kunyetü’l-fetâvâ’sı 123487

; Abdullah b. Hasan el-Afîf el-Kâzerûnî el-

Hanefî’nin (ö. 1102/1690) Fetâvâ’l-kâzerûnî’si 58488

; Kadı Cuken’nin (ö. 920/1514) Hizânetü’r-

rivâyât’ı büyük bölümü fıkıh ve fetvâ eseri olmak üzere 205489

; Molla Hüsrev’in (ö. 885/1480)

bir derlemesi olan Düreru’l-Hukkâm fî Şerh-i Gureri’l-Ahkâm adlı eserinde 83490

, son dönemlerde

yapılan bir çalışma olarak Mecelle’nin kaynak sayısı ise 170 âdettir491

.

Bu arada, Peygamber’den (s.a.s.) hadis kitapları içerisinde dağınık olarak bulunan

fetvâları da derlenmeye çalışılmıştır. Ahmed b. Abdussamed el-Ğırnâtî’nin (580/1184)

“Âfâku’ş-şumûs ve a’lâku’n-nüfûs”ü, Selman Nasîf ed-Dahdûh’un “es-Sahâbiyyü yes’elü ve’n-

482 Cici, Recep, Osmanlı Dönemi İslam Hukuku Çalışmaları, Bursa, 2001, s. 368. 483 Bk. Düzenli, Fetvâ Edebiyatı, s. 1-49. 484 Katip Çelebî, Keşfuzzunûn, I, 911. 485 İsmail Paşa, Hediyyetü'l-ârifîn, VI, 477. 486 Sezgin, Fuat, Târîhu’t-türâsi’l-Arabî, Suudiarabistan, 1983, III, 107, 108. 487 İstanbul Müftülüğü Kütüphanesi, 158. 488 İstanbul Müftülüğü Kütüphanesi, 170. 489 İstanbul Müftülüğü Kütüphanesi, 390. 490 Şener, Mehmet, Dürer’in Kaynakları, İzmir, 1987. 491 Mardin, Ebul’ula, Medeni Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Paşa, s. 167-169.

69

Nebiyyü yücîbü”su492

, Seyyid el-Cemîlî’nin493

“Fetâvâ Rasûlillah”ı ile İbn Kayyım el-

Cevziyye’nin (ö. 751/1350 ) “İ’lamü’l-muvakkiîn”494

i bu husustaki önemli çalışmalardan

bazılarıdır. Ashâb-ı kirâmın fetvâlarından günümüze intikal edenler Abdurrazzâk (ö. 211/826)

ve İbn Ebî Şeybe’nin (ö. 235/849) musannefleri gibi müstakil çalışmalarda yer alırken, bir

kısmı da diğer hadis, fıkıh ve tefsir kaynaklarında dağınık halde nakledilmiştir.

Fetvâ usûl ve âdâbı olarak da ilk eserin Ebubekr Muhammed b. İshak el-Kâşânî’nin (ö.

280/893) “Usûlü’l-fütyâ”sı495

olduğu görülmektedir. Taklit dönemi fetvâ usûl ve âdâbı

bakımından önem arzeden bir diğer eser el-Kerhî’nin (ö. 340/952) el-Usûl’üdür496

. el-Kerhî ile

başlayan bu süreç Ebu İshâk İbrahim b. Muhammed eş-Şîrâzî (ö. 476/1083) ve İmam Gazzâlî

(ö. 505/1111) ile devam etmiş, ilk dönemler de farklı konular içerisinde dağınık olarak temas

edilen fetvâ usûlü Gazzâlî’den sonra, Fahreddin er-Râzî (ö. 606/1209) ve Seyfeddin el-Âmidî

(ö. 631/1233) gibi usûlcüler tarafından müstakil başlıklar altında incelenmeye başlamıştır497.

İlk dönemler fıkıh usûlü eserlerinde özel bir bölüm olarak incelenen bu âdâb zamanla

müstakil eserlere dönüşmüştür. Ebu Amr b. es-Salâh (ö. 643/1245)498

, en-Nevevî (ö.

676/1277)499

, el-Karâfî (ö. 684/1285)500

, İbn Hamdân (ö. 695/1295)501

, İbnü’l-Kayyım el-

Cevziyye (ö. 751/1350)502

, el-Murâdî (ö. 1206/1791)503

, İbn Âbidin (ö. 252/1836)504

ve

Kadızâde Tâhir’in (ö. 1254/1838) 505

eserleri bu alanda ilk göze çarpanlardır.

Fetvâ tarihinde önemli bir diğer husus mezhep uygulamasıdır. İlk girişimlerinin Ebu Cafer

el-Mansur (136-158 / 754-775) devrinde İmam Mâlik’in (ö. 179/796) el-Muvatta’sı

bağlamında başlayan bu uygulama506

, çeşitli eserlerde tartışmalara konu olmuştur507

.

492 Beyrut, 1989. 493 Kahire, 1985. 494 İbn Kayyım el Cevziyye'nin "İ'lâmu'l Muvakkıîn" adlı eserinde nakledilen bu fetvâlar "Fetâvâ Rasûlillâh"

adıyla müstakil olarak 1985 yılında Kahire’de Mektebetü'l Kur'ân tarafından basılmıştır. 495 İsmail Paşa, Hediyyetü’l-ârifîn, I, 300. 496 Sezgin, a.g.e., s. 101. 497 Bk. el-Mustasfâ fî İlmi’l-usûl, (thk. Muhammed Abdusselâm Abduşşâfî), Beyrut, 1413, I, 372; el-Âmidî, el-

İhkam fî usûli’l-ahkâm, Kahire, ts., IV, 203-206; er-Râzî, el-Mahsul fî ilmi’l-usûl, Beyrut, 1988, II, 525-540; eş-Şîrâzî, el-Lumâ fî usuli’l-fıkh, Beyrut, 1985, s. 70.

498 “el-Fetvâ ve’htilâfu’l-kavleyn”, el-Mevsûa fî âdâbi’l-fetvâ, (Cem ve thk.. Ahmed Bedrân Hassûn), Haleb, 1999, s. 33-241.

499 “Âdabu’l-fetvâ ve’l-müftî ve’l-müsteftî”, el-Mevsûa fî âdâbi’l-fetvâ, s. 33-241. 500 “Tenbîhâtün ale’l-müftî et-tafuttunu lehâ”, el-Mevsûa fî âdâbi’l-fetvâ, s. 245-261. 501 “Sıfatü’l-müfti ve’l-müsteftî”, el-Mevsûa fî âdâbi’l-fetvâ, 264-362. 502 “Fevâid celîle teteallaku bi’l-fetvâ”, el-Mevsûa fî âdâbi’l-fetvâ, s. 365-525. 503 “Ebhâs ve mesâil teteallaku bi’l-fetvâ”, el-Mevsûa fî âdâbi’l-fetvâ, s. 528-545. 504 “Şerhu’l-manzûme el-müsemma bi Ukûd-i resmi’l-müftî”, Mecmûatu Resâili’bni Âbidîn, Beyrut, s. 9-52. 505 “Resmü’l-Müftî”, Mecmûatü’l-fıkh, Slm. Ktp., Esad Efendi, 921, vr. 3a-b. 506 Ebu Zehra, Muhammed, Mezhepler Tarihi, (trc. Abdulkadir Şener), İstanbul, 1978, s. 302.

70

Tartışmalar zamanla netleşerek doktriner hale gelmiş, taklit döneminin tabii bir ihtiyacı olarak

da uygulamaya konulmuştur. Bu arada Delhi Sultanlığı’nda yürürlüğe konulan İslâm adlî ve

idârî sisteminin işleyişine sağladığı katkısı ile bilinen, bütünüyle da Hanefî mezhebinin

görüşlerinden oluşan el-Fetâvâ’t-Tatarhâniyye508

gibi mezhebe dayalı eserler verilmeye

başlanmıştır. Uygulamada ortaya çıkanlar problemlerin, çözümü konusunda Abdülhay el-

Leknevî (ö. 1304/1886)509

, İbn Bedrân ed-Dımaşkî (ö. 1308/1890)510

ile Muhammed İbrahim511

gibi müellifler eserler vermişlerdir.

Osmanlı dönemi işte bu usûl ve uygulama çalışmalarının doruk noktasında kendisini

bulmuştur. Bu dönemde taklit yönteminin dışına çıkarak yeniden ictihad dönemine dönüş

çağrıları ise karşılık bulamamıştır. Nitekim Osmanlı’nın kuruluş yıllarına rastlamasına

rağmen İbn Teymiyye (ö. 728/1328) gibi âlimlerin Osmanlı fıkıh ve fetvâ kaynaklarında

isimlerine hemen hiç rastlanmamaktadır512

.

Böyle bir ortamda Osmanlı hukukçuları bir yandan geçmişten devraldıkları fıkıh mirasını

ihtisâr, tahrîç ve tercihle meşgul olurken, diğer yandan oluşum sürecindeki Osmanlı

müftülerinin fetvâlarını derleme, tasnif ve nukûl çalışmaları ile meşgul olmuşlardır513

.

Ebussuûd Efendi’ye kadar ki dönemde Molla Hüsrev’in Dürerü’l-hükkâm’ı, Müeyyedzâde’nin

Mecmûatü’l-fetâvâ’sı514

, İbn Kemal’in Mühimmâtü’l-müftîn’i515

, Çivîzâde’nin Mecmaûa’sı ile

Rasul b. Sâlih el-Aydînî (ö. 978/1570) el-Fetâvâ’l-adliyye’si516

gibi çeşitli eserler telif edilmiştir.

Ebussuûd Efendi kendisini, yukarıda özetle ifade edildiği üzere sistem, usûl, âdâb ve

uygulamanın başlayıp, büyük çapta da olgunlaştığı bir hukukî zeminin içinde buldu. O âdeta

temeli atılmış, ana iskeleti kurulmuş olan bir sistemin eksiklerini giderme görevini yerine

507 El-Mâverdî, el-Ahkâmu’s-sultâniyye, (thk. Ahmed Mübarek el-Bağdâdî), Beyrut, 1989, s. 89-90; Ebu Ya’lâ

el-Ferrâ, el-Ahkâmu’s-sultâniyye, Beyrut, 1994, s. 73-74; Atar, Fahreddin, “Fetvâ”, DİA, XII, s. 491-492. 508 Âlim b. Alâ (ö. 786/1384) tarafından telif edilen eser, çeşitli Hanefî kaynaklarından derlenmiş olup, bu

mezhebin dışındaki görüşlere yer vermeksizin telif edilmiştir. Gerek yazıldığı coğrafya ve tarih gerekse muhetvası ve takip ettiği sistem bakımından el-Fetâvâ’l-Hindiyye’nin örneği ve habercisi olmuştur. (Koca, Ferhat, “el-Fetâvâ’t-Tatarhâniyye”, DİA, XII, s. 447)

509 en-Nâfiü'l-Kebîr Şerhu Câmii's-sağîr mukaddimesi, Beyrut, 1986, s. 5-66. 510 el-Medhal ilâ mezhebi’l-İmâm Ahmed b. Hanbel, Beyrut, ts. 511 el-Mezheb inde’l-Hanefîyye, el-Mezheb inde’ş-Şâfiiyye. Eser Faruk Beşer tarafından “Hanefî ve Şâfiîlerde

Mezhep Kavramı” adıyla tercüme edilmiş ve basılmıştır. İstanbul, 1989. 512 Cici, a.g.e., s. 297-298; Düzenli, İstanbul Müftülüğü Kütüphanesinde Bulunan Meşihat Fetvâları, s. 144-

149. 513 Cici, a.g.e., s. 368-369; Muhammed Fıkhî el-Aynî, Behcetü’l-fetâvâ, İstanbul, 1289, s. 2. 514 Mecmûatü’l-fetâvâ, Slm. Ktp., Esad Ef., 1109. 515 Slm. Ktp., Çorlulu Ali Paşa, 280. 516 Slm. Ktp., Esad Ef., 1063.

71

getirmiş oldu. Kendisinden önce sistemin kurulup fiilen uygulamaya konulmuş olduğunu,

özellikle Ma’rûzât’ında geçen meselelerden açıkça görmekteyiz517

.

II- EBUSSUÛD EFENDİ’NİN FETVÂLARININ GÜNÜMÜZE İNTİKALİ

Osmanlı fetvâ tarihinde başlangıcından beri, önceki dönemlerden gelen fetvâ kayıt

geleneği devam ettirilmiş, müftü ve Şeyhülislâmların fetvâları kayıt altına alınmaya

çalışılmıştır. Ancak belgelerden anlaşıldığına göre İbn Kemâl dönemine kadar bu kayıtların,

bireysel olarak yapıldığı bu dönemden sonra da fetvâ kâtipliğinin ihdasıyla daha bir hız

kazanıp kurumsallaştığı, bu uygulamanın da 30 Şaban 1332/24 Temmuz 1913 tarihine kadar

sürdüğü anlaşılmaktadır. Bu tarihte yayımlanan Hey’et-i İftâiye Hakkındaki Nizamnâme’de518

Fetvâ Odası’nın “Te’lîf-i Mesâil Ve Taharrî-i Mesâil” adıyla iki şubeye ayrıldığı, te’lîf-i mesâil

şubesinin fıkıh ve fetvâ kitaplarında bulunan meseleleri seçeceği, meşîhatça belirtilen konular

hakkında dört mezhebe ait bütün fıkıh kitaplarındaki bilgileri toplayacağı, basma veya yazma

fıkıh ve fetvâ kitaplarından büyük bir fetvâ mecmûası tertip edeceği.. ifade edilmiş, ayrıca

hazırlanan fetvâların Şeyhülislâm’ın onayından sonra özel bir deftere kaydedileceği karar

altına alınmıştır. Öteyandan 13 Zilkâde 1334 / 12 Eylül 1916 tarihinde bütün müftîlerin,

verilen fetvâları Sicilli İftâ adlı bir deftere kaydetmeleri emredilmiştir519

.

Fetvâ derleme çalışmalarını, daha sonraları fetvâların kaynaklarını tespit (nukûl) ve

derlemeleri metin haline dönüştürme faaliyetleri takip etmiştir. Bunlardan nukûl çalışmaları,

fetvâsı nakledilen müftînin fetvâlarının fıkıh ve fetvâ kitapları nadiren de Kitap, Sünnet ve

diğer usûl kaynaklarındaki dayanaklarını ortaya koyma; metin çalışmaları da önceden

verilmiş fetvâları soru/cevap usûlünden çıkararak fetvâlarda el kitabı olmak üzere fıkıh kitabı

sistemiyle yeniden te’lif etme şeklinde gerçekleşmiştir. Tasnif sistemi olarak genelde Ebû

Bekr el-Merğînânî’in el-Hidâye adlı eserinde takib ettiği sistem esas alınmıştır.

Osmanlı fetvâ tarihinde, bir birim olarak fetvâ kâtipliği, Şeyhülislâm İbn Kemâl

döneminde başlamıştır. Nitekim Şeyhülislâm İbn Kemâl fetvâlarının cemedildiği bir

mecmûada, mecmûanın mürettibi olan İbrahim el-Edhemî kendisinin fetvâ katibi olduğunu

belirtmiş ve bu sıfatla fetvâları derlediğini ifade etmiştir520

. Önceki dönem müftîlerinin

517 Ma’rûzât, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809, vr. 137a, 138b; 3612, vr. 272b; Milli Tetebbular Mecmûası, s. 341,

345. 518 Düstûr, İkinci Tertib, VI, 948-950; Cerîde i İlmiyye, 1332, sy., 4, s., 565. 519 Cerîde i İlmiyye, 1334, sy., 26, s., 565. 520 Mecmûa-i Fetâvâ, Atıf Ef., 2835, mukaddime notuna göre mürettib, Sa’dî b. Hüsâm b. Ali eş Şehir b. İbni’l

Edhemî el Mağnîsâvî’dir. Aynı kaynağa göre mürettib 937 hicri yılında İbn Kemâl; 940 senesinde Sa’dî b. İyaz; 946 senesinde Mehmed Çivizade; 948 senesinde de Kadiri Çelebî’nin fetvâ kâtipliğini yapmış. ”

72

fetvâlarının çeşitli kaynaklarda, “min hattihî” ya da şukka şeklinde kaydedildiği görülmekte ise

de İbn Kemâl öncesi dönemde özel olarak fetvâ kâtipliği gibi bir birimin varlığı şimdilik

tespit edilememiştir. Şeyhülislâm Zenbilli Ali Efendi’ye (ö. 932/1525) “Zenbilli” lakabının

verilmesine sebep olan uygulaması da böyle bir birimin bu dönemde henüz teşekkül etmemiş

olduğunu göstermektedir. Rivâyete göre Ali Efendi halkı bekletmemek için evinin

penceresinden sokağa bir zenbil sarkıtır, müsteftî müşkilini yazıp kağıdı zenbile koyar, ipi

sallar. Ali Efendi’de ipi çeker, cevâbı yazar, zenbili salıverirdi. Bundan dolayı da “Zenbilli”

lakabıyla şöhret bulmuştur521

. Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi’nin “Fetvâ Kâtiplerine Tenbîh”

başlığı ile yayınladığı risâle de, Ebussuûd Efendi’nin varolan bu sistemde meydana gelen bazı

aksaklıkları ve eksiklikleri tamamlamaya çalıştığını göstermektedir. Ebussuûd Efendi dönemi

fetvâ katibi olarak Veli Yegân Efendi (ö. 998/1589) 522’nin adı geçmektedir.

Fetvâların kaydedilmesinde önemli bir yeri olan Fetvâ emînliği ise Altınbaş’ın ifadelerine

göre, “Şeyhülislâm Kâimmakamı”, “Şeyhülislâm Vekîli”, “Ders Vekili” ve “Fetvâ Emîni” lakabıyla

Sekizinci Şeyhülislâm Zenbilli Ali Efendi zamanında başlamış, ancak muttasılan devam

etmeyip bazı Şeyhülislâmların Fetvâ Emîni’ne gerek görmediklerinden zaman zaman fetvâ

emîni tayin edilmemiş, bundan dolayı da 124 şeyhülislâma mukâbil, 69 fetvâ emîni tespit

ettiğini kaydetmiştir523

. Altınbaş ayrıca fetvâ kâtipliği ile fetvâ eminliğinin aynı manaya gelen

tabirler olduğuna da temas etmiştir524.

Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi döneminde fetvâ emîni olarak Sirâcüddin (ö. 10121603)

525, Ahmed Çelebî (ö. 994/1585) 526, Âbâdî Mehmed Çelebî527, Kâkülü-Perişan Şeyhî Efendi

(ö. 1010/1601)528 ve Âşık Çelebî (ö. 979/1571)529’nin adları geçmektedir. Bunlardan Veli

Yegân Efendi ile Âbâdî Mehmed Çelebî’nin fetvâ mecmûaları oluşturduklarından söz

edilerek530, Âbâdî Mehmed Çelebî’nin mecmûasının Ayasofya Kütüphanesinde bulunduğu

ifade edilmiş531 ise de böyle bir mecmûaya henüz rastlanmamıştır.

521 Altınbaş, Mehmet Vamık Şükrü, "Fetvâ Emînleri", Diyanet İlmi Dergi, 1963, c. II, sy. 10, s. 25. 522 Altınbaş, a.g.e., c. II, sy. 10, s. 25 523 Altınbaş, a.g.e., c. II, sy. 10, s. 25, sy. 11, s. 24. 524 Altınbaş, a.g.e., c. III, sy. 2-3, s. 61. 525 Atâî, Hadâik, II, 489. 526 Atâî, a.g.e., II, 290; Altınbaş, a.g.e., c. III, sy. 2-3, s. 61. 527 Altınbaş, a.g.e., c. II, sy. 10, s. 25 528 Atâî, a.g.e., II, 451; Kâtip Çelebî, Keşfuzzunûn, II, 1219. 529 Atâî, a.g.e., II, 162. 530 Altınbaş, a.g.e., c. II, sy. 2-3, s. 61. 531 Altınbaş, a.g.e., c. II, sy. 2-3, s. 61; Bursalı Mehmet Tahir, Osmanlı Müellifleri, I, 239.

73

Günümüzde Ebussuûd Efendi’nin fetvâlarını yazma eser kütüphaneleri, şer‘iyye sicilleri,

arşivler, fıkıh, tasavvuf ve tarih kaynaklarından tespit etmek mümkündür.

Şer‘iyye sicillerinde yargı kararlarında fetvâlara yer verilmesi;532

Peçevî’nin, Celâlzâde

Mustafa Çelebî’nin Kanunnâme’sinden söz ederken, kanunnâmelerin Ruûs kaleminde

saklandığını533

ifade etmesi, fıkıh kaynaklarının çeşitli konularında fetvâ ve ma’ruzatlara

atıflarda bulunulması534

tasavvuf kaynaklarında özellikle raks ve devrân meselelerinde

fetvâların önemli bir yer işgal etmesi535

ve tarih kaynaklarında özellikle savaş ve idamlar söz

konusu olduğunda fetvâlara yer verilmesi536

bu kaynakları fetvâ tarihi açısından önemli

kılmaktadır.

Yazma eser kütüphanelerine gelince, buralarda yüzlerce fetvâ mecmûası ve binlerce fetvâ

kaydı bulunmaktadır. Bu mecmûa ve fetvâları şekil bakımından genel olarak dört kısımda

tasnif etmek mümkündür: Şukkalar, müstakil mecmûalar, çeşitli mecmûaların kenar kayıtları,

fıkıh ve tarih gibi muhtelif kaynaklarda yapılan atıflar.

A- ŞUKKALAR

Şukkalar, özel hazırlanmış orijinal fetvâ soru / el-cevâb formlarıdır. Bu formun üst

tarafında soru başlığı, altında soru, onun devamında el-Cevâb faslı ve en son olarak da

müftünün imzası yer alır. Kütüphanelerde bu çeşit şukkalardan az da olsa bulunmaktadır.

Bunların bir kısmı derlenerek özel koleksiyon haline getirilmiş, diğer bir kısmı da çeşitli

mecmûaların arasında dağınık halde serpiştirilmiştir. Süleymaniye Kütüphanesi’nde bu

koleksiyonlardan beş âdet tespit edilebilmiştir. Bunlar Şehid Ali Paşa, 1072, 1073, 2867 ve

2868 nolu mecmûalar ile Fatih, 2349 ve 2419 nolu mecmûalardır. Bunların yanında İstanbul

Belediye Kütüphanesi Atatürk Kitaplığı, Muallim Cevdet, 576 nolu mecmûa ile İstanbul Ünv.

Merkez Kütüphanesi, Nadir Eserler-Türkçe 2088, 2112 ve 4401 nolu mecmûalarda aynı

özelliği taşımaktadır.

Bu mecmûalardan Şehid Ali Paşa, 1072 nolu nüshada 29 âdet, 2868 nolu nüshada 282

âdet, 2867 nolu nüshada 308 âdet; Fatih 2419 nolu nüshada 13 âdet olmak üzere Ebussuûd

Efendi’ye ait toplam 632 fetvâ şukkası tespit edilmiştir.

532 Örnek olarak bkz. : İstanbul Mft. Şer. Sicl. Arşv., Kasımpaşa Mahkemesi, 58, vr. 4b. 533 Peçevî, Tarih, I, 46. 534 Örnek olarak bkz. : el-Haskefî, ed-Dürrü’l-Muhtâr, Beyrut, 1386, c. III, s. 20; c. IV, s. 157, İbn Abidin,

Hâşiyetü Reddi’l-muhtâr, c. IV, s. 214, 215, 293, 388. 535 Düzenli, Osmanlı ulemâ ve Meşayihinin Gözüyle Müzik, s. 110-118. 536 Peçevî, a.g.e., I, 466-467.

74

B- MÜSTAKİL MECMÛALAR

Müstakil mecmûalar, mukaddimeli ve mukaddimesiz olmak üzere iki çeşittir:

a. Mukaddimesiz olanlar:

Bunlar farklı şekillerde tasnif edilmişlerdir. Kimi mecmûalar, mukaddime bilgisi

vermeksizin doğrudan fetvâları nakledip ve her fetvânın sonunda “ketebehû Ebussuûd” gibi

yalnızca fetvânın kime ait olduğunu belirtme yöntemini uygulamaktadır. Bu tip mecmûlarda,

“Ketebe” kayıtlarında fetvânın bazı özelliklerine de dikkat çekilmektedir. Bunların başında

“ketebehû (..) min hattihî” (Bu fetvâ ..’nin bizzat kendi yazısından nakledilmiştir) şeklindeki

kayıtlar gelmektedir. Bunun dışındaki kayıt tarzlarından tespit edilebilenler şöyledir: “Nukile

min hattihî”, “bi aynihâ mestûrdur”537

ve “leallehû mimmâ nukile min hattihî.538

”. Ebussuûd

Efendi adına yapılan bu derlemelere bazı fetvâ mecmualarında atıflarda bulunulduğu da

görülmektedir. Nitekim bir fıkıh mecmûasında isim verilmeksizin “min müdevvenihî539

”

denilerek bu derlemeler referans olarak kullanılmıştır.

Mukaddimesiz mecmûaların bir diğer şekli de, mecmûanın zahriyye, vikâye, serlevha, dış

alt ya da üst kenarları gibi herhangi bir yerinde bir müftiye nisbet edilenlerdir. Bu tip

mecmûaların özel olarak incelenip, mukabele edilmeğe ihtiyaçları olduğu açıktır.

b. Mukaddimeli olanlar:

Bunlar mukaddimelerinde, mecmûa ve mürettip hakkında bilgiler verilen, fetvâların

kimlere ait olduğu ve nereden derlendiği belirtilen mecmûalardır.

Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi’nin fetvâları ile ilgili birçok müstakil mecmûa tespit

edilmiştir. Bunlardan üç tanesinin mürettibi şunlardır: 1) Veli Yegân Efendi, 2) Muhammed b.

Kadı Bozan, 3) Sinan b. Ramazan el-Cevherî (veya Çorlulu Sinan b. Ramazan). Bunların

yanında Muhammed b. Ahmed Revîsezâde (ö. ?)540

, Şeyhî Kâkülleri Perişan541

ve Abâdî

Mehmet Çelebî’nin Ebussuûd Efendi’nin fetvâlarıyla ilgili derlemelerinin olduğu

kaydedilmektedir, ancak şu ana kadar yaptığımız araştırmalarda bunlara rastlanmamıştır.

Ebussuûd Efendi’nin fetvâlarını derleyen mecmûalardan tespit edilebilen en eski nüshalar

şunlardır:

537 Velî b. Yusuf, Mecmûa, vr. 91b. 538 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Efendi, 692/3, vr. 8a. 539 Mecmûatü’l-fıkıh, Slm. Ktp., Esad Ef. 943, vr. 83a. 540 Kâtip Çelebî, Keşfuzzunûn, II, 1219. 541 Atâî, Hadâik, II, 451.

75

1. Fetâvâ, (Müstensih: Kemâl b. Nurullah), Süleymaniye Kütüphanesi, İsmihan

Sultan, no: 223, istinsâh tarihi: 983/1575.

2. Fetâvâ Ebussuûd, Süleymaniye Kütüphanesi İsmihan Sultan, no: 241, istinsâh

tarihi: 988/1580.

3. Fetâvâ Ebussuûd, Süleymaniye Kütüphanesi Murad Molla, no: 1114, istinsâh

tarihi: 994/1585.

4. Fetâvâ Ebussuûd, (Bozanzâde tertibi), Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa,

1028. İstinsâh tarihi: 996/1587.

5. Fetâvâ Ebussuûd, (Bozanzâde tertibi), Süleymaniye Kütüphanesi, Sultan Ahmed,

no: 95, istinsâh tarihi: 997/1588.

Ebussuûd Efendi’nin fetvâları ile ilgili bugüne kadar çeşitli çalışmalar da yapılmıştır.

Bunlardan tespit edilebilenler şunlardır:

1. Sinan b. Ramazan el-Cevheri / Çorlulu’nun derlemesi, Ertuğrul Düzdağ tarafından

Ebussuûd Efendi Fetvâları Işığında XVI. Asır Türk Hayatı adıyla yayınlanmıştır. (İstanbul, 1983)

Düzdağ, bu çalışmasını, birisi Millet Ktp. Ali Emiri, Şry. 80 numarada kayıtlı ve 1041/1634

istinsâh tarihli bir nüsha ile, Bayezid, 2757 numarada kayıtlı ve istinsâh tarihi tespit

edilemeyen bir nüshayı esas alarak yapmıştır.

2. Zahit Aksu’nun “Ebussuûd Efendi’nin Cezâî Fetvâları”542

başlığı altında hazırladığı

doktora tezi. Bu çalışma Ebussuûd Efendi’nin cezâ hukuku ile ilgili fetvâlarıyla sınırlıdır.

3. Abdullah Demir, “Ebussuûd Efendi ve Osmanlı Hukukundaki Yeri” adlı (Marmara

Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2004) doktora tezi. Demir bu çalışmasında, arazi ve

vergi hukuku, yargılama hukuku ve vakıf kurumu konularını hukuk tarihi kaynakları,

Ebussuûd Efendi’nin fetvâları, Ma’rûzâtı, Kanunnâmesi ve çeşitli risâlelerinden istifade ederek

incelemiştir.

4. Friedrich Selle’nin hazırladığı “Prozessrecht des XVI. Jahrunderts Im Osmanishen

Reich” başlıklı doktora tezi (Weisbaden, 1962) ise, hemen hemen bütünüyle Ebussuûd Efendi

fetvâlarına istinaden hazırlanmıştır.

5. Colin Imber, Ebussuûd The Islâmic Legal Tradition (Edinburg, 1997) adlı eserinde

Ebussuûd Efendi fetvâlarının Veli b. Yusuf derlemesi ve Ertuğrul Düzdağ neşri ile Kânûn-i

542 Zahid Aksu, Le Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi et Ses Fatwa’s en Droit, Panel, 1971.

76

Cedîd’in Milli Tetebbular Mecmûası neşrini esas almıştır. Colin Imber’in bu eseri, vatandaşlık,

vakıf, aile hukuku (talak) ve cezâ hukukunun bazı konularıyla sınırlı olmuştur. Çalışma

Murtezâ Bedir tarafından tercüme edilmiştir543

.

6. Ebussuûd Efendi’nin İltizam ile ilgili fetvâları Kürşad Urungu Akpınar tarafından

Yüksek Lisans tezine konu edinilmiştir.544

7. Yargı hukukunda ispat ve şehâdet ile ilgili fetvâları, M. Tayyib Gökbilgin

tarafından Ebussuûd Fetvâlarında ve XVI. Asır Şeriyye Sicillâtında İspat ve Şehâdet545

başlığı ile

değerlendirilmiştir.

8- Yezîdîler ile ilgili fetvâları Sıddık ed-Demlûhî’nin tahkikiyle yayınlanmıştır546

.

9- Fetvâlarına Yönelik Tahkik ve Tahlil Çalışmaları: Ebussuûd Efendi’nin fetvâlarıyla

ilgili önemli bir diğer çalışma, fetvâlarının kaynaklandırılması, diğer bir ifadeyle tahkik ve

tahlilleridir. Verilen fetvâların dayanakları fıkıh vb. kaynaklarla test edilerek, doğruluğunun

tespiti amacını güden bu çalışmalardan birisini Emir Çelebî yapmıştır. Emir Çelebî yaptığı bu

nakil çalışmasında, kendisinden sonra eserini mutalaa edenlerden gerekli ilaveleri

yapabileceklerini belirtmiş, bunun üzerine de müstensihi tespit edilemeyen bir nüshada, bu

nakiller bazı eleştirilere konu edilmiştir547

.

10- Fetvâlarına yönelik reddiyeler: Ebussuûd Efendi’nin fetvâları ile ilgili çalışmalardan

bir kısmı ise, fetvâlarına yönelik eleştiri ve reddiyelerdir ki Çivizâde, Kınalızâde, Birgivî ve

Müstakimzâde’nin reddiyeleri bunların başlıcalarındandır. Örneğin vakıfla ilgili bir

fetvâsını548

Kınalızâde Ali Efendi eleştirmiş, Şah Efendi ise savunmuştur.549

Bedel hac ile ilgili

bir fetvâsına karşı Müstakimzâde Süleyman Sadeddin Efendi bir reddiyye kaleme almıştır550

.

Ebussuûd Efendi’nin fetvâları ve fıkhî görüşleriyle en fazla ilgilenen şahsiyetin İmam Birgivî

olduğu görülmektedir. O, Padişah vasiyyetinin tenfizi ile fakirlere vakıf konusunda verdiği

543 Şeriattan Kanuna, Ebussuûd ve Osmanlı’da İslâmi Hukuk, (trc. : Murteza Bedir), İstanbul, 2004; Eser

hakkındaki bir değerlendirme çalışması için bk. M. Akif Aydın, “Colin Imber, Ebussuûd: The İslâmic Legal Tradition…”, Osmanlı Araştırmaları, İstanbul, 2000, sy. 20.

544 Akpınar, Kürşad Urungu, “Osmanlı Şeyhülislâm Fetvâlarında İltizâm”, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Bilkent Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2000.

545 İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, 1960, c. III, sy. 1-2, s. 117-132. 546 “Fetâvâ bi hakki’t tâifeti’l Yezîdiyye” , Kitâbu’l Yezîdiyye adlı eserin içerisinde, Musul, 1949, s. 428-433. 547 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 226, vr. 265a-269b. 548 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef, 3713, vr. 71b. 549 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef, 3713, 71b-72a. 550 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef. 3756, vr. 60a-77a.

77

fetvâlar,551

Kanûnî ve annesinin Ravza-i Mutahhara’ya vakfettikleri kıymetli eşya;552

para

vakıfları ve ibâdetlerin ücretle yapılması ile ilgili reddiyeleri,553

teğannî konusu ile ilgili

yazışması554

ve diğer eser ve reddiyyeleri ile555

Ebussuûd Efendi’yi âdeta bir gölge gibi

izlemiştir.

11- Fetvâlarının kaynak olarak kullanılması. Kanûnî döneminin sosyal, siyasal, iktisadî,

dinî, kültürel vb. özelliklerinden söz eden hemen bütün tarih kaynaklarında Ebussuûd

Efendi’ye atıflarda bulunulmuş ve bu atıflar genelde onun fetvâları bağlamında olmuştur.

Örneğin Kıbrıs’ın fethi556

ve XVI. asır tasavvuf tarihinden söz eden hemen bütün

kaynaklarda557

Ebussuûd Efendi’nin fetvâlarına atıflarda bulunulmaktadır. Bu bakımdan tarih

kaynakları da Ebussuûd Efendi fetvâları açısından birer kaynak olma özelliği taşımaktadır.

Fıkıh metinlerine gelince, Ebussuûd Efendi, kendi dönemi başta olmak üzere sonraki

fıkıhçılar tarafından da ciddiye alınmış, fetvâları değerlendirmelere tabi tutulmuş ve kendisine

atıflar yapılmıştır.

Ebussuûd Efendi, vefâtından sonra da tartışmalara konu olduğu gibi, kaynak olmaya da

devam etmiştir. Özellikle Osmanlı fetvâ makamında mürâcaat kaynağı olarak kullanılan

çeşitli mecmûalarda, fıkhî görüşler arasındaki tartışma ve tercihlerde Ebussuûd Efendi ayrı bir

yer işgal etmiştir. Mürettib, müstensih ya da eseri mutâlaa edenler tarafından mecmûaların

metin ya da kenarlarına konulan bu çeşit kayıtların yer aldığı bazı eserler şöyledir: Fetâvâ-yı

Ankaravî,558

Fetâvâ-yı Abdullah,559

Fetâvâ-yı Kâdirî Efendi,560

Fetâvâ-yı Minkarîzade Yahya

551 Slm. Ktp., Esad Ef. 3699, vr. 128a-132a. 552 Slm. Ktp., Yazma Bağışlar, 1269, vr. 225b-231b. Birgivî’nin bu eseri, Ahmet Turan Arslan tarafından

“İmam Birgivî’nin (929-981/1523-1573) Bir Mektubu” başlığı ile yayınlanmıştır. Bkz. : İlmî Araştırmalar Dergisi, 1997, sy. 5, s. 61-74.

553 Arslan, İmam Birgivî: Hayatı, Eserleri ve Arapça Tedrisatındaki Yeri, s. 56-62. 554 Slm. Ktp., Laleli, 466, vr. 48-49; Hâdimî, Berîka-i mahmûdiyye, c. I, s. 212. 555 İmam Birgivî’nin sorup Ebussuûd Efendi’nin cevaplamadığı diğer bazı konular için bkz. : Beyân u sûreti

fetvâ li Mehmed Çelebî b. Pîr Ali el Müderris fi Dâri’l Hadîs fi Kasabat i Birgî ile’l Müftî Ebissuûd ve hüve lâ yücîbühü, Slm. Ktp., Esad Ef. 915, vr. 40b-41a.

556 Örnek olarak bkz. : Peçevî, Tarih, c. I, s. 466-467; Hammer, Osmanlı Tarihi, İstanbul, tz., c. IV, s. 7 8. 557 Örnek olarak bkz. : Reşat Öngören, Osmanlılarda Tasavvuf, s. 348-354; Necdet Yılmaz, XVII. Asır’da

Anadolu’ta Tasavvuf, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2000, s. 412-416.

558 Şeyhülislâm Ankaravî Mehmed Efendi (ö. 1099/1687) tarafından derlenmiştir. Fetvâ kaynakları, fıkıh metin ve şerhlerinden fetvâda kaynak olmak üzere hazırlanmış bir eserdir. Bu eserin bir çok nüshasında mürettipler, Ankaravî’nin derlediği meseleler hakkında tahliller yapmış, Osmanlı müftîleri tarafından tercih edilen fetvâlara özel olarak işaret etmişlerdir ki, Ebussuûd Efendi’nin fetvâları ile mukayese bunlar arasında özel bir yere sahiptir. Bu Mecmûanın nüshalarında, Ebussuûd Efendi’ye yer verdiği tespit edilenlerden bazıları ve varak numaraları şöyledir: Slm. Ktp., Aşir Ef, 134; Fatih, 2358; H. Hüsnü paşa, 343; 439; Hacı Beşir Ağa, 315, 316, 343; Hamdiye, 591, 592; Yazam Bağışlar, 686.

78

Efendi,561

Fetâvâ-yı Adliye,562

Fetâvâ-yı Ali Efendi,563

Fetâvâ-yı Atâullah,564

Mecmûa-i

Şerife,565

Mecmûatü’l-Fetâvâ,566

Cerîde-i İlmiyye.567

Fıkıh kaynaklarında da tenkit, tercih ya da kaynak olarak Ebussuûd Efendi’nin fetvâlarına

müracaat edildiği görülmektedir. Örneğin, Dâmâd Efendi adıyla meşhur Şeyhzâde

Abdurrahman b. Şeyh Muhammed b. Süleyman (ö. 1078/1667), İbrahim el-Halebî’nin (ö.

956/1549) Mülteka’l-Ebhur adlı eserine yazdığı şerhi Mecmau’l-Enhur’da Ebussuûd Efendi’nin

Ma’rûzât’ına atıfta bulunduğu568

gibi, İbn Âbidîn (ö. 1252/1836) Hâşiyet-ü Reddi’l-Muhtâr’ının

bir çok yerinde569

ve Ali Haydar Efendi (ö. 1355/1936) Mecelle şerhi Dürerü’l-hükkâm’570

’ında

Ebussuûd Efendi’ye sıkça atıfta bulunur.

Şimdi Ebussuûd Efendi’nin fetvâlarını özel olarak derleyen eserler ve müelliflerini

tanıyalım:

559 Fetvâlar hakkında değerlendirmelerin yer aldığı bu eserin müellif ve müstensihi hakkında bir bilgiye

rastlanmamıştır. (Bayezid, Veliyyüddin, 1502, vr. 51b) 560 Abdulkadir b. Yusuf el Kâdirî (ö. 1085/1674) tarafından, fetvâda el kitabı olmak üzere, fıkıh kaynaklarından

derlenerek hazırlanmış bir eserdir. Vâkıâtü’l Müftîn olarak meşhurdur. (Slm. Ktp., Hkm. 417, vr. 47a) 561 Atâullah Muhammed Hızır tarafından Şeyhülislâm Minkarîzâde Yahya Efendi’nin (ö. 1088/1677) fetvâlarını

derlemek üzere hazırlanmış bir eserdir. Fetvâların yanında, fıkıh kaynaklarından nakillerde de bulunulmuştur. (Slm. Ktp., Yazma Bağışlar, 2129, vr. 153b; Şehit Ali Paşa, 1055, vr. 14a)

562 Rasûl b. Sâlih el Aydînî (ö. 978/1570) tarafından yargıda el kitabı olmak üzere, fıkıh ve fetvâ kaynaklarından derlenerek hazırlanmış bir eserdir. (Slm. Ktp., Şehit Ali Paşa, 1043, vr. 156b, 155a, 118a)

563 Şeyhülislâm Çatalcalı Ali Efendi’nin (ö. 1040/1630) fetvâlarının derlenmesinden oluşmuş bir eserdir. (Slm. Ktp., Fatih, 2389, vr. 47b, 71a; Hamidiye, 603, vr. 48b, 99b, 150a, 204a, 226a; Hamidiye, 609, vr. 37b, 85b, 168b)

564 Atâullah Muhammed (ö. 1127/1715) tarafından fetvâda el kitabı olmak üzere, fıkıh kaynaklarından derlenerek hazırlanmış bir eserdir. (Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, 594, vr. 100b, 101a, 112a, 120a, 126a, 129b, 131a, 132a, 147b, 169b, 197a, 209a, 267b, 272a, 288b, 365a, 373a, 433a, 435a, 519a, 524b, 532a, 537b, 569b; Hamidiye, 599, Vr. 12a, 18a, 90a, 170a, 253a, 264a, 265a, 332a, 382b, 447a, 451a, 455a)

565 Muhammed b. Ahmed el Üsküdârî (ö. ?) tarafından 1137/1724 tarihinde istinsah edilmiş, fıkıh kaynaklarından derleme, fetvâda el kitabı olarak hazırlanmış bir Mecmûadır. (Slm. Ktp., Fatih, 2359, vr. 68b, 69a, 86b, 98b, 112a, 115a, 119a, 129b, 130a, 151b, 168a, 168b, 318b, 362a, 368a, 370b, 392b, 393a, 413a, 437b, 493b, 498b, 499a, 499a, 501b, 517a)

566 Müellif ve müstensihi tespit edilemeyen ve 1175/1761 yılında istinsah edilen, Türkçe, imzasız fetvâ derlemelerinden oluşmuş bir fetvâ Mecmûasıdır. (Slm. Ktp., Fatih, 2390, vr. 115a)

567 Cerîde-i İlmiyye, c. I, s. 437. 568 Mecmau’l-enhur, İstanbul, 1070, c. I, s. 618. 569 Hâşiyetü Reddi’l-muhtâr. Örnek olarak bkz. : c. I, s. 536; c. III, 19; c. IV, s. 215 ve 420; c. V, s. 206; c. VI,

s. 141; c. VII, s. 190; c. VIII, s. 24 vd. 570 İstanbul, 1330.

79

1- Velî b. Yusuf, Mecmûatü’l-Fetâvâ

Aslen İskilipli’dir. İlim tahsilini tamamladıkdan sonra Ebussuûd Efendi’nin ders ve fetvâ

hizmetlerinde bulunup, “kendisinden mülâzim” oldu. Ebussuûd Efendi’nin fetvâ kâtipliğini

yaptı. 998/1589 tarihinde vefât etti571

.

Veli b. Yusuf derlediği mecmûanın giriş bölümünde kendisi ve eseri hakkında çeşitli

bilgiler vermiştir572

. Mukaddimede yer alan bu giriş bilgilerinde mürettib kendisi hakkında

bilgi vermidiği gibi, fetvâları toplama, tasnif ve telif etme sebebi ve temin ettiği kaynaklar

hakkında bilgi vermemiş, doğrudan derlemesinde takip ettiği teknik yöntemlere girmiştir.

Buna göre mürettib, fetvâları oldukça dikkat ile hazırlamış, aynı hassasiyeti istinsah

edeceklere de tavsiye etmiştir. Velî b. Yusuf mecmûasında Ebussuûd Efendi’nin yazılı

fetvâlarının yanında, sözlü fetvâlarını da nakletmiştir. Nitekim mecmûasında bazı fetvâların

sonunda “işkâl olundukda Mevlânâ Hazretleri bi’l-müşâfehe böyle buyurdular573

“, “bi’lmüşâfehe

takrîr buyurdular” 574

kayıtlarına yer verilmiştir.

Mecmûanın bu nüshası, Şeyhülislâm Hamîdîzâde Mustafa Efendi (ö. 1028/1793)

tarafından Şeyhülislâmlığa vakfedilmiş575

, Şeyhülislâmlık tarafından kullanılmış ve tashih

görmüştür.

2- Bozanzâde Mahmud Efendi, Resâilü’l-Mesâil.

İskilip doğumlu olup, Ebussuûd Efendi’nin oğlu Ahmed Şemseddin’in hocasıdır.576

Eserinin mukaddimesinde hem eseri hem de kendisi hakkında bazı açıklamalarda

571 Atâî, Hadâik, I, 313-314. 572 İlgili metin şöyledir: ““… İşbu fakîr, mu’terif-i acz ü taksîr Velî b. Yusuf el-hakîr cenâb-ı efdali’l-mevcûd

Hoca Çelebî Efendi Ebussuûd ve üstâdü’l-küll fi’l-fâdeti ve’l-istifâde Ahmed Çelebî Efendi eş-şehîr bi Kemâlpaşazâde ve …nâs Çivizâde Efendi Şeyh Mehmed b. İlyas ve ulemânın es’ad-i seâdet mendî yani Sa’dî Çelebî Efendi ve sahib-i kadr-i âlî Ali Çelebî Efendi el-Cemâlî hazretlerinin fetâvâ-yı şerifelerinden bu mecmuayı cem ve tehzib ve ahsen-i üslûb üzre tertib edüb her fetâvâ-yı şerifenin sahibine ulaşmasında sarf-ı himmet edüb nihâyet dikkat eyleyüb câbecâ gayet lazım eğledüğum yerlerde fetâvâ-yı mu’tebereden bazı mesaili tercüme tariki ile ve bazı ayni ile nakl eyledim. Ümîddir ki yâd-i zikr-i müstetâb ve dâî-yi duâ-yı müstecâb ola. İnnehû Veliyyü zâlike Rahimellahu nâzıran fîhi yuhricü’t-tayyibâti min fîhi. Ve cenâb-ı sâhib-i kibriyâ Hak Sübhanehu ve Teâlâ’dan niyaz u istid’â olunur ki, bu mecmûayı sebeb-i salâh ve hidâyet edüb bâis-i şirret ve şekâvet eylemeye. Amin ya Rabbe’l-alemin bi hakk-i Seyyidi’l-mürselin. Ve bu mecmuayı kitâbet eden efendilerden recâ olunur ki, her müftî-i zamanın nâm-ı şeriflerin bi ibaretihi min gayr-i tahrif yazub, işaret ile iktifa eylemeyeler. Ve habt u halel ve hata vü zelel gördükleri yerlerde zeyl-i lütuf ile setrüi ihfâ edüb islah eyleyeler…” (İstanbul Müftülüğü Kütüphanesi, 187, vr. 1a)

573 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 104a. 574 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 141a. 575 Mecmûatü’l-fetâvâ, zahriyye kaydı. 576 Peçevî, Tarih, I, 66.

80

bulunulmuştur577. Bu verilere göre Bozanzâde Ebussuûd Efendi’nin fetvâ kâtipliğini yapmış,

ardından Rodos ve Manise müftülüğüne tayin edilmiştir. Fetvâ kâtipliği döneminde topladığı

fetvâ kayıtları, 996/1587 tarihinde Hizâne-i Rûm defterdarlığı yapan bir zat tarafından emanet

alınarak tasnif ve telif edilmiş, adına da Resâilü’l-mesâil adı verilmiştir.

3- Sinan b. Ramazan

Kaynaklarda hakkında bilgi bulamadığımız Sinan b. Ramazan ile ilgili bazı bilgilere onun

kendi eserinin mukaddimesinde ulaşıyoruz578

. Aslen Çorlulu olup, Ebussuûd Efendi’ye

dânişmendlik yapmış, tefsirinin müsveddesini temize çekmiştir. Fetvâ makamında resmî

herhangi bir görevinin olmadığı anlaşılan Sinan b. Ramazan Ebussuûd Efendi’nin fetvâlarını

günü birlik izleyerek toplamış, topladıklarını tekrar gözden geçirerek bu mecmûayı tasnif

etmiştir.

C- MUHTELİF MECMÛALARDAKİ KENAR VE METİN KAYITLARI

Bunlar, “ketebehu Ebussuûd” ya da “Ketebehu Ebussuûd min hattihi” şeklinde, mecmûaların

kenar notlarında, doğrudan nakil ya da metinde yer alan bir meseleye delil olmak üzere

577 “… Mesele hamd u sena yanında suver-i fetâvâ cevab-ı ba savâb ile müedda kılınub müfti-i a’kel ve akdem

… ve müstefti-i dırâat rakam, istifade-i ahkam ve beyyine ile mükerrem idügi … müsellem meziyyeti gibi müsellem oldukdan sonra ebna-i zaman ki bazısının ebna-i fedail … ettügi ayan ve aba-i sami mekandan … eşheru’l-ulemâ Mevlânâ Muhammed b. Kâdîbozan sânehallâh-u teâlâ ani’l-hemm-i ve’l-hazen… Şeyhülislâm Mevlânâ Ebussuûd … vilâyet-i Rûm ki memâlik-i devlet-i rüsûmda şeklî küşây-i ulemâ-i a’bân ve müftî-i … iken ol mekûle fâdıl-ı nâmdâr … ve mahrem-i harem-i muhteremleri mesabesinde müstemidd-i bâhiru’l-ihlâs olub nice yıllar fetâvâ-yı müşkile kitâbetin etmekle ve evâhir-i ömrinde kendüsi dahi memâlik-i mahrûseden Rodos ve Mağnisa caniblerine müfti göderilmekle mesâil-i şerifenin ve … tedvin eylemiş ve olur / olmaz mesaile fetvala ve bülendeki cevab tenezzül eylememiş el-hak bir eser-i hâs komuş iken dibace barnak babında ebvâb-ı himmeti sed etmiş fe lâ ceram bu fakîr-i âlî şehîr ma’lûmu’l-ilim sene sitt-e ve tis’în ve tis’amiteni tarihinde Hizâne-i Rum deftertarlığıyla mübrem ve … tûl-i emelleri defterler ıslâhına … olub ol nüsh-i yazmağa talib ve temellük suretinde ki ariyet rağıb oldukda bazı … ve hullân bir dibace tahrîrine kendüleri niyyet günân ol eserin tekmîli noksanına … etmekle ricalden ecâb ve mültemislerine bezl-i ma’zûr ile isabet niyyetine ol sâ’at feyyâz-ı mülhimden isti’ânet ile tastîrine … kılında. Ve her mesele bir kitab add olunmağla resâilü’l-mesâil deyu adı kılındı”. (Bozanzâde, Resâilü’l-mesâil, Slm. Ktp. Süleymaniye, 6058, vr. 1b-2a)

578 “… İş bu efkar-i ibâdullahi’l-Melikü’l-Mennân… Çorlulu Sinan b. Ramazan … eyyâm-i tahsilde âvâre ü ser-gerden ve bî-kes ü bî-dermân, hayret vâdîlerinde pûyân ü revân iken, Hak Sübhânehû ve Te’âlâ hazretlerinin lutf-i bî-kerân ü ni’âm ve kerem-i bî-pâyânına mazhar düşüp a’lemü’l- ulemâi’l-mütebahhirîn … vâris-i ‘ulûmi’l-enbiyâi ve’l-mürselîn, keşşafü’l-müşkilâti’d-dîniyye … şeyhi meşâyihi’l-islâm, müfti’l-enâm mevlânâ ve üstâdunâ Ebussu’ûd … hizmetlerine yetişip, dânişmendleri olmak sa’âdetiyle müstes’id … olmağla müddet-i medîde hizmet-i şeriflerinde tahsîl-i ulûm-i nakliyye ve tekmîl-i fünûn kılmakta .. te’lîf ve tasnîf buyurdukları Tefsîr-i şerîfin asıl müsveddelerinden beyaza çıkarılması hizmetini buyurduklarında … itâ’atten gayri çare olmayıp şurû’ olundukta… cenâb-ı cennet-mekân ve firdevsi âşiyân merhum ve mağfûrun leh Sultan Süleyman Han nevverallâhu Te’âlâ merkadehû hazretlerinin asr-ı şeriflerinde hizâne-i âmirelerine ihdâ buyurduklarında bu hakîre … südde-i seniye mülâzımlarına ilhak buyurmağa inâyet buyurulup lâkin … mansıb-ı kazâ semtine bi’z-zarûre rızâ lâzım geldi… Hak subhânehû ve Teâlâ hazreti fî zamâninâ olan kudâttan ba’zı gibi tarîk-i dalâlete düşüp hâlik olmakdan saklaya, amin ya Rabbe’l-âlemîn. El-kıssa Mevlânâyı mumâ ileyh hazretlerinin… hergün çıkan fetâvâya elbette bu hakîrin nazarı müte’allik olmağla… cevâb-ı bâ savâblarından işbu mecmû’a cem’ ü tezhîb ve … tertîb edip … husûsan fî zamâninâ olan kudâtın ekserine nev’â hâzır helvâ şekli olup…” (Düzdağ, a.g.e., s. 25-26)

81

kaydedilen fetvâlardır. Yazma eser kütüphanelerindeki fetvâ mecmûaları, bu çeşit fetvâ

kayıtları açısından ayrıca incelenmesi gereken önemli kaynaklardır. Süleymaniye

Kütüphanesi Esad Ef. No: 1068’de yer alan Fetâvâ-yı Alî Efendi ile Esad Ef. 924 numarada

Nücûmu’l-fetâvâ adıyla kayıtlı fetvâ mecmûası bu tip mecmûalardandırlar.

Ebussuûd Efendi’nin fetvâlarını nakleden ve fetvâ formatıyla yakından ilgisi bulunan

başka önemli kaynaklar Ma’rûzât ve Kanunnâmelerdir.

Önceden de ifade edildiği gibi, Ma’rûzâtlar, bilinen fetvâ formatından nisbeten farklı

metinlerdir. Ancak, Ma’rûzât nüshalarında, Ma’rûzât formatına uymayan, dolayısıyla Ma’rûzât

metni olmaktan çok, fetvâ metni olduğu anlaşılan birçok meseleye de rastlanmaktadır. Bu da,

Ma’rûzâtları, fetvâ araştırmasında önemli hale getirmektedir.

Esasen vergi ve toprak hukukunu düzenleyen Kanunnâmeler de Ma’rûzâtlar gibi fetvâ

formatından nisbeten farklı metinler olmakla birlikte, Ma’rûzât nüshaları için söylediğimiz

özelliklerden dolayı fetvâ kaynakları arasında sayılmalıdır.

Ebussuûd Efendi’nin değişik mecmûalardaki bu fetvâlarını “Ketebehû Ebussuûd, nukile min

hattihî / min hattihî” ve “Ketebehû Ebussuûd” şeklinde iki kısımda değerlendirmek mümkündür.

1- “Min hattihî” Kayıtlı Fetvâlar

Bu grupta yer alan fetvâlar, genelde “Ebussuûd min hattihî” şeklinde geçmektedir. Bunun

dışındaki kayıt tarzlarından tespit edilebilenler şöyledir: “Nukile min hattihî”, “bi aynihâ

mestûrdur”579

; “leallehû mimmâ nukile min hattihî580

” “Ebussuûd kaleminden menkûldur, lakin

müşkildir”581

.

“Min Hattihî” özelliği taşıyan fetvâ istinsahlarının değişik şekilleri de bulunmaktadır.

Örneğin bir Kanunnâme nüshasının istinsah kaynağı “İşbu Kânûn-i latîfî Kâtib Ca’fer Çelebî

imzasıyla Sarây-ı Padişahîden ihrâc olunub istinsâh olunmağa bu vechile zafer bulmuşdur582

”

şeklinde ifade edilerek, Saray nüshaları kaynak olarak gösterilmiştir.

2- “Ketebehu Ebussuûd” Kayıtlı Fetvâlar

“Ketebehû Ebussuûd” kaydı ile yapılan nakiller kaynaklarda en fazla yer alan nakil

biçimidir. Fetvâ kaynaklarından fıkıh metinlerine, tasavvufî eserlerden tefsir vs. risâlelere

579 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 91b. 580 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Efendi, 692/3, vr. 8a. 581 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 180a. 582 Kanunnâme, Slm. Ktp., Esad Ef., 587, vr. 16b-25b.

82

kadar bir çok kaynakta bu çeşit fetvâlara rastlanmaktadır. Örneğin Ebussuûd Efendi’nin bir

fetvâsının sonunda “Kâfirde mahbûs iken fevt olan müslümanlar şehîd olur mu? el-Cevâb: Müsâb

olur bi i'nâyetillâh-i Teâlâ. Ebussuûd (Tefsîr-i Ebissuûd'dan nakil) 583

” denilerek Ebussuûd

Efendi’nin Tefsir’i kaynak gösterilmiştir.

D- TARİH KAYNAKLARI

Önceden de ifade edildiği üzere, Ebussuûd Efendi döneminin sosyal, kültürel veya siyasî

tarihinden söz eden hemen bütün kaynaklar Ebussuûd Efendi fetvâlarına bir şekilde atıfta

bulunmuştur. Bu da bu kaynakları onun fetvâlarının tespitinde önemli kılmaktadır.

III- NAKLEDİLEN FETVÂLARIN GÜVENİLİRLiĞi

Rivâyet usûlü açısından, bize kadar ulaşan fetvâlarla ilgili şu tespitleri yapmak

mümkündür:

A- ŞUKKALARIN

Önceden de belirtildiği gibi şukkalar, bizzat fetvâhânede müsteftî ile müfti arasında

kullanılan özel fetvâ evrakıdır. Bu şukkalar şeyhülislâmların bizzat kendi imzalarını taşımaları

sebebiyle güvenilirlik bakımından birinci derecede yer almaktadırlar.

B- MÜSTAKİL MECMÛALAR

Kütüphanelerde bulunan fetvâ mecmûalarının hemen hepsinde temlîk, vakfiye kayıtları

vs. bulunmakla beraber, istinsah tarihi ve müstensih ile ilgili bilgiler fazla yer almamaktadır.

İstinsah tarihi ve müstensihi belirtilenlerin birçoğunda da eserin ismi ve müellifi ile ilgili her-

hangi bir bilgi verilmemektedir. Yine bazı fetvâların sonunda "min hattihi", “min imlâihî” veya

"bi-hatti .." denilerek fetvânın, müftînin kendi el yazmasından alındığı belirtilirken diğer

büyük bölümde bu da zikredilmemektedir.

Mecmûaların bir kısmının girişinde, fetvâların nereden veya kimden alındığı belirtilmiş,

diğer bir kısmında ise belirtilmemiştir. Örneğin Esad Ef., 3341, vr. 170a serhlevhada yer alan

bir kayıtda “İşbu sahifede olan fetâvâyı Çorlulu Mehmed Efendi merhum iftâ eden müftilerin

hatlarından mecmuasına nakl eyleyüb fakir dahi ol mecmuadan nakl ve tahrir eyledim” denilerek

mecmûada yer alan fetvâların kaynağı hakkında bilgi verilmiştir. Temlik ve vakfiye

kayıtlarının bulunması, mecmûaların güvenilirliği bakımından bir ölçü olmakla beraber

kaynağının belirtilmemesi güvenilirliğe gölge düşürmektedir.

583 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 19a-b.

83

Mecmûalar istinsâh usûlüyle çoğaltılıp, avâmdan havâssa herkesin eline geçince tahrif ve

tebdillere uğramış, bazı mecmûalar bu nedenle yeniden tedvîn edilerek, tahrif ve tebdillerden

arındırılmaya çalışılmıştır584

.

Aynı mecmûanın farklı nüshaları, ihtivâ ettikleri fetvâlar bakımından birbirlerinden fark-

lıdırlar. Örneğin Ebussuûd Efendi fetvâlarının, Veli b. Yusuf, Sinan b. Ramazan ve

Bozanzâde derlemelerinde yer alan fetvâlar, hacim ve konu bakımından birbirinden oldukça

farklıdır. Aynı husus Kanunnâme ve Ma’rûzât metinleri için de sözkonusudur.

Bütün bu özelliklerinden dolayı bu kısımda yer alan fetvâlar, güvenilirlik bakımından

ikinci dereceyi işgal ederler.

C- MUHTELİF KAYNAKLARDAKİ METİN/KENAR KAYITLARI

Fetvâlardan “min hattihî” kaydını taşıyanlar, her ne kadar Şeyhülislâm’ın bizzat kendi

hattından nakledildiğinin belirtilmesi sebebiyle güvenilir ise de, bazı kayıtlarda bu çeşit

fetvâlar ile ilgili düşülen notlar, bunları güvenilirlik bakımından üçüncü dereceye

düşürmektedir. Meşreb Efendi Hafîdi’nin telif ettiği Câmiu’l-İcâreteyn adlı eserde yer alan şu

not bu hususla ilgili iyi bir örnektir585

: "pp q r&Us �� ^��t �� "�� V�u9�� ^��D�� F� �# ? b�� FB` "

(Ebussuûd Efendi’nin kendi el yazısından nakleden mecmuadan nakledilmiştir ancak, ben bu

fetvâyı onun piyasada kullanılmakta olan fetvâlarında rastlamadım).

“Min hattihi” kaydını taşımayan “ketebehu…” imzalı fetvâlar ise, müellifi belirtilmeyen

müstakil mecmualar gibi, güvenilirlik bakımından üçüncü derecede yer alırlar. Dolayısıyla bu

çeşit kayıtlar, hadis rivâyet usûlü yöntemiyle haber-i vâhid kabul edilerek, diğer güvenilir

kaynaklar ile yapılacak mukabelelerle meşhûr ya da mütevâtir derecesine varmadıkça temkinli

yaklaşılması gerekmektedir.

D- TARİH KAYNAKLARININ GÜVENİLİRLİĞİ

Tarih kaynaklarında yer alan fetvâlar şu üç sebepden dolayı güvenilirlik bakımından

dördüncü ve en son dereceyi işgal etmektedirler:

1- Tarih yazarları açısından: Tarih kaynakları ile ilgili değerlendirmeler, esasen eserleri

telif eden tarihçilerin güvenilirlikleri ile ilgili bir husustur. Dolayısıyla tarih yazarının, tarihi

malzemeyi kullanım esnasında gösterdiği titizliği göre, naklettiği fetvânın değerlendirilmesi

gerekmektedir.

584 Bk. Bozanzâde, Resâilü’l-mesâil, vr. 2a; ayrıca bk. Behcetü’l-fetâvâ, İstanbul Mft. Ktp. 72, vr. 1a. 585 Slm. Ktp., Esad Efendi, 614, vr. 23b.

84

2- Fetvâların nakil şekli açısından: Tarih kaynakları genelde fetvâları özetleyerek ya da

tercüme ederek, sadeleştirerek veya yorumlayarak vermektedir. Bu da fetvâ metinlerinin

orijinalitesini bozmakta, asıl metinde bulunan ve kimi zaman fetvânın hukukî mahiyet ve

muhtevasını da etkileyen detayları ortadan kaldırmaktadır. Yine bir çeşit tarih kaynağı olan

kimi özel konulu çalışma ve araştırmalarda, varılan sonuç ve yapılan tespitleri ispat sadedinde

kullanılan fetvâ alıntıları da tarih kaynakları gibi tercüme ve yorum probleminin etkisi altında

kalmaktadır.

3- Fetvâların kaynakları açısından: Tarih yazarları ve akademik araştırmacılar ile ilgili

önemli bir problem de fetvâ kaynaklarını kullanım problemidir. Genelde, Ebussuûd örneğinde

olduğu gibi, fetvâların bir bütün halinde derlenip tasnif edilmemiş olması, fetvâlara ulaşmayı

güçleştirmekte, bunun bir sonucu olarak da araştırmacılar ulaşabildikleri kaynaklarla iktifâ

etme zorunda kalmaktadırlar. Kaynakların yukarıda özetle temas edilen özellikleri kimi

zaman araştırmacıyı yanıltmakta, aidiyeti kesinleşmemiş fetvâlara dayalı yargılarda

bulunmalarına sebep olmaktadır.

Bu hususu Ricaut’un eserinden naklen şu iki örnekle açıklayabiliriz: “Bir defasında

Şeyhülislâm'a, kışın günlerinde bir saat sürdüğü dünyanın kuzey kısımlarında bir müslümanın dinî

ibâdetlerini nasıl yerine getireceği sorulmuştu. Şeyhülislâm verdiği cevapta, Tanrı'nın mutlak

şekilde insanları zorluğa sevketmek istemediğini, dolayısıyla öyle ülkelerde namazları gün

doğmadan önce iki defa kısa olarak, gündüz bir defa ve güneş battıktan sonra yine iki defa kısa

olarak yapılmasının uygun olabileceğini açıklamıştı586

”. Ne var ki biz bu araştırmamızda Ebussuûd

Efendi’nin böyle bir fetvâsına rastlamadık. Konu ile ilgili fetvâya Ebu’l-Hayr Ahmed

Efendi’nin (ö. 1154/1741) fetvâlarında yer verilmiştir. O da şöyledir: “Şimal cânibinde vaki

Bulgar ve bunun emsali mevâzîde aksar leyâlî senede kable gaybûbeti'ş-şafak fecr tulû etmekle

salât-ı işâ ve vitrin vaki mefkûd olsa Bulgar ve mevâzî-i mezkûrede sâkinler olan müslimîne salât-ı

işâ ve vitr vâcib olurmu? el-Cevap : Olmaz. (Lakin salâtın vâcib olmasına vaktin gayri sebeb

bulunmak ihtimâli olduğunda bazı meşâyih fikdân-ı vakıtta dahi salât-ı işâ ve vitr-i vâcib olur.

Bulgar ve emsâlinde edâ niyyetiyle kılınmasına zâhib olmuşlar. Ebu'l-Hayr)587.

Fetvânın kaynakça bölümünde Hanefî fakihlerinin görüşleri şöyle özetlenmiştir: “Bu iki

namazın vaktini bulamayandan bu namazlar (yatsı-vitr) namazı düşer. Çünkü namazın sebebi (olan

vakit) yoktur. Bakkali böyle fetvâ vermiştir. Bazıları da namazın düşmeyeceğini söylemişlerdir. İbn

Hümam Fethu’l-Kadir’de bu görüşü benimsemiştir. Bahru’r-Raik, el-Hulasa, Dürer, Kuhistani, el-Kafi

ve Minehu’l-Gaffar’da da bu görüş benimsenmiştir. Bunlara göre: Namazların vaktini kaybeden kişi

bu namazlarla mükelleftir. Ancak Şeyhülislam Abdülberri b. Şıhne Kenz sahibinin görüşünün aksini

kabul etmiş, mezhebin görüşü de bu olmuştur. Ancak Kenz sahibinin kesin olarak vakitsizlik

586 Rıcaut, Türklerin Siyasî Düsturları, (hzr. M. Reşat Uzmen), İstanbul, ts., s. 169. 587 Netîcetü’l-fetâvâ, İstanbul, 1265, 8

85

nedeniyle namazların düşmeyeceğini kesin olarak ifade etmesi sebebiyle Molla Hüsrev ve Bakkali’de

bu görüşü kabul etmişlerdir588”. Benzer bir soru Mısır müftülüğüne sorulduğunda oradan da şu

özetleyici cevap gelmiştir: “Bu gibi yerlerde namaz ve oruçların bütün halinde düşeceğini

söyleyenler olduğu gibi, düşmeyeceğini söyleyenler de vardır. Ancak bütünüyle düşeceğini

söylemek namaz ve orucu emreden âyetlere aykırıdır. Çünkü bu âyetlerde coğrafi ayırımlardan söz

edilmemiştir. Böyle olunca bu gibi yerlerde yaşayanlara en yakın orta vakitli yerlere kıyas ederek

bir zamanla yapar ve namaz ve oruçlarını buna göre kılarlar.589

Ricaut’un Ebussuûd Efendi’ye nispetle naklettiği bu fetvâya, ulaşabildiğimiz kaynaklarda

rastlayamadığmız gibi, İslâm fıkıh kaynaklarında bu yönde bir görüş de tespit edilememiştir.

Bir diğer örnek Hammer’de dikkati çekmektedir. Hammer Ebussuûd Efendi’nin Kıbrıs

savaşı ile ilgil fetvâsı hakkında önce bu fetvânın “beynelmilel hukukun ilk şartını ayaklar altına

alarak, bir fetih için, ahdini bozmanın her türlüsünü mükafata şayan dindarca bir hareket

göstermesi” ve bu davranışın “Varna Muharebesi zamanında Papa’nın vekili Çezari’nin

müslümanlara yeminle verilen sözün hükmü olmayacağı” iddiasını hatırlatmak olduğunu ifade

ederek eleştirmiştir590

. Halbuki fetvâ onun sunduğundan farklı bir muhtevaya sahiptir. Nitekim

Hammer ilerleyen sayfalarda kendisi ile çelişkiye düşerek fetvânın böyle olmadığına ifade

etmiştir591

.

IV- FETVÂLARININ MUHTEVÂSI

A- FIKIH

1- Konular

Ebussuûd Efendi’nin yaklaşık otuz yıllık Şeyhülislâmlığı döneminde verdiği fetvâların bir

bütün halinde orijinal şekliyle günümüze intikal edip etmediği ile ilgili konulara önceden

temas edilmişti. Burada örnek olarak onun fetvâlarını derleyen dört mecmûa üzerinde

yapılacak bir istatistik ile günümüze intikal eden fetvâlarının niceliği hakkında bazı tespitler

yapılacaktır. Bu tespitler, aynı zamanda dönemin problemleri ve bunların fetvâlar bağlamında

ki boyutları hakkında da bilgi vermesi bakımından önem arzetmektedir. Bu mecmûalar, Velî

b. Yusuf, Bozanzâde Mahmud Efendi, Çorlulu Sinan Efendi ve İsmihan Sultan 241 nolu592

mecmûalardır.

588 Netîce, s. 8. 589 Şeltut, Mahmut, el-Fetâvâ, Beyrut, 1968, s. 145-146. 590 Hammer, Osmanlı Tarihi, IV, s. 7-8. 591 Hammer, a.g.e., IV, s. 10. 592 İstinsah tarihi bakımından önem arzettiği için tahlile tabi tutulmuştur.

86

Süleymaniye Kütüphanesi İsmihan Sultan Bölümü, nr.241, vr.1b-302b

Kitâb / Bâb /Fasıl Aded

Kitâbü’t-Tahâre 66

Kitâbü’s-Salât 301

K. Salât ale’l-meyyit ve mâ yetealleku bihâ

61

Bâbü’ş-Şühedâ 11

Kitâbü’z-Zekât 16

Kitâbü’s-Savm 14

Bâbü’l-İ’tikâf 3

Kitâbü’l-Hacc 17

Kitâbü’n-Nikâh 25

Bâb fîmâ yecûzü nikâhuh 18

Bâb fi’l-Küfvi 7

Bâb 8

Bâb fi’l-Muâmele 19

Bâb fi’n-Nikâhi’l-fâsid 21

Bâb fi’l-Mehr 29

Bâb fi’n-Nafaka 21

Bâb fî Da’va’n-nikâh 14

Bâbü’n-Nikâh bi’ş-şart 8

Kitâbü’r-Radâ’ 14

Kitâbü’t-Talâk 000

Bâbu mâ yekau bihi’t-talâk 108

Bâbu’r-rac’a 40

Bâb mimmâ yutlebu fîmâ yuhtâcu ile’l-hîle

17

Bâbu tefvîzı’t-talâk 8

Bâb fî talâkı’l-merîz 3

Bâbu’l-îlâ’ 3

Bâbu’l-hul’ 10

Bâbu’l-liân 3

Bâbu’l-ınnîn 4

Bâb fi’l-idde 11

Bâbu’l-hıdâne 24

Kitâbü’l-İtâk 11

Bâbu’l-ıtk bi’t-ta’lîk 23

Bâbu’t-tedbîr 8

Kitâbü’l-Eymân 8

Bâbu’n-nezr 4

Kitâbü’l-Hudûd 61

Kitâbü’s-Serika 16

Kitâbül-Cihâd 22

Bâbu’l-cizye 27

Kitâbü’l-Lakît 2

Kitâbü’l-Lukata 9

Kitâbü’l-Âbık 23

Kitâbü’l-Mefkûd 17

Kitâbü’ş-Şerike 16

Kitâbü’l-Vakf 000

Fîmâ yetealleku bi’t-tescîl 45

Bâbu’ş-şart 20

Bâb fî ehli’l-vezâif 17

Bâb fîmâ yetealleku bi’t-tevliye 28

Bâb fî ilhâk 11

Bâb fi’r-rakabe ve’l-harc minhu 13

Bâbu’l-vakf ile’l-evlâd 37

Kitâbü’l-Bey’ 23

Kitâbü’l-Bey’ bi’l-vefâ 41

Bâbu’s-selem 1

Bâbu’l-ayb 51

Kitâbü’s-Sarf vemâ yünâsibuhu 11

Kitâbü’l-Kefâle 2

Bâb fî da’ve’l-kefâle 3

Bâb fi’l-fark beyne’l-va’de ve’l-kefâle 12

Bâbu’l-kefîl bi-emr 6

Bâbu’l-kefâle bi’n-nefs 11

Kitâbü’l-Havâle 4

Kitâbu Edebi’l-müftî ve’l-kâdî 000

Bâbu edebi’l-müftî 51

Bâbu’l-habs 11

Kitâbü’ş-Şehâde 108

Kitâbü’l-Vekâle 14

Kitâbü’d-Da’vâ 26

Bâbu mâ yetealleku bi’l-meyyit 21

Bâbu mâ yetealleku bi’l-murûr 9

Kitâbü’l-İkrâr 20

Kitâbu’s-Sulh 22

Kitâbu’l-Mudârabe 14

Kitâbü’l-Âriye 6

Kitâbü’l-Vedîa 17

Kitâbü’l-Hibe 000

Fîmâ beyne’z-zevceyn 10

Bâbu’l-hibe ile’l-isneyn 3

Kitâbü’l-hibe bi’ş-şirâ 5

Bâbu’l-hibe el-müşâ’ ve’l-müşterek 10

Bâbu mevânii’r-rucû 8

Bâbu’l-hibe fi’l-maraz 8

Bâbu’l-hibeti’l-fâside 3

Kitâbü’l-İcârât 66

Kitâbü’l-Mükâteb 20

Kitâbü’l-Velâ 7

Kitâbü’l-İkrâh 11

Kitâbü’l-Hacr 9

Kitâbü’l-Me’zûn 4

Kitâbü’l-Gasb 17

Kitâbü’ş-Şüf’a 19

Kitâbü’l-Kısme 16

Kitâbü’l-Müzâraa 3

Kitâbü’l-Mukâseme 16

Kitâbü’z-Zebâih 6

Kitâbü’l-Udhıyye 5

Kitâbü’l-Kerâhiyye 000

el-Faslü’l-evvel fi’l-ef’âl 36

el-Faslü’s-sânî fi’l-libâs 20

el-Faslü’s-sâlis fi’l-me’kûlât 12

el-Faslü’r-râbi’ fi’ 2

Kitâbü İhyâi’l-mevât 12

Fasl fîmâ yetealleku bi’l-arâzî 18

Fasl fîmâ yetealleku bi-vakfi’l-arz 6

Fasl fîmâ yetealleku bi’l-a’şâri mine’r-raâyâ

30

Kitâbü’l-Eşribe 000

el-Faslü’l-evvel 23

el-Faslü’s-sânî fi’l-kahve 4

el-Faslü’s-sâlis fi’l-esrâr 10

Kitâbü’s-Sayd 6

Kitâbü’r-Rehn 26

Kitâbü’l-Cinâyât 31

Kitâbü’d-Diyât 163

Kitâbü’l-Meâkıl 1

Kitâbü’l-Vasâyâ 46

Kitâbü’l-Hunsâ 2

Mesâilu müteferrika 185

el-Mesâilü’l-müteferrika 26

Veli b. Yusuf derlemesi, İstanbul Müftülüğü Kütüphanesi, nr.178, vr.2b-233b

Kitâb / Bâb / Fasıl Aded

Kitâbü’t-Tahâre 000

Fasl fîmâ yetealleku bi’l-mâ’ 11

Fasl fîmâ yetealleku bi-gasli’s-sevb 20

Fasl fîmâ yetealleku bi’t-tahâreti fi’l-me’kûlât 4

Fasl fîmâ yetealleku bi’l-vudû 12

Fasl fîmâ yetealleku bi’l-mesh 16

Fasl fîmâ yetealleku bi’s-sivâk 6

Fasl fi’t-teyemmüm 3

Fasl fîmâ yahtessu bi’n-nisâ’ 2

Fasl fi’l-gusl 27

Kitâbü’s-Salât 000

Fasl fi’l-ezân 24

Fasl fi’l-kıble 5

Fasl fi’l-evkât 11

Fasl fi’s-salâti’n-nâfile 22

Fasl fi’l-iktidâ 46

Bâbu’l-Cumua 53

Bâbu Secdeti’t-tilâve 7

Fasl fî mevzıi’s-salâ 19

Fîmâ yukrahu fi’s-salâ 15

Fî salâti’l-müsâfir 22

Fî kazâi’l-fevâit 11

Fî ’l-cenâze 65

Fîmâ yetealleku bi’l-âhire 24

Havâs-ı Sûre-i Yâsîn 1

Fî âdâbi’l-Kur’ân 64


Bâbu masrifi’z-zekâ 13

Bâbu mâ yetealleku bi-iskâtı’z-zekâti bâtıleten … 10

Kitâbü’l-eşcâr 9

Bâb 9

Bâbu’l-müddeî 46

Bâbu’l-ma’din 25


Bâbu’l-mikdâr 5

Bâbu’t-tafsîl fi’l-arâzî 2

Bâbu’t-ta’tîl 7

Bâbu’l-mutasarrıf 21

Bâbu mâ yetealleku bi-Mahsûli’l-arz 5


Bâbu’t-terâvîh 5

Bâbü’l-İ’tikâf 8

Kitâbü’l-Hacc 8

Bâb 2

Bâbu’l-hacc ani’l-ğayr 31


Bâbu mâ yelzemu fi’n-nikâh 11

Bâbu nikâhi’r-rakîk 15

Bâb 24

Bâb fi’l-Küfüvv 9

Bâbu’l-muharremât 8

Bâb fi’l-Muâmele 33

Bâb fî Da’va’n-nikâh 20

Bâbü’n-Nikâh bi’ş-şart 4



Bâb fi’r-ric’î 11

Bâb fi’l-bâin 28

Bâb fî niyyeti’t-talâk 17

Bâb fi’s-selâs 14

Bâb fi’l-hulle 25

Bâb fi’t-ta’lîk 11

Bâbu mâ yuhtâcu ile’l-hîle 52

Bâbu mâ yetealleku 2

Bâbu’t-ta’lîk bi-meşîetillâh 10

Bâb fî küllemâ ve alâ 31

Bâbu talâkı’l-merîz 4

Bâbu’n-nafaka 14

Bâbu da’ve’n-nikâh 5

Bâbu’n-nikâhi’l-fâsid 10

Bâbu’n-neseb 50

Bâbu’l-hul’ 17

Bâbu’l-liân 5


Bâbu’l-idde 21

Bâb fî evleviyyeti’l-beyyinât 21

Bâbu tefvîzı’t-talâk 6

Bâbu mâ yetealleku bi-elfâzı’l-küfr 40


Bâb 8

Bâbu’t-ta’lîk 42


Bâbu’l-keffâre 24

Bâbu’n-nezr 34


Bâbu’l-hudûd 29

Bâb 8


Bâbu kuttâı’t-tarîk 6

Bâbu mâ yetealleku bi-serikati’l-ğulâm 12

Kitâbül-Cihâd 39

Bâbu’l-cizye 15

Bâbu’l-kenîse 38

Kitâbü’l-Lakît 4

Bâbü’l-Lukata 9

Kitâbü’l-Âbık 28




Bâbu’ş-şart 9

Bâb fî emri’l-vezâif 15

Bâbu mâ yetealleku bi’t-tevliye 18

Bâb fi’l-evleviyye 7

Bâbu’l-vakf ale’l-evlâd 24

Bâb fi’r-rakabe ve’l-harc 72

Bâb fî icâreti’l-vakf 12

Bâb fî harâbâti’l-vakf 8


Kitâbü’l-Bey’ bi’l-vefâ 23

Bâb fi’l-muâmelât 91

Bâbu’l-bey’ bi’l-vekîl 29

Bâb 19

Bâb 16

Bâbu’s-selem 7


Bâb 6

Bâb 13

Bâbu’l-kefîl bi-emr 10

Bâbu’l-kefâle bi’n-nefs 15


Kitâbu Edebi’l-kâdî 35

Bâb fîmâ yetealleku bi’n-niyâbeti 12

Bâb fîmâ yetealleku bi-ef’âli’l-kudât 21

Bâb fîmâ yetealleku bi’stihkâk bi-ademi’l-izâfe 8

Bâb fîmâ yetealleku bi 17

Bâb fîmâ yetealleku bi’l-habs 22

Bâb fîmâ yetealleku bi-nakli’ş-şehâde 29

Kitâbü’ş-Şehâde 59

Bâbu’ş-şehâde 21

Bâb fîmâ yetealleku bi-ehli’z-zimme 18

Bâb fi’s-sakk 16

Bâbu’ş-şehâde ale’ş-şehâde 11

Bâbu’r-rucû ve’l-kizb 3

Bâbu’t-tevâfuk 19

Bâbu’ş-şehâde bi’t-tesâmu’ 26

Bâbu’ş-şehâde fi’n-neseb 10


Bâbu mâ yef’aluhu’l-vekîlu bi’l-vekâle 19

Bâbu’l-evleviyye 18

Kitâbü’d-Da’vâ 000

Bâbu’l-yemîn 18

Bâbu’t-tenâkuz fi’d-da’vâ 11

Bâbu mâ yetealleku bi’l-murûr 16

Bâb fi’d-def’ 12

Bâb fi’l-meyyit 26

Bâb fî deâvî fâside 32


Kitâbu’s-Sulh 22

Bâb fi’l-fesh 26





Bâb fîmâ beyne’z-zevceyn 30

Bâbu’l-hibe ile’l-isneyn 4

Bâbü’l-hibe bi’ş-şart 12

Bâbu hibeti’l-müşâ’ ve’l-müşterek 40

Bâbu’r-rucû 80

Bâbu’l-hibeti’l-fâside 32


Bâbu icâreti’l-vakf (Ayasofya evkâf fetvâları) 11

Bâb fi’t-ta’lîm 7

Bâbu’l-irsâl 4

Bâb fi’l-hıdme 15

Bâb fî icâreti’d-dâr 15

Bâb fi’d-damân 6

Bâb fî 6

Bâb fi’s-sefîne 2

Bâ fî icâreti’l-vakf 19



Bâbü’l-İkrâh 15

Kitâbü’l-Hacr 20

Kitâbü’l-Me’zûn 9





Kitâbü’l-Mukâseme 32




el-Faslü’l-evvel fi’l-ef’âl 52

el-Faslü’s-sânî fi’l-libâs 29

el-Faslü’s-sâlis fi’l-muâmelât 16

Kitâbü İhyâi’l-mevât (2) (1. si Zekâttan sonra) 15


el-Faslü’l-evvel 27

el-Faslü’s-sânî fi’l-kahve 7

el-Faslü’s-sâlis fi’l-benc 12

Kitâbü’s-Sayd 10



Bâbu’l-hîtân 22

Bâbu’l-katîl 5

Bâb fî men yetehammelu’d-diye 8

Bâb el-mevâdıu’lletî yûcedu fîhâ’l-katîlu … 7

Bâb zikri esnâfi’l-katl 000

Fasl fîmâ yelzemu fîhi’l-kısâs ve mâ lâ yelzemu 24

Bâbu’l-cinâye fi’l-etrâf 6

Bâbu evleviyyeti’l-beyyineti ve’d-def’ 12

Bâb fî muvaddıı’l-haml 2

Bâbu’l-kurh 7

Bâbu’ş-şehâde fi’l-katl 1

Bâb fîmâ yetealleku bi’l-muâlic 4

Bâbu ikrâri’l-kâtil 7

Bâbu’l-katl fi’d-dâr 20

Bâbu’l-katl bi’l-esbâbi’l-müteferrika 1

Bâbu’l-katl bi’l-amel 10

Bâbu mâ yetealleku bi’l-feres 7


Bâbu marazi’l-mevt 4

Bâb li-men yûsî 23

Bâb 15

Bâbu’l-ısrâr 14

Bâb 8

Kitâbü’l-Hunsâ 2

Bâbu’l-mahlûkâti’l-ğarîbe 64

Bâb 147

Bâb 26

Bâb fîmâ yetealleku bi-ezkâri’s-sûfiyyîn 9

Bozanzâde, Süleymaniye, 6058, vr.2b-431b

Kitâb / Bâb /Fasıl Aded

Kitâbü’t-Tahârât 84

Kitâbü’s-Salât (Başlık yok) 299

Bâbü’s-salât ale’l-meyyit ve mâ yetealleku bihâ 62

Bâbü’ş-Şühedâ 10



Kitâbü’l-Hacc 41


Bâb fi’l-Mehr (Diğer babların başlıkları yok) 227



Mesâilü’t-ta’lîk bi-meşîetillâh 30

Bâbu’l-hul’ 19





Bâbu’t-ta’zîr 302


Kitâbü’s-Siyer 00

Bâbu’l-harâc 140

Kitâbü’l-Lakît ve’l-Lukata 11

Kitâbü’l-İbâk 54





Bâbu’s-selem 7



Kitâbu’l-Kazâ 233

Kitâbü’ş-Şehâdât 418


Kitâbü’d-Da’vâ (248b-249a eksik) 247+


Kitâbu’s-Sulh 106








Kitâbü’l-İkrâh 35

Kitâbü’l-Hacr (+Kitâbü’l-Me’zûn başlıksız) 22





Kitâbü’l-Müsâkât 37





Kitâbü’s-Sayd 13



Kitâbü’l-Hîtân 77



Mesâilu şettâ 666


Kitâbü’l-Ferâiz (Başlıksız 79

Bâbü’l-münâseha 27

Sinan b. Ramazan el-Cevherî, Ebussuûd Efendi Fetvâları Işığında XVI. Asır Türk Hayatı, (Nşr. Ertuğrul DÜZDAĞ, İstanbul, Enderun Kitabevi, 1983)

Aile

Çocuk ve Neseb 29

Ağırlık ve Ergenlik 5

Nikâh 14

Şartlı nikâh 6

Mehir 16

Talak 30

Hul’ 5

İddet 9

Şart 14

Hulle 9

Aile Hayatı 45

İBÂDETLER

Namaz 25

Oruç 7

Zekat 6

Hac 7

Kurban 4

Nezir 10

DİNİ VAZİFELER

İmam-Hatib ve Naibler 37

Müezzinler 6

DİNİ MÜESSESELER

Cami, Mescid ve Musalla 17

Vakıf 31

DİNİ SINIFLAR

Seyyidler 8

Sûfiler 19

GAYR-İ MÜSLİMLER

Zimmiler

Müslüman Oluşları 18

Müslümanlarla Münasebetleri 24

Haklarındaki Tahditler 15

Haraç 5

Şeriat Huzurundaki Davaları 31

Rahip ve Keşişler 6

Kilise 16

HARBİ KAFİRLER VE GAZA 7

Mürtedler

Kızılbaşlar 12

KÜFÜR, İLHAD VE ZINDIKA İLE

MÜRTEDLER

36

Kafire Benzeyenler 6

KÖLELER

Esir 5

Sahib 8

Cariye 8

Evlenmeleri 16

Müdebber 6

Mükâteb 7

Azad 18

Azadlılar 6

Kaçaklar 8

Satış 8

KAZA MÜESESSESİ

Kadı 13

Şâhitlik 18

Yemin 8

Ehl-i Örf 7

Beytü’l-mal 4

SUÇLAR VE CEZÂLAR

Hapis 1

Borçlunun Hapsi 2

Kötüler 12

Faiz 7

Afyon, Esrar, Berş ve Ma’cûn 9

Hamr 13

Boza 3

Kahve 3

Sirkat 10

Haramiler 4

KATİL

Kısâs 10

Diyet 19

Sulh 6

Zina 15

Ticaret

Alış-veriş 5

Narh 4

Mudarabe 4

İcare 7

Esnaf 4

Maraz-ı Mevtte Hibe 11

Arazi Meseleleri

Arazi 10

Arazi Rüsumu 16

Arazi-i Mukaddese 1

Şehid, Cenaze, Mezar ve Evliya

Şehid 6

Cenaze 2

Mezar 15

İmani Meseleler 6

Hayattan Meseleler 11

Bulunan Mal 3

Cerrar ve Dilenci 3

İlim ve âlim 10

Tıb 8

İmla 3

Eser ve Müellifler 7

Saç ve Sakal 9

Giyim Kuşam 16

Yiyecekler 14

Tarih Şahsiyetler

Şehzade Bayezit 3

Mansur (Hallaci) 1

İbrahim Gülşeni 1

Bedreddin Simavi 3

Karamanlı Şeyh 6

Hakim İshak 1

Oğlan Şeyh 1

GARİP VAK’ALAR 1

Hortlar 3

Hilkat Garibesi 2

Fal ve Eğlenceler

Fal 4

Satranç ve Tavla 4

Karagöz 3

Kıssahan 1

Çalgı 5

Güreş 1

Canbaz 1

Bu tablolardan da anlaşılacağı üzere Ebussuûd Efendi fetvâlarında itikâdî meselelerden,

ibâdet konularına, münâkahât, muâmelât, ukûbât konularından, dinî kurum ve kuruluşlara,

tasavvufî meseleler, kanunnâmelerden savaş gibi uluslalarası devlet politikalarına ferd,

toplum ve devleti ilgilendiren hemen her konuda fetvâ yer almıştır.

Bunlardan, yukarıda tanım ve muhtevâları verilen mecmûalar ışığında, doğrudan fıkıh

konularında sayısal olarak en fazla yer alan başlık ve fetvâları şu şekilde sıralayabiliriz: Sulh,

106; Zekât, 125; İtâk, 135; Vasâyâ, 138; Harâc, 140; Diyât, 163; Hibe, 218; Mehr, 227; Kazâ,

233; Da’vâ, 247; İcârât, 271; Talâk, 296; Ta’zîr, 302; Şehâdet, 526; Bey’, 560; Salât, 600;

95

Vakf, 655; İtikâdî ve Tasavvufî meseleler, 666. Bu sayılar içerisine mecmûalarda yer alan

tekrar fetvâlar dahildir.

2- Kavramlar

Ebussuûd Efendi kimi zaman bizzat müsteftiler tarafından sorulan sorulara cevap olarak,

kimi zaman da konunun akışı içerisinde kavramlara temas etmiş, tanımlamalar yapmıştır. Bu

kavramların kimisi kaynaklardaki haliyle nakledilirken, kimisi ise Ebussuûd Efendi’nin

şahsına ait özel tanımlardır. Bunlardan tespit edilebilenleri alfabetik olarak şu şekilde

sıralayabiliriz:

a- Adâlet

Kelime olarak âdalet, “cevr etmeyüb, nüfûs ve ukûlde istikâmeti kâim ve dergâr olan emir ve

hâleti icrâ etmek” manalarına gelmektedir593

. Yargılama hukukunda şâhitler açısından adalet,

büyük günahlardan kaçınmak, küçük günahlara ısrar etmemek veya hasenâtı, seyyiâtından

çok olmak şeklinde tanımlanmıştır594

. İslâm hukuk kaynakları bu genel tarifi yaptıktan sonra

şâhitlikleri kabul edilecek veya edilemeyecek olanlar şeklinde daha detaylara inmektedirler.

Ebussuûd Efendi, fetvâlarında genel tanımların yanında bu detaylara da temas etmiştir. Bu

hususta yapılan bazı tespitler şöyledir: “Şâhid ne vechile olmak gerekdir ki, şehâdeti kabûl oluna?

el-Cevâb: Kebâirden ictinâb edip, sağâire musırr olmayıp, hayrı şerrine gâlib olmak gerekdir595

”.

Adalet kavramını tanımlayıcı bir başka fetvâ şöyledir: Zeyd Amr’ın üzerine karzdan iki bin flori

dâvâ edip, şühûd ikâmet ettikde, Amr şâhidlere salâtın ferâizin ve vâcibâtın ve sâir erkânın sorup

bilmişler iken, kâdı: “Şâhidler (emînlerdir)596

. Bunları bilmek lâzım değildir” deyû meblağ-ı

merkûmu Zeyd’e Amr hükmeylese nâfiz olur mu? el-Cevâb: Vâkıâ (emînler)597

ve sâlihler ve

musallîler olup, salâtın ef’âlin yerli yerince riâyet edip, lâkin zikrolunan ıstılâhını ta’bîr edemezler

ise, olur, ve illâ olmaz598”. Detayla bağlantılı bir fetvâsında ise şu tespite yer vermiştir: “Ehl-i

örfle ittifak eden âdil olmaz599

”.

b- Arazi-i Öşriyye, Haraciyye, Memleket, Mübah vb.

İslâm hukukunda arazi hem kamu mülkiyetine hem de ferdi mülkiyete konu

olabilmektedir. İslâm hukukçuları bu hususta görüş birliği içindedirler. Ancak hukukçular 593 Asım Efendi, Kamus, III, 1429. 594 Bilmen, Hukûk-u İslâmiye, VIII, 119. 595 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 125b-126a; Düzdağ, a.g.e., s. 136 596 “ümmîler” Düzdağ, a.g.e., s. 136-137 597 Düzdağ, a.g.e., s. 136-137 598 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 126a; Düzdağ, a.g.e., s. 136-137 599 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 126b.

96

arazinin müslümanların eline geçiş tarzının arazi mülkiyetinde etkili olduğunu belirtmişler ve

bu konuda bazı farklı görüşler ileri sürmüşlerdir. Bu görüşlerden konumuza temel teşkil

etmesi bakımından Hanefî mezhebinin görüşünü özetlemekle yetineceğiz.

1- Hanefîlere göre –ki bu aynı zamanda bütün İslâm hukukçularının görüşüdür- savaş söz

konusu olmaksızın ahalisi müslüman olan arazi, üzerinde yaşayan tebaanın özel mülküdür.

Devletin bu gibi mülk araziler üzerinde hiçbir tasarruf ve mülkiyet hakkı yoktur. Devlet

bunlardan yalnızca öşür alabilir. Bu arazilere de arâzî-yi öşriyye denilir.

2- Barış yoluyla (sulhan) elde edilen araziler, gayr-i müslim ahaliye mülkleri olarak

bırakılmakta ve İslâm devleti bu çeşit araziden sadece haraç alabilmektedir. Bu arazi de arâzî-

i harâciyyenin bir çeşididir.

3- Savaş yoluyla (anveten) elde edilen arazilerde devlet reisine kamu yararına göre

tercihte bulunmak üzere üç ayrı hak tanınmaktadır:

a- Gazilere taksim ve temlik etmek. Buna esas teşkil eden hâdise, Hz. Peygamber’in

Hayber arazisini gazilere taksim edişidir. Bu durumda arazi, mülk arazi çeşitlerinden olan

öşür arazisi haline gelir.

b- Yerli gayr-i müslim ahalinin mülkü olmak üzere ellerinde bırakmak. Hz. Ömer’in (r.a.)

Haşr suresinin yedinci âyetine ve ashâbın icmâına dayanarak yeni fethedilen Irak arazisini

(Sevâd-ı Irak) gazilere taksim etmeyip yerli gayr-i müslim ahaliye bırakması ve onları haraca

bağlaması bu görüşün esasını teşkil eder.

c- Arazisinin rakabesini beytülmâle bırakıp tasarruf hakkını ahaliye vermek. Bütün

mezheplerde nazari olarak kabul edilen, ancak asıl uygulamasını Osmanlı Devleti’nde bulan

beytülmâl arazisi (mîrî arazi) uygulaması bunun en güzel örneğidir.

4- Ahalisi sürgün edilen arazi ya ahaliye terkedilir ve bu durumda haraç arazisi olur veya

beytülmale bırakılır.

Öşür arazisi veya harâcî arazi statüsüne tabi olmayan bir üçüncü grup arazi daha vardır ki,

bunlara Hanefîler beytülmâl arazisi, arz-ı taz’îf, arâzî-i memleket vb. adlar vermişlerdir.

Osmanlı padişahları “şer’-i şerîfin” kendilerine tanıdığı tercih hakkını kullanarak Anadolu

arazisini bu statüye tabi kılmışlardır.

Bunların yanında umumun veya ammeden bir kısmının menfaatine terkedilen caddeler,

meydanlar ve meralar gibi İslâm’ın ilk devirlerinden beri bilinen ve metrûk arazi denilen arazi

97

türü vardır. Bir diğer arazi türü de “arâzî-i mevât”dır ki, “sahipsiz ve ölü yerler” manasına

gelmektedir600

.

Temelde bu sistem üzerine kurulu olan Osmanlı devletinde toprak sistemi hakkında çeşitli

tasnifler yapılmış bunlardan Loussarar’ın tasnifi Osmanlı realitesine daha uygun görülmüştür.

Ona göre Osmanlı toprak sistemi ferdi tasarrufa elverişli olanlar ve olmayanlar olmak üzere

ikiye ayrılır. Ferdi tasarrufa elverişli olan topraklar, tasarruf ve rakabesi aynı şahısta olanlar

ve ayrı ayrı şahıslarda olanlar şeklinde ikiye ayrılır: Bunlardan birinci gruba giren topraklar

mülk araziyi ve ikinci gruba girenler de mîrî araziyi meydana getirirler. Ferdi tasarrufa

elverişli olmayanlar, metrûk araziden sayılan topraklardır601

.

Kaynaklar Osmanlı dönemi toprak probleminin özellikle mîrî arazi sisteminde

yaşandığını, köklü düzenlemelerin bu alanda yapıldığını kaydetmektedir602

. Esasen İslâm

hukuk kaynaklarında “arz-ı memleket” veya “arz-ı havz” başlıkları altında incelenen mesele,

Osmanlı topraklarında Sultan Orhan zamanında uygulamaya konulmuş, I. Murat ve I. ve II.

Mehmed zamanlarında uygulama devam etmiştir. Bu hususta Çandarlı Kara Halil Paşa, Sinan

Paşa, Timurtaş Paşa gibi toprak hukukunu bilen kişilerin yorum ve görüşlerinden istifade

edilmiş, ancak yeterli ve köklü düzenlemeler İbn Kemâl ile başlayıp Şeyhülislâm Ebussuûd

Efendi ile de kemâle ermiştir603

. Budin, Selânik ve Üsküp kanunnâmeleri ile başlayan bu

düzenlemeler fetvâ mecmûalarında fetvâ maddesi şeklinde kaydedildiği gibi, Kanunnâme

veya Kanunnâme-i Cedîd başlığı ile yayınlanan ve toprak hukuku ile ilgili fetvâları ihtivâ

eden mecmûalarda da bir araya toplanmıştır604

. Ebussuûd Efendi ile tamamlanan bu

düzenlemeler, arazi Kanunnâmesinin kabul edildiği 1274/1858 tarihine kadar devam

etmiştir605

.

Fetvâlarda problemin Balkanlar, Anadolu ve Ortadoğu toprakları zemininde yoğunlaştığı

görülürken, problemin bu coğrafyalarda görülmesinin sebepleri hususunda şu tespitlere yer

verilmiştir:

600 Cin, Halil, “Arazi”, DİA, III, 343-344. 601 Cin, Halil, Osmanlı Toprak Düzeni ve Bu Düzenin Bozulması, Konya, 1992, s. 24-25. 602 Cin, “Arazi”, DİA, III, 344. 603 İnalcık, Halil, “İslâm Arazi ve Vergi Sisteminin Teşekkülü ve Osmanlı Devrindeki Şekillerle Mukayesesi”,

Osmanlı İmparatorluğu –Toplum ve Ekonomi-, İstanbul, 1996, s. 15-30; Karamursal, Ziya, Osmanlı malî Tarih Hakkında Tetkikler, Ankara, 1989, s. 198-201; Demir, Abdullah, Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi, s. 81-85.

604 Bk. Kanunnâme, Slm. Ktp., Yazma Bağışlar, 4550, vr. 10-105. 605 Cin, Osmanlı Toprak Düzeni, s. 14-23.

98

Osmanlı Devleti, kurulduğu ve fethettiği Balkan topraklarında bir nevi toprak köleliğinin

mevcut olduğu düzensiz bir derebeylik nizamı ile karşılaşmıştır. Bu nizamın toprak

münasebetlerinde sebep olacağı düzensizlikleri (halkın büyük bir kısmının derebeyin

çiftliğinde serf ve köle olarak çalışması, tarımsal işletmelerin küçülmesi ve neticede toprak

sahiplerinin mülklerini ellerinden çıkarmak zorunda kalmaları vs.) önlemek için mevcut

toprak düzenine süratle müdahale etmiş, toprağa dayanan asalete son vermek suretiyle toprağı

işleyenleri serf olmaktan çıkarmış; derebeylik yerine tımar sistemini, serf yerine de tımar

sahibi sipahi ile arasında sadece akdî bir münasebet olan, bir nevi aynî hak sahibi kiracıya

benzer toprak mutasarrıflarını ikame etmiştir. Böyle bir toprak düzeni ise toprağın

mülkiyetinin devlette olması ile mümkündür. İşte bunun içindir ki, Osmanlı Padişahları İslâm

fetihlerinin başlangıcında olduğu gibi, fethedilen toprakların bir kısmının mülkiyetini halka

bırakırken; bir kısmının rakabesini hazine için alıkoymuş ve sadece tasarruf hakkını ahaliye

tefvîz etmiştir. Bu suretle mîrî arazi rejimi ortaya çıkmıştır. Sadece tasarruf hakkı ahaliye

tefvîz edilen bu tür arazinin gelirleri, askeri hizmet karşılığı muayyen kimselere tevcih

edilerek dirlik (tımar) sistemi vücuda gelmiştir606

. Osmanlı Devleti’nin uyguladığı mülk-

tımar-vakıf sistemine dayalı toprak anlayışı, angaryaların kalkmasını sağlamış, 1/7, 1/8

mertebesindeki toprak (öşür) vergisiyle Balkan köylülerine nefes aldırmıştı607

.

Osmanlı Devleti, Bizans ve Anadolu Selçuklu devletinin toprakları üzerine kurulduğu

zaman da halkın büyük bir kısmı, kendisine ait olmayan topraklar üzerine irsî ve daimi bir

kiracılık ilişkisi içinde çalışıyordu. Anadolu ve Balkanlarda meydana gelen birçok siyasî

bozukluklar, feodal rejime benzer bir toprak nizamının ortaya çıkmasına sebep olmuştur.

Osmanlı Devleti zamanla yavaş yavaş genişledi ve Anadolu’da bulunan beylikleri ortadan

kaldırdı. Bizans topraklarını zabtetti. Bu şekilde devlet ortadan kaldırdığı beyliklerin

topraklarının sahibi vaziyetine girdi; yalnız toprağın tasarruf şekline dokunulmadı. Osmanlı

bir taraftan Anadolu’daki toprak nizamını eski haline getirmeye çalışırken, diğer taraftan

Bizans’ta son zamanlarda ortaya çıkmış olan derebeylik nizamını yok etmeye çalışıyordu.

Kendini gösteren idarî, malî ihtiyaçlar devletin ana gelir kaynağını teşkil eden toprağın sıkı

bir murakabeye tabi tutulmasını gerektiriyordu. Bu ise ancak toprağın mülkiyetinin devlete ait

olması prensibi ile mümkün olurdu608

.

606 Cin, Osmanlı Toprak Düzeni, s. 56-57. 607 Oğuzoğlu, Yusuf, “Osmanlı Kuruluş Dönemi Müesseselerindeki Sivil Karakter ve Devletin Gelişmesi

Üzerindeki Etkisi”, a.g.e., VII, s. 17. 608 Cin, a.g.e., s. 54-55.

99

Ortadoğu toprakları problemi ise, ilgili fetvâ metinlerinden de anlaşılacağı üzere, bu

toprakların Yavuz Sultan Selim tarafından Osmanlı Devleti’ne ilhakı ile ortaya çıkmış,

Rasulullah (s.a.v.) ve Hz. Ömer (r.a.) devirleri ile sonraki devirlerde uygulanagelen toprak

sisteminin yeni dönemdeki şeklinin belirlemesinden ibaret olmuştur.

Tarih kaynakları Osmanlı’nın uyguladığı bu sistemin kökeni konusuna da eğilmiş,

Osmanlıların bu sistemi İslâm’ın iktâ müessesesinden, bir Sasanî geleneği olarak Araplardan

veya Bizanstan aldığı şeklinde üç farklı tespitte bulunmuşlardır609

.

Ebussuûd Efendi’ye göre “fî zamânina arz-ı öşriyye ve harâciyye mümtâz değildir”610

.

Nitekim sipahilerin idaresinde olan mîrî arazilerin gelirleri halkın dilinde öşür olarak

yerleşmiş ancak Ebussuûd Efendi bu anlayışı eleştirerek “öşür demek âmme-i nâsın galat-ı

fâhişleridir. Mîrî yer camî'i harâciyyedir. Asla öşriyye değildir. Öşriyye olmak muhâldır. Verilen

behre harâc-ı mukâsemedir. Sipâhînin hakkı şer'îdir611

” diyerek doğru anlayışın ne olduğunu

ortaya koymaya çalışmıştır. Bu tespitlerden sonra Ebussuûd Efendi öşriyye, harâciyye,

memleket, arz-ı mübah, sahibü’l-yed ve mutasarrıf kavramlarına açıklık getirmiştir.

Buna göre Osmanlı toprakları fetihle elde edildikten sonra fetheden askerlere temlik

edilmediği için öşriyye, yerli gayr-i Müslim halka temlîk edilmediği için de harâciyye

değildir. Bu araziler şehir içerisinde bulunup612

mülkiyeti bütünüyle devlete ait olup, sipahiler

aracılığı ile idare edilmektedir. Halk buraları kiralama usûlü ile çalıştırır. Yıldan yıla çift

akçesi verir613

. Halk bunları işletirken satış, rehin, vakıf, hibe ve vasiyyet gibi hukukî

işlemlerde bulunamaz, vefâtı halinde veresesine miras olarak intikal etmez. Kendisinden

sonra çocukları bu arazileri yine babaları gibi icare usûlü ile çalıştırırlar. Bu arazileri

kiralayanlar istedikleri takdirde kira akdini feshedebilirler614

. Kadılar bu gibi yerlerin teslim-

tesellümünü, alım-satım hücceti şeklinde değil “sipâhî izniyle fülândan şu mikdar akçe alub yerin

tasarrufunu ana tefvîz edüb sipâhî dahi hakk-ı karârın tapuya verdi” şeklinde hüccet vermeleri

gerekir. “Re'âyâ birini kullanmağa ya hıfz etmeğe bir kimesneye verüb diledügi vaktin yine almağa

kâdirdir615

”. Sipahilerin bu arazilerden aldıkları harâc-ı arzdır. Bunda da gelenek önemlidir.

609 Cin, Osmanlı Toprak Düzeni, s. 65-72. 610 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 32a. 611 Düzdağ, a.g.e., s. 169 612 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3729, vr. 120b. 613 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3697, vr. 39b. 614 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3697, vr. 39b. 615 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 30a-b; Bazı farklılıklarla Slm. Ktp., Esad Ef., 3341, vr. 168b; 170b; 3762, vr. 5a;

Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3729, vr. 121a. Ayrıca bk. : Hezarfen Hüseyin Çelebî, Telhîsu’l-Beyân, s. 108-111

100

“Kadîmden her ne mikdar alınıgeldiyse sipâhînin hakk-ı şer'îsidir. Öşrî midir, sümünî midir, sübüî

midir, nısfa değin harâc vaz olunmak meşrûdur616

”.

Öşür arazisi fetihten sonra Müslümanlara temlik olunan, haraç arazisi de fetihten sonra

gayr-i Müslimlere temlik edilen arazilerdir617

. Buna göre Ka’be’nin çevresi öşür arazisidir618

.

Kudüs ve Şam diyarı haraç arazisidir: “…Ömer radıyallâhu anh vaz buyurmuşlardır. Kuds-i şerîf

ve sâyir bilâd-ı Şâmiyye kendüler sulhan feth etmişlerdir, ammâ arâzîsi sonra emrin ile Ebû Ubeyde

b. Cerrâh ve Hâlid b. Velîd ve Şurâhbîl b. Hasan ve Yezîd b. Süfyân radıyallâhu Teâlâ anhu bir eliyle

anveten ve kahren feth olunmuşdur. Harâc vaz olunmuşdur619

”.

Öşür, haraç ve memleket arazilerini bu şekilde tanımlayan Ebussuûd Efendi “Arz-ı

mübah”ı, kimsenin tasarrufunda olmayan sahralar; “milk-i yed” ile “zü’l-yed”i de “erazi-i

memlukeyi tasarruf edenler” şeklinde tanımlamıştır. Bunların dışında kalan arâzî-yi gayr-i

memlukeyi tasarruf edenlerin de yed-i tasarruf ile zü’l-yed olduklarını ifade etmiştir.620

c- Büluğ Yaşı

Ebussuûd Efendi’ye göre, kadınlarda hükmî büluğ yaşı 17’dir.621

O, bu fetvâsıyla İmam

Ebû Hanife’nin görüşünü tercih etmiştir. Ancak İmâmeyn ve İmâm Ebû Hanife’den gelen

ikinci bir rivâyete göre erkekte de kadında da hükmî bülûğ yaşı 15’dir. Ebussuûd Efendi’ye

rağmen, sonraki Şeyhülislâmlardan Çatalcalı Ali Efendi622

, Menteşîzâde Abdurrahîm Efendi623

hükmî buluğ yaşını 15 olarak kabul etmiş, İbrahim Halebi ve Molla Hüsrev gibi Osmanlı

hukukçuları da fıkıh metinlerine bu şekilde almış, en son hazırlanan Osmanlı Hukuk kodu

Mecelle’de de aynı görüş kabul edilmiştir624

.

ç- Cemm-i Gafîr / Tevâtür

“Büyük kalabalık625

” manasına gelen “Cemm-i Gafîr” tabiri şâhitlik meselelerinde, “tevâtür”

konusuna ise “haber” özelliği taşıyan şahitlik konusunda temas etmiştir. Esasen bir iddianın

ispatında şâhitlerin çok olması tercih sebebi olamaz. Ancak bir tarafın şâhitleri, tevâtür

derecesine ulaşırsa o zaman o tarafın delili kuvvetlenmiş olur. Tercih ise delilin çokluğuna

616 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 32b. 617 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3697, vr. 39b. 618 Düzdağ, a.g.e., s. 169 619 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 31b. 620 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3729, vr. 120b. 621 Düzdağ, a.g.e., s. 33; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 176b. 622 Fetâvâ-yı Ali Efendi, İstanbul, 1311, II, 308. 623 Fetâvâ-yı Abdurrahim Efendi, İstanbul, 1243, I, 149. 624 Halebî, Mülteka’l-ebhur, İstanbul, 1314, s. 172; Molla Hüsrev, Dürer ve Gurer, II, 275; Mecelle, md. 986;

Ali Haydar Efendi, Dürerü’l-hükkâm şerhu Mecelleti’l-ahkâm, İstanbul, 1330, III, 1330, 76. 625 Asım Efendi, Kamus Tercümesi, IV, 222.

101

değil, kuvvetine göredir. Çünkü tevâtür kesin bilgi ifade eder. Bununla beraber, tevatürü

meydana getiren çokluğun sayısı hakkında kesin bir rakam yoktur. Bu rakamlar hâdiselere ve

haber verenlerin niteliklerine göre değişir. Tanıklık edenlerin yalan üzerine ittifak etmelerine

aklen imkan bulunmayacak derecede olmaları yeterlidir. Tercih edilen görüş budur. Fakat bazı

âlimler tevâtür için en az dört, beş, on iki, yirmi, kırk veya yetmiş kişi olma şartından söz

etmişlerdir. Osmanlı Şeyhülislâmlık kurumu Fetvâhânesinde ise zamanın ahvâl-i ahlâkiyesi

nazar-ı itibâra alınarak yirmiden noksan kimsenin haberleriyle tevâtür meydana

gelmeyeceğine karar verilmiştir626

. Ebussuûd Efendi ise birinci görüşü esas almış ve belirli bir

sayıyı şart koşmamıştır.

“Kırk elli yıldan beri bir vakf-ı âmmlık üzere tasarruf olunagelen mezrâayı Zeyd tasarruf

ederken, Amr: “Vakf-ı evlâddır” deyû dâvâ edip, cemm-i gafîr “Vakf-ı evlâddır” deyû tesâmu’la

şehâdet şer’an istimâ olunur mu? El-Cevâb: Olunur. Ebussuûd 627. Sûret-i mezbûrede, “cemm-i

gafîr” in nisâbı ne miktardır? El-Cevâb: Nisâb-ı muayyeni yoktur. Kizb üzerine ittifâkları müsteb‘ad

olıcak mertebe cemm-i gafîrdir. Amma bu hususta cemm-i gafîr ve cem’-i kesîr dahi meşrût

değildir, âdiller ise628

”. Ebussuûd Efendi’nin bu fetvâsında sözü edilen “cemm-i gafîr”in

“tevâtür” kavramı ile aynı manaya geldiği görülmektedir.

Doğrudan “tevâtür” konusunda ise, “hılâf-ı şâyi’ ve meşhûr” olan bir konuda hâkimin,

yaygın olan bilgi yerine beyyineyi dikkate alarak hüküm vermesini “hılâf-ı mütevâtir olan nâfiz

olmaz629

“ diyerek mütevâtir bilginin, beyyineden öncelikli olduğunu söylemiştir. Yine

çiftçilerin tarlalarını sulama günleri ile ilgili âdetlerinde630

mütevâtir olan bilginin beyyineden

öncelikli olduğunu belirtmiş, kaçkun kulu (kaçak köleyi) sahiplenmede631

, mecnûn birinden

kısâsın düşmesi için aklının olmadığının ispatında632

, mahkeme davalarında ikrâr ve itirafların

geçerli olmasında633

tevâtüre dayalı bilginin öncelikli olduğuna dikkat çekilmiş, tevâtürün

aksine yapılan şehâdet634

ve ikrârların geçersiz olduğu635

ifade edildiği gibi, mülkiyet ile ilgili

626 Hukûk-i İslâmiye, VIII, 152. 627 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 133b. 628 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 133b. 629 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 118b. 630 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 182a. 631 Düzdağ, a.g.e., s. 130; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 82b. 632 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 198a. 633 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2867, vr. 78b. 634 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 204b. 635 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 70b.

102

bir davada mütevâtir olana aykırı olan beyyinelerin mahkemede dikkate alınamayacağı636

söylenmiştir.

Bu genel anlayış ve uygulamanın dışına çıkıldığı da olmuştur. Nitekim bir borç-faiz

meselesinde “beyyine-i âdile”, mütevâtir bilgiye tercih edilmiştir637

.

d- Eb’adü’l-Eceleyn

Boşanmış kadınların beklemek zorunda oldukları iddet çeşitlerinden birisi de “eb’adü’l-

eceleyn” şeklinde olan iddettir. Bilmen bu hususta şunları kaydetmektedir: Talâk-ı fârr ile

boşanmış olan, yani kocasının maraz-ı mevtinde boşadığı bir kadın, henüz iddeti sona

ermeden kocası vefât etse eb’adü’l-eceleyne tabi olur. İçinde üç hayız bulunan dört ay on gün

ile iddet bekler. Şayet üç hayzı ikmal etmeden bu müddet geçse hayzları ikmal edinceye kadar

iddeti uzar. Çünkü talâkı fârrda zevce varis olacağından nikâhın etkisi, kısmen baki sayılır638

.

Ebussuûd Efendi bir fetvâsında, fıkıh kaynaklarında kabul edilen bu genel kuralı aynen

tekrarlamış, Ebû Yusuf’a ait farklı bir görüş bulunmakla beraber iltifat etmemiştir. Osmanlı

müftüleri de onun izinden giderek bu görüşle fetvâ vermeyi tercih etmişlerdir639

. İlgili fetvâ

şöyledir: “Zeyd-i müteveffânın maraz-ı mevtinde zevcesi Hind’e talâk vermesiyle Hind’in iddeti

eba’dü’l-eceleynden murâd nedir? el-Cevâb: Hind’in talebinsiz talâk verdi ise eğer üç hayz, dört ay

on günden eb’ad ise iddeti üç hayz ile tamam olur. Eğer dört ay on gün, üç hayzdan eb’ad ise iddet

dört ay ve on gün ile tamam olur. Beher takdir hem üç hayz hem dört ay on gün tamam olmayınca

olmaz640

”.

e- Fakir (Haraç Bağlamında)

Zimmîlerden haraç alınırken miktar ve ehliyet konusunda genel dayanak Hz. Ömer’in

(r.a.) uygulamalarıdır. Nitekim Hanefî mezhebinin temel kaynaklarından Şemsüleimme es-

Serahsî’nin (ö. 483/1090), el-Mebsût’unda Hz. Ömer’in bu uygulaması esas kabul edilmiş641

,

Osmanlı hukuk kaynaklarından Mecmûa-i Atâiyye’de bu tespit tekrarlanmış642

, bu tespitlere

Radıyyuddîn es-Serahsî’nin (ö. 544/1149) el-Muhît’inde de yer verildiği belirtilmiştir. Bu

ölçüye göre, fakirlerden 12, orta hallilerden 24, zenginlerinden ise 48 dirhem alınır. Fakir de

ihtiyacını karşılayıp nisaba malik olmayan; orta halli malı olup ancak çalışmak zorunda olan;

636 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 120a. 637 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2867, vr. 67a. 638 Bilmen, Hukûk-i İslâmiye, II, 376. 639 Atâullah Muhammed Hızır, Mecmûa-i Atâiyye, Slm. Ktp., Esad Ef., 920, vr. 42a. 640 (Kenar kayıt) Fetâvâ Üskûbî, Aşir Ef., 133, vr. 60a. Kenar kayıtta “sahha’n-nakl” notu düşülmüştür. 641 el-Mebsût, İstanbul, 1983, X, 78. 642 Atâullah Muhammed Hızır, Mecmûa-i Atâiyye, vr. 84a.

103

zengin ise, çalışmaya ihtiyaç duymayacak kadar çok malı olan kişidir. Şemsüleimme es-

Serahsî fakirlik, orta hallilik ve zenginlik konularında sabit sayısal miktarlar konulmasının

mümkün olmayacağını, bu tariflerin yörelere göre değişebileceğini açıkça ifade etmiş ve bunu

örneklerle açıklamıştır. Ebussuûd Efendi ise, ilgili fetvâsında bu tespiti rakamsal ölçülerle

tanımlamıştır. İlgili fetvâ şöyledir: “Zimmî tâifesinin ‘gânisinden haraç kırksekiz dirhem gümüş,

vasatü’l-hâlinden yirmi dört dirhem, fâkîrü’l-hâlinden on iki dirhem alına” deyû buyurulan yerde

gani ve vasat ve fakirden murâd nedir? el-Cevâb: İkiyüz dirheme mâlik olmayan fakirdir, iki yüz

dirhemden on bine varınca vasatü’l-haldir, on binden yukarısı faikdir643

”.

f- Gabn-i Fâhiş

“Gabn” kelimesi sözlükte “bir şeyi unutmak, birşeyden gafil olmak, yanlış yapmak644

”

anlamlarına gelir. Ticârî bir tabir olarak “birisini aldatmak645

” demektir.

Gabn-i fâhiş teriminin İslâm hukukundaki yorumu hakkında özetle Ali Bardakoğlu şunları

söylemektedir: İslam hukukunda gabn-i fâhiş genelde iki taraflı akidlerde karşılıklar

arasındaki, özelde ise satım akdinde satılan şeyle fiyat arasındaki değer yönünden farklılık ve

denksizliği ifade eder. İlk devirlerden itibaren örfte “bir malı değerinin altında bir bedelle satma

veya değerinden fazla bir bedelle satın alma ve bu şekilde aldanma” manasında kullanıldığı

görülür646

. Öte yandan gabn, akidde iki bedel arasındaki değer farklılığı şeklinde

tanımlandığından gabnin sadece iki tarafa da karşılıklı borç yükleyen bey’, icâre, şirket,

kısmet, sulh gibi ivazlı akidlerde (muâvazât) söz konusu edileceği açıktır647

. Fıkıh

literatüründe gabn-i fâhiş ve gabn-i yesir şeklinde ikili bir ayrım içinde incelenir.

“Aşırı ve belirgin gabn” anlamına gelen gabn-i fâhiş tabiriyle kaçınılması mümkün, hatta

gerekli olan ve olağan dışı sayılan, bu yüzden de maruz kalan tarafın rızâsı dışında

gerçekleştiği var sayılan gabn kastedilir. “Basit ve önemsiz gabn” anlamındaki gabn-i yesîr

tabiri ise kaçınılması genelde mümkün olmayan, bu sebeple de tabiî karşılanan ve mâruz

kalan kimsenin rızâsını sakatlamadığı var sayılan gabn türünü ifade eder648

.

Gabn-i fâhiş, ticari mallarda yirmide bir, hayvanlarda onda bir, akarda beşte bir, dirhemde

kırkta bir veya daha ziyade aldanmaktır. Gabn-i yesîr ise, bu miktarlardan birinde meydana

643 Düzdağ, a.g.e., s. 97-98; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 77b. 644 Asım Efendi, Kamus Tercümesi, IV, 706. 645 Asım Efendi, a.g.e., IV, 706. 646 Bardakoğlu, Ali, “Gabn”, DİA, İstanbul, 1996, XIII, 268. 647 Bardakoğlu, a.g.e., XIII, s., 269. 648 Bardakoğlu, a.g.e., XIII, 269.

104

gelen daha düşük dereceli aldanmadır649. İslâm hukukçularının büyük çoğunluğuna göre ise

bir akidde vukû bulan gabnin fâhiş olup olmadığını belirlemede o akde ve o bölgeye ait örf ve

âdetin ölçü alınması gerekir650.

Bir malın alım-satım muamelesinde tağrîr (aldatma) bulunmaksızın gabn-i fâhiş bulunsa,

aldatılan taraf gerek bayi ve gerekse müşteri olsun alış-verişi feshedemez. Böyle bir bey sahih

olmakla birlikte İmam Muhammed’e göre mekruh, İmam Ebu Yusuf’a göre ise mekruh

değildir. Ancak yetimlerin, mecnûnların, matuhların, vakıfların ve beytülmalın malları

müstesnadır. Dolayısıyla bu gruba giren mallar gabn ile düşük fiyata satılamaz. Yetim malının

gabn-i fâhiş ile satışının fasid olduğu hususunda görüşler bulunmaktadır. Bir başka görüşe

göre tağrîr bulunmasa bile mücerred gabn-i fahiş dolayısıyla her türlü bey feshedilebilir. Bu

görüş ile fetvâ verenler de olmuştur651 ki Mecelle de kabul edilen görüş de budur. İlgili

maddeler şöyledir: “Bey’de bilâ tağrîr gabn-i fâhiş bulunsa mağbûn olan kimse bey’i fesh edemez.

Fakat mâl-i yetimi bilâ tağrîr alsa dahi gabn-i fâhiş ile bey’ sahih olmaz; mâl-i vakıf ve beytül-mal

dahi mâl-i yetim hükmündedir. Mütebayiandan biri diğerini tağrîr edip de bey’de gabn-i fâhiş

olduğu tahakkuk ettikde mağbun olan kimse bey’i fesledebilir652”.

Alış-verişlerde gabn-i fâhişin sınırları müsteftilerin sorularına konu olmuş, bunun üzerine

Ebussuûd Efendi şu tanımlamayı getirmiştir: “Akârda on iki akçelik ona, urûzda on buçuk akçelik

on akçeye, hayvanda on birlik ona bey’ olunsa gabn-i fâhişdir653

”. Başka bir meselede piyasa

fiyatının %100 fazlasıyla satış yapan kişinin bu işlemini, müşterinin hür iradesine bağlayarak

fetvâ vermiştir. İlgili mesele şöyledir: “Bir bıçağın harcı yirmi, nihâyet otuz akça olup, üstadlar

bir günde düzmeğe kâdir olup, ve cümle üstadlar bir filoriye verirlerken, içlerinden Zeyd iki filoriye

verse, ziyâdesi Zeyd’e helâl olur mu? el-Cevâb: Alan ihtiyâri ile alıcak haram olmaz654

”.

Bir meselede ise daha farklı bir konuya temas edilerek şöyle denilmiştir: “Bir bıçağın

demürin vesair harcın düzdüren Zeyd verüb sâir üstadlar bu makûle bıçağı cümle harcını kendüler

gördügi takdirce dahi seksen akçeye verirler iken zikr olan bıçağı düzen Amr yalnız düzmek içün

yüz akçeden eksik almasa ziyâdesi helâl olur mi? el-Cevâb: Ecr-i misilden ziyâdesi haramdır, hâkim

ecr-i misilden verüb bıçağı sahibine alıvermek lâzımdır655

”.

649 Bilmen, Hukûk-i İslâmiye, VI, 11. 650 Bardakoğlu, a.g.e., XIII, 270. 651 Bilmen, a.g.e., VI, 79. 652 Mecelle, md. 356 ve 357. 653 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 110a. 654 Düzdağ, a.g.e., s. 160-161; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 171b. 655 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 171b; Bozanzâde, Resâil, vr. 280a-b.

105

g- Gasb

Gasb’ın kavram boyutunun fetvâlara konu olması, problematik boyutunu da ifade

etmektedir. Nitekim gasbın metinlerdeki tanımı, şerhlerde uzun tartışmalara neden olmuştur.

Şemsüleimme es-Serahsî’nin el-Mebsût’u656

başta olmak üzere, el-Merğînânî’nin el-

Hidâye’sinde657

, el-Mavsılî’nin (ö. 683/1284) el-Muhtâr’ında658

, el-Fetâvâ’l-Hindiyye’de659

, Molla

Hüsrev’in Dürer ve Gurer’inde660

, Şeyhülislâm İbn Kemâl el-İslâh ve’l-İzâh’ında661

, Atâullah

Muhammed Hızır (ö. 1127/1715)’ın, Mecmûa-i Atâiyye’sinde662

ve nihayet Mecelle’de663

�Qe�

'� +��c +�,�� BspFD= �=!= &�� 4v (hukuki değere sahip değerli bir malı, sahibinin elinden çıkarıcı

bir şekilde izinsiz almaktır), şeklinde tarif edilmiştir. Ancak bu tarifin özellikle fetvâya da

yansıyan boyutu “� � Bsp” cümlesidir. “Almak” ve alınan şeyin “mal” olmasının hukukî

sonuçları ile ilgili olarak, fıkıh kaynaklarındaki tartışmalara Ali Haydar Efendi Mecelle

şerhinde geniş olarak yer vermiştir664

.

el-Bezzâzî (ö. 827/1424)665

ve es-Sâkızî (ö. 1099/1688)666

gibi bazı müellifler ise bu

tartışmaları dikkate alarak gasbı “&�,� ��w �@# �x ? �� l ,= �� Z5 M�” (nakli mümkün olan bir şey

üzerinde tasarrufta bulunmaktır) şeklinde tarif etmeyi tercih etmişlerdir. İbrahim el-Halebi667

daha da özel bir şekilde “^�UM� D@� $ My � ^,x D@� ^�[v” (bir malın üzerinden gerçek hak sahibinin

mülkiyetini izale edip, hak sahibi olmayan birinin eline teslim etmektir) şeklinde tarif etmiştir.

Kâsâni (ö. 587/1191)668

ise net bir tarif yapmak yerine konu hakkındaki görüşleri naklederek

konuyu tartışmıştır. Ömer Nasuhi Bilmen’de bütün bu tarifleri özetler mahiyette şunları

kaydetmiştir: Gasbın rukünleri, bir malın ayninde yapılan bir fi’il ile muhik eli izâle ve mubtil

eli isbatdan ibaretdir. Böylece izâle ile beraber isbat tahakkuk etmedikce gasb vücuda gelmiş

656 el-Mebsût, XI, 49. 657 el-Hidâye, Kahire, ts., IV, 11. 658 el-Muhtâr li’l-fetvâ, (thk. Abdüsselam b. Abdülhadi Şinnâr), Dımaşk, ts., s. 161. 659 el-Fetâvâ’l-hindiyye, Beyrut, 1986, V, 119. 660 Dürer ve Gurer, II, 262. 661 el-Islâh ve’l-izâh, Slm. Ktp., Fatih, 1485, vr. 193b. 662 Mecmûa-i Ataiyye, Slm. Ktp., Esad Ef., 920, vr. 359b. 663 Mecelle, md. 881. 664 Dürerü’l-hukkâm, II, 749-764. 665 el-Fetâvâ’l-hindiyye kenarı, Beyrut, 1986, VI, 167 666 Surratü’l-fetâvâ, Slm. Ktp., Esad Ef., 797, vr. 182b. 667 Mültekâ’l-ebhur, İstanbul, 1310, s. 174. 668 Bedâiu’s-sanâi, Beyrut, 1986, VII, 143.

106

olmaz. Bu, İmam Âzam ile İmam Ebû Yusuf’a göredir. Fakat İmam Muhammed’e göre gasb,

yalnız muhik eli izâle ile de vücuda gelir, velev ki mubtil eli ispat bulunmasın. Eimme-i

selâseye göre ise gasb, yalnız yed-i mubtileyi isbat ile de tahakkuk eder, velev ki yed-i

muhikkayı izâle bulunmasın669

.

Ebussuûd Efendi, konu ile ilgili bir soruya verdiği cevapta, İmam Muhammed’in

görüşünü tercih etmiştir. Nitekim o, fıkıh kitaplarında yer alan &�� 4 '� +��c +�,�� Bs �Qe�

FD= �=!= tarifi ile ilgili olarak, “gasbdan murâd isbat-ı yed-i mubtıledir. Akarda gasb mütehakkak

olmak dahi buna dairdir, hürrün menâfii asla zamâna kâbil değildir670

” demiştir.

ğ- Habs-i Medîd

Fetvâ metinlerinde cezâ hukuku alanında sıkça vurgu yapılan habs-i medîd tabiri,

müsteftîler tarafından sorulmuş, Ebussuûd Efendi bu hususta net bir tarif ve sınırlamada

bulunmamıştır: “Habs-i medîd için bir hadd-i mu’ayyen var mıdır? el-Cevâb: Yoktur, re’y-i hâkime

müfevvazdır.Ve mahbûsun sebeb-i habsine göre takdîr olunur671

”.

h- Hüsn-i Savt / Lahn

Özellikle mûsiki sanatı açısından önemli olan ve bir yönüyle de tartışmaların merkezinde

bulunan “hüsn-i savt” (güzel ses) kavramı İslâm hukuk ve ahlak kaynaklarında üzerinde

önemle durulan kavramlardan biridir. Uygulamanın içinde bir kişi olarak Ebussuûd

Efendi’nin bu husustaki tahlil ve tespitlerinin ayrı bir yeri olacaktır.

Fetvâlarda güzel ses problemi vakfiyelerde görülen şartnameler ile camilerde uygulanan

ezan ve Kur’ân-ı Kerîm tilâveti konularında gündeme gelmiştir. Vâkıflar, vakfiyelerinde cami

hizmetlerinde bulunacak kişilerde güzel ses şartına ayrı bir önem vermişler, bu hizmeti

yapacak kişiler için “hâfız olub Kur'ân-ı Azîmi tecvîdü tertîl ile ve hüsn-i savt ile okuya” şartını

koşmuşlar, Ebussuûd Efendi de bu şarta riâyet için şarttan maksadı, “meşrût olan hıfz-ı tecvîd

ise672” diyerek yorumlamıştır. Bir başka vakfiye şartının yorumunda Ebussuûd Efendi “Zeyd’in

hüsn-i savttan murâdı zemane mu’tâd olan hılâf-ı Şer’-i Şerîf tegannî ve terennüm ise ol şart

lağvdir, Amr’ın savtı mekrûh ve menfûr ve münker olmayıp tamam edeb-i Şer’-i Şerîf üzerine

okursa ibkâ olunur673

” diyerek daha bir açıklık getirmiştir.

669 Hukûk-i İslâmiye, VII, 330. 670 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 178a. 671 Düzdağ, a.g.e., s. 141; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 123a. 672 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 19b. 673 Düzdağ, a.g.e., s. 71; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241; vr. 9a.

107

Vakıf kayıtlarının dışında, “Kur'ân-ı azîmî namaz içinde teğannî ile tilâvet eden Zeyd-i

imâmın salâtı câiz olur mu?” şeklindeki bir soruya da önce “amel-i kesîr” ve “amel-i kalîl”

kavramları ile cevap vererek “amel-i kesîr add oluncak kadar teğannî ederse yahud üç harf ziyâde

hâsıl olursa fâsid olur” demiş, ardından gelen “bu sûretde teğannî nedir ve nice etmek ile hâsıl

olur?” sorusuna da “teğannî (emr-i şâyi'dir)674

. Savtinde hanceresinden terdîd edüb indirüb

çıkardub dürlü dürlü savtler ile (tasvîd)675 etmekle hâsıl olur

676” açıklamasını yapmıştır.

Güzel sesin fıkhî sonucunu belirleyen temel kavramlardan olan “lahn” kavramı konusunda

Ebussuûd Efendi’nin iki yorumu olmuştur. Birincisi “tecvid kurallarına aykırı olan telaffuz

yanlışlığı", bir diğeri de “mûsiki bestesi”dir.

Birinci şekliyle lahn kavramına temas edilen fetvâ şöyledir: “Zeyd-i imâmın yüzi çalınmış

olub ön dişleri olmayub Kur'ân-ı Azimü'ş-şân’ı lahn ile okusa azle müstahik olur mu? el-Cevâb: Olur

lahn edicek677

”.

İkinci şekliyle geçtiği yer Cuma hutbeleridir. Nitekim Cuma hutbelerinde “müezzinler ve

gayri kimesneler cihâryâr zikr olundukda “radıyallâhu anhu” demekde ve Hasan ve Hüseyin zikr

olundukda “radiyallâhu anhumâ” demekde ve bazı mevâzıda dahi sâlavât getürmek…” konusunda

Ebussuûd Efendi şu fetvâyı vermiştir: “Hatîb ol mevâzi'de sekte ettirüb asla lahn ve tasannu'

etmedin sünnet üzerine dimek câizdir. Zamâne müezzinlerinin ettügi elhân-ı bârdiyye asla ruhsat

ihtimâli yoktur. Hacirleri mevâcib-i dîniyyedendir678

. Fetvânın diğer bir versiyonundaki benzer

yorum da şöyledir: “..Ammâ zamâne müezzinleri neğamât ve elhânla ettikleri aslâ câiz olur

değildir. Hatîb tasliye ve tardiye mahallinde sekte-i hafîfe edüb müezzinler asla nağmesiz gâyet

sür'atle tasliye ve tardiye edüb kendülerin ve cemâatin istimâ-ı hutbelerine kat'a halel vermemek

gerekdir679

”. Lahnin bu çeşidi konusunda oldukça olumsuz bir tavır sergileyen Ebussuûd

Efendi, farklı ve güzel nağmeler dinlemek için mahalle camisinde Cuma kılmayıp başka bir

camiye gitme hususunda “Kıldığı câmi’in hatibinin yahud devirhanlarının elhânın dinlemek için ise

âsimdir680” demiştir. İlgili diğer bir fetvâ şöyledir: “Envâ'-ı teğannî her yerde nâ meşrûdur.

674 “ırlamakdır” Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 27b. 675 “tasvîr” Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 27b. 676 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 21a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 27b. 677 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 10a. 678 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 6b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241; vr. 8b-9a. 679 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 11a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 9b. 680 Düzdağ, a.g.e., s. 60; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 11b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr.

21a.

108

Hutbe-i şer'iyyenin kat’ını icâb etmek ile nâ meşrûluk mütedâıf olur. Hatîb sekte ettikde gâyet

sur'atiyle tardiye eylese beis yokdur, asla kırâat-i hatîbe ve insât-i cemâate halel vermeyicek681

”.

ı- İbrâ Yemîni

İbrânın sıhhat şartlarından birisi de şüphe ifade eden bir lafız ya da kayıt ile mukayyed

olmamasıdır682

. Buna binaen Ebussuûd Efendi bir fetvâsında, alacak-verecek davalarından

ibrâ için yapılacak yemin şeklini açıklamıştır. “Eytâma vasî olan Zeyd, eytâm buluğa

erdüklerinden sonra Zeyd’den bazı bekâyâ da’vâ etdüklerinde Zeyd’in metrûkâtı habbe göze tama’

etmedüm deyû yemînle halâs olur mi? el-Cevâb: Yemîn bu ibaretle olmaz, kabz ettügi mallarının

bazısın size sarf etdüm deyüb israf etmeyüb va zâhir-i hâl tekzib etmeyüb baki şu vardır deyû

teslîm edüb bir habbe göz almadım ve itlaf etmedim deyû yemîn eder ise halâs olur683

”. Bu

açıklama ibrânın açık ve kesinliği kuralının bir konudaki uygulamasıdır.

i- İkrâr Tabirleri

Hırsızlık suçunun tespitinde itirafda bulunan bir kişinin, suçun sabit olabilmesi için

kullanacağı tabir şu şekilde açıklanmıştır: “Zeyd gece ahurundan sirkat olunan katırını Amr ayni

ile ben aldım deyû ikrâr edicek şer’an Amr’a ne lâzım olur? el-Cevâb: Aldım demekle hükm-i sirkat

icra olunub eli kesilmez. Sirkat ettim demiyecek684

”.

j- Kınlık Akçesi

“Tazminat” ve “diyet” manasına gelen “kınlık akçesi” “öldürme veya yaralama ile sonuçlanan

bir suç işlendiği zaman kısas istenmediği veya kısasın olanaksız olduğu durumlarda mal olarak

verilmesi gereken bedel” olarak tarif edilmiştir 685 . Kavram bir meseleye konu olmuş ve

Ebussuûd Efendi bu tabiri Osmanlı hukuk-kültür tarihi içerisindeki yerini açıklamıştır: “Zeyd

gece ile taşradan içeru evine geldikde bir hırsız bulub, çıkub, kaçsa, esbâb serikasına veya

hatununa geldügi malum olmasa, ehl-i örf ‘hatununa gelmişdir’ deyû Zeyd’den tutub kınlık akçesi

almağa müstahık olur mi? el-Cevâb: Olmaz. Kınlık akçesi ehl-i şer’ huzurunda sâbit olan cürmün

ukûbet-i örfîyyesidir. Zeyd’in ve hatununun üzerine sabit oldi ki ukûbete müstahık olalar. İhtimal ile

adam kınanmaz686

”.

681 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 6b. 682 Bilmen, Hukûk-i İslâmiye, VIII, 31. 683 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 211b. 684 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 71b. 685 Akgündüz, Ahmed, Osmanlı Kanunnameleri, İstanbul, 1990, I, 126; Avcı, Mustafa, “Osmanlı Hukukunda Para Cezaları”, Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, X, 92. Bu tabir kimi kaynaklarda “kanlık” olarak okunmuştur. Bk.: Tarama Sözlüğü, TDK, Ankara, 1995, IV, 2236; Üçok, Coşkun – Mumcu, Ahmed – Bozkurt, Gülnihal, Türk Hukuk Tarihi, Ankara, 1999, s. 70. 686 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 71b; 72b.

109

k- Mâ-i Azîm / Kalîl

Fıkıh kaynaklarında özellikle “kuyular” bahsinde temas edilen “mâ-i azîm/kalîl”

kavramlarını Muhammed Muhyiddin Abdülhamid şöyle açıklamaktadır: “Bil ki, su ya kare, ya

silindir ya da dikdörtgen şeklindeki bir kuyuda bulunur. Kare şeklinde olanın her bir kenarı on zira

veya daha fazla olursa bu su çok sayılır. On ziradan az ise az sayılır. Silindir şeklinde olan kuyunun

yüzeyi otuz altı zira olursa su çok, bundan az olursa su az sayılır. Sonuçta her halukarda suyun çok

sayılabilmesi için, içine el daldırıldığında dibi açılmaması gerekir. Sahih olan budur”687

.

Ebussuûd Efendi, bir fetvâda, “Kadîmü'l-eyyâmdan debbağlar azîm bir mâ-i cârîde deri

temizleyegelseler hâlen bazı kimesneler ‘Suyı murdâr edersiz’ deyû men'a kâdir olurlar mı?”

sorusuna “Mâ-i azîm olıcak murdâr olmaz688

” diyerek cevap vermiş, ancak “mâ-i azîm”i

açıklamamıştır. “Azîm” kavramını tanımlamadan geçen Ebussuûd Efendi “kalil / kesîr” (azlık

ve çokluk) konusunda açıklama yapmıştır: “Zeyd bir hamamda gusl ederken … gusli lazım olur

mu? el-Cevâb: Kalil ise câizdir. Mevzii hafr zahir ise kesirdir. Ve illa kalildir689

”.

l- Maraz-ı Mevt

Hacr hukuku açısından önemli olan “Maraz-ı Mevt” kavramı, Hanefî fukahasının hemen

bütünü tarafından “sahib-i firâş” olmakla tanımlanmış690

, Nâtıfî (ö. 446/1054) ve Kadıhan (ö.

592/1196) ise uzun süreli hastalıklar sözkonusu olduğunda, “uzun süre” tabirine açıklık için

bir yıllık bir süreden söz etmişlerdir691

.

Mecelle’de (md. 1595) şöyle tarif edilmiştir: “Maraz-ı mevt, ol hastalıktır ki, ekseriya anda

ölüm korkusu olduğu halde, hasta zükûrdan ise hanesi haricinde ve inâsdan ise hanesi dahilinde

olan mesâlihini görmekten aciz olub bu hal üzere bir sene murûr etmeden vefât eyleye, gerek

sahib-i firaş olsun ve gerek olmasın”. “Ve eğer merîzin marazı mümted olub da dâima bir hal üzere

bir sene geçer ise marizin marazı müştedd ve hali mütegayyır olmadıkca sahih hükmünde olub

tasarrufatı, sahihin tasarrufatı gibidir. Amma maraz, müşted ve hali mütegayyir olub da bir sene

geçmeden vefât ederse vakt-i tegayyürden itibaren vefâtına dek olan hali, maraz-ı mevt

addolunur”. Tarifden anlaşıldığı kadarıyla bir hastalığın “maraz-ı mevt” olabilmesi için şu üç

şart gerekir: Hasta kendisinde ekseri ölüm korkusu bulunur bir halde olmalı; erkek ise harici

687 Sebîlü’l-felâh Şerh-u Nûri’l-izâh, Kahire, 1966, s. 7. 688 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 2b; Mecuatü’l-Fetâvâ, Slm. Ktp., Esad Ef., 914, vr. Ia. 689 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3783, vr. 151a. 690 Bk. Atâullah Muhammed Hızır, Mecmûa-i Atâiyye, Slm. Ktp., Esad Ef., 920, vr. 283b. 691 Bk. Atâullah Muhammed Hızır, a.g.e., vr. 283b

110

işlerini, kadın ise dahili işlerini tabii bir surette görmeğe kadir olmamalı; hasta bu hal üzere

bulunarak aradan bir sene geçmeden vefât etmelidir692

.

Ebussuûd Efendi ise fetvâlarında iki hususa dikkat çekmiştir: Birisi “kırk gün693

” gibi bir

süre, diğeri de “iştidâd (hastalığın şiddetlenmesi)” niteliği: “…bir karara yatub dört yıl sonra

marazı müştedd olub fevt oldi ise olmazlar, maraz-ı mevti heman ol iştidad zamanıdır694

”, “mevtine

karîb marazı müştedd olub fevt olıcak .. iştidâd üzerine ölüb sâbıkan bir hâl-i müstemirr olıcak

maraz-ı mevt hemân ol iştidâd hali olur695

” , “maraz-ı mevt iştidâda başlayub yevmen fe yevmâ

olunca ziyâde olduği vakitdir696

”, “maraz-ı mevtî hemân iştidâdı mevte varıncadır697

”. Süre

konusunda önceki kaynaklardan farklılık arzetse de, “işdidâd” konusu, kaynaklarda yer alan

“sahib-i firâş” olmakla eş anlamlı gözükmektedir.

m- Muâmele-i Şer’iyye

Muâmele-i şer’iyye, Osmanlı döneminde özellikle para vakıflarına ait paraların, karz

verenin alacağını her an talep edebilmesi hükmüne takılmadan ve faiz yasağını açıktan ihlal

etmeden belli oranda bir fazlalıkla ödünç verilmesine imkan sağlamak üzere uygulanan fıkıh

literatüründe “îne satışı” olarak da bilinen bir formüldür. Buna göre, önce vâkıf, borç vereceği

kişinin sembolik değere sahip bir malını kredi vereceği para kadar bir bedel karşılığında peşin

olarak satın alır; hemen ardından bu mal, vakıf tarafından belli bir yüzde eklenmiş bedelle

vadeli olarak aynı kişiye satılır. Bu formül aynı sonucu verecek şekilde kendi içinde başka

türlü de düzenlenebilir. Mesela vakfa ait sembolik değere sahip bir mal önce vadeli işlemle

satılır, ardından daha düşük bedelle peşin olarak geri alınır. Muâmele-i Şer’iyye veya kısaca

muâmele adı verilen bu işlemle bir yandan karzdaki vade belirsizliği sorunu aşılmış, öte

yandan kredi ihtiyaçları vakıflara belli bir gelir sağlayacak şekilde karşılanmış oluyordu698

.

Daha çok para vakıflarında görülen bu uygulama hakkında ilk olarak İmam Züfer’in fetvâ

verdiği ve uygulamanın şekil ve şartlarını da açıkladığı, bu uygulamanın 12’inci yüzyıldan

692 Bilmen, Hukûk-i İslâmiye, VII, 310. 693 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 64b. 694 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 211a. 695 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2867, vr. 8a. 696 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 164b. 697 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 98a. 698 Aybakan, Bilal, “Muâmele”, DİA, XXX, 320.

111

itibaren daha çok yaygınlaştığı, 14-15’inci yüzyıllardan itibaren “muâmele-i şer’iyye”,

“murâbaha-i mer’iyye” gibi terimlerle vakıfnamelerde yer aldığı699

kaydedilmektedir.

Bu çeşit vakıfların meşruluğu ve faiz ile olan ilişkisi ayrı bir tartışma konusudur. Özellikle

Osmanlı dönemi uygulaması Osmanlı müftüleri arasında ciddi tartışmalara neden olmuştur.

Nitekim Şeyhülislâm Çivizâde Muhyiddin Mehmed Efendi “vakf-ı nükûdun butlânına” fetvâ

verip bunu Osmanlı topraklarında men’etmiş, bu cins vakıfların iptali yüzünden, evvelce

kurulmuş müesseselerin yıkılacağını gören Ebussuûd Efendi’nin bir reddiyye yazarak, “evkâf-ı

müslimînin ibkâsına ve hayrât-ı celîlenin ihyâsına” muvaffak olduğu kaydedilmiştir700

. Çivizâde

daha sonra Ebussuûd Efendi’nin reddiyesine, cevap yazarak, ileri sürdüğü gerekçeleri onyedi

başlık altında tek tek cevaplamıştır701

. Bundan başka İmam Birgivî de bu uygulamaya karşı

çıkarak Ebussuûd Efendi’ye, “es-Seyfü’s-sarîm fî ademi cevâzi vakfi’l-menkûli ve’d-derâhim702

”

adıyla bir reddiye yazmıştır. Muâmeleyi savunur mahiyetteki ifadelerinde Ömer Nasuhi

Bilmen şu hususlara dikkat çekmiştir: “Bu, bir mahlas-ı şer’îdir. Bununla haramdan ihtiraz

edilmiş olur. Yetimin veya vakfın malını veli veya mütevelli, bir kimseye ribihsiz ikrâz

edemez, faiz alması ise haramdır. O halde meşru bir bey’ ve şira vâsıtasıyla bunların

menfaatleri temin edilmiş, riba suretiyle bir muâmele yapılmamış olur. Bu, din-i hikmet-i

karînde gösterilen bir vüs’at, bir sühûlet, bir müsâade demektir. Rasûl-i Ekrem (s.a.v.)

Efendimizden bunun bir misli mervîdir. Bununla emir buyurmuş oldukları rivâyet edilmiştir.

Artık bu muâmeleyi, gayr-i meşrû bir hîle telakkî etmek doğru değildir…703

” Barkan,

Mardaville ve Yaman gibi kimi iktisat ve hukukçu bu vakıfların faizle para işlettiklerini ileri

sürmüşler; Döndüren gibi fıkıhçılar da iktisat tarihçilerinin fıkhın karmaşık terimlerini

anlamadıklarını ileri sürerek uygulanan yöntemin faiz olmadığını iddia etmektedirler. Bu son

grubun görüşlerine göre bir para vakfı üç şekilde para plase edebilir: a) Mudareba, b) Bidâ’a,

c) “Muâmele-i Şer’iyye”, “Bey’u’l-îne”, “Muâmele” veya “Murâbaha”. Çizakça’ya göre ise para

vakıfları Anadolu halkını faize hazırlayan bir etken olmuştur704

.

699 Döndüren, Hamdi, Risk Sermayesi, Özel Finans Kurumları ve Para Vakıfları, (Derleyen; Murat Çizakça),

İstanbul, 1993, 27-29 700 Baysun, “Ebussuûd”, IV, s. 95. 701 Slm. Ktp., Şehit Ali Paşa, 2766, vr. 103b-108a. 702 Slm. Ktp., Esad Ef., 615. 703 Bilmen, Hukûk-i İslâmiye, V, 47-48. 704 Risk Sermayesi, s. 69-70, 72; Yaman, Ahmet, Siyaset – Hukuk İlişkisi, Konya, 1999, s. 169-170.

112

Osmanlı döneminde para vakıfları Fatih Sultan Mehmed Han döneminden itibaren

uygulanmaya başlamış 705 , tartışmalardan anlaşıldığına göre Kanuni Sultan Süleyman

zamanına gelinceye kadar yerleşmiş, Çivizâde’nin para vakıflarının caiz olmayacağı yönünde

fetvâ yayınlaması üzerine uygulamadan vazgeçilmiş, ancak Sofyalı Bâlî Efendi’nin

(960/1152) uygulamadan kaynaklanan sıkıntıları gündeme getirmesi ile konu tekrar

tartışmaya açılmış706, yapılan müzakereler sonucunda devrin önde gelen alimlerinin ittifakla

para vakıflarının lehine görüş bildirmeleri707 sonucunda da uygulama tekrar başlatılmıştır. İbn

Kemal ile başlayan eser telifi, Ebussuûd, Çivizâde ve Birgivî’nin karşılıklı risâleleri ile

canlılığını uzun zaman sürdürmüştür708. Tartışmalarda Ebussuûd Efendi’nin özellikle teâmüle

vurgu yaparak konuyu ele aldığı, Bâlî Efendi’nin konunun iktisâdî boyutlarına ve

zaruretlerine dikkat çektiği, buna karşılık Çivizâde ve Birgivî gibi alimlerin faiz problemi

açısından konuya yaklaştıkları ve faiz sakıncasına binaen yasakta direttikleri görülmektedir.

Yine burada dikkati çeken bir diğer husus tartışmalarda siyasi iradenin genelde çekingen

kalarak alimlerin tartışmalarını yönlendirici bir tavır takınmadığıdır. Tavır olarak da İbn

Kemâl ve Ebussuûd Efendi bir fakih rolü oynarken, Çivizâde ve özellikle de Birgivî

müceddid tavrı sergilemektedirler. Birgivî dinin temel dinamiklerine bağlı kalmayı ve

toplumun ahlâkî gelişmesini esas alırken, hukukçular toplumun varlığını tehlikeye sokmamak

için ekonomik ihtiyaçları karşılamaya çalışmışlardır. Diğer bir ifadeyle “nakit para kıtlığının

olduğu Anadolu’da bu uygulamanın kaldırılması yönündeki bir hüküm toplum tarafından büyük

oranda kabul görmeyecekti. Ticaret için nakit paraya ihtiyaç vardı ve insanlar zaten az olan bu

parayı birbirlerine borç vermek istemiyorlardı. Üstelik nakit paranın azlığına bağlı olarak tefecilik

yaygınlaşmıştı. Buna cevaz vermemekle, tefeciliğin önü alınamaz boyutlara varması söz konusu

olabilirdi. Bu durumda hukukçular zaten şekil olarak dine muhalif olmayan bu uygulamayı kabul

etmişler, ancak buna resmî bir sınır çizmişlerdir709”.

Ebussuûd Efendi, genelde borç ilişkileri, özelde de para vakıfları konusunda gündeme

gelen “muâmele-i şer’iyye”nin tarifi hususunda bir fetvâda şöyle demiştir: “Zeyd kendi malından

üçyüz akçeyi dört aylığına üçyüz onbeş akçeye Amr ile muâmele-i şer'iyye ile muâmele eylese dört

ay tamam olıcak Zeyd Amr'dan mezbûr akçeyi onbeş akçe ribhi ile almağa kâdir olur mu? Beyân

705 Kurt, İsmail, Para Vakıfları, İstanbul, 1996, s. 178. 706 Kurt, a.g.e., s. 15; Özcan, Tahsin, Osmanlı Para Vakıfları, Ankara, 2003, s. 38-46. 707 Özcan, a.g.e., s. 45. 708 Kurt, a.g.e., s. 12-33; Özcan, a.g.e., s. 28-47. 709 Bilgin, Vejdi, Fakih ve Toplum, İstanbul, 2003, s. 44-45.

113

buyurulub müsâb oluna. el-Cevâb: -Allah-u a'lem- Muâmele-i sahîha ettiler ise olur. Yılda on bir

buçuk hesâbıncadır 710

“.

“Milki olan malı onun on bir buçuk hesâbı üzere muâmeleye verilmek meşrû'711

” olduğu gibi,

“on'un (on bir buçukdan)712 ziyâdeye verilmemek üzere tenbîh olundukdan sonra, isğâ etmeyüb

ısrâr” edenlere “ta'zîr-i şedîd ve habs-i medîd lâzımdır. Tevbesi ve salâhı zâhir olıcak ıtlâk olunur”.

Bu gibi durumlarda alınan rıbhin “terâdî ile haklaşılacak alı-verilmeye deyû hukkâm

me'mûrlardır”. Ancak bu uygulama, aşırılıklar dolayısıyla toplum içinde büyük problemlere

neden olup, “hatta bazı köyler, bu husus içün harâb” olunca bunun daha pratik ve kolay

uygulaması sorulmuş, Ebussuûd Efendi de şu cevâbı vermiştir: “Gerçi Kâdîhân’da birkaç tarîk

yazılmışdır. Amma tarîk-i esheli mesela Zeyd Amr’a bin akçe idâne edüb ve yüz elli akçe kıymetlü

bir meta’ı Amr’a üç altmış ecel ile bey u teslîm edüb Amr dahi ol metâ’ı Bekr’e hibe ve teslîm eder.

Bekr dahi Zeyd-i dâyine hibe ve teslîm eder713

”. Konuyla ilgili diğer bazı meseleler şöyledir:

“Zeyd Amr’a onun on ikiye elli altın verip, yıl tamam oldukda, Zeyd-i mezbûr mezkûr akçesinin

ribhini elli altının üzerine hesap edip, kabz etmedin yine Amr’a hisâb-ı mezbûr üzere verip, sene

tamam oldukda, Zeyd Amr’dan onun on bir buçuktan ziyâdesin almağa kâdir olur mu? el-Cevâb:

Olmaz714”.

Zeyd onun onbir hesabı üzre muâmele-i şer’iyye etmek istese şer’an ne vechile olur, beyân

buyurula. el-Cevâb: Zeyd Amr’a bin akçe karz verüb alsa bu akçenin Amr’da durması mulahaza

olunmadın Zeyd Amr’a yüz elli akçeye yıl veresiye bir meta satub Amr dahi kabul ve kabz ettikden

sonra metaı elli akçeye Bekr’e bey edüb Bekr dahi kabulden sonra elli akçeye tutan metâ’ı Zeyd’e

verse Zeyd’in Amr üzerinde meta behasından yüz akçesi kalur, yıl başında alur 715

“.

n- Müddet-i Tekâdüm

Fetvâlara konu olan diğer bir problem “müddet-i tekâdüm”, “murûr-i zaman”, başka bir

ifadeyle “zaman aşımı” problemidir.

Rasûl b. Sâlih el-Aydînî el-Fetâvâ’l-Adliyye’sinde, Fetâvâ-yı Attâbiyye’den naklen, zaman

aşımının otuz altı yıl olduğunu ifade ettikten sonra, tercih edilen görüşün 15 sene olduğunu,

710 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 102b. 711 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 1072, vr. zahriye öncesi. 712 “on buçukdan” Slm. Ktp., Esad Ef., 585, vr. 249b. 713 MTM. s. 344; Slm. Ktp., Esad Ef., 3612, vr. 274b; 585, vr. 249b; 892, vr. 289a; 3809, vr. 138a; Velî b.

Yusuf, a.g.e., vr. 105a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 141b; Düzdağ, a.g.e., s. 161.

714 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 106b. 715 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3713, vr. 141a.

114

ancak padişahın emri ile bu sürenin değişebileceğini, fetvânın da buna göre olduğunu

kaydetmiştir716

.

Ömer Nasuhi Bilmen, murûr-i zamanı iki kısma ayırmıştır: Hükm-i ictihad olan ile

veliyyü’l-emrin tayinine bağlı olan. Hükm-i ictihad olanın müddeti otuz altı yıldır. Bu kadar

müddet terk edilen bir dava artık dinlenemez. Veliyyü’l-emrin tayinine bağlı olan ise on sene

ve onbeş sene gibi muhtelif olabilir. Artık böyle bir müddet terk edilen bir hakka ait davayı

dinlemekten hâkimler men olunmuşlardır717

.

Konuyla ilgili olarak Ebussuûd Efendi’den nakledilen fetvâlar şöyledir: “Müddet-i tekadüm

ne mikdardır, beyân buyurula. el-Cevâb – Allahu alem- : Bir aydır718”. Fetvâlarda bu sürenin

konulara göre değişken olduğu görülmektedir. Nitekim mîrî arâzî konusunda zaman aşımını

otuz altı yıl ile sınırlayan bir fetvâ şu şekildedir: “Arz-ı mîrîye müteallik olan dâvâdan gayrı dâvâ

ne miktar zamandan sonra istimâ olunmaz? el-Cevâb: Fetâvâ-yı Attâbiyye’de: “ Otuz altı yıl bilâ

özür sükût eylese, istimâ olunmaz” deyû kîl olunur. Dahi eksik ile dahi takdîr menkûldür. Amma

re’y-i hâkime tefvîz olunup, husamânın ve dâvâ olunanın hâlini teemmülden sonra re’yi müeddâsı

ile amel eylemek eslemdir719

”.

İki mesele arasında açık bir fark göze çarpmaktadır. Ancak birinci fetvâ, fetvâ ağırlıklı

muhtelif alıntılardan oluşmuş bir mecmûanın içerisinde geçmekte, ikinci fetvâ ise bizzat

Ebussuûd Efendi’nin fetvâlarını derleyen Velî b. Yusuf’un mecmûasında geçmektedir. Buna

göre birinci mesele, kaynak bakımından ikinci meseleden daha zayıf durumdadır. İkinci

husus, Ebussuûd Efendi birinci meselede doğrudan ve net olarak bir rakam verirken, ikinci

meselede Attâbiye’nin görüşüne yer vermiş ardından Aydînî’nin de kaydettiği hususlara

temas etmiştir.

o- Nişan

Nikâhdan evvel yapılan ve bir evlilik vadi niteliğinde olan nişan esnasında, tarafların

birbirlerine alıp-verdikleri şeyler üç kısımdan birine girer: Mehir, nişan ve hediye. Bunların

yanında bir de, özellikle kız tarafının ailesine verilen ağırlık, kaftanlık gibi şeyler vardır ki,

bunlar “rüşvet” kapsamında değerlendirilmektedir.

Nişan ile nikâh tahakkuk etmediğinden alıp verilenlerin hükmü de buna göre şekillenir.

Nişan ile ön sözleşme yapanlar daha sonra nikâhtan vazgeçerlerse, erkek tarafı mehir namına

716 el-Aydîni, Rasul b. Sâlih, el-Fetâvâ’l-adliyye, Slm. Ktp., Esad Ef., 1063, vr. 56a. 717 Hukûk-i İslâmiye, VIII, s. 109. 718 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3729, vr. 124a-b. 719 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 140a.

115

vermiş oldukları şeylerin, kullanılmış ve değişkenliğe uğramış olsalar dahi, elde mevcut ise

kendisini, elden çıkmış ise bedellerini geri alabilir. Vefât halinde de durum böyledir.

Hediyyeler, hibe ahkâmına tabidir. Buna göre taraflardan birinin vefâtı ile hediyeler geri

alınamaz, ancak nikâhdan vazgeçme durumunda, başka bir hukukî mani oluşmamış ise,

hediyeler geri alınabilir.

Kızın ailesine verilen ağırlık, kaftanlık gibi şeyler ise rüşvet sayıldığından, evlilikten

vazgeçme durumunda mevcut ise aynen, değil ise bedeli geri alınır720

.

Konuyla ilgili bir fetvâsında Ebussuûd Efendi’nin yorumu şöyledir: “Zeyd Hind’in kızı

Zeyneb’e birkaç yıl nâmzed oldukdan sonra Hind Zeyneb’i Zeyd’e vermez olıcak Zeyd-i mezbûr

nişan deyû ve bayramlık deyû Zeyneb’e verdügi esbâbın kıymetin Zeyd almağa kâdir olur mu? el-

Cevâb: Nişan kalın makûlesindendir, kalanı dahi öyle ise olur. Hediye makûlesinden olanın bâkî

olanı iki tarafdan alınur. Hâlik tazmîn olunmaz721”.

Fetvâda “nişan” ve “bayramlık” problem olmuş, Ebussuûd Efendi ise fetvâyı biraz daha

genişleterek, “kalın” ve “hediye” meselelerine de temas etmiştir. Fetvâda yaptığı yorum,

kaynaklarda yer alan meselelerle örtüşmektedir.

ö- Nüşûz Süresi

Fıkıh kaynaklarında “nüşûz”, "bir kadının kocasının hanesinden izni olmaksızın çıkıp kendisini

kocasından haksız yere men etmesi722

” olarak tarif edilmiştir. Kâsâni nikâh ile iddette olmak

üzere iki kısma ayırmış ve nikâhda nüşûzu “kadının evinden izinsiz çıkması, kaybolması, uzak

yolculuğa gitmesi gibi tavırlarla kocasına itaat etmemekte direnmesi”; iddet esnasındaki nüşuzu

da “kendisine yeni bir eş arama veya kendisinden kaynaklanan bir sebeple iddet beklediği evi

terketmesi” olarak tarif etmiştir723

. Ancak kaynaklarda evden ayrılışın süresi ile ilgili bir

tahdide rastlanmamıştır.

Ebussuûd Efendi, bir kişinin evini terkeden eşinin nafakasını otuz gün süre ile sınırlamış,

bunu aşan sürenin nafakayı düşüreceği söylemiştir. İlgili fetvâ şöyledir: “Hind zevci Zeyd’e

“yine gelirim” deyû kardeşlerin görmeğe izin alıp, nice zaman gelmeyip, kardeşleri katında sâkin

olup, Zeyd’den bu kadar zamanın nafakasını almağa kâdire olur mu? el-Cevâb: “Gel” deyip gelmedi

ise nafaka lâzım olmaz ve illa otuz günden ziyâde oturdu ise yine sâkıt olur”724

.

720 Bilmen, Hukûk-i İslâmiye, II, 12-13. 721 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 43b. 722 Bilmen, a.g.e., II, 445. 723 Kâsânî, Bedâi, IV, 22. 724 Düzdağ, a.g.e., s. 55

116

p- Rüşvet

Rüşvet sözlükte “bir şahsa gördüğü iş mukabilinde verilen ücret, ayak teri” demek olup,

terim olarak, “bir hakkı iptal, tervic ve teşmiyet veya bir haksızlığı hak haline getirmek için yapılan

ödeme725

” şeklinde tarif edilmiştir. Fıkhî hüküm olarak dört çeşit rüşvetten söz edilmiştir: Para

ile hâkimlik elde etmek –verene de alana da haram-; istediği hükmü elde etmek için hâkime

para vermek –alana da verene de haramdır-; can ve mal güvenliği için verilen rüşvet –alana

haram olmakla beraber verene haram değildir- ve devlet dairelerinde hakkı olan işlerini

gördürmek için verilen rüşvet –bu da alana haramdır, verene haram değildir-726

.

Rüşvet konusu Osmanlı kaynaklarında üzerinde önemle durulan hususlardan biridir.

Osmanlı yargılama hukuku sözkonusu olduğunda özellikle gündeme gelen rüşvet, fetvâlara da

konu olmuştur. Fetvâlarda yer almakla da kalmamış, özel risâleler telif edilerek detaylı

tartışmalara konu edilmiştir. Nitekim müellifi tespit edilemeyen “Risâletü’r-rüşvet” adlı bir

eserde, bir fetvânın nakli hususunda yapılan yanlışlık üzerinde detaylı bir şekilde durulur727

.

Ebussuûd Efendi bir fetvâsında “rüşvet728

” gerekçesi ile sorulan soruya olumsuz fetvâ

verdiği gibi, evlilik esnasında kadının kocasına “ergenlik729” olarak verdiği şeyin rüşvet olması

hasebiyle boşanma durumunda bizzat kadının kendisine730

veya varislerine731

iâdesini câiz

görmüştür. Bir diğer fetvâsında “icâre” ile “rüşvet” arasındaki farka dikkat çekerek fetvâyı

buna göre şekillendirmiştir732

. Rüşvet hükmüne giren ödeme ve teslimatların gerektiğinde geri

alınabileceğini ifade ederek733

bu gibi işlemlerin herhangi bir hukukî sonuç ve sorumluluk

getirmeyeceğini ifade etmiştir.

Evlilik esnasında damadın gelinin kız kardeşine verdiği “ağırlık734” da rüşvet olarak verildi

ise her hangi bir hukukî bağlayıcılığı olmadığından gerektiğinde geri iâde edilebileceği735

,

evlilikte verilen “ağırlık”ın, rüşvet olup olmadığının ölçüsü de “vermediği takdirde tezvic

725 Bilmen, a.g.e., VIII, 208. 726 Kasım el-Konevî, Enîsü’l-fukahâ, Cidde, 1987, s. 230. 727 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3729, vr. 87a-88b. 728 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 106b. 729 “Ergenlik”, “bir bekarla evlenen dul kadının, bekarlık hakkı olarak erkeğe verdiği hediye, armağan”.

(Örnekleriyle Büyük Türkçe Sözlük, I, 845) 730 Düzdağ, a.g.e., s. 37 731 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 56b. 732 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 171b. 733 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 163b, 138a. 734 “Ağırlık” “çeyiz düzmesi için damadın geline verdiği para” şeklinde de tanımlanmıştır. (Örnekleriyle Büyük

Türkçe Sözlük, I, 42) 735 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 43b.

117

etmemek mukarrer olıcak, ağırlık olmaz rüşvet olur736

” şeklinde açıklanmış ve rüşvet kapsamına

girdiği takdirde geri iâdesi câiz görülmüş, hibe kapsamına girdiği takdirde iâdenin câiz

olmayacağı737

ifade edilmiştir.

Bir kişinin, ücret karşılığı Padişah’a aracılık yaptırarak kendisini hâkim tayin ettirmesi

“rüşvet” sayılacağından câiz görülmemiş, tayin edildiği an hükmen ma’zül sayılmış, ancak bu

esnada verdiği hükümler geçerli kabul edilmiştir738

. Hâkimlere, hüccet karşılığında tespit

edilen resmi ücretin dışında, sanıklardan birinin gönlünden koparak verdiği fazlalık da rüşvet

kapsamında değerlendirilmiş, bunu âdet edinen hâkimlerin azline fetvâ verilmiştir739

. Ancak,

hâkimlerin, şehir dışında gördükleri mahkemeler için aldıkları özel ücret (ücret-i kadem)

rüşvet sayılmayıp câiz görülmüştür740

. Hâkimlerden rüşvet yiyenlerin verdikleri hüküm

geçersiz sayılmış “rüşvetle hüküm, Şer’a muvâfık olsa dahi nâfiz değildir”741

prensibine özel

olarak vurgu yapılmıştır.

Rüşvet konusunda gündeme gelen diğer bir husus da, meşrû sebebe dayalı rüşvetin rüşvet

sayılmayacağıdır. Nitekim, hastalığı dolayısıyla savaşa çıkma imkânı olmayan bir kişinin, bu

mazeretine binaen savaşa çıkmamak için birisine rüşvet vermesi, “rüşvet” kapsamında

değerlendirilmemiştir742

.

r- Sıla, Sadaka ve Vazife

Medrese kadrosunun ücretleri konusunda bu üç kavramın, Ma’rûzât maddelerine konu

olacak seviyede problem oluşturdukları anlaşılmaktadır.

Esasen her üç kavram da vakıf hukukuyla ilgili olduğundan Bilmen üçünü birlikte

değerlendirerek özetle şu malumatı vermiştir: Vakıf gelirlerinden yapılan ödemeler bir hizmet

karşılığı ise, “sıla”ya benzemekle birlikte bunlar “ücret” sayılır. Binaenaleyh buna istihkak

hizmet iledir. Hizmet karşılığı olmayan ödemeler ise meşrûtun lehleri zengin ise “sıla” ve

“atıyye”; fakir ise sadaka sayılır743

.

736 Düzdağ, a.g.e., s. 37; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 56b. 737 Düzdağ, a.g.e., s. 37 738 Düzdağ, a.g.e., s. ; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 118b. 739 Mecmûatü’l-fetâvâ, Slm. Ktp., Antalya -Tekelioğlu, 370, vr. 40 (Yapıştırma varak) 740 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3697, vr. 18a; Mecmûatü’l-Fıkıh, Slm. Ktp., Esad Ef. 943, vr. 132a. 741 Düzdağ, a.g.e., s. Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 120b. 742 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 26b. 743 Bilmen, Hukûk-i İslâmiye, V, 63.

118

Ebussuûd Efendi, özellikle medrese ve vakıflarda önemli bir problem kaynağı olan bu

kavramları tanımlamış ve yapılacak ödemelerin niteliklerini netleştirerek problemleri

çözmeye çalışmıştır. İlgili fetvâ şöyledir:

“Menâsib ve cihât babında sadaka ve sıla zikr olunur. Mâbeynlerinde fark var mıdır? Ve zikr

olunanlarda müsâmaha mümkün müdür? el-Cevâb: Sadaka, fukarâya mahsûsdur. Hizmet-i evkâf-ı

âmme ol kabildendir. Ol cihâtın gallesi ağniyâya haramdır. [Sıla, atiyyedir; (ol ağyâra)744

dahi

helâldır. Vakf-ı evlâd ve akraba ol kabildendir; ağniyâ dahi olursa helâldir. Ve bazı menâsıb ve cihât

ki, tedrîs ve tevliyet ve hitâbet ve imâmet gibi, bunların vazîfeleri ne sadaka ve ne sıladır; belki

hizmetleri mukâbilinde ücretdir. Eğer ki, mütekaddimîn ta'lîm-i ilim ve hitâbet ve imâmet, ibâdât ve

ta'ât makûlesindendir; anın mukâbelesinde ücret alınmak câiz değildir; anlara verilen sadaka

kabilinden olmak gerekdir demişler. Amma müteahhirîn ücretsiz kimesne ta'lîm-i ilim ve hitâbet ve

imâmet etmediğini müşâhede ettiklerinde, ücreti tecvîz etmişlerdir. Cemî' vâkıflar, vakıfların745

ücret olmak üzre tertib eylemişlerdir. Menâsıb ve cihât berâtlarında dahi, kemâ yenbağî hizmetin

edâ eyledikten sonra vazîfe-i mu'ayyenesin ala deyû ta'yîn746 olunur. Aslâ müsâmaha mümkün

değildir. Hizmet etmeden ücret almak mümkün değildir. Husûsan sılanın bir hükmi dahî budur ki,

hizmeti itmâm eylese, vazifeleri cebr ile alınmaz; zira ücret değildir, 747verilmesi ve verilmemesi

bâbında câizdir. Hatta bir müderris bir yıl hizmet eylese, yıl başında sılası verilmeden fevt olsa,

vazife sâkıt olur. Veresesi bir habbe alamazlar, zira sıladır, 748ücret değildir. (Ma'lûm ola. Ketebehû

Ebussuûd 'Ufiye anhu)749.

Ebussuûd Efendi’nin bu tanımı hukuk kaynaklarında yer alan tanımlamalar ile aynilik

arzetmektedir.

s- Şâhitlik ve Yemin Lafızları

Şâhitlik “bir kimsenin bir şahısda olan hakkını ispat için şehâdet lafzıyla hâkimin huzurunda ve

hasmın muvâcehesinde vaki olan doğru ihbarı” olarak tarif edilmektedir750. Bir hadise hakkında

şahitlik eden kimselerin bu şehâdete ehil olduklarını başkalarından sırren ve alenen sorularak

744 "ağniyâya" İÜİFK. 01, vr. 97b; Slm. Ktp., Esad Ef., 585, vr. 254b; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 87a. 745 “vakıfnâmelerinde” Slm. Ktp., Esad Ef., 585, vr. 254b. 746 “tahrir” Slm. Ktp., Esad Ef., 585, vr. 254b. 747 "atâiyyedir" İÜİFK. 01, vr. 98a; "atâdır" Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 79a; Slm. Ktp., Esad Ef., 585, vr.

254b. 748 “atâdır” Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 87a. 749 İÜİFK. 01, vr. 98a; bazı farklılıklarla, Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 79a; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 87a;

Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3665, vr. 132a; 585, 254b; Düzdağ, a.g.e., s. 80; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 100b-101a.

750 Bilmen, Hukûk-i İslâmiye, VIII, 118.

119

tespit edilmesine “tezkiye” denilir751. Şahitlerin şehâdete ehil olmadıklarının ispatına da “cerh”

denilir752.

Mahkemede şâhitler tezkiye edilirken, cerh edilmeleri halinde hangi cümlelerin geçerli

olduğu hususunda Ebussuûd Efendi, “Yaramazdır” demek şehâdât-ı şer’iyyede değildir. Husus ile

bir fesâdına şehâdet ederlerse kabul olunur753

” diyerek şâhitliklerde kullanılması geçerli olan

tabirlere temas etmiştir.

Ebussuûd Efendi’nin bu yorumu, esasen hukuk kaynaklarında yer alan açıklamalarla

benzerlik ifade etmektedir. Nitekim Ömer Nasuhi Bilmen bu hususta şu tespitlere yer

vermektedir: Şâhitler hakkında cerh iki kısımdır. Birisi cerh-i mücerred ki, hukukî bir değere

sahip olmayan iddialardır. “Şâhitler fesekadandır” veya “âdetleri zinadır ve şürb-i hamrdır”

kabilinden olup, ne Allah hakkı ne de kul hakkı ifade etmeyecek sözler gibi. İkincisi hukukî

değer ifade eden ve sorumluluk gerektiren iddialardır. “Bu şâhitler benim şu kadar paramı

çaldılar” veya “bu şâhitler benim aleyhime şâhitlik etmemek üzere benden şu kadar meblağ rüşvet

aldılar” diye iddia etmek gibi. Çünkü bu iddialar ispat edilebilir niteliktedir, ispat edildikleri

takdirde de gerekleri icrâ edilir754

.

Yemin, sözlükte “kuvvet” demektir. İslâm hukukunda ise “bir haberin iki tarafından birini

Allah Teâlâ’nın mübarek ismini zikr ile veya bir şeye talik suretiyle takviye etmektir”. Mesela

“Vallahi şu iş şöyledir” sözü bir yemin olduğu gibi, “şu iş şöyle değilse kölem azad olsun”

denilmesi de bir yemindir. Hak Teâlâ’nın mukaddes ismine yapılan yemine “kasem” de

denilir755

.

Fetvâlarda yemin esnasında kullanılan “Tanrı hakkı içün” tabirinin yemin sayılıp

sayılmayacağı problem olmuş, Ebussuûd Efendi de bunun yemin olamayacağını gerekçesi ile

açıklamıştır: “Vallahi” yemîn olup “tanrı hakkıyçün” demek yemîn olmamanın vechi nedir? el-

Cevâb: “Tanrı hakkıyçün” Türk dilinde ma’nâ-i kasem ifâde etmediği içindir756

.

ş- Şer’î Ölçüler

Şer’î ölçüm birimlerinden olan dönüm metre sisteminin uygulandığı döneme kadar adım,

zira ve arşın gibi yöntemlerle ölçülürdü. Metre sistemine kadar ki dönemde örfî dönem ve

751 Bilmen, Hukûk-i İslâmiye, VIII, 118. 752 Bilmen, a.g.e., VIII, 119. 753 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 129a. 754 Bilmen, a.g.e., VIII, 157. 755 Bilmen, a.g.e., VIII, 121. 756 Düzdağ, a.g.e., s. 138; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3406, vr. 50a.

120

şerî’ dönüm olmak üzere iki kısım dönüm tanımı yapılmıştır. XV-XVI. Yüzyıl Osmanlı

sancak namelerinde “hatavât-ı mütearife ile 40 hatve yerdir tûlen ve arzan” veya “yürümek

adımıyla eni ve uzunu kırkar adım yer” olarak tarif edilen örfî dönüm geniş adımlarla yürüyen

dönümcünün adımı ile 1600 adımkare; şer’i dönüm ise 1600 mimar arşını kare yani 916.8 m2

veya 919.302 metrekare olarak kabul edilmiştir. Bu tanımlamalara rağmen dönüm miktarı

yörelere göre değişiklik arzetmiştir. İstanbul ve yöresinde bir dönüm 1225 mimar arşını kare

(701.9 m2), Anadolu’da 2025 mimar arşını kare (1160.4 m2), Mısır, Irak ve İran’da 3600

mimar arşını kare (2062.9 m2) olarak uygulanmıştır. 1881’de metre sisteminin

uygulanmasından itibaren adı “cedid dönüm” olan ölçü bu tarihte 2500 m2 olarak kabul

edilmiş, 1945’den beri de 1000 m2 kabul edilmektedir757

.

Zirâ’ tabiri mimar arşını için kullanılan bir tabirdir. Osmanlıda arşın, parmak ucundan

dirseğe kadar olan kol boyundan alınmıştır. Çarşı arşını ve mimar arşını olmak üzere iki

türlüdür. Çarşı arşını kumaş ölçmek için kullanılırdı ve 68 santimetre boyunda idi. Bunun

sekizde birine Rubu, on altıda birine Kerah denilirdi. Daha pahalı olan ipekli kumaşlar içinse

Endâze adlı 60 santimetrelik bir ölçü kullanılırdı. Mimar arşını ise 75.8 santimetre olup, Zira

veya Zirâ-ı Mimarî olarak bilinirdi. Karın karına verilmiş altı arpa bir parmak, on iki parmak

bir kadem, iki kadem bir zira’ idi. İki buçuk zirâ’ ise bir kulaç sayılırdı758

.

Sancaknamelerde tanımlanmış olan dönüm-i şer’î Ebussuûd Efendi fetvâlarına da

yansımış, o da: “Kütüb-i fetvâda mestûr olan cerîb-i zirâ milk ile eni uzuni altmış zirâ'dır. Zirâ-ı

milk racül-i vasat kabzasıyla yedi kabzadır. Zirâ-ı âmmeden bir kabza zâiddir ve bazı meşâyih kendi

diyârları cerîbin beş kabza zirâ'la yüz zirâdır, taayyün etmişlerdir. Bazı dahi altmış menn tohum

ekmeğe kâbil olandır demişler, bazı dahi elli menne mütehammil olandır demişler” diyerek

fukahânın görüşlerini naklettikten sonra: “Amma Şeyhülislâm Hâherzâde ‘sahîh budur ki, her

diyârda mu'tâd-ı kadîm olan ma'rûf olan mikdardır. Zikr olunan mekâdîrin birisi mukarrer ve lâzım

emir değildir’ deyû tahkîk etmiştir. Muhtâr dahi oldur759

” diyerek bu konuda örfü hakem kabul

eden görüşü haklı bularak tercih etmiştir.

Zira’ konusunda da “Zirâ-ı şer'î ne mikdardır?” sorusuna şu Cevâbı vermiştir: “Zirâ-ı kirbâs

yedi kabzadır. Zirâ-ı mesâha yedi kabza bir ısba' kâimedir760

”.

757 Emecen, Feridun, “Dönüm”, DİA, IX, 521. 758 Sertoğlu, Mithat, Osmanlı Tarih Lugatı, İstanbul, 1986, s. 19. 759 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 29b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3729, vr. 106a. 760 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 29b. Slm. Ktp., Esad Ef., 800, vr. 235b; el-Vikaye kenarı, Slm. Ktp., Esad Ef., 800,

vr. 235b.

121

t- Talâk-ı Bâin

Sözlük manası “boşamak, maddi ya da manevi bir bağdan kurtulmak” manasına gelen

Talâk bir fıkıh terimi olarak şu şekilde tanımlanmıştır: “Akd-i nikâhı lafzı mahsus ile filhâl veya

filmeâl ref ve izale etmektir”761

. Ric’î ve bâin olmak üzere iki kısma ayrılmaktadır. Geri dönüş

imkanı vermesinden dolayı bu ismi alan ric’î talâk “Zevceye takarrubden sonra vaki olub

sarahaten veya işareten üç adedine veya bir i’vaza mukarin olmayan ve beynûnete delalet eder bir

vasıf ile mevsuf ve bir şeye teşbih edilmiş bulunmayan talâk” 762

olarak tarif edilirken bâin talâk

şu şekilde tanımlanmıştır: “Zevceye takarrubdan evvel vaki olan veya tekarrubdan sonra

beynûneti ifade eder kinâî bir lafız ile ikâ edilen veya sarih bir lafız ile yapılıp da sarahaten veya

işareten üç adedine veya bir i’vaza mukarin bulunan veya beynûnete delalet eder bir vasıf ile tavsif

veya bir şeye teşbih olunan talâkdır”763

.

Tanımlardan da anlaşılacağı üzere bâin talâkı ric’îden ayıran önemli farklardan birisi

boşama lafızlarının şiddet vb. beynûnete delâlet eden nitelikte olmalarıdır. Ebussuûd Efendi

özellikle Osmanlı halk dilinde hangi vasıfların beynûnete delalet edip etmeyeceği hususunda

şu ifadelere yer verir: “…’Keffâretsiz fetvâsız’ demek talâkı şiddet ile vasf etmektir talâk şiddet ile

boş ol deyicek talâk -ı bâin vâki olur, ric'î olmaz764

”.

u- Ta’zîr-i Belîğ

Ta’zîr cezâları “hakkında muayyen bir ukubet, bir hadd-i şer’î mevcud olmayan cürmlerden

dolayı tatbik edilecek te’dîb ve cezâ” şeklinde tanımlanmaktadır765

ve onyedi çeşit olduğundan

söz edilmektedir766

. Yapılan tarif tazir cezalarınnın bu sayı ile sınırlı olmadığını

göstermektedir. Kırpaç, hapis, sözlü ihtar ve tevbih şeklinde sınıflandırılan bu cezalarda,

suçlunun sosyal konumunun ve cezanın tesirinin göz önüne alınması gerektiğini söyleyenler

de olmuştur767. Bu çeşitlerden birisi de “darb” (dayak)’tır. Bu, suçlunun el ile veya bir değnek

ile dövülmesinden ibarettir768

. Değnekle dövmenin alt miktarı hâkimlerin takdirine

bırakılmıştır. Bazı kaynaklarda ise alt miktarın üç darbeden aşağı olmayacağı ifade edilmiştir.

761 Bilmen, Hukukî İslâmiye, II, 175. 762 Bilmen, a.g.e., II, 175. 763 Bilmen, a.g.e., II, 175. 764 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 43a. 765 Bilmen, a.g.e., III, 305. 766 Bilmen, a.g.e., III, 306. 767 Karaman, Hayreddin, Mukayeseli İslam Hukuku, İstanbul, 1991, I, 148. 768 Bilmen, III, 307-308.

122

Üst miktarı ise İmam-ı Âzam’a göre otuz dokuz, İmam Ebû Yusuf ve Züfer’e göre ise yetmiş

dokuzdur769

.

Fetvâlarda ta’zîr konusu yalın halde “ta’zîr” olarak geçtiği gibi, “ta’zîr-i belîğ”, “ta’zîr-i

şedîd” gibi tabirlere yer verilmiş ancak tanımlayıcı herhangi bir açıklamaya rastlanmamıştır.

Ebussuûd Efendi’den nakledilen fetvâlarda onun bu konuda, fıkıh kaynaklarında geçtiği

şekliyle fetvâ verdiği gibi, kaynakların dışına çıktığı da görülmektedir. Nitekim o: “Ta’zîr-i

şedîd ne mikdarı değenek olur, habs-i medîdin zamanı ne mikdar olur, beyân buyurula?”

şeklindeki bir soruya “Re’y-i hâkime mufavvazdır770

” Cevâbını vermiştir. Kaynaklar darb ile

olan ta’zir için üst sınır belirlemiş iken, Ebussuûd Efendi burada, konuyu hâkimlerin görüş ve

takdirine havale ederek bu anlayışın dışına çıkmıştır. Aynı husustaki diğer bir fetvâsında da

İmam Ebû Yusuf ve Züfer’in görüşlerini esas almıştır: “Ta'zîr-i belîğ kaç değenektir? el-Cevâb:

Yetmişdokuz değenekdir771

.

ü- Vakıf Senetlerindeki “Batnen ba’de Batnin” vb. Tabirler

Özellikle vakfiyelerde problem olarak ortaya çıkan “nesil” ve “batn” tabirleri ile ilgili

olarak Ebussuûd Efendi “Neslen ba’de neslin” tabiri ile “ batnen ba’de batnin” tabirinin

birbirinden farklı olduklarını kabul ettikten sonra “ Nesil” butûn-i müteaddideye maiyyetle

Şâmildir, amma fark etmeyen avâm ve kudât ibaretlerinde, fark ile cevap verilmek müşkildir772

”

demiştir. Ayrıca, “Zeyd-i Vâkıf, vakfiyyesinde “ ( )�p� Fz )�p {�,� |#I �A� Z5��!� N A�} ��= C �> L � 4��p &

��,�� 9��# {�,� |# r&�� $ )M� 9�� )” (oğulları ve oğullarının oğulları tükenirse –ki bundan Allah’a

sağınırız- adı geçen vakıf oğlunun neslinden olan kızlarına olur, onlar da tükenirse o zaman fakirlere

olur) deyû kaydetse, hâlen ebnâ ve ebnâ-i ebnâ olmayıp, benât ile ebnâ-i benât bile müstahik olur

mu?” şeklindeki bir soruya, “Benât-ı sulbiyye olmayıcak olurlar. Neslinden benât ile neslinden

ebnâ beraberdir. “ Nesil” evlâd-ı zükûr ile evlâd-ı benâta mütenâvildir773

” Cevâbını vermiştir.

Konuyla bağlantılı bir diğer meselede de şu açıklamaları yapmıştır: “lafz-ı “ nesil” , “ batın” gibi

tabaka-i vâhideye munhasır değildir. Butûn-i müteaddidey-i muayyenle muntazımdır. Vakfiyyede:

“alâ neslin” dese evlâd-ı sulbiyyesi ve ahfâdı ve onların evlâdı ve in-sefelû maiyyetle galle-i vakfa

müstahıkdır. “Ba’de neslin” ibareti, “karnen ba’de karnin ve cîlen ba’de cîlin” kaydı gibi te’bîd-i

âdîye mahmûldür. Aslah olanlar cümle dâhillerdir. Mukaddem ve muahhar cümle müsâvilerdir774

”.

769 Âlim b. Alâ el-Hindî, el-Fetâvâ’t-tatarhâniyye, (thk. Kadı Seccâd Hüseyin), Beyrut, 2004, V, 98. 770 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 69a. 771 Mecmûatü'l-fıkh, Slm. Ktp., Esad Ef., 943, vr. 66a (Kenar kayıt) 772 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 95b. 773 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 95a. 774 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 95a.

123

“Batnen ba’de batnin” tabiri ile ilgili olarak bir diğer fetvâda “Batnen ba’de batnin kaydı

olıcak batn-ı evvel var iken sânî ve sâlis nesne alımaz” demiş, ardından “Bu sûrette lafz-ı

sümme’de ihtilaf olsa mânâ-yı sahîh nedir?” şeklindeki bir soruya da “Sümme lafzında ihtilaf

mümkin değildir. Manası ‘sonra’ demekdir. Amma bu maddede tertibe medar olan ‘batnen ba’de

batnin’ kaydıdır. Zürriyyet batn-ı vâhide mahsus değildir. Lafzı ‘nesil’ gibi, butûn-i müteaddideye

ıtlak olunur. Sümme lafzı âhâd-ı butûnda tertibe delâlet edemez775

”.

v- Zamân-ı Medîd

Fetvâlarda bir kişinin lûtîlik ile meşhur olduğu, ancak bu günahından tevbe edip kendisini

düzelttiği ifade edildikten sonra bu haliyle imâmet görevine talib olması halinde bu talebinin

yerine getirilip getirilemeyeceği sorulmuş, Ebussuûd Efendi de tevbesinin üzerinden “zamân-ı

medîd geçti ise olur” Cevâbını vermiştir. Bunun üzerine müsteftî, tevbenin üzerinden altı ay

veya bir yıl geçmesinin zamân-ı medîd’den sayılıp sayılmayacağını sormuş, Ebussuûd Efendi

önce “olunur” demiş, ardından “tamam salah ve takva üzere mukarrar ise776

” diyerek belirli bir

süre geçmesinin de yeterli olmayacağını ifade etmiştir.

Zamân-ı medîd kavramı ile bağlantılı kavramlardan bir diğeri “nice yıllar777

” tabiridir.

Tabirin geçtiği fetvâda bir açıklamaya yer verilmemiş ise de aynı konudaki diğer fetvâlarda

bunu açıklayıcı tabirlere yer verilmiştir: “Muhalled (ömür boyu) 778

“ , “üç yıl mikdarı779

”, “birkaç

yıl780

”.

y- Zekat / Cizye Nisabı

Müslümanlara zekatın vücûbiyeti için gerekli olan nisab miktarı fetvâda şöyle ifade

edilmiştir: “Zeyd havâic-i asliyyesinden fazla sekiz yük akçeye kadar olsa, üzerine yıl geçmek ile

şer’an zekat lâzım olur mu? el-Cevâb: Sekizyüzkırk olıcak olur781

”.

Zimmilerden alınan cizye konusundaki fakirlik / zenginlik kriterine önceden temas

edilmişti. Alınacak miktar konusuyla ilgili fetvâlar ise şöyledir: “Zimmîlerden cizye almakda

mal cihetinden a’lâ ve ednâ ve evsat olanlar ne makûle kimesnelerdir. Her birinin bi hasebi’ş-şer’

cizyeleri ne mikdar olur? el-Cevâb: Amele kâdir olan kâfirin ikiyüz dirhemi şer’îye kâdir olmaya, ol

makûle ednâdır, on iki dirhem-i şer’î cizye alınub; ikiyüz dirhem şer’iye kâdir olub amele kâdir olan

775 Fetâvâ-yı Ali Efendi, Slm. Ktp., Esad Ef., 1082, vr. 53b (Kenar kayıt) 776 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 30a. 777 Düzdağ, a.g.e., s. 153 778 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 203a. 779 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 206a. 780 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 206b. 781 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 22a; Düzdağ, a.g.e., s. 63; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr.

38b.

124

evsat makûlesidir olunca anlardan (yigirmi dört)782 dirhem-i şer’î cizye alınur. Onbin dirhem-i şer’îye

mâlik olan a’lâ makûlesidir, anların cizey-i şer’iyyeleri (kırksekiz)783 dirhem-i şer’îdir. Ebussuûd.

Cevâb-ı şerîf olan on bin dirhem kaç bin akçe olur? el-Cevâb: Şimdiye değin cari olan akçe ile kırk

iki bin eder, yeni akçe ile kırkbeş akçe olur784

”.

Dirhem ağırlık ölçüsü ve para birimi olarak kullanılmış bir birimdir. Ağırlık birimi olarak

bir okkanın dörtyüzde biri, 3.148 gramlık veznin adı idi. Şer’an yetmiş tane ortay boy arpanın

ağırlığından ibaret idi. Sultan Orhan zamanında verilen bir karar mucibinci şer’î dirhemin

dörtte biri olmuştur785

. İslâmî dirhemin teorik ağırlığı 2.97 gramdır (14 kırat)786

.

Osmanlı dönemi uygulamasında dirhem örfî ve şer’î olmak üzere iki kısma ayrılmıştır.

Örfî dirhem 16 kırattan ibaret gümüşe denilmiştir787

ki bu da 2.30 grama tekabül etmektedir788

.

Din âlimlerinin bazılarına göre zekatta, diyette ve sâir hususlarda her yerin örfi dirhemi

muteberdir. Ancak bu dirhemin dirhem-i şer’î’den noksan olmaması gerekir. Noksan olduğu

takdirde dirhem-i şer’î geçerli olur. Dirhem-i şer’i ise 14 kırat gümüşe denilir. Orta

büyüklükte yetmiş arpa tanesinin ağırlığıdır. Zekatte, mehirde, diyette, hırsızlık nisabında

muteber olan bu dirhemdir. Hz. Peygamber zamanında 20, 21, 10 kırat ağırlığında üç türlü

dirhem vardı. Halife Ömer (ra) zamanında bunlar birleştirilerek ortası olan 14 kırat bir dirhem

kabul edilmiştir789

.

Akçe Osmanlı Devleti’nin ilk zamanlarından 1687 yılına kadar kullandığı para birimidir.

Rumca Aspro kelimesinin Türkçeye aktarılmış halidir. Osmanlı döneminde muhtelif şekiller

alan akçe Kanuni döneminde 3.75, 3.50, 2.75 ve 2.5 kırata kadar düşmüş, sonra da yüz dirhem

gümüşten beşyüz akçe kesilerek uygulamada istikrâra gidilmiştir790

. Yapılan tespitlere göre

yüz dirhem gümüşten XVI. yüzyılda âdet, ağırlak ve gram karşılığı şöyledir: 1572 yılında 450

âdet ve 0.682 gr.; 1584-1586 tarihlerinde 800 âdet ve 0.384 gram791

.

Fetvâ metninde dirhemin örfî ya da şer’î olduğu yönünde bir açıklama yer almaktadır.

Şer’i kabul edildiği takdirde Ebussuûd Efendi zamanında gayr-i müslimlerden, 594 gram

782 “yigirmi” Düzdağ, a.g.e., s. 97 783 “kırk” Düzdağ, a.g.e., s. 97 784 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 77b; Düzdağ, a.g.e., s. 97 785 Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri, I, 454. 786 Sahillioğlu, Halil, “Dirhem”, DİA, IX, 370. 787 Pakalın, a.g.e., I, 454. 788 Sertoğlu, Osmanlı Tarih Lugatı, s. 86. 789 Pakalın, Tarih Deyimleri, I, 454. 790 Sertoğlu, a.g.e.., s. 11-12. 791 Sahillioğlu, Halil, “Akçe”, DİA, II, 226.

125

gümüşe sahip olmayanlar fakir; 594 gram gümüşten 29.700 grama kadar olanlar orta hal;

29.700 gramdan yukarısı ise zengin kabul edilerek haraç alınır. Örfî dirhem kabul edilirse 460

gram gümüşden az mala sahip olanlar fakir; 23.000 grama sahip olanlar orta hal, bundan

yukarısına sahip olanlar da zengin sınıfından sayılır.

Cizyede ise 594 gram gümüşü olan fakir sayılır, ondan 35.64 gram gümüş alınır. 594

grama sahip olup aynı zamanda çalışabilenler orta halli sayılır, bunlardan 71.28 gram alınır.

29.700 grama sahip olanlardan ise 142.56 gram alınır.

Bu fetvâlar Ebussuûd Efendi’nin dirhemin belirli bir istikrâra oturmasında rol oynamış,

Peygamber (s.a.v.) zamanından beri inişli çıkışlı bir yol izleyen dirhemin, yukarıda da ifade

edildiği üzere Kanuni döneminde geçici de olsa istikrâra kavuşmasında etkili olmuştur.

B- AKAİD-KELAM

Fetvâ usûl kaynakları, fetvâlarda itikadi meselelere zaruret olmadıkça girilmemesi

taraftarıdırlar. İbn Hamdân bu hususta şunları kaydetmiştir: Müftüye, risalet, rububiyet,

müteşabihat gibi büyük alimlerin dışındaki kişileri ilgilendirmeyen konularda soru

yöneltildiği zaman, sorunun gereksiz yere ya da kötü amaçla kullanılacağı kanaati de hasıl

olmuşsa, bu gibi sorulara asla cevap vermemelidir. Sorunun meşru bir gaye ile sorulduğunu

fark ettiği zaman da nazik ve yumuşak bir üslup ile cevaplamalı, müsteftiyi tatmin edebilmek

için de cevabını sözlü vermelidir792.

Burada fıkıh konularının dışında fetvâlarda sıkça yer alan bazı konular üzerinde

durulacaktır ki bunlar itikâdî ve tasavvufî meselelerdir.

Fetvâlarda itikâdî meselelere, kavramlar ve konular olmak iki şekilde yer verildiği

görülmektedir. Bundan dolayı burada önce konular ardından kavramlara özetle yer

verilecektir. Akâid-Kelâm ve tasavvuf konuları esasen düşünce tarihinin problemleri

olduğundan dolayı da tespitlerle yetinilip, yorumlara girilmeyecektir.

1- Konular

Çeşitli itikâdî ve kelâmi konuların Ebussuûd Efendi fetvâlarına konu teşkil ettiği

görülmektedir. Bunlardan itikâdî konularla ilgili olan meseleler ışığında Osmanlılarda imân

esaslarını görebiliriz. Esasen bu meseleler ve çözümlerin Matüridî-Eş’arî çizgisinin neresinde

durduğu daha fazla önem arzetmektedir.

792 İbn Hamdân, “Sıfatü’l-fetvâ”, a.g.e., s. 260-261.

126

Ebussuûd Efendi’ye göre, “dîn-i islâm ve millet’den olabilmek için ‘Hak Teâlâ’nın

vahdaniyyetine ve Rasûlullah’ın (sallâllâhu aleyhi ve sellem) nübüvvetine ve şerîat-i şerîfenin

hakîkatine itikâd etmek avâma kifâyet eder. Mefhumlarına ve tefâsîli ahkâmına vukûf-i tafsîlî lâzım

değildir793

”. “Hakikat-ı İslâm nedir bilmeyenler Müslüman olur mi? el-Cevâb: Tabirine kâdir

olmayub icmâl üzere tevehhüdde ve nübüvvüte kail olan kâfir değildir794

”. Ebussuûd Efendi bu

fetvâlarda taklîdî imânı yeterli görüp tahkîkî imânı zorunlu görmemektedir.

Hangi dinden olduğunu bilmeyen kişinin Müslüman sayılıp sayılamayacağı hususunda

“Din u imân bilmemek ile kâfir olur795

” diyen Ebussuûd Efendi, peygamberini bilmeyen kimseler

için de aynı fetvâyı vermiştir796

. Tasdik ve ikrârı olduğu halde, “Müslim” kelimesinin “Tasdîk

bi’l-cinan ve ikrâr bi’l-lisan idügin bilmeyüb ve Zeyd’e imân ve İslâm’dan sual olundukda bilmezin”

diyen bir kişiye “ta’zir lâzımdır. Tecdîd-i imân ettirilür” diyen Ebussuûd Efendi, “bu sûretde

Zeyd’e küfür lâzım olmaz, diyene nesne lâzım olur mi?” sorusuna “ihtiyât ol dahî tecdîd-i imân

etmek gerekdir797

” demiştir.

İman-Amel ilişkisi konusunda da, ameli imânın cüz’ü sayan bir müsteftî’nin, “Hakk

Sübhanehu ve Teâlâ’nın vahdaniyetine ve Rasûlullâh sallellâhu aleyhi ve sellem’in risâletine ve

getürdügi ahkâm-ı şer’iyyenin cem’îsine ikrâr ve tasdîk edenin imânı şeytan aleyhilla’nenin imânına

benzer, belki amel vücud bulmak gerekdir, imânı sahîh ola” şeklindeki bir iddiasına, “terk-i amel

üzerine musırr olıcak şeytanın imânının ayni olmaz, amma çok farkı yokdur798

” şeklinde cevap

vermiştir. Böylece o, ameli imânın bir cüzü saymayarak, amelsizliğin imânı zayıflatacağını

ifade etmiş olmaktadır.

a- Aslah Alellah

Kelâm kaynaklarında “aslah alellah” olarak bilinen, insan için en hayırlısını yaratmanın

Allah’a zorunlu olup olmadığı meselesi Ebussuûd Efendi’ye sorulmuş, o da “Bârî Teâlâ hazreti

üzerine asla bir nesne vâcib olmak yokdur, her hayr ve salâh ki aleme fâyızdır, mahz tefaddul ve

ihsan ile fâyızdır799

” diyerek kaynaklarda yer alan temel prensibi tekrarlamıştır.

b- Cennet ve Cehennem

Fetvâlarda Cehennem azabı, Cennet ile Cehennem arasındaki Arâf, Cennet hurileri ve

Cennet’te konuşulacak dil konularına temas etmiştir. Ona göre müslümanlar cehennemin

793 Düzdağ, a.g.e., s. 176; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 214a. 794 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 214a. 795 Düzdağ, a.g.e., s. 112; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 214a. 796 Düzdağ, a.g.e., s. 112. 797 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 214a. 798 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 214a-b. 799 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 218b.

127

üzerinden geçerken cehennemin ateşi söner800

. Cennet ile cehennem ortasında olan “Araf”, “bir

sûr-i refi’ ya da bir derece-i mütevessıtadır”. Burada birinci manaya göre “enbiyâdır”, ikinci

manaya göre ise “hasenâtı ve seyyiâtı beraber olanlar” duracak, sonra “Bârî Teâlânın fazlı

rahmeti ile cennete girerler”801

. Cennetin anahtarı “eşhedü en lâ ilahe illallah ve eşhedü enne

Muhammeden Rasulullah” sözüdür802

. Cennet hurileri dünyadaki insanlar gibi nefes alırlar803

.

İnsanlar cennete damarlarındaki kanları ile girerler804

, dil olarak Farsça konuşurlar805

.

Ebussuûd Efendi burada âhiret hayatının cismânî ya da rûhânîliği gibi önemli bir konuya

temas ettiği ve bu hayatın cismânîliği yönünde bir anlayışa sahip olduğu görülmektedir.

c- Elfâz-ı Küfür

Osmanlı fetvâ mecmûalarının hemen bütününde görülen, Ebussuûd Efendi fetvâlarında da

ayrı bir yer işgal eden önemli bir problem elfâz-ı küfür, diğer bir ifade ile dinden çıkarıcı,

irtidadı gerektiren söz ve davranışlardır. Bu gibi sözleri söleyen ya da davranışlarda bulunan

kişilerin tecdîd-i imân ve tecdîd-i nikâh etmeleri gerektiği bilirtildiği gibi bazı fetvâlarda

ta’zîr-i belîğ gerektiğinden de söz edilmiştir. Bu kelimelerin hataen söylenmiş olması durumu

değiştirmediği gibi, 806

tecdîd-i imân konusunda kişinin yalnız başına imânını tazelemesi

yeterli olmayıp, bunun hâkimin huzuruna çıkarak yapılması gereken bir işlem olduğu da

“ismden halâs da yoksa hâkimü’l-vakte iletüb elbette tecdîd-i imân ettirmek lâzımdır807

” şeklinde

bir fetvâ ile açıkça belirtilmiştir. İbâdetlerinden “salatın iâdesi lâzım değildir, haccın iâde

lâzımdır808

” denilmiş, guslün gerekmeyeceği809

, irtidât ile meydana gelen boşanmanın “talâk”

olmayıp “fesih” sayılacağı810

dolayısıyla bunda üç defa tekrarlanması halinde “hulle”ye ihtiyaç

duymadan nikâh yenilemenin mümkün olduğu, ancak erkeğin irtidadı sebebi ile boş olan

kadının rızâsı ile nikâh tazelenebileceği dolayısıyla nikâha zorlanamayacağı; bunun aksine

kadın “kasd ile küfür söyledikde” kadın “fesh-i nikâhla bâin” olacağından, “ta’zîr-i belîğ ile İslâm’a

getürdükden sonra Zeyd cebr ile tecdîd-i nikâh eder” dolayısıyla “İslâm’a geldikden sonra hâkim

800 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 19a. 801 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3341, vr. 168b. 802 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 1074, vr. 2a; vr. 1a. (Kenar kayıt). 803 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 18b. 804 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 18b. 805 Mecmûa, Slm. Ktp. Esad Ef., 3463, vr. 1a. 806 Düzdağ, a.g.e., s. 46 807 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 215a. 808 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 215a. 809 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 6a 810 Düzdağ, a.g.e., s. 46

128

iki şâhid mahzarında Zeyd’e nikâh etmekle Zeyd’in menkûhesi olur, cebr ile evine alur gider”

denilmiştir. Yine talâk ile ilgili olarak, kadının mürtedde olması ile “Rivâyât-ı zâhirede bi-lâ

talâk firkat vâk’i olub avret habs olunub tecdîd-i îmân ve tecdîd-i nikâh lâzım811

” olduğu özellikle

belirtilmiştir. Mürted olan bir kişinin “tecdîd-i imân ve tecdîdi nikâh etmedin zevcesini üç talâk”

boşaması da geçerli sayılmıştır812

.”

İrtidadı gerektiren söz ve davranışlar Cami görevlilerinin görevlerine devam edebilmeleri

için “izn-i cedîd 813

gerektirdiği gibi, kadılar için de “tecdîd-i berât”814

gerektirdiği ifade

edilmiştir. Bir fetvâda öfke halinde “filân kadılığı taleb edersem, dahi verdiklerinde kabûl

edersem, Allahu Teâlâya şirk getirmişlerden olayım” diyen bir kadıya “tecdîd-i îman ve azl-i ebedî”

gerektiği belirtilmiş, gerekçe olarak da “bu makûle söz söyleyen kazâya lâyık olmaz815

”

denilmiştir. İrtidât suçu sebebiyle görevinden azl edilen bir kişinin, izn-i cedîd olmaksızın

imâmete geçip namaz kıldırması da mekrûh kabul edilmiştir816

.

Elfaz-ı küfürden Peygambere hakaret ya da sövmenin hükmü diğer meselelerden ayrı

olarak ele alınmış ve zındıklık derecesinde olan söz ve davranışlarda Hanefî mezhebinde

hâkim görüşün dışına çıkılmıştır.

Fetvâlarda “Tecdîd-i imân ve tecdîd-i nikâh” gerektiren hususlardan tespit edilebilenler

şunlardır: Evlilik ile ilgili olarak “Evlenmek te’lîf edenin evi yıkılsun”817 demek, hîle-i şer’iyyeler

için “Hîledir, … aldatmaktır”818 demek, Müslüman oldukdan sonra zarûret olmaksızın “Daima

kâfir şapkasın ve libasın” giymek819

, bir köy halkının toplu olarak namazı terk edip bunda ısrarcı

olmaları820

; “Bismillâh, Allah-u ekber” diyerek domuz kesmek821

; “Her bar ki namaz kılsam işim

olmaz, nice kılayın şul tükenmez namazı”822

demek; bir kadının kocasını “Can alıcı”ya (Azrail a.s.)

benzetmesi –ki bu davranışın irtidâdı gerektirdiği gibi, nikâhın talâk-ı bâin ile düşeceği ve de

“darb-ı şedîd ile tecdîdi imân ve tecdîd nikâh” 823 gerektirdiği belirtilmiş-; bir müslümanın bir

811 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 61a 812 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 61b. 813 Düzdağ, a.g.e., s. 67; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 24a. 814 Düzdağ, a.g.e., s. 176-177 815 Düzdağ, a.g.e., s. 134. 816 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 109b. 817 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 61a 818 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 106b. 819 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 187a. 820 Düzdağ, a.g.e., s. 60; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 27a. 821 Düzdağ, a.g.e., s. 113. 822 Fetâvâyı Abdurrahim, Slm. Ktp., Aşir Ef., 137, vr. 38a. (Kenar not, Min hattihi kayıtlı) 823 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3341, vr. 168b.

129

papaza “Sen ben papas”824

demesi; âyet-i kerimelerin maksadına ve manasına aykırı

yorumlarla yorumlanması825

; “Müslim lafzının manasını tasdîk bi’l-cinân ve ikrâr bi’l-lisân idügin

bilmeyüb” ve “imân ve İslâm nedir” diye sorulduğunda “Bilmezin” demek -bu gibi durumlardaki

kişiler için “küfür lâzım” diyenler de ihtiyât ile tecdîd-i imân etmelidir- 826

; “Kafir olma”

cümlesini şart koşarak bir şey söyleyip, sözünü yerine getirmemek827

; “Gel şerîate gidelim”

denildiğinde “Varmazın” diyerek itiraz etmek828

; bir kişinin alacaklısına “Malım yokdur malım

alasın imânım yokdur, imânım alasın829

” demesi; “Amr’dan akça alınmak değil veren tanrı canın

almaya830

” demek; yaptığı bir işe pişman olan bir kişinin tevbe sadedinde “Estağfirullah kâfir

idim Müslüman oldum831

” demesi; bir kötülüğü engellemeye çalışan bir kişinin nehy-i ani’l-

münkerini kabul etmeyerek “Dininüz gitdi” demek, “Nehy-i münker etmekle din gider demekdir”

manasına geldiği için açık küfür sayılıp, tecdîd-i imân ve tecdîd-i nikâh gerektirdiği832

ifade

edilmiştir-; “Şeriat-ı şerîfeye mütenâkız kelâmın küfür idügine tereddüd” etmek833

; “Fülân fiili fülân

gün etmezsem kılblem şuna dönsün deyüb işlememek” -“kâfir olayın demekden kinâye” olduğu

için küfrü gerektirmiştir-834

; “Fülân fiili işleyicek olursam Ka’be’ye taş atmışlardan olayın”

dedikden sonra o işi yapmamak835

; Allah Teâlâ’nın melek gibi insan suretinde görünmesinin

mümkün olduğunu ve hatta gördüğünü iddia etmek836

; hakkı olmayan aldığı akçaya “Haramdır”

diyen kimselere “Haram taştır” demek837

; “Arakın sekri haramdır, katrası değildir”838

demek;

“Kahveyi fısk-ı hamri içdikleri üslub üzerine kahvehanelerde yahud müstakil meclisde telehhi içün

evza-ı mutad üzerine içmeyi” helâl kabul etmek839

; bir kişinin eşine “Min ba’d seninle bir döşeğe

girüb yatursam dinim kafirün olsun” dedikten sonra aynı döşeye yatması840

. Bunların yanında

824 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 225b. 825 Düzdağ, a.g.e., s. 85-86 826 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 214a. 827 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 66b. 828 Düzdağ, a.g.e., s. 113. 829 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 215a. 830 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 225b. 831 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 215b. 832 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 220b; Düzdağ, a.g.e., s. 200. 833 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 227b. 834 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 66b. 835 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 66b. 836 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 225b-226a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 117a. 837 Düzdağ, a.g.e., s. 114. 838 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 190b; Fetâvâ-yı Ali Efendi, Slm. Ktp., Aşir Ef., 138, vr. 190b (kenar kayıt); el-

Halebî, Mültekâ’l-ebhur, Slm. Ktp., Esad Ef., 994, vr. VIa. 839 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 191b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3697, vr. 17b. 840 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 109b.

130

“Mümkinat ayn-i bârîdir” demek küfür, “Sıfâtullah zâtullâhın aynidir” demek ise bid’at841

kabul

edilmiştir. Semavi dinlere küfretmenin tecdd-i imânı gerektirdiği ancak “Ağıza şetmde ta’zîr-i

beliğ ile iktifâ olunup ve tevbe teklif”i ile yetinileceği ayrıca, “Din ve îmâna şetm olunduğuna râzı

olan dahi842” kafir olacağı söylenmiştir.

Bir kişinin “Allah Teâlâ sağ olsun” şeklindeki sözü ile ilgili olarak, “Eğer karîbinin veyahud

istinâd ve itimâd etdügi kimesnenin fevtî esnâsında Hak Sübhanehu ve Teâlâ hazreti ile iktifâ edüb

sâir mevcudâtdan istiğnâ göstermek tarîki ile söyledi ise olmaz, bazı mütevekkilînden ve $ @� ~��

(@� �E �� L /�� ` �E �� L ,� ~�� beyti kütüb-i muteberede min gayr-i nekir menkûldur, eğer

istihfâf ve istihzâ tarîki ile yahud Hakk Sübhanehû ve Teâlâ Hazreti dahi fevt ve fenâya kabil olmağı

îhâm etmek vechi ile latife söyledi ise küfürdür, tecdîd-i imân tecdîd-i berat lâzım olur843

”

denilmiştir. Bunun gibi cahil birisinin “Amr-ı ehl-i ilme senin alacanı karacanı yefalliyeyim”

demesi halinde, “Eğer murâdı kitablar ise”844

tecdîd-i imân ve tecdîd-i nikâhı gerektirdiği ifade

edilmiştir. Bir fetvâda birisine “can alıcı” demek meleğe tahkir ifade etmiyorsa küfrü

gerektirmediği, tahkir niyeti ile söylenmiş ise o zaman küfrü gerektireceği ifade edilmiş845

,

diğer bir fetvâda da detaya yer vermeden doğrudan bu sözün imân ve nikâhı tecdîdi

gerektirdiği846

söylenmiştir.

Tecdîd-i imânın hukukî sonuçlarından birisi yukarıda da ifade edildiği gibi tecdîd-i

nikâhın gerekliğidir. Bu husus bir fetvâda daha net olarak ifade edilmiştir ki şöyledir: “Tecdîdi

imân lâzım geldügi yerde tecdîd-i nikâh dahi lâzım olur mu beyân buyurulub müsab oluna. el-

Cevâb: Her kaçan tecdîd-i imân lâzım olsa tecdîdi nikâh dahi lâzım olur. Ketebehu Ebussuûd ufiye

anhu847

”. “Tecdîd-i imân” yanında “ta’zîr-i belîğ”in gerektiği konulardan da söz edilmiştir ki

şunlardır: Küfre düşürücü söz ve davranışları birer hîle-i şer’iyye aracı olarak kullanmak -

fetvâlarda bu yöntemin özellikle kocalarından boşanmak isteyen kadınların sığındıkları bir

yöntem olduğu dikkati çekmektedir848

-, kendisine bir konuda bir şey sorulan kişinin “O nesne

imânına döndi” demesi849

, bir kadı nâibinin şer’i bir konu ile ilgili verdiği hükme “Ben senin

841 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 216a. 842 Düzdağ, a.g.e., s. 101-102; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 225a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan,

216, vr. 116a. 843 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 226a. 844 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 227a. 845 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 216b. 846 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 216b. 847 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3783, vr. 164a. 848 Örnek olarak bk: Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 61a; Düzdağ, a.g.e., s. 46 849 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 215a.

131

hükmüne kâil değilin850

” demesi; bir kişinin ağzına ve dinine “Cimâ’ lâfzı ile” sövmek -bu

sövmeyi kendi eşine yaptığı takdirde kadının boş olup istediği ile evlenme hürriyetinin

doğacağı851

-, “La’net sana da Müslümanlığına da”852

vb. meseleler.

Buraya kadar sıralanan meselelerde tecdîd-i imân ve tecdîd-i nikâh gerektiği ifade

edilirken, bazı meselelelerde “ihtiyâten” tecdîd-i imân gerektiği söylenmiştir. Nitekim bir

fetvâda, kahvenin telehhî maksadı gütmeden, tıbbi faydaları dolayısıyla içmeyi helâl kabul

etmenin ihtiyâten tecdîd-i imân gerektirdiğine yer verilmiştir853

. Yine bunun gibi bir kişinin

işletmekte olduğu mîrî arazinin boş yerleri için “Kenisenin vakfıdır, biz şehâdet ederiz Hak

keşişlerindir” diyen bir kişi için “Neuzu billah-i Teâlâ küfr olmak havfı vardır, ihtiyâtan tecdîd-i

imân eylemek evlâdır”854

denilmiş, eşine “Senin iki tane tanrın var, biris Allah –ki O büyük tanrı-,

diğeri de Amr –ki O da küçük tanrıdır” demesi ile “Hâkim tefrîk edüb tecdîd-i imân ve tecdîd-i

nikâh etmek ihtiyâta akreb855

” olacağı ifade edilmiştir.

Bir fetvâda, elfaz-ı küfrün halk tarafından bilinmediği, bunun da özellikle aile kurumu

açısından sakıncalı sonuçlar doğurduğu üzerinde durulmuş, Ebussuûd Efendi de, bu gibi

zarûrî bilgilere sahip olmamayı mazeret kabul etmemiş, ancak soruya daha net bir cevap

vermeksizin idare-i kelâm etme yolunu tercih etmiştir. “Fî zamânina ümmi tâifesi elfâz-ı küfrün

cümlesin ne idügin bilmezler elbette telaffuzdan hali değildir ol ecilden veledleri hâşâ veled-i

zinadır, fiileri dahî delâlet eder deyû hükm eylese ana ne lâzım gelür? el-Cevâb: Ğaybete hükm

değildir, firasetle söylemiş sözi, gayri vâk’i idügi muhakkak değildir. 856

ç- Gaybiyyat/Cinler

Ebussuûd Efendi’ye özellikle bazı mezarlarda meydana geldiği görülen ilginç olayların

gerçekliğini kabul etmiştir. İlgili bir fetvâ şöyledir: “Bazı kimesneler fevt olup defn olunduktan

sonra, kabrinde kefenin yudup, a’zâsına kan gelip, bedenini humret ihâta etmiş bulunsa, bu vech

üzere olmasına bir sebeb var mıdır? el-Cevâb: Vâki ise, müessir Hak Teâlâ hazretinin iradet-i

şerîfesidir. ‘Hayatında a’mâl ve ahlâkta kendine müşrik nüfûs-i şerîrenin bazı cesedine ta’llûk edip

efa’îl-i dârreye âlet edinir’ demek vardır. Kudret-i rabbaniyyeden ba’îd değildir857. Bu sûrette Vech-i

850 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 119b. 851 Düzdağ, a.g.e., s. 57-58; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 225b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan,

216, vr. 116b. 852 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 225b. 853 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 191b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3697, vr. 17b. 854 Düzdağ, a.g.e., s. 107; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 225b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216,

vr. 116b. 855 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 142a. 856 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 214b. 857 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 214a.

132

meşrûh üzerine bulunduğu takdirce, zikr olunan meyyit nice olmak gerektir? el-Cevâb: Örte

konmak gerektir, müslim adına ise zararı olmaz. Bu sûrette Bazı kimseler makberesinden çıkarıp

ihrâk etmeğe şer’an kâdir olurlar mı? el-Cevâb: Olmazlar858.

Taun hastalığının cinlerle ilgisinin olmadığı ile ilgili bir soruya da “Mizac, i’tidâlden

keyfiyet-i hassa üzerine münharif oldukta, bi-emrillâhi Teâlâ, cin dahl etmek müsteb’ad değildir859

”

şeklinde cevap vermiş ve cin vakıası ile insan hayatı arasındaki ilişkiye dikkat çekmiştir.

Bunların yanında yeni doğan bir kız çocuğunun yüzünün sağ tarafında siyah uzun kıllar

görüldüğünde bunu cinlerle bağlantılı yorumlayanlara karşı “bâtıl söz söylemişler, alamet-i

hayrdır, nice bunun emsali vâk’i olmuşdur öyle diyenlere tevbe ve istiğfar lâzımdır860

” diyerek cin

konusundaki hurafeci düşüncelere karşı çıkmıştır.

d- Haşr

Ebussuûd Efendi fetvâlarında, kelâm kaynaklarında hararetli tartışmalara sebep olan

haşrin ruhânî ya da cismânîliği meselesinde fetvâ vermiştir. Nitekim o bir fetvâsında, “Evvel

ömürden âhir ömrüne değin bâkî olub münhal olmayan eczâdır ki anâsırdan mürekkebdir861

”

diyerek haşrin cismani olduğunu kabul etmiştir.

e- İman Esasları

Fetvâlara göre, Allah Teâlâ’nın “cemîi’ emkineden münezzeh olup, gökler yerler hükmünde

ve ilminde ve kudretinde” olduğuna inanıp, “du’âda eli yukarı kaldırmak, cihet-i fevk du’âya kıble

kılındığı için862

” olduğunun idrakinde olmak gerektir.

Sıfâtullah konusunda Seyyid Şerif Cürcânî’nin Hâşiye-i Tecrid’inin evvelindeki vücub-i

zati863

konusunda geniş tahlillerde bulunmuş, “Vücûd-i mümkinât ayn-ı Bârîdir” sözünün küfrü

gerektirdiğini, tecdîd-i imân ve nikâh edilmediği takdirde katli gerektireceği, “Sıfatullah

zâtullahın aynıdır” sözünün ise “bid’at”864 olduğunu ifade etmiştir. �> &� d s �� f �� &� �� @` f (ne

sensiz bir mekan var, ne sen bir yerdesin) mısraı kütüb-i fetâvâda kelimât-ı küfürden

maduddur865

” diyerek elfaz-ı küfürden saymış; Allah Teâlâ’nın her yerde hazır ve nazır olma

858- Düzdağ, a.g.e., s. 197; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 17a; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3762, vr. 25b; Fetâvâ-yı

Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 37b. 859 Düzdağ, a.g.e., s. 182 860 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 213b-214a. 861 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 18b. 862 Düzdağ, a.g.e., s. 176; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 226b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3406, vr. 49a. 863 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 214b-215a. 864 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 225a, 227a. 865 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 226b.

133

inancını “ilmen kudreti hazırdır der ise olmaz, mekanen hazırdır dese küfür lâzım olur866

” şeklinde

yorumlamış; “Allah-u sübhanehu ve Teâlâ hiçbir mekandan hali değildir” sözü için “nesne lâzım

olmaz, mümkünden hali olmak manasına değil ise murâdı867

” şartı ile cevâz vermiş; Allah

Teâlâ’nın mekandan münezzehliği hususunda ki doğru inancın “cemî’ emkineden münezzeh

olup, gökler yerler hükmünde ve ilminde ve kudretinde deyû i’tikâd etmek lâzımdır” şeklinde

olması gerektiğini, “Du’âda eli yukarı kaldırmak, cihet-i fevk du’âya kıble kılındığı için868

”

olduğunu söylemiştir.

�` lafzı ile zikr etme hususunda “esmâ-i hüsnâ meydanda okunub ism-i müstakill etmemek

lâzım olur869

” �` zamirdir, neye ircâ eylesen ana raci olur870

” fetvâların vermiş; “el-Mâcid” isminin

Allah’tan başkasına isim olarak verilmesini câiz görmüştür871

.

Ruyetullah konusuna da temas edilen fetvâlarda, Allah Teâlâ’yı dünya gözü ile görme

iddiasında bulunanlar olmuş, Ebussuûd Efendi ise bunları imân ve nikâhlarını tazelemeye

davet etmiştir. “Hakk sübhanehu ve Teâlâ el-iyaz-ü billah-i bir şekle mütemessil olub âşikâre

görünmek câizdir, Cebrail aleyhisselam gibi ki şekl-i insana mütemessil olub göründi deyû itikâd

üzerine musırr olub … Zeyd’e ne lâzım olur? el-Cevâb: Tecdîd-i imân ve nikâh lâzımdır872

”.

Dua ederken, “Mahall-i duada ya Allah senden inâyet ve ınâyet eyle demek cayiz olur mi?”

sorusuna, “Manâ-yı luğavî melhûz değildir, olur” demiş; “Hazret-i Bârî Teâlâ’dan inâyet recâ

etmek nâ meşrûdur, zira ki manası bizim içün bir mikdar zahmet ve ta’b çek demekdir, Allah Teâlâ

zahmetden münezzehdir dese isâbet etmiş olur mi?” sorusuna da, “Asla mebâdîsi melhûz olmayub

tevkîf şayi ve zâyi’dir, bunda ol mikdarı değildir873

” şeklinde yorumlamıştır.

Meleklere imân konusunda özellikle, can alıcı özelliğinden dolayı Azrail’in (a.s.) halk

arasında bazı değimlere konu edildiği ve bunların hükmü üzerinde durulduğu görülmektedir.

Nitekim fetvâlarda öfkeli halinde hanımına “Can alıcıya benzersin” diyen bir kişi için

“Mürteddedir, bâindir, darb-ı şedîd ile tecdîdi imân ve tecdîd nikâh lâzımdır, cebren874

” fetvâsı

verilmiş, yine öfke halinde bir insan ya da hayvana “can alıcı” demenin imân ve nikâhı

866 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 226b. 867 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 226b. 868 Düzdağ, a.g.e., s. 176; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 226b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3406, vr. 49a. 869 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 226b. 870 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 226b. 871 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 226b. 872 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 225b-226a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 117a. 873 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 226b. 874 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3341, vr. 168b.

134

tazelemeği ğerektirdiği halde, tazelemeden kıldığı namazların kaza edilmesi gerektiğini

söylemiş875

; bir diğer fetvâda da bu gibi cümlelerde “Meleğ-i kerîme buğz tarîki ile demiyecek

küfür lâzım olmaz876

” denilerek, konunun hassas boyutu belirtilmiştir.

Kitaplara imân konusunda üzerinde durulan husus, kitapların tahrif olunup olunmadığı,

Kur’ân-ı Kerîm konusunda Kur’ân-ı Kerîm’in tefsiri, Kur’ân-ı Kerîm ile ilgili bazı

uygulamalara temas edilmiş, Kur’ân-ı Kerîm’in tefe’ül (fal bakma) amaçlı kullanımına fetvâ

verilmemiş877

ve hafife almak küfür sayılmıştır878

.

Gerek doğrudan kaderi konu edinen sorular ve gerekse ilgili meselelerde Ebussuûd

Efendi, kader inancına da atıfta bulunarak, yerine göre insanlara kadere boyun eğmeği tavsiye

etmiştir. Nitekim taun hastalığı ile igili bir soruya “Hakk Teâlâ hazretine tevekkül edüb, � )M@Q= ��

)� L ��E � deyüb oturmak” gerektiğini vurguladıkdan sonra, yapılabilecek diğer işlemin de

“çıkarsa Bari Teâlâ Hazretinin kahrından kaçub lutfuna iltica ederin deyû çıkmak879” şeklinde cevap

vererek, kadere atıfta bulunmuş ve kadere rızâyı tavsiye etmiştir.

Ebussuûd Efendi’nin kader konusundaki görüşünün esası cebriyeci bir anlayışın

eleştirisidir. Gelen soruya göre “Zeyd-i âlim nefsine zalim olub rüz-i şeb ol bî edeb fısk u ısyân

işleyüb inde’n-nâs nâm bed nâm oldukda”, böyle günahkâr bir âlime “cemâtdan bir bölük alâ

vechi’l-levm ana takrî’ât ve teşnî’ât edüb ber mûceb-i emr-i ma’rûf ve nehy-i münker fıskdan zecr u

men’ etdiklerinde”, “meyhaneye varacağım ve anda fısk edeceğim, ilmullah’da mukadder ve levh-i

mahfuzda musattardır, la cerem benden bu fıskın sudûr-i bir emr-i zarûrîdir, çu takdir etdi Hak kim

fısk edem ben ne tedbir ana kim nâ çâr ederun kime ki etdi Hak bir işi takdir olur, nâ çâr ana ol iş

ne tedbir, ne kim olursa ilminde mukadder zarûrîdir, kime olur ol müyesser iş bu vechile abd kaza

teğâlîb yezdânî ve takdîr-i tesârîf-i rabbâniye mağlub olub muztarr ve mecbur fi’linde mağrur

olduğuna akl-i sarih ve nakl-i sahîh bir nice vechile delalet eder” dedikden sonra, tezini deliller ile

savunmaya başlar. Delileri üç tanedir: Fahreddin-i Razi’nin “teklif-i mâ lâ yutâk” ile ilgili

yorumu, “mesele-i muracciha” ve Hz. Adem ve Hz. Musa’nın (a.s.) karşılıklı konuşmalarıdır.

Savunma şöyledir: “Evvela ilmullah… delalet ederler, zira bunlar iki nesneden hali değillerdir, fi’lin

ya vücûd veya ademine müteallık olalar eğer teallukları vücûduna oldi ise vâcib olur, eğer ademine

ise mümteni olur, vâcib ile mümteni’ hod makdur abd değildir, anınçün ehl-i sünnet ve cemâatın

mümeyyiz ve mümtazı a’nî İmâm Fahreddin Razi teklif-i mâ lâ yutâk ale’l-ıtlak vâk’i olduğunun

875 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 216b. 876 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 216b. 877 Düzdağ, a.g.e., s. 199; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 31a. 878 Düzdağ, a.g.e., s. 110-111; (Min Hattihi) Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3713, vr. 270b-271b; Mecmûa, Slm.

Ktp., Esad Ef., 3697, vr. 106a.

879 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 186b.

135

takarrur mukarrarın ve tahrîr-i muharrarın bunlar ile edüb buyurur, �> &��,� ^)�� ` ��C ��,� �� D,�

&��A� �)��= � 1n# 1`��E 9�� &� F�=�,>� � U= � � T@�� 9�� i � D= (M> &��A� "�� &,`5 8 &��A C D@�� (,�s �� f54

� +!��= �@M,� ��#� �@MA 1Q� D)� YB�� BE �DQ� L �s ��= +!� w� &)� 5D� ��# �,# ��= � &� �� ]O �� s

c �� ^* 2 �� no �`� 1�� Z5�Q� FB` ? �EB= DA� � x � T@�� c &)� w� 5�DQ# � c � x C P�� V> L 9��

� x � VA� �� # � c � x +!��= �� 'n* V> L 1�� Y',� +!��= &)� w� 5�D� �# ��=� &� 1�� C �> &� ve bunlardan

gayri dahi bu mevzi’de nice vücuh zikr eyledi ki her birisi ale’l-istiklâl bu tahkikin sıhhatına delil

olubdur ve andan sonra bu vücûh-i ma’neviyye hüccet-i kaviye edügine işaret edüb buyurdi FBn#

�!�� +" i +'�� ` Z5�EB� F�*�� i’tizâl’dan murâdı abd içün alâ vech-i’t-te’sir ve’t-tahyîr kudret-i

câriye ve ef’âl-i ihtiyâriye isbât edenlerdir. Sâniyen mesele-i muracciha delalet eder. Zira

muraccihsiz ruchan mümteni’dir, beher hal ehad-i tarafeynin âhar üzerine ruchâni bir muracciha-i

mevkufdur ki ol müraccih abdin fi’linden değildir. Bu dahi mucib-i cebr ve mahall-i özürdür bir

emirdir. Nitekim Fahreddin Razi 1g��A 9�� L 1�s âyetinin tefsîrinde âyet-i kerimenin ma’nası

muktezâsı mesele-i muracciha ile tahkik-i etdikden sonra buyurur E B` (My 4� �MA � �[� �2 � ��,�

�)�� ,� 9�� s ��,� ? �� ^M*�� ^@�D� ��s E B` (#�� 4� M*� ��= &��Q� D�� )�� E �*�� 4 ��Q�

w� ��MA �� &� pes bu takdirce insan harekatında heman cemadat varak-ı şecer vesair musahharât ve

şems ve kamer gibilerin mesabesindedir, nitekim anlar hayy müteharrik sûretinde emvatün gayr-u

ahyâ kabilinden olub hareketlerinde muztarr ve mecburdurlar, insan dahî sûret-i muhtârda muztarr

olub zarûrî hareket eyler, İmâm Fahreddin � ? �U�� 5 �]� Z5� kavliyle bu ma’na-ya işaret eyler.

Ve sâlisen münâzara-i Adem ve Musa a.m. delalet eder, nitekim Rasûlullâh sallellah-u aleyhi ve

sellem andan haber verüb buyurur &��5 �� @# <�� FD@� L �,�s 3B� +"G (� 98�� A �g5 D)� 98�� +" ��

� �E @M> n@# S�� U�� &�� 8�� L �U� 3B� 98�� +"G � ,# ��a@U� � )� (UM� � ^)o ? �)�8� &��I'� �� D_8

� �@O. . � A 1�� A b�e# &�5 +"G 9Q�� n@# $D*� �` +"G � A � � ��5 � 98�� A ��s �MA ^=5�� E L $D*� ^)8 1�@#

��#p^)8 ��5 � -,�� MA &�� 9�� L ��E '�� (�� 9�� -� .98�� +"G �k# +'�� &@�� A öyle olsa kavlimiz

sıhhatında tashih-i sahîh mesail-i mezkure buna burhan-ı sarih olubdur, ve kavl-i nebevi ve hadis-i

mustafavî ki isyanla ma’zur olmağa illet kazâ-u’l-llahı hüccet edinmek babında varid ve müştehirdir,

bu da’vâ’ya sened-i kaviyy ve beyyine-i ma’nevîdir.”

Fetvâya konu olan âlim kişi hakkında soru şöyle özetlenmiştir: “Anın insan mecbur ve

isyanla ma’zurdur deyû kazâullah’ı ve kaderi hüccet edinmek babında vücûh-i selâse ile ihticâcı

sahîh olub ol itikâd ile hali üzere terk olunması câiz olur mi, yoksa sahîh olmayub ol itikâddan rucu

ile emr olunur mi, sahîh olmaduği takdirce mesail-i mezkureden âmme ve hadis-i rasulden hâsse

Cevâb ne vechile olur” beyânın ihsan buyurmağla Hak Sübhanehu ve Teâlâ dünyada devlet ve

136

izzet-i hasenesin ve ukbâda rahmet ve mağfiret-i hasenesin verüb fi’d-dâreyn makziyyü’l-merâm

ve mer’iyyü’l-fuâd eyleye. el-Cevâb: Hali üzerine terke mecal ve ihticacında sıhhatına ihtimal

yokdur, eğer itikâdi zahir makalatından layih olan üzere insan ef’âlinden bi’l-külliyye mecbur ve

ma’zur olub hasenatına sevab ve seyyiatına ıkab olmak üzerine ise zındık-ı mahzdır, tehir

olunmayub katl olunmak lâzımdır, eğer hasenat sevaba mufzi ve seyyiatı ıkaba müeddi idügine

mu’tekid olub amma ikisinin dahi insandan suduri cebr ve sarf iledir deyub kendünün bunşâide (?)

fucura inhimakın ve neş’et-i âhiretde ikaba ibtilâsın takdir bî tağyîre havâle kılub tesessüf ve

telehhüf üzerine acz sarf ile hükm kaza-i mübreme istislâm izhâr eder ise ol itikâd-ı bâtıldan rucû’a

emr-i ekîd ve hutuvât-ı şeytâna ittibâ’dan zecr-i şedîd olunub hâtıb-ı leyl gibi ale’l-umyâ şundan

bundan alub aslın faslın bilmedin söyledügi ekâvîl-i müzeyyefenin habt u halel u kendünün bâtıl-ı

müzahrafesinde ki hata ve haleli izhar olunub hakikat-ı hakk mübîne tenbih ve tarîk-i din-i mübîne

irşâd ve tevcîh olunmak lâzımdır, şimdiye değin kendüden sadır olan kabâyihin sudûrune ilmullâhî

müteallık olduği müsellem amma ibret avâkib-i umûradır. Hazret-i Rasûlullâh (s.a.v.) �� @� 1ED� v

# l54 �R n)@�� &)@� ��= � h� 5 )� �`@ n�sD@# ^)o �` �� &� 1�]@# Y �� &@�� M� buyurmuşken min ba’d bu hal üzerine müstemirr

olub ömri bununla hatm olacağına bi’l-fiil ilm-i rabbânî müteallık edügin beden …bilindi ki kendüsi

ahir ömrine değin fısk u fucura ve seyyiât u şurûra muztarr ve mecbur sanub salâh-ı halden ye’s u

kanût üzerine ola, mükabere ve inada nice kendüden eşedd ve ekedd azgun kâfirler zahir halleri

küfr-i ebedilerine delalet ederken âhir ömürlerinde mühtedi olurlar, kendi hakkında bu ihtimale

niçün vücud verüb ve canib-i salâha teveccüh eylemeye, fısk-ı ebedisine nass hod varid olmadı,

hakkında nass-ı kerime varid olan kefere hayatında iken hiç birisinün küfr-ü ebedisine ilmullah

müteallık olduğuna bizim cezmimiz yokdur, ale’l-husus ki hakkında nass-ı kerime varid olunan küfr-

i ebedi üzerine vurûd nassla mecburlardır ve anlara imân teklif olunmak teklif-ü mâ lâ yutâk

kabilindendir ve kütübde tahrir olunan kelâm-ı müzeyyef ve merdud sözdür, mahallinde redd ve

tezyîf olunub tahkik-i hak etmişlerdir ki, ilim ma’lûma tabir ve haber muhberun bih hasebincedir,

vakidir. Nikaş sûret-i feresi heykel-i hâs üzerine tasvir etdügi feres hadd-i zatında öyle olduği

içündür ne anın feres nefsinde öyle olduği nikal öyle resm etdügi içün ol, Hazret-i Hakk Celle

Celaluhu bazı eşhâsın imâna gelmiyeceklerin bildügi ve Kur’ân-ı Kerîm’de ol vechile haber verdügi

hadd-i zatlarında ihtiyârları ile küfr-i müstemirr üzerine niyet-i cazime ve azimet-i sâdime idüb asla

ihtiyârlarını imân caniniben sarf eylemek katlarında câiz olmaduği içündür, ne anki anların bu

haysiyyetden olmalır Hakk Sübhanehu ve Teâlâ hazretinin ilmî ve haberi böyle olduği içün cebr ile

ve iztırar ile ola. Eğer tealluk-i ilm-i ilahî malumun vücubini iktiza ede idi kendi ef’âlinde Hakk

Sübhanehu ve Teâlâ hazreti fail-i muhtâr olmayub mecbur olmak lâzım gelür idi, Teâlâ an zalike

uluvven kebira. Zira mebde-i ezelden müntehâ-yı ebede varınca vâk’i olacak efâî’l-i ilâhiye ezel-i

âzâlde ilm-i muhîtde mukarrardır, la cerem mezkûrlar küfür üzerine ısrara muhtârlardır, ne anki

vurûd-i nass ile mecbur olalar ve imân teklif olundukda teklif-i mâ lâ yutâk şâibesi yokdur. Zira

anlara teklif olunan Kur’ân-ı Kerîm’e imân icmâlîdir, cemî-i tefâsîle imân değildir ki, kendilerin küfr-

ü müstemirrlerine imân etmek lâzım olub cemî-i nakîzine emr olunmuş olsalar, ve ef’âl-i

ihtiyâriyenin vücûdin ademinden tercih eylemekde lâzım olan dâiye Hakk Teâlâ Hazretinin mahluki

olmak ile hayr-ı mahza istibdal olunmak hata-i fâhişdir, ol dâiye eğerçi halka Hakk Teâlâ hazretine

mensubdur, lakin kesb-i abde müntesibdir, ehad-i tarafeyn-i ma’zure bi’z-zât müteallık olub sıfat-ı

uhrâya mütevakkıf olmamak irâdet-i kadîme-i müessirenin hasâsiyinden değildir, belki iradet-i

hâdisenin dahi hali oldur, evkât-ı muayyene hasebiyle ef’âlin kâh vücûduna ve kâh ademine

137

müteallık olmak şanındandır, lakin bu vechile değildir ki, ol tealluk muktezâ-yı zati olub vücûb-i

tarîki ile ola belki her birine tealluk vaktınde cânib-i âhara tealluk etmek câiz olmak tarîki ile tealluk

eder, zira efrâd-ı ukalâdan belki sıbyândan dahi bir ferd yokdur ki, ef’âl-i ihtiyâriyesinden bir fi’li

işledügin işlememekden kendüsi aciz bile hakikat ihtiyâr budur. Emr u teklif u sevab u ıkâb bunun

üzerine dayirdir, Hazret-i Adem Hazreti Musa’nın aleyhimesselam ve alâ sayiri’l-enbiyâi’l-izâm

münazalarında insan ef’âlinde mutlaka mecbur ve meâsîde bi’l-külliyye ma’zur olmağa delalet

vardır demek bühtan-ı sarih ve iftirâ-i kabîhdir, her birinin mansib-i nübüvvetde, kader şâmihi ve

ma’rifet-i şuûn-i ilahiyyede kıdem-i râsihi olubu tefâsîl-i ahkâm-i şerâi’a ve keyfiyyât-i ef’âl-i

mükellefîne vukûf-i tâmları var iken mümkin midir ki Hazret-i Musa Hazret-i Adem’in ameli

kendiden istiklâl ile sâdır oldi sanub levm eyleye ve Hazret-i Adem dahi kendinin asla dahli olmadın

cebr-i mahz ile sadır oldi ben ma’zûr-i mutlakın deyû Cevâb vere hâşâ ve kellâ belki Hazret-i Musa

Aleyhisselam kelâmın mu’tadı üzerine var teklifde cârî olan kıyâs şerîatın zahirine binâen edüb Hak

Teâlâ Hazreti halk ve ebeden ındehû bunca i’tinâ edüb iscâd-ı melâike ve iskân-ı cennetle bu kadar

teşrîf etmiş iken isti’mâl ihtiyâr cüz-îde niçün tamam-ı itina ve ihtimâm etmedin ve imtisâl-ı emirde

niçün kemâl-i tehaffuz ve teyakkuz etmeyüb nisyan-ı ahid etdin deyû sevk edüb Hazret-i Adem

aleyhisselam dahi insani fi’l-i ihtiyârî sa’yî üzerine levm u teşnî’ etmek ol fi’lin andan ihtiyârı ile

sadır olacağına ilm-i rabbânî müteallık olduğundan ğafil olana layıkdır. Teâcîb-i esrâr-ı kazâ ve

kadere vakıf olana layık değildir, seni Hak Sübhanehu ve Teâlâ risâleti ve kelâmı ile istifâ edüb

cemî’i eşyânın tefâsîlin muhît-i elvâh vermiş iken ve bir amel ki ben anı ihtiyâriyle edeceğim benim

halkımdan kırk yıl evvelden üzerime mektub idügin ol elvâhda görmüş iken ve ol amele müterettib

olacak âsâr-ı hükmi ve bilmiş (?) iken beni ol amel üzerine levm mi edersin deyû Cevâb vermişdir,

vallahu sübhanehu ahlem bi hakayiki’l-umur880

.

�5 #� ^R'M� 5 �� ? �M�� $ MQA != � �X� 3" 2 �,�� XM� " )8� r5�X)� &@�� r�� &� $ = R � M8 ^�� D@�

FDt C �> L +" F"�* -�=�� !� -�= F"��8 � : �� 3B� �� +�,�� m �� l D@�� 'o� D� $ = Y Q��

"�"�� ^= )�� ]� �=�s �� ^�'s �,@� �� = �� FD�8 "[� . �� $�� .��L &K5 "��.881

Hayır ve şer konusunda “mü’min olan hayr ile şer Allah’dandır deyû itikâd etmek mi gerekdir

yoksa hayr Allah’dan şer abdin nefsindendir deyû itikâd etmek mi gerekdir?” şeklindeki bilinen

amentü formatında yer alan " �> L �� F�O � F�sC" ifadesini sorgulayan bir soruya, “hayr dahi şer

dahi Hakk Teâlâ Hazretinin halkı ve icadi ile olur, amma hayr Hakk Teâlâ’nın lutfi ile olur, şer abdin

sû-i halinden olur882

” diyerek, cümlenin aynen kabulünün ötesinde bir açıklamasının olduğunu

belirterek, halk arasında yaygın olan anlayış ve kabulün bir yanlışını düzeltmiştir.

Rızık-Kader ilişkisinde, “malı ve kesbi ve ilmî kesb ve sa’y ile ve kesbde ziyâde sa’y etmek ile

indallah mukadder olandan ziyâde olur mi?” sorusuna, “kesb u sa’y etmek ile mukadder olandan

880 Mecmûa, Pertevniyal, 893-970, vr. 27b-29b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3677, vr. 145b-146b. 881 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 219a-220a. 882 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 218b; 215a; Düzdağ, a.g.e., s. 176

138

ziyâde olmak muhaldır” diyerek genel manada, mal, kazanç ve ilim gibi rızıkların kadere bağlı

olduğunu kabul etmiş, “amma kesb u sa’y etmüdgi takdirce olacağı mikdardan ziyâde olur883

”

diyerek de çalışmanın kazancın artmasına etkisine dikkat çekerek, miskinliğe teşvik eden bir

kader anlayışı yerine, çalışmaya / tedbire dayalı bir kader anlayışının önüne geçmeye

çalışmıştır.

f- Mezhep İnancı

Osmanlı Devleti’nin hukuk alanında Hanefî mezhebini esas almış, müftülerin fetvâlarında,

kadıların da hükümlerinde bu mezhebin en sahih görüşleri ile amel etmeleri emredilmiştir884

.

Hukukî alanda başlayan bu uygulamanın zamanla itikâdî esaslar içerisinde de yer aldığı

görülmektedir. Nitekim “din-i İslâm nedir ve kanki mezhebdendir bilmese şer’an sahîh Müslüman

olur mi?” sorusuna, “Olmaz, din u imân bilmemek ile kâfir olur885

” şeklinde cevap vererek

yalnızca dinî bilmemenin hükmünü beyân etmiş, mezhebini bilmeme ile ilgili bir açıklama

yapmamış, dolayısıyla mezhebi bilip bilmemeyi dinin zarûrîyyatından saymamıştır. Bununla

beraber, “dört mezheb üzerine cümle verilen fetvâları bid’attir, Rasûlullah (sallallâhu aleyhi ve

selllem) zamanında yok idi” diyenlere de “ta’zîr-i şedîd olunduktan sonra, aklı var ise şüphesiz

hallolmak lâzımdır886

” gerektir diyerek de mezhepleri yok sayma, ya da hafife almaya

çalışanlara sert cevap vermiştir. Benzer bir fetvâ da şöyledir: “Zeyd, Amr ‘ne mezhebdensin?’

dedikde Amr ‘kazğan kaynayan nohud mezhebindenim’ dese ne lâzım olur? el-Cevâb: Zeyd Amr’a

mezhebini sormakdan murâdı Amr’ı istihza ve hezl veyahud techil u tahkir ise Amr dahî anınçün

hezl tarîki ile Cevâb verdi ise ikisi dahî lağv söylemişler, istiğfar lâzımdır887

.

Mezhep konusunu dinin zarûrîyyatından saymamakla beraber, Ebussuûd Efendi’nin

mezhep inancını ince ayrıntılarına kadar tafsilatlandırdığı da görülmektedir. Nitekim O,

“Zeyd’e mezahib-i erbaadan İmâm Âzam mezhebin niçün ihtiyâr ettün denildikde ne vechile cevar

verilmek gerekdir?” sorusuna, “anun mezhebini cümle mezhebden esahhdır, anun içün ihtiyâr

etdim demek gerekdir888

” cevâbını vermiş; “Hanefîyyü’l-mezheb olan kendü mezhebine ve

gayrilerin mezheblerine ne vech üzerine itikâd eylemek gerekdir?” şeklindeki bir soruya da “avam

icmâl üzere kendi İmâmını sâir eimmeden efdal idügine itikâd etmek gerek, havas ahvalini bilmek

883 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 218b; Fetâvâ-yı Yahya Ef., Ef., Slm. Ktp., Esad Ef., 1087, vr. 15b, (Kenar kayıt);

Fetâvâ-yı Üskûbî, Slm. Ktp., Esad Ef., 1094, vr. 4b; Düzdağ, a.g.e., s. 176. 884 MTM. s. 344; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 72b; İÜİFK., 01, vr. 94a; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809,

vr. 138b; 892, vr. 289b; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 118b. 885 Düzdağ, a.g.e., s. 112; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 214a. 886 Düzdağ, a.g.e., s. 178; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 121a. 887 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 214a. 888 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 185b-186a.

139

murâd eden Muhtasar İbn Hacib şurûhuna nazar ede889

” Cevâbını vererek, mezhep inancının

esaslarını ifade etmiştir. Bir fetvâsında da, fıkhî mezhep kabulü ile itikâdî mezhep kabulü

arasında bağlantı kurarak, belirli bir fıkhi mezhebi kabullenmenin belirli bir itikâdî mezhebi

de kabullenmeyi gerektirdiğine işaret etmiştir: “Furui ilmiyyede Hanefîyyülmezheb olanın

itikâdîyatda İmâmı kimdir ve yine furu’da Şâfi’îyyülmezheb olanın itikâdıyatta İmâmı kimdir? el-

Cevâb: Hanefîyyülmezheb olanın Ebû Mansûr Matüridi’dir. Şâfi’îyyülmezheb olanın Ebu’l-Hasan

Eş’ari’dir890

”.

g- Mukaddesata Saygı

Elfâz-ı küfür konularında yer verilen meseleler esasen dinî mukaddesat ile ilgili

konulardır. Osmanlı döneminde özellikle “seb (sövme)” konusunun fetvâlara fazlaca

yansıdığı, peygamberlere sebb, ulemâyı hiciv ve fetvâ gibi dinî meselelerin hafife alınmasının

bu dönemin önemli problemlerinden olduğu iligili fetvâlar belirtilmişti. Bu hususlar zındıklık

kavramı çerçevesinde ele alınacaktır.

ğ- Sahâbe

Sahâbe konusu özellikle sünnî-şii probleminde önem arzetmektedir. Bu meyanda üzerinde

durulan hususlar da şüphesiz dört halife, Muaviye vd. sahâbeler olmuştur.

Dört halife (çâryâr) konusunda, sebb meselesine temas edilerek, özellikle Hz. Ebubekr,

Hz. Ömer ve Hz. Aişe’ye sövmenin Kızılbaşlarla ilgili bir husus olduğuna işaret ile cevap

verilmiştir891

. Hz. Ali’nin (r.a.) “reîs-i şühedâ”892

olduğu belirtilmiş, O’nun düldülü, zülfikarı

hakkında bilgi verilmiş893

, ona nisbet edilmiş kimi sözler tashih edilmiştir894

.

“Hazret-i İmâm Hasan ile İmâm Hüseyin’in radıyallahu anhuma sâdâtdan oldukları Hazret-i

Fatıma radıyallahu anhadan mıdır, yoksa Hazret-i Ali kerramallah-u vechehuden midir?”

şeklindeki, “sâdât”lık sorgulaması yanında, “Hazret-i Ali radıyallahu anhu dan olan kızının oğli

dahi evlad-ı Ali gibi emirler midir?” sâdâttan olmanın siyasi-hukuki sonucu da sorulmuş cevap

olarak “Evlâd-ı İmâmeynin radıyallahu anhuma sâir üzerine tefdil ve tefavvukları mezkûrînin

889 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 216b. 890 Fetâvâ-yı Üskûbî, Slm. Ktp., Esad Ef., 1094, vr. 6b. (Kenar kayıt) 891 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 223a-b; Düzdağ, a.g.e., s. 112. 892 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 18a; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3729, vr. 106a-b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm.

Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 38a. 893 Mecmûa, Slm. Ktp. Reşid Ef., 985b. 894 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3752. vr., 179a; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3448, vr. 12b.

140

radıyallahu anhuma ebeveyn cihetindendir, radıyallahu anhuma ve anhu ecma’în895

” şeklinde Hz.

Ali ile Hz. Fatıma arasında bir ayırım yapılmamış, emirlik konusu ise kapalı bırakılmıştır.

Hz. Muaviye’nin kişiliği sorgulanmış, “Muaviye hayırlu kişi değildir dese Zeyd’e ne lâzım

olur?” sorusuna “tazir olunur896

” denilerek, O’nun hakkında kötü düşünmenin câiz olmayacağı

ifade edilmiş, “şetm ve lan edenlere” “ta’zîri şedîd ve habsi medîd “

897 lazım geldiği

belirtilmiştir. Bu arada Yezid’e lanet konusuna da temas edilmiş ve “Yezid’e la’net ve ana la’net

etmeyene dahi la’net dese Zeyd’e ne lâzım olur?” sorusuna “la’net etmeyene la’net na meşrudur,

la’net etmemek anın ef’âlin kabul değildir898

” şeklinde cevap verilmiş, Yezid’e lanet etmeğe de

cevâz verilmemiştir.

Sahâbe-i kiram ile olarak üzerinde durulan diğer önemli bir mesele Hz. Ali ile Hz.

Muaviye arasında cereyan eden problemlerdir. Bu hususta ki soru ve Cevâbı şöyledir:

Müctehid ictihadında hatasıçün müsab olıcak Hazret-i Muaviye radıyallahu anhu ile Hazret-i Ali

kerremallahu vechehu ma beyninde olan vekâyi Hazret-i Muaviye’nin ictihadında hatasına mahmul

olıcak mukabelede Hazret-i Muaviye’ye sevab var mıdır? el-Cevâb: Müctehid ictihadında hatasıçün

müsab olmak ihtimâlât-ı akliyeden değildir, mebadi-i ictihad vüs’unda olan mikdarca tertib edicek

ictihadı içün … sevab vardır, hatası mafuvdur, bu maddede tertib-i mebâdîde bezl-i mechud vâk’i

olduği takdirce mukabelesinde sevabdan hali olmaz vâk’i olan hatası ve ana binaen cereyan eden

vekâyii afv buyurmağa Hakk Sübhanehu ve Teâlâ kâdirdir899

”. Ebussuûd Efendi bu konuyu,

bütünüyle ictihad kapsamında değerlendirmiş, yorumunu da buna göre yapmıştır.

h- Sıfatullah

Sıfâtullah konusunda ki bazı meselelere önceden temas edilmişti. Burada bunları tekrar

etmeden bir meseleye yer vermekle yetinilecektir. O da duâ ederken yardım isteme

konusudur. Bu hususda “mahall-i duada ya Allah senden inâyet ve ınâyet eyle demek cayiz olur

mi?” sorusuna, “manâ-yı luğavî melhûz değildir, olur” demiş; “Hazret-i Bârî Teâlâ’dan inâyet recâ

etmek nâ meşrûdur, zira ki manası bizim içün bir mikdar zahmet ve ta’b çek demekdir, Allah Teâlâ

zahmetden münezzehdir dese isabet etmiş olur mi?” sorusuna da, “asla mebâdîsi melhûz olmayub

tevkîf şayi ve zâyi’dir, bunda ol mikdarı değildir900

” şeklinde yorumlamıştır.

895 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 224a; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3463, vr. 12a. 896 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 224b. 897 Düzdağ, a.g.e., s. 112; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3341, vr. 168b. 898 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 224b. 899 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 224b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3677, vr. 144b. 900 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 226b.

141

ı- Önceki Kitaplar

Kur’ân-ı Kerîm’den önce indirilmiş kitaplar tahrif edilmiş ve bozulmuştur. Bunun açık

göstergesi özellikle bu kitaplarda Peygamberlere isnad edilen ahlak dışı davranışlardır ki, bu

iddialar Kur’ân-ı Kerîm’e açıkça aykırıdır. Bu aykırılık önceki kitapların bozulmuş olduğunun

ispatıdır. Nitekim hâkim İshak fetvâsında konuya bu açıdan bakılmış, soruyu hazırlayan kâtip

bu hususlara açıkça vurgu yaparak soruyu sormuş, cevap da buna göre verilmiştir901

.

j- Şahsiyet ve Fırkalar

1) Hubmesihçiler

Osmanlı Devleti kuruluşundan beri, fethettiği yerlerde gayr-i müslim teb’a ediniyor ve

bunlarla ilişkilerini belirli bir düzene koyuyordu. Bu ilişkilerden birisi de dinî tartışmalardır.

Nitekim 1354 yılında Osmanlılara ait Biga, Bursa ve İznik’te kalan Selanik Başpiskoposu

Grigorios Palamas, Sultan Orhan, Osmanlı yöneticileri ve Osmanlı ulemâsı ile rahatça

Hıristiyanlık-Müslümanlık üzerine tartışmalar yaptığını mektuplarla anlatmıştır902

. Ancak

zamanla bu tartışmalar belirli bir ideolojinin propagandası, ardında da devlete karşı bir

başkaldırı olarak gelişme göstermiş ve devlet içinde düşünce özgürlüğünün ötesine geçerek

sosyal-siyasal bir problem halini almıştır. Bu problemin bir yansıması da kimi kaynaklarda

“Hubmesihcilik” olarak ifade edilen boyuttur.

Hubmesihcilik, başkent ulemâsı arasında “İsevi Müslümanlık” yahut Müslümanlar arasında

“Hz. İsa Kültü” demektir. Bunların, Hz. İsa’ya olağandan fazla ağırlık veren değişik bir

Müslümanlık anlayışını temsil ettikleri gözleniyor. İstanbul’da böyle bir Müslümanlık

anlayışının 17. yüzyılda bile oldukça yaygın bulunduğunu, İngiltere Kralı II. Charles adına

IV. Mehmed nezdinde fevkalade elçi olarak gönderilmiş ve bu sebeple İstanbul’da epeyce

kalarak saray mensuplarını, yüksek bürokratları ve halkı tanıma imkanı elde etmiş bulunan

Paul Ricaut’tan öğreniyoruz903

. T. Houtsma, Molla Kabız’ı Hubmesihciliğin kurucusu olarak

kabul eder904

.

Michel Balivet’e göre bu anlayış, genelde sûfi çevrelerle ve özellikle de Hurufilik’le

ilgilidir. Gerçekten de Hurufilik’de Hz. İsa’nın güçlü bir yeri olduğu bilinmektedir. Gerek

901- Düzdağ, a.g.e., s. 195-196; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 229a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan,

216, vr. 111a-b. 902 Oğuzoğlu, “Osmanlı Kuruluş Dönemi…”, Osmanlı, VII, 25. 903 Ocak, Zındıklar, s. 228. 904 Ocak, a.g.e., s. 229.

142

Fazlullah Esterabadi’nin eserlerinde ve öğretilerinde, gerekse onun en önde gelen halifesi

İmadeddin Nesimi’nin Divan’ında bunu tespit etmek mümkündür905

.

Fetvâlarda Hz. İsa konusunun özel bir yer teşkil ettiği, Osmanlı toplumunda tartışmalara

konu olduğu görülmektedir. Nitekim İbn Kemâl fetvâlarında konuya mesned teşkil edecek

ilgili bir fetvâ şöyledir: “Zeyd ‘Hazreti İsa peygamberlerin hatemidür’ dese şer’an ne lazım olur?

El-Cevap: Ondan sonra nebî gelmedi diyup bu itikatdan rücu itmezse katli lazım olur.906

Ebussuûd

Efendi fetvâlarında da benzer bir meseleye yer verilmiştir ki şöyledir: “Dese ki, Hazret-i

Rasûlullâh sallellâhu aleyhi ve sellem hatemünnebiyyîn değildir, belki Benîismâil’den

hatemünnebiyyîndir, Benîishak’dan hâtemünnebiyyîn İsa’dır, mehdi zamanında gelse gerekdir,

mehdi zamanında gelen İsa b. Meryem değildir ve Mehdî zamanında gelen İsa a’lem-i enbiyâdır

dese Zeyd’e ne lâzım olur? el-Cevâb: Zındıkdır, katl lâzımdır907

”. Her iki fetvâda da Hz. İsa (a.s.)

ile Hz. Muhammed (a.s.) arasında bir mukayese yapıldığı ve Hz. İsa’nın Hz. Muhammed’den

(a.s.) üstünlüğü en azından eşitliği iddia edildiği görülmektedir ki bu iddialar Hubmesihçilerin

iddiaları ile örtüşmektedir.

Hubmesihçilerle ilgili bir diğer mesele Hz. Muhammed’e (a.s.) hakaret ifade eden

sözlerdir. Nitekim bir fetvâda “Zeyd Hazret-i Rasule –hâşâ- zanbaraca imiş dese ne lâzım olur?

el-Cevâb: Kâfirdir, katl olunur908

” Bu konu özellikle Hıristiyanların ötedenberi Peygamber’nin

(a.s.) evlilikleri hususundaki asılsız iddiaları ile örtüşmektedir909

. Dolayısıyla bu fetvâ da

muhtemelen bu mesele ile bağlantılı bir gündem maddesi olabilir.

Bu bağlamdaki diğer bir fetvâ da şöyledir: “ n=D` H�� E )@>� )aO �� (dileseydik herkese

hidayet verirdik) âyetinin hükmünde evliyâ ve enbiyâ dahildir dese ne lâzım olur? el-Cevâb: Ahlâf

dahillerdir der ise hâşâ ve kellâ kâfir olur sebb etmiş olur910” Bu fetvâ da sözü edilen mesele de,

Hıristiyanların Rasulullah’ı (s.a.v.) günahkarlıkla itham etme gelenekleri ile örtüşmektedir911

.

Konu ile ilgili diğer bir mesele Hz. İsa’ya (a.s.) sövmektir ki, bu Yahudiler ile

Hıristiyanlar arasındaki bir mesele olarak nakledilmiştir. Fetvâ şöyledir: “Zeyd-i yahudi, cimâ’

ile Hazret-i İsâ’ya ve Meryem’e -hâşâ- sebb eylese, şer’an ne lâzım olur? el-Cevâb: Bir mertebe

905 Ocak, Zındıklar, s. 230. 906 Slm. Ktp., Dâru’l-Mesnevî, 118, vr. 33b; Slm. Ktp. Cârullâh., 971, vr. 6b; Nuruosmaniye, 1967, vr. 29b 907 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 227b-228a. 908 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 217b. 909 Bk. Rahmetullah el-Hindi, İzharu’l-hak, (trc. Abdulhadi Sıddık), İstanbul, 2005, I, 313-332. 910 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 229b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 112b. 911 Bk. Rahmutllah el-Hindi, a.g.e., I, 332-341.

143

darb-i şedîd ve habs-i medîd olunur ki, sâirlerine mûcib-i ibret ola912”. Bu ve benzeri fetvâlarda

Osmanlı müftüleri İslâm inancının gereği olarak bütün peygamberleri savunucu konumda

durmuşlardır. İlgili diğer bir fetvâ şöyledir: “Bekr-i Yahudi Bişr-i Nasrânîye sizin peygamberiniz

İsa aleyhisselâm –hâşâ- veled-i zinâdır dese mel'ûna şer’an ne lâzım olur? el-Cevâb: Enbiyâya

salavâtullâhi ve selâmühû aleyhim i'lâm-ı sebb eyleyen ehl-i küfr katl olunur. Ketebehû Ebussuûd

'Ufiye anhu913”.

2) Kızılbaşlar

Kızılbaşlık Erdebiliyye tekkesine dayanmaktadır. Erdebiliyye tarikatının ilk kurucuları ise

esasen Şiî olmadıkları halde, bu hanedanın Şiîliği benimsemesi, bu sülaleden ilk saltanat

davasına kalkışan ve Safiyyüddin el-Erdebili’nin (ö. 735/1334) torununun torunu olan Şeyh

Şah İbrahim’in (ö. 850/1447) oğlu Şeyh Cüneyd (ö. 865/1460) zamanındadır. Zaten Şeyh

Cüneyd’in her halde Suriye, Anadolu ve Azerbaycan’daki Şiî-Bâtınî beyleri elde etmek, hatta

Sımavna kadısıoğlu Bedreddin’in yoluna mensup sûfileri yanına toplamak için, Şiîliği kabul

ettiğini bu yüzden Osmanoğullarına ülkesinde ve Karaman’da kalamadığını Aşıkpaşazade

ifade etmektedir. Şeyh Cüneyd’in öldürülmesinden sonra, Erdebil sûfileri tarafından pir, hatta

“Tanrı’nın zuhuru” olarak tanınan Şeyh Haydar, 12 dilimli kızıl tac giymeğe, kızıl sarık

sarınmağa başlamış, müridlerine de, derecelerine göre aynı tacı, sarıklı veya sarıksız olarak

giydirmiştir914

. Kızıl tac kabul edildikden sonra, İran’daki Safevi şahlarına tabi olan bu

zümreye Sünnîler tarafından kızıl-baş denilmiştir915

. Kızılbaşlık bir tarikat değil, bir din ve bir

mezhep mahiyetini taşır916

.

Kızılbaş-Safevi münasebetinin Osmanlı devletini sarsacak derecede vahim bir tehlike

olduğunu iyi anlayan Yavuz Sultan Selim, Şah İsmail üzerine yürümesinden önce,

Kızılbaşlara şiddetli bir darbe indirmiş, Kanûnî Sultan Süleyman zamanındaki bir Kızılbaş

isyanın da Sadrazam İbrahim Paşa epey güçlükle bastırabilmiştir. Müteakip yıllarda

Anadolu’da çeşitli amillerin tesiri altında zuhur eden isyanlarda da kızılbaşlığın mühim bir

rolü olduğu muhakkaktır917

.

Kızılbaşların itikatlarında esas Ali’yi tanrı tanımaktır. Şehâdetleri olan “la ilahe illallah

Muhammed Rasulullah Aliyyün Veliyyüllah, Veliyyün Ali Allah” sözleri de bunu açıkça bildirir.

912 Düzdağ, a.g.e., s. 102. 913 İÜİFK., 01, vr. 91b; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 68b; Slm. Ktp., Esad Ef., 3612, vr. 273a; 585, vr. 246b. 914 Gölpınarlı, Abdülbaki, “Kızılbaş”, İA, VI, s. 789. 915 Gölpınarlı, a.g.e., VI, s. 789. 916 Gölpınarlı, a.g.e.,VI, s. 790. 917 Gölpınarlı, a.g.e., VI, s. 791.

144

Mamafih aralarında dilden dile nakledilen ve Menâkıbu’l-Asrâr, Bahcatu’l-Ahrâr ve Fazilet-

nâme gibi mukaddes kitaplarında, yazılı hikayelerde, Ali’den başka bir Allah da vardır. Fakat

Kızılbaşlar bunları tevil ederler. Ali onlarca, bin bir “dondan” (libastan) baş göstermiştir.

Onun için halkı şüpheye düşürmüştür. Zaten Allah, Muhammed ve Ali, üçü birdir. Tanrı,

Muhammed ve Ali suretinde görünmüştür. Fakat bütün hikayelerde Ali daima

Muhammed’den üstündür. Hatta onlarca Mir’ac bile Peygamberin Ali sırrına ermesidir ve

ayin-i cemleri de onlarca inanılan bu Mi’rac hikayesinin temsilinden başka bir şey değildir.

Ali’yi bir yandan Peygamber’in vasîsi ve ümmetin imâmı tanıyan, bir yandan Muhammed’in

mürşidi sayan, bir yandan da tanrı bilen bu zümre, ibâdetleri tevil etmek ve mezhepte

dereceler kabul eylemek hususunda İsmailiyye’nin tesiri altında kalmakle beraber, 12 imamı

kabul ettiklerinden dolayı İmamiyye mezhebinin müfritlerinden addedilebilir918

.

Bu mezhepte 3 sünnet, 7 farz vardır. Sünnetler dilden tevhid kelimesini bırakmamak,

kalpten düşmanlığı atıp, kimseye karşı kibirlenmemek ve kin tutmamak, gönül kırmamak ve

kimseye düşmanlık etmemektir. Farzlar sırrını saklamak, mezhepdaşları ile birlikte olmak,

yalan ve gıybetten kaçınmak, hizmette bulunmak, mürebbisine, halifeden taç ve kisve

giymektir. Bunları yapmayanların cezâsı ise, ihvan topluluğundan tarik, yani sopa yemek ve

halife ile mürşide para cezâsı vermektir. Kızılbaşlar ibâdetleri tevil ederler; fakat bu dinî

hükümlere karşılık mezhebin hükümlerini yerine getirmede fevkalade bir tassup gösterirler.

Bilhassa “tevellâ” ve “teberrâ”da, yani Ali ile evladını sevmede, sevenleri sevmede ve

sevmeyenleri sevmemede, sevmeyenleri sevenlere düşmanlık etmede pek ileri giderler ve bu

hususta son iki sünnet ile farzların ikincisini ve üçüncüsünü tutmakla tenakuza düşerler. Alış-

verişte doğruluktan hiç ayrılmazlar. Bu mezhepte sakal bıyık kesmek yoktur. Mezheplerinde

kadın boşamak haramdır, boşanmış kadın alan, yahut karısını boşayan zina etmiş ve zina

ettirmiş sayılır ve düşkün olur, yani cemiyet haricine atılır. Ancak karısını, pek kötü bir

vaziyette görürse, dedenin tasvibi ile bırakabilir ve kadın düşkün olur919

.

Kızılbaşlarda dereceler vardır, bu derecelerin yalnız üçü, birer yükseliş derecesi olup,

diğerleri doğuştan, atadan elde edilir. Bunlar: Halife, dede, mürebbi, rehber, muhasip ve

talip’dir920

.

Kızılbaş meselesi yukarıda da ifade edilidiği gibi özellikle XVI. yüzyılın en önemli

meselelerinden birisidir. Problemin temelini de Safevî devleti oluşturmaktadır.

918 Gölpınarlı, “Kızılbaş”, İA, VI, s. 791. 919 Gölpınarlı, a.g.e., VI, s. 791. 920 Gölpınarlı, a.g.e., VI, s. 792.

145

Fetvâlarda Çaryâre (dört halifeye) söven bir kişinin Kızılbaş olduğu tescil edilmiş olup,

sövme anında birisi tarafından öldürülmüş olursa, öldüren kişiye cezâ gerekli görülmemiş921

,

Kızılbaşlık bir mezhep olarak kabul edilip, bu mezhebe girenler mürted olarak kabul edilmiş

ve “Avreti tezevvüce kâdiredir, irtidâdına şer’le hükm olıcak, amma dar-ı harbde olmamağın emlâki

kısmet olunmaz922

” hükmü verilmiş, Kızılbaşlarla savaşmak “Gazâ-yı ekber”, bu uğurda ölmek

“Şehâdet-i azîme” telakki edilmiş ve sebep olarak da şunlar üzerinde durulmuştur: “Hem

bağilerdir ve hem vücûh-i kesîreden kâfirlerdir923

”.

Kızılbaşların reislerinin “seyyid”lik iddiasına önce tarihi bir malumat ile cevap verilerek

nesep problemi üzerinde durulmuştur: “Ef’âl-i şenîaları o neseb-i tahira alakaları olmamağa

şehâdet etdügünden gayri sikâtdan menkûldur ki, babası İsmail habîs ibditâ-i hurûcunda İmâm Ali

b. rızâ meşhedinde vesâir emâkinde olan sâdât-ı izâmı kendünün nesebini bahr-i ensâba derc

eylemeğe ikrâh edüb iftiraya cür’et edemiyenleri katl-i âm edicek bazı sâdât katlden halâs içün

imtisal-i sûretin gösterüb dedügin eylemişler, amma bir mikdar tedârük eylemişler ki bunun

nesebini ulemâ-i ensâb-ı şerîfe mâ beynlerinde akîm olub aslı nesli kılmamağla ma’rûf bir seyyide

müntehî kılmışlar ki, nazar edenler hakikat-ı hâle vâkıf olurlar”. Ebussuûd Efendi bundan sonra

“…Faraza sıhhat-ı nesebi mukarrar olsa” diyerek nesep konusunda farklı bir konuya temas

etmiştir: “Dahi bî dîn olıcak fayide vermez. Âl-i Rasul şeâir-i şer-i mübini himâyet edenlerdir.

Hazret-i Nuh’un aleyhisselam Ken’an sulbi oğli iken dinî üzerine olmaduği içün ehlimdendir deyû

necâtı içün Rabb-i İzzet’e dua etdikde ��` �� H@� &� deyû buyurulub sâir kefere ile bile tazîb ve iğrâk

buyurulmuşdur. Enbiyâ-i izam aleyhimüssalat-ü ve’s-selam neslinden olmak dünyevi ve uhrevi

azabdan necâta sebeb olaydı, Hazret-i Adem neslinden olmağla esnâf-ı kefereden bir ferd asla

dünya ve âhiretde muazzeb olmaz idi. Vallah-u Teâlâ a’lemu ve ahkem924

”.

Kızılbaşların Şiîlik, dolayısıyla hem L � &� � demeleri hem de ehl-i kıble oldukları için

tekfir edilmemeleri gerektiği iddialarına verilen cevap da şöyledir: “Şi’adan değil yetmiş üç

fırka ki içinde ehl-i sünnet fırkasından gayri nârdadır deyû Hazret-i Rasûlullâh sallellâhu aleyhi ve

sellem tasrih buyurmuşlardır, bu tâife yetmiş üç fırkanın halis birinden değillerdir, her birinden bir

mikdar şirk u fesâd alub kendüler hevalarınca ihtiyâr etdükleri küfür ve bid’atları ilhak edüb bir

mürekkeb küfür ve dalalet ihtira’ eylemişlerdir dahi durub gün günden arturmak üzerinedirler” 925

.

Bu tahlilden sonra Kızılbaşlar’ı o günkü inanç ve uygulamaları bu inanç ve uygulamanın

hükmü konusuna temasle şu tespitlerde bulunulmuştur: “Ol zalimler Kur’an-ı Azîm’i şeriat-ı

921 Düzdağ, a.g.e., s. 112. 922 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 223b. 923 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 223a; Düzdağ, a.g.e., s. 109; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3341, vr. 153a. 924 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 223a-b. 925 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 223a-b.

146

şerîfeden İslâmı tahfîf eylemekle ve kütüb-i şer’iyye-i tahkir edüb oda yakmak ile ve ulemâ-i dinî

ilimleri içün ihanet edüb kırmak ile ve reisleri olan fâcir mel’ûni ma’bud yerine koyub ana secde

eylemekle ve dahi hürmeti nusûs-ı kat’iyye ile sabit olan muharremât-ı diniye-i istihlal etmekle ve

Hazret-i Ebibekr ile Hazret’i Ömer’e radıyallahu anhumaya la’n eylemekle kâfir olduklarından sonra

Hazret-i Aişe-i sıddıkanın radıyallahu anhâ berâeti ve nezâheti bunca âyât-ı azîme nâzil olmuş iken

anlara itâle-i lisan eylemekle Kur’ân-ı Kerîm’i tekzîb edüb kâfir olduklarından gayri Hazret-i

Risâletin sallellâhu aleyhi ve sellem cenab-ı azizlerine şîn getürdükleri ile sebb-i nebi eylemiş olub

cumhûr-i ulemâ-i a’sâr ve emsâr icmâ’ı ile katilleri mübah olub küfürlerinde şek edenler kâfir

olurlar926

”.

Bu noktadan sonra İbn Kemâl’in zındıklarla ilgili risâlesine de konu olan zındıkların

tevbesi meselesine geçilmiş ve bu konuda başta Hanefî mezhebi olmak üzere diğer sahâbe ve

âlimlerin görüşlerine yer verilmiştir: “İmâm-ı Âzam ve İmâm-ı Süfyan-ı Sevri ve İmâm Evzâ’î

katlarında tamam-ı sıhhat üzerine tevbe edüb İslâm’a gelicek eğerçi bu küfürleri dahi sâir küfürleri

gibi afv olunub katlden necât bulurlar, amma İmâm Mâlik ve İmâm Şâfi’î ve İmâm Ahmed b.

Hanbel ve İmâm Leys b. Sa’d ve İmâm İshak b. Rahuveyh vesayir ulemâ-i dinden cem-i kesir

katlarında asla tevbeleri makbul olmayub ve İslâmları mu’teber değildir elbette hadden katl

olunurlar. Hazret-i İmâm-ı din-i penâh eyyedallah-u ve kavvâh zikr olan eimme-i dinden kanki

canibin kavli ile amel ederlerse meşrudur, ol kabâyih-i ma’dûde ile ittisafları cemî’i ehl-i İslâm

içinde tevâtür ile muayyenen malum olmuşdur, hallerinde tereddüd ve iştibâh yokdur” 927

.

Haklarındaki hüküm netleştirildikten sonra Kızılbaşlarla yapılacak savaşın fıkhına

geçilmiştir: “Askerlerinde bulunub kıtâle mübâşeret edenler ve binüb inüb etbâından olanların

şanında asla tevakkuf … değildir. Ama şehirlerde ve köylerde kendü halinde salâh üzerine olub

bunların ikablarından ve ef’alinden tenezzühî olub zahir halleri dahi sıdklarına delalet eyleyen

kimesnelerin kezibleri zahir olmayınca üzerlerine bunların ahkâmı ve ukubatı icrâ olunmaz”.

Ardından Kızılbaşlarla yapılacak bir savaşın İslâm tarihindeki savaşlar içerisinde hangi sınıfa

girdiği konusuna temasla örneklemelerde bulunulmuştur: “Bu tâifenin kıtâlı sâir kefere

kıtâlından ehemdir, anıniçün Medine-i Münevvere etrafında kefere çok iken ve Bilâd-ı Şam feth

olunmamışken anlara gaza eylemekden Hazret-i Ebibekr-i Sıdık hilafetinde zuhur eden Müseylime-i

Kezzâba tabi olan tâife-i mürtedde üzerine gaza eylemeğe ashâb-ı kiram icmâ’ları ile tercih ve

takdim buyurmuşlardır. Hazret-i Ali kerremallah-u vechehu hilafetinde havâric kıtâli böyle

olmuşdur. Bu tâifenin şerr-u fesâdları dahi azimdir, yer yüzünden fesâdların ref’ eylemek içün

mücahede eylemek dahi ehemdir. L� )�5 '�� &@�� ? )#�8� )��4 )� ��R 9�� Q�� )�DA (My� �

�=�# �� +�,� ."�� .928

926 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 223a-b. 927 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 223a-b. 928 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 223a-b.

147

Ebussuûd Efendi ayrıca, “Kızılbaş sâdâtındandır, anlara kılıç çekmek yokdur, ehl-i İslâm

Pâdişâhı öldürdü” diyerek bu savaşa karşı çıkanlar hakkında da “Katle müstahak olur929 fetvâsı

vermiştir.

Savaş hukukunun tabii meselelerinde olan kölelik ve ganimet meselesi gündeme gelmiş ve

bu hususta uyulacak hükümler üzerinde de durulmuştur: Kızılbaş çocuklarının köleleştirilmesi

hususunda İbn Kemâl “Bu rivâyet-i sâbıka üzre esir olan avretlerin din u millet taakkul etmedin

evlad-ı sığarını dahî anaları ile bile esir eylemek” konusunda “Olur”930

, Ebussuûd Efendi biraz

daha detaya inerek, “Babası ve anası ol mezheb-i bâtıla üzerine olub eshab rıdvanullahi Teâlâ

aleyhim ecmain ettikleri ve Hazret-i Aişe’ye radıyallahu Teâlâ anha dil uzattıkları şer’le sabit olub

evlad-ı mezbûre din taakkul eylemez ğâyet sağîrler olıcak rakik olmalarına bir kavl-i zaif vardır, beş

altı yaşında olub kelime-i şehâdet telaffuz edenleri asla rakik olmazlar. Müslimlerdir. Babalarının

küfri anlara sirâyet eylemez931

” demiştir. Ancak Nahcivan savaşında esir edilenler hakkında

daha kısa olarak şöyle denilmiştir: “Nahcivan seferinde tutulan kızılbaş evlâdı kul olur mu? el-

Cevâb: Olmaz932

”

Kızılbaş mezhebine giren kadınların mürtedde olmaları, mürtedde olanların ise normalde

daru’l-harbe iltica etmeden yakalanmaları halinde esir edilerek cariyeleştirilmeleri imkanı

hakkında İmam Âzam’dan bir rivâyet bulunduğu hem de böyle bir uygulamanın “asker-i

İslâma Kemâl-i kuvvet ve şevket gelüb a’d-ai dîne nihâyet za’f ve zillet” sebep olacağı gibi bir

faydası da olsa, “ol rivâyet ile amel olunmak câiz olur mi?” sorusuna “Caizdir” denilerek Kızılbaş

mezhebine giren kadınların esir edildikleri takdirde cariye olabileceklerine fetvâ verilmiş,

ardından “Bu rivâyet ile evvel alunan avretlerin hizmetleri ve vat olunmaları” dahil, “Cümle

hizmetleri helâl” kabul edilmiş, bununla beraber bir farka da dikkat çekilmiştir: “Amma

mürteddelerdir. İslâm’a gelmedin vatları helâl değildir933”. Burada Ebussuûd Efendi farklı ve

ilginç bir konuya temas eder ki o da Kızılbaş savaşında esir olan Ermeniler meselesedir. Bu

husustaki fetvâ şöyledir: “Pâdişah emriyle kızılbaş tâifesi vurulup, sagîr ve kebîri esir olanlardan

bazı Ermeni olduklarında, ol takdirce halâs olurlar mı? el-Cevâb: Olurlar, Ermeniler kızılbaş askeri

ile asker-i İslâm üzerine gelip muhârebe etmiş olmayıcak, şer’an esîr olmak yoktur934

.

929 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 223b. 930 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 77a. 931 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 77a. 932 Düzdağ, a.g.e., s. 111. 933 Düzdağ, a.g.e., s. 112; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 77a. 934 Düzdağ, a.g.e., s. 111-112

148

3) Molla Kabız

Molla Kabız’ın hayatı hakkında yeterli bilgi yoktur. Kaynaklarda “Kabız-ı Acem, Kabız-ı

Acemî, Kabız-ı Mülhid, Kabız-ı Fâsid” gibi lakaplarla anılır. Aslen İran meşeli olduğu

anlaşılmakta, ancak Anadolu’ya ne zaman geldiği bilinmemektedir. Yine kaynakların verdiği

bilgi, O’nun medrese tahsili görmüş bir ilim adamı olduğunu ifade etmektedir. Hz İsa’nın, Hz.

Muhammed’den (s.a.v.) üstün olduğu inancını halk arasında yayarak, halkın zihinlerini

karıştırması sebebiyle ulemâ harekete geçmiş, 934/1527 tarihinde Divan-ı Hümayun’a

sevkedilmiştir. Rumeli Kazaskeri Fenârîzâde Muhyiddin Çelebî ile Anadolu Kazaskeri Kâdirî

Çelebî, meseleyi çözmeleri için görevlendirilmiş, Kabız Kazaskerlere âyet ve hadisler

çerçevesinde iddiasını tekrarlamış, fakat kazaskerler bu iddiaları tatminkar bir şekilde

cevaplandıramamış, aksine öfkelenerek onu tehdit etmişlerdir. Ertesi gün, Veziriazam yeni bir

mahkeme kurarak, Şeyhülislâm İbn Kemâl ve İstanbul Kadısı Sâdeddin Efendi tarafından

yeniden yargılanmasını temin etmiş ve mahkeme sonucunda İbn Kemâl’in fetvâsı üzerine

boynu vurulmuştur. İbn Kemâl bunun üzerine zındıklık konusunda “Risâle fî tahkîk-i lafzi’z-

zındık” eserini, Molla Kabız’ın iddialarına cevap olarak ta “Risâle fî efdaliyyeti Muhammed

aleyhisselam” eserini telif etmiştir. İkinci eserinde İbn Kemâl Molla Kâbız’ın fikirlerine cevap

mahiyetinde şu konuları işlemiştir: Rasulullah (s.a.v.) âlemlere rahmet olarak gönderilmiş,

son peygamber, ümmetinin en hayırlı ümmet olduğu, dolayısıyla bu ümmetinin

peygamberinin de diğer ümmetlerin peygamberlerinden daha üstün tutulduğu, kıyamet

gününde onun kendi ümmetine, ümmetinin de bütün insanlara şâhitlik yapacağı ile Hz İsa’nın

semada hayat sahibi olmasının onun üstünlüğünü gösteremeyeceği, zira bir gün nüzul ederek

ümmetini hakka davet edeceği üzerinde durulmuştur935

.

Molla İshak ile ilgili açık bir fetvâya rağmen, Molla Kabız ile ilgili açık bir ifade

Ebussuûd Efendi fetvâlarında rastlanmamaktadır. Esasen İbn Kemâl dönemi problemi olan bu

mesele hakkında İbn Kemâl fetvâlarında da bir fetvâ görülmemiştir. İbn Kemâl’in bu

konudaki görüşünü risâlesi ile daha netleştirdiği görülmektedir.

4) Şiîlik

Ebussuûd Efendi’nin Şiîlikle ilgili yorumları Kızılbaşlar konusunda geçmektedir. Burada

bu zümre ile tanımlarda bulunmaktadır ki, bunlara önceden temas edildiğinden burada tekrar

etmeyeceğiz.

935 Üzüm, İlyas, “Molla Kabız”, DİA, XXX, s. 254-255.

149

2- Kavramlar

a- Bid’at

Fetvânın üslubundan anlaşıldığına göre, zikir meclislerinde çalgı aleti kullanan bir kişi

için “ehl-i bid’at” tabiri kullanılmış ve böyle bir kişinin elindeki sazını savunan bir kadı için

Ebussuûd Efendi “Elbette azl lâzımdır, ilmî ve dinî bu mertebe olanın hükümeti şer’an layık

olmaz”936

demiştir.

Tarikat grupları içerisindeki bid’atçilerden “Fi zamanina mübtediîn ki kimi bir hafta ve kimi

on gün ve kimi kırk günde yetişdik deyû da’va ederler…937

” şeklinde söz etmiş, bir mahkeme

şâhitliğinde “ehl-i bid’at taze sakallı oğlanlar” dan söz edilmiş ancak tamınlayıcı bir bilgi

verilmemiş938

; yine aynı konudaki bir başka fetvâda mahiyetine temas edilmeksizin “ehl-i

bid’at” diye bir zümreden söz edilmiştir.939

Bunun yanında bir meselede farz, sünnet ve müstehapların bütününü farz kabul etmenin

bid’at sayılmayacağını ifade eden bir fetvâ vermiştir: “Zeyd kıldığı namazların farzlarını ve

vâciblerini ve sünnetlerini biri birinden temyîze kâdir olmayıcak namazı câiz değildir deyû bazı

kimesneler nakil yazmışlar câiz midir değil midir? el-Cevâb: Değildir. Ehl-i ilim olan temeyyüz

etmek gerekdir. Ümmîler tefâsîl-i mezbûreyi bilmeyüb icmâl üzerine farzını farz, sünneti sünnet

i'tikâd etmek kâfîdir. Ef'âl-i vuzûnun cümlesine farz itikâd etmek mestûrdur940

. Ebussuûd

Efendi’nin, meselenin sonunda bu durumu “mestûrdur” diyerek biraz da kapalı bir üslup ve

sahiplenmeme duygusu ile ifade etmiş olması, kaynaklarda bu yönde görüşlerin bulunduğunu

ancak bunun tartışmalı olduğu düşüncesini hissettirmektedir.

Fıkhî meselelerde bid’at kavramına “ihdâs” tabiri ile de temas edilmiş ve “tahâreti kâmile

ile iç edik giydikde kable’l-hades üzerine mesh etmek lâzım olur mu?” şeklindeki bir soruya, “Caiz

değildir. Cehele ihdâs etmişlerdir, lağv ve bid’attır”941

diğerek fıkıh kaynaklarında olmayan bir

hüküm icadını “bid’at” kapsamında değerlendirmiştir. Yine ücretle imâmet-müezzinlik gibi

dinî görev yapmayı câiz görmeyenler, bunun Kur’an ve hadiste olmadığını, dolayısıyla “ücret-

i kadem” olarak değerlendirerek “Bid’at-ı hasene” saymışlar; “Bu âlimler bid’at-i hasene ederiz

sandılar vardılar şu asl-ı dalâle ve müfsideye bais oldiler” diyen vaizler hakkında “Cahil ancak

936 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 221a. 937 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 231b-232b. 938 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 118b. 939 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 133a. 940 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 8a; kısmen eksik olarak, Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr.

10b. 941 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 4b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 6a; Mecmûa, Slm.

Ktp., Antalya Tekelioğlu, 852, vr, 113a.

150

hacr olunub va’z etdirmemek lâzımdır”942

fetvâsını vermiştir. Yine fıkıh ile ilgili olarak “Dört

mezheb üzerine cümle verilen fetvâları bid’attir, Rasûlullah (sallallâhu aleyhi ve selllem) zamanında

yok idi” diyerek, mezhepleri bid’at sayanlar hakkında, “Ta’zîr-i şedîd olunduktan sonra, aklı var

ise şüphesiz hallolmak lâzımdır 943

“ demiştir.

Kelam konularından sıfâtullah meselesinde “sıfâtullah zâtullâhın aynidir” sözünü “bid’at”

olarak değerlendirmiştir944

.

Rasulullah’ın (s.a.v.) davranışlarına aykırılıkla ilgili olarak da şöyle bir fetvâ

nakledilmektedir: “Öylede ve ahşamda ve yatsıda farzdan sonra sünnet kılmak mı evlâdır, yoksa

arada baz’ı ed’iye mi okumak evlâdır? el-Cevâb: Ed’iye sonra okumak gerektir. Bu sûretde

sûfiyyeden bazı ‘bize şeyhimiz öyle emr etti’ deyû ed’iyeye meşgul olsalar anlara ne lâzımolur? el-

Cevâb: Şeyhleri olan mudilli, Rasûlullahın (sallâllâhu aleyhi ve sellem) cenâb-i şerîfinden tercîh

ederlerse cümle katl olunmak vâcibdir 945. Ve illâ sünnet-i Rasûli takdîm etmek lazımdır

946”.

Toplum arasında yaygın olan ancak, akaid ve ahlak kitaplarında bid’atlerden sayılan kimi

uygulamalar hakkında Ebussuûd Efendi sünnet yerine geleneğe atıfta bulunmuş ve “İsteme

içün iplik dikmek ve bazı emraz şifasıçün nusha yazmak câiz olur mi?” şeklindeki bir soruya, “Edili

gelmiş işdir, tağayyür olunmamakda beis yokdur947” şeklinde onaylayıcı bir cevap vermiştir.

Bununla beraber, müsamaha göstermeyip, tenkit ettiği bid’atler de olmuştur. Nitekim bir

fetvâda “Nâs mâ beyninde mâh-ı zilkâde boş âyıdır deyû imtinâ'dan ve akd-i nikâhdan ettiklerine

ehâdîs-i şerîfeden ve ashâb-ı kirâmdan rivâyet var mıdır? İ'tibâr-ı avâm mıdır?” şeklinde sorulan

bir uygulama ve anlayış hakkında şu cevâbı vermiştir: “Ehl-i câhiliyyet eşhür-i hacda tezvîce

müteyemmen görmeyüb avâm andan galat ederler imiş. Hazret-i Aişe radıyallâhu Teâlâ anhâ anları

red içün “ -� n@�� TU� E &I �� C|# ��O ? -#[ � ��O ? 1�8� &@�� C �> L 9�� L ��85 -*�!>” (Rasulullah (sav)

benimle Şevvâl ayında evlendi, Şevvâl ayında gerdeğe girdi. Hanımları içerisinde de ençok bana ilgi duyardı) deyû

buyurmuşlardır948

”.

942 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 220a. 943 Düzdağ, a.g.e., s. 178; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 121a. 944 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 216a, 225a, 227a. 945 Düzdağ, a.g.e., s. 88; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 17a. 946 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 17a. 947 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 185a. 948 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 36b; Fetâvâ-yı Üskûbî, Slm. Ktp., Esad Ef., 1094, vr. 25b, (Kenar kayıt).

151

b- Ehl-i Sünnet

Ebussuûd Efendi fetvâlarında “Ehl-i Sünnet ve’l-cemaat” kavramına yer vermiş, İbrahim

Gülşeni949

meselesi, Cuma ibâdetlerinde icra edilen bazı uygulamalar950

gibi özellikle

tasavvufî problemlerde olduğu bazı önemli dinî konuları bu kavram ile açıklamaya ve

çözümlemeye çalışmıştır. Ancak İbrahim Gülşeni fetvâsının dışında bu kavramı açıklayıcı bir

yoruma rastlanmamıştır. Konu hakkında yeterli açıklama Şeyhülislâm İbn Kemâl’de

görülmektedir.

Şeyhülislâm İbn Kemâl’e göre ehl-i sünnet ve’l-cemaat veya diğer bir tabir ile Ehl-i

Hakk’ın tarifi şöyledir: “İtikâd-ı zâhir ile sünnet üzere hareket eden, Rasulullah’ın (s.a.v.)

cemaatı (sahâbesi) yolunda gidenlere Ehl-i Hakk ve Ehl-i Sünnet denir. Bu yola muhalefet edip,

zahiri terk edenlere taife-i muhalifin adı verildiği gibi, Ehl-i Bid’at ve Dalâlet dahi denilmektedir951

”.

İbn Kemâl dalalet fırkalarını açıkladığı bir risâlesinde, Ehl-i Sünnet’in görüşlerine temas

ile, şunları söylemektedir: Ehl-i Sünnet ve’l-Cemaat kelâmcılarının itikatları şöyledir:

Allah’ın zatının ve ezeli sıfatlarının birliğini söyleyen, bunları inkar etmeyen, Muhammed’in

(a.s.) şeriatının kıyamete kadar devam edeceğini kabul eden, kıyamet gününde Allah

Teâlâ’nın görülmesini câiz görmekle beraber, görmeğe hak kazandığı iddiasında

bulunmayan, kıbleyi hakkı ile bilen, kıyameti, cenneti, cehennemi, havzı, mizanı, kabir sualini

kabul edenler Ehl-i Sünnet ve’l-Cemaat’tır. Kim de bu din ve itikâd üzerin olursa o Sünnî’dir.

Kim de herhangi bir tarzda, ona karşı gelirse o bid’atçıdır ve Ehl-i Sünnete muhalefet etmiş

olur. Zira Ehl-i Sünnet, tevhid ve onun usûl ve şartları konusunda ittifak etmişlerdir952

.

c- Kafirlik

Ebussuûd Efendi, fetvâlarında “zındık” ve “kâfir” kavramlarını ayrı telakki etmiştir.

Zındıklık ile ilgili tanım ve hukukî sonuçlara ileride temas edilecektir. Kafirlik kavramı ile

ilgili olarak ise Karamanlı Şeyh’in idamı konusunda “Şer’le zuhûr eden umûrın mûcibi katl

etmek zulumdür derler ise kâfirlerdir” ifadelerine yer vermiş ve bunun hukukî sonucu olarak ta

“Zevceleri bâinlerdir, imâna gelmezler ise katilleri mübahdır953

” açıklamasını yapmıştır.

Kâfirlik kavramına daha çok elfâz-ı küfür bahsinde yer verilmiştir. Elfâz-ı küfür ile ilgili

tespitlere ise önceden yer verildiğinden burada tekrar etmeyeceğiz.

949 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 229b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3783, vr. 266a. 950 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 6b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241; vr. 8b-9a. 951 Dalkıran, İbn Kemal ve Düşünce Tarihimiz, s. 77. 952 Dalkıran, a.g..e., s. 77-79. 953 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 228b-229a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 110a-111a.

152

ç- Mukaddeslik

Ahlak ve itikâd kaynaklarında üzerinde pek de durulmayan bir kavram olarak “mukaddes”

kavramına bir fetvâ münâsebetiyle temas edilmiş ve açıklayıcı bilgiler verilmiştir. Fetvâ

şöyledir: “Cemî’i diyâr-ı Arab arz-ı mukaddeseden midir, yoksa hudûd-i muayyenesi var mıdır, arz-

ı mukaddesenin sâir arâzîden farkı var mıdır? el-Cevâb: Mutlaka diyâr-ı Şâmiye arz-ı mukaddes

derler. Beyt-i Mukaddes ve Haleb ve sâir nevâhî, Dımışk andandır. Ba’zıları hemen Eriha’dır derler.

Ba’zıları Dımışk ve Filistindir derler954. Bu sûrette: Arz-ı mukaddesenin sâir arâzîden rüchânı olup,

şerefi ne vechedir. Ve anda sâkin olan halka sevâbın meziyeti ne cihettendir. Ve bir kimse arz-ı

makbûlede sâkin olmak için vatan-ı aslîsini terk etmekle âsim olur mu? el-Cevâb: Hak Sübhânehu

ve Te’âlâ, bikâ-‘ı arzın her birini bir keyfiyet-i hâssa üzerine ibdâ’ buyurmuştur. Nebât, hubûd ve

simâr, sâir âsâr-ı zâhirede birbirine muhâlif ve mubâin olduğu gibi, âsâr-ı bâtınede dahi birbirinden

tefâvüt-i kesîresi vardır. Arâzî-i mukaddese, safâ-i cevâhir ile sâir bikâ’dan mümtaz olmağın,

menâzil-i enbiyâ (aleyhimü’s-salâtü ve’s-selâma) mehbit-i vahiy olmuştur. Anda vâki’ olan ibâdâtın

sevâbı anın için ekserdir. Vatan-ı asl îsinde sılası vâcib olur erhâmı olmayıp, anda muhâceret

etmekle ibâdete teveccühü ve kalbinin rikkati artık olucak, varmak efdaldir. Ve illâ vatanında olup

uhdesinde olan hukûk-i erhâmı murâ’at edip, ibâdete teveccüh ve ikbal tahs î line sa’y etmek

evlâdır. Vallâhu a’lem 955

.

d- Zındıklık

Özellikle itikadi ve tasavvufî meseleler söz konusu olduğunda gündeme gelen zındıklık

konusunda Ebussuûd Efendi fetvâlarında bir açıklamaya rastlanmamıştır. Bu konudaki geniş

açıklamalar İbn Kemâl’de görülmektedir.

Şeyhülislam İbn Kemal’e göre zındık, Allah Teala’yı yok sayan, O’na şirk koşan,

hikmetini yok sayan, inkarcılığını gizleyen, Peygamberimiz’in (sav) nübüvvetini açıkça kabul

eden956 kişidir. Zındık üç çeşittir: Aslen zındık, Müslüman olduktan sonra zındıklaşan, zimmi

iken zındıklaşan. Bunlar da iki kısımdır: Dalâlete davet eden ve etmeyen. Aslen zındık olan

Arap değil ise kendi haline bırakılır, çünkü o aslen kafirdir. İkinci gruba girenlere İslam teklif

edilir. Kabul ederse bırakılır, kabul etmez ise öldürülür. Çünkü o mürteddir. Üçüncü gruba

girenlere karışılmaz, çünkü küfür tek millettir957.

Şeyhülislam İbn Kemal, aslen zındıklar ile zimmilerden zındık olanlara karışılmayacağını

ifade etmiş, Müslüman iken zındıklaşanlara tevbe teklif edileceği, kabul etmedikleri takdirde

954 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 34b. 955 Düzdağ, a.g.e., s. 171; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 34b. 956 İbn Kemal, Risale fîmâ yetallaku bi lafzi’z-zındık, (nşr. Ahmed Cevdet), İstanbul, 1316, s. 243. 957 İbn Kemal, a.g.e., s. 246.

153

öldürüleceklerini genel bir kural olarak belirtmiş, fıkıh kaynaklarında zındıklarla ilgili

tartışmalara temas ettikten sonra Âmidî’den naklen konuyu özetlemiştir. Buna göre:

Zındıklara mürted hükmü uygulanır. Onlardan cizye kabul edilmez, kestikleri yenilmez,

kadınları ile evlenilmez, onları öldürenlere diyet ödettirilmez, onlardan biri dâr-ı harbe iltihâk

ettikten sonra esir edilse köleleştirilmez; tevbe ederse bakılır: Eğer herhangi bir korkudan

dolayı olmayıp da kendi isteği ile tevbe etmiş ise tevbesi kabul edilir, kendi haline bırakılır.

Eğer bid’atı ispat edildikten sonra ölüm korkusu ile tevbe ederse o konuda alimler farklı

görüşler ileri sürmüşlerdir. Şâfiî ve Ebu Hanife bunun tevbesinin kabul edilmesini, Mâlik ve

bazı Şâfiî alimleri ise kabul edilmemesi gerektiğini söylemişlerdir ki Ebu İshak’ın tercihi de

budur. Onlardan birisi ölür ya da öldürülürse Şâfiî ve Ebu Hanife’ye göre malı beş hisseye

ayrılır. İmam Malik’e göre ise malının bütünü ganimet (fey)’dir, beşe ayrılmaz.958

C- TASAVVUF

Osmanlı dinî düşüncesinin en problemli döneminin Kanûnî dönemi olduğu görülmektedir.

Bu dönemde kimi hareketlerin ortadan kaldırılmasına çalışıldığı gibi, kimi hareketlerin de

ıslahına çalışılmış, bir yandan devletin kanun, kural ve kurumlarını kemâle erdirmeğe

çalışırken, bir taraftan da özellikle Şeyhülislâm İbn Kemâl ile başlayan, dinî düşüncenin

tashihi ve tekmili çalışmalarına Ebussuûd Efendi ile devam etmiştir. Bu meyanda çeşitli

eserler yazılıp, fetvâlar yayınlandığı gibi, içkili, çalgılı gizli tarikatlara karşı cephe alınmış ve

Kadiri, Rufai, Mevlevi, Bektaşi ve Nakşibendi gibi on iki tarikattan mâ adâsı yasak

edilmiştir959

.

Tarih kaynaklarının naklettiğine göre bu dönemin başlıca problemleri şunlardır:

Melametçi isyanları, İbnü’l-Arabî tartışmaları, Raks ve Devrân ve Kabz-ı Acemi, Behram

Kethüda Medresesesi Müderrisi Nadajh Sarı Abdurrahim, Hamza Bâlî960

; Molla Kabız961

,

Hubmesihiler, Gülşenilik - Bayramiye Melamiliği, Hulûliyye akımları, Bünyamin Ayaşi, Pir

Ali Aksarayi, İsmail M’aşûkî, Muhyiddin Karamani ve Hüsameddin Ankaravî962

ile ilgili

olaylar.

Fetvâlara konu olan problemlerin ise şunlar olduğu görülmektedir: Şehzâde Bayezid

dönemi ayaklanmaları, Hallâc-ı Mansûr, İbrahim Gülşeni, Bedreddin Simavi, Karamanlı

Şeyh, Oğlan Şeyh, İbnü’l-Arabî, Hâkim İshak, Hubmesihçiler, Kızılbaşlar, Halvetiler, Aşıklar 958 İbn Kemal, Risâle., s. 247-248. 959 Yörükan, Turhan, Müslümanlık ve Kur’an ı Kerim’den âyetlerle İslâm Esasları, Ankara, 2002, s. 159-160. 960 Sakaoğlu, Necdet, Osmanlı Eğitim Tarihi, s. 34. 961 Dânişmend, Osmanlı Tarihi., II, s. 125-126. 962 Ocak, “İbn Kemal’in Yaşadığı VI ve XVI. Asırlar Türkiye’sinde İlim ve Fikir Hayatı”, s. 32-34.

154

ve diğer tasavvufî konular. Burada bu meseleleri konular ve şahsiyetler olmak üzere iki

kısımda değerlendirmeğe çalışacağız.

1- Konular

Fetvâlarda yer alan tasavvufî konuları alfabetik bir sıralama ile şu şekilde ele alabiliriz:

a- Allah’ı Bulmak

Tasavvufî fetvâların başında “Allah’ı bulmak” meselesi gelmektedir. İlgili fetvâda, “Bana

Tanrıyı buluver”, diyen birisine cevap olarak “Kur’an ile âmil olup, Peygambere iktidâ edicek,

bulursun” denilmiş, ancak bu kişi cevâba “Anlara ne amel, ben anlarsız bulurum yahut buldum”

diğerek itiraz etmiş, bunun üzerine Ebussuûd Efendi bu kişi hakkında “Katli lâzımdır,

zındıktır963” hükmünü vermiştir. Fetvâda yer alan konu ve iddialar Kalender meşrep tarikat

müridlerini hatırlatmaktadır.

b- El Alma / Tevbe Alma

Tarikata girme, tasavvuf yoluna sülûk etme, bir diğer ifadesi ile tevbe için el alma olarak

bilinen mesele hakkında Ebussuûd Efendi şu fetvâyı vermiştir: “Li ecli’t-tevbe meşayih yedin

ahz müstahab midir, yoksa bid’at olub böyle edenler mübtedi olur mi? el-Cevâb: Mütedeyyin ve

müteşerri şeyh olıcak müstahabdır964

”.

“Tefsîr-i şerîf ve hadis-i münif ve ilm-i fıkıh bilmiyen Zeyd ilm-i meşâyiha ve ilm-i bâtına şurû”

eylemesi hususunda ise “evvel İslâm ve imân öğrenüb, ilm-i batına andan şurû’ etmek gerekdir,

muvahhid ola, mülhid olmaya965

” uyarısında bulunmuştur. Ebussuûd Efendi bu fetvâsında

yeterli dini bilgiye sahip olmayan bir kişinin tarikata girmesine cevaz vermemektir.

c- Ermek / Hırka Giymek

Tasavvufî eğitimde “belli bir mertebeye çıkmak, ilâhî sırlara mazhar olmak966

” şeklinde

tanımlanan “erme” ya da “yetişme” konusunda Ebussuûd Efendi, bir hafta, on gün ya da kırk

gün gibi bir zamanda yetişmiş olmayı kabul etmemiş, yetişmiş sayılarak hırka ve tac

giydirmenin de dinî her hangi bir değerinin olmadığını ifade etmiştir967

. Ayrıca “Meşayihden

kisve giymek farz mıdır, vâcib midir, sünnet midir, müstahab mıdır” sorusuna, “Şeyh sâlih ve

963 Düzdağ, a.g.e., s. 113. 964 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 222b. 965 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 227a. 966 Örnekleriyle Türkçe Sözlük, I, 849. 967 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 231b-232b.

155

müteşerri ise müstahab olur, eğer şâibe-i riyâ olursa m’asiyet-i azîmedir968

” şeklinde cevap

vermiş; “Sûfilerin enva dürlü giydikleri hırka ve tâc sünnet-i Rasûl midir, değil midir, sünnet itikâd

edenlere ne lâzım gelür? sorusuna ise, “Sünnet olduği sabit değildir, itikâddan rucu lâzımdır969

”

diyerek bunların dinî herhangi bir özelliğinin olmadığını söylemiştir.

ç- Evliyâ Kültü

“ n=D` H�� E )@>� )aO �� (Eğer dileseydik her nefse hidayetini verirdik)970

âyetinin hükmünde

evliya ve Enbiyâ dahildir dese ne lâzım olur?” sorusuna, “Ahlâf dahillerdir der ise hâşâ ve kellâ

kâfir olur sebb etmiş olur971

” diyerek hidâyet konusunda evliyânın enbiyâ ile birlikte

değerlendirilmesini eleştirmemiş, evliyânın, normal insanlardan ziyade enbiyâ ile ayrı bir

zümre olarak değerlendirilmesini onaylamıştır.

Veli-Nebî mukayesesi yaparak, velîlerin nebîlerden üstün olduğunu savunan ve

“Rasûlullâh sallellâhu aleyhi ve sellem beş on kişiye hidâyet eyledi şeyh972 bütün dünyaya hidâyet

eyledi” diyen kişiler hakkında ise “Sebb-i sarihdir, katli helâldır973

” fetvâsını vermiştir.

d- Hızır

Osmanlı döneminin önemli meselelerinden olan974

Hızır (a.s.) konusu Ebussuûd

fetvâlarına da yansımıştır. Ebussuûd Efendi “Hazret-i Hızır Nebi midir yoksa velî midir?”

sorusuna, “nebidir ve velîdir975

” diyerek herkesi memnun edici bir cevap vermiştir. Yine

Hızır’ın (a.s.) hayatta olup olmadığı ile ilgili olarak, “Hazret-i Hızır zümre-i ahyâdandır, eğer

böyle değil ise kulum âzâd olsun” diyen bir kişinin “âzâdldığına hükm olunmaz976

” diyerek,

Hızır’ın (a.s.) hayatta olduğu yönünde bir fetvâ vermiştir.

968 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 222b; Düzdağ, a.g.e., s. 87-88; Fetâvâ-yı Üskûbî, Slm. Ktp., Esad Ef., 133, vr.

343b, (Kenar kayıt) 969 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 222b. 970 Secde, 32/13. 971 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 229b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 112b. 972 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 117b. 973 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 229b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 112b; 117b. 974 Kâtip Çelebi, Mîzânü’l-hak fî ihtiyâri’l-ahak, (trc. : Orhan Şaik Okyay), İstanbul, 1993, s. 14. 975 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 218a; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3677, vr. 144b. 976 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 218a; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3677, vr. 144b.

156

e- Raks, Devrân ve Cezbe

Osmanlı Tasavvuf tarihinin en önemli ve tartışmalı konusu, tarikatların zikir esnasında

sema, raks ve devrân icra etmeleridir977

. Çivizâde978

, İbn Kemâl979

ve Ebussuûd Efendi

fetvâlarının ana konularından olan bu meselede yapılan tespitleri şu şekilde özetleyebiliriz:

Raks ve devrân fetvâlarında Halvetiye ve Zeyniyye tarikatlarının isimlerine yer

verilmiştir 980 . Dolayısıyla burada özetlenecek konular özellikle bu üç tarikatı

ilgilendirmektedir.

Bir hareketi raks yapan ayakların oynamasıdır, zikir esnasındaki hareket halinde ayaklar

sabit olduğu takdirde baş ve bel hareketleri raks kapsamına girmez.981

. Bununla beraber

oturarak zikretmek ayakta zikretmekten evlâdır982

. Zikir esnasında başı sağa ve sola çevirmek,

"başların sağ cânibe tahrik ettiklerinde kalbinden mâsivayı tarh ve sol canibe tahrik ettiklerinde tevhîd-i hakkı

idhal kasd etmek" niyyetiyle olursa câiz, olmazsa lağv ve abes olduğundan mekrûh ve

haramdır983

. Raks ve devrân bî ihtiyâr olursa haramiyete konu olmaz. "Bî ihtiyâr" olmanın

ölçüsü de şudur: "Cezbe-i ilâhiyye ile âlem-i tekliften münselih olanların ’âlem-i şehâdete müte’allik umûra aslâ

şu’urları kalmaz, nefs-i zekiyyeleri, âlem-i rûhânîde olan şu’ûn mutâla’asında müstağrak olup, tedbîr-i bedene

müştegil olmaz, hatta ba’zı a’zâ kanatılsa duymaz, onlardan hareket ve ızdırap vâki’ oluncak harekât-i mürte’iş

gibi gayri muntazam vâki’ olur. Bu halle muttasıf olanların harekâtı hurmet ve kerâhet ile vasf olunmaz,

mukâbelesinde ne’ikâb vardır ne sevâb. Amma ol tâifeden sâdır olan harekât-i mevzû’a ve evzâ’-i masnû’a, ehl-i

salâhtan sâdır olmak mümkün değildir. İhtiyâriyyedir, “ıztırâriyye’’ demek ma’siyet-i âhardır. Bu makûle işinde

gücünde gezip, tegannî ile usûlle ettikleri evzâ’-i masnû’a “ihtiyârî değildir’’ demek mü’minden sâdır olur mânâ

değildir. 984

Devrân ibâdet sayılmadıkça küfrü gerektirmez, mübah saymak ise ancak fıskı gerektirir985

.

Raks ve devrânı ibâdet saymanın küfrü gerektirmesi bunların lehv, laib ve abes kapsamına

girmesi halindedir. Çünkü bu kavramların kapsamına giren bir davranışı ibâdet saymak Allah

Teâlâ'ya iftiradır, bu da küfrü gerektirir986

. "Devrân insan kalbini değiştirir ve insanları

tevbeye teşvik eder" görüşü doğru değildir987

. Raksa helâl diyen imamın arkasında kılınan

977 Kâtip Çelebî, Mîzân, s. 22-26. 978 Çivizâde, Risâle-i Devrân, Slm. Ktp., Pertev Paşa, 621, vr., 94b-98a. 979 İbn Kemal, Kitâbu’l-fetvâ, Slm. Ktp., Dâru’l-Mesnevî, 118, vr. 19b-28a. 980 velî-1, vr. 230a, 231b-232b; Mecmûa, SMK, Esad Efendi, 918, vr. 362a. 981 Düzdağ, a.g.e., s., 83 982 Düzdağ, a.g.e., s., 83-84 983 Düzdağ, a.g.e., s., 84. 984 Düzdağ, a.g.e., s., 84. 985 Düzdağ, a.g.e., s., 85. 986 Düzdağ, a.g.e., s., 85 987 Düzdağ, a.g.e., s., 86-87.

157

namazın iâdesi gerekir988

. Vali ve hâkimlerin raks ve devrânı menetmeleri gerekir, bu emr-i

bi'l-ma'rûf ve nehy-i ani'l-münker görevinin gereğidir989

.

Halvetîlere direk kafir denilmez, içlerinde iyi insanlar vardır. Kendi iradeleri ile isteyerek

ve özel gayret sarfederek (mahza ıztırarsız) devrân yapmak günah işlemektir, küfrü

gerektirmez990

.

Devrân'a fetvâ verenler Ali İmran 3/191 âyet-i kerimesi991

, Zümer 75. âyet-i kerîmesi992

,

Rasulullah'ın raksı993

, Ashâb, İmam Şâfiî ve Gazzâlî'nin fetvâsına dayandıkları fetvâlarda dile

getirilmektedir994

. Haram diyenler ise müftilerin fetvâlarına dayandıkları gibi, âyet ve

hadislerin yorumu ile âlimlerden nakledilen görüşlere itiraz etmekte ve âyetlerin bu şekilde

yorumlanamayacağını, yorumlansa bile insanların meleklerin yaptıklarına bakarak ibâdet

ihdas edemeyeceklerini, bugünkü raksın meleklerin tavafınadan çok kafirlerin horon

tepmesine daha çok benzediğini ifade etmektedirler. Ayrıca Rasulullah'a "raks etti" demenin

küfür olacağını, sebep olarak da raks gibi sefihçe bir davranışın, sefihlikten münezzeh olan

peygamberlere nisbeti olduğunu iddia etmektedirler. Yine ashâb ve âlimlerin cevâz verdikleri

yönündeki iddianın bir iftira olduğunu, çünkü âlimlerin raksın haramiyetinde ihtilaf

etmediklerini, ihtilafın semâ'da olduğunu da kaydetmişler, ictihâdî konularda müctehidlerden

başkasının görüşüne itibar edilemeyeceğini, İmam Gazzâlî'nin de müctehid olmadığından bu

gibi konularda delil olamayacağını savunmuşlardır.995

Burada üzerinde durulması gereken bir husus ta, fetvâ mecmûalarında yer alan bu

fetvâlardan farklı olarak, özellikle Şeyhülislâm İbn Kemâl ve Şeyhülislâm Ebussuûd

Efendi'nin, mecmûalarda yer alan semâ, raks ve devrân ile ilgili sert fetvâlarından

vazgeçtikleri ile ilgili iddialardır. Bu hususta Ögören şu tespitleri yapmaktadır: Ebussuûd

Efendi'nin devrâna karşı tavrı, İbn Kemâl'in ilk dönemlerindeki tavrı kadar katı olmasa bile,

yine de serttir. Ancak İbn Kemâl gibi onun kanaatinin de daha sonra değiştiği görülmektedir.

Bu değişimin meydana gelmesinde ise, bu defa Halvetiyye meşayihinden bir başka Sinan'ın;

988 Düzdağ, a.g.e., s., 87 989 Düzdağ, a.g.e., s., 87. 990 Düzdağ, a.g.e., s., 85. 991 "Onlar ayakta iken, otururken, yan yatarken Allah'ı anarlar; göklerin ve yerin yaratılışını düşünürler:

"Rabbimiz! Sen bunu boşuna yaratmadın, Sen münezzehsin. Bizi ateşin azabından koru" , derler". Devrân âyet-i kerîmede geçen "ayakta zikir" kapasıma girmektedir.

992 "Melekleri, arşın etrafını çevirmiş oldukları halde, Rablerini hamd ile överken görürsün. Artık insanların aralarında adaletle hüküm olunmuştur. "Övgü, alemlerin Rabbi olan Allah içindir" denir. " Devrân âyette geçen meleklerin tavafına benzetilmektedir.

993 Düzdağ, a.g.e., s., 85-86. 994 Düzdağ, a.g.e., s., 85-86. 995 Düzdağ, a.g.e., s., 85-86.

158

Kanûnî Sultan Süleyman tarafından adına tekke kurulan İbrahim Ümmî Sinan'ın (ö.

976/1568) etkili olduğu kaydedilmektedir. Hacı Evhad Sünbülî Dergahı şeyhlerinden Seyyid

Hüseyin b. Abbas Efendi'nin (ö. 1105/1693-94) 1092'de kaleme aldığı Risâle-i Devrâniyye'de

ve Harîrîzâde'nin Tibyan'ında kaydedildiğine göre, Ebussuûd Efendi bir gün Ümmî Sinan ile

bir araya gelerek devrân meselesini tartışmaya başlarlar. Tartışmanın sonunda sinirlenen

Şeyhülislâm "Yâ şeyh, Eğer bu devrândan vazgeçip müridlerini de bundan alıkoymazsan ve ben de

sen vefât ettiğinde hayatta olursam, halkı cenazeni kılmaktan menederim" der. Bunun üzerine

Ümmî Sinan da "inşaallah benim cenazemi sen kıldıracaksın" diye mukabele eder996

. Ümmî

Sinan bir müddet sonra vefât ettiğinde, Ebussuûd Efendi'nin bundan haberi olmaz. Şeyhin

tabutu hazırlanıp namazı kılınmak üzere Fatih Camii'ne götürülür. Aynı gün saraydan bir kız

vefât etmiş ve bunun cenazesinin de Fatih Camii'nden kaldırılmasına karar verilmiştir.

Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi, saraylı kızın cenaze namızını kıldırmak üzere cemaatin başına

geçtiği sırada, kızın tabutunun yanı başında bir de erkek tabutunun olduğunu görür ve önce er

kişinin namazını kılmak gerektiği için, kim olduğunu bilmeden "Er kişi niyyetine.." deyip

Ümmî Sinan'ın namazını kıldırır. Namazdan sonra müridlerin hücumu ile eller üzerine

alınarak tabutun taşındığını gören Şeyhülislâm, etrafındakilere mevtânın kim olduğunu

sorunca "Ümmî Sinan" olduğunu öğrenir.997

Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi'nin bu hâdiseden

çok etkilendiği ve ondan sonra kendisine devrân meselesi sorulduğunda şu şekilde cevap

verdiği rivâyet edilmektedir. "Erbâb-ı tarîkat olan ehl-i tevhîdin, mescidlerinde ve sâir

davetlerinde devrânla zikrullah etmeleri helâl olur mu? el-Cevâb: Hak Teâlâ'nın ilm-i şerîfi bir

deryâ-yı bî-pâyândır. Şeriat onun sâhilidir. Biz ehl-i sâhiliz. Meşâyih-i izâm ol deryâ-yı bî-pâyânın

gavvâslarıdır. Bizim onlarla bahsimiz yoktur."998

Bu fetvânın yanısıra, Süleymaniye Kütüphanesi,

Hekimoğlu Ali Paşa, nr. 438'de kayıtlı, biri Şeyhülislâm Zenbilli Ali Efendi'ye diğeri

Hamîdüddin diye bir zata ait devrânla alakalı müsbet iki fetvânın sonundaki kayıtlardan

anlaşıldığına göre, bu fetvâlar Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi'ye arzedilmiş, o da bunları kabul

ve tasdik etmiştir.999

Ne varki Ebussuûd Efendi’nin tarikat erbabıyla olan ilişkisi hususunda oldukça önemli

sayılan bu fetvâya, bizzat Ebussuûd Efendi fetvâlarının derlendiği eserlerde şu ana kadar

rastlanmamıştır. Fetvâ kaydı genelde Ebussuûd Efendi ile doğrudan ilişkisi olmayan, özellikle

996 Öngören, Osmanlılarda Tasavvuf, s. 382-383. 997 Öngören, a.g.e., s. 383. 998 Öngören, a.g.e., s. 384; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3463, vr. 60a; Fetâvâ, Millet Ktp. Ali Emiri Efendi,

Şry. 1336/3, vr. 79a, (kenar kaydı). 999 Slm. Ktp., Hekimoğlu Ali Paşa, nr. 438, vr. 75b-76a; Öngören, a.g.e., s. 384, 173 nolu dipnot.

159

de raks ve devrânı savunan eserlerin zahriyeleri, kenar kayıtları ya da ana metinlerinde

geçmektedir.

f- Rüya

Rüya konusu başta Kur’ân-ı Kerîm olmak üzere hadis-i şeriflerde de önemsenen bir konu

olmuş, bu vb. sebeplerle toplum içerisinde de önemli meseleler arasında yerini almıştır1000

.

Fetvâlara da yansıyan rüya konusunda Ebussuûd Efendi açıklamalar da bulunmuştur.

Rüyanın hem mahiyeti hem de dinî hükmü ile ilgili özet açıklamaların yer aldığı fetvâ

şöyledir: “Rü’ya-yı sâliha fi zamânina sulahâda vâk’i olur mi, yoksa Enbiyâ aleyhimüssalatü ve’s-

selama mı mahsusdur, ve rüyâ-yı sâliha ifâkada olıcak nesne-i ayni ile görmekdir, yoksa kendi

nefsine müteallık olan âmâl-i sâlihayı iyü görüb ibâdetde ve gayri nesnede habt ve hata etdügi

vaktın köti görmek midir? el-Cevâb: Ale’l-ıtlak rü’yâ-yı sâlihanın Enbiyâya aleyhimüssalatü ve’s-

sealm ihtisâsı yokdur, sulahâullâha dahi vâk’i olur. Her nefsin bir vakitde isti’dâdına ve cenâb-ı

kudsden münâsebetine göre mebâdi-i âliyede muntabi’ olan âfâka ve nefsine müteallık olan suver-i

havâdis mir’âtına mün’akis olur, amma nefs-i müdrikatını âlât-ı vâsıtasıyla idrak etmeğe mu’tad

olmağın mebâdi-i âliyeden hiss-i müşterek mün’akis olan suveri havâss-ı zâhireden gelür gibi

telakki eder isti’dâdı kavî olduği vakitlerden havâdisi suver-i ayniyyesiyle müşahede eder. Nev’i

noksan vaktında tağyire muhtac misl ve eşbâh tarîki ile müşahede âhâd-ı ümmetin her biri

meratib-i isti’dâdda bir değillerdir. Ve necîbü’l-evkât dahi bir değillerdir, amma cümlesinin

meratibinin üçi muteayyindir, hiç biri andan tecâvüze kâdir değillerdir. Anın mâ fevki mecâl-ii

nüfûs-i felek-i küllün ibâret-i kudsiyye-i Enbiyâdır, salavatullahi Teâlâ aleyhim ecmain. Ol müş’irin

vüs’atini ihâta edemez, hasîs anların rü’ya-yı sâlihaları mir’âtıdır, üç mearic Vehbi (?)dir ki, anın

verâsında ğaybu’l-guyûbdan gayri nesne yokdur. Vallah-u Teâlâ a’lem.1001

”

g- Şeyhlere Tazim

Tarikatlarda görülen şeyhlere tazim amacıyla yapılan uygulamalardan birisi de şeyhlere

secdedir. Böyle bir secedeye hiçbir şekilde cevâz vermeyen Ebussuûd Efendi’nin ilgili fetvâsı

şöyledir: “Sûfiyyeden bir tâife şeyhlerini ta’zîmen önüde secde eylemeğe şebîh başlarını yere

kosalar, gâh abdest ile gâh abdestsiz, tâife-i mezbûreye ne lâzım olur? el-Cevâb: Secde-i tahiyyet

ve selâm ederse kebâirdendir. İbâdet için ederse küfr-i mahzdır bi-l-ittifak. Ta’zîm için Bazı eimme

katında küfürdür. Hiç niyet eylemese bazı eimme küfür demişler, bazı eimme kebîre1002

”.

ğ- Şeyh ya da Seccadenişîn Olmak

Ebussuûd Efendi fetvâlarında şeyhlik makamı ile ilgili sorulara da yer verilmiştir. Bir

fetvâda “ümmi” olandan şeyh olur mi şeklindeki bir soruya “tarîk-i şeriat-i şerîfeyi bilmeyen ve

1000 Geniş bilgi için bk., Yüksel, Hasan Avni, Türk-İslâm Tasavvuf Geleneğinde Rüya, İstanbul, 1996. 1001 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 222b-223a. 1002 Düzdağ, a.g.e., s. 88; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 184b.

160

ala nehci’ş-şer salik olmayan halkı neye irşad eder?1003

” diyerek şeyhlik makamının öncelikle

ilimden geçtiğine vurgu yapmıştır.

h- Şahsiyetler

1) Bedreddin Simavi

Bedreddin Simavi, Edirne yakınlarında, bugün Yunanistan topraklarında bulunan Simavna

kasabasında doğdu. Doğum yılı olarak 740/1339 ile 770/1368 yılları arasında muhtelif tarihler

söylenmektedir. Babası Selçuklu Sultanı II. İzzeddin Keykavus’un torunu olduğu söylenen

Abdülaziz’in oğlu İsrail, annesi ise Rum asıllı bir Hıristiyan iken ihtidâ etmiş olan Melek

Hatun’dur. Babasının mesleği dolayısıyla Simavna Kadısı oğlu (İbn Kadi Simavna) diye

tanınmıştır. İlk tahsiline babasının yanında başlayan Bedreddin, İbn Hacer el-Askalânî’den

ders okumuş, Seyyid Şerif Cürcanî’nin ilim sohbetlerinde bulunmuş, Sultan Berkûk’un

takdirini kazanmış, onun cariyesi ile evlenmiştir. Bu evlilik ile hayatı değişmiş, önceleri

tasavvufun aleyhinde iken, baldızı Meryem ile yaptığı tasavvufî sohbetler üzerine tavrını

değiştirerek Ahlatlı Şeyh Hüseyin’e intisap etmiştir. Seyr-i sülûkunu onun yanında

tamamlayıp, şeyhinin vefâtı üzerine yerine Şeyhlik makamına geçmiştir. Altı ay sonra,

Filistin, Şam, Halep ve Konya üzerinden memleketi Edirne’ye döndü. Bu yolculuğu esnasında

ileride isyan hareketinin liderleri olacak olan Dede Sultan diye anılan Börklüce Mustafa ve

Torlak Kemâl ile tanıştı. 814/1411’de Kazaskerliğe tayin edildi, 1413’de de ailesiyle birlikte

İznik’e sürülerek göz hapsine alındı, kendisine 1000 akçe de maaş bağlandı. Bunun üzerine

Börklüce Mustafa ve Torlak Kemâl’in yardımı ile isyan hareketini başlattı. Kendisi de, göz

hapsinde iken İznik’ten kaçmayı başararak Rumeli yakasında propagandaya başladı. Şeyh

Bedreddin ve müridlerinden Börklüce Mustafa, Torlak Kemâl gibi ihtilalcilerin başarılarından

kaygılanan Çelebî Sultan Mehmed şeyhin üzerine büyük bir kuvvet gönderdi. Bayezid Paşa

kumandasındaki devlet güçleri şeyhin adamlarını dağıtmaya ve kendisini de ele geçirmeye

muvaffak oldular. Şeyh Serez’de bulunan Padişahın huzuruna götürüldü. Padişah, onun aynı

zamanda bir din âlimi olduğunu ve hareketinin de bir yönüyle dinî nitelik taşıdığını göz önüne

alarak hakkında hüküm vermek üzere ilim adamlarından bir heyet kurulmasını sağladı. Bu

heyet şeyhin faaliyetlerinin ve görüşlerinin dinî hükümlerle bağdaşmadığına, isyan

sayıldığına, malı ve ailesi korunmak şartıyla kendisinin idam edilmesi gerektiğine karar verdi.

Heyet üyelerinden Mevlânâ Haydar Acemi tarafından açıklanan bu kararın isabetli olduğunu

bizzat şeyhin de kabul ettiği rivâyet edilir. Bu fetvâ üzerine Bedreddin Simavi 1420’de


161

Serez’de idam edilerek burada defnedildi. Kemikleri 1961 yılında Sultan Mahmud’un divan

yolundaki türbesi haziresine defnedildi1004

.

Bedreddin Simavi’nin dinî düşüncesi, vahdet-i vücûd, haşr-i cismânî’nin (bedenlerin

yeniden diriltilmesinin) inkarı, cennet ve cehennem ile melek ve şeytan konularını Ehl-i

Sünnet anlayışı ötesinde tevil etmesi şeklinde özetlenebilir ki bu görüşlerini Vâridât adlı

eserinde geniş olarak anlatmıştır. Şeyhin eleştirilmesine yol açan sebeplerden birisi de kendi

eserlerinde açıkça görülmemekle birlikte, başta Börklüce Mustafa olmak üzere taraftarlarının

özel mülkiyeti reddetmeleri, her türlü mülkün halkın ortak malı olduğunu savunmaları, kadın

erkek bir arada sazlı içkili ayinler düzenlemeleri ve umumiyetle ibâhîliği savunmalarıdır1005

.

Bedreddin Simavi’nin idam edilişi, çeşitli kesimlerde farklı yorumlara sebep olmuş,

kimisi idamını haklı bulurken, kimisi de haksız bulmuş, Ebussuûd Efendi fetvâlarına da konu

olmuştur. Nitekim torunu Halil b. İsmail onun başına gelenlerin asıl sebebinin Böklüce

Mustafa, Torlak Kemâl gibi yandaşlarıyla ulemânın kıskançlığı vb. sebepler olduğunu ileri

sürmüş; Taşköprüzade, “yakalandı ve haksız yere öldürüldü” demiştir. Bursalı Mehmet Tahir

de şeyhe yöneltilen ithamların Varidat’ı iyi anlayamamaktan kaynaklandığına işaret

etmiştir1006

. Şurası da bir gerçektir ki, Şeyh Bedreddin’in Varidat’ı, Osmanlı Devleti’nde

özellikle XVI. ve XVII. yüzyıllarda ulemâ ve sûfi çevrelerinde önemli ölçüde etkilerini

sürdürebilmiş, XIX. yüzyıl sonlarında da tartışılmaya devam etmiştir1007

.

Börklüce Mustafa ve Torlak Kemâl’in kendisinin halifesi olmalarından hareketle Ahmet

Yaşar Ocak, Bedreddin’in de onların düşüncelerini paylaşmış olabileceğini ifade etmiş ve

Börklüce Mustafa ve Torlak Kemâl’in iki kalenderi şeyhi1008

olduklarını belirttikten sonra şu

tespitlerde bulunmuştur: Börklüce Mustafa bir Hıristiyan mühtehidisi, Torlak Kemâl ise bir

Yahudi mühtedisidir. Ducas, Dede Sultan adıyla andığı Börklüce Mustafa’nın Sakız

adasındaki rahiplerle sıkı ilişkiler içinde olduğunu, Hıristiyanlıkla Müslümanlık arasında bir

dinî syncresisme’den yana olduğunu ve paylaşmada eşitlik fikrini savunduğunu belirterek

1004 Dindar, Bilal, “Bedreddin Simavi”, DİA, V, s. 331-333; Ahmet Yaşar Ocak, bazı kaynaklarda şeyhin ölüm

fetvâsını kendisinin verdiğini ifade etmiştir. (Ocak, “Din ve Düşünce”, a.g.e., I, s. 139). 1005 Dindar, “Bedreddin Simavi”, a.g.e,, V, s. 333-334. 1006 Dindar, a.g.e., V, s. 334. 1007 Ocak, “Din ve Düşünce”, I, s. 139. 1008 Ocak, a.g.e., I, s. 138.

162

meseleyi biraz daha açığa çıkarmaktadır1009

. Üç kitabi din arasında böyle bir telfikçi yaklaşım,

Osmanlı tarihinde ilk defa bunlarla gündeme gelmiştir1010

.

Ebussuûd Efendi, fetvâlarında Şeyh Bedreddin’den yana tavır koymuş, o da Bedreddin’in

torunu gibi, aslen kendisinin masum olduğunu ima etmiştir. Nitekim bir fetvâ da “Şeyh

Bedreddin Simâvî ki ‘Vâridât’ sahibidir, ‘tekfir etmeyip lâ’net etmeyen kâfirdir’ diyen Zeyd’e ne

lâzım olur?” şeklindeki bir soruya “Anın müridlerinden olan kâfirlerdir” demek lâzımdır. Sâir kefere

gibi adın anmayıp lâ’net etmeyip kendi hâlinde olan müslüman kâfir olmaz1011

” şeklinde

Bedreddin’i savunucu bir cevap vermiştir.

Şeyhin vefâtından sonra adına nisbetle “Bedriye” adıyla tarikat kurulmuş, “Bedreddin

Sûfileri” diye anılan bir zümre ise zamanla Alevi-Kızılbaş kesime karışarak erimiştir.

Gölpınarlı’nın bildirdiğine göre bu kesim içinde bir de “Bedreddin Ocağı” geliştirilmiş olup, bu

ocağa mensup olanlar Bedreddin’in ölmediğine, günün birinde tekrar gelerek alemi nizama

sokacağına inanırlarmış. Bununla birlikte şeyhin Şiîlik ve Alevilikle hiçbir ilgisi yoktur1012

.

Ebussuûd Efendi’ye bu zümre ile ilgili olarak “Zeyd-i nâibin ‘Ehl-i Sünnet ve’l-Cemâ’atten

olan, şeyh Bedreddin dervişlerini, kim ki evine kondurup konuk edinirse ta’zîr edip cerîme hükm

edin’ dese şer’an dürüst olur mu?” şeklinde gelen bir soruya “Bed-nâmlık ile meşhûr olan

Semâvenli tâifesinden ise, anlara meşrûdur. Amma konağı tâ’zîr olunup cerîme alınmak meşrû’

değildir 1013

” demiştir.

Yine bu zümrelerin inanç ve davranışları ile ilgili olarak “Simavnalu tâifesinden bir tâife

şurb-i hamr etdüklerinde biri birinin hatunların icâzetleri ile tasarruf etseler mezbûrlara ne lâzım

olur?”şeklinde bir soru sorulmuş cevap olarak da “katl lâzımdır1014

” denilmiştir.

2) Dâvud-i Kayserî

Osmanlı Devleti’nin kuruluş yıllarında yaşayan mutasavvıf ve ilk Osmanlı müderrisi.

Hayatı hakkında yeterli bilgi yoktur. Kaynaklar, hocaları arasında gösterilen Kadı Sirâceddin

el-Urmevî’nin Kayserî’den Konya’ya başkadı olarak tayin edildiği 672/1273’de Dâvûd-i

Kayserî’nin on iki onbeş yaşları arasında olduğunu bildirdiklerine göre 659/1260 yılı

civarında doğduğu söylenebilir. Bazı eserlerde Karaman’da dünyaya geldiği kaydedilmekle

birlikte çoğunda doğum yeri olarak Kayseri gösterilmiştir. Nitekim kendisi de nisbesini “er-

1009 Ocak, a.g.e., I, s. 138. 1010 Ocak, a.g.e.,, I, s. 138. 1011 Düzdağ, a.g.e., s. 193; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 221b-212a. 1012 Dindar, “Bedreddin Simavi”, DİA, V, s. 334. 1013 Düzdağ, a.g.e., s. 193 1014 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 221b; Düzdağ, a.g.e., s. 193

163

Rûmî el-Kayserî” şeklinde verir. Tahsilini Kayseri ve Mısır’da; tasavvufî eğitimini de İran’ın

Sâve şehrinde Abdürrezzâk el-Kâşânî’den (ö. 730/1329) tamamladı. Orhan Gâzî zamanında

ilk Osmanlı medresesinin müderrisliğine tayin edildi. Kaynaklarda Şeyh Edebâli, Yunus

Emre, Geyikli Baba ve Hacı Bektâş-ı Velî’nin çağdaşı olarak gösterilir. 745/1344 tarihinde

vefat etmiştir. Mezarının İznik’te Çandarlı Kara Halil Paşa Camii’nin karşısında bugün

Çınardibi denilen yerde olduğu rivayet edilmektedir1015

.

Dâvûd-i Kayserî daha ziyade tasavvuf, kelâm ve felsefe alanlarındaki dirayetiyle temayüz

etmiştir. Zahiri ilimlerle tasavvufu kendisinde birleştiren Dâvûd-i Kayserî özellikle İbnü’l-

Fârız, İbnü’l-Arâbî ve Abdürrezzâk el-Kâşânî gibi büyük sûfîlerin geliştirip sistemleştirdikleri

vahdet-i vücûd nazariyesini benimsemiştir. Ayrıca Aristo gibi Yunun filozoflarıyla Ebu’l-

Berekât el-Bağdâdî gibi İslâm filozoflarını tenkit edebilecek seviyede felsefe bilgisine sahipti.

Vahdet-i vücud nazariyesini felsefî mahiyette yorumlayan ve savunan ilk sûfî müelliftir.

Tabiatta var olan her şeyin esasını ve bütün tabiat olaylarını enerji ve enerji değişimiyle

açıklayan fizik ve felsefe doktrini enerjetizmi temellendirmiştir. Ona göre tabiatın da içinde

yer aldığı görünür görünmez maddi ve ruhi bütün varlıkların toplamı olan âlem Allah’ın isim

ve sıfatlarının tecellisidir. Dâvûd-i Kayserî’nin düşünce sisteminde metafizik ve fizikî açıdan

suyun özel bir yeri vardır. Rahmânî nefes, küllî madde ve asıl olarak nitelidiği su, hayat

sırrının kendi içinde eridiği temel bir unsurdur; hayatın sırrıdır. Kainatta var olan her şeyin

canlı olduğunu kabul eden tümcanlıcılık (panbioizm) düşüncesini savunur. Nihâyetü’l-beyân fî

dirâyeti’z-zamân adlı eserinde zamanın mahiyetini araştırarak bir zaman felsefesi

temellendirmeye çalışmıştır. Ona göre ilahi aşk, insanın Allah’ın cemâl ve celâl sıfatının

karşısında duyduğu heyecan ve derin sevgidir. Tevhid konusunu avamın ve havassın tevhidi

şeklinde ikiye ayırarak inceler. Fusûsu’l-hikem’e yazdığı şerh, kendisinden sonra Molla Fenârî,

Kutbuddin İznikî, Sofyalı Bâli Efendi, Abdullah Bosnevî ve İsmâil Hakkı Bursevî gibi

Osmanlı âlim ve mutasavvıflarını etkilemiştir1016

.

Ebussuûd Efendi fetvâlarında Dâvûd-i Kayserî’nin raks ve devrân konusundaki görüşü ile

ilgili bir fetvâ yer almıştır ki şöyledir: “Ulemâdan bazı halaka-i zikirde darb-ı arz ve devrân eden

tâifeye ber mukteza-yı emr-i bi’l-maruf ve nehy-i münker bu harekât-i şenîa hılâf-ı şer’dir, bundan

imtina lâzımdır dediklerinde tâife-i merkûme Davud-i Kayseri ulemeâ-i Hanefîyyeden ve meşâyih-i

kadîmeden iken bu evzâı istihsân edüb ve inkarını inkâr edüb ��I ,� �� T)� �)� �A�� =��)� 1��

� n,�� ME � 2� l �� =��)� ��_x �� T)�� l �� . �A �� ,� �A�� D*�� l �� )='# �� T)Q� � #

1015 Bayraktar, Mehmet, “Dâvûd-i Kayserî”, DİA, IX, s. 32-33. 1016 Bayraktar, a.g.e., IX, s. 33-34.

164

�E &k*��= D*�� # �x D�� kQ�� B� � )�� &� �Q� 3B� �` �� * Y k�� 9`� ZD� * nM�� {5� b�>� 1n�� '>

l �� #�=� <@O � � � � A . ̂=�@�D� $�nX� ? 1@nME �� # ^@� �� $ 8��x � 1i e�O� n��R� 1nM_� Z��# f �� T)Q� ��

�� FD� � �D�� ^@� �� $ � ,�� ^MA �� 5D� ��EB=� �� M� �A �� A�� D�� D*�� X� 1i �Q�� l �� D*

�=��)� ��` 1�[ "5 ^@�,)� � �� A�� ,= � &��)@# @�D� Y �5 �� 5 A�� @# )� ��)� demişdir, pes anın

ve âharının sözi ile amel ederiz deseler kavilleri makbul olur mi? el-Cevâb: Olmaz, Davûd-i Kayserî

raksa münkir olanları iki sınfa kasr etdügi kusûrundandır. Ol Vaz’-ı şenîa tehârîr-i ulemâ-i râsihînin

inkârlarının menâtı erbâb-ı lehv ve fücûrun teâtî etdikleri efâîl-i kabîha kabilinden olan harekât Hak

Sübhânehû ve Teâlâ hazretinin zikr-i celîlinin i’zâm ve iclâline halel verdügidir, murâatda icâb

etdikleri temekkün ve vakâr esâtî-i etkiyânın nüfûs-i kudsiyyeleri meâric-i rûhâniyyede şuûn-i

rabbâniyyede münkalib iken iberât-ı uyûn ve haserât-ı kulûb ile mülâbis oldukları sekinet ve vakar

ve huşu ve tumaninet ve huzudur. 5�� &� �# 5�� &� L �� q �� .1�� > L�. Ebussuûd 1017

. Ebussuûd

Efendi bu fetvâsında “Davûd-i Kayserî raksa münkir olanları iki sınfa kasr etdügi kusûrundandır”

diyerek Dâvûd-i Kayserî’yi eleştirmiştir.

3) Gazzâlî ve Celâleddin Rûmî

İmam Gazzâlî 450/1058 yılınta Tus şehrinde doğdu. Ahmed b. Muhammed er-

Râzekânî’den fıkıh okudu. Cürcân’da Ebu Nasr el-İsmâîlî’den ders aldı. Sonra Nisabur’a gitti

ve meşhur Nizâmiye medresesinde İmâmu’l-Harameyn el-Cüveynî’den derslerine devam etti.

Hocasından sonra Horasan ve Irak muhitinin fıkıh, usûl, mantık, kelâm, cedel ve hilâfiyatta en

büyük siması oldu. Bağdat Nizâmiye medresesinde hocalık yaptı. Fikrî ve rûhî bir takım

sebeplerle 488/1095 yılında eğitim ve öğretimi bırakarak tasavvufa sülûk etti. On yıl kadar

Şam, Hicaz, Kudüs gibi yerleri dolaşan Gazzâlî felsefenin dalâlet olduğunu ileri sürerek, eser

ve münazaralarıyla felsefecilere hücum etti, görüşlerini çürüttü. Bu sebeple “Hüccetü’l-İslâm”

diye anılan Gazzâlî bu fetret devresinden sonra Bağdat’ta tekrar tedrise döndü. Daha sonra

Tûs’a gitti ve bir süre orada ikamet ettikten sonra 505/1111 tarihinde Tûs’ta vefat etti1018.

Mevlânâ Celâleddin-i Rûmi, mevleviye tarikatının kurucusu, mutasavvıf, âlim ve şâir bir

zattır. 604/1207’de Horasan’ın Belh şehrinde dünyaya geldi. Babası Bahâeddin Veled, Belh’e

yerleşmiş bir ulemâ ailesine mensuptu ve “sultânu’l-ulemâ” unvanıyla tanınmıştı. Yedi yıldan

fazla Lârende’de dini tahsil gördü. Daha sonra Halep’de Kemaleddin İbnü’l-Adîm’den ders

aldı. Arap dili ve edebiyatı, lugat, fıkıh, tefsir ve hadis gibi ilimler başta olmak üzere aklî ve

nakli ilimlerden icazet almıştır. Nişabur’da Feridüddin-i Attâr ile görüştü. 24 yaşında Konya

Altıntapa Medresesi’nde müderrisliğe başladı. Seyyid Burhaneddin’de tasavvufî eğitimine 1017 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 230b. 1018 Özel, Hanefî Fıkıh Âlimleri, s. 171-172.

165

başlayarak, dokuz yıl ona hizmet etti. Şam’da Muhyiddin İbnü’l-Arabî, Sa’deddîn-i

Hammûye, Osmân-ı Rûmi, Evhadüddin-i Kirmânî ve Sadreddin Konevî ile uzun müddet

sohbetlerde bulundu. Seyyid Burhaneddin’in vefatından beş yıl sonra Konya’da Şems-i

Tebrîzi ile karşılaştı. Bundan sonra onun etkisinde kalarak kitap mutalaa etmekten ve ders

okutmaktan vazgeçip sürekli Şems ile birlikte olmuştur. Şems-i Tebrîzî’nin Konya’dan birinci

ayrılışından sonra altı haneli rebabı ile sema meclislerini başlatmıştır. Hüsâmeddin Çelebî’nin

teşvikiyle Mesnevî’yi yazmıştır. 672/1273 yılında vefat etmiştir1019

.

Mevlânâ kâmil manada âlim, sûfî ve şairlik özelliklerin sahip bir şahsiyettir. Ona göre her

ne kadar görünüşte ayrılık olsa da varlıkta birlik (vahdet-i vücûd) esastır. İman-küfür, hayır-

şer gibi ayırımlar bize göredir. Allah’a nisbetle hepsi birdir. Ona göre ikilikten kurtuluş kulun

kendi varlığından soyulmasıyla gerçekleşir. Birlik ittihat ya da hulûl değil, kulun kendi izâfî

varlığından geçmesidir. Yalnız akla önem verdikleri için filozofları ve onların etkisinde kalan

kelâmcıları noksan gören Mevlânâ kıyasın ve istidlâlin insanı hatalara düşüreceğini belirtir1020

.

İmam Gazzali, Celaleddin-i Rumi ve İbnü’l-Arabî’yi tekfir edenler olmuş, Ebussuûd

Efendi ise tekfir olayına sert tepki göstermiş, tekfir düşüncesine mesned teşkil eden Çivizâde

fetvâsını da yorumlamıştır. “Bir kimesne İmâm Gazali ve Şeyh Muhyiddin Arabi ve Celalüddin

Rumi vesayir Meşâyih-i izâm-ı sâlife kaddesallahu ervâhahum onları tekfir eylese ne lâzım gelür? Ve

bi istifsâr olundukda tekfirin vechi beyân etmek lâzımdır deyû buyurulmuş, bunların tekfirinin bir

vechi olmak ihtimali var mıdır, beyân oluna. Selâtîn-i İslâm ve ulemâ-i kiram belki havâs ve avâm

katında bunlar makbul ve ervâh-ı tayyibelerinden istimdâd olınıgelmişdir. Bunların küfrüne vech

olıcak Müslüman kim olur? el-Cevâb: Ol asl dâhiye-i azîmeyi tefevvüh eden bî dîn ortaya getürilüb

hali bildirilüb verilen ecvibe mehâmil-i gayr-i makhûreye haml olunub ehl-i İslâm içinde fitne ilkâ

etmek ehl-i islâma layık değildir. Çivizâde taarruz etdikde hakikat-i hal mufassalan Hazret-i

merhûme kaddesallahu sübhanehi ruhahu’l-aziz beyân olunmuşdur, hâkim İshâk sâbıka zu’munca

bazı kelimât-ı bâtıla söylediğiçün ortaya getürilüb tecdîd-i imân etdirilmişdir1021

”.

Raks ve devrân konusunda İmam Gazzâlî’yi kaynak gösterenler hakkında da “mesail-i

ictihadiyyede müctehidden gayri İmâm Gazzali ve anın emsâli kimesnelerin kavillerine itimâd câiz

değildir1022

” diyerek İmam Gazzâlî’nin kaynak gösterilmesini eleştirmiştir. Bunun yanında

“İmâm Gazzali mülhiddir diyen Zeyd’e ne lâzım olur? el-Cevab: Ta’zîr olunur1023

” şeklinde geçen

1019 Öngören, Reşat, “Mevlânâ Celâleddin- Rûmî”, DİA, “XXIV, s. 441-445. 1020 Öngören, a.g.e., XXIX, s. 445-446. 1021 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 227a. 1022 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 231a; Düzdağ, a.g.e., s. 85-86 1023 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 227a.

166

bir fetvâda Gazzâlî’yi ilhad ile suçlayanlar da olmuş ancak Ebussuûd Efendi bu ithama cevaz

vermemekle kalmamış, iddia sahiplerine ta’zîr cezâsı ile hükmetmiştir.

4) Hâkim İshak

Hakkında kaynaklarda fazla bilgi yoktur. Bütün bilgi Ebussuûd Efendi’nin fetvâlarında

adının geçmesinden ibarettir1024

. Ebussuûd Efendi’nin ilgili fetvâsı şöyledir: U@X� �� L �4��

*��^=� L �!� � 1n)@� 1�� # &@�� )�@n�� Y �� &=D= �� ADQ� �2 � Y �� @� )�!�� 1@�� K�� L 1�� 1@. Hâkim

İshak ehibbâsından olan Zeyd ve Amr ve Bekr âyet-i kerîmede zikr olunan )�@n�� ibâreti ile istidlâl

edip ‘hâliyâ, yehûd ve nasâra ellerinde Tevrât ve İncil inzâl olunduğu üzerinedir, aslâ tağyîr

olunmaz1025

“ itikâd eyleseler, Tevrât adına hâliya yehûd ellerinde olan kitabda hazret-i Lût

(aleyhisselâm) hakkında -hâşâ- ‘sekrân olup kendini bilmez iken kızlarına zinâ eyledi” deyu mestûr

olup, Kur’an-ı Azîm’e muhâlif ve münâkız nice nesneler olsa, vech-i meşrûh üzere i’tikâd edip musır

olan kimselere ne lâzım olur? el-Cevâb: Sebb-i sarîh ve cehl-i kabîhdir. Israr ederler ise bi’l-ittifak

katilleri lâzımdır. Tevbe-i sahîha edip imânlarını tecdîd edicek bizim eimme katında katilden halâs

olurlar, sâir eimme mezheblerince hadden katl olunurlar. Bu sûretde tâife-i merkûmdan Zeyd

şeyhimiz böyle dedi ana itikâd eyledin haliyyen Yahudi ellerinde Tevrâtdan ne var idügin tafsilen

bilmeziz deyû Cevâb verüb yahud Hazret-i Lût aleyhisselam kendüzin bilmez iken etmiş deyû Cevâb

verse mezbûr Cevâblar ile küfürden halâs olur mi? el-Cevâb: Olmaz, (birebir Ta’zîr-i)1026

sebb-i

nebîdir aleyhisselâm. İcmâl ile tafsîl mâ beyninde olan tefâvüt hükm-i seby-i iskât edemez,

keyfiyet-i hükm beyân olunmuşdur1027

”.

Fetvâya göre, bu zümre, Mâide suresi âyetine dayanarak, Tevrât ve İncil’in

değişmediklerini savunmakta, bu kitaplarda Peygamberler ile ilgili yakışıksız iddiaları da

sahiplenmekdirler.

5) Hallâc-ı Mansur

Ebu’l-Muğis el-Hüseyn b. Mansur el-Beyzavi 244/858 yılında İran’ın Fars eyaletinde

bulunan Beyzâ’nın kuzeydoğusundaki Tûr’da doğdu. Annesi tarafından Ebû Eyyub el- 1024 Ocak, Zındıklar, s. 238. 1025 “olunmamışdır min ba’d dahi tağyîr olunmaz” Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr.

111a. 1026 “Ber her takdir” Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 111a. 1027 Düzdağ, a.g.e., s. 195-196; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 229a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan,

216, vr. 111a-b.

167

Ensarî’nin neslinden geldiği söylenerek Ensârî, babasının mesleği, insanların gönüllerindeki

sırları pamuk gibi altüst ettiği vb. çeşitli gerekçelerle Hallâc, Hallac-ı Esrâr, davasının zafere

ulaşmış olması vb. yorumlarla Mansûr, melâmet ehli arasında Sultanü’l-Melâmetiyye gibi

lakablarla anılmıştır. On iki yaşında hıfzını tamamlayarak, Sehl et-Tüsterî, Cüneyd el-

Bağdâdî, Amr b. Osman el-Mekkî, Ebu’l-Hüseyin en-Nûrî gibi dönemin ileri gelen tarikat

büyüklerine öğrencilik yaptı. Amr b. Osman el-Mekkî’den hırka giydi. Hiçbir mezhebe

bağlanmadan, her mezhebin en zor hükümlerini uygulamayı esas alarak yaşadı. Küfür ve şirk

beldelerini Allah’ın dinine davet etmek için Hindistan’a gitti. Horasan, Talekan,

Mâverünnehir, Türkistan, Maçin, Turfan ve Keşmir’i dolaştı. Bu bölgelerde onun tesiriyle

müslüman olanlara Mansûrî denildi. Ziyaret ettiği yerlerin insanları kendisine “muğîs, mukît,

mümeyyiz, zâhid, mustalem, muhayyer” gibi ünvanlarla hitap ediyorlardı. 290/903’de üçüncü

kez hacca gidişinden sonra Hallâc’da değişiklikler görülmüş ve hakkındaki olumsuz süreç

başlamıştır1028

. Sonunda Abbasiler’e karşı ayaklanmış olan Karmatîler’le gizlice

mektuplaştığı, “ene’l-hakk” sözüyle ulûhiyet iddiasında bulunduğu, haccın farziyetini inkar

edip, yeni bir hac anlayışı ortaya koyduğu şeklindeki çeşitli iddialar gerekçesiyle 309/922

tarihinde Bağdat’da idam edilmiştir1029

.

Hallacı-ı Mansur’un tasavvufî – dinî görüşleri Nur-i Muhammedî, Adem-İblis ve Musa-

Firavun değerlendirmeleri, “ene’l-hak” sözüyle hulûl ve ittihâd düşüncesi, Hıristiyani

tabirlerini – nâsût ve lâhût tabirleri- tasavvufî terimler arasına katıp, haç dinî üzerine öleceğini

söylemesi ve Hac konusunda Kabe’ye alternatif hac şekli ihdâs etmesi olarak özetlenebilir. O,

İblis ve Firavun’u secde ve imân etmeme hususunda haklı bularak, yaptıklarını tevhid, aşk ve

fütüvvet açısından savunmuş; meydana gelen olayların bütünüyle bir kader tecellisi olduğunu,

İblis’in esasen büyük Allah aşığı olduğu ve bu aşkından dolayı Allah’tan başkasına secde

etmediğini, Firavun’un da benzer anlayışlardan dolayı Musa’ya imân etmediğini ifade

etmiştir. Yine ona göre hac için Kabe’ye gidemeyenler evlerinde temiz bir odayı hac için

ayırır, hac mevsimi gelince içine kimsenin girmediği bu odada Kabe’yi tavaf eder gibi tavaf

eder, haccın diğer menasikini yerine getirdikden sonra otuz yetimi toplayarak yemek yedirip

elbise giydirir, sonra da her birine 7’şer dirhem para verirse bu hac yerine geçer1030

.

1028 Uludağ, Süleyman, “Hallâc-ı Mansur”, DİA, XV, s. 377-378. 1029 Uludağ, a.g.e., XV, s. 378. 1030 Uludağ, a.g.e., XV, s. 378-379.

168

Hallâc-ı Mansûr konusunda İslâm âlimleri dört kısma ayrılmışlardır. Bunlar Hallâc’ı haklı

bularak savunanlar, kafir ve zındık sayarak şiddetle reddedenler, mazur görüp acıyanlar ve

hakkında bir hüküm vermekten sakınanlar.

1- Hallac’ı reddedenler: Genel olarak zahir ulemâsı Hallacı bir zındık, hokkabaz,

gözbağcı, sihirbaz, hilekar ve şarlatan; haram-helâlı bilmeyen, her şeyi câiz gören bir

ibâhiyyeci ve mülhid; tanrılık iddia eden bir sapık, aşırı Şiî, Karmatî, mehdilik iddiasında

bulunan bir kişi olarak telakki ederler. Bakıllânî, İmâmü’l-Harameyn el-Cüveynî, İbn Hacer

el-Askalânî, Ebu’l-Ferac İbnü’l-Cevzî, İbn Teymiyye, İbn Kayyım el-Cevziyye, İbn Haldun,

İbn Kesir, Kadı İyaz ve Zehebî başta olmak üzere bir çok hadis, fıkıh ve kelâm âlimi bu

görüşlerden birine katılır.

2- Savunanlar: Hallac-ı Mansûr tarikat zümrelerin hemen bütünü tarafından kabul görmüş

ve savunulmuştur. Onu en çok tenkit eden Ahmed er-Rifâî bile “ene’l-hak” sözünü sadece hata

olarak görmüştür. Nasrâbâdî, Sülemî, Ebû Nasr es-Serrâc, Kelabâzî, Kuşeyrî, Hâce Abdullah

Herevî, Hucvirî, Ebû Said Ebu’l-Hayr, Gazzâlî, Abdülkadir Geylani gibi mutasavvıflar onun

bir veli olduğunu kabul etmiş, Aynulkudât el-Hemedânî, Ahmed el-Gazzalî, Ruzbihan-ı

Baklî, Senâî, Attâr, Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî, Ahmed Yesevî, Muhyiddin İbnü’l-Arabî gibi

mutasavvıflar ise Hallâc’ı ve düşüncelerini benimseyerek onun ateşli taraftarları olmuşlardır.

İran ve Türk sûfi şairlerin özünü onun görüşleri oluşturmuştur. Yeseviyye, Mevleviyye ve

Kadiriyye gibi tarikatların mensupları ve melâmet ehli sürekli Hallâcî düşünce tarzını canlı

tutmuş ve ve tasavvufun en önemli dinamiklerinden biri haline getirmişlerdir.

Mutasavvıflardan başka sünnîlerden Fahreddin er-Râzî, şiîlerden Nâsıruddin et-Tûsî gibi

bazı kelâmcılar, Şehâbeddin es-Sühreverdî, İbn Tufeyl ve Molla Sadra gibi filozoflar da

Hallâc’ı savunanlar arasındadır.

3- Hakkında bir hüküm vermeyenler. Bunlar da Hanbelilerden Ebu’l-Vefâ İbn Akîl,

Hanefîlerden İbn Bühlül, Şâfiîlerden İbn Süreyc, İbn Hacer el-Heytemî ve Suyûtî’dir1031

.

Osmanlı ulemâsından İbn Kemâl Hallâc’ı savunurken1032

Ebussuûd Efendi idam hükmünü

yerinde ve haklı bulmuştur. Bu hususta ki fetvâları şöyledir:

Ebussuûd Efendi “Zeyd-i İmâm ‘mansûr bi hasebi’ş-şer’ kâfir oldu ise, bi hasebi’l-hakîka

mü’min-i kâmildir, inde’l-hakîka da’vâsı sâdıktır’ dese itikâdı bunun üzerine olduğu takdirce şer’an

Zeyd’e ne lâzım olur?” şeklindeki bir soruya “Mansûra lâzım olan lâzımdır” şeklinde cevap

1031 Uludağ, “Hallâc-ı Mansur”,, DİA, XV, s. 380. 1032 Uludağ, a.g.e., XV, s. 380.

169

vermiş ve bu düşüncede olan bir imâm için de “Zeyd-i imâmın kılıverdiği salât i’âde olunmak

lâzım olur mu? el-Cevâb: Olur1033


6) İbnü’l-Arabî

İbnü’l-Arabî, dönemin belli başlı Selçuklu yerleşim bölgeleri olan Malatya-Konya

ekseninde bir süre ikamet etmiş, dört yıla yakın bir süre Malatya’da bir o kadar da Konya’da

kalmıştır. Buralarda ilim ve irfan meclisleri düzenlenmiş, istidat gördüğü bazı kimseleri

talebeliğe kabul etmiştir. Selçuklu sultanlarına nasihatlerde bulunan ve onlardan hüsnü kabul

gören İbnü’l-Arabî’nin Selçuklular’dan sonra kurulacak olan Osmanlı Devleti’nin doğuşunu

ve çöküşünü önceden haber verdiğine dair rivâyet büyük ilgi görmüştür. Bu konuda kendisine

ilm-i cifre dair eş-Şeceratü’n-Nu’mâniyye adlı eser izafe edilerek bu devletle mistik bir irtibatı

sağlanmıştır. Diğer taraftan devletin manevi kurucusu Şeyh Ebebali’nin Dımaşk’ta öğrenim

görürken İbnü’l-Arabî’nin sohbetlerine katılarak müridi olduğu rivâyetiyle bu durum fiziki

olarak da perçinlenmiştir. Bunun yanında Fusûsu’l-Hikem şârihi Dâvûd-i Kayserî’nin devletin

ilk resmi başmüderrisi ve onun talebesi Molla Fenârî’nin ilk Şeyhülislâm olması da mektep ile

Osmanlı Devleti arasındaki irtibatın ilginç delilleridir. Yavuz Sultan Selim’in Mısır seferi

dönüşünde uğradığı Şam’da ilk iş olarak İbnü’l-Arabî’nin kabrini aratması ve bulunan yere

derhal mescid, medrese ve tekkeden oluşan bir külliyenin yapılmasını emretmesi bu irtibatın

önemli tezahürlerindendir. Her ne kadar bazı zahir ulemâsı, “nehre atılmalı ve atılırken de

suyun üzerine sıçramamasına dikkat etmeli” fetvâsını verdiyse de Fusûsu’l-Hikem’i bizzat Sultan

III. Murad tercüme ettirmiş ve tercümenin adını dahi kendisi koymuştur. Yine sultanların

emriyle bazı âlimlere onu müdafaa eden risâleler yazdırılmıştır. Osmanlıların duraklama

dönemine gelinceye kadar devlet ricâli ve ilmiye sınıfı katında kendisinden hep hürmetle

bahsedilen İbnü’l-Arabî’nin bu konumunun duraklama dönemiyle beraber bozulmaya

başlaması bir karşılıklı sebep-sonuç ilişkisini zihinlere getirmektedir. Bazı ulemânın takındığı

aşırı tavra rağmen İbnü’l-Arabî Osmanlı ârifleri, âlimleri ve şairleri arasında övgüyle anılan

bir şahsiyet olmaya devam etmiştir1034

.

Gerek İbn Kemâl ve gerekse Ebussuûd Efendi’nin İbnü’l-Arabî konusundaki fetvâları,

genelde İbnü’l-Arabî’yi savunma şeklindedir. İbnü’l-Arabî hakkında sert fetvâ verdiği rivâyet

edilen Çivizâde’nin bu fetvâlarına henüz rastlanmamıştır.

1033 Düzdağ, a.g.e., s. 192 ; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 117a-b. 1034 Kılıç, M. Erol, “İbnü’l-Arabî”, DİA, XX, s. 513-514.

170

Ebussuûd Efendi, İbnü’l-Arabî’nin, Fusûs adlı kitabında Firavun’un imân ile gittiği

yönündeki bir ifadenin, İbnü’l-Arabî’ye ait olmadığını ifade etmiş ve gerekçe olarak da yine

Fusûsu’l-Hikem’den şu alıntıyı yapmıştır: “Futûhat’dan altmış ikinci babda mücrimîn dört kısım

üzeredir, biri nârdadır, nâr diyen hakkımızdır, anlar şol mütekebbirlerdir ki kendüler rubûbiyet

davâsın idüb rabbü’l-âlemînden nefy eylemişlerdir, Firavun ve Nemrud gibi �� r3�R &� �� 1�� (��

9�� 1��5 demişlerdir, ikincisi müşriklerdir, üçüncisi muattaldır, dördüncisi münafıklardır demişler’

dedikten sonra, “Pes bu muhâlefet şehâdet eder ki, Fusûs Hazret-i Şeyh’in olmaya bazı kimesneler

tevfîk edüb imânı Firavun hakkında söyledügi münâda kabilindendir, imânsız gidüb muhildir dedügi

itikâd kabilindendir deyû tevcîh vech-i tevcih olmayub şeyha layık söz değil idügi zahir vazıhdır,

Vallah-u alem1035

” sonucuna varmıştır. Ma’ruzât’ına da konu olan bir fetvâda, İbnü’l-Arabî’nin

Futûhat’ı ile ilgili bir soruya aynı üslup ile, “Şeyh Muhyiddin-i Arabî Hazretlerinin Fusûs adlı

kitabı şerî'at-ı şerîfeden taşradır; halkı idlâl içün te'lîf olunmuşdur. Anı her kim mütâla'a ederse,

mülhiddir” diyen Zeyd'e şer’an ne lâzım olur?” şeklindeki bir soruya, “ol kitabda şerî'at-ı şerîfeden

ve tarîk-i sahîhden tevfîki mümkün değil kelimât olmak ma'rûfdur” diyerek önce, Fusûs ile ilgili

bazı iddiaları kendisi de kabul etmiş, ardından, “bazı menâhic-i şerî'at-ı şerîfeden gâfil cehele

tevfîke tasaddî edüb yazdıkları hurâfât-ı bâtılaya i'timâd ve i'tibâr yokdur” diyerek, bu hataları

tevil ederek savunanları eleştirmiş, sonra da “tedâ'îfinde muntavî olan bazı makâlât-i hakka

Hazret-i Şeyhin idüğüne iştibâh yoktur. Amma vücûh-i delâlâtdan bir vechile şer'-i şerîfe tevfîki

mümkün değil kelimât anda iftirâ idüğüne, uluvv-i şânı ve sâir kütüb-i meşhûresindeki tahkîk ve

beyâni şâhid-i adldir” diyerek, kendi eserlerini ve eserlerinde yer alan bazı beyânâtından

hareketle İbnü’l-Arabî’yi aklamaya çalışmış, bütün bu tartışmalara sebep olan ifadelerini de

“ol kelimâtı idlâl içün bir Yahudi ilhâk etmek ma'rûfdur” diyerek Fusûs’da rastlanılan şer-i şerif

ile uyumsuz iddiaların kendisine ait olmayıp onun adına başkası tarafından uydurulduğunu,

“ma’ruftur” diyerek yaygın kanaata atıfla ifade etmiştir. Böyle olunca da “ol asıl kelimâtın

mütâla'asından kemâl-i ihtiyât üzerine olmak mevâcib-i İslâmiyedendir” hükmüne varmıştır.

Burada Ebussuûd Efendi bir başka hususa da dikkat çekmiştir ki, o da konunun resmi boyutu

ve devletin bu konudaki resmi görüşüdür: “Nehy-i sultânî dahî sâdır olmuşdur. Her vechile

ictinâb dahi lâzımdır”1036

.

Bir mecmuada yer alan bir fetvâda, Ebussuûd Efendi, yukarıda sözü edilen, İbnü’l-

Arabî’nin bu iddiaların tevil ederek savunan “Şeyh Mekkî” adından bir kişiden söz etmiş ve,

“Sultan Selim Han ol merhûm zamanında” yaşadığı ve “Fusûsun zahiran şer’a muhâlif kelimâtın

1035 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 227b. 1036 SÜİFK., 1762, vr. ; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 70a; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3487, vr. 74a; 3612,

vr. 273b; 585, vr. 247b; 892, vr. 287b; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 227b.

171

cem’ edüb cevâblar verüb tahmînen yigirmi cüz kadar bir mücelled telif eylemiş” olduğunu,

kendisinin de eseri görüp bizzat incelediğini ancak “vel vâk’i ihtidâ (?) olınacak hali yok gibi” bir

durumda olduğunu belirtmiştir. Adı geçen fetvânın sonunda diğer fetvâlarda olduğu gibi,

Fusûsu’l-Hikem’e başkaları tarafından ilaveler yapıldığı iddiâsını tekrarlamıştır1037

.

İbnü’l-Arabî konusu halk arasında da tartışmalara konu olmuştur. Nitekim bir fetvâda

“Fusûs içinde vâk’i olan kelimât şerî’at-ı şerîfe muhâlif olub küfürdür” diyen bir kişinin hükmü

sorulunca Ebussuûd Efendi, önceki fetvâlarında gösterdiği savunmacı tavrının aksine açık bir

biçimde “Şerîat-ı şerîfeye muhalif olan kelimât küfürdür demek müslime lâzımdır” demiş, bu gibi

durumlarda “tereddüdd” etmenin de “tecdîd-i imân” gerektirdiğini ifade etmiştir. “Ben Şeyh

Muhyiddin Arabi’nin kerâmâtın görüb tuturin” diyerek onun kerâmetlerini doğruluk sebebi

sayarak, “Fusûs’da vâk’i olan kelimât-ı küfürdür demezin” düşüncesiyle Fusûs’daki her şeyi

doğru kabul edenler hakkında da “Ayni ile şerîat-i şerîfeye mütenâkız kelimâtın küfür idügine

tereddüd edüb küfür demez ise küfür lâzımdır1038

” şeklinde sert bir fetvâ vermiştir.

İbnü’l-Arabî tartışmalarının tarihine de değinen Ebussuûd Efendi, bu konuda Osmanlı

coğrafyasında belki de ilk muhâlif kişi olarak Çivizâde’ye atıfta bulunmuş ve bu süreç

hakkında şu tespitlere yer vermiştir: “Çivizâde yalnız anın hakkında bed-gümân olmamıştır, şeyh-

i ekber Muyiddin-i Arabî ve Şeyh Ömer İbn-ül Fârız ve Molla Hudâvendigâr (kaddesallahu

esrârahum) ve sâir meşâyihten çok kimselere sû-i zan etmiştir, anın re’yi bize delil olmasa olur,

zirâ mutlak söyleyip, selb-i küllî eylemiştir1039

”

7) İbrahim Gülşeni

Halvetiye-Gülşeniyeyye tarikatının kurucusu ve şair. Amid’de (Diyarbakır) dünyaya

geldi. Doğum tarihi kesin bilinmemekle beraber, 940/1534’de vefât ettiği zaman 114 yaşında

idi. İki yaşında babası vefât edince, kendisi de bir tarikat şeyhi olan amcasının himayesine

girdi ve öğrenimine onun yanında başladı. İlim tahsilini Uzun Hasan’ın kazaskeri, Molla

Hasan’ın yardımıyla Tebriz’de tamamlamıştır. Uzun Hasan ile tanışarak onunla iyi

münasebetler kurdu. Bu arada Abdurrahman Câmî ile de tanıştı. Halvetiye tarikatının ikinci

piri Seyyid Yahya-yı Şirvânî’nin halifelerinden Dede Ömer Rûşenî ile de tanışarak ona intisap

etti. Bunun ardından sıkı bir zühd ve riyâzât hayatı yaşamaya başlayan İbrahim Gülşeni, seyr-i

sülûkunu ertesi yıl Tebriz’e gelen Dede Ömer’in gözetiminde sürdürdü. İbrahim Gülşeni bu

1037 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3487, vr. 74a. 1038 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 227b. 1039 Düzdağ, a.g.e., s. 192-193; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 111b-112a; Mecmûa,

Slm. Ktp., Esad Ef., 3783, vr. 266a; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr, 229b.

172

dönemde şiddetli bir cezbe haline girerek elinde şarap şişesiyle çarşıda dolaşmaya başlamıştır.

Dede Ömer Rûşenî vefâtından birkaç gün önce kendisini halife ilan etti. Akkoyunlu ailesinde

meydana gelen taht kavgalarından rahatsız olan Gülşenî bundan sonra Diyarbekir, Maraş ve

Kudüs’te bulunduktan sonra Mısır’a gelerek oraya yerleşti. Yavuz Sultan Selim Mısır’ı

fethedip Kahire’ye girdiğinde onu ziyaret edip bir ihtiyacının olup olmadığını sordu. Gülşenî

de Müeyyediyye Camii’nin yanında bulunan arazinin kendilerine bağışlanarak bir dergâh

yapılmasını istemiş ve bu isteği yerine getirilmiştir. Kanûnî Sultan Süleyman zamanında,

Mısır Valisi Hain Ahmed Paşa’nın isyanı bastırıldıktan sonra 931/1525 yılında bölgeye

gönderilen Sadrazam İbrahim Paşa, İstanbul’a döndüğünde, şeyhden söz ederek, mevcut

durum itibarıyla bir isyan çıkarmasından endişe ettiğini, dolayısıyla İstanbul’a celbedilmesi

gerektiğini bildirmesi üzerine Kanûnî İstanbul’a davet etmiştir. Gülşenî İstanbul’a geldiğinde,

İbrahim Paşa onu Padişahın huzuruna çıkarmayıp, durumunu araştırmaya koyuldu. Bu amaçla

Şeyhülislâm İbn Kemâl, Fenârîzâde Muhyiddin Efendi ve Kâdirî Efendi’yi görevlendirdi;

ayrıca bazı âlimleri tebdili kıyafet meclisine göndererek sohbetlerini dinletti. Yapılan

araştırma sonucu Şeyhülislâm İbn Kemâl’in, Şeyh hakkında olumlu görüş bildirmesi ile şeyh

serbest bırakıldı. Daha sonra Şeyh Kanûnî ile görüşmüş, Kanûnî kendisine saygı göstermiş,

ikramlarda bulunmuş ve İstanbul’da kalmasını teklif etmiş, Şeyh yaşının ilerlemesini sebep

göstererek kalmak istemeyince, yerine bir halife bırakmasını istemiş, bunun üzerine Şeyh

yerine halife olarak Hasan Zarîfî’yi bırakmıştır1040

.

Gülşeni, tasavvufî hayatında Muhyiddin İbnü’l-Arabî ile İbnü’l-Farız’dan etkilenmiştir.

Tebriz de İbnü’l-Arabî aleyhinde olan zahir âlimlerine karşı onu savunmuş ve Fusûsu’l-

Hikem’in önemli meselelerini onlara açıklamıştır. Gülşeni’nin ayrıca Mevlânâ ve Yunus

Emre’nin de etkisinde kaldığı Farsça Divan’ından anlaşılmaktadır1041

.

Şeyh, Mevlânâ’nın Mesnevî’sine nazîre olarak yazdığı Ma’nevi adlı eserini Şeyhülislâm

İbn Kemâl’e sunmuş, İbn Kemâl eseri incelemiş ve zahir ehlinin bunun manasına vakıf

olamayacağını, eserin birçok ilahî sırrı ihtiva ettiğini söylemiştir1042

.

Gülşeniye tarikatının seyr-i süluk adabı, namaz, evrâd ve ezkârın yanında sesli, toplu ve

devrân ve rakslı zikir halakalarından ibarettir. Zikir meclislerinin sesli olması sebebiyle şiir ve

mûsikiye önem verilen Gülşeniyye tekkesinden birçok zâkirbaşı ve bestekârlar yetişmiştir1043

.

1040 Âzamat, Nihat, “İbrahim Gülşeni”, DİA, XXI, s. 301-303. 1041 Âzamat, a.g.e., XXI, s. 304. 1042 Âzamat, a.g.e., XXI, s. 304.

173

Osmanlı döneminde bu tarikat mensupları vahdet-i vücud anlayışını benimsediklerinden

hem ulemâ hem de merkezi yönetimce zındık ve mülhid telakki ediliyorlardı. Şeyhülislâm

Çivizâde Muhyiddin Mehmed Efendi Mısır kadısı iken Gülşeniler aleyhinde verdiği bir

fetvâsında onların sapık, mülhid ve zındık olduklarını, kestikleri hayvanların yenmeyeceğini,

imâmlıklarının câiz olmadığını beyân edince sıkıntıya sebep olan bu mesele Ebussuûd

Efendi’ye arzedilmişti1044

. Ebussuûd Efendi Çivîzâde’nin görüş ve davranışlarını eleştirmiş ve

yerinde bulmamıştır. İlgili fetvâsı şöyledir: “A’zam-i’ ulemâ-i dîn ve a’lem-i fuzelâ-i râh-i yakîn,

bu mesele tahkîkinde ne buyururlar ki: Zeyd dese ki ‘Mısır’da, Câmi’-i Müeyyediye kurbunda

medfûn olan şeyh İbrâhim Gülşenî ve ana mürid olanlar, ve itikâd edip muhabbet eyleyenler

külliyen mülhidlerdir ve zındıklardır. Merhum Çivizâde fetvâsı bu hususta bize kâfidir. Anların

imâmetleri câiz değildir ve anlara i’tikâd eylemek hatâdır ve ana mensûb olanlar dâll ve mudill ve

zebîhaları haramdır’ dese, Amr mukâbelede dese ki ‘bu sözü mutlak söyleme, beyt: Ds FD)� �` �" �8

r�� [ M� &� @� �=5"�> 5"�s D�D@�“&M�A (,,O �` ” hadîs-i şerîfiyle amel evlâdır. Bu kavmin küllîsi sen dediğin

gibi değildir. Zirâ şeyh İbrâhimi gördüm, 1045

mirâren nasîhatını dinledim. Ol azîz Ehl-i Sünnet i’tikâdı

üzre idi. Ve âbid ve zâhid ve ehl-i takvâ ve hak yolunda âşık ve sâdık idi. Ve müslümanları hevâ-i

nefse tâbi’ olmadan nehy edip, şer’-i serîf muktezâsı ile’amel eyleyip, selef-i sâlihîn tarîki üzre halkı

doğru yola irşâd eylemekte cidd-ü1046

himmetin sarf eder kimse idi. Hattâ Pâdişâh hazretleri

(zâdellâhu ömrehu) cânibinden ol azîzi Mısır’dan İstanbul’a getirdiler, ahvâli kemâyenbagî tefahhus

olunup cemî’i etvârı şer’-i şerîfe muvâfık bulunmuştur. Çivizâde yalnız anın hakkında bed-gümân

olmamıştır, Şeyh-i Ekber Muyiddin-i Arabî ve Şeyh Ömer İbn-ül Fârız ve Molla Hudâvendigâr

(kaddesallahu esrârahum) ve sâir meşâyihten çok kimselere sû-i zan etmiştir, anın re’yi bize delil

olmasa olur, 1047

zirâ mutlak söyleyip, selb-i küllû eylemiştir. Bu tâifenin içinde hod zâhiri ve bâtını

şer’i şerîfe muvafık, sünnî ve dindar ve ehl-i sülûk ve perhizkâr nice ’âbid ve zâhid ve âlim ve nâsih

mü’min ve müttaki kimseler vardır. Ve anlara itikâd edip muhabbet eden müslümanlar hadden

bîrûn ve adeden efzûndur. Eğerçi ol azîze mensub, geçinenlerin arasında mülâhide var ise, anlara

ne i’tibar, şeyh İbrâhim kendi ’ârif ve kâmil ve vera’ ve takvâya ve ilm-i ma’rifete mâil olmakla,

mürid olanlarda akîdesi pâk kimseler çok, ve zâhir-i şer’a muhâlif kavilleri ve fi’illeri olmayan

halîfelerine ve muhiblerine ve müridlerine (sû-i zan)1048

etmek lâyık değildir’ dese bu hususta Amr’ın

sözü1049

Şeyh İbrâhim ve ana mensub olanlar bi-l-külliyye tarîk-i sedâddan ve istikâmetten ma’zûl

müdür, bu hususta re’y-i sâ’ibiniz ne vechiledir? Şâfi Cevâb buyurup, indallah me’cûr ve müsâb

1043 Kara, Mustafa, “Gülşeniyye”, DİA, IV, s. 257. 1044 Kara, a.g.e., IV, s. 258. 1045 “Meclis-i va’zında” Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3718, vr. 266a. 1046 “Cüllü” Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 111b. 1047 “Mesh/mesih hususunda meşhur olan meselede cumhur-i ulemânın ana muhalefeti bize mesil olmağla

kifayet eder ki, bu meselede dahi hata etmiş ola”. Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3718, vr. 266a. 1048 “Suâl etmişdir”, Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 229b. 1049 “Ma’kul ve makbul müdür, veyahud Zeyd’in sözi hak olub Şeyh …” Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp.,

İsmihan Sultan, 216, vr. 112a.

174

olasız”. el-Cevâb: “Ehl-i sünnet ve cemâ’at i’tikâdı üzre olup, şer’i şerîf muktezâsınca’amel edip,

selef-i sâlihîn tarîkine sâlik olan kâinen mâ kân makbûldür. Şeyh İbrâhimlidir demekle anlara dahi

ve ta’arruz câiz değildir1050

”.

8) Karaca Ahmet

Abdâlânı-ı Rum zümresine mensup Türkmen dervişi ve halk hakimidir. Orhan Gazi

devrinde yaşamıştır. Rivayete göre Acem diyarında hükümdarlık yapan Süleyman el-

Horasânî’nin oğludur. Başlangıçta zevk ve safa içinde bir hayat sürerken bir vesileyle

dervişliğe yönelmiş, Anadolu’ya gelerek Geyve Akhisar’ının fethine katılmış, fetihten sonra

da buraya yerleşmiştir. Osmanlı topraklarında büyük şöhrete kavuşan ve tarihçi Âlî

Mustafa’nın ifadesiyle Rum abdallarının “kutb-ı nâmdâr”ı haline gelmiştir. Karaca Ahmed,

Rumeli’deki fetihlere katıldıktan sonra Anadolu’nun pek çok yöresini dolaşarak hem hastaları

tedavi etmiş, hem de kurmuş olduğu tekkeler vasıtasıyla Anadolu’nun İslâmlaşma’sına

katkıda bulunmuştur. 1371-1390 yılları arasında vefât ettiği tahmin edilmektedir1051

.

Karaca Ahmed’in Bektaşiliğe intisabı ve daha sonra bu tarikatın en önemli

şahsiyetlerinden biri haline gelmesi Hacı Bektaş’tan ziyade Abdul Musa ile ilişkisinden

kaynaklanmaktadır. Onun ruh hastalarını tedavi eden bir hekim olduğu inancı, “Karaca

Ahmed ulu veli / Uslu olur gelen deli” beytiyle gönümüzde de devam etmektedir1052

.

Tarihteki bu ünü sebebiyle olsa gerekir ke, halk arasında onun türbesinde şifâ olduğu

inancı yayılmış, türbesi bir ziyaretgah haline gelmiş ve kimi uygulamalar orada yerleşmiştir.

Bunların bazılar Ebussuûd Efendi fetvâlarına da konu olmuştur ki, şöyledir: “Karaca Ahmed

tekkesine hasta ve kurban ileten kimesnele hasta anda varmakda şifa gelür deyû itikâd eyleseler

şer’an ol kimesnelere nesne lâzım gelür mi? el-Cevâb: Şifâyı Hakk Teâlâ hazreti cânibinden bilüb

Karaca Ahmed’i bir abd-i sâlih itikâd ederse nesne yokdur1053

”.

9) Muhyiddin Karamanî

Halvetî-Gülşenî tarikatına mensup bir şeyh olan Muhyiddin Karamânî’nin, hakkında

hazırlanan mahkeme sicil zaptındaki adı Mehmed, babasının adı Hızır’dır. Memleketi

Karaman’a nispetle Karamanlı Şeyh diye meşhur olmuştur. Dini ilimleri tahsil edip etmediği

bilinmeyen şeyhin aynı sicilde ümmi olduğuna vurgu yapılmıştır. Mısır’da İbrahim

1050 Düzdağ, a.g.e., s. 192-193; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 111b-112a; Mecmûa,

Slm. Ktp., Esad Ef., 3783, vr. 266a; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr, 229b. 1051 Şahin, Haşim, “Karaca Ahmed”, DİA, XXIV, s. 374. 1052 Şahin, a.g.e., XXIV, s. 375. 1053 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 186b; Düzdağ, a.g.e., s. 174-175

175

Gülşenî’de tasavvufî eğitimini sürdürürken Mısır Valisi Çoban Mustafa Paşa tarafından

İstanbul’a davet edilmiş ve Gebze’de yaptırdığı hankahda şeyh olarak görevlendirilmiştir.

Bazı görüşleri sebebiyle de 957/1550 tarihinde idam edilmiştir1054

. Onun idamına sebep olan

görüşleri ise özetle şöyledir: Allah’ın vücûdandan başka varlık yoktur. Allah ile mahluk

arasında hiçbir fark yoktur. Zat bir, isimler ise farklıdır. Ulûhiyeti bütün eşyaya nispet

etmeyen kafirdir. Hıristiyanlar uluhiyeti üçe hasrettikleri için küfre düşmüşlerdir. Şeriatın

emirleri itibaridir, dolayısıyla bir şeyi haram kabul edersen haram, helal kabul edersen

helaldır. Esasen dünyada haram diye bir şey yoktur. Öldükten sonra dirilme diye bir şey

yoktur. Zina ve livâta helaldır. Bütün enbiyâ ve evliyâya verilenler kendisine verilmiştir.

Rasulullah, Ali, Şeyh Attâr ve sâhib-i Fusûsu’l-hikem’nin (İbnü’l-Arabî) dışında kendisinden

üstün bir kimse yoktur. Allah ne dünyada ne de ahirette görülebilir, görülebilir diyenler

yalancıdır1055

. Şeyhin bu görüşlerinin kendisinden önce idam edilen Oğlan Şeyh’in görüşleri

ile paralellik arzettiği görülmektedir.

Ebussuûd Efendi mahkeme sicilinde zikredilen bu görüşleri sebebiyle onu zındıklık ve

ilhâd suçundan dolıya idama mahkum etmişti1056

. Ancak Ebussuûd Efendi’nin bu fetvâsının

soru kısmında yer alan ayrıntı ve ifadeler, bu meselenin halk arasında büyük tartışmalara

sebep olduğunu, bundan dolayı da konunun bütün ayrıntıları ile fetvâ edilmesi gerektiğini

göstermektedir. İlgili fetvâlar şöyledir:

“Bemahrûse-i Kostantınıyye’de emr-i şer’i şerîf üzerine katl olunan Karamanlu Şeyh demekle

maruf olunan1057

şeyhin katlın icâb eden sebeb-i şer’î ne idügin hîn-i teftîşte hazır olmayan ehl-i

İslâma beyân buyurula1058

”. el-Cevâb: “Zarûrîyyât-ı dinden olub nusûs-ı kâtı’a ile sabit olan ahkâm-ı

şerîatı şerîfeye inkar eylemek ile zındık idügi ve Hazret-i Rasûlullâh sallellah-u aleyhi ve sellem

cenab-ı refi’lerini izdirâ ve tahkîr ile zikr etdügi tarîk-i şer’ ile sabit olduği içün katl olunmuşdur.

Ebussuûd1059

”. “Zındık olanın ve sebbedenin İslâm'ı ve tevbesi İmâm-ı Âzam katında makbul olub

katlden halas olur. Şahs-ı mezkûr mirâren tecdîd-i imân ve tevbe etmiş iken halâs olmadığının bâisi

nedir?” el-Cevâb: “Zındık'ın tevbesi kabul olunmak kable'l-ahz vâki olıcakdır. Tutulduktan sonra

vâk’i olan tevbeye itibar yoktur. Şahs-ı mezbûrdan ne ki vâk’i olmuştur, b'ade'l-ahz vâki olmuştur.

Sebbedenin eğerçi İmâm-ı Âzam katında İslâmı ve tevbesi ile vücûb-i katl sakıt olur, amma sâir

eimme-i din katında hali üzerine bakidir, kuzât-ı memâlik-i mahmiyye umûr-i dinde mübâlât

etmeyenlerin tevbelerine itibar etmeyub, sâir eimme mezheblerince katillerine hükm etmeğe

1054 Öngören, “Muhyiddin Karamânî”, DİA, XXXI, s. 82. 1055 Öngören, “Muhyiddin Karamânî”,, XXXI, s. 82. 1056 Kara, “Gülşeniyye”, DİA, IV, s. 258. 1057 “Mülhidin salbin” Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 110a. 1058 “Buyurulub müsab oluna” Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 110a. 1059 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 228b.

176

memûr ve mezûnlardır. B'ade'l-hükm ol cihetten dahî vücûb-i katl ittifâkî olur”. Ebussuûd. “Bu

hususta hükm eden hâkim Hanefîyyü'l-mezheb olub, kendi mezhebin âmiden terk idüb, sâir eimme

mezhebleri ile hükm edicek nâfiz olub, bi’l-ittifâk katli vâcib olur mu?” el-Cevâb: “İmâm-ı Âzam

katında tevbe ve İslâmı sâkıt olan vücûb-i katildir, cevâz-ı katl değildir. Sâir eimme reyleri ile amden

katl olunmak câiz idüğü ve hükm olunduktan sonra hatmen vâcib idügi İmâm-ı Âzam katında

mukarrer ve müsellemdir. Hükm eden hâkim Hanefî olmak zarar eylemez. Hatta hâkim Hanefî

müctehid olub İmâm-ı Âzam re'yinin sıhhatına itikâd ve kuvvet-i deliline kemâl-i itimâd üzerine iken

dahi sâir müctehidîn kavli ile amel idüb, kendi mezhebinin hilâfına hükm eylese, İmâm Ebû Yusuf

katında eğerçi hüküm nâfiz değildir. Amma İmâm-ı Âzam'dan azhar-i rivâyât üzerine nâfizdir. Kibâr-ı

meşâyih-i Hanefîyyeden İmâm-ı Celîl Ebû Bekr Muhammed b. el-Fadl el-Buhârî ve İmâm-ı Mecîd Sadr-ı Şehîd

bunu ihtiyâr etmişlerdir. Meşâhîr-i kütüb-i fetâvâda fetvâ bunun üzerinedir”. Ebussuûd. “Şahs-ı

mezbûr isnâd olunan ekâvîl-i bâtılanın her biri birer zamanda sadır olmak üzerine şehâdet olundi

meşhûdun zamanda ve mekanda birbirine muhalefetleri şehâdetlerine halel vermez mi?” el-Cevâb:

“Zamanda ihtilaf şehâdete halel vermek şehâdet olunan nesne darb u katl u gasb gibi ef’âl

kabîlinden olıcakdır, akvâl makûlesinden olıcak zamanda mekanda ihtilâf meşhûd şehâdetlerinde

hâriç değildir”. Ebussuûd. “Ol ekâvîl-i bâtılanın şahs-ı mezkûrdan sudûrî ile edâ-i şehâdet mâ

beyninde çok zaman geçmişdir, şâhidin hudûda tekâdümle şehâdeti kabul olunmaz, bu maddede

kabul olunmağın vechi nedir?” el-Cevâb: “Şahs-ı mezbûrun katli eğer sebledir, eğer zendaka iledir,

eğerçi İmâm Şâfi’î mezhebince hadden katldır. Amma anın katında tekâdümle şehâdete halel

gelmez, zendaka ile katl İmâm Âzam katında hadden katl değildir ki tekâdüm şübhesi ile sâkıt ola.

Belki irtidâd iledır, tevbesi ba’de’l-ahz olmağın menzile-i ademde kılınmışdır, tehir-i şehâdetle

meşhûdun adaletlerine halel gelmek eğerçi kütüb-i fetâvâ mestûrdur amam kibâr-ı meşâyih-i

Hanefîyyeden İmâm Ebu’l-Kasım es-Saffârî tehir ile şehâdetlerine halel gelmez, makbuldur deyû

ihtiyâr etmişdir. Hususan şâhidler bu babda tehîr-i şehâdete a’zâr-ı makbûle beyân etmişlerdir”.

Ebussuûd. “Bu husûsda bazı kimesneler ulemâ taassub etdiler, zulmen katl etdiler deseler, anlara

ne lâzım olur?” el-Cevâb: “Eğer ol kimesneler ol şahsın meslekini hakk itikâd edüb ulemâ sülûk

ettikleri tarîk-i hakki zulm itikâd etdiler ise zındıklardır, tevbeleri kabul olunmaz, reislerini ahz

kendülerini ahz hükmünde ve cemî’an katl olunmak lâzımdır. Eğer öyle itikâd etmeyüb amma şer’le

zuhur eden umûrın mûcibi katl etmek zulumdür derler ise kâfirlerdir, zevceleri bâinlerdir, imâna

gelmezler ise katilleri mübahdır. Eğer böyle demeyüb şuhûd gayri vâk’i zulmen ve taassuban

şehâdet etdiler derler ise tezkiye u ta’dil olunub şeriat-ı şerîfe kabul etdikden sonra anlara ta’n

etmekle ta’zîr-i beliğ ve habs-i medîd lâzım olur1060

”.

10) Oğlan Şeyh

914/1508 tarihinde Aksaray’da doğdu. Bayrâmî-Melâmî kutbu Pîr Ali Aksarâyî’nin

oğludur. Tarikat mensupları arasında aşk yolunda hayatını verdiği için Ma’şukî, babası şeyh

olduğu için Çelebî Şeyh, halk arasında ise genç ve güzel olduğundan Oğlan Şeyh diye tanınır.

Çok genç yaşta, Kanûnî’nin Irakeyn seferinden dönerken, babası Pîr Ali’den ricası üzerine,

İstanbul’a gelerek irşâd faaliyetlerine başlamıştır. Vaazlarındaki bazı şatahatlarından dolayı

1060 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 228b-229a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 110a-111a.

177

şikayet konusu olmuş, bu konuda Sahn Müderrisi Çivizâde Muhyiddin Mehmed Efendi’ye

başvurularak, kendisinden katlini sağlamaları istenmiş, Kanûnî Sultan Süleyman idamdan

kurtulması için memleketine dönmesini istemiş ancak dönmemiştir. Sonunda İstanbul’a

gelişinden bir yıl sonra, Padişah divanında kurulan mahkemede yargılanarak 935/1529’da

İstanbul’da idam edilmiştir1061

. İdam fetvâsını kimin verdiği konusu tartışmalı olmakla beraber

genelde Şeyhülislâm Çivizâde Muhyiddin Mehmed Efendi üzerinde durulmaktadır1062

.

Kurulan komisyonda isimleri belirtilen dokuz kişinin şâhitliği ve bazı müridlerinin de

tasdîk ve şehâdetleriyle şeyhin görüşleri özetlenmiş ve idam kararı verilmiştir. İstanbul

Şer’iyye Sicilleri Arşivi, Evkaf-ı Hümâyun Müfettişliği Mahkemesi 4/2 numaralı sicil içinde

35. sayfada yer alan metinde kaydedilen görüşleri özetle şöyledir: “Herkes Tanrı’dır; her

sûretden gözüken O’dur. İnsan kadîmdir ve insan insan oldukdan sonra ona hiçbir şey haram

değildir. Şeriatın haram dediği şeyler helâldır. Zina ve livatada nesne yoktur (helâldır). Toprak

toprağa girmektedir. Bunlar aşkın lezzetidir. Müridlerin karıları ve oğlanları ehlullâha helâldır. İnsanı

yaratan sensin; bir kadına yaklaşırsın, doğurdukdan sonra da Allah yarattı dersin. Kabir azâbı,

hesap vb. yoktur. Ruh bir bedenden çıkar, diğer bir bedene girer. Babam Kutup, ben ise Mehdiyim.

Bize uymayanın imânı dürüst değildir. Kutbun başı arştı, ayağı ferşte, onsekiz bin alemi kaplamıştır.

Kelîmullah Musa küstahtır. Üstesinden gelebilirsen ye, iç, yat, uyu. Hepsi ibâdettir. Oruç, zekat, hac

Yezid’e cereme için gelmiştir. Mü’min olana yılda iki bayram namız vardır. O iki bayram namazında

secde yerinde bizi görün. Diğer ibâdetler avam içindir. Onları meşğul etmek, birbirleriyle

uğraşmasını önlemek içindir. Ehlullâhtan birisi misafir olarak imâm olsa, onun arkasında iki rek’at

namaz kafidir. Mukîm olan cemaatin namazını dörde tamamlamasına gerek yoktur1063

”.

Ebussuûd Efendi fetvâlarında Oğlan Şeyh ile ilgili fetvâ şöyledir: “Sâbıkan katl olunan

Oğlan Şeyh dedikleri şahs zulmen katl olındi diyen Zeyd’e ne lâzım olur? el-Cevâb: Anın

mezhebinde ise katl olunur1064

”.

Kaynaklarda yer alan bigilere göre Ebussuûd Efendi bu olayda Kazasker olarak Divân

üyesidir. Atâî’nin naklettiğine göre Gazanfer Dede ile ilgili mektubunda Ebussuûd Efendi bu

mahkemeden şöyle söz etmektedir: “… Şol mertebe var ki, Oğlan Şeyh silsilesindendir dedikleri

vâki ise hayır yokdur. Anın katli emrinde fakir hadd-i mu’taddan hâric tevakkuf ve teennî

etmişimdir. Merhum Mevlânâ Şeyhi Çelebî ilhâdına hükm ettikden sonra iki üç meclis dahi tevkkuf

edüb asla tevcihe mecâl kalmayub ihtimâl munkati olmayınca hükm olmamışdır…1065

” Ebussuûd

1061 “İsmail Ma’şuki”, DİA, XIII, s. 112-113. 1062 Atâî, Hadâik, s. 89; “İsmail Ma’şûkî”, DİA, XIII, s. 112-113; Öngören, Osmanlılarda Tasavvuf, s. 296-297. 1063 Öngören, Osmanlılarda Tasavvuf, s. 293-294; “İsmail Ma’şuki”, DİA, XIII, s. 114. 1064 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 229b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 112b; Düzdağ,

a.g.e., s. 196 1065 Atâî, Hadâik, II, s. 88.

178

Efendi bu ifadelerinde Oğlan Şeyh hakkında karar vermede ne kadar zorlandıklarını ve ince

eleyip sık dokuduklarını ifade etmektedir.

ı- Zümreler

1) Aşıklar

Fetvâlarda “aşıklar” diye bir zümreden söz edilmektedir. Bu zümrenin dinî inanç ve

anlayışları hakkında da fikir veren fetvâ şöyledir: “Aşıklar Müslüman mıdır, kâfir midir? el-

Cevâb: Namazın farziyyetine mu’tekid olmayub müstehillen terk etmekle ve bizim namazımız

kılınmış demekle kâfirlerdir ve küfürlerinde şübhe eden dahî Müslim olmak ba’îddir1066

”. Diğer bir

fetvâda da bu zümre ile ilgili şu problemlere temas edilmiştir: “Zeyd-i vâiz aşıklara sadaka

vermek câiz değildir .. fâsiddir dedügin Amr-ı âşık istimâ edüb dahi hâşâ okuduğu ve yazduği

kitaplara kendüye el-iyâz-ü billâh ve kelâm-ı kadîme la'net dese mezbûr aşka şer’an ne lâzım olur?

Beyân buyurulub müsâb oluna. el-Cevâb -Allah-u a'lem- : Asla te'hîrsiz katl lâzımdır 1067

”.

2) Fukara

İcraatlarından Kalendermeşrep bir zümre olduğu anlaşılan ve kendilerine “fukarâ” diye

adlandırılan bir zümrenin inaçlarını da yansıtan fetvâ şöyledir: “Bir tâife namaz kılmayıp ve

şehr-i Ramazanın farziyetine inkâr edip, Ramazan ayı geldikte sâim olmayıp, ve su’al olundukta ‘Biz

fakirleriz, bize beş altı gün tutmak yeter’ deyip ve ‘hamr bağına biz timar ederiz, kendi elimiz

emeğidir, bize helâldir’ deyip, istimrârî avratları ile şurb-i hamr edip ve keferenin cemiyeti günü

geldikte mezkûr günlere kefere gibi ri’âyet ve hürmet edip ve nice bunun gibi hılâf-i şer’ fi’illeri

olsa, şer’an bu makûle tâifeye ve bunları müslim itikâd edip, ef’âl ü akvâllerine râzı olup, tehâlut

olanlara şer’an ne lâzım olur? el-Cevâb: Kâfirler, katilleri Mübahtır1068

”

Diğer bir fetvâda da zümre ismi verilmeksizin yalnızca davranışlarından söz edilmiştir ki,

hal ve tavırlarından bunların da kalendermeşrep bir tarikat grubu olduğu anlaşılmaktadır. “Bir

zâviyenin mescidinde eşhâs-ı muhtelife ile müştehâ oğlanlar muhtalit olub envâ-ı teğanniyat ile

tevhid ederler iken kelime-i tevhidi tağyir edüb kah “�� " ve kah �� * ve kah, sen bir uli sultansın

canlar içinde cansın / çun ıyân gördüm seni pünhân kapusi açıldı” deyub ve kah “cennet cennet

dedükleri bir tam imiş, / birkaç huri istiyene vergel anı / bana seni gerek seni” deyû göğüslerin

döğüb evzâ-ı garîbe etdiklerinde ehâli-i mahalleden bazı kimesneler zâviye-i mezbûrede şeyh olan

Zeyd’e bu makûle evzâa niçün razı olursın dediklerinde Zeyd ne lâzım gelür, � H�� o (,�s ��

�DM�@� demekle Cevâb verse şer’an Zeyd’e ne lâzım gelür? el-Cevâb: Evzâ-ı mezbûre ve akvâl-ı

mezbûre Kemâl mertebe fuhş olduğundan gayri cennet hakkında söyledikleri kelime-i şenîa küfr-i

1066 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 222a. 1067 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2867, vr. 7b. 1068 Düzdağ, a.g.e., s. 114; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 222a.

179

sarîhdir, şeyhleri olan bî dîn hikâyet olan (?) ef’âl ve akvâla mübâşeret etmez ise dahî ne lâzım

gelür demekle kâfir olduğundan gayri ol kabâyihi ibâdet kabilinden add edüb âyet-i kerime ana delil

getürmekle kâfir olur, bu itikâddan rucû etmezler ise katilleri vâcib olur1069

”.

3) Halvetiler

Ömer el-Halveti (ö. 800/1397-98) nisbet edilen İslâm dünyasının en yaygın tarikatıdır.

Harizm’de başlayıp, Azerbaycan’da gelişimini sürdüren ve olgunlaşan tarikat Anadolu’ya

Amasyalı Pîr İlyas tarafından getirilmiştir. Habib Karamânî vasıtasıyla oluşan kolu, Cemal

Halîfe diye bilinen Cemaleddin İshak Karamanî (ö. 933/1527) eliyle İstanbul’da

yayılmıştır1070

.

Mevlevilik ve Bektaşilik gibi merkeziyetçi bir yapıya sahip olmadığı için kısa zamanda

bir çok kollara ayrılan ve XVI. yüzyılda Osmanlı Devleti’nin hemen her tarafından görülen

Halvetiliğin, Kanûnî Sultan Süleyman zamanında Gülşenî’ye kolunun kurucusu İbrahim

Gülşenî sebebiyle bir takım olaylara sebebiyet verdiğini, bu yüzden takibata uğratılmıştır ki

meşhur Şeyh Muhyiddin Karamânî Halvetiliğin bu devirdeki ileri gelen şahsiyetlerinden

birisidir1071

.

Tarikatın esası, kelime-i tevhid zikri, açık ve gizli yedi isimle (La ilahe illallah, Allah, hu,

Hak, Hayy, Kayyûm, Kahhâr) meşgul olma, vekâyi’ ilmiyle kalbi tasfiye ve tabirle te’vil

şeklinde özetlenebilir. Halvetiye tarikatında müridin her gün tek başına okuduğu zikirler,

dualar ve virdler vardır. Bunların haftanın günlerine göre değişir. Yahya-yı Şirvânî’nin

Virdü’s-settâr’ının okunmasına önem verilir. Ayrıca haftanın belli günlerinde tekkelerde cehri

olarak topluca icra edilen zikre “darb-ı esmâ, devrân, hadrâ” gibi isimler verilir. Devrânda

ilahiler okunur. Oturarak bir halka oluşturan müridler zikre ayakda devam eder, daha sonra da

devrâna başlarlar. Zikir yapılırken mûsikiye önem verilir ve başta ney, kudüm ve def olmak

üzere çeşitli musiki aletleri kullanılır. Bundan dolayı kendilerine karşı çıkan bazı âlimlerin

itirazlarını reddetmek için Halvetiler devrânı savunan eserler yazmışlardır1072

Halvetiyyenin birçok kolu Muhyiddin İbnü’l-Arabî’nin vahdet-i vücûd görüşünden

etkilenmiş, bu etki Ahmediye kolunun Mısriyye şubesinin kurucusu Niyaz-ı Mısrî’de en ileri

dereceye ulaşmıştır1073

.

1069 Düzdağ, a.g.e., s. 87; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 231a-b 1070 Uludağ, Süleyman, “Halvetiyye”, DİA, XV, s. 394. 1071 Ocak, Din ve Düşünce, a.g.e., I, 133. 1072 Uludağ, a.g.e., XV, s. 394. 1073 Uludağ, a.g.e., XV, s. 394-395.

180

Gerek İbn Kemâl ve gerekse Ebussuûd fetvâlarında Halvetilerin zikir meclisleri hakkında

çok sayıda fetvâ bulunmaktadır. Fetvâlarda, Halvetî tâifesini, devrân ile zikretmeleri sebebiyle

tekfir edenler olmuş ancak Ebussuûd Efendi “Kizb ü iftirâdan, ve bilmediği yerde mücâzefe

etmekten tamam ihtirâz etmek lâzımdır. Ol tâifede yarar kimseler vardır. Mahzâ iztırârsız

ettiklerinin mûcibi ma’siyet irtikâbdır. Anın ile küfür lâzım gelmez. Müsâhabet edenlere mücerred

müsâhabet etmekle nesne lâzım olmaz. ‘Kâfirdir’ demekle Zeyd’e ta’zîr lâzımdır1074

” diyerek böyle

bir anlayışa karşı çıkmıştır.

Bir fetvâda da konunun tafsilatlı bir şekilde ele alınması ve müdellel olarak tahlil edilmesi

istenmiş bunun üzerine Ebussuûd Efendi geniş bir fetvâ yayınlamıştır. Fetvâda karşılıkla

görüşler tartışılmıştır. Buna göre Halvetilerin zikirlerine karşı çıkanlar bunun ibâdet olarak

telakki edilmesini sebep olarak göstermişler, Halvetiler ise “teslîm etmeziz inde halakati’z-zikr

ve mededi’l-fikr devrân ve darb-ı arzın hurmet idügin zira Hak Sübhanehu ve Teâlâ buyurur �=B�

1g�)* 9�� "��A� � @A L ��EB= Kıyâmen her vechile kıyâma şâmildir, pes devrân ve darbın kıyâm anda

dâhildir ve hem nazm-ı kerîmde zikr olan ahvâl-i selâse cemî’i ahvâlden ibâretdir, pes devrân ve

darbın ol halde duhûlune delâlet eder. Amma kütüb-i fetâvâda mezkûr ve bazı tefâsîrde mestûr

olan hürmet raks mahza devrân ve darb-ı arz olduği içün değildir, bel bi sebili’t-teşehhî ve’t-telehhî

ashâb-ı şehevât ve erbâb-ı menhiyyât işleyüb melâhiye mukâranetle bulundği içündür, bizim bu

kelâmımıza delâlet eder kim, uzemâ-i ulemâ ve hukemâ-i küberâ ol husûsi tahrîr ve takrîr

etdiklerinde sıfât-ı mübtediîn ve evsâf-ı lâibin üzere zikr ederler, ve la’ib ve lehv ve menâhî ve

melâhiye mukâranetle eğerler, nitekim sahibi’l-Kamûs �� b A�� A5 ve Bezzâzî �!e� C �`4 ��

B` �� )¡ �# Z�ME ^I � VM8 ��>5 D,# Z�� &�> �#� � 5��2 . . 5 �!�� ND� l ��8 &m�R� '# ¢ � '# �� 9��= U@O

5�s &� D�* '_� 1i £�s �� 3�� &yD� 3B� �A�� Ve bazı kütüb-i fetâvâda ;� ^@#�Q� ? �E4

�A�� n�� e�O� ^�M� l�)� �Q�s buyurmuşdur. Öyle olsa bu kelimâtın hükmi ehl-i lu’b ve lehv ve

menâhî ve anların tarzında olan harekât-ı şenîaya müteallıkdır, sulehâ-i zâkirîn ve fukarâ-i

muvahhidîn ve anların harekatlarına sıdk-ı niyyet ve hulûs-i taviyyet birle tevâcüdlerine teallukları

yokdur” diyerek haklarındaki iddiaları reddettikten sonra, “teslîm edelim mutlaka devrân ve

darb-ı arz ve raks idügin ve la’ib-ı mezkurede vâk’i olan anlara dahi şâmil olduğin ve lakin hurmeti

ittifâki değildir. Fukahâ-i meşâyihin bazı mücevvizdir, nitekim furû-i Şâfi’îyyede buyurulmuşdur � )e�

(My DA� ^� ,�8 9�� $ E�� "�t &�� A�� BE� +�c �R F�� @�,� Y�m� ��c �R `�� &� :� ^� �R �� $�Q� "�_�

�QA�= b �#D= 1`� ^XM2 ��)> 9`� `��@� ^XI �� TA� 1�8� &@�� L 9�� ~)� ve İmâm Ali Hümâm Gazzâlî

buyurmuşdur ki ^XM2 �� C ��)�� Y�2� �5D� � �� ND� Y�m� �A�� )e� ^� � 9�� D> �Q)�� HI ,� FBn#

1074 Düzdağ, a.g.e., s. 85; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 230a.

181

£��!�� Pes imdi bu tecvîz edenlerin kavli ile amel ederiz ve bu husûsda anların sebiline gideriz,

nitekim Zeynülarab demişdir ki *� �� E4 � 1�� I �� l�� ? �� =D� �� " ,�� ? �n# �� l M> Y�

&�MA ^�M�� n,�� FD�� ^�� ^�I�� &K5 ^�@)� � E &� �� [�� Dn�t q � &� h# � �E �� ^� ¤ l ¤ C ^* �'# &,��

Ve sâlisen deseler kim, teslîm edelüm hürmeti ittifâkîdir ve ol asl hareketden men vüfâkidir ve lakin

cihet-i ihtiyâriyle oluncakdır ve tesannu ve tekellüf bulunacakdır, amma biz ol mevazi’i mezbûre ve

mecâmi’i mestûrede ittihâz âdet bel niyyet tâat etdügümüz harekâtınde tafsili’l-hâlât ve ictilâbi’l-

vâridât alâ sebîli’l-ıztırâr ve mağlubiyeti’l-ihtiyâr zikrullah ede şevka gelüb devrân tarîkini ihtiyârdır.

Nitekim Tuhfetü’-s-Sefer adlu kitabda buyurmuşdur kim �,� H�t ? E � +�� A�� l �� ^��o ��

1n# � X�� 5 @�s ��4 E 4 ¥�� U�� Ve sahib-i Keşşâf itizâline binâen mahabbetullah inkâr edüb

ehl-i mahabbetin harekâtına ve sıfâtına dahl etdügi içün Mevlânâ Sâdeddin ve İmâm Fahreddin Râzî

ve Şeyh Ali Semerkandî ana ne tefri’ler ve ne teşni’ler edüb kelimâtını ehlullâh buğzuna ve

adavetine haml ederler” diyerek karşılaşacakları muhtemel itirazları da gündeme getirmiş ve

değerlendirmelerini yapmışlardır. Ebussuûd Efendi ise böyle uzun bir soruya cevap vermenin,

fetvâ makamında ve fetvâ sisteminde pek uygun olmadığını ifade ettikten sonra “… teati

etdikleri emr-i habil emirdir hüccetü’l-hakk ale’l-halk ecmaîn ki Kitâb-ı mübîn ve Sünnet-i Seyyidi’l-

mürselîndir aleyhimüssalatü ve’s-selâm tezâîf-i şerîfelerinde olan mevârid-i ruhası ve azâyim ve

mezânni mehâbil ve alâyim-i cedd-i enîk ve keddi hakîk ile tetebbu ve istiksâ olunub esâtîn-i eimme-i

irşâd ve sanâdîd-i üsre-i istinbât ahkâm-ı şer’iyyede yakîn etdikleri vücûh-i delâlâtdan bervechile

cevâzına delâlet eder nesne bulunmamışdır. Delâil-i hatar ve hurmet-i kemâl-i teâzud ve teâhuz

üzerinedir. İnâda yol yokdur ve illâ �E �� ¦ )�� “ diyerek önce kendi görüşünü özetle sunmuş

ardından ileri sürülen delilleri değerlendirmeye başlamıştır. Değerlendirmeye, iddialara

mesned teşkil eden şahsiyet ve eserler hakkında tahlillerde bulunarak başlamıştır. Burada

değerlendirilmeye tabi tutulanlar ise Zemahşeri ve İmam Gazzali’dir. “Sahibü’l-Keşşaf eğerçi

esrar-ı a’câz-ı tenzil-i celîlden taraf-ı sâliha olmuş kimesnedir. Amma hakâyik-i melekât-ı kudsiyye

ve dekâyik-i meârif-i ünsiyyede anın ve nezâyirlerinin makâlâtına nefyen ve isbâtan cerhan ve

ta’dilen ta’dil olunmaz. Hüccetü’l-İslâm eğerçi uzemâ-i ulemâ-i hakikatdır, lakin makâlâtı kat’ı

vüsûk etmeli değildir ve kütüb-i mevâizde terhîb ve terğîb edüb ednâ emârât ve mehâyile vücud

verir. Ol ecilden İmâm İbnü’l-Cevzi İhyâ’da vâk’i olan müsâhelâtı nakz ve ibrâm içün mücelledât

tasnîf etmişdir. Andan gayri kâffe-i enâma icâb-ı amel içün telîf etdügi meşâhir-i kütüb-i

fıkhiyyesindeki kelimâtı dahi kâtî râsih değildir. Şâfi’î mezheb-i ilel-i kâsıra ile talîl m’utâdları olub

ve ilel-i şer’iyyede bizim eimmemiz gibi tesîr şart etmeyüb heman mücerred ihâle ile iktifâ etmeğin

az mesele vardır ki ekâvîl-i müteârızâ yazub halkı tahayyur sûretinde tahayyur eylemeye kişi bu

makûle metâlib-i dîniyyede dökmeler nesne-i medâr-ı emr edinmek revâ değildir. Bir zeki râşide

itimâd sedd-i sedîde istinâd eylemek lâzımdı1075

”.

1075 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 231b-232b.

182

Şahsiyetler ve eserlerden sonra delillerin tahliline geçer. Burada tartışmaya konu olan

âyet-i kerimeler ise Al-i İmran 3/190-191 âyet-i kerimeleridir. “Melekût ve semâvât-ı arâzîde

tedebbür ve tefekkür eden ülü’l-elbâb hakkında vârid olan âyet-i kerime raks ve devrân hilline

temessük ve istidlâl etmek müslime lâyık nesne değildir ve madde-i nizâ’a ism-i raks ıtlâkında bahs

ve nezâyiri tazyî-i vakitdir. Ne’am âhir zikr olunan söz hakk-ı nâsı’dır, anda karar etmek revâ

değildir, hill ve hürmet vesâir ahkâm-ı şer’iyyenin menâtı ihtibardır. Cezbe-i ilâhiyye ile âlem-i

teklîfden münselih olan abd-i sâlihin efâili hurmet ve kerâhiyet ile vasf olunmaz1076

”.

Burada Ebussuûd Efendi tarikat gruplarının diğer bazı düşüncelerini ele alır ki bunlar,

“yetişme” ve “hırka giyme”dir: “Fi zamanina mübtediin ki kimi bir hafta ve kimi on gün ve kimi

kırk günde yetişdik deyû da’va ederler el-iyaz-u billah heman reisleri olan dall ve mudıllın murâdı el

içinde taayyun bulub müteayyin olmakdır. Evvela tâife-i sûfiyye sûfi cem edüb tac urub halvete

koymak şer’an memurun bih emir değildir. Vallah-u sübhanehu ve Teâlâ alem1077

”.

Müstefti burada konuyu biraz da derinleştirmekte ve sûfilerin cezbe halleri ve cezbe

halinde meydana gelen davranışları sormaktadır: “Bu sûretde cezbe-i ilâhiyye ile âlem-i teklîfden

münselih olan abd-i sâlih ihtiyârsız sâdır olan efâîl ve harekat birrle müsâb olur mi?” Ebussuûd

Efendi’nin bu soruya Cevâbı olumsuzdur: “el-Cevâb: Olmaz, medâr-ı sevâb mükellefin ihtiyârı

ile işledügi ibâdât-ı meşrûadır, gayri mükellefden ittifâkı bila reviyye bazı ef’âl-i meşrûa sâdır olsa

dahi mukâbelesinde sevâb yokdur, fe keyfe ki sâdır olan ol asl harekât-ı şenî’a ve evzâ-ı münkere

evvelâ nihâyet-i emir budur ki ol asl evzâı ihtiyârı ile eden süfehâ gibi mu’âkab olmaz1078

”.

Ebussuûd Efendi’nin fetvâsı cezbe ve ilgili konular üzerinde soru-cevâb üslubu ile devam

etmektedir: “Bu sûretde tâife-i mutasavvıfa-ı mezbûreden bâzı zikrullah ederken etdügümüz evz’â

ve harekât ihtiyârî değildir. Zikrullah ederken cezbe-i ilâhiyye yetişüb âlem-i teklifden münselih

oldukdan sonra sâdır olur deyû iddiâ eyleseler bir abd-i âlim teklîfden ne dâyirede münselih olur ve

ol mertebenin alâmeti nedir, beyân buyurulub ta ki sâlih talihden sâdık kâzibden leyl-i nehâr gibi

mümtâz olub müsâb oluna. el-Cevâb: Ol tâifeden sâdır olan ef’âl ve harekât-ı müntazime-i mevzûa

ve evzâ-ı mütenasibe-i masnûa ise asla ihtiyârsız sâdır olmak ihtimali yokdur. Eğer gayr-i

munazzama olub harekât-ı murtaişe kabîlinden ise ol bir gayri ihtiyâr sâdır olmak ihtimali vardır.

Anın m’iyârı budur ki, azasına cerh ve ferec isâbet eylese duymaya bu mertebeye varıcak ol

herekat ile mu’âkab olmaz, amma abdesti kalmaz. Tecdîd-i vuzû etmedin namazı mümkin

olmaz1079

”

Halvetiler hakkında toplum içerisinde oluşmuş, devrân ile zikretmelerini gerekçe

göstererek, “Halveti tâifesinin şeyhi ve müridi ve bunlar ile musâhebet eden kimesneler dahi

1076 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 231b-232b. 1077 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 231b-232b. 1078 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 231b-232b. 1079 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 231b-232b.

183

kâfirdir” diyenler olmuş ancak Ebussuûd Efendi bu anlayışa “Kizb u iftirâdan ve bilmedügi

yerden mücâzefe etmekden hazer etmek lâzımdır. Ol tâifede yarar kimesneler vardır, mahza

ızdırârsız etdiklerinin mûcibi m’asiyet irtikâbdır, anın ile küfür lâzım gelmez, musahâbet edenlere

mücerred musahâbet ile nesne lâzım olmaz, kâfirdir demekle Zeyd’e Ta’zîr lâzımdır1080

” diyerek,

Halvetileri bütünüyle dışlayıcı bir anlayışa izin vermemiştir.

2- Kavramlar

a- İstimdâd

Evliya konusunda fetvâlarda yere alan meselelerin başında “istimdâd” konusu gelmektedir.

Hastalara şifa, belalardan korunma, şeytanın şerriden korunma gibi konularda, salihler ve

velîlerden istimdâd anlayışı fetvâlara da konu olmuş ve Ebussuûd Efendi bu hususlarda da

açıklamalarda bulunmuştur.

Hastalara şifa konusunda, “Evliyâullahtan veya şühedâdan bir kimsenin mezârına, anlardan

istimdâd için bir marîz iletip, anların ruhları için koyun kurban eyleyip, fukarâya tasadduk eylese

şer’an Zeyd’e nesne lâzım olur mu?” sorusuna, “Kurbanı Hak Te’âlâ ta’zîmi üzerine eyleyip,

sevâbını anların ruhlarına ihda edip, istimdâd ederse nesne lâzım gelmez 1081

“ diyerek, genel

olarak istimdâdı kabul etmiştir. Belalardan sığınma konusunda “Zeyd yerinden kalktıkta, yâ bir

belâya giriftar oldukta, evliyâ ismin çağırsa şer’an ne lâzım olur?” sorusuna, “nesne lâzım

gelmez1082

” cevabını vermiştir. Hastalıklara şifâ kapılarından birisi de Karaca Ahmet tekkesi

olmuştur ki, bu hususa önceden temas edilmişti.

b- Keramet

Tasavvufun temel konularından olan kerâmet konusuna temas eden Ebussuûd Efendi bir

fetvâsında, “Bana Hazret-i İsâ aleyhisselam gibi gökden mâide iner ve nice kimesneleri tâundan ve

gayri belâdan kurtarırın diledügimi rif’at eyletüb döledügimi zillete düşürürin” iddiasında bulunan

birisi için “Velî değil, zındıkdır ve ilhâda delalet eder ebâtîldır, ahz-i şedîd olunub serâyir keşf

olundukdan sonra hakkından gelmek lâzımdır1083

” şeklinde sert bir cevap vermiştir. Bunun

yanında keramet-mucize farkı meselesi de gündeme gelmiş, gündemde önemli bir yer de işgal

etmiş olmalı ki, Ma’rûzât maddeleri içerisine girmiş, bizzat Padişah fermanı ile konu

etrafındaki tartışmalar engellenmeye çalışılmıştır. İlgili madde şöyledir: “Zeyd bir meclisde

kerâmet ile mu'cizenin farkı nedir deyû Bekr'e suâl edüb, Bekr dahi ‘da'vâ-yı nübüvvete mukârin

1080 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 230a. 1081 Düzdağ, a.g.e., s. 174; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 184a. 1082 Düzdağ, a.g.e., s. 174 1083 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 228a.

184

olursa mu'cize ve illâ kerâmetdir’ deyû cevâb verüb, Zeyd-i mezbûr ‘senin kelâmın muktezâsı üzre

da'vâ-yı nübüvvet eden velî nebî olmak lâzım gelir’ deyû mezbûra (suâl eyledikde)1084

, Bekr-i

merkûm dahî ‘lâ nebiyye ba'dî hadîs-i şerîfi ol asıl da'vâ eden kimesneyi tekzîb eder’ deyû cevâb

vericek ‘Zeyd-i merkûm dahî bu mukâbelede nebînin her sözü gerçek midir’ deyû hitâb eylese,

Zeyd-i mezbûr takrîr olunan kelimât muktezâsıyle el-iyâz-ü billâh sebb-i nebî mi etmiş olur

veyahud küfri mi lâzım olur ve sebb-i nebbî olduğu takdirce, mûceb-i şer'îsi nedir ve bu makûle

kelâm te'vîl olunmak kâbil midir?” el-Cevâb: “Hadîs-i şerîfin mazmûnu nass-ı kât'î sarîh ve icmâ' ile

müeyyed iken anı istifhâm-ı inkârî ile reddettiği ile küfür lâzım geldügünden gayrı, 'ırz-ı nübüvvete

şîn-i şenî' vermekle sebb eylemiş olur. (Küfr-i velî)1085

'an 'itikâdin değil ise, tecdîd-i imân ile

katlden halâs olur. 'An i'tikâdin ise zındıkdır. Ba'de'l-ahz tevbesi kabul olunmaz, bil-ittifâk katl

olunur. Sebbin mûcebi bi’l-ittifâk katl-i mübâh olmakdır. Amma İslâm'a gelicek İmâm-ı A'zâm

katında (katlden) 1086

halâs olur. Ve İmâm-i Şâfi'î ve İmâm Mâlik ve İmâm Ahmed bin Hanbel ve

ulemâ-i izâmdan cem'-i kesîr katlarında aslâ İslâmı ve tevbesi kabul olunmayub hadden katl

olunmak lâzım olur. Ekâbir-i selef ve halefden bu re'y üzere çok kimesneler (ittifâk etmeğin)1087

, iki

cânibin reyleri ri'âyet olunmak içün, sene (erba'in ve erba'îne ve tis'i-mi'etin)1088

tarihinde kuzât-ı

Memâlik-i Mahmiyye me'mûr olmuşlardır ki, bu makûle kelâm-ı habîs sâdır olan kimesneden salâh-ı

hâl ve hüsn-i İslâm ve sıhhat-i tevbe fehm olunursa, İslâm ve tevbesin kabûl edüb ta'zîr1089

ve habs

ile iktifâ İmâm-ı A'zâm kavliyle amel eyleyeler, eğerçi1090

fehm olunur kimesne değil ise, sâirlerin

re'yleriyle amel edüb tevbe ve İslâmına i'timâd etmeyüb hadden katl eyleyeler. Bu emre nesh târî

olmamışdır1091

deyü (sene hamsin ve hamsîne ve tis'i-mi'etin Muharrem'inde tezkire ile ârâ-yı

aliyye-i sultâniyyeye arz olunub emr-i mâzî 1092

müstemirr ve bâkidir deyû tecdîd-i emr-i şerîf sudûr

eylemişdir. Zeyd, iki ferîkin kangısından ise, hâkimü'ş-şer'-iş-şerîf ana göre amel eder. Ketebehû

Ebussuûd 'Ufiye anhu1093

.

c- Keşf

Tasavvufun önemli konularından olan Keşf konusunda Ebussuûd Efendi’ye “Dânişmend

oldukdan sonra tefsîr ve hadis ve usûl ve furu’ ve meânî okumadın bana keşf olmuşdur deyû da’vâ

edüb va’z edüb ve tefsîrde ve hadisde yanlış mana vermeği âdet edinse” diye sorulan bir soruya

1084 "Cevâb ettikde" MTM, s. 341; “tekrar suâl eyledikde” Slm. Ktp., Esad Ef., 585, vr. 246b. 1085 "Küfr olduğunu" MTM, s. 342; “küfr-i ûlâ” Slm. Ktp., Esad Ef., 892, vr. 287a. 1086 "Tevbe ve tecdîd-i imân ile katlden" MTM, s. 342. 1087 “Bu hususda iki cânibin" İÜİFK., 01, vr. 92a; “Ekâbir-i selefden çok kimesneler bu re’y üzerine ittfak

etmeğin” Slm. Ktp., Esad Ef., 892, vr. 287b; “çok kimesne iftâ etmeğin” 1088 “Erba’în ve tis’imietin” Slm. Ktp., Esad Ef., 892, vr. 287b. 1089 "Şedîd" İÜİFK, 01, vr. 92b. 1090 "Eğer hayr" MTM, s. 342; Slm. Ktp., Esad Ef., 3612, vr. 273a; vr. 287b; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 218a. 1091 "Olmamış mıdır" MTM, s. 342; “olmuş mudur?” Slm. Ktp., Esad Ef., 585, vr. 247a. 1092 "Hâlen" İÜİFK, 01, vr. 92b. 1093 MTM, s. 342; İÜİFK, 01, vr. 92b; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 69a; Slm. Ktp., Esad Ef., 585, vr. 247a;

892, vr. 287b; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 218a.

185

“ta’zir dahi olunur1094

” diyerek bu gibi kişilerin vaazlarının engellenmesi hatta cezâlandırılması

gerektiğine de işaret etmiştir. Ayrıca zâhir-bâtın konusunda da temas edileceği üzere, ilm-i

zâhirin, ilm-i bâtın ile meşgul olma sonucu keşif ile elde edileceği iddiasında bulunan bir kişi

hakkında da Ebussuûd Efendi şu fetvâyı vermiştir:”Ol melâhidendir ve zenâdıkadandır, anın

hükmi mürted hükmi gibidir. Ol itikâd-ı bâtıldan rucû etmezse katl lâzımdır1095

”

ç- Ma’rifet – Marifetullah

Fetvâlarda ma’rifet konusuna da temas edilmiştir. Nitekim “Efdal-i ibâdet nedir?” sorusuna,

“Ma'rifetullâhdır” denildikden sonra delil olarak “ �DM�@� � H�� o (,�s ��” . Yani beni tanısınlar

“§ �#��@�”1096 âyet-i kerimesi zikredilmiş, “ "&�5 N�� D,# &�� N�� hadisi hakkında şu tahliller

yapılmıştır: &�5 N�� D,# &�� N�� hadis-i şerîf sallellâh-u aleyhi ve sellemin midir? el-Cevâb: Bazı

kütübde öyledir. Ebussuûd1097

. &�5 N�� D,# &�� N�� hadis-i şerîf olduğu takdirce mezkûr hadisde

ma’rifet-i nefsden ve ma’rifet rabden murâd nedir? el-Cevâb: Zâhir-i mana nefsinin vücûdunda

vesâyir ahvâlinde aczini ve asla bir nesneye adem-i istihkâkı bilen kimesne vücûdini ve ana

müteferr’i olan fünûn-i na’mâtî in’âm eden rabbini bilür demekdir, lakin İmâm Gazzâli bir kimesne

ki nefsi nâtıka-ı mücerredesini bilüb bedenin dahilinde ve haricinde (değil iken bedeninde ki tasarruf

etdügi fehm ile rabb-i izzet dahi cism u cismânî olmayub ve âlem-i ulvînin ve süflînin dahilinde ve

hâricinde olmayub zaman ve mekanda hudûd-i cihâtdan bilkülliyye münezzeh iken cemî’i avâlim-i

rûhâniyyet ve cismâniyyetde ve ecrâm-i aleviyyede ve süfliyyede tasarruf etdüginin keyfiyet bilür

deyû tahkik etmişdir.)1098

Ebussuûd1099

. Diğer bir meselede konu hakkında şu görüşlere yer

verilmiştir: “Nefsini bilmiyen rabbini bilmez derler mü’min kendüyi nice bilmek gerekdir ki, rabbini

bile? el-Cevâb: Nefsini ve nefsine cismânî ve rûhânî fâyız olan kuvâ-yı zâhire ve bâtına ve anlar

vâsıtasıyla fâyız olan ulûm u meârif ve idrâkât ve anlar visâtatıyle tahsîl olunan kemâlât-ı rûhâniyye

ve ef’âl-i cismâniye cemî’an rabbü’l-âlemînin mahlûkidir, kendünün tevcîh-i irâdât ki andan kesble

tabir olunub menât-ı cezâ kılınmışdır, andan gayri kat’an dahli olmayub kendiden zuhûr eden

hayrât-ı murâd bizzat ve merzâ ve şurûr-i kabâyih kendünün hevâ-yı ihtiyârı ile vukû bulub murâd

bi’l-araz ve gayr-i merzâ idügine itikâd edicek kendüsi bu mikdar bilmek kifâyet eder1100

.

1094 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 220b. 1095 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 222b. 1096 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 8a. 1097 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 226a. 1098 “Olmayub zamandan ve mekandan ve hudud-i cihatından münezzeh iken cemi alem-i ruhaniyyeden ve

cismaniyyeden ve ectiram-ı ulviyyede ve süfliyyede tasarruf etdügünün kefiyetin bilür deyû tahkik etmişdir. ” Mecmûa, Pertevniyal, 893-970, vr. 188a.

1099 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 225b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3762, vr. 74a; Mecmûa, Pertevniyal, 893-970, vr. 188a.


186

d- Nûr-i Muhammedi

Nûr-i Muhammedî, Hz. Muhammed’in (s.a.v.) rûhunun âlemin yaratılmasından önce

mevcut bir varlık olduğunu ifade için kullanılan bir tabirdir. Son Peygamberin mukadder

cevheri, her şeyden önce ve kesif parlak bir nokta halinde yaratılmış olup, diğer bütün

mümtaz ruhlar ondan çıkmıştır. Sünnî mutasavvıflar arasında bu tasavvur III / IX. asırdan

itibaren meydana çıkmış ve sonra yavaş yavaş halkın dini duygularına hakim olmuştur1101

.

Bazı kaynaklarda Hallâc-ı Mansûr tarafından ortaya atıldığı iddia edilen bu felsefenin

İbnü’l-Arabî’deki karşılığı Hakikat-ı Muhammediyye’dir. Ebussuûd Efendi bu konuda da

fetvâlar vermiş, yorumlarda bulunmuştur. Nitekim o, “&)� D�c (,�s Pn*� 5�� ^�MA (�MA C �> L � A

âyet-i kerimesi ile '#� (��s � �� şeklinde rivâyet edilen metinlerin birer hadîs-i kudsî

olduğunu kabul etmiştir. Ancak birinci metnin yer aldığı soruda bunun sahih olduğu takdirde

metinde geçen “vecihden murad nedir?” sorusunu cevapsız bırakmıştır. Aynı soruda yer alan

�@I�8 -� � @M� E ;� � �� metninin hadis olduğunu kabul etmiş ardından, “murâd bekâ-i şerîat-i

sabıka teşbîhdir keyfiyet-i ibkâda teşbih değildir, müşebbehün bih cânibinden ibkâ-i vahy ile olmak

teşbîhe halel vermez” diyerek hadis-i şerifi yorumlamış, sonra da “Evvelin hadis idügi eğerçi

meşhûr değildir, amma mânâsı ve meâli � �� s 3B� �`� 1�= 1E��M@� � � 9�� &O�� E� + = ^�8 ? {5�� $

'�� âyet-i kerimesi fehvâsıdır, irâdeti ezeliyye Râsûlullâhın sallellâhu aleyhi ve sellem bi aynihî

ve Kur’ân-ı Azîm’in tenzîline müteallık olmaya idi, âlem-i halk olmayacağı mukarrardır1102

” diyerek

“levlâke…” cümlesinin senet olarak hadis olmadığını ifade etmiş, ancak metin olarak

doğruluğu üzerinde durmuştur. Bu şekliyle Ebussuûd Efendi, dayanakları hususunda

kendisinin de şüpheleri olmakla birlikte, genel olarak Nûr-i Muhammedî felsefesini kabul

etmiş görünüyor.

e- Ricalü’l-Gayb, Kutup

Velîler zümresinin başkanı ve insân-ı kâmil anlamında bir tasavvuf terimi olan Kutub

kelimesi sözlükte “değirmenin mili, eksen demiri, eksen; gökyüzünün kuzey yarım küresinde

bulunan yıldız; bir topluluğun yöneticisi” gibi manalara gelir. Tasavvuf dilinde ise “velîler

zümresinin başkanı, dünyanın ve âlemin mânevî yöneticisi olduğuna inanılan en büyük velî”

manasında kullanılmış, onun işgal ettiği makama da kutbiyyet denilmiştir. Ayrıca kutbiyet

yönetimi altında bulunduğunda inanılan çeşitli velî gruplarının her birinin başkanına da kutub

1101 Louıs, Massıgnon, “Nûr-i Muhammedî”, İA, IX, s. 362. 1102 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 226b.

187

adı verilir. Bu durumda birinci anlamdaki kutbu öbürlerinden ayırmak için ona kutbu’l-aktâb

denilmiştir. Fakat tasavvufta mutlak olarak kutub denildiği zaman en büyük velî, insân-ı

kâmil ve hakîkat-ı Muhammediyye anlaşılır. Kutub derecesine eren en büyük velîye

kendisinden mânevî yardım istendiği için gavs da denilir. Gavs-ı â’zam tabiri de kutb-u ekberi

karşılar1103

.

Kutub inancına ilk defa Muhammed b. Ali el-Kettânî’de (ö. 322/934) rastlanır. Hücvîrî’ye

göre kutub, zâhir ve bâtın, maddî ve mânevî bütün varlıkların eksenidir, yani her şey onun

üzerinde ve çevresinde döner, ona dayanır. Onun her şeye feyiz veren bir özelliği vardır.

Allah âlemi ve âlemdeki düzeni onun araclığı ile devam ettirir. İbnü’l-Arabî’ye göre her

eksen, çevresinde dönen şeylerin kutbudur. Diğer varlıklar gibi kutbun da ruhu ve sûreti

vardır. Rûh eksen, sûret ise onun çevresinde dönendir. Resûl-i Ekrem’e vahiy gelmeden önce

ve sonra olmak üzere iki kısım kutub vardır. Peygamberlerden oluşan önceki kutubların sayısı

313, sonrakilerin sayısı on ikidir. Mektûm kutublar olan Hz. İsâ ile Mehdî bu sayıya dahil

değildir. Bunların dışında umûmî velâyetin hatemi ile husûsi velâyetin hâtemi olan iki kutub

daha vardır. Her bir iklimde bulunan yedi kutba “abdâl”, yine her biri bir yönde bulunan dört

kutba “evtâd” denilir. İster kâfirle, ister müslümanlarla meskûn olsun her yerleşim biriminin

mutlaka bir kutbu vardır. Allah bu beldeyi o kutub vasıtasıyla korur. Tasavvufî makamların da

birer kutbu vardır. Bütün kutublar kutbü’l-aktâbın emri altındadır. On iki kutubdan yedisine

iklim kutubları, beşine velâyet kutubları denir1104

. Kutub silsilesi ve mertebeleri daha

derinleşerek kısımlara ayrılır.

Ricâlü’l-gayb ise gayb erenleri manasında kullanılan bir tabirdir. Üçler, yediler, kırklar bu

cümledendir. Sûfiyyeye ait eserlere göre her biri Allah tarafından mânevî idareye memur olan

bu gayb erenleri, biribirinin emir ve iznine tabi bulunanları, halktan gizli olanları, halk ile

beraber bulundukları halde tanınmayan, bilinmeyenleri, derce cihetiyle birbirine nispetle aşağı

ve yüksek derecede bulunanları vardır. Bu mânevî derecelerin yükseği “kutbiyyet”, onun da

üstü “kutbiyyet-i kübrâ” dahi denilen “gavsiyyet”dir1105

.

Ebussuûd Efendi kutub ve ricâlü’l-gayb ile ilgili olarak, “Dünyada ricalü’l-ğayb ve kutub

vardır denildikde Zeyd inkâr edüb ‘yokdur, hemân bu sözdür’ dese Zeyd’e nesne lâzım olur mu?”

sorusuna, “zarûrîyyat-ı diniyyeden olmayan bahs zarûrîyyat fehm tahsilinden hirmana müeddidir,

1103 Ateş, Süleyman, “Kutub”, DİA, XXVI, s. 498. 1104 Ateş, “Kutub”, DİA, XXVI, s. 498. 1105 Pakalın, Tarih Deyimleri, III, 38.

188

sübutü nusus-i kâtı’a ile olmayanın cühudi küfür icab eylemez1106

” diyerek bu gibi iddiaları inkar

etmenin bir sakıncası olmadığını ifade etmiştir.

f- Vahdet-i Vücud

“Bütün varlık mutlak varın yani Allah Teâlâ’nın isim ve sıfatlarından olmuş ve onda yok

olmaktadır” şeklinde tarif edilen Vahdet-i vücûd esasen Hindistan’da ortaya çıkıp, oradan

Yunanistan’a, oradan da bütün dünyaya yayılmış bir düşüncedir1107

. İslâm tasavvuf tarihinde

bu konu Hallâc-ı Mansûr ve İbnü’l-Arabî ile ünlenmiştir.

Ebussuûd Efendi fetvâlarında insan-tanrı ilişkisi üzerinde durulmuş, Vahdet-i Vücud’cu

düşünlerle açıkça bağlantısı olan sorulara cevaplar verilmiştir. Örneğin “hâşâ ben tanrıya

beraberin” diyerek Allah ile birliktelik iddiasındaki bir kişinin önce “küfrüne fetvâ-yı şerîf”

edilmiş, bu iddiada bulunan kişinin fetvâyı dikkate almayarak “fetvâya ne itibar ulemâ yalan

söyler” demesi üzerine de, “öyle söyleyeni fetvâ hakkında eğlemek cehldendir, heman katl etmek

lâzımdır1108

” şeklinde sert bir fetvâ verilmiştir.

g- Zâhir-Bâtın

Ebussuûd Efendi döneminde, özellikle Kalendermeşrep tarikat gruplarında görülen dinî

sorumluluklardan kaçma eğilimi konusundaki önemli bir problem de zâhir-bâtın ayırımıdır.

Dinin temel prensiplerini esasından yok edici bu anlayışlarla ilgili olarak Ebussuûd Efendi’nin

bir fetvâsı şöyledir: “Meşâyihden sûfilerden bazına Zeyd ‘siz niçün salât ve zekâta müte’allık

mesâil-i talîm etmezsiz’ deyicek ‘ilm-i zâhir ilm-i bâtına hicabdır, ilm-i bâtına meşğul olıcak ilm-i

zâhir keşf olur’ dese ana ne lâzım olur? el-Cevâb: Ol melâhidendir ve zenâdıkadandır, anın hükmü

mürted hükmi gibidir. Ol itikâd-ı bâtıldan rucû’ etmezse katl lâzımdır1109

”

1106 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 222b. 1107 Pakalın, a.g.e, III, s. 563-564. 1108 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 222b. 1109 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 222b.

189

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

FETVÂLARINDA TAKİP ETTİĞİ USÜL

190

I- FIKIH USULÜ

Fıkıh usûlünün çeşitli tarifleri yapılmıştır1110

. Yaygın tariflerinden birisi şöyledir:

“Müctehidin şer’-î amelî hükümleri tafsîli delillerinden çıkarabilmesine yarayan kurallar

bütünüdür1111

”. Fıkıh usûlünün konuları da yapılan tariflere göre değişiklik arzetmiştir ki

bunlar birer ekol olarak beş çeşittir1112

. Biz bu çalışmada bunlardan yaygın bir tasnif olması

bakımından Zekiyyüddin Şaban’ın tasnifini esas alacak, bir fetvâ mecmûasının tahlilinde

gerekli olan başlıkları kullanacağız.

Şaban’ın eserinde fıkıh usûlü konuları şer’î hükümlerin delilleri, şer’î delillerden çıkarılan

hükümler, kaynaklardan hüküm çıkarma ile ictihat ve taklit şeklinde sıralanmıştır. Bu eserde

fetvâ konusuna doğrudan yer verilmediğinden biz fetvâ usûlünü müstakil bir başlık halinde

ele alacağız.

Şaban’ın eserindeki başlıkları, fetvâların incelenmesinde gereklilik, kolaylık ve verimlilik

açısından deliller, hükümler ve kaynaklar olmak üzere üç kısma ayırarak başlıklandıracağız.

Bunlardan kaynaklar kısmı, usûl kaynaklarının esasen ictihad-taklit bölümlerinde yer alan

konularının, mezhep uygulaması zemininde ele alınmasından ibaret olacaktır.

A- DELİLLER

Delil sözlükte, “yol gösterici” demektir. usûlcülerin büyük çoğunluğuna göre ise “üzerinde

doğru düşünmek suretiyle kat’î ya da zanni bilgiye götüren şeydir1113

”. Fakat usûlcüler arasında

yaygın olan tarif birinci tariftir. Buna göre delil “üzerinde sağlıklı bir tahlil yapıldığında, kat’î ya

da zannî, şer’î ve amelî bir hükme götüren şeydir1114

”.

1110 Sabrî Muhammed Abdullah Meârik-Muhammed Muhammed Abdullatif Hasâneyn, Buhûs fî usûli’l-fıkh,

Kahire, 1988, s. 169-170. 1111 Zekiyyüddin Şaban, İslam Hukuk İlminin Esasları, (trc. İ. Kâfi Dönmez), Ankara, 1990, s. 24. 1112 Hudarî Bey, Usûlü’l-fıkh, Mısır, 1969, s. 14-15; Meârik-Hasâneny, Buhûs, s. 213. 1113 Emir Badişah, Teysirü’t-tahrir, Beyrut, ts., I, 33 1114 Meârik–Hasaneyn, Buhûs, s. 150.

191

Usulcüler delilleri iki kısımda değerlendirmektedirler: İcmâlî / küllî ve tafsîlî / cüz’î

deliller. Şer’î hükümle şer’î delil arasında sıkı bir bağ mevcut olup dini titeratürde şer’î delil

deyince İslâm şeriatına ait hükümlerin doğrudan veya dolaylı olarak elde edildiği tafsîlî ve

icmâlî deliller anlaşılır. Esasen İslam hukukunun da ana konusu, bir bakıma şer’î hükümle

şer’î delilden ve bu ikisi arasındaki bağdan ibarettir. Tafsîlî, diğer bir ifadeyle cüz’î deliller,

özel bir meseleyle ilgili belirli bir şer’î hükmü bildiren delillerdir. İcmâlli deliller ise şer’î

hükümlerin genel kaynaklarıdır. Bunlar da ilk planda “edille-i erbaa” veya “edilletü’l-ahkâm”

denilen kitap, sünnet, icmâ ve kıyastır. Sahabe sözü, istihsân, istislâh gibi diğer icmâli deliller

bu dört ana delilin kapsamına dahil edilir. Söz konusu dört delil, bir bakıma bütün şer’î

hükümlerin kaynağını oluşturan bir konumda görüldüğünden, İslam hukukunda ele alınan her

konu ve varılan her hüküm mümkün olduğu ölçüde bu dört delille ayrı ayrı desteklenmek

istenir1115

. Usûlcüler icmâlî / küllî delilleri “müttefakuh aleyh (bütün fakihlerce delil kabul

edilen)” ve “muhtelefun fîh (fakihlerin bir kısmının delil kabul edip, bir kısmının ise delil

saymadığı) ” olmak üzere iki kısma ayırmışlardır.

Delillerden muttefekun aleyh olanlar Kitap, Sünnet, İcmâ ve Kıyas olarak sıralanmakta,

muhtelefun fih olan deliller konusunda ise farklı tespitler bulunmaktadır. Bunlar esasen

zamanla gelişen ve sürekli de gelişme eğiliminde olan delillerdir. Kaynaklarda yer alan bu

delilleri yirmibeşe kadar çıkaranlar olmuştur ki şunlardır: 1-Geçmiş peygamberlerin şeriatları,

2- Teharrî, 3- Örf ve âdet, 4- Teâmül, 5- İstishâb, 6- ihtiyât, 7- Kur’a, 8- Sahâbe mezhebi, 9-

Tabiinin büyüklerinin mezhebi, 10- İstihsân, 11- Asl (ibâha-i asliye), 12- Kavâid-i külliyye,

13- Ma’kulu’n-nas, 14- Şehâdet-i kalb, 15- Tahkîm-i hal, 16- Umûm-i belvâ, 17- Amel bi’ş-

şebeheyn, 18- Berâet-i asliye, 19- İcmâ-ı (amel-i) ehli’l-medine, 20- Kûfe ehlinin icmâ’ı, 21-

İsmet, 22- Amel bi’l-aheff, 23- Dört büyük halifenin uyguluma ve icmâı, 24- Hz. Ebubekir ve

Hz. Ömer’in uygulamaları, 25- Sahâbe uygulamaları1116

. Bunlara Muhammed Hamidullah

muâhedeler, mahalli kanunlar, hudut ve gümrük idarelerine ait hükümler ve faraziyeleri ilave

etmektedir1117

.

Fetvâ usûlcüleri, fetvâlarda fıkıh usûl kurallarını kullanmanın yöntemlerinden de söz

etmişlerdir. Bu konuda ileri sürülen bazı görüşler şöyledir:

Müftüler fetvâlarında, fetvâlarını destekleyecek açık ve net bir nas bulmuşlarsa

yazmalarında bir beis yoktur, ancak kıyas vb. detaylı ve yoruma açık delillere yer vermeleri

1115 Bardakoğlu, Ali, “Delil”, DİA, IX, 138-139. 1116 el-Karâfî, el-Furûk, Beyrut, ts., I, 128; Mahmud Esad, Telhîs-u usûli’l-fıkh, s. 14, 15. 1117 Gör, A. Refik, “İslâm Hukuku ve Sava Paşa”, İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, 1975, VI/ 1-2, s. 6.

192

doğru olmaz. Ancak verilecek fetvâ, yargıda kullanılacaksa, kadıyı ilgilendirecek delillere yer

verilmelidir. Yine başka bir müftünün fetvâsına aykırı bir fetvâ verecekse, fetvâsının

farklılığına sebep olan delilleri ve ictihad gerekçelerini ortaya koyması gerekir. Ancak el-

Mâverdî, bu durumda bile eser telifi ile fetvâyı birbirine karıştırmamak için fetvâlarda

delillere yer verilmesini uygun bulmaz. Aynı şekilde müftünün fetvâsı kapalı olup, açıklama

gerektiriyorsa o zaman da delile yer vermesinde bir sakınca olmaz. Eğer müftü fetvâsında, “bu

konuda icmâ vardır” gibi fetvânın önemine özel bir vurgu yapmak isterse bunda da bir sakınca

yoktur1118

.

Fıkıh usûlü açısından fetvâların tahlili, aynı zamanda fetvâların ictihad açısından

taşıdıkları önemle de ilgilidir. Fıkıh usûl kaynaklarına doğrudan mürâcaat ederek verdiği

fetvâ, müftînin yapılmış bir ictihadı naklederek değil, bizzat kendisinin nas-olay ilişkisi

üzerinde ictihad ederek vardığı bir sonuçtur. Dolayısıyla bu bölüm, Ebussuûd Efendi’nin

müctehidlik özelliğini de yansıtması bakımından önemlidir.

Biz burada, bu dellillerle bağlantılı fetvâları ele almaya çalışacağız.

Fetvâlarda hâkim üslûp “olur / olmaz” şeklinde cevapları kısa tutmaktır. Ancak açıklamalı

fetvâlara da rastlanmaktadır. Bu açıklamalı fetvâlarda, fetvânın detaylarına, dayandığı delil,

kaynak, kavram ve hakkındaki farklı görüşlere yer verilmiştir.

Fevtânın dayanağını belirtirken delillerin yanında delilerin yorumlarıyla ilgili problemlere

de temas edilmiştir. Bunların başında da Kitap ve Sünnetten hüküm çıkarma yolları

gelmektedir. Temelde Kitap ve Sünnetten hüküm çıkarmada Arapça dil kurallarının

uygulandığı bu hususa fetvâlarda şöyle yer verilmiştir. Nitekim bir fetvâda “nikâhda tesâmu’la

şehâdet kabul olunur mu?” şeklindeki bir sorunun Cevâbında: “Tesâmu’ ‘tefâul’ bâbındandır. İki

dahi ziyâde ortasında müşâreket içündür. Kâh olur bir cânib içün tahrîr olunur, lâkin çok kimesne

olmak gerek. Meselâ: (�'i ��> ) derler. Kâh olur yalnız bir kişi içün isti’mâl olunur, lâkin fiil

mükerrer olmayıcak, olmaz. Meselâ: (b5 ��> ��5 ��G 3¨M#). zan müteazzir gerek. Ve bilcümle

tesâmu’da şöhret-i şâyia elbette lâzımdır” deyû buyurdular1119

” şeklinde bütünüyle gramere dayalı

bir cevap verilmiştir.

Arap dili gramer kurallarının fetvâ konusu olduğu bir diğer husus, fetvâ kaynaklarında

bazı fıkhî tabirlerin yazılım biçimidir. Nitekim “medyûn” tabirinin “i’lâlı muktazî olub medîn” 1118 İbnü’s-Salâh, “el-Fetvâ ve’htilâfu’l-kavleyn”, el-Mevsû’a fî âdâbi’l-fetvâ, (Cem ve thk. Ahmed Bedrüddin

Hassûn), Haleb, 1999, s. 204-207; en-Nevevi, “Âdâbü’l-fetvâ ve’l-müftî ve’l-müsteftî”, el-Mevsû’a fî âdâbi’l-fetvâ, (Cem ve thk. Ahmed Bedrüddin Hassûn), s. 204-207


193

şeklinde yazılması gerekirken, “fukahâ kütüb-i Fetâvâda hatayı kabul edüb cümlesi medyûn”

şeklinde yazmıştır denilmiştir. Bunun sebebi sorulduğunda Ebussuûd Efendi şu cevâbı

vermiştir: “Medîn yazmış dahi olmasa bu hata değildir. Benû Temîm kavlidir. Hata olsa da fukahâ

katlarında hata-i müst’amel savâb-ı nâdirden hayırlıdır”1120

.

1- Kur’ân-ı Kerîm

Müfessirliği ile ünlü Ebussuûd Efendi’nin fetvâlarında daha çok âyet-i kerîmelere dayalı

fetvâ vermesi umulmakla birlikte, fetvâlarında görülen bunun aksinedir. Ebussuûd Efendi,

beklenin aksine fetvâlarında nerede ise âyet-i kerimelere yok denecek kadar az yer vermiştir.

Bu fetvâlarından tespit edilebilenler ve konuları şöyledir:

Taun hastalığının yaygın olduğu bir bölgeden kaçıp gitmeyi “hata-i azime” olarak niteleyen

Ebussuûd Efendi, bunun yerine “Hakk Teâlâ hazretine tevekkül edüb, )� L ��E � � )M@Q= �� deyüb

oturmak” gerektiğini vurguladıkdan sonra, yapılabilecek diğer işlemin de “çıkarsa Bârî Teâlâ

Hazretinin kahrından kaçub lutfuna iltica ederin deyû çıkmak1121

” olduğunu da kaydetmiştir. Bu

fetvâda Ebussuûd Efendi Tevbe suresi 51. âyet-i kerimesini, hem felaketlerden korunma

yolunda bir sığınma duası olması, hem de felaketlerin itikâdî boyutları hakkında bir bilgi

verme amacı ile naklettiği görülmektedir.

Bir müfessir olan Ebussuûd Efendi’nin hayli dikkat çekici bir fetvâsı da kadıların tefsir

okutmaları ile ilgilidir: “Ehl-i ilim olan Zeyd-i kâdî kendi kadılığında Müslümanlara Tefsîr-i Kâdî

nakleylese, şer’an câiz olur mu? el-Cevâb: Sahîh nakle kâdir ise olur, amma lâyık budur ki, fetâvâ

mütâlaasına müdâvim ola. Ebussuûd 1122

. Bu sûrette Amr, Zeyd içün: “Irz-ı kazâya halel verdi”

dese, tahkîr eylese, şer’an ne lâzım olur? el-Cevâb: Ta’kîs etmiş. Tefsîr-i Kâdî kemâ-yenbağî nakl

olıncak, ırz-ı kazâyı tekmîl eder. Meğer Zeyd, cehele-i vu’âaz gibi minberlere çıkıp, hıffet edip, nâ-

hemvâre evzâ’ eyleye1123

”.

Kur’ân-ı Kerîm konusunda ilgi çeken bir diğer husus tefsir ile ilgili sorulardır. Nitekim

Ebussuûd Efendi’ye Kur’an-ı Azim’de “sure-i Burûc’da vâk’i olan lafz-ı muhîtden murâd

nedir?”1124

şeklinde soru sorulmuş o da şu cevâbı vermiştir: “İhâta-i cismiyye olacağı yok Hak

1120 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3735, vr. 88a. 1121 “Bir kasaba halkı tâ’ûn oldukda kasabada turursan fevt oluruz, firar edersen halâs oluruz deyû itikâd etmek

ile mezbûrlara küfür lâzım olur mi? el-Cevâb: Hata-i azimedir, Hakk Teâlâ hazretine tevekkül edüb, �� )� L ��E � � )M@Q= deyüb oturmak gerek, çıkarsa Bari Teâlâ Hazretinin kahrından kaçub lutfuna iltica ederin

deyû çıkmak gerekdir. Ebussuûd”. (Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 186b) 1122 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 118a. 1123 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 118a. 1124 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 226a.

194

Teâlâ Hazretinin kudreti ve melekûti anlara şâmil olması muhîtin muhâtı ihâta etmesine teşbîh

olunub istiâre-i teb’iyye tarîki ile ıtlâk olunmuşdur. Yahud şumûl kudretinden hasıl olan hey’et-i

hissiyyeye teşbih olunub temsil tarîki ile ıtlak olunmuşdur1125

”.

Bizzat kendi tefsirindeki surelerin sonunda naklettiği hadislerin sıhhat derecesi ve

uygulaması fetvâlara konu olmuş, o da bu hususlarda açıklamalarda bulunmuştur: İlgili bir

fetvâ şöyledir: “Tefsîr-i bî nazîr muhtevî olduğu sûrenin âhirinde ehâdîs-i sahîha rivâyet olunur her

birinin evvelinde vâki olan “men karae” ibâretinden mefhûm olan kırâatden murâd istiklâlen ele

mushaf olub her sûre-i kıraate niyyet edüb kırâat eylemek midir yoksa kırâate niyyetsüz tahâret-i

kâmile üzerine kibâte eylerken vâki olan kırâat dahi kifâyet eder mi? Ziyâde şübhe olunan

mevâddendir. el-Cevâb: Kâfîdir. Tâ iki sûretde bile tezâîf-i sûre-i kerîmeden olan şerâyi-i ve ahkâm

vesâir kitâbet ibâdeti ihtimâmiyle fazl zâid ve asl ola bi fadlillâh1126

”.

Tasavvufî virdlerden “��#�� )#�� kM8” virdini “ v )� 1�� kM8 )�� p ��v1@�2 1@�� (� ”

1127 âyet-i kerimesi ışığında açıklamıştır. Firavun’un ölüm şekli hususunda " Z�s© � �� L FBs¨#

}�d�" âyet-i kerimesini1128

; “Efdal-i ibâdet nedir?” sorusuna, “marifetullahdır” cevâbını

verdikden sonra delil olarak v H�ª� �o (,�s �� DM�@� � âyet-i kerimesini zikretmiş1129

, miras

taksiminde "} ¥� �� EB��)��" âyet-i kerimesi1130

üzerinde durmuştur. “Şeref-i ilim şeref-i neseb

beraber olur mi?” sorusuna, “Olmaz” dedikten sonra delil olarak şu âyet-i kerimeyi zikretmiştir:

�=B�� = �=B� 3��= �` ��=� 1131

“.

Bazı âyet-i kerimeler, çeşitli kişi ya da zümreler tarafından, farklı ve hatalı yorumlanmış,

Ebussuûd Efendi bu konuda da açıklamalarda bulunmuştur. Nitekim, gayr-i müslim tebanın

yoğun olduğu bölgelerden olan Rumeli’nde, bir müezzin, “Meclis-i fıskda ve sâir meclisde

‘kâfire müslüman gibi mağfiret vardır’ ” demiş, bunu duyan Müslümanlar bir araya gelerek,

müezzini mahkemeye çıkarmışlar, mahkemede kadı “Niçün böyle dersin? Bunu bir dahi deme,

hatâdır” diye uyarmış, ancak müezzin görüşünde ısrar ederek, “Derin, zîrâ Allah Teâlâ “ �� e=

� X= �� YB�=� � X=” demişdir, manası âmmdır” iddiasında bulunmuştur. Bunun üzerine, mahkeme

müezzine ta’zir cezâsı vermiş, buna rağmen müezzin iddiasında ısrar edince konu Ebussuûd

1125 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 226a. 1126 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 20b. 1127 el-Bakara, 2/32; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 20a. 1128 en-Nâzi’ât, 79/25; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3487, vr. 74a. 1129 ez-Zâriyât, 51/56; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 8a. 1130 en-Nisâ, 4/11; Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2867, vr. 84a. 1131 ez-Zümer, 39/9; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 22a, 224a.

195

Efendi’ye sorulmuş, o da cevap olarak şu yorumu yapmıştır: “ ��e=� L vp&� �X= ” âyet-i

kerîmesine1132

îmân getürmeyüb tasdîk etmemiş olur. Katli vâcibdir 1133

“. Kızılbaşların ehl-i beyt

iddialarına, Nuh’dan (a.s) örnek vererek ��` �� H@� &� âyet-i kerimesi1134

ile cevap verilmiştir.

Kur’ân-ı Kerîm âyetlerine dayalı fetvâlardan birisi de âyetin metnini ya da mealini

vermeksizin “nass-ı Kur’an” vb. ifadelerle atıfta bulunulmasıdır. Devlete başkaldıran

eşkiyalar1135

, namaz fiilleri1136

, kader ve kaza1137

, “Nebînin her sözü gerçek midir?” sözünün dinî

hükmü1138

konularında ayet metnine ya da mealine yer vermeksizin yalnızca “nass-ı Kur’ân”

tabiri ile yetinilmiştir.

2- Sünnet

Bibliyografik kaynaklarda Ebussuûd Efendi’nin çeşitli alanlarda eserlerine yer verilmekle

birlikte, hadis alanında herhangi bir eserine rastlanılmamaktadır. Müderrislik döneminde

Buhârî okuttuğu ile ilgili rivâyetler1139

, esasen onun hadis ilmî konusunda da bir birikiminin

olduğunu gösterdiği gibi, fetvâlarında da bu birikimin izlerine rastlanmaktadır. Bu ve benzeri

nakillerden hadis konusunda ehliyeti olduğu anlaşılan Ebussuûd Efendi, hadisleri ehil

olmadan yorumlamaya kalkışanların da ta’zir cezâsına çarptırılmaları gerektiği yönünde fetvâ

vermiştir1140

.

Sünnet konusuna ilgili fetvâlarda hadis, sünnet gibi kavramlarla temas edildiği gibi,

“me’sûr” tabiri ile yer verilmiştir. Nitekim namaz için kâmet esnasında salavât getirme ile

ilgili bir fetvâda, belirli bir salavât şekli için “me'sûr değildir1141

” tabiri kullanılmıştır.

Ebussuûd Efendi, “sünnet” kavramına doğrudan temas ettiği gibi, hadis usûl kitaplarında

tanımlarından farklı yorumlarına da rastlanmaktadır. Nitekim o, bazı zikir lafızları ve icrâları

1132 en-Nisâ, 4/116. 1133 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2867, vr. 83b. 1134 Hûd, 11/46; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 223a-b. 1135 Düzdağ, a.g.e., s. 191; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 224b. 1136 Mecuatü’l-fetâvâ, Slm. Ktp., Esad Ef., 914, vr. 2a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr.

22b-23a; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 13b. 1137 Mecmûa, Pertevniyal, 893-970, vr. 27b-29b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3677, vr. 145b-146b. 1138 MTM, s. 342; İÜİFK, 01, vr. 92b; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 69a; Slm. Ktp., Esad Ef., 585, vr. 247a;

892, vr. 287b; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 218a. 1139 Imber, Şeriattan Kanuna, s. 17-18. 1140 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 220b. 1141 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 6b.

196

ile ilgili bir soruya “… demek mesnûndur, selefden menkûldür1142

” diyerek, selef âlimlerin

uygulamalarını da “sünnet” kapsamında değerlendirmiştir. İlgili fetvâ şöyledir: “Lâ ilâhe illallah

Muhammedün Rasûlullah” kelimâtın meyyit önünce ref'-ı savt ile demek câiz midir? el-Cevâb:

Kerâhet vardır, bilâ-cehr zikr etmek gerekdir. “ Sübhâne men kahera ibâdehu bi'l-mevt ve

teferrede bi'l-bekâi..” demek mesnûndur, selefden menkûldur1143

”.

Ebussuûd Efendi’nin fetvâlarında sünnet-hadis konusu kavramsal yaklaşımların dışında

beş şekilde yer almaktadır: 1-Doğrudan hadis-i şerif zikrederek fetvâ verme, 2- Hadislerle

ilgili sorularda, hadis kritiği, 3-Bir işin sünnet-i seniyyeye uygunluğu gibi manevi rivâyet, 4-

Hadis metinlerinin yorumlamak, 5- Hadise dayalı bilgi isteklerine cevap vermek.

a- Doğrudan Hadise Dayalı Fetvâ

İbrahim Gülşeni ile ilgili fetvâda, &M�A (,,O �` hadisi ile amel etmenin gerekliliği1144

üzerinde

durarak Gülşenî’yi savunmuş, hulle yapana ve yaptıranlara lânet etmenin câiz olacağına �� L �

«§�x¬�x� �&� � hadisini delil getirmiştir1145

.

Değersiz bir işe besmele ile başlama konusunda, “mehmâ emken Teâlâ hazretlerinin ismi

şerîfin umûr-i hasîseye mübâşeret esnâsında zikr etmekden tehâşî gerekdir, eğerçi mübâh ise de”

dedikten sonra konuyu şu hadis-i şerif ile temellendirmiştir: “ ‘Küllü emrin zî bâlin…’ tahsîs bi'z-

zikr olunmak ânı müş'irdir1146

”.

b- Sened Tenkidi

Ebussuûd Efendi’nin hadislerle ilgili kritikleri, doğrudan senet yorumu veya senet

hakkında yorumda bulunmadan metinle ilgili yorum şeklinde olmuştur.

Kaynak kullanımında ise doğrudan belli bir eserin ismini verdiği gibi, “meşâhîr-i kütüb-i

hadis” gibi genel ifadeler kullandığı da görülmektedir. Ancak bu “meşâhîr”den maksadın ne

olduğu ile ilgili bir açıklamaya rastlanmamıştır. İlgili bir fetvâ şöyledir: “el-Iyâzü billâh-i Teâlâ

müslümandan imânsız gideni kâfir mekâbirine ve kâfirden imâna gelüb imânla gideni müslüman

1142 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 16b. 1143 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 16b. 1144 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3783, vr. 266a. 1145 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 45b. 1146 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 19b.

197

mekâbirine nakl eder kudret develeri vardır, derler vâk'i midir?” şeklindeki bir soruya “Rivâyet

olunur, meşâhîr-i kütüb-i ehâdîsde yokdur1147

”.

Akik yüzük kullanımı ile ilgili bir soruya “Akik hâtem istimali şer’an câizdir, amma ‘anınla

namaz kılmağın şa’r mikdarı sevabı vardır’ deyû nakl olunan hadis-i şerîf değildir1148

” şeklinde

cevap vererek manevi rivâyete dayalı bir hadis hakkında yorumda bulunmuştur. “Seksen

yaşında ölen kimesnenin günahı olmaz” şeklindeki bir iddia ile “Günah işlemeğe kudreti kalub

işledügi takdirce mektûb olmaz” şeklindeki bir iddiaya “Bâtıl i'tikâddır, tevbe ve rucû' lâzım olur.

Ol bâbda işidilen ahbâr, ‘şeyb döküb meâsîden nâhî olmağla ve mazınna-i adem-i istitâ'at olmağla

günah işlemez, anın çün mektûb olmaz’ demeğe mahmûldur. Ol vechile tasrîh olunmuşdur”

diyerek doğrudan hadis-i şerife atıfta bulunmuş, yaptığı yorumu kuvvetlendimek için de “ 4

��4 F��= q DM� L ��” hadis-i şerifini gündeme getirerek “Hadîs-i şerîfinin ma'nâsı ‘zenb işlemez,

zarar eylemez’ demekdir. Ve illâ yevm-i kıyâmetde azâb bundan eşeddi olan şeyh-i fânî idügi hadîs-

i sahîhde tasrîh olunmuşdur” demiş, ardından her iki hadis arasında bir kıyas yaparak “ber

muktezâ-yı kıyâs dahi ol idügine iştibâh yokdur. Meğer ki bulmayub dâire-i teklîfden hâric ola. Ol

vakit hayır ve şer yazılmaz1149


} (��s � �� '# sözünün hadis olup olmadığı ile ilgili bir soruya “Hadis idügi eğerçi

meşhûr değildir. Amma manası ve meâli � $� �� s 3B� �`�} ^�8 ? {5p= 1E��M@� � � 9�� &O�� E� + p 1�=

p'�� âyet-i kerimesi1150

fahvâsıdır, iradet-i ezeliyye Rasullâh’ın sallellâhu aleyhi ve sellem bi

aynihi ve Kur’an-ı Azim’in tenziline müteallık olmaya idi, âlemi halk olmayacağı mukarrardır”, “Çok

nesne lâzım, ‘sıhhatı malum değildir’ dese dahî evlâydı1151

” diyerek bir kabulde bulunduğu gibi,

v -� � @M�¨E ;�p � ��@I�8 sözü ile ilgili olarak da “Hadisdir, murâd bekâ-i şeriat-i sâbıkada teşbîhdir;

keyfiyet-i ibkâda teşbih değildir, müşebbehün bih cânibinden ibkâ-i vahy ile olmak teşbîhe halel

vermez” şeklinde bir kabulde bulunmuştur1152

. Fiten ile ilgili bir hadisle ilgili olarak “Kütüb-i

mu’teberede bu manaya karib ehâdîs-i şerîfe vardır’ bu dahi olsa baîd değildir”1153

yorumunu

yapmıştır.

1147 Düzdağ, a.g.e., s. 174; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 18b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241,

vr. 37b. 1148 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 187b. 1149 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 19a. 1150 Hûd, 11/7. 1151 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 226b. 1152 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 226b. 1153 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 224a.

198

Mevzu hadisler: o� Z��Q� �> �� 1�8� &@�� L 9�� L ��85 � AE 35D=�� Y >� +D� � �n# �> 1 �)y� ^�@� P�Q

� # ^�E5 ��p� Z�� 'sª Z5�8� Z�� Y �� ^ Z�� ^I � L ��e�8)&M8 �(1154^�@,� +�= C �> L şeklinde nakledilen

hadisin mevzu olduğunu1155

�# E �n# �� 1# 9�� 1�O �� şeklinde bir hadis bulunmadığını

bildirmiştir1156

. Zilkâde ve Şevvâl gibi belirli aylarda evlenmenin sakıncalı olduğuna inanan ve

bu hususta bazı hadisler de nakleden anlayışlara karşı, Hz. Aişe’den (r.a.) �� L ��85 -*�!> L 9

��O ? -#[� ��O ? 1�8� &@��.. hadisi ile cevap vermiştir1157

. �Me� �E� �� Y5 O�# E Z hadisinin sahih

olmadığını söylemiştir1158

. = ��=�� D�c = �>�M)� P�_)@8 1R � 1` �E �I�)� ? �� FD® �= _�� n�� @�� " �

P�� şeklinde nakledilen sözün hadis olmayıp “Şuara-i şianın muhtârii recezleri” olduğunu ifade

ettikten sonra şiir ile ilgili tamamlayıcı bilgiler vermiş, ardından Hz. Ali (r.a.) ile ilgili sahih

hadisleri nakletmiştir.1159

Yine Receb ayının ilk cuma gecesi Reğâib namazı, şaban ayının on

beşinci gecesinde de Berât namazının cemaat ile kılınması hususunda “İmâm Gazzâlî hazretleri

İhyâ'da zikr eder. Sâir ulemâ bu namazlar hakkında zikr olunan hadisin isnadı sahîh değildir,

mevzûdur derler1160

” diyerek, dolaylı yoldan bu hadisin mevzu olduğunu ifade etmiştir.

p D,# -� `p �� -� `p D,# � � `p �� +'�� &@�� A �E�> L ` �� C p5 )� �s" C �> L ` şeklinde rivâyet

edilen ve üzerine fıkhî hüküm terettüb ettirilen metnin hadis olup olmadığı hakkında

Ebussuûd Efendi, “Değildir, bir gayr-i müstahric câhil düzmüş…1161

” demiştir.

Hadis kaynağı olarak Sihâhi'l-mesâbîh1162

ve Sahîh-i Buhârî’nin1163

isimleri geçmektedir.

c- Metin Tenkidi

Bazı fetvâlarda müsteftiler bazı hadislerin yorumları hakkında fetvâ sormuşlar, Ebussuûd

Efendi de, hadisin senetiyle ilgilenmeden doğrudan hadisin metni ile ilgili istenen bilgiyi

aktarmaya çalışmıştır. Örneğin &�5 N�� D,# &�� N�� hadisinin sahih olup olmadığı gibi bir

soruya “Bazı kütübde böyledir” gibi mübhem bir cevaptan sonra, bu hadisin ne manaya geldiği

1154 "&M8 � �" Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 16a.

1155 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 9a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 115b; 241, vr. 16a-b. 1156 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 225b. 1157 Fetâvâ-yı Üskûbî, Slm. Ktp., Esad Ef., 1094, vr. 25b, (Kenar kayıt). 1158 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 191a. 1159 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3448, vr. 12b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad 3752. vr., 179a. 1160 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 8b. 1161 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 225b. 1162 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 20a. 1163 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 226b-227a.

199

üzerinde durmuştur1164

. Kızılbaşlar’ın Şiîliği konusunda “yetmiş üç fırka” hadisi ile konuyu

tahlil etmiştir1165

.

Yine meleklerin devrânı ile ilgili hadis1166

, �* #� �� E T�s �� hadisi1167

, raks ve devrân ile

ilgili nakledilen 1n)� �n# +�,� &XM> �� hadisi1168

ile kader ve kaza ile ilgili hadislerin yorumu1169

,

kendi tefsirinde surelerin sonuna konulan hadislerin sıhhat durumu ve uygulaması1170

ile ilgili

fetvâları da bu kabildendir.

Bunun yanında hadis şarihlerinin yaptıkları şerhler de sorulmuş ve Ebussuûd Efendi bu

konuda da gerektiğinde eleştirilerde bulunmaktan geri durmamıştır. Örneğin İbn-i Melek (ö.

797/1394-95) ve İmâm Sığnâkî’nin (ö. 711/1311) �� @�# Pk�= p 1ED�p "5 � ^_2 34 �'` 1�=p5 4v

p� F��OF5 �¡ hadis-i şerîfi ile ilgili bir yorumlarına “sahih değildir, ta’lîkden müstedillin murâdı

cevâb-ı şart ta’lik değildir, mef’ul fi’le ta’likdir, eller gibi iradetten murâd “ ��p �� e@�# ^��o 1�)� "5

p�_��@�# �2 "5 hadis-i şerîfindeki gibi kasda tesaddidir” deyû def ve red etmek gerekdir1171

” şeklinde

bir açıklama getirmiştir. Kadınların akıl ve dinlerinin noksanlığı ile ilgili hadis meselelere

konu olmuş, Ebussuûd Efendi de şu yorumu yapmıştır: “Noksân-ı akıl ve din ile vasf

buyurmuşlardır. Ve küfrân-ı ni'met ile ayıblamışlardır. Tevbe ve istiğfâr gerekdir1172

.

ç- Hâdise Dayalı Bilgi İsteklerine Verdiği Cevaplar

Bu hususta Rasulullah sallallâhu aleyhi ve sellem’in yeşil sarık takmadığı1173

, okuduğu

dualar hakkında bilgi verdiği gibi1174

, �PO &�� = q� L E hadisi hakkında geniş bilgi isteyen bir

müsteftiye bu metnin sahih olduğunu, çok yerde geçtiğini ve Sahîh-i Buhari’de de İmrân b.

Husayn’dan nakledildiğini kaydetmiş, rivâyet farklılıklarına yer vermiştir1175

. Cennet ehlinin

1164 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3762, vr. 74a; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 226a. Mecmûa, Pertevniyal, 893-970,

vr. 188a. 1165 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 223a-b. 1166 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 18b. 1167 Düzdağ, a.g.e., s. 177; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 10a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216,

vr. 113a-b; 241, vr. 12b. 1168 Düzdağ, a.g.e., s. 85-86 1169 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 219a-220a 1170 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 20b. 1171 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 183b-184a, 220b. 1172 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 19a. 1173 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 187a. 1174 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 20a. 1175 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 226b-227a

200

dilinin Farsça olacağı konusunda bir hadis olup olmadığı sorusuna: “ Fârisî söyledügi vakidir,

ve ehl-i cennet dilidir. 8� &@�� L 9�� 8�� A �E�� ^@�� ^)o �`p �� 1�^@85 � .^=5D�.1176” şeklinde cevap

vermiştir.

3- İcmâ

Fıkıh usûl kaynaklarında icmâ “Rasulullah’ın (s.a.v.) vefâtından sonraki herhangi bir

çağda, Müslüman âlimlerin, şer’î bir hüküm üzerinde fikir birliği etmeleri1177

” olarak tarif

edilmiştir. İcmâ’ın gerçekleşmesi için usûlcülerin çoğunluğuna göre, icmâa katılma ehliyetini

haiz bütün müctehidlerin ittifakı şarttır. Azınlığın, hatta bir tek müctehidin muhalefeti icmâın

oluşmasına engel teşkil eder. Bununla beraber bütün müctehidlerin fikir birliğini şart

koşmayanların yanında, ittifak çevresini belli kişilerle sınırlandıran eğilimler de vardır. Bu

görüşte olanların kabul ettikleri çevreler şunlardır: a) Hulefâ-i Râşidîn’in ve Şeyhayn’ın

(Ebubekir ve Ömer) icmâ’ı. Bazı âlimler, Hz. Peygamber’in bir hadisine dayanarak Hulefâi

Râşidîn ve Şeyhaynın ittifak ettiği konularda icmâ var sayılacağını ileri sürmüşlerse de,

sadece bu ittifakın icmâ olarak nitelenmesi usûlcüler tarafından benimsenmemiştir. b) Ehl-i

Beyt’in ittifakı –bu görüş Şiîlerin görüşüdür-. c) Sahâbenin icmâ’ı. İmam Şâfiî’nin icmâ

kavramını teoride bütün asırlar için düşünmekle birlikte gerçekleştiğine kesin gözüyle

bakabildiği icmâın sahâbe dönemiyle sınırlı kaldığı söylenebilir. Zâhirî dorktrininin ünlü

siması İbn Hazm, icmâ konusunda uzun bir tartışmadan sonra gerçek icmâın sahâbe

icmâından ibaret olduğu sonucuna varmaktadır1178

. Bunların dışında “Haremeyn” (Mekke ve

Medine) ve “Mısreyn” (Basra ve Kufe) ehlinin ittifakını da icmâdan sayanlar olmuştur. Ebû

Hanife ve bir talebesine izafe edilen Kûfe ehlinin icmâının bağlayıcı bir kaynak sayılacağı

görüşünün tamamen asılsız olduğu gerek Hanefî ve gerekse Hanefî olmayan usûl âlimlerince

belirtilmektedir1179

.

İcmâ konusu da Ebussuûd Efendi fetvâlarında çeşitli şekillerde yer almıştır. “İttifak”,

“icmâ’-ı sahâbe”, “cumhûr-i ulemâ-i a’sâr ve emsâr icmâ’ı”, “cumhûr-i müctehidînin icmâ’ı”,

“mucm’aun aleyh” ve “muttefakun aleyh” gibi tabirler bunların başlıcalarıdır.

1176 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3682, vr. 208b. 1177 Hallâf, Abdülvehhâb, İlm-u usûli’l-fıkh, İstanbul, 1984, s. 49. 1178 Dönmez, İ. Kafi, “İcmâ”, DİA, XXI, 423-424. 1179 Dönmez, a.g.e., XXI, 424.

201

“İttifak” tabiri, Allah yolunda mal ile cihadın fazileti konusunda “kâffe-i tâbi’în ve tebe-i

tâbi’în vesâir selef-i sâlihin dahi taburan ba’de taburin bunun üzerine icmâ’ ve ittifak edüb …1180

”

şeklinde geçen bir fetvâda kullanılmıştır.

Kızılbaşlarla ilgili fetvâda “sebb-i nebi eylemiş olub cumhûr-i ulemâ-i a’sâr ve emsâr icmâ’ı

ile katilleri mübah olub1181

” diyerek, ayrıca daha önemli işler var iken Kızılbaşlarla savaşın

gerekliliğine “Medine-i Münevvere etrafında kefere çok iken ve Bilâd-ı Şam feth olunmamışken

anlara gaza eylemekden Hazret-i Ebibekr-i Sıddık hilafetinde zuhur eden Müseylime-i Kezzâb’a tabi

olan tâife-i mürtedde üzerine gaza eylemeğe ashâb-ı kiram icmâ’ları ile tercih ve takdim

buyurmuşlardır”1182

şeklinde delil getirilmiştir. Yine bunun gibi “sebb-i nebi” konusunda

“cumhur-i ulemâ-i izâm icmâları1183

”; mezhep âlimleri arasındaki ihtilaflı konularda yargının

tavrı hususunda da “Zira cumhûr-i müctehidîn icmâ eylemişlerdir kim, hâkim bir müctehid kavli ile

hükmeylese, ol maddede sâirler kavliyle hüküm mümkün olmaz, hükm-i evvel imzâ olunmak vâcib

olur1184

” şeklinde aynı tabire yer vermiştir.

Cumhûr-i müctehidîn icmâ’ına, mezhep âlimleri arasında ihitlaflı olan meselelerin

uygulanması sadedinde yer verilmiştir. Ebussuûd Efendi kaynak belirtmeksizin “…Cumhûr-i

müctehidîn icmâ eylemişlerdir kim, hâkim bir müctehid kavli hükmeylese ol maddede sâirler

kavliyle hüküm mümkün olmaz, hükm-i evvel imzâ olunmak vâcib olur1185

” diyerek fetvâ usûlü

açısından önemli bir kuraldan söz etmiştir.

“Müttefekun aleyh” tabirine yer verdiği meselelerde dikkat çektiği ittifakın ise Hanefî

âlimlerinin ittifakı olduğu anlaşılmaktadır. Nitekim o bir fetvâsında, namazda sarığı çıkan bir

imamın, düşen sarığını iki eliyle tekrar takması ya da düşmemesi için secdede iki eliyle

tutmasının namazı bozup bozmayacağına dair bir soruya şu cevâbı vermiştir: “Sûret-i ûlâda

iâde lâzımdır. Sânîde lüzûm mütafakun aleyh değildir1186

”.

“Mucm’aun aleyh” tabirine bir vakıf fetvâsında yer verilmiştir: “Vakf-ı müseccelin bey’inin

adem-i sıhhati mücmeun aleyh idüğü, cemî kütübde mastûrdur, ve bey’inin adem-i sıhhati

mücmeun aleyh olana zam olunanın bey’i sahîh değildir, değil idüğü, Zahîre’de mezkûrdur…1187

”.

1180 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 75a-b. 1181 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 223a-b. 1182 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 223a-b 1183 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 66a. 1184 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 99b. 1185 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 99b. 1186 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 9a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 11a. 1187 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 114a-b.

202

4 - Kıyas

Sözlükte kıyâs, “bir şeyin başka bir şeyle ölçülmesi” anlamına geldiği gibi “iki şeyi birbirine

eşitlemek” anlamında da kullanılır. Usûlcülerin kullandığı bir terim olarak ise kıyas, "Kitab,

Sünnet veya icmâda hükmü bulunmayan meseleye, aralarındaki illet birliği sebebiyle, bu

kaynaklardan birinde yer alan meselenin hükmünü vermek" demektir1188

.

Kıyasın dört ruknü vardır: Asıl, fer’, aslın hükmü ve illet. Asıl, hükmü nass veya icmâ

tarafından belirlenmiş mesele demektir. Buna "el-makîs aleyh" ve "el-müşebbeh bih" de denir.

Fer', hükmü nass veya icmâ tarafından belirlenmemiş mesele manasındadır. Buna "el-makîs"

ve "el-müşebbeh" de denir. Aslın hükmü, asıl hakkında sabit olan ve kıyas yoluyla fer'a da

uygulanmak istenen hüküm demektir. İllet ise asla ait hükmün konmasına sebep olan özellik

demektir.

Bir kıyasın geçerli olabilmesi için bazı şartların biraraya gelmesi gerekir. Bu şartlar çoktur

ve çeşitlidir. Bir kısmı "aslın hükmü" ile, bir kısmı "fer" ile, bir kısmı da "illet" ile ilgilidir.

Aslın hükmü ile ilgili şartlar: 1- Aslın hükmü Kitab veya Sünnet ile sabit olmuş bir hüküm

olmalıdır. Şayet hüküm icmâ ile sabit ise, bilginler bu konuda uygulanamaz veya

uygulanabilir şeklinde iki ayrı görüşe sahiptirler. 2- Kıyas yoluyla uygulanacak hükmün, akıl

tarafından idrak edilebilecek bir illeti olmalıdır. 3- Aslın hükmü sadece asla (hakkında hüküm

sabit olan olaya) mahsus olmamalıdır.

Fer’ ile ilgili şartlar da şöyle sıralanabilir: 1-Fer’, hükmün illeti bakımından asıla eşit

olmalıdır. 2-Fer' hakkında, naslarda veya icmâda, kıyas yoluyla bulunacak sonuca aykırı

düşen bir hüküm bulunmamalıdır1189

.

Burada Ebussuûd Efendi’nin kıyasa bakışı ve uygulaması ile kıyasın temel rukünlerinden

olan “illet” konusundaki görüşleri ve uygulamaları değerlendirilecektir.

a- Kıyas’a Bakışı ve Uygulaması

Ebussuûd Efendi, şeyhülislâmların kıyas ile verdikleri fetvâların değerini ifade sadedinde

“Mezâr-ı müslimîn üzerinde olan kesb helâl değildir deyu fetvâ-yı şerîfe verilmiş iken, bazı

kimesneler ‘bunun fi'li haramdır hürmetine nass-ı kât’ yokdur kıyâsî meseledir. Eğer bu harâm

olıcak olursa üç talâk avratım boş olsun’ dese avratı boş olur mu?” şeklindeki bir soruya “Olur,

1188 Şaban, İslâm Hukuk İlminin Esasları, s. 110. 1189 Şaban, a.g.e., s. 121-128.

203

ıtlâk üzerine ‘haram olıcak olursa’ deyû şart etdi ise1190

” diyerek, kıyasa dayalı fetvânın nas ile

sabit fetvâ değerinde olduğuna işaret etmiştir.

Uygulamada ise, fetvâlarda mîrî arazilerin intikalinde kızlar istisna edilmiş ve kızlara tapu

verilmemiş iken, 958/1551 tarihli fermanla kız evlatlar erkeklere kıyas edilerek tapu

intikalinde hak sahibi kabul edilmişlerdir1191

.

Hz. Ali’nin kılıcı ile ilgili iddialar şahsiyetine kıyas edilerek değerlendirilmiş1192

, bir

kadının mehri “babası cânibinden olan nisâ mehrine” ve “hemşirelerine mukayese ile1193

” tespit

edilmiş, ancak eski bir Cezâyir paşası olan ağanın âzâdlısı ve Hayrettin Paşa oğlu Hasan

Paşa’nın eşi olan Hind’in mehr-i misli, emsaline değil “Hasan Ağanın şanına kıyas, eshâb-ı

vukûf ta’yîn ve ittifakları ile olunur1194

” denilmiş; zayi olan bir rehnin zarar tespitinde “rehnin

nisbetleri taz’îf tarîki ile olmayub teslîs ve terbî tarîkî ile ise bu sûretde kıyas1195

” ın esas olduğu

ifade edilmiş; seksen yaşına girmiş yaşlıların günah işlemeleri ve işledikleri günahlardan

hesaba çekilmeleri ile ilgili bir soruya, işledikleri günahlardan hesaba çekilmeleri ile Allah’ın

sevdiği kuluna günahın zarar vermeyeceği mealindeki hadisi birbirlerine kıyas ederek fetvâ

vermiştir1196

.

Buna karşın vakıfların ücretlerinin tespitinde birbirlerine mukayese edilmesinde kıyasın

gayr-i şer’î olup, vakıf kiralarında yapılması gerekenin ötedenberi alınagelen kira bedeli

olduğu vurgulanmıştır1197

. “Maktûl bulunan yerden kâimen mi çağırmak gerek, nice gerek”

şeklindeki bir soruya ve “vaz’-ı muayyen yokdur, her ne keyfiyet ile çağrılsa âvâz eden yerden

olan mahalle ehline diyet lâzım olur” şeklindeki bir değerlendirmeye de “husûs-i diyet hilâf-ı

kıyâs üzerine nass ile sabittir, hilâf-ı kıyâs üzerine mülkâttır” denilerek bu konuda bir kıyas

yapılamayacağı1198

vurgulanmıştır.

Ebussuûd Efendi fetvâlarında şer’î kıyasın yanında aklî kıyasa da yer vermiştir. Nitekim

“Fî-zamâninâ ümmî tâifesi elfâz-ı küfrün cümlesin ve ne idüğün bilmezler, elbette telâffuzundan

hâlî değillerdir. Ol ecilden veledleri -hâşâ- veled-i zinâdır, fiilleri dahi delâlet eder” şeklindeki bir

1190 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 17a. 1191 Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 67a; Slm. Ktp., Esad Ef., 3612, vr. 272a; 585, vr. 245a-b 1192 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 224a. 1193 Düzdağ, a.g.e., s. 41-42 1194 Düzdağ, a.g.e., s. 42-43 1195 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 194a. 1196 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 19a. 1197 Düzdağ, a.g.e., s. 78-79 1198 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 208a-b.

204

iddia için “Gaybete hüküm değildir, kıyasla söylemiş. Sözü gayr-i vâki’ idüğü dahi muhakkak

değildir1199

“ diyerek aklî bir kıyasa yer vermiştir.

b- İllet Kavramı ve Bazı İlletler

Sözlükte "illet" bulunduğu yerde değişikliğe yol açan durum demektir. İslâm hukuku

terimi olarak "illet" üç ayrı anlam ifade eder: Hükmün konmasını münasip (uygun) gösteren

durum, hükmün konmasından amaçlanan sonuç ve hükmün korumak istediği menfaat ile

hükmün konmasını münasip gösteren durumu genellikle ihtiva eden açık ve munzabıt

(istikrârlı) vasıf. Bir İslâm hukuku terimi olarak "illet" bu üç anlamdan herbiri için

kullanılabilir, fakat usûlcüler bu terimi sadece üçüncü anlam için kullanmışlar, birinci ve

ikinci anlamlara ise "hikmet" demişlerdir. Usûlcüler, illet kelimesini kullandıklarında, bununla

açık, munzabıt ve hükmün konmasını münasip gösteren durumu genellikle ihtiva eden vasıf

kastederler1200

.

Fıkıh usûlünün önemli meselelerinden olan illet-hikmet konularına fetvâlarda da temas

edilmiştir. Nitekim “Cum'a-yı şerîfin hutbesi mukaddem olub 'îdeyn-i şerîfeynin hutbesi muahhar

olduğunun vechi nedir?” şeklinde ibâdetlerin uygulanışıyla ilgili bazı hikmetler sual olunmuş,

Ebussuûd Efendi ise: “Bunun gibi umûr-i hafiyyetü'l-esbâb ânın içün teşrî buyuruldu ki ‘semi'nâ ve

eta'nâ’ deyub imtisâle müsâraat eden ülü'l-elbâb ‘bunun sır ve hikmeti nedir?’ diyen ashâb-ı zeyğ u

dalâlden mümtâz olub cezâların göreler1201

” diyerek bu gibi uygulamaların “teabbüd (kulluk

denemesi)” kabilinden olduğuna işaret etmiştir. Sorunun diğer bir versiyonunda ise cevap

olarak: “Hutbesiz salât-ı Cuma câiz değildir. Salât-ı îd câizdir” denilmiş, ardından fetvâyı

kaydeden kâtip –ki adı Velî olarak belirtilmiştir- bu sorunun gündeme gelmesinin sebebine

işaretle: “Dürer ve Gurer sahibi bu hususda fark vardır demiştir, anın içün istiftâ olundi1202

” kaydını

düşmüştür.

Fetvâlarda illet sadedinde yer verilen bazı kavramlar şunlardır:

1199 Düzdağ, a.g.e., s. 117. 1200 Şaban, İslâm Hukuk İlminin Esasları, s. 129-131. 1201 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 14b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 22b. 1202 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 22b.

205

1) Fitne

Fitne kelimesi “f-t-n” kökünden olup, sözlükte “denemek, sınamak” manasına

gelmektedir1203

. Terim olarak: “İnsanın hayırlı ya da şerli olduğunu ortaya çıkaran şey1204

” olarak

tanımlanmıştır.

Kur’ân-ı Kerîm ve hadis-i şeriflerde üzerinde önemle durulan ve üzerine birçok fıkhî

mesele bina edilen “fitne” kavramına1205

İslâm fıkıh kaynaklarında haremlik-selamlık1206

, savaş

ve terör1207

, fetvâ usûl ve adabı1208

gibi konularda yer verilmiştir.

Fetvâlarda ise zimmîlerin içki satmaları, tasavvuf büyüklerinin aleyhine söylentiler,

devlete baş kadırma, haremlik-selamlık, emred (tüyü bitmemiş parlak erkek çocukları), cami

görevlerinde halk arasında ortaya çıkan dedikodular, namaz imâmetinde imam seçme gibi

hususlarda bu kavrama atıfla fetvâ verilmiştir. İlgili fetvâlardan bazıları şöyledir:

“Bir kasabada vâki olan zimmîler, Pâdişâh-ı âlem-penâh hazretlerinin emr-i hümâyûnuna

imtisâl (etmeyip) ehl-i İslâm’a her zaman hamr bey’ etmekle fitne ve fesâdetleri münkatı’ olmayıp,

hâkimü’ş-Şer’ dahi nice defa tenbih ve te’kid edip memnu’ olduklarında kasaba-i mezbûre sulehâsı,

hâkim-i merkûma şikâyet eylediklerinde, ahâli-i memleket ‘tarîk-i men’, ba’zısının şarapların döküp

ve küplerin kesr etmekle men’ olurlar, ana münhasırdır’ dedikleri ecilden hâkimü’ş-Şer’, nefislerine

kifâyet edecek miktarını ibkâ edip zâidini dökse, şer’an hâkim-i merkûma ne lâzım olur? el-Cevâb:

Asla nesne lâzım olmaz. İstihsânen olmuş zararların zamân dahi lâzım idüğüne (imedüğüne?)

rivâyet-i sahîha vardır. Bu babda amel mesele-i Kitab-ı Gasbla değildir1209

”.

“Bir kimesne İmâm Gazâlî ve Şeyh Muhyiddin-i Arabî ve Celâlüddin-i Rûmî ve sâir meşâyih-i

izâm-ı sâlife kaddesallahu ervâhahum onları tekfir eylese ne lâzım gelür? Ve bi istifsâr olundukda

‘tekfirin vechi beyân etmek lâzımdır’ deyû buyurulmuş, bunların tekfirinin bir vechi olmak ihtimali

var mıdır, beyân oluna. Selâtîn-i İslâm ve ulemâ-i kiram belki havâs ve avâm katında bunlar

makbul ve ervâh-ı tayyibelerinden istimdâd olınıgelmişdir. Bunların küfrüne vech olıcak Müslüman

kim olur? el-Cevâb: Ol asl dâhiye-i azîmeyi tefevvüh eden bî dîn ortaya getürilüb, hali bildirilüb,

1203 Fîruzâbâdî, Mecdüddîn Muhammed b. Yakub, el-Kâmûsu’l-muhît, (thk. Mektebetü tahkiki’t-türâs fi

Müesseseti’r-risâle), Beyrut, 1987, 1575. 1204 Cürcânî, et-Ta’rîfât, (thk. İbrahim el-Ebyârî), Beyrut, 1405, s. 212. 1205 Bk. Çelik, Ali, “Hz. Peygamberin Hadislerinde Fitne Kavramı ve Sebepleri”, Diyanet Dergisi, Ankara, 25

(2), 1989, 109-118; Aktaş, Cihan, “Kadının Toplumsallaşması ve Fitne”, İslâmi Araştırmalar, Ankara, 5 (4); 1991, 251-259; Kemâlî, Muhammed H., “İslâm’da İfade Hürriyeti: Fitne Kavramının Tahlili”, (Çv. Halim Sırçancı), İslâmi Sosyal Bilimler Dergisi, İstanbul, 1 (2), 1993, 40-61.

1206 Ebu’l-Hüseyn el-Basrî, el-Mu’temed fî usûli’l-fıkh, (thk. Halil el-Meyyis), Beyrut, 1403, II, 231; Ali b. Abdulkâfî es-Sübkî, el-İbhâc fî şerhi’l-minhâc, Beyrut, 1404, (thk. Heyet), III, 46.

1207 Es’ad b. Muhammed el-Kerâbîsî, el-Furûk, (thk. Muhammet Tamûm), Kuveyt, 1402, II, 283; Abdülkadir b. Bedrân ed-Dımaşkî, (thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî), el-Medhal, Beyrut, 1401, 57, 69

1208 İbn Hamdân, “Sıfatü’l-fetvâ ve’l-müftî ve’l-müsteftî”, el-Mevsûa fî âdâbi’l-fetvâ, s. 347. 1209 Düzdağ, a.g.e., s. 97

206

verilen ecvibe mehâmil-i gayr-i makhûreye haml olunub, ehl-i İslâm içinde fitne ilkâ etmek ehl-i

islâma lâyık değildir. Çivizâde taarruz etdikde hakikat-i hâl mufassalan Hazret-i merhûma

kaddesallahu sübhânehû ruhahu’l-aziz beyân olunmuşdur. Hâkim İshâk sâbıkan zu’munca bazı

kelimât-ı bâtıla söylediğiçün ortaya getürilüb tecdîd-i imân etdirilmişdir1210

”.

“Bir sultan-ı âdilin ebnâsından biri, tâ’atten hurûc edip, bazı kılâ’a müstevlî olup, ehline mal

salıp, cebr ile alıp, asker cem’ edip, gayri tarîk ile ref’i mümkin olmayıp kıtâle mübâşeret eyleseler,

ânların kıtâlleri ve sinip cem’iyetleri dağılıncaya değin kıtâlleri şer’an helâl olur mu? el-Cevâb:

Helâldir, nass-ı Kur’ân-ı ’Azîm ile sâbit olmuştur. Hükm-i şer’îdir ve icmâ’-i sahâbe-i kiram dahi ânın

üzerinedir. Kıtâle kâdir olanlar kıtâlle, olmayanlar kelâm-ı hak ile ve du’â-i hayırla, ref-i fitne ü

fesâda sa’y etmek vâcibdir. Vallâhu Te’âlâ a’lem ve ahkem1211

”.

“Zeyd halasi evine varduği takdirce, ‘nâ mahremsin’ deyû ehl-i örf, dahle kâdir olur mi? el-

Cevâb: Fitne tevakku olunmayıcak olmaz1212

”.

“Zeyd ile Amr ak sakallu pîrî olub, biri birinin evlerine nâ mahrem avratlar üzerine girmekle,

ehl-i örf, ta’zîr bi’l-mal edüb cerimelerin almağa kâdir olur mi? el-Cevâb: Asla fitne tevakku

olunmayub, avratları kariler ise olmaz. Amma hâkim, ‘Min ba’d edeb üzerine olun’ deyû tehdid

etmek lâzımdır1213

”.

“Zeyd mutallakası Hind ile bir evde sâkin olmak câiz olur mu? el-Cevâb: Biri birini görmeyüb

fitne tevakku olunmayıcak olur. Evde oda müteaddit beyitler olur1214

”.

“Zeyd-i müezzin emred ve oğlan olub, kâhî imâm gelmedügi zamanda geçüb halka imâmet

ediverse, cemâatten bazı, emred müştehâ olmağın iktidâdan ibâ eyleseler, şer’an imâmeti câiz olur

mu? el-Cevâb: Bâliğ ise câizdir. Amma mahall-i fitne ise kerâhiyet vardır1215

”.

�* #� �� E T�s �� hadîsi sahîh olub etmek ile amel câiz olur mu? el-Cevâb: Câizdir. İmâmınıza

1216 ittibâ edün ‘fâcirdir’ deyû (hal')

1217 edüb isâre-i fitne eylemen demektir

1218”.

2) Lehv ve La’ib

Lehv kelimesi “l-h-v” kökünden gelmekte olup, “oyun oynamak” manasındadır1219

. Terim

olarak "eğlenilen, oynanılan ve meşgul olunan herşey"; “bir şeyle meşgul olarak diğer bir şeyle

1210 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 227a. 1211 Düzdağ, a.g.e., s. 191; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 224b. 1212 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 69a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 130b. 1213 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 69a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 130b. 1214 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 40a; Düzdağ, a.g.e., s. 177; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241,

vr. 51b. 1215 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 9a. 1216 “imamınıza ittiba edin” Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 12b; Düzdağ, a.g.e., s.

177. 1217 “hulf” Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 12b. 1218 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 10a; Düzdağ, a.g.e., s. 177; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216,

vr. 113a-b; 241, vr. 12b.

207

ilişkiyi kesmek..1220

” gibi çeşitli şekillerde tarif edilmiştir. Fıkıh kaynaklarında ise; Hanefî

kaynaklarında ağırlıklı olarak müzik hakkında kullanılmış olmakla beraber1221

, müziğin

dışındaki eğlenceler için de kullanılmış, Şâfiî, Hanbelî ve Zâhirî mezheblerinde ise müziğin

dışında başka manalarda kullanıldığına rastlanmamıştır1222

.

Bazı fetvâlarda “la’ib” ve “lehv” kavramlarına atıflarda bulunulmuştur. Bu kavramlar

üzerine kurgulanmış olan meselelerde ise la’ib ve lehv’in haramlık gerekçesi olarak

değerlendirildiği anlaşılmaktadır. Nitekim “çalgılı düğüne varıp, ta’âm önüne giden ve peşkîr

çeken kimseler, kendiler kâfir ve avratları bâindir” şeklindeki bir hükmün doğru olup olmadığı

yönündeki bir soruya, “çalgılı olduğuyçün der ise, ve çalgı çaldıranlar ve la’ib ü lehv ettirenler,

istihlâl tarîki ile ederler ve ettirirler ise” şeklinde cevap verilerek, la’ib ve lehv’in esasen haram

unsurlar olduğuna işaret edildikten sonra, bunları “istihlâl” (helâl kabul etme) yoluyla yapanlar

için bu yorumun doğru olduğu ifade edilmiştir1223

. Müzik aleti çalmak “lehv çalma” tabiri ile

ifade edildikten sonra, “lehv çalanın…” “eğer müslüman ve eğer kâfir üzerlerine şer’an şehâdetleri

makbul olmaz1224

” denilmiştir. Güreşçiler güreşirlerken “tasliye” (salavât getirttirmek)

“temâşacı teksîr için ve lehve halkı rağbet için tasliye küfürdür1225

” denilerek küfür sayılmış,

müzikli eğlenceler ve bu eğlenceleri tertip edenlerin “ta’zir-i şedîd ve habs-i medîd ile men u

zecr olunub, zecirlerinde müsâhele eden hükkâm azl olunur1226

” şeklinde fetvâlar verilmiştir.

câiz olup olmayacağı değerlendirilirken “fesaka âlet-i lehv ü fücur ile içdikleri mekrûhi âdem

ist’imal mi eder?1227

denilmiş, sûfîlerin devrân ve raksları hakkında “lehv ü la’ib ve abes olmak

ile hurmeti mukarrere olduğundan gayrı…”1228

, “sıfât-ı mübtedi’in ve evsâf-ı lâibîn üzere zikr

ederler, ve la’ib ve lehv ve menâhi ve melâhiye mukârenetle eğerler1229

” denilerek “lehv ve

1219 Asım Efendi, Kamûs Tercümesi, IV, 1171. 1220 İbn Manzûr, Lisanü’l-arab, Beyrut, 1994, XV, 259-261. 1221 Mahmûd el-Mavsılî, el-İhtiyâr li ta’lîli’l-muhtâr, Beyrut, 1998, IV, 165; Kâsânî, Bedâî', VI, 269; el-

Merğînânî, el-Hidâye, Kahire, ts., IV, 80; İbni Âbidîn, Hâşiyetü Reddi’l-muhtâr, VI, 427 1222 es-Sübkî, Tekmiletü'l-mecmû' li'n-Nevevî, Beyrut, 1990, XX, 230; İbn Kudâme, el-Muğnî, (eş-Şerhu'l-kebîr

ile beraber), Beyrut, 1984, XII, 40; İbn Hazm, el-Muhallâ, VII, 559. Geniş bilgi için bk. Düzenli, Pehlul, “Klasik Fıkıh Kaynaklarında Müzik Tartışmaları”, Marife, Yıl, 1; sy. 2, s. 27-58.

1223 Düzdağ, a.g.e., s. 202 1224 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3463, vr. 2a. 1225 Düzdağ, a.g.e., s. 202; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 185b. 1226 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 191b-192a; Düzdağ, a.g.e., s. 149 1227 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 191b; Düzdağ, a.g.e., s. 148 1228 Düzdağ, a.g.e., s. 85 1229 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 231b-232b.

208

la’ib”ın devrân ve raksın haram sayılmasının temel sebeplerinden olduğu vurgulanmış, bir

diğer fetvâda lehv’in semâvî dinlerin bütününde haramlık gerekçesi olduğu belirtilmiştir1230

.

Bundan olsa gerekir ki diğer bir fetvâda gayr-i müslimlerin, Cuma namazı kılınan bir

müslüman mahallesinde la’ib ve lehv özellikli eğlencelerine izin verilmemesi gerektiği ifade

edilmiştir1231

.

3) Muhadderelik

“Muhaddere” kelimesi esasen, “h-d-r” kökünden Arapça bir kelime olup “görünmemek için

çadırın bir tarafına çekilen kadın” ve “mutlak manada örtülen şey1232

” manasında kullanılır. “Ehl-i

perde ve afîf kadın1233

” manasına da gelmektedir.

Hanefî fıkıh kaynaklarında muhadderelik kavramına çeşitli vesilelerle temas edilmiştir.

Kâsânî, “Kadın muhaddere ve mestûredir. Erkeklerin bulunduğu meclislere çıkması örf ve âdette

ayıp sayılır1234

” genel prensibinden söz ederken, İbn Nüceym kadının “muhaddere”lik

özelliğinden dolayı mahkemeye gitmek yerine, hasmının rızâsına gerek kalmadan vekil tayin

edebileceği üzerinde durmuştur1235

.

Fetvâlarda, kadınlarla ilgili bazı hükümler “muhadderelik” kavramına dayandırılmıştır.

Ebussuûd Efendi, muhadderiliği dinî bir problem olarak değil, sosyal bir konu olarak ele

almış ve “Muhadderelikte mu’teber olan, hudûd-i Şerîat-i Şerîfeyi ri’âyet değildir. Anınçün

kâfirelerde dahi muhaddere bulunur1236

” demiştir.

Ebussuûd Efendi, eğlence programlarına ibtizâl üzerine gitmeyi1237

, büluğa ermiş köleler

(kebîr) ile bir arada oturmayı1238

, köylü bir kadının evinin işlerini bizzat kendisinin görüp,

evinin suyunu dışarıdan kendisinin taşımasına muhaddereliği mani kabul etmiştir. Buna karşın

hamam veya köylere “ırz ü vakarla ve hadem ü haşem ile gitmek”, eğlence programlarında

“haşmetle varmak1239

” ise muhaddereliğe mani görülmemiştir.

1230 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 192b. 1231 Düzdağ, a.g.e., s. 96-97; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 189a. 1232 Asım Efendi, Kamus Tercümesi, II, 387-388. 1233 Şemseddin Sami, Kamûs, s. 1308. 1234 el-Bedâi, II, 504. 1235 el-Eşbâh ve’n-nezâir, (thk. Muhammed Mutî’ el-Hâfız), Dımaşk, 1983, s. 386. 1236 Düzdağ, a.g.e., s. 56; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 135a. 1237 Fetâvâ Yahya b. Zekeriyyâ b. Bayram, Nuruosmaniye, 1596/1998, vr. 309b (kenar). 1238 el-Halebî, el-Mültekâ’l-ebhur, Slm. Ktp., Esad Ef., 994, vr. 194b, (kenar not, “min hattihî” kayıt). 1239 Düzdağ, a.g.e., s. 55; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 134b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216,

vr. 135a.

209

Muhaddere olup olmamanın hukukî sonuçları yargıda kendisini göstermektedir. Buna

göre muhaddere olan kadınlar “i'zâm-ı şânı olmağın1240

” mahkemelerdeki duruşmalarına bizzat

katılmak yerine vekil göndermeleri1241

zorunlu olup, “vekîl nasbetmemeğe kâdir olmaz”1242

denilmiştir.

4) Teşebbüh

“Teşebbüh” kelimesi “ş-b-h” kökünden gelen “benzemek1243

” manasına gelmektedir.

Teşebbüh meselesini iki grupta mütalaa etmek mümkündür: Birincisi, şi’âr sayılan, yani

ibâdetle ilgili olan noktalarda teşebbüh ki, bu noktalarda teşebbüh zâhiren küfrü gerektirir.

İkincisi, şi’âr sayılmayan noktalarda teşebbüh ki, bunun da fısk ve isâet olduğunda ittifak

vardır. Şi’ârlar ise zamanla mahiyet değiştiren ve değiştirmeyen olmak üzere iki grubdur1244

.

Teşebbüh aslında haramdır. Fakat İslâm’ın esas nehyettiği ve üzerinde durduğu teşebbüh, sırf

gayr-i müslimleri taklit etme veya erkeklerin kadınlara, kadınların da erkeklere benzeme

özentisiyle birbirlerinin şekil ve kıyafetlerini taklid etmeleridir1245

.

Hadis kaynaklarında olduğu gibi1246

fıkıh kaynaklarında da “teşebbüh” konusuna temas

edilmiş, bu esas üzerine kurulu hükümlere yer verilmiştir.

Hanefî fıkıh kaynaklarında ise ibâdetler konusunda yahudilere1247

, ehl-i kitaba1248

mecûsilere1249

, şintoistlere1250

; cenazelerde yahudilere1251

, ehl-i kitaba1252

, ehl-i cahiliyyeye1253

ve

kadınlara1254

; kılık-kıyafette yahudilere1255

, ehl-i kitaba1256

; resim ve heykel kullanımında

1240 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 118b, 119a. 1241Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 135b. 1242 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 135a. 1243 Muhammed b. Ebubekr er-Râzî, Muhtâru’s-sıhâh, Beyrut, 1995, s. 354. 1244 Çakan, İsmail Lütfü, “Giyim-Kuşam İle İlgili Sorular ve Cevaplar”, İslâm’da Kılık-Kıyafet ve Örtünme, s.

148; Faruk Beşer, a.g.e., s. 148. 1245 Günenç, Halil, “Giyim-Kuşam İle İlgili Sorular ve Cevaplar”, İslâm’da Kılık-Kıyafet ve Örtünme, s. 147. 1246 Bk. Buhari, el-Câmi’, Kitâbu’l-cemâ’a ve’l-imâme, 28; el-Eşribe, 22; Tirmizî, Sünen, el-Libâs, 25; Ebu

Davud, Sünen, el-Libâs, 5. 1247 es-Serahsî, el-Mebsut, İstanbul, 1982, I, 26, 45. 1248 Kâsânî, Bedâi, I, 543. 1249 es-Serahsî, a.g.e., I, 31 1250 es-Serahsî, a.g.e., I, 152. 1251 es-Serahsî, a.g.e., II, 49. 1252 Kâsânî, a.g.e., II, 44. 1253 Kâsânî, a.g.e., II, 71. 1254 es-Serahsî, el-Mebsût, II, 60; Kâsânî, a.g.e., II, 61 1255 es-Serahsî, a.g.e., VI, 144. 1256 Kâsânî, a.g.e.,, I, 503.

210

putperestlere1257

benzemenin yasaklığı üzerinde durulduğu gibi, erkeklerin kadınlara

benzemesi1258

gibi daha bir çok meselede “teşebbüh” kavramına atıfla yorumlar yapılmış ve

fetvâlar verilmiştir.

Özellikle ahlak kitaplarında önemli yer tutan “teşebbüh” konusu, Ebussuûd Efendi

fetvâlarında da dikkate alınmış, kılık-kıyafet başta olmak üzere kimi fetvâlar bu esas üzerine

oturtulmuştur. İlgili fetvâlarda “…Hazret-i Rasullah sallellâhu aleyhi ve selleme ulûm ü maârifde

ve tâatda ve ibâdetde ve mekârim-i ahlâkda teşebbüh ve iktidâ etmekdir. Farz ve vâcib ve mesnûn

ve müstahab olan. Allah Teâlâ alem1259

” denilerek teşebbühün esasen Rasulullah’a (s.a.v.)

olması gerektiğine vurgu yapılmış; raks ve devrânı “ve dahi ��>1n)� �n# +�,� &MX hadisi mucebince

haval-i arşda devrân eden melâikeye teşebbühdür” diyerek helâl sayanlara “…bunların fiilleri

kefereye teşebbühdür…1260

” denilerek Rasulullah’a (s.a.v.) teşebbüh iddiaları reddedilmiştir.

Ebussuûd Efendi fetvâlarında teşebbüh kavramı bağlamında verilen fetvâların ise müslim-

gayr-i müslim ilişkilerinde odaklandığı görülmektedir ki bazıları şöyledir:

“Hâccü’l-Haremeyn olub siyah sarınan Zeyd’e ‘Bire Şeytan başındaki şapka gibi yüzün karadır’

diyen Amr’a şer’an ne lâzım olur? el-Cevâb: Ta’zîr lâzımdır, amma kefere dahî sarmağın min ba’d

ak sarınmak gerekdir1261

”.

“Zeyd bi-gayri zarûretin, başına yahudi şapkasın giyse, şer’an Zeyd’e ne lâzım olur? el-Cevâb:

Küfür lâzımdır1262

”.

“Bir kâfir imâna geldikden sonra daima kâfir şapkasın ve libasın giyse şer’an ne lâzım olur? el-

Cevâb: Zarûret yok ise tecdîd-i imân edüb bir dahî giymemek lâzımdır1263

”.

“Zeyd yanında Şâhdestûr takınan kendü kâfir avreti boşdur dese ne lâzım olur? el-Cevâb:

Şâhdestûr nedir, beyân olunmak gerekdir, Cevâb yazıla. Ebussuûd. Sûret-i mezbûrede Şâhdestûr

dedükleri bol bol nakş işlenmek yahud dokunmuş rida gibi bir destimaldır, kuşağa sokılub hâcet

oldukda kullanılur, Tahmas’ın mutadı bunu kullanmak olmağın adını Şahdestür komuşlardır. Vakıan

takınmakda hata var mıdır? el-Cevâb: Eğer anı takınanlar fâcire taklid edüb kendiler dahî anın

mezhebi üzerine ise vakıa kâfirlerdir, avretleri boşdur, amma mücerred anı takındıkları çün değil

belki anun mezhebi üzerine olduklarıçün kâfirlerdir, eğer ana taklid etmeyüb heman şöyle

kullanurlarsa asla sâir destimalden farkı yokdur, eğer Zeyd’in sözü evvelki takdir üzerine ise

1257 Kâsânî, Bedâi’, I, 301. 1258 es-Serahsî, el-Mebsût, I, 40 1259 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 187a. 1260 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 231a; Düzdağ, a.g.e., s. 85-86 1261 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 186b-187a. 1262 Düzdağ, a.g.e., s. 118; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 116a. 1263 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 187a.

211

sahîhdir. Amma küfür takımından değil idügin beyân etmek lâzımdır, eğer sonra ki üzerine ise

bâtıldır, bilmedügi sözi söylememek lâzımdır1264

”.

5) Tevâtür

Esasen hadis usûlü ile ilgili bir terim olan “tevâtür”, İslâm hukukunda da haber ve rivâyete

dayalı konularda dikkate alınan bir konu olmuştur. İslâm hukukunu, özellikle de şâhitlik

meselelerini ilgilendiren boyutu hakkında Bilmen özetle şunları ifade etmektedir: “Şahidlerin

kesreti, medâr-ı tercih değildir. Dolayısıyla iki taraftan birinin şâhitleri, diğer tarafın

şâhitlerinden sayıca veya adaletçe ziyade olsa bu ziyade tercihe sebep olamaz. Ancak tevâtür

seviyesine çıkarsa durum değişitir. Çünkü tevâtür ilm-i yakîni ifade eder. Akıl bunun hilafını

tecviz etmez. Binaenaleyh bir şeyi tevatüren haber vermekte şehâdet lafzı şart değildir. Bu

şahidlerde adalet de aranmaz ve bunları tezkiyeye hâcet de görülmez. Artık tevatürün hilafına

beyyine de ikame edilemez. Çünkü mütevatiren sabit olan bir şeyde yalan ihtimali

düşünülemez. Tevâtürde muhbirlerin muayyen bir adedi de yoktur. Bu sayılar hâdiselere ve

haber verenlerin niteliklerine göre değişebilir. Haberin ilm-i yakin ifade etmesi için haber

verenlerin yalan üzerine ittifak etmelerine ihtimal verilemez olması yeterlidir. Mülgâ

Fetvâhâne-i Alî’de ise zamanın ahvâl-i ahlâkıyyesi nazara alınarak yirmiden noksan kimsenin

haberleriyle tevâtür husûle gelemiyeceğine karar verilmiştir”1265

.

Ebussuûd Efendi, “haber” özelliği taşıyan, sözlü bilgiler konusunda tevâtür kavramına

temas ederek fetvâlarını buna göre vermiştir. Nitekim “Hılâf-ı şâyi’ ve meşhûr” olan bir konuda

hâkimin, yaygın olan bilgi yerine beyyineyi dikkate alarak hüküm vermesini “Hılâf-ı mütevâtir

olan nâfiz olmaz1266

“ diyerek mütevâtir bilginin, beyyineden öncelikli olduğunu ifade etmiştir.

Yine tarlaların sulama günleri ile ilgili âdetlerinde1267

mütevâtir olan bilginin, beyyineden

öncelikli olduğunu belirtmiştir. Kaçkun kulu sahiplenmede1268

, mecnûn birinden kısâsın

düşmesi için aklının olmadığının ispatında1269

, davalarda ikrâr ve itirafların geçerli

olmasında1270

tevâtüre dayalı bilginin öncelikli olduğuna dikkat çekilmiş, tevâtürün aksine

yapılan şehâdet1271

ve ikrârların geçersiz olduğu1272

ifade edildiği gibi, mülkiyet ile ilgili bir

1264 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 187b. 1265 Hukûk-i İslâmiye, VIII, 152. 1266 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 118b. 1267 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 182a. 1268 Düzdağ, a.g.e., s. 130; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 82b. 1269 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 198a. 1270 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2867, vr. 78b. 1271 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 204b.

212

davada mütevâtir olana aykırı olan beyyinelerin mahkemede dikkate alınamayacağı1273

söylenmiştir.

Bu genel anlayış ve uygulamanın dışına çıkıldığı da olmuştur. Nitekim bir borç-faiz

meselesinde “beyyine-i âdile”, mütevâtir bilgiye tercih edilmiştir1274

.

6) Zarar

Zarar mefhumu, sözlükte “can, mal, makam ve şahsiyete arız olan eksiklik ve herhangi bir

kötü duruma maruz kalma” manasındadır. Kelime esasen “ed-Durr” kelimesinden türemiş olup,

“nef’ (fayda)”nın karşıtıdır. Zarar (ed-Durr) mefhumu üç kısma ayrılır: 1- Beden ile ilgili kötü

durum –bazı organların işlemez hale gelmesi gibi-; 2- Cana ait kötü durum –ilim, fazilet ve

iffetin zarar görmesi ve eksilmesi gibi-; 3- Hâlet-i zâhireye ait kötü durum –ki bu da mal ve

konumunda düşüklük ve azalma meydana gelmesi gibi. Bu tasnife göre zarar cismânî, ruhânî

veya maddî-manevî gibi kısımlara ayrılır1275

.

İslâm Hukukunda her zararın kendine mahsus adilane bir tarzda tazmin ve tamir edilmesi

mühim bir esastır. “Zararlar izâle olunur”, “zarar ve mukabele bizzarar yoktur”, “bir zarar

kendi misli ile izâle olunur”, “zarar-ı âmmı def için zarar-ı hâs iltizâm olunur”, “zarar-ı eşedd,

zarar-ı ehaff ile izâle olunur” düsturları malumdur. Şuf’a, hacr, kısâs, hudud, zamân-ı mütlefât

gibi hukukî meselelerin bir çoğu da bu düsturlar üzerine bina edilmiştir1276

.

Esasen İslâm hukukçuları zararın genel mahiyetini dikkate alarak her zararın kendine

uygun bir vechile tazminine ait meseleleri uzun uzadıya, hukukî teorileriyle beraber

açıklamışlardır. Ancak zararları maddi ve manevi kısımlarına ayırma cihetine gitmemişler, bu

zararlara ait tazminatı da maddi tazminat, manevi tazminat şeklinde adlandırmaya gerek

görmemişlerdir1277

.

Ebussuûd Efendi “zarar” kavramına dayanarak da fetvâ vermiştir. Bir çok meselede

detaya girmeden doğrudan zarar gerekçesine dayalı fetvâlar verdiği gibi, detaya girerek

“zarar-ı şer’î” tabiri ile zarar kavramını tanımladığı da olmuştur. Bunun yanında “zarar-ı

fâhiş1278

”, “zarar-ı küllî1279

” kavramlarına da yer vermiş ancak herhangi bir tanımlamada

1272 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 70b. 1273 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 120a. 1274 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2867, vr. 67a. 1275 Bilmen, Hukûk-i İslâmiye, VIII, 271-272. 1276 Bilmen, a.g.e., VIII, 272. 1277 Bilmen, a.g.e., VIII, 273. 1278 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 119b.

213

bulunmamıştır. Zararın kadîm ve hâdis olduğuna temas ederek aradaki farka işaret etmiştir.

Ebussuûd Efendi’ye göre bir âbhânenin rahatsız edici kokusunu izâle etmemek için ”kadîmdir

deyû taallül mümkin değildir, çünkü ol habisin zararı yevmen fe yevma ziyâde olmağla zarar hâdis

hükmünde olur1280

”.

Ebussuûd Efendi’nin kullandığı diğer bir kavram “zarar-ı mahz” kavramıdır. Fetvâya göre,

“zarar-ı mahz” olduğu için kafir lisanını zarûretsiz tekellüm etmek, kişinin dinine ve nikâhına

zarar vermese de “ta’zir-i şedîd ve habs-i medîd” gerektiren davranışlardandır1281

. Su ile ilgili

zarar “levnî veya râyihası ve tu'mî zâhir”1282

olmakla, binalar ile ilgili zarar ise fiziksel

tahriple1283

açıklanmıştır.

Zarar kavramına bahçe sulama1284

, kiliseler1285

, iskân1286

, kaçkun köleler1287

, yetimlerin

himayesi1288

, vakıf mallarının idaresi1289

, halkın gelip geçtiği ana caddelerde seyyar satıcılık

yapan işportacıların topluma zarar verdikleri gerekçesi ile engellenmesi1290

, kefalet1291

,

diyet1292

, âbhânelerin seddi1293

konularında da yer verilmiştir.

Detaylı fetvâlarda “bağçede havale-i şer’iyye olur mi?” şeklindeki bir soruya, “değirmen tozu

zarar-ı şer’i değildir1294

” diyerek bir kişinin bahçesine değirmen inşa edebileceğini, buradan

çıkacak tozun çevreyi rahatsız etmesinin zarar sayılamayacağını söylemiştir. Aynı sorunun

diğer bir versiyonuna verdiği cevapta da “yemiş ağaçlarına ve havliye gün dokunmamak zarar-ı

şer’î değildir”1295

diyerek bir bahçeye yapılacak evin komşu bahçenin güneşini engellemesini

1279 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 196b. 1280 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 195b. 1281 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 184b. 1282 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 2b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 1b-2a. 1283 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 46b. 1284 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 182a, 195b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 133b. 1285 Vel-1, vr. 79a. 1286 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2867, vr. 77a; Velî b. Yusuf, a.g.e., 30b. 1287 MTM. s. 343; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 70b; İÜİFK. 01, vr. 93b; Slm. Ktp., Esad Ef., 3612, vr. 273b-

274a; 585, vr. 248a; 892, vr. 288a; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 81a. 1288 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 81a. 1289 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 167a-169a. 1290 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 197a. 1291 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 115a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 138a. 1292 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 210b-211a. 1293 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 195b. 1294 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 196b. 1295 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 196b.

214

“zarar-ı şer’î” kabul etmemiştir. Aynı konudaki diğer bir fetvâsında ise “eğer zarar küllî ise ref

lâzımdır1296

” diyerek önceki fetvâsını açıklar mahiyette bir fetvâ vermiştir.

Hıristiyanların yılda üç gün eski âdetlerine göre eğlence ve kutlama (lehv ü la’ib)

etkinliklerini “Cum’a kılınır kasabada kefere bu vechile alâim-i küfrü izhâr etmek dîne zarardır”

diyerek zarûrat-ı hamsden “dine zarar” kapsamında değerlendirmiş, “(hakim) döğe döğe

cem’iyyetlerin dağıtmak lâzımdır, müsâhele ederse azli vâcibdir1297

” diyerek bu gibi etkinliklerin

engellenmesini, engelleme konusunda gevşek davranan kadıların azledilmeleri gerektiğini

ifade etmiştir. Yine inşaatı bitmiş bile olsa komşusuna zarar veren havlulerin yıkılması1298

,

müslüman mahallesinde bulunan “kâfir evleri, meyhane ve envâ-ı fücûra bahane olmağla

müslümanlara kavi zararları1299

” olduğu kabul edilerek gerekli tedbirlerin alınması, “def-i zarar-ı

âmm içün zarar-ı hâs tahammül olunmak şer’an ma’hûddur” prensibi uygulanarak kamu adına

istimlâk yapılması1300

, vakıf mallarına zarar durumunda “nukûd akara tebdîl olunmuş” diyerek

zararın giderilmesi1301

yönünde fetvâlar verilmiştir.

Kefalette tazmin konusunda “zarar” kavramını, “Zarar-ı mal ol vakit olur ki Zeyd’in iflâsına

hükmoluna yâhud müflisen fevt ola”1302

şeklinde tanımlamıştır. İmar ile ilgili bir fetvâsında

“İmâm Âzam katında her kişi kendü milkinde nice dilerse tasarrufa kâdirdir. Yanında olana zarar

ederse dahi etmez ise dahi men olunmaz. İmâmeyn katında zarar iderse men olunur. Amma

meşâyih-i müteahhirîn iki canibi murâât içün fi’l-cümle zarar ederse İmâm-ı Âzam kavli ile amel

olunub, zarar-ı fâhiş ederse İmâmeyn kavli ile amel olunmağı ihtiyâr etmişlerdir. Vâki ehak ve

elyak dahi budur” diyerek, iki görüşün ortak noktasını bulma yoluna gitmiştir. Ayrıca bu

meselede “zarar” kavramını açıklayan bazı detaylara inmiştir. Buna göre “Havasın ve medd-i

basarın sedd eylemek asla zarar-ı şer’i değildir. Güneşi sedd eylemek dahi zarar-ı şer’î değildir.

Pencerelerin ve camların ziyâsın sedd eylemek ifrâtla olub, tilâvet-i Kur’ân’a ve kitâbete mani ise,

zarar-ı fâhişdir. Anlara mani değil ise zarar-ı fâhiş değildir1303

”.

Esnaflıkta komşuların, zarar görme ihtimalini gerekçe göstererek yeni açılan bir dükkanı

kapattırmazlar1304

denilmiş; hamamlarda suların yeterli derecede ısıtılmaması sonucu

1296 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 196b. 1297 Düzdağ, a.g.e., s. 96-97; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 189a. 1298 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 197a. 1299 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 79b. 1300 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 197a. 1301 Düzdağ, a.g.e., s. 76 1302 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 116a. 1303 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3713, vr. 99a-b. 1304 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 195b.

215

insanların hasta olmasının “âmme-i nâsa zarar” kapsamına girdiği için, “ta’zir” cezâsı

gerektireceği1305

söylenmiştir.

Kuyumculukta mücevheratın değerini düşürücü işlemler zarar kabul edilmiş, dolayısıyla

bey’ ikâlelerinde dikkate alınması gerektiği söylenmiş1306

; enflasyonist ortamlarda borç

ilişkilerinde değeri düşen paranın geri ödemesinde her iki tarafa en az zarar veren şekil esası

kabul edilmiştir1307

.

Ebussuûd Efendi’ye göre, bir değirmenin su yolunun kenarlarına dikilen ağaçlar suyun

“kuvve-i cereyânına noksan verse ve rüzgar ile harkın içinde toprak ve kum cem” etse, bu zarar

sayılır ve “vâk’i olan usûl ve furû’î kat’ ve kal’ ettirilir”1308

. Zararından dolayı yerinden sökülen

ağaç vb. şeyler “enfa” ise, zararı sahibine ödenir1309

. Bir müslümanın, zarûret olmaksızın kafir

dilini konuşması “zarar-ı mahz” olduğundan “ta’zîr-i şedîd ile men u zecr olunur”1310

. Bağ ve

bahçelere zarar veren kaz ve tavukların sahibi tarafından engellenmesi istenir, aksi takdirde

zararı önlemek için “bağına ve bahçesine kazı ve tavuğu helâk eder nesne saçmak1311

” câiz olur.

Çevreye zarar veren kediler öldürülebilir1312

; tekkelere zarar veren “tekkenişîn”ler azledilir1313

;

çevreye zarar veren koyun-davarlar da men’edilir1314

.

7) Zarûret

“Zarar” kökünden gelen bir kelimedir. “Karşı konulmaz sıkıntı ve problem” manasına

gelir1315

. Terim olarak İslâm bilginleri çeşitli tanımlar yapmışlar, ancak Vehbe ez-Zühaylî bu

tariflerin genelde el-Mâide (5/3) vb. âyetlerde geçen “mahmasa” kelimesi ile bağlantılı olarak

yalnızca yeme-içme konusu ile sınırlı olduğunu, dolayısıyla yapılan tanımların maksadı

ifadede yetersiz kaldığını belirttikten sonra, şu tanımı tercih etmiştir: “Zarûret, insanın canına

ya da organlarından birine eziyet, ırz ve şahsiyetine, mal ve mülküne zarar verici bir tehlike

ya da aşırı zorlukla karşılaşması; bunun sonucunda kişinin temel şer’î sınırlamaları

1305 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 119a. 1306 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 111b. 1307 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 112a. 1308 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 182a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 133b. 1309 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 172b. 1310 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 184b. 1311 Düzdağ, a.g.e., s. 177-178 1312 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 184a. 1313 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 35a. 1314 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 182b. 1315 Cürcani, et-Ta’rîfât, s. 55.

216

çiğnemeksizin, bu zarar ya da zorluğun altından ancak bir haramı işleme ya da bir vâcibi terk

ya da vaktinden tehir ederek çıkacağı konusunda genel bir kanaatinin oluşması halidir1316

”.

Zuhaylî’ye göre bir şeyin zarûret kapsamına girebilmesi için şu altı şartın tahakkuk etmesi

gerekir: 1- Zarûretin fiilen vuku bulması, 2- Bu zarûretin haramlardan başka hiçbir yolla

giderilemeyeceğinin kesinleşmesi, 3- Zarûretin can ya da uzuv kaybına sebep olacak seviyede

olması (silah zoru ile haram yemeğe zorlanan gibi), 4- Darda kalan kişinin başkalarının

haklarına tecavüz etmeme, adaletten ayrılmama, emanetlere riayet, itikâdî kurallar gibi dinin

temel prensiplerine aykırı davranmama, 5- İşlenme zorunluğu oluşan haramları, zarûreti

atlatacak miktarda işleyip, bunun dışına taşmama, 6- Haramlarla tedavi olma hususunda

olduğu gibi, haram işlemenin zorunlu olduğu müslüman, âdil ve güvenilir tabipler tarafından

rapor edilmesi. Bunların yanında Zahirî mezhebinde haram yemeğe zorlanan kişinin, birgün

bir gece kadar mübah bir yiyecek bulamaması şart koşulmuş, ancak Zuhaylî, zarûreti zaman

ve şahıslarla sınırlandırmayı doğru bulmamıştır1317

.

Ebussuûd Efendi zarûret konusuna “zarûret”, ve “muztarr” gibi tabirlerle temas etmiştir.

Nitekim o, din hizmetlerinde “imâmet ile niyâbet ictimâı lâyık değildir” diyerek kadı nâiblerin1318

cami hizmetlerini de yerine getirmesini yerinde bulmamış, zarûret olmadığı takdirde

azledilmesi gerektiğini ifade etmiştir1319

. Vakıf idaresinde “hasbî hıdmet eder kimesne

bulunmayub zarûret olur ise, mütevellîye ecr-i misil takdîr1320

” etmenin câiz olacağını1321

;

borçluluk sebebiyle “zarûret”den dolayı bir yerin değerinin altında satılmasının, daha sonra

gabin dâvâsını engelleyeceğini1322

söylemiştir.

Zarûret prensibine dayalı fetvâların verildiği diğer konular şunlardır: Ezan okunmayan

yere nâib nasbı1323

, ehl-i bazar olanın imam-hatib nasbı1324

, “esammın” imâmete nasbı1325

, yetim

mallarının vasîler tarafından satışı1326

, meremmetçinin rakabe-i vakfa dahil olması1327

, yeni

1316 ez-Zuhaylî, Vehbe, Nazariyyetü’z-zarûreti’ş-şer’iyye, Beyrut, 1985, s. 66-68. 1317 Zuhaylî, a.g.e., 68-71. 1318 Nâib, “vekil” demektir. Daha ziyade bir yere tayin olunan kadıların, kendileri gitmedikleri takdirde

yerlerine gönderdikleri kimseye denirdi. (Sertoğlu, Osmalı Tarih Lugatı, s. 236). 1319 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 120a. 1320 “olunmak” Slm. Ktp., Esad Ef., 585, vr. 253b. 1321 “Ol vakıt yoklanmadın şimdi mütevellîye ecr-i misil verilmez. ” Slm. Ktp., Esad Ef., 585, vr. 253b; Slm.

Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 77a-b. 1322 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 110b. 1323 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 11b. 1324 Düzdağ, a.g.e., s. 69; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 7a. 1325 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 10a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 113a; 241, vr. 17b. 1326 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 213b.

217

musallâların inşâsı1328

, bayram namazının geç kuşluğa tehiri1329

, hırsızın ev sahibi tarafından

yakalanması durumunda ev sahibi tarafından katl edilmesi1330

, zarûretsiz Yahudi şapkası

giyenin dinden çıkması1331

, camilerde imâmet ve müezzinliğin tek kişi tarafından icra

edilmesi1332

, mahkemelerde nakl-i şehâdetin câiz olması1333

, yaz günlerinde imam ve cemaat

birlikte namazı caminin dışında kılmaları1334

, kadın cenazenin erkek tarafından yıkanmasına1335

ve vefât etmiş bir kişinin vereseye ait malının, borç ödenmesi için satılması1336

vs.

“Muztar” tabirine de savaştan geri kalmak1337

ile vakıf mallarının satışı1338

konusunda

temas edilmiştir.

“Mümkün olmamak” ile ifadesini bulan diğer bir zarûret kavramı, altın ve gümüş

ticaretinde gündeme gelmiştir: “Zeyd Hind-i dellâleye ‘bey’ ediver’ deyû bir cevherî bilezik verip,

Hind de Amr’a yüz altına satıp, kırk beş altınını yeden bi-yedin verip, bâkîsini vercek olsa, mezkûr

bileziğin altını ancak yirmi sekiz altın eder olsa, Hind bâkî semeni talep edicek, Amr, bey’i fesh edip,

redde kâdir olur mu? el-Cevâb: Olur, cevâhiri altından zararsız fasl mümkün değildir, veresiye sattı

ise, olmaz1339

”.

Zarûretlerle bağlantılı diğer bir husus, hastalıkların tedavisinde haramlardan

yararlanmadır. Nitekim bir meselede, bir hastaya her türlü ilaç denendikten sonra sonuç

alınamamış, son çare olarak tabibler içki ile karışık bir ilaç yapılmasını tavsiye etmişlerdir.

Böyle bir uygulamanın câiz olup olmayacağı sorusuna Ebussuûd Efendi, “Aslâ câiz olurlardan

değildir, ve ittifâken ettikleri dahi bâtıldır. Hâşâ ki hamrdan devâ ola” diyerek böyle bir

uygulamaya temel prensip olarak itiraz etmiş, ardından çaresizlik iddiasına karşı kendisi bir

ilaç teklifinde bulunmuştur: “Anın yerine gâyet sıhhat üzerine pişirilmiş müselles halt etmek

1327 Düzdağ, a.g.e., s. 81 1328 Düzdağ, a.g.e., s. 74; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 14a. 1329 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 15a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 14a. 1330 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 72b. 1331 Düzdağ, a.g.e., s. 118; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 116a. 1332 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 16a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 26a. 1333 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 124b. 1334 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 13b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 114a; 241, vr. 19b. 1335 Düzdağ, a.g.e., s. 67 1336 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 109a. 1337 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 26b. 1338 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 102a. 1339 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 111b.

218

lâzımdır1340

”. Esasen Ebussuûd Efendi bu son teklifi ile, içki bağlantılı bir tedavinin son çare

olmadığını, dolayısı ile zarûretin gerçekleşmediğini de ifade etmiş oluyor.

5- İstihsân

Fıkıh usûlü kaynaklarında, sadece Hanefîlerin delil kabul ettikleri istihsân, “müctehidin bir

meselede, kendi kanaatince o meselenin benzerlerinde verdiği hükümden vazgeçmesini gerektiren

nass, icmâ, zarûret, gizli kıyas, örf veya maslahat gibi bir delile dayanarak, o hükmü bırakıp başka

bir hüküm vermesi” şeklinde tarif edilmiştir1341. Tariften de anlaşılacağı üzere nass, icmâ,

zarûret, kapalı kıyas, örf ve maslahat sebebiyle olmak üzere altı çeşit istihsân vardır.

Bir mesele hakkında özel bir nass bulunuyorsa ve bu nass genel nass yahut yerleşik genel

kural gereğince o meselenin benzerleri hakkında uygulanan genel hükmün aksine bir hüküm

ihtiva ediyorsa, o zaman bu çeşit istihsândan söz edilir. Bu özel nassın hükmü, Şâri'in

benzerlerine ait hükümden istisna ettiği durumlar hakkında geçerlidir. Müctehidlerin, bir

olayda, o olayın benzerlerine uygulanan genel kuralın aksine hüküm vermeleri veya insanların

genel bir kurala aykırı davranmaları karşısında sükût etmeleri ve buna karşı çıkmamaları

halinde, icmâ sebebiyle istihsândan sözedilir. Kıyas bir zarûret ve ihtiyaca binâen terkedildiği

gibi, kapalı bir kıyas sebebiyle de terkedilebilir. Kapalı kıyas sebebiyle yapılan istihsân,

hakkında birbiriyle çatışan ve biri açık diğeri kapalı iki kıyas imkânı bulunan meselelerde

gerçekleşir. İnsanlar, kıyasla belirlenen bir hükme veya yerleşik bir genel kurala aykırı düşen

bir uygulamayı örf haline getirirlerse, örf sebebiyle istihsân söz konusu olur. Bir meselede

maslahat düşüncesi, o meseleye genel nassa veya genel kurala göre uygulanacak hükümden

istisna yapmayı ve aksi yönde bir hüküm vermeyi gerektirirse, maslahat sebebiyle istihsândan

sözedilir. İstihsanın sebepleri, -bazı usûlcülerin ifadelerinde- sadece nass, icmâ, zarûret ve

kapalı kıyas olarak sınırlandırılmış ise de, gerçekte başka delillere binaen de istihsâna

gidilebilmektedir1342

.

Ebussuûd Efendi fetvâlarında istihsân konusuna “istihsân” ve “müstahsen” tabirleriyle yer

vermiştir. Bunlardan “müstahsen” tabirine ile alış-veriş, mîrî arazilerin işletilmesi ve intikali

ile tilâvet secdesi; “istihsân” tabirine de ıskât-ı salât, para vakıflarının işletilmesi ve

zimmîlerin verâset davalarında temas edilmiştir.

1340 Düzdağ, a.g.e., s. 146; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 191a. 1341 Şaban, İslâm Hukuk İlminin Esasları., s. 162. 1342 Şaban, a.g.e., s. 162-173.

219

Tilâvet secdesinde, okuyucu ile dinleyicinin birlikte cemaat halinde secde-i tilâveti, secde

ayetinin hemen peşinde yapmaları1343

“müstahsen” kabul edilmiştir, ancak burada geçen

müstahsen tabirinin terim manasındaki istihsandan çok, evleviyet manasında olduğu

anlaşılmaktadır.

Bir cariye kızı ile birlikte satılıp, satış sonrası cariyede alış-verişi bozucu bir kusur ortaya

çıksa, kusurlu olanı tek başına iâde yerine, anneyi kızından ayırmamak için İmâmeyn görüşü

ile amel etmek mümkün olduğu gibi, cariyenin kusurunu ücretinden düşürerek sulh yapmakta

müstahsen görülmüştür1344

.

Mîrî arâziler ihyâ-ı mevât kabilinden bile olsa, kiracının vefatı ile icâre akdi fâsid

olduğundan, vefât eden kişinin ailesinin tasarrufundan çıkmış olur. Padişah Fermanı ile

belirlenen bu husus bazı durumlarda problem teşkil edince fetvâya konu olmuş, Ebussuûd

Efendi de ilgili kanuna atıfla fetvâyı verdiken sonra “…Lakin fevt olanın oğlu kalıcak yerlerin

elinde mukarrer kalmak müstahsen görülüb kanun muttarit kılınmışdır. Vâkı'an makbûl emirdir…”

diyerek maslahata dayalı istihsân kuralını devreye koyarak ikinci bir fetvâ vermiştir. Fetvânın

sonuna doğru da “Amma fevt olanın küllî harcı ve emeği olan yerler ve cüz'î harcı olan yerler ve

zirâatden gayri harcı olmayan yerlerin her birinin şânına lâyık kanun ma'delet üzre bir hükm-i

mahsûs taayyun buyurulmak şerî'at-ı şerîfeye akreb ve intizâm-ı ahvâl-i re'âyâya ensebdir…”

diyerek kanunun bu maslahat mucibince yeniden düzenlenmesi gerektiğine vurgu yapmıştır1345

.

Ma’rûzât maddeleri arasında yer alan bir meselede, zimmîlerin verâset davalarında

zimmîlerin şâhitliklerinin kıyasen câiz olmayıp, istihsânen câiz olduğu, 950/1543 yılına kadar

uygulamanın buna göre yapıldığı, bu tarihte Dubrovnik tacirlerinde yaşanan bir problemde,

şâhitlerin müslüman olması gerektiği hususunda Padişah Fermanı çıkması üzerine, eskiden

beri devam eden uygulamada bir çelişki ve belirsizlik oluştuğu, eski uygulamanın halen

devam edip etmeyeceği sorulmuştur. Ebussuûd Efendi de şu cevâbı vermiştir: “İstihsân ile

amel olunur. Müslim şâhid getürün denilmek, Duvrovnik'liye mahsusdur. Ol da'vâda tezvîr fehm

olunmağın, müslim şâhid görülsün denilmişdir1346

”.

Ayasofya vakfının, akarlarının kiraya verilmesi hususunda yaşanan bir problem

vesilesiyle vakıf mallarının işletilmesi ve para vakıflarının da maslahata dayalı istihsân kuralı

1343 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 13a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 19a. 1344 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 107b. 1345 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 28b. 1346 MTM. s. 346; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 74a; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809, vr. 140a; 3612, vr.

276b; 585, vr. 251b; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 129b-130a.

220

üzerine kurulduğunu ifade eden Ebussuûd Efendi1347

, ölünün arkasından icrâ edilen ıskât-ı

salât uygulaması için de şunları ifade etmiştir: “…mercûvdur ki Hak Sübhânehû ve Teâlâ hazreti

afv buyura meşâyih istihsânı ile olmuş hükümdür (?)1348

”.

İstihsân tabiri ayrıca sözlük manasında da kullanılmıştır. Nitekim bir fetvâda şu ifadeler

yer verilmiştir: “Manav tâifesi mânîden müştâktır mubâhîlerdir” deyu eşkiyâ hicv ettiklerinde, ehl-i

ilmden bazı kimseler istihsân eyleseler, mezbûrlara ne lâzım olur? el-Cevâb: Ne ehl-i ilm olanlar ol

asıl bâtılı istihsân ederler, ne istihsân edenler ehl-i ilmden olurlar. Sâir tâvâif-i islâmiye gibi anlar da

eyilil yaramazlı bir tâifedir1349

”.

6- Maslahat

Çoğu zaman, fıkhî olaylara bağlanan şer'î hükümlerin konmasına âmil kabul edilebilecek

durumlar bulunur. Bu durumlara usûlcülerin dilinde "hükme uygun düşünen mânalar

(vasıflar)” denilir. Şâri'in muteber sayıp saymamasına göre bu vasıflar üç çeşittir:

1- Dikkate alınması gerektiğine dair belirli bir şer'i delil bulunan mânâlar ki usûlcüler

buna "mesâlih-i mutebere" (muteber maslahatlar) adını verirler. Aklın, canın ve malın

korunması gibi şer'î hükümlerin gerçekleştirmeyi hedef tuttuğu her türlü maslahat (fayda) bu

neviye girer.

2- Belirli bir şer'î delilin muteber sayılamayacağını gösterdiği maslahatlara, usûl dilinde

"mesâlih-i mülğâ" (geçersiz sayılmış maslahatlar) denir. Bilginler, bu maslahatlara göre ta'lil

yapılamayacağı ve bunlar üzerine hüküm kurulamayacağmde ittifak etmişlerdir.

3- Muteber veya geçersiz sayıldığına dair belirli bir delil bulunmayan manalara, usûlcüler

"mesâlih-i mürsele" (içtihada bırakılmış maslahatlar) adını verirler. Şâri' ne bunlara uygun ne

bunların aksi yönünde hüküm koymuştur. Bir başka ifade ile mesâlih-i mürsele: "Hükmün

kendisine bağlanması ve üzerine hüküm bina edilmesi, insanlara bir fayda sağlayan veya

onlardan bir zararı gideren; fakat muteber veya geçersiz sayıldığına dair belirli bir delil

bulunmayan manalardır (durum veya gerekçelerdir)”.

Mesâlih-i Mürseleye göre hüküm verebilmek için şu şartlar gerekir: 1- Maslahat, belirli

bir şer'î delil tarafından geçersiz sayılmış olmamalıdır. 2- Maslahatın varlığından emin

olunmalıdır. Vehme dayanan maslahatlara göre hüküm verilemez. 3- Mashalat, genel

omalıdır; özel ise, ona göre hüküm verilemez. Bir maslahata göre hüküm verildiğinde bu

1347 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 167a-169a. 1348 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 17b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 36b. 1349 Düzdağ, a.g.e., s. 181

221

hüküm İnsanların çoğunluğu için bir fayda sağlıyor veya çoğunluğu ilgilendiren bir zararı

gideriyorsa, bu maslahat "genel" sayılır. Böyle değil de, bir kişi veya az sayıdaki kişilerin

fayda yahut zararları ile ilgili ise, maslahat ''özel" kabul edilir. 4- Maslahat, mahiyeti itibariyle

makul olmalıdır. Yani akl-ı selim sahibi kişilerce kabul görecek nitelikte bir fayda-zarar

düşüncesi sözkonusu olmalıdır1350

.

Fetvâlarda toplumsal menfaate atıflara yer verilmiştir. Bu husustaki fetvâları siyasî, idarî

ve hukukî maslahatlar olmak üzere üç gruba ayırarak değerlendirmeğe çalışacağız.

a- Siyasî Maslahatlar

Siyasi maslahat konusunda savaş ile ilgili bir fetvâda “enfa” tabiri ile “maslahat”lara işaret

edilmiş ve fetvâlar verilmiştir. Nitekim meşhur Kıbrıs seferi ile ilgili fetvâ şöyledir: “Sâbıkan

vilâyet-i dâr-ı İslâm’dan olup, ba’de zamânin küffâr-i hâksâr müstevlî olup, medâris ü mesâcidin

harâb ve mu’attal, ve menâbir ü mehâfilin’alâim-i küfrü dalâlet ile mâlâmâl edip, nice türlü ef’âl-i

habîse ile dîn-i İslâm’a ihânet kasdın eyleyip, ve etrâf-ı âleme evzâ’-ı kabîhaların işâ’at eyleseler.

Padişâh-ı dinpenâh hazretleri, hamiyyet-i İslâm muktezâsınca, diyâr-ı mezkûru küffâr-ı rûsiyâh

elinden alıp, dâr-ı İslâma ilhak eylemeğe azîmet ve himmet buyursalar, sâbıkan mezkûr keferenin

tasarruflarında olan âhar vilâyetler musâlâha olundukta ellerine verilen ahid-nâmede, mezkûr

vilâyet dâhil olmak ile, şerî’at-i mutahhara mucebince, mezkûr ahid-nâme nakzına azîmet

buyurmalarına mâni’ olur mu beyân buyurula? el-Cevâb: Asla mâni’ olmak ihtimâli yoktur. Pâdişâh-

ı ehl-i İslâm (e’azzallâhu ensârahu) tevâif-i kefere ile sulh eylemeyi ol vakit meşrû’ olur ki, kâffe-i

müslimîne menfa’at ola. Menfa’at olmayıcak asla sulh meşrû’ değildir. Müşâhede olunup müebbed

yahud muvakkat sulh olunduktan sonra, menfaat bu zamanda bozulması enfa’ görülse, elbette

bozmak vâcib ve lâzım olur. Hazret-i Rasûlullah (sallallâhu aleyhi ve sellem) hicret-i nebeviyyenin

altıncı yılında, küffâr-ı Mekke ile on yıl sulh edip, Hazreti Ali (kerremallahu vecheh) müekked

ahidnâme yazıp, muâhede mukarrere kılındıktan sonra, gelecek yıl bozmak enfa’ görülüp, hicretin

sekizinde üzerlerine varıp, Mekke-i Mu’azzama’yı feth buyurmuşlardır. Hazret-i halîfe-i

rabbul’âlemîn �M� �� !=!�� Q)� � FD=p� �� 5 �� 9�� &�)U�8 �'¡ C �> L D�s azîmet-i humâyunlarında,

cenâb-i Risâlet-penâh (sallallâhu aleyhi ve sellem) hazretlerinin sünnet-i şerîflerine iktidâen

buyurmuşlardır. Müstetbi’-i feth-i mübîndir. Bi-‘inâyet-illâhi’l-Meliki’l-Mu’in1351

”.

b- İdarî Maslahatlar

Fetvâlarda idarî yönleri olan meselelerde, ilgili idarî makamın yetkisine atıflarda

bulunulmuştur. İdari yetkili olarak fetvâya mesnet teşkil edenlerin kadılar, vâliler, mâlikü’l-

umûr, zâbıt, sipahiler, ehl-i örf, ehl-i şer’ ve emr-i sultânî olduğu görülmektedir. Şimdi bunları

fetvâlarda geçtiği formlarıyla alfabetik olarak ele alalım.

1350 Şaban, İslâm Hukuk İlminin Esasları, s. 149-153. 1351 Düzdağ, a.g.e., s. 108-109; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 75b-76a.

222

1) Beylerbeyi

Osmanlılar memleketi şimdiki vilâyet usûlüne yakın bir surette eyaletlere ayırmışlar ve

eyaletlerin başına beylerbeyi ünvanını taşıyan askerî ve mülkî salâhiyetleri haiz birer büyük

memur ikame etmişlerdi. Buna göre Beylerbeyi vali demektir1352

.

Fetvâlarda eyalet vâlilerinin yetkileri problem teşkil etmiş, Ebussuûd Efendi de bunları

devlet kurumlarının işleyiş biçimlerine göre cevaplamıştır. Nitekim eyalet maliyesinin

idaresini bizzat yürütmek isteyen Cezâyir-i Arab Beylerbeyi’nin bu davranışı fetvâya konu

olmuş, Ebussuûd Efendi bunun doğru olmadığını çünkü bu gibi mali işlerin idaresinin tayin

edilecek mübâşir aracılığı ile yapılması gerektiğini ifade etmiştir1353

.

Yine eyalet valileri “Serhadde tîmarları olan sipâhilerin sınorı hususunda olan da'vâlarında

zimmîlerin şehâdetlerin kabul edesiz deyû Beylerbeği kâdîye mektûb…” göndererek mahkemelerin

işleyiş biçimlerine müdahele etmek istemiş, ancak Ebussuûd Efendi bu konunun Padişah’a ait

bir konu olduğunu söyleyerek Valilerin bu müdahelelerine fetvâ vermemiştir1354

. Fetvâlarda

valilerin yargının işleyişine müdahele etmelerine cevaz verilmediği gibi, yargı ile ilgili geçici

de olsa atamalarda bulunmalarının da Padişah’ın iznine bağlı olduğu, dolayısıyla bu hususta

da yetkilerinin olmadığı ifade edilmiştir1355

.

2) Bürokratik Evraklar

Ebussuûd Efendi bürokratik evraklarla ilgili fetvâlar da vermiştir. Bu meyanda, genel

olarak “itibar rûznâmeyedir” dedikten sonra1356

, berâttaki bir kayıt ile ruznamedeki bir kaydın

birbirleriyle çelişmesi halinde “rûznâme ile amel olunur, ana göre berât tashîh olunur1357

”

diyerek “rûznâme”yi “berât”a tercih etmiştir.

Rûzname, günlük gelir ve giderlerin yahut olayların kaydına mahsus deftere verilen addır.

İlk zamanlarda “Rûznâme” denildiği halde, sonraları “Rûznamçe” denilmiştir. Muhasebe

kalemi yerinde de kullanılır. Bu defteri tutana “Rûznamçeci” denilirdi. Tanzimat’tan sonra

1352 Pakalın, Tarih Deyimleri, I, 216. 1353 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 83b. 1354 İÜİF, 01, vr. 95b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809, vr. 140a; 585, vr. 251b; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr.

130a. 1355 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 120a. 1356 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 122a. 1357 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 2b.

223

yevmiye defteri adını almış, bu defterleri tutanlara da “Yevmiye kâtibi”, “Muhasebe kâtibi” gibi

adlar verilmiştir1358

.

Berât ise, Arapça bir kelime olup “yazılı kağıt ve mektup” demektir. Bu tabir Osmanlı

Devlet teşkilatında bazı vazife, hizmet ve memuriyetlere tayin edilenlere vazifelerini icrâ

salâhiyetini tevdi etmek üzere, padişahın tuğrası ile verilen mezuniyet veya tayin emirleri

hakkında kullanılan bir ıstılahtır. Berât’a “Biti”, “Berât-ı Şerîf”, “Nişân”, “Nişân-ı şerif” ve

“Hüküm” de denilmektedir1359

.

3) Ehl-i Örf – Ehl-i Şer’

“Ehl-i Örf” tabiri, idare memurları hakkında kullanılır bir tabirdir. Bu tabir daha ziyade

ihtisap ağası gibi kanundan çok idarî tedbirlerle iş gören ve halkın ihtiyaçları ile en çok

alâkadar olanlar hakkında kullanılmaktadır1360

. Osmanlıların klasik döneminde toplum askerî

(yönetenler) ve reâyâ (yönetilenler) denilen iki gruptan meydana geliyor, askerîler de

menşeleri, yetişme tarzları ve üstlendikleri sorumluluklar bakımından ehl-i şer’ ve ehl-i örf

adıyla ikiye ayrılıyordu. Ehl-i şer’, müslüman aile menşeli olan ve genellikle medreselerde

okuyarak icazet aldıktan sonra kazâ, eğitim ve din alanlarında görevlendirilen ulemâ

zümresini; “seyfiye ricâli” de denilen ehl-i örf ise daha çok kul menşeli olan ve Enderûn veya

Acemi Oğlanları Mektebi’nden yetişerek sipahilikten asesbaşılığa, kethüdâlığa ve

sadrazamlığa kadar yükselebilen yöneticileri teşkil ediyordu1361

.

Ebussuûd Efendi, fetvâlarına ehl-i örf ve ehl-i şer’a da atıfta bulunarak, yetki sınırları ve

alanlarına işaret etmiştir. Nitekim narh konusu ile ilgili bir meselede “Narh ahvâline ehl-i örf

karışmaz. Ehl-i şer’ kâdirdir, insâfdan tecâvüz ederlerse1362

” diyerek ehl-i örf ile ehl-i şer’in yetki

alanları ve sınırlarına temas etmiştir.

Halk içerisinde ehl-i örf ile özel ve kişisel ilişkiler kuran, böylece de bir takım

problemlere sebep olan kişiler hakkında Ebussuûd Efendi “Ehl-i örfle ittifak eden âdil olmaz1363

”

fetvâsını vermiş, böylece haksızlığa sebep olacak şartların oluşmasının önüne geçmeye

çalışmıştır.

1358 Pakalın, Tarih Deyimleri, III, 61. 1359 Pakalın, a.g.e., III, 295. 1360 Pakalın, a.g.e., I, 510. 1361 İpşirli, Mehmet, “Ehl-i Örf”, DİA, X, 519. 1362 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 110b. 1363 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 126b.

224

Ehl-i şer’ ile ehl-i örfün idarî yetki ve sınırları ile ilgili olarak ayrıca kafir köylerinde icra

edilen etkinliklerin kontrol ve düzeni1364

, fail-i mechul cinayetler1365

, özel mülkiyete

tecavüz1366

, toplumsal ahlak kurallarının takip ve kontrolu1367

, din hizmetleri1368

, ehl-i örfün

halk ile olan ilişkileri1369

, suçluların hapsi1370

, vakıf hizmetleri1371

, halka yönelik haksız

uygulamalar1372

, zina suçlarının tespit ve cezâlandırılması1373

, ta’zir cezâları1374

, buluntu mallar

ve defineler1375

, kayıp insanlar1376

, aile hukuku –boşama ve sebepleri-1377

, ikrâr1378

, hırsızlık

cezâsı olarak el kesme infazları1379

gibi konularda çeşitli yorumlara yer verilmiştir. Bu

konudaki önemli bir ayrıntı da Ebussuûd Efendi’nin “Nâib hezâr umûr-i örfîyyeye karışır1380

”

diyerek ehl-i örf ile nâiblerin idarî yetkileri arasındaki hiyerarşiye dikkat çekmesidir.

4) Emr-i Sultânî (Kanunnâme /Emir, Ma’rûzât Maddeleri)

Ebussuûd Efendi’nin Osmanlı fetvâ tarihi açısından önemli olan bir yönü de mezhep

içerisindeki farklı görüşler arasında tercihlerde bulunup, bunları padişah onayından geçirerek

kanunlaştırması, böylece de Osmanlı coğrafyasında hukuk birliğini sağlamış olmasıdır.

Ebussuûd Efendi’nin bu çeşit çalışmaları Ma’rûzât metinlerinde yer almaktadır. Bu bölümde

“emr-i sultânî”, “emr olundu” vs. tabirleri ile verilmiş fetvâlara temas edilecektir.

Peygambere sövme1381

, yargı usûlü1382

, nakl-i şehâdet1383

, hazine arazilerinin kullanımı1384

,

gayr-i müslimlerin vasiyyetleri1385

, iskânları1386

, içki satışları1387

, mahkeme şâhitlikleri1388

, kul

1364 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 47a. 1365 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 197b. 1366 Şukka, Slm. Ktp., Fatih, 2419, vr. 19a; Vel-1, vr. 81b. 1367 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 130a; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 69a. 1368 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2867, vr. 56a; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 16a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm.

Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 26a. 1369 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 47b; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 40a, 49b, 178b. 1370 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 148a. 1371 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 104a. 1372 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 39a, 87b; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 51b-52a. 1373 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 71b; 72b. 1374 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 69a. 1375 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 84a. 1376 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 84a. 1377 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 191a. 1378 Fetâvâ Ali Efendi, Slm. Ktp., Esad Ef., 1082, vr. 164a. (Kenar kayıt) 1379 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 71a-b. 1380 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 120a. 1381 İÜİFK., 01, vr. 91b, 92b; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 68b, 69a; MTM, s. 341, 342; Slm. Ktp., Esad Ef.,

3612, vr. 272b-273a; 585, vr. 246b, 247a; 892, vr. 286b, 287b; Düzdağ, a.g.e., s. 102; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 217b, 218a.

225

ve cariye kullanmaları1389

, kilise inşaları1390

ve İstanbul kiliseleri1391

; vakıf tescili1392

, vakıf

mallarının işletilmesi1393

, vakıf mallarının bey’ ve istibdâli1394

, muâmele-i şer’iyye

uygulamaları1395

, müderrislerin ödenekleri1396

, tapu ile tasarruf edilen yerlerin intikalleri1397

,

kadınların âdet günlerinin tespiti1398

, hâkimlerin tayini1399

, kaçkun kullar1400

, Cuma ve bayram

namazlarının idaresi1401

, mescidler1402

, nâib tayinleri1403

, muhtesipler vb. yetkililerin

1382 MTM. s. 346; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 73b, 75a; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809, vr. 139a, 140a;

3612, vr. 275b-276a; 585, vr. 250b, 251a, 252a; Velî b. Yusuf, a.g.e., 95a, 140a-141a; 124a; İÜİFK., 01, vr. 95b.

1383 Düzdağ, a.g.e., s. 135; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 124a. 1384 Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 67a; Slm. Ktp., Esad Ef., 3612, vr. 272a; 585, vr. 245a-b; Velî b. Yusuf,

a.g.e., 27a. 1385 Düzdağ, a.g.e., s. 103. 1386 İÜİFK., 01, vr. 89b; MTM, s. 338; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 66a; Slm. Ktp., Esad Ef., 3612, vr. 271b;

585, vr. 244b; 892, vr. 285b; Düzdağ, a.g.e., s. 95; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 14a; 196b. 1387 Düzdağ, a.g.e., s. 96, Velî b. Yusuf, a.g.e., 70a-b. 1388 İÜİF, 01, vr. 95b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809, vr. 140a; 585, vr. 251b; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr.

130a. 1389 Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 68a; Slm. Ktp., Esad Ef., 3612, vr. 272b; 585, vr. 246b; 892, vr. 286b. 1390 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 78b. 1391 Ebussuûd" Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 78b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3783, vr. 103a; velî-2, vr.

78a. 1392 Mecmûa, Aşir Ef., 270, vr. 72a; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 100a. 1393 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809, vr. 85a; Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2867, vr. 36b. 1394 MTM. s. 344; İÜİFK. 01, vr. 94a; yok, Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 71a; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef.,

3809, vr. 137b; 3612, vr. 274b; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 96b. 1395 İÜİFK., 01, vr. 94a; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809, vr. 138a; 3612, vr. 275a; 585, vr. 249b; Velî b.

Yusuf, a.g.e., vr. 105a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 141b. 1396 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 100b. 1397 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 26a, 28b; SÜİFK., 1762, vr. ; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 67a; Slm. Ktp., Esad

Ef., 3612, vr. 272a; 585, vr. 245a-b 1398 “Hind-i mutallaka otuz dokuz günde üç hayız gördüm deyû yemîn eylese tasdîk olunur mi? beyân

buyurulub müsab oluna. el-Cevâb: Altmış gün geçmeyince tasdîk olunmaz, otuz dokuzda üç hayız eğerçi mümkindir ğâyet ba’iddir ve nadirdir. Ana hükm-i şer’i bina olunmaz. Emr sultani dahi sadır olmuşdur. Ketebehu Ebussuûd el-Hakir ufiye anhu” (Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 59a; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3729, vr. 124a)

1399 Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 73a; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809, vr. 138b-139a; 3612, vr. 275b; 585, vr. 250b; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 120a.

1400 MTM. s. 343; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 70b; İÜİFK. 01, vr. 93b; Slm. Ktp., Esad Ef., 3612, vr. 273b-274a; 585, vr. 248a; 892, vr. 288a; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 81a.

1401 İÜİFK., 01, vr. 95a, 89b; MTM, s. 338, 339; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 66b; Slm. Ktp., Esad Ef., 585, vr. 244b, 245a; 3612, vr. 271b; 892, vr. 285b; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 12a; Düzdağ, a.g.e., s. 97; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 21b.

1402 İÜİFK., 01, vr. 89a; MTM, s. 338, 339; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 66a; Slm. Ktp., Esad Ef., 3612, vr. 271b, 271b-272a; 585, vr. 244b, 245a; 892, vr. 285b; Düzdağ, a.g.e., s. 73; Velî b. Yusuf, a.g.e., 14a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 14a-b, 26b; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 66b.

1403 MTM. s. 345; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 72b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809, vr. 138b; 585, vr. 250a.

226

problemleri1404

ile cami inşâsı gibi1405

konularında emr-i sultânî’ye atıfta bulunarak fetvâ

verilmiştir. Bunun yanında vergi meseleleri1406

, nikâh (resmi ve dinî nikâh, gizli evlilik) 1407

,

zina (lûtilik) cezâsı olarak katil1408

, evli çiftlerin iskân problemleri1409

, kısmet-i şer’iyye

(ganimetlerin taksimi) 1410 , fail-i meçhul cinayetler1411

, idam cezâları (zındıklarla ilgili kararlar) 1412

gibi konuların da imam (padişah) iznine bağlı hususlar olduğu ifade edilmiştir.

Yine özellikle, hakemlik konusunda “tahkîm memnû'dur1413

”, mezhep uygulamasında “Bu

diyârda Şâfi'i olmaz, memnû'dur1414

” diyerek kanuna atıfta bulunmuştur.

Bir diğer fetvâda “Kânûn-i Pâdişâhî kadîm ise icrâ olunmak gerek1415

” denilerek, kanunların

bağlayıcılığında “kadîm” olmanın önemine işaret ettiği gibi padişahların yasama yetkileri

hakkında da “Nâ meşrû nesneye emr-i sultânî olmaz1416” hükmünü Ma’rûzât maddeleri arasında

zikretmiştir.

Yargı kararlarında kadıların, padişah hükümlerine riayetleri şart koşulmuş, aksine hareket

eden kadılarla ilgili olarak “Pâdişâh re’ysiz, şerîat-i şerîfeye muhalif yazılmış ise, hakîkat-i hâli

der-i devlete arz etmek lâzımdır1417

” denilmiştir.

5) İhtisâb

İhtisap, “terkedildiği zahir olan maruf ile emreylemek, irtikâp edildiği görülen münkerden

nehy eylemek vazifesi” hakkında kullanılır bir tabirdir. Bu vazife uhdesine tevdi edilene 1404 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 123b-124a. 1405 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 11b; Düzdağ, a.g.e., s. 74; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241,

vr. 21b, 22a-b, 29a. 1406 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 27b, 78a, 96a; Düzdağ, a.g.e., s. 107 1407 İÜİFK., 01, vr. 95a; MTM, s. 340; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 67b; Slm. Ktp., Esad Ef., 3612, vr. 272a;

585, vr. 245b; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 37b; Düzdağ, a.g.e., s. 37; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 37a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 46a-b.

1408 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 96b, 84b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3406, vr. 49b. 1409 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 40b. 1410 İÜİFK., 01, vr. 91a; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 68a;, MTM, s. 341; Slm. Ktp., Esad Ef., 3612, vr. 272b;

585, vr. 246b; 892, vr. 286b. 1411 MTM. s. 347; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 76a; İÜİFK., 01, vr. 96b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809,

vr. 141a; 585, vr. 252b; 3425, vr. 181b. 1412 MTM, s. 342; İÜİFK, 01, vr. 92b; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 69a; Slm. Ktp., Esad Ef., 585, vr. 247a,

892, vr. 287b; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 218a. 1413 Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 72b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809, vr. 138a; 3612, vr. 275a; 585, vr.

250a; 892, vr. 289b. 1414 İÜİFK., 01, vr. 91a; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 68a; Slm. Ktp., Esad Ef., 3612, vr. 272b; Slm. Ktp.,

Esad Ef., 585, vr. 246a; 892, vr. 286a; Düzdağ, a.g.e., s. 138; bazı farklılıklarla Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 47b.

1415 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 27a. 1416 İÜİFK., 01, vr. 95a; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 130b; Düzdağ, a.g.e., s., 98. 1417 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 121a.

227

“muhtesip” denir. Osmanlılarda bu vazife sahibine “ihtisap ağası”, “ihtisâp emini”, “ihtisâp

nâzırı” en sonra da bazı değişikliklerle “şehremini” denilmiştir. Muhtesip veya ihtisap ağası

belediye işleriyle meşgul bir memurdur. Yalnız aralarında şu fark vardır: Kadı bir davada

ancak beyyine ile hükmettiği halde muhtesip delil ve ispat istemeksizin örfî ve idarî surette de

hükmedebilirdi. Bir de kadı, mülkiye ve belediye işlerinin hemen hepsiyle beraber asayiş ve

inzibata da baktığı halde, muhtesip bilhassa Osmanlı teşkilatında yalnız belediye zabıtası ile

meşgul olurdu. İhtisap ağası bu gibi hususlarda âdeta kadının icrâ memuru sayılırdı”1418

.

Ebussuûd Efendi bazı fetvâlarında ihtisab prensibine dayalı fetvâlar vermiştir. Daha çok

toplumdaki kötülüklerin engellenmesi ile ilgili meselelerde gündeme gelen bir fetvâda, “Min

ba’din kefere hamr bey’ eylemesin deyû emr-i şerîf vârid olup, kâdı nidâ ettirip, kefereye defaatle

tenbih olunduktan sonra, mel’unlar mütenebbih olmayıp, âdetleri üzerine gîr ü meyhânelerine şarab

kurup zalemeye bey’ ederler iken” denilerek gayr-i müslimlerin içki yasağına karşı davranışları

gündeme getirilmiş, ardından bu duruma müdahale edenlerin “cemâat-i müslimînden nice

kimse” olduğu kaydedildikden sonra, “meyhânelerine girip, fıçıların paralayıp hamrların dökseler”

diyerek yaptıkları icraata yer verilmiştir. “Zamân lâzım olur mu?” şeklinde ki soruya cevap

olarak “İhtisâben etmişler, lâzım olmaz. Fıçılarının dahi zamânı lâzım değildir1419

” denilerek fetvâsı

verildikden sonra, verilen fetvâ ile ilgili bir değerlendirmede bulunulmuştur. O da, fıkıh

kitaplarındaki gasb konusu ile kerâhiyet konusundaki görüşlerin çelişmesidir. Ebussuûd

Efendi bunlardan Kerahiyet bahsinde geçen fetvâyı tercih ettiğini ifade etmiştir: “Âmme-i

kütüb-i fıkhiyyede Kitab-ı Gasb’da zamânları mı mesturdur, vülat ana binaen tazmine tasaddiden

ihtiraz edeler. Mesele-i adem-i zaman Kitâb-ı Kerahiyet’de mastûrdur1420

”.

6) Kadılar

Kadılarla ilgili olarak, cemaatden bazıları ile sosyal problemi olan cami imamlarının

imamlık yapıp yapamayacakları ile ilgili bir soruya, konunun mahkemeyi ilgilendirdiği,

dolayısı ile bu konuda mahkemenin vereceği kararın önemli olduğu belirtilmiştir1421

. Bunun

yanında ta’zir cezâları1422

, vakıfların tescili1423

, vakıfların idaresi1424

, para vakıfları1425

, vakıf

1418 Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri, II, 40. 1419 Düzdağ, a.g.e., s. 96; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 70a-b. 1420 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 70a-b. 1421 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 9b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 113a; 241, vr. 17b. 1422 Düzdağ, a.g.e., s. 65; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 69a.

1423 İÜİFK. 01, vr. 93b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809, vr. 137a-b; 3612, vr. 274a; 892, vr. 288b. 1424 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 86b. 1425 İÜİFK. 01, vr. 93b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809, vr. 137a; 3612, vr. 274a; 585, vr. 248b; 892, vr.

288b; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 87b-88a.

228

malların bey u istibdâli1426

, vakıflarda mütevellî-kadı ilişkisi1427

, mahalli idareler1428

, nâib

tayinleri1429

, toplumsal ahlaki konular1430

, genel yargı konuları1431

, tazmînât davaları1432

, aile

hukukundan nafaka1433

ve talâk1434

, yeminle ilgili meseleler1435

, alacak-verecek ilişkileri1436

,

köle hukuku1437

, kefalet1438

, ehl-i örf uygulamaları1439

, nezir alacak-verecekleri1440

, kaybolan

insanların malları1441

, cariyelerin evlilikleri1442

, evlilikte kadı tescili1443

, mürtedlerin malları1444

,

ortaklıklar1445

, buluntu mallar1446

, buluntu çocuklar1447

, buluntu hayvanlar1448

, kaçkun kullar1449

,

katillerle ilgili konular1450

, yetimler1451

, miras mallarının taksimi1452

, yargıda mezhep

1426 MTM. s. 344; İÜİFK. 01, vr. 94a; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 71a; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809,

vr. 137b; Slm. Ktp., Esad Ef., 3612, vr. 274b; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 96b. 1427 Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 71b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809, vr. 137b; 3612, vr. 274b; 585, vr.

249a; 892, vr. 289a. 1428 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 71a. 1429 Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 73a; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809, vr. 138b-139a; 3612, vr. 275b;

585, vr. 250b; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 120a. 1430 Vel-1, vr. 81b. 1431 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 83a. 1432 MTM. s. 346; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 75a; İÜİFK., 01, vr. 96a; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809,

vr. 140b; 3612, vr. 277a; 585, vr. 252a; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 177b, 182a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 134a.

1433 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 53a. 1434 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 67a. 1435 Fetâvâ-yı Üskûbî, Slm. Ktp., Esad Ef., 1094, vr. 62b (Kenar not). 1436 Düzdağ, a.g.e., s. 66 1437 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 173a. 1438 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 67a. 1439 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 72a. 1440 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 67a. 1441 MTM. s. 343; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 70b; İÜİFK. 01, vr. 93b; Slm. Ktp., Esad Ef., 3612, vr. 274a;

585, vr. 248a; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 82b. 1442 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 44b, 47a, 63b. 1443 İÜİFK., 01, vr. 95a; MTM, s. 339; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 67b; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 37b; Slm.

Ktp., Esad Ef., 3612, vr. 272a; 585, vr. 245b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 46b-47a.

1444 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 175a-b. 1445 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 86a. 1446 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 80b. 1447 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 80b. 1448 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 80b. 1449 MTM. s. 343; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 70b; İÜİFK. 01, vr. 93b; Slm. Ktp., Esad Ef., 3612, vr. 273b-

274a; 585, vr. 248a; 892, vr. 288a; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 81a. 1450 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 206b. 1451 Velî b. Yusuf, a.g.e., 76a-b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 124b-125a. 1452 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 82b-83a.

229

uygulaması1453

, yargıda şâhitlik1454

, hâkimlerin mahkeme masrafları1455

, mahkemeler arası davâ

nakli1456

, askerlerle ile meseleler1457

, vasîler1458

, hibe1459

, mîrî arazilerin idaresi1460

, öşür ve haraç

arazilerinin idaresi1461

, din değiştirmeler1462

, gayr-i Müslimlerin mal taksimleri1463

, peygambere

sövme davasının ispatı1464

gibi konularda hâkimin görüşüne göre hareket edilmesi gerektiği

ifade edilmiştir.

7) Sipahiler

Sipahi, Osmanlı askerlik teşkilatında timar namıyla öşür ve rüsumunu aldıkları araziye

mukabil harp zamanlarında kendi hayvanları ve kanunen götürmeğe mecbur oldukları

cebelûleri ile birlikte sefere iştirak eden bir sınıf süvari askerine verilen addır. Bunlar

akıncılık, çapulculuk ve karakol hizmetlerini ifa ederler ve düşman karşısında piyadelerin

muhafazasını temin ettikleri gibi icabında hücum işlerini de yaparlardı1465

.

Mîrî arazilerin idaresinden de sorumlu olan sipahilerle ilgili bir fetvâ şöyledir: “Zeyd

tahsîl-i ilimde iken bazı kimesnelere tasarrufunu ısmarlayub gittügi mîrî yerin üzerine Amr ev binâ

eylese Zeyd hâzır oldukda evi kal' ettirmeğe kâdir olur mi? el-Cevâb: Re'y-i sipâhî ile olur. Zararın

sâbit olıcak. Ebussuûd. Bu sûretde zikr olan yeri Zeyd benimdir deyû da'vâsın edüb Amr benimdür

deyû da'vâ eyleseler kankisinin beyyinesi evlâdır? el-Cevâb: Hâric beyyinesi evlâdır. Amma sipâhî

huzûrunda da'vâ olunur1466

”.

1453 MTM. s. 345; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 72b; İÜİFK., 01, vr. 94b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809,

vr. 138b; 3612, vr. 275a-b; 585, vr. 250a; 892, vr. 289b. 1454 MTM. s. 345; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 73b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809, vr. 139b; 3612, vr.

276a. 1455 Mecmûatü’l-Fıkıh, Slm. Ktp., Esad Ef. 943, vr. 132a. 1456 Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 72b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809, vr. 138b; 3612, vr. 275a; 585, vr.

250a; 892, vr. 289b. 1457 Slm. Ktp., Esad Ef., 585, vr. 251a. 1458 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 211b-212a. 1459 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 160a. 1460 Düzdağ, a.g.e., s. 167; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 31a. 1461 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 30a-b; Bazı farklılıklarla Slm. Ktp., Esad Ef., 3341, vr. 168b; 170b; 3762, vr. 5a. 1462 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 217a. 1463 MTM. s. 346; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 74a; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809, vr. 140a; 3612, vr.

276b; 585, vr. 251b. 1464 MTM, s. 342; İÜİFK. 01, vr. 93a; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 69b; Slm. Ktp., Esad Ef., 585, vr. 247a;

892, vr. 287a. 1465 Pakalın, Tarih Deyimleri, III, 230. 1466 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 26a.

230

8) Vülât

Fetvâlarda “Vâlî” kelimesinin çoğulu olan “vülât” tabiri geçmekte, ancak bundan ne

kastedildiği hakkında bir açıklamaya rastlanmamaktadır. Fetvâlarda bir cinayet olayının

ispatında, mezheplerin görüşlerinden biri ile amel konusunda vülâtın yetkili olduğu1467

kaydedildiği gibi, emredlerle ilgili davalarda1468

, cinayet davalarının ispatında1469

, şâhitlerin

tezkiyesinde1470

, haneye tecavüz ile bağlantılı bir cinayet olayının ispatında mezhep

görüşlerinden biri ile amel etme konusunda1471

da vülâtın yetkili olduğuna vurgu yapılmıştır.

9) Zâbit

Zâbit, diğer bir adıyla zabtiye, zabıta işleriyle alâkalı askerî teşekkül hakkında kullanılır

bir tabirdir. Eskiden zâbıta işleri İstanbul’da yeniçeri ağalarıyla, kaptanpaşalar,

bostancıbaşılar, taşralarda beylerbeyiler, sancak beyleri ve mütesellimler tarafından

görülürken, Tanzimattan sonra zabtiye teşkilatı vücuda getirilmiş ve ondan sonra zâbıta işleri

bu teşekkül tarafından görülmüş, bunu polis teşkilatı takip etmiştir1472

.

Fetvâlarda bir miras intikalinde “emr-i zâbit”e1473

atıfta bulunulmuştur: “Zeyd-i gâibin

ecânibinden ve akrabasından bazı kimesnelerin yedlerinde koduği olan ve bazı müteveffâdan kalan

hisse-i mevkûfesin evliyası var iken beytü’l-mal emini zabta kâdir olur mi? el-Cevâb: Bazı

kimesnelere koyub gittügi emvâle asla emin-i beytü’l-mal dahle kâdir değildir. Mûrisinden kalan

hissesini emr-i zâbit ile kâdirdir1474

”.

c- Sosyal-Hukuki Maslahatlar

Sosyal-hukuki maslahat (enfa’) olarak tespit edebildiğimiz fetvâların vakıflar ve çocuklar

ile ilgili olduğunu görmekteyiz.

Vakıflar konusundaki problem vakıf mallarının işletilmesi hususunda olmuş, çözüm

olarak “Mütevellîlerin ve hâkimlerin vakıflar hakkındaki tasarrufları maslahata menuttur.

Binaenaleyh maslahata muhalif hareketleri sahih olmaz”. “Vakıflar hakkında enfa’ olan ile fetvâ

1467 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 208a. 1468 Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 74b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809, vr. 140a; 3612, vr. 276b; Fetâvâ-yı

Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 143a; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 143a. 1469 MTM, s. 347; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 77b; İÜİFK. 01, vr. 97a; Slm. Ktp., Esad Ef., 585, vr. 254a. 1470 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 127b. 1471 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 207b-208a. 1472 Pakalın, Tarih Deyimleri, III, 644. 1473 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 83a. 1474 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 83a.

231

verilir”1475

denilerek vakıf mallarındaki tasarruflarda vakfın faydasının gözetilmesi istenmiş ve

bu yöndeki uygulamalara cevaz verilmiştir1476

. Vakıf mallarına ihanet sayılacak davranışlar

mütevellîlerin azil sebebi sayılmış, vakıf arazilere vakıf şartlarına aykırı biçimde dikilmiş olan

ağaçların önce sökülmesi istenmiş, sökülmemesi vakıf için daha faydalı ise ecr-i misli ile satın

alınması uygun görülmüş, vakfiyeye aykırı uygulamada vakfın uğradığı zarar mütevellîye

tazmin ettirilmiştir1477

”.

Sağîr çocuklar ile ilgili fetvâ da şöyledir: “Hind yedi yaşında olan oğlunu beş yıl Amr’a

şakirdliğe verse Amr oğlunu İstanbul’a getürüb san’at öğredürken Bekr mücerred ‘akrabasındanın’

demek ile oğlunu Amr’ın yanından almağa kâdir olur mi? el-Cevâb: Sağîre almak enfa’ ise ra’y-i

hâkimle alur1478

”.

Gerek vakıf gerekse küçüklerin hükümleri gibi kamuyu ilgilendiren meselelerde uyulması

gereken kural Mecelle’de şu şekilde ifadesini bulmuştur: “Raiyye yani tebe’a üzerine tasarruf

maslahata menuttur1479

”. Başkası adına hareket eden her kesin, adına tasarrufta bulunduğu

kişinin maslahatına riayet etmesi zorunludur. Devlet başkanlığı, yargı, vasiyyet gibi bütün

faaliyetlerde bu prensip geçerlidir1480

. Ebussuûd Efendi’nin de fetvâlarında bu prensibe riayet

ettiği görülmektedir.

7- Örf

Fetvâ usûl kaynaklarında bir ülkenin örf ve âdetlerini bilmeyen müftülerin yemin, ikrâr

vb. sözle ilgili meselelerde fetvâ vermelerinin câiz olmayacağı ifade edilmiştir. Gerekçe

olarak da söylenen sözün o beldede hangi manaya geldiğini bilmemenin hataya sebep olacağı

üzerinde durulmuştur1481

.

1475 Bilmen, Hukûk-i İslâmiye, IV, 344. 1476 “Ashâb-ı hayrâttan Hind’in bazı evkâfı nukûd olup, “Mâdemki hayatta ola, tebdîl ve tağyîre kâdire

olmaya” deyû vakfiyyesinde kaydettirip, lâkin mütevellî şart-ı vâkıfa riâyet etmeyip, müflise ve tahsili mümkün olmaz yerlere verip, ve medyûnların Bazı âhar yerde bulunmağla her sene tecdîd-i akid müyesser olmayıp, cânib-i vakfa küllî gadr ve zarar olmak mukarrer olup, akâra tebdîl olunmak vakfa enfa’ olmağın, “nukûdü tahsîl edip bir miktarına akâr alınıp, bâkîsine münâsip düştükçe alına” deyû şart edip, cümle akâra tebdîl etmeğe kâdir olur mu? el-Cevâb: Kâdirdir. Ebussuûd” (Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 97a; Düzdağ, a.g.e., s. 76)

1477 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 172b. 1478 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 170a. 1479 Mecelle, 58. md. 1480 Ali Ahmed en-Nedvî, Mevsûa’tü’l-kavâid-i ve’z-zavâbıtı’l-fıkhiyye, Riyad, 1999, I, 496. 1481 İbnü’s-Salâh, el-Fetvâ, s. 134; en-Nevevi, Âdâbü’l-fetvâ., s. 136; Karafi, Tenbîhât, s. 247; İbn Hamdân,

Sıfatü’l-fetvâ, s. 296.

232

Fıkıh usûl kaynaklarında örf kavramı, “insanların yapageldikleri ve alışkanlık haline

getirdikleri söz ve fiiller” olarak tanımlanmıştır1482

. Bir örfün geçerli olabilmesi için şer’î

delillere aykırı, helâlı haram ya da haramı helâl kılıcı olmaması gerekir1483

. Aynı şekilde

sürekli ya da genelde geçerli olması, hukukî problemden önce var olmuş olması da

gereklidir1484

. Örf, sözlü olabileceği gibi, fiili de olabilir. Aynı şekilde ülkenin ya da ülkelerin

bütününde geçerli genel örf olabileceği gibi belirli meslek gruplarına has özel örf de

olabilir1485

.

Ebussuûd Efendi, fetvâlarında örf ile şer’in arasındaki farklara da dikkat çekmiş, örfî olan

ile şer’î olanı birbirinden ayrı değerlendirmiştir. Örneğin, bac vergisi ile ilgili olarak “Şer'-i

şerîfe bâcın alâkası yokdur1486

” diyerek İslâm hukukunda bac vergisini âmir bir hüküm

bulunmadığını ifade ettiktden sonra, İslâm hukukunun belirlediği vergi hakkında “Şer'le

mütevellînin hükmi yerden hâsıl olana geçer1487

” açıklamasını yapmıştır.

Fetvâlarında örf ve âdetlere “mu’tâd”, “i’tiyâd”, “edili gelmiş”, “kadîm”, “hilâf-ı ma’rûf”,

“olınagelmiş”, “ıstıshâb”, “ma’rûf”, “mütevâtir”, “me’lûf”, gibi tabirlerle yer verilmiştir.

Ebussuûd Efendi fetvâlarında örfün yoğun tartışıldığı konu para vakıflarıdır. Konu ile

ilgili görüşlerini Ebussuûd Efendi en geniş biçimiyle “Mevkifu’l-ukûl fî vakfi’l-menkûl1488

” adlı

risâlesinde dile getirmiştir. Burada konu ile ilgili fetvâlar genel örf ve özel örf başlıkları

altında tasnif edilip, bazı tespitlerde bulunmakla yetinilecektir.

a- Genel Örf (Örf-i Amm)

Genel örf, “vâzı’ı müteayyin ve tâife-i mahsûsaya müstenid bulunmayan cemâat-i kesîrenin

örfüdür”. Genel örfün muteber olmasında ihtilaf yoktur1489

. Fıkıhçılar, Sahâbe-i kirâmdan

zamanınıza kadar ümmetin uyguladığı, müctehidlerin kabul ederek, kıyasa aykırı olsa bile

amel ettikleri, hakkında nas vârid ve delil kâim olmayan konulardaki bu örfün icmâ’

1482 Hallâf, İlm-u usûli’l-fıkh, s. 99. 1483 Hallâf, a.g.e., s. 100. 1484 Zeydan, Abdülkerim, el-Medhal li dirâseti’ş-Şerîati’l-İslâmiye, Beyrut, 2001, s. 85. 1485 Zeydan, el-Medhal, s. 172-173. 1486 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 24a; Düzdağ, a.g.e., s. 170 1487 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 24a. 1488 Kâtip Çelebî, Keşfuzzunûn, II, 1910; Slm. Ktp. Yeni Cami, 376, vr. 42b-58b. 1489 Ali Haydar, Dürerü’l-hükkâm, I, 95.

233

kapsamında değerlendirilmesi gerektiğini söylemişlerdir. Böylesi bir örfü, “vaz’-ı kadîm

(köklü gelenek)” olarak değerlendirenler de olmuştur1490

.

1) Sahâbe Geleneği

Sahâbe geleneği, fıkıh usûl kaynaklarındaki ifadesi ile “kavl-i sahâbî” konusunda,

usûlcüler farklı yorumlarda bulunmuş, değişik tavırlar sergilemişlerdir.

Usûlcüler önce sahabî tanımı üzerinde durmuşlardır. Usûlcülerin çoğunluğuna göre

sahâbî, Hz. Peygamber'e yetişmiş, ona imân etmiş ve örfen "arkadaş" diye anılabilecek ölçüde

uzun süre onunla birlikte bulunmuş kimseye denir1491.

Sahâbî kavlinin, re'y ve içtihad ile kavranamayacak bir konuda olması halinde, bunun

kaynak olduğunu ve ona göre amel etmek gerektiğini bütün bilginler ihtilafsız kabul ederler.

Zira böyle bir durumda ilk ihtimal, sahâbî kavlinin Hz. Peygamber'den duyulan bir bilgiye

dayanmış olmasıdır. O halde bu bir nevi Sünnet sayılır. Sünnet ise bütün müslümanların

ittifak ile, şer'î hüccetlerin en kuvvetlilerindendir. Yine bilginler fikirbirliği etmişlerdir ki, bir

sahabînin kavli diğer Sahâbe müctehidleri için bağlayıcı olamaz. Çünkü onlar birçok

meselede ihtilâf etmişler, birbirlerinden farklı görüşlere sahip olmuşlardır. Eğer birisinin

kavli, diğer müctehid sahabîlere karşı hüccet teşkil etse idi, böyle bir ihtilâf câiz olmazdı.

Esasen bilginlerin bu konuda ihtlâf ettikleri nokta re'y ve ictihada dayanan sahâbî kavlinin,

sahâbeden sonra gelen nesiller için bağlayıcı bir kaynak teşkil edip etmeyeceği hususudur.

İmam Şâfiî'ye göre kaynak sayılmaz. Sonraki Hanefî bilginler ile Şâfıî ve Mâlikilerden bir

gurup ve kelâmcıların çoğunluğu da bu görüşü seçmişlerdir1492

.

Sahabi yorumu ve uygulamaları, Ebussuûd Efendi fetvâlarında yer alan konulardan

olmuştur. Bunlardan kimilerini doğrudan nakil ile verirken, kimilerinde de yorum ve tercihte

bulunmuştur. Bir deniz savaşında –ki muhtemelen bu Kıbrıs savaşıdır- donanmaya yardım

konusundaki bir fetvâda ashâb-ı kiramın Allah yolunda mallarıyla cihad etmeleri örnek

verilmiş, bu meyanda Hz. Osman (r.a.), Abdurrahman b. Avf ve Ebû Ukayl ismen anıldıkdan

sonra sahâbenin genelinin aynı hassasiyette olduğu ifade edilerek, malla cihada teşvikte örnek

olarak zikredilmişlerdir1493

.

1490 Ali Haydar, Dürerü’l-hükkâm, I, 93-94. 1491 Şaban, İslâm Hukuk İlminin Esasları, s. 184. 1492 Şaban, a.g.e., s. 184-185. 1493 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 75a-b.

234

Toprak hukuku, ta’zîr suç ve cezâlarında Hz. Ömer’in (r.a.) yorum ve uygulamalarına yer

verdiği görülmektedir. İlgili fetvâlar şöyledir: “Diyâr-ı Şâm’ın ve Haleb’in arâzî-i öşriyye midir

harâciyye midir? el-Cevâb: Harâciyyedir. Ömer radıyallâhu anh vaz buyurmuşlardır. Eğerçi Kuds-i

Şerîf ve sâir bilâd-ı Şâmiyye kendüler sulhan feth etmişlerdir ammâ arâzîsi sonra emrin ile Ebû

Ubeyde b. Cerrâh ve Hâlid b. Velîd ve Şurahbîl b. Hasan ve Yezîd b. Süfyân radıyallâhu Teâlâ anhu

bir eliyle anveten ve kahren feth olunmuşdur. Harâc vaz olunmuşdur. Ebussuûd1494

.

“Zeyd, şair ve sulehadan bazı kimesneleri elfâz-ı kabîha ile hicv etmeği âdet edinse Zeyd’e ne

lâzım olur, beyân buyurula. el-Cevâb: hâkim-i şer’-i şerîf ta’zir-i belîğdan sonra tevbe ve salâhı

zahir olınca zindandan çıkarmamak lâzımdır. Emîru’l-mü’minîn Ömer b. Hattâb radıyallahu anhu

hazreti asrında Hutay’e derler idi bir şair-i meşhûr var idi, böyle etdügi içün ta’zir-i şedîdden sonra

habs-i medîd buyurub, tamam tevbe ve salâhı zahir olmayınca ıtlak buyurmamışlardır.

Ebussuûd.1495

“Zeyd, ulemâdan Amr’ı hicv edüb hakkında na makul kelimat söylese ne lâzım olur? el-Cevâb:

Kifâyet ederse evvela ta’zîr-i şedîd lâzımdır, ve illa Hazret-i Ömer radıyallahu anh Hutay'e etdügi

habs dahî lâzımdır. Ebussuûd. el-Cevâb: Ta’zir-i şedîdden sonra zindana ilka olunub, tevbesi ve

salâhı zahir olmayınca ihrac olunmamak lâzımdır. Hazret-i Ömer b. el-Hattâb radıyallahu anh

Hutaye’yi meşâhir-i şuarâ-i İslâmiyyeden iken, şi’rinde bazı kimesnelere taarruz etmeğin, ta’zîr ve

habs edüb, habsden tevbesi zahir olmayınca ıtlak etmemişdir. Ebussuûd1496

.

Görüşlerine yer verilen diğer önemli bir sahâbe Hz. Ali’dir (r.a.). Nitekim Kızılbaşlarla

savaş konusunda Hz. Ali’nin haricilerle savaşı1497

, müçtehidlerin ictihadlarında yanılmalarında

Hz. Ali (r.a.) ile Hz. Muâviye (r.a.) arasındaki problem1498

, hırsızlık suçu tespiti1499

gibi

konularda Hz. Ali’nin (r.a.) görüş ve uygulamalarını esas alarak fetvâ vermiştir.

Satranç oyunu ile ilgili olarak da Hz. Ali’nin (r.a.) söz ve tavrı nakledildikten sonra tavır

olarak farklı bir üslup tavsiyesinde bulunulmuştur. İlgili fetvâ şöyledir: “Amr, Zeyd’e “Hınzır eti

yiyen oruç tutar mı” dese, Zeyd de “Hınzır eti yiyen kimdir” dedikte, Amr “Sen yâ hınzır eti

yemişsin yâ satranc oynamışsın” dese ne lâzım olur? el-Cevâb: Eğerçi Hazret-i Ali (kerremallahu

vecheh) bir kere bunlar gibi oynayan tâife gördükte,’abede-i esnâm hakkında vârid olan �@y �� FB` �

��E � i 1�� ;� âyet-i kerimesini okumuşlardır. Amma mehmâ emken rıfkla nasîhat etmek evlâdır

1500“.

1494 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 31b. 1495 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 221a; Düzdağ, a.g.e., s. 181. 1496 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 215b. 1497 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 223a-b. 1498 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3677, vr. 144b. 1499 Düzdağ, a.g.e., s. 149; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 72b. 1500 Düzdağ, a.g.e., s. 200

235

Esrar ve eroin ile ilgili bir fetvâda yine onun görüşüne atıfta bulunulmuştur: “Zeyd esrâr

eküb, biçüb, bey' edüb, akçesin zekât yerine vermek câiz olur mu? el-Cevâb: Kemâ kâle Aliyyün

kerremellâhu vechehû kavlin “lâ teznî ve tesaddek1501

”.

İbn Ömer’in (r.a.) görüşüne göre verilen bir fetvâ da şöyledir: “Lihyenin kabzadan ziyâdesin

kesmek sünnet midir? el-Cevâb: İbn Ömer radıyallahu amhuma ederdi, Rasûlullâh sallellâhu aleyhi

ve selem hazretlerinden ele nakl ederler, amma dahî ziyâde olmakda nesne yokdur, katı çok uzun

olmayıcak. Ebussuûd1502

.

2) Sâlihlerin / Ekâbir-i Selef’in Âdetleri

Sâlihlerin âdetlerinin fıkhî yorumlarda delil olması konusuna, fıkıh usûlü kaynaklarında

rastlanmamaktadır. Ancak konuya temel teşkil edecek rivâyetler de yok değildir. Nitekim İbn

Mes’ud’dan nakledilen bir rivâyet şöyledir: “Bir gün kendisine aşırı soru sorulmuştu. O şöyle

dedi: Bir zamanlar biz hiçbir konuda hükmetmezdik. Şimdi o günlerde değiliz. İşte

görüyorsunuz Allah Teâlâ bizi ne günlere getirdi. Bundan sonra kime bir şey sorulursa o,

hemen Allah’ın kitabında bulduğu delil ile hükmetsin. Sorulan soru hakkında Allah’ın kitabı

ve Rasulullah’ın (s.a.v.) sünnetinde bir şey bulamaz ise o zaman sâlihlerin verdiği hükümlerle

hükmetsin. Allah’ın kitabı, Rasulullah’ın (s.a.v.) sünneti ve sâlihlerden bir nakil bulamazsa o

zaman kendi yorumunu yapsın. Ancak ‘bana göre, ben korkuyorum’ demesin. Çünkü helâl ve

haram açıktır. Bunların arasında helâl ve haramlık şüphesi olan şeyler olur. Şüpheli

olandansa, şüphesiz olana yönel”1503

.

Diğer bir rivâyet Hz. Ömer’in (r.a.), Şureyh’e yazdığı mektuptur. Bu mektubun bazı

rivâyetlerinde bu hususa temas edilmiştir ki, birisi şöyledir: “Sana çözmek zorunda olduğun

bir konu arzolunursa, derhal Allah’ın kitabına bak ve onunla hükmet. Orada bulamazsan o

zaman Rasulullah’ın (s.a.v.) sünnetine bak. Orada da bulamazsan sâlihlerin ve adil imamların

verdikleri hükümlerle hükmet. Burada da bir şey bulamazsan o zaman muhayyersin. Dilersen

kendi görüşün ile ictihad et, istersen benimle istişare et. Benimle istişare etmenin senin için en

hayırlı olduğunu da ayrıca belirtmek isterim. Selam.1504

”

Ebussuûd Efendi fetvâlarında sâlihlerin âdetlerini de kaynak olarak kullanmıştır. Nitekim

“Akşam namazından sonra secde âyetin okuyub nâ mahalle namaz kılmak sünnet midir?”

1501 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 23a. 1502 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 184b; Düzdağ, a.g.e., s. 184 1503 Hatib el-Bağdadi, el-Fakîh ve’l-mütefakkîh, Kahire, 1977, s. 305-306. 1504 İbn Kayyım el-Cevziyye, İ’lamu’l-Muvakkıîn, (thk. Beşir Muhammed UYUN), Dımaşk, 2000, I, 84.

236

şeklindeki bir soruya “Sünnet değildir, bazı sulehânın âdetîdir1505

” diyerek cevâz vermiştir.

Bunun yanında kakül koymak gibi kılık kıyafet1506

konularında sâlihlerin âdetlerine atıfta

bulunulmuş, cami görevlilerinden şikayet ve azl talepleri konusunda “mahallenin sulehâsı

istikrah edicek1507

” diyerek bu konuda sâlihlerin tanıklık ve tavırları esas alınmıştır.

Sâlihlerin âdetleri gibi, Ebussuûd Efendi’nin itibar ettiği diğer bir önemli kaynak “ekâbir-i

selef”in davranışlarıdır. Nitekim o, sesli zikirle ilgili bir fetvâsında sesli zikrin mekrûhluğu

üzerinde durduktan sonra, okunan “$�w � 3B� P2 kM8 � ,M� � "��> � $�� F" M� �nA �� kM8” (Kullarını

ölüme boyun eğdiren ve sonsuzluğu zatına tahsis eden Allah noksan sıfatlardan münezzehdir.

Hiç ölmeyen, sonsuza dek diri olan Allah ne yücedir) duası ile ilgili olarak “ekâbir-i seleften

menkûldür1508

” diyerek duayı tasvib etmiştir.

3) Vaz’-ı Kadîm vb. Tabirler

Daha çok gündelik hayat ve iktisadi ilişkilerde vurgu yapılan “vaz-ı kadîm” tabiri

“eskidenberi var olan, uygulanagelen” manasında bir tabirdir. Ancak Osmanlı terminolojisinde

gündelik kullanımın ötesinde, kökleri devletin temel felsefesini etkileyecek kadar derinlerde

olan bir tabirdir. Osmanlı dinî-siyasî anlayışını da içine alan ve özellikle bu alanda önemini

daha etkin biçimde gösteren bu tabir şöyle tanımlanabilir: “Sosyal ve iktisadi ilişkilerde yavaş

yavaş oluşan dengeleri, eğilimleri mümkün olduğu ölçüde muhafaza etme ve değişme eğilimlerini

engelleme ve herhangi bir değişme çıktığı takdirde, tekrar eski dengeye dönmek üzere değişmeyi

ortadan kaldırma iradesinin hâkim olmasıdır”1509

.

Ebussuûd Efendi fetvâlarında yer verilen bu tabirler ile bağlantılı fetvâların muâmelât ve

ibâdetler olmak üzere iki kısımda tasnif edilmesi mümkündür.

Muâmelât konusunda, “vaz-'ı kadîm teğayyür olunmaz1510

” diyen Ebussuûd Efendi, bir

âbhânenin rahatsız edici kokusu ile ilgili olarak “ol habisin zararı yevmen fe yevmâ ziyâde

olmağla zarar hâdis hükmünde olur1511

” diyerek “kadîm” ile “hâdis” arasındaki farka dikkat

çekmiştir.

1505 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 12b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 18b. 1506 Düzdağ, a.g.e., s. 184; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 185a. 1507 Düzdağ, a.g.e., s. 68; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 31a. 1508 Düzdağ, a.g.e., s. 173; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 33b. 1509 Genç, Mehmet, Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi, İstanbul, 2000, s. 48. 1510 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 31a, 134a. 1511 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 195b.

237

“Vaz’-ı Kadîm”in tağayyürü konusunda Ebussuûd Efendi bir hususa da dikkat çekmiştir ki

o da “emr-i sultânî”dir: “Âdeten emirsiz vaz’-ı kadîm teğayyur olunmaz. Amma şer’an tohum

çıkmaz1512

”. Aynı gerekçe ile verilen bir vakıf fetvâsı şöyledir: “Bir vakfın vakfiyyesi zâyi olalı

yüz elli yıldan ziyâde olup, ve ‘tevliyet-i vakıf evlâda meşrûttur’ diyen şâhidlerin ömürleri târîh-i

mezbûra müsâid olmadığı zâhir olup, ve ‘şart-ı vâkıf dahi böyledir’ deyû şehâdet etseler, şerâit-ı

vakıfda tesâmu’la şehâdet etmeğe râci’ olduğu mukarrer olıcak, şehâdet-i meşrûha mûcebi üzere

hükmolunup, müderrisi vakıf yüzüne veren hüccet ile amel olunur mu? el-Cevâb: Eğer tasarruf-i

kadîm müderris dediği gibi idüğü müteâref ise, ol asl-ı şehâdetle vaz’-ı kadîm tağyir olunmaz. Eğer

mütevellî dediği gibi olup, müderrisi tağyir etmek isterse, vaz’-ı kadîm ber-mûceb-i şer’î tağyir

olunmaz. (Ebussuûd min hattıhi) 1513

“.

Fetvâlarda, “kadîm” tabiri ile mîrî araziler1514

, öşür1515

, vakıf harcamaları1516

, kiliseler1517

,

mer’alar1518

, çarşı-pazar yerleri1519

, yaylaklar1520

, sulama1521

ve arazi meseleleri1522

, kadınların

âdet halleri1523

, kira hukuku1524

, ticaret hukuku1525

, imar planları1526

, haraç1527

, sınır davaları1528

,

emlâk1529

, vergi1530

vb. meselelerde; aynı manaya gelen “ıstıshâb” tabiri ile de nesep

isbatında1531

hükümler verilmiştir.

Fetvâlarda “kadîm” uygulamaya atfen bir soru sorulmuş, Ebussuûd Efendi bunların büyük

kısmına “olur/olmaz” şeklinde kısa cevaplarla yetinmiş, iskân hukukunda1532

olduğu gibi bazı

1512 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 32b-33a. 1513 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 134a. 1514 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 29a. 1515 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 31a, 31b, 32a, 32b. 1516 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 134a. 1517 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 78a; Düzdağ, a.g.e., s. 104; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 78b; Mecmûa, Slm.

Ktp., Esad Ef., 3783, vr. 103a. 1518 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 27a. 1519 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 30b; Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2867, vr. 34a. 1520 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 182a. 1521 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2867, vr. 82b. 1522 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2867, vr. 82b; İÜİF, 01, vr. 95b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809, vr.

140a; 585, vr. 251b; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 26b, 129a, 130a, 133b. 1523 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 5a-b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 4a-b. 1524 Düzdağ, a.g.e., s. 78-79 1525 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 82b, 107b, 135b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 135b. 1526 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 30b. 1527 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 32a. 1528 İÜİF, 01, vr. 95b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809, vr. 140a; 585, vr. 251b; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr.

129a, 130a. 1529 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2867, vr. 34a. 1530 Düzdağ, a.g.e., s. 170 1531 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 144a, 147a. 1532 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 195b.

238

konularda da “kadîm” olmanın geçerli gerekçe olamayacağını açıkça ifade etmiştir. Bu

meyanda zararın kadîm olamayacağı1533

üzerinde durmuştur. Bunun yanında kilise

hukukunda1534

olduğu gibi bazı mahkeme davalarında kıdem-hudûs beyyinelerinin çelişmesi

halinde kıdem beyyinesinin evlâ olacağı ifade edilmiştir.

Vakıf tescillerinde1535

örfî anlayışlara yer verildiği gibi, davalarda murûr-i zaman1536

ile

toprak hukukunda dönüm ölçümünde1537

örfün geçerli delil olduğu belirtilmiştir.

“Ma’rûf” tabiri yalın anlamı ile “bilinen” manasında kullanıldığı gibi, “öteden beri

uygulanagelen” ve “halk arasında meşhur olan” manalarında da kullanılmıştır. Burada

“Ötedenberi uygulanagelen” manası ile kullanıldığı konular üzerinde durulacaktır.

“Ötedenberi uygulanagelen” manasında “ma’rûf” ve “ma’lûm” kuralı ile ilgili olarak, arazi

sınırlarının tayini davalarında genel olarak “hudûdu ma’lûm” tabiri “sıhhat-i hüccette” yeterli

kabul edildikten sonra “vâkıâ ma’rûf ise, gâilesi dahi yoktur1538

” denilmiştir. Bunun yanında

“hürriyyeti ma'rûfe ve mütevâtire” olan bir kişinin kölelik hususunda “sarîhan ikrârı” geçersiz

sayılmış1539

, İstanbul’un fethi şeklinde olduğu gibi1540

ma’rûf olanın aksine delil ortaya çıkarsa

“ma’rûf”luk özelliğinin herhangi bir hüküm ifade edemiyeceği; günlük fiyat (narh) tespiti1541

ile “kaçkun”lara sahiplik iddiasında1542

, ma’rûfluğun geçerli gerekçe olduğu beyân edilmiştir.

Bunun aksine olan “Hilâf-ı ma’rûf” tabirine de vakıf davalarında1543

yer verilmiştir.

“Mütevâtir” tabiri ile, tarla sulamasında nöbet tespitinde “kadîmü’l-eyyamdan beri” iddiasına

karşılık “beyyine ikâmet” edilmesi durumunda beyyinenin “tamam âdile” olması ve “hilaf-ı

mütevâtir” olmaması şartı ile geçerli olabileceği1544

; “me’lûf” tabiri ile de, özellikle ibâdetlerin

ifasında, mezhep içerisindeki farklı görüşlere rağmen, uygulanan ve görevliler arasında

1533 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 195b. 1534 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 78a-b. 1535 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 98a-99a. 1536 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 144b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 144b. 1537 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 29b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3729, vr. 106a. 1538 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 97b. 1539 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 70b. 1540 Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 78b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3783, vr. 103a; velî-2, vr. 78a; Düzdağ,

a.g.e., s. 104; Kiliseler ile ilgili fetvâ için bk., Altunay, Ahmed Refik, XII. Asr-ı Hicrî’de İstanbul Hayatı, (1689-1785), sh. 11-13.

1541 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 110b. 1542 Düzdağ, a.g.e., s. 130; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 82b. 1543 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 101a. 1544 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 182a.

239

alışılagelen uygulamaların, genel bir kural halini aldığı, bunun dışına çıkabilmenin ancak

zarûrete binaen câiz olabileceği üzerinde durmuştur1545

.

İbâdetler konusunda Ebussuûd Efendi’nin örf, âdet ve alışkanlıklar konusundaki

tavırlarında farklılıklar göze çarpmaktadır. Nitekim o, namazlarda kıraat konusunda bazı

şekilleri âdet edinmenin şer’î naslara aykırılığı sebebiyle câiz olmayacağını1546

söylerken;

“Leyle-i Reğâib'de ve Berâetde ve Kâdir'de salât-ı i'şâ ile vitr edasında imâm cemâat olan iki rek'at

namaz her rek'atda bir sûre-i ‘innâ enzelnâ’ ve üç sûre-i ihlâs okuyub namaz kılmak câiz olur mu?

Yoksa salât-ı tesbîh mi kılmak evlâdır?” şeklindeki bir soruya verdiği cevapta, “Cemâat ile vech-i

evvel üzerine âmme-i nâsın i'tiyâdları vardır. Men'etmek olmaz. Vech-i sânîde meşakkat-i kâdiha1547

vardır1548

” diyerek alışkanlıkları dikkate almış ancak, aynı sorunun diğer bir cevâbında “âhar

nâfile efdaldır1549

” diyerek bu alışkanlıkları tavsiye etmemiştir. Yine temelde bid’atlerdan

sayılan, “isteme içün iplik dikmek ve bazı emraz şifasıçün nusha yazma”nın hükmü ile ilgili

olarak, “ediligelmiş işdir, teğayyür olunmamakda beis yokdur1550

” diyerek örfe atıfta

bulunmuştur. “Zeyd Cuma günü câmiye geldügünde cuma farzına erişüb farzını kılsa sünnet-i

cumayı kaza eylemek lâzım olur mu? el-Cevâb: Olur. Dört rek'at sünnet kılub akabince farz-ı zuhrî

dahi kılmak vâcibdir. Hutbeye yetişicek cuma namazın kılmış değildir. Âdetçe öğle namazın kılmak

gerekdir1551

Ebussuûd1552

” şeklindeki bir fetvâsında da ibâdetlerin edâsında “âdet”e vurgu

yapmıştır..

b- Özel Örf (Örf-i Hâss)

Özel örf, “tâife-i mahsûsanın bir şeyi ıstılah eylemelerinden ibarettir”1553

. Hüküm olarak

da yalnızca o zümreyi kapsar. Örneğin para vakıfları bir beldede örfleşmiş olup, başka bir

yerde örfleşmemiş ise, örfleşmiş olan beldede paranın vakfı sahih olup, örfleşmemiş olan

yerlerde sahih olmaz1554

. Ne var ki, özel örfün muteber olup olmaması İbn Nüceym ile onun

1545 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 7b. 1546 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 14b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 25b. 1547 “Kâriha” Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 13b; “hârice” Düzdağ, a.g.e., s. 61 1548 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 8a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 13b; Düzdağ, a.g.e., s.

61. Bu hususta Rasul b. Sâlih el-Aydini’nin, el-Fetâvâ’l-Adliyye, Slm. Kpt. Esad Ef., 1063,vr. 94b-95a’deki aleyte verilen fetvâlar bulunmaktadır.

1549 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 13b. 1550 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 185a. 1551 “Anın akibince zuhri kılmak dahi lazımdır. Cum’a namazın kılmış değildir. ” Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm.

Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 20a. 1552 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 12a. ; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 20a. 1553 Ali Haydar, Dürerü’l-Hükkâm, I, 94. 1554 Ali Haydar, a.g.e., I, 94.

240

Eşbâh ve Nezâir’ine Hâşiye yazan âlimler arasında ihtilaf konusu olmuştur. İbn Nüceym, örf-i

hâssın muteber olduğunu savunmuş, Mecelle de bu görüşü benimsemiştir1555

.

Özel örf başlığı altında değerlendirmeye tabi tutulacak olan meseleler şu başlıklar altında

tasnif edilebilir: Kişisel alışkanlıklar ve zamanın değişmesi.

1) Kişisel Alışkanlıklar

Fıkıh usûlü kaynaklarında örf, toplumsal boyutu ile değerlendirilmiş, kişisel alışkanlıklara

yer verilmemiş olmakla birlikte Ebussuûd Efendi’nin kişisel alışkanlıkları da dikkate alarak

fetvâlar verdiği görülmektedir. Nitekim o, afyon satışı1556

, bazı kötü alışkanlar sebebiyle

kişilik haklarına hakaret1557

, afyon gibi bazı kötü alışkanları sebebiyle imâmet görevinin câiz

olmayacağı1558

, Peygambere sövme gibi katli gerektiren1559

konularına atıfta bulunup, gaybî

konularda konuşmayı alışkanlık haline getiren kişilerin küfrüne hükmetmiştir1560

.

Emanetleri tazmin konusunda kişilerin “hıyânetle ma’rûf” ya da “emânet ile meşhûr”

olmaları dikkate alınmış1561

, mahkemelerde davalıların halk arasında temayüz ettikleri özel

hallerini dikkate almak genel prensip olmasına rağmen “beyyine-i âdile”nin bu durumu

değiştireceği ifade edilmiş1562

, idarî-dini makamlarda görev alacak olanların halk arasında

yaygın olan hallerinin göreve tayin1563

ve azilde1564

, suç ve cezâların tespit ve uygulanmasında

davalının ehliyet tespitinde1565

de kişisel alışkanlıklar dikkate alınmıştır.

2) Zamanın Değişmesi

Örf ile yakından ilgili diğer bir husus “zaman” tabiri ile güncelliğe yapılan atıflardır. İslâm

hukukunda hükümlerin zamana göre değişmesi meselesi ötedenberi tartışmalara sebep olan

bir husustur. Bu tartışmaları ifrat, tefrit ve mutedil olmak üzere üç kısımda değerlendiren

Erdoğan, sonuç olarak şunları kaydetmiştir: “Genel çerçeve ve özle ilgili olmayan ahkâm

değişebilir. İlahi vahyin terbiyesinde yetişmiş akıl (mutlak akıl değil), makâsıd doğrultusunda 1555 Ali Haydar, a.g.e., I, 95. 1556 Düzdağ, a.g.e., s. 145; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 188b, 192b. 1557 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 192b. 1558 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 192b. 1559 İÜİFK., 01, vr. 91b; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 68b; MTM, s. 341; Slm. Ktp., Esad Ef., 3612, vr. 272b-

273a; 585, vr. 246b; 892, vr. 286b. 1560 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3783, vr. 168b. 1561 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 151a. 1562 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2867, vr. 67a. 1563 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 6b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241; vr. 9a. 1564 Düzdağ, a.g.e., s. 68; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 27b. 1565 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 198a.

241

ortam değerlendirmesi yaparak nasslara dayalı ahkam konusunda da yorumlar yapabilir.

Böyle bir anlayışın kaosa neden olmaması için bu tür nasslara dayalı ahkamda şu kayıtlar

aranır: a) Nassın bağlayıcı veya devamlı olmadığına delil ve karine bulunmak. b) Nassla sabit

şeklin, özü koruyan ve temsil eden alternatiflerden sadece biri olduğuna delil bulunmak. c)

Hükmün illeti ortadan kalkmak. Böylece İslam hukukunda bir nassın ideal hükmünün her

zaman ve mekan için aynı olmadığı, bir meselenin farklı ortamlardan kaynaklanan farklı

hükümlerinin bulunabileceği neticesi doğar. İslâm hukukunda kaynak ve ahkamda

kademelilik esası vardır ve bütün hükümler tek düze değildir. Bunlar değişme sahasını

belirlemede yardımcı olur.

Rey ve ictihada dayalı hükümler, ilahi maksatları gerçekleştirmek için konulmuş vesâil

türünden hükümler, genel teşrîye yönelik olmayan geçici ve özel teşrî mahiyetindeki

hükümler, örnekleme kâbilinden olup, zeman-mekan unsuru taşıyan ve selef-i sâlihînden

nakledilen uygulamalara istinâd ettirilen hükümler genelde değişmeye açık hükümler

olmaktadır. Genelde hükümlerin talîl edilebildiği muâmelât konusu, değişmenin genel

sahasını teşkil etmektedir1566

.

Ebussuûd Efendi fetvâlarında bu esasa göre de fetvâlar vermiştir. Nitekim o, cami

hizmetlerinde müezzinlerin ezan okuyuşları1567

, Cuma namazlarında hutbe esnasında salavât

vs. zikirleri okuyuş biçimleri1568

, mahkemelerde mefkûdlar için musahhar tayininde

hâkimlerin yetkisizlikleri1569

, kadıların nakl-i şehâdetleri1570

, kadıların halk arasında

bilgisizlikleri sebebiyle eleştirilmelerinin câiz oluşu1571

, hat yazılarında hattatların imlâ

hataları1572

, camilerde namaz sonrası yapılan tesbihatın efdaliyyeti1573

vb. konularda “zamâne”

tabiri ile dönemin problemlerine dikkat çekerek fetvâlar vermiştir.

Ebussuûd Efendi, “Bâin bâine mülhak olur mi?” sorusuna, “Bâin bâine mülhak olmakta vâki

olan ihtilaf kinâyât ile olan bâindir. Talâk -ı bâin lafzı ile olan talâk sarihdir1574

” cevâbını vermiş,

fetvânın sonunda mürettib “Ve aleyhi’l-fetvâ elyevm ve bihî eftâ el-merhum Yahya Efendi”

notunu düşerek Osmanlı uygulamasına dikkat çekmiştir. 1566 Erdoğan, Mehmet, İslam Hukukunda Ahkamın Değişmesi, İstanbul, 1994, s. 238-239. 1567 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 7a. 1568 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 6b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241; vr. 8b-9a. 1569 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3341, vr. 166b, (Min hattihi kayıt). 1570 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 124b. 1571 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 121a. 1572 Düzdağ, a.g.e., s. 182-183 1573 Düzdağ, a.g.e., s. 72; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 32a. 1574 Fetâvâ-yı Ankaravî, Aşir Ef., 134, vr. 32b, (Kenar kayıt).

242

Nikâhda tesâmu ile şehâdet konusunda “fî zamânina olunmaz1575

” diyerek değişen zamanı

gerekçe göstermiştir. Yine “Zeyd Bekr’e ‘kızın Hind’i oğlum Bekr’e helâllığa ver’ deyub Amr dahi

şuhûd mahzarında ‘verdim’ demesiyle nikâh tamam etmiş olur mu?” sorusuna, “Fî zamânina

olmaz. Muvâadedir, mehir zikr olunmamış1576

” cevâbını vermiş; buluntu cariyelerde sahibinin

gelmesi için gereken örfî bekleme süresinin bitmesi halinde sahiplenilmesi konusunda “fî

zamâninâ ta’rif-i sahîh olunmaz ve câriye sahibini bulmağa kâdiredir1577

” demiştir. Bir vakfın ecr-i

misilden düşük bir fiyata kiraya verilmesi gibi vakfa zarar verici işlemler hakkında “bir

rivâyetde nısfını mütevellîye nısfını müste’cire tazmîn olunur. Bir rivâyetde cümlesi müste’cire

tazmîn olunur. Fetâvâ-yı Tatarhâniyye’de kavl-i evvel usûl-i ashâb-i Hanefîyye evfakdır. Amel, kavl-

i sânî üzerinedir deyû mestûrdur. Lakin taksîr-i mütevellî kabilinden olıcak fi zamâninâ kavl-i evvel

ile amel evlâdır…1578

” fetvâsını verirken; müezzinlerin kametlerde ihdas ettikleri tardiyye

hakkında “kendiler terk eylemez ise nehy olunmaz1579

” demiş; beytü’l-mala ait malları koruma

gibi dini-manevi özelliği olan hizmetlerde bulunanların bu hizmetleriyle, “mansıba

tevessül1580

” ettiklerinden şikayetle de ahlaki bozulmaya dikkat çekmiştir.

Yine onun fetvâlarında dönemin şartlarına işaret sadedinde hac yolunun emniyetli

olduğu1581

, halkın (ümmî tâifesi) elfâz-ı küfür gibi itikâdî açıdan önem arzeden meseleleri

bilmedikleri1582

, ganimetler konusunda kısmet-i şer’iyyenin bulunmadığı1583

, kadı tayinlerinden

ehliyet ve liyakata dikkat edilmediği1584

, öşür ve haraç arazileriyle ilgili düzenlemenin yeterli

olmadığı1585

vb. şer’î hükümleri etkileyecek idari, sosyal, siyasal ve ahlaki hususlara yer

verilmiştir.

1575 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 133a; Düzdağ, a.g.e., s. 37 1576 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 44a. 1577 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 81a. 1578 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 167a-169a. 1579 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 7a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 9b. 1580 Düzdağ, a.g.e., s. 140; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 82b. 1581 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 36b. 1582 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 214b. 1583 İÜİFK., 01, vr. 91a; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 68a; MTM, s. 341; Slm. Ktp., Esad Ef., 3612, vr. 272b;

585, vr. 246b; 892, vr. 286b; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 74b. 1584 Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 72a; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809, vr. 138a; 3612, vr. 275a; 585, vr.

249b; 892, vr. 289b. 1585 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 32a.

243

Örf konusunda kullanılan diğer bir tabir “bu nevâhî” tabiridir. Özellikle idarî-siyasi örflere

temas edilen bu tabir ile, arz-ı memlûkların fıkhî yönleri izah edilmiştir: “Bu nevahide temlik-i

sultansız arz-ı memluke yokdur…1586

”.

8- Sedd-i Zerîa

Bu delil, Mâlikî ve Hanbelî usûl-i fıkıh kitablarında yer alır. Diğer mezheblerde bu başlık

altında zikredilmez; fakat Hanefî ve Şâfiîler bunun muhtevasını kısmen birlikte, kısmen de

farklı bir şekilde kabul ederler1587.

Zerâyi' "vesile" anlamına gelen “zerîa”nın çoğuludur. Terim olarak “haram veya helâl'e

vâsıta olan şeyler” şeklinde tarif edilmektedir. Haram'a vâsıta olan şey haram, mübah'a vâsıta

olan şey mubah, vâcıb için zarurî olan şey vâcib olur. Zerâyi'de asıl olan fiillerin sonucunu

göz önüne almaktır. O fiili yapanın niyyeti önemli değildir1588. Sonuçları bakımından da fiiller

dörde ayrılır: 1) Yapıldığı zaman kesin olarak fesada sebeb olan fiiller. 2) Nâdir olarak

mefsedete yol açan fiiller. 3) Mefsedet olduğu kesin olarak bilinmeyip, genel kanaate dayalı

olan fiiller. 4) Yapılması çoğu zaman fesada yol açan, fakat mefsedete sebeb oluşu kesin ya

da genel kanaate göre olmayan fiiller1589. Bunların diyebiliriz ki mükellef, zerâyi' ile amel

ederken, bir işi yapmanın zararları ile onu terketmenin zararlarını bilecek ve hangisi fazla ise

ona göre tercihte bulunacaktır1590.

Ebussuûd Efendi’nin açıkça bu kavrama atıfla vermiş olduğu iki fetvâsı şöyledir: "Zeyd'in

zevcesi Hind mürted olsa, şer'an Zeyd'den tefrîk vaki olur mu? el-Cevab: Rivâyât-ı zâhirede bilâ-

talâk firkat vaki olub, avret habs olunub, tecdîd-i iman ve tecdîd-i nikah lazım olur bu babı sed

içün1591”.

“Bu bâbda emr-i sultânî ne vechile idüği gâib ve müştebih olan maddelerdendir. Bir kimesne

âhar şehirde sâkin olan kimesnenin üzerinde şu kadar deyni vardır deyû kâdîler önünde gâibâne

beyyine ikâmet edüb âhar şehrin hâkimine nakl-i şehâdet almak, şer'ân makbûl ve ma'hûddur.

Lâkin bu iki şehrin arası ne mikdar olmak gerekdir? Meşâyih ihtilâf eylemişlerdir. Muhtâr budur ki,

üç günlük ola, eksik olmaya. Eğerçi bazı meşâyih dahi eksikde tecvîz etmişlerdir. Ve bu hususda üç

günlükden eksikde kuzât nakl-i şehâdet kabul etmekden men' buyurulmak, sedd-i bâb-ı tezvîre

münâsib fehm olunub, Âsitâne-i Seâdete arz olundu. el-Cevab: Üç günlük mesâfeden eksikde nakl-i

şehâdet istimâ' olunmaya deyû emr olundu. Lâkin beytülmala mütea'llik olan hususda, mücerred

1586 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 197a. 1587 Ebu Zehra, Usulü’l-fıkh, İstanbul, ts., s. 287. 1588 Ebu Zehra, a.g.e., s. 288. 1589 Ebu Zehra, a.g.e., s. 290-291. 1590 Ebu Zehra, a.g.e., s. 295; Bilmen, Hukûk-i İslâmiye, I, 383. 1591 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr., 61a

244

hâriç kazâda olmak ile (nakilsiz da'vâ)1592 istimâ' olunmaya deyû kuzâta mirâren ahkâm-ı şerîfe

vârid olmuşdur. Ketebehû Ebussuûd 'Ufiye anhu1593.

Esâsen “havf olunur” ve “ihtiyât” gibi kavramlara atıflara verilen hemen bütün fetvâlar bu

konuyu ilgilendirmektedir.

9- Genel Fıkıh Kuralları

Fetvâlarda delil olmak üzere müracaat edilen ve kıyas konusu ile yakından ilgili olan diğer

önemli bir kaynak ta kavâid-i külliyedir. Bu hususta fetvâ emini Mehmed b. Süleyman

Nâzırzâde ( XI. asır) fetvâlara delil olmak üzere kavaid-i külliyye derlemesi yapmıştır1594

.

Ebussuûd Efendi’nin fetvâlarında dayandığı ve naklettiği fıkıh kurallarından tespit

edilebilenler şöyledir: “Enbiyâya salavâtullâhi ve selâmühû aleyhim alenen sebb eyleyen ehl-i küfr

katl olunur1595

. “tesâmu’ ile şehâdet kabul olunmaz1596

”; “tescil tesâmu’ ile sabit olmaz1597

”; “inkâr-ı

nikâh fesih değildir1598

”; “ekall eksere tabidir1599

”; “nikâh-ı fuzûlî ile şart müstahil olmaz1600

”;

“kısmeti kabil müşaa’ın hibesi sahîha değildir1601

”; “temlik-i deyn min gayri men aleyhi’d-deyn kabz

etmedin mümkin değildir1602

”; vekalet feshinde “azl-i zımnîde ilim mu’teber değildir1603

”, aslen hür

olan bir kişiyi yıllarca köle olarak kullanan bir kişinin, daha sonra hür olduğu isbat edilen bu

kişiye tazmin konusunda “dünyada alımaz, menâfi-i gasb mazmûne değildir. Amma ırzâ etmezse

âhiretde muâkeb olur1604

” demiştir. Raks ve devrân ile zikretmenin faydaları üzerinde duran bir

soruya “ma’siyet tâ’ate sebeb olmak mümkün değildir1605

” kuralı ile cevap vermiştir. İbra ile

ilgili bir fetvâda, “…İbrâ ıskâttır. Sâkıt yine avdet etmek muhâldir1606

” demiş; “Zeyd Amr’ı “

kulumuzdur” deyû tutup, Amr inkâr edip, Zeyd isbâta kâdir olmasa, Zeyd’in elinden halâsa kâdir

1592- “Nakl-i şehâdetsiz” Slm. Ktp., Esad Ef., 585, vr. 250b. 1593- Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 73b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809, vr. 139a; 3612, vr. 275b-276a;

585, vr. 250b; Düzdağ, a.g.e., s. 135; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 124a. 1594 Slm. Ktp., Esad Ef., 568. Bu eser Halid b. Abdülzaziz b. Süleyman Âl-i Süleyman tarafından tahkik ve

dirâse ile iki cilt halinde yayınlanmıştır. Riyad, 2004. 1595 İÜİFK., 01, vr. 91b; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 68b; Slm. Ktp., Esad Ef., 3612, vr. 273a; 585, vr. 246b. 1596 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 134a. 1597 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 134a 1598 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 40a. 1599 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3706, vr. 139a. 1600 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 61b. 1601 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 159b, 162a. 1602 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 159a. 1603 Düzdağ, a.g.e., s. 38-39 1604 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 178a. 1605 Düzdağ, a.g.e., s. 86-87; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 230b-231a. 1606 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 149a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 132b.

245

olur mu?” şeklindeki bir soruya, “Olur, yemîni ile” dedikten sonra “dâr-i İslâmda asıl

hürriyettir1607

” ana kuralına dikkat çekmiştir.

Hukuki açıdan önemli bir yeri olan “menâfi-i gasb mazmûn değildir” prensibine göre fetvâ

verilen diğer hususlar şöyledir: “Zeyd’in milk câriyesini Amr muhkem darb edüb hızmetlense

Amr-ı mezbûra Zeyd’in milki olan câriyeyi darbı mukâbelesinde ta’zîr ve istihdâm etdügi zamanın

ücreti lâzım olur mi? el-Cevâb: Ta’zîr olur, ücret olmaz, menâfi-i gasb mazmûn değildir1608

”. “Zeyd-i

kâdînin kâdîlığı reâyâsından bazı çift verip terke iki verseler, ve bazı dahi hasâd vaktinde imeci edip

verseler, Zeyd ma’zûl oldukda iki yıl sonra mezkûrlar Zeyd’den ücret talep eyleseler, şer’an almağa

kâdir olurlar mı? el-Cevâb: Olmazlar. Nihâyet gasp ile istihdâm etmiş olur. Menâfi-i gasb mazmûn

olmaz1609

. “Zeyd medyûni olan Amr-ı katırcının katırların mütekârî olan Bekr’den cebr ile alub üç ay

saman çekdirse Amr Zeyd’den ecr-i misil almağa kâdir olur mi? el-Cevâb: Cebr ile olmaz, menâfi-i

gasb mazmûne değildir. Katırlar arkaladıkları mukabelesinde cebr ile bir mikdar nesne alurlar1610

”.

İftira, gıybet gibi hakların tevbe ile affı hususunda “hukûk-ı ibâd istihlâlsız olmaz1611

”; fıkhî

tabirlerin yazılımı hakkında “fukahâ katlarında hata-i müsta’mel savâb-ı nâdirden hayırlıdır”1612

kuralından söz etmiştir.

Vakıf hukuku ile ilgili olarak “şart-ı vâkıf tağyîr olunmaz1613

”, “Şart-ı vâkıf nass-ı Şâri’

gibidir. Vakfa nef’î olan şerâyitin ri’âyeti elbetde vâcibdir. Husûsan şart-ı vâkıfdan kat’ı nazar olunsa

dahi emr-i şerîat budur, imtisâl lâzımdır” 1614

diyen Ebussuûd Efendi bu kuralın istisnalarına da

dikkat çekmiştir. Genelde padişah ve kadıların yetkileri ile ilgili olduğu görülen bu fetvâlarda,

vakıf medreselerin aylık giderleri ve hoca maaşları üzerinde durulmuştur. Fetvâya göre bir

mütevellî normal şartlarda vakıf şartlarına riayet etmek zorundadır, ancak vakfın gelirleri

köylerden ziraat ürünü olarak geliyorsa o zaman vakıf şartına riayet zorunlu olmaz, Padişahın

izni ile vakfiyede tespit edilen ücretin dışında bir ödeme yapabilir1615

.

1607 Düzdağ, a.g.e., s. 128. 1608 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 177b. 1609 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 120b. 1610 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 178a. 1611 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 18b-19a; Düzdağ, a.g.e., s. 177 1612 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3735, vr. 88a. 1613 Düzdağ, a.g.e., s. 78 1614 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 167a-169a. 1615 “Hind vakfettiği medreseye “günde yirmi akçe” vazîfe tayin eylemiş iken, medresenin evkâfı günde yirmi

beş akçe vazîfeye müsâid olup, Zeyd’e yirmi beş ile verildikde, Amr-ı mütevellî, Zeyd-i müderrise yirmi beş akçe vermemeğe kâdir olur mu? el-Cevâb: Vakfın hâsılında kurâdan hâsıl olur hubûb var ise kâdir olmaz. Onda şart-ı vâkıfa itibar yoktur. Tefvîz-ı sultânî ile müstahık olur”. (Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 100b)

246

Vakıf idaresinin idari yetkilisi mütevellîdir. Ancak fetvâlarda vakıf kuranların, vakıf

idaresini, muhasebesi de dahil olmak üzere bütünüyle mütevellîlere devretmek, devletin diğer

kurumlarını vakıf muhasebesine karıştırmamak istedikleri fetvâlardan anlaşılmaktadır.

Nitekim kimi vakıf sahipleri bunu temin için vakfiyeye “Cemî-i umûrda re’y mütevellînin ola”

şeklinde bir madde koymaya başlamışlar; Ebussuûd Efendi ise bu gibi şartların 944/1537

tarihli Padişah fermanı ile geçersiz sayıldığını, vakıf muhasebelerinin vakıf mütevellîsi ve

vakıf nâzırı nezâretinde hâkimin huzurunda görülmesi gerektiğini, mütevellîlerin ise yalnızca

“ârâ-yı sahîha”sına itibar edilip, “ârâ-yı muhtelifesine” itibar olunmayacağını ifade etmiştir.

Fetvânın sonunda özellikle bunun “Emr-i şerîf” olduğuna vurgu yapmıştır1616

.

Zürrî vakıflarda vakıf sahibi, vakfettiği akar ve tarlaları çocuklarına ve çocuklarının

çocuklarına şart koştuğu halde, böyle bir vakfın bir başka medrese vakfına ilhakı gündeme

gelmiş, konu Ebussuûd Efendi’ye sorulmuştur. Ebussuûd Efendi vakfedilen tarlalardan alınan

verginin toprak vergisi olduğu dolayısıyla Padişah fermanı sebebiyle bu hususta şart-ı vâkıfın

geçerli olmadığını ifade etmiştir. Böyle bir vakfiyenin gelirinden alınan ücretin helâl olup

olmayacağı sorulunca da, Ebussuûd Efendi bu yerin vâkıfın özel mülkü olması halinde

vakfiyeye aykırı ödemelerin helâl olmayacağı, ancak vakıf mallarının mülkünün vâkıfın özel

mülkü olmadığı takdirde helâl olacağını söylemiştir. Ne var ki Ebussuûd Efendi özel mülk

olmayan tarlaların vakfiyesinin geçersizliği ile bu gibi yerlerden vakfiyeye aykırı olarak

alınan ödemelerin de helâl olacağı hususunun yine Padişah fermanı ile bağlantılı olduğu

ancak, bu hususta Padişaha arzın mu’tâd ve ma’hûd olmadığı gibi bir ayrıntıya da özellikle

yer vermiştir1617

.

Vakfiye şartlarına uymama konusunda hâkimlerin yetkileri problem olmuş, fetvâda bir

hâkimin vakfiyede şart koşulandan eksik ya da fazla ödemesinin şer’î bir sebep olduğu

1616 “Tevliyeti evlâda meşrût olan vakfın vakfiyyesinde şart-ı vâkıf: “Cemî umûrda re’y, mütevellînin ola” deyû

kaydolunsa, vakf-ı mezbûrun muhâsebesi görülmek lâzım oldukda, mütevellî mi görür, yoksa vakfın nâzırı mı görür? el-Cevâb: Mütevellîlere bilkülliyye irhâ-i ınân olunup, şart-ı vâkıf ile amel olunmak erbain ve erbaîne ve tis’imietin (944/1537) tarihinde ref’ olunup, re’y-i hâkim inzımâmı ile olmak emrolunmuştur. İkisinin mahzarında muhâsebeler re’y-i hâkimle görülür. Mütevellînin ârâ-yı sahîhasında müsâade olunup, ârâ-yı muhtelifesi reddolunur. Emr-i Şer’-i Şerîf dahi budur”. (Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 100a)

1617 “Zeyd binâ ettiği zâviyeye mezâri’ ve akâr vakfedip, “evlâda ve evlâd-ı evlâda” şart edip, yüz elli yıldan sonra evlâd-ı evlâd mutasarrıf iken, zâviye-i mezbûrenin evkâfı bir medresenin evkâfına zamîm olmak şer’an câiz olur mu? el-Cevâb: “Mezâri’den alınan harâc arzî olup, onun hakkında şart-ı vâkıf muteber değildir” deyû Pâye-i Serîr-i Saltanat’a arz olunup, onun hâsılı hakkında şart-ı vâkıf sarîhan iptâl olunup, medreseye zamîm olmak buyuruldu ise, olunur. Amma bu tafsîl arz olunmak mûtad değildir. Ebussuûd. Bu sûrette mahsûl müderrise helâl olur mu? el-Cevâb: Vâkıfın mülk-i hâlisi olup müsekkafât kabîlinden olanın hâsılı haramdır. Harâc-ı arz tafsîl-i sâbık üzere arzdan sonra tayin olundu ise, helâldır. Amma ol kabîlden evkâfı tağyîr ve iptal eylemek, ma’hûd değildir” (Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 101a)

247

takdirde mümkün ve câiz olacağı ifade edilmiş, ancak bu şer’î sebebin mahiyetine temas

edilmemiştir1618

”.

Bazı fetvâlarda ise, vakfiye şartlarına riayet hassasiyetinin istismar edilmeğe çalışıldığı

görülmüş ve hazırlanan Ma’rûzât maddesi ile bunun önüne geçilmeye çalışılmıştır. İlgili bir

madde şöyledir: Zeyd-i vâkıf tevliyetinin azli ve nasbı ve sâir tasarrufâtını evlâdından mütevellî

olana şart edüb, “kâdîlerden ve beğlerden vakfıma kimesne müdâhele etmesünler, ederlerse

Allah'ın lâneti üzerlerine olsun” dese, beğlerden ve kâdîlerden bazı kimesneler şart-ı vâkıfa amel

etmeyüb dahle kâdir olur mu? el-Cevâb: Sene erbain ve erbaîne ve tis'i-mi'etin (944/1537)

hudûdunda bu makûle şerâit üzerine tahrîr olunan vakfiyelerin şerâiti tenfîz olunub1619

sancak

beğliği pâyesinde olan mütevellîler vâki' olan azlü nasbi, Şer'-i Şerîf muktezâsınca der-i devlete

kendiler arz edüb andan aşağı pâyede olanlar (re'yleriyle yine şerî'at-ı şerîfe üzere)1620

kuzât-ı bilâd

ile arz edeler. Ma'kûl ve meşrû olan maddelerde, “ne kuzât mütevellîlere ve ne mütevellîler kuzâta

muhâlefet etmeyeler” deyû ferman olunmuşdur. Vâkıfın, mütevellî olanın ne fesâdı olursa olsun,

beğler ve kâdîler dahl ederlerse la'net üzerlerine olsun demek murâd ederlerse, kendiler mel'ûndur.

Şerî'at-ı şerîfeye muhâlif olan şerâit cemî'an lağvdır ve bâtıldır1621

”. Vakıf şartnamesinde yer

almasına rağmen geçersiz kabul edilmiş bir diğer şart-ı vâkıf da şudur: “Bir vakfın

vakıfnâmesinde, vakf-ı mezbûr rakabe olundukda mütevellînin ve kâtibin ve câbiyenin (ve halîfeleri

rakabe olunmasun deyû)1622

mastûr olsa mezkûrlar hâric olur mu? el-Cevâb: Şart-ı mezbûr nâ

meşrûdur ve lağvdır1623

”.

Kilise hukuku ile ilgili olarak da şöyle bir fetvâ verilmiştir: “kıdem beyyinesinden hudus

beyyinesi evlâdır. Sulhan feth beyyinesinden anveten feth beyyinesi evla olduği gibi1624

”.

II- HÜKÜMLER

Hüküm kelimesi, sözlük anlamıyla da bağlantılı olarak İslâm kamu hukukunda devlet

idaresini ve siyasi otoriteyi, muhakeme usûl hukukunda mahkeme kararını ifade eder.

Hükmün mantık ilminde iki nesne ve fikir arasında kurulan bağlantıyı, kazıyye ve kuralı ifade

etmesinden hareketle fıkıhta da hüküm ve ahkâm, gerek vahiy ve gerekse re’y kaynaklı olsun

1618 “Zeyd'e meşrût olan vakfın vazîfesinden hâkimü'ş-şer' bir mikdarın naks edüb Zeyd'e nuksan ile vermekle

Şart-ı vâkıfa muhâlif olduğu takdirce hâkim-i mezbûr âsim olur mu? Beyân buyurulub müsâb oluna. el-Cevâb -Allah-u a'lem- : Bir sebeb-i Şer'î olıcak olmaz” (Şukka, Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 122b)

1619 “Olunmayub” Slm. Ktp., Esad Ef., 892, vr. 289a. 1620 “Şer’i münîfe muvâfık olan reyleri (?) üzre” Slm. Ktp., Esad Ef., 585, vr. 249a. 1621 Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 71b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809, vr. 137b; 3612, vr. 274b; 585, vr.

249a; 892, vr. 289a; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 100a. 1622 “Vazîfeleri rakabe olunmasun deyu” Slm. Ktp., Esad Ef., 3612, vr. 278a; “vazifeleri olunmasun” Slm. Ktp.,

Esad Ef., 585, vr. 253b. 1623 Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 76b-77a; Slm. Ktp., Esad Ef., 3612, vr. 278a;585, vr. 253b; (Kenar kayıt)

Fetâvâ-yı Ali Efendi, Slm. Ktp., Esad Ef., 1082, vr. 63a; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 96a; Düzdağ, a.g.e., s. 81 1624 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 78b.

248

bir konudaki hukuki değer yargısını, kuralı, ilişkilendirmeyi ve nitelendirmeyi ifadede

kullanılır ve bu açıdan çeşitli ayrımlara tâbi tutulur. Fıkıh usûlünde şer’î hüküm genelde

“şâriin mükelleflerin fiillerine ilişkin hitabı” olarak tanımlanır. Bu sebeple de usûl

literatüründe şer’î hüküm konusu, hüküm koyma yetkisinin sahibi (hâkim), hükme konu olan

fiiller (el-mahkûm-i fîh) ve hükmün muhatabı mükellef (el-mahkûm aleyh) kavramlarıyla

birlikte ele alınır. Hanefîler’in tarifine göre şer’î hüküm, şâriin hitabının yani nassın vücub ve

hurmet cinsinden eseri olup bu eser de kulların fiillerinin vasfıdır1625

.

Fıkıh usûlünde şer’î hükmün Allah’ın iktizâ, tahyîr ve vaz’ bakımından mükelleflerin

fiillerine ilişkin hitabı veya bu hitabın eseri şeklinde tanımlanmasının tabii sonucu olarak şer’î

hüküm başlangıçta teklifî ve vaz’î olmak üzere iki kısma ayrılır1626

.

A- TEKLÎFÎ HÜKÜMLER

Teklifî hükümler Şâri’in mükelleften bir işi yapmasını veya yapmamasını istemesi ya da

onu muhayyer bırakmasıdır. Teklîfi hükümler, diğer bir ifadeyle mükellefin fiillerinin sıfatı

olan hükümler işleniş maksatlarına göre dünyevî ve uhrevî olmak üzere iki kısma ayrılır.

Dünyevî gaye gözetilerek işlenen fiillerin hükümleri şunlardır: Sıhhat, butlân, fesad, in’ikâd,

adem-i in’ikâd, nefâz, adem-i nefâz, lüzûm, adem-i lüzûm. Uhrevî maksatlar gözetilerek

işlenecek fiillerin hükümleri de şu ş ekilde sıralanabilir: Vücûb, nedb, hurmet, kerâhet ve

ibâha. Usûlcüler arasında “ahkâm-ı hamse” adıyla meşhur olan bu taksime göre bir fiilin

mükellef tarafından işlenip işlenmemesi şâri’ katında ya eşittir veya değildir. Eşit ise bu fiil

mübahtır; eşit değilse onun ya işlenmesi ya da işlenmemesi istenir veya tavsiye edilir.

İşlenmesi istenir ve bu istek kesinlik arzederse o fiil vacip, kesinlik bulunmazsa mendup

niteliğini kazanır. İşlenmemesi istenmesi halinde de söz konusu istek kesinlik arzederse o fiil

haram, kesinlik bulunmazsa mekrûh olur. Hanefîler bu beşli taksimi farz-vâcib, tahrîmen

mekrûh-tenzîhen mekrûh şeklinde ayırımlarla daha da genişletmişlerdir1627

. Fıkıh

kaynaklarında bu tabirlerin özellikle de mendub zemininde sünnet, nâfile, tatavvu’, müstahab

gibi daha birçok tabirlerin kullanıldığı görülmektedir.

Ahkam-ı teklifiyye ile ilgili ıstılâhların ne zaman ortaya çıktığı ve olgunlaştığı hususu

hakkında fıkıh tarihi kaynaklarında farklı tespitler bulunmaktadır. Fıkıh ve fetvâ tarihinin

önemli kaynaklarından olan İ’lâmu’l-Muvakkı’în’de, İbnü’l-Kayyim el-Cevziyye, bu konuda

1625 Muhammed Ebü’l-Feth el-Beyânûnî, “Hüküm”, DİA, XVIII, 466. 1626 Beyânûnî, a.g.e., XVIII, 467. 1627 Beyânûnî, a.g.e., XVIII, 467.

249

A’râf suresi 33. âyet-i kerimesinden hareketle, dinî konularda hüküm vermenin sakıncalı

yönlerine dikkat çekmiş, Nahl suresinin 116-117. âyet-i kerimelerine dikkat çekerek bir şeyin

haram ya da helâllığı konusunda fikir beyân etmenin sorumluluğu üzerinde durmuştur.

Ardından ilgili hadis-i şeriflere yer verdikten sonra, selef âlimlerinin dinî konularda hüküm

vermenin âdâb ve erkânı hakkındaki görüşlerini nakletmiştir ki bazıları şöyledir:

Bazı selef âlimleri demişlerdir ki: Bir kişi “Allah şunu helâl kıldı, şunu haram kıldı”, diyeceği

zaman, Allah Teâlâ’nın “Ben bunu helâl kılmamıştım, şunu da haram kılmamıştım” demesinden

sakınsın. Dolayısıyla, bir şeyin helâl ya da haram olduğu hususunda Allah Teâlâ’dan açık bir

vahiy yoksa o konuda, yalnızca bir âlimi taklid, ya da bir nassı tevil ederek “Allah şunu helâl

kıldı, bunu haram kıldı” dememesi gerekir.

Peygamber (s.a.v.) sahih bir hadiste, bir ordunun başında emir olarak gönderdiği

Büreyde’ye, düşmanı kuşattıktan sonra onlara “Allah’ın hükmüne” gelin demesini yasaklamış

ve “sen, vereceğin karar ile Allah’ın hükmüne isabet edip etmediğini bilemezsin. Onun için de onları

senin ve arkadaşlarının vereceğin hükme davet et” buyurmuştur1628

.

Ömer b. el-Hattab’ın huzurunda verilen bir kararı yazarken, yazıcı, “Bu Allah Teâlâ’nın

Emiru’l-mü’minine gösterdiği hükümdür” ifadesini kullanınca Hz. Ömer derhal müdahele etmiş

ve “Böyle deme, aksine ‘Emiru’l-mü’minin Ömer b. Hattab’ın görüşüdür’ de” buyurmuştur.

İbn Vehb, İmâm Mâlik’den nakletmiştir: Ne emîr, ne bir başka selef âlimlerinden, ne de

kendisini önder kabul ettiğim kişilerden bir şey hakkında “Bu helâl, bu haram” dediklerini

duymadım. Kimse buna cür’et bile edemezdi. Onlar bu gibi konularda konuşacakları zaman

ancak “Şunu hoş karşılamayız, bunu güzel kabul ederiz, böyle olması gerekir, bu görüşte değiliz”

gibi şeyler söylerlerdi. Atik b. Yakub onun bu sözlerine şunları da ilave etmiştir: “Onlar helâl

ya da haram bile demezlerdi. Allah Teâlâ’nın şu sözünü duymadın mı: ‘De ki, Baksanıza, Allah sizin

için nice rızıklar indirdi, siz onlardan bir kısmını haram, bir kısmını helâl yaptınız’. De ki, ‘Size Allah

mı izin verdi, yoksa siz Allah'a iftira mı ediyorsunuz?1629

’. Helâl Allah ve Rasulünün helâl kıldığıdır,

haram da Allah ve Rasulünün haram kıldığıdır”1630

.

İbn Vaddâh, Rebi b. Haysem’den nakletmiştir: Bir kişi “Şüphesiz Allah şunu yasakladı, şunu

haram kıldı” demekten sakınsın. (Çünkü söylediği söz yanlış çıkarsa o zaman Allah Tela

kıyamet günü ona) “Yalan söyledin ben onu haram kılmamıştım, ötekini yasaklamamıştım” der.

1628 Müslim, 1731; Ebû Dâvud, 2612; Tirmizi, 1617, 1408; Ahmed, V, 358; İbn Mace, 2858. Hadis, Büreyde b.

el-Hasîb’den nakledilmiştir. 1629 Yunus 10/59. 1630 İbn Kayyım, İ’lâmu’l-muvakkıîn, I, 42-43.

250

Ya da “Allah Teâlâ şunu helâl kıldı, şunu emretti” demesin. (Eğer yanlış çıkarsa Allah Teâlâ

kıyamet günü ona) “Ben onu helâl kılmamış, ötekini de emretmemiştim” buyurur.

Ebu Amr der ki: İmam Malik, kendisine sorulan kimi soruların cevâbında ictihadını

yaptıktan sonra “Biz ancak zan ederiz, kesin hüküm veremeyiz1631

” mealindeki âyeti okurdu1632

.

İbn Kayyım el-Cevziyye, bu nakillerden sonra selef âlimlerinin hüküm verirken

kullandıkları genel tabirlerin, “ekrahu” (hoşlanmam), “Lâ yu’cibunî” (hoşuma gitmez), “Lâ

yenbağî (gerekmez)” gibi tabirler olduğunu1633

; selef âlimlerinin bu esnek ve kesin olmayan

hükümlerinin, sonraki âlimler tarafından kesinlik ifade eden tabirlere dönüştürüldüğünü

örnekler vererek ispat etmeye çalışmıştır. Bu konuda da Hanefî mezhebinden Muhammed b.

Hasan eş-Şeybânî üzerinde ismen durarak, yaptığı yorumları tahlil etmiş, Şâfiî ve Mâlikî

mezhebinden ise isim vermeksizin uygulamaya yönelik örnekler sunmuştur1634

. Bu yorumuyla

İbn Kayyım fıkıh ve fıkıh usûl kaynaklarında yer alan terimlerin Muhammed b. Hasan eş-

Şeybânî’den sonra başladığını ifade etmiştir.

İbn Kayyım bu tarihi tespitleri yaptıktan sonra, bir müftünün, ıstılahları kullanma

noktasında dikkat etmesi gereken hususlar olarak şu tespitlerde bulunmuştur: “İşin özü şu ki,

Allah Teâlâ kendisi adına isimleri, sıfatları, fiilleri ve hükümleri konusunda bilmeden konuşmayı

yasaklamıştır. Müftü de esasen Allah Teâlâ ve onun dinî hakkında, Allah’dan bilgi aktaran kişidir.

Aktardığı bilgiler, Allah’ın koyduğu kurallara aykırı düşerse o zaman da Allah adına bilmeden

konuşmuş sayılır. Ancak ictihad eder, doğruyu ve yanlışı birbirinden ayırmada olanca gücünü ve

gayretini ortaya koyar da, buna rağmen hata yaparsa o zaman, bu hatası affedilmiş olup, Allah

Teâlâ’nın bu tehdidinden kurtulmuş olur. Dahası yaptığı ictihad ve harcadığı emeğin karşılığı olarak

sevabını alır. Bununla beraber, ictihadı neticesinde vardığı sonuçlar hakkında Allah ve Rasulünden

bir nass bulamamışsa o zaman “Allah şunu yasakladı, şunu farz kıldı, şunu mübah kıldı, işte Allah’ın

hükmü budur” gibi kesin tabirler kullanmaktan kaçınması gerekir.

1- Farz

Hanefî usûlünde farz, “Şâri'in, mükelleften yapılmasını kat’î bir delil ile (meselâ, delâleti kati

olan Kur'ân âyeti, mütevâtir hadis veya meşhur hadis gibi) bağlayıcı tarzda istediği fiiller” olarak

tarif edilmiştir1635

.

1631 Casiye, 45/32. 1632 İbnü Kayyım, İ’lâm, I, 48. 1633 İbnü Kayyım, a.g.e., I, 44-45. 1634 İbnü Kayyım, a.g.e., I, 46. 1635 Şaban, İslâm Hukuk İlminin Esasları., s. 207.

251

Ebussuûd Efendi farz kavramına helal rızık, Kur’ân-ı Kerim tilâvetinde tecvid kurallarına

riayet ile kırâat-ı seb’a ve namazla ilgili bazı meselelerde yer vermiştir. Nitekim o, helâl rızık

talebinin ilim tahsili gibi farz olduğunu1636

ifade etmiş; “Kesb farz olduği takdirce tevekkül ile

emr olunmağın” hikmeti konusunda da “Esbâba mübâşeret ile tevekkül eylen, demeğe

mahmûldur. Mesela ekinci ekin yerin müheyya edüb, ve tohum saçub, andan sonra tevekkül

eylemek lâzımdır1637

” diyerek iki fetvânın birlikteki yorumunu yapmıştır.

Tecvid ilmini tahsil etmenin “farz” olduğunu ifade eden Ebussuûd Efendi dayanak olarak,

“Mehâric-i hurûfa riâyet etmeyicek ne tilâvet sahihadır ne salât” gerekçesini ileri sürmüştür.

Ayrıca “ilm-i tecvid bilmeyüb, mehâric-i hurûf riâyete kadir olmıyan” imamların kıraatlerinde

“lahn-ı celî var ise” namazların iâdesinin gerektiği, tecvid ilmine riayet edilmeden okunan

Kur’ân-ı Kerîm’i dinlemenin hükmü konusunda da “mü’min her kankisinin mûcebi ile amel

etmek dilerse gökçektir1638

” fetvâsını vermiştir. Kur’ân-ı Kerîm kıraatı ile ile bağlantılı olarak

kırâat-ı seb'a hakkında “Kırâat-ı seb'a farz-ı kifâye olduğu takdirce bir şehirde kırâat kifâyet eder

mi? el-Cevâb: Eder1639


Namazların rekatlarındaki iki secdenin hükmü konusunda “ikisi bile farzdır. Farziyyette

tefavütleri yokdur. Tekerrüri Rasûlullâh sallellâhu aleyhi ve sellem hazretlerinin nakli şerîfleri ile

zuhûr etmek ile secde-i sâniye farz olmamak yahud farziyyetinde nev-a za’f olmak tevehhüm

olunmaz. Asl-ı farziyyet nakl-i kat’î ile sabittir. Fi’l-i şerîf nass-ı mücmelin icmâlin mübeyyindir.

Beyân-ı asla müsteneddir. Ne anki secde-i ûlâ nass ile, sâniye sünnet fi’il ile olmuş ola. sâir erkan-ı

salâtın dahi şanı budur1640

” diyerek her iki rekatın farz olduğunu ifade etmiş, bu husustaki farklı

görüşlere de cevap vermiştir.

2- Vâcib

Hanefî usûlcülerine göre vâcib “Şâri'in mükelleften yapılmasını bağlayıcı tarzda istediği ve

fakat hakkındaki bu bağlayıcılığın zannî delil ile sabit olduğu fiildir”1641

.

Vâcib kavramına ahkâm-ı teklîfiyedeki konumu ile açıkça yer verildiği gibi, hangi

mefhumla kullanıldığı açık olmayan kullanımlara da sıkça rastlanmaktadır.

1636 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 218b. 1637 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 218b. 1638 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 28b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3729, vr. 118a. 1639 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 21a. 1640 Mecuatü’l-fetâvâ, Slm. Ktp., Esad Ef., 914, vr. 2a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr.

22b-23a; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 13b. 1641 Şaban, İslâm Hukuk İlminin Esasları., s. 207.

252

Doğrudan farzdan sonra gelen dinî sorumluluk manasında, namazdan söz eden bir fetvâda

vâcib kavramına yer verilmiştir.1642

“Zorunluluk” ve “Farz” manasında kullanım olarak “Nafaka ve kisve ve sılası vâcib” olan

akrabaların kim olduğu sorusuna “Mahrem fakir olana nafaka vermek vâcibdir1643

” cevâbı

verilmiş; Karamanlı Şeyh’in fetvâsında, sebb edenin katli için şartların bulunması halinde

katlin gerekliliği “vacib1644

” tabiri ile ifade edilmiş; münkeratı engellemeyen hâkimlerin

azlinin gerekliği1645

, irtidad suçundan dolayı katil1646

, insanlar için faydalı olan şeyleri Allah

Teâlâ’nın yaratmasının zorunlu olup olmaması1647

, dinin temel emir ve yasaklarına 1648

ve

itidaki konulara inanma1649

konularında “vâcib” tabirine yer verilmiştir. Konuların temel

özelliği bu gibi hususlarla ilgili hükümlerin farz hükmünde olduğunu, dolayısıyla bu

konularda kullanılan “vacib” kavramının da bu manada kullanıldığını göstermektedir.

“Gereklilik” manasında en geniş manasıyla dinî gereklilikler için kullanılmış; “Şurb-i hamr

ehl-i zimmetin dinlerinin vâcibatından değildir ki, nehy etmekle ism lâzım ola1650

”; çevreyi rahatsız

edici davranışlardan uzak durmak1651

, zimmilerden haraç almak1652

, vakıf şartlarına riayet1653

,

yaralama ve yanlış tedavide diyet1654

ve erş1655

, vakıf gelirlerinin işletilmesi1656

, sıla-i rahimin

gerekliliği1657

, mülhid imamın arkasında kılınan namazın iâdesi1658

, imâmete liyakatı olmayan

imamların azli1659

vb. konularda hüküm “vacib” tabiri ile ifade edilmiştir.

1642 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 10b. 1643 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 39b. 1644 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 228b-229a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 110a-111a. 1645 Düzdağ, a.g.e., s. 96-97; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 189a. 1646 Düzdağ, a.g.e., s. 87; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 231a-b 1647 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 218b. 1648 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3677, vr. 143b. 1649 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 218b. 1650 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 190a-b. 1651 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 195b. 1652 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 77b. 1653 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 167a-169a. 1654 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 206b-207a. 1655 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 205b. 1656 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 172b. 1657 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 187a. 1658 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 222a. 1659 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 27a.

253

Hutbeye yetişemeyip, yalnızca farzı kılınan Cuma namazlarında zuhr-i âhire için “dört

rek'at sünnet kılub akabince farz-ı zuhrî dahi kılmak vâcibdir1660

…1661

” denilmiştir.

Vacib ile ilgili diğer bir tabir “hatmen vâcib” tabiridir, ancak bu tabiri açıklayıcı bir

yoruma rastlanmamıştır. Nitekim fetvâda şöyle denilmiştir: “Mahallât-ı müslimînde ehl-i zimmet

iştira eylememeği tecviz eden eimme taklil-i cemâate müeddî olmamak şartıyla tecvîz etmişler,

müeddî olıcak değer behasıyla ehl-i İslâma bey ettirilmek hatmen vâcibdir1662

”.

“Lazımdır” tabiri, fetvâlarda sıkça rastlanan tabirlerden birisidir. Genelde “gereklilik”

şeklinde sözlük manasında kullanıldığı gibi, vücûbiyet ve evleviyet manasında da

kullanılmıştır.

Vücûbiyet manasında kullanımına gelince, Ebussuûd Efendi halk arasında yalan ve

esrarkeşlik ile ünlenmiş kişilerin camilerde imam ve muallimhânelerde muallim olup

olamayacaklarına dair bir soruya “Elsine-i nâsda kizble ve esrârhorluk ile şöhreti olanın muktedâ-

yı nâs olmağa liyâkatı yokdur, azli lazımdır ve bu makûlenin azlinde tevakkuf eden hâkim dahi azle

müstahak olur1663

” şeklinde cevap vermiştir. İçerisine insan düşüp ölmesi halinde derinliği

bilinmeyen kuyunun suyunun temizlenmesinde “Kuyunun suyi kaç zira idügi ölcülüb bilindikden

sonra mesela on zira olsa su bir zira ininceye değin yigirmi koğa çekilse cümle iki yüz koğa

çekilmek lazım olur1664

” demiş; “Hılâl-i vudûda hades vaki oldukda istînâf lazım olur mi? Yohsa

tamam etmek mi gerekdir?” sorusuna “Lazımdır, ol kavil ile amel etmek gerekdir1665

” Cevâbını

vermiştir. Bunun gibi özellikle ta’zîr ve tecdîd-i imân ve nikâhı gerektiren fetvâlarda da

genelde “lâzım” tabirine yer verilmiştir. “Zeyd Amr’a ben bu kadar namaz kıldım dedikde, Amr

‘Buni söyleme –hâşâ- tükürdüğün yalamış gibi oldun’ dese, ne lazım olur? el-Cevâb: İstiğfar lazım

olur1666

”. “Zeyd haşri inkâr edüb, -hâşâ- ‘Mü'mine haşr yokdur’ dese şer’an Zeyd-i mezbûra ne

lâzım olur? el-Cevâb: Katil lâzımdır1667

”. Bu örneklerde tabirin esasen “vücubiyet” manasında

kullanıldığı görülmektedir ki örneklerini çoğaltmak mümkündür.

Evleviyet manasındaki kullanımı ile ilgili bazı fetvâlar şöyledir: “Farz kılındıkdan sonra üç

dört âyet-i kerime tilâvet olacak mikdarı oturub duâ eylemek câiz olur mi? Yohsa bilâ te’hîr kalkmak

mı lazımdır? el-Cevâb: Kalkmak lazım ve evlâdır, meğer ol farzın kabuli içün duâ eder ola. Dünyaya

1660 “Anın akibince zuhri kılmak dahi lazımdır. Cum’a namazın kılmış değildir. ” Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm.

Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 20a. 1661 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 12a. ; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 20a. 1662 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 196a. 1663 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 21a-b. 1664 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 4b. 1665 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 17b. 1666 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 30a. 1667 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 18b; Düzdağ, a.g.e., s. 114; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3384, vr. 20a.

254

müteallik dua câiz değildir. Ebussuûd1668

.” “Hatibden gayri üç kimesne olıcak Cuma namazı kılınmak

câiz olur mi? el-Cevâb: Olur, eğerçi amma ahir zuhr kılınmak lazımdır1669

”.

Fetvâlarda nadiren de olsa kullanılan “muhattem” tabirinin “vâcib” hükmünü tekit için

kullanıldığı görülmektedir: “Medîne-i Münevvere'de nisâ tâifesi zînetleriyle mütezzeyyine olub

Cuma gecelerinde muvâcehe-i Rasûlullah sallallâhu Teâlâ aleyhi ve sellem cenâbına gelüb

dügünlerde vesâir şâdîlik ettikleri vech üzere ‘lulu’ deyû ref-i savt ettiklerini şer’an ehl-i hüküm men

etmek vâcib olur mu? el-Cevâb: Vâcibdir, muhattemdir. Ebussuûd1670

.

3- Mendub

Fıkıh usûlü kaynaklarında mendûb, "Şâri'in, yapılmasını bağlayıcı olmaksızın istediği ve

yapılmamasını kötülemediği fiildir1671

”. Dinî vecibeler için birer tamamlayıcı niteliği taşıyan

fiiller ile Hz. peygamber'in devamlı yaptığı ve sırf bağlayıcı olmadığını göstermek üzere

nadiren terkettiği fiillere "sünnet-i müekkede" veya "sünnetü'1-hüdâ" isimleri verilir. Bu tür

mendubu yerine getiren sevabı hakeder, terkeden ise, cezâyı haketmemekle beraber kınanma

ve azarlanmaya müstehaktır. Şayet bu mendup, ezan ve farz namazların cemaatle kılınması

gibi dinî şiarlardan ise ve bir belde ahalisi topluca onu terketmek hususunda anlaşırlarsa,

sünneti hafife almış olmalarından ötürü onlara karşı savaş açılması gerekir.

Tâat nevinden olup da Hz. Peygamber'in bazen yapıp bazen terkettiği fiillerdire "Sünnet-i

gayr-ı müekkede”, "Nâfile" veya "Müstehap" adı verilir. Bu kısma giren mendubu yerine getiren

sevabı hakeder; yapmayan ise kınanma ve azarlanmaya müstehak olmaz.

Hz. Peygamber'den insan olması itibariyle sadır olan, Allah Teâlâ'dan bir tebliğ ve

Allah'ın dinini açıklama niteliği taşımayan normal beşerî davranışlara da "Sünnetü'z-zevâid"

adı verilir. Kişi bu fiilleri, Hz. Peygamber'e olan sevgisi ve bağlılığından ötürü ve

Rasûlüllah'ın yoluna uyma niyetiyle yaparsa sevabı hakeder. Bu fiilleri terkeden ise kötü bir

davranışta bulunmuş sayılmaz, kınanmaya ve azarlanmaya müstehak olmaz. Bu anlamda

olmak üzere Serahsî'nin "Usûl"ünde sünnet, yapılması hidâyet, terkedilmesi dalâlet olan

sünnet ile yapılması güzel, terkedilmesinde ise mahzur olmayan sünnet olmak üzere iki kısma

ayrılmıştır1672

.

1668 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 12b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 17a. 1669 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 20b. 1670 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 36b. 1671 Şaban, İslâm Hukuk İlminin Esasları., s. 213. 1672 Şaban, a.g.e., s. 214-215.

255

Fetvâlarda esasen “sünnet-i gayr-i müekkede” için kullanılan “Mendûb” tabiri kimi yerde

sünnetten farklı özel bir kavram olarak kullanılmıştır. Nitekim bıyık kazıtmanın hükmü ile

ilgili bir meselede, sünnet boyutunu tespit hususunda “mesnûn olan … hâcib mikdarı kalınca

almakdır” denildikden sonra, “ol dahî gazilerinin gayriyedir, gazilere uzatmak mendûbdur, adûya

heybetlü görünmek içün1673

” diyerek, ilgili hadislerdeki umumiliği “gazâ” ve “adûya heybetli

görünme” gerekçesi ile tahsis etme yoluna gidilmiş, bu yeni uygulamanın hükümünün de

“mendub” olduğu kaydedilmiştir. Bazı meselelerde de “mekruh” kavramının karşıtı olarak

kullanılmıştır ki bir tanesi şöyledir: “…Fıkıh kitaplarında dört rekattan fazla nâfile namazın

cemâatle kılınmasının mekrûh olduğunu söylemelerine rağmen, fazla rek'atlı namazların cemâatle

kılınması mendub mudur?1674

”.

Fetvâlarda itikâdî manada “Bid’at” kavramının karşıtı olarak kullanılan “Sünnet1675

”

kavramı hadisteki manası ile kullanıldığı gibi, fıkhî bir tabir olarak da farklı manalarda

kullanıldığı görülmektedir. Yaygın olanı ahkâm-ı teklîfiyyede vâcibden sonra gelen “sünnet”

kavramıdır. Bu manada sünnet kavramının genelde “Müekkede”, “Gayr-i müekkede” gibi

ayrımları üzerinde durulmazken, bazı yerlerde bu ayrıma da dikkat edilmiştir.

Hadis ilmindeki manası ile kullanıldığı yerlerden “ahşam namazından sonra secde âyetin

okuyub nâ mahalle namaz kılmak” konusunda bunun sünnet olmayıp “bazı sulehânın âdetî1676

”

olduğu kaydedilmiştir. Sulehânın âdetlerini sünnet kavramının dışında tutmakla beraber,

Allah yolunda cihada mal ile yardım etme hususunda infak yapanlar hakkında “tâife-i mezbûre

re’y-i sahîh edüb eshâb-ı izâm ve eslâf-ı kiramın sünnet-i seniyyelerine iktidâ etmişler” diyerek

sahâbe ve selef-i sâlihînin amelleri “sünnet” tabiri ile ifade edilmiştir1677

. Bunun yanında

nağme gibi bid’at ve haram kabul edilen davranışlardan uzak olarak ezan okuma1678

, farzla

sünnet arasında başkasına göstermeden misvak kullanma1679

, hutbeleri lahn ve tasannu’dan

uzak olarak okuma1680

,

1673 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 184b. 1674 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 8b. 1675 Düzdağ, a.g.e., s. 192-193; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 111b-112a; Mecmûa,

Slm. Ktp., Esad Ef., 3783, vr. 266a; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr, 229b. 1676 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 12b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 18b. 1677 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 75a-b. 1678 Düzdağ, a.g.e., s. 72; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3783, vr. 283b (Kenar not); Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm.

Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 8a.

1679 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 5a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 15a. 1680 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 6b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241; vr. 8b-9a.

256

Dinde aslı olmayıp, farz, sünnet ya da müstehap kapsamına girmeyen ihdasları bazen ağır

bir dil kullanarak eleştirmiştir. Örneğin ölülerin arkasından icra edilen iskât-ı salât

merasiminin dinî hükmü konusunda “ıskât-ı salât, kütüb-i mu’teberâtta mestûr olup, Zeyd ‘ne

farz ne sünnettir’ deyû inkâr eylese, şer’an Zeyd’e lâzım olur?” sorusuna “Kâfir olmaz, ıskât-ı salât

akçasına mütehâlik olan mühmelâtın hırsları mukabelesinde söylemek anlanır. Ne ol habisler cîfe-i

dünyâya hırs göstersin ne bir câhil böyle desin1681

” şeklinde cevap vermiştir.

Doğrudan vâcibden sonra gelen sünnet manasında kullanımı ise abdestde niyyet1682

,

kadınların sünnet edilmeleri1683

gibi bir çok konuda kendini göstermektedir.

Müekked sünnet kavramına ezan ve kametin hükmü1684

konusunda temas edilmiş; Sünnet-i

hüdâ ve sünnet-i zevâid ayrımına namazla ilgili bir meselenin soru kısmında yer verilmiş,

ancak Ebussuûd Efendi, sorunun cevâbını, bu ayrıma göre değil, genel sünnet mantığı

içerisinde vermiştir1685

.

Sünnetler konusundaki önemli bir diğer husus, sünnetleri terk etmenin hukukî

müeyyideleri ile ilgilidir. Farz ile sünnetlere yaklaşım tarzını açıklaması bakımından bu husus

ayrıca bir önem kazanmaktadır. Nitekim terğîb mahiyetli bazı hadislerin müjdelerine bakarak,

kimi farz veya sünnetlere ihtiyaç duymayarak ihmal edenlerin fıkhî hükümleri “…Bu sûretde

mazmûnun muhakkak i'tikâd edüb, amel etmek ile mağrûr olub, ferâyiz ve sünnetden ihmâl ve

tekâsül edene ne lâzım olur?” şeklinde sorulduğunda cevap olarak “Ta'zîr-i belîğ olunmak

mustahak olur” denilerek, farz ve sünnet aynı kategoride değerlendirilmiş, ardından da “ferâiz

emrinde ihmâl adem-i vücûb-i ihtimâl töhmete binâen ise küfür lâzımdır1686

” denilerek aradaki

farka da dikkat çekilmiştir.

a- Ahsen

Sözlükte “en güzel” manasına gelen tabire bir fetvâda yer verilmiştir ki, fetvânın

üslûbundan tabirin “evleviyet” manasında kullanıldığı anlaşılmaktadır: “Mekâbir-i müslimînde

umkî içün hadd-i muayyen var mıdır? el-Cevâb: Orta boylu kişinin göğsüne değin gerekdir. Dahi

derin olmak ahsendir1687

”.

1681 Düzdağ, a.g.e., s. 62; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 37a; Mecmûa, Slm. Ktp.,

Esad Ef., 3729, vr. 66b.

1682 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 10b. 1683 Düzdağ, a.g.e., s. 35 1684 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3463, vr. 53b. 1685 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3783, vr. 164a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 17b. 1686 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 8b-9a. 1687 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 16b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 34a.

257

b- Câiz

Fetvâların genelinde hâkim olan unsur, olumlu fetvâların “caiz/meşrû” gibi kavramlarla,

olumsuz fetvâların da “caiz değildir/meşru değildir” gibi tabirlerle ifade edilmesidir. Bazı

fetvâlarda ise “caiz” kavramı, “sünnet”ten farklı bir manada kullanılmıştır. Örneğin “erenler

sakalını kına ile boyamak sünnet midir?” sorusuna “câizdir”1688

şeklinde cevap verilmiştir.

c- Efdal

Dini hüküm tabirlerinden birisi de “efdal” tabiri olmuştur. Bu tabir bir çok meselede

“sevap bakımından daha üstün” olma manasında kullanıldığı gibi, kimi fetvâlarda farz, vâcib,

sünnet gibi fıkhî hükümlerle birlikte ya da karşıt olarak kullanılmıştır.

Nitekim Reğaib, Berat ve Kadir gecelerinde cemaat ile tesbih namazının tavsiye edilip

edilmeyeceği sorulmuş, Ebussuûd Efendi de “Âhar nâfile efdaldır1689

” Cevâbını vermiştir.

Bunun gibi, devrân ve raks halinde zikir yerine, oturarak zikir yapma1690

; bir meclisde Kur’ân-

ı Kerîm tefsir edilirken dikilmek (ayakta durmak?)1691

; mukaddes beldelere hicret etmek

hususunda da “Vatan-ı aslîsinde sılası vâcib olur erhâmı olmayıp, ânda muhâceret etmekle ibâdete

teveccühü ve kalbinin rikkati artık olucak, varmak” efdal kabul edilmiş, aksi takdirde “ve illâ

vatanında olup uhdesinde olan hukûk-i erhâmı murâat edip, ibâdete teveccüh ve ikbal tahsîline sa’y

etmek1692

” evlâ kabul edilmiştir. Cuma namazlarından sonra zuhr-i âhireden sonra nafile

olarak, “bir Cuma dört, bir Cuma altı kılub iki mezhebi bile riâyet1693

” efdal kabul edilmiş, en

efdal ibâdet ma’rifetullah denilmiştir1694

.

Efdaliyyet sorusuna verilen bir cevap da “makbul amel” tabiridir. Bir meselede “Bir

mescide imâm olmağla dülgerlik işlemek kangisi efdaldir?” sorusuna, “asla salâtı terk etmeyüb

san'at işlemek dahî makbûl ameldir1695

” şeklinde yapılan amelin makbul olup olmaması gibi

bilgisi Allah’a ait olan bir tabirle cevap verilmiştir.

1688 Düzdağ, a.g.e., s. 184 1689 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 13b. 1690 Düzdağ, a.g.e., s. 83; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 230a. 1691 Fetâvâ, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 112a. 1692 Düzdağ, a.g.e., s. 171; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 34b. 1693 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 23a. 1694 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 8a. 1695 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 16a; Düzdağ, a.g.e., s. 180; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241,

vr. 26a.

258

ç- Ehab

Evleviyyet manasında kullanılan “ehabb” tabiri fetvâlarda az da olsa kullanılan tabirlerden

biridir. Bu hususta tespit edilen iki fetvâ metni şöyledir: “Sünnet-i müekkede olan i'tikâf on gün

cümlesi midir yoksa üç gün yahud bir gün etmek ile sünnet-i müekkede edâ olunmuş olur mu? el-

Cevâb: Olur. Amma cümlesinde etmek ehabbdır. .. yedi gün ya üç gün1696

”.

“Zeyd nehy olan günlerden gayri günlerde sâim olmak mı evlâdır yoksa bir gün sâim olub bir

gün yemek mi evlâdır? el-Cevâb: Evvelki evlâdır. İbâdetin edvemi ehabbdır1697

”.

d- Evlâ

“Evleviyyet” tabiri, sözlük manası olan “bir şeyin diğerine üstünlüğü, birinin diğerine tercih

edilmesi” manasında kullanıldığı gibi, fıkhî bir tabir olarak müstehaplık manasına da

kullanılmıştır.

Fıkhî bir tabir olarak geçtiği fetvâlardan bazıları şöyledir: “Zeyd-i musallî teşehhüdde

barmağın kaldırmak mı evlâdır kaldırmamak mı evlâdır? el-Cevâb: (Kaldırmak)1698

evlâdır demişler.

Kaldırmamak evleviyyeti ezhardır1699

”.

“Bir cenâzeye imam ve hatib hazır olsalar şer’an kankisinin imâmeti evlâdır? el-Cevâb: Hatîbin

fazîleti zâhir olıcak ol evlâdır1700

”. “Cuma gününde huffâz Kur’ân okurken istimâ’ etmek mi evlâdır,

tahiyyetü’l-mescid kılmak mı evlâdır? el-Cevâb: Ba’id yerde kılub istimâ’ etmemek evlâdır1701

”.

Bazı fetvâlarda “evlâ” tabirinin eş anlamlısı olmak üzere “münâsib” tabirine yer

verilmiştir: “Bazı kimseler akça çıkarıp, ta’am pişirip ekl eyleseler helâl olur mu? el-Cevâb: Sonra

helâllaşmak evlâdır. Yâhud cümle bir emîne teberru’ edip, ol dahi cümle teberru’ etmek

münâsibdir1702

”.

Sözlük manasında kullanıldığı yerlerden bazıları şöyledir: “Bir mahallenin halkı kış

günlerinde mescidlerinin içinde namaz kılmayub yaz günlerinde mezbûr mescidin kapusın kilidleyub

1696 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 34a. 1697 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 33a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 42a. 1698 “Her birini” Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 28b. 1699 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 8b, 12a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 28b. 1700 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 34a-b. 1701 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 32a. 1702 Düzdağ, a.g.e., s. 190

259

havlîsinde kılsalar şer’an namazları câiz olur mu? el-Cevâb: {Etmemek evlâdır, (hasır)1703

yokdur.}1704

Ebussuûd1705

”.

e- Gerekdir

Fıkıh dilinde “gereklilik” tabiri farz ve vâcibler için kullanılmaktadır. Ancak fetvâlarda

bunlardan hangisine yorumlanacağı belirtilmeksizin bu tabire sıkça yer verildiği

görülmektedir. Nitekim bir fetvâda “mahrem fakir olana nafaka vermek vâcibdir, anları sıla

etmek dahi gerekdir1706

” denilmiştir. Fetvâda geçen “gerekdir” tabiri farziyet ifade edebileceği

gibi vücûbiyet de ifade edebilir.

f- Müstehab

Mendûb kavramı ile eş anlamlı kavramlardan bir diğeri de “müstehab” kavramıdır.

Nitekim bir meselede, “Diyâr-ı Arabda avratları sünnet ederler, bu fiil sünnet midir?” sorusuna,

“Müstehabdır1707

” denilerek, esasen Rasulullah’dan (s.a.v.) hakkında hadis de varid olmuş olan

bir meselede, “sünnettir” ya da “değildir” ifadesi yerine, doğrudan “müstehabdır” denilmiştir.

Bu kullanım, esasen Sünnet’in bir kısmı olmasına rağmen tabirin âdeta sünnetten farklı bir

kavram olarak kullanıldığını göstermektedir. İlgili bir fetvâ şöyledir: “Meyyit gelip uğradıkta

ayak üzere durmak sünnet midir? el-Cevâb: Değildir, müstehabdır1708

”.

Sorularda yer alan ifadeler, bu anlayışın toplumda da var olduğunu göstermektedir: “Bir

müslime, kesb-i helâl ile mal eylemek sünnet midir, yoksa müstehab mıdır? el-Cevâb: Taleb-i ’ilm

farz olduğu gibi farzdır1709

”. Soruda müstehab, sünnet’in karşıtı olarak kullanılmış, cevapta da

dolaylı olarak bu anlayış onaylanmıştır.

g- Ma’kûl

“Akla yatkın ve uygun” manasında Arapça bir tabir olan “ma’kûl” kelimesi de fetvânın

üslûbundan anlaşıldığı kadarıyla evleviyet manasında kullanılmıştır: “Kâfire selâm verüb selam

1703 “hayır” Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 114b; Düzdağ, a.g.e., s. 75. 1704 “el-Cevâb: Hayır yokdur” Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 19a. 1705 Düzdağ, a.g.e., s. 74-75; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 14a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216,

vr. 114b; 241, vr. 19a. 1706 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 39b. 1707 Düzdağ, a.g.e., s. 35 1708 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 17a; Düzdağ, a.g.e., s. 172-173; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan,

241, vr. 34b. 1709 Düzdağ, a.g.e., s. 180.

260

alıcak ne vechile eylemek gerek? el-Cevâb: İslâm’a gelmesi niyetiyle selam vermede beis yokdur,

ªª �@�� @�� +'8+'8 demek dahî ma’kuldur1710

.

ğ- Recâ Olunur

Kesin dil kullanmadan verilen fetvâlar zümresinden olan bir diğer tabir “recâ olunur”

tabiridir. Nitekim o, kul hakları gibi önemli bir meselede verdiği fetvâda şu yorumda

bulunmuştur: “Cemî' şerâit-i hacca ri'âyet edüb hacc eden kimesnelerden sağâir, kebâir ve hukûk-i

ibâd sâkıt olur mu? el-Cevâb: Tevbe-i hâlisaya mukârin olıcak hukûk-i ibâddan kalanı cemî'an sâkıt

olur. Bi fadlillâh-i Teâlâ hukûk-i ibâd hakkında dahi hayır recâ olunur1711

.

4- Haram

Hanefîlere göre haram, "Şâri'in, -Kur'ân, mütevâtir veya meşhur Sünnet gibi- kat'î bir delil ile

kesin ve bağlayıcı tarzda yapılmamasını istediği fiildir". Hanefîlere göre haramın hükmü, fiili

işleyenin cezâya müstehak olması, o fiilin haramhğını inkâr edenin kâfir ve mürted

sayılmasıdır. Li-zâtihî ve li-gayrihî olmak üzere iki kısımdır.

Li-zâtihi haram: Şâri'in, geçici bir sebebe binaen olmaksızın baştan itibaren ve temelden

haramlığına hükmettiği fiildir. Bu nevinin hükmü, fiilin temelden gayrı meşru sayılmasıdır.

Mükellef bu fiili yaparsa bâtıl kabul edilir, fiile hiçbir olumlu sonuç bağlanmaz ve ulaşılmak

istenen menfaat fiilin sahibi için tanınmaz.

Li-ğayrihi haram: Esasen meşru olduğu halde, haram kılınmasını gerekli kılan geçici bir

durumla ilişkili olan fiildir. Bu neviye giren fiilin hükmü, aslı itibariyle meşru, vasfı itibariyle

gayrı meşru sayılmasıdır. Bu yüzden, Hanefî mezhebi fakihlerine göre böyle bir fiil, kendisine

hukukî sonuçlar bağlanacak bir sebep teşkil edebilir1712

.

Fetvâlara konu olan teklifî hükümlerden birisi de “Haram” kavramıdır. Özellikle, dinî

sorumlulukların temelini oluşturması bakımından önem arzettiği gibi, Osmanlı dinî

düşüncesini de esasından şekillendirmesi bakımından ayrı bir önem arzetmektedir. Haram

kavramına çeşitli tabirler ile yer verilmiştir ki başlıcaları şunlardır: “Haramdır”, “Câiz değildir”,

“Sahih değildir”, “Bâtıldır”, “Fâsiddir”, “Memnu’dur”.

Fetvâlarda ilgili terimi detaylı açıklayan bir yoruma rastlanmamış olmakla beraber,

tanımla ilgili ipuçları veren açıklamalara rastlanmaktadır.

1710 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 225a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 116a; Düzdağ,

a.g.e., s. 91-92 1711 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 35a. 1712 Şaban, İslâm Hukuk İlminin Esasları, s. 215-217.

261

Ebussuûd Efendi, fazli ilgili bir meselede, ağırlıkları farklı olmakla beraber, değerleri aynı

olan kuruşların alım satımında esasen taraflara bir fayda temin etmemekle beraber haramlığını

sorgulayan bir müsteftiye, “Tefâdülü olucak, fazlanın alana nef’i mukarrerdir. Nihâyet fazlası ile

intifâ’ etmeyip, yine kırka bey’ edip, fazlayı itlâf eyler. Bâb-ı ribâda olan hurmetler hukûk-i şer’-i

şerîftir. Hattâ fazlayı veren kimse alan kimseye, tamam tîb-i nefsle, kemâl-i rızâ ile verse dahi, aslâ

helâl olmak yoktur. Harâm-i mahzdır. “Bir çekirdek ağırında ne vardır” deyu istihlâl eden kâfirdir,

avratı bâindir. Anın gibi mu’âmelâtta cânib-i nâkısa fülûstan ve gayriden bir nesne zammetmek

gerektir1713

” Cevâbını vererek, hakkında nas olan yasaklarda, yorum yapıcı ta’lîlci bir yaklaşım

yerine, yorumdan uzak teabbüdîci bir yaklaşım sergilemiştir.

Altın yüzük mühür kullanmak “haramdır, ihtiyac olıcak gümüşden eylemek gerekdir muhtac

olmayıcak hiç eylememek evladır1714

”, “arakın1715

katresi haramdır1716

”, içinde esrar olan berş,

afyon ve ma’cun “feseka ve ehl-i hevâ yiyişi üzerine hiç biri helâl değildir1717

”, esrar ile karışık

aklı giderici macunların “keyfiyet içün yenilende içilinde haram olmaz nesne yokdur1718

”, esrarın

keyfiyet için yenilenin azı da çoğu da haramdır1719

.

Sipariş ile yapılan işlerde “ecr-i misilden ziyâdesi haramdır. Hâkim ecr-i misilden verüb bıçağı

sahibine alıvermek lâzımdır1720

”. Siparişler ile ilgili diğer bir meselede ise bunun mahkemelik

olduğunda böyle olacağı, karşılıklı rızâlaşma ile olduğu takdirde ise herhangi bir problemin

olmayacağı ifade edilmiştir. İlgili mesele şöyledir: “Bir bıçağın harcı yirmi, nihâyet otuz akça

olup, üstadlar bir günde düzmeğe kâdir olup, ve cümle üstadlar bir filoriye verirlerken, içlerinden

Zeyd iki filoriye verse, ziyâdesi Zeyd’e helâl olur mu? el-Cevâb: Alan ihtiyârı ile alıcak haram

olmaz1721

”

Hastalık sebebiyle deniz-deryada ölen balıkların yenilmesi haram1722

olduğu gibi, nezareti

hâkime şart koşulmuş olup, karşılığında ücret (vazife) de ödeniyorsa, böyle bir hâkimin

vakfın muhasebe defterlerini imzalama karşılığında akçe alması1723

, odaları ve evleri yanıp, üç

1713 Düzdağ, a.g.e., s. 143-144 1714 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 187a. 1715 Ter, ter gibi teraşşuh ederek hâsıl olan ruh, meyve ve sâire envâ'ından takdîr ile istihsâl olunan ispirto, rakı.

Rakı bunun galatıdır. (Şemseddin Sami, Kamus, s. 934. 1716 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 190b; el-Halebî, Mültekâ’l-Ebhur, Slm. Ktp., Esad Ef., 994, vr. VIa; Fetâvâ-yı Ali

Efendi, Aşir Ef., 138, vr. 190b, (Kenar kayıt). 1717 Düzdağ, a.g.e., s. 145; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 192b. 1718 Düzdağ, a.g.e., s. 145; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 192a. 1719 Düzdağ, a.g.e., s. 144-145. 1720 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 171b. 1721 Düzdağ, a.g.e., s. 160-161; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 171b. 1722 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 193b. 1723 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 126a.

262

yıl kullanılmaz halde boş kalan bir vakfın câbîsi ve kitâbeti olanlarının berâtları gereğince

aldıkları ücretler (vazife)1724

, kuruş adı ile bilinen dirhemlerin büyük ve küçükleri birbirleri ile

takas edilirken “hâlbuki derâhim-i kebîrenin biri derâhim-i sağîrenin kırkından vezinde ziyâde

olsa” şer’an nesîesi haram olduğu gibi, mislen bi-mislin olmadığı için haramdır1725

.

Düğünlerde davul (tabl) çalmak1726

, bir insana tazim için kurban kesmek1727

de haramlar

arasında sayılmıştır.

“Muhattem” (sırf) ipek kuşak kullanmak erkeklere haram olduğu gibi1728

, yalan şâhitlik

bütün dinlerde haramdır1729

. Bir malın üçte bir vasiyyet edilen kısmının, ölünün ardından

vasiyyet edildiği cihetlere harcanmaması1730

haram olduğu gibi, haram maldan elde edilen para

da haramdır.

Ölü yıkamadan elde edilen ücret1731

, isteyerek ve zorlayarak raks ve devrân yapmak1732

,

sarhoş etme özelliği olmayan bozanın “fesaka üslûbu” üzerine içilmesi1733

, erkeklerin “sâfî

ibrişim kuşak, yâ altın yâ gümüş tel atılmış kuşak” kullanmaları1734

haram kabul edilmiştir.

Bunun yanında zikir esnasında başların sağ yanından sol yanına hareket ettirirken, “kalbinden

mâsivayı tarh ve sol canibe tahrik ettiklerinde tevhîd-i hakkı idhal kasd etmek gerektir” gerekir

dedikten sonra, “bu niyet olmayıcak lağv ve abes olur, şer’an mekrûh ve haramdır1735

” diyerek

“mekruh” ile “haram” kavramını yan yana kullanmıştır.

Müslüman mezarlarda yapılan mezar süslemelerinden ücret alma konusunda “Ol fiil harâm-

ı mahzdır1736

” tabirini kullanılmıştır ki, muhtemelen bu tabir müsteftileri engelleyici bir özellik

taşımaktadır.

1724 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2867, vr. 12a. 1725 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 112a. 1726 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 221a. 1727 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 183b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 135a. 1728 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 187a. 1729 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 130a. 1730 Düzdağ, a.g.e., s. 165 1731 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 113a-b. 1732 Fetâvâ-yı Ali Efendi, Atıf Ef., 1143, vr. 246a, (Metin sonrası varak). 1733 Düzdağ, a.g.e., s. 148; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 191b. 1734 Düzdağ, a.g.e., s. 185; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 187a. 1735 Düzdağ, a.g.e., s. 84 1736 Düzdağ, a.g.e., s. 174; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 17a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241,

vr. 36a.

263

Sebep konusunda da temas edileceği gibi haramlara sebep olan şey de haramdır. Bununla

birlikte Ebussuûd Efendi “masiyete ianet” olan bir fiili, haram olarak değil, mekrûh olarak

değerlendirmiştir1737

.

Haram ile ilgili önemli bir sonuç, haramlardan sevab beklentisidir. Ebussuûd Efendi bir

fetvâsında “haram akçayı sadaka edip sevap recâ eden” kişilerin küfre girdiklerini ifade

etmiştir1738

.

Haramların diğer bir sonucu olan “fasıklık” konusuna da bir vesile ile temas eden

Ebussuûd Efendi, sorulan meselede sahâbe-i kiramın da tartışma alanına çekilmesinden dolayı

olsa gerek ki, kısa ve yumuşak bir tabir ile fetvâ vermeyi tercih etmiştir. İlgili mesele şöyledir:

“Şeyh Ekmelüddin ve İbn Hümam ‘sekr cemî’i edyânda haramdır’ deyû tasrih etdiklerine bazı

kimesneler itiraz edüb, ‘bundan tefsîk-i sahâbe lâzım gelür ve andan sonra Hazreti Rasûlullâh

sallellâhu aleyhi ve sellem kırâat ederken hata eden sekrâna inkâr etdükleri nakl olunmadı’ deseler

bu itiraz sahîh olub, mezbûrlarının kelâmları bâtıl olmak lâzım gelür mi ve mezkûr kelâm, fukahâ-i

müctehidîn kelâmlarında vâk’i olmuş mıdır? el-Cevâb: İtiraz sahîh değildir, inkâr vakidir, mertebe-i

sekre varınca müskir içmek la siyyema lehv içün edyan-ı semaviyyede haram idügi vakidir1739

”.

5- Kerâhet

Kerâhet fıkıh usûlü kaynaklarında “şâri’in mükelleflerden yapılmamasını istediği ancak

zorunlu görmediği talepleri1740

” olarak tarif edilmektedir. Bir başka ifade ile mekrûh,

yapılmaması yapılmasından daha iyi olan davranıştır. Şâri'in bu tarzdaki talebi doğrudan

"kerâhe" lafzı veya mekrûhluğu ifade eden bir karine ile birlikte nehiy sıygası şeklinde

olabildiği gibi, yapılmamasını özendirici ifade ile de olabilir. mekrûhu işlemek cezâyı

geretirmez ancak bazen kınanma ve azarlanmaya sebep olabilir.

Hanefîlerde mekrûh “Tahrîmen” ve “Tenzîhen” olmak üzere iki kısıma ayrılmaktadır.

Tahrîmen mekrûh, Şâri'in bir fiilin yapılmamasını kesin ve bağlayıcı tarzda istediği ancak bu

talebin haber-i vâhid gibi zannî bir delil ile sabit olmasıdır. Bu neviye giren fiili işlemek

haram bir fiili işlemek gibi cezâyı muciptir; fakat haramdakinden farklı olarak, bu fiilin

hükmünü inkâr eden kişi kâfir sayılmaz. Tenzîhen mekrûh Şâri'in, yapılmamasını kesin ve

bağlayıcı olmayan bir tarzda istediği fiildir. Bu neviye giren fiili işlemek cezâyı ve

1737 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 188a. 1738 Düzdağ, a.g.e., s. 85 1739 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 192b. 1740 Hallâf, İlm-u usûli’l-fıkh, s. 129.

264

kötülenmeyi mucip değildir. Fakat üstün ve faziletli olan şekle aykırıdır1741

.

Ebussuûd Efendi bir fetvâsında “masiyyete iânet1742

”i kerâhet olarak nitelendirirken,

ibâdetlerin edasında sünnette varid olmamış uygulamaları âdet edinmeyi1743

da kerâhet olarak

tanımlamıştır. Bunlardan harama yardım/sebep olmaya kerâhet hükmünü vermesi, kavâid-i

fıkhiyyede harama sebep olan şeyin de haram olması1744

temel prensine aykırı düşmektedir.

İstakoz, kerevit, midye ve istiridye yemenin “kerâhet-i tahrimî ile mekrûh1745

” olduğu

ifadesinin dışında fetvâlara konu olan kerâhetlerin tahrîm ya da tenzîh olduğuna temas

edilmemiştir.

Bazı fetvâlarında ise kerâhetle sabit olan bazı uygulamaların yetkili makamlarca

engellenmesi gerektiğini ifade etmiştir. Nitekim sıcak yaz günlerinde namazların cami içinde

kılınmayıp camilerin dışında inşa edilen suffalarda kılınmasının mekrûh olduğunu, dolayısıyla

yetkililerce bu uygulamanın engellenmesi gerektiği1746

, cemaatle namazlarda hatimle kıraat

etmeyi âdet edinen kimi cami imamlarının bazı uygulamalarının mekrûh olduğu, dolayısıyla

hâkimlerin hacr etmeleri gerektiği1747

belirtilmiştir. Mekrûh olduğu halde, hakkında müeyyide

uygulanan bir başka mesele şöyledir: “Zeyd’in mescidi cemâate vefâ etmeyüb emr-i pâdişâhî ile

yerine câmi bina olunsa imâmeti ve te'zînî birer lâyık kimesneye tevcîh olunsa mescid-i atîkin imâm

ve müezzini câmiin taşra suffasında cemâat-i sâniyeye imâmet ve ikâmet eyleyüb, tefrîk-i cemâat

mekrûh iken vazîfe-i kadîmelerine şer’an müstahık olur mu? el-Cevâb: Vaz’-ı mezkûr mekrûhdur.

Min ba'd fi'l-i mezbûru ettirmemek lâzımdır, imâmına ve müezzinine vazîfe-i sâbıkalarından bedel

istihkâklarına göre birer cihet verilir1748

”.

Bir imamın kuşaksız kaftanla namaz kılması hakkında ise ise “kerâhetden hâlî değildir1749

”

şeklinde kesin olmayan bir ifade kullanılmıştır.

a- Edeb

Edeb, “Sakılınması gereken her türlü hata ve yanlışı bilmek1750

”; “bir şeyi güzel yapmak1751

”,

“Nefis eğitimi ve güzel ahlak, bir kişinin güzel davranışları elde etmesi için yaptığı her türlü

1741 Şaban, İslâm Hukuk İlminin Esasları, s. 217-219. 1742 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 188a. 1743 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 14b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 25b. 1744 Ali Ahmed en-Nedevî, Mevsûatü’l-kavâid-i ve’z-zavâbiti’l-fıkhiyye, 1999, III, 148. 1745 Düzdağ, a.g.e., s. 189; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 193b. 1746 Düzdağ, a.g.e., s. 74; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 13b-14a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan,

216, vr. 114a-b; 241, vr. 19b; özet olarak Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3796, vr. 175b.

1747 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 13a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 115a; 241, vr. 25a. 1748 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 14a. 1749 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 14b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 115a.

265

eğitim1752

”; “Kişiyi küçük düşürecek davranışlardan alıkoyan alışkanlıklar1753

” vb. şekillerde

tanımlanmıştır.

Bir fıkıh terimi olarak es-Serahsî “Sünnet veya edeplerin kasten terki ancak isâeyi

gerektirir1754

” demiş; Kâsânî “edeb” ile “sünnet”in farkına temas ederek “Sünnet, Rasulullah’ın

(s.a.v.) genelde yaptığı, mazeret dolayısıyla ömründe bir ya da iki kere terkettiği şey”, Edeb ise

“ömründe bir ya da iki kere yaptığı şeyler” şeklinde açıklamada bulunmuştur1755

. Kâsânî’nin (ö.

587/1191) bu tanımı, diğer kaynaklarda yer alan “sünnet-i gayr-i müekkede” ile örtüşmektedir.

Şurunbulâlî (ö. 1069/1659) “her şeyi yerli yerine koymak”, “övgüye değer alışkanlık”, “vera”,

“Rasulullah’ın (s.a.v.) sürekli yapmayıp, ömründe bir ya da iki defa yaptığı şey” şeklinde tariflere

yer vermiş, hüküm olarak ta “yapılmasına sevap verilmesi, terkine ayıplama olmaması” tespitine

yer vermiştir1756

. Mağnisî (ö. ?) edeb ile ilgili yedi tarif yapıldığını bunların dördünün

birbirinin benzeri olduğunu kaydetmiş, “Edeb”e, farzdan fazlası olması sebebiyle ””nefl”;

Şâri’in sevmesi sebebiyle “müstehab”, gönülden gelerek yapıldığı için “tatavvu”, şariin

yapılmasına sevap vermesi sebebiyle de “mendûb” şeklinde adlandırıldığını kaydetmiştir1757

.

Bazı fetvâlarda “edeb” kavramına yer verilmiştir. Örneğin “Hind güveygüsi Zeyd'i bi gayri

şehvet takbîl eylese Hind'e ne lâzım olur?” sorusuna, “min ba'd edebsizlik etmemek lâzım olur1758

”

şeklinde cevap verilmiştir.

Secde âyeti okunduğunda, güzel okuyuşunu yarıda kesmemek için hafızların tilâvet

secdesini tehir etmeleri1759

, sûfilerin zikir yaparken “belleri tahrik etmeyip başların tahrik ile

iktifâ” etmeleri “edeb-i zikr-i şerîfe evfak” görülmüş1760

, sesli zikirlerin edeb, vakar ve ta’zîm

üzere olduğu takdirde câiz olacağı söylenmiş1761

, “Meyyit gusl olunurken tevhîd etmekde ve

kabrine alub giderken alâ mâ hüve'l-mu'tâd tevhîd ve tasliye etmek”, “tamâm-ı edeb ile olıcak

mercûdur ki beis olmaya1762

” denilmiş, yürürken Kur’an okuma konusunda “pâk kemâl-i teennî

1750 el-Cürcânî, Ta’rîfât, s. 5. 1751 Firuzâbâdî, Kamus, s. 75. 1752 Muhammed Abdurrauf el-Münâvî, et-Teârîf, (thk. Muhammed Rıdvan ed-Dâye), Beyrut, 1410, s. 44; el-

Meydânî, el-Lübâb, IV, 12. 1753 Zebîdî, Tâcu’l-arûs, Mısır, 1306, I, 276 1754 el-Mebsût, IV, 67. 1755 Bedâî, I, 24. 1756 Merâkî’l-felâh, İstanbul, ts., s. 22. 1757 Merâkî’l-felâh kenar metin, s. 22. 1758 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 38b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 50a. 1759 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 13a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 19a. 1760 Düzdağ, a.g.e., s. 83-84; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 230a. 1761 Düzdağ, a.g.e., s. 83; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 229b. 1762 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 16b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 33b.

266

ile yürüyüb huzûr-i kalble ve edeb ile okuya1763

” prensibine dikkat çekilmiş, ezan okurken

müezzinlerin dikkat etmeleri gereken hususlara “savtı mekrûh ve menfûr ve münker olmayıp

tamam edeb-i şer’-i şerîf üzerine okursa ibkâ olunur1764

” şeklinde yer verilmiştir.

Bu fetvâlarda sesli zikir konusunda “edeb” olarak söz edilen hususun esasen cevâz şartı

olduğu, dolayısıyla “nafile” ya da “müstehab” kavramından ziyade “vücûb” kavramını ifade

ettiği fetvânın üslubundan anlaşılmaktadır. Ölülerin yıkanma ve kabre götürülmeleri ile ilgili

fetvâda “yüksek ses” gibi kerâhet sebebi olacak davranışlarda bulunmamaya dikkat çekilmiştir

ki, bu durumda “edeb”, “kerâhet”in eş anlamlısı olmuş olur. Aynı husus yürürken Kur’ân-ı

Kerîm tilâveti için de geçerlidir. Ezan okurken dikkat edilmesi istenen edebin ise haramlık

sebebi sayılan “lahn” yani eğlence müziğine benzer makamlar ile olduğu anlaşılmaktadır. Bu

durumda “edeb” kelimesi harâmiyet ifade etmiş olur.

b- Etmemek Gerek

Cevaplarda kullanılan yaygın tabirlerden birisi de “etmemek gerek” tabiridir. Ne var ki

kimi fetvâlarda bu tabirin hangi fıkhî anlamda kullanıldığı açıkça anlaşılmakla birlikte kimi

fetvâlarda kapalı kalmaktadır.

Bu husustaki tespitleri şu şekilde sıralayabiliriz:

Hatipler, hutbede iken “iki yanına döndükde çihâryârı tezekkür ettikde tardiye” konusunda

önce, “tasliye ve tardiye bu diyârda şeâir-i ehl-i sünnetten olmuşdur. Kat'î münâsib değildir. Ammâ

zamâne müezzinleri neğamât ve elhânla ettikleri aslâ câiz olur değildir” diyerek genel fıkhî hükmü

belirttikten sonra, “hatîb tasliye ve tardiye mahallinde sekte-i hafîfe edüb müezzinler asla

nağmesiz gâyet sür'atle tasliye ve tardiye edüb kendülerin ve cemâatin istimâ-ı hutbelerine kat'an

halel vermemek gerekdir1765

” demiştir ki bu açıkça “evlâ”nın terki manasına gelmektedir.

Mezarlıklarda ölünün yanında Nur du’âsın okuma konusunda “bazı meşâyıh tecvîz

etmişlerdir, amma meyyite değmemek gerektir”, diğer bir Cevâba göre de “cesed-i meyyite

değmemek evlâdır1766

demiştir. Ebussuûd Efendi’ye göre, “Namaz gecelerinde” cemaatin camide

yemesi hususunda “eylememek gerekdir1767

”; cemaat halinde kılınan nafile namazlarda

1763 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 20b. 1764 Düzdağ, a.g.e., s. 71; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241; vr. 9a. 1765 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 11a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 9b. 1766 Düzdağ, a.g.e., s. 173; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 35b; Velî b. Yusuf, a.g.e.,

vr. 16b. 1767 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 13b.

267

“secdede tesbih çok etmek cemâati tazyîktir, onu etmemek gerektir1768

”; A’raf suresindeki #� A4 �

Z�_X�‘de ki tesniye elifi “sabit değildir amma keyfiyet-i edası Z�_X� A4 edası gibi olmamak

lâzımdır. 1�=�� 5 )� � A edası dahi 5 �’ın failiyeti îhâmın etmemek gerekdir1769

”; “muâmele-i sahîha

olıcak, haram dememek gerek1770

” fetvâsını vermiş, “Berâat namazını kılmak ma’siyettir, nezr

etmek ile de ma’siyetden çıkmaz ve bu namazı bu tarîkle kılanlar ehl-i telbîsdir bunları şehirden

sürmek gerek” diyenler hakkında, “mübâlağa eylemiş, öyle dememek gerekdir, meğer cehele ana

salât-ı mektûbeden artuk itikâd ve rağbet ederler ola1771

” hükmünü vermiş; “mescide muttasıl olan

evinin içinde mescidin divarından bir arşun öte hâşâ âbhane” kazmak konusunda, “etmemek

gerekdir1772

” demiştir.

Eşine “eğer seninle bir döşeğe girip yatarsam üç talâk benden boş ol” dedikten sonra, “bir

döşeğe girmeden halı üzerinde yahud minder üzerinde etmekle” hanımı boş olmaz ancak, “ebedi

döşeğe girmemek gerektir1773

”. Zikrullah ederken L �’ı tekrar “etmemek gerekdir1774

”.

Cemaatle kılınan namazlarda hatim takip eden imamların “rek'at-i vâhidde süver-i

tıvâlden1775

sûre-i sâbıkanın âhiri ile sûre-i sâniyenin evvelini veyahud (süver-i kısârdan)1776

sûre-i

tebbeti1777

veya ekserini cem' “ konusunda “kerâhet vardır. Etmemek gerekdir. Ol asıl kurrâ-i

ceheleyi hâkim hacr etmek gerekdir1778

” fetvâsını vermiştir ki, burada “etmemek gerek” tabiri

açıkça kerâhet manasında kullanılmıştır.

c- Hafv Olunur

Kerâhet ifade eden tabirlerden bir diğeri “havf olunur” tabiridir. İtikâdî bir meselede geçen

yorum şöyledir: “Zeyd ‘fülân fiili işleyecek olursam kafir olayın’ dedügi hînde meseleyi âlim

olmayub, sonra mesele imândan idügin bilüb, ba’dehu işlese ne lâzım olur? el-Cevâb: Küfür

lüzumuna havf olunur1779

”. “Zeyd ‘namazda Kur'ân-ı Azîm’e iktidâ olunmak yokdur (Muhammed'e

1768 Düzdağ, a.g.e., s. 61; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 13b.

1769 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 215b, 221b. 1770 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 106b. 1771 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 14b. 1772 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 195b. 1773 Düzdağ, a.g.e., s. 51; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 129b-130a.

1774 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 230a. 1775 “tıvâldan”, Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 115a. 1776 Parantez içi metin yok, Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 115a. 1777 “sûreteyni” Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 115a. 1778 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 13a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 115a; 241, vr. 25a. 1779 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 66b.

268

sallallâhu Teâlâ)1780

olunur’ dese ana ne lâzım olur? el-Cevâb: ‘Cemâat imâma imâm kime iktidâ

eder deyû sormak iyi nesne değildir. Cemâatın imâma iktidâsı bir dürlü imâmın Kur'ân-ı Azîm’e ve

Rasûlullah Sallallâhu Teâlâ aleyhi ve sellem bir (dürlü dahi midir?)1781

Yanıltmak içün suâl etmede

küfürden havf olunur, dinî istihzâ gibidir. Bu manaya iktidâ imâma mahsus değildir. Cemâata dahi

vâcibdir. Cümle Kur'ân-ı Azîm'de ve ehâdîs-i nebevîde salâta müteallik olan ahkâm-ı şer'iyyeye

iktidâ etmek gerek1782

”. “Bî namaza ve âmile “âdil” denilir mi? el-Cevâb: Neûzü billâh, diyen

kimesne küfürden havf olunur1783

”.

İtikâdî konuların dışında fıkhî konularda da tabire aynen yer verilmiştir: “Bozahaneye

varan kimesne bozadan gayri me’kûlâtı besmele ile ekl eylese asim olur mi? el-Cevâb: İsm

mukarrerdir, dahî ziyâde mahzurdan havf olunur1784

”.

ç- Helâl-Tayyib / Habis

Kur’ân-ı Kerîm’in çeşitli âyetlerinde fıkhî hükümleri yönlendirici ve belirleyici olarak

geçen “habis” ve “tayyib” kavramlarına, fıkıh kaynaklarında az da olsa yer verildiği

görülmektedir. Genelde “mekruh” kavramı ile yan yana anılan1785

tabire “haram” kavramı

çerçevesinde de1786

yer verildiği görülmektedir.

“Eytâma vasî olan Zeyd mal-i eytâmı kullanub, fâidesin ekl etse, eytâm baliğler olıcak vasî

nafakalarına harc eyledügi akçe-i mallarından alıkomak istedikde eytâm râzı olmayub ‘kullanduğun

fâidesine tutub’ deyû malların bî kusur almağa kâdir olurlar mi? el-Cevâb: Vasî alıkomağa kâdir

olur, nafakada israf etmedi ise faide cebr ile alınmaz amma vasîye helâl ve tayyib olmaz1787

”.

“Musavver aynanın bey u şirasından olan kesb helâl olur mi? el-Cevâb: Helâl ve tayyib

değildir1788

.

Fetvâlarda nadiren de olsa yer alan “habîs” tabiri “ta’zîr” konuları içerisinde geçmektedir.

Nitekim ilgili bir fetvâda “Zeyd ehl-i örf olan Amr’a karnal yahud murdar yahud habis vesair

bunun emsali nesne ile şetm eylese…”, “ta’zir lâzımdır1789

” denilmiştir. Vakıf malları ile ilgili bir

meselede ise, tabirin kullanımı ve yorumu şöyledir: “Zeyd bir vakfı üç yıla ikiyüz onaltı bin

1780 “Hazreti risâlete iktidâ olunur”, Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3406, vr. 49a. 1781 “bir dürlidir” Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 15b. 1782 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 9a-b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3406, vr. 49a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp.,

İsmihan Sultan, 216, vr. 112b-113a; 241, vr. 15b-16a. 1783 Düzdağ, a.g.e., s. 59; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 126a. 1784 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 191a-b. 1785 Kâsânî, Bedâi, IV, 149. 1786 Kâsânî, a.g.e., IV, 585. 1787 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 213b. 1788 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 188b. 1789 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 69a.

269

akçeye iltizâmla kabul edüb alsa, ve oğlu Amr kâtib olmak şartı ile kefîl bi'l-mâl olsa, üç yıl tamam

olmadın müddetinden bir yıl bir ayı kalub fevt olsa zimmetinde mâl-i habîsden bir mikdar akçe bâkî

kalub, Bekr-i mütevellî şer'la kalan mâl-i habîsi almağa kâdir olur mu? Beyân buyurulub müsâb

oluna. el-Cevâb: -Allah-u a'lem- Habîs olıcak alımaz1790

”.

d- İyi Değildür

Kerâhet tabirlerinden birisinin de “iyi değildür” tabiridir. Fetvânın soru bölümünden

anlaşıldığı kadarıyla bu tabir “lâ be’s” tabirinin Türkçeleşmiş şeklidir. İlgili bir fetvâ şöyledir:

“Üzerinde âyât-ı kerîmeden ve ed'iye-i me'sûreden bazı nesne kitâbet olunan tas ile teşeffî

niyyetine hammamda su koyub yunmakda beis var mıdır? el-Cevâb: İyü değildir. Nâ pâk

kimesneler yapışurlar nâ pâk yere korlar1791

”.

e- Layık Olmaz

Bir diğer kerâhet tabiri “layık olmaz” tabiridir ki ilgili bir fetvâ şöyledir: “Zimmî kurbancı

olub Müslümanların kurbanın boğazlamak şer’an câiz olur mi? el-Cevâb: lâyık olmaz, min ba’d

ettirmemek lâzımdır1792

”.

6- Mübah

Mübah, Şâri'in, mükellefi yapıp yapmamakta serbest bıraktığı fiildir. Bir fiilin Mübah

olduğu, 1- Şâri'in "helâllik" lâfzını kullanmış olmasından; 2-Nasslarda "günah yoktur” ve

"sıkıntı yoktur" ve sıkıntı yoktur şeklinde yer alan ifadelerden; 3- Vücup değil ibâha ifade

ettiğine dair delil bulunan emir sıygasından; 4- İstıshâbu'l-asl yoluyla. Yani bir fiilin hükmüne

dair delil bulunmazsa, İstıshâb bahsinde açıklandığı üzere eşyada kural, Mübahlıktır

prensibine göre o fiilin Mübah olduğuna hükmedilir. Mübahın yapılmasında da

yapılmamasında da sevap veya günah yoktur; yapılıp yapılmaması eşittir1793

.

Fetvâlarda “caiz” ve “helâl” manalarında kullanıldığı görülen mübah kavramı hakkında

geniş bilgi tarikat meclislerinde icra edilen raks ve devrânlı zikir halakalarının câiz olup

olmayacağı tartışmaları zemininde olmuştur. Ebussuûd Efendi raks ve devrânı ibâdet kabul

etmek ile mübah kabul etme arasındaki fıkhî-itikâdî farkı ortaya koyma sadedinde şu

açıklamayı yapmıştır: “Mübah me’mûrun bih değildir, ibâdet me’mûrun bihâ olmak muhakkaktır,

Mübah addeden, Hak te’âlâ hazretine “emr etti” deyû iftirâ eylemez ki kâfir ola, amma ibâdet ol

lehv ü lu’b ve abes olmak ile hurmeti mukarrere olduğundan gayrı, keferenin küfr-i meşhûrlarına

kemâl-i müşâbehet ile müşâbih olan fi’l-i kabîh ü münkeri, “Hak te’âlâ hazretinin emridir” deyû

1790 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2867, vr. 62a. 1791 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 2b, 188a. 1792 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 184a; Düzdağ, a.g.e., s. 91. 1793 Şaban, İslâm Hukuk Metodoljisi, s. 220-221.

270

iftirâ etmek ile kâfir olduğundan gayri, mukâbelesinde sevab ricâ etmek ile tekrar kâfir olur, haram

akçayı sadaka edip sevap recâ eden kimse gibi1794

”.

Fetvâlarda mübah kavramı ayrıca “Nesne yokdur” ve “Beis yokdur” tabirleriyle de ifade

edilmiştir. Nitekim “Harir üzerine yatmakta ve oturmakta nesne yoktur, câizdir1795

” diyerek ipek

yatak üzerinde yatmada bir “nesne yoktur” ifadesinden sonra “caizdir” diyerek, aynı zamanda

“nesne yokdur” cümlesinin yorumunu da yapmıştır.

Ebussuûd Efendi, müslüman olan bir cariyenin “İ’tak ecliçün zimmîye meşru” olup

olmaması hususunda ki bir soruya ise “Gâyet karin olıcak beis yokdur. Emma bahasın alub kendi

i’tak etmek evladır1796

” Cevâbını vererek, “Beis yokdur” tabirinin “evlânın” eş anlamlısı bir tabir

olduğunu ifade etmiştir. Benzer bir açıklama, meşru bir mazerete dayalı olarak savaştan geri

kalmak için rüşvet veren kişiler hakkında verilen fetvâda da geçmiştir. “Zeyd-i sipâhînin daima

başı ve gözü ağrıyub arkası dostu olmamak ile muzdarib olub rüşvet verüb seferden kalsa nesne

lâzım olur mu? el-Cevâb: Ma'zûr olıcak beis yokdur. Amma mesâlih-i sultâniyyeden bir maslahat

içün kalmak evlâdır1797

”.

Ebussuûd Efendi fetvâlarında bu kavrama da yer vermiş, fetvâlarını buna göre de

şekillendirmiştir. Nitekim o, ücret karşılığı cüz ve hatim okuyan imamların arkasında namaz

kılmanın câiz olup olmayacağı sorusuna “Zikr olanların ekser okuduklarında ibâdet niyyetiyle

okuyub mukâbelesinde olan sevâbı kendü dahi temettû etmek üzere vâkıfa hibe edüb ta'yîn olan

vazîfei ol mukâbelede alub ya mahall-i kırâata huzûr mukâbelesinde alursa beis yokdur1798

”

demiştir. Aynı şekilde zikrullah ederken ayakları sabit tutarak, yalnızca baş hareketi ile

zikretmede1799

, müezzinlerin Cuma günleri hatip hutbede iken “Radıyallahu anh” cümlesini

tegannî olmadığı takdirde, “Hatîb sekte ettikde gâyet sur'atiyle tardiye eylese beis yokdur. Asla

kırâat hatîbe ve insâti cemâate halel vermeyicek1800

” bir beis olmadığı gibi, bir zina olayında iki

üç gün gecikme ile yapılan şâhitlikte, şâhitler “Tamam âdiller olup, meşhûd aleyh fâcir kimesne

olıcak, hâkim ta’zîr-i şedîd içün kabûl eylese,1801

” yine beis olmayacağı ifade edilmiştir. “İsteme

içün iplik dikmek ve bazı emraz şifasıçün nusha yazmak” alışılmış bir gelenek olduğundan

1794 Düzdağ, a.g.e., s. 85 1795 Düzdağ, a.g.e., s. 185-186; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 188a. 1796 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 77b. 1797 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 26b. 1798 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 8a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 33a. Bu fetvâ-yı şerifi

Şeyhülislâm Merhum Mehmet Çelebî Efendi ücret ile tilâvet câiz olmaduğuna ebhâs-ı kesîreden sonra ikisinin re’y-i müttefik olub bizzat imza ettirmişdir. (Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 33a, kenar not )

1799 Düzdağ, a.g.e., s. 83-84; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 230a. 1800 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 6b. 1801 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 128b.

271

“Tağayyür olunmamakda beis yokdur1802

”; kafirlere selam verip alırken, “Selâm” yerine “İslâm”

tabirini kullanmada1803

, “Kur’ân-ı Azîm’in mehâsinine vâkıf olayım deyû okuyup, ta’zîm edeceği

ma’lûm ise1804

” kafirlere Kur’ân-ı Kerîm satmada beis olmadığı gibi, cenazeler yıkanırken

kelime-i tevhid okumak, mezarlığa götürürken kelime-i tevhid ve salavât okumak “tamâm-ı

edeb ile olıcak mercûdur ki beis olmaya1805

”. “Pâdişah izniyle hatib olan Zeyd hutbe okuyup, bilâ-

özür kendinden a’lem kimseye teklif edip namaz kıldırsa…1806

”; “Kılıç gümüş olmakta1807

” beis

olmadığı gibi çalgılı düğüne giden bir kişinin “mübarek olsun” sözü eğer, “Dügünün nefsine

dedi ise beis yokdur1808

”. Ücretli imam ve müezzinlerin zaman zaman yerlerine başkalarını

bırakmaları halinde aldıkları ücretin helâl olup olmadığı hususunda “Eğer ğayet nadir vaki

olursa beis yokdur1809

” fetvâsı verilmiş; bir camiye farz namaz kılmak için giden bir kişinin

sünneti kıldıktan sonra cemaatı beklerken kendisine selam verilmesinde “Ol kadar beis

yoktur1810

”; gayri Müslimlerin kölelerine ücretle Kur’ân-ı Kerîm öğretmede “Beis

yokdur…1811

”; ölünün ardından yemek dağıtmada “Ba'de'd-defn olıcak beis yokdur1812

”; meşru

bir mazerete binaen savaştan geri kalmak için rüşvet vermede “Ma'zûr olıcak beis yokdur..1813

”;

gayr-i Müslimlerin bayramlarında, Müslüman komşulara verdikleri hediyelerin kabulünde

“Beis yokdur -eğer tazim içün olmayub konşuluk hakkın riâyet içün olıcak-1814

”; bir hastalığın

şifası için Kur’ân-ı Kerîm okuyup, yaranın üzerine üflemek “Erakdan olıcak beis yokdur1815

”;

ayakta yürürken herhangi bir âyet-i kerimeyi okurken de “Huzûr-i kalb ve teveccüh-i hâtıra

münâfî hareket-i anîfe olmayıcak beis yokdur1816

”; namazlardan sonra belirli duaları vird olarak

okuyan kişinin, bu duaları ayakta iken okuması “Gâyet vakâr ile ta'zîm eyler yürüyüb pâk

1802 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 185a. 1803 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 225a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 116a; Düzdağ,

a.g.e., s. 91-92 1804 Düzdağ, a.g.e., s. 89; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 189a. 1805 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 16b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 33b. 1806 Düzdağ, a.g.e., s. 67; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 21a. 1807 Düzdağ, a.g.e., s. 185-186; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 188a. 1808 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 229b. 1809 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 27b. 1810 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 7a. 1811 Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 76a; Slm. Ktp., Esad Ef., 3612, vr. 277b; 585, vr. 252b. 1812 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 17b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 37a-b. 1813 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 26b. 1814 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 186a; Düzdağ, a.g.e., s. 93 1815 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 20b. 1816 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 20b.

272

yerlerde okursa fi'l-cümle beis yokdur1817

”; “Ka’be-i muazzamaya bünyad-ı Halil demekde beis

yokdur1818

”; “Asr-i sânîde ezan okunmakda beis yokdur1819

”.

B- VAZ’İ HÜKÜMLER

Usûlcülere göre vaz’î hükümler, “şâriin bir şeyi başka bir şey için sebep, şart veya mâni

kılması” olduğunu söylemişlerdir1820

. Buna göre vaz’î hüküm sebep, rukün, şart, mâni’, sıhhat-

fesad-butlân olmak üzere çeşitli kısımlara ayrılır1821

. Burada bu konularla ilgili tespit

edilebilen fetvâlar üzerinde durulacaktır.

1- Sebep

Usûlcüler "sebeb” kavramını "illet"i kapsayıp kapsamadığına göre iki ayrı tanım

yapmışlardır:

1- Sebeb'in illeti kapsadığı görüşüne sahip olanlar sebebi şöyle tarif etmişlerdir: “Hükmün

teşrî’i ile açık bir uygunluk (münâsebe zâhira) taşısın veya taşımasın, Şâri'in, varlığını hükmün

varlığı, yokluğunu da hükmün yokluğu için alâmet kıldığı durumudur”. Sebep eğer hüküm ile

uygunluk taşıyorsa hem illet hem sebep adını alır; hüküm ile kendisi arasında açık bir

uygunluk görülmüyorsa buna sadece sebep denir, illet denmez.

2- Sebeb’in illeti kapsamadığı görüşünde olanlara göre ise sebeb, “Şâri'in, varlığını hükmün

varlığına, yokluğunu da hükmün yokluğuna alâmet kıldığı durum olup, bu durum ile hükmün teşrî

kılınması arasında açık bir uygunluk yoktur1822

”.

Usûl kaynaklarında sebep çeşitli açılardan kısımlara ayrılmıştır. Hukukî sonucu

belirleyiciliği açısından yapılan taksim şöyledir: Mükellefin fiili olan ve mükellefin gücü

dahilinde bulunan sebep ile esasen mükellefin fiili olmayan sebep.

Sonuç (müsebbeb) açısından, teklifi bir hükmün sebebi ve mükellefin fiilinin sonucu olan

bir hükmün sebebi olarak iki kısma ayrılır.

Bunların yanında, eğer sebep mükellefin gücü dahilinde ise ve mükellef bunu rükünleri ve

şartları ile birlikte yerine getirirse, mükellef bu sebebin sonucunu kasdetmemiş bile olsa,

müsebbeb (sonuç) bu sebebe bağlanır. Hatta mükellef bu sonucun doğmamasını kasdetse bile,

1817 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 20b. 1818 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 221a. 1819 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 7b. 1820 Beyânûnî, “Hüküm”, DİA, XVIII, 467. 1821 Beyânûnî, a.g.e., XVIII, 467. 1822 Şaban, İslam Hukuk İlminin Esasları, 226-227.

273

sonuç sebebe bağlanır1823

.

Şer’î hükümlerin her birinin mutlaka bir sebebi vardır. İmânın sebebi alemin sonradan

yaratılmış olması, namazın sebeb vakit, zekatın sebebi nisab, haccın sebebi Beytullah, öşrün

sebebi gelir getiren örüş arazileri, haracın sebebi nema şartı olan haraç arazileri, cezâların

sebepleri hırsızlık ve haksız yere cana kıyma gibi suçlar, muâmelât ve münâkehât konularının

sebepleri de alemdeki nizamın devamlılığıdır1824

.

Teklifi bir hükme sebep olan “sebep” konusunda yapılan tespitlerin idamlar, tasavvufî

uygulamalar, mescidler, vergiler, şirket, da’vâ, ta’zîr ve vakıf konuları ile ilgili olduğu

görülmektedir.

Ebussuûd Efendi Karamanlı şeyhin idam sebebi hususunda “Zarurat-ı diniyyeden olub

nusûs-i kâtı’a ile sabit olan ahkâmı Şerîat-ı şerîfeye inkar eden zındık idügi ve Hazreti Rasul

sallellâhu aleyhi ve sellem cenab rif’atlarını izdirâ ve tahkir vechi ile zikr ettügi tarîki şer’i ile sabit

olduğu sebebinden katl olunmuşdur” açıklamasını yapmıştır. Buna göre Karamanlı Şeyh’in

idam sebebi, dinin temel konularından olan şer’î bir hükmü inkar ile Rasûlullah’a (s.a.v.)

hakaret ve aşağılamadır. Bu gibi davranışlar “zındıklık” kapsamındadır, zındıklığın cezâsı ile

ölümdür.

Tasavvufî uygulamaların tarihi problemlerinden birisi şüphesiz raks ve devrân konusudur.

Raks ve devrânı câiz görenlerin yanında haramlığını savunan âlimler de olmuş, bu yönde

fetvâlar yayınlanmıştır. Haramlığını savunan Ebussuûd Efendi’nin bir fetvâsında, tasavvuf

erbabının raks ve devrânın cevâzına yönelik savunmalarına yer verilmiştir. Bu savunmada

tasavvuf erbabı, raks ve devrâna sebep-sonuç ilişkisi açısından bakmışlar, dinen meşru olan

sonuçları üzerinde durarak, cevâzını iddia etmişlerdir. Onlara göre raks ve devrânlı zikir

meclisleri “Şurb-i hamrdan ve bunun emsâli müfsidden alıkor, Bazı fesekanın kulûbun istihâl eder,

tevbe edip zikrullah eylemesine sebeb olur”. Bu sonuçlar da raks ve devrânın cevâzını gerektirir.

Ebussuûd Efendi bu tespit ve iddiaya sert bir üslup ile karşılık vermiştir: “Vesâvis-i şeytâniye

makûlesinden bir telbîstir, ma’siyet tâ’ate sebeb olmak mümkün değildir, kulûb-i feseka meyl ettiği

zikrullah değildir, amma mukârin kıldıkları emirdir ki ma’siyet-i uhrâdır, derekât-i nârın birinden

birine intikâl ile ehl-i nâr müsterih olmazlar, sâniye ehven ise dahi1825

”.

Vergi konusunda öşür ve ispenci miktarlarındaki artışların, hukukî bir sebebe bağlayan

Ebussuûd Efendi, böyle bir sebep olmaksızın yapılacak zamları gayr-i meşrû kabul

etmektedir: “Zeyd-i zimmî yigirmi yıl mikdarı babası Amr'dan intikâl eden yerini tasarruf edüb

1823 Şaban, İslâm Hukuk İlminin Esasları., s. 228-229. 1824 Hanbelîzâde, Muhammed Şakir,Usûlü’l-fıkh, Suriye, 1948, s. 348. 1825 Düzdağ, a.g.e., s. 86-87; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 230b-231a.

274

öşrin ve isbençesin verüb Bekr-i sipâhî gelüb evvelden alınagelen isbencesinden zâyid isbence

almağa şer’an kâdir olur mu? Beyân buyurulub müsâb oluna. el-Cevâb: -Allah-u a'lem- Bir sebeb

olmayınca olmaz. Ketebehû Ebussuûd el-hakîr ufiye anhu. 1826

“.

Ebussuûd Efendi’ye “habs-i medîd”in tanım ve süresi ile ilgili bir soru sorulmuş o, bu

sürenin kişinin habsine sebep olan suça göre belirleneceğini ifade etmiştir. Fetvâlarda habs-i

medîde sebep olan suçlara yer verilmiş olmakla birlikte onlarda da bu süre ile ilgili açık bir

sınırlama tespit edilememiştir. Yapılan sınırlamalar “kâtil bulununca zindandan çıkarılmamak

lâzımdır1827

” şeklinde genellemeden ibarettir. Dolayısıyla “habs-i medîd”in niteliği, ağırlık ya

da hafifliği işlenen suça göre değişmektedir.

Görevini devreden bir nâib, zimmetinde vakıf malı bulunduğu halde, zimmetindeki bu

malı teslim etmeden görev devri yapması azline1828

sebep sayılmıştır.

Mülkiyetin şer’î sebebi yoksa mülkiyet sabit olmaz. Böyle bir sebep yok iken birisine

mülk isnadında bulunan hâkimlerin azline1829

fetvâ verilmiş; mülkiyet sebepleri konusunda ise

ikrârı mülk sebebi saymamıştır: “Zeyd hâl-i hayatında, meclis-i şer'de: ‘Tasarrufumda olan malın

cümlesinin sülüsü Amr'ın mülküdür” deyû itiraf edip, hüccet olunup, ba'de'z-zaman Zeyd fevt

olduktan sonra, verese Zeyd'in tasarrufunda olan malın sülüsünü Amr'a vermemeğe kâdir olur mu?

el-Cevâb: Amr: ‘Zeyd'in mücerred ikrârıyla mâlik ve müstahık oldum’ deyû dâvâ ederse, olurlar.

İkrâr sebeb-i milk değildir. Eğer: ‘Evvelden mülkümdür. Hatta ikrâr etmişimdir’ deyû dâvâ ve isbât

ederse, olmazlar1830

”.

Beytü’l-mâlcıların şer’î bir sebebe dayanmadan başkalarının mallarına el koymaları

mülkiyet sebebi sayılmamış, dahası böyle davranan yetkililer hakkında “ta’zîr olunur. Zabtına

sebeb-i şer’i olmayıcak1831

” denilerek cezâ fetvâları verilmiştir.

Ebussuûd Efendi, yapılmış bir alış-verişin bozulmasını da “bir sebeb-i şer’i olmayıcak1832

”

câiz görmemiştir.

Vakıf akarlarının kiralanıp işletelimleri ve el değiştirmeleri hususunda ise şöyle bir

meseleye yer verilmiştir: “Zeyd vakıf yeri nice yıllar tasarruf ederken, mütevellî-i vakf sebeb-i

şer’îsiz alıp âhara vermeğe kâdir olur mu? el-Cevâb: Vakfı çok tasarruf etmek şer’i değildir1833

”.

1826 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2867, vr. 76a. 1827 Düzdağ, a.g.e., s. 139-140; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 72a. 1828 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 7b. 1829 Fetâvâ-yı Üskûbî, Slm. Ktp., Esad Ef., 1094, vr. 33b. (Kenar kayıt) 1830 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 145b, 146a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 145b-146a. 1831 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 80b. 1832 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 85b. 1833 Düzdağ, a.g.e., s. 79

275

Diyet ve tazmîn gibi sebebiyetin sorumluluk doğurduğu konularda Ebussuûd Efendi fıkıh

literatüründe bilinen kurallara uyğun olarak fetvâ vermiştir: Diyet konusundaki bir fetvâ

şöyledir: “Esbâbı sirka olan Zeyd, mazanne olan Amr’ı ehl-i’urf eline verip, ehl-i’urfe sikence ettirip,

Amr ’urf içinde fevt olsa, Amr’ı ’urf eden bizzat Zeyd olmayıp sebeb olmak ile, verese-i Amr,

Zeyd’den diyet almağa şer’an kâdir olurlar mı? el-Cevâb: Ta’zir-i şedîd ve zindanda habs-i medîd

ettirirler, diyeti ’urf edenden alırlar.1834

”

Tazmin konusundaki bir fetvâda sebep problemi açıkça sorulmuş ve Ebussuûd Efendi

cevâbında konunun fıkhî boyutuna temas ettiği gibi Osmanlı uygulamasına da yer vermiştir:

“Sebeb1835

olandan mal tazmîn olunmak şer'ân câiz olur mu? el-Cevâb: Kuzât memnû'lardır,

alandan alı-vermeğe me'mûrlardır. Ketebehû Ebussuûd 'Ufiye anhu1836

”. Kendilerin zulmüne bu

muvafıkdır, sebebe tazmîn olıcak kimesna kadılık edemez deyû buyurdılar1837

. Bir diğer tazmin

fetvâsında “sirkat ettirdim demek sebeb-i zamandır, ikrârdır, deyninden ziyâdesin alur1838

” diyerek

ilgili kuralı açıkça dile getirmiştir. Konunun özellikle Osmanlı uygulamasındaki detaylarına

yer veren bir mesele şöyledir: “Zeyd-i kâdînin asla bir sebeb-i şer’î yoğiken Amr’dan hükm edüb

cebr ile Bekr’e alıverdügi akçe-i Bekr ğâib olıcak Amr Zeyd’den almağa kâdir olur mi? el-Cevâb:

Zeyd akçe-i Amr kendi alur, Bekr’e verdi ise kâdirdir ve illâ (müsebbibe)1839

tazmîn eğerçi

meşru’dur ve kavl-i kaviydir, amma kuzât anınla amele me’zun olmamağın Zeyd’in üzerine zaman

lüzûmuna hükm edemezler, lakin ber her takdir azle müstahakdır1840

”.

Bir mala zarar vermenin sebep olacağı tazmin konusundaki bir fetvâda “teaddî ve taksirsiz

ziyân eylese, sonra ziyânı Amr'a çektirmeğe kâdir olur mu?” diyerek suçun sabit oluş şekline yer

verilmiş ardından cevap olarak “sebeb-i zamân mu'terif oldu ise, olmaz1841


Bir diğer zayi fetvâsında ise şu yorumlar yer almıştır: “Zeyd Amr-ı dellâle satmağa verdiği altını

Amr ‘zâyi ettim’ demekle Amr zâmin olur mu?” sorusuna “olur. ‘ettim’ demek sebeb-i zamânı

itirafdır1842

”. Helâka sebebi konu olan bir meselede “Zeyd'in fi'li ile helak olıcak olur1843

” diyerek

sebebiyetin kesin olduğu davranışların tazmin gerektirdiği beyân edilmiştir. Vakıf idaresinde,

1834 Düzdağ, a.g.e., s. 139; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 72a. 1835 "müsebbib" İÜİFK., 01, vr. 96a. 1836 MTM. s. 346; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 75a; İÜİFK., 01, vr. 96a; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809,

vr. 140b; 3612, vr. 277a; 585, vr. 252a; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 177b. 1837 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 177b. 1838 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 194a. 1839 “sebebe” Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 119b. 1840 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 119b, 177b. 1841 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 153a. 1842 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 154a. 1843 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2867, vr. 22a.

276

evrak imzalama konusunda ağırdan almak ve koruma konusunda ihmalkar davranarak

yetkilinin azlinin sebebi sayılmıştır1844

.

Şâhid ağzından şehâdetin câiz olması hususunda “asıl şâhidin mevt sebebi ile, yâ maraz ile,

yâ üç günlük dahi ziyâde mesafe olmakla müte’azzir olan mahalde câizdir1845

” denilmiş; şâhitlerin

adaletlerinin cerh edilmesinde “terk-i salât sebeb-i kavîdir. Ammâ âdil olub lihyesi sünnet üzerine

olan kabul olunmak meşrûdur1846

” görüşüne yer verilmiştir. Yine bu konuda, beyân edilen

sebeb-i cerh geçerli sayılarak1847

, beyân edilmemiş cerh sebepleri dikkate alınmamıştır.

Dava konusunda, dış ülkede olması sebebiyle otuz yıldan ziyade te’hir edilmiş davaların

murûr-i zamana uğramayacağı, bu gibi kişilerin ülkelerine döndüklerinde haklarını

arayabileceklerine cevâz verilmiş, “gaybet te’hîr-i dâvâya özr-i şer’îdir … Mâbeyni üç günlük yol

ise, özr-i şer’îdir1848

” diyerek dava hakkının düşmesine sebep olup olmayacak “gaybet”lerin

niteliklerine temas edilmiştir.

Meşru müdafaalar cezâ ve ta’zir sebebi sayılmamış, hakkını taleb eden bir kişiye yetkili

“emir” tarafından vurulan “birkaç yumruk” karşısında, kendisini savunmak isteyen kişinin

“birkaç yumruk” vurması, haksız yere vuran kişinin “yumruğundan ziyâde urmadı ise nesne

lâzım” olmayacağı, ilk vuranın zalim olup, kendini savunanın da hakkını almış olacağı ifade

edilmiştir1849

.

İllet özelliğindeki sebebiyet konusunda verilen fetvâlardan bazıları şöyledir: “Zeyd’in

harmanına birkaç atlar yemeğe gelseler Zeyd zikr olan atları ürkütmek içün bir ağaç atub birini

vurdukdan sonra ağaç yere yatub dikilüb kalsa mezbûr atlardan biri segirdüb ol dikilen ağaca

sancılub helâk olsa Zeyd kasd ile urmaduğuna yemîn eylese tasdîk olunur mi? el-Cevâb: Ağaca

sancılan at Zeyd’in tazyiki sebebiyle sanclamak zamindir1850

.

“Zeyd’in öküzi ehl-i karyenin öküzlerini urur olmağın ehl-i karye Zeyd’e tenbih ettikden sonra

Zeyd öküzün boynuzlarını kat’ edüb bir yıldan sonra zikr olan öküz Amr’ın öküzini urub karnın yarsa

öldürse Zeyd’e zaman lâzım olur mi? el-Cevâb: Boynuzunu kat’ eylemek ile halk razı oldularsa

1844 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2867, vr. 26a, 75a. 1845 Düzdağ, a.g.e., s. 135. 1846 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 133a. 1847 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 130a. 1848 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 140b. 1849 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 69a. 1850 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 195a.

277

andan sonra vâk’i olan cinâyet işhad olmadın vâk’i olan gibidir, sebeb-i zaman olmaz. Eğer kat’ ile

teselli olmayub def’i zarar ve teklif ettiler ise zaman lâzımdır1851

”.

Sebebi mecâzî konusuna kefâlet ile ilgili bir meselede yer verilmiştir: “Zeyd-i vâkıfa Amr

‘vakfının tevliyetini Bekr’e tevcîh eyle ve vakfının aslından ve ribhinden ne zâyi ve ne itlâf ederse

ben zâmin ve kefîl’ dese, ba’dehû mâl-i vakfa Bekr-i mütevellînin taksîrile hüsrân lâzım gelse, Zeyd

Amr’a tazmîne kâdir olur mu? el-Cevâb: Bekr’in fiili ile olan hüsrânı tazmîne kâdirdir, kefâleti

sebeb-i zamâna ta’lîk eylemiştir, sahîhdir1852

”.

2- Şart

Şart, “bir şeyin varlığı kendi varlığına bağlı olmakla beraber, onun yapısından bir parça teşkil

etmeyen iş veya vasıf1853

” olarak tarif edildiği gibi, “bir hükmün varlığı kendi varlığına bağlı olup,

yokluğu hükmün yokluğunu gerektirmekle beraber, varlığı hükmün varlığını gerektirmeyen şey1854

”

olarak ta tarif edilmektedir. Birinci tarifden, şartın rukün ile olan ilişkisi esas alındığı, ikinci

tarifden ise şartın sebep ile olan ilişkisinin esas alındığı dikkati çekmektedir.

Genel olarak ikiye ayrılır: Sebebi tamamlayan ve müsebbebi tamamlayan şart.

Sebebi tamamlayan, sebebiyet manasını kuvvetlendiren şarttır. Nisâb tamam olduktan

sonra, zekâtın vâcib olması için bir yılın geçmesi, buna misâl olabilir. İkincisine gelince bu,

müsebbebin rükün ve mahiyetini kuvvetlendiren şarttır. Mesela, müsebbeb olan kısâsda, cânî

ile cinâyete konu olan şahıs arasında eşitlik bulunması böyle bir şarttır. Kısâsın esası, cezâ ile

suç arasında eşitliğe dayanır.

Diğer bir yönden şart üç kısma ayrılır: Sırf şart, illet hükmünde şart ve sebeb hükmünde

şart.

1. Sırf Şart: Hakikî şart ve ca'lî şart diye iki kısma ayrılır. Hakikî şart, bir hükmün varlığı

kendisine bağlı olan; Ca'lî şart ise fertler tarafından ileri sürülen şartlardır. İki kısımdır: Ta'likî

şart ve takyidi şart. Ta'likî şart, bir şeyin varlığı kendisine bağlı olan şarttır. Bu, "eğer, şayet"

gibi bir şart edatıyla zikredilir. Bu tür şartlar, temlik ifade eden akidlerde (mesela satım akdin-

de) ileri sürülemez. Talâk, i'tâk gibi iskatâtda ta'likî şart câizdir. Aynı şekilde, kefâlet ve

vekâlet gibi temlîk ifade etmeyen akidlerde de ta'likî şart geçerlidir.

Takyidî şart, "şartıyla" veya "olmak üzere" gibi bir ifade ile meydana gelebilir. Hanefîler,

1851 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 195b. 1852 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 115b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 138b. 1853 Şaban, İslâm Hukuk İlminin Esasları, s. 229-230. 1854 Ebû Zehra, Usûlü’l-fıkh, s. 59.

278

takyidi şartı üç kısma ayırırlar: câiz, lağv ve müfsid olanlar.

Caiz şart, bir alım-satim akdinde satıcının, malın bedelini alıncaya kadar mebîi yanında

muhafaza edeceğini şart koşması kabilinden olanlardır ki, bunlara riayet gerekir. Lağv şart,

satıcının, malı satarken, "bunu başkasına satmayacaksın" şeklinde koyduğu şarttır ki, akid

sahih olmakla birlikte bu şart geçersiz sayılır. Müfsid şart ise akdin gereği olmamakla birlikte,

taraflardan birine menfaat sağlayan şarttır. Halk arasında örf haline gelen şart sahih, gelmeyen

şart ise fâsiddir. Ancak, İbn Şubrume'ye göre, taraflardan birine fayda sağlayan bir şart, örf

haline gelsin-gelmesin câizdir.

2. İllet Hükmünde Şart: Bir olayda, hüküm kendisine bina kılınmasına elverişli bir illet ve

bir sebep bulunmayıp da sadece şart bulunacak olursa, o şarta, illet hükmünde şart denir.

3. Sebeb Hükmünde Şart: Hüküm ile fiil arasına ihtiyâri olarak giren fiildir1855

.

İslâm fıkhının genel karakteri gereği şart konusu, fıkhın bütün konuları için geçerli olan

ve her bir konuda geçmesi mümkün olan bir husustur. Biz burada fetvâlarda doğrudan “şart”

kelimesine yer verilen fetvâlar üzerinden bazı tespitlerde bulunmaya çalışacağız. Bu

özellikteki fetvâların adak, âzâd, alış-veriş, borç, cezâlar, kazanç, hibe, imâmet, itikâdî

konular, kefâlet, nikâh, sulh, ikrâh, şehâdet, şuf’a, talâk, temlîk, vakıf, vekâlet ve tazmîn

konularında yer verildiği görülmektedir.

Fetvâlarda şart kavramıyla ilgili tarifler ve kurallara yer verilmiştir. Ebussuûd Efendi’ye

göre, “şartiyyeler ‘inşâallah’ kabilindendir” 1856

. Alış-verişlerde ileri sürülen şartlar “mûceb-i akde

muhâlif olup, ehad-i müteâkideyne yahud mebîa fâidesi var ise” sahih olmaz, “ve illâ olur1857

”.

Yine borç kunusu ile ilgili bir meselede, şart kavramını tanımlama sadedinde şu ifadeler yer

almıştır: “Itlâk eyle ben vireyin demek, ıtlâk edersen vireyin” demek hükmündedir. Şartsız

“vireyin” demek Va’dedir, şartla “vireyin” demek kefâlettir1858

”. İtikâdî konularla ilgili bir

meselede Ebussuûd Efendi şart kavramını bir başka açıdan şöyle açıklamıştır: “Zeyd-i sâil,

Amr’a gelip ‘Allah aşkına, Rasûlullâh aşkına, Allahı seversen ve Rasûlü seversen, bana bir akça ver’

dese, Amr sâkin olsa yâhud ‘Allah vere’ dese, nesne vermese âsim olur mu? el-Cevâb: Sevmek

vermeyi mûcib değildir. Şartiyyenin mukaddemi ile tâlîsi mâbeyninde, mülâzeme-i hakîkîye ve

âdiye olmadığına binâen vermemiş, -hâşâ- sevmemekliği için vermemiş olucak hatâ yoktur1859

”.

1855 Atar, Fahreddin, Fıkıh Usûlü, İstanbul, 1988, 137-139. 1856 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 70a. 1857 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 108a. 1858 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 115a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 137b. 1859 Düzdağ, a.g.e., s. 179

279

Bir kölenin azadlığını bazı şartlara bağlamak ta’lîk sayılmış ve şartın yerine gelmemesi

halinde efendinin kölesini ne vakit isterse o zaman satabileceği1860

ifade edilmiştir.

Şartın meydana gelişinde ikrâh unsuru hususunda şu fetvâyı vermiştir: “Zeyd-i kâdî meclis-i

şer’de: ‘Gel, zevcen Hind üzerine avrat nikâhlanmayıp ve câriye tasarruf etmemeğe şart eyle, ve

illâ seni yaramazlık isnâdı ile erkâna arz ederin’ deyip, Amr’a şart ettirse, kâdîya ne lâzım olur? el-

Cevâb: Hılâf-ı şer’-i şerîf kavil ve fiilden ihtirâz etmek lâzımdır1861

”. Fetvânın soru bölümünde

ikrâh kavramını tanımlayıcı ifadelere yer verilmiş, cevap bölümünde ise bu gibi ikrâhların

İslâm hukukuna aykırı olduğu, dolayısıyla bunlardan sakınmak gerektiği ifade edilmiştir. Bu

yorumuyla Ebussuûd Efendi genel olarak ikrâh oluşturacak söz ve davranışları tasvib

etmemekte ve menfî bir tavır ortaya koymaktadır.

Şart koşmaların özellikle talâk üzerine yapıldığı, bunun da halk arasında çeşitli

problemlere sebep olduğu, çözüm yolu olarak da “hîle-i şer’iyyelere” başvurulduğu

görülmektedir. Bu hususları ihtivâ eden fetvâlardan bazıları şöyledir: “Zeyd Amr’dan karz akçe

istedikde Amr vermemek içün ‘üç talâk şartlayin’ deyicek Zeyd ‘imdi sen sükut eyle ben kendim

alayın’ deyüb Amr’ın sanduğun açub biraz akçe alub Amr men’a kadir iken etmese var al demeyüb

ve nefs-i emirde şartı dahi olmaduği takdirce zevci üç talâk boş olur mi? el-Cevâb: Kalbinden

alduğina rızâsı olmayub kârih olıcak olmaz”1862

.

“Zeyd avratıma da’va edersem deyü üç talâka şart eylese sonra âhar kadılık avratı ile hul’

okuşub yine nikâhlansa dört aydan sonra da’va edicek talâk-ı selase vâk’i olur mu? el-Cevâb:

Olur1863

”.

“Zeyd eğer, ‘gayr-i ez her avrât ki tezevvüc gümen beher vechi ki bâşed fuzûlî ve gayr-i fuzûlî

be talâk -ı selâse mutallaka bâşed” dedikden sonra Hind-i mezbûre fevt olıcak Zeyneb’i tezevvüce

bir tarîk-i şer’î var mıdır? el-Cevâb: İbâreti hemîn zikr olunan ise bir kimesne bir hatun-i fuzûlî

Zeyd’e nikâh edüb şart vâk’i olmak ile yemîn münhall olur. Amme Zeyd’in milkiyyetine dahil olmak

ile üç talâk vâk’i olmaz. Andan sonra tekrâr fuzûlî nikâh olunub Zeyd fiili ile kabul edicek yahud

kavli ile kabul edicek ol hatun menkûhesi olur, yemîn-i bâtıladır1864

”.

1860 el-Vikaye kenarı, Slm. Ktp., Esad Ef., 800, vr. 206a. 1861 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 119b. 1862 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 129b. 1863 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 50b. 1864 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 48a-b.

280

a- Borç

Ebussuûd Efendi, borçlunun ibrâsı için ileri sürülen şartlar yerine getirildikten sonra,

alacaklının verdiği sözden dönme ve koştuğu şartı bozma hakkının olmayacağı belirtilerek şu

kurala dikkat çekmiştir: “Temlîk ve berât şart-ı ta’lîk olunmak mümkin değildir1865

”.

Bir kişinin “filan fi’li işleyecek olursam nakîb-i eşrâfa yüz filori borcum olsun” şeklindeki bir

sözünün adak olamayacağını ifade ettikten sonra farklı bir kurala dikkat çekmiştir: “Düyûn ve

temlîkât ta’lîka kâbil değildir1866

”.

b- Cezâlar

Zina suçu cezâsının uygulanmasında ihsân şartının mütemmim şartı olarak müslümanlığın

gerekli olduğu ifade edilmiş1867

, konunun kapalı kaldığı düşüncesiyle daha açıklayıcı bir

meseleye de şöyle yer verilmiştir: “Recimde muteber olan ihsânda hürriyyet ve akıl ve buluğ ve

İslâm şartıdır. Bunlardan gayri nikâh-ı sahîha ile duhûl dahî şarttır. (Hadd-i kazif ikâmetinde)1868

mu’teber olan ihsânda hürriyet ve akil ve bulûğ ve İslâm ve fi’l-i zinadan iffet lâzımdır. Makzûf olan

kimesne de bu evsâf olıcak kâzife hadd-i kazf ikâmet olunur1869

”.

c- Gayr-i Müslimler

Gayr-i müslimlerin adakları konusunda “Kâfirin nezri bâtıldır, sıhhat-i nezirde İslâm

şarttır1870

” denilmiş; harac-ı mukâseme ile ücret-i arzda “ne verende gınâ şarttır ve ne alanda

fukara şarttır1871

” prensibine vurgu yapılmıştır. Gayr-i müslimlerin müslüman mahallelerinde

iskân edilmeleri, camilerdeki cemaat miktarının düşmesine sebep olmama şartına bağlanmış,

mahalle camisinin cemaatinin azalmasına sebep olmaları halinde ise “müeddî olıcak değer

behâsıyla ehl-i İslâma bey’ ettirlemk hatmen vâcibdir1872

” denilmiştir.

ç- Hibe

Fetvâlarda “bişarti’l-ivaz” hibeye cevâz verilmiş1873

, bir hibe olayında ileri sürülen şartların

şekilleri hakkında da şu açıklamaya yer verilmiştir: “Rızâm üzerine olursan verdim dedi ise olur,

hibe değildir. Eğer rızâm üzerine olmak üzerine verdim dedi ise kâdir olmaz. Hibe sahîha şart

1865 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 169b. 1866- Düzdağ, a.g.e., s. 66 1867 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 68b; Düzdağ, a.g.e., s. 102. 1868 “amma müsnedde” Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 68b. 1869 Düzdağ, a.g.e., s. 157-158; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 68b. 1870 Düzdağ, a.g.e., s. 93 1871 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 28a. 1872 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 196a. 1873 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 160a.

281

lağvdır1874

”; “Şöyle edersen senin olsun dedi ise olmaz, senin olsun şöyle etmek üzerine dedi ise

hibe sahiha şart lağvdır” 1875

. “Şart v ile ise olur, 9�� ile ise olmaz1876

”.

Bakımının yapılması ve nafakasının karşılanması şartı ile çocuklarından birisine mülkünü

hibe eden bir babanın bu hibesinin hukukî durumu hakkında “Eğer beni ölünce beslersen senin

olsun deyû verdi ise olur, hibe değildir. Eğer beni ölünce beslemen üzerine senin olsun deyû verdi

ise olmazlar. Hibe-i sahîha şartu’l-ivazdır1877

” fetvâsı verilmiştir.

Ebussuûd Efendi, hisseli yerlerin hibesi konusunda “sehmi malûm hisse-i şâi’asın âhara

şart’i’l-ıvaz hibe edüb ıvazı alub kabz etmiş olsa şer’an hibe” sahih olmaz1878

demiş; mehrini

kocasına bağışlayan bir kadının, kocasının kendisini boşaması karşısında hibesinden rucu

edebilmesi konusunda “hüsn-i muâşeret etmek şartıyla hibe etti ise olur1879

” açıklamasını

yapmıştır.

Yine bir kişinin bir elbiseyi “kendi ile bile olmak şartıyle hibe edüb” ardından başka bir yere

gitmesi halinde, yapılan hibeden dönüş olup olmayacağı hususunda şöyle demiştir: “Bile olmak

şartıyle hibe ettim dedi ise olmaz, şart lağvdır. Bile olursan hibe ettim dedi ise olur, hibe

değildir1880

”.

Ebussuûd Efendi’ye göre, bir kişinin bağını birisine, bağın gelirini falanca kişiye

harcaması şartı ile hibe etse, o kişi de bu bağı teslim alıp kullansa, hibe eden kişi hibeden

vazgeçmek istediği takdirde, vaz geçemez, çünkü böyle bir hibe akdinde “hibe sahîha, şart

fâsiddir1881

”.

Ebussuûd Efendi, “kendi izninsüz malını zâyi etmemen şartı ile” yapılan bir hibenin hibe

olabilmesi için “iznimsüz malımı zâyi etmez isen senin olsun deyüb bu ibâret ile hibe etti ise”

cümlesini kullanmanın şart olduğuna vurgu yapmış1882

, ölene kadar kendisini bakmak üzere

malını birisine hibe eden kişinin yaptığı bu işlemin de hibe sayılıp şartın geçerli olabilmesi

1874 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 160a. 1875 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 160a. 1876 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 159b; Mecmûatü’l-Fevâid, Slm. Ktp., Esad Ef., 927, vr. 173a; (Kenar kayıt)

Fetâvâ-yı Üskûbî, Aşir Ef., 133, vr. 242a. 1877 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 159b. 1878 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 159a-b. 1879 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 158b. 1880 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 160a. 1881 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 160a. 1882 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2867, vr. 42b.

282

“senin olsun şöyle etmek üzerine” demenin şart olduğu aksi takdirde hibenin sahih, şartın lağv

olacağına fetvâ vermiştir1883

”.

d- İtikâdî Meseleler

Ta’lîkî şartların önemli bir kısmı da itikâdî konuları ilgilendiren hususlarda yapılmıştır.

Ebussuûd Efendi burada yine şart kavramını ve oluşumunu açıklayıcı bilgilerle soruyu

cevaplamaktadır: “Zeyd kardeşi Amr’a hîn-i gazabda ‘eğer seninle bir sofraya sunarsam, Kâbe-i

şerîfeye taş atmış olayım’ dedikten sonra Amr ile sofraya sunsa, şer’an ne lâzım olur? el-Cevâb:

‘Atmışlardan olayım’ dese küfür lâzım olur, ‘kâfirlerden olayım’ demektir, böyle demek ile şart

bulundukta anlardan olur. Eğer ‘atmış olayım’ dese lâğvdir. Atmış olmak emr-i hissîdir, kâfirlik gibi

emr-i hükmî değildir ki meşrût bulundukta mütehakkık ola, ‘filân işi edersem zina etmiş olayım’

demek gibidir, tevbe ve istiğfar lâzımdır1884

”.

Akaid kaynaklarında dinin esasları “iman esasları” ve “İslâmın şartları” olmak üzere iki

kısıma ayrılmakta, dinin içinde ve dışında olma bakımından imân esasları genelde dinin

rukünleri, İslâmın şartları da dinin şartları olarak değerlendirilmektedir. Bu ayırımın pratik

sonuçlarından olarak, rukünlerden birinin eksikliği dinden çıkmayı gerektirdiği halde,

şartlardan birinin eksikliği dinden çıkmayı gerektirmemektedir. Bu hususla ilgili bir fetvâ

şöyledir: “Zeyd Müslüman oldum dese amma sünnet olmayub Müslümanlık şartından kat’a nesne

işlemese şer’an Zeyd’e ne lâzım gelür? el-Cevâb: Sünnet edüb levâzim-i İslâm’ı bildirmek

gerekdir1885

”. Fetvâda yer alan “müslümanlık şartından kat’a nesne işlemese” tabirinin ameli bir

konunun terkini ifade ettiği anlaşılmaktadır. Bu husus kelâm kaynaklarında yer alan amel-

iman arasındaki cüz’iyet ilişkisi ile ilgili bir konudur. Ebussuûd Efendi ise cevâbını bu açıdan

kapalı bırakmakta, sadece kişinin öğretilmesi ve eğitilmesi gerektiğini ifade etmekle

yetinmektedir.

İtikâdî konularla ilgili bir diğer fetvâ şöyledir: “Zeyd-i zimmî bir yere gider oldukta ‘filân

zamana kadar gelmezsem müslümanlık şartı üzerime olsun’ dese ol zamanda gelmese müslüman

olmuş olur mu? el-Cevâb: Olmaz1886

”. Fetvâda şart koşma ile kişinin müslüman olamayacağı

ifade edilmiştir ki bu Ebussuûd Efendi’nin kendi tanımına uygundur. Ona göre şart cümlesi

aynı zamanda “inşaallah” manasına gelirdi. “İnşaallah müslümanım demekle de kişinin

müslüman olamayacağı1887

” itikâdî prensipler arasında bilinen bir husustur.

1883 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 160a. 1884 Düzdağ, a.g.e., s. 116. 1885 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 217a. 1886 Düzdağ, a.g.e., s. 89; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 67a.

1887 Sadüddin et-Taftâzânî, Şerhu’l-Akâid, İstanbul, 1308, s. 162.

283

e- Kazanç

Ebussuûd Efendi, Remmâl’e1888

hizmet mukabelesinde alınan ücretin helâlliği konusunda

“şartla olmayub tayyib nefisle vericek haram olmaz1889

” dediği gibi, berberlerin sakal traş etmesi

ve kırdırması karşılığında aldıkları ücret husususunda da “kavl ü şart edip almayıcak, hurmetine

hükm olunmaz1890


f- Nesep

Düşük yapan bir cariyenin ümmüveledliğinin sabit olabilmesi için şu şartlar ileri

sürülmüştür: “…Bazı halki müstebîn olıcak anası ümmüveled oldukda şimdi milk-i mevlâ kâim

olmak şarttır. Milkinden çıkdıkdan sonra veled hayy olub anasın nesebi sübûti zımnında anasının

dahî ümmüveled olması sabit olur, ebedi olmayıcak olmaz1891

”.

g- Nikâh

Nikâh konusunun esasen talâk konusu ile iç içe işlendiği görülmektedir. Dolayısıyla nikâh

konusunda incelenecek meseleler aynı zamanda talâk konusuna da ışık tutmaktadır. Örneğin

Ebussuûd Efendi, şartı bağlı bir fuzûlî nikâhtan boşanma meselesinde, koşulan şartın mahiyeti

üzerinde durarak “Hind’i her bârî tezevvüc ettikde üç talâk boş olsun deyû şart etmiş olmayub

belki alduğum alacağım şöyle olsun demekle şart etmiş olıcak” diyerek koşulan şartların şekil ve

hukukî sonuçlarına dikkat çekmiş, bu gibi problemlerden kurtulmak için de, fetvâda cevâbı

istendiği üzere, yeniden fuzluî nikâha ihtayaç olacağını beyân etmiş ardından da bir genel

kulara dikkat çekmiştir: “Zira nikâh-ı fuzûlî ile şart müstahil olmaz1892

”. Esasen soru bölümü ile

cevap bölümü birbirinden kopuk gibi görünen mesele şöyledir: “Fuzûlî nikâha muhtac olan

Zeyd Hind’e fuzûlî nikâh olunur olundukdan sonra Zeyd’den yahud Hind’den elfâz-ı küfürden hâşâ

biri sadır olsa tekrar fuzuli nikâha muhtac olur mi? el-Cevab: Hind’i her bârî tezevvüc ettikde üç

talâk boş olsun deyû şart etmiş olmayub belki alduğum alacağım şöyle olsun demekle şart etmiş

olıcak dahi muhtacdır. Zira nikâh-ı fuzuli ile şart müstahil olmaz1893

”.

Bir diğer meselede açıkça “Fuzûlî nikâhın şartı ne vechiledir?” diye sorulmuş o da şu Cevâbı

vermiştir: “Zeyd’in ashâbından Amr Hind’in nikâhı Zeyd’in marziyyesi idügin bilüb Zeyd’in haberi

yok iken bir mikdar mehirle nikâh ettikden sonra Zeyd’e haber verdikde Zeyd dahi kelâmi ile kabul

1888 Remmâl: Kumda bir takım işaretler etmekle gaybdan haber vermek iddiasında bulunan kişi demektir.

(Şemseddin Sâmî, Kâmûs-i Türkî, s. 670) 1889 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 167a. 1890 Düzdağ, a.g.e., s. 184-185 1891 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 65b-66a. 1892 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 61b. 1893 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 61b.

284

etmeyüb fi’li ile eyleyüb mehrin gönderir, itmam olur. Zeyd’in zamîrin bilür … yok ise ashâbına fülân

hatuni almağa azimetim vardır amma asâleten ve vekâleten nikâha mani şart vâk’i olmuşdur

demekle bazı mütefattın olub tafsîl-i sâbık üzerine nikâh edüb vech-i meşrûh üzerine kabul vâk’i

olıcak tamam olur. Ebussuûd ufiye anhu.1894

”.

Şartlarda şekil şartı ile ilgili bir diğer fetvâda şu hususlara yer verilmiştir: “Nikâh Zeyd

Hind’e nikâh eyledikte ‘eğer Hind’in rızâsı olmadan ben kendim avret alırsam yâhud câriye iştirâ

edersem Hind benden boş olsun’ dese, ba’dehû Zeyd fuzûlî nikâh ile Fâtımayı alsa, yahud Zeyd’in

vekîli ediniverip, ya câriye alıverse, Hind boş olur mu? el-Cevâb: Bizzat almak üzerine şart etti ise

olmaz1895

”.

Ebussuûd Efendi’ye göre, büluğ yaşındaki bir kızın “İstanbul’da olup, ba’dehu alıp Mısır’a

gitmek şartı ile, hîn-i akidde iki yüz altın mehir takdir olunup, Hind dahi râziye olsa, ba’d-et-

tezevvüc gitmemeğe kâdire” olur, ancak “amma iki yüz altın mehr-i misilden ziyâde olup, Mısır’a

gitmek şartı ile etti ise, mehr-i misilden ziyâdesi sâkıt olur1896

”.

Nikâh akdinden önce koşulan bir şartın, nikâh akdinden sonra geçerli olup olmayacağı

yönündeki bir soruya şu açıklayıcı cevâbı vermiştir: “İcâb Hind cânibinden şartla olub kabûl-i

Zeyd sonradan oldıysa boş olur. Eğer şart-ı mezbûr hîn-i akidden mukaddem ve muttasıl olduysa

eğer asla nikâha tealluk ve izâfet etmeyüb fülân fiili edersem Hind benden boş olsun dedi ise

lağvdır. Eğer nikâhdan sonra fülân fiili edersem dedi ise boşdur, nikâha izafettir1897

”.

Bir kadın nikâh esnasığnda koca adayına “sen beni koyup gidersen boş olayım mı” dese,

erkek de “ol” dese, sonra da koca dört yıl artadan kaybolsa, kadın bu şarta mebni bir başkası

ile evlilik yapsa, bu ikinci evlilik geçerli sayılmış, ancak aynı şartı ileri süren bir kadının

kocası ortadan kaybolup, hayatta olup olmadığı hakkında hiçbir bilgi elde edilemeyip, hâkim

huzurunda nikâh esnasında ileri sürülen şart ispat edilse, bu durumda “hâli üzerine ibkâ olunup,

Zeyd gelince değin ta’arruz olunmaz1898

” denilmiştir.

Nikâhda şart koşma hususundaki bir meselede de şu hususlara yer verilmiştir: “Zeyd Hind’i

nikâh etmeğe vekili olan Amr, Zeyd Hind’i koyub gitmemek şartı ile nikâh olsa sahih olur mi? el-

Cevâb: İbtidâ îcâb Hind tarafından kabul Zeyd tarafından olmak ile akd olundi ise nikâh şartı

sahihdir. İbtidâ icab Zeyd tarafından oldi ise nikâh sahih, şart lağvdır1899

”. Aynı özellikteki bir

diğer mesele şöyledir: “Zeyd kızı Hind-i sağîreyi Amr kendi evine gelüb olmak şartı ile nikâh edüb

1894 Fetâvâ-yı Üskûbî, Slm. Ktp., Esad Ef., 1094, vr. 39b. (Kenar kayıt) 1895 Düzdağ, a.g.e., s. 40; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 50a. 1896 Düzdağ, a.g.e., s. 40; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 41a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr.

128b-129a. 1897 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 47a. 1898 Düzdağ, a.g.e., s. 40-41; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 47a. 1899 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 128b; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 41a.

285

verdikden sonra Amr Hind’i âhar eve alub gitmeğe kâdir olur mu? el-Cevâb: Eğer şart-ı mezbûr

üzre nikâh olundu ise nikâh sahîhdir. Şart fâsiddir. Ri'âyet olunmak lâzım olmaz alub gitmeğe

kâdirdir. Eğer âhar eve alub gidicek olursa üç talâk boş olmak şartı üzerine nikâh edüb hîn-i akidde

Zeyd ibtidâ edüb şart-ı mezbhur üzre îcâb edüb Amr dahi şart-ı mezbûr üzre kabul etti ise âhar eve

alub gitmeğe kâdir olmaz. Alub gider ise üç talâk boş olur1900

”.

ğ- Sulh

Fetvâlarda kısâs bağlantılı sulh konusunda ileri sürülen şartların durumu hakkında şu özet

bilgiye yer verilmiştir: “Mucibi kısâs olan katlın sulhu şart-ı fâsid ile fâsid olmaz, sulh sahîh, şart

lağv olur. Eğer mucibi diyet olsa sulh fâsid olub da’vâya kâdir olurlardı1901

”. Aynı konuda “Zeyd

Amr’ı katl eylese, Amr’ın anası, Zeydi ‘ol diyarda durmayıp gitmesi’ şartıyla bir miktar altına sulh

eylese, Zeyd gitmese, Hind bozmağa kâdire olur mu?” şeklindeki bir soruya “Eğer katil ’amden

ise olmaz, katl-i’amden sulh şart-i fâsid ile fâsid olmaz, şart bâtıl olur. Eğer katil ’amden değil ise

kâdiredir, ol takdirce sulh fâsid olur1902

”diyerek, önceki fetvâ ile benzer bir yoruma yer

verilmiştir. Yine katl konulu bir sorunun cevâbında şunlar kaydedilmiştir: “Eğer katl-i amd ise,

olur. Onda sulh, şart-ı mezbûr ile fâsid olmaz. Eğer hataen ise, yâhud âlet-i câriha ile değil ise, sulh

fâsiddir. Gelirse de gelmezse de verese dâvâya kâdirlerdir1903

”.

Benzer bir problemdeki sulh teklifi ile ilgili olarak sorulan bir yaralama sorusuna “Eğer

âlet-i cariha ile amden katl etdi ise olmazlar. Dem-i amdden sulh şart-ı fâsid ile fâside olmaz, şart

lağv olub sulh mukarrer olur, eğer âlet-i câriha ile değil ise yahud hata ile oldi ise olurlar1904

” diyen

Ebussuûd Efendi, katil ve yaralamanın dışındaki bir sulh anlaşması ve ileri sürülen şartlar

konusunda şu açıklamaları yapmıştır: “Zeyd Amr ile, Amr Zeyd’i incitmemek şartıyla sulh eylese,

ba’dehû Amr zeyd’i incitse, sulh fâsid olur mu? el-Cevâb: İncitmemek mutlak ise, ibtidâen sulh

fâsiddir. Husûs-ı maddede dâvâ ile incitmek şurût ise sahîhdir. Şart-ı mezkûr mûceb-i akde muhâlif

değildir1905

”.

h- Şuf’a

Ebussuûd Efendi’ye göre bir kişinin “şartla şuf’asından ferâğat edüb sonra müşteri şart vefâ

etmedi deyû gerüb şuf’a da’vâsına” kalkışabilmesi için ileri sürdüğü şartı, “fülân işi edersen

geçdim”1906

şeklinde söylemiş olması gerekir.

1900 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 41b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 129a. 1901 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 209a; Düzdağ, a.g.e., s. 157. 1902 Düzdağ, a.g.e., s. 157; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 149b. 1903 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 149b; Düzdağ, a.g.e., s. 157 1904 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 209a. 1905 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 149b. 1906 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 178b.

286

ı- Talâk

Şart, özellikle ta’lîkî şart konusunun en sık problem olduğu konunun talâk konusu olduğu

görülmektedir. Bu konuda ileri sürülen şartlar, şekilleri ve sonuçları hakkında yapılabilen

tespitlerden bazılarını, önemine binaen aynen nakledeceğiz:

“Zeyd, ‘Filân avretimi tasarruf edersem Mekke-i şerîfeye taş atmışlardan olayım” dese böyle

demesi ile avreti boş olur mu? el-Cevâb: “Etmiş olayım” dedi ise olmaz, bâtıl-i lağvdir. “Etmişlerden

olayım” dedi ise “kâfirlerden olayım” demek gibidir, tasarruf ederse kâfir olur, bâin talâk boş olur.

Avreti …1907

etmez ise îlâdır, dört ay geçdikten sonra bâin talâk boş olur1908

”.

“Zeyd ‘alub alacağım boş olsun’ dese ba’dehu Hind’i nikâhlanub boş oldukdan sonra Hind-i

mezbûre-i nikâhlansa boş olur mu? el-Cevâb: Olmaz. Tekrar nikâh olundukda tekrar boş olmağa

sebeb budur ki nikâh-ı evvel ile boş olmak ile Hind hakkında şart bâtıl olur, sonra amel etmez. Her

aldıkça deyû şart etmiş değildir ki nikâh-ı sâniyede dahi talâk vâk’i ola. Ebussuûd. Bu sûretde zikr

olunan fetvâlarda muğayeret fehm olunur aslı nedir? el-Cevâb: Alacağım boş olsun demek manası

alacağım alduğum vakit boş olsun demekdir, milke ta’lik etmişdir, boş olur. Alduğu vakit olur. �E

�� u 9n# n*�!> Zp�� gibidir. Alacağım şimdi boş olsun demek değildir. Milke ta’lîk etmiş olmayub lağv

ola. Merhum Rahimehullah zâhir ibâretten fehm olunan üzre ma’nâ-yı âhara haml edüb öyle cevâb

vermişdir. Şart edenin murâdı ma’na-yı evvel idügi mahall-i iştibâh değildir1909

”.

“Zeyd Amr’a ‘bana kefil ol’ dedikde ‘benim şartım vardır kimesneye kefil olmazım’ dedikden

sonra Bekr’e kefil olsa Amr benim şartım var demekle şart etmiş olur mu? el-Cevâb: Talâk şartım

var dediyse ikrârı ile avreti boş olur1910

”.

“Zeyd Amr’a kefil aramağa gittikde Zeyd’e ne vâk’i gelürsin şart eyle dediklerinde ben evvelden

şartlıyan dese Zeyd’e ne lâzım olur? el-Cevâb: Nesne lâzım olmaz1911

”.

“Zeyd eğer fülân fi’li işlersen zevcem Hind benden üç talâk boş olsun deyû bir kağıda yazub

amma lisanı ile telaffuz etmiş olmasa ba’dehu fi’li işlese Zeyd’in zevcesi üç talâk boş olur mu? el-

Cevâb: Kağıd ünvanlı ise olur. Ve illa olmaz. Ebussuûd. Bu sûretde cevâb-ı şerîfde vâk’i olan

unvandan murâd nedir? el-Cevâb: Kağıdı bir kimesneye gönderüb (evanı (?) mükâtebde yazılan

kelimâttan sonra ma’lum ola ki fülân fiili işlersem deyû ahirine değin yaza)1912

, yahud vechi tahrir

1907 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 129b. 1908 Düzdağ, a.g.e., s. 116; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 129b. 1909 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 50b. 1910 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 49b. 1911 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 49b. 1912 “evâil deyu âhirine yaza yahud…” Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 120a.

287

yahud bâis-i tahrir budur ki dahi şart-ı mezbûrın yaza, böyle olıcak unvan ile olur. Telaffuz etmedim

dedügüne itibar olunmaz1913

”.

“Zeyd min ba’d şurb-i arak edersem avratım üç talâk boş olsun dese sonra şurb-i hamr etse

talâk vâk’i olur mi? el-Cevâb: Şartı araka etmiş vâk’i olmaz. Gerçi arak hamrdır, amma her hamr

arak değildir ki şart mutahakkak ola 1914

“.

Talâk şartına yapılacak şâhitlikte murûr-i zaman hakkında “mücerred şart ettiğine şehâdet

tekâdümle sâkıt olmaz. Vukû-ı şarttan sonra muâşeret-i ezvâcla muâşeret ettiğin görüp, ba’de

zamanin şehâdet edicek, kabul olunmaz1915

” diyen Ebussuûd Efendi, “talâk-ı selâse üzerime olsun

şöyle edersem” diyen bir kişinin koştuğu şartı yapması halinde üç talâkın meydana

gelmeyeceğini söylemiştir.1916

Ebussuûd Efendi’ye göre üç talâk şartı koşan kişi, yalnızca

kendisi işitecek kadar “inşâ’allah” demesi halinde, kulağı işitecek kadar sesli söylemiş, hâkim

de bu iddiasını tasdik etmiş ise “inşâallah” kaydı geçerli kabul edilir ve ona göre hüküm

verilir1917

.

Talâk konulu şart bağlantılı fetvâlarda üzerinde sıkça durulan ve fetvâlara en çok konu

edinilen meselenin üç talâk üzerine yapılan şartlar olduğu görülmektedir. Bu da üç talâkın

toplum nezdinde sıkça ve rahatça kullanıldığını, bundan dolayı da büyük ailevi sorunlara

sebep olduğunu göstermektedir. Problemin toplumsal bir kaosa dönüşmesinin tabii sonucu

olarak, hîle-i şer’iyyeler gündeme gelmiştir. Nitekim çeşitli fetvâlarda bu probleme temas

edildikten sonra çözüm yolları üzerinde durulmuştur. Bunlardan birisi şöyledir: “Zeyd üç

talâka şart eylemiş olub Zeyd’e Hind fuzûlî nikâh olunub duhûl ettikten sonra fi’li ile kabûli marûf

olıcak Zeyd’e kimi nikâhlandın denildikde mücerred Amr’ın kızı Hind’i nikâhlandım demesiyle talâk

vâk’i olur mi? el-Cevâb: Fi’li ile kabûl ma’rûf olıcak nikâhlandım dedügi vâk’i olan nikâhı fuzûlî-i fi’li

ile kabul ettikde haber vermeğe mahmul olur. İnşâya haml olunmaz. Eğer ibareti aldım demek ise

dahi esheldir1918

”.

Hulle ve fuzûlî nikâh bağlantılı bir diğer meselede fuzûlî nikâhın hukukî mahiyeti

hakkında önemli bir yorum da yer almaktadır: “Zeyd zevcesi Hind’i talâk -ı selâse ile boşadıkda

kable hurûci’l-iddet ya ba’dehâ Hind’i tezevvüc ettügümce benden üç talâk boş olsun dese ba’de’l-

hulle nikâhlansa talâk-ı selâse vâk’i olur mi? el-Cevâb: Olur. Ebussuûd. Bu sûretde talâk-ı selâse

1913 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 44b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 120a. 1914 Fetâvâ-yı Ali Efendi, Aşir Ef., 138, vr. 19b. (Kenar kayıt) 1915 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 129a. 1916 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 52a. 1917 Düzdağ, a.g.e., s. 44; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 51b. 1918 Fetâvâ-yı Üskûbî, Slm. Ktp., Esad Ef., 1094, vr. 40a. (Kenar kayıt)

288

vâk’i olduğu takdirce Hind’e nikâh-ı fuzûlî ile nikâhlanmak câiz olur mu? el-Cevâb: Olur. Fii’li ile

edicek ana tezevvüc etmek ve nikâhlanmak denmez, anın içün şart vâk’i olub boş olmaz1919

”.

Üç talâkın çeşitli taleplerin yerine getirilmesinde müeyyide maddesi olarak kullanıldığı da

görülmektedir: “Zeyd zevcesi Hind’e göçüb ev ile validin yanına varırsam üç talâk boş ol dedikde

mezbûr şartı unuddum deyû bir kağıd yazub evinin divarına yapışdırdıktan sonra ba’de zaman

hacca gider oldukda Hind-i mezbûre-i hammama ve dügüne varmakdan ve nâ mahreme

görünmekden men edüb tenbîhen unutma deyû bunları dahi mezbûr kağıdın bir tarafına yazub

gittikde Hind, Zeyd’in kendüyi men’an yazdugi nesneleri işlemekle zeyd-i mezbûr … şart eddim

deyû yemîn ederken Hind’e talâk vaki olur mu? el-Cevâb: Olmaz. Şart ettügi sabit olmayıcak1920

”.

Talâk konusunda, klasik fıkıh metinlerine bile konu olan ve üzerinde ayrıntılı tahlil ve

derinlemesine tartışmaların yapıldığı bir diğer şart cümlesi bir kişinin eşine “her bar ki sana

talâk verdim talâk vermezden evvel üç talâk boş ol” demesidir. Nitekim bu hususta kaynaklar

üzerinde de tahlil ve değerlendirmelerin yer aldığı uzun bir fetvâ maddesi şöyledir: “Zeyd,

zevcesi Hind’e her bâr ki sana talâk verdim talâk vermezden evvel üç talâk boş ol dese ba’dehu

Hind’e talâk verse vâk’i olur mu? el-Cevâb: Olur. Ahmed1921

. Nakil: ��,�u �n=D�� ,# Z�� j�y &� �*5

�� E ? BE ZD�� C�� )y 9U8�� y 9` (,�u �� Z�s� ��u �� &��A C ^�� BE� ��4 �� ^@� �� A � ,� u =�s� #

�� ?� D@nX� 5D� $ �A� ?� b� > �� b� �� ?� D=!�� H@)_5&,�� $'�X� ?� ^@� �� b� �� ?� Po�� ',� ^@� s iş

bu kütüb-i mezbûreden fehm olunan budur ki, ve vüstâdan ahîreye talâk nazil olub amma vüstâdan

ûlâya talâk sirâyet etmeye, lakin adem-i sirâyete vecih zahir değildir. Belki muktezâ-yı kıyâs

vüstâdan ûlâya talâk sirâyet edüb ûlâya dahi iki talâk vâk’i olmakdır. Nitekim Hâniyye mesele-i

mezkûre zikr olunduğu mahalde ahîreye üç talâk vâk’i olur vüstâ ile ûlânın her birine iki talâk vâk’i

olur demek hata mıdır, hata olmaduği takdirce tahrîcî ne yüzden müyesserdir. Vüstâdan ûlâya talâk

sirâyet etmedügüne sebeb nedir, ifade olunmağa inâyet buyurula? el-Cevâb: Sahîh Hâniyye’de

olandır. Tahrîc-i mesâile ta’lîk ile vâk’i olan talâk tencîz ile olan hükmünde olub mahalline nüzûl

zaman-ı vücûd şart’a maksûr olmayub hîn-i ta’lîka müstenid olmağa mebnîdir ve suver-i selâsenin

ihtilâfı ahkâmı ta’lîkât-ı mezkûre te’âkub üzerine vâk’i olduğuna menûttur. Meselâ sûret-i ûlâ vüstâ

ile ahîreye olanan talâk sirâyet edüb anlardan biri birine ve ûlâya vâk’i olan talâk tencîz ile olub

anlara vâk’i olan ta’lîka olduğu içün ve illâ sûret-i sâniyede ûlâya vüstâdan ta’lîk ile nüzûl eden

talâk dönüb vüstâya ve ahîreye sirâyet eylemezdi. Belki anlara vâk’i olan talâk ûlâya tencîz talâk

zamanına maksur olmayub belki ta’lîk hînine müstenid olub ol hînde anların ta’likleri mevcûd

olmaduği içündür ve kezâlik sûret-i sâniyede ahîreye vüstâdan talâk sirâyet edüb ahîreye vâk’i olan

talâk vüstâya ta’lîk hînine müstenid olub ol hînde ahîre ta’lîki mevcud olmaduğu içündür. Sûret-i

sâliseden cemî’i ta’lîkât mevcud iken vüstâdan ûlâya talâk sirâyet etmemeğe sebil yokdur. Hatta

cümlenin tatliki ,� u �s� # ��)� ZD�� (,�u demekle vâk’i olmuş idi. Sûret-i selâsenin cemîinde

1919 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 47b. 1920 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 44b-45a. 1921 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 48b.

289

ahîre gibi tencîze üç sâirlerine ikişer vâk’i olur idi. �� u (� # ��,�u ��E 1�� dedikden sonra tencîz ettikde

iki talâk vâk’i olub �� u (� # PA'u �@�� VA� ��E dedikden sonra tencîz ettikde üç talâk olduğunun tencîzi

ta’lîkle tencîzin farkına mebnîdir. Ebussuûd1922

”. Diğer bir meselede Hanefî mezhebinin görüşü

belirtildikten sonra Şâfiî mezhebinin görüşüne de yer verilmiştir: “Zeyd zevcesi Hind’i her bar

kim benim talâkım senin üzerine vâk’i ola sen andan evvel üç talâk boş ol dedikden sonra bir

hususa şart edüb vefâ etmeyüb zevcesine talâk vâk’i olıcak Hind Zeyd’den üç talâk boş olur mu? el-

Cevâb: İmâm Âzam katında şart ettügi vâk’i olur. Talâk bâin midir, ric’î midir, heman ol vâk’i olur.

Andan evvel üç talâk boş ol dedügi vâk’i olmaz. İmâm Şâfi’î bir kavlinde İmâm Âzam gibi demişdir.

Bir kavlinde medhûlun bihâ ise üç talâk olur ve bir kavlinde asla nesne vâk’i olmazdır der.

Ebussuûd1923

”.

Arapça’da ��E, Türkçe de “her bâr ki” tabiri ile ifade edilen şartın kullanıldığı talâk konulu

bir başka mesele şöyledir: “Zeyd ��E –i şer’iyyenin mehfûmi üzerime olsun deyû şart eden

kimesneye asla evlenmek câiz değildir demek itikâdî üzre kendüse dahi fülân husûsi edicek olursa

��E-i şer’iyyenin mefhumi üzerime olsun ya bana lâzım olsun deyû şart edüb ba’dehu ol husûsu

eylese Zeyd avrat nikâhlanmak câiz midir, yoksa fuzûlî nikâh olunub fi’li ile kabul eylemek lâzım

olur mi? el-Cevâb: ��E’nın medhûli ve cezâsı zikr olunmadın �� u 9n# Z�� (*�!> ��E mucebince ana

icra eylemek olmaz, ol sözi diyen asla evlenmek câiz değildir itikâd eylemek müfid olmaz ibaretten

ol manaya müsaid olmayıcak avratına ben senden boş olayın deyüb talâk niyyet eylese vâk’i olmaz,

istisnâ ile vukû-i talâka mu’tekid olub îkâ’a niyyete boş ol inşâallâh demekle boş olmaz.

Ebussuûd.1924

Aile ortamında erkeklerin hanımları üzerindeki otorite ve yetki sınırları ile bu yetkilerin

kullanım şekilleri hakkında da bilgi veren bir mesele şöyledir: “Zeyd zevcesi Hind’i hilâf-ı şer’

döğersem üç talâk boş olsun deyüb Hind Zeyd firaşına gelmedügi içün ya terk-i zinet ettügiçün ya

nâ mahreme göründügi içün dögse Hind mutallaka olur mu? el-Cevâb: Olmaz. Eğer firaşa

gelmemek ve terk-i zinet emirden sonra ise1925

”.

Ebussuûd Efendi’ye göre, mehir ve nafaka-i iddetten vazgeçmek şartıyla yapılan bir

boşama işlemi bu hakları bütünüyle düşürür, dolayısıyla bunu kabul eden kadın, sonradan bu

hususta bir hak talep edemez1926

. Gerçekte şart koşmadığı halde, herhangi bir sebeple ben “üç

1922 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 48b-49a. 1923 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 48a. 1924 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 52a. 1925 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 46b. 1926 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 57a; Düzdağ, a.g.e., s. 47; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr.

122b.

290

talâk şartlıyım” diyen bir kişinin, diliyle söylediği ancak gerçeği olmayan bu şartı mahkeme

nezdinde üç talâk boşanma sebebi sayılır1927

.

i- Tazmînat

Mudârebe şirketinin akdinde konuşulan şartlara riayeti gerekli görüp, aksi davranışlardan

doğacak zararların tazminine fetvâ veren1928

Ebussuûd Efendi, bir başka meselede konuya

daha bir açıklık getirmiştir: “Zeyd Amr’a ‘benin atımı çayırıma bağla’ dedikde, Amr dahi ‘çayırına

bağlamam, bağçenin içine bağların, cemî zararı benim olsun, ben zabt ederin’ deyip, Zeyd bağçesi

içine bağladıkda onun ayağı ağaca dolaşıp helâk olsa, Zeyd Amr’a atını tazmîne kâdir olur mu? el-

Cevâb: Asla kâdir olmaz. Emânete kefâlet sahîha olmaz, teaddî şartı olmayıcak. Teaddî yoktur, izni

ile bağlamıştır1929

”.

j- Ticaret

Satılan bir malın sahibine teslimi hususunda “bey’de teslîm şart değildir” denilmiş,

kiralama akdi hususunda ise “amma icâre sahîha olmaz1930

” farkına dikkat çekilmiştir. Ticaretin

hukukî sonuçlarından olan temlîk hakkında da “şartla temlik olmaz1931

” diyerek önemli bir

kurala vurgu yapmıştır. Alış-verişlerde “ta’lîk” kabilinden olan şartlara riayet edilmemesi,

akdin bozulmasının sebebi sayılmıştır1932

.

İddiaya dayalı bir alış-veriş meselesinde, ileri sülen şartlar detayları ile incelenmiş, bu

şartlara dayalı yargı kararlarının geçerliliği ve sonuçları üzerinde durulmuştur: “Hind Basra’da

mütemekkin iken, Kûfe’de olan kırk bin akçe değer mülk bostanlığı, Zeyd ‘harap olmuştur, altı bin

akçe değer’ dedikde, Hind: ‘Öyle ise, altı bin akçeye sana bey’ ettim’ deyip, Zeyd dahi: ‘Altı bin

akçeye kabul ettim’ deyip, bostanlığı vech-i meşrûh üzere aldıktan sonra, yine ol senede Amr ile

Bekr’e olan sekiz bin akçeye bey’den sonra, Hind işitip, bey’i fesih sadedinde iken fevt olup, hemân

oğlu kızı Zeyneb’i terk eylese, Zeyneb Basra kadısı mahzarında Bişr’i vekîl nesb edip ve tafsîl-i

mezkûru isbât edip, nakil ile Bişr’i Kûfe’de kadı olan Hâlid’e irsâl ettikten sonra, Hâlid, Amr ile Bekir

mukâbelesinde naklin bulub, şâhidlerin istimâ edip, Basra kadısı sikâttan olmağın, mûcebi üzere

ona itimâden arz-ı mezbûre Zeyneb’e hükm eyledikten sonra, Hâlid-i mezbûr fetvâ-yı şerîf ile

hükmünde hata ettiğini bilicek, hükmünden rucû edip, fetvâ-yı şerîf mûcebi üzere arzın kıymetin

hükmeylemeğe kâdir olur mu? el-Cevâb: Hayyiz-i akidde Hind’in ibâresi: ‘Hemân öyle ise, altı bin

akçeye sana bey’ ettim’ demek ise, ‘Ol şart üzerine sana bey’ ettim’ demek değil ise, Hâlid’in hükm-

i evvelidir, meşrûdur. Ol sûrette bey’ yoktur. Ne ânki şart-ı fâsid ile sûret gibi bey’ fâsid olup,

1927 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 109b. 1928 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 150b. 1929 Bu fetvânın kenarındaki not: “Atı çayıra bağla, yok bağçaya bağlarım deyû muhâlefet ederse”. 1930 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 104a. 1931 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 159b-160a. 1932 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 61b.

291

müşteri mülkünden çıktıktan sonra fesih mümkün olmayıp, bâyi’-i evvele kıymetin vermek lâzım

ola. İki sûreti biribirinden fark eylemek vâcibdir. Ebussuûd 1933

. Bu sûrette Hâlid’in hükm-i sâbıkı

içün nesne lâzım olur mu? el-Cevâb: İki sûret biribirine karîbdir. İki hüküm de ma’zûrdur. Hemân

ihtimâmla tefahhus edüb eğer ‘bâyianın ibâreti ile ise, verdim’ demek ise, bey’ yoktur. Kaç ele

geçerse, olur. Eğer ‘öyle olmak üzerine verdim’ demek ise, bey’ fâsiddir, müşteri elinden gidicek,

Hind kıymetin alır. Ebussuûd 1934

.

“Aşçı” diye satılan bir cariye, aşçı değil ise geri iâde edilebilir. Bir cariyenin bu şartla

satılması, “habbâz, kâtib” şartıyla satılmasına benzemez. Bu dönemde aşçılık mesleği ile ilgili

olarak “aşçılık merâtibi çoktur. Cemî fünûn-i et’ımeyi bilip üstad olmak” tanımı yapılmış, bu şart

ile yapılan bir alım-satım hakkında da “bey’ u şirâ olıcak, şer’an mezbûrun tefâvüt-i fâhişesi ve

nizâa müfdî tefâvüt-i fâhişesi olmağın, akid fâsid olur, reddine kâdir olur, şart mevcud ise dahi,

değil ise dahi1935

” denilmiştir.

Ürünlerinin bir kısmı olgun, bir kısmı henüz olgunlaşmamış olan bir bostanın, ürünlerin

“yerinde durmak ya durmamak şartı zikrolunmasa” ve de “durmak menvî olmayıcak” alış-verişi

sahih olur. Bu durumda da “zâhir-i lafzın ıtlâkı ile amel olunur”1936

, kişinin niyyetinin olup

olmadığı buna göre yorumlanır.

Fıkıh tarihinin önemli konularından olan “bey’ bi’l-vefâ” konusunda şu fetvâ verilmiştir:

“Zeyd bağçesini Amr’a bey’-i vefâ tarîkıyla bey’ edip, şart-ı vefâ akde dâhil olsa, Amr, bağçeyi

Zeyd’in marifetsiz Bekr’e bey’ eylese, Zeyd-i mezbûr, bey’-i sânîyi feshe kâdir olur mu? el-Cevâb:

Kâdir olur. Bu kavle zâhiblerin kesreti ve âlî tabakaları vardır1937

”.

Vadeli alış-veriş ile ilgil bir mesele şöyledir: “Zeyd milk bağçesin Amr’a vâde ile, vâde

zamanında vermezse Zeyd bağçesin almak şartıyla bey’ edip, Amr vâde zamanında bağçenin

akçesin vermeyip, Bekir’e bey’ ettiği takdirce, Zeyd bağçesin talep edip almağa kâdir olur mu? el-

Cevâb: Amr bey’ edicek, olmaz. Hakk-ı fesih sâkıt olur. Hemân bağçenin değer bahâsın alır1938

”.

Fâsid şartla yapılan bir alış verişte, satıcının fesih hakkı olduğu ifade edilmiş, bu süre

içerisinde müşterinin elinde üretim yapan değirmenin mahsulu hakkında da şu görüşlere yer

verilmiştir: “Hizmetinin ecr-i mislinden kalanın alır, mahsûl durur ise. Eğer helâk oldu ise, yahud

istihlâk etti ise, İmâm-ı Âzam katında zamân yoktur1939

”. Yine fâsid şartla satıldığı sabit olmuş,

1933 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 112a. 1934 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 112a-b. 1935 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 107a-b. 1936 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 109a. 1937 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 104a. 1938 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 109a. 1939 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 108b-109a.

292

bu arada müşterinin elinde de kullanılmış olan bir eşyanın geri iâdesi konusunda “vâkıâ şart-ı

müfsid ile bey’ etti ise, egerçi alınmaz, amma bahâsından Zeyd eksiğe sattı ise, Hâlid tamam

kıymetinden kusurundan hissesi alır1940

” görüşü dile getirilmiştir.

Selem akdinde yapılan bir şartlı alış-veriş hususunda şu görüşlere yer verilmiştir: “Zeyd

şıra zamânı geldikte mukâbelesinde şıra vermek kavli ile, seleme akça üleştirse, sonra ol miktar

şırayı Zeyd akça verdiği kimselerden taleb edip almağa kâdir olur mu? el-Cevâb: Selemin sekiz

şartı bile ri’âyet etti ise olur1941

”.

k- Vakıf

Şart hususunun en fazla yer işgal ettiği, şart ile kurulup, şartlarına riayet ile ayakta

durduğu konu vakıf konusudur. Vakfın kuruluş şartı, bu şartların şekil ve muhtevası ile

bunlara riayetin mahiyeti fetvâlara konu olan meselelerin başlıcalarıdır.

Şartlara riayet konusunda Ebussuûd Efendi “şart-ı vâkıf, nass-i Şâri’ gibidir” prensibini

kabul eder, ancak bu kuralın uygulamasındaki şart ve istisnâlara da dikkat çeker. Örneğin o

bir türbeye vakfedilen mumlar fazla gelse bile mütevellî vakıf şartının dışına çıkarak fazlasını

satmasına fevtâ vermezken1942

, bir sebeb-i şer’î olduğu takdirde, hâkimu’ş-şer’in, şart-ı vâkıfa

muhalefet edebileceğini söylemiştir1943

. Bir mescidde üç vakit namaz kıldırmak için tayin

olunan imamı hâkimü’l-vakt beş vakit namaz kıldırmaya zorlayamaz1944

. İmâmete liyâkat

şartlarını kaybeden bir kişinin, vakfiye şartına rağmen, azli vâcibdir. Böyle bir kişiye hitâbet

ve imâmet şartı bâtıldır1945

. Vakfiye şartlarının sarîh olanlarının yanında delâleten olanlarına

da riayet vâcibdir1946

. Vakfiye şartlarına riayet olunması halinde vakıf küllî gadr ve zarara

uğruyorsa, vakfiyeye rağmen, vakıf için enfa’ olan uygulamaya gidilerek zarar eden bir vakf-ı

nukûd, akara tebdîl edilebilir1947

.

Fetvâlarda vakfiyelere konulan şartların muteberliği hususunda şunlar kaydedilmiştir: “Bir

vakfın vakıfnâmesinde, vakf-ı mezbûr rakabe olundukda mütevellînin ve kâtibin ve câbiyenin (ve

halîfeleri rakabe olunmasun deyû)1948

mastûr olsa” böyle bir şart “nâ (meşrûdur ve lağvdır) 1949

“

1940 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 108b. 1941 Düzdağ, a.g.e., s. 160 1942 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3735, vr. 87a. 1943 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 122b. 1944 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 30b-31a. 1945 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2867, vr. 33b. 1946 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 96b. 1947 Düzdağ, a.g.e., s. 76 1948 “vazîfeleri rakabe olunmasun deyu” Slm. Ktp., Esad Ef., 3612, vr. 278a; “vazifeleri olunmasun” Slm. Ktp.,

Esad Ef., 585, vr. 253b.

293

amel olunmaz. “Şart-ı vâkıf nass-ı şâri’ gibidir. Vakfa nef’î olan şerâyitin ri’âyeti elbetde vâcibdir.

Husûsan şart-ı vâkıfdan kat’ı nazar olunsa dahi emr-i şerîat budur, imtisâl lâzımdır1950

. “Şart-ı vâkıf

tağyîr olunmaz1951

”. Ebussuûd Efendi’ye göre vakıf senetlerinde yer alan şartların yorumunda

muteber olan lafızlar olmayıp, vâkıfın niyetidir: “…Lafz utekânın umûmuna itibar yokdur. Şer’an

muteber olan niyyet-i vâkıfdır…1952

Bir medresede günlüğü yirmi akçe olarak tayin edilen bir müderrise, vakfın “hâsılında

kurâdan hâsıl olur hubûb var ise”, geliri de yirmi akçeden fazlaya müsaid ise, mütevellî yirmi

yerine yirmibeş verebilir. “Onda şart-ı vâkıfa itibar yoktur. Tefvîz-ı sultânî ile müstahak olur1953

”.

“Gılâl-ı kurâ ve mezari’de şerâyit-i vakıf itibar olunmaz, emr-i sultâniye menuttur1954

”.

Bir hıristiyan sağlığında “milk evini ve bağını incil kırâatı içün bir kenisenin rahiblerine vakf ve

teslîm-i mütevellî ve tescîl-i şer’î edüb vakfiyye yazılub amel olunurken on yıl sonra âhar yerde olan

veresesi gelüb vakfını kabul etmeyüb” bozmak istediklerinde, şu fetvâ verilmiştir: “Râhibler

cem’îan fakirleri ise anlara vakıf sahîhdir, İncil okumak şartı lağvdır. Eğer değiller ise sahîh değildir.

Tescil dahî na meşrudur. Veresesi bozarlar, kısmet ederler1955

”. Gayr-i müslimlerin vakfiyeleri

ilgili bir diğer prensibe şöyle temas etmiştir: “Kiliseye vakıf bâtıldır. Amma sâkinlerine vakf edip

anlardan sonra sâir fukarâya şart etmek şer’îdir1956

”.

Ebussuûd Efendi’ye, tartışmalı olan hususlarda açıkça yöntem sorusu sorulmaktadır.

Nitekim bir fetvâda “Rûhu için cüz-i şerîf tilâvet va’zeden Zeyd nice etmek gerektir ki sahîh ola?”

diyerek, fukahâ arasında ihtilaflı olan bir meselenin çözümü istenmiş o da şu cevâbı vermiştir:

“Tilâvet ve cüz’-i şerîf bir mahall-i (muayyende) olmak şart edip, tilâvet edenler ol mahalle varıp,

abdest ile eczâ-i şerîfeyi kemâl-i hudû’la, sevâbı rûhuma vâsıl olmak niyeti ile, ibâdeten tilâvet

edeler, ta’yîn olunan vazîfe mukâbelesinde ‘ivaz olan’ deyû niyet ve şart etmek gerektir1957

.”

Uygulamada vakfiye şartına aykırı davranışlardan doğan zararlar hususunda Ebussuûd

Efendi fukahânın görüşlerini naklettikten sonra tercihde bulunarak fetvâ vermiştir: “Bir

rivâyetde nısfını mütevellîye nısfını müste’cire tazmîn olunur. Bir rivâyetde cümlesi müste’cire

tazmîn olunur. Fetâvâ-yı Tatarhâniyye’de kavl-i evvel usûl-i ashâb-i Hanefîyye’ye evfakdır. Amel,

1949 Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 76b-77a; Slm. Ktp., Esad Ef., 3612, vr. 278a;585, vr. 253b; (Kenar kayıt)

Fetâvâ Ali Efendi, Slm. Ktp., Esad Ef., 1082, vr. 63a; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 96a; Düzdağ, a.g.e., s. 81 1950 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 167b. 1951 Düzdağ, a.g.e., s. 78 1952 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef, 3713, vr. 71b. 1953 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 100b. 1954 Mecmûa, Slm. Ktp. Âşir Ef., 270, vr. 72a. 1955 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 79b; Düzdağ, a.g.e., s. 104. 1956 Düzdağ, a.g.e., s. 106. 1957 Düzdağ, a.g.e., s. 77

294

kavl-i sânî üzerinedir deyû mestûrdur. Lakin taksîr-i mütevellî kabilinden olıcak fi zamânina kavl-i

evvel ile amel evlâdır1958

”.

Ebussuûd Efendi’ye göre bir vakfiyenin şartlarına riayet hususunda yapılan

uygulamalarda, haramdan kaçınmak için açıkça şart ileri sürülmese de, karinelerle de ispat

edilebilir şekilde niyyetlerde gizli olan şartlar sarih şart hükmünde kabul edilir ve fetvâ buna

göre verilir: “…Eğerçi şart-ı mezbûrî sarîhan zikr etmezler amma niyetlerinde mukarrardır. Müşteri

eğer dükkanda ucuz kira ile oturub ticâret etmeği muhakkak bilmese esbâbı ol behâya almak muhal

idügine hiçbir âkil inkar edemez. Ebussuûd. Sûret-i mezbûrede bayi u müşteri şartı sarihan zikr

etmeseler mücerred niyetlerinde olmamak ile bazı meşâyih katında bey’i fâsid olmaduği kütüb-i

fetâvâda mesturdur. Fi zamânina vakıf akçelerin muâmelât bu takirledir. Mesela mütevellî medyûn

ile ittifak edüb bin akçe karz vermek şartı ile dahi vermedin yahud verdikden sonra yüz akçelik

medyûna ikiyüz va’de ile bey’ edüb medyûn dahi ol metâ’ı ol akçeye bir şahsa … bey edüb semeni

mütevellîye havâle eder, ol dahi meta’ı yüz akçeye tuta yine mütevellîye bey edüb müşteri

zimmetinde yüz akçe kalur, mütevellî ile medyûn mâ beyninde karz vermek ve medyûn metâ’ı

şahs-ı mezbûre bey etmek ve semeni mütevellîye havale etmek cümlesi meşrut ve mukarrer olub

lakin sarihan zikr etmedikleri ile metâ’ı mezbûrun ikiyüz bey-i sahîh olub va’de tamamında

mütevellî müşteri medyûndan metâ’ı mezkurun baki kalan yüz akçesi alub mesarif-i vakfa sarf

eylemek meşrû’ ve makbûl iken mahall-i nizâ’da bey u şirâ fâsid olub esbâbın semeni bayilere

haram olduğuna sebeb nedir? el-Cevâb: Meşâyih-i mezkûre akd-i mezbûri hâşâ ki her maddede

tecviz edeler. Belki akd-i bey u şirâ meşrût olan nesne nefsinden meşrû olduğundan gayri şart

edenin hakkı ve makdûrî olub âhara zarar mutazammın olmayan maddedelerden bayi ve müşteri

kendi hakk-ı şer’îlerinden tamam terâzî ile etdikleri muâmelâtdan sarihan zikr etdikleri şerâyiti

ma’dûm hükmünde kılub etdikleri ukûdi istihsânen tecviz etmişlerdir. Vak’ıa fi zamânina vakf-i

nukûdda vâk’i olan muâmelât buna mebnîdir. Bey u şira meşrût olan karz nefsinden meşru ve vâkıf

cihetinden meşrut ve mütevellînin makdûri olub ve medyûn dahi bir metâ’ı iki behâsına almak

meşru olub asla bu bey u şirânın sıhhatına karz ile meşrût olmakdan gayri bir mani olmayub

âkidlerin merzâları ve muhtârları olub sarîhan mezkûr dahi ma’dum olmağın ma’dûm hükmünde

kılınub vâk’i olan bey u şirâ bi lâ şart vâk’i olmuş itibar olunur1959

”.

Ebussuûd Efendi fetvâlarında vakfiye şartlarının uygulanması husususnda, kanûnî şartlara

da temas ederek, Padişah fermanlarının bu şartların geçerliliğindeki etkinliğine dikkat

çekmiştir. Özellikle mütevellî-nâzır-hâkim arasında yetki tartışmaları merkezli bu fetvâlardan

birisi şöyledir: “Tevliyeti evlâda meşrût olan vakfın vakfiyyesinde şart-ı vâkıf: ‘Cemî umûrda re’y,

mütevellînin ola’ deyû kaydolunsa, vakf-ı mezbûrun muhâsebesi görülmek lâzım oldukda, mütevellî

mi görür, yoksa vakfın nâzırı mı görür? el-Cevâb: Mütevellîlere bilkülliyye irhâ-i ınân olunup, şart-ı

vâkıf ile amel olunmak erbâin ve erbaîne ve tis’imietin (944/1537) tarihinde ref’ olunup, re’y-i

hâkim inzımâmı ile olmak emrolunmuştur. İkisinin mahzarında muhâsebeler re’y-i hâkimle görülür.

1958 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 167b. 1959 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 168a-b.

295

Mütevellînin ârâ-yı sahîhasında müsâade olunup, ârâ-yı muhtelifesi reddolunur. Emr-i Şer’-i Şerîf

dahi budur1960

”. Aynı husustaki diğer bir fetvâ şöyledir: “Vakıf Zeyd-i vâkıf tevliyetinin azli ve

nasbın ve sâir tasarrufâtını evlâdından mütevellî olana şart edüb, “kâdîlerden ve beğlerden vakfıma

kimesne müdâhele etmesünler, ederlerse Allah'ın lâneti üzerlerine olsun” dese, beğlerden ve

kâdîlerden bazı kimesneler şart-ı vâkıfa amel etmeyüb dahle kâdir olur mu? el-Cevâb: Sene erbâin

ve erba'îne ve tis'i-mi'etin hudûdunda (944/1537) bu makûle şerâit üzerine tahrîr olunan

vakfiyelerin şerâiti (tenfîz)1961

olunub1962

sancak beğliği pâyesinde olan mütevellîler vâki' olan azl-ü

nasbi, şer'-i şerîf muktezâsınca der-i devlete kendiler arz edüb andan aşağa pâyede olanlar

(re'yleriyle yine şerî'at-ı şerîfe üzere)1963

kuzât-ı bilâd ile arz edeler. Ma'kûl ve meşrû olan

maddelerde, ‘ne kuzât mütevellîlere ve ne mütevellîler kuzâta muhâlefet etmeyeler’ deyû ferman

olunmuşdur. Vâkıfın, mütevellî olanın ne fesâdı olursa olsun, beğler ve kâdîler dahl ederlerse la'net

üzerlerine olsun demek murâd ederlerse, kendiler mel'ûndur. Şerî'at-ı şerîfeye muhâlif olan şerâit

cemî'an lağvdır ve bâtıldır1964

.

Sultan fermanı ile bağlantılı bir diğer fetvâ şöyledir: “Vâkıf Zeyd, binâ ettiği zâviyeye

mezâri’ ve akâr vakfedip, ‘evlâda ve evlâd-ı evlâda’ şart edip, yüz elli yıldan sonra evlâd-ı evlâd

mutasarrıf iken, zâviye-i mezbûrenin evkâfı bir medresenin evkâfına zamîm olmak şer’an câiz olur

mu?” el-Cevâb: “Mezâri’den alınan harâc arzî olup, onun hakkında şart-ı vâkıf muteber değildir”

deyû Pâye-i Serîr-i Saltanat’a arz olunup, onun hâsılı hakkında şart-ı vâkıf sarîhan iptâl olunup,

medreseye zamîm olmak buyuruldu ise, olunur. Amma bu tafsîl arz olunmak mûtad değildir.

Ebussuûd 1965

. Bu sûrette mahsûl müderrise helâl olur mu? el-Cevâb: Vâkıfın mülk-i hâlisi olup

müs.. kabîlinden olanın hâsılı haramdır. Harâc-ı arz tafsîl-i sâbık üzere arzdan sonra tayin olundu

ise, helâldır. Amma ol kabîlden evkâfı tağyîr ve iptal eylemek, ma’hûd değildir1966

”.

Ebussuûd Efendi bazı vakfiye şartlarına yorum getirerek, şer’î kurallara uygunluk

zemininde geçerlilik fetvâsı vermiştir: Nitekim bir mescidin vakfiyesinde müezzinlik görevi

“hüsn-i savta kâdir kimseye” koşulmuş, ancak Ebussuûd Efendi burada geçen “hüsn-i savt”e

yorum getirerek “Zeyd’in hüsn-i savttan murâdı zemane mu’tâd olan hılâf-i şer’-i şerîf tegannî ve

terennüm ise ol şart lağvdir, Amr’ın savtı mekrûh ve menfûr ve münker olmayıp tamam edeb-i şer’-

i şerîf üzerine okursa ibkâ olunur1967


1960 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 100a. 1961 “takyîd” Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809, vr. 137b; 585, vr. 249a. 1962 “olunmayub” Slm. Ktp., Esad Ef., 892, vr. 289a. 1963 “şer’i münîfe muvâfık olan reyleri (?) üzre” Slm. Ktp., Esad Ef., 585, vr. 249a. 1964 Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 71b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809, vr. 137b; 3612, vr. 274b; 585, vr.

249a; 892, vr. 289a; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 100a. 1965 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 101a. 1966 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 101a. 1967 Düzdağ, a.g.e., s. 71; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241; vr. 9a.

296

Fetvâlarda “nâ meşrû” şartlardan söz edildiği gibi, bazı fetvâlarda bu nâ meşrû şartlar ile

kurulmuş vakfiyelerin uygulaması hususundaki problemler üzerinde durularak çözümler

önerilmiştir: “Zeyd menzilini evvela kendûya ba'dehû kendûden sonra zevcesi ba'dehâ bey' olunub

behâsı istirbâh olunub ribhi ile iki cüz-i şerîf tilâvet oluna deyû vakf ve tescîl olunub bir zamandan

sonra Zeyd fevt olub zevcesi Hind dahî hissesin şer'la iskât edüb vakf-ı mezbûrun mütevellîsi olan

Amr menzil-i mezbûru Bekr'e bey' eylese bey-'i mezbûr sahîh olur mu? el-Cevâb: Şart-ı mezbûr

üzerine vakıf tescîl aslâ meşrû değildir. Lâkin vech-i meşrûh üzerine vakf-ı meşrûh üzerine vakf'ı

meşrû' sanub anın üzerine musırran fevt olmağla menzil-i mezbûr vakfiyyede mastûr olan vecih

üzere tasarruf olunub sonra bey' olunub semen-i istirbâh olunmağı vasiyyet etmiş olur. Hind'den

gayri vârisi yoğ ise bey'-i mezkûr sahîh ve meşrû'dur. Beytü'l-mâl kıbelinden aslâ dahl olunmaz.

Var ise sülüsden ziyâde ânın redd-i kabûlu lâzımdır1968

”.

l- Vekâlet

Vekalet konusundaki şart problemi daha çok fıkıh kaynaklarında yer alan kuramların

yorum ve uygulamasına yönelik olmuştur. Bu hususta tartışmaya konu olan meseleler,

kaynaklar ve Ebussuûd Efendi’nin yorumları şöyledir: ( � A �� “P�@E� (�¨# ��!� ��E ” ��!�� = �

&�!� ? �` ��,= �!�= p "5p 4v� � �#} +�� /// ��E } r'@E� // E �!� ��E : “ ̂� E�� !�� r^,�� ^� E�� (�*5

Z!_)�. ) (Dürer Gurer). Bu mes’ele, mu’teddün bihâ midir? el-Cevâb: Bu vechile azil İmâm Ebû Yûsuf

kavline mebnîdir. Vekâlet-i muallakadan kable-vücûdi’ş-şart azil sahîh değildir. Rucû sahîhdir.

Muhammed b. Müslim muhtârı budur. Muhammed katında vekâlet-i muallakadan kable-vücûdi’ş-

şart azil sahîhdir, rucû zikrine hâcet yoktur. Nasr b. Yahyâ muhtârı budur. Fetvâ İmâm Muhammed

kavli üzerinedir. Bazı meşâyih muhtârı (��E� �E ��!�) demektir. Amma Şemsüleimme Serahsî

katında muhtârı esahh (^� E�� FB` �� !�) demektir1969

”.

Şartlı vekâlet hususunda fetvâlara sıkça konu olan bir diğer mesele nikâhda vekâlettir.

İlgili fetvâlardan birisi şöyledir: “Hind-i bâliğanın (anası)1970

olmayub dayısı Amr’ı kendüyi Bekr’e

nikâh içün vekil edüb ol dahi izn-i hâkim ile Bekr’e nikâh eylese Hind adem-i kabûle kâdire olur mi?

el-Cevâb: Asla gayri velîsi olmayub mehr-i misilden eksikle nikâh etmiş olmayub ve Hind’in şart

ettügi umûrun tamam riâyet etti ise kâdire olmaz1971

”.

4- Mâni

Fıkıh usûlü kaynaklarında mâni “varlığı, sebebe hüküm bağlanmaması veya sebebin

1968 Bağdatlı Vehbî, 569, vr. 77b-78a. 1969 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 135b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 1074, vr. 94b; (Kenar kayıt), Fetâvâ-yı

Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 135b. 1970 “anası ve babası” Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 47b. 1971 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 54b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 47b.

297

gerçekleşmemesi sonucunu doğuran durum” olarak tarif edilmiştir. Tariften anlaşılacağı üzere

mâni, iki nevidir: 1- Hükmün mâni'i, 2- Sebebin mâni'i.

Hükmün mâni'i: Varlığı, sebebi gerçekleştiği ve şartlan bulunduğu halde sebebe hüküm

bağlanmaması sonucunu doğuran durumdur. Sebebin mâni'i: Varlığı sebebin gerçekleşmesini

engelleyen durumdur. İyi incelenirse görülür ki, esasen bu, sebebin şartlarından birinin

ortadan kalkmasından ibarettir1972

.

Fetvâlarda genel üslûp, sorulan sorulara “olur/olmaz, meşrûdur/nâ meşrûdur” şeklinde

cevap vermektir. Buna göre “olmaz” veya “nâ meşrûdur” vb. tabirleri ile verilen hemen her bir

cevap, mânî prensibi ile bağlantılı olacaktır. Bu da özel bir çalışmayı gerektirecektir. Bundan

dolayı biz burada konuya örnek teşkil etmesi bakımından bazı meseleleri nakletmekle

yetineceğiz.

Toplu diyet ödeme durumunda, bir kadının kocasının kayıplığı kadının da diyete ortak

olmasına mani sayılmamış1973

, cihet-i tevliyet imâmete mani sayılmamış1974

, bey ve hibeye

mani olan muvâzaa hususunda şu açıklama yapılmıştır: “Akd-i bey’a ve hibeye mübâşeret

etmedin meb’î ve mevhûb yine bayi ve vâhibin milkinde mukarrar olmak üzerine ittifak (?) sûret-i

bey ve hibeye ikrâr ve tasdîk etmekdir. Ebussuûd1975

. Bir kişinin hür kökenli sayılabilmesi ve

bunun hukukî sonuçları hakkında şu fetvâ vermiştir: “”… câriye asli idügi malum olıcak sübût-i

velâyete mani olacak hürriyet-i asliye değildir1976

.

Bir imamın, imâmete mani bir halinin bulunması arkasında namaz kılmaya engel teşkil

ettiği gibi1977

, sokaklarda “at tersi ve gayri nâ pâklık nesneler dökülse tersi balçık olub

müslümanlara sıçrasa halen def'î mümkün olmasa dirhem mikdarı” gözle görünen (mer’iyye)

necaset değil ise namaza mani sayılmamıştır1978

. Bir köylük yerde, köy halkının hanımlarının

hizmet etmeleri âdetten ise, böyle bir köyün imamının hanımının da “suya ve bağa ve sığır

iledip getiricek1979

” imâmetine mani olmaz. İmâmet ve müezzinlikten ücret almak konusundaki

bir tartışmada, bir taraf “…mütekaddimîn tecvîz etmemişlerdir, amma müteahhirîn tecvîz

etmişlerdir, müttakî olanlara evlâ ta’amına ve libasına sarf etmemekdir” dese diğer tarafta bunun

1972 Şaban, İslâm Hukuk İlminin Esasları, s. 232-. 1973 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 198a; Fetava Ankaravî, Fatih, 2359, vr. 499b; Mecmûai Ankaravî, Ayasofya,

1545. vr. 144b. (Kenar kayıt) 1974 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 31a. 1975 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 166a. 1976 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 175a. 1977 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 9b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 113a; 241, vr. 17b. 1978 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 2b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 4b. 1979 Düzdağ, a.g.e., s. 68; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 24a.

298

aksini iddia ederek, “eğer takvâdan murâd lisân-ı şer’de ma’hûd ve şâyi’ olan ma’na -ki hasenâta

müdâvemet ve seyyiâtdan ictinâbdır- bu ise ücret-i İmâmet ve te’zîn buna mâni değildir. Eğer Hakk

Teâlâ Hazretinin mâ sivâsı mulâhazasından sivâ-yı tecrid eylemek ise Zeyd sahîh demiş öyledir1980

”.

Kur’an okuyup sevabını bağışlamak, hibe edilen bir ev için ıvaz kabul edilmiş, aşr-ı şerîf

okunduktan sonra hibeden rucû gündeme gelince de, okunan aşr-ı şerifin sevabının

bağışlanması ıvaz / ücret yerine geçtiğinden hibeden rucû’a mani sayılmıştır. İlgili fetvâ

şöyledir: “Zeyd milk evin Amr-ı ecnebîye hibe edüb ve teslîm eylese Amr ol meclisde bir aşr-ı

Kur’ân okuyub sevabın Zeyd’e bağışlasa hibeye ıvaz olub rucu’a mâni olur mi? el-Cevab: Amr

Zeyd’e hibe ettigin evin ıvazıdır deyüb Zeyd dahi kabul etdim dedi ise olur1981

”.

Seyyidlerden vergi alınması hususunda “Rüsûm-i raiyyetin ekseri hukuk-i şer'iyyedir. Ana

siyâdet mâni olmaz. Âdet-i ağnâm zekattır. Müstahak olan fukarâya vermekdir1982

” denilmiş, içki

içip sarhoş olan bir kişinin bu halde ya da bir gün sonraki teri necis olmadığından namaza

mani kabul edilmemiştir1983

.

Ne kadar adil olursa olsun karı-kocanın birbirleri hakkında şâhitliklerine “zevciyyet

mânidir”1984

denilmiş; şâhitliğin kabul edilmesine mani sayılan dünyevî düşmanlıkların

mertebesi hakkında “bir mertebe olan adâvettir ki, şehâdet ona mebnîdir “değildir” deyû hâkime

zan gele. Bu mertebe dahi, şâhidin diyânette tefâvüt-i hâline göre tefâvüt üzerinedir1985

” yorumu

yapılmıştır. Tavla oynamak şâhitliğe mani sayılmamış; satrancın ise “meğer öcile oynaya

yahud ana iştiıalle ferâiz fevt ola, yahud yalan yere yemîn eyleye1986

” şeklinde olursa şâhitliğe

mani sayılmıştır.

Hibe edilmiş, kabz edildikten sonra iki yıl kullanılmış bir evin hisseli ve müşterek olduğu

ispat edildiği takdirde hibe edilen “Zeyd ecnebî olub mâni-i rucu’ bir nesne yok ise berher (?)

takdir Hind rucû eder olur, eğer mâni-i rucû var ise ya şuyû’ sabit olursa yahud tahliye sahîh sabit

olmaz ise yine rucu’ eder olur1987

”. Küçük yaşta yapılıp kabz edilen bir hibeden, büluğa erince

1980 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 220a. 1981 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 163b. 1982 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 23a. 1983 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 2b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 4b. 1984 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 127b. 1985 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 128a. 1986 Düzdağ, a.g.e., s. 137 1987 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 163b.

299

vazgeçme hususunda “Karındaşı rucu’dan mâni’dir. Ba’de’l-bülûğ hibe-i mukarrar etti ise olmaz,

ve illa olur1988

” yorumu yapılmıştır.

Eğitim ve terbiye ücreti olarak verilen ve de kabz edildikten sonra emek verilip eğitilen

bir kölenin geri iâde talebi hakkında şu fetvâ verilmiştir: “Rüşvet olmayıcak olmaz” çünkü

“ta’lîm-i san’at mâni-i rücû’dur1989

”.

Kafirler bir İslâm diyarını işgal edip, “medâris ü mesâcidin harâb ve mu’attal, ve menâbir ü

mehâfilin ’alâim-i küfr-e dalâlet ile mâlâmâl edip, nice türlü ef’âîl-i habîse ile dîn-i İslâma ihânet

kasdın eyleyip, ve etrâf-ı âleme evzâ’-ı kabîhaların işâ’at eyleseler” bu durum, o kafirlerin daha

önce kendilerine verilen ahidnâmelerinin bozulmasına “mâni olmak ihtimali yokdur. … Menfeât

müşâhede olunub müebbed yahud muvakkat oldukdan sonra menfeatlu zamanda bozulması enfa’

görilür ise elbette bozmak vâcib ve lâzım olur..1990

Alış-veriş sonrası kabz edilip tasarruf edilmiş olan bir malın geri iâdesi hususunda

“gallesin kabz etmek, aybla redde mânidir. Rucû bi’n-noksan lâzımdır. Terâzî ile reddeder ise, nice

dilerlerse eder1991

” prensibine vurgu yapılmıştır.

Bir köle kafir olarak satıldıktan sonra müslüman olsa, bundan dolayı da alan kişi bunu

ayıp sayarak geri vermek istese, reddine mani bir tasarrufta bulunmadı ise iâde edebilir.

Ancak böyle bir cariyenin zimmî elinde bulunmasına izin verilmeyip, bir müslümana cebren

sattırılması gerekir1992

. Bunun gibi “kaçağan câriyesini, kaçağan idüğün bilmeyip satın alıp,

akçasın verdikten sonra Zeyd’den kaçsa”, köle “mâdem ki hıyânet üzere ve ibâk üzere ola” Zeyd

kölenin parasını alamaz, sattığı kişiden davacı olamaz. Böyle bir durumda kaçan köle

“bulunursa ayb-i kadîmî sâbit olursa red eder, mevti sâbit olursa rücû-i bi’n-noksan eder1993

”.

İhyâ-i mevât konusundaki bir fetvâda da şu prensiplere yer verilmiştir: “…Mevât yerin

ormanın açub taşın çıkarub hâmin natas edüb etrâfına hendek etmekle mutasarrıf olan yere mâlik

olmak muhâldır. Bu mikdar emeği oldu deyû gayre verilmekden mâni' olmak dahi şer’an mukarrer

değildir1994

”.

1988 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 162a. 1989 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 166b. 1990 Düzdağ, a.g.e., s. 108-109; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 75b-76a. 1991 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 107a. 1992 Düzdağ, a.g.e., s. 131. 1993 Düzdağ, a.g.e., s. 131. 1994 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 28b.

300

Evlilikte ağırlık olarak verilen bir tayın geri iâde talebi “hediyye olıcak büyümekle (?) rucû

sakıt olur”. Buna rağmen geri alınmış olsa, iâde eden “tayları üç yıl besledim deyû ecr-i misil

taleb eylese”, “hediyye ile alımaz. Büyümek mâni’-i rucû’dur. Rüşvet ise olur, nesne vermez1995

”.

Kölelerin şartlı âzâdları konusundaki bir soru ve cevâbı şöyledir: “Zeyd kuli Amr’ı sekiz yıla

kitâbet kesüb sekiz yıl istikâmet üzerine hızmet ile Zeyd’den âzâd ol demiş olsa Amr Zeyd’in

câriyesine zina edüb hiyânet eylese ıtkına şer’an mâni olur mi? el-Cevâb: Sekiz yıl istikâmet ile

hızmet edersen âzâd ol deyû kitabete kesdi ise mânidir, kulidir, bey’a kâdirdir1996

”.

Bir kişinin tasarruf ettiği bir timar arazisini, “üzerinde olan evleri ile ve bağ ve bağçesi ile,

sipâhîden izin alıp, Amr’a bey’” eylemesi sahih kabul edildikten sonra şu kurallara vurgu

yapılmıştır “Mülk olanın bey’i sahîhdir. Reâyâ yeri vakf-ı müseccel gibi değildir. Üzerinde olan

emlâkin bey’inin sıhhatine mâni olmaz1997

”.

Sarhoş haldeki bir borç ikrârına “yerden göğü fark etmeyip, asla kendinin ve gayrının sözünü

anlamadığı muhakkak ise, hâkim itibar etmemeğ kâdirdir. … bir mestlik sıhhat-i ikrâra mâni

olmaz1998

”.

Miras hukukunda da “…velâ da olan ihtilaf-ı din irsden mani değildir1999


5- Sıhhat-Fesad-Butlân

Fıkıh usûlcülerine göre "sahih", “ister ibâdetlerden ister muamelâttan olsun, şer'ân

belirlenmiş rükünleri ve şartlan ihtiva etmek suretiyle Şâri'in emrine uygun olan fiil demektir”.

Böyle bir fiile, kendisi ile elde edilmek istenen bütün şer'î sonuçlar bağlanır.

"Butlân” ve "fesâd" ibâdetler konulunda aynı anlama gelir: Eksiklik ister rükünlerde ister

şartlarda olsun, Şâri'in emrine aykırı olan fiil "bâtıl" veya "fâsid" diye anılır.

Fakihlerin, butlân ile fesâd arasında ayırım yapılmasına dair ihtilâfı, muamelât

konusundadır. Hanefîler muamelât konusunda butlân ve fesadı farklı anlamlarda kullanırlar.

Onlara göre “butlân”, hukukî muamelenin, rükünlerden veya bu rükünleri ayakta tutan temel

hususlardan birindeki eksiklik yüzünden Şâri'in emrine aykırı bulunmasıdır. Fesâd ise, hukukî

muamelenin, rükünler ve bu rükünleri ayakta tutan temel hususlar bakımından Şâri'in emrine

uygun olmakla beraber, bu unsurların dışında kalan şartlardan birinde Şâri'in emrine aykırı

1995 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 162a. 1996 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 174a. 1997 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 102b. 1998 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 147a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 147a. 1999 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3729, vr. 115a.

301

bulunmasıdır. Hanefîler fâsid işlemlere bir takım hukukî sonuçlar bağlarlar. Meselâ fasit bir

satım sözleşmesinde, alıcı, satıcının sarih veya zımnî muvafakati ile satım konusu malı teslim

almış ise, bu rnaî üzerinde müşteri lehine mülkiyet sabit olur; fakat müşterinin bu maldan

faydalanması (taraflar sakatlığı giderip sözleşmeyi sahih hale dönüştürmedikçe) helâl olmaz.

Fasit bir nikâh akdinde, eğer zifaf meydana gelmiş ise, kadın mehiri hakeder, ayrıldığı zaman

iddet beklemesi gerekir ve nesep sabit olur; fakat (nikâh sahih hale dönüştürülmedikçe) bu

nikâhla tarafların karı-koca hayatı yaşamaları helâl olmaz, nafaka gerekmez ve taraflar

arasında mirasçılık cereyan etmez2000

.

Burada sıhhat, fesâd ve butlân kavramlarının fetvâlardaki uygulamaları ele alınacaktır.

a- Sıhhat

Fetvâlarda sahih kabul edilen muamele ve davranışlar “caiz”, “şer’î”, “meşrû” vb. tabirler

ile ifade edilmiştir. Ebussuûd Efendi fetvâlarında olumlu sonuç bildirirken “sahihdir” tabirine

yer verdiği gibi, olumsuz sonuçlara da “fâsid”, “bâtıl”, “caiz değil” vb. tabirlerle vurgu

yapmıştır. Ancak bunların yanında fesat ya da butlândan hangisini gerektirdiği açık olmayan

“sahih değildir” gibi yuvarlak tabirlerine de rastlanmaktadır. Nitekim bir hibe meselesine

verdiği cevapta şu tabirleri kullanmıştır: “Müşâın hibesi sahîha değildir2001

”.

Sahih olduğunu ifade ettiği bazı mesele ve muâmelât ile ilgili örnekler şöyledir:

“Ebû Zeyd Debûsî hazretlerinin kitablarında zikr ettiği mesâil ile amel sahîh midir? el-Cevâb:

Sahîhdir2002

”. “Müdebbire ıtk ale’l-mal sahîhdir. Mal-ı meksûb müdebbirin nefsini hizmet içün

icâreye alub hizmetlenmek meşrudur2003

”. “Öşür mâlikâne vakf-ı sahîhdir, ve arz-ı mîrî ba’de’l-bey’

iştirâ olunup vakıf olıcak ol dahi vakf-ı sahîhdir. Emr-i sultânî cereyân eylemez2004

”. “…Amma hamli

zinadan ise vaz’-ı haml etmedin nikâh sahîhdir ve lakin vaz’ edince duhûl mümkin değildir2005

”.

“Bâğînin tevbe-i sahîhası makbuledir, tevbe-i sahîh etdi ise katli haramdır, kâtiline diyet

lâzımdır2006

”.”Sahîh milk olmayan mukâta’a çayırlarına ne vakıf sahîh olur ne vakfiyyeti imzâ olunur.

Tuğrâ-yı sultânî iş'âr ettügin üzerine çayırlar vâkıfa temlîk olunub harâcları temlîk olunmayub

mukâta’a adına bey-i mâl harâc alınmak üzerine mukarrar kılındı ise vakıf sahîh ve şer'îdir. Amr

2000 Şaban, İslâm Hukuk İlminin Esasları, s. 233-234. 2001 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 161b-62a. 2002- Düzdağ, a.g.e., s. 183-184; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 22a.

2003 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 65a-b. 2004 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 95a. 2005 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 59a-b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 125b. 2006 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 225a.

302

asla dahl edemez2007

”. “Mülk olanın bey’i sahîhdir. Reâyâ yeri vakf-ı müseccel gibi değildir. Üzerinde

olan emlâkin bey’inin sıhhatine mâni olmaz2008

”. “…At hibesi sahîhadır, oruç hibesi Hak Teâlâ hazreti

meşiet-i şerîfesine menûttur2009

”.

b- Fesâd

Ebussuûd Efendi’ye, bâtıl akitlerle fâsit akileri birbirinden ayırdedici sorular sorulmuş, o

da tafsilata yer vererek soruları cevaplamıştır. Nitekim “bi gayri izni’l-mürtehin rehin bey

olunduği sûretde bey bâtıl mıdır, fâsid mir?” şeklindeki bir soruya “butlân ihtimali yokdur, bazı

kütübde fâsid denilmişdir, amma sahîh budur ki mevkûfdur, mürtehin bey’a razı oldukda ya re’si

deyni verdikde bey nâfiz ve lâzım olur, müşteri fesha kudretden kalur2010

” cevâbını vererek

“bâtıl”, “fâsit”, “mevkûf”, “nâfiz” ve “lâzım” kavramlarına temas etmiştir.

İbâdetler bahsinde, bir camide imamın namazdaki intikal tekbirleri cemaat tarafından

rahatlıkla duyulduğu takdirde, müezzinin ilâveten intikâl tekbiri almasına gerek görülmemiş,

buna rağmen yapıldığı takdirde ise “tahrîr-i kesîr etmeyicek2011

” namazı fâsit etmeyeceği ifade

edildiği gibi; diğer bir meselede imamın tekbirinin yeterli olduğu bir cemaate müezzinin

yüksek sesle intikal tekbiri almasına daha detaylı cevap verilmiştir: “Tekbir hurûfundan ziyâde

iki harf hasıl olursa İmâm Ebû Hanife katında fâsid olur. Amma İmâm Ebû Yusuf katında bir harf

hâsıl olursa da fâsid olur. Bu sûretde eğer niyyeti tenbih ise cemâate fâsid olur. Eğer niyyeti tekbiri

tazim ise fâsid olmaz2012

”. Namazda kırâat ederken teğannî yapılmasının namazı fasit edip

etmemesini “amel-i kesîr add oluncak kadar teğannî ederse yahud üç harf ziyâde hâsıl olursa”

şartına bağlamış2013

; Fâtiha suresinin âyetleri birbirine bitişik biçimde okumanın tavsiye

edilmemekle birlikte namazı ifsâd etmeyeceğini2014

ifade etmiştir.

Abdest alan bir kişinin, abdest esnasında dişi kanasa ancak ağzı “yarı artık” olsa2015

ya da

ağızdaki tükürük kana galip gelse abdesti bozulmaz2016

. Namazlarda “kadem uzuni mikdarı”

ayağını ileri geri oynatmak namazı bozmaz2017

. Namazda &@` � �=5" �� âyetini, $ ile � �=5" ��

2007 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 32a. 2008 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 102b. 2009 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 163b. 2010 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 194b. 2011 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 6b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 8a. 2012 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3697, vr. 119b. 2013 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 21a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 27b. 2014 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 13a, 21a. 2015 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 4a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 3b. 2016 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 5b. 2017 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 9a.

303

(@` şeklinde okumak namazı bozar2018

. Rahman suresindeki 5 UA kelimesini 5DA şeklinde

okumak namazı bozmaz ancak böyle okuyan kişi imam ise ve bunu alışkanlık haline getirmiş

ise azledilmesi gerekir2019

. Namazda sarığı düşen bir imamın, düşen sarığını iki eliyle tekrar

takması namazını bozar. Ancak düşmemesi için secdede iki eliyle tutmasının namazı

bozmasında âlimlerin ittifakı yoktur2020

.

Ramazan ayında sakız çiğnemenin orucu fâsit edip etmeyeceğine “çiğnemdik sakız

çiğnemekle fâsid olur 2021

“ demiş; Ramazan günü sürme çeken ve soğuk su ile banyo yapan bir

kişinin sürmenin tadını, soğuk suyun da soğukluğunu hissetmesinin orucunu bozmayacağını

ifade etmiştir2022

. Ramazan ayında unutarak yemek, içmek ve cinsel ilişkide bulunmak

istihsânen orucu bozmaz, ancak bu gibi durumlar ikrâh ya da hata ile olduğu zaman hem kıyas

hem de istihsân gereği bozar2023

. Ramazan ayında, oruçlu olduğunu unutup yiyen bir kişi,

hatırlatılması durumunda “ben oruçlu değilim” dedikten sonra yemeğe devam edip, sonra oruç

olduğunu hatırlarsa, haber verilmiş olmak unutkanlık sebebini ortadan kaldırdığı gerekçesiyle

orucun fasit olacağı ifade edilmiştir. Bu hususta da İmam Ebû Yusuf’un görüşü esas

alınmıştır2024

.

İmamların imamlık görevi karşılığında aldığı ücretin haram olması halinde namazlarının

fasit olacağı da “…Ger ribâdan yese imâm ücret fâsid olur namazı, namazı hali harab…2025

cümlesi

ile ifade edilmiş ancak, “imâmın haram ekl edügini bilub kabûl edüb cemâata iktidâ eyleseler

namazları fâsid olur mu?” şeklindeki benzer bir soruya “i'âde lâzım olmaz. Ama namazları Hak

Teâlâ katında makbûl olmak isterler ise min ba'd ol asl kimesneye iktidâ etmemek lâzımdır2026

”

şeklinde cevap verilerek önceki fetvâ ile çelişkili duruma düşülmüştür. Çünkü haram yiyen

imama uyan kişilerinin namazlarının bozulmaması, o imamın da namazının bozulmamış

olmasını gerektir.

2018 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 28a. 2019 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 27a. 2020 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 9a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 11a. 2021 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 34a. 2022 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 33b. Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 42b. 2023 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 33b. 2024 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 33b. 2025 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 169a. 2026 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 10b; Düzdağ, a.g.e., s. 69; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216,

vr. 113b; 241, vr. 12b.

304

Fasit akitlerin hükümleri konusunda da açıklamalarda bulunan Ebussuûd Efendi, nikâh

konusundaki bir fetvâsında “nikâh-ı fâsid ile dahi neseb sâbit olur2027

” demiş, Fetâvâ-yı

Kadıhan’da konu ile ilgili bir meselenin sorulması sebebiyle de fâsid akitlerin hukukî

sonuçları hakkında daha detaylı açıklamada bulunmuştur: “Fesihden murâd, kâbil-i tağyîr

olmayan fesihdir. Rızâ ve kazâsız fesih, egerçi akdin fesâdına kâil olan re’yince şer’îdir, lâkin tağyîre

de kâbildir. Hâkim, akdin sıhhatine kâil olanlar re’yince hükmedip, feshi iptale kâdirdir. Rızâ ya kazâ

olmayınca, fesh-i lâzım-ı kat’î mümkün olmaz. Vakf-ı gayr-ı müseccelin dahi egerçi İmâm-ı Âzam

katında feshi meşrûdur, lâkin tağyîre kâbildir. Hâkim, İmâmeyn re’yince lüzûmuna hükmedip, feshi

tağyîr etmek mümkündür. Sıhhatine hükmetmeyince, fesh-i lâzım-ı kat’î olmaz2028

”.

Kirâ konusunda “değirmeni bir yıla bir mikdar buğdaya icâreye verdiyse sene tamam olıcak

olu… kendiden hâsıl olacak buğdaya icâreye verdiyse icâre fâsiddir, ecri misil alur2029

” denilmiştir.

Hibe konusunda ileri sürülen şartların yapılan hibeyi fasit edip etmeyeceğini, şartın

şekline bağlayarak “şart v ile ise olur, 9�� ile ise olmaz2030

” diye açıklamış, yine bir başka şartlı

akit konusunda: “Hayyiz-i akidde Hind’in ibâresi ‘hemân öyle ise, altı bin akçeye sana bey’ ettim’

demek ise, ‘ol şart üzerine sana bey’ ettim’ demek değil ise, Hâlid’in hükm-i evlâdır, meşrûdur. Ol

sûrette bey’ yoktur. Ne ânki şart-ı fâsid ile sûret gibi bey’ fâsid olup, müşteri mülkünden çıktıktan

sonra fesih mümkün olmayıp, bâyi’-i evvele kıymetin vermek lâzım ola. İki sûreti biribirinden fark

eylemek vâcibdir2031

” görüşünü beyân ettikten sonra, böyle sonucun tabii bir problemi olarak

“bu sûrette Hâlid’in hükm-i sâbıkı içün nesne lâzım olur mu?” şeklindeki bir soruya da şu cevâbı

vermiştir: “İki sûret biribirine karîbdir. İki hüküm de ma’zûrdur. Hemân ihtimâmla tefahhus edip,

eğer bâyianın ibâreti ile ise, ‘verdim’ demek ise, bey’ yoktur. Kaç ele geçerse, olur. Eğer ‘öyle

olmak üzerine verdim’ demek ise, bey’ fâsiddir, müşteri elinden gidicek, Hind kıymetin alır2032

”.

Bir bağın gelirini kendisine harcamak üzere bir kişinin oğluna yapacağı bir hibede “hibe

sahîha, şart fâsiddir2033

” denilmiştir. Dolayısıyla bağı hibe eden baba, hibeden dönmek istese,

dönemez.

Sulh hukukunda, adam öldürme sebebiyle altın karşılığında yapılan sulh anlaşmasında “ol

diyarda durmayıp gitme” şartı fasit bir şart olup, sulhun konusu kasten adam öldürme ise, fasit

2027 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 42a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 118a. 2028 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 108a. 2029 Mecmûatü’l-fetâvâ, Slm. Ktp., Antalya-Tekelioğlu, 370, vr. 40 (Yapıştırma varak) 2030 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 159b; Mecmûatü’l-fevâid, Slm. Ktp., Esad Ef., 927, vr. 173a; (Kenar kayıt)

Fetâvâ-yı Üskûbî, Slm. Ktp. Aşir Ef., 133, vr. 242a. 2031 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 112a. 2032 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 112a-b. 2033 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 160a.

305

şart sulhu etkilemezken, kasten öldürmenin dışındaki öldürme çeşitlerinde bu gibi fasit şartlar

sulhu fasit hale getirir2034

.

Ebussuûd Efendi, Fatih Sultan Mehmet Han’ın Ayasofya vakıflarının işletilmesi ile ilgili

ortaya çıkan problemlerin geniş olarak yer aldığı bir meselede, vakıf şartlarına riayet etmenin

önemi, etmemenin hukukî sonuçları ve bu şartları aşma noktasında ileri sürülen hileleri tek

tek cevaplamıştır. Özetle vakfiye şartlarına riayet etmemeyi “caiz olmaz. Şart-ı vâkıf nass-ı şâri’

gibidir. Vakfa nef’î olan şerâyitin ri’âyeti elbetde vâcibdir. Husûsan şart-ı vâkıfdan kat’ı nazar olunsa

dahi emr-i şerîat budur, imtisâl lâzımdır” şeklinde değerlendiren Ebussuûd Efendi, vakfiye

şartlarına aykırı alış-verişler hakkında “ne bey u şirâ sahîh olur, ne bâyî’lere akçesi helâl olur,

fâsid-i mahz ve haram-ı sırfdır” tabirlerini kullanmıştır.

Vakfiyenin işletilmesinde ortaya çıkan problem, vakıf şartında vakıf yerlerin üç yıldan

fazla kiraya verilmemesi kaydına riayet edilmemesi olmuş, Ebussuûd Efendi de vakıf

hukukunun gereği olarak bunun câiz olmayacağını ifade etmiştir. Bir işyerinin üç yılda bir

kiraya çıkmasının kiracılara büyük bir sıkıntı (harac-ı azîm) vereceği gerekçesiyle, kiracıların

böyle bir yeri kiralamaya yanaşmayacakları, dolayısıyla da vakıf emlâkinin zarara uğrayacağı

gerekçe gösterilerek, üç yıl şartına uymamaya bir yol aranmışsa da, Ebussuûd Efendi buna da

yanaşmamıştır. Ona göre bu durumda çıkış yolu şartnâmeye aykırı davranmak değil, aksine

vakıf emlâkinin kiralarını ecr-i misil ile sınırlamak, her sene ecr-i misilde görülecek artma ve

eksilmelere göre yeniden fiyat ayarlaması yaparak, eski kiracıya yeni akit teklif etmek, kabul

ettiği taktirde, yeni akid ile kiracılığına devam etmesini temin etmektir. Böylece hem vakıf,

hem de kiracı zarar etmemiş olur.

Vakfın, vakfiyesinde “en yüksek ücerete verene kiraya verilsin” maddesi varken, mütevellî,

vakfı kiracısız bırakmamak için en yüksek veren yerine ecr-i mislin altında bir ücretle kiraya

vermek istemesi halinde rayiç bedel üzerinden meydana gelecek zarar sorulmuş, Ebussuûd

Efendi bu zararın tazmin edilmesi gerektiğini söyleyerek böyle bir uygulamaya da geçit

vermemiştir.

Müsteftî zararı, mütevellî ya da kiracıdan hangisinin tazmin etmesi gerektiğini sorunca da

Ebussuûd Efendi kaynaklara atıfta bulunarak, görüşleri nakletmiş ve “fî zamânina” kaydı ile

zararın yarısını mütevelli, yarısını da kiracının karşılaması gerektiği tercihinde bulunmuştur.

Fetvânın bundan sonraki bölümünde, kiracıların vakıf mallarını ecr-i misil üzerinden

kiralayıp, kendileri kullanmayarak başkalarına yüksek fiyatla kiraya verip, başkalarına

2034 Düzdağ, a.g.e., s. 157; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 149b, 209a.

306

verdikleri kira bedeli üzerinden kira talebi yapılınca da “kadîmden böyle veregeldik ziyâdesi

bizimdir” diyerek vermek istemeseler, böyle bir uygulama ile elde edecekleri kazancın helâl

olup olmayacağı sorulmuş, Ebussuûd Efendi “Dükkandan kat’-ı nazar olundukda ve sandıklarının

ve esbâblarının ecr-i misli ne mikdar ise ziyâde-i mezbûreden anların olan ol mikdar kalîldir mâ

adâsı cemî’an vakfındır. Mezbûrelere haram-ı sırfdır. Mütevellî cümlesin vakfa zabt etmek lâzımdır.

Müsâhele ederse cerîme-i azîmedir” cevâbını vermiştir.

Kiracıların vakıf malları ile ilgili uygunsuz icraatları bununla da kalmamış, kimi kiracılar

vakıflardan kiraladıkları bu dükkanları, kiraya verdikleri şirketlere içlerindeki sandık vb.

malzemeleri satıp, dükkanı da yirmi yıllığına verdikleri, böyle bir satışın câiz olup olmayacağı

sorulunca Ebussuûd Efendi “Ne bey u şirâ sahîh olur, ne bâyi’lere akçesi helâl olur, fâsid-i mahz

ve haram-ı sırfdır” fetvâsını vermiştir. Burada müsteftî dükkanın satılmadığı, aksine içindeki

eşyaların satıldığına vurgu yapmış, ancak Ebussuûd Efendi “ol tezvirce dahi bey u şirâ fâsid ve

semeni haramdır” diyerek buna da fetvâ vermemiştir. Bunun karşısında müsteftî benzer

satışlardan söz ederek bunların câiz olmasına rağmen, vakıf mallarında câiz olmamasının

sebebini sormuş, Ebussuûd Efendi de burada uzun ve detaylı bir cevap ile sorusunu

yanıtlamıştır. Buna göre, her ne kadar müşterî kiraladığı dükkanın gerçek kira bedelinin bu

olmadığını, kiraya veren kişinin vakıf mütevellîsine çok düşük bir ücret ödediğini, kendi

kirasının bundan çok yüksek olduğunu; satın aldığı dükkan mallarının da piyasa değerinden

çok yükseğe satıldığını bilerek, razı olup gönül hoşnutluğu ile satın almışsa da bu, piyasadaki

benzerleri ile mukayese edilemez. Çünkü burada fâsid bir kiralama yönteminin olduğunu

bilerek kiralama yapmışlardır. Diğer alış-verişlerde böyle bir fasit zemin bulunmamaktadır.

Fasit zemin üzerinde yapılan akitler de fasit olacaktır. Ebussuûd Efendi burada “müşterinin

husûs-i … bir garaz-ı sahîh muteallık olub ad’âf behâsına alur, yahud bâyi’in semeni kemâl hâceti

ve zarûreti olub metâ’ı ihtiyârı ile nısf behâsına verür hatta müşterînin bâyi’den yahud bâyiin

müşterîden recâsı olub bey u şirâ aldı ana mebni olsa ol dahi fâsiddir semeni haramdır” diyerek

fasit akitlerde hüsn-i niyetin geçersiz olduğunu ifade etmiştir.

Yapılan kiralama ve satış akdinde icrâ edilen hilenin açıkça şart koşulmamış olmasının

kiralamanın fasit olmasını engelleyip engellememesi sorulunca, Ebussuûd Efendi bunun

fesâda ve alınan ücretin haramiyetine mani olmayacağını söylemiş; “eğerçi şart-ı mezbûrî

sarîhan zikr etmezler amma niyetlerinde mukarrardır müşteri eğer dükkanda ucuz kira ile oturub

ticâret etmeği muhakkak bilmese esbâbı ol behaya almak muhal idügine hiçbir âkil inkar edemez”

diyerek de gerekçesini ortaya koymuştur. Buna göre bu akitte şart sarahaten zikredilmemiş

olmakla birlikte, ticari piyasa şartları ve toplumsal örf burada bu şartın niyetlerde var

307

olduğunu göstermektedir. Böylece o, meselede açıkça vurgu yapıldığı gibi, onun burada

niyetlere göre fetvâ vermesi, toplumsal örf ve teamül karinesine dayanmış olmaktadır.

Müsteftî bundan sonra “Sûret-i mezbûrede bâyi u müşteri şartı sarihan zikr etmeseler

mücerred niyetlerinde olmamak (olmak ?) ile bazı meşayih katında bey’i fâsid olmaduği kütüb-i

fetâvâda mesturdur. Fi zamânina vakıf akçelerin muâmelât bu takirledir. Mesela mütevellî medyûn

ile ittifak edüb bin akçe karz vermek şartı ile dahi vermedin yahud verdikden sonra yüz akçelik

medyûna ikiyüz va’de ile bey’ edüb medyûn dahi ol metâ’ı ol akçeye bir şahsa … bey edüb semeni

mütevellîye havâle eder, ol dahi meta’ı yüz akçeye tuta yine mütevellîye bey edüb müşteri

zimmetinde yüz akçe kalur, mütevellî ile medyûn mâ beyninde karz vermek ve medyûn metâ’ı

şahs-ı mezbûre bey etmek ve semeni mütevellîye havâle etmek cümlesi meşrut ve mukarrer olub

lakin sarihan zikr etmedikleri ile metâ’ı mezbûrun ikiyüz bey-i sahîh olub va’de tamamında

mütevellî müşteri medyûndan metâ’ı mezkurun baki kalan yüz akçesin alub mesârif-i vakfa sarf

eylemek meşru ve makbul iken mahal-i nizâ’da bey u şira fâsid olub esbâbın semeni bayilere

haram olduğuna sebeb nedir?” diyerek akit esnasındaki niyyeti, sarahat hükmünde

değerlendirmesini, başta para vakıflar olmak üzere benzer uygulamaları örnek göstererek

eleştirmiştir. Ebussuûd Efendi de bu eleştirilere bu geniş açıklama ile cevap vermiştir:

“Meşâyih-i mezkûre akd-i mezbûri hâşâ ki her maddede tecvîz edeler. Belki akd-i bey u şira meşrut

olan nesne nefsinden meşru olduğundan gayri şart edenin hakkı ve makdûrî olub âhara zarar

mutazammın olmayan maddedelerden bayi ve müşteri kendi hakk-ı şer’îlerinden tamam terâzî ile

etdikleri muâmelâtdan sarihan zikr etdikleri şerâyiti ma’dûm hükmünde kılub etdikleri ukûdi

istihsânen tecviz etmişlerdir. Vak’ıa fi zamânina vakf-i nukûdda vâk’i olan muâmelât buna mebnîdir.

Bey u şira meşrût olan karz nefsinden meşru ve vâkıf cihetinden meşrut ve mütevellînin makdûri

olub ve medyûn dahi bir metâ’ı iki behâsına almak meşru olub asla bu bey u şirânın sıhhatına karz

ile meşrut olmakdan gayri bir mani olmayub âkidlerin merzâları ve muhtârları olub sarihan mezkûr

dahi ma’dum olmağın ma’dûm hükmünde kılınub vâk’i olan bey u şira bi-lâ şart vâk’i olmuş itibar

olunur”. Ebussuûd Efendi burada, karine desteğindeki niyetlerin sarahet hükmünde oluşu

yönündeki genel kuralın istisnalarının bulunduğunu, bu istisnaların da “istihsân” kuralına

dayandığı üzerinde durmuş, örnek gösterilen para vakıflarındaki uygulamanın da bu gerekçe

ile kuraldan istisnâ olduğunu beyân etmiştir.

Müsteftî, uygulamanın fasitliğini izâle edecek bir yol bulamayınca, konuyu farklı bir yöne

çekmektedir. Ona göre vakıf gelirleri halkın çeşitli kesimlerine sadaka olarak verilmektedir.

Kiracı da halktan birisidir. Kiralama aktinde meydana gelen zarararı bu sadaka giderleri

arasına katmak mümkündür. Dolayısıyla da vakıf zarar ettirilmemiş sayılır. Ancak Ebussuûd

Efendi bu yoruma da katılmamış ve cevâz vermemiştir: “Olmaz. Zevâid-i mezbûreden vezâif-i

sadaka buyurılan kimesneler haddi zâtında vezâife ve sadakâta müstahak ve lâyık tavâif-i ulemâ ve

sulehâ ve fukarâdan ta’yîn olunan vezâif olunur ki, zimmetlerinde olan vakfın hukukî şer’iyyesi

hakkında müsâmehâ oluna”.

308

Müsteftî kiracıların ecr-i misilden düşük kira bedeli ödemelerini vakıf sadakaları arasına

sokamayınca bu defa diğer bir yol üzerinde durmaya çalışıyor ki bu da vakıf gelirlerinden

artan miktarların kamu yararına harcanmalarıdır. Müsteftîye göre Ayasofya vakıflarının

gelirleri çok fazla olduğundan vakfiyede geçen yerlere harcandıktan sonar fazla miktarda gelir

elde kalmakta bu da devlet tarafından kamu yararına harcanmaktadır. Kiracılar da kamunun

bir parçası olmaları sebebiyle, düşük kiranın sebep olduğu zararın bu gelirlerlerden

karşılanmasının uygun olup olmadığını sormuşlar ancak Ebussuûd Efendi’den buna da fetvâ

alamamışlardır. Ebussuûd Efendi bu soruya verdiği cevabında vatandaşın devlet hazinesinde

olan haklarının neler olduğuna açıklama getiriyor: “Olmaz, ehl-i sûkun vesâyir avâm-ı nâsın

beytü’l-mal-i müslimînde hakk-ı şer’îleri heman dâr-ı islâmda nefislerini ve ehillerini ve mallarını

adüvden hıfz u hirâset içün berr u bahrda asâkir-i islâma techîz-i cüyûş içün lâzım olan âlât ve

esbâb sarf olunan maldır ki ale’d-devâm sarf olunmakdadır, anların bundan gayri vazife tarîkle ya

rızk ve sadaka tarîkiyle asla bir habbeye istihkâkları yokdur ki vakfın zimmetlerinden olan hukûk-i

şer’iyyeye vâkıf iken ketm etmek ile =B� 1n)��= �a�� Y �� ? � )�� F )@� � D�� 3Di� $ )@M� �� )�!� � ��= �

�)�'� 1n)��=� L âyet-i kerimesinin va’îdinden havf olunan tafsîl üzerine keşf u beyân olundi. Vallah-u

alem ve ahkem. Ketebehu Ebussuûd el-Hakir, ufiye anhu min hattihi2035

.

Fesât kavramının konu olduğu diğer bir mesele sulh konularıdır. Nitekim Ebussud Efendi

kısâs hükmü verilmiş olan bir katil olayında sulh yapmanın, verilen kısâs kararını etkileyip

etkilememe hususunda şu fetvâyı vermiştir: “Mucibi kısâs olan katlın sulhu şart-ı fâsid ile fâsid

olmaz, sulh sahîh şart lağvi olur, eğer mucibi diyet olsa sulh fâsid olub da’vâya kâdir olurlardı2036

”.

Bir kişinin diğerini incitmemek şartıyla sulh yapıp ardından bu şartı yerine getirmemesi

halinde sulhun akibetini yapılan şartın şekline bağlamıştır. Buna göre eğer incitmeme şartı

mutlak ise, yapılan sulh başından bozuktur ve geçersizdir. Mutlak ve genel olmayıp belirli

davranışlarla sınırlı ise o zaman şart ta yapılan sulh akdi de sahihtir. Çünkü bu şart akdin

mucebine aykırı değildir2037

.

Bir cariye satın alınırken “aşçı”lık özelliği ile satın alınıp ancak aşçı olmadığı ortaya çıksa

yapılan akit feshedilir. Ebussuûd Efendi bu fetvâsında sorulan ikinci bir soruyu

cevaplandırırken aşçılık mesleğini de tanımlamıştır: “Fî zamânina aşçılık merâtibi çoktur. Cemî

fünûn-i et’ımeyi bilip üstad olmak şartı ile bey’ u şirâ olıcak, şer’an mezbûrun tefâvüt-i fâhişesi ve

2035 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 167a-169a. 2036 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 209a. 2037 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 149b.

309

nizâa müfdî tefâvüt-i fâhişesi olmağın, akid fâsid olur, reddine kâdir olur, şart mevcud ise dahi,

değil ise dahi2038

”.

Ebussuûd Efendi’ye göre bey’ bi’l-vefâda “yakînî ecel (kesin belirli süre)” olmaması

bey’in fâsid olmasına sebep olduğu gibi2039

, bir malın nakit para ile satılıp, geri iâde

durumunda nakit yerine ayni bir bedel ödeme şartının koşulması da akdi fasit yapar2040

.

Bir bal tüccarı bal tulumlarını tenekesi ile birlikte satıp, tulum başı sabit bir fiyat

belirlemişken, müşterinin yalnızca balı alıp tulum ağırlığındaki miktarı fiyattan düşmek

istemesi alış-verişi fâsid yaptığı gibi2041

; bir selem akdinde sipariş edilen bir mal, sipariş

zamanı tükenmiş olup piyasada bulunmaz ise yapılan alış-veriş fâsid kabul edilmiştir2042

.

Fetvâlarda bir borç işleminden söz edilmektedir. Bir kişi halka borç para vermiş, borcun

yanında piyasa fiyatının üç katı değerinde veresiye elbise satmış. Bu şekilde verdiği borcun

onbeş katı gelir elde etmiş. Nakit verdiği borcu da verirken altmış akçe değeri üzerinden, geri

tahsil ederken de elli yedi akça üzerinden değerlendirmiş, böylece üç yıl içinde verdiği beşbin

akçe borç ile yirmibin akçe kazanmış. Borç alan halk borcunu ödeyemeyince süre istemişler,

alacaklı süreyi tecil etmemiş ve icrâya gitmiş, borçluların evlerini, elbiselerini ve bağlarını

ellerinden almış. Bunların yanında farklı yönleri de dile getirilen bu kişinin durumunun

sorulduğu bir meselede Ebussuûd Efendi, şu cevâbı vermiştir: “Karz-ı inzimâmî ile olan

mubâya’ât cemi’an fâsiddir. Müşteriler aldıkları esbâbın değer bahasından ziyâde verdiklerini bî

kusûr yine alırlar, akidleri fâsiddir. Bunun gibi ekl-i suht olan kimselerin zekâtını alan eimmemin

imâmeti ve şehâdeti kabul olmaz. Tafsîl-i mezbûr vâki’ ise şahs-ı mezkûru hâkim ta’zîr-i şedîd

ettikten sonra, tevbe ve salâhı zâhir olunca zindandan çıkarılmamak lâzımdır. {5� ? � " �#

maddelerinin biri budur nefyi lâzımdır2043

”.

Bir kişinin, birisini hizmetçi tutarken “senden akçe pul istemem hizmet eden” diyerek

yapılan bir anlaşmayı fasit kiralama kategorisinde değerlendiren Ebussuûd Efendi, üç ay

kadar hizmet eden bu kişinin yemek vermesi halinde ecr-i mislini alacağını ifade etmiştir2044

.

Kiralama akdinde, belirlenen kira süresinin bitmesi ile akit sona erdiğinden, bir mazerete

binaen de olsa, akit yenilemeden devam eden süre fasit bir süredir. Kira sahibinin ikrârı ile bu

2038 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 107a-b. 2039 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 104a. 2040 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 110a. 2041 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 108a-b. 2042 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 113b. 2043 Düzdağ, a.g.e., s. 141-142 2044 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 169b.

310

fasit süre sahih hale gelir. Akit esnasında ecr-i müsemmâ tahakkuk ederken, sonraki süre için

ecr-i misil tahakkuk eder2045

.

Fasit akitle yapılıp, fesadına mahkeme kararınının da çıktığı bir alış-verişten fasitlik

süresinde elde edilen gelir, mahkeme kararı ile geri alınabilir2046

.

Ebussuûd Efendi’ye göre “Bey-i fâsid âdettede bey’dir”. Dolayısıyla böyle bir bey’

işleminde mal müşteriye teslim etmeden bayiin elinden çıkmadığından, azatlığı satılmasına

bağlı olan bir köle fasit bir bey ile satıldığı zaman, “bey ettügi gibi âzâd olur2047

”.

Bey’i fasit ile satılan bir mal ancak müşterinin elinde ise geri iâdesi alınabilir. İkinci bir

müşretiye satılması halinde bu hak düşer2048

. Bey-i fâsid ile satılan bir mülk üzerinde ilaveler

yapılsa, satım akdinin fasitliği ortaya çıktığı takdirde, müşteri satın aldığı bu mülke yaptığı

ilaveleri söktürüp geri alabilir2049

.

Vakfedildiği şüpheli dahi olsa, vakıf olarak tescil edilen bir malın satış akdi asla sahih

olamaz. Böyle bir satış akdi hakkında Ebussuûd Efendi “evvelde sahîh olsa dahi sonra fâsid

olduğu kütüb-i fetâvâda sarîhan mastûrdur2050


Bir ölünün “vasiyy-i muhtâr”ının ölünün terekesinden piyasa değerinde bile olsa bir şey

satın alması fasittir2051

.

Üzerinde bina ve ağaçlar bulunan bir yerin rehin olarak verilmesinin fasit olduğu ifade

edilmiş ardından da “lakin rehn-i fâsidin hükmi sahîha mulhakdır2052

kuralına dikkat çekilmiştir.

Bir mülk ev ve bahçenin rihen bırakılması meselesinde de aynı kurala yer verilmiştir2053

.

Nikâh akdi esnasında, kız babası kızının kendi evinde kalması şartı ile birisine verse, bu

şart üzerine de nikâh kılınsa, şart fasit olup nikâh sahih olur. Dolayısıyla kızı alan kişi bu şarta

uymak zorunda değildir. Ancak “âhar eve alub gidicek olursa üç talâk boş olmak” şeklinde

2045 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 170b-171a. 2046 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 109a. 2047 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 64a. 2048 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 108a. 2049 Şukka, Slm. Ktp., Fatih, 2419, vr. 20a. 2050 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 113b-114a, 2051 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 110a. 2052 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 194b. 2053 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 194b.

311

talâka bağlanmış ise o zaman uyulmak zorundadır. Böyle bir şartı kız tarafı ileri sürüp, erkek

tarafı da kabul etmiş olursa, uyulmadığı takdirde üç talâk tahakkuk eder2054

.

Bir hul’ anlaşmasında, kadın mehir ve nafakasından ferağat etmenin yanında kocasından

olan evladı bülûğa erinceye kadar bakmak ve kocasının başkasına olan beşbin akçesini

ödemek şartı ileri sürülmesine “Hul’ sahîh değildir. Zaman-ı büluğları mechûldur. Bedel-i hul’

mechûl olmuş olub hul’ fâsid olur. Tekrar tashih-i akid lâzımdır2055

” diyerek hul’ bedelinin mechûl

oluşunu, akdin fesadına gerekçe göstermiştir.

Ebussuûd Efendi’nin fasit akitlerle ilgili şu kurallara yer verdiği görülmüştür: Fasit bir

milk ile temellük edilen bir malın başkasına kiraya verilmesi câiz olmaz2056

. Mukâta’alı

yerlerin satışı fasittir2057

. “Rehn-i fâsidin hükmi sahîhi gibidir2058

”. Kira akitlerinde müddet

muayyen değil ise akit fasittir2059

. “Ecel-i mechûlle bey' fâsiddir2060

”

c- Butlân

Fetvâlarda butlân kavramına “bâtıldır”, “asıldan sahih değildir” gibi tabirlerle yer

verilmiştir.

Ebussuûd Efendi yapılan bir icâre akdi için “gabn-i fâhişle asıldan sahîha değildir2061

”

diyerek gabn-i fâhişi icâre akitlerinin bâtıllığına sebep göstermiştir.

Mîrî arazilerde bir kişi tasarrufunda olan bir yeri, “hakk-ı karâr” için belirli bir ücretle

birisine verip, o yerin tasarrufunu da ona havale etse, yapılan işlemin geçerliliği sipahinin

iznine bağlıdır. Kadıların bu gibi yerlerin alım-satımları için verecekleri her türlü hüccet de

bâtıldır2062

.

Zina, livâta gibi yüz kızartıcı suçlar konusunda yaygın ithamların bulunması ve cemaatin

bu gibi sebeplerle kendisiniden nefret etmesi imâmet görevinin bu gibi kişilere verilmesinin,

2054 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 41b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 129a. 2055 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 57a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 122b. 2056 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 103b; Mecmûa-i Kerenbeşî, Atıf Ef., 1034, vr. 75b, (Kenar Kayıt). 2057 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 1072, vr. 9b. 2058 Fetâvâ-yı Ankaravî, Aşir Ef., 134, vr. 357a, Slm. Ktp., Esad Ef., 545, vr. 430a; Fetava Fatih, 2359, vr.

476a, (Kenar kayıt) 2059 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 172a. 2060 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 14a. 2061 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2867, vr. 45b. 2062 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 30a-b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3341, vr. 168b; 170b; 3762, vr. 5a; 3729, vr.

121a. Ayrıca bk. : Hezarfen Hüseyin Çelebî, Telhîsu’l-Beyân, s. 108-111

312

vakfiye şartlarının bu gibi şahsiyetlere uygulanmasının butlân sebebi sayılmış2063

; bir kişinin

maraz-ı mevtinde evini birisine vasiyet etmesi bâtıl sayılmıştır2064

.

Kefâlet konusunda “müflisen fevt olana sarîhan kefîl olsa dahi kefâlet bâtıladır2065

” hükmüne

yer verilmiş; vekâlet konusunda da şu fetvâlar verilmiştir: “Rehnin bey’ine müteallik olan

vekâlet mevt-i müvekkil ile bâtıl olmaz2066

”; “Akd-i rehin zımnında olan tevkîl mevt-i müvekkil ile

bâtıl olmaz2067

”; vekalet yetkisi ölüm ile biter, dolayısıyla hal-i hayatta yapılan bir vekalet

vasiyeti, ölümden sonra geçersiz olur2068

.

Mîrî arazilerdeki tasarruflar hakkında “sipâhî izninsiz olan muâmelât külliyyen bâtıldır”,

denilerek yetki bütünüyle sipahilere verilmiş, bunun tabii sonucu olarak ta “kuzât mahza

reâyânın verüb almasına bey u şirâ itlâk edüb hüccet vermek asla şeriatı şerîfeye muvafık değildir.

inşâsı dahi imzası dahi bâtıldır2069

” diyerek bu hususta hâkimlerin yetkisizlikleri beyân

edilmiştir.

Vakıf malların mahkemede tescilinden sonra her türlü alım-satımı “bâtıl-ı mahz” sayılmış,

“vakf-ı müseccelin bey’inin adem-i sıhhati mücmeun aleyh idüğü cemî kütübde mastûrdur, ve

bey’inin adem-i sıhhati mücmeun aleyh olana zam olunanın bey’i sahîh değil idüğü Zahîre’de

mezkûrdur” diyerek bu hükmün dayanaklarına temas edilmiştir. Bu vesile ile konunun diğer

bazı kurallarına yer verilmiştir ki şöyledir: “Âkidler semen taayyün etmedin bey’ etse, sahîh

olmaz. Ve şâhidler semen ta’yîn etmeden bey’a şehâdet sahîh olmaz. Hâkim dahi semen ta’yîn

olunmadın sıhhat-i bey’a hükmetmek sahîh olmaz2070

”. Vakıf mallarının geçerli sahih bir gaye

olmaksızın ecr-i misilden aşağı kiraya verilmesi de bâtıl kabul edilmiştir2071

.

Tıbbî tedavilerde, tabipler “iki dirhem hamrı, hindibâ2072

ile halt edip isti’mâl eylemezse,

maraz-ı mezbûr Hind’i helâk eyler” şeklinde rapor vererek, haram ile tedaviden başka çare

kalmadığı hususunda ittifak etseler bile, “aslâ câiz olurlardan değildir, ve ittifâken ettikleri dahi

bâtıldır. Hâşâ ki hamrdan devâ ola” diyerek haram şeylerle tedavi olmaya cevâz vermemiş;

2063 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2867, vr. 33b. 2064 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 213a. 2065 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 115b. 2066 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 136b. 2067 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 194b. 2068 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 137a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 137b. 2069 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3341, vr. 166a. 2070 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 114a. 2071 Düzdağ, a.g.e., s. 78-79 2072 “dokuz…” Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 191a.

313

“anın yerine gâyet sıhhat üzerine pişirilmiş müselles halt etmek lâzımdır2073

” diyerek de, tabiplerin

son çare şeklindeki gerekçelerine alternatif sunmuştur.

Müslüman bir beldede, metruk haldeki bir kilisenin ihyâ edilip kilise olarak hizmete

sulunması câiz görülmediğinden, böylesi bir kilisenin tamir edilip vakıf olarak yeniden

açılması hususunda hâkimlerin onayladıkları vakıfnameler bâtıl sayıldığı gibi2074

; “kefere

taifesinin” kiliselerine arazi, ağaç, bağ gibi şeyleri vakfetmeleri de bâtıl kabul edilmiştir2075

.

Yine kafirlerin2076

adakları bâtıl kabul edilmiş, gerekçe olarak da adağın sıhhatinde

müslümanlık şartına dikkat çekilmiştir2077

. Gayr-i müslimlerin kiliselere yapacakları vakıflar

bâtıl sayılarak, bu gibi vakıflar için hüccet verilemeyeceği ifade edilmiştir2078

.

Ebussuûd Efendi “alub alacağım boş olsun” şeklindeki bir şartı önce “alacağım boş olsun

demek manası alacağım alduğum vakit boş olsun demekdir” şeklinde yorumlamış, ardından

bunun tabii sonucu olarak, bu sözü söyleyen kişinin bir evlilik yapmakla şartının yerine gelip,

hukukî etkisinin sona erdiğini, dolayısıyla bu evliliğinin ardından yapacağı diğer evlilikleri

etkilemeyeceğini ifade etmiştir2079

.

Bir mala sahip olma konusunda başka her hangi bir sebep göstermeksizin yalnızca ikrârda

bulunmanın bâtıl olduğunu söyleyen Ebussuûd Efendi2080

, vefât ile mudarebe akdinin bâtıl

olacağını2081

ifade ettiği gibi, vakıf mallarında mukâtaa ve iltizâmın da bâtıl olduğunu

söylemiştir2082

.

Mezhep uygulamasında, bir imamın Hanefî mezhebinden dönüp, Şâfiî mezhebine

geçerek, Şâfiî mezhebi kurallarına göre bir kişinin nikâhını kıyması, ta’zir-i şedîdi gerektirdiği

gibi, yaptığı akit de fasit ve bâtıl sayılıp, nikâhı geçersiz kabul edilmiştir2083

.

Ebussuûd Efendi’nin butlân kavramına dayalı verdiği fetvâlardan diğer bazıları şöyledir:

“Bir değirmenin bir yıllık mahsuluni bir mikdar buğdaya kesüb…” şeklindeki bir akit “sahîh olmaz,

2073 Düzdağ, a.g.e., s. 146; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 191a. 2074 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 80a; Düzdağ, a.g.e., s. 104-105.

2075 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2867, vr. 18b. 2076 Fetvânın cevap bölümünde “kâfir” olan geçen tabirin, soru kısmındaki karşılığı “yahudi” olarak

geçmektedir. 2077 Düzdağ, a.g.e., s. 93; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 67a. 2078 Düzdağ, a.g.e., s. 106. 2079 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 50b. 2080 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 145a-b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 145b. 2081 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 150b. 2082 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2867, vr. 8a. 2083 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 46a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 122a; 241, vr. 50b.

314

bâtıl sözdür2084

”. “Sağîre buluğ hîninde nikâhı redd etmeği tehir eylemek hiyarı bâtıl olur.” “Şefî

şirâyı istimâ ettikde taleb-i müvâsebe-i te’hir etmesiyle şuf’ası bâtıl olur2085

. Hul’ akdinde

“inşaallah” sözünün söylenmesi hul akdini bâtıl yapar2086

. Beytülmal görevlisi (emîn), halkın

elinde olan öşür arazilerinin gelirlerini satmak isterse satabilir. Ancak bu satışın peşin olması

gerekir, veresiye olması alış-verişi iptal eder2087

.

Bir maktûlun velisinin, katile “eğer beni rencide etmez isen, ben dahi oğlumun demin

talepten ferâgat edeyin” demesi ibrâ sayılmadığından bâtıldır, hüküm ifade etmez2088

.

Yolculuğa çıkan bir kişi hanımına “bu günden sonra doksan güne degin seferden gelmezsem

irâdetin elinde olsun” dedikten sonra doksan günü geçirip gelmez ise muhayyerlik süresi bitmiş

olur2089

.

Mahkemelerde kadılar, şer’î bir mazereti olsa bile yerlerine naib tayin edemezler. Etmeleri

halinde padişah fermanına aykırı davrandığı için yapılan tayin ve tayin edilen naibin vereceği

hükümler bâtıl olur2090

.

Bir vakıfçı, vakfın “tevliyetinin azli ve nasbın ve sâir tasarrufâtını evlâdından mütevellî olana

şart edüb, “kâdîlerden ve beğlerden vakfıma kimesne müdâhele etmesünler, ederlerse Allah'ın

lâneti üzerlerine olsun” şeklinde şart koşmaları halinde, ma’kûl ve meşrû olan tasarruflarında

kadı ve mütevellîlerin birbirlerine muhalefet etmemeleri ve karışmamaları gerekir. 944/1537

tarihinde bu hususta özel ferman yayınlanmıştır. Ancak bu şart mütevellîlerin şer’î şerîfe

aykırı davranışları olduğunda “şerî'at-ı şerîfeye muhâlif olan şerâit cemî'an lağvdır ve bâtıldır”

kuralı gereği geçersizdir ve bâtıldır2091

.

Bir miras malında mirasçıların bütününe ait olan kölelerin azadlığını vasiyet etmek2092

,

ölüm döşeğinde yapılan hibeler2093

, âzadlı kölelere verilmiş olan bir yer, azadlıların mülküne

2084 Mecmûatül Fetâvâ, Slm. Ktp. Antalya-Tekelioğlu, 370, vr. 40 (Yapıştırma varak) 2085 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 56b-57a. 2086 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 57a. 2087 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 112b-113a. 2088 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 149b. 2089 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 144a. 2090 MTM. s. 345; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 72b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809, vr. 138b; 585, vr.

250a; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 119a. 2091 Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 71b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809, vr. 137b; 3612, vr. 274b; 585, vr.

249a; 892, vr. 289a; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 100a. 2092 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 174b. 2093 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 164a.

315

geçtiğinden bir başkasına satış akdi2094

; altından olan bir tacın bir saatliğine bile veresiye

satılması2095

batıl olduğu gibi cevherî olan bir kuşağın veresiye satılması da bâtıldır2096

.

Başka bir delil ve ifade bulunmaksızın yalnızca falanca bana mülk olarak vermiştir

şeklindeki bir ikrâr ile bir mala sahip olunamaz. Böyle bir iddia ile mülkiyet davası açmak ve

iddiasında bulunmak bâtıldır. Çünkü “İkrâr sebeb-i milk olmaz2097

”.

ç- Mevkûf

Fetvâlarında “mevkûf” kavramına da temas eden Ebussuûd Efendi, mürtehinin izni

olmadan, rehin verilen bir malın satılmasına bazı kaynakların fasit dediğini ancak sahih olanın

bu akdin mevkûf olduğunu söylemiştir. Bunun sonucu olarak da “mürtehin bey’a razı oldukda

ya re’si deyni verdikde bey nafiz ve lâzım olur, müşteri fesha kudretden kalur2098

” hükmünü

belirtmiştir.

C- MAHKÛM FÎH

Mahkûm Fîh “Şâri'in talebinin, tahyîrinin veya vad'ının taalluk ettiği fiil veya durumdur”.

İslâm hukukunda, kişinin bir fiil ile mükellef tutulabilmesi için fiilin mükellef tarafından tam

olarak bilinebilmesi ve de fiilin mükellefin gücü dahilinde olması, hem yapmaya hem de

yapmamaya muktedir olması gerekir. Mükellefin güç yetiremeyeceği bir fiil ile teklif şer'an

câiz değildir. Buna göre ister bizatihi ister başkalarına nazaran müstahîl (imkânsız) bir iş

teklife konu olamadığı gibi, insan iradesinin dışında kalan tabiî durumlar da teklife konu

olamaz. Ancak öyle fiiller vardır ki, bunlar mükellefin yapabileceği işler olmakla beraber,

bunların yapılması veya muntazam bir şekilde sürdürülmesi meşakkate yol açar.

İnsanın yapabileceği değişik türden işler incelenirse, bu işlerden ötürü katlanılan

meşakkatin iki nevi olduğu görülür.

Birinci nevi: İnsanın tahammül edebileceği ve sürekli katlandığında hiç bir işine zarar

getirmeyecek olan meşakkat. Bu meşakkat teklîfe engel değildir. Çünkü hayatta meşakkatsiz

hiçbir iş yoktur. Hatta herkesin zarurî ihtiyaçlarından olan yeme, içme ve giyinme gibi işlerin

bile bir ölçüde meşakkati vardır. Diğer taraftan, hiç meşakkati olmayan bir iş bulunsa bile, bu

işle mükellef tutmak teklîf sayılmaz; bir başka deyişle böyle bir durumda teklif gerçekleşmez.

2094 Düzdağ, a.g.e., s. 167-168 2095 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 111a. 2096 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 212a. 2097 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 145b-146a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 145b-146a. 2098 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 194b.

316

Zira teklîf, muhatabı yapılmasında külfet ve bir çeşit meşakkat bulunan bir iş ile sorumlu

tutmak demektir. Şu kadar var ki hikmet sahibi olan Yüce Şâri'in bizi mükellef tuttuğu işlerde

esas maksadı bu meşakkatin kendisi değil, meşakkate katlanmanın sonunda ortaya çıkacak

olan faydalı sonuçtur.

İkinci nevi: İnsanın tahammül edemeyeceği ve sürekli katlandığında bir çok faydalı işin

kesintiye uğramasına yol açacak olan meşakkat. Ardarda birkaç gün oruç tutmanın, geceleri

devamlı ibâdetle geçirmenin ve yürüyerek hacca gitmenin verdiği meşakkat gibi. Şâri', insana

bu nevi meşakkata katlanma sorumluluğu yüklemez ve böyle meşakkat ihtiva eden bir fiille

mükellef tutmaz2099

.

Ehliyetin temel şartı teklîfe güç yetirmek olunca, teklîfe mâni sayılan “zorluk” kavramına

temas etmek yerinde olacaktır. Yine sorumluluklardan söz ederken, haklardan da söz etmek

konuyu tamamlayıcı olacağından, zorluk kavramının ardından hakların tasnifi ile ilgili

meselelere yer verilecektir.

1- Zorluk Kavramı

Ebussuûd Efendi fetvâlarında zorluk kavramına “müte’azzir”, “müte’assir”, “harac” ve

“meşakkat” tabirleri ile yer vermiştir.

Harac kelimesi “h-r-c” kökünden olup, sözlükte “ok işlemeyecek kadar sık ağaçlık olan

orman yer2100

” manasına gelmektedir. Terim olarak “normal şartlarda tahammül sınırlarını aşan

zorluk2101

” manasında kullanılmaktadır.

Meşakkat kelimesi de “ş-k-k” kökünden gelip, “yarmak” manasındadır. Terim olarak “Bir

şeyin bir kişiye zor gelip, içinden çıkılamaz olması, zorluğundan dolayı âdeta bedenini ikiye

ayırması2102

” demektir. Hukuk dilinde muteber olan meşakkat, günübirlik işlerde yaşanan

alışılmış ve katlanılan zorlukların üstünde, kişinin din ya da dünyasında bozulmalara sebep

olacak olan meşakkattir2103

. Bu da kişilerin güçlerine, kabiliyet ve karakterlerine, iradelerine,

zaman ve işlerinin durumuna göre değişkenlik gösterir2104

. Meşakkatin değişkenliği ve

tutarsızlığı sebebiyledir ki, hukukçular bunu belirli sebeplerle sınırlamaya çalışmışlardır. Bu

2099 Şaban, İslâm Hukuk İlminin Esasları, s. 235-241. 2100 Asım Efendi, Kamus Tercümesi, I, 719. 2101 Muhammed Osman Şübeyr, el-Kavâidü’l-külliyye ve’z-zavâbitu’l-fıkhiyye fi’ş-Şerîati’l-İslâmiyye, Amman,

2000, S. 188. 2102 Asım Efendi, a.g.e., III, 906. 2103 Şâtıbî, el-Muvâfakât, (thk. Abdullah Dıraz), Beyrut, ts. II, 156. 2104 Şâtıbî, a.g.e., I, 314.

317

sebepler yolculuk, hastalık, ikrâh, unutkanlık, cehâlet, zorluk ve zorluğun içinden çıkılmaz

toplumsal bir problem haline gelmesi (umûm-i belvâ) ile yetersizlik (naks) olarak

sıralanmaktadır2105

.

“Harac” tabiri ile, Reğâib, Berât ve Kadir gecelerinde tesbih namazının cemaat ile

kılınması sorulduğunda, “meşakket-i kâdiha2106

vardır2107

” denilerek tavsiye edilmemiş, aksine

bu gibi gecelerde “âhar nâfile efdaldır2108

” denilmiştir.

Müteazzir ve müteassir tabiri ile domuz kılının inşaat ve temizlik işlerinde kullanımı

konusuna, “gayri âlet ile müteazzir ya müteassir ise olur2109

” diyerek yer verilmiştir.

Bir meselede “meşakkat” tabirini açıklar mahiyette “yetmiş yaşında olan pîrin mizâcında za'f

olub kıyâma meşakkati olub” şeklinde bir açıklamada bulunularak böyle bir kişinin sünnetleri

oturarak kılmasında bir günah (ism) olup olmadığı sorulmuş, “Olmaz. Meşakket ve harac

olıcak2110

” cevâbı verilmiştir.

2- Hakların Tasnifi

Fıkıh usûlü kaynaklarında hakların aidiyeti bakımından tasnifleri yapılmış ve bu aidiyetin

sebep olduğu hukukî sonuçlar üzerinde durulmuştur.

Haklar sırf Allah hakkı, sırf kul hakkı, iki yönlü olup Allah hakkının baskın olduğu, iki

yönlü olup kul hakkının baskın olduğu haklar olmak üzere dört kısma ayrılmıştır. Bu ayırım

esasen "Allah hakkı" tabiri ile, belirli bir ferdin menfaatine bakılmaksızın toplumun menfaatini

gerçekleştirmeyi ve toplumdaki kamu düzenini korumayı hedef tutan hükümler anlatılmak

istenmektedir. Bu yüzden, bu nevi hükümler bütün insanların rabbi olan Allah'a nisbet

edilmiştir. "Kul hakkı" tabiri ile ise, ferde has bir menfaatin gerçekleştirilimesine yönelik

hükümler kasdedilmektedir2111

.

a- Sırf Allah Hakkı Olan Hükümler

İslâm hukukundaki hükümler tüme varım metodu ile incelendiğinde bu kısıma giren

hükümlerin sekiz çeşit olduğu görülür. Bunlar 1- Namaz, oruç, zekat, hac, cihad gibi sırf

2105 İbn Nüceym, el-Eşbâh ve’n-nezâir, s. 84-90. 2106 “kâriha” Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 13b; “hârice” Düzdağ, a.g.e., s. 61 2107 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 8a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 13b; Düzdağ, a.g.e., s.

61 2108 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 13b. 2109 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 13b. 2110 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 15b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 26a. 2111 Şaban, İslâm Hukuk İlminin Esasları, s. 241.

318

ibâdet niteliği taşıyanlar; 2- Fıtır sadakası gibi vergi ("meûne") niteliği de taşıyan ibâdet

hükümleri 3- Öşür gibi ibâdet niteliği de taşıyan "meûne" (vergi) hükümleri; 4- Haraç vergisi

gibi cezâ niteliği de taşıyan "meûne" (vergi) hükümleri; 5- Zina, içki, hırsızlık, silahlı gasp,

soygun ve isyan suçlarının cezâları gibi tam cezâ hükümleri; 6- Mûrisini öldüren kişinin

mirastan mahrumiyeti gibi sınırlı cezâ hükmü ("ukûbe kâsıra"); 7- Keffaretler gibi ibâdet

niteliği de taşıyan cezâ hükümleri; 8- Ganimetlerden alınan humus (beşte bir) ve madenlerden

alınan vergiler gibi Allah'a karşı "kulluk" borcu olarak ifa edilen ibâdet özelliği taşıdığı gibi

insanın zimmetini ilgilendirmeyen fakat bizzat Allah hakkı olarak kişiye vacip olan nevi

şahsına münhasır haklar.

Bu kısımda yer alan haklardan, hiç kimse feragat etmeye yetkili olmadığı gibi, bu

hükmlerin yerine getirilmesinde de tesâhül gösterilmesine izin verilmemiştir. Günümüz hukuk

dilinde "kamu düzeni" tabiri olarak da ifade edilebilecek bu kısımda, fertlere şahsî iradeleriyle

bu nevi hükümleri bertaraf etme yetkisi tanınmamıştır. Yine bu kısımda yer alan had

cezâlarından birini düşürmek veya uygulanmasında tesâhül göstermek mümkün olmadığı gibi,

mağdur bizzat bu cezâyı infaz yetkisine sahip değildir; bu yetki, devlet başkanına veya görevli

hâkime verilmiştir2112

.

İbadet kabilinden olan haklar niyyetsiz edâ edilemezken, “vergi (meüne)” kabilinden

olanlarda niyyet şartı bulunmamaktadır. Zekat Hanefî fıkıhçılarına göre ibâdet kabul

edildiğinden niyyet koşulurken, cumhûr-i ulemâya göre vergi yönü ağır bastığından niyyet

şart kabul edilmemiştir2113

. Öşür, ibâdet niteliği taşıdığından zekatın harcandığı yerlere

harcanır2114

.

İbâdetlerde niyyet konusu ileride “ikrah” bahsinde geniş olarak ele alınacaktır.

Öşür gelirlerinin harcanmasında fakirler2115

, sancakbeyleri ve sipahilerin adları

geçmektedir. Fetvâlarda bunun fakirlerin hakları olduğu açıkça ifade edilirken, sancakbeyi ve

sipahilere ödenmesi konusunda çeşitli tartışmalar yaşanmıştır. Nitekim sancakbeylerine

ödenen öşrün mahiyetinin konu edildiği bir meselede problem ve cevâbı şu şekilde yer

almıştır:: “Öşür .. sancakbeğlerine ücret midir sadaka mıdır? el-Cevâb: Hiç biri değildir, atâdır.

Ebussuûd. Bu sûretde sadaka olduğu takdirce iki bey mâbeynlerinde nizâ' olıcak i'tibâr ta'şîr

zamanına mı olur, kurak zamanına mı olur? el-Cevâb: Sadakanın masrafı fukarâdır. Mukâtilenin

2112 Şaban, İslâm Hukuk İlminin Esasları, s. 241-244. 2113 Ebû Zehra, Usûlü’l-fıkh, s. 324. 2114 Şaban, a.g.e., s. 243. 2115 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 31b; Düzdağ, a.g.e., s. 169.

319

rızkı atâ kabîlindendir. İstihkâkları nice taayyün olundu ise andan tecâvüz olunmaz2116

.

Sipahilere ödenen öşür vb. ödemelerin helâl olup olmadığı sorusuna Ebussuûd Efendi şu

fetvâyı vermiştir: “…Resm-i nahl dedügi balın öşüri ise ol dahi fakîr olana haram olmaz. Elinde

yeri olmayan müslimden alınandan gayrisi gani olanına dahi haram olmaz2117

”. Diğer bir meselede

sipahilerin öşür alıp alamayacakları ve bu yönde halkın dilinde dolaşan söylemleri gündeme

getirilmiş, sipahilerin aldıkları şeyin “öşür” olmayıp, “harâc-ı mukâseme” olduğuna açıkça

vurgu yapılmıştır. “Zeyd-i sipâhî, onbeş kilede iki kile öşür alsa şer’an helâl olur mu? el-Cevâb:

Sipâhinin aldığına öşür demek cehelededir. Öşür olan fukaraya verilir idi. Harâc-i mukâsemedir. Ol

onda bir alınmak lâzım değildir. Yerin tahammülüne göre vaz’ olunur, nısfına değin câizdir2118

”.

Had cezâları ile ilgili bir meselede bir hırsızlık suçu meydana gelmiş ve hukuken sabit

olmuş, cezâ olarak hırsızın bir eli ve bir ayağının kesilmesine karar verilmiştir. Ancak karar

verme yetkisini elinde bulunduran Amr-ı nâib, ehl-i örfe kesme emrini vermiş, ehl-i örf

temessük istemiş, nâib temessük vermeyince cezâyı uygulamamış, bunun üzerine nâib “emrim

tutulmadı deyu kasabada Cum’a namazın kıldırmayıp, kendi bi-nefsihi kat’ın ehli değil iken, sârık-ı

merkûmun bir elin ve bir ayağın” kesmiş, bu kesmenin sonucu olarak ta hırsız ölmüştür.

Ebussuûd Efendi verilen kararın bazı yönlerini eleştirdikten sonra, soruya cevap vermiştir:

“Bir sirkat ile kat’ meşru’ değildir. Ayağı kesmek, eli kesmek ile uslanmayıp tekrar sirkat ettiği vakit

meşrûdur. Ma’an bile kesmekle te’addi etmiş olur. Diyet lâzımdır2119

”.

b- Sırf Kul Hakkı Olan Hükümler

Sırf kul hakkı sayılan hükümler fertlerin mal üzerindeki hakları ve malî sonuçları bulunan

haklardır. Örneğin alacağın ifasını isteme hakkı, rehin alınan mal üzerindeki hapis hakkı,

haksız fiil neticesi doğan zararın tazmin edilmesini isteme hakkı ve benzeri kamu

menfaatinden olmayıp fertlere has diğer haklar bu kısımdandır. Bu kısımda yer alan

hükümlerde hak sahibi dilerse hakkının yerine getirilmesini talep eder, dilerse bir bedel

karşılığında veya karşılıksız olarak hakkından vazgeçer2120

. Fetvâlarda bu prensiplere aykırı

uygulamalara rastlanmamıştır.

2116 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 27b. 2117 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 27b; Düzdağ, a.g.e., s. 168-169. 2118 Düzdağ, a.g.e., s. ; Slm. Ktp., Esad Ef., 3341, vr. 170a. 2119 Düzdağ, a.g.e., s. 150-151; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 71a-b. 2120 Şaban, İslâm Hukuk İlminin Esasları, s. 244-245.

320

c- Kendisinde İki Türlü Hak Birleşmekle Beraber Allah Hakkının Galip Olduğu

Hükümler

Bu kısmın meşhur örneği "kazif" yani iffetli kadına iftira suçunun cezâsıdır. Çünkü kazif

namusa dokunan bir suçtur. Bu suçun cezâlandırılmasında iftiraya uğrayan tarafın özel

menfaati vardır. Diğer taraftan kazif suçu namusa dokunan, itibarı sarsan, anneleri ve

çocukları kirleyen bir suç olduğundan ötürü Allah hakkı olarak cezâlandırıllmış ve bu hak

mağdurun hakkından daha üstün tutulmuştur. Böylece mağdurun, suçun sübutundan sonra

cezâlandırma isteğinden vazgeçmesi veya suçlu ile sulh yoluna gitmesi yahut cezâyı bizzat

uygulamaya kalkması imkânı ortadan kaldırılmış olmaktadır2121

. Tespit edilen fetvâların da bu

yönde olduğu görülmüştür.

ç- Kendisinde İki Türlü Hak Birleşmekle Beraber Kul Hakkının Galip Olduğu Hükümler

Bu kısımla ilgili örneklerin başında kasden adam öldürme fiiline karşılık kısâs cezâsının

uygulanması gelir. Zira bu hüküm bir yönden kamu menfaati ile yani yaşama hakkının

korunması, güvenliğin sağlanması ve suçların azaltılması ile ilgilidir. Bu yönüyle Allah hakkı

olmaktadır. Diğer taraftan ise maktûlün velilerine has bir menfaati gerçekleştirmektedir. O da

maktûlün velilerinin manevî rahatlamaya kavuşturulması; katile karşı duyulan kin

duygusunun yok edilmesi ve intikam ateşininin söndürülmesidir. İşte bu yönüyle de kul hakkı

olmaktadır. Öldürme fiili, mağdurun şahsı ile sıkı sıkıya alakalı olduğu ve toplumun düzeni ve

güvenliğinden çok onu etkilediği için, kısâs hükmünde kul hakkı galip sayılmıştır. Bunun

içindir ki, maktûlün velisi talep etmedikçe katile kısâs cezâsı uygulanamaz; veli bir bedel

karşılığında veya karşılıksız olarak bu hükmün uygulanmasını isteme hakkından vazgeçebilir.

Katile kısâs cezâsının verilmesine hükmedildiği takdirde, velinin -devlet başkanının kontrolü

altında olmak ve kendisi usûlüne uygun şekilde infaz etmeye ehil bulunmak şartıyla- bu

cezâyı bizzat infaz etme hakkı vardır. İnfaz için yeterli güce sahip değilse veya usûlüne uygun

olarak infaz etmeye ehil değilse, bu şartları taşıyan bir başkasını infaz için vekil tayin edebilir.

Bu vekilin sırf bu işle uğraşan bir görevli olmasında bir beis yoktur2122

.

Kısâs konusunun fetvâlarda önemli yer tutan konulardan biri olduğu görülmektedir. Bu

meselelerde kısâsda kadın-erkek, köle-hür arasındaki denklik, katil suçunun sabit oluş biçimi,

yol kesme ve organize cinayetler gibi konulara yer verilmiştir. Uygulama hususunda da meşru

mudafaa kabilinden öldürmelerden söz edilerek bunların sonuçları üzerinde durulmuştur.

2121 Şaban, a.g.e., s. 245. 2122 Şaban, İslâm Hukuk İlminin Esasları, s., 245-246.

321

Tespit edilen fetvâlara göre toplum nezdinde idamı gerektirecek suçları ile meşhur

birisinin, bu suçları mahkeme nezdinde ispat edilmedikçe cezâ uygulanamaz. Böylesi bir

kişiyi halktan birisinin, gizlice öldürmesi halinde, eğer öldürme gerekçesi küfür / irtidât ise

dünyevî ya da uhrevî herhangi bir sorumluluk getirmez. Bunun dışında bir gerekçe ile

işlenmiş ise kısâs gerekir2123

. Böyle bir kişiyi evinde öldürüp, “benim evime sirkat içün veya

âhar fesâd ve fücûr içün gelmişdir, muttali oldum katl eyledim” diyen birisi mahkemelik

olduğunda, maktûlun bu yönüyle meşhur olduğu mahkeme nezdinde “udûl-i müslimîn ve sikât-ı

muvahhidîn fi’l-hakika Amr fısk u fücûr ile ve sirkatiyle maruf ve meşhûrdur” şeklindeki şâhitlikle

sabit olduğu takdirde Ebussuûd Efendi böyle bir kişiye ne kısâs ne diyet gerekir demiş,

ardından bunun bir İmam Âzam görüşü olduğu, Osmanlı uygulamasında da bunun esas

alındığını “İmâm Âzam’dan hususda rivâyet vardır, vülât anunla amele me’zunlardır2124

” söyleriyle

açıklamıştır. Hırsızlık suçu işleyip, evden kaçan hırsızı dışarıda öldüren kişiye de kısâs cezâsı

verilir demiştir2125

.

Ebussuûd Efendi’ye göre, evinde hanımını birisi ile zina ederken yakalayan birisinin eşini

ve zina eden kişiyi suç üstü (hîn-i zinâda) öldürmesi ne kısâs ne de diyet gerektirir. Böyle bir

olayı “teftiş” etmek te kanunen yasaktır2126

. Evinde baskına uğrayıp tecâvüze uğrayan bir

kadının başka kurtuluş çaresi kalmaması halinde, mütecâvizi bıçakla vurup öldürmesi de kısâs

veya diyet gibi bir cezâyı gerektirmez2127

.

4- MAHKÛM ALEYH

el-Mahkûm aleyh, Şâri'in talebi veya muhayyer bırakması kendi fiili ile ilgili olan kişidir.

Usûlcüler buna "mükellef" adını verirler. İnsanın bir iş ile mükellef sayılması için de o işe ehil

olması gerekir. Mükellef tutulduğu işe ehil olması ise, kendisine yöneltilen hitabı

anlayabilecek ve bu hitabın anlamını imtihanda esas alınacak ölçüde tasavvur edebilecek

güçte bulunması ile mümkündür. Hitabı anlayabilme de ancak akıl ile gerçekleşir. Çünkü

insan aklî seviyenin yeterli olmadığı durumlarda, mükellefiyetin delillerini kavrayamaz ve

mükellef tutulduğu işi çekip çeviremez. İşte bundan ötürü, Şâri', açık (zahir) ve tesbiti

mümkün (munzabit) bir durumu mükellefiyetin alâmeti olarak göstermiştir, ki o da kişinin

"temyiz kudretine şâhit olarak buluğa ermiş olması"dır.

2123 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 214b. 2124 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 207b-208a. 2125 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 72b. 2126 Düzdağ, a.g.e., s. 158; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 206a. 2127 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 116a-b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 139b-140a.

322

Büluğ yaş ile veya bilinen tabiî alâmetlerin ortaya çıkması ile sabit olur. Temyiz

kudretinin varlığı ise, kişinin söz ve davranışlarına bakılarak bilinir. Buna göre, insan büluğa

ermiş ise, söz ve davranışlarının da normal olduğu görülüyorsa onun mükellef olduğuna

hükmedilir. Zira buluğ ve temyiz kudreti şartları gerçekleşmiştir. Binaenaleyh, akıl hastası ve

ister mümeyyiz ister gayrı mümeyyiz buluğa ermemiş küçük, mükellef sayılamazlar. Aynı

şekilde, uyku, unutma, baygınlık ve sarhoşluk hallerindeki kişiler bu durumların devamı

süresince mükellef sayılmazlar; zira bu durumlarda anlama kudreti yok olmaktadır.

Küçüğün ve akıl hastasının malından, -İslâm hukukçularının çoğunluğuna göre- zekât

verilmesi, -bütün İslâm hukukçularına göre- eş ve akraba nafakasının ödenmesi ve meydana

getirdiği zararların tazmin edilmesi, bu hakları onların malından ödemeleri için kanunî

temsilcilerine yöneltilmiştir.

Yine, bazı İslâm hukukçularının, sarhoşun boşama ve diğer hukukî tasarruflarını geçerli

saymaları onu mükellef olarak gördüklerinden ve irade beyânını muteber kabul ettiklerinden

dolayı değil, aksine kişiyi sarhoş olmasından ötürü cezâlandırma niteliğinde bir hükümdür. O

yüzdendir ki, bu hükme taraftar olan İslâm hukukçuları, sarhoşluğun yasak yoldan

gerçekleşmiş olmasını şart koşmuşlardır; böylece kişi isyankârlığına binaen cezâyı da

haketmiş olmaktadır2128

.

1- Ehliyet

"Ehliyet" sözlükte, “elverişlilik” anlamına gelir. Usûlcülerin terminolojisinde iki kısımdır:

Vücûb ehliyeti, haklara sahip olabilme ve borçlar altına girebilme demektir. Bu nevi

ehliyetin temelini hayatta olma özelliği teşkil eder. Hayatın başlangıç anından sona erme

anına kadar devam eder. Yaşa, aklî melekelere ve benzeri başka özelliklere bakılmaksızın,

vücûb ehliyetinin yaşayan her insan için zarurî olarak varlığı kabul edilir. Fıkıh dilinde

"zimmet" adını alan bu özellik, kişiyi haklara ve borçlara ehil kılan şer'î bir vasıftır. Günümüz

hukuk dilinde buna "kanunî kişilik" adı verilir. Kişilik de "haklara sahip olabilme ve borçlar

altına girebilme" şeklinde tarif edilir2129

.

Eda ehliyeti, kişinin, hukûken muteber sayılacak tarzda fiiller ortaya koyabilmesi

demektir. Bu nevi ehliyetin temelini ise; vücûb ehliyetinde olduğu gibi hayatta olma özelliği

değil, temyiz kudretinin var olması teşkil eder. Şu halde anne karnındaki cenin için ve temyiz

çağına -ki bu yedi yaştır- ulaşmamış küçük için edâ ehliyetinden söz edilemez. Gerek vücub

2128 Şaban, İslâm Hukuk İlminin Esasları, 247-248. 2129 Şaban, a.g.e, s. 250.

323

gerekse edâ ehliyeti, insanın anne karnındaki cenînlik devresinden aklî olgunluğa tam olarak

erişmesine kadar geçirdiği dönemlere göre "tam" ve "nakıs" (eksik) kısımlarına ayrılır. Bu

açıdan insan hayatı dört dönem halinde incelenir:

1- Cenîn dönemi: Çocuğun anne karnındaki dönemi kapsar. Ceninin tam vücub ehliyeti

yoktur; sadece kendi menfaatine olan ve doğumu için kabule ihtiyaç bulunmayan, miras,

vasiyet ve vakıfta lehtar olmak gibi bir kısım hakların sübutuna imkân veren nakıs vücub

ehliyeti vardır. Kendisinin menfaatine olan fakat kabul beyânına ihtiyaç bulunan satım ve hibe

sözleşmesi gibi tasarruflarla doğacak haklar cenin için sabit olmaz.

2- Temyiz çağına kadarki küçüklük dönemi: Bu dönem doğumdan itibaren başlar ve

temyiz yaşı olan yedi yaşa kadar devam eder. Bu dönemde kişi için tam vücub ehliyeti sabit

olur. Haklar kazanmaya ve onun namına kanunî temsilcinin yerine getirebileceği nafaka,

zekât ve fıtır sadakası gibi hususlarda borçlar altına girmeye ehil kabul edilir. Mükellefiyet

hitabını anlamak için yeterli aklî seviyeye ulaşmadığından, hakkında edâ ehliyeti sabit olmaz.

Onun için, bizzat kendisinin yerine getireceği bir fiil ile mükellef tutulmaz; ancak bazı fiiller

için velisi veya vasîsi mükellef olur. İrade beyânından sorumlu tutulamayacağı gibi, hiçbir

sözlü hukukî tasarrufu geçerli olmaz.

3- Temyiz çağı sonrası küçüklük dönemi: Bu dönem yedi yaş ile başlar ve buluğ çağına

ulaşma ile sona erer. Bu dönemdeki insan, sınırlı olmakla birlikte belirli bir aklî seviyeye

gelmiştir. Bu durumda gayr-ı mümeyyiz küçük için bile kabul edilen tam vücub ehliyetinin

bulunacağı açıktır. Ayrıca mümeyyiz küçüğün eksik edâ ehliyeti de vardır. Buna göre,

mümeyyiz küçük, namaz, oruç ve hac gibi ibâdetlerden hiçbiri ile mükellef değildir; söz ve

davranışlarından ötürü bedenî cezâya çarptırılmaz; malî sonuçları bakımından yapılan hukukî

tasarrufları ise geçerlilik açısından üç guruptur:

a- Hibe, vasiyet, hediye ve sadaka kabulü gibi tamamen menfaatine olan tasarruflar.

Mümeyyiz küçüğün bu tasarrufları kimsenin muvafakatine ihtiyaç olmaksızın geçerlidir ve

hemen hüküm ifade eder.

b- Hibe, ikrâr, vasiyet, vakıf ve boşama tasarrufları gibi tamamen zararına olan tasarruflar.

Kanunî temsilcisi muvafakat etse bile mümeyyiz küçüğün bu guruba giren tasarrufları

geçersizdir.

c- İster alıcı ister satıcı taraf olarak satım sözleşmesi, ister kiracı ister kiralayan taraf

olarak kira sözleşmesi, ortaklık sözleşmesi ve evlenme sözleşmesi gibi hem menfaate hem

zarara ihtimali olan tasarruflar. Bu guruba giren tasarrufları mümeyyiz küçük yaparsa, mevkuf

324

(askıda) olarak sahihtir. Kanunî temsilci muvafakat ederse nafiz olur (hemen hüküm ifade

eder), muvafakat etmezse bâtıl hale gelir.

d- Buluğ çağı sonrası dönem. Bu dönem, ya bilinen tabiî buluğ alametlerinin ortaya

çıkması ile veya -bu alametler görülmemiş ise- İslâm hukukçularının çoğunluğuna göre onbeş

yaşının tamamlanması ile başlar. Bu dönemde kişi için tam edâ ehliyeti sabit ölür. İman,

ibâdet ve diğer hususlardaki bütün şer'î mükellefiyetlere ait hitabın muhatabı sayılır. Yaptığı

bütün sözleşmeler ve diğer hukukî tasarruflar geçerlidir. Bunlara, hu tasarruflar için konmuş

bütün hükümler bağlanır. Bu dönemdeki kişi, yaptığı hukuka aykırı fiillerden de tam olarak

sorumludur2130

.

2- Ehliyeti Daraltan Veya Ortadan Kaldıran Durumlar

Ehliyet arızâları, tam edâ ehliyetine sahip olduktan sonra kişinin başına gelen ve daraltma

veya ortadan kaldırma şeklinde ehliyeti etkileyen ya da ehliyetini etkilemeksizin ilgili kişiye

nisbetle bazı hükümlerin değişmesine yol açan durumlardır. Hanefî usûl bilginleri bu arızâları

"semavî" ve "müktesebe" olmak üzere iki kısma ayırarak incelemişlerdir. Semavî arızâlar

meydana gelmesinde kişinin çaba veya seçiminin bulunmadığı, müktesebe arızâlar ise,

insanın çaba ve seçimi ile meydana gelen durumları ifade etmektedir2131

.

Usûl kaynaklarında üzerinde durulan temel sebepleri şu şekilde sıralayabiliriz:

a- Cünûn

"Cünûn" , kişinin aklını ve temyiz kudretini yokeden durumdur. Bu durumun vücub

ehliyeti üzerinde hiçbir etkisi yoktur. Fakat edâ ehliyetini her iki yönüyle (hem "ilzam" yani

haklar meydana getirebilme hem de "iltizâm" yani borçlar altına girebilme yönüyle) ortadan

kaldırır. Bu yüzden, akıl hastasına gayrı mümeyyiz küçüğe uygulanan hükümler uygulanır:

Hiç bir ibâdet kendisine vacip değildir ve bunları edâ etmesi geçersizdir Aynı şekilde, hiç bir

hukukî tasarrufu geçerlilik taşımaz ve onun yaptığı tasarrufa, o tasarrufa ait hiçbir hukukî

sonuç bağlanmaz2132

.

Fıkıh kaynaklarında hukukî tasarrufların yanında, cezâ ehliyeti için de akıl ön şart kabul

edilmiştir. Ebussuûd Efendi de bu kuralı tekrarlayarak, “muhsan” ve “muhsana” olmanın

şartlarından birisinin “âkil” olmak olduğunu ifade etmiştir2133

. Aynı şekilde akıl unsurunun

2130 Şaban, İslâm Hukuk İlminin Esasları, s. 250-252. 2131 Şaban, a.g.e., s. 252. 2132 Şaban, a.g.e., s. 252-253. 2133 Düzdağ, a.g.e., s. 157-158; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 68b.

325

olmaması sebebiyle sar’a hastalığına tutulan bir kişinin bu halde iken hanımını boşaması

geçersiz sayılmıştır2134

.

Fetvâlarda, ne kadar sıklıkla olursa olsun aklî dengesini kaybeden kişilerin yaptıkları

talâklar geçersiz sayılmıştır2135

. Mahkemelik işlerinde hâkim mecnûnların yerlerine bir vekil

nasb ederek duruşmalarını yapar2136

.

Evli olan bir kişinin, evlilik esnasında aklî dengesini kaybetmesi halinde, hâkim, İmam

Muhammed kavli ile amel ederek, eşini kendisinden ayırabilir. Ancak İmam Muhammed

kavli ile amel padişah fermanına bağlı kılınmıştır. Bu hususta bir emr-i Padişâhî var ise

kadılar eşleri birbirinden “tefrîk” edebilirler, yoksa edemezler2137

.

Mecnûn olan bir kişinin yaptığı hukukî işlem ve tasarruflarının feshi mahkeme kararı ile

mümkündür. Buna göre bir kadın, aklî dengesini kaybettiği bir esnada mehrini ve bütün

elbiselerini vererek kocasından “hul” yoluyla ayrılsa, mahkeme kararıyla ancak verdiklerini

geri alabilir. Ancak fetvâda bu haldeki bir kadının hul’ ile yaptığı boşanma işleminin hukukî

sonucuna temas edilmemiştir.2138

Mecnûnların ikrârları geçerli değildir. Bir mecnûn bir katil olayının sorumluluğunu

üstlenip, bunun sonucunda da kısâs olunmuş olsa, eğer mecnûnluğundan şüphe var ise,

varisleri diyet talep edemezler. Mecnûn olduğundan şüphe olmayıp, bu özelliği de “mütearaf

ise ve mütevâtir ise” varisleri diyet talebinde bulunabilirler2139

.

b- Ateh

"Ateh" akıldaki idrak ve anlama noksanlığından doğan zayıflıktır. Bu durumun -fer'î fıkıh

hükümlerine bakıldığında- iki nevi olduğu görülür:

a) İdrak ve temyiz kudretinden mahrum bırakan akıl zayıflığı. Bu durumdaki kişi, bütün

hükümler bakımından az önce sözü edilen akıl hastaları gibidir.

b) İdrak ve temyiz kudretini ortadan kaldırmayan fakat normal reşid kimselerin idrak

derecesinden aşağı bir dereceye indiren akıl zayıflığı. Bu durumdaki kişi, bütün hükümler

bakımından mümeyyiz küçükler gibidir. Kendisine hiçbir ibâdet vacip değildir. Fakat yaptığı 2134 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 42a; Düzdağ, a.g.e., s. 45 2135 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 42a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 118a. 2136 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 42a-b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 118a-b. 2137 İÜİFK., 01, vr. 95b; MTM, s. 340; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 67b; Slm. Ktp., Esad Ef., 3612, vr. 272b;

892, vr. 286a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 118a; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 42a. 2138 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 163b. 2139 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 198a.

326

ibâdetler geçerlidir ve bundan ötürü sevabı hakeder.

Tamamen menfeatine olan tasarruflardan birini yaparsa, kanunî temsilcisinin

muvafakatine gerek olmaksızın geçerli olur. Tamamen zararına olan tasarruflardan birini

yaparsa, kanunî temsilcisi muvafakat etse bile bâtıldır, geçerli olmaz. Hem menfaate hem

zarara ihtimali olan tasarruflardan birini yaparsa, kanunî temsilcisinin muvafakat edip

etmemesine bağlıdır (mevkuftur); muvafakat ederse nafiz, etmezse bâtıl olur2140

.

“Ateh” tabiri Ebussuûd Efendi fetvâlarında “akli kah gelip kah gitme” şeklinde tarif

edilmiştir. Bu durumdaki kişinin yaptığı alış-verişler câiz görülmemiştir2141

. Hanımını üç talâk

ile boşamasının geçerli olup olmayacağı ise şu şekilde açıklanmıştır: “Eğer ol vakit akli gittügin

vakit idi ise olmaz. Eğer akli yok idügi malum olmayub amma akil muhtel ve kelimâtı karışuk idi ise

talâk verdügi vakıtta kelimatının sahîhi çok idi ise vâk’i olmaz2142

”.

Fetvâlarda “ma’tûh” kavramının “mecnûn” manasına kullanıldığı da olmuş, bu durumdaki

bir kişi mahkemelik olsa “hâkim anun üzerine bir kimesne nasb edüb ikâmet-i beyyine anun

yüzöne olur2143

” denilmiştir.

Aklın kah gelip kah gittiği zamanlardan olan ölüm hastalığında yapılan vasiyetler, malın

üçte biri ile sınırlı bile olsa geçerli görülmemiş2144

, aynı şekilde bu haldeki bir kişinin kölesini

âzâd konusunda yaptığı vasiyetler de geçersiz sayılmıştır2145

.

c- Sefeh

"Sefeh" fıkıh usûlcülerinin terminolojisinde, gerçekte aklî melekeleri yerinde olmakla

beraber, kişiyi aklın ve şer'î esasların gereğine aykırı tarzda davranmaya yönlendiren bir

tedbirsizlik halidir. Fakihlerin dilinde daha çok, malı saçıp savurma ve aklı selimin normal

saymayacağı şekilde harcama anlamında kullanılmıştır. Malın bu ölçüde saçıp savurulması

ister kumar ve içki gibi şer yönünde, ister cami ve sığınak yaptırma gibi hayır yönünde olsun,

her ikisi de sefeh sayılmıştır.

Sefeh, ehliyeti ortadan kaldırmaz. Binaenaleyh, sefîh, namaz, oruç, hacc ve zekât gibi

ibâdetlerin hepsi ile mükelleftir. Yine bütün İslâm hukukçularına göre işlediği suçlardan ötürü

cezâî sorumluluğu tamdır. Bunun tabiî bir uzantısı olarak, -tam ehliyetli diğer mükelleflerde

2140 Şaban, İslâm Hukuk İlminin Esasları, s. 253. 2141 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 112b. 2142 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr., 53b. 2143 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 42a-b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 118a-b. 2144 Düzdağ, a.g.e., s. 165 2145 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 64a.

327

olduğu gibi- bütün hukukî tasarruflarının da geçerli sayılması ve kısıtlı (mahcur) olmaması

gerekirdi. Fakat İslâm hukukçuların çoğunluğu, malının korunması ve kendisinin bir süre

sonra başkalarına el avuç açar duruma gelmemesi için sefihe hacr konabileceğini kabul

etmişlerdir. Sefihe hacir konması halinde kendisine malî sonuçları olan tasarruflarından

tamamen menfaatine olanlar, kanunî temsilcinin muvafakatine bağlı olmaksızın geçerlidir;

tamamen zararına olanlar kanunî temsilci mevafakat etse bife geçersizdir; hem fayda hem

zarara ihtimali olanlar kanunî temsilcinin muvafakatine bağlıdır2146

.

Fetvâlarda hacr konusunun köleler ve ehliyetsiz kamu görevlileri hakkında kullanıldığı

görülmüş, sefeh gerekçesine dayalı bir hacr fetvâya rastlanmamıştır.

ç- Sekr

"Sekr", içki ve benzerlerinin alınmasıyla, ayıldıktan sonra yaptıklarını hatırlamayacak

şekilde aklî dengenin kaybolması durumudur. Sarhoşluk iki yoldan meydana gelir:

1- Haram olmayan yoldan sorhoşluk: Susuzluktan Ölecek dereceye gelip başka içecek

bulamayan kimsenin içki içmesi durumu veya bazı ilâçların alınması ile meydana gelen

sarhoşluk buna örnek gösterilebilir. Bu yoldan sarhoş olan kimse şer'ân sorumlu olmaz.

Kendisine cezâ uygulanmayacağı gibi, boşama ve alım-satım gibi tasarrufları geçerli olmaz.

2- Haram yoldan sarhoşluk: Bile bile içki ve benzeri maddeler alınarak meydana gelen

sorhoşluk. Bu nevi sarhoşluk, mükellefiyeti ortadan kaldırmaz. Bu yoldan sarhoş olan kimse

bütün şer'î hükümlerle yükümlüdür. Dinî vecibeleri, bunların edası için tayin edilen

vakitlerinde yerine getirmemesinden ötürü günahkâr olur. Boşama, alım-satım ve benzeri

diğer hukukî tasarrufları geçerlidir. Çünkü aklını yitirmiş değildir; fakat kendi isyankâr

davranışı ile hitâbı anlama kabiliyeti geçici olarak ortadan kalkmıştır. Dolayısıyla haram yolla

meydana gelen sarhoşluk, mükellefiyeti düşürmez, hakları zayi etmez, işlenen suçların

cezâsında hafifletici sebep kabul edilmez. Çünkü bu fiil bir suçtur, suçtan sahibi

faydalanamaz.

Bir kısım İslâm hukukçuları ise sarhoş ile ilgili bu hükümlerden onun sözleşmelerini ve

diğer hukukî muamelelerini istisna etmişler, bunların geçersizliğine ve bunlara hiçbir hukukî

sonuç bağlanamayacağına hükmetmişlerdir. Çünkü sözleşmeler ve hukukî muameleler geçerli

irade üzerine bina edilebilir. Sarhoşluk hangi maddenin alınması ile ve hangi yolla meydana

gelirse gelsin, sorhoşun geçerli iradesinin varlığından sözedilemez. O halde, ikrâr, alım-satım,

2146 Şaban, İslâm Hukuk İlminin Esasları, s. 254.

328

hibe, köle azadı ve vakıf gibi hukukî muamelelerinin hiçbirisi muteber olmaz2147

.

Ebussuûd Efendi fetvâlarında sarhoşluk problemine “keyfiyet”, “sarhoş” ve “sekr”

kökünden türeme tabirlerle yer verilmiştir.

Özellikle esrar ile ilgili meselelerde geçen “keyfiyet” tabiri, “hafif sarhoşluk2148

” olarak tarif

edilmiştir. İlgili meselede eski dönem uygulamaları ve müftülerin fetvâlarına yer verilmiş,

değerlendirmeler yapılmıştır: “Bir şehirde esrârla mahlût akıl zâil eyler macunlar bey olunmak

içün dükkanlar olub âşikâre bey u şirâ olunub merhum Kemâlpaşazâde rahimehullah hazretlerinin

fetvâ-yı şerîfelerinde ‘keyfiyet içün yemek helâldır diyene tevbe ve istiğfar lâzımdır’ deyû cevâb

verüb ‘küfür lâzım değildir’ demesiyle avâmmın ekseri helâl itikâd ettiklerinden gayri âşikâra bey

olunmak ile ve yiyenler âşikâre yiyüb ve yerken hurmetini hatıra getürmeyüb istihlâl tarîki ile

kimesneden haya etmeksüzin yiyenlere ne lâzım olur? el-Cevâb: Mürtedde dahî tevbe ve istiğfar

lâzımdır, keyfiyet içün yenilende içilende haram olmaz nesne yokdur, tâife-i mezbûre yevm-i

cezâya mu’terif iseler Hak Teâlâ hazretinden havf edüb ehl-i İslâm’dan hayâ etmek lâzımdır2149

”.

Ebussuûd Efendi, “Esrârı, keyfiyet için yiyicek, kalîlen ve kesîren haram mıdır?” sorusuna

doğrudan “haramdır2150

” fetvâsını vermiştir. Bu gibi uyuşturucu maddelerin yaygınlığını da

gösteren diğer bir fetvâda “keyfiyet ile mübtelâ olan imâm”ların davranışlarından söz edilmiş ve

bu hallerinin imamlıktan azledilmesi gerektirdiği söylenmiştir2151

.

Fetvâlarda sarhoşluk sebepleri olarak içki içmenin yanında ma’cûn2152

, afyon, esrar, benc,

berş2153

ve bozaya da yer verilmiştir. Arak2154

konusu ise tartışmalı bir şekilde yer almıştır.

Benc yiyip boza içerek sarhoş olanların, akılları başlarında yok iken hanımlarını üç talâk

ile boşamaları, yeri göğü birbirinden ayırt edemeyecek seviyede olduğu takdirde geçerli

sayılmıştır2155

.

Hüküm olarak arakın katrası haram kabul edilmiş2156

, “arakın sekri haramdır, katrası

değildir” diyenler için “kâtelehullah tecdîd-i imân lâzımdır, hamrın sûret-i nev’iyyesi mübeddel

2147 Şaban, a.g.e., s. 254-255. 2148 Şemseddin Sami, Kamûs-i Türkî, s. 1226. 2149 Düzdağ, a.g.e., s. 145; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 192a. 2150 Düzdağ, a.g.e., s. 144-145 2151 Düzdağ, a.g.e., s. 69; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 32a-b. 2152 Macun, bazı hastalıkların tedavisi maksadıyla beraber daha ziyade şehvânî hisleri çoğaltmak maksadıyla

yapılan baharlı ve şekerli maddelere verilen addır. (Pakalın, Tarih Deyimleri, II, 377). Ebussuûd Efendi fetvâlarından anlaşıldığı kadarıyla bu macunlar aynı zamanda uyuşturucu olarak da imal edilmektirr.

2153 Berş, afyon şurubu, keten yaprağı ile yapılıp bir nevi müsekkir macun demektir. (Pakalın, a.g.e., I, 209). 2154 Ter, ter gibi teraşşuh ederek hâsıl olan ruh, meyve ve sâire envâ'ından takdîr ile istihsâl olunan ispirto, rakı.

Rakı bunun galatıdır. (Şemseddin Sami, a.g.e., s. 934. 2155 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 42a; Düzdağ, a.g.e., s. 45; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr.

118a.

329

değildir2157

” fetvâsı verilmiştir. Berş, afyon ve içinde esrar olan macunların sarhoş etmeyecek

miktarda kullanımı da, “feseka ve ehl-i hevâ yiyişi üzerine hiç biri helâl değildir2158

” şeklinde

yorumlanmıştır.

Sarhoş olan bir kişi, sarhoş iken hanımını boşadığı gerekçesiyle mahkemelik olsa,

şâhitlerin delili, sarhoşun deliline tercih edilir2159

.

Sarhoş halde kelime-i şehâdet getirmekle İslam’a girmiş olur, ancak uyandıktan sonra

küfrüne devam etmesi halinde iki farklı fetvâ verilmiştir. Birisinde küfrüne ısrar etmekle

mürted sayılmaz, dolayısıyla katl olunmaz2160

denilirken, diğerinde “tamâm-ı sıhhat üzerine

kelime-i şehâdeti telaffuz edüb küfürden teberî etdi ise elbette İslam’a gelmek lâzımdır, gelmez ise

katl lâzımdır2161


Sarhoşların terleri necis kabul edilmemiş, böyle bir ter namaza mani sayılmamıştır2162

.

Sarhoş haliyle, bir kuyuya düşüp ölen kişi için, kuyu sahibinin diyet ödemesine gerek

görülmemiştir2163

. Sarhoş halinde iken birisine kılıç çekse, kılıç çekilen kişi kendisini

savunmak için sarhoşun elinden kılıcını alıp, sarhoşu yaralasa ve bu yaralama sonucu olarak

ölse şehitlerden sayılıp sayılmaması hususunda “olur, halince2164

görüşüne yer verilmiştir.

d- İkrâh

İkrâh, “bir kimseyi, tehdit etmek suretiyle hukuken yapmakla mükellef olmadığı bir işi

yapmaya zorlamak” demektir. Zorlayanın yaptığı tehdidi yerine getirebilecek güçte olmaması

halinde ikrâh hukuken dikkate alınmaz.

İkrâh unsurunu yakından ilgilendiren “ihtiyâr", “bir şeyi yapıp yapmama hususunda bir

tercihte bulunmak” demektir. "Rızâ" ise, “bir şeyi arzu etmek ve onu memnumiyetle kabullenmek”

anlamına gelir. İnsan bir işi yapmayı bizzat arzu etmiş ise ihtiyâr sahihtir. Yok eğer iki

zarardan daha hafif olana katlanmak için yapılmış bir tercih ise, ihtiyâr fâsittir.

2156 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 190b; Mültekâ’l-Ebhur, Slm. Ktp., Esad Ef., 994, vr. VIa; Fetâvâ-yı Ali Efendi,

Aşir Ef., 138, vr. 190b, (Kenar kayıt). 2157 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 190b; Fetâvâ-yı Ali Efendi, Aşir Ef., 138, vr. 190b, (Kenar kayıt); Mültekâ’l-

ebhur, Slm. Ktp., Esad Ef., 994, vr. VIa. 2158- Düzdağ, a.g.e., s. 145; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 192b. 2159 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 42a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 118a. 2160 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 217a. 2161 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 217a. 2162 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 2b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 4b. 2163 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 199b. 2164 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 18a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 38b.

330

Hanefîlere göre ikrâh, kuvveti ve etki derecesi bakımından iki çeşittir:

1- İkrâh-ı Mülci' veya İkrâh-i Kâmil: Öldürme, bir organı yok etme veya -toplumda mevki

sahibi kişi için- alçaltıcı bir muameleye maruz bırakma tehdidini ihtiva eden ikrâh. Bu çeşit

ikrâh "ihtiyâr"ı bozar ve "rızâ"yı ortadan kaldırır.

2- İkrâh-ı Gayr-ı Mülci' veya İkrâh-ı Nâkıs: Kısa süre hapisle ve ölüm yahut organ kaybı

tehlikesi taşımayan, dövmeyle tehditte bulunarak yapılan ikrâh gibi. Bu çeşit ikrâh "rızâ"yı

ortadan kaldırır; fakat "ihtiyârı" bozmaz. İkrâh ister mülci’ ister gayrı mülci' olsun, "ehliyet"e

zarar vermez. Çünkü ihtiyâr ortadan kalkmamıştır. Her nekadar mülci’ ikrâh halinde ihtiyâr

bozuk ise de, yok olmuş değildir. Ehliyet açısından durum böyle olmakla beraber, ikrâhın

insanın söz ve fiillerine bağlanacak hükümler açısından etkisi vardır.

İkrahın etkisi kendisine hukukî sonuç bağlanacak söz ve fiilin niteliğine göre değişir.

Şayet hakkında ikrâhta bulunulan hukukî tasarruf ikrâr nevinden ise, ikrâh ister mülci' ister

gayr-ı mülci olsun, bu ikrâr bâtıl sayılır. Şu halde bir kimse bir borç, bir evlenme veya bir

boşama ikrârında bulunmaya zorlanmış olsa onun bu ikrârı hukuken geçersizdir, bir değer

taşımaz. Çünkü ikrâr, doğruluk ihtimalinin yalan olma ihtimaline ağır basması itibariyle bir

delil olarak kabul edilmiştir. İkrâh halinde ise doğruluk ihtimalinin daha güçlü olduğundan

sözedilemez.

İkrahın konusu, alım-satım, kira ve rehin vb. gibi sözleşmeler veya hukukî muameleler

ise, ikrâh ister mülci' ister gayrı mülci' olsun bu, o tasarrufu bâtıl değil fasit yapar. Fakat

Hanefîler, bazı hukukî muameleleri bu kuraldan istisna etmişler, mülci' bile olsa ikrâh altında

bu muamelelerin geçerli olacağına hükmetmişlerdir. Evlenme, boşama, köle âzâdı, ric'î talâkta

kocanın (süresi içinde) karısına dönmesi, nezir ve yemin bu nevi muamelelerdendir.

İkrahın konusu, fiil nevinden ise, meselâ kişi haksız yere birini öldürmeye veya içki

içmeye yahut başkasının malını telef etmeye vb. bir fiile zorlanmış ise, bu durumda ikrâh

gayrı mülci ise, böyle bir fiilin işlenmesi câiz olmaz. Bu nevi ikrâha binaen fiil işlenmiş ise,

fiile bağlanacak sonuçlar ikrâhta bulunana değil, fiili işleyene ait olur. İkrâh mülci ise, bu

durumda üç çeşit fiil sözkonusu olabilir:

1- Mükrehin (zorlanan kişi) yapması vacip olan fiiller. Bu nevi bir fiile zorlandığı halde

kişi onu yapmaz ve ölünceye yahut bir organını kaybedinceye kadar direnirse günahkâr olur.

İçki içmeye, murdar et veya domuz eti yemeye zorlanması gibi durumlar bu neviye örnek

gösterilebilir.

2- Mükrehin yapması mübah olmakla birlikte, tehdid edildiği duruma karşı sabredip

331

istenileni yapmadığında sevap kazanacağı fiiller: Allah'ı inkâr etmek, dinî alaya almak gibi.

Böyle bir fiile zorlanan kişinin, kalbi imânla dolu olmak şartıyla, o fiili işlemesi câizdir.

Ramazan orucunu bozmaya, farz olan namazı terketmeye ve başkasının malını telef etmeye

zorlanma halleri de bu nevi içinde mütalâa edilmiştir. Buna göre, kişi böyle bir ikrâh altında

kaldığı halde, verilen eziyete tahammül eder ve zorlandığı işi yapmazsa sevabı hakeder. Şayet

ikrâha dayanamayıp isteneni yaparsa günahkâr olmaz. Mala zarar verilmesi halinde, tazmin

sorumluluğu, mükrehe değil, mükrihe (zorlayana) aittir.

3- Mükrehin yapması hiçbir şekilde câiz olmayan fiiller: Haksız yere bir cana kıyma, bir

organı kesme yahut can kaybına yol açacak şekilde dövme gibi. Yapmaması halinde kendi

canını yitirme tehlikesi bulunsa bile, mükrehin bu nevi fiilleri işlemesi câiz değildir. Böyle bir

davranışta bulunan kimse bütün İslâm hukukçularına göre günahkâr olur. Çünkü başkasının

canı da kendi canı gibi masumdur. Kişinin bir zararı kendisinden, aynı zararı başkasına

vermek suretiyle gidermesi câiz değildir.

İslâm hukukçuları mükrehin bu neviye giren fiili işlemesi halinde günahkâr olacağı

hususunda görüş birliği içinde oldukları gibi, bu fiilin dünyevî cezâyı gerektireceği noktasında

da ittifak etmişlerdir. Fakat bu cezânın ne olacağı ve mükrehe mi yoksa mükrihe mi verileceği

hususunda farklı görüşler ortaya konmuştur.

Mâlik, Ahmed b. Hanbel, -tercih edilen görüşüne göre- Şâfiî ve Hanefî'lerden Züfer, bu

fiile uygulanması gereken cezânın kısâs olduğu kanaatindedir. Yine bu hukukçulara göre

cezânın fiili işleyene (mükrehe) verilmesi gerekir. Çünkü kasden ve haksız yere maktûlü

öldüren bizzat mükrehtir; o halde kısâstan muaf tutulamaz. Ebû Hanîfe ve Muhammed b. el-

Hasen'e göre ise, kısâsın mükrihe (zorlayana) uygulanması gerekir; mükrehe (faile) kısâs

değil, yetkili merciin caydırıcılık için yeterli göreceği bir ta'zir cezâsı uygulanmalıdır. Ebû

Yusuf a gelince, o, sadece mükrihin (zorlayanın) diyet ödemesi gerektiği ve gerek mükrih

gerekse mükrehe kısâs uygulanamayacağı görüşündedir. Zira kısâs ancak suçun bütün

unsurlarıyla mevcut olması halinde uygulanabilir; oysa mükrih ve mükrehin ayrı ayrı ele

alınması halinde hiçbiri hakkında suçun tam olarak oluştuğunu söylemek mümkün değildir.

Zina fiilide bu kısımda değerlendirilmiş ve ihtiyâr halinde cevâz verilmediği gibi ikrâh

halinde de cevâz verilmemiştir. Çünkü hiçbir şekilde zinanın haramlığı ortadan kalkmaz.

İkrâh altında zina fiilini işleyen kişinin günahkâr olacağı hususunda fakihler arasında ihtilâf

yoktur. Ancak fakihlerin tercih edilen görüşlerine göre bu fiile had cezâsı uygulanmaz. Çünkü

332

ikrâh bir şüphe sayılır. Hadler ise şüphe ile ortadan kalkar2165

.

Fetvâlarda ikrâh kavramına doğrudan “ikrâh” tabiri ile yer verildiği gibi “cebr” tabiri ile de

yer verilmiştir. Aynı zamanda kelime “hoşlanmamak” şeklindeki bilinen lugat manasıyla da

kullanılmıştır2166

.

Terim manasıyla ikrâh şöyle tarif edilmiştir: “Sulh etmez isen arz ederin”2167

; “mahkemede

eğer henüz hul’ ederin deyû ikrâr eyle ve illâ darb-ı şedîd ve habs-i medîd olunursun2168

”; evlilik

konusunda iki evli olan bir kişi aynı evde durmaya razı olmayan eşine “Zeyneb’le bir evde dur

ve illâ mehrinden ferâğat eyle2169

” demesi ve Sancakbeylerinin “ezâ etmesi2170

” de ikrâh

sayılmıştır. Bu genel tariflerin yanında ikrâhın kişiye göre değişebileceği, “ırz taifesi” ve

“köle” olmak üzere sosyal konumuna ve ahlaki kişiliğe göre mertebelerinin olduğu da ifade

edilmiştir2171

.

“İkrâr eyle ve illa darb-ı şedîd edeyin, yahud habs edeyin deyû tahvif; ikrâr etmiycek dedügin

edeceğine i’tikâd edüb ikrâr edicek2172

” cümlesi bir fetvâda ikrâh sayılırken, benzer bir meselede

“ikrâh ile ikrâr ettirüb meclis-i şer’de dahi böyle ikrâr eyle yoksa sana darb-ı şedîd ve habs-i medîd

ederin deyû tahvîf ve va’îd edüb halbukarında Amr’a darb-i şedîd ve habs-i medîde kâdir olsa bu

sûretde Amr dahi meclis-i şer’a varub ikrâr eylese zikr olan ikrâra şer’an itibar olunur mi?” diye

sorulmuş Ebussuûd Efendi bu özellikleti bir ikrârı “Olunmaz”2173

diyerek geçersiz saymıştır.

Sürgünlerde eşyaları ikrâh ile satılan kişiler, yapılan bu satışta gabn-i fâhiş olduğunu ispat

etmeleri halinde, malları kullanılmış olsa bile yapılan satışı feshedebilirler2174

. İkrâh ile

yapılan sulh anlaşmaları2175

, alış-verişler2176

, “bey' ve teslîm-i mebî ve kabz-ı semen cemî'an

ikrâhla olduğun isbât edicek2177

” yapılan akit geçersiz sayılır.

2165 Şaban, İslâm Hukuk İlminin Esasları, s. 255-259. 2166 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2867, vr. 33b. 2167 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 176b. 2168 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 176a. 2169 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 39b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 50b. 2170 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 176a; Düzdağ, a.g.e., s. 44. 2171 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 175b. 2172 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 175b; Düzdağ, a.g.e., s. 139 2173 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 176a. 2174 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 176b. 2175 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 176b; Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 88a; Fetâvâ-yı Ali Efendi, Slm.

Ktp., Esad Ef., 1082, vr. 164a, (Kenar kayıt), 2176 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 176a; Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 87b; Şukka, Slm. Ktp., Şehid

Ali Paşa, 1072, vr. 4b 2177 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 87b.

333

İkrahın en fazla problem teşkil ettiği konu nikâh ve talâk konuları olmuştur. Temel

prensip olarak nikâhda hâkim izni şart görülmüş, hâkim izni olmadan imamların nikâh

kıymaları yasaklanmıştır. Bununla beraber velînin sözlü izni, evlenen kızın da rızâsıyla

kıyılan bir nikâhı hâkimin feshetme yetkisinin olmadığı ifade edilmiştir2178

. Bir diğer fetvâda

“hakim ma’rifeti”nden söz edilmiş, ancak hâkim ma’rifeti olmaksızın kıyılan bir nikâhın “nizâ’

ve husûmet”e meydan vermediği takdirde sahih olacağı, aksi takdirde sahih olmayacağına

dikkat çekilmiştir2179

. Bu anlayışa dayalı bir fetvâda ikrâh ile kıyılan bir nikâhda taraflar

“evet” dediği takdirde nikâh mün’akid olur2180

denilmiştir.

Nikâhda köleler mükâteb, me’zûn ve müdebber olmak üzere üç kısımda

değerlendirilmiştir. Müdebber köleleri, efendileri zorla evlendirebilir, kölenin itiraz hakkı

olmaz, kıyılan nikâhı da feshedemez. Ebussuûd Efendi burada İmam Âzam’ın böyle bir

nikâhı geçersiz sayan görüşüne de yer vermiştir2181

.

Talâk konusunda Ebussuûd Efendi “talâk ma’kulesinde ikrâh zarar eylemez”2182

genel

prensibini kabul ettikten sonra bunun hukukî sonucu üzerinde de durmuştur: “Heman eseri

bunda zâhir olur ki Hind medhûlun bihâ olmasa Amr’ın üzerine lâzım olan nısf mehri ikrâh eden

zâmin olur idi2183

”. Buna göre ikrâh ile talâk geçerlidir, ancak talâk ile doğacak maddi zararları

ikrâh eden tazmin eder.

Bir kadın kocasından boşanmak için irtidât etse, “ta’zîr-i belîğ”den sonra, zorla müslüman

yapılıp, zorla nikâhı tazelenir2184

. Küçüklerin cebr ile kıyılan nikâhları, kadı tarafından

kıyılmış olsa bile geçersizdir, bir ölüm olması halinde birbirlerine mirasçı olmazlar2185

.İkrah

ile yapılan köle azadları geçerlidir2186

, ancak ikrâh ile azad edilen bir kölenin parasını ikrâh

eden kişi öder2187

.

2178 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 37a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 46a; 2179 Düzdağ, a.g.e., s. 37; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 37a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr.

46a-b.

2180 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 36b-37a. 2181 Düzdağ, a.g.e., s. 123; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 37a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241,

vr. 46b; Fetâvâ-yı Üskûbî, Slm. Ktp., Esad Ef., 1094, vr. 26a, (Kenar kayıt) ,

2182 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 176a. 2183 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 176a; Düzdağ, a.g.e., s. 44. 2184 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 61a, b; Düzdağ, a.g.e., s. 46; el-Vikaye, Slm. Ktp., Esad Ef., 800, vr. 124a. 2185 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 62b. 2186 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 173b; Düzdağ, a.g.e., s. 126. 2187 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 176b.

334

Aile hukukunda bir erkeğin hanımını otuz günlüğüne, yolculuk mesafesinde yola zorla

götürmesi, hâkimin iznine bağlı olarak câiz görülmüştür2188

. İstanbul Galata’da oturan bir

kişinin, hanımını Eyüb Sultan’a götürmek istemesi halinde, hanımı razı olmazsa, erkeğin bu

mesafeye zorla götrümesi câiz görülmüş ancak: “Eğerçi kâdir olur amma behâne ile ta'cîz meşrû'

değildir. Bir tarîk ile rızâ etmek lâzımdır2189

” diyerek böyle bir davranışın “ta’cîz” amaçlı

yapılmamasına dikkat çekilmiştir.

İbâdet hayatında, müslümanların yaşadığı bir muhitte mescid olmayıp, insanlar cemâat ile

namaz kılmıyor olsalar, o muhitin insanlarına zorla mescid yaptırılır ve namazları cemâat ile

kılmaları temin edilir. Buna rağmen namaz kılmamakta ısrar edenler olursa bunlara ta’zîr

cezâsı verilir. Bu hususta “vülât-ı Memâlik-i Mahmiyye'ye sene (erbâin ve erba'îne ve

tis'imietin)2190

(944/1537) tarihinde müekked ahkâm-ı şerîfe vârid olmuşdur. Mûcebiyle amel

olunmak lâzımdır” denilmiştir2191

.

İbâdetlerin edası konusunda sıkça gündeme gelen konu namazların kılınmasıdır. Nitekim

bir fetvâda hizmetçileri ve köleleri beş vakit namaz kılmayıp, fısk u fücura alışkın olmaları

halinde “hadd ve ta’zîr-i şedîd ve habs-i medîd lâzımdır2192

” denilmiştir. Namaz kılmayanlar,

namazın farziyetini inkar ederlerse katl edilirler. İnkar etmiyorlarsa o zaman “Darb-i şedîdden

sonra habs-i tavîl olunub tamâm-ı tevbe ve salâhı zâhir oluncaya değin ıtlâk olunmaz2193

”. Fetvâda

namaz kılmayanların, darb-ı şedîdden sonra namaz kılıncaya kadar hapis cezâsına

çarptırılacağı ifade edilmiştir.

İkrâh konusunun cereyan ettiği diğer bir husus istimlâk konularıdır. Buna göre harab olan

bir cami yeniden inşa edilmek istendiğinde, inşaat alanının darlığı problem olursa,

çevresindeki evler cebr ile satın alınıp istimlâk yapılarak cami inşa edilir, darlık problem

gösterilerek caminin yeri değiştirilemez2194

. Böyle bir yer mülk yer olmayıp, aksine vakıf ya

2188 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 39b. 2189 Düzdağ, a.g.e., s. 53; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 39b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241,

vr. 50b-51a. 2190 “erbaîn ve tis’amietin” Slm. Ktp., Esad Ef., 585, vr. 244b; Slm. Ktp., Esad Ef., 892, vr. 285b. 2191 MTM, s. 338; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 66a; Slm. Ktp., Esad Ef., 3612, vr. 271b; 585, vr. 244b; 892,

vr. 285b; Düzdağ, a.g.e., s. 73; Velî b. Yusuf, a.g.e., 14a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 26b.

2192 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 69b; Düzdağ, a.g.e., s. 120. 2193 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 8b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 30b. 2194 Düzdağ, a.g.e., s. 74; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 22a-b.

335

da mîrî arazi bir yer ise o zaman da kimsenin iznine bakılmaksızın ihtiyaç miktarı ecr-i misli

ile satın alınır2195

.

Gayr-i müslimlerin cami çevresinden ev satın alıp mahalle kurmalarına izin verilmez.

Müslümanların göç etmeleri sebebiyle boşalan bir mahalle camisinin çevresi de bu hükme

tabi olup, gayr-i müslimlerin bu gibi yerlere yerleşmelerine izin verilmeyip, yaptıkları evleri

cebren satın alınır2196

. Gayr-i müslimlerin cami yakınlarında oturmaları, cami cemaatinin

azalmasına sebebiyet vermemeleri şartıyla caizdir. Cami cemaatinin azalmasına sebep

olmaları halinde evleri zorla piyasa değeri üzerinden satın alınır2197

. Gayr-i müslimlerin

müslüman köle kullanmaları yasaklanmış olup, ellerinde olan müslüman köleler zorla satın

alınır2198

.

İflas ve icrâ hususunda, bir evinden başka bir şeyi bulunmayan bir borçlunun bu evi zorla

sattırılmaz, borçlu hapsettirilir2199

.

Müslüman olduktan sonra yine kâfir olan bir kişi zorla müslüman yapılır, olmadığı

takdirde katl edilir2200

.

Zorla tecavüz edilmek istenen bir kadın, başka bir yol bulamadığı için, saldırgana balta

vurup yaralasa, yaralama sonucunda da saldırgan ölse, meşru mudafaa yapan kadının bu

davranışı “gazâ” sayılmıştır2201

. İkrâh altında bulunan bir kişi, çaresizlik halinde kendisini

savunurken, saldırganın ölümüne sebep olması halinde “halâsa gayri tarîkle kâdir olmadığı sâbit

olucak, ne kısâs lâzımdır ne diyet2202

” denilmiştir.

e- Unutma

“Kişinin sorumluluklarını hatırlamasına engel olan bir hal2203

” olarak tarif edilen “unutkanlık”

ne vücub ehliyetine ne de edâ ehliyetine mani kabul edilmiştir. Çünkü akıl kamil manada

varlığını sürdürmektedir.

2195 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 197a. 2196 İÜİFK., 01, vr. 89b; MTM, s. 338; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 66a; Slm. Ktp., Esad Ef., 3612, vr. 271b;

585, vr. 244b; 892, vr. 285b; Düzdağ, a.g.e., s. 95, 97; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 14a; 196b, 80a-80b; Düzdağ, a.g.e., s. 97

2197 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 196a. 2198 Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 76a; Slm. Ktp., Esad Ef., 3612, vr. 277b; Slm. Ktp., Esad Ef., 585, vr. 252b. 2199 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2867, vr. 45b. 2200 Düzdağ, a.g.e., s. 90 2201 Düzdağ, a.g.e., s. 158; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 68b; 206a. 2202 Düzdağ, a.g.e., s. 152. 2203 Zeydan, el-Vecîz fî usûli’l-fıkh, Beyrut, 1994, s. 105.

336

Unutkanlık kul haklarında mazeret sayılmaz. Dolayısıyla bir kişi unutarak birisinin malını

telef etmesi halinde tazmin etmesi gerekir. Allah hakları konusunda ise mazeret kabul edilir.

Unutarak yapılan bir yanlışdan dolayı günah gerekmez. Unutarak yiyilen orucun

bozulmamasında olduğu gibi dünyevî konularda da mazeret kabul edilir2204

.

Unutma mâniine genelde ibâdetler konusunda, yer verilmiştir. Bu fetvâlarda fıkıh

kaynaklarında bilinen konuların tekrarlandığı görülmüştür. Bunlardan bazıları şöyledir: “Zeyd

Amr'a mudârebeye verdiği akçeyi talep ettikde: “ Zikrolan akçe ile esbâbı almağa ?varıp, akçe

koynumdan çıkarıp, dizim üzerine komuş idim. Unutmuşum, akçe düşüp zâyi olmuş” dese, Amr'a

zamân lâzım olur mu? el-Cevâb: Olur2205

”.

“Zeyd sehv ile kelâm-ı kadîmi yanlış yazsa âsim olur mu? el-Cevâb: İhtimâm etmemekiyle sehv

edicek olur2206

”.

f- Hata

“Doğru” ve “kasıt”ın da karşıtı olarak kullanılan kelime fıkıh usûlü terimi olarak şöyle

tarif edilmiştir: “Bir kişiden isteğinin ve iradesinin aksine bir söz ya da davranışın meydana

gelmesidir”. Bu şekliyle hata, ehliyetin ne vücûb ne de edâsını etkiler. Ancak Allah hakkı olan

şeyleri düşürür, kul haklarından kısâs gibi cezâ özelliği taşıyanlarda cezânın hafiflemesine

sebeb olur. Örneğin kısâs diyete dönüşür. Mali tasarruflarda mazeret teşkil etmeyen hatanın

muâmelât konusunda sözlü tasarrufları Hanefîlere göre hata dikkate alınmayıp yapılan akit

geçerli sayılır, diğer cumhûr-i ulemâya göre ise hata dikkate alınıp, yapılan akit geçersiz

sayılır. Örneğin Hanefîlere göre hata ile yapılan talâklar geçerli olup, boşama tahakkuk

ederken, diğer âlimlere göre böyle bir boşama geçersizdir2207

.

Fetvâlarda hata konusuna dinî ve hukukî meseleler ile, cinayetler olmak üzere iki konuda

temas edildiği görülmektedir.

Hukuki meselelerde kadıların ve müçtehitlerin hatalarına dikkat çekilmiştir. Bir kadı aynı

konuda farklı iki hüküm verse, verdiği birinci hükmün hatalı, ikinci hükmün sahih olduğunu

anlamış ve bu anlıyışında da isabetli olmuş olsa, birinci görüş geçersiz sayılıp, ikinci görüş ile

amel edilir2208

.

2204 Zeydan, el-Vecîz, s. 106. 2205 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 153b. 2206 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 21a. 2207 Zeydan, a.g.e., s. 115-116. 2208 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 118b.

337

Müçtehitlerin hataları meselesi, Hz. Ali (r.a.) ile Hz. Muaviye’nin (r.a.) aralarında yaşanan

problemlerde gündeme getirilmiş, bu gibi içtihadi konularda yapılan hatanın affedilmesi için

şu özelliği taşıması gerektiğine vurgu yapılmıştır: “…bu maddede tertib-i mebâdîde bezl-i

mechûd vâk’i olduği takdirce mukâbelesinde sevâbdan hâlî olmaz vâk’i olan hatası ve ana binâen

cereyân eden vekâyii afv buyurmağa Hakk Sübhanehu ve Teâlâ kâdirdir2209

”.

Bir kişinin, vefâtından sonra babasının cinsel ilişkide bulunduğu cariyesi ile hataen cinsel

ilişkide bulunması, “ta’zîr-i şedîd ve habs-i medîd” gerektirmesinin yanında, böyle bir fiilin

Allah katında affedilmesi “kemal-i tazarru’ ve tezellül ile tevbe-i nasuh”a bağlanmıştır2210

.

Doktorların hatalı tedavileri için diyet gerektiği söylenmiştir2211

. Hata ile öldürmelere diyet

fetvâsı verilmiş, amden katillerde diyetin bütününün affedilebileceği, hataen katillerde ise

malın üçte birine tekabül edeninden af olabileceği ifade edilmiştir2212

. Amden katillerde,

öldürme yaralıyıcı bir alet ile olmuş ise, fasit şartlara rağmen sulh anlaşması geçerli kabul

edilmiş; kasten öldürme yaralamayan bir alet ya da hata ile olmuş ise şart geçerli

sayıldığından, fasit şart ile sulh de fasit olmuş olur2213

. Hata ile yapılan ikrârarlar da geçersiz

sayılmıştır2214

.

g- Hastalık

Akıl hastalığı ve baygınlık dışındaki hastalıklar vücûb ve edâ ehliyetine mani olmazlar.

Dolayısıyla hastalar her türlü sorumluluk altına girebilir ve her türlü hakkı elde ebilirler.

Ancak hastalık ölüm hastalığı olması halinde miras, vasiyet ve borç konusu gibi bazı

tasarrufları geçersiz kılar. Vasiyet malının üçte biri hakkında, borçluya vasiyeti de borcu

miktarınca geçerli olur. Kıydığı nikâhlar sahih olup, bu durumda mehr-i misil geçerli olur.

Hanımını, kadın razı olmadığı halde bain talâk ile boşması geçerli olur, ancak ölmesi halinde

mirastan mahrum edilmez2215

.

Fetvâlarda hastalık “maraz-ı müzmin” ve “maraz-ı mevt” olarak iki kısımda

değerlendirilmiştir. Bunlardan maraz-ı mevt ile ilgili bir çok tanım bulunmakla birlikte,

maraz-ı müzmini tarif eden açık bir yorum rastlanmamıştır. Ebussuûd Efendi’ye göre Maraz-ı

2209 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 224b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3677, vr. 144b. 2210 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 69a. 2211 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3406, vr. 50a. 2212 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 208b-209a. 2213 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 149b, 209a; Düzdağ, a.g.e., s. 157. 2214 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 146a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 146a. 2215 Zeydan, el-Vecîz, s. 106-108.

338

mevtte ölçü kırk gündür. Kırk gün uzamayan bir hastalık maraz-ı mevt sayılmadığından, bir

kişi “müdebberim olub fevtimden kırk gün evvel âzâd olsun deyüb üç yıldan sonra fevt olsa”

yaptığı bu vasiyet geçerli sayılmamıştır2216

. Bir diğer tanımda maraz-ı mevt “heman ol iştidâd

zamadır2217

”, “maraz-ı mevt iştidâda başlayub yevmen fe yevmen olunca ziyâde olduği vakitdir2218

”

denilmiş; taşrada ihtiyacını kendisi gören kişinin hastalığı maraz-ı mevt kabul edilmemiş,

burada da hastalığın şiddetlendiği zaman dilimi üzerinde durulmuştur2219

. Dolayısıyle beş sene

hasta yatan kişinin, maraz-ı mevti, hastalığının şiddetlendiği andan itibaren geçen zamandır.

Bu zamandan önce yapmış olduğu bütün vasiyet, hibe vs. tasarrufları geçerlidir2220

.

Maraz-ı mevtde “esbâbım bey' olunub akçesiyle rûhum içün tilâvet olunsun deyû vasiyyet”de

bulunmak vakıf sayılır ve geçerlidir. Yapılan vasiyetin yerine getirilmesi gerekir2221

ancak

mahkeme tescili de şarttır2222

. Yapılan vasiyetin üçtebire tekâbül etmesi halinde bir problem

olmadığı gibi, sülüsden ziyâde olsa bile yerine getirilmesi zorunlu görülmüştür2223

. Ne varki

bir başka fetvâda yapılan vakfın hangi surette yapıldığı üzerinde durulmuş, vasiyet niteliğinde

yapılan vakfın sahihliği hususunda şu fetvâ verilmiştir: “…Vasiyyet tarîki ile vakf edicek sülüs

müsaade ettügi mikdarı küllen ya bazan vakf lâzımdır2224

”. Hastalık halinde yapılan vakıflar sahih

olduğu gibi, vakfiye şartlarının bazılarından vazgeçmek de sahihdir2225

.

Sahih hibeler vârislere geçersiz, varis olmayanlara ise üçtebirden geçerlidir2226

. Fetvâ

şöyledir: “Hind maraz-ı mevtinde kızının kızı Zeyneb’e bin akçe-i hibe-i sahîha ile hibe edüb fevt

olsa verese hibe-i adem-i kabule kâdir olurlar mı? el-Cevab: Zeyneb Hind’e vârise ise olurlar ve illa

olmazlar. Sülüsde mu’teberdir2227

”.

Alış-verişler üçte birden ziyade değil ise geçerlidir, ziyade ise verese “ziyâdesin semeni ile

ver, yâhud feshederiz demeğe kâdirlerdir2228

”.

2216 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 64b. 2217 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 211a; Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2867, vr. 8a. 2218 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 164b; Düzdağ, a.g.e., s. 166. 2219 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 164b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3341, vr. 169b. 2220 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 164a. 2221 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 104b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad 3752. vr., 109b. 2222 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 36b. 2223 Düzdağ, a.g.e., s. 165 2224 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 212b. 2225 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 147b. 2226 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 162b. 2227 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 162b. 2228 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 147b.

339

Maraz-ı mevtte yapılan âzâd hakkında “Maraz kırk gün uzadı ise sülüseden âzâd olmağa kavil

vardır, amma küllî maldan âzâd olmak esahdır, veresesi var ise dahi dahl edemezler, amma beyt-

ül-mâlci asla Amr’dan gayri malı olmayıp marazında i’tâk eylese dahi edemez sülüse i’tibârı verese

hakkındadır2229

” diyerek verese ile beytü’l-mâlcının miras malı üzerindeki tasarruf yetkilerinin

sınırlarına temas edilmiştir. Bir kişinin bütün kölelerini azad için yaptığı vasiyet “Cümle

veresenin kullarına vasiyyet dahi ı’tâk bâtıldır2230

” denilerek geçersiz sayılmıştır. Bir kişinin

hastalığından önce sağlıklı iken “maraz-ı mevtimden kırk gün evvel cemî’ kullarım ve câriyelerim

âzâd olsunlar ve ellerinde olan esbâb ve nukûdları kendilerin olsun” dedikten sonra bu vasiyeti

mahkemede tescil ettirip sonra da ölmesi halinde şu fetvâ verilmiştir: “Kullar ve câriyeler

cümlesi küllî maldan âzâd olurlar, amma ellerinde olan esbâb ve nukûd sülüs-i maldan anların

mülkü olur, “ ellerinde olan malları ve esbâblarıyla âzâd olsun” demekle esbâb ve nukûd anların

olmaz “ anların olsun” demek lâzımdır2231

”.

Maraz-ı mevtinde olan bir kişinin vekil tayin etmesi sahih görülmüştür2232

. Hastalanıp,

hastalığı uzun süre devam edip, iyileşme ihtimali olmayan bir kişi yerine bedel hac

yaptırabilir2233

.

Maraz-ı mevtde yapılan borç ikrârı2234

ve hibe ikrârı2235

, kadının kocasına mehrini hibe

etmesi2236

geçerli değildir. Ancak erkeğin hanımına mehir borcu olduğu şeklindeki ikrârı

geçerli görülmüş2237

, bu da mehr-i misil ile sınırlandırılmıştır2238

. Ebussuûd Efendi zekat borcu

vasiyetinde bulunmanın câiz olup olmayacağı sorusuna, doğrudan Câmiu’l-Fusûleyn’den

naklen cevap vermiştir. Burada yer alan görüşe göre ise zekat borcu vasiyeti “manen sıla

sayıldığından ölüm ile düşer, ölüm sonrasına yapılacak bir vasiyet te teberrû sayılacağından

sülüsden fazlası geçerli değildir2239

”. Nesep ikrârı farklı değerlendirilmiş ve ölüm hastalığında

yapılan neseb ikrârının geçerli olduğu söylenmiştir2240

.

2229 Düzdağ, a.g.e., s. 126-127. 2230 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 174b. 2231 Düzdağ, a.g.e., s. 127; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 212b

2232 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 137a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 137a. 2233 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 35b. 2234 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 146b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 147a. 2235 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 164b. 2236 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 163b. 2237 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 147b; Düzdağ, a.g.e., s. 165 2238 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 147b. 2239 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 24a. 2240 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3729, vr. 117b.

340

Vasiyetlerin geçerli olmasında büluğ şartı farklı şekillerde yorumlanmıştır. Nitekim kâr ve

zararını bilme konusunda hiçbir kusuru olmayan, dokuz yaşındaki bir çocuğun, maraz-ı

mevtinde yaptığı vasiyeti henüz mürâhik olması sebebiyle câiz görülmezken2241

, benzer bir

fetvâda henüz buluğa ermemiş bir kız çocuğunun yaptığı vasiyet bir cevapta doğrudan câiz

görülmezken, bir diğerinde murahık olması halinde câiz görülmüş, üçüncü bir fetvâda da

“Hakim kabule kâdirdir bu tasarruf nef’-i mahzdır, sâir tasarrufât gibi değildir2242

” diyerek vasiyetin

hukukî sonucu hâkimin yetkisine havale edilmiştir.

Varisleri olmayan karı-kocanın, beytü’l-mâlcıdan mal kaçırmak için, maraz-ı mevtlerinde

birbirlerine vasiyette bulunmaları da sahih görülmüştür2243

.

Maraz-ı mevtte yapılan vasiyetlerin yerine getirilmesinde, miktar belirtilmemiş ise, hisse-i

mechûlenin miktarını belirlemede verese tam yetkili sayılmıştır2244

. Böyle bir dönemde verilen

talâklar kadının talebi ile olmuşsa geçerli görülmüş2245

, aksi takdirde geçerli sayılmamıştır.

Maraz-ı mevtten önce yapılan ikrârların, öldükten sonra mahkeme huzurunda, hastalıktan

önce yapıldığı şâhitlerle ispat edildiği takdirde geçerlidir2246

.

ğ- Sığar

Ebussuûd Efendi, küçükler ile ilgili uygulamaların temel prensibinin küçüğün menfeati

olduğunu belirtmiş2247

, kabuller konusunda velisinin yetkili olduğunu söylemiştir2248

.

Ebussuûd Efendi bir fetvâsında âkıl ve baliğ olmamış olan bir kişiye gabn-i fâhiş ile

yapılan bir satış akdini geçersiz saymıştır2249

.

Genel bir prensip olarak küçük kızların evliliği velisine ait kılınmış2250

, hâkimin izni

konusunda ise kadın veli ile erkek veli arasında ayırım yapılmıştır. Nitekim bir fetvâda, bir

kadının şâhitler huzurunda küçük kızını evlendirmesinde mahkeme izni şart görülürken2251

,

2241 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 177a. 2242 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 212b. 2243 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 211b. 2244 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 212b. 2245 Düzdağ, a.g.e., s. 49; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 43a-b; 53b; Mecmûa, 1082, vr., 19a, (Kenar kayıt). 2246 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 67a. 2247 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 170a. 2248 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 162b. 2249 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 110a. 2250 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 37b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 47b. 2251 Düzdağ, a.g.e., s. 38; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 36b, 44b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan,

241, vr. 45b-46a.

341

diğer bir fetvâda bir babanın küçük kızını evlendirmesinde velâyetinin kâmil olduğu

belirtilerek mahkeme iznine gerek görülmemiştir. Babanın kıydığı bu nikâhı, küçük büluğa

erdikten sonra feshedemez denilmiştir2252

. Bu yorumlardan kimi fetvâlarda mahkeme iznine

bağlı olmadığı ifade edilen “âdetçe” kıyılmış nikâhtan2253

maksadın da, erkek veli tarafından

şâhitler huzurunda kıyılan nikâh olduğu anlaşılmaktadır. Hakimlere verilen nikah yetkisi

tarafların rızâsına aykırı olduğu takdirde geçersiz sayılmış, cebr ile kıydıkları nikâhlar sahih

kabul edilmemiştir2254

. Büluğa ermemiş küçüklerin verdikleri talâklar geçersiz sayılmıştır2255

.

Osmanlı döneminin önemli problemlerinden biri olan kayıp insan meselesi küçüklerin

evlendirilmesinde de gündeme gelmiştir. Buna göre bir kişi küçük kızı nikâhlansa, sonra da

kayıplara karışsa, kız büluğa erdikten sonra bu nikâhı feshedebilir ancak, koybolan kocası

bulunup, mahkemeye çıkıp, nikâh hâkim tarafından feshedilmeyince, ikinci evliliğini

yapamaz2256

.

Küçüklere yapılan bir bağışı velisi, küçük adına kabul edebilmesi için onun bakımında ve

evinde (hicrinde) olması gerekir2257

. Küçüklere yapılan bağışlarda, hibe edilen mülkün hibenin

sıhhatı için tahliye ve teslim şart değildir2258

. Küçüklere yapılan hibeler, zekat miktarını

bulduğu takdirde bunlara zekat gerekmez2259

.

Küçüklerin bakımlarında yapılacak harcamalar, küçüğün malından yapıldığı takdirde ecr-i

misille sınırlandırılır2260

.

Küçükler yaptıkları hibeleri büluğa erdikten sonra ikrâr edip onaylamazlar ise, hibeden

geri dönebilirler2261

. Bağışlar “hisse-i şai’a”lardan yapıldığı takdirde, hibe edenin kendi mülkü

ise sahih kabul edilmiştir2262

. Küçüklere yapılan hibelerde, bir fetvâda küçüğün hibe edilen

malı teslim alıp kabz etmesi şart görülmezken, diğer bir fetvâda hibe eden velîsinin küçük

adına kabz etmiş olması şart koşulmuştur. Birbirinden farklılık arzeden iki mesele şöyledir:

“Zeyd sakin olduğum ev kızım sağîre Hind’in olsun deyû tahliye teslîm olmasa ev Hind’in malı olur

2252 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 36b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 46a. 2253 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 44a. 2254 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 62b. 2255 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 42a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 118a. 2256 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 36b. 2257 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 162b. 2258 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 162b. 2259 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 164b. 2260 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr., 53b. 2261 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 162a. 2262 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 161a.

342

mi? el-Cevab: Hind içün kabz ettim dedi ise olur2263

”. “Zeyd sıhhatında oğlu Amr’ı sağîre bazı

emlâkini hibe edüb ba’de fevt olsa Amr emlâki mezbûre-i kabz etmedi deyû verese kısmete idhal

etmeğe kâdir olur mi? el-Cevab: Olmazlar, sağîrde kabz lâzım değildir2264

”.

Küçüklere yapılan hibeler, borç konusunda bir kaçamak yol olarak kullanılmış, borçlu

olan kişiler, mallarını alacaklarından saklamak için çocuklarına hibe etme yoluna gitmişlerdir.

Ancak Ebussuûd Efendi borçlu birisinin küçük çocuklarına yaptığı bağışları “muvâzaa değil

ise” şartı ile sahih olacağını söylemiştir2265

.

Küçükler, hukuka aykırı biçimde satılmış olan mallarını, büluğa erdiklerinde satın alan

kişiden ya bizzat malın kendisini ya da ecr-i mislini geri alabilirler2266

. Küçüklerin malları

aleyhine yapılan bir sulh anlaşması velisi tarafından yapılmış olsa bile, küçük büluğa erince

yeniden akdedilir, aksi takdirde geçersiz sayılır2267

. Yapılan bir satış küçüğün zararına ise o

zaman işlem bütünüyle geçersiz sayılır2268

.

Küçüklerin işledikleri cinayetlerin (katl vb.) diyet gibi cezâlarını velileri kendi

mallarından ödedikleri takdirde câiz olur2269

.

Yaptıkları vasiyetler konusunda bir fetvâda kâr ve zararını bilme konusunda hiçbir kusuru

olmayan, dokuz yaşındaki bir çocuğun, maraz-ı mevtinde yaptığı vasiyeti henüz mürâhik

olması sebebiyle câiz görülmemiştir2270

. Bir diğer fetvâda henüz büluğa ermemiş olan bir kız

çocuğuna, maraz-ı mevtinde yaptırılan bir vasiyet hakkında Ebussuûd Efendi üç ayrı yorum

yapmıştır: Bir Cevâbında sahih olmayacağını söylemiş, bir başkasında murahık olduğu

takdirde sahih olacağını söylemiş, üçüncü bir fetvâ da şunları ifade etmiştir: “Hakim kabule

kâdirdir bu tasarruf nef’-i mahzdır, sâir tasarrufât gibi değildir2271

”.

Gayr-i müslim küçüklerin İslam’ı din olarak seçmeleri ancak beş altı yaşlarına girmeleri

halinde mahkemece tescillenir2272

.

2263 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 162b. 2264 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 162b. 2265 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 166a. 2266 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 213b. 2267 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 149a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 132a-b. 2268 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 163a-b. 2269 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 148a. 2270 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 177a. 2271 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 212b. 2272 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 217b.

343

III- KAYNAKLAR

Önceden de temas edildiği üzere usûl kaynakları fetvâ ve yargıda esas olanın kadı ve

müftülerin müctehit olmaları gerektiğini kaydetmişler2273 , mukallitlerin fetvâya ehil olup

olamayacakları konusunda ise farklı görüşler ileri sürmüşlerdir. Bu teorilerin zamanla pratiğe

dönüşmesi, mukallitlerin fetvâda uymaları gereken prensiplerin belirlenmesini zorunlu hale

getirmiş olmalı ki, usûlcüler eserlerinde fetvâ usûlüne de yer vermiş, prensipleri belirlemeye

çalışmışlardır.

Ebussuûd Efendi, fetvâlarında doğrudan delile dayalı fetvâ verdiği gibi, fıkıh

kaynaklarından naklen de fetvâ vermiştir. Osmanlı Devleti’nin, Hanefî mezhebini esas almış

olması2274

onun daha çok Hanefî kaynaklarından nakil yapmasına sebep olmuş, bu arada farklı

kaynaklara da atıflarda bulunmuştur. Bu bölümde önce Hanefî mezhebinde kaynak kavramı

üzerinde durulup, ardından mezhep konusu ele alınacak, mezhep alimlerinin görüşleri ve ilgili

kaynaklardan nakillerde takip edilen usûl üzerinde durulacaktır.

A- KAYNAK KAVRAMI

Önceden de ifade edildiği üzere Ebussuûd Efendi genel olarak nezheplerin özel de Hanefî

mezhebinin usûl, fıkıh ve fetvâ alanında sistem ve telif açısından oluşumunu tamamlayıp

kemale erdiği bir zaman diliminde müftülük görevini üstlenmiştir.

Osmanlı fetvâ kurumunda taşra müftileri ile medrese müderrisleri2275

fetvâlarında

verdikleri fetvânın kaynağını göstermek zorunda idiler. Başkent müftüsü (Şeyhülislâm) ise

kaynak göstermeden “olur / olmaz” şeklinde kısa cevap verirlerdi2276

. Veli b. Yusuf

mecmuasının derkenarında yer alan bir not, Şeyhülislâmların da istedikleri takdirde doğrudan

kaynaklardan alıntı yapabildiklerini göstermektir –ki buna onun diğer fetvâlarında da

rastlanmaktadır-: “Mevlânâ hazretlerine istifsar etdim imza etmeyüb nakl yazmışlar, bi aynihi

2273 Fahreddin er-Râzî, el-Mahsûl fî ilmi’l-usûl, Beyrut, 1988, II, 525-527; Seyfeddin el-Âmedî, el-İhkam fî

usûli’l-ahkam, Kahire, ts., IV, 192; İbn Hamdân, “Sıfatü’l-fetvâ”, s. 275. 2274 Bk. Şah Veliyyullah ed-Dihlevî, el-İnsâf fî beyâni sebebi’l-ihtilâf, (Ta’lîk: Abdulfettah Ebu Gudde),

Beyrut, 1984, s. 68-75; Dönmez, İ. Kâfî, “İctihadın Bağlayıcılığı Meselesi ve Fıkıh Mezheplerine Bağlanmanın Anlamı”, Usûl, c. I, sy. I, 2004, s. 35-48; Karaman, Hayreddin, İslam Hukukunda Mezhep Tercihi, www. hayrettinkaraman. net

2275 “İfta ile memur olan zeyd-i müderrisin beratında esahh-ı akval ile amel amel edüb naklin yazasın deyu mukayyed iken Zeyd akval-ı zaife ile fetvâ verüb ve nakil tahrir etmedügünden ma ada ekser evkatda kitaba dahi muracaat etmeyüb hatır-ı kasırına layih olan ile cevab verüb ekser mesailde hata eylese şer’an Zeyd’e ne lazım olur? El-Cevab: Azl ve iftadan hacr. Ketebehu Sadeddin ufiye anhu”. (Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3783, vr. 138a. Sadeddin Efendi’den ‘Hoca Efendi” diye bahsedilen ve kendisinden sıkça söz edilen bir Mecmûa. )

2276 Hezarfen Hüseyin Çelebî, Telhîsu’l-Beyân, s. 200.

344

kalem-i şeriflerinden nakl olundi. Kah olur ki müfti heman mesele-i yeminiyle yazar, imza

eylemez2277

”.

Mezhepler içerisinde fetvâ külliyâtı en fazla olan mezhep, uygulama alanının genişliğine

paralel olarak Hanefî mezhebidir. Osmanlı uygulamasında fetvâda kaynak gösterme

zorunluğu, bu külliyâtın mezhebin görüşlerine kaynaklık edip edememesi, ettiği takdirde

kaynak derecesinin ne olacağı hususunda çeşitli tasnif ve değerlendirmelerin yapılmasını

gerekli kılmış, böylece bir kaynak felsefesi ve hiyerarşisi doğmuştur.

Kaynak felsefesinin temelinde hadis rivâyet usûlünün yer aldığı görülmektedir. Nitekim

en-Nevevî (ö. 676/1277) fetvâ rivâyetinin, hadis rivâyet ile aynı özelliklere sahip olduğunu

ifade etmektedir2278

. Yazılı metinlerden hadis naklinde, hadisin güvenilirliği için metnin tahrîf

veya tebdîlden korunmuş olması şartı vardır. Tahrîf veya tebdîlden korunmayan kaynaklardan

rivâyet edilen hadis, güvenilir ve sağlam olmaktan çıkar2279

. Aynı şekilde hadis râvîsinin kim

olduğu ve şahsiyetinin bilinmesi, hadisin sıhhat şartlarından sayılarak, hadisi nakleden râvînin

tanınmayan bir kişi olması hadisin sıhhatını olumsuz yönde etkileyen bir husus olarak kabul

edilmiştir2280

. Hanefî fakîh ve usûlcüsü İbnü’l-Hümâm (ö. 861/1457) da bu konuya temasla,

müctehit olmayan bir müftünün, râvîlerde aranan şartlar doğrultusunda fetvâların

kaynaklarından naklederek verebileceğini, aksi takdirde fetvâ vermesinin caiz olmayacağını

söylemiştir2281.

Bu anlayışa binaen olsa gerekir ki, el-Leknevî (ö.) gibi kimi alimler fıkıh kaynaklarını,

kaynaklık derecesi açısından tasnif ederken eserin müellifinin tanınmaması, ifadelerinin çok

veciz olması ve sahih zayıf ayırımı yapmadan nakillerde bulunmuş olma esaslarını dikkate

almıştır2282

. Bu sisteme göre Molla Miskin’nin (ö. 954/1547) Şerhu'l-kenz’i, Kuhistânî’nin (ö.

962/1554) Câmiu'r-rumûz’u (Şerhu'n-nükâye), ve Hülâsatü'l-keydânî, (?) müellifleri hakkında

yeterli bilgi bulunmadığından (Cehâletü’r-râvî); Necmüddin Muhtar ez-Zâhidî’nin (ö.

658/1260) el-Kunyetü'l-hâvî, el-Müctebâ şerhu muhtasari'l-Kudûrî ve Zâdü'l-eimme adlı eserleri;

Ebu Bekr el-Haddâdî’nin (ö. 800/1392) es-Sirâcü'l-vehhâc’ı; Yahya b. Abdullah er-Rûmî’nin

(ö. 864/1459) Müştemilü'l-ahkâm’ı; Fadlullah Muhammed b. Eyyub’ün (ö. 666/1267) el-

2277 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 90a. 2278 Nevevî, Âdâbü'l-fetvâ ve'l-müftî ve'l-müsteftî, Beyrut, 1990, s. 19; Muhammed Hasaneyn Mahlûf,

Bülûğu’s-sûl fî medhal-i ilmi’l-usûl, Kahire, 1966, s. 19. 2279 Aliyyülkârî, Şerh-u Nuhbetü'l-fiker, İstanbul, 1327, s. 53. 2280 İbn Hacer, Nüzhetü'n-nazar Şerhu Nuhbetü'l-fiker, Kahire, ts., 41. 2281 Emîr Padişah, Teysîrü’t-tahrîr alâ Kitâbi’t-tahrîr, Kahire, ts., IV, 249. 2282 el-Leknevî, en-Nâfiu’l-Kebîr li men yutâliu’l-Câmiu’s-sağîr, (Câmiu’s-sağir mukaddimesi), s. 26; İbn

Âbidin, Hâşiyetü Reddü'l-muhtâr, I, 65

345

Fetâvâ's-sûfiyye’si; İbn Nüceym el-Mısrî’nin Fetâvâ’sı; Fetâvâ et-Tûrî (?); Burhânuddin

Mahmud b. Mâze el-Buhârî’nin’nin (ö. 616/1219) el-Muhîtu'l-burhânî’si; Ali b. Ahmed el-

Ğavrî’nin (ö. ?) Kenzü'l-ibâd’ı; Bedruddin b. Tac b. Abdurrahim el-Lâhôrî’nin (ö.?) Metâlibü'l-

mü'minîn’i; Kadıcuken’nin Hizânetü'r-rivâyât’ı ve Muhammed b. Ebu Bekr el-Buhârî’nin (ö.

573/1177) Şir'atü'l-İslâm’ı sahih ve zayıf görüşler hususunda dikkatli davranmadıkları; yine

İbn Nüceym’in el-Eşbâh ve'n-nazâir ile en-Nehr adlı eserlerinin yanında Alâuddin Muhammed

b. Ali el-Hısnî el-Eserî el-Haskefî’nin ed-Dürrü'l-muhtâr Şerhu Tenvîri'l-ebsâr’ ile Ebu

Muhammed Bedruddin Mahmud el-Aynî’nin (ö. 855/1451) Şerhu'l-Kenz’i ifadeleri çok

vecizliği sebebiyle anlaşılma probleminden dolayı muteber kabul edilmemişlerdir2283

.

Bu sistem tartışmalarından hareketle yapılan bir tasnife göre fetvâya esas olacak

kaynaklarda şu sıra takip edilmelidir: 1- Metinler, 2-Şerhler, 3-Fetvâlar.

Müteahhirîn alimlere göre her eserin görüşü alınamaz. Buna göre önce metinlere, sonra

şerhlere sonra da fetvâ kitaplarına muracaat edilir. Bu sisteme göre mezhep kaynaklarının,

muracatta öncelik açısından derecelendirmesi şöyledir:

Birinci derece: Mesâilü’l-Usûl: Bunlar Zâhirü’-rivâye ve zâhirü’l-mezhebdir ki bunlar da

Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî’nin’nin telif ettiği eserlerdir: el-Camiu’s-Sağîr, el-Camiu’l-

Kebîr, es-Siyerü’l-Kebîr, es-Siyeru’s-Sağîr, ez-Ziyâdât, el-Mebsût/el-Asl. İmam Muhammed bu

eserleri Bağdat’ta telif etmiş, bize de tevâtur ya da meşhûr senetle intikal etmiştir.

Hakimüşşehîd el-Mervezî (ö. 334/945) bunları tek metin haline getirmiş, bir çok alim bu

kitabı şerhetmiştir ki en meşhuru Şemsüleimme es-Serahsî’nin yaptığı el-Mebsût adlı

şerhtir.2284

Ebu Ca’fer et-Tahâvî (ö. 321/933), Ebu’l-Hasen el-Kerhî ve Ebu’l-Hüseyin el-

Kudûrî’nin (ö. 428/1037) muhtasarları da bu gruptan sayılır.2285

İkinci derece: Mesâilü’n-Nevâdir: Bunlar da, rivâyet senetleri açısından haber-i vâhid ile

sabit olmaları sebebiyle zâhirurrivâye’nin dışında kalan meselelerdir: Rakkiyyât (Rakka’da

iken yazdığı eseri), Keysâniyyât (Şuayb b. Süleyman el-Keysânî’nin rivâyet ettiği eser),

Cürcâniyyât (Ali b. Salih el-Cürcânî’nin rivâyet ettiği eser) ve Hârûniyyât (Harun Reşid’in

kendisini kadı tayin ettiği zaman onun için yazdığı eser)’dır. Hakimüşşehîd bu eserlerde yer

2283 Abdulhay el-Leknevî, en-Nâfiu’l-kebîr, s. 26; İbn Âbidin, Hâşiye., I, 65; Muhammed İbrahim, Hanefî ve

Şafiilerde Mezheb Kavramı, s. 73-75 2284 İbn Âbidîn, a.g.e., I, 64. Seyyid Bey, el-Medhal, İstanbul, ts., s., 165; Ali Cum’a Muhammed, el-Medhal,

Kahire, 1996, s. 45. 2285 Seyyid Bey, a.g.e.., s., 267; Ali Cum’a, a.g.e., s. 46.

346

alan meseleleri el-Müntekâ, el-Muhtasar ve el-Kâfî adlı eserlerinde bir araya getirmiştir2286

. Ebu

Yusuf’un (ö. 182/792) el-Emâlî ve’l-cevâmi’i, Hasan b. Ziyad’ın (ö. 204/819) el-Mücerred’i,

Muhammed b. Semmâ’a’nın (ö. 233/847) Nevâdir’i, İbrahim b. Rüstem el-Mervezî’nin (ö.

211/826) Nevâdir’i, Hişam b. Ubeydullah er-Râzî’nin Nevâdir’i de bu gruptan sayılmaktadır.2287

Üçüncü derece: Fetvâ, diğer bir adıyla Vâkıâ’t kitaplarıdır. Bunlar İmam Muhammed, Ebu

Yusuf, Züfer (ö. 158/775), Hasan b. Ziyad ve bunların arkadaşlarının görüşlerinden istinbat

edilen meselelerdir. Bu hususta ilk telif edilen eser de Ebulleys es-Semerkandî’nin telif ettiği

en-Nevâzil adlı eserdir. Bundan başka bu alanda telif edilen eserlerin başlıcaları şunlardır:

Ahmed b. Musa b. İsa el-Keşşî’nin (ö. 550/1155) Mecmû’u’n-nevâzil ve’l-havâdis ve’l-vâkı’at,

Ebu’l-Abbas Ahmed b. Muhammed er-Râzi en-Nâtıfî’nin (ö. 446/1054) el-Vâkıâ’t’ı,

Sadruşşehîd’in (ö. 536/1141) el-Vâkıâ’t’ı; sonra bunları cemden Kadıhan’ın (ö. 592/1196)

Fetâvâ’sı, el-Hulâsa, es-Sirâciyye, Muhitü’l-burhânî vd. Bunlardan Radıyyüddin es-Serahsî’nin

(ö. 544/1149) Muhît’i önce Zâhirürrivâye sonra Nevâdir sonra da fetvâ eserlerinden nakil

şeklindeki sistematiği ile diğerlerinden daha orijinal bir özellik arzetmektedir. Hanefîlerde

Zahirürrivâye hadisçilerin Sahîhayn’ı, Nevâdir hadisçilerin Sünen-i Erbaa’sı, Muhîtu’r-Rıdavî

de Mesâbîh ve Mişkât konumundadır.2288

Fetvâ mecmuaları müteahhirîn alimlerin görüşlerini de ihtivâ etmektedir. Bundan dolayı

derece bakımından Nevâdir’den sonra gelir. Fetvâ mecmûaları mezheb imamlarının

görüşlerinden ibaret olmadığı gibi hangi görüşün kime ait olduğu konusunda da yeterli isnad

bilgisina sahip değillerdir. Bu eserlerin müellifleri fıkhî seviye ve adâlet konusunda ilk üç

imam seviyesinde olmadıkları gibi, zühd, ver’a ve adâlet, ilim, itkân, hıfz ve zabt konusunda

metin sahiplerinin derecesinde de değildirler. Aksine bunları fıkıhçı geçinen kişiler tasnif

etmişlerdir. Bunların rivâyet ve dirâyet açısınıdan durumları da pek bilinmemektedir.

Dolayısıyla bunlarda yer alıp ta usûl ve nevâdir kitaplarında bulunmayan meseleler mezhebin

genel kuralları ile karşılaştırılmadan ya da herhangi bir delile dayanmadan kabul edilemezler.

Sonraki asırlarda bazı müelliflerin rivâyet ettikleri garib meselelere gelince, ne bunlara

itibar edilir ne de bunların müelliflerine. Özellikle de Zâhirürrivâye’ye, akla ve nakle aykırı

2286 Bunlardan el-Kâfî Zâhirürrivâye’den derlenerek oluşturulmuş, Serahsî tarafından el-Mebsût adıyla

şerhedildiği gibi, İsmail b. Yakub el-Enbârî (ö. 331/942) ve İsbîcâbî (ö. 480/1087) tarafından da şerhedilmiştir. (Özel, Hanefî Fıkıh Alimleri, s. 32)

2287 Seyyid Bey, Medhal, s., 270; Ali Cum’a, el-Medhal, s. 46. 2288 Seyyid Bey, a.g.e., s., 271-272; Ali Cum’a, a.g.e., s. 46-47.

347

düştüğü takdirde kesinlikle kabul edilemez. Bunların dereceleri, fihrist ve müellifi belli

olmayan derlemeler seviyesindedir.2289

Kaynaklar üzerinde bu tahlil ve değerlendirmeler yapıldığı gibi, mezhep alimleri arasında

da böyle bir tasnif ve değerlendirme çalışması yapılmıştır. Bunlardan birisi de Şeyhülislâm

İbn Kemâl’dir. Nitekim o vakıfla ilgili bir risâlesinde konuyu detayları ile ele aldıktan sonra,

yapılan tartışmada delilinin kuvvetinden dolayı kendi görüşünün tercih edilmesi gerektiğini

söylemiş, ardından da “bunları bilebilmek için fukahânın tabakaları ve müctehitlerin mertebelerini

bilmek gerekir” dedikten sonra şunları kaydetmiştir: “Bir müftünün sözüne dayanarak fetvâ

verdiği kişiyi tanıması gerekir. Tanımaktan maksat onun adını, nesebini, nereli olduğunu

bilmesini kastetmiyoruz. Çünkü bunun fazla bir faydası yoktur. Aksine bununla demek

istediğimiz o kişinin rivâyet ve dirâyetteki konumu ve mertebesi ile tabakâtü’l-fukahâdaki

yerinin bilinmesidir…2290

”. Mezhep alimlerinin tabakalarının bilmenin önemine kısaca dikkat

çeken İbn Kemal daha sonra “Bil ki…” diyerek başladığı bölümde fakihleri yedi tabakaya

ayırarak taksim etmiş, her bir tabakada yer alan fakihleri isimleriyle zikretmiştir2291

.

Ebussuûd Efendi’nin fetvâ ve risâlelerinde fakihler ve eserler üzerinde özel bir

değerlendirme ve tasnif çalışmasına rastlamadık. Dolayısıyla onun bu husustaki görüş ve

yorumunu fetvâları ışığında tespit etmeye çalaşacağız. Onun bu hususu açıkça incelediği bazı

fetvâları şöyledir:

Ebussuûd Efendi bir konuda mezhep imamlarının farklı görüşleri olduğu takdirde tercihin

nasıl olacağı ile ilgili bir soruya detaylı cevap vererek taklit esasına dayalı fetvâ usûlünün

Osmanlı uygulamasına da işaret etmiştir ki şöyledir: “İmam Ebû Hanife Hazretleri münferid olub

İmameyn müttehid olsa yahud İmameyn’den biri Ebû Hanife Hazretleri ile olsa ve imam ahar

münferid olsa Kadi ne vechile etmek gerekdir? El-Cevâb: İmam Âzam ile biri olıcak iktida

mukarrerdir. İmam Âzam münferid olub İmameyn müttefik oldukda kadi nazar edüb göre medarı

ihtilaf tebeddül-i asr ise İmameyn kavlini ihtiyâr eder ve illa bazılar kadi muhayyerdir demişler, bazı

İmam Âzam kavli ile amel eyleye demişler. Ketebehu Ebussuûd el-Merhum, nakele min hattihi el-

merhum Safiyyüddin. 2292

“

2289 Ali Cum’a, el-Medhal, s. 47. 2290 İbn Kemal, Risâle fî Dühûl-i veledi’l-bint fi’l-mevkûf alâ evlâdi’l-evlâd, Slm. Ktp., Süleymaniye, 1049/5,

vr. 51a. 2291 İbn Kemal, a. g. r., vr. 51a-51b. Ayrıca bk. : Taşköprüzâde, Tabakâtü’l-fukahâ, ts. ; Leknevî, en-Nâfiu’l-

Kebîr, s. 8-12; İbn Âbidîn, Ukûd-u resmi’l-müftî, (Mecmûat-ü resâil / II. Risale), ts., s. 11-13; Muhammed İbrahim, Hanefî ve Şâfiîlerde Mezhep Kavramı, s. 10-13.

2292 Fetâvâ-yı Üskûbî, Slm. Ktp., Esad Ef., 1094, vr. 6b, (Kenar not “min hattihi” nakil); Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3677, vr. 141b.

348

“Kâdî Hanefî olan Zeyd Amr’ın müdebber mutallakı olan Bişr’in rızâsıyle Kadihan’da ve gayrîde

mesele �� &@� " � �� h� ��U� ��D�� ]�# ��4 ��=� Fz �A B�� &�@� [�6 Pm ,� 9�A � &� � #. .��= q $ � � F�*�� &*��

tecvîz edüb ve müdebberinin feshine hükm etmeğe kâdir olur mi? el-Cevâb: Olmaz. Kudat-ı asr

kendi mezhebleri ashâbının akval-ı zaifeleri ile amele mezun değildir. Fe keyfe sâir mezahib-i aslı ile

amele ikdam eyleyeler. Ebussuûd.2293

”

“Kütüb-i furû’da mesâil-i muhtelefun fîhâda olan akvâlin ba’zında “ ve aleyhi’l-fetvâ” , ba’zında

“ ve bihî yüftâ” denilir. Bu iki kelimâtın beyninde fark nedir? el-Cevâb: Çok fark yoktur. İbâret-i ûlâ

akvâdır. Ebussuûd 2294

. Konuyla ilgili diğer fetvâlar ileride ele alınacaktır.

B- MEZHEP KAVRAMI

Uygulamada Hanefî mezhebini esas alan Osmanlı Devleti’nin müftü ve kadıları da doğal

olarak bu mezhebe göre fetvâ vereceklerdir. Ancak fetvâ ve yargıda mezhep tercihi halkın da

bu hususta bilinçlendirilmesini zorunlu kılmıştır. Bunun sonucunda mezhep anlayış ve

uygulaması müftü, kadı ve halk olmak üzere üç kısımda değerlendirilmiş ve buna göre

prensipler vazedilmiştir. Dolayısıyla biz burada mezhep kavramını bu üçlü taksim esasına

göre ele almaya çalışacağız.

1- Halk Açısından

Fıkıh usûlcülerine göre avam halkın belirli bir mezhebe göre hareket etmesi gerekir2295.

Dolayısıyla avam halk bir problem ile karşılaştığında yapması gereken, ilim, ictihada ehil, adil

ve insanların fetvâsına itibar ettikleri bir müftüye giderek problemine cevap aramasıdır2296.

Fetvâ usûlücülerinden kimilerine göre avamın mezhebi olmaz; mezhep, delilleri bilenler

için gereklidir. el-Kaffâl el-Mervezî’ye göre en doğru olan avamın belirli bir mezehebe bağlı

olabileceğidir. Bu durumda o kişiye göre, bağlı olduğu mezhep diğerlerine göre en doğru

mezhepdir, bu inancına uygun davranması gerekir. Dolayısıyla Şâfiî olduğunu söyleyen bir

kişi, Hanefî alimine fetvâ soramaz, Hanefî’nin, Şâfiî mezhebine aykırı fetvâsıyla da amel

edemez2297.

Herhangi bir mezhebe bağlı olmayan bir kişinin bu davranışını doğru bulanlar olduğu, el-

Kiyâ Ebu’l-Hasan gibi doğru kabul etmeyen, bir kişinin mutlaka belirli bir mezhebe bağımlı

2293 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 64b. 2294 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 118a; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3463, vr. 9a. 2295 er-Râzî, el-Mahsûl, IV, 527-532; el-Âmidî, el-İhkâm, IV, 197-200. 2296 el-Âmidî, a.g.e., IV, 200-201. 2297 İbnü’s-Salâh, “el-Fetvâ”, s. 223; en-Nevevi, “Âdâbü’l-fetvâ”, s. 226-227.

349

olması gerektiğini söyleyenler de olmuştur 2298 . Çünkü belirli bir mezhep bağımlılığı

olmaması halinde kişi, mezhepler arasında ruhsatlar peşinde koşar, bu da onu dini

sorumluluklarından uzaklaştırır2299.

Belirli bir mezhebe bağlı olanlar, halk arasında fetvâya ehliyeti ile ünlenmiş kişilere fetvâ

sorarlar 2300 . Fetvâ ihtisası olmayan kişiler medrese müderrisi bile olsalar onlara fetvâ

sorulmaz 2301 . Müftüler arasındaki tercih sırası, en güvenilir, en takvâ, en âlim olanlar

önceliklidir. Takva ile alim arasında bir tercih yapmak gerektiğinde alim olan takva olana

tercih edilir2302.

Herhangi bir mezhebe bağlı olmayan kişiler, istedikleri mezhebin müftüsüne

danışabilecekleri gibi, alim ve takvasını araştırmaları gerektiğini söyleyenler de olmuştur2303.

Müsteftinin müftüden aldığı fetvâ, bizzat kendisi amel etmedikçe ya da kalbinde

doğruluğu hususunda bir kanaat hasıl olmadıkça, bağlayıcı olmadığını söyleyenler olmuştur.

İbn Salah’a göre ise eğer bulunduğu yerde tek müftü varsa başka bir şart aranmaksızın bu

müftünün görüşü ile amel etmek zorunludur. Başka bir müftü bulunması halinde, eğer

sorduğu müftünün en alim ve en takvalığı konusunda kanaatı hasıl olmuş ise o zaman onun

fetvâsı başka bir şart aranmaksızın bağlayıcı olur. Böyle bir tercih sebebi de bulunmaz ise o

zaman ister fetvâyı kabul eder, isterse bir başkasına da sorar. Farklı müftülerin olduğu yerde,

müftülerin ittifakı ya da mahkeme kararı fetvâ ile ameli zorunlu kılar2304.

Fetvâsı verilmiş bir konu sonradan tekrar ortaya çıkarsa, yeniden sorulmalı diyenlerin

olmuşsa da en doğru olan, yeniden sorulmaz, eski fetvâ ile aynen amel edilir; çünkü fetvâda

asl olan sürekliliktir2305.

Mezhep değiştirme konusunda el-Âmidî karşı çıkanlar olmakla birlikte bunun caiz

olacağını söylerken 2306 , İbnü’l-Humâm bunun ittifakla caiz olmayacağını söylemiştir 2307 .

Farklı meselede mezhep değiştirme konusunda Âmidî bir meselede verilen fetvâ ile amel

2298 İbnü’s-Salâh, “el-Fetvâ”, s. 224; en-Nevevi, “Âdâbü’l-fetvâ”, s. 227. 2299 İbnü’s-Salâh, a.g.e., s. 224-225; en-Nevevi, a.g.e., s. 227. 2300 İbnü’s-Salâh, a.g.e., s. 218-219; en-Nevevi, a.g.e., s. 221. 2301 İbnü’s-Salâh, a.g.e., s. 218; en-Nevevi, a.g.e., s. 220. 2302 İbnü’s-Salâh, a.g.e., s. 221; en-Nevevi, a.g.e., s. 224. 2303 İbnü’s-Salâh, a.g.e., s. 224. 2304 İbnü’s-Salâh, a.g.e., s. 232-234. 2305 Âmidî, el-İhkâm, IV, 201-202; İbnü’s-Salâh, a.g.e., s. 234. 2306 el-Âmidî, a.g.e., IV, 205. 2307 Teysîru’t-tahrîr, IV, 253.

350

edilmiş ise artık onun değişmemesi gerektiği, ancak henüz amel edilmemiş ise o zaman farklı

mezhebin görüşüne göre hareket etmenin bir sakıncasının olmayacağını belirtmiştir 2308 .

değiştiremeyeceği, alimlerin farklı görüşlere sahip olduğunu ifade etmiş, tercih edilen görüşün

ise caiz olacağını söyleyen görüş olduğunu belirtmiştir. İbnü’l-Humam ise bu hususta caiz

görenlerin yanında, caiz görmeyenlerin de bulunduğunu kaydettikten sonra, zann-i gâlibin

bunda bir sakınca olmamasını gerektirdiğini ifade etmiş, Emir Padişah da caiz gören görüşün

sahih olduğunu söylemiştir2309.

Osmanlı Şeyhülislâm ve müftîleri halkın bir mezhebe bağlanmasının gerektiğini

vurgulamış, mezhebe bağlılığın esaslarını tesbit etmiş, bir mezhebi bütünüyle değiştirmeğe

cevâz vermiş ancak, zarûret halinde bile olsa belirli bir meselede başka mezhebin fetvâsıyla

amel hususunda farklı fetvâlar vermişlerdir. Bununla beraber mezhepsizliği büyük veya küçük

günahlardan saymamış, mezhepsiz birisinin başka bir engel olmaması halinde şâhitliğini

geçerli saymışlardır. Ancak devletin ve halkın belirli bir mezhebe tabi olması kimi çevrelerde

tepki topladığı ve bu çevrelerin mezhepleri bid’at sayarak insanları böyle bir bid’attan

uzaklaştırmaya çalıştıkları da fetvâlardan anlaşılmaktadır. Halkın mezhep inancı ile ilgili

detaylar önceden geçtiği üzere burada tekrar etmeyeceğiz.

2- Yargı Açısından

Kadılar, kendi mezhebinin sahih ve müfta bih görüşler ile hükmetmeleri vacibdir. Zayıf

fetvâ ile amel etmeleri caiz değildir. “İctihadi konularda kadının hükmü geçerlidir, bozulması caiz

değildir” görüşü müctehit kadılar hakkındadır. Ancak mukallit kadıların, kendi mezheplerinin

sahih görüşünden başkası ile amel etmeleri caiz değildir2310.

Kadı ictihadi bir meselede kendi mezhebini unutup, başka mezhebe göre hüküm verse,

Sadru’ş-Şehîd, Fetâvâ-yı Suğrâ’da İmam Azam’a göre verilen hükmün geçerli olacağını ifade

etmiştir. İmam Ebu Yusuf ve İmam Muhammed’e göre ise ister unutarak, ister kasden

mezhebinin dışına çıkarak verdiği hükümler geçersizdir. Muhit ve diğerlerine göre tercih

edilen görüş İmameyn görüşleridir. Çünkü kasten mezhebinin dışına çıkmak “lehv” sayılır

caiz değildir. Unutma ise, kendisini kadılıkla yetkilendiren Padişahın şartına muhalefettendir.

Çünkü Padişah onu mezhebinin en sahih kavli amel etmek üzere görevlendirmiştir, bu şartın

2308 Amidî, el-İhkâm, IV, 205. 2309 Teysîru’t-tahrîr, IV, 253-254. 2310 Şehristani, Milel ve Nihal, (tcr. Nuh b. Mustafa), (Merahu’l-meâlî Şerhu’l-Emâlî kenarında), İstanbul,

1304s. 210.

351

dışına çıktığında otomatik olarak görevden azledilmiş sayılır 2311 . Bu gibi durumlarda

Padişahın görev şartı önemlidir, eğer Padişah kadılık görevi verdiği bir kişiye, falanca

mezhebe göre amel edeceksin dedi ise, o mezhebin sahih ve meşhur görüşleri ile amel etmesi

zorunlu olur, müctehit bile olsa onun dışına çıkamaz2312.

Osmanlı döneminde kadılar, bulundukları bölge halkının tabi olduğu mezhebe göre tayin

edilir, herkes tabi olduğu mezhebin hükümlerine göre yargılanır, aksi uygulama geçersiz

sayılırdı. Kadı tabi olduğu mezhebin en sahih görüşleri ile amel eder, şer'î deliller ile şer'î

ahkâmın tafsîlatına vâkıf olmayanlar mezheb ve Şeyhülisâm fetvâlarının dışına çıkamazlardı.

Ancak şer'î deliller ile şer'î ahkâmın tafsîlatına vakıf olanların, fetvâ ve fıkhî görüşlerden

kuvvetli ve gerekli gördükleri ile amel etmelerine müsaade edilmiştir. Bu hususlarla ilgili bazı

fetvâ kayıtları şöyledir:

"Zeyd-i Hanefî, ğâib iken fevt olub, Şâfii olan dâyinler cümle verese gaib iken deyinleri isbât

idüb, Şâfii kadısı hükm idüb, b'adehu Hanefî kadısı tenfîz eylese şer'an makbûle olur mu? el-Cevâb:

Olmaz. Kudât-ı memâlik-i mahmiyye müddeâ aleyh mezhebine muhâlif hükümden memnu'durlar.

İmzâ-ı tenfîz dahi lağvdir. Ebussuûd."2313

"Hüküm ale'l-gâib nâfiz olur mu? el-Cevâb: Hâkim Şâfii olmayub, mahkûmun aleyh Şâfii

olmayıcak olmaz. Ebussuûd."2314

"Esahh-ı akval ile amel eylesûn" deyu berâtında mukayyed olan Zeyd-i kâdî kavl-i zaî'f ile amel

eylese hükmü nâfiz olur mu? el-Cevâb: Gâyet zaî'f olıcak olmaz. Ebussuûd."2315

Zeyd-i kâdî bir kavl-i mercûhun delîlinde kuvvet fehm edüb kavl-i mezbûr ile hükm eylese,

şer'ân hükmi nâfiz olur mu? el-Cevab: Kâdî, edille ve ahkâmın tefâsîline vâkıf ulemâ-i izâmdan

olmayıcak olmaz. Ketebehû Ebussuûd 'Ufiye anhu2316

.

"Kadı-i Hanefî olan Zeyd, Amr'ın müdebber-i mutlakı olan Bişr'in rızâsıyla, Kadıhan'da ve

gayrîde mesele �� ]�# ��4 ��=� Fz �A B�� &�@� [�6 Pm ,� 9�A � &� � # &@� " � �� h� ��U� ��D&*�� F�*��

��= q $ � tecvîz idüb ve müdebberinin feshine hükm etmeğe kadir olur mu? el-Cevâb: Kudât-ı asır

kendu mezhebleri ashâbının akvâl-ı zaîfeleri ile amele me'zun değildir, fe keyfe sâir mezâhib asli ile

amele ikdâm eyleyeler. Ebussuûd."2317

2311 Şehristani, Milel ve Nihal, s. 210. 2312 Şehristani, a.g.e., s. 211. 2313 Veli b. Yusuf, a.g.e., 119a 2314 Veli b. Yusuf, a.g.e., 119a 2315 Veli b. Yusuf, a.g.e., 118b 2316 MTM. s. 344; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 72b; Slm. Ktp., Esad Ef., 892, vr. 289b. 2317 Veli b. Yusuf, a.g.e., 64b

352

3- Fetvâ Makamı Açısından

Fetvâ görevini üstlendiği zaman da, müsteftî hangi mezhebden olursa olsun müftî kendi

mezhebinin hükmünü açıklar ve tabi olduğu mezhebin muteber kaynaklarından en sahih

görüşler ile fetvâ verirlerdi. Mezhebin kaynaklarındaki sahih görüşlere aykırı fetvâlara prensip

olarak müsâde edilmez, ancak pratikte zamanın ihtiyaçlarına en uygun olanlar zayıf olsalar da

tercih edilirlerdi. Nitekim Velî b. Yusuf mecmûasının Edebü’l-Kâdî bahsinin girişinde

Kâdîhân’dan naklen şu ifadelere yer verilmiştir: "Zamanımızın Hanefî müftîlerine herhangi bir

mesele veya olay hakkında fetvâ sorulduğunda, eğer o konuda bizim imamlarımızdan Zâhirü'r-

Rivâye'de bir nakil olup aralarında ihtilaf bulunmazsa müftî onunla fetvâ verir, ona aykırı bir fetvâ

veremez. Mütkin ve müctehit bile olsa.."2318

Kaynaklardan nakil konusundaki bir diğer kurala da şöyle dikkat çekmiştir: “…mesail-i

ictihadiyyede müctehidden gayri İmâm Gazzali ve anın emsali kimesnelerin kavillerine itimad cayiz

değildir2319

”.

Maslahatın gereği bazan Hanefî mezhebinin dışındaki mezheplere murâcaat edilerek fetvâ

verildiği olurdu. Zındıklarla ilgili meseleler bu çeşit fetvâların başında gelir. "Zındık olanın ve

sebbedenin İslâmı ve tevbesi İmam-ı Âzam katında makbûl olub katilden halâs olur. Şahs-ı

mezkûre (Karamanlı Şeyh) mirâren tecdîd-i imân ve tevbe etmiş iken halâs olmadığının bâisi nedir?

el-Cevâb: Zındık'ın tevbesi kabul olunmak kable'l-ahz vâki olıcakdır. Tutulduktan sonra vaki olan

tevbeye itibar yoktur. Şahs-ı mezbûrdan ne ki vaki olmuştur, b'ade'l-ahiz vâki olmuştur.

Sebbedenin eğerçi İmam-ı Âzam katında İslâmı ve tevbesi ile vücûb-u katil sâkıt olur, amma sâir

eimme-i din katında hali üzerine bâkîdir, kudât-ı memâlik-i mahmiyye umûr-u dinde mübâlât

etmeyenlerin tevbelerine itibar etmeyub sâir eimme mezheblerince katillerine hükm etmeğe memur

ve mezunlardır. B'ade'l-hüküm ol cihetten dahi vücûb-i katl ittifâkî olur. Ebussuûd. Bu hususta

hükm eden hâkim Hanefîyyü'l-mezheb olub kendi mezhebin âmiden terk idüb sâir eimme

mezhebleri ile hükm edicek nâfiz olub bilittifak katli vâcib olur mu? el-Cevâb: İmam-ı Âzam katında

tevbe ve İslâmı sakıt olan vücûb-i katildir. cevâzı katl değildir. Sâir eimme re'yleri ile amden katl

olunmak câiz idüğü ve hükm olunduktan sonra hatmen vâcib idügi İmâm-ı Âzam katında mukarrer

ve müsellemdir. Hükm iden hâkim Hanefî olmak zarar eylemez. Hatta hâkim Hanefî müctehidi olub

İmam-ı Âzam re'yinin sıhhatına itikâd ve kuvvet-i deliline kemâl-i itimâd üzerine iken dahi sâir

müctehidîn kavli ile amel idüb kendi mezhebinin hilâfına hükm eylese İmam-ı Ebû Yusuf katında

eğerçi hüküm nâfiz değildir, amma İmam-ı Âzam'dan ezhar rivâyât üzerine nâfizdir. Kibâr-ı

meşâyih-i Hanefîyyeden İmam-ı Celil Ebû Bekr Muhammed b. el-Fadl el-Buhârî ve İmam-ı Mecîd

Sadr Şehid bunu ihtiyâr etmişlerdir. Meşâhîr-i kütüb-i fetâvâda fetvâ bunun üzerinedir. Ebussuûd.

"2320

2318 Veli b. Yusuf, a.g.e., 117a 2319 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 231a; Düzdağ, a.g.e., s. 85-86 2320 Veli b. Yusuf, a.g.e., 228b

353

C- KAYNAK VE MEZHEP UYGULAMASI

Fetvâlarda kaynak ve mezhep uygulamasını önce Hanefî mezhebi kaynak ve fakihleri

olmak üzere ele alıp, ardından diğer mezheplere yer verip, son olarak da Ebussuûd Efendi’nin

bütün mezhepleri aşarak yaptığı nakiller ve tercihleri üzerinde duracağız.

Mezhep kaynaklarından nakilde özel eser ismi verildiği gibi, “Meşâhîr-i kütüb-i fetvâ” 2321

ve “bazı kütüb” 2322

gibi müphem ifadelere de yer verilmiştir. Özel olarak verilen kaynaklardan

tespit edilebilenler şöyledir: Gâyetü’l-Beyân2323

Fetâvâ-yı Attâbiye2324

, Zâhirürrivâye,

Hulâsatü’l-Fetâvâ2325

, Fetâvâ-yı Tatarhâniyye2326

, Fetâvâ-yı Kâdîhân2327

, Şurûh-i Hidâye,

Muhît-i Burhânî2328

, el-Vecîz2329

, Fetvâ-yı Zahîriyye2330

; Mecmau'l-Fetvâvâ2331

ve Kunye.)2332

Kaynaklardan yararlanma yöntemi üzerinde de duran Ebussuûd Efendi Radıyyüddin

Serahsî’nin Muhit’i ile Hâfızuddin Muhammed el-Kerderî el-Bezzâzî’nin (ö. 827/1424) el-

Fetâvâ’l-Bezzaziye’si ve İbn Kâdî Semâve’nin (ö. 823/1420) Camiu’l-Fusûleyn’in görüşlerine

muracaat edilerek amel edilebileceğini2333

ifade etmiştir. İlgili fetvâdan anlaşıldığına göre

Ebussuûd Efendi Radıyyüddin Serahsî’nin Muhit’inin dışındaki Muhit adlı eserlere2334

itibar

2321 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 228b-229a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 110a-111a. 2322 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 194b. 2323 Düzdağ, a.g.e., s. 52 2324 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 140a. el-Câm'i veya Cevâmiü'l-fıkıh adıyla da bilinir. (Keşfuzzunûn, I, 567) Ebu

Nasr Zeynüddin el-Attâbî’nin (ö. 586/1190) eseridir. (Özel,Hanefî Fıkıh Alimleri, s. 55) 2325 İftihâruddin Tâhir el-Buhârî’nin (ö. 542/1147) böyle bir eserinden söz edilmektedir. (Özel, a.g.e., s. 50) 2326 Düzdağ, a.g.e., s. 96. Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 190a-b. Âlim b. Alâ’nın (ö. 768/1384) eseridir. (Özel, a.g.e.,

s. 85) 2327 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 27a. el-Fetâvâ’l-hâniyye diye bilinen eser Fahruddin el-Özcendî’nin (ö. 592/1196)

eseridir. (Özel, a.g.e., s. 56). 2328 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 199a. Burhanüddin (Burhânu’ş-şerîa) Mahmud el-Buhârî’nin (ö. 616/1219)

eseridir. (Özel, a.g.e., s. 61). 2329 Radıyyüddîn es-Serahsî’nin (ö. 544/1149) eseridir. (Özel, a.g.e., s. 51). 2330 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 114b. Ebubekr Zahîruddin Mahummed el-

Buhârî’nin (ö. 619/1222) eseridir. (Özel, a.g.e., s. 62) 2331 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 8a. Ebu'l-Berekât Hâfızuddin en-Nesefî’nin (ö. 710/1310) bu isimde bir eseri

bulunmaktadır. (Ziriklî, A’lâm, IV, 67; Bilmen, Hukûk-i İslâmiye, I, 439-440; Özel, a.g.e., 72) Eserin bir nüshası İstanbul Müftülüğü Kütüphanesi, 342 numarada kayıtlıdır.

2332 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 8a. Ebu'r-Recâ Necmüddin Muhtar’ın (ö. 658/1260) eseridir. (Ziriklî, a.g.e.,VII, 193; Muhammed İbharim, Hanefî ve Sâfiîlerde Mezheb Kavramı, s. 74; Ozel, a.g.e.,, s. 66-67)

2333 Düzdağ, a.g.e., s. 184 2334 Kaynaklarda iki tane Muhît adıyla fetvâ ve fıkıh eseri tespit edilebilmiştir. Bunların birisi Radıyyüddîn es-

Serahsî’nin, diğeri de Burhânüddin el-Buhârî’nindir. (Özel, a.g.e., s., 51, 61) Kaynaklarda bunların dışında Ebubekr Muhammed b. Ebu Sehl, Şemsüleimme es-Serahsî’nin (ö. 483/1090) “el-Muhît fi’l-furû”’u (İsmail Paşa, Hediyyetü’l-ârifîn, I, 485); Bedî b. Mansûr el-Hanefî’nin (ö. 794/1391) “Münyetü’l-fukahâ” olarak da bilinen “el-Bahru’l-muhît”i, (Keşfuzzunûn, I, 226); ile Sadrülislâm’ın el-Muhît’inden, (Keşfuzzunûn, II, 985) söz edilmektedir.

354

etmemektedir. Ancak yukarıda da geçtiği üzere bir başka fetvâsında bizzat kendisi Muhît-i

Burhânî’yi kaynak olarak vermiştir.

Fetvâlarda Hanefî mezhebinin görüşleri tercihsiz olarak doğrudan şahıslara veya doğrudan

kaynaklara atfen, ya da tercihlerde bulunma şeklinde nakledilmiştir. Burada, kullanılan bu

kaynak kullanımı, tercihsiz ve tercihli nakiller başlığı altında iki kısımda ele alınacaktır.

1- Hanefî Mezhebi

Hanefî mezhebini uygulamasını görüşü nakledilen fakihin ismini vermeden, isim vererek

ve de kaynak göstererek yapılan nakiller şeklinde üç başlık altında tasnif edeceğiz.

a- İsim Vermeden Nakil

Bazı fetvâlarda “tecvîz eylemişlerdir” tabiriyle nakillerde bulunulmuş ancak bu cevaz

verenlerin kim olduğuna temas edilmemiştir. Muhtemelen bunlar mezhep içerisinde ki zayıf

görüşler olup, Ebussuûd Efendi’nin de esasen pek katılmadığı görüşlerdir. Nitekim o, cemâat

ile Berâet ve Reğâib namazı kılmayı “tecvîz eylemişlerdir2335

; dinî ilimlerin öğretimi, camilerde

hatiplir ve imamlığın ücretle yapılmasını “tecvîz etmişlerdir2336

”, şâhit ağzından şâhitliğe

“hudûd, kısâsda câiz değildir. Mâ adâda asıl şâhid fevt olup, yâhud marîz olup, yâhud üç günlük

dahi baîd yerde olıcak, tecvîz olunmuştur2337

”, Hanefî mezhebinden birisinin, Şâfiî imama iktidâ

ettiğinde, Şâfiî imam ile birlikte kunut yapmasına “Okumayub şöyle durmak gerekdir. Eğerçi

okumak dahi tecvîz olunmuşdur2338

” gibi ifadelere fetvâlarında yer vermiştir.

İsim vermeden ve tercihde bulunmadan yapıtığı nakillerden diğer bazıları “âmme-i kütüb”,

“bazı kütüb”, “kütüb-i fetâvâ”, “ekser-i kütüb-i fetâvâ” gibi tabirlerle yapılan alıntılardır.

Örneğin ipek yorgan ve döşek kullanımı hakkında “döşenmek yadsınmak İmâm Âzam katında

câizdir ve cemî’i kütübde mestûrdur, örtünmek cayiz (değil idügi)2339

bazı kütübde mezkurdur2340

”

denilmiş; “ne mekanı zi tâ hâlî yine tû der hîç mekânî” mısraı hakkında “kütüb-i fetâvâda

kelimât-ı küfürden ma’dûddur2341

” demiş ancak bu kütübden maksadı açıklamamıştır. “Ekser-i

kütüb-i fetâvâ” tabiriyle verilen fetvâ şöyledir: “Hürr ve kul ve müslim ve zimmî ta’zirde beraber

2335 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 8a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 14b. 2336 İÜİFK. 01, vr. 98a; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 79a; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 87a; Mecmûa, Slm. Ktp.,

Esad Ef., 3665, vr. 132a; Düzdağ, a.g.e., s. 80; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 100b-101a. 2337 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 131b. 2338 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 9b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 11a. 2339 “idügi” Düzdağ, a.g.e., s. 185. 2340 Düzdağ, a.g.e., s. 185; Velî, vr. 187b. 2341 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3729, vr. 66b, (Kenar kayıt).

355

midir? el-Cevâb: �=!�� ? ��8 P�B�� 1�� DM�� 2 � .� �� ^=��. Asl-i ta’zirde demekdir. Keyfiyyet-i ta’zirde

meratib ri’âyet olunduğu ekser kütüb-i Fetâvâda mesturdur2342

”.

Ebussuûd Efendi fetvâlarında “bazı meşayih” gibi muhtevası müphem bir tabire de yer

verilmiştir. Bu tabir ile verilen fetvâlar borçlar hukuku2343

, cemaatı kalmamış ıssız bir camide,

Cuma günleri toplanarak Cuma kılmanın cevâzı2344

, nakl-i şehâdetin câiz olup olmama

sınırı2345

, mezarlıklarda ölülerin yanında Nur duası okumanın cevâzı2346

, Müslim üzerine

zimmî beyyinesi ve şehâdetinin kabul olunmayacağı2347

konularındadır.

“Bazı Meşayih” tabiri ile yakın manalı bir ifade de “eimme” tabiridir. Nitekim bir fetvâda

“Hind milk evinde maslub bulunub kim ettügi malum olmasa zevci Zeyd Hind ile evde bile sakin

olsa Zeyd’e Hind içün diyet lâzım olur mi? el-Cevâb: Nısf diyet lâzımdır. Sükkan ile müllâka birdir

diyen eimme kavilleri ile amel memurdur2348

” denilmiştir.

İsim vermeden yapılan tercih tabirlerinden bir diğeri “bizim eimmemiz”, “ekâbir-i selef”

gibi isim vermeden yapılan tercihlerdir. Nitekim Peyambere sövme2349

konusundaki nakil bu

üslup üzerinedir. Cenazelerde tabut önünde sesli zikir yapma konusunda da “Ref’i savt bi-zzikr

mekrûh idüğü mu’teberatta mesturdur, kM8$�w � 3B� P2 kM8 � ,M� � "��> � $�� F" M� �nA �� demek ile tesbih

ekâbir-i seleften menkûldür2350

”. Burada ayrıca kaynaklarla ilgili olarak “mu’teberât” tabirine

yer verilmiş, ancak bunların hangi eserler olduğu açıklanmamıştır.

b- İsim Vererek Nakil

Önceden de temas edildiği üzere fetvâ usûl kitaplarında fetvâlarda kaynak kullanımı

hakkında bazı kriterlerden söz edilmiştir. Bu kriterlerin temelinde yatan felsefe ise

“günvenilirlik (muteber)”tir.

Önceden de ifade edildiği üzere Osmanlı Şeyhülislâmı fetvâlarında kaynak göstermek

zorunda değildir, ancak Ebussuûd Efendi’nin yer yer kaynak gösterdiği, hatta kaynaklardan

2342 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 69a. 2343 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 112a. 2344 Düzdağ, a.g.e., s. 74; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 12a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr.

29a.

2345 Düzdağ, a.g.e., s. 135; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 124a.

2346 Düzdağ, a.g.e., s. 173; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 35b; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 16b.

2347 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 142b-143a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 144b. 2348 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 198b; Fetâvâ-yı Ali Efendi, Slm. Ktp., Esad Ef., 1082, vr. 187b, (Kenar kayıt). 2349 İÜİFK., 01, vr. 91b; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 68b; MTM, s. 341; Slm. Ktp., Esad Ef., 3612, vr. 272b-

273a; 585, vr. 246b; 892, vr. 286b; Düzdağ, a.g.e., s. 102. 2350 Düzdağ, a.g.e., s. 173; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 33b.

356

doğrudan alıntı ile cevap verdiği de olmuştur. Onun bu uygulamasında iki yöntem

görülmektedir: Açıkça müellif / eser ismi vermesi ya da “mu’teberât, meşâhîr-i kütüb…” vs.

tabirlerle dolaylı isim vermesidir. Örneğin “ellerine ayaklarına hinna urmak nicedir” sorusuna

&�*5 � �eQ� D= �� F��=� .^=[!� .� �)�� ¨� �� . ]@m A diyerek2351

doğrudan Bezzâziye ve

Kadıhan’dan alıntı ile fetvâ vermiştir. Yine mezhep uygulamasında halkı avam havas olarak

iki kısma ayırdıkdan sonra avamın mezhep anlayışını ortaya koymuş, havas ile ilgili olarak da

“havas ahvalini bilmek murâd eden Muhtasar İbn Hacib şuruhuna nazar ede2352

” diyerek doğrudan

kaynağa havale etmiştir. Avla ilgili bir meselede “Fahru’l-İslâm Şerh-i Ziyâdât’da hacer ve

bunduk ve mi’râz cerh edicek helâldır deyû zikr etmişdir ve boğazladuği vakit kan hayy gibi ondan

çıkar gibi çıkdı ise İmâm Âzam katında dahî itibar olunur, hareket lâzım değildir2353

” diyerek

kaynaktan alıntı yapmış; mahkemede sunulan beyyinelerle ilgili bir meselede “…Zeyd’in

beyyinesi evladır. Meğer Amr’ın dedügi mütevâtir ola” dedikten sonra “Mesele Bezzaziye’de Muhit-i

Burhânî’den menkûldur2354

” diyerek fetvâsına kaynak göstermiştir. Mahkemede tescil edilmiş

vakıf mallarının satışının câiz olmayacağı hususundaki tartışmalarda “Zahîra”yı kaynak

göstererek alıntı yapmıştır: “Vakf-ı müseccelin bey’inin adem-i sıhhati mücmeun aleyh idüğü,

cemî kütübde mastûrdur, ve bey’inin adem-i sıhhati mücmeun aleyh olana zam olunanın bey’i sahîh

değildir, değil idüğü, Zahîre’de mezkûrdur…2355

”.

Doğrudan Kâdîhân’dan yapılan diğer bir mesele şöyledir: “Zeyd'in yanında misk kesesi

(nâfice) ile bir dirhem miktarından ziyâde misk olsa salâte kerâhet verir mi? el-Cevâb: “Bir kişi

misk kutusu ile namaz kılsa, eğer misk kesesi (nâfice) kuru ise namazı câizdir. Kâdîhân 2356

“.

Benzer bir nakil Sadruşşerîa’dan yapılmıştır: “Şâhidler beyânda şöhrete nisbet kifâyet eder mi,

yoksa ceddine nisbet lâzımdır? el-Cevâb: ( # n@# � A | : “^=�Q� ” Z" nX� ? � A �p r `B]# Cv ` M�)= h� !� q

P��2 Y �� : “^=�Q� ”1�� r^� � ^M�)� FB` } r `B]# Cv ` M�� h� !� q : �E4 °��X= '# 1_�� ? �p rY�� ? B` p

4 + ,� +�,= ^� )Q� �E4 �� r1g ��p ��@m 1�} rB]��Do �E. ) (Sadruşşerîa) 2357

.

2351 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 187b. 2352 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 216b. 2353 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 193a. 2354 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 196a. 2355 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 114a-b. 2356 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 3b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 5a. 2357 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 125a.

357

Multakat2358’tan naklen verdiği bir fetvâ da şöyledir: Zeyd katl kasdına aletiyle bağ evinde

Amr’ın üzerine vardıkda gayri tarîkle halas olunmayub Zeyd’i katl eylese Amr’a nesne lâzım olur

mi? el-Cevab: Olmaz. Ebussuûd. Bu sûretde Amr Zeyd’in vârisi olsa katl ile mirasdan mahrum olur

mi? el-Cevab: Böyle ise kısas dahî lâzım olur, da’vasında yemîniyle tasdîk olunmaz, müttehemdir

beyyinesüz ne halas olur, ne vâris olur. Ebussuûd. Bu sûretde katil vâris olmayıcak def’ içün katl

eyledügine yemîni ile tasdîk olunur mi? el-Cevab: Tasdîk olunmak Mültakat’da İmâm Âzam’dan

rivâyet maktûlde üstad olanın cinâyetin alayimi olmak ile meşrutdur, katil vâris olıcak mütebadir ne

idügi zahirdir, beyyine lâzımdır2359

”.

c- Mezhep Kaynaklarını Değerlendirme

Bazı meselelerde doğrudan mezhep kaynakları ile ilgili sorular sorulmuş, Ebussuûd

Efendi de buna göre cevaplar vermiştir. Bir fetvâda “Fetâvâ-yı Bezzâziye ve Câmi’-ü’l-Füsûleyn

ve Dürer ve Gurer sahiplerinin sözlerine itimad olunur mu, ve anların kavillerine nisbet edip’amel

eylemek câiz olur mu?” sorusuna Ebussuûd Efendi “sâir kütübde hilâfına mes'ele olmayıcak olur

2360 “ yorumuyla cevap vermiş, bir başka fetvâda yine Bezzâziye’nin bir görüşü nakledilerek

“ma’mûlun bihâ” olup olmadığı2361

sorulmuş, bir diğerinde yine Bezzâziye’deki bir görüşe

dayanarak İbn Kemâl’e soru sorulmuş, o da sorudaki nakli dikkate alarak cevap vermiş, ancak

Ebussuûd Efendi önce alıntının Bezzaziye’ye bir iftira olduğunu ifade ederek alıntıyı tashih

etmiş ardından da soruyu cevaplamıştır2362

. el-Vikâye ile ilgili olarak “Bâb-ı Şehîd'de Vikâye'nin

“ &)�E 1@�@�� ,)= � ""!=� “ kavli Sadru'ş-Şerîa'nın “ E �� ""!= F�¦ � 5[� E �� H)* �� = � &�� = q b

�,)= &�)* �� H@� �” deyû şerhi sahîh midir? Ve murâdı ne vechiledir beyân buyurula” şeklinde soru

sorulmuş o da şöyle cevap vermiştir: “Ma'nâ-i mesele kefen-i mesnûndan eksügi (yarılub)2363

ziyâdesi giydirilüb demekdir. İbâret şerhin buna hamli taassüfsüz olmaz2364

”.

Muhît, Bezzâziye ve Câmiu'l-Fusûleyn sâhiblerinin tabakâtu’l-fukahâ sistemine girip

girmedikleri sorulmuş, Ebussuûd Efendi, bunlardan “Sâhib-i Muhît'den Radıyyüddin Serahsî”nin

tabakaya dahil olduğunu ifade etmiş, diğerleri hakkında bir değerlendirmede

bulunmamıştır2365

. Ebu Zeyd ed-Debbûsî (ö. 430/1039) ’nin eserlerinde naklettiği görüşlerle

2358 Nâsıruddin Muhammed b. Yusuf es-Semerkandî’nin (ö. 556/1161) eseridir. Meâlü’l-fetâvâ olarak da

bilinir. (Özel, Hanefî Fıkıh Alimleri, s. 52) 2359 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 202a. 2360 Düzdağ, a.g.e., s. 184; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 22a. 2361 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 148a. 2362 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 128b. 2363 “bitirilüb” Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 38a. 2364 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 18b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 38a. 2365 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 22a.

358

amel etmenin sahih olduğunu ifade etmiş2366

, Firişteoğlu’nun Mecmau’l-bahyern’ini

muteberâttan saymıştır2367

.

Eleştirel yaklaşım olarak zürrî vakıflarla ilgili bir meselede Radıyyüddin es-Serahsî ile Molla

Hüsrev’in görüşlerini doğru bulmayarak eleştirmiştir2368

. Tatarhâniyye’nin naklettiği bir hadis

ile amel edilemeyeceğini ifade ederek dolaylı olarak eleştirmiş2369

.

Câmiu'l-Fetâvâ’nın Mebsut’dan naklettiği: “ #" [��w �� C Z E!� V� u � � Q� � VU,)�� 3[ e�� 1��

V#" [�� +'�� &@�� ,� �2^)8 ��5 ^,�� &� E � 1�� U� Z E!� ” yorum ve hadis için, “nakil sahîh

değildir, nisâba mâlik olana zekat vermek harâmdır2370

” diyerek açıkça eleştirmiş ve tercihini

belirtmiştir. “Dönüm” tanımında görüşleri naklettikten sonra Hâherzâde’nin görüşünü tercih

etmiş2371

,

Osmanlı fetvâlarında hakkında değerlendirme yapılan eserlerden birisi de Molla Hüsrev’in

Dürer ve Gurer’idir. Molla Hüsrev’in bu eserinde yer verdiği görüşler kimi zaman tenkit

konusu olmuş, kimi zaman da yorum ihtilaflarına sebep olmuştur. Nitekim Cuma ve bayram

namazlarında okunan hutbelerle ilgili bir sorunun cevâbının zeylinde: “Dürer ve Gurer sahibi

bu hususda fark vardır demiştir, anın içün istiftâ olundi2372

” kaydı düşülmüştür.

İsim vermeden yaptığı kaynak tenkidi ile ilgili olarak cinsel ilişkide bulunulan bir ineğin

etinin yakılmasını gerekir diyen görüşleri isim vermeksizin, “yakmak gerek dediklerinin asli

yokdur2373

” diyerek eleştirirken, Vikâye şârihlerini de “Zeyd min ba’d üzüm ekl edersem zevcem

Hind boş olsun dedikden sonra üzüm yiyüb yine murâcaat eylese tekrar üzüm yedikde Hind yine

boş olur mu?” şeklindeki bir soruya “Olmaz. Vikâye’nin bazı şurrâhı hata etmişdir. Bir def’a hânis

oldukdan sonra yemîn kalmaz. Her yedikce demeyince2374

” şeklinde cevap vererek isim

vermeksizin tenkit etmiştir.

Fetvâlarda Hanefî mezhebinin görüşünü nakilde temel kaynaklardan sayılan el-

Merğînânî’nin el-Hidâye adlı eseri ile ilgili olarak ta Ebussuûd Efendi’nin bazı tenkitlerine

2366 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 22a. 2367 Düzdağ, a.g.e., s. 184; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 22a. 2368 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 94b. 2369 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 8b-9a. 2370 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 23b. 2371 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 29b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3729, vr. 106a. 2372 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 22b. 2373 Mecmûatü’l-fetâvâ, Slm. Ktp., Antalya-Tekelioğlu, 370, vr., 156 (Yapıştırma) 2374 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 49a.

359

rastlanmaktadır. Nitekim fail-i mechûl bir cinayetin diyeti konusunda “Zeyd bir mahalleye

karib tarîk-i amde maktûl bulunsa kâtili malum olmasa diyet kime lâzım olur?” şeklindeki bir

soruya “Hidâye’de nezâirinde ıtlâk üzerin diyet beytü’l-mala düşer der. Amma Gâyetü’l-Beyân’a

nazar oluna2375

” diyerek, Hidâye görüşüne üstü kapalı bir şekilde itiraz etmiştir. Bir diğer

fetvânın sonunda mürettip, Ebussuûd Efendi’nin verdiği bir fetvânın Hidâye’de yer alan

görüşe aykırı olduğunu belirtmiştir: “Zeyd hal-i sıhhatinde milk evinin nısfın mu’takası Zeyneb’e

hibe ve teslîm ettikden sonra fevt oldukda sâir verese hibei adem-i kabule kâdir olur mi? el-Cevâb:

Her birine ayrı hibe ve teslîm edüb verdi ise olurlar. Eğer mu’takasıyla hibe ve teslime edüb anlar

dahi iktisam ettiler ise bilittifak cayizdür, olmaz.2376

” Fetvâyı bu şekilde kaydeden mürettip, zeyl

olarak “ � )*� ? � 9�� Z" =!� ? � 9�� Bu mesele Hidâye’de olana muhalifdir. Amma gayride kabızla hibe-i

fâside sıhhata mübeddele olur. İttifakendır tasrih etmişdir. Ana göre yazılmışdır. Gaflet olunmaya”

kaydını düşmüştür. Bir diğer meselede, el-Hidâye’ye atıfla bir konu sorulmuş ancak Ebussuûd

Efendi önce soruyu tashih etmiş ve el-Hidâye’den yapılan alıntıları düzeltmiştir: “Şeyh Ekmel

Hazretleri’nin “Edeb-i Kâdî” ’de: ( ? ±'�� )I �� r )��,� �n¡p ��}� “5"�)� ” :Fz �A [�� &�p ) dediği kavlinde, “ve’l-

evvelü azheru” dediğinden murâdı: “İşâretün ilâ zâlik” dediği kavli midir, yoksa Sâhib-i Hidâye’nin:

“ve’l-fâsıku ehlün li’l-kazâ” dediği midir? el-Cevâb: Hiçbiri değildir. Belki kelime-i “hâzâ” , fıskla azil

müstahak olup, bilfiil olmamağa işâret olmaktır. Amma habt-ı fâhiş etmiştir, Sâhib-i Hidâye’ye iftira

etmiştir, mahalli asla istihrâc etmemiştir. Ta’lîl-i “azheriyye” sadedinde zikrolunan, tamam nakîz-ı

müddeâsına delâlet eder. Fi’l-cümle mütâlaa edene hafî değildir. Kelime-i “hâzâ” sıhhat-i taklîd

fâsid ve fıskla mün’azil olmayıp azle müstahak olmadaki zikrolunmuştur. Ona işârettir. “Sıhhat-i

taklîd” mukâbelesinde “kavl-i Şâfiî” ile “rivâyet-i Nevâdir”i getirmiştir. “Fıskla mün’azil olmamak”

mukâbelesinde meşâyihin “fıskla mün’azil olur” dediklerin getirmiştir. Tahrîr bedî’dir, şârih mesh ve

tahrîb etmiştir2377

. Bu fetvâda Ebussuûd Efendi Ekmelüddin el-Bâbertî’yi açıkça ve sert bir

üslup ile eleştirmektedir.

Secdede ayakları yere koyma meselesi ile ilgili olarak Rustağfenî ve İsbîcâbî’ye atfen bir

soru sorulmuş, Ebussuûd Efendi de sorunun cevâbında özellikle İsbîcâbî’ye savunmuştur:

“…Bu ibâre kadîmden bu kitabda istişkâl olunmuş ibarettir, nüshada dahi ihtilâf vardır. Amma

İsbîcâbî kitabında bu ibaret yokdur. Bazılar hîn-i sücûdde kadameyn cihetine kademeyn vaz' etmek

mümkün ise vaz' etmez ise dahi câiz, eger kademeyn ciheti alçak yer olub mesela musallâ serîrde

secde ettikte ayağı taşra çıkarsa câiz değildir demekle ta'assuf etmişler. Amme mesele müsâede

eylemez. Sehv-i kâtibe haml evlâdır. Bu kitabın hali ancak bu değildir. “ li külli cevâdin kebveh / ve

li külli sârimin nebveh2378

”.

2375 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 199a. 2376 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 159b. 2377 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 118a-b; Slm. Ktp., Esad Ef., 3412, vr. 133a. 2378 Mecmûatü’l-fevâid, Slm. Ktp., Esad Ef., 927, vr. IVa (metin öncesi).

360

Kunyetü’l-Fetâvâ da Ebussuûd Efendi’nin kaynakları arasındadır. Nitekim o bazı

meseleerde doğrudan bu eseri kaynak göstererek fetvâ veridiği gibi, diğer bazı meselelerde

tercih ya da tenkitlerine de konu edinmiştir. Örneğin, “I'şâ namazını nısfü'l-leylden sonra kılmak

ikindü namazını gün sararduğı vaktîn kılmak ahşâm namazını yıldız çoğalduğı vaktîn kılmak kerîh

olur mu? el-Cevâb: (Yatsı namazını gece yarısından sonraya bırakmak, ikindi namazını güneşin

sararması vaktine tehir etmek, akşam namazını yıldızların kümelendiği zamana kadar geciktirmek

tahrîmen mekrûhdur. Mecmau'l-Fetvâvâ ve Kunye.)2379

meselesinde doğrudan Kunye ve

Mecmau’l-Fetâvâ kaynak gösterilerek fetvâ verilmiştir. Bir diğer meselede: “Sene-i şemsiyye

ile mehil verilür yoksa sene-i kameriyye ile mi verilür?” şeklindeki bir soruya, “Kunyetü’l-

Fetâvâ’da sene-i şemsiyye ile verilmek evladır. Şemsiyyenin ziyâdesinde câiz ki feth müyesser ola.

Eğerçi zekatta muteber sene-i kameriyyedir deyû tasrih olunmuşdur2380

” diyerek Kunyetü’l-

Fetâvâ’nın görüşünü dolaylı bir şekilde tercih etmiştir.

Kunyetü’l-Fetâvâ’nın çeşitli zeminlerde ve hatta halk arasında da bilindiği ve bazı

tartışmalara sebep olduğu da görülmektedir. Nitekim bir borçlarla ilgili bir meselede

“Müteveffâdan deyn talep eden kimesnenin şâhidleri: ‘Medyûnen fevt olup, deyn üzerinde kaldı’

deyû şehâdet eylemek lâzım değildir. Asl-ı deyne şehâdet kifâyet eder. Verese-i meyyit ikâmet-i

beyyineye kâdir olmadığı takdirce, adem-i istîfâya yemîn verilip, hükm-i kâdı olunur’ deyû fetvâ-yı

şerîf gelip”, diyerek önce fetvâ-ı şerîfe atıfta bulunulmuş, buna karşılık mahkeme kadısı: “Bu

fetvâ-yı şerîf kitaplarda muhâliftir, tutmazın. (�=" &@�� $ �) deyû şehâdet eylemek gerekdir” diyerek

fetvâyı eleştirirek reddetmiştir. Problemin büyümesi üzerine konu Şeyhülislâmlığa intikal

etmiş, Ebussuûd Efendi de şu değerlendirmeyi yapmıştır: “(Fetvâyı eleştiren ve reddeden

hâkimin) istihrâca kudreti var ise, kitaplara mürâcaat edip, görmek muhâlif midir? Lâzım olur.

Kudreti yoksa, azlolmak lâzım olur. Ol dediği Kunye’de Şîruleimme el-Mekkî’den menkûldür, bir

mes’eledir, nâs içinde meşhûr olmuştur. Ol sebeple ekser şühûd, medyûnun cemî ahvâli mahfûz ve

mazbût değilin iken: ‘Ölüp üzerinde kaldı’ deyû şehâdet ederler. Mücâzefeden ihtirâz eden, asl-ı

deyne şehâdet eder. Asıl sâbit olıcak, düyûn emsâli ile kazâ olunur. Kazâya şâhid olmayıcak,

müddeî adem-i istîfâya yemîn edip, hakkın alır2381

” diyerek hem Kunye’de geçen şekliyle mesele

hakkında bilgi vermiş, hem de problemi çözmeye çalışmıştır.

“Zeyd Amr’a benim oğlimi sen darb edüb senin darbından fevt oldi deyû beyyine ikâmet eylese

Amr darbdan sonra yigirmi otuz gün mikdarı oğlun sahîh ve salim olub esvâkda mashalatına görüb

ba’dehu fevt oldi deyû beyyine ikâmet eylese kankisinin beyyinesi evlâdır?” şeklindeki bir soruya

ise “ ^)@M� � A �� Q= Y�� D�� ? (*�s &� V#D� ? &@�� P�D� � ,# &�� (> �� &�� U� Y�m &� �*5 9�� 9�" �*5

2379 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 8a. 2380 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 60b. 2381 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 141a-b.

361

�� $�� 9�� s©� ^kQ� 9�� B`C� ^kQ� ^)@M# Y .^�'s ��. Diyerek doğrudan kaynaklardan nakil ile

fetvâ verilmiş ardından da “Kunye’de bunun hilafı evlâdır, amma itimad Hulâsa’yadır. Sâir kütüb

dahî buni te’yîd eder2382

” diyerek de Kunye’ye rağmen Hulâsa’nın görüşü tercih edilmiştir.

ç- Mezhep âlimlerinin Görüşlerine Yer Vermesi

Mezheplerin tek bir âlimin görüşlerinden ibaret olmadığı, daha kuruluş devresinde görüş

farklılıklarının ortaya çıkıp, mezhebin bu farklı görüşlerin de içinde bulunduğu birikimlerden

meydana geldiği bilinen bir husustur. Dolayısıyla bir mezhebin görüşü nakledilirken görüş

biriliği olması halinde doğrudan o görüş ile amel edileceği, ancak görülerin çelişmesi halinde

tercih ya da yeni ictihatların yapılacağı gerekecektir. Fetvâ usûl kaynakları bu hususta şu

tespitleri yapmaktadır: Müftünün bağlı bulunduğu mezhepte, aynı konuda birkaç görüş

olduğunda, eğer görüşlerin tarihlerini biliyorsa, mezhep imamı da önceki görüşünden

vazgeçtiğini açıklamış ise en son verilen fetvâ ile fetvâ verir. Mezhep imamı o konuda genel

konuştuğunda da usül böyledir. Müftü görüşlerinden birini tercih etmiş ise o tercih edilir,

tercih yapılmamış, ya da bir belirsizlik var ise o zaman mezhep usul ve kurallarına göre en

sahih olan tercih edilir. Eğer mezhep içerisindeki görüşler arasında ictihat yapamayacak

durumda ise o zaman mezhep imamlarının o husustaki görüşlerini alır. Bu hususta da bir

görüş bulamaz ise o zaman karar vermeyip, durur ve tercih yöntemlerini uygulayarak bir

sonuca varır. Bu Peygamber’den (sav) aynı konuda farklı hadislerin rivayeti gibidir. Tercih

yöntemleri de hemen hemen aynıdır. Eğer farklı görüşlerden biri hakkında nas olup, diğeri

mezhep usullerine göre tahric edilmiş ise o zaman da hakkında nas olan diğerine tercih

edilir2383.

Görüşler eynı derecede olursa o zaman Kadı Ebu Ya’lâ’ya göre dilediğini tercih eder.

Kimi görüşlere göre de bu gibi durumlarda müsteftinin muhayyer bırakılır. Hakkında icma

olmayan konuda müstefti istediği görüşü alır2384.

Tahriç ve delile dayalı tercih yapma imkanına sahip olmayan bir müfti, farklı görüşlerle

karşılaştığında, meseleden ziyade, fetvâsını nakledeceği alimin kişiliğine göre tercihlerde

bulunur. Buna göre görüşlerine en çok güvenilen, en alim ve en takva olan şeklinde bir tercih

sıralaması yapılır. Bu özelliklerde birbirleriyle çakıştıkları zaman bilgi ön plana alınarak, en

2382 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 204a. 2383 İbn Hamdân, “Sıfatü’l-fetvâ”, s. 299-300. 2384 İbn Hamdân, a.g.e., s. 301.

362

çok bilen en takvaya tercih edilir 2385 . Rivayete dayalı görüşlerde nakledenler ile görüş

sahiplerinin özelliklerine göre tercih yapılır. Tercihde alimlerin ve mezheplerin genel

görüşlerine uygun ve yakın olanlar tercih edilir2386 . Delili olan meselede ise delile göre

hareket edilir2387.

Müftü ihtilaflı konularda tercih yapabilir, ancak müsteftîlere verilen fetvâ metinlerinde

ihtilaflara yer vermemelidir. Zorunlu bir gerekçe yok ise delillere de yer vermemelidir. Konu

kamuyu ilgilendiren ve dikkat çekilmesi gereken bir husus ise, o zaman detaylı cevaplara

girebilir, gerekli teşvik ya da korkutmalarda bulunabilir2388.

1) Yorumsuz Nakil

Ebussuûd Efendi bazı fetvâlarında yalnızca görüşleri, isim veya kaynak vererek nakletmiş,

herhangi bir yorumda bulunmamıştır. Bunlardan tespit edilebilenler şöyledir:

a) İmam Ebû Hanîfe

Ebussuûd Efendi yer yer İmam Âzam’ın görüşüne göre fetvâ verdiği gibi, ileride de

görüleceği üzere, diğer âlimlerin görüşlerini İmam Âzam görüşüne tercih ederek de vermiştir.

Bununla beraber O, İmam Âzam görüşünün dışına çıkmayı “cür’et” kabul ederek doğru

bulmamıştır. Nitekim, imar ile ilgili bir meselede, “İmâm Âzam katında mâlik kendi milkinde

nice dilerse tasarruf etmekden men olunmaz, gayre zararı olduği takdir dahi. Amma Meşayih-i

müteahhirîn tamam zarar mübeyyen olan yerlerde men olunmağa zahib olmuşlardır. Bu mikdar

sulh olunıcak mukarrer kılınur. İmâm Âzam re’yine muhalifdir, cür’etdir”2389

diyerek “zarar”

durumunda dahi İmam Âzam görüşüne göre fetvâ verilmesi gerektiğine işaret etmiştir.

Bunun dışında doğrudan İmam Âzam fetvâsına göre verilmiş bir diğer fetvâ şöyledir:

“Zeyd milk değirmenini Amr’a müfsid-i bey’ bir şartla bey’ eylese, ba’dehû feshe kâdir olur mu? el-

Cevab: Olur. Ebussuûd 2390

. Sûret-i mezbûrede bey’ fesholunduğu takdirce, Zeyd değirmenin

Amr’da iken olan mahsûlünü dahi almağa kâdir olur mu? el-Cevab: Hizmetinin ecr-i mislinden

kalanın alır, mahsûl durur ise. Eğer helâk oldu ise, yahud istihlâk etti ise, İmâm-ı Âzam katında

zamân yoktur. Ebussuûd 2391

“.

2385 İbn Hamdân, “Sıfatü’l-fetvâ”, s. 301. 2386 İbn Hamdân, a.g.e., s. 302. 2387 İbn Hamdân, a.g.e., s. 302. 2388 Karafi, “Tenbîhât”, s. 258. 2389 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 197a. 2390 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 108b. 2391 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 108b-109a.

363

Yine avcılıkla ilgili bir meselede İmam Azam görüşüne yer verdiği2392

gibi, zimmîlerin

iddet beklemeleri2393

, ipekten yorgan ve döşek kullanmanın erkeklere caiz olduğu2394

, katil

olayının ispatı2395

, talâk konusunda kullanılan lafızlarda hakikatın mecaza tercihi konusunda2396

ve buluntu malları korumaya alındığında şâhit tutma2397

meselelerinde İmam Azam görüşüne

göre fetvâ verilmiştir.

Bunların yanında İmam Âzam’ın vaz geçtiği görüşlerine de temas ederek, bu görüşler ile

amel edilemeyeceği belirtilmiştir: “Zeyd-i gâibin zevcesi Hind Zeyd fevt oldu deyû Amr’a varub

Hind hamile oldukda Zeyd gelüb Hind’i alub Zeyneb hasıl olsa Amr fevt olıcak Zeyneb vârise olur

mi? el-Cevab: Olur. Ebussuûd. Bu sûretde Bekr-i Kâdî Zeyneb Amr’a vâris olmaz deyû tereke-i

Amr’dan nesne hükm etmemeğe kâdir olur mi? el-Cevab: kâdir olmaz. Amr’dan nesebi sabittir.

Zeyd’den olmak ihtimali yokdur. Ol kavilden İmâm Âzam rucu eylemişdir. Amel olunmaz. Mehir

mukarrer neseb sabit iddet lazimedir2398

”.

b) İmam Ebû Yusuf

İmam Ebû Yusuf’un görüşleri doğrudan nakil, tenkit ve tercihde bulunma şeklinde

fetvâlarda yer almıştır. Bunlardan doğrudan nakil ile fetvâsına yol kesenlerle ilgili cezâlar2399

ve namaz2400

konularında yer vermiştir.

c) İmam Muhammed

İmam Muhammed’den nakil ile, mesbûk2401

, alış-veriş2402

, yargılama hukuku –hakimin

karar yetkisi-2403

, vakıflarda “evlâd” ve “evlâd-ı evlâd” kavramı2404

, denizde soğukluk ya da

sıcaklıktan dolayı ölen balıkların yenilmesi2405

, ezanlarda uyulacak vakit2406

konusunda fetvâ

2392 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 193a. 2393 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 59b. 2394 Düzdağ, a.g.e., s. 185; Velî, vr. 187b. 2395 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 202a, 207b-208a. 2396 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 68a. 2397 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 80b; Düzdağ, a.g.e., s. 178-179 2398 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 55a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 52b. 2399 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 74a-b. 2400 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3697, vr. 119b. 2401 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 7b-8a, 12b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 10a-b, 16b. 2402 MTM. s. 346; İÜİFK., 01, vr. 96a; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 75b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809,

vr. 140b; 3612, vr. 277a; 585, vr. 252a. 2403 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 119a-b. 2404 Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 71b; Slm. Ktp., Esad Ef., 3612, vr. 277b; 585, vr. 249a; Velî b. Yusuf, a.g.e.,

vr. 95a-b. 2405 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 193b. 2406 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 7b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 9b.

364

verilmiştir. Bunun yanında hâkimlerin tercihine bırakılan konulardan borçlar hukuku ile ilgili

bir davada Ebussuûd Efendi özellikle İmam Muhammed’in bir görüşüne atıfta bulunmuş

ardından İmam Muhammed’in bu görüşünden rucu ettiğini ifade etmiştir2407

.

ç) İmam Ebû Yusuf-İmam Muhammed (İmâmeyn)

Ebussuûd Efendi fetvâlarında, genelde “İmâmeyn” tabiriyle İmam Ebû Yusuf ve İmam

Muhammed’in görüşlerine yalnızca nakil, tenkit ve tercih şeklinde yer vermiştir.

Yanlızca nakil olarak, atların etlerinin helâl olup olmayacağı2408

, namaz vakitlerinin

tespiti2409

, kısâs2410

, zina cezâsı olarak recm2411

konularında doğrudan İmâmeyn görüşlerine

göre fetvâ verilmiştir.

İmâmeyn’in görüşlerine aykırı fetvâları da olmuştur. Nitekim bir tapu fetvâsında,

Ebussuûd Efendi’nin verdiği fetvânın Kâdîhân ve özellikle de İmâmeyn kavline muhalif

olduğu, müstensih veya bir başkası tarafından Ebussuûd Efendi fetvâsının sonuna

kaydedilmiştir2412

.

Bazı fetvâlarda da farklı görüşler içerisinde İmâmeyn kavlinden yararlanma yöntemi

üzerinde durulmuştur. Nitekim vakıf ile ilgili bir meselede farklı görüşler arasında

İmameyn’in görüşüne de yer vererek problemi İmâmeyn’in görüşleri doğrultusunda çözmeye

çalışmıştır2413

.

d) İmam Ebû Hanîfe -İmam Ebû Yusuf (Şeyhayn)

Şeyhayn’ın görüşlerine yalnızca namaz (sahib-i özür) 2414

konusunda rastlanmaktadır.

e) İmam Ebû Hanîfe -İmam Muhammed (Tarafeyn)

Tarafeynden yapılan nakiller yargılama hukukunda şâhitlik2415

ve namazda sahib-i özür2416

konusunda görülmektedir.

2407 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 117b. 2408 Düzdağ, a.g.e., s. 189; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 183b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216,

vr. 135a. 2409 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 7b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 10b. 2410 Fetâvâ-yı Abdurrahim, Ayasofya, 1570, vr. 171a, (Kenar not). 2411 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 68b. 2412 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 27a. 2413 Düzdağ, a.g.e., s. 76 2414 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 7b-8a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 10a-b. 2415 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 142a, 143a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 145a. 2416 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3463, vr. 9a.

365

f) İmam Ebû Hanîfe -İmâmeyn

Bunun yanında İmam Âzam ve İmâmeyn görüşlerine tercih etmeden yalnızca yer verdiği

de olmuştur. Nitekim erkeklerde bülûğ yaşı2417

, namazda zuhr-i âhîrin kılınışı2418

, namazda

fatiha ile sure arasında besmelenin okunup okunmaması2419

, vedîanın tazmini2420

, hulle

nikâhı2421

konularında üç imamın görüşü de yorumsuz olarak nakledilmiştir.

Borçlar hukukunda olduğu gibi2422

, bazı meselelerde ise her üç imamın görüşünü

naklettikten sonar tercihi kadıya bırakmıştır.

g) İmam Ebû Hanîfe – İmam Züfer

Bir vakfın, vakfiyesinin tescili ve bu vakıfdan rucu konusundaki bir meselede İmam

Züfer’in görüşüne yer verilmiş ve İmam Âzam ile ayne paralelde olan görüşü fetvâda kaynak

olarak kullanılmıştır2423

.

ğ) İmam Ebû Yusuf-İmam Züfer

Namazda sahib-i özürlünün abdesti2424

ile ta’zir cezâlarının miktarı konusunda İmam Ebû

Yusuf’un görüşü ile İmam Züfer’in görüşüne birlikte yer verilmiş, tercih kadıya bırakılmıştır.

İlgili mesele şöyledir: “Bir kimesne ta’zire müstahak olsa kenar kadileri Ebû Yusuf kavliyle amel

edüb yetmişbeş veya Züfer kavliyle amel edüb yetmiş dokuz degenek urmak câiz olur mi? el-

Cevâb: Olur, yüz de urmak câizdir2425

”.

h) İmam Muhammed – Sâirler

Ebussuûd Efendi, bazı fetvâlarında “sâirler” tabirini kullanarak diğer âlimlerin görüşlerine

işaret etmiştir ancak, bu tabirden kimleri kasdettiği tespit edilememiştir. Bu kabil fetvâların

birisinde İmâm Muhammed’in görüşüne mukabil “sâirler”in görüşüne de yer verilmiş, tercih

de hâkime bırakılmıştır2426

.

2417 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 176b. 2418 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 8a-b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 18b-19a. 2419 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 13a-b. 2420 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 154a. 2421 Düzdağ, a.g.e., s. 52 2422 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 112a. 2423 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 99b. 2424 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3463, vr. 9a. 2425 Slm. Ktp., Esad Ef., 3341, vr. 170a. (İşbu sahifede olan fetâvâyı Çorlulu Muhammed Efendi merhum iftâ

eden müftilerin hatlarından Mecmûasına nakl eyleyüb fakir dahi ol Mecmûadan nakl ve tahrir eyledim. –Serlevha kaydı-)

2426 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 53a.

366

ı) Görüşlerine Yer Verilen Diğer Fakihler

Fetvâlarda, gerek nakil gerekse tercihlerde bazı şahsiyetlerin isimlerine özel olarak temas

edilmektedir. Bu isimlerden tespit edilebilenler şöyledir: İmâm-ı Celil Ebû Bekr Muhammed

b. el-Fadl el-Buhârî (ö. 619/1222), İmâm-ı Mecîd Sadru’ş-Şehîd (ö. 536/1141), İmâm Ebu’l-

Kasım es-Saffârî (ö. 688/ 1289)2427 ve Şemsüleimme es-Serahsi2428; Fahru’l-İslâm2429”

2) Tercihde Bulunarak Nakil

Ebussuûd Efendi’nin görüşleri naklederken takip ettiği usûllerden birisi de görüşü

nakledip, yorumda bulunup, tercihde bulunmak, ya da görüşlerden birisini tercih hususunun

idarî yetkiliğe, genelde de kadılara ait olduğunu ifade etmektir.

Tercihler genelde, “muhtâr budur”, “zahir mezheb budur”, “fetvâ dahi bunun üzerinedir” gibi

tabirlerle ifade edilmiştir. Kimi zaman da, mezhep âlimlerinin ve kaynakların isimleri

verilerek, onların tercihleri nakledilmiştir.

Burada bu üslupla verilmiş fetvâlar değerlendirilecektir.

a) İmam Ebû Hanîfe’nin Görüşüne Karşı İmâmeyni Tercih

Önceden de temas edildiği üzere Ebussuûd Efendi bir fetvâsında İmam Âzam’a rağmen

yapılan bir tercihi “cür’et” olarak değerlendirirken2430

bizzat kendisi bunun aksini yaparak

İmam Âzam görüşüne rağmen tercihde bulunmuştur2431

. Bunun yanında İmam Âzam ile

İmâmeyn kavillerinin muhtelif olduğu durumlarla ilgili genel prensibe detaylı olarak temas

ettiği gibi2432

, ihtilaf durumunda İmam Âzam görüşünü zikrettikten sonra İmâmeyn’in

görüşünü tercih ederek fetvâ verdiği de olmuştur. Nitekim gayr-i müseccel vakfın feshi ile

ilgili bir soruya İmam Âzam’ın görüşüne yer verdikden sonra bu konuda İmâmeyn’in

görüşüne göre amel edilebileceğini de belirtmiştir2433

, imar ile ilgili bir meselede İmam Âzam

görüşünü naklettikten sonra İmâmeyn’in görüşünü nakletmiş ve müteahhirin âlimlerinin

2427 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 228b-229a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 110a-111a. 2428 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 135b. 2429 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 193a. Fetvâda “Şerhu’z-ziyâdât sahibi” olarak takdim edilmektedir. Ziyâdât üzerin

şerh yazıp, lakabında “Fahr” kelimesi bulunan kişinin “Ebu’l-mefâhir” lakabını taşıyan el-Kerderî (ö. 562/1166-67) olması fetvâda adı geçen şahsiyetin de bu olmasını gerektirmektedir.

2430 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 197a. 2431 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3713, vr. 99a-b. 2432 Fetâvâ-yı Üskûbî, Slm. Ktp., Esad Ef., 1094, vr. 6b, (Min hattihi nakil); Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef.,

3677, vr. 141b. 2433 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 108a.

367

İmâmeyn kavlini tercih ettiklerine temas ettikten sonra doğru olanın da bu olduğunu ifade

ederek kendi tercihin ortaya koymuştur2434

.

Yine namaz vakitleriyle ile ilgili bir meselede, vakitler konusunda farklı görüşlerin

bulunduğuna, uygulamanın ise İmâmeyn görüşüne göre olabileceğine2435

dikkat çekmiştir. Bir

kadının, bir kişi ile olan nikâhını inkar edip, elinde beyyinesi olmaması halinde İmam Âzam’a

göre yemin teklif edilemez iken, Ebussuûd Efendi “İmâmeyn katlarında olunur. Fetvâ İmâmeyin

kavli üzredir” diyerek tercihde bulunduktan sonra “bazı meşayih re’y-i hâkime mufavvazdır

demişler2436

” diyerek daha farklı bir görüşe de dikkat çekmiştir.

b) İmam Muhammed Görüşünü Tercih

Bizzat kendisi abdest2437

ile ilgili bir meselede İmam Muhammed’in görüşünü naklettikden

sonra “muhtâr dahi budur” diyerek tercihde bulunmuştur. Bunun yanında namazda kıraat2438

konusunda doğrudan İmam Muhammed görüşünü tercih ederek “İmam Muhammed re’yince

olur” demiştir.

Tercihlerde görülen bir başka husus, müsteftînin, sorusunda konu hakkında farklı

görüşlerin bulunduğunu bunlardan hangisine göre amel edilmesi gerektiğini sorması üzerine,

Ebussuûd Efendi’nin bir tercihde bulunması şeklinde kendini göstermektedir. Örneğin, şuf’a

ile ilgili bir meselede İmam Âzam ile İmam Muhammed’in farklı görüşleri olduğu, hangisi ile

amel edilmesi gerektiği şeklindeki bir soruya Ebussuûd Efendi, “sakıttır” diyerek isim

vermeden İmam Muhammed’in görüşünü tercih etmiştir2439

.

c) İmam Ebû Yusuf’un Görüşünü Tercih

Bir alış veriş üzerine yapılan ikrardan vazgeçme konusunda, farklı görüşlere yer

vermeksizin doğrudan İmam Ebu Yusuf’un görüşü tercih edilmiştir: “Zeyd milk evin ve

dükkanın oğlum Amr’a bey edüb semenin bi’t-tamam alub kabz eyledim deyû müslümanlar

mahzarlarında ikrâr ve itiraf edüb işhad eyledükden sonra zeyd-i mezbûr akça almadım ikrârımda

kazib idim deyû zikr olunan milklerin Amr elinden almağa şer’an kâdir olur mi? beyân buyurula. el-

2434 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3713, vr. 99a-b. 2435 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 7b. 2436 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 1074, vr. 112b, (Kenar kayıt) 2437 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 2b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 2b. 2438 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 14b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 11a. 2439 Düzdağ, a.g.e., s. 163; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 178b.

368

Cevâb –Allah-u alem-: Amr’a Zeyd-i mezbûr ikrârında kazib değil idügine yemîn verüb bu meselede

fetvâ İmâm Ebû Yusuf rahimehullah kavli üzeredir. Ketebehu Ebussuûd el-Hakir ufiye anhu2440

”.

ç) İmâmeyn’in Görüşüne Karşı İmam Ebû Hanîfe’nin Görüşünü Tercih

Şuf’a ile ilgili bir meselede de İmam Âzam’ın görüşünün yanında İmam Muhammed’in de

görüşünü nakletmiş, İmam Âzam’ın görüşünü tercih etmiş ve İmam Muhammed’in görüşünün

tercih edilmeyiş sebebi üzerinde durmuştur2441

.

d) Kerhî’nin Görüşünü Tercih

Fetvâlarda İmam Kerhî’ye atıf yalnızca bir meselede görülmüştür. Ebussuûd Efendi bu

meselede, hâkim görüşü ortaya koyduktan sonra tercihini Kerhî’den yana koyar bir tavırla

onun görüşüne dikkat çekmiştir. Fetvâ şöyledir: “Zeyd Amr'a evini bana ver ana bedel sana bir

ev alıvereyin deyüb Amr da verüb Zeyd Amr'ın evini yıkub yeni evler bina edüb vakf edüb Amr'a

bedel vermedin fevt olub Amr'ın oğlu ev babasının olub Zeyd vech-i meşrûh üzerine alduğın şer'le

isbât edicek müddeiye yed mi hükm olunur kııymeti mi, bedel mi? Bir hükm olunduğu takdirce

müddeî Zeyd'in binasına kal' ettirmeğe kâdir olur mu? Beyân buyurulub müsâb oluna. el-Cevâb: -

Allah-u a'lem- Ol vakt sıhhat-ı üzerine bey u şirâ olmadı ise şimdi Amr'ın evlerin tarîk-i şer'î ile isbât

edicek yıkılan binasının kıymetini aldıkdan sonra yerini dahi alur. Üzerinde olan binâ-i cedîd behâsı

yer bahâsından gerekse zâid olsun gerekse nâkıs. Ammâ Kerhî muthârı üzerine bina behâsı zâid

olıcak vâris yerin behâsını alur2442

”.

e) Tercihin Kadıya Bırakılması

Ebussuûd Efendi ihtilaflı bir konuda kadının görüşlerden birini tercih ettiği takdirde diğer

görüşler ile amel edilemeyeceği hususunda cumhûr-i müctehidînin icmâ’ı bulunduğunu

kaydederek2443

hâkimlerin yapacakları tercihlerin mezhep görüşü olarak değerlendirileceğini

ifade etmiştir.

Ebussuûd Efendi bazı konularda, farklı görüşleri naklettikten sonra, amel hususunun

hâkimin tercihine ait olduğunu ifade ettiği de olmuştur. Yetim nafakası2444

, mecnûnun

talâkı2445

, ta’zir cezâlarının miktarı2446

, fâil-i mechûl cinâyetler2447

, para vakıfları2448

ve borçlar

2440 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3729, vr. 117b. 2441 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 56b-57a. 2442 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 118a. 2443 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 99b. 2444 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 53a. 2445 İÜİFK., 01, vr. 95b; MTM, s. 340; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 67b; Slm. Ktp., Esad Ef., 3612, vr. 272b;

892, vr. 286a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 118a. 2446 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3341, vr. 170a, (Min hattihi nakil). 2447 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 198b.

369

hukukunda enflasyon durumunda borç alınan paranın değerinin tespitinde2449

görüşleri

nakledilen âlimlerden hangisinin görüşüne göre amel edileceğini hâkimin görüşüne

bırakmıştır.

Enflasyon etkisindeki borç ilişkileri hususunda verilen fetvâ şöyledir: “Zeyd Kefe akçesinin

on ikisi bir Osmânî iken, Amr’a bir miktar akçe karz verip, ba’de zamânin on altısı bir Osmânî

oldukda, Zeyd Amr’a verdiği akçeyi on ikisi bir olmak hesâbı üzere mi alır, yoksa on altısı bir olmak

üzere mi? el-Cevâb: İmâm-ı Âzam katında aynı ile aldığı adedi verir. İmâm Ebî Yûsuf katında on

ikisi bir akçe hesâbı üzere Osmânî verir. İmâm Muhammed katında on altısı bir akçe hesâbı üzere

Osmânî verir. Hâkim, iki cânibe zararın eksik olan ile amel eder2450

“.

Gayr-i müslimlerin İslâm’a giriş yöntem ve kuralları hakkında Ebussuûd Efendi farklı

görüşleri dile getirmiş ve kadıların bu konudaki insiyatiflerine de dikkat çekmiştir. Nitekim o

Yahudi ve Vesenîlerin İslâm’a girişleri hakkında: “Zeyd-i yahudinin ben Muhammed dinine

girdim beni Yahudiler elinden halâs edün dedüği şuhûd-i udûl ile sabit oldukda Kâdîhân ve Tatarhân’da bazı meşâyih-i kirâmdan nakl olunan rivâyet üzere Zeyd’in İslâm’ına hükm olunur mi?

el-Cevâb: Fetâvâ’yı Kâdîhân’dan rivâyet-i mezbûre bu sûretde nakl olunmuş değildir. İslâm’a dahil

oldum demek sûretinde olunmuşdur, bu sûretde İslâm’a hükm olunmak vesenî hakkındadır, Yahudi

hakkında değildir.2451

” derken, zimmi bir vatandaşın İslâm’a girişi hakkında şöyle demiştir:

“Zeyd-i zimmî Müslüman oldum dese İslâm’ına hükm olunur mi? el-Cevâb: Bir kavl dahi vardır,

hükm-i hâkim nâfizdir2452

”.

f) Fakihlerin Tercihlerini Tercih

Ebussuûd Efendi’nin tercihlerinde bazen bizzat kendisi tercih etme yerine, bir başka

âlimin tercihini nakledip, kendisinin o görüşü benimsediğini ifade ettiği de olmuştur. Örneğin,

vakıf ile ilgili ihtilaflı bir meselede, konu hakkında İmam Muhammed’in bir görüşü olduğu,

bu görüşün âlimler arasında yanlış yorumlandığına işaret ettikten sonra, farklı görüşlerden

Şemsüleimme es-Serahsi’nin tercih ettiği görüşün doğru olduğunu ifade etmiştir2453

. Dürer ve

Gurer’de, vekâlet konusunda geçen bir meselede, görüşler nakledilmiş, konu hakkında İmam

Ebû Yusuf’un bir görüşü olduğunu, Muhammed b. Mesleme’nin bunu tercih ettiğini, Dürer

sahibi Molla Hüsrev’in de bu tercihe dayandığını, İmam Muhammed’in bir görüşü olduğu

2448 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 99b. 2449 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 112a. 2450 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 112a. 2451 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 217a. 2452 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 217b. 2453 Fetâvâ-yı Ankaravî, Slm. Ktp. Aşir Ef., 134, vr. 94b, (Kenar kayıt).

370

bunu Nasr b. Yahya’nın da bunu tercih ettiğini kaydetmiştir2454

. Şâhitlik konusunda, şâhitlerin

tezkiyesi meselesinde İmam Ebû Yusuf’un görüşünü naklettikten sonra, Hassâf ve

Şemsüleimme’nin Ebû Yusuf görüşünü tercih ettiklerini ifade etmiş, aksi yorum yapmayarak

ta bu görüşü zımnen tercih etmiştir2455

. Kendi tercihini belirtmeksizin yaptığı tercih

rivâyetlerinin bütününü bu çerçevede deyerlendirebiliriz.

g) Hanefî Mezhebine Karşı Sahâbe Görüşünü Tercih

Livâta’nın cezâsı ile ilgili bir meselede İmam Âzam ve İmâmeyn’in görüşlerine yer

verdikden sonra “Amma ashâbdan rıdvanullah-i Teâlâ aleyhim ecmain nakl olunan vecihlerin her

biri ile katl meşrudur2456

” diyerek sahâbe-i kiramın görüşünü zımnen tercih etmiştir.

ğ) İmam Ebû Hanîfe – İmâmeyn’e Karşı Meşâyih-i Müteahhirinin Görüşünüi Tercih

Ebussuûd Efendi, mezhep içerisindeki ihtilaflı meseleler arasındaki tercihlerinden birisi de

mezhep imamlarının görüşlerini naklettikten sonra isim vermeksizin “Meşâyih-i müteahhirîn”

ifadesiyle, sonraki âlimlerin tercihlerini belirtip, kendisinin de o görüşte olduğunu kaydetmesi

şeklinde kendisini göstermektedir. Nitekim imar ile ilgili bir meselede İmam Âzam-İmâmeyn

görüşlerini naklettikten sonra “amma meşâyih-i müteahhirîn iki cânibi murâd içün fi’l-cümle zarar

eylese İmâm Âzam kavli ile amel olunur, zarar-ı fâhiş ederse İmâmeyn kavli ile amel olunmağı

ihtiyâr etmişlerdir” ifadesiyle farklı görüşler arasında sonraki âlimlerin tercihlerini belirtmiş ve

“vakı’a ehakk ve elyak dahî budur” 2457

diyerek de kendi tercihinin de bu yönde olduğunu ifade

etmiştir.

h) Mezhepde “Kavl-İ Kavi” Ve “Meşhûr” Olanın Aksine Padişah Fermanını Tercih

Ebussuûd Efendi kimi fetvâlarında mezhep içerisinde meşhur ve kuvvetli olan görüşe

karşı, Padişah fermanına dayalı uygulamaları tercih ederek, fetvâya rağmen ferman ile amel

edileceğini ifade etmiştir: “Bir kâdî, asla bir sebeb-i şer’î yoğiken Amr’dan hükmedip, cebr ile

Bekir’e alıverdiği akçeyi, Bekir gâib olıcak, Amr Zeyd’den almağa kâdir olur mu? el-Cevâb: Akçeyi

Amr’dan kendi alıp, Bekir’e verdi ise, kâdirdir. Ve illâ sebebe tazmîn egerçi meşrûdur, kavl-i kavîdir,

amma kudât onunla amele me’zûn olmamağın, Zeyd’in üzerine zamân lüzûmuna hükmedemezler.

2454 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 1074, vr. 94b, (Kenar kayıt); Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan,

216, vr. 135b; Velî b. Yusuf, a.g.e., 135b. 2455 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 127b-128a. 2456 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 69b-70a 2457 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 196a-b.

371

Ber-her takdir azle müstahak olur2458

”. Burada kadıların uygulayabilecekleri bir kavl-i kavî

bulunmasına rağmen, uygulama hususunda Padişah yasağının bulunmasına dikkat çekilmiştir.

ı) Kendi Tercihleri (Müftâ Bih / Muhtâr/ Esah / Azhar)

Bazı meselelerde, mezhep içerisindeki ihtilaflı bir meselede tercihde bulunulması talep

edilmiş, Ebussuûd Efendi de, tercihde bulunmuş, yaptığı tercihi padişaha onaylatmış ve

padişah fermanına atfen fetvâsını vermiştir. Ma’rûzât maddelerinin bütünü, ilgili metinlerin

mukaddimelerinde de ifade edildiği gibi, bu çeşit maddelerdir. Nitekim bu hususla ilgili

konulara emr-i sultânî’ye atfen verilen fetvâlar bahsinde temas edilmişti.

Ma’rûzâtların dışında Karamanlı Şeyh’in idamı2459

, alış-veriş2460

, oruç2461

ve ikrâr2462

konularında İmam Ebû Yusuf’un görüşüne karşın kendi görünüşü tercih etmiştir. Ebussuûd

Efendi bu tercihlerini diğer âlimlerin tercihleri ile desteklemeye de çalışmıştır. Örneğin yargı

usûlü ile ilgili bir meselede İmam Ebû Yusuf’un görüşünü tercih ettikden sonra Hassâf ve

Şemsüleimme’nin2463

görüşlerinin de bu yönde olduğunu kaydetmiştir.

Gayr-i Müslimlerin içki satış yasağına rağmen, içki satmaları sebebiyle, Müslüman halkın

onların meyhanelerine girerek içki fıçılarını kırmaları halinde tazmin gerekip gerekmemesi ile

ilgili olarak fıkıh kitaplarında Gasb bahsinde tazmin gerekeceği, Kerâhiyet bahislerinde de

gerekmeyeceği şeklinde görüşler olduğunu, ancak kendisinin gerekmeyeceği görüşünü tercih

ettiğine işaret etmiştir: “Amme-i kütüb-i fıkhiyyede Kitab-ı Gasb’da zamanları mı mestûrdur, vülât

ana binâen tazmîne tasaddîden ihtirâz edeler. Mesele-i adem-i zaman Kitâb-ı Kerahiyet’de

mesturdur2464

”

Cuma namazından sonra kılınan zuhr-i âhir ve iki rek’at sünnetin kılınışı ile igili olarak:

“Bazılar bu sünneti âhir zuhra te'hîr ederler, takdîmi evlâdır2465

” tercihini yapmış, eğlence

mahallinde (mahall-i fısk) çalgı çalan birinin çalgı aletini kıran kişi hakkında “Sevâb-ı azîm ile

müsâb olur- bi fazlillahi’azze ve celle-“ diyerek fetvâyı verdikten sonra, maddi zararın tazmini

2458 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 119b. 2459 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 228b-229a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 110a-111a. 2460 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 3b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 4b. 2461 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 33b. 2462 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3729, vr. 117b. 2463 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 132b. 2464 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 70a-b. 2465 Mültekâ’l-ebhur, Slm. Ktp., Esad Ef., 994, vr. 195a (Kenar Kayıt); Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3697, vr.

24b (metin kayıt); Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3814, vr. 54a. ; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 11a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 20b.

372

hakkında “âlet-i habîsenin ağaçlığı hâlinde kıymetin vermek dahi lâzım olmaz. Fetvâ bu kavil

üzerinedir2466

” diyerek tercihde bulunmuştur.

Ebussuûd Efendi’nin kişisel tercihlerde bulunduğu diğer bazı meseleler şöyledir: “Zeyd bir

kerpici tekfîn edip, cenâzeye koyup, tevâbi’ine götürtüp, yolda cehr ile zikr ü salâvât getirip,

mekâbir-i müslimîn arasında defn eylese, Amr dahi ‘ol husûsu benim (katlim)2467

kasdına etmişsin’

dedikte Zeyd ‘senin için etmedim, Bekrin (katli)2468

kastına ettim’ dese şer’an Zeyd’e ne lâzım olur?

el-Cevâb: Sâir ise tutulup tevbe ederse kabul oluna, eğer itikâd olunursa, amma bazı eimme

katında, ‘tutulduktan sonra tevbesi makbûl değildir, katl olunur, zındık gibi’ demişlerdir. Fetvâ dahi

bu kavil üzerinedir. Hâkim tevbesinde ihlâs fehm ederse kabul câizdir2469

”. “Zeyd-i musallî

teşehhüdde barmağın kaldırmak mı evlâdır, kaldırmamak mı evlâdır? el-Cevâb: Kaldırmak evlâdır

demişler. Kaldırmamak evleviyyeti ezhardır2470

”. “Zeyd hâl-i sıhhatinde iken oğluna bağ hibe edüb

fevt oldukdan sonra doğan oğlu Bekr’e her birinin hissesi taayyün olunmadı deyû hibe-i adem-i

kabule kâdir olur mi? el-Cevâb: Re’y-i hâkimle olur. Ebussuûd.2471

Cevâb, mesele hilafiyyedir. Milk

değil ise bilittifak kâdir olur”.

Bey’ bi’l-vefâ ile ilgili bir meselede, cevâbını verdikten sonra, görüşünü destekleme

amacıyla “bu kavle zâhiblerin kesreti” diyerek verdiği fetvâyı tercih edenlerin bulunduğunu

isim vermeksizin belirtmiş, ayrıca “ve âlî tabakaları vardır2472

” diyerek te bunların ilmî

kişiliklerine vurgu yapmıştır.

Ebussuûd Efendi yer yer, açık tercihlerde bulunmuştur. Örneğin yargı ile ilgili bir

meselede “Zeyd-i kâdî Pâdişâh-i din-penâh (hullidet hılâfetehu) hazretlerinden gayriye akça verip

vesâteti ile, yâ bir kimse şefâ’ati ile kadılık alsa, şer’an hükmü nâfiz olur mu? el-Cevâb: Rüşvetle

alıncak nâfiz olmaz, kavl-i müftâbih budur…2473

” diyerek açık tercihini bildirmiştir. Bunun

yanında “Hind fevt olub muhallefâtı var iken techîz ve tekfînin zevci Zeyd'e mi lâzım olur?”

sorusuna, “olur. Müftâ bih budur2474

” şeklinde cevap vermiştir.

2466 Düzdağ, a.g.e., s. 202 2467 “kanım” Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 214b. 2468 “kanı” Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 214b. 2469 Düzdağ, a.g.e., s. 117; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 214b.

2470 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 8b, 12a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 28b. 2471 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 161a. 2472 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 104a. 2473 Düzdağ, a.g.e., s. 133. 2474 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 34a.

373

“Muhtâr” tabiri ile yapılan tercihlerden tespit edilebilenler şöyledir: “Zeyd öğey oğlu Amr'a

livâta ettügi bi hasebi'ş-şer' sâbit olsa zevcesine talâk vâki olur mu? el-Cevâb: Olmaz. Livâta ile

hürmet-i musâhara sâbit olmaz. Kavl-i muhtâr üzerine2475

”.

“Zeyd salât içün abdest aldıkda abdest bâkî iken bir abdest dahi olduğı takdirce vuzû-i sânînin

suyı mâ-i müsta'mel olub gayr-i tâhir olur mu? el-Cevâb: İmâm Muhammed kavlinde tâhirdir.

Muhtâr dahi budur2476

”.

“Zeyd'in mutallakası Hind’in altmış (günden eksikde ‘üç kerre hayız gördüm, iddetim munkazıye

oldu’ deyü yemînine amel)2477

olunur mu? el-Cevâb: Olunur. Amma altmış günden eksikde

mutallaka üç kerre hayız gördüğüne yemînle tasdîk olunmağa eğerçi kavil vardır; lâkin muhtâr olan

“’ltmış günden ekalde gördük’ dediklerine i'timâd etmeyeler deyû tenbîh ve teşdîd lâzımdır2478

”.

“Esahh” tabiri ile yapılan tercihler de şunlardır: “Zeyd sıhhatında mevtimden kırk gün evvel

kulum Amr âzâd olsun deyüb fevt oldukda vârisi olmayıcak beytü’l-mal üzerine takdim olunur mu?.

el-Cevâb: Maraz-ı mevtinden kırk gün âzâd ise sülüsden âzâd olmağa kavil vardır amma külli

maldan âzâd olmak esahhıdr, veresesi var ise dahî dahl edemez. Amma beytü’l-mal asla Amr’dan

gayri malı olmayub marazında i’tâk ise dahî edemez. Sülüs itibarî veren hakkındadır2479”.

“Zeyd-i mukîm Amr-ı müsâfire dört rek'at farzda iktidâ edüb Amr iki rek'at kılub selâm

verdikde Zeyd'in kalkub iki rek'ati yalnuz fâtiha ile mi kılsun yoksa zamm-i sûre lâzım olur mu? el-

Cevâb: Esahh budur ki aslâ nesne okumaz. Fatiha okıyacak mikdarı durur dahi ruk'û ve sücûd

eder2480

”.

( � A �� “�@E� (�¨# ��!� ��EP ” ��E } r'@E� E �!� ��E ��!�� = �� ` ��,= �!�= p "5p 4v� � �#} +��

&�!� ? : “Z!_)� ^� E�� !�� r^,�� ^� E�� (�*5. ) (Dürer Gurer). Bu mes’ele, mu’teddün bihâ midir?

el-Cevâb: Bu vechile azil İmâm Ebû Yûsuf kavline mebnîdir. Vekâlet-i muallakadan kable-vücûdi’ş-

şart azil sahîh değildir. Rucû sahîhdir. Muhammed b. Müslim muhtârı budur. Muhammed katında

vekâlet-i muallakadan kable-vücûdi’ş-şart azil sahîhdir, rucû zikrine hâcet yoktur. Nasr b. Yahyâ

muhtârı budur. Fetvâ İmâm Muhammed kavli üzerinedir. Bazı meşâyih muhtârı: (��E� �E ��!�)

demektir. Amma Şemsüleimme Serahsî katında muhtârı esahh: (^� E�� FB` �� !�) demektir2481

”.

2475 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 39a. 2476 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 2b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 2b. 2477 “günde üç hayız gördügüne yemin ile tasdik olunur mi?” Slm. Ktp., Esad Ef., 3612, vr. 272b; 585, vr.

246a; 892, vr. 286b. 2478 İÜİFK., 01, vr. 95b; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 67b; MTM, s. 340. 2479 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 65a. 2480 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 15a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 24b. 2481 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 135b.

374

“Esahh-ı akvâl ile amel eyleyesün deyû berâtında mukayyed olan kâdî, kavl-i za'îf ile amel

eylese hükmi nâfiz olur mu? el-Cevâb: Gâyet za'îf olıcak olmaz2482

”.

“Kuzâtın (beynlerinde)2483 fî zamâninâ zâhiren adâletde müsâvî olub, lâkin ba'zı berâtında

me'mûr oldukları 2484 esahh-ı akvâlı bulub amele kâdir olanlara, mütûn-i muhtasarât-ı

evveliyyâtdan2485 olan mesâili istihrâc ve icrâ edemeyüb fetvâya ta'lîk edüb nice baş ağrıdub

muzâyaka vermekden hâlî olmayan kimesneleri zaman-ı mülâzemetleri tefâvüti ile veyahud garaz

ile ferîk-i evvel üzerine takdîm edüb ehemm-i umûr-i dîn olan amel-i kazâyı taklîd eyleseler, işbu

ferîk-i sânî lâyıkdır deyû te'yîd ve arz edenler, hadîs-i şerîfde musarrah olan (habâis-i selâse)2486

ile muttasıf olur mu? el-Cevab: Ferîk-i evvelden adâleti dahi olıcak 2487hâlî ma'lûm iken ferîk-i

sânîyi andan takdim edenler muttasıflardır. Lâkin (diyânet ve adâlet ve ulemâ-i)2488 efdal olan

takdim olunmak üzere emr-i sultânî vârid olmuşdur. Ketebehû Ebussuûd 'Ufiye anhu2489”.

“Müddeti tekadüm ne mikdardır, beyân buyurula. el-Cevâb: – Allah-u alem- Hind fevt olub

hürretü’l-asl anasının kız karındaşı Zeyneb’i ve babasının mu’takı ve oğlunun oğlu Zeyd’i terk etse

kısmeti kuzâtın bazısı Molla Hüsrev Dürer ve Gurer’inde olan ile amel edüb Hind’in terekesin

Zeyneb’e intikâl eder deyû hükm eylese ve bazı kadılar kütüb-i fetâvâ-yı mu’teberede olan ile amel

eden cümle terekesin Zeyd’e hükm eylese hükmün kankisi esahh ve akvadır, beyân buyurulub

müsab oluna. el-Cevâb –Allah-u alem- : Fetâvâ-yı meşhûrede olan esahhdur, anın ile amel etmek

gerekdir. Mevlânâ Hüsrev sözine asrında olan ulemâ Cevâb vermişlerdir. Ve şübühatın hall

etmişlerdir. Anın ile amel olmaz. Maa zalik anın dedügi hürretü’l-asl bu diyarda bulunursa dahi

ğâyet kıllet üzre bulunur2490

”

“Ezhar” tabiri ile verilen fetvâlardan tespit edilebilenler şöyledir: “Zeyd-i musallî

teşehhüdde barmağın kaldırmak mı evlâdır kaldırmamak mı evlâdır? el-Cevâb: Kaldırmak evlâdır

demişler. Kaldırmamak evleviyyeti ezhardır2491

”.

“Salât-ı zuhurda sünneti kılmadın İmâma iktidâ eden kimesne sonraki sünnetten kablehû ya

ba'dehû kılmalı olıcak edâ deyû mi kılar yoksa kazâ deyû mı kılar? el-Cevâb: Ezhar evvel kılmakdır.

Eğerçi hilâfına İmâm-ı Âzam'dan kavil vardır. İmâmeynin ve İbrâhim en-Neha'î'nin muhtârı

2482 MTM. s. 344; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 72b; İÜİFK., 01, vr. 94a; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809,

vr. 138b; 892, vr. 289b; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 118b. 2483 “nâibleri”, Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 118b. 2484 "üzre kütüb-i şer'iyyede tedebbu' idüb" Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 72a; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef.,

3809, vr. 138a; 3612, vr. 275a; 585, vr. 249b; 892, vr. 289a. 2485 "evleviyyâtdan" Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 72a. 2486 “hıyânet-i selâse” Slm. Ktp., Esad Ef., 3612, vr. 275a; 585, vr. 249b; “hıyânet” 892, vr. 289b. 2487 “ve hâlî” Slm. Ktp., Esad Ef., 892, vr. 289b. 2488 "diyâneten ve adâleten ve ilmen" Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 72a; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809,

vr. 138a; 3612, vr. 275a; 585, vr. 249b; “diyânet ve adâlet ve ilmen” Slm. Ktp., Esad Ef., 892, vr. 289b. 2489 Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 72a; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809, vr. 138a; 3612, vr. 275a; 585, vr.

249b; 892, vr. 289b; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 118b. 2490 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3729, vr. 124a.. 2491 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 8b, 12a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 28b.

375

takdîmde niyyetde dahî meşâyihin hilâfı vardır. Vaktine göre edâdır. Mahalle göre kazâdır. Nice

niyyet ederse olur2492

”. Bir diğer fetvâ daha önceki konularda geçen Karamanlı Şeyh’in idamı

ile ilgili olan fetvâdır ki bu fetvânın bir bölümünde tercih tabiri olarak ezhar tabirine şöyle yer

vermiştir: “…Hattâ hâkim-i hanefî müctehid olup, İmâm-ı A’zam re’yinin sıhhatine i’tikâd ve

kuvvet-i delîline kemâl-i i’timad üzerine iken dahi, sâir müctehîdin kavli ile amel edip, kendi

mezhebinin hılâfına hükm eylese, İmâm Ebû Yûsuf katında eğerçi hükmü nâfiz değildir, amma

İmâm-ı A’zamdan ezhar rivâyet üzerine nâfizdir..2493

”.

Sahîh tabiri ile verilen fetvâlar şöyledir: “Bi gayri izni’l-mürtehin rehin bey olunduği sûretde

bey bâtıl mıdır, fâsid mir? el-Cevâb: Butlân ihtimali yokdur, bazı kütübde fâsid denilmişdir, amma

sahîh budur ki mevkûfdur, mürtehin bey’a razı oldukda ya re’si deyni verdikde bey nafiz ve lâzım

olur, müşteri fesha kudretden kalur2494

”.

“Zeyd tasarrufunda olan yerini ekdikden sonra Amr gasbla tekrar tohum saçup sürse sonra

hasıl olan galle Amr’ın olur mi? el-Cevâb: Olur. Zeyd’in tohumun verüb Ta’zîr lâzımdır. Cevâb-ı

sahîh budur deyû buyurdılar2495

”.

i) Görüşlerin Cem’i

Bir meselede farklı mezheplere göre fetvâ verilecekse, verilen fetvâ, mezhebin diğer

görüşleri ile uyum halinde olacak. Mesela, besmele çekmeden ve ovmadan alınan abdest gibi.

Besmelesiz Şâfiîye göre olmaz, ovmadan da Mâlikîye göre olmaz. İkisinden birini tercih

gerekir2496.

Böyle bir uygulama Cuma namazından sonra kılının sünnetler ile ilgili bir fetvâda

görülmektedir. Nitekim Ebussuûd Efendi’ye “Cuma namazından sonra âhir zuhurdan gayri

dâima dört rek’at mı kılmak efdaldır, dâima altı mı?” şeklinde bir soru sorulmuş, Ebussuûd

Efendi cevap olarak: “Bir Cuma dört, bir Cuma altı kılub iki mezhebi bile riâyet efdaldır2497

”

fetvâsını vermiştir. Burada sözü edilen iki mezhebin İmam Âzam görüşü ile İmâmeyn görüşü

olduğu ilgili fetvâ ile ilgili yapılan nakilde gösterilmiştir. Mecmau’l-Fetâvâ adlı bir eserden

yapılan alıntıda sürekli dört ya da sürekli altı kılmanın doğru olmayacağını, bir Cuma dört,

2492 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 8a-b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 18b-19a. 2493 Düzdağ, a.g.e., s. 194. 2494 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 194b. 2495 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 177b. 2496 Karafi, “Tenbîhât”, s. 248. 2497 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 23a.

376

diğer bir Cuma altı kılmanın ise iki mezhep ile amel olacağından daha doğru olacağı

kaydedilmiştir2498

.

j) Bazı İmamların Görüşünü Tercih

Osmanlı fetvâ usûlünün temelinde mezhep içerisindeki esahh olan görüşler ile amel etme

esası olduğuna daha önce temas edilmişti. Ancak bazı fetvâlarda bunun aksine uygulamalara

da rastlanmaktadır. Nitekim bir fetvâda, önce “bazı eimme katında” denilerek zayıf görüşe

temas edilmiş ancak ardından “fetvâ dahi bu kavil üzerinedir…” denilerek bu zayıf görüş tercihe

şayan kabul edilmiştir. İlgili fetvâ şöyledir: “Zeyd bir kerpici tekfîn edip, cenâzeye koyup,

tevâbi’ine götürtüp, yolda cehr ile zikr ü salâvât getirip, mekâbir-i müslimîn arasında defn eylese,

Amr dahi “ol husûsu benim (katlim)2499

kasdına etmişsin” dedikte Zeyd “senin için etmedim, Bekrin

(katli)2500

kastına ettim” dese şer’an Zeyd’e ne lâzım olur? el-Cevâb: Sâir ise tutulup tevbe ederse

kabul oluna, eğer itikâd olunursa, amma bazı eimme katında, “tutulduktan sonra tevbesi makbûl

değildir, katl olunur, zındık gibi” demişlerdir. Fetvâ dahi bu kavil üzerinedir. Hâkim tevbesinde ihlâs

fehm ederse kabul câizdir2501

”.

“Zeyd ile kulu Amr dâr-ül-harbde esir olup, Zeyd halâs olup, ba’dehu Amr da kaçıp yine dâr-i

İslâm’a geldikten sonra, Zeyd Amr’ı mülkiyet üzre tasarrufa kâdir olur mu? el-Cevâb: Olur, amma

Bazı eimme katında âzad olur, hâkim anlar kavli ile ’ıtkına hükm etmeğe kâdirdir2502

”.

k) Diğer Mezhepler

Fetvâ usûlü kaynaklarına göre, belirli bir mezhebe göre fetvâ veren bir müftü, bir başka

mezhep imamının görüşünü, kendi ictihadı ile daha sahih görmüş ise, kendi ictihadı ile amel

eder ve fetvâ verir. Eğer kendi içtihadı taklide dayalı ise, başka bir mezhebin görüşünü daha

doğru buldu ise, ona göre fetvâ verir, ancak fetvâsında “bu konuda Şâfiînin görüşü budur ancak

ben Hanefî’ye göre fetvâ veriyorum” şeklinde belirtmesi gerekir2503. Başka mezhebin görüşünü,

kolaylık ve genişlik sebebiyle tercih etmek caiz değildir. Ancak daha ihtiyatlı ise o zaman

tercih edebilir, bunu da fetvâsında belirtmesi gerekir2504.

Ebussuûd Efendi fetvâlarında diğer mezheplerin görüşlerine de atıflarda bulunmuş, yer

yer değerlendirmeler yapmıştır. Bu yöndeki tespitler şu başlıklar altında değerlendirilebilir:

2498 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 23a. 2499 “kanım” Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 214b. 2500 “kanı” Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 214b. 2501 Düzdağ, a.g.e., s. 117; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 214b.

2502 Düzdağ, a.g.e., s. 128. 2503 İbn Hamdân, “Sıfatü’l-fetvâ”, s. 298-299. 2504 İbn Hamdân, a.g.e., s. 299.

377

aa) Diğer Mezheplerin Kaynaklarından Yararlanma Yöntemi

Doğrudan diğer mezheplerden yararlanma hususunda mezhep uygulamasında Mâlikî

mezhebi kaynaklarından Muhtasar İbn Hacib ve şerhlerine atıfta bulunmuştur2505

, kaynak

olarak başka bir fetvâya rastlanmamıştır.

ab) Hanefî Mezhebi İle Diğer Mezhepler Arasındaki Tartışmalı Konular

Karşısındaki Tutumu

Ebussuûd Efendi istisnâî birkaç konuda diğer mezheplerin görüşlerine yer verirken,

özellikle idam gerektiren konularda başka mezheplerin görüşlerine, hatta bunları da aşarak

sahâbe-i kirâm ve tâbiîn fakihlerinin görüşlerine de yer vererek tercihlerde bulunmuştur.

Farklı mezheplerin görüşlerine yer verilen diğer önemli bir mesele tasavvuftaki raks ve

devrân meselesidir.

Mâlikî mezhebinin görüşlerine yalnızca nakil olarak, namazda fatiha ile sure arasında

besmelenin okunması ile ilgili bir meselede Hanefî mezhebinin görüşleri aktarıldıkdan sonra

yer verilmiş2506

, ayrıca idâmlar konusunda bütün mezheplerin görüşlerine yer verilerek karar

verilmiştir.

Şâfi’î mezhebinin görüşlerine yer verilen fetvâlar şunlardır: “Furû’da ‘Hibeden rucû sahîhdir.

Lâkin rızâ ile yâhud kazâ ile sahîhdir’ deyû zikrolundu. Vakf-ı gayr-i müseccelden rucû dahi böyle

midir ki ukûd-i lâzimeden olmayıp cemî-i eimmemiz katında rucû câiz iken, vâhib rucûda müstebid

olmayıcak, vakıf bazı ulemâ kavli üzerine ayn-ı mevkûf Hak Teâlâ’ya hibe olup, vâkıfın mülkü ondan

zâil olduğu ecilden vâkıf dahi rucûa müstebid olmaz mı? el-Cevâb: Ukûd-i şer’iyyenin bazı bilittifâk

lâzımdır. Bey’ ve nezâiri gibi. Bazı bilittifâk gayr-ı lâzımdır. Tevkîl ve iâre ve îdâ’ gibi. Ba’zının

lüzûmu ve adem-i lüzûmu muhtelefun fîhdir. Hibe ve vakıf gibi. Adem-i lüzûmu ittifâkî olanın

feshind’e âkid müstebiddir ve bilittifâk ihtilâfî olanın feshind’e istibdâdı ihtilâfîdir. ‘Hibeden rucû’ rızâ

ve kazâsız sahîh olmaz’ dedikleri, sıhhat-i lâzıme-i kat’ıyyedir, mutlakâ meşrûiyyet değildir.

Hanefîyye katında sahîh ve meşrûdur, Şâfiiyye katında meşrû değildir. Sıhhat-i kat’iyye, rızâ ve

kazâya mevkûfdur2507

.

“…Hüliyy-i nisâda İmâm Şâfii re'yinde zekât vâcib değildir. Ricâle isti'mâl mübâh olan silâhda

dahi vâcib değildir. İsti'mâl-i mübâh olmayanda bir kavlinde vâcibdir, bir kavlinde vâcib değildir.

Sinîn-i mâziyede zekâtı vâcib olan malın mikdarında ve evkâtında teemmül (olunub gâlib-i zan)2508

ile amel olunur. Ve hâslarda olan hubûbun asla zekâtı yokdur, anbarda ne mikdar durursa dursun

2505 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 216b. 2506 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 13a-b. 2507 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 99a-99b. 2508 “olunu, galib ile” Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 41b.

378

satılub akçe olmayınca zekat verilmez. Zimemde olan mal kabz olundukda zekat verilmek şer’an

vâcibdir2509

”.

“Zeyd zevcesi Hind’e ‘her bar kim benim talâk ım senin üzerine vâk’i ola sen andan evvel üç

talâk boş ol’ dedikden sonra bir hususa şart edüb vefâ etmeyüb zevcesine talâk vâk’i olıcak Hind

Zeyd’den üç talâk boş olur mu? el-Cevab: İmâm Âzam katında şart ettügi vâk’i olur. Talâk bâin

midir, ric’î midir, heman ol vâk’i olur. Andan evvel üç talâk boş ol dedügi vâk’i olmaz. İmâm Şâfi’î

bir kavlinde İmâm Âzam gibi demişdir. Bir kavlinde medhûlun biha ise üç talâk olur ve bir kavlinde

asla nesne vâk’i olmazdır der2510

”.

Hanefî, Mâlikî, Şâfi’î, Hanbelî mezhepleri başta olmak üzere sahâbe ve tâbiîn fakihlerinin

de görüşlerinin nakledilip, tercihlerin yapıldığı diğer önemli fetvâ kızılbaşlarla ilgili olan

meseledir ki, önceden bu temas edildiğinden tekrar etmeyeceğiz. Bunun dışında, benzer

meseleler şöyledir:

“Zeyd bir gemiye girüb giderken rüzgar muhâlif olub ‘eğer bir dahi gemiye girüb gidersem ‘-

hâşâ- sebb-i nebî eylemiş olayın’ dese Zeyd-i mezbûr câhil olub yine gemiye girdügi takdirce sebb

etmiş olmak itikâdı üzerine gemiye girse zecren sebb edenin hükmi … zikr olunan üzerine cumhûr-i

ulemâ-i izâm icmâları ile … mübâh olub ve İmâm Âzam ve İmâm Süfyân-ı Sevrî ve İmâm Evzâî

katlarında tamam sıhhat üzerine tevbe edüb İslam’a gelicek katlden halâs olub ve İmâm Mâlik ve

İmâm Şâfi’î ve İmâm Ahmed b. Hanbel ve İmâm Leys b. Sa’d ve İmâm İshak b. Rahuveyh ve sâir

ulemâ-i izâmdan cem’-i kesir katlarında asla tevbesi ve İslam’ı muteber olmayub elbette hadden

katl olıcak mesele-i küfürde câhilden sâdır olan muallakın hükmi müncez hükmi olıcak mesele-i

sebde dahi muallakın hükmi müncezin hükmi olub Zeyd-i mezbûr sebb-i nebiyy aleyhissalatü ve’t-

tahiyyat ve’s-selam etmiş olur mi? el-Cevab: Olmaz. Medâr-i hükümde müncez ile muallakın

ittihâdı yokdur ki delâlet nass ile hadd-i katl icâb olana mezkûrun katla istihkâkı irtidad iledir.

Ebussuûd. Bu sûretde Zeyd-i mezkûr gemiye dühûl eylemezden evvel ehl-i ilim tâifesinden zikr olan

kavlin yemîn olmasın telakkî edüb ol itikâd üzre gemiye dühûl eylese kütüb-i muteberede küfre

ta’lik olunan meselede … hılf eyledikde bu fiili işledikde kâfir olmak itikâdî üzre olsa kâfir olur. Zira

küfre razı olmak üzre ol fiile ikdâm eylemiş olur deyû talil olunmadın fehm olunan üzre hîn-i

dühûlde yemîn olmak üzre itikâdî üzerine dühûl eylese mûcebi sebden halâs olub keffâretle iktifâ

olunur mi? el-Cevab: Olunur2511

”.

“Zeyd, bir meclisde kerâmet ile mu'cizenin farkı nedir deyû Bekr'e suâl edüb Bekr dahi “da'vâ-

yı nübüvvete mukârin olursa mu'cize ve illâ kerâmetdir” deyû cevâb verüb, Zeyd-i mezbûr “senin

kelâmın muktezâsı üzre da'vâ-yı nübüvvet eden velî nebî olmak lâzım gelir” deyû mezbûra suâl

eyledikde, Bekr-i merkûm dahî “lâ nebiyye ba'dî hadîs-i şerîfi ol asıl da'vâ eden kimesneyi tekzîb

eder” deyû cevâb vericek Zeyd-i merkûm dahî bu mukâbelede nebînin her sözü gerçek midir” deyû

2509 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 22b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 41a-b; Düzdağ,

a.g.e., s. 186 2510 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 48a. 2511 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 66a.

379

hitâb eylese, Zeyd-i mezbûr takrîr olunan kelimât muktezâsıyle el-iyâz-ü billâh sebb-i nebî mi etmiş

olur veyahud küfri mi lâzım olur ve sebb-i nebbî olduğu takdirce, mûceb-i şer'îsi nedir ve bu mekûle

kelâm te'vîl olunmak kâbil midir? el-Cevab: Hadîs-i şerîfin mazmûnu nass-ı kât'î sarîh ve icmâ' ile

müeyyed iken anı istifhâm-ı inkârî ile reddettiği ile küfür lâzım geldügünden gayrı, 'ırz-ı nübüvvete

şeyn-i şenî' vermekle sebb eylemiş olur. Küfr-i velî 'an 'itikâdin değil ise, tecdîd-i imân ile katlden

halâs olur. 'An i'tikâdin ise zındıkdır. Ba'de'l-ahz tevbesi kabul olunmaz bil-ittifâk katl olunur.

Sebbin mûcebi bil-ittifâk katl-i mübâh olmakdır. Amma İslâm'a gelicek İmâm-ı A'zâm katında

katlden halâs olur. Ve İmâm-i Şâfi'î ve İmâm Mâlik ve İmâm Ahmed bin Hanbel ve ulemâ-i izâmdan

cem'i kesîr katlarında aslâ İslâmı ve tevbesi kabul olunmayub hadden katl olunmak lâzım olur.

Ekâbir-i selef ve halefden bu re'y üzere çok kimesneler ittifâk etmeğin, iki cânibin reyleri ri'âyet

olunmak içün, sene erba'in ve erba'îne ve tis'i-mi'etin (944/1537) tarihinde kuzât-ı Memâlik-i

Mahmiyye me'mûr olmuşlardır ki, bu makûle kelâm-ı habîs sâdır olan kimesneden salâh-ı hâl ve

hüsn-i İslâm ve sıhhat-i tevbe fehm olunursa, İslâm ve tevbesin kabûl edüb ta'zîr2512

ve habs ile

iktifâ İmâm-ı A'zâm kavliyle amel eyleyeler, eğerçi fehm olunur kimesne değil ise, sâirlerin

re'yleriyle amel edüb tevbe ve İslâmına i'timâd etmeyüb hadden katl eyleyeler. Bu emre nesh târî

olmamışdır2513

deyü sene hamsin ve hamsîne ve tis'i-mi'etin (955/1548) Muharrem'inde tezkire ile

ârâ-yı aliyye-i sultâniyyeye arz olunub emr-i mâzî müstemirr ve bâkidir deyû tecdîd-i emr-i şerîf

sudûr eylemişdir. Zeyd, iki ferîkin kangısından ise, hâkimü'ş-şer'-iş-şerîf ana göre amel eder.

Ketebehû Ebussuûd 'Ufiye anhu2514.

Farklı mezheplerin ve fakihlerin görüşlerine yer verilen konulardan birisi de tasavvufî

fetvâlardır ki bunların başında da raks ve devrân fetvâları gelmektedir: “Tâife-i sûfiyyenin

muktedalarından Zeyd-i vâiz câmilerde kürsilere çıkub alâ meleinnas çağırub halaka-i zikirde ibâdet

niyyetine raks ve devrân etmek helaldır ve bunun hilli âyetler, hadisle sabitdir, "��A� � @A L ��E4 #

1g�)* 9�� âyetinin manası Allah Teâlâ Hazretini zikredin her halde demekdir. Raks dahi hâl-i

kıyamda dahildir, deyüb ve dahi ��>1n)� �n# +�,� &MX hadisi mûcebince havl-i arşda devrân eden

melâikete teşebbühdür ve dahi Hazreti Rasûlullâh salellallahu aleyhi ve sellem raks etmişdir, hatta

mübarek ridâsı arkasından düşmüşdür, ve dahî ashâb-ı kibârdan ve meşâyihi izâmdan İmâm Şâfi’î

ve İmâm Gazzâli ve anın emsâli kimesnelerden sadır olub ila yevmina haza devrân olınıgelmişdir,

Amr-ı alim dahi bunun hurmetine müftîler dahî kerratıyla fetvâ vermişlerdir deyicek Zeyd dahi bu

bir zevki hâletdir, N��= q �B= q �� demişler, haram diyen desün biz terk etmeziz dese Zeyd’in bu

delâil-i mezkûre ile istidlâli sahîh olub kavline itibâr câyiz olur mi ve illâ sahîh olmaduği takdirce

Zeyd-i mezkûre ne lâzım olur, ihsân-ı tam edüb ale’t-tafsîl ve’t-tatvîl beyân buyurulmak dirîğ

olunmaya ta ki muhıkk ve mubtıl mümtâz olub Hakk gün gibi zuhûr ede. Mahall-i ilbâsdan halâs

oluna. el-Cevab: Ol âyet-i kerimede raksın cevazına kat’an işaret yokdur, ol ef’âl-i kabîhanın hilline

2512 "şedîd" İÜİFK, 01, vr. 92b. 2513 "olmamış mıdır" MTM, s. 342; “olmuş mudur?” Slm. Ktp., Esad Ef., 585, vr. 247a. 2514 MTM, s. 342; İÜİFK, 01, vr. 92b; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 69a; Slm. Ktp., Esad Ef., 585, vr. 247a;

892, vr. 287b; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 218a.

380

anın ile mütemessik oluna, Tecdîd-i imân ve tecdîd-i nikâh lâzımdır, zira ana kelâmullâh manasın

tahrîf edüb kendi hevâ-i nefsine tabi etmiş ve ol hadis-i mezkûr sahîhdir, lakin beni adem etdügi

fiile teşbih etmek memûr değildir. Amma şimdiki zamana sûfileri etdikleri raks fi’l-hakîka kâfirlerin

horos depmesidir, ve bunların fiileri kefereye teşebbühdür ve Rasûl hazretine raks isnâd etmek

küfürdür. Zira raks ef’âl-i süfehâdır, enbiyâdan birine sefeh isnâd etmek küfür idügi kütüb-i

fetâvâda mestûrdur ve ashâb-ı kibârdan bu fiil-i kabîhin sudûruna kavl-i kezibdir ve iftirâdır ve

İmâm Şâfi’î’den sâdır olduği sahîh değildir, hiçbir müctehid raksa helal dememişdir, mesâil-i

ictihâdiyyede müctehidden gayri İmâm Gazzali ve anın emsâli kimesnelerin kavillerine itimâd câiz

değildir. Maa hâzâ İmâm Gazzali her kese mübah görmemişdir ve bu mekûle tesvîlât ve tezvîrât ile

teşaydun edüb halka va’z eden kimesneler dâll ve mudillerdir. Bi icmai’l-müctehidîn tekfîr

olunmuşdur. Eşedd-i Ta’zîr ile ve habisle men lâzımdır. Eğer memnû olmayub ulemâ ehl-i zevkin

esrârlarına muttali değildir demek iddâsı üzerine ol fi’l-i şenî’a ısrar ederlerse zındıkdır, elbette katl

olunmak vâcibdir. Ba’de’l-ahz tevbesi makbûl değildir. Neûz-ü billâh-i Teâlâ min zâlik2515

”.

IV- FETVÂ USULÜ

Fetvâ usûlü konusunu, fetvâda kullanılan dil, üslup ve yöntem olmak üzere üç kısımda ele

almaya çalışacağız.

A- DİL

Ebussuûd Efendi fetvâları genel olarak Türkçe’dir. Ancak yer yer Arapça ve Farsça

fetvâlarına da rastlanmaktadır. Fetvâların hemen bütünü nesir olmakla birlikte manzum

fetvâlarına da rastlanmaktadır.

“Ey yakîn ile müfti-i İslam, müşkilim desem hata ola mı? / Ücret ile İmâmet eyleyene yevm-i

din olıcak cezâ ola mı? / Ücreti bir İmâmın olsa riba ana hiç iktidâ evlâ ola mı? / akçe asisi (?) deyû

yese beş vakte muktedâ / minbere çıksa nâsa v’az etse halkı hak yola pişvâ ola mı? / V’az tesir

eder mi bilse harâm, gönli aynası safâ ola mı? / Aceben çalguli dügün mi harâm yoksa dahi eşed

ribâ ola mı? / Cevab: Çün ribâ hâlini suâl etdin hak kelâmıyla dinle ana cevâb / dedi Kur’ân’da hak

ribâya haram / nass-ı kâtı’dır anla iş bu hitab / Ger ribâdan bilse imâm ücret fâsid olur namazı,

namazı hali harab / Çalgulu da’vet ana göre dügün ki ba … eşedd-i azab / ilmiyle amil olmayan âlim

har gibi bi temyiz yüki. Ketebehu’l-Fakir Ebussuûd2516

.

Farsça olarak sorulan bir soru ve cevabı şöyledir:

@�" 5�" � �=" �&*�s '�# �FD�� +'8 <@O / q � ��DA� �Q� �� b��# �= Y�* D=�� &² / D=�E ³�� E (� � 5" D=[

+ � + ��` b�5 [ / � j�y �'U� 1`�s f[�` � 8 FD� > +�� " / + � ��,� "�� ´@` D)E�8 �= �'¦ =� <�# / D=�E &E�`

+�E�� 'o�4 D`D� 5 µ�* Y�*

2515 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 231a; Düzdağ, a.g.e., s. 85-86. 2516 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 169a.

381

Y�* : +'E ��8 (A�� DO �)¶)= T� � $5 M� �Qs �E / + � D8�� D,� [ D�� k)� �w DX� P� ��U� / �`B� ""�> �

3p5 �e� TA�> � �E" + � / +'8 <= X� bD�,� ��s b�X·� �� (_� /+ � Y5 " M� �=��E �,# "�� 5 �= (�E.

(Şeyhülislâm ve faziletlerinin dayanağı, dinin efendisi ve dünyanın hakimi, zamanın

müftüsü ve alemlerin önderi, bu fetvâya ne cevab verir ki: Zeyd büluğa erdikten sonra, “on

sene süresince alacağım bütün kadınlar üç talak ile bana haram olsun” dese, bu yeminin

bozulması ve çözülmesi bir imamın sözüyle nasıl mümkün olur? Buna cevab vereni celal ve

ikrâm sahibi mükafatlandırsın. Cevab: Eğer yemin eden kişi, sözünü söylerken aynen bu

şekilde söylemiş ise, yeminini bozmayı taleb edemez. Bu sözden sonra akid, imamın görüşüne

bağlı olmaksızın diğer mezheplere göre tereddütsüz devam eder. Hakkın delili, halkın önderi,

İslâm alimlerinin rehberi Ebussuûd bunu söyledi. O âlemlerin rabbininin, kullarının içinde en

küçük olan kuludur)2517.

Arapça sorulan soru ve cevapların Camilerde müezzinlerin intikal tekbiri almaları, akile

uygulaması, vakfiyelerde yer alan “nesil” tabirlerinin açılımı, yargı, orucu bozanlar, miras,

talâkta ta’lîk, borç, vakıf tescili, ikrar, defter-i sultâni ile amel, nâibler, vakıf şartları,

medreseler, ibrâ, bey’ bi’l-vefâ, mezhep uygulaması, kayıp insanlar, yol kesme, küçüklerin

evlilikleri, kurbanlık hayvanlar, emanetler, ticaret, şahitlik, yemin, aşk, raks ve devrân, kahve

(Mekke-Medine uygulaması), köleler, makam-mukam kelimelerinin tahlili, cenaze ve hac

konularında sorular sorulmuş, Ebussuûd Efendi de bu sorulara Arapça cevap vermiştir.

Soruların nereden geldiği ve kimler tarafından sorulduğu hususunda bir açıklık olmamakla

beraber, kahve ve vakıf konusundaki iki fetvâda bölge isimlerinden söz edilmiş, kahve

konusunda Haremeyn-i Şerîfeyn’den, vakıf konusunda da Dımaşk’dan söz edilmiştir.

Bunlarla ilgili bazı fetvâ örnekleri şöyledir:

b�� ^�A� n)�� u � TA�� @* F �s �]O 9�� &�� 9�� e� {5 P�� 5 _O ? ^�= O ^Q� TA� �*5 �X�D�

^� X� TA�� H�)� 9�� TA�� k� T8�=�� # ��¸ �=" n�* �� ^ME�� TA�� ^,@,� � �u � �u M� � 1�2� ��,)� TA� �UM=

D�c� DQATA� �UM= ��,)� TA� �k� ��BE E � &� � � �� ^� ¤ S�� DA� H�)� 9�� TA�� l X� ) l ¤ � �� n#

��4 �'U� ��(2518�� ^� � ? �E4 �E &�k� ? �=5'# Dn�t E 4 � D�,� 1E 2 �E D)� �` ¹ . � �s �� ,�

"�� .

2517 Atâi, Hadâik, II, 187; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3805, vr. 74a. 2518 ��4 'UM# Mecmûai Ankaravî, Ayasofya, 1547, vr. 98a, (Min Hattihi nakil)

382

(Bunlardan birisi de Dımaşk’ta meydana gelen bir fetvâ meselesidir: Bir kişi, başkasının

bahçesinde bulunan hisseli ağacını önce kendisine, sonra başkasına vakfetti… Cevab verildi:

Vakıf batıldır. Batıl ile verilen hüküm de batıldır. Çünkü bu vakfın özü iki farklı yorumdan

meydana gelmektedir. Ebu Yusuf’a göre, kişinin kendisi için yaptığı bir vakıf sahih olsa da,

hisseli bir şeyin vakfedilmesi menkûlatın vakfını batıl hale getirir. İmam Muhammed’e göre

ise menkûlun vakfı sahih olsa da, hisseli olması ve kendi adına vakfetmesi bu vakfı batıl hale

getirir. Halbuki alimlerin bir çoğu bu durumdaki bir vakfın batıl olması (bu müslümanların

icmaı ile batıldır) hakimin mukallid olması durumundadır. Hakimin müctehid olması

durumunda bunun sahih olmasında şüphe yoktur. Nitekim fıkıh kaynaklarının genelinde yazılı

olan da budur. Bu Ebussuûd’un bizzat kendi yazısından nakledilmiştir)2519.

Y�o /� + S M� 9` �` ��=�X� ��2 ? ��Qs D�M� ��E ? �� g�X= ;� Z�n,� ? 1��A � : ��E � ^� � � � �#�

&@�� º�� " �=� � &@u �> 9�� 5�_�� ` &��&@,�=� L 9X� ."��.

(Müslümanların bir çok şehirde, özellikle de Harameyn-i Şerîfeyn’de içtikleri kahve

mübah mıdır, yoksa değil midir? el-Cevab: Onu kullanmanın mübahlığı konusunda fetvâ

fucûr ehlinin işidir ki böyle bir şeye Allah’tan korkan ve sakınan biri cür’et edemez.

Ebussuûd)2520.

Kimi Arapça sorulara ise Türkçe cevap verilmiştir ki bu da sorunun Türkçe konuşan birisi

tarafından sorulduğunu göstermektedir.

�o /� + ^� A�� Z5�� 1m +!�= �`� ^)�� + +D,> �` ^��o Z�� D�� n�� s ?Y :

Akabince kılmak evladır, sünnetden sonra kılınmak dahi makbûl muhtârdır. İkâmet u

zamm-i sure olmaz. Ebussuûd.2521

B- ÜSLUP

Önceden de temas edildiği üzere, fetvâ usülü Rasulullah (s.a.v.) zamanında oluşmaya

başlamış, sonraki dönemlerde gelişerek devam etmiştir. İlgili kural ve uygulamalar başta

hadis kitapları olmak üzere, fıkıh ve fıkıh usûlü kaynaklarının yanında özel olarak telif edilen

fetvâ usülü kaynaklarında da detaylı olarak ele alınmıştır. Bu eserlerde fetvâda uyulması

gereken üslup konusunu da temas edilmiş, çeşitli prensiplerden söz edilmiştir. Bu prensiplerde

2519 Mecmûai-i Ankaravî, Ayasofya, 1545, vr., 154b, (Min hattihi nakil); Mecmûai Ankaravî, Ayasofya, 1546,

vr. 94a; 1547, vr. 98a; Fetâvâ-yı Ankaravî, Ayasofya, 1546, vr. 94a; Slm. Ktp., Fatih, 2358, vr. 102a (Kenar kayıt); Ankaravî, Fatih, 2359, vr. 98a, (Min hattihi nakil).

2520 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 191b. 2521 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 20a.

383

fetvâda kullanılacak soru kağıtlarından, soru soruş biçimi, satır araları, cevap bölümü, cevap

bölümünde kullanılacak kalem ve mürekkebin özelliğinden müftünün imza şekline kadar

çeşitli ayrıntılar üzerinde durulmuştur.

Şekil açısından temel prensip soru kağıdının, müftinin cevabını yazabileceği kadar geniş

olması2522, saygı cümleleri ile başlaması2523, müftüye genel ya da özel olarak dua cümlesi yer

almasıdır2524. Cevap bölümünde, verilen fetvâda herhangi bir tezvir olmaması için, müftünün

kalemi ince ve güzel yazmalı, müftü yazı olarak tek yazı çeşidi kullanmalıdır2525. Müftünün,

soru kağıdının sol tarafını imzalaması tevazudan sayılır2526. Müftü, fetvâya ehliyetsiz birisi

tarafından yazılmış bir fetvâyı imzalamamalıdır. Çünkü bu, bu gibi davranışlara cesaret

verir2527. Müftü cevabında, sorunun gereğinin dışında cevap ve cümleler yazmamalıdır, çünkü

soru kağıdı müsteftinin malıdır, o da ancak cevap yazılacak kadarına izin vermiştir.2528

Sorulan fetvâ detaylı açıklama gerektiriyorsa, fetvânın da detaylı olması gerekir. Fetvâ

çoktan seçenekli bir konu ise, müftü bunlardan müsteftinin problemini çözeceğine inandığı

birisi ile fetvâ vermekle yetinebildiği gibi, seçeneklerin her birine ayrı ayrı yer verebilir. Tek

fetvâ seçiminde, “şöyle şöyle olursa, böyle böyle olur” şeklinde detaya yer vermesi de uygun

olur. Ancak Mâlikî imamlarından Ebu’l-Hasan el-Kâbisî, fetvâda seçeneklere yer vermeği,

müsteftinin farklı görüşlerin rahatlığından istifade ile günah işlemesine ve hilelere kaçmasına

vesile olabileceğinden mekruh kabul eder 2529 . Ebu’l-Hasan el-Maverdî, fetvâların

“caizdir/değildir, hakdır/batıldır” şeklinde kısa tutulmasını uygun görmektedir. Çünkü fetvâda

açıklamaya girildiği zaman, her açıklama bir başkasını gerektirir, o zaman da bu fetvâ

olmaktın çıkıp, ders vermeğe dönüşür. Saymerî’den de benzer görüş ve uyugulamalar

nakledilmektedir. Ancak İbnu’s-Salâh, bu görüşlere katılmayarak, bu uygulamanın herkes için

aynı derecede verimli olamayacığını ifade ettikten sonra, fetvânın gerektiğinde detaylı olması

gerektiğini belirtmiş ve şu örnekleri vermiştir: Recim ya da kısas konusundaki bir soruya,

recm ve kısasın şartları belirtilerek cevap verilmeli; küfre düşercek sözlerden soruluyorsa,

hangi sözün ne şekilde söylendiğinde küfre düşüreceği konusunda müsteftî bilgilendirilmeli,

2522 İbnü’s-Salâh, “el-Fetvâ”, s. 238. 2523 İbnü’s-Salâh, a.g.e., s. 238. 2524 İbnü’s-Salâh, a.g.e., s. 238. 2525 Karafi, “Tenbîhât”, s. 255. 2526 Karafi, a.g.e., s. 256. 2527 Karafi, a.g.e., s. 256-257. 2528 Karafi, a.g.e., s. 257. 2529 İbnü’s-Salâh, a.g.e., s. 170; en-Nevevi, “Âdâbü’l-fetvâ”, s. 171-172.

384

bu gibi durumlarda uygulanacak yargılama ve cezalandırma usul ve yolları tek tek

sayılmalıdır2530. Miras fetvâlarında detaya inilmesi ise ayrı bir zorunlulukdur2531.

Müftüler, müsteftîlerin sorularına sorulduğu kadar cevap vermeli, kendi tarafından bir

mesele oluşturmamalı. Ancak soru bazı ilave cevapları vermeği gerektiriyorsa o da

güzeldir2532

.

Müftüler fetvâlarını, soru kağıdının bizzat kendisine yazmalı, ilave kağıt kullanmamalı,

çünkü bu fetvâlarda çeşitli hilelere yol açabilir. Soru kağıdının ön tarafında uygun bir yere

yazmak, kağıdın arka tarafına taşırmaktan evladır2533

.

Müftü, müsteftinin sorusunu bütünüyle ya da bir kısmı ile anlayamadığında, müsteftiye

ulaşması mümkün ise açıklama ister, mümkün değilse isterse soru kağıdına sorunun

açıklamaya muhtaç olduğu şeklinde kayıt düşer, isterse cevapsız bırakır2534

. Sorunun bir

kısmını anlayıp, diğer kısımlarını anlayamamış ise, o zaman Saymarî eş-Şâfiî’ye göre,

cevapta “eğer mesele şöyle şöyle ise, cevâbı şöyle şöyledir” şeklinde açıklamalı yazar2535

.

Fetvâlar, soru kağıdının sol tarafına yazılması eskiden beri bir âdettir. Kağıdın başka

yerine yazmasından bir sakınca yoktur, ancak besmelenin üzerine yazması doğru değildir.

Eski müftülerden Ebulkasım es-Saymarî ve bir çok fakih fetvâlarına "�@#�� L �� Y�o" şeklinde

yazarlardı, bir kısmı da buna gerek görmezdi2536

. İmam Mekhûl ve İmâm Mâlik’in (r.h.) fetvâ

verecekleri zaman, "L � � Z�A �� " duasını mutlaka okudukları nakledilmektedir. Eûzü –

Besmele çekip, peygambere salât-u selam getirdikten sonra, "35D� d S�O Y5" gibi duaları

okumak müstahaptır. Çünkü bu gibi duaları okumak fetvâ verirken doğruyu bulmaya

yardımcı olur.2537

. "L D�2" demek en güzelidir, çünkü bu konuda hadis vardır2538

. es-Saymarî,

fetvâyı soran, sultan ise o zaman, "L &k��" r"L F"D8"&�!� L b�A r" r"&� L ��" r"F5[ L"DO" gibi

2530- İbnü’s-Salâh, “el-Fetvâ”, s. 184-185. 2531 İbnü’s-Salâh, a.g.e., s. 187. 2532 İbnü’s-Salâh, a.g.e., s. 190; en-Nevevî, “Âdâbü’l-fetvâ”, s. 191. 2533 İbnü’s-Salâh, a.g.e., s. 192; en-Nevevi, a.g.e., s. 193. 2534 İbnü’s-Salâh, a.g.e., s. 202; en-Nevevi, a.g.e., s. 202-203. 2535 İbnü’s-Salâh, a.g.e., s. 203; en-Nevevi, a.g.e., s. 203. 2536 İbnü’s-Salâh, a.g.e., s. ; 178. 2537 İbnü’s-Salâh, a.g.e., s. 182-183; en-Nevevî, a.g.e., s. 179. 2538 en-Nevevi, a.g.e., s. 180;

385

cümlelerle sultana dua ile başlamak gerektiğini belirtmiştir. Sultanlara "F� ,� L � u" gibi dualar

selefden nakledilmediği için doğru değildir2539

.

Cevâbın sonuna "�@#�� L ��" r"�#�� L�"1�� L� r" şeklinde kayıtlar düşmek gereklidir, terk

edilmemelidir.2540

Selef âlimlerinden bazıları ise fetvâ yazdıktan sonra " E � L ��# �� E v

-�# ¨Us" kaydını düşerlerdi. " �D)� Y�o– L�1��" �D)� 3B� r"BE BE F�� 3B� r" kaydını düşmekte de bir

beis yoktur. Çünkü müftü bu tercihi yapmaya yetkili makamdır2541

. Bununla beraber, bu gibi

cümleler, müsteftînin, müftülüğe güvenini olumsuz yönde etkileyecekse, yazılmaması

evladır2542

. Yine fetvâların sonuna, müftünan adının lakab ve künyesinin yanında hangi

mezhebe bağlı olduğu yazılmalıdır. Ancak müftünün meşhur olduğu bir ismi varsa kısaca

onunla da yetinebilir2543

.

Colin İmber Ebussuûd Efendi’den önce fetvâ yayınlama usûlünün büyük ölçüde belirli bir

şekle bağlı olmadığını2544

ifade etmesine rağmen, Osmanlı fetvâ şukkalarında bakıldığında,

Ebussuûd Efendi’den önceki müftülerin fetvâ usûl kaynaklarında belirtilen üslup ve şekle

riayet ettikleri görülür.

Müftüler toplumu uyarma veya tehdit etme amacıyla, gerçeye aykırı fetvâlar verebilir.

Nitekim İbn Abbas’a (r.a.) bir kişi gelmiş, “katilin tevbesi kabul olur mu?” diye sormuş, İbn

Abbas (r.a.) “hayır, katilin tevbesi kabul olmaz” demiş; ardından bir başkası gelip aynı soruyu

sorunca “evet, katilin tevbesi makbuldur” cevâbını vermiş. Aynı konuda böyle iki ayrı fetvâ

vermesinin sebebi sorulunca da, “birincisinin gözüne baktım, o benden fetvâ alıp, katillik

yapacağını anladım, ona katillikten engelleyici fetvâ verdim; ikincisinin ise katillik yaptıkdan sonra,

pişman bir şekilde soruyu sordu, onu da Allah’ın rahmetinden ümit kestirmemek için o fetvâyı

verdim” cevâbını vermiştir2545

.

Burada önce müsteftîlerin sorularındaki üsluplarına, ardından da bu üslup karşısında

müftünün takındığı üslub üzerinde duracağız.

2539 en-Nevevi, “Âdâbü’l-fetvâ”, s. 181. 2540 İbnü’s-Salâh, el-Fetvâ, s. ; 178; en-Nevevi, a.g.e., s. 178. 2541 İbnü’s-Salâh, a.g.e., s. 179; en-Nevevi, a.g.e., s. 180. 2542 İbnü’s-Salâh, a.g.e., s. 179. 2543 en-Nevevi, a.g.e., s. 180. 2544 Imber, Şeriattan Kanuna., s. 20. 2545 en-Nevevi, a.g.e., s. 216.

386

1- Müsteftîlerin Üslupları

Ebussuûd Efendi fetvâlarının şeklini bilerleyen sebeplerden birisi belki de en önemlisi,

müsteftîlerin tutumları, üslup ve kullandıkları dildir.

Esasen bazı tarihi kayıtlara bakılırsa müsteftîlerin özgün olarak hangi dil ve üslubu

kullandıklarını fetvâ metinlerinden takip edip görmemiz mümkün değildir. Çünkü sorulan

sorular, fetvâ kâtiplerinin elinde yeni bir üslup ve şekle sokulmaktadır. Ancak, fetvâ

kâtiplerinin, müsteftînin sorusunu müftüye tam olarak yansıtabilmeleri için, sorulan sorunun

özünü yok edici bir tasarrufta bulunmalarının mümkün olmaması, yine müsteftîlerin üslup ve

dillerini yansıtmada hayli bilgi sağlamayacaktır.

2- Müftünün Üslubu

Fetvâlarda müftünün üslubunu şekil ve edebî dil bakımından olmak üzere iki kısımda ele

alabiliriz.

Ebussuûd Efendi, fetvâ usül tarihinde oluşturulan bu sisteme uygun davranmada titizlik

göstermiş ve fetvâlarını olabildiğinde kısa olarak “olur/olmaz, câizdir/caiz değildir” şeklinde

kısaca vermiştir. Ancak bazı konularda konunun detaylarına inme ihtiyacı da hissetmiştir.

Öyle ki fetvâ, fetvâ metni olmaktan çıkıp risâleye dönüşmüştür. Ebussuûd Efendi bu detaylara

girerken, fetvâ üsulunün dışına çıkıldığının farkında olarak “ikamet-i mesâlih-i cumhûr

sadedinde olanda kesret-i iştiğal ve zîk-i mecâl ol mesâbede olmaz ki esnâ-i cevâbda şerh ve tafsîle

kudret ve ıtnâb ve tatvîle … ola ve lâ siyyemâ husûs-i mes’ûlün anhu kelâmi’t-tavîli’z-zuyûl iktizâ

eder emirdir �=�� " �=�2 � � DA� � � �=�� ,�� d � “ demiş ardından konunun zarûrî boyutuna

işareten “Lakin” diyerek detaylı cevâbını vermiştir2546

.

Ebussuûd Efendi’nin fetvâ metnini şu örnek üzerinden tahlil edebiliriz2547:

2546 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 231b-232b. 2547 Mecmûa-i fetâvâ-yı suver Ebussuûd Efendi ve gayrihî, Slm. Ktp., Şehit Ali Paşa, 1072, vr. 9b.

387

Şukkanın serlevha dua cümlesi: �=�U� ��8 Cv ^=Di ��a�� @#�� ^�Q�� d� = 1n�� Mesele başlığı: Bu mesele beyânında eimme-i hanefiyyeden cevab ne vechiledir ki

Cevab bölümü: el-Cevab –Allah-u a’lem- ….

İmza: Ketebehû Ebussuûd el-Hakîr ufiye anhu.

Soru detayı ile verildikten sonra, cevap kısa açıklamalı bitirilmiştir.

Fetvâ usülcülerine göre sorulan fetvâların, müsteftînin gizli olmasını istemesi gibi özel bir

sakınca yoksa, istişare ile komisyon halinde verilmesi müstahabdır2548

. Ebussuûd Efendi

fetvâlarında hakim üslup, ise bu fetvâların bizzat kendisi tarafından verildiğini

göstermektedir.

Fetvâların şekli konusundaki bu hassasiyetin yanında, kullanılan edebî dil bakımından

Ebussuûd Efendi’nin muhtelif üsluplar kullandığı görülmektedir. Bu üsluplarında, genelde

müsteftîlerin kişilikleri ile sosyal durumun etkili olduğu anlaşılmaktadır. Peygambere sövme,

bid’atler, tarikatler, afyon gibi konularda çok ağır ve hatta argo dil kullandığı dikkati çekerken

diğer fetvâlarında daha olgun ve ilmî bir üslup kullandığı görülmektedir. Ebussuûd Efendi,

2548 İbnü’s-Salâh, “el-Fetvâ”, s. 176; en-Nevevi, “Âdâbü’l-fetvâ”, s. 176.

388

siyasî konular başta olmak üzere bazı meselelerde kullandığı politik dilin yanında, istihzâ,

hakaret, hatta beddua-lanet dili bile kullanmıştır. Fetvâ makamının toplum üzerindeki etkisi

düşünüldüğünde, kullanılan dil ve takınılan tavrın, toplum üzerindeki eğitici ve yönlendirici

etkisi daya iyi anlaşılacaktır. Onun fetvâlarında yer alan bu edebî dili hususunda ki bazı

tespitler şöyledir:

a- Azarlama ve Tahkir

Fetvâ usûlünde aslolan, müftünün yumuşak ve nazik tabir ve cümleler kullanmasıdır,

ancak duruma göre gerektiğinde sert üslup da kullanılabilir2549. Ebussuûd Efendi de yer yer bu

sert üslûbu kullanmıştır.

İskât-ı salâtı ne farz ne sünnet sayanlar hakkında “kâfir olmaz, ıskât-ı salât akçasına

mütehâlik olan mühmelâtın hırsları mukabelesinde söylemek anlanır. Ne ol habisler cîfe-i dünyâya

hırs göstersin ne bir câhil böyle desin2550

” dediği gibi, “mutâlaaya kuvvet içün ve bazı merîz

kimesneler şifa içün kahve” içenler hakkında “merîza nef’î muhakkak ise men olunmaz. Ve kahve

takviyesine muhtac olan zu’afa-i cehele mutalaa etmeyüb gayri san’ata varsalar ilme halel

gelmez2551


“Zeyd namazda Kur'ân-ı Azîme iktidâ olunmak yokdur Muhammed'e sallallâhu Teâlâ olunur

dese ana ne lâzım olur? el-Cevâb: Cemâat İmâma İmâm kime iktidâ eder deyû sormak iyi nesne

değildir. Cemâatın İmâma iktidâsı bir dürlü İmâmın Kur'ân-ı Azîme ve Rasûlullah Sallallâhu Teâlâ

aleyhi ve sellem bir dürlü dahi midir? Yanıltmak içün suâl etmede küfürden havf olunur. Dinî istihzâ

gibidir. Bu manaya iktidâ imâma mahsus değildir. Cemâata dahi vâcibdir. Cümle Kur'ân-ı Azîm'de

ve ehâdîs-i nebevîde salâta müteallik olan ahkâm-ı şer'iyyeye iktidâ etmek gerek2552

”.

“Zeyd oğlu Amr’a “tonguz oğlu tonguz” dese şer’an ne lâzım olur? el-Cevâb: Vâki’ ise kendi

tonguz olmak lâzım gelir2553

”.

“Zeyd Amr’a selam vericek mahallde aşk olsun deyüb Amr dahi ol mukabelede yahu dese

Zeyd’e Amr’a ne lâzım olur? Diğer el-Cevâb: Hakk Teâlâ hazretinin tayin buyurduği tahiyyetü’l-

İslâmı beğenmeyüb öyle ederse kâfir olur. Ebussuûd2554

. el-Cevâb: Ehl-i İslâm muâmelesi değildir,

ne lâzım geldügin âhiretde göre2555

.

2549 İbn Hamdân, “Sıfatü’l-fetvâ”, a.g.e., s. 260. 2550 Düzdağ, a.g.e., s. 62; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 37a; Mecmûa, Slm. Ktp.,

Esad Ef., 3729, vr. 66b.

2551 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 191b. 2552 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 9a-b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3406, vr. 49a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp.,

İsmihan Sultan, 216, vr. 112b-113a; 241, vr. 15b-16a. 2553 Düzdağ, a.g.e., s. 58 2554 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 225a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 116a. 2555 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 225a; Düzdağ, a.g.e., s. 115; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3677, vr. 141b.

389

Arapça sorulan bir meselede Ebussuûd Efendi, sorunun soruluş amacından farklı niyetler

sezmiş ya da cevaplamada bir faide görmemiş olacak ki, “…Sâil avamdan ise vazifesi değildir.

Ehl-i ilim ise suâle hâcet yokdur” diyerek cevâbı geçiştirmiş, ardından kaynağını vermediği bir

metinden ilgili bir alıntı ile mutâlaasını sunmuştur: “

M� �s" �� `�� 1`5D� &�# ��D� £�� a&,k��= 1@o �� b �s" 9�� N�U�� Ba)@� £�� &*�s 4 1`5D� �k��= b

��=� n�� !o D*� &@�� TU� �� °�X� D*� �� °�X�� °�X� ��# �`� �� £�� q � £�s ��8 1`5D� b &,k

��8 1`5D� b &,k��= 1@o �� b nk�� 5 ��'� + n��8�� 1`5" &�# ��D� £�� aM� �s" �]O b F�=D,> °�X�� + n��8'�

? £�� 9�� E � @,� N's 9�� Z5D,� � ZDI[ �� = 9�� £�� q � £�s �a� �]O �s" � F )�� @�� c

£�� q � £�s ��8 1`5D� �k��= ��D� £�s �*� &��s" D*� B` 9��# 1`5" &�# ��D� £�s �*� . P�� "�� F5��

&)�”2556

“Zeyd câriyesi Hind’i bey eder oldukda Amr almak isteyicek Zeyd Amr’a eğer sen Hind’i almazın

demeyince âhara bey edicek olursam malımdan âzâd olsun dese ba’dehu Zeyd Hind’i Amr almam

demeksizin âhara bey’î mukarrar etmekle Hind şer’an âzâd olur mi? el-Cevâb: Olmaz. Bey ettügi

gibi milkinden çıkar. Müşteri milkine dahil olur. âzâd olmaz muhal olur. Heman bey’i sahîh etmek

gerek. Ebussuûd. Bu sûretde Zeyd Hind’i Bekr’e verüb Bekr dahi bey eylese hükm-i şer’i ne

vechiledir? el-Cevâb: Tekellüfe hâcet yokdur. Hükm-i şer’î beyân olunmuşdur. Ebussuûd. Sahha.2557

b- “Bilmiyorum” Cevapları

Ebussuûd Efendi bazı fetvâlarında, sorulara cevap vermemiş ve bunu açıkça ifade etmiştir.

Nitekim, “başına kara İmâmet sarınmak sünnet midir” sorusuna, “ma’lûmumuz değildir, kütübi

şer’da görmedik 2558

“ Cevâbını vermiştir.

c- Anlaşılmayan Sorular Hakkında Açıklama İstemesi

Usûl kaynaklarına göre müftü, müsteftinin meramını tam anlamadan fetvâ

vermemelidir.2559 Yazılı sorularda, soru kağıdı iyice ve dikkatle okunmalı ve müsteftinin

meramı iyice anlaşılmalıdır. Anlaşılmayan cümle ve ifadeler gerektiğinde müsteftiye bizzat

sorulmalıdır2560.

2556 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3811, vr. 3a. 2557 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 64a. 2558 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3463, vr. 14a. 2559 Karafi, “Tenbîhât”, s. 250. 2560 İbnü’s-Salâh, “el-Fetvâ”, s. 173.

390

Ebussûd Efendi de fetvâlarında bu prensibe uymuş, anlaşılmayan sorularda,

müsteftîlerden açıklama istemiştir: “Zeyd yanında Şâhdestûr takınan kendü kâfir avreti boşdur

dese ne lâzım olur? el-Cevâb: Şâhdestûr nedir, beyân olunmak gerekdir, Cevâb yazıla. Ebussuûd.

Sûret-i mezbûrede Şâhdestûr dedükleri bol bol nakş işlenmek yahud dokunmuş rida gibi bir

destimaldır, kuşağa sokılub hâcet oldukda kullanılur, Tahmas’ın mutadı bunu kullanmak olmağın

adını Şahdestür komuşlardır. Vakıa takınmakda hata var mıdır? el-Cevâb: Eğer anı takınanlar fâciri

taklid edüb kendiler dahî anın mezhebi üzerine ise vakıa kâfirlerdir, avretleri boşdur, amma

mücerred anı takındıkları içün değil, belki anun mezhebi üzerine olduklarıçün kâfirlerdir, eğer ana

taklid etmeyüb heman şöyle kullanurlarsa asla sâir destimalden farkı yokdur. Eğer Zeyd’in sözü

evvelki takdir üzerine ise sahîhdir. Amma küfür takımından değil idügin beyân etmek lâzımdır, eğer

sonra ki üzerine ise bâtıldır, bilmedügi sözi söylememek lâzımdır2561

”. Ebussuûd Efendi bu

fetvâsında aynı zamanda müsteftînin örfünü de sorgulamaktadır. Çünkü Bir ülkenin örf ve

adetlerini bilmeyen müftülerin, yemin, ikrar vb. sözle ilgili meselelerde fetva vermeleri caiz

değildir. Zira söylenen sözün o beldede hangi manaya geldiğini bilmediği takdirde hataya

düşeceği açıktır. 2562

c- Kesin Olmayan Cevaplar

Bazı meselelerde ise kesin hüküm vermekten kaçınarak, yuvarlak cevapler verilmiştir.

Nitekim yukarıda geçen fetvâda siyah sarık sarmanın sünnet olup olmadığı ile ilgili bir soruya

“malumumuz değildir, kütübi şer’da görmedik 2563

“ şeklinde cevap vererek, selef âlimlerinin kimi

zaman “lâ edrî (bilmiyorum2564

)” tavırlarını hatırlatmıştır. Bir imamın kuşaksız kaftanla namaz

kılması hakkında da “kerâhetde hâlî değildir2565

” şeklinde kesin olmayan bir cevap verilmiştir.

Bir diğer örnek hakkında kesin kanaate sahip olmadığı hususlar için “mercuvdur ki (umulur

ki)” tabirini kullanmasıdır. Nitekim ölülerin arkasından yapılan iskatlardaki devir

uygulamasının doğru olup olmadığı ile ilgili bir soruya “fakir olub aldıkdan sonra tîb-i nefs ile

yine hibe ve teslim edicek mercuvdur ki ola, bi fadlillahi Teâlâ2566

; besmele”nin faziletleri ile ilgili

bazı hadislerin sıhhatini sorgulayan sorulara “Besmele-i şerîfe'nin fezâilinde bunun nezâiri haber

çoktur. Mercuvdur ki bi fadlillâh-i Teâlâ sahîh ola…2567

”; harac ve koyun hakkı toplamaya çıkan

vergi memurlarının, bu görevi esnasında elde ettiği kişisel hasılatı için bir başkasının “helâl

2561 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 187b. 2562 İbnü’s-Salâh, a.g.e., s. 134; en-Nevevi, Âdâbü’l-fetvâ, s. 136; Karafi, a.g.e., s. 247; İbn Hamdân, Sıfatü’l-

fetvâ, s. 296. 2563 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3463, vr. 14a. 2564 İbnü’l-Kayyım, İ’lâmu’l-muvakkıîn, I, 37-38. 2565 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 14b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 115a. 2566 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 36b. 2567 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 19b.

391

akçesiyle istibdâl edüb sarf etse Zeyd’e sevâb hasıl olur mi?” sorusuna “yeden bi yedin

degişmeyüb Amr’dan istikraz edüb edâ etdi ise ya Amr’a karz verüb Amr’ın akçesin aldı ise

mercuvdur ola2568

” diyerek yine kesin olmayan bir cevap vermiştir. Yine bir babanın

okumayan, namaz kılmayan ve içki mübtelası olan oğlunu dövüp, bunun sonucunda ölmesi

halinde dünyevi ve uhrevî cezâsı ile ilgili olarak “mercuvdur ki uhrevi dahî olmaya, dünyevi

nesne lâzım değildir2569

” demiş; taûn hastalığının yaygın olduğu yerden, başka bir şehre kaçan

kişilerin günahkar olup olmamaları hakkında “mercuvdur ki, olmaya, Hak Teâlâya ilticâ

edicek2570

” cevâbını vermiştir.

d- Meseleleri Tashih Edişi

Müftü, fetvâ kağıdında, ittifakla yanlış bir şey görürse onu düzeltir. İhtilaflı bir meselede

yanlışlık görürse, herhangi bir mezhebe uygunluğu olsa da, taklid edilemeyecek bir konu ise

yine düzeltir. Taklid edilebilecek bir konu ise dokunmaz.2571

Ebussuûd Efendi bazı sorularda meselelerde yer alan yanlış ve eksik bilgileri de tashih

edici bir yol izlemektedir. Nitekim gayr-i müslimlerin Müslüman oluşları ile ilgili bir

meselede, Fetâvâ-yı Kâdîhân’a nisbet edilen görüşü tashih ettiği gibi2572

, bir meselede de, gay-

i müslimlerin ellerindeki ahidnâmelerle ilgili bir düzeltme yapmaktadır. Ma’rûzât maddeleri

arasında yer alan mesele şöyledir: “Emân ile gelen harbîler, Amr-ı zimmî üzerine bir hususda

şehâdet eyleseler, Pâdişâh-ı âlem-penâhdan ‘harbîlerin şehâdetleri dutula’ deyû ellerinde

temessükleri olıcak, mezbûrların Amr-ı zimmî üzerine şehâdetleri kabûl olur mu? el-Cevâb: Aslâ

olmaz. Ahidnâmelerinde ol kaydı, cehele-i küttâb yazmışlardır. Nâ meşrû nesneye emr-i sultânî

olmaz2573

”.

e-Vicdana Havale

Fetvâda aslolan vicdani bir özellik taşımasıdır2574. Ebussuûd Efendi’nin fetvâları ise ahlâkî

konular ile ibâdetler başta olmak üzere, kimi meselelerde vicdânîlik özelliği taşımakla

beraber, diğer bir çok meselede cezâî müeyyidelerle bağlantılıdır. Burada vicdânî özellik

taşıyanlar konusunda takip ettiği üslup üzerinde durulacaktır.

2568 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 111b, 215b. 2569 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 216a, 203a-b. 2570 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 186b. 2571 Karafi, Tenbîhât, s. 257. 2572 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 217a. 2573 İÜİFK., 01, vr. 95a; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 74a; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 130b; Düzdağ, a.g.e., s.

98. 2574 Bilmen, Hukûk- ı İslâmiyye, I, 253

392

Ebussuûd Efendi’nin vicdanlara havale ile verdiği fetvâlarda bazı kavramlara özellikle

temas ettiği böylece müsteftîyi etkilemeye çalıştığı görülmektedir. Onun temas ettiği bu

kavramları şu şekilde sıralayabiliriz:

1) Adâlet ve Mürüvvet

Özellikle yargılama hukukunda, şâhitlik meselesinde gündeme gelen önemli terimler

adâlet, muruvvet ve fısk terimleridir. Bunlardan adâlet kavramına önceden temas edilmişti.

Fasıklık terimini ise ileride ele alınacaktır. Mürüvvete tabiri ise “insaniyet, himmet, hayâ,

lâyık olmayan şeyleri terk etmek” manasındadır. Bir kimsenin kendi zamanında ve

mekanındaki emsalinin mübah olan ahlak ve tavrıyla ahlaklanmak bir mürüvvet halidir.

Mürüvvet bir âdâb-ı nefsâniyeden ibarettir ki, bunlara riayet edilmesi, insanı güzel ahlaka ve

güzel adetlere sevk eder2575.

Toplumsal anlayış, davranış ve sınıflar hakkında da fikir veren bir fetvâsında Ebussuûd

Efendi: “Peygamberi bilmiyenin ve târîkussalâtın ve alaca namaz kılanın ve kunût duâsını ve

bedelini ve teşehhüd bilmiyenin ve beş vakit namazı bi lâ özür cemâatla kılmıyanın ve Cuma

namızın terk edenin ve müdmini hamrın ve esircinin ve fussâkın ve dellalın ve günahı kebâirden

kaçmayanın ve adem katl edüb yol kesenin ve adâleti zahir olmayanın ve âmilin ve ribâhorun ve

kezzâbın ve lehv çalanın ve koşbazın ve kumarbazın ve tavlabazın ve keşfi avret edenin ve çarşuda

ta’âm yiyenin ve yol üzerine tebevvül edenin ve âmânın ve dellâlın ve zindancının ve muallimi

sıbyanın her hususda eğer müslüman ve eğer kâfir üzerlerine şeran şehâdetleri makbul olmaz2576

”

diyerek bir kısmı küfrü, bir kısmı fıskı bir kısmı da muruvveti ilgilendiren konuların bütününü

şâhitliğe mani kabul etmiş, böylece fıkıh kaynaklarında yeterli görülen “adâlet”2577

sıfatının

yanında “muruvvet” sıfatını da şart koşmuştur.

“Kerâhet/Müstehap” kavramı doğrultusunda kullanılan “Mürüvvet” tabirine köle azadı ile

ilgili bir fetvâda yer verilmiştir. “Zeyd kuli Amr’ı âzâd ettikde Amr’ın başında ve arkasında ki

libâsı itkında dahi olur mi? Yoksa Zeyd almağa kâdir olur mi? el-Cevâb: Olur. Amma mürüvvete

münasib değildir. + �� ¹. 2578

2) Allah Korkusu

Vicdâne havâlenin temelini oluşturan Allah korkusuna vurgu yapılan bir fetvâ şöyledir:

“Zeyd kulu Amr’ı âzâd ettikten sonra bey’ eylemek istedikde, âzâd ettiğini bilen kimesneler Zeyd

2575 Bilmen, Hukûk-i İslâmiye, VIII, 121. 2576 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3463, vr. 2a. 2577 el-Merginani, el-Hidâye, III, 118. 2578 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 63a.

393

hâtırı içün ketm-i şehâdet eyleseler, şer’an ol kimesnelere ne lâzım olur? el-Cevâb: Hak Teâlâ

Hazretinden korkmak lâzımdır2579

”.

3) Azâb-ı Elîm

İnsan vicdanını etkileyen ve yönlendiren bir tabir olarak azâb-ı elîm tabirine Ebussuûd

Efendi bazı fetvâlarında atıfta bulunmuş, böylece kişileri vicdan muhasebesine davet etmiştir.

Örneğin, yolda öleni defnetmeyerek yolda bırakan yolculara “dünyada la’net ve âhiretde azab-ı

elim2580

” gerektiğini söylediği gibi, kölesinin gözlerini çıkaran kişi hakkında da “âhiretde azab-ı

azim dünyada ta’zir-i şedîd lâzımdır”2581

fetvâsını vermiştir.

4) Beddua

Usûl kurallarına göre müftü sorunun meşru bir gaye ile sorulduğunu fark ettiği zaman

nazik ve yumuşak bir üslup ile cevaplamalıdır2582. Ancak Ebussuûd Efendi soruda bir kötü

niyet sezmiş olmalı ki, bir fetvâsında beddua cümlelerine yer vermeden kendisini alamamıştır:

“Zeyd hâşâ arakın sekri haramdır, katrası değildir dese ne lâzım olur? el-Cevâb: Kâtelehullâh

tecdîd-i imân lâzımdır, hamrın sûret-i nev’iyyesi mübeddel değildir. "5� ile � � "5� gibi değildir2583

”.

5) Fasıklık

Fısk, “Hüdâ-yı müteâlin emrini terk eylemek, isyan edib tarîk-i hakdan hurûc eylemek”

şeklinde tarif edilmiştir2584. Hukuk dilinde ise “şehâdetlerin kabulüne mani olacak gayr-i

meşru bir ma’siyetle, bir kötü hal ile şahitlerin muttasıf bulunmuş olmalarıdır2585” şeklinde

tarif edilmiştir.

Fısk mübah olan kimi işlerin yapılmasının kerahet kimilerinin de haramlık hükmünü

almasına sebep olan bir kavramdır. Ayrıca teşebbüh kavramında da temas edildiği üzere

müslümanların fasıklara benzemesi de yasaklanmıştır. Fetvâlarda bu hususlara da temas

2579 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 129a. 2580 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 17b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3384, vr. 20a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp.,

İsmihan Sultan, 241, vr. 34b-35a. 2581 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 205b. 2582 İbn Hamdân, “Sıfatü’l-fetvâ”, s. 260-261. 2583 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 190b; Fetâvâ-yı Ali Efendi, Aşir Ef., 138, vr. 190b, (Kenar kayıt); Mültekâ’l-

ebhur, Slm. Ktp., Esad Ef., 994, vr. VIa. 2584 Asım Efendi, Kamus Tercümesi, III, 988. 2585 Bilmen, Hukuk-i İslâmiyye, VIII, 120.

394

edilmiştir. Nitekim Ebussuûd Efendi’ye göre “vaz’-ı fesaka” ile kahve içmek2586

mekrûh2587

,

sarhoş etmeyen bozayı “fesaka üslubi üzerine istimâl etmek haramdır2588

”. Sûfilerin devrânını

ibâdet saymayıp, mübah bir iş kabul ederek yapanlar hakkında “taatden hariç fâsıkdır, sâir

fesaka gibidir”2589

delmiş, helâl olan bozanın da evde pişirilib fasıklardan satın alınmamasını

tavsiye etmiştir2590

.

Fasıklığın hukukî sonucu ile ilgili olarak ta “menkûhesi tefrik olunmaz, zebîhası yenür2591

”

demiş, fâsıklara yataklık etmek ve yardımcı olmak da yasaklanmış, bu meyanda zimmilerin

onlarla ilişki kurmalarına izin verilmemiştir2592

.

6) Ehl-i Hevâ

Fâsıklık ile bağlantılı bir tabir olan ehl-i hevâ tabirindeki “hevâ” terimi “şer’î bir gerekçe ve

izin olmaksızın, bir kişinin nefsani arzularına meyletmesi 2593 ” şeklinde tarif edilmiştir.

Fetvâlardan bu tabirin kahvehân ve meyhâne ehline kullanılan bir tabir olduğu

anlaşılmaktadır.

Bir müsteftînin sorusunda yer alan ifadelere göre ehl-i hevâ kahvehanelere toplanıp

“meclis kurup, satranc ve tavla ve bunun emsâli mâlâya’ni kelimât edip, bu ettiklerinin hurmetini

hatıra getirmeyip, istihâf edip, bu makûle hâl ile kahve helâl itikâd edenler2594

”, dinî naslar ve

tarihi gerçeklerle çelişen uydurma kıssalar dinleyenler2595

, hüsniyyat ve hicve dair şiir

söylemek2596

, hevâya dayalı davranışlar olduğunda “Subhânehû ve te’ala hazretlerinin, melâike-i

kirâmın ve cumhûr-i ehl-i islâmın lâneti” nin lâhik olmasına2597

sebep olup, bu yapanlar tevbe ve

istiğfar ettiklerinde halleri üzerine bırakılır2598

.

Ebussuûd Efendi’ye göre, “Sâlih ve mütedeyyin” olan büyük kardeş Zeyd, “Câhîl ve ehl-i

hevâ” olan küçük kardeşinin, kendisinden izinsiz yapacağı evlilikleri feshetme yetkisine

2586 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 191b-192a. 2587 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 191b. 2588 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 191a. 2589 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 183b. 2590 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 191a. 2591 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 183b. 2592 Düzdağ, a.g.e., s. 96. 2593 Cürcânî, et-Ta’rîfât, s. 320. 2594 Düzdağ, a.g.e., s. 148-149 2595 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 70b-71a. 2596 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 221a; Ergun, Türk Şairleri, III, s. 1204. 2597 Düzdağ, a.g.e., s. 148-149 2598 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 70b-71a.

395

sahiptir2599

”. Uyuşturucu özelliği olan berş ve afyon ve ma’cunların “Mertebe-i sekre

varmıyacak” kadarı “Feseka ve ehl-i hevâ yiyişi üzerine” olduğu zaman haram olur2600

. Genç ve

bekar olup cami imamlığı yapan kişilerde “Hevâ tevakku' olunursa azl münâsibdir2601

”. Ehl-i

hevâ olan kişilere, öz kız kardeşi dahi olsa, yetim kızlar teslim edilmez2602

.

7) La’net

İnsanların ahlaki davranışları hatta inanç ve felsefelerini etkileyecek önemli bir kavram da

“la’net” kavramıdır. Allah’ın la’net etmesinin “Allah’ın rahmetinden uzaklaştırması2603

”,

insanların la’net etmelerinin de “Allah’ın lanet etmesini niyaz etmesi2604

” olarak tarif edilen bu

kavrama Ebussuûd Efendi’nin fetvâlarında rastlanmaktadır. Sorulan bazı sorulara, cevap

verilirken veya verildikden sonra lanet okuma şeklinde görülen bu fetvâların, müsteftîlere

bilgi vermenin ötesinde, toplumsal bir anlayışa da hizmet ettiği âşikârdır.

Lanet edici dil ile verilen fetvâlarla ilgili olarak, cenazeleri defnetmeyerek ortada

bırakanlar2605

, hulle nikâhı yapan ve yaptıranlar2606

, “La’net sana ve Müslümanlığına” şeklinde

konuşanlar2607

, bir gayri müslimin üzengisine sarılıp “Bana mansıp veya bir hizmet alıver”

diyerek önüne düşüp mülâzemet edenler2608

ile Rasulullah’ın (s.a.v.) ailesinden olan kişilere

lanet edenler2609

lanetlenmiş; eğlence amaçlı kahve içme meclisleri kuranlar hakkında “Hak

Teâlâ Hazretinin ve melâike-i kirâmın ve cumhûr-i ehl-i İslâm’ın la’neti hak ve lâzım olur2610

”

denilmiş; Simavne Kadısı Şeyh Bedreddin2611 ile Yezid ve Muaviye’ye2612

lanet edilemeyeceği

ifade edilmiş; kadınların lanetlenmesi ile ilgili bir hadisin bulunmadığı ve kadınların

2599 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 37b-38a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 47a-b. 2600 Düzdağ, a.g.e., s. 145; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 192b. 2601 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 9b. 2602 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 81a. 2603 Cürcânî, et-Ta’rîfât, s. 82. 2604 el-Cürcânî, a.g.e., s. 82. 2605 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 17b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3384, vr. 20a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp.,

İsmihan Sultan, 241, vr. 34b-35a. 2606 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 224b. 2607 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 225b. 2608 Düzdağ, a.g.e., s. 92; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 225a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216,

vr. 115b.

2609 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 224a. 2610 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 190a; Düzdağ, a.g.e., s. 147. 2611- Düzdağ, a.g.e., s. 193; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 220b-221a. 2612 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 224b.

396

la’netlenemeyeceği2613

, laneti hak etmeyen birine lanet okuyanın, okuduğu bu lanetin

kendisine döneceği2614

fetvâlarda üzerinde durulan konular olmuştur. Ramazan orucu bozmak

için hîle yapanlar hakkında da lanet ile fetvâ vermiştir: “Zeyd Ramazan gün Hind'e nikâh ettikde

sâim iken gündüz .. daş yutub sonra kırbân eylese kazâ mı lâzım olur, keffâret mi? Beyân

buyurulub müsâb oluna. el-Cevâb: -Allah-u a'lem- Lea'nehullâh-u Teâlâ, kazâ lâzımdır2615

”.

Bunların yanında bazı lanetleşmelere ta’zir ve katil cezâsı bile uygulanmıştır. Nitekim

“kelâm-ı kadîme la'net” 2616

diyenlerin kafir olmaları sebebiyle katledilmelerinin helâl olacağı

belirtilmiştir.

8) Müslim Olan Öyle Eylemez

Kişilerin müslümanlığı kimlik açısından kudsiyet ifade etmesi dolayısıyla kimi fetvâlarda,

müsteftîlerin davranışları müslümanlıklarına havale edilerek vicdan muhâsebesine davet

edilmişlerdir: “Zeyd Ramazan ayını bi gayr-i özür yese Zeyd'e ne lâzım olur? el-Cevâb: Müslim

olan öyle eylemez2617

”.

9) Tevekkül

Sözlükte “güvenmek, dayanmak, işi başkasına havale etmek” manalarına gelen tevekkül

terim olarak, hedefe ulaşmak için gerekli olan maddî ve manevî sebeplerin hepsine

başvurduktan ve yapacak başka bir şey kalmadıktan sonra Allah’a dayanıp güvenmek ve

ondan ötesini Allah’a bırakmak demektir. Tevekkül, müslümanların kadere olan inançlarının

bir sonucudur. Ancak bu tembellik, gerilik ve miskinlik demek değildir. Buna göre tevekkül

çalışıp, çabalamak, çalışıp çabalarken Allah’ın bizimle olduğunu hatırdan çıkarmamak ve

sonucu Allah’a bırakmaktır2618.

Ebussuûd Efendi’nin özellikle hastalıklar ile ilgili fetvâlarında insanlara tevekkülü tavsiye

ettiğidir: “Bir karyede ta’ûn zâhir oldukta, içinde olan müslümanlar, avretlerin ve evlâdların kâfir

karyesine giderip, kendi yerinde sâkin olsa, şer’an anlara ne lâzım olur? el-Cevab: Hak te’âlâ

hazretine tevekkül etmek lâzım olur2619”.

2613 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 19a. 2614 Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 71b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809, vr. 137b; 3612, vr. 274b; 585, vr.

249a; 892, vr. 289a. 2615 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 114b. 2616 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2867, vr. 7b. 2617 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 33a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 42b-43a. 2618 Kılavuz, Ahmet Saim, “Akaid”, İlmihal, DİA, ts., I, 137-138. 2619 Düzdağ, a.g.e., s. 93; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 186a-b.

397

“Bir kasaba halkı tâ’ûn oldukda kasabada turursan fevt oluruz, firar edersen halas oluruz deyû

itikad etmek ile mezbûrlara küfür lâzım olur mi? el-Cevab: Hata-i azîmedir, Hakk Teâlâ hazretine

tevekkül edüb, )� L ��E � � )M@Q= �� deyüb oturmak gerek, çıkarsa Bari teâlâ Hazretinin kahrından kaçub

lutfuna iltica ederin deyû çıkmak gerekdir2620”.

Bir kasabada sâkin olan Zeyd’in nazarı, gâyet bir vâfir olup, her neye ki nazar eylese “ne hoş

nesne olur” dese elbette helâk olmak mukarrer olup, hatta bir pınar pâk olunurken nazar edip “ne

vâfir suyu var” dediği gibi pınarda su kalmayıp aslâ, ve nalband dükkânında iki öküz dururken “ne

ra’nâ nesneler olur” deyu nazar edikte, biri fi-l-hâl helâk olup, biri eve vardığı gibi helâk olup ve

sabuncunun sabun küpüne nazar ettiği gibi iki pâre olup, kırk filorilik ziyan olsa. Bunun gibi nice

maddeleri olduğundan ehl-i kasaba mütezarrır olsalar ne lâzım olur? el-Cevab: Hak teâlâ hazretine

tevekkül ve tazarru’ edip, şerrinden isti’âze edip, dâima münâcât üzre olmak lâzımdır. Mercûdur ki

Hak subhânehû ve teâlâ ehl-i islâmın du’âsını kabûl edip şerrinden halâs eyleye2621”.

Hastalıklar konusunda tevekkülü tavsiye eden Ebussuûd Efendi, kazanç ve geçim temini

konusunda, özellikle toplumu tembelliğe iten tevekkül anlayışlarına cevaz vermemiştir: “Kesb

farz olduği takdirce tevekkül ile emr olunmağın vechi nedir? el-Cevab: Esbâba mübâşeret ile

tevekkül eylen demeğe mahmuldur mesela ekinci ekin yerin müheyya edüb ve tohum saçub andan

sonra tevekkül eylemek lâzımdır2622

” “Tekkelerde münzevi olub ehl-i tevekkülüz diyenlerin şer’an

halleri makbul mudur? el-Cevab: Değildir2623”.

C- YÖNTEM

1- Teori ve Pratik Arasındaki Tavrı

Fetvâlarda hâkim üslup, dinin görüşünü nakletmektir. Ancak Ebussuûd Efendi’nin

yargının başı olması hasebiyle uygulamanın da içinde bulunup sorumluluğunu üstlenmesi,

konuya farklı bir boyut kazandırmaktadır. Konunun yeterli bir boyutta incelenmesi, fetvâların

yanında kadı sicillerinin de incelenerek, mukabele edilmesini gerekli kılmaktadır.

Osmanlı toplumunda nikâh/talak konularının, fetvâ koleksiyonlarının büyük bölümünü

oluşturduğu görülmektedir. Hulle nikâhı problemi de bunların başında gelmektedir. Bir

fetvâsında Ebussuûd Efendi, hulle yapan ve yaptıranlara lanet etmeye cevâz verirken2624

, bir

çok fetvâsında hulle nikâhının cevâzını ifade eden fetvâlar da vermiştir. “…Amma bir def’adan

üç talâk îkâ’ edicek gayri medhulun biha ve medhulun biha beraberdir, ikisinde bile hulle

2620 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 186b. 2621 Düzdağ, a.g.e., s. 197; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 70b, 214a. 2622 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 218b. 2623 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 218b; Düzdağ, a.g.e., s. 83 2624 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 45b.

398

lâzımdır2625

”. Esasen istihsân ve “fî zamâninâ” kaydını taşıyan fetvâların hemen bütününü bu

açıdan değerlendirmek gerekmektedir.

2- Niyet – Zâhir-i Hâl Ayırımı

Önceden de geçtiği üzere fetvâlarda aslolanın kişinin vicdani sorumluluğu olduğu genel

kabul gören bir prensiptir. Ebussuûd Efendi fetvânın bu özelliğini bazı meselelerde açıkça

ifade etmiştir. Nitekim, bir müslümanın kilise vakfetmesi ile ilgili bir meselede fetvânın,

vakfeden kişinin niyyetine göre değişeceğini2626

ifade ettiği gibi zina eden bir kişiyi

mahkemede savunmaya çalışan2627

, kahvenin mübahlığını savunan2628

kişileri de imân ve

vicdanlarına havale etmiştir. Gölge oyunlarını seyretmenin câiz olup olmayacağı hususu “ibret

içün nazar edüb ehli fikr ile fikrederlerse2629

” diyerek de fetvânın kişinin niyyetine göre

değişeceğini söylemiştir.

Niyet bağlantılı soruların daha çok talâk2630

, âzâd, vakıf şartları2631

, zıhar2632

ve inanç

meseleleriyle ilgili olduğu görülmektedir. Dilsizlerin eşlerini boşamada “Üç barmağın birer

birer tutub ba’dehu ol” demesi durumunda niyyetine göre hareket edilerek kaç talâk düşündü

ise onun geçerli olduğu ifade edilmiş2633

, bir kişinin eşine “Anam, kız karınaşım ol2634

”

cümlelerinin hükümlerinde niyet esas alınmıştır. Yeminlerde “Allah hakkıçün ve tanrı

hakkıçun2635

” şeklindeki yeminin sıhhatı “hak” kelimesi ile kastedilen manaya bağlı

tutulmuştur.

“Ne mezhebdensin?” şeklindeki din ile ilgili soruların ciddi ve gayr-i ciddi şekilleri ve

hükümleri2636

, “Eğer kızım Hind’i sana verirsem dinim kâfirin olsun deyub badehu verse”2637

, “Hulle

2625 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 60a; Fetâvâ-yı Abdurrahim, Ayasofya, 1570, vr. 89b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad

Ef., 3713, vr. 49a; Fetâvâ-yı Üskûbî, Slm. Ktp., Esad Ef., 1094, vr. 37b, (Kenar kayıt). 2626 Mecmûatü’l-fetâvâ, Slm. Ktp. Antalya-Tekelioğlu, 370, vr., 95b, (Kenar not). 2627 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 68b. 2628 Mültekâ’l-ebhur, Slm. Ktp., Esad Ef., 994, vr. Ia. 2629 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3814, vr. 53b; Düzdağ, a.g.e., s. 201; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 186a; Fetâvâ-

yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 23b-24a. 2630 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 61b-62a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 131a. 2631 Düzdağ, a.g.e., s. 71; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241; vr. 9a.

2632 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 44a. 2633 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 45a. 2634 Düzdağ, a.g.e., s. 45; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 50a.

2635 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 68a. 2636 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 214a. 2637 Fetâvâ-yı Abdurrahim, Slm. Ktp., Ayasofya, 1570, vr. 42b, (Kenar not); Slm. Ktp., Aşir Ef., 137, vr. 37a,

(Kenar kayıt).

399

ile alana ve aldurana la’net vâriddir”2638

, “Hudâ-yı perver değil pir perverin”2639

, “Fülân fiili işleyicek

olursam dinim kâfirin olsun dese ba’dehu işlese2640

”, “Ben meclis-i şer’a varmazım2641

”, ehl-i ilme

“senin alacanı karacanı yefalliyeyim”2642

, “Sende olan hakkım alursam dinim kâfirin olsun2643

”, “Âl-i

Rasûlden Zeyd’e la’net sana ve ceddine”2644

, “Allah-u sübhanehu ve Teâlâ hiçbir mekandan hali

değildir2645

” sözlerinin hukukî ve itikâdî sonuçları hep niyete göre yorumlanmıştır.

Ebussuûd Efendi “Zâhir-i hâl” prensibine “Ekser-i ahkâm-ı şer’iyyenin mebnâsı, zâhir-i hâlin

delâletidir2646

” diyerek zâhir-i hâlin hukukî özelliğini tespit ettikten sonra, “Zâhir-i hâl hüccet-i

müsbit olmak ihtimâli yoktur, anınla mirasa müstahak olmaz”2647

diyerek usûl açısından

uygulamaya dikkat çekmiştir.

Ebussuûd Efendi’nin zahir-i hale yer verdiği fetvâ konularından tespit edilebilenler

şöyledir: Bir arazi meselesinde konunun zâhir-i hâle göre çözülmesi gerektiğini belirttiği

gibi2648

, yargı usûlünde2649

, yemin2650

, zina suçu ispatında2651

, bürokratik işlemlerde2652

, talâk

verme2653

konularında zâhir-i hale vurgu yapmıştır. Ayrıca yemin bahsinde, yeminin geçerli

olmasını zâhir-i hâlin tekzib etmemesine bağlamıştır2654

.

3- İhtiyât ve Tesâhül

Fetvâ konusunda önemli bir husus da “tesâhül” konusudur. Fetvâ usûlcüleri, fetvâda

tesâhülü de “İnceleme ve araştırma yapmadan aceleci davranmak –daha önceden bildiği konular

hariç-, haramlar ya da mekruhlar konusunda hile-i şer’iyye arama, ruhsatları elde edebilmek için

şüphelilere kaçma, zarar vermek istediği kişilere ağır fetvâlar vermek” şeklinde tanımlamışlar,

2638 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 45b. 2639 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 226a. 2640 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 215a. 2641 Düzdağ, a.g.e., s. 56 2642 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 227a. 2643 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 66b. 2644 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 224a. 2645 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 226b. 2646 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 122b. 2647 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 147a. 2648 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 190a. 2649 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 211b; 218a-b. 2650 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 124a, 151a, 154b, 157b, 208a; Fetâvâ-yı Ankaravî, Slm. Ktp., Esad Ef., 545, vr.

39a, (Min hattihî kayıt) 2651 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3406, vr. 49b; Velî b. Yusuf, a.g.e., 69b. 2652 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 122b. 2653 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 142b. 2654 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 130a.

400

fetvâda tesâhülün haram olduğunu, böyle davranan kişilere danışmanın da haram olacağını

ifade etmişlerdir. Ancak hüsn-i niyete dayalı olarak fetvâlarda hile-i şer’iyyeyi aramanın bir

sakıncası olmayacağını da ayrıca belirtmişlerdir. 2655 İbnü’l-Hümam ve Karâfî ise, fetvâlarda

ruhsatları aramanın esasen caiz olup, bunun telfîke dönüşmeme şartına bağlı olduğunu ifade

ederken2656, İbn Abdilberr fetvâlarda, mezhepler arası ruhsat araştırmasının caiz olmayacağı

hususunda icma bulunduğunu söyler. İzz b. Abdisselam’e göre, mezheplerin ruhsatları ile

şartsız amel etmenin hiçbir sakıncası yoktur2657.

Ebussuûd Efendi fetvâlarında ihtiyât gerektiren meselelerde ihtiyâtı tavsiye etmiş,

fetvâsını da buna göre şekillendirmiştir. Örneğin, para vakıflarının kurulması2658

, bunakların

tasarrufları2659

, talâk2660

, nikâh2661

, Müslim-gayr-i Müslim ilişkileri2662

, irtidât konuları2663

,

mahkeme şâhitliği2664

, vakıf harcamaları2665

, borç ilişkileri2666

, ibâdetler2667

konusunda “ahvat”

tabiri ile; yargı usûlü –murûr-i zaman-2668

, vakıf hukuku2669

, dil bilimi2670

konularında da ihtiyât

tabiri ile fetvâsını şekillendirmiştir.

Fetvâlarda ihtiyât tabirinin, mekrûh kavramıyla da bağlantılı olarak kullanıldığı

görülmektedir. Nitekim kılık-kıyafet2671, namazda kırâat2672, sportif faaliyetler2673, Kur’ân-ı

Kerim kırâatı 2674 , gıda maddeleri2675 , zikir şekilleri 2676 , namazlar 2677 , mescidler 2678

2655 İbnü’s-Salâh, “el-Fetvâ”, s. 124-1525; en-Nevevi, “Âdâbü’l-fetvâ”, s. 117-118. 2656 Teysîru’t-tahrîr, IV, s. 254. 2657 Karafi, “Tenbîhât”, 2 nolu dipnot, s. 248-249. 2658 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 97b. 2659 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 57b. 2660 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 42b, 45b, 46b-47a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 118b-

119a. 2661 Düzdağ, a.g.e., s. 49, 124; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 38b, 42a, 62b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan

Sultan, 216, vr. 117b; 241, vr. 49a. 2662 Düzdağ, a.g.e., s. 107. 2663 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 142a, Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 487a, 227b, 230a; Düzdağ,

a.g.e., s. 85 2664 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 125b. 2665 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 177a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 49a. 2666 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 142b. 2667 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 15b. 2668 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 140a. 2669 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 97b. 2670 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 221b. 2671 Düzdağ, a.g.e., s. 184; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 14b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216,

vr. 115a. 2672 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 13a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 115a; 241, vr. 25a. 2673 Düzdağ, a.g.e., s. 202 2674 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 13b. 2675 Düzdağ, a.g.e., s. 189 2676 Düzdağ, a.g.e., s. 84; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 16b. 2677 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 8b.

401

konusunda mekrûh tabirini kullanarak uygulamada ihtiyâtlı olunması gerektiğini belirtmiştir.

Örneğin tasavvufi problemler ile ilgili bir fetvâ metni şöyledir: “Fî zamânina olan

mutasavvifenin, tevhîd idüğün devrânına Mübah i’tikâd eden kimseler, şer’an kâfir olurlar mı? el-

Cevâb: Gerçi mübah i’tikâd edenin küfrüne fetvâ vermişlerdir, lâkin ibâdet idüğün i’tikâd

etmeyicek, küfründe tevakkuf olunmak ihtiyât-i akrab ve ensebdir 2679

”.

4- Hîle-i Şer’iyye

Fetvâ konusunda önemli olan bir diğer husus “hile-i şer’iyye”, para vakıfları bağlamındaki

yaygın kullanımı ile “muâmele-i şer’iyye” konusudur. “Şekil bakımından hukuka uygun bir

işlemi vasıta kılarak yasaklanmış bir sonucu elde etmek amacıyla yapılan muâmele” olarak

tarif edilen hile-i şer’iyyenin, İslâm hukuk tarihinde; 1- Nikah, alış veriş ve ruhsatlar gibi

meşrû vasıtaları kullanarak meşrû sonuçlara ulaşmak, 2- Namaz kılmamak için içki içip

namaz vaktinde sarhoş bulunmak gibi gayri meşrû vasıtalarla gayri meşrû sonuçlara ulaşmak,

3- Başkasının bıçağını çalmak veya gasbetmek suretiyle kendi hayvanını kesmek gibi gayri

meşrû vasıtalarla meşrû sonuçlara ulaşmak, 4- Bey’u’l-îne, hülle gibi meşrû vasıtaları

kullanarak gayri meşru sonuçlara ulaşmak şeklinde dört türlü uygulandığı görülmektedir.

Bunlardan birinci şekil caiz, ikinci şekil caiz değil, üçüncü şekil birinci aşamasında caiz

değilken ikinci aşamasında câiz hale geliyor. Dördüncü şeklin hükmü konusu ise fıkıh

bilginleri arasında tartışmalara neden olmuştur. Bir tasarrufun hîle olabilmesi için şu üç şartı

bulundurması gerekmektedir: 1- Yapılan muâmelenin şekil bakımından kusursuz ve hukuka

uygun olması, 2- Kanun koyucunun vazettiği normun ruhuna ve maksadına aykırı bir sonuç

doğurması, 3- Hîle kastının bulunması2680.

Hile-i şer’iyyeyi ortaya çıkaran sebeplerin de 1- Siyasi sebepler, 2- Dini duyguların

zayıflaması, 3- Hukuki muamelelerin muteberliği konusunda hukukî güvenliği ve istikrarı

koruma, hukuki ilişkileri objektif kriter ve kurallara bağlama amacıyla şekli ve dış görünüşü

esas alıp maksat ve niyetleri ikinci derecede önemli saymak veya hiç göz önünde

bulundurmamak, 4- Belli bir dönemden sonra ictihad müessesesinin işletilmeyişi ve ortaya

çıkan yeni ihtiyaçlara daha önceki ictihatlar çerçevesinde çözüm arama anlayışı ile, daha

uygun çözüm bulunan diğer mezheplerin görüşlerinden istifade yoluna gidilmemesi, 5- Diğer

sebepler arasında meseleci metoda yönelme, mahkemelerde tek mezhebe bağlılık, hukuki

kuralları ile ferdî menfaatlarin çatışması, zorlama (ikrah) halinde boşamada olduğu gibi

2678 Düzdağ, a.g.e., s. 75; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 14a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr.

114b; 241, vr. 19b. 2679 Düzdağ, a.g.e., s. 85; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 230a. 2680 Köse, Saffet, “Hiyel”, DİA, XVIII, 170-171.

402

istismara müsait katı ictihadlara uyma ve yabancı kültürlerin tesiri gibi tespitler

yapılmıştır2681.

Hîle-i şer’iyye’nin fetvâlarda yer alışı, bu yöntemin meşrûluğu ile ilgili tartışmaların

yanında, bu yöntemle yapılan tasarruf ve uygulamaların cevazı şeklinde olmuştur.

Bir hîlenin “şer’î” olabilmesinin şartları üzerinde durulmuş, hîle formülleri önerilmiş, şer’î

hükümü hakkında bilgiler verilmiş, halk arasında şer’î hilelerin gayr-i meşrûluğu yönünde

yayılan söylentiler yorumlandığı gibi muâmele-i şer’iyyenin de tarif ve çeşitleri hakkında

fetvâlar verilmiştir. Muâmele-i şer’iyye konusuna önceden temas edildiğinden burada tekrar

etmeden ilgili bazı fetvâları nakletmekle yetineceğiz:

“Bazı hîle-i şer’iyyelere Zeyd “ Hîledir, Bekir’i aldatmaktır” dese, ne lâzım gelir? el-Cevab:

Ta’zîr-i belîğ ve tecdîd-i îmân lâzım olur2682”. “Zeyd ‘mülk akçe muâmele-i şer’iyye ile alınan ribh

haramdır’ dese, ne lâzım gelür, nesne lâzım olur mu? el-Cevab: Muâmele-i sahîha olıcak, haram

dememek gerek2683”.

“Sıhhat üzerine muâmele-i şer’iyye ne vechile olur? el-Cevab: Mütevellî bir metâı şer’le Amr’a

bin yüz akçeye bey’ eyleyip, Amr’a teslîm ettikten sonra, Amr dahi ba’de’l-kabz metâı Bekir’e bin

akçeye bey’ edip, akçesin Zeyd’e verip, Bekir dahi aldıktan sonra bine tuta, metâı mütevellîye

verse, câiz görülmüştür2684”. “İki akçe kıymetli bez ile muâmele câiz olur mu? el-Cevab: Olur,

amma fi’l-cümle bahâ eder nesne ile muâmele olunmak gerektir”2685. “Onun on ikiye muâmele ile

akçe vermek helâl midir? el-Cevab: Men’-i küllî ile memnûdur, hâkim tağyîr eder2686”. “Zeyd onun

on ikiye ve on üçe dahi ziyâde akçeye muâmele eylese, “ Fî zamânina emr-i sultânî ve Şeyhülislâm

Müfti’z-zamân Hazretleri’nin fetvâ-yı şerîfleri onun on buçukdan ziyâdeye verilmemek üzeredir”

deyû beyyine olunduktan sonra, ısğâ etmeyip ısrâr eylese, ona ne lâzım olur? el-Cevab: Ta’zîr-i

şedîd ve habs-i medîd lâzımdır. Tevbesiz salâhı zâhir olıcak, ıtlâk olunur2687”. “Zeyd onun onbir

hesabı üzre muâmele-i şer’iyye etmek istese şer’an ne vechile olur, beyân buyurula. el-Cevab:

Zeyd Amr’a bin akçe karz verüb alsa bu akçenin Amr’da turması mulahaza olunmadın Zeyd Amr’a

yüz elli akçeye yıl veresiye bir meta satub Amr dahi kabul ve kabz ettikden sonra metaı elli akçeye

Bekr’e bey edüb Bek dahi kabulden sonra elli akçeye tuta metaı Zeyd’e verse Zeyd’in Amr üzerinde

meta behasından yüz akçesi kalur, yıl başında alur2688”.

2681 Köse, “Hiyel”, VIII, 174. 2682 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 106b. 2683 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 106b. 2684 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 105a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 141b. 2685 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 105a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 141b. 2686 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 105a. 2687 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 105a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 141b; Düzdağ,

a.g.e., s. 161. 2688 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3713, vr. 141a.

403

Mahiyeti, şekli ve hükmü belirtilen hîle-i şer’iyye / muâmele-i şer’iyye fetvâlarının

ibrâ 2689 , müslüman ile zimmî arasında mülk alış-verişi 2690 , ticaret 2691 , şuf’a hakkının

düşmesi2692, talâk sonrası nikah tazeleme2693, verâsette vekâlet2694, zimmîlerin dâr-ı harbe

iltihakları ile mülklerinin ellerinden çıkması2695 , zekât2696 , vakıf harcamaları2697 , vakıf

mallarının kullanımı2698, vakıf mallarının muâmele-i şer’iyye ile çalıştırılması2699, yetim

mallarının muâmele-i şer’iyye ile çalıştırılması2700, küçüklerin mallarının muâmele-i şer’iyye

ile çalıştırılması 2701 ve muâmele-i şer’iyye (para vakıfları) 2702 konularında yoğunlaştığı

görülmektedir.

5- “Diğer el-Cevab”lı meseleler

Mecmûalarda yer alan fetvâların geneli tek cevaplıdır. Ancak bazı meselelerde bir “el-

cevab”dan sonra ikinci bir “diger el-Cevâb” ya da “cevâb-ı âhar” şeklinde aynı meselede farklı

fetvâlarına yer verilmiştir. Bunların bir kısmı diğerinden biraz daha detaylı olmakla beraber

aynı mahiyette olurken, bazı fetvâlarda farklılıklar da dikkati çekmektedir.

Ebussuûd Efendi’nin aynı meselede farklı cevaplar vermesi ya eski görüşünden

vazgeçmesi ya da müsteftînin kişisel durumu sebebiyledir.

Fetvâ usûlcülerine göre bir müftü bir konuda fetva verdikten sonra, aynı mesele tekrar

sorulduğunda, eğer önceki fetvâyı kaynak ve dayanakları ile hatırlıyorsa fetva verir; eğer

fetvâyı hatırlayıp, kaynak ve delilini hatırlamasa o zaman sahih olan görüşe göre, yeniden

gözden geçirmeden fetvâ vermemelidir2703.

Müftünün fetvâsını değiştirmesi halinde müsteftîlerin ne yapmaları gerektiği hususunda da

şöyle demişlerdir: Müftü bir konuda fetva verip sonra bundan dönerse, müstefti eğer bu fetva 2689 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 212a. 2690 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 143a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 145a. 2691 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 112b. 2692 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 178b. 2693 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 48a. 2694 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 135a. 2695 Düzdağ, a.g.e., s. 100; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 77a. 2696 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 40b. 2697 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 96b, 106a. 2698 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 38a; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809, vr. 85a. 2699- Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 102a; 2867, vr. 26b, 32a, 61a., 68b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad

Ef., 3341, vr. 171b; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 106a, 127a. 2700 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 106a, 212a; (Kenar Kayıt) Mecmûa-i Müeyyedzâde, Slm. Ktp., Esad Ef., 1110, vr.

211b. 2701 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 105a, 211b-212a. 2702 Fetâvâ Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 31a-b; Düzdağ, a.g.e., s. 68; Şukka, Slm. Ktp., Şehid

Ali Paşa, 1072, vr. zahriye öncesi; 2868, 102b; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 105a, 105b, 106a, 106b, 114b, 116a, 151a, 153b, 194a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 138b, 141b, 142a, 143a

2703- İbnü’s-Salâh, “el-Fetvâ”, s. 138.

404

ile amel etmeye başlamış, müftünün de bu görüşünden vazgeçtiğini öğrenmiş ise, eski ameli

bırakır, yeni fetva ile amel eder. Eğer duymamış ise ameline devam eder. Henüz amel

etmeden duymuş ise direk olarak ikinci görüşe göre hareket eder2704. Fetvâlarda kişilerin özel

hallerinin dikkate alınması hususunda ki İbn Abbâs’dan (ra) örneğine2705 daha önce temas

edilmişti.

Aynı konuda farklı cevapların yer aldığı fetvâlara şu konularda rastlanmaktadır: Nakl-i

şehâdet2706 ve da’vâ2707 konusundaki iki fetvâda “diğer el-cevab” ile verilen fetvâ önceki fetvâ

ile aynı hükmü farklı ifadelerle tekrar ederken, bey / takas2708, da’va2709, diyet2710, gasb /

insan2711, hibe2712, cariye2713, ibâdet / abdest-gusl2714, ibâdet / büluğ-i rical2715, iskan2716, kısas

/ fail-i mechul2717, kefalet2718, kılık-kıfyat / sarık sarma2719, köle2720, miras / ibra2721, mülkiyet

iddiası2722, nikah / iddet2723, nikah / muharremat2724, nikah / neseb / şeriflik2725, nikah / gâibin

zevcesinin nikahı2726, nikah / mehir2727, nikah / namzed2728, sayd2729, selam2730, şehadet2731,

şirb2732, şurb / hamr-hall2733, talak – ric’at2734, talak2735, tasavvuf / kılık-kıyafet2736, tazir2737,

2704 İbn Hamdân, “Sıfatü’l-fetvâ”, s. 292. 2705 en-Nevevi, “Âdâbü’l-fetvâ”, s. 216. 2706 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 124b. 2707 Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 74b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809, vr. 140a; 3612, vr. 276b; Fetâvâ-yı

Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 143a; Slm. Ktp., Esad Ef., 3612, vr. 276b. 2708 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 102b. 2709 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 143a-b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 143b. 2710 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 206b-207a. 2711 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 123b-124a, 154a. 2712 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 165b-166a. 2713 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 53b. 2714 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 6a 2715 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 176b. 2716 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 196b. 2717 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 199b. 2718 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 115a. 2719 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 187a. 2720 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 37a, 77a, 173a. 2721 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 132b. 2722 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 142a. 2723 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 54b. 2724 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 68b. 2725 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 224a. 2726 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 55a. 2727 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 56a. 2728 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 43b. 2729 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 193a. 2730 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 225a; Düzdağ, a.g.e., s. 115; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3677, vr. 141b;

Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 116a. 2731 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 127b. 2732 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 195b. 2733 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 190b. 2734 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 45a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 120b. 2735 Düzdağ, a.g.e., s. 43; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 47b, 61a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan,

216, vr. 131a.

405

vakıf2738 vakıf / rakabe2739, vakıf / vakf-ı nukud2740, vakıf / zevaid-i vakıf2741, vakıf-vazife2742,

vasiyyet2743, yetim2744 konularındaki 41 adet fetvâdaki tekrarlarda, cevaplar aynı doğrultuda

olmakla birlikte, “diğer el-cevab” bölümlerinde birinci “el-cevab”da yer alan malumata ilave

yorumlar ve açıklamalar yer almıştır. Bunların dışında tespit edilen 6 adet fetvâda ise aynı

meselede birbirinden farklı hatta çelişkili fetvâlar verilmiştir. Bu meseleleri şu şekilde

sıralayabiliriz:

“Altın sırma ve gümüş sırma mensûc olan kumaş hâllen ve nesîeten altın veya akçe ile

bey’ olunmak câiz olur mu?” şeklindeki bir soruya “nesîeten asla satılmaz. Hâllen olıcak,

verilen semen kumaş olan altından ya gümüşten ziyâde ise, yahud kumaşda olan altın olup

semen akçe ise, yahud kumaşdaki gümüş olup semen flori ise, sahîh ve şer’îdir2745” şeklindeki

bir cevabının yanında “kaçı Sultaniye, kaçı İfrencî idüğün bilmek lâzım değildir. Lâkin

sahîhu’l-ıyâr, tâmmü’l-vezn idüğün bilmek lâzımdır. Şehâdeti kabul olunmak da2746” şeklinde

farklı bir cevabı da olmuştur.

“Merhûm Sultan Bâyezid Han aleyhi'r-rahmetü ve'l-gufrân zamanından beru mezâr-ı

müslimîn içinde bir düz yer olub alâmet olmasa kırıldıkda kemük çıksa ol yerde meyyit defn

olunmak câiz olur mu?” şeklindeki soruya “olur” cevabının yanında “sûretsiz i'zâm var iken

üzerine defn olunmamak gerekdir”2747 şeklinde ayrı bir cevabı olmuş; “Zeyd “Amr’da şu

kadar hakkım vardır” deyû nakl-i şehâde ilettikten sonra, Amr: “Beraber varırın” der iken,

kâdî kabul etmeyip, hükmeylemek şer’an câiz olur mu?” sorusuna “şerâit-ı şer’iyyesi

bulınıcak hükmetmek gerektir” diyerek müsbet bir yaklaşım sergilerken, aynı sorunun bir

başka versiyonunda “katl-i amd nakl-i şehâde ile sâbit olmaz”2748 diyerek aynı meselede

birbirini nakzeden cevaplar vermiştir. Yine “Zeyd zevcesi Hindi üç talâk boşayub ba’dehu

hulle olunmadan nikâh ettirip tasarruf eylese ne lâzım olur?” sorusuna “Ta’zîr-i şedîd ve

2736 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 187a. 2737 Düzdağ, a.g.e., s. 101-102; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 225a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan,

216, vr. 116a. 2738 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 114a. 2739 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 96b. 2740 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 106a. 2741 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 102a. 2742 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 96a. 2743 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 212b. 2744 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 176b. 2745 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 111a; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3783, vr. 95a. 2746 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 111a. 2747 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 17a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 34a. 2748 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 124b.

406

habs-i medîd lâzımdır2749” cevabının yanında “hadd ikâmet olunur2750” bir cevabı da olmuş,

aynı suça bir cevapta “ta’zir” derken diğer bir cevabda “hadd” gibi daha ileri bir cevazdan söz

etmiştir. Bir başka cevabında da “hullesiz nikâhla duhul etti ise ta’zîrin aksa-yı meratibi

ikâmet olundukdan sonra habs-i medîd olunur2751” diyerek ta’zir cezasına ilave bir açıklama

getirmiştir. “Zeyd’in kuli Amr ibâk edüb daru’l-harbe lahık oldukdan sonra Bekr Amr’i

daru’l-harbden çıkarsa esir eylese Zeyd milkinden ibâk ettügin isbat edicek Amr’ı Bekr’den

almağa kâdir olur mi?” şekilndeki bir soruya “olur” cevabının yanında “daru’l-harbe kaçub

vardı ise bi la şey’ alur, kefere dâru’l-İslâmdan tutub dar-ı harbe iletdiler ise semenin …”

şeklinde öncekinden biraz daha farklı bir cevap, üçüncü bir yorumda da “Multakadda ikisine

bile rivâyet vardır, re’y-i hakime menuttur2752” diyerek önceki fetvâlarında kesin olarak

verdiği cevabı kaynak atfı ile hakimin görüşüne havale etmiştir. “Zeyd-i merîz elli florinin

mülkünü verese kaçırıp, Amr’a eksik bahasına satsa, “bey’de muvâzaa ettiniz” deyû isbât

edicek, bey’i feshe kâdir olur mu?” sorusuna, “muvâzaa nefs-i akidde ise olur” cevabının

yanında “verese kaçûben nefs-i akidde muvâzaa etmek muhâldir2753” şeklinde bir cevabının

bulunduğu da nakledilmiştir. Ancak farklı hatta birbiri ile çelişkili bu cevaplardan hangisinin

önce, hangisinin sonra, diğer bir ifade ile hangisinin nâsih, hangisinin mensûh olduğu

yönünde, fetvâ mürettiplerinin fetvâyı naklederken önce “el-cevab” sonra da “diğer el-cevab”

başlığı ile naklinin dışında bir tespitte bulunmak mümkün olmadığı gibi, mürettiplerin

yaptıkları bu sıralamadaki üslupları hakkında da bir bilgiye ulaşılamamıştır.

2749 Düzdağ, a.g.e., s. 51; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 46a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr.

122b. 2750 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 122b. 2751 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 46a. 2752 Vel-1, vr. 81a-b. 2753 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 110b.

407

SONUÇ

Osmanlı Hukukçusu Ebussuûd Efendi ve Fetvâları başlığı ile yapılan bu çalışmada sonuç

olarak şunları sıralayabiliriz:

1- Ebussuud Efendi’nin fetvâları kısmî bazı yayınların dışında bütünü kapsayacak biçimde

henüz ortaya çıkarılmamıştır.

Kütüphane katalog kayıtlarına göre Ebussuûd Efendi’nin fetvâları, başta Veli b. Yusuf,

Sinan b. Ramazan ve Bozanzâde Mahmud Efendi olmak üzere farklı kişiler tarafından

derlendiği gibi, çeşitli kaynaklarda dağınık olarak da kaydedilmiştir. Ancak derlemelerde

görülen dikkat çekici seviyedeki farklılıklar, yapılan derlemelerin bütünü ihitva etmediği, bu

kaynakların dışında da fetvâların bulunabileceğini ortaya koymaktadır.

Kütüphanelerdeki bir çok yazma eser mecmûanın yanında, çeşitli tarih kaynaklarında

Ebussuûd Efendi’ye bir çok fetvâ isnad edilmiş, ancak bunlar üzerinde de bir değerlendirme

çalışması yapılmamıştır. Özellikle günümüzde akademik ve popüler çalışmalarda bu gibi

fetvâların dikkate alınarak kullanılıyor olması bu çalışmanın da önemini ortaya koymaktadır.

Böyle bir çalışmada, hadis tahriç ve rivâyet sisteminin disiplinli bir şekilde kullanılması,

rivâyet kaynakları ve şahıslarının dikkatle incelenmesi, tarihi bir şahsiyeti ve tarihi bir konuyu

sağlıklı bir şekilde ortaya koymak için ayrı bir önem arzetmektedir.

Bu çalışmaya temel teşkil eden ve önceden tanımları yapılan nüshalarda, tekrarlar dahil

olmak üzere 16012 âdet fetvâ maddesi bulunmaktadır. Tekrarlar çıkarıldığı takdirde –üçte bir

kadarının tekrar olduğu varsayımına göre- bu rakam yaklaşık 10674 âdet edecektir.

Dolayısıyla bu çalışma Ebussuûd Efendi’nin fetvâları konusunda bu güne kadar yapılan

çalışmaların en geniş tabanlısını oluşturmaktadır.

2- Kütüphanelerde görülen bir diğer önemli husus, Ebussuûd Efendi’nin özellikle fıkıh ile

ilgili eserlerinin tespiti problemidir. Onun bir çok fetvâsı özellikle de uzun fetvâları, tek sayfa

ya da varak halinde kaydedilmiş, kütüphane kayıtlarında bunlar esasen birer fetvâ maddesi

olmasına rağmen, müstakil birer risâle gibi gösterilmiş, bu da Ebussuûd Efendi’nin fıkıh

çalışmalarının anlaşılmasında yanılmalara sebep olmuştur. Bu çalışmada ona nisbet edilen

eserler özellikle de fıkhî risâleler tek tek görülmüş, müstakil risâle olanlar ile fetvâ maddeleri

birbirlerinden ayıklanmaya çalışılmıştır. Bunlar arasında onun, el-Merğînânî’nin el-Hidâye’si

üzerine yapmış olduğu çalışması incelenmeye ve tahlil edilmeğe değer bir çalışma olarak

gözükmektedir.

408

3- Diğer fetvâ mecmûalarında olduğu gibi, Ebussuûd Efendi fetvâlarında da, inanç

konularından, tasavvufî-ahlâkî konulara, ibâdetlerden, evlilik ve uluslar arası ilişkilere kadar

ferdî, ailevî, sosyal ve siyâsî konularda birçok fetvâ bulunmaktadır. Bunlar nicelik

bakımından birbirlerinden farklılık arzetmektedirler. Kimi konularda birkaç âdet fetvâ

maddesi bulunurken, kimi konularda yüzlerce âdet fetvâ bulunmaktadır.

Bunlardan, yukarıda tanım ve muhtevâları verilen mecmûalar ışığında, doğrudan fıkıh

konularında sayısal olarak en fazla yer alan başlık ve fetvâları şu şekilde sıralayabiliriz: Sulh,

106; Zekât, 125; İtâk, 135; Vasâyâ, 138; Harâc, 140; Diyât, 163; Hibe, 218; Mehr, 227; Kazâ,

233; Da’vâ, 247; İcârât, 271; Talâk, 296; Ta’zîr, 302; Şehâdet, 526; Bey’, 560; Salât, 600;

Vakf, 655; İtikâdî ve Tasavvufî meseleler, 666. Bu sayılar içerisine mecmûalarda yer alan

tekrar fetvâlar dahildir.

Bu tabloya göre Ebussuûd Efendi döneminde Osmanlı devleti ve toplumunu en fazla

meşgul eden problemler başta tasavvufî konular olmak üzere vakıf, namaz, alış-veriş, yargı,

cezâ, talâk, kiralama, aile hukuku, hibe, haraç, vasiyetler, zekat ve sulh konularıdır.

4- Ebussuûd Efendi fetvâlarında bazı fıkhî kavramlara açıklama getirmiştir ki bunlardan

tespit edilebilenler 30 âdettir ki şunlardır: Çocuklarda büluğ yaşı, cezâ hukukundan gasb,

habs-i medîd, ta’zîr-i belîğ ve zaman-ı medîd; aile hukukundan talâk, kınlık akçesi,nişan,

nüşûz; ibâdetlerden mâ-i azîm; ticaret hukukundan gabn-i fâhiş, muvâzaalı bey’, tasavvuftan

hüsn-i savt, lahn; vakıf hukukundan muâmele-i şer’iyye, sıla, sadaka, vazife, vakıf

senetlerindeki “batnen ba’de batnin” vb. tabirler; vasiyetlerde maraz-ı mevt; vergi hukukundan

araziler, fakirlik, şer’î ölçüler, cizye; yargılama hukukundan adâlet, cemm-i gafîr, tevâtür, ibrâ

yemini, ikrâr tabirleri, müddet-i tekâdüm, rüşvet, şâhitlik ve yemin lafızları özel olarak

tanımlanmıştır.

Bunlardan araziler, vergi hukuku ve vakıflar ile ilgili fetvâlarında klasiğin dışında yeni

yorumlara yönelmiş, bunların dışındaki meselelerde hemen bütünüyle bilinen tanım ve

tarifleri tekrarlamıştır.

5- Ebussuûd Efendi’nin fetvâları büyük bölümü (yaklaşık üçte ikisi) “caizdir / caiz değildir;

sahihdir / batıldır” gibi kısa cevaplardan oluşmaktadır. Bu tip fetvalarında takip ettiği yöntem

özel olarak incelemeyi gerektirmektedir. Bu çeşit fetvâlara dayanarak yapılacak tahliller ise

büyük çapta kişisel tahminlerden ibaret olacaktır. Fetvâlarındaki diğer yöntem ise cevapların

uzun, detaylı ve gerekçeli olmasıdır ki bunlar da fetvâlarının yaklaşık üçte birini

oluşturmaktadır. Bu tip fetvâlarında dayandığı deliller, yaptığı tahrîc ya da tercihler daha açık

409

ve net olduğundan, bunlara dayalı tahliller de daha sağlıklı olmaktadır. Biz bu çalışmamızda

uzun, detaylı ve gerekçeli fetvâlarından hareket ederek tahlil ve tespitlerde bulunmaya

çalıştık.

6- Müfessirliği ile ünlü olup, medrese tahsilinde hadis dersi almış ve bazı kaynaklardan da

anlaşıldığı kadarıyla da Sahîh-i Buhârî gibi hadis ilminin temel eserlerini okutmuş bir kişi

olarak Ebussuud Efendi’nin fetvâlarında âyet ve hadislere sıkça yer vermesi beklenirken,

yapılan bu araştırmada bu sonuca varılamamıştır. Aksine onun âyet ve hadislere temasının

müsteftîlerden gelen sorularla sınırlı olduğu görülmüştür.

Diğer şer’î delillerden ise ağırlıklı olarak maslahat, istihsân, örf ve ıstıshâb kurallarına

atıfta bulunmuş, kaynaklarda hakkında görüş bulunmayan, ya da tercih yapılması gereken

meselelerde bu kurallara sıkça başvurduğu görülmüştür. Başka bir ifade ile Ebussuûd Efendi

toplumsal örf ve ihtiyaçları dikkatle takip etmiş, açık bir nass ile çelişmediği sürece bu

maslahat ve geleneklerin devamından yana tavır koymuştur. Delillerin bu çeşitlerini

uygularken o ictihat faaliyetinde bulunmuş ve bunun XVI. yüzyıl uygulamasının güzel

örneklerini sunmuştur.

7- Teklîfi hükümlerin kullanımında, “farz” ve “haram” gibi kesin hüküm ifade eden

tabirlerden çok “gereklidir, câizdir, evlâdır” ya da “mekrûhdur” gibi esnek tabirlere yer verdiği,

bu yönüyle de selef alimlerinin çizgisinden giderek, fetvâda ihtiyatlı davrandığı görülmüştür.

Bununla beraber zarûrât-ı diniyyeyi, diğer bir ifade ile dinin temel prensiplerini ilgilendiren

konularda bu tavrının dışına çıkarak sert tavırlar ile net ve kesin cevaplar vermekten

çekinmemiştir. Onun bu sert ve kesin fetvâlarının başlıcalarını Kızılbaşlar, Sebb-i nebî,

Karamanlı Şeyh ve Raks ve devrânlı zikir meclisleri oluşturmuştur. Kızılbaş meselesi İran-

Safevî meselesi olması sebebiyle siyasi yönü, halk arasında yaydıkları düşünceleri dolayısıyla

da itikâdî boyutu ağır basan; sebb-i nebî (Hz. Muhammed (s.a.v.) başta olmak üzere diğer

peygamberlere hakaret, sövme ve aşağılama) misyonerlik sebebiyle itikâdî; Karamanlı Şeyh

ve rakslı zikir meclisleri de itikâdî ve ahlâkî yönü ağır basan meseleler olarak dikkat

çekmektedir. Bu yönüyle o, müftülük rolünün yanında bir müceddid rolü üstlenmiş ve bu

rolünü Osmanlı’nın son dönemlerine kadar dikkate alınacak seviyede ciddiyet ve ihtimam ile

yerine getirmiştir.

8- Mezhep kaynakları konusunda titiz davrandığı gözlenen Ebussuud Efendi’nin,

kaynaklar hakkında değerlendirmelerde bulunduğu, alıntılar konusunda tahriçlerde bulunarak

tashihler yaptığı, yer yer doğrudan kaynaklara dayalı fetvâlar verdiği görülmüştür. Bu yönüyle

410

o tabakâtü’l-fukahâ tasnifinde “ashâb-ı tahrîc” olarak nitelenen zümrenin içinde yer aldığını

fiilen göstermiştir.

Mezhep konusunda halk inançları ve anlayışı söz konusu olduğunda titiz ve sıkı bir tavır

takınırken fetvâ, yargı ve siyaset sözkonusu olduğunda daha müsâmahakâr ve geniş bir

yelpaze çizmiştir. Bu yönüyle de geleneğe bağlı ancak geleceğe açık bir ilim, fikir ve aksiyon

adamı olduğunu göstermiştir.

9- Kaynaklara ve mezhebe bağlılığı esasen geçmişten devralınan bir anlayış olarak

onaylamış ancak, geçmişten devralınan bu birikimi yeniden eleyip hamurlayarak

şekillendirmiş, klasiğin zenginliğini döneminin çeşitliliği ile buluşturarak Osmanlı’nın XVI.

yüzyılda bir dünya devleti olmasına önemli katkıda bulunmuştur. Tercihler şeklinde tezahür

eden bu eleme ve yeniden şekillendirmede, Hanefi mezhebinin kurucularının görüşlerini

karşılaştırıp harmanlarken, sonraki dönem fakihlerin görüşlerini de dikkate almış, yeri

geldiğinde halefin görüşünü selef görüşüne tercih ederek âdetâ Hanefî mezhebini yeni bir

şekle sokmuştur. Bundan da ileri giderek, nadiren de olsa Hanefi mezhebinin dışına çıkmış,

Şâfiî, Mâlikî, Hanbelî mezhebiplerine muracaat etmiş, hatta bunları da aşarak sahabe ve

tâbiînin görüşlerine göre hareket etmektekten de çekinmemiştir.

10- XVI. yüzyılda bir dünya devleti olan Osmanlı’nın baş müftüsü, baş kadısı ve baş

müderrisi olarak o, coğrafyada yaygın ve hakim dil olarak Türkçe, Arapça ve Farsça’ya şiir

yazacak seviyede hakim olmuş, coğrafyanın hangi bölgesinden gelirse gelsin, her çeşit soruya

o bölgenin dil ve kültürü ile cevap vermesini bilmiştir. Bunun yanında coğrafyada yaşayan

insanların genel kültür ve karakterlerine de hakim olduğu, sorulara verdiği cevaplarda

kullandığı dil ve üsluplardan da anlaşılmaktadır. O, fetvâlarında nüktelere yer verdiği gibi,

ilmî ve felsefî açıklamalara da girmiş, bunun yanında argo tabirlere varıncaya kadar avamî dil

ve üslubu kullanmaktan da geri durmamıştır. Fetvâ makamının saygınlığı ve sahip olduğu dini

temsil özelliğinden yararlanarak kimi zaman lanetleme, dua ve beddualarda bile bulunmuştur.

Bununla o, ilmî danışma, dinî rehberlik, toplumsal yönlendiricilik fonksiyonlarının yanında

idareci kişiliğini de en açık ve net şekliyle ortaya koymuştur.

11- Fetvâlarında donukluk ve durgunluk yerine, hareketlilik ve çeşitliliği tercih etmiş, 17

konu ve 41 meselede “diğer el-cevab” diğerek yerine ve kişiye göre fetvâlar vermiş, fıkhın

canlılığı ve güncelliğinin güzel örneklerini sunmuştur. “Diğer el-cevab” türündeki fetvâlarında

dikkati çeken bunların gerekçeli olmalarıdır. Böylece o, değişen fetvânın değişme sebebine

temas ederek, dinî konulardaki değişimin keyfîliğe göre değil, kurallara göre şekillendiği

izlenimini vermeğe özen göstermiştir.

411

12- Ebussuûd Efendi fetvâlarında güncelliği esas alırken, önceden de ifade edildiği üzere

istihsân, örf ve maslahat kurallarını işletmiştir. Örneğin tarihi bir problem olarak para

vakıfları konusunda o, esasen haram olan bir işlemin hangi gerekçelerle caiz olacağını

fetvâlarının dışında, özel risâle telif edilerek detayları ile ortaya koymuştur. Padişahın da

onaylaması ile uygulamaya konulan bu fetvâya karşı Birgivî gibi karşı çıkanlar, aleyhte fetvâ

yayınlayıp eser verenler olmasına rağmen, Ebussuûd Efendi’nin gerek Padişahın konuda taraf

olması ve gerekse Padişah ile olan samimi ilişkilerinden istifade ile karşıtlarını susturma ya da

baskı altına alma gibi bir yola teşebbüs ettiğine dair herhangi bir bilgi ya da belgeye

rastlanılmamış olması, onun ilme ve ilim erbabına olan saygısının yanında kişisel

olgunluğunun da bir göstergesi olsa gerekir.

13- Ebussuûd Efendi’nin üç padişaha şeyhülislâmlık yapmasına ve her üç padişah

döneminde de aynı derecede saygı görmesine rağmen, Imber vb. kişilerin bazı asılsız

iddialarının aksine, kaynaklarda onun hiçbir sultana yaranma veya kendisini beğendirmeye

gayret ettiğine dair herhangi bir bilgi veya belgeye rastlanmamıştır. Aksine kendisinin giyim

kuşam gibi dış görünüşüne fazla riayet etmeyen ancak onur ve heybeti ile herkesin takdirini

kazanan, kendisinin padişahlara değil, padişahların kendisine saygı gösterdiği şahsiyetli bir

ilim ve devlet adamı olduğunu görüyoruz. Kanuni Sultan Süleyman’ın Zigetvar seferinde iken

gönderdiği samimi ve duygusal mektup ile II. Selim’in tahta çıkış merasiminde kutlamaları

kabul ederken, Ebussuûd Efendi geldiğinde kalkıp onun sarığından tutarak öpmesi, o güne

kadar görülmemiş bir saygı olarak değerlendirilmiştir ki bu, tarihte çok nadir ilim erbabına

nasib olmuş bir onurdur.

14- Ebussuûd Efendi sultanlar ile iyi geçinmiştir, ancak fetvâlarında da görüldüğü üzere

Osmanlı padişahlarının o dönemdeki haşmet ve güçlerine rağmen “Nâ meşrû nesneye emr-i

sultânî olmaz” kuralını Ma’rûzât maddeleri arasında zikretmekten çekinmemiştir.

15- İtikadi konulara gelince Ebussuûd Efendi eslah alellahh, cenet ve cehennem, elfâz-ı

küfür, gaybiyyât-cinler, haşr, imân esasları, mezhep inancı, mukaddesata saygı, sahâbe,

sıfâtullah, ru’yetullah, önceki kitaplar ile bazı şahsiyet ve fırkalar üzerinde durulmuştur.

Şahsiyetlerden Molla Kabız ve iddialarına yer verilirken, fırkalardan hubmesihçiler,

kızılbaşlar ve Şiîlik konusunda detaylı bilgiler verilmiştir. İtikâdî kavram olarak bid’at, ehl-i

sünnet, kafirlik, mukaddeslik ve zındıklık konularına temas edilmiştir.

İnanç konularında yer alan bu fetvâlarda asleh alellah gibi kelâmî – felsefî konulara yer

verildiği gibi, akaid kitaplarında yer alan klasik konuların aynen tekrarının yanında, bir

yönüyle de Osmanlı dini düşüncesinin oluşum sürecini yansıtan, halk ve aydın tabakanın

412

gündemindeki konulara da yer verilmiştir. Molla Kabız ve Hubmesihçiler konusu açılımını

hıristiyani düşüncenin yeşerip yerleştiği topraklarda fâtih olarak sürdürmenin ve bu

coğrafyalarda hükümrân olmanın sebep olduğu problemler olarak dikkati çekmektedir. Bu

problemler hâkim bir devlet karşısında yenik düşmüş bir düşüncenin, var olma ve yenilgiyi

yeniden galibiyete dönüştürme çabalarının bir ürünü olarak karşımıza çıkmıktadır.

Kavram olarak temas edilen konular esasen, Osmanlı-Şii probleminin bir diğer

yansımasıdır. Osmanlı-İran münasebetlerinin tarihi seyri açısından bu fetvâlar ayrı bir önem

taşımaktadır.

16- Osmanlı dini düşüncesinin bir diğer ve de hâkim yüzü olarak tasavvufi konular,

kavramlar ve şahsiyetler, en az itikâdî konular kadar, hatta ondan daha fazla öneme sahip olan

meselelerdir. Bu meselelerde yer alan problemler esasen Osmanlı coğrafyasında ortaya çıkmış

problemler olmayıp, kökleri Abbasilere kadar uzanan, Selçuklular döneminde varlığını ispat

ederek felsefî alt yapısını kurmuş, Osmanlı coğrafyasında da tekâmül ve kurumlaşma sürecine

girmiş olan problemlerdir.

Ebussuûd Efendi bir taraftan kavramlara açıklık ve netlik kazandırmaya çalışırken, diğer

taraftan da toplum içerisinde yaygın ve yayılma istidadında olan düşüncelerin tashihi, Sünnî

düşünce açısından sakıncalı görülenlerin de engellenmesi için gayret sarfetmiştir. Açıklık

getirmeye çalıştığı konuların Allah’ı bulmak, el alma ve tevbe alma, ermek ve hırka giymek,

evliyâlık, Hızır (a.s.), raks, devrân, cezbe, şeyhlere tazim, şeyh ya da seccâdenişîn vb.

meseleler olduğu görülmektedir.

Kavram olarak istimdât, kerâmet, keşf, ma’rifet ve ma’rifetullah, nûr-i Muhammedî,

ricâlü’l-gayb, kutup, vahdet-i vücûd ile zâhir-batın konularına yer vermiştir.

17- Şahsiyetler bazında Şeyh Bedreddin, Dâvûd-i Kayserî, İmam Gazzâlî, Mevlânâ

Celâleddîn-i Rûmi, hâkim İshak, Hallâc-ı Mansûr, Hoca Attâr, İbnü’l-Arabî, İbrahim Gülşenî,

Karaca Ahmet, Molla Hüdâvendigâr, Muhyiddin-i Karamânî, Oğlan Şeyh vd. kişiler olduğu

görülmektedir. Bunların yanında Aşıklar, Fukarâ ve Halvetî gruplarından da söz etmiştir.

Görüldüğü gibi tasavvufî konularda yer alan meseleler, esasen el-Kuşeyrî, Şihâbüddin

Sühreverdî, İmam Gazzâlî gibi Osmanlı öncesi âlim-mutasavvıfların eserlerinde yer verip,

derinlemesine tartıştıkları konuların, Osmanlı dönemindeki devamından ibarettir. Ebussuûd

Efendi bir taraftan bu konuları ilmîbir temele oturtmaya çalışırken, diğer taraftan İbnü’l-Arabî

gibi topluma mal olmuş kimi meseleleri dini açıdan en az sakıncalı duruma getirmeye,

mümkün olanları da devletin imkanlarını kullanarak ortadan kaldırmaya çalışmıştır. Fetâvâ-yı

413

Abdurrahîm ve Behcetü’l-Fetâvâ gibi sonraki dönem fetvâ mecmûaları dikkate alındığında bu

problemlerin Osmanlı coğrafyasında devam ettiği görülecektir.

18- Tasavvuf tarihinde Ebussuûd Efendi’nin kişisel tercih ve duruşu ilgili kaynaklarda

tartışma konusu olmuştur. Hakkında yapılan bir çok farklı tespit ve tahlillere karşın onun

fetvâlarındaki kişiliği de önem arzetmektedir.

Herşeyden önce Ebussuûd Efendi şair ruhlu ve duygusal bir kişidir. Bu karakter genelde

tasavvufi hayata meyilli olmaktadır. Ayrıca o ilk öğreniminin yanında medrese tahsilinin ileri

kitaplarını da bir tarikat şeyhi olan babasından okumuş, dolayısıyla hem ilk hem ileri öğrenim

ve eğitimini tasavvufi bir ortamda tamamlamıştır. Dolayısıyla onun tasavvufa karşı bir eğilim

ve ilgisinin olacağı ve muhtemelen fiili bir bağlantısının olması da mümkündür. Ne var ki

onun bu yönü, dönemindeki bazı tasavvufi hareketlere karşı takındığı olumsuz tavır nedeni ile

dikkatten kaçmıştır. Esasen tasavvufi hareketler aleyhine verdiği fetvâlar, bütünüyle kendisine

mahsus ya da tasavvufi hareketlere temelden karşı olan fraksiyonların görüşlerinden bir alıntı

değildir. Onun bu yöndeki reaksiyonlarını aynı zamanda İmam Kuşeyrî, bir tarikat silsilesinin

de kurucusu olan Şihabüddin Sühreverdî, tasavvufî hareketlere sempatisi ile bilinen İmam

Gazzâlî’nin görüşleri ile de karşılaştırmak gerekir. Böyle bir karşılaştırmada Ebussuûd

Efendi’nin klasik tasavvuf karşıtları tarafından ziyade, tasavvufa İslâm’ın temel ilkeleri

açısından bakarak, şer’î ölçülerle uyum halindeki bir anlayışa taraftar olduğunu gösterecektir.

Onun böyle bir bakış açısına sahip olduğu önceden özetlenen tasavvufi ve itikâdî fetvâlarında

da kendini göstermektedir. Nitekim o, tarikatların raks ve devrân gibi bazı anlayış ve

uygulamalarına karşı çıkarken, yine tasavvufi ekollerin savunduğu kimi görüşleri de

savunmuştur.

Son olarak bu çalışma, 96 adet yazma eserden derlenen 7185 adet fetvâ maddesine

dayanması bakımından Ebussuûd Efendi hakkında bu güne kadar yapılan çalışmaların en

geniş tabanlısıdır. Aynı zamanda bu çalışmada fıkıh ve fetvâ usûlü kurallarının bir fetvâ

mecmûası üzerinde uygulaması yapılarak, hilâf ilminde “Tahrîcü’l-furû ale’l-usûl” olarak

bilinen metodun bir fetvâ mecmûası üzerinde uygulaması gerçekleştirilmiştir.

414

BİBLİYOGRAFYA

Kur’ân-ı Kerim

5 Nolu Mühimme Defteri, T. C. Başbakanlık, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Arş. Daire

Bşk., yayınları.

Abdulhak Adnan, “Ali Kuşçu”, DİA, I, 321-323, .

Abdulkâdir b. Yusuf; (1085/1674), Vâkıâtü’l-müftîn, Slm. Ktp., Hkm., 417.

Abdurrahim Efendi, Şeyhülislâm Menteşîzâde Abdurrahim Efendi (1128/1716), Fetâvâ-yı

Abdurrahim, İstanbul, 1243; Slm. Ktp., Aşir Ef., 137; Slm. Ktp., Ayasofya, 1570.

Ahmed Efendi, Şeyhülisâm Ebu’l-Hayr Ahmed Efendi (1154/1741), Netîcetü’l-fetâvâ,

İstanbul, 1265.

Akdağ, Mustafa, Türkiye’nin İktisâdî ve İctimâî Tarihi, İstanbul, 1995.

Akgündüz, Ahmed, “Ebussuûd”, DİA, X, 365-371.

_________ , Osmanlı Kanunnâmeleri, İstanbul, 1999.

_________ , “Osmanlı Hukukunda Gedik Hakkının Menşei ve Gedik Hakkıyla İlgili

Ebussuûd’un Bir Risâlesi”, Türk Dünyası Araştırmaları, sy. 46 (1987), s. 149-162.

Akıncı, Sırrı, “3 Mezar Taşı 3 İlim Adamı”, Hayat Tarih Mecmûası, 1970, yıl: 6, sy: 2, 76-79.

Akpınar, Kürşad Urungu, Osmanlı Şeyhülislâm Fetvâlarında İltizâm, Yayımlanmamış

Yüksek Lisans Tezi, Bilkent Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2000.

Aksu, Zahid, Le Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi et Ses Fatwa’s en Droit, Panel, 1971.

Aktaş, Cihan, “Kadının Toplumsallaşması ve Fitne”, İslâmi Araştırmalar, Ankara, 5 (4);

1991, 251-259.

Ali Cevad, Memâlik i Osmâniyye'nin Tarih ve Coğrafya Lugatı, İstanbul, 1314.

Ali Haydar Efendi (1936), Dürerü’l-Hükkâm Şerh-u Mecelleti’l-Ahkâm, İstanbul, 1330.

Âlim b. Alâ el-Hindî (768/1384), el-Fetâvâ’t-Tatarhâniyye, (thk. Kadı Seccâd Hüseyin),

Beyrut, 2004.

Aliyyü’l-Kârî b. Sultan (1014/1605), Şerh-u Nuhbetü'l-fiker, İstanbul, 1327.

Altınay, Ahmed Refîk (1937), İlmiye Sâlnâmesi, İstanbul, 1333.

__________, Osmanlı Âlim ve Sanatkarları, İstanbul, 1997.

__________,X. Hicri Asırda İstanbul Hayatı, (1459-1591), İstanbul, 1988.

__________,XII. Asr-ı Hicrî’de İstanbul Hayatı, (1689-1785).

__________,Osmanlıda Hoca Nüfuzu, İstanbul, 1997.

Altınbaş, Mehmet Vamık Şükrü, "Fetvâ Emînleri", Diyanet İlmi Dergi, c. II, sy. X, 1963, s.

23-25; c. III, sy. II-III, 1964, s. 61.

415

Âmidî, Seyfeddin (631/1233), el-İhkam fî usûli’l-ahkâm, Kahire, ts.

Ankaravî, Şeyhülislâm Mehmet Efendi (1098/1687), Fetâvâ-yı Ankaravî, Slm. Ktp., Aşir Ef.,

134; Slm. Ktp., Ayasofya, 1546; Slm. Ktp., Esad Ef., 545; Slm. Ktp., Fatih, 2358; 2359.

________, Mecmûa-i Ankaravî, Slm. Ktp., Ayasofya, 1545, 1546, 1547; Slm. Ktp., Aşir Ef,

134; Fatih, 2358; H. Hüsnü paşa, 343; 439; Hacı Beşir Ağa, 315, 316, 343; Hamdiye, 591,

592; Yazam Bağışlar, 686.

Arslan, Ahmet Turan, “İmam Birgivî’nin (929-981/1523-1573) Bir Mektubu”, İlmî

Araştırmalar Dergisi, 1997, sy. 5, s. 61-74.

________, İmam Birgivi, Hayatı, Eserleri ve Arapça Tedrisatındaki Yeri, İstanbul, 1992.

Aşıkpaşaoğlu (889/1484), Osmanlıların Tarihi Tarihi, (Atsız), İstanbul, 1992.

Atâî, Nev’îzâde (1048/1638), Hadâiku’l-Hadâik, İstanbul, 1989.

Atar, Fahreddin, “Fetvâ”, DİA, XII, 486-496.

________, Fıkıh Usûlü, İstanbul, 1988.

Atâullah Muhammed Hızır (1127/1715), Fetâvâ Şeyhülislâm Minkarîzâde Yahya Efendi, Slm.

Ktp., Yazma Bağışlar, 2129; Şehit Ali Paşa, 1055; Millet Ktp. Ali Emiri, Şry. 87;

Nuruosmaniye, 1596/1998; Slm. Ktp., Esad Ef., 1087.

_________, Mecmûa-i Atâiyye, Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, 594; Hamidiye, 599; Slm. Ktp.,

Esad Ef., 920.

Ateş, Süleyman, “Kutub”, DİA, XXVI, 498-499.

Atsız, Hüseyin Nihal, Ebussuûd Bibliyografyası, İstanbul, 1967.

Avcı, Mustafa “Osmanlı Hukukunda Para Cezaları”, Türkler, Yeni Türkiye Yayınları,

Ankara, 2002, X, 91-106.

Aybakan, Bilal, “Muâmele”, DİA, XXX, 319-320.

Aydemir, Abdullah, Büyük Türk Bilgini Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi ve Tefsirdeki Metodu,

Ankara, ts., Diyanet İşleri Başkanlığı Yay.

Ayderûsî, Muhyiddin Abdulkadir (1038/1628), Târîhu’n-nûri’sâfir an ahbâri’l-karni’lâşir,

Beyrut, ts., Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye yay.

Aydın, Ahmet, Çivizâde Muhyiddin Mehmed Efendi’nin Fıkhî Görüşleri ve Fetvâları,

Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Ünv. Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2006.

Aydın, M. Akif, “Colin Imber, Ebussuûd: The İslâmic Legal Tradition”, Osmanlı

Araştırmaları, XX, İstanbul, 2000, s. 412-418.

Aydînî, Rasûl b. Sâlih (978/1570), el-Fetâvâ’l-adliyye, Slm. Ktp., Şehit Ali Paşa, 1043; SK,

Slm. Ktp., Esad Ef., 1063.

Âzamat, Nihat, “İbrahim Gülşeni”, DİA, XXI, 301-304.

416

el-Bağdadi, Hatîb Ahmed b. Ali (463/1071), el-Fakîh ve’l-mütefakkîh, Kahire, 1977.

Baltacı, Cahit, İslâm Medeniyeti Tarihi, İstanbul, 2005.

Bardakoğlu, Ali, “Delil”, DİA, IX, 138-140.

__________, “Gabn”, DİA, XIII, 268-273.

Basrî, Ebu’l-Hasan (463/1071), el-Mu’temed fî usûli’l-fıkh, (thk. Halil el-Meyyis), Beyrut,

1403.

Bayraktar, Mehmet, “Dâvûd-i Kayserî”, DİA, IX, 32-35.

Baysun, M. Cavid, “Ebussuûd”, İA, IV, 92-99.

Baytop, Nurhan-Kurnaz, Cemal, “Lale”, DİA, XXVII, 79-81.

Berki, Ali Himmet (1976), Açıklamalı Mecelle, İstanbul, 1982, İslâm’da Kaza, Hüküm,

Hâkimlik ve Tevâbiî, Ankara, 1962.

Beyânî, Mustafa b. Carullah (1006/1597), Tezkiretü’ş-şuarâ, (Nşr. İbrahim Kutluk), Ankara,

1997.

Beyânûnî, Muhammed Ebu’l-Futûh, “Hüküm”, DİA, XVIII, 466-468.

Bilge, Mustafa, İlk Osmanlı Medreseleri, İstanbul, 1984.

Bilmen, Ömer Nasuhi (1971), Hukûk i İslâmiye ve Istılâhât ı Fıkhiyye Kamûsu, İstanbul, ts.

Birgivî, Muhammed b. Pir Ali (981/1573), es-Seyfü’s-sarîm fî adem-i cevâz-i’l-menkûl-i ve’d-

derâhim, Slm. Ktp., Esad Ef., 615.

_______, Mektup, Slm. Ktp., Yazma Bağışlar, 1269.

_______, Reddiye, Slm. Ktp., Esad Ef., 3767.

_______, İnkâzü’l-hâlikîn ve îkâzu’n-nâimîn, İstanbul, ts.

_______, Beyân u sûreti fetvâ li Mehmed Çelebî b. Pîr Ali el Müderris fi Dâri’l Hadîs fi

Kasabat i Birgî ile’l Müftî Ebissuûd ve hüve lâ yücîbühü, Slm. Ktp., Esad Ef., 915.

Bostan, Nimet, Ebussuûd Efendi (Ecdadı, Evladı ve Akrabaları), Basılmamış Bitirme Tezi,

İstanbul Ünv. Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, 1949-1950.

Bozanzâde Mahmud Efendi (983/1575), Resâilü’l-vesâil, Slm. Ktp., 6058.

Brockelmann, Carl (1956), Tarihu’t-türâsi’l-Arabî, Kahire, 1995.

Buhari, Muhammed b. İsmail, Sahîhu’l-Buhârî, İstanbul, 1992.

Bursalı Mehmet Tahir (1924), Osmanlı Müellifleri, İstanbul, ts.

Cerîde i İlmiyye, 1332, sy., 4; 1334, sy., 26.

Cici, Recep, Osmanlı Dönemi İslam Hukuku Çalışmaları, Bursa, 2001.

Cin, Halil, - “Arazi”, DİA, III, 342-346. - Osmanlı Toprak Düzeni ve Bu Düzenin Bozulması,

Konya, 1992.

417

Colin Imber, Şeriattan Kanuna, Ebussuûd ve Osmanlı’da İslâmi Hukuk, (trc. : Murteza

Bedir), İstanbul, 2004.

__________, “Osmanlı Hanedanı Efsanesi”, (trc. Dr. Seyfettin ERŞAHİN), İslâmi

Araştırmalar Dergisi, Cilt: 12, sayı: 1, 1999, s. 17-27

Cum’a, Muhammed Ali, el-Medhal, Kahire, 1996.

el-Curcânî, eş-Şerîf Ali b. Muhammed (522/1128), et-Ta’rîfât, (thk. İbrahim el-Ebyârî),

Beyrut, 1405.

Çakan, İsmail Lütfü, “Giyim-Kuşam İle İlgili Sorular ve Cevaplar”, İslâm’da Kılık-Kıyafet ve

Örtünme, İstanbul, 1991, s. 136.

Çalatcalı, Şeyhülisâm Ali Efendi (1103/1692), Fetâvâ-yı Ali Efendi Maa'n Nukûl, Millet Ktp.

Ali Emiri, Şry. 104.

_______, Fetâvâ-yı Ali Efendi, İstanbul, 1311. Slm. Ktp., Aşir Ef., 138; Slm. Ktp., Esad Ef.,

1082; Slm. Ktp., Fatih, 2389; Hamidiye, 603; 609; Atıf Ef. Ktp., 1143, 1144.

Çelik, Ali, “Hz. Peygamberin Hadislerinde Fitne Kavramı ve Sebepleri”, Diyanet Dergisi,

Ankara, 25 (2), 1989, s. 109-117.

Çivizâde, Muhyiddin Mehmed Efendi (954/1547), Mecmûa-i Çivizade, Slm. Ktp., Şehit Ali

Paşa, 1068.

_______, Mecmûa-i fıkhiyye, Slm. Ktp., Çorlulu Ali Paşa, 280.

_______, Risâle fî vakfi’d-derâhim ve’d-denânîr, Slm. Ktp., Şehit Ali Paşa, 2766.

_______, Risâle-i devrân, Slm. Ktp., Pertev Paşa, 621.

Dalkıran, Sayın, İbn Kemâl ve Düşünce Tarihimiz, İstanbul 1997.

Dânişmend, İ. Hami (1967), İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, İstanbul, 1971.

_______, Osmanlı Devlet Erkanı, İstanbul, 1971.

Dehlevî, Şah Veliyyullah Ahmed (1176/1762), el-İnsâf fî beyâni sebebi’l-ihtilâf, (Ta’lîk:

Abdulfettah Ebu Gudde), Beyrut, 1984.

Demir, Abdullah, Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi, İstanbul, 2006.

Demlûhî, Sıddık, “Fetâvâ bi hakki’t tâifeti’l Yezîdiyye” , Kitâbu’l-Yezîdiyye, Musul, 1949.

Develi, Hayati, “Kemalpaşazâde ve Ebussuûd’un Galatât Defterleri”, İlmi Araştırmalar, sy. 4,

İstanbul, 1997, 99-125.

Dindar, Bilal, “Bedreddin Simavi”, DİA, V, 331-334.

Döndüren, Hamdi, “Model Üzerine Tartışmalar”, Risk Sermayesi, Özel Finans Kurumları ve

Para Vakıfları, (Derleyen; Murat Çizakça), İstanbul, 1993, s. 27-30.

Dönmez, İ. Kafi, - “İcmâ”, DİA, XXI, 417-431.- “İctihadın Bağlayıcılığı Meselesi ve Fıkıh

Mezheplerine Bağlanmanın Anlamı”, Usûl, c. I, sy. I, 2004, s. 35-48.

418

Düzdağ, Ertuğrul, Ebussuûd Efendi Fetvâları Işığında 16. Asır Türk Hayatı, İstanbul, 1983.

Düzenli, Pehlul, İstanbul Müftülüğü Kütüphanesi’nde Bulunan Meşihat Fetvâları,

Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üvn. Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1995.

_______, “Klasik Fıkıh Kaynaklarında Müzik Tartışmaları”, Marife, Yıl, 1; Sayı 2, 2001, s.

27-58.

_______, İslâm Fetvâ Tarihinde Fetvâ Edebiyatı Bibliyografya Denemesi, (Basılmamış

doktora semineri), Selçuk Ünv. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya, 2000.

_______, Osmanlı Ulemâ ve Meşayihinin Gözüyle Müzik, Basılmamış Bitirme Tezi, DİB

Haseki Eğitim Merkezi, İstanbul, 2002.

Ebu Ya’lâ, Muhammed b. Hüseyin el-Ferrâ (458/1066), el-Ahkâmu’s-sultâniyye, Beyrut,

1994.

Ebu Zehra, Muhammed (1974), - Mezhepler Tarihi, (trc. Abdulkadir Şener), İstanbul, 1978. -

Usulü’l-fıkh, İstanbul, ts.

Ebussuûd, Ahmed b. Muhammed el-Imâdî (982/1574) “Hac İçin İzin Dilekçesi”, Mecmûa,

Slm. Ktp., Esad Ef., 3335 ve 3752.

_______, Bidâatü’l-kâdî, Atıf Efendi, 2582.

_______, el-Kavlü’l-vasît beyne’l-ifrâti ve’t-tefrît / Risâlet fî ihtimâmi emri’d-dîn, Slm. Ktp.,

Esad Ef., 615.

_______, er-Risâletü’l-hasbiyye fi’ş-şehâdeti’l-hasbiyye, Slm. Ktp., Yazma bağışlar, 2009.

_______, Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 226; 241.

_______, Fetvâ Kâtiplerine Tenbîh, Slm. Ktp., Esad Efendi, 1017.

_______, Hâşiye ale’l-Hidâye, Slm. Ktp., Laleli, 876; Slm. Ktp., Yeni Cami, 376.

_______, İrşâdu’l-akli’s-selîm ilâ mezâyâ’l-Kitâbi’l-Kerîm, Beyrut, 1999.

_______, Kanunnâme, Millet Ktp. Ali Emiri, Şry. 468/1; Slm. Ktp., Esad Ef., 587, 855, Slm.

Ktp., Yazma Bağışlar, 4550, 4550.

_______, Kasîde-i Mîmiyye, (Nşr. Süleyman Ateş), EKEV Akademi Dergisi, Yıl:7; sy. 14, Kış

2003, s. 221-228; Slm. Ktp., Laleli, 3725.

_______, Kelimât alâ Şerhi’l-Hidâye, Bayezid, 8025.

_______, Kitâbu’s-sak, Slm. Ktp., Giresun, 3648.

_______, Lübbü’l-ahzâb li cem’i’l-ihvân ve’l-ahbâb (Nşr: Sadık Vicdânî Ebû Rıdvân

(Kayıkcıoğlu), İstanbul, ts.

_______, Ma’rûzât, İstanbul Müftülüğü Ktp., 186; İÜİFK.01, Millet Ktp., Ali Emiri, Şry,

468; Şry, 80/2; Milli Tetebbular Mecmûası, İstanbul, 1331, II, 337-347; Slm. Ktp.,

419

Bağdatlı Vehbi, 569; Slm. Ktp., Esad Ef., 3612; 3809; 585; 892; Slm. Ktp., Rağıp Paşa,

1460; Slm. Ktp., Yazma Bağışlar, 4550.

_______, Mecmûa i Münşeât, Slm. Ktp., Esad Ef., 3291; 3441; 3719; 3724.

_______, Mes’eletü’l-kazâ ve’l-kader li’l Mevlâ Hoca Çelebî, Slm. Ktp. Esad Ef., 3809.

_______, Risâle fî hakki devrân-i sûfiyye; Hacı Selim Ağa, Nurbanu, 153.

_______, Mes’eletün müteallikatün bi’l-kazâ beyne’l-ibâd, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809.

_______, Risâle fî ma’nâ Çalab, Slm. Ktp., Reşid Ef., 985.

_______, Risâle fî tashîhi’l-elfâzil-mütedâvile beyne’n-nâs, Slm. Ktp., Tırnovalı, 1865.

_______, Risâle fî vakfi’t-tavâhîn ale’l-erâzi’l-mevkûfe li’l-ğayr, Slm. Ktp., Yeni Cami,

376/4.

_______, Risâle fî’l-bey’i’l-bâtıl ve’l-vakfi’l-lâzım, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 226.

_______, Risâle fi’l-fıkh, Atıf Ef., 2831.

_______, Risâle fi’l-lüğa, Slm. Ktp., Antalya -Tekeli, 451.

_______, Risâle fi’l-mesh ale’l-huffeyn, Slm. Ktp., Şehit Ali Paşa 2795.

_______, Risâle fi’t-teğannî, Slm. Ktp., Laleli, 466.

_______, Risâle müteallika bi bahsi’l-izâfe fî Kâfiyyeti İbni’l-Hâcib, Slm. Ktp., Esad Ef.,

3675.

_______, Risâle-i Ebissuûd, Slm. Kpt., Pertevniyal, 893-970; Slm. Ktp., Esad Ef., 3772.

_______, Risâletü’l-Mevlâ Ebussuûd alâ Hâşiyet-i’l-Keşşâf li’s-Seyyid eş-Şerîf bi enne’l-

Besmelete hel mine’l-Kur’ân, Slm. Ktp., Rağıp Paşa, 1460.

_______, Risâlet müteallika bi’l-furû’ fi’l-cihâd radden alâ Sâhibi’n-Nihâye ve’l-İnâye li’l-

Mevlâ Ebussuûd, Slm. Ktp., Rağıp Paşa, 1460.

_______, Sınâatü’l-kâdî, Slm. Ktp., Laleli, 3711.

_______, Süknâ ve Girdâr (Gedik Risâlesi), Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 223.

_______, Tefsîru sûreti’l-Bakara, Slm. Ktp., Şehit Ali Paşa, 2830 ve1026.

_______, Tefsîru sûreti’l-Fâtiha, Slm. Ktp., Şehit Ali Paşa, 2725.

_______, Tehâfütü’l-emcâd fî vvvel-i kitabi’l-cihâd, Slm. Ktp., Esad Ef., 3767.

_______, Tuhfetü’l-musallî / Şurûtu’s-salât, Slm. Ktp., Esad Ef., 3782.

_______, “Ebussuûd Efendi’nin nasihatı, ”Mecmûatü’r-resâil, Sadberk Hanım Müzesi

Yazma Eserler Katalogu, Hüseyin Kocabaş Koleksiyonu, Yaz., 18.

el-Fetâvâ’l-Hindiyye, Beyrut, 1986.

Emecen, Feridun, “Dönüm”, DİA, IX, 521.

Emîr Badişah, Muhammed Emin (987/1579), Teysîrü’t-tahrîr alâ Kitâbi’t-tahrîr, Kahire, ts.

Erdoğan, Mehmet, İslam Hukukunda Ahkamın Değişmesi, İstanbul, 1994.

420

Ergin, O. Nuri, Türk Maarif Tarihi, İstanbul, 1977.

Fetâvâ Abdullah, Bayezid, Veliyyüddin, 1502.

Fetâvâ, Millet Ktp. Ali Emiri Efendi, Şry. 1336/3; Slm. Ktp., Fatih, 2359.

Feyyûmî, Ahmed b. Muhammed b. Ali el-Mukrî (770/1368) , el-Mısbâhu’l-münîr, Beyrut, ts.

Firuzâbâdî, Muhammed b. Yakub (817/1414), el-Kamûsu’l-muhît, (thk. Mektebetü tahkiki’t-

türâs fî müesseseti’r-risâle), Beyrut, 1987.

Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed (505/1111), el-Mustasfâ fî ilmi’l-usûl, (thk. Muhammed

Abdusselâm Abduşşâfî), Beyrut, 1413.

Gelibolulu Muhammed b. Sâlih el-Kâtib, Şerhu Fusûsi’l-hikem, Slm. Ktp., Esad Ef., 1751.

Genç, Mehmet, Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi, İstanbul, 2000.

Gökbilgin, M. Tayyib (1981), “Lutfi Paşa”, İA, VII, 96-101.

________“Ebussuûd Fetvâlarında ve XVI. Asır Şeriyye Sicillâtında İspat ve Şehâdet”, İslâm

Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, 1960, c. III, sy. 1-2, s. 117-132.

Gölpınarlı, Abdülbaki (1982), “Kızılbaş”, İA, VI, 789-795.

Günenç, Halil, “Giyim-Kuşam İle İlgili Sorular ve Cevaplar”, İslâm’da Kılık-Kıyafet ve

Örtünme, İstanbul, 1991.

el-Hacvî, Muhammed b. Hasan (1956), el-Fikru’s-sâmî fî târîhi’l-fıkhi’l-İslâmî, Medine-i

Münevvere, ts.

Hâdimî, Muhammed Saîd (1176/1762), Berîka-i Mahmhûdiyye fî şerhi Tarîkat i

Muhammediyye, Kahire, 1348.

el-Halebî, İbrahim b. Muhammed (956/1594), el-Mültekâ’l-ebhur, Slm. Ktp., Esad Ef., 994;

İstanbul, 1314.

Hallâf, Abdülvehhâb (1956), İlm-u usûli’l-fıkh, İstanbul, 1984.

Hammer, Baron Joseph Von Hammer Purgstall (1856),Osmanlı Tarihi, İstanbul, ts.

Hanbelîzâde, Muhammed Şakir (1958) el-Hanbelî, Usûlü’l-fıkh, Suriye, 1948.

el-Haskefî, Muhammed Alâüddin (1088/1677), ed-Dürrü’l-muhtâr, (İbn Âbidîn Hâşiyesi ile

birlikte), Beyrut, 1386.

Hayrullah Efendi (1283/1866), Osmanlı Devleti Tarihi, (Hzr., Zuhuri Danışman), İstanbul, ts.

Hezarfen Hüseyin Çelebî (1089/1678-79), Telhîsu’l-beyân fî kavânîn-i Âli Osman, Ankara,

1998.

Hısım, Ali Çelebi (992/1584), el-Ikdu’l-manzûm fî efâdili’r-Rûm, Beyrut, 1975.

Hızır Efendi, Kitabu’s-sakk, Bayezid, 2765.

Hindî, Rahmetullah Efendi (1306/1888), İzharu’l-hak, (trc. Abdulhadi Sıddık), İstanbul, 2005.

421

Hoca Sadeddin Efendi (1008/1599), Tâcü't-tevârîh, (hzr., İsmet Parmaksızoğlu), Ankara,

1999.

Horster, Poul Horster, Zur Anwendung des İslâmischen Rechts im 16. Jahrhundert, Stuttgart,

1935.

el-Hudarî, Muhammed (1927), Usûlü’l-fıkh, Mısır, 1969.

İbn Âbidin, Muhammed Emîn b. Ömer (1252/1836), “Şerhu’l-manzûme el-müsemma bi

Ukûd-i resmi’l-müftî”, Mecmûatu Resâili’bni Âbidin, Beyrut, ts., s. 9-52.

_______, Hâşiyetü Reddi'l-Muhtâr, İstanbul, 1260, VI, 427

Dımaşkî, Abdülkadir b. Bedrân (1927), el-Medhal ilâ mezhebi’l-İmâm Ahmed b. Hanbel, (thk.

Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî), Beyrut, 1401.

Ebû Dâvûd, Süleyman Ebu’l-Eşas b. İshak es-Sicistânî, es-Sünen, İstanbul, 1992.

İbn Hacer el-Askalânî, Muhammed b. Muhammed (852/1448), Nüzhetü'n-Nazar Şerhu

Nuhbetü'l-Fiker, Kahire, ts.

İbn Hamdân, Ahmed el-Harrânî (695/1295), “Sıfatü’l-fetvâ ve’l-müftî ve’l-müsteftî”, el-

Mevsû’a fî Âdâbi’l-fetvâ, (Cem ve thk. Ahmed Bedrüddin Hassûn), Haleb, 1999, s. 264-

361.

İbn Kemâl, Şemseddin Ahmed b. Süleyman (940/1534), el-Islâh ve’l-îzâh, Slm. Ktp., Fatih,

1485.

_______, Fetâvâ, Nuruosmaniye, 1967; Slm. Ktp., Dâru’l-Mesnevî, 118; Slm. Ktp., Crlh.,

971.

_______, Kitâbu’l-fetvâ, Slm. Ktp., Dâru’l-Mesnevî, 118.

_______, Risâle fî dühûl-i veledi’l-bint fi’l-mevkûf alâ evlâdi’l-evlâd, Slm. Ktp.,

Süleymaniye, 1049/5.

_______, Risâle fi beyâni firak-ı dâlle, Slm. Ktp., Reşid Ef., 1013.

_______, Risâle fi vakfi’d-derâhim, Slm. Ktp., Süleymaniye, n. 708.

_______, Sâratu’l-akâidi’l-muhtasar, Slm. Ktp., Tırnovalı, 1860.

İbn Kudâme, Abdullah b. Ahmed (620/1223), el-Muğnî, (eş-Şerhu'l-kebîr ile beraber), Beyrut,

1984.

İbn Manzûr, (711/1311) Lisanü’l-Arab, Beyrut, 1994.

İbn Nüceym, Zeynüddin b. İbrahim (970/1562), el-Eşbâh ve’n-nezâir, Slm. Ktp., Esad Ef.,

520; (thk. Muhammed Mutî’ el-Hâfız), Dımaşk, 1983.

İbn Kayyım, Şemsüddin Muhammed b. Ebîbekr (751/1350), “Fevâidü celîle teteallaku bi’l-

fetvâ”, el-Mevsû’a fî âdâbi’l-fetvâ, (Cem ve thk. Ahmed Bedrüddin Hassûn), Haleb, 1999,

s. 365-525.

422

_______, İ’lamu’l-muvakkıîn, (thk. Beşir Muhammed Uyun), Dımaşk, 2000.

İbnü’s-Salâh, Osman b. Abdurrahman eş-Şehrzûrî (643/1245), “el-Fetvâ ve’htilâfu’l-

kavleyn”, el-Mevsû’a fî âdâbi’l-fetvâ, (Cem ve thk. Ahmed Bedrüddin Hassûn), Haleb,

1999, s. 33-240.

Kılavuz, Ahmet Saim, “Akaid”, İlmihal, DİA, İstanbul, ts., I, 68-140.

İnalcık, Halil, “İslâm Arazi ve Vergi Sisteminin Teşekkülü ve Osmanlı Devrindeki Şekillerle

Mukayesesi”, Osmanlı İmparatorluğu –Toplum ve Ekonomi-, İstanbul, 1996, s. 15-30.

İnancer, Ömer Tuğrul, - "Osmanlı Mûsikîsi Tarihinde Tasavvuf Mûsikîsine Bir Bakış",

Osmanlı, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 1999, X, 677-690.

İpşirli, Mehmet, “Ehl-i Örf”, DİA, X, 519-520.

“İsmail Ma’şuki”, DİA, XIII,

İsmail Paşa (1920), Hediyyetü'l-ârifîn esmâü'-müellifîn ve âsâru'l-musannifîn, İstanbul, 1956.

İstanbul Müftülüğü Şer’iyye Sicilleri Arşivi, Kasımpaşa Mahkemesi, 58.

İzgi, Cevat (1995), Osmanlı Medreselerinde İlim, İstanbul, 1997.

Kadıcuken (920/1514), Hizânetü’r-rivâyât, İstanbul Müftülüğü Kütüphanesi, 390.

Kara, Mustafa, “Gülşeniyye”, DİA, IV, 256-259.

Karâfî, Şihâbüddin Ahmed b. İdrîs (684/1285), “Tenbîhâtün ale’l-müftî et-tafuttunu lehâ”, el-

Mevsû’a fî âdâbi’l-fetvâ, (Cem ve thk. Ahmed Bedrüddin Hassûn), Haleb, 1999, s. 245-

259. - el-Furûk, Beyrut, ts.

Karaman, Hayreddin, İslâm Hukuk Tarihi, İstanbul, 1989.

_________ , Mukayeseli İslâm Hukuku, İstanbul, 1991.

_________ , “İslam Hukukunda Mezhep Tercihi, www. hayrettinkaraman. net

Karamursal, Ziya, Osmanlı Malî Tarihi Hakkında Tetkikler, Ankara, 1989.

Kâsânî, Alâüddin Ebubekr b. Mes’ûd (587/1191), Bedâiu’s-sanâî fî tertîbi’ş-şerâî, Beyrut,

1986.

Kasîde fi medhi’l-Allâme Ebussuûd el-Müfti, Slm. Ktp., Esad Ef., 3787.

Kâtip Çelebî, (1068/1657), Keşfuzzunûn an esâmi’l-kütübi ve’l-fünûn, İstanbul, 1972.

________, Mîzânü’l-hak fî ihtiyâri’l-ahak, (trc. Orhan Şaik Okyay), İstanbul, 1993.

Kâzerûnî, Abdullah b. Hasan el-Afîf (1102/1690 civarı), Fetâvâ’l-kâzerûnî, İstanbul

Müftülüğü Kütüphanesi, 170.

Kefevî, Mahmud b. Süleyman (990/1582), Ketâibü a’lâmi’l-ahyâr min fukahâ-i mezâhibi’n-

Nu’mâni’l-muhtâr, SKT, Slm. Ktp., Esad Ef., 548.

Kemâlî, Muhammed, H., “İslâm’da İfade Hürriyeti: Fitne Kavramının Tahlili”, (Çv. Halim

Sırçancı), İslâmi Sosyal Bilimler Dergisi, İstanbul, 1 (2), 1993, s. 40-61.

423

Kerâbîsî, Es’ad b. Muhammed (7/13. asır), el-Furûk fi’l-furû, (thk. Muhammet Tamûm),

Kuveyt, 1402.

Kerenbeşî Mustafa Efendi, Mecmûa-i kerenbeşî, Slm. Ktp., Atıf Ef., 1034.

Kevserî, Muhammed Zâhid (1952), Fıkh u ehli’l Irâk ve hadîsühüm, (thk. Abdülfettâh Ebû

Gudde), Beyrut, ts.

Kılıç, M. Erol, “İbnü’l-Arabî”, DİA, XX, 493-516.

Kınalızâde Hasan Çelebî (979/1572), Tezkiretü’ş-şuarâ, (Nşr. İbrahim Kutlu), Ankara, 1989.

Konevî, Kasım (978/1570), Enîsü’l-fukahâ, Cidde, 1987.

Köprülü, M. Fuad (1966), Bizans Müesseselerinin Osmanlı Müesseselerine Tesiri, Ankara,

2004.

Köse, Saffet, “Hiyel”, DİA, XVIII, 170-178.

Kurt, İsmail, Para Vakıfları, İstanbul, 1996.

Leknevî, Abdülhay el-Leknevî, (ö. 1304/1886), en-Nâfiu’l-kebîr li men yutâlbiu’l-Câmia’s-

sağîr, (el-Câmiu’s-sağîr mukaddimesi), Beyrut, 1986;

_______, el-Fevâidü'l-behiyye fi terâcimi'l-Hanefîyye, Mısır, 1324.

Louıs, Massıgnon (1962), “Nûr-i Muhammedî”, İA, IX, 362.

Mahmesânî, Subhi b. Muhammed Receb (1986), “İslâm Hukukunun Tedvini”, (trc. : İbrahim

Kafi Dönmez), Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sy. III, 1985, s. 313-328.

Mahmud Esad , Telhîsu usûli’ l-fıkh, İstanbul, 1313.

Mantran, Robert (1999), XVII. yy. İkinci Yarısında İstanbul, (trc. M. Ali Kılıçbay-Enver

Özcan), Ankara, 1990.

Mardin, Ebu’l-Ulâ (1957), Medeni Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Paşa, Ankara, 1996.

Mâverdî, Ali b. Muhammed (450/1058), el-Ahkâmu’s-sultâniyye, (thk. Ahmed Mübarek el-

Bağdâdî), Beyrut, 1989.

el-Mavsılî, Abdullah b. Mahmûd (683/1284), el-İhtiyâr li ta’lîli’l-Muhtâr, Beyrut, 1998.

_______, el-Muhtâr li’l-fetvâ, (thk. Abdüsselam b. Abdülhadi Şinnâr), Dımaşk, ts.

Meârik-Hasâneyn, Sabrî Muhammed Abdullah -Muhammed Muhammed Abdullatif, Buhûs fî

usûli’l-fıkh, Kahire, 1988, s. 169-170.

Mecdî, Mehmed Efendi (1000/1591), Hadâiku’ş-şekâik, İstanbul, 1989.

Mecellet-ü Macmai’l-fıkhi’l-İslâmî, Munazzamatü Mu’temeri’l-İslâmî, Cidde, 1998, sy. 11,

cüz, 2.

Mecmûa bi Hatt i Şeyhülislâm Ebi Said Efendi, Slm. Ktp., Esad Ef., 3741.

Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef, 3713, 1063, 1074, 1109, 1677/2, 3341, 3406, 3448, 3463, 3487,

3507, 3665, 3677, 3682, 3697, 3699, 3706, 3713, 3718, 3724, 3729, 3735, 3751, 3752,

424

3760, 3762, 3783, 3784, 3792, 3796, 3797, 3802, 3809, 3811, 3812, 3815, 3847, 3857,

585, 692/3, 892, 914, 915, 927, 933, 943, 949, 3335, 3755, 3790, 3787; Slm. Ktp., Fatih,

2390; Slm. Ktp., Laleli, 835; Slm. Ktp., S. H. M. H. K., Yaz. 6; Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa,

936; Slm. Ktp., Aşir Ef., 270; Slm. Ktp., Atıf Ef., 2835; Hacı Selim Ağa, 299; Slm. Ktp.,

Antalya-Tekelioğlu, 852.

Mecmûa-i fetâvâ-yı suver Ebussuûd Efendi ve gayrihî, Slm. Ktp., Şehit Ali Paşa, 1072.

Mecmûatü’l-fetâvâ, Slm. Ktp., Antalya -Tekelioğlu, 370; Slm. Ktp., Fatih, 2419; Slm. Ktp.,

Şehit Ali Paşa, 1072, 2867; 2868.

Mecmûa i Şeyhzâde, Slm. Ktp., Esad Efendi, Slm. Ktp., Esad Ef., 3855.

Merğînânî, Ali b. Ebubekr (593/1197), el-Hidâye şerh-u Bidâyetü’l-mübtedî, Kahire, ts.

Meşreb Efendi Hafîdi, Muhammed Ârif (1275/1858) Câmiu’l-icâreteyn, Slm. Ktp., Esad Ef.,

614.

Molla Hüsrev, Muhammed b. Ferâmûz (885/1481), Düreru’l-hukkâm şerh Gureri’l-ahkâm,

İstanbul, 1310.

Muhammed Hasaneyn Mahlûf (1990), Bülûğu’s-sûl fî medhal-i ilmi’l-usûl, Kahire, 1966.

Muhammed İbrahim, Hanefî ve Şâfiîlerde Mezhep Kavramı, (trc. Faruk Beşer), İstanbul,

1989.

Muhammed Muhyiddin Abdulhamid (1968), Sebîlü’l-felâh şerhu Nûri’l-izâh, Kahire, 1966.

Muhammed Osman Şübeyr, el-Kavâidü’l-külliyye ve’z-zavâbitu’l-fıkhiyye fi’ş-Şerîati’l-

İslâmiyye, Amman, 2000.

Muhtar, Ebu’r-Recâ Necmüddin Muhtâr b. Mahmud (658/1260), Kunyetü’l-fetâvâ, İstanbul

Müftülüğü Kütüphanesi, 158.

Murâdî, Muhammed Halil (1206/1791), “Ebhâs ve mesâil teteallaku bi’l-fetvâ”, el-Mevsûa fî

âdâbi’l-fetvâ, (Cem ve thk. Ahmed Bedrüddin Hassûn), Haleb, 1999, s. 528-545.

Mustafa Nuri Paşa (1298/1890), Netâyicü'l-vukûât, Ankara, 1992.

Müceddidî, Muhammed Amîm el İhsân, Kavâidü’l-fıkh, Karaçi, 1986.

Münâvî, Muhammed Abdurrauf el-Münâvî (1031/1622), et-Teârîf, (thk. Muhammed Rıdvan

ed-Dâye), Beyrut,

Müstakimzâde Süleyman Sadeddin Efendi (1202/1788), Risâle fi hacci’s-sarûre, Slm. Ktp.,

Esad Ef., 3756.- Devhetü'l-meşâyih, İstanbul, 1978.

Mütercim Âsım Efendi, Kamus Tercümesi, İstanbul, 1304.

Nedvî, Ali Ahmed en-Nedvî, Mevsû’a’tü’l-kavâid-i ve’z-zavâbıtı’l-fıkhiyye, Riyad, 1999.

Neşrî, Mehmet (927/1520), Kitâb-ı Cihân-numâ, (nşr. Fâik Reşid Unat-Mehmed A. Köymen),

Ankara, 1995.

425

Nevevî, Muhyiddin b. Şeref (676/1277),“Âdabu’l-fetvâ ve’l-müftî ve’l-müsteftî”, el-Mevsûa

fî âdâbi’l-fetvâ, (Cem ve thk. Ahmed Bedrüddin Hassûn), Haleb, 1999, s. 33-240.

Ocak, Ahmet Yaşar, “Din ve Düşünce”, Osmanlı Medeniyeti Tarihi, (Ed.: Ekmeleddin

İhsanoğlu), İstanbul, 1999, I, 109-216.

_______ “Anadolu / Tarih" DİA, III, 110-116.

_______, "İbn Kemâl'in Yaşadığı XV. ve XVI. Asırlar Türkiye'sinde İlim ve Fikir Hayatı",

Şeyhülİslâm İbn Kemâl Sempozyumu, Ankara, 1989, s. 29-35.

_______, “Din ve Düşünce”, Osmanlı Medeniyeti Tarihi, İstanbul, 1999, I, s. 109-216.

_______,Bektaşi Menâkıbnâmelerinde İslâm Öncesi İnanç Motifleri, İstanbul, 1983.

_______, Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler, İstanbul, 1998.

Oğuzoğlu, Yusuf, “Osmanlı Kuruluş Dönemi Müesseselerindeki Sivil Karakter ve Devletin

Gelişmesi Üzerindeki Etkisi (1299-1402)”, Osmanlı, Yeni Türkiye Yay., Ankara, 1999,

VII, s. 17-27.

Öngören, Reşat, “Mevlânâ Celâleddin-i Rûmî”, DİA, “XXIX, 441-448.

_______, “Muhyiddin Karamânî”, DİA, XXXI, 82-83.

_______, Osmanlılarda Tasavvuf Anadolu’da Sûfîler, Devlet ve Ulemâ, İstanbul, 2000.

Örnekleriyle Türkçe Sözlük, Heyet, (Nevin Kardaş vd.), İstanbul, 2002.

Öz, Mehmet, “Klasik Dönem Osmanlı siyasî Düşüncesi: Tarihi Temeller ve Ana İlkeler”,

İslâmi Araştırmalar Dergisi, Cilt: 12, Sayı 1, 1999, s. 27-33.

Özcan, Nuri, “XVII ve XVIII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Dinî Musiki”, Osmanlı, Yeni

Türkiye Yayınları, Ankara, 1999, X, 722-734.

Özcan, Tahsin, Osmanlı Para Vakıfları, Ankara, 2003.

Özel, Ahmed, Hanefî Fıkıh Alimleri, Ankara, 1990.

Pakalın, M. Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul, 1993.

Peçevî İbrahim Efendi (1050/1640 civarı), Peçevî Tarihi, (hzr. Bekir Sıtkı Baykal) Ankara,

1999.

Pıxley, Michael M. “Süleyman’s Şeyhülislâm”, The Turkish Studies Association Bulletin, c.

6/2, Bloomington, 1982, s. 7-16.

Râzî, Fahreddin Muhammed b. Ömer (606/1209), el-Mahsûl fî ilmi’l-usûl, Beyrut, 1988.

Rıcaut, Türklerin Siyasî Düsturları, (hzr. M. Reşat Uzmen), İstanbul, ts.

Risâle-i Devrân, Slm. Ktp., Hekimoğlu Ali Paşa, nr. 438.

Sahillioğlu, Halil, “Dirhem”, DİA, IX, 368-371.

Sakaoğlu, Necdet, Osmanlı Eğitim Tarihi, İstanbul, 1993.

Sâkızî, Sâdık Muhammed b. Ali (1099/1688), Surratü’l-fetâvâ, Slm. Ktp., Esad Ef., 797.

426

Selânikî Mustafa Efendi (1003/1595), Tarih-i Selânikî, (hzr. Mehmet İpşirli), İstanbul, 1989.

Serahsî, Muhammed b. Ahmed (483/1090), el-Mebsut, İstanbul, 1982.

Sertoğlu, Mithat, Osmanlı Tarih Lugatı, İstanbul, 1986.

Seyyid Bey, el-Medhal, İstanbul, ts.

Seyyid Hamdullah, Fetâvâ-yı Üskûbî, Slm. Ktp., Aşir Ef., 133; Slm. Ktp., Esad Ef., 133;

1094.

_______, Kânûn i Üskûbî, Slm. Ktp., Lala İsmail, 106.

Sezgin, Fuat, Târîhu’t-türâsi’l-Arabî, Suudiarabistan, 1983.

Sübkî, Tâcüddin Abdülvehhâb b. Ali (771/1370), Tekmiletü'l-mecmû' li'n-Nevevî, Beyrut,

1990.

Sübkî, Takiyyüddin Ali b. Abdülkâfî (756/1355), el-İbhâc fî şerhi’l-minhâc, (thk. Heyet),

Beyrut, 1404.

Şaban, Zekiyyüddin Şaban, İslam Hukuk İlminin Esasları, (trc. İ. Kâfi Dönmez), Ankara,

1990.

Şahin, Haşim, “Karaca Ahmed”, DİA, XXIV, 374-375.

Şâtıbî, İbrahim b. Musa (790/1388), el-Muvâfakât, (thk. Abdullah Diraz), Beyrut, ts.

Şehristani (548/1153), Milel ve Nihal, (tcr. Nuh b. Mustafa), (Merahu’l-Meali Şerhu’l-Emali

kenarında), İstanbul, 1304.

Şeltût, Mahmut, el-Fetâvâ, Beyrut, 1968.

Şemseddin Sâmî, Kâmûsu’l-a’lâm, İstanbul, 1306.

Şener, Mehmet, Dürer’in Kaynakları, İzmir, 1987.

Şeyhzâde, Abdurrahman b. Muhammed (1078/1667), Mecmau’l-enhur şerhu Mülteka’l-

ebhur, İstanbul, 1070.

Şîrâzî, Ebu İshak İbrahim b. Ali (476/1083), el-Lumâ fî usuli’l-fıkh, Beyrut, 1985.

Şurunbilâlî, Hasan b. Ammar (1069/1659), Merâkî’l-felâh bi imdâdi’l-fettah şerh-u Nûri’l-

îzâh ve necâti’l-ervâh, İstanbul, ts.

Teftâzânî, Mes’ûd b. Ömer (792/1391), Şerhu’l-akâid, İstanbul, 1308.

Tarama Sözlüğü, TDK, Ankara, 1995.

Taşköprüzâde, İsâmüddin Ahmed b. Muslihiddin (968/1561), eş-Şekâiku'n-nu'maniyye fî

ulemâi'd-Devleti'l-Osmâniyye, İstanbul, 1985.

Tirmizî, Muhammed b. İsâ, es-Sünen, İstanbul, 1992.

Turan, Fikret, “Şeyhülislam Ebussuûd’un İmla Kuralları: Onaltıncı Yüzyılda Osmanlı

İmlasında Yerlileşme Eğilimleri ve Bir Tepki”, İlmi Araştırmalar, İstanbul, 2000, sy. 9, s.

221-238.

427

Üçok, Coşkun – Mumcu, Ahmed – Bozkurt, Gülnihal, Türk Hukuk Tarihi, Ankara, 1999.

Uludağ, Süleyman, “Hallâc-ı Mansur”, DİA, XV, 377-381.

______, “Halvetiyye”, DİA, XV, 393-395.

Uraz, Murad, Türk Edip ve Şairleri, İstanbul, 1939.

Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Devleti İlmiye Teşkilatı, Ankara, 1988. - Osmanlı Tarihi,

Ankara, 1988.

Üsküdârî, Muhammed b. Ahmed el-Üsküdârî, Mecmûa, Slm. Ktp., Fatih, 2359.

Üzüm, İlyas, “Molla Kabız”, DİA, XXX, 254-255.

Yaman, Ahmed, Siyaset-Hukuk İlişkisi, Konya, 1999.

Yegan Efendi, Velî b. Yusuf (998/1589), Mecmûatü'l-fetâvâ, İstanbul, Mft. Ktp., 187.

Yenişehirli Abdullah Efendi (1155/1742), Ma’rûzât ı Abdullah Efendi, Slm. Ktp., Bağdatlı

Vehbi, 2054.

Yılmaz, Necdet, XVII. Asır’da Anadolu’ta Tasavvuf, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Marmara

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2000.

Yörükan, Turhan, Müslümanlık ve Kur’an ı Kerim’den Ayetlerle İslâm Esasları, Ankara,

2002.

Yüksel, Hasan Avni, Türk-İslâm Tasavvuf Geleneğinde Rüya, İstanbul, 1996.

Yüksel, Hasan, Osmanlı Sosyal ve Ekonomik Hayatında Vakıfların Rolü, Sivas, 1998.

Zeydan, Abdülkerim, el-Medhal li dirâseti’ş-şerîati’l-İslâmiye, Beyrut, 2001.

_______, el-Vecîz fî usûli’l-fıkh, Beyrut, 1994.

Ziriklî, Hayreddin, el-A’lâm, Beyrut, 1999.

Zuhaylî, Vehbe, Nazariyyetü’z-zarûreti’ş-şer’iyye, Beyrut, 1985.

osmanli hukukÇusu eyhÜl İslÂm ebussuÛd efend ve...

Documents