osmanli modernlesmesinin sosyo-ekonomik

7/25/2019 Osmanli Modernlesmesinin Sosyo-ekonomik

1/54

OSMANLI MODERNLEMESNN SOSYO-EKONOMKTEMELLER BALAMINDA TTHATILIK: Jn Trklerden

Cumhuriyete Trkiyede Brokratik Ynetim Geleneinin

Toplumsal Kaynaklar

A. VEDAT KOAL

I.

KURAMSAL EREVE: Osmanl ToplumsalDzeni stne Geleneksel-zgc Yaklamlarn Eletirisi

Osmanlnn toplumsal dzeni hakkndaki kuramsal yaklamlarn ortakzellii, Endstri Devrimini temel alan evrenselci bir anlaytan yolaklarak, Osmanlnn modern kapitalizme eriemedii, bir tarm toplumuolarak kald ynndeki genel varsaymna dayandrlmalardr. Oysa,

Hodgsonun belirttii gibi, sanayi devrimi ilk buradabagsterdi diye Avrupatarihi nasl ngiltere tarihine indirgenemezse, dnya tarihi desanayilemenin burada yaylmas nedeniyle Bat tarihine indirgenemez.1Bubakmdan, Osmanlnn sosyo-ekonomik dzeni ve miras stnetartmalarda, zellikle Osmanl toplumsal dzeninin feodal olup olmadhakknda ortaya konulan yaklamlarn ortak zellikleri, Osmanl tarihini,bat uygarln lt alarak analiz etmeleri, bu karlatrmadan zgnlklerretmeleri, bir baka deyile, aslnda Avrupa merkezci olmalardr. Bu temelproblemden kurtulmak iin doru soru, dnyadaki kapitalizm trleri iindeOsmanlnn kendine zg kapitalist geliiminin ne ynde olduu eklinde

yeniden formlletirilmelidir.nk, Osmanly bir kez kendi zgn tarihigeliimi iinde incelemeye balaynca, arkiyat grn dillendirdiininaksine, son derece canl bir sosyo-ekonomik ve kltrel srele karlalr.Osmanl kapitalistlemesi, bu dinamik yapnn sadece tketici olarak deil,ondan daha ok retici ve satc olarak da kresel piyasaya eklemlenmesi,bylece Osmanl ekonomisinin dnya ekonomisi ile btnlemesi srecidir.2O halde yaplmas gereken, kavramsal modellerin Osmanlnn tarihselariviyle sorgulanmas olmaldr.3

Ar. Gr., Dicle niversitesi, BF., Siyaset Bilimi ve Kamu Ynetimi Blm.

[email protected] Marshall G.S. Hodgson, Dnya Tarihini Yeniden Dnmek, ev. Ahmet Kanldere,

Ahmet Aydoan, YneliYaynlar, stanbul 2003, s.26.2Abdullah Gndodu, Osmanllar ve Dnya Ticareti: Osmanllarn Tarihsel Zenginliklerine

Dn Projeleri, Yeni Trkiye, Osmanl zel Says II, Cilt 32, Say 6, Yeni Trkiye Yaynlar,

Ankara 2000, s.95100.3 Cenk Reyhan, Osmanlda Kapitalizmin Kkenleri, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul

2008, s.1,88.


2/54

II.

TTHATILIIN SOSYO-EKONOMK TEMELLER:Osmanl Kapitalistlemesi ve Modernleme SrecindeSosyo-Ekonomik Deime

Osmanl dneminde kapitalist retim ilikileri, ilk olarak tarmda vebalca ky blgelerinde, ticar rn retiminde, Avrupa pazarlarna gereksermaye ve dier girdiler asndan, gerekse pazar olarak baml bir biimdegelimeye balamtr. blgelerdeki kentler giderek i ticarete ynelirken,bir-iki byk liman, hammadde ve yar ilenmi rn ihrac ve ikincil olarakda maml mal ithali zerinde younlamtr.4 Dnya ekonomisi ilebtnleme srecinde tarmsal rnler retimi ve ihracnda uzmanlamaOsmanl tarmna modem makineler ve teknikler kullanmn getirmitir.1838 ve izleyen serbest ticaret antlamalarna ve Tanzimat dnemidzenlemelerine dayanan bir sre sonunda tarmda piyasa iin retim

yaygnlamtr. Bylece, kapitalistleme srecinin temellerinden biri olarakOsmanl tarmnda grlen en nemli deiiklik, pazar iin retiminyaygnlamas, tarm reticilerinin nceki dnemlerden ok daha gl birekilde pazar ilikilerinin iine ekilmeleri olmutur.5 Bu sre srasnda1850'lerden itibaren Osmanl tarm sektrnde makineler ve modemteknikler kullanm gndeme gelmitir.6Tiftik, pamuk, ham ipek gibi tekstilretiminde kullanlan hammaddelerin ihracata konu rnler iinde ilk srayalmas,7 Osmanldaki kapitalistlemeyle ngiltere merkezli Avrupa endstridevrimi arasndaki dorudan ban gstergesidir. Avrupa pazarlar iinretimin gelimesiyle birlikte byk toprak sahibi yabanc ve Mslman

olmayan unsurlarn elinde toprak toplulamasnn hzland grlmektedir.8Devletin klasik ekonomik yapsnda balayan bu krlmalar, kapalekonominin da almas sonucu getirmitir.9 Bir baka deyile, Osmanlmparatorluunun Avrupa ekonomisiyle btnleme sreci 16.yzyldabalad ve Avrupayla yaplan ticaret gelitike Osmanl kapal ekonomisi

4Surayia Faroqhi, Osmanlda Kentler ve Kentliler,ev. Neyyir Kalaycolu, 5. Bask, Tarih

Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 2011, s.151.5evket Pamuk, Osmanl Ekonomisinde Bamllk ve Byme,1820-1913, 2. Basm,Tarih

Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1994, s.93.6Murat Baskc, Osmanl Tarmnda Makineleme: 1870-1914,Ankara niversitesi S.B.F.Dergisi,Cilt 58, Say 1, 2003, s.29-30.

7 evket Pamuk, Osmanl mparatorluunda Parann Tarihi,Tarih Vakf Yurt Yaynlar,

stanbul 2003, s.69-163.8 Oya Silier, Trkiyede Tarmsal Yapnn Geliimi 1923-1938, Boazii niversitesi

Yaynlar, stanbul 1981, s.11.9evket Pamuk, Osmanl Ekonomisinin Dnya Kapitalizmine Al, (Haz.) Murat Belge

ve Fahri Aral, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, Cilt III, letiim Yaynlar,

stanbul 1985, s.718.


3/54

zlmtr.10 Geleneksel ticareti temsil eden yerel lonca rgtlenmesinin,gelien yeni ticaretin boyutlar karsndaki yetersizlii sonucundagerilemesi, giderek liman kentlerindeki atlma karn taradaki gerilemenin

simgesi haline gelii, bu zlmenin nemli gstergelerinden biridir.11

Birbaka deyile, Avrupada Aydnlanma zihniyetinin yaratt gelimeci-ilerlemeci yaklamn, Osmanl zihniyetinde mevcut olamamasnda ve Batmedeniyetini yaratan burjuva zihniyeti yerine, Osmanlda diergam(altrist) insan tipini yaratan, ah zihniyetinin hakim olmasnda da aramakgerekmektedir.12 Nitekim, Yenieri ocann loncalarla olan organik vegeleneksel ilikisinin, gerek ocan modernleme karsndaki direncin odahaline gelii, gerekse, ocan kaldrlmas ve dier asker reformlar stndekietkisi13, bu bakmdan aklayc bir baka rnektir.Sonuta, Dnya leindegenileyen kapitalist sistem Osmanl mparatorluunu iine alarak onun

retim sistemlerinin, devlet yapsn ve toplumsal yaam rgtleyenkurallar yeniden biimlendirmitir.14

Osmanl ekonomisinin da almasnda en nemli aama, 1838Baltaliman Antlamasdr.15Baltaliman Antlamasnn en nemli etkisi ise,

10Daniel Quataert, Osmanl Devletinde Avrupa ktisad Yaylm ve Direni,1881-1908, ev.

Sabri Tekay, Yurt Yaynlar, Ankara 1987, s.18.11Surayia Faroqhi, Osmanl Dnyasnda retmek, Pazarlamak, Yaamak,(ev. Kolektif),

Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2003, s.133.12

Ahmet Tabakolu, Osmanl tima Yapsnn Ana Hatlar, (Ed.) M. Zencirkran,DndenBugne Trkiyenin Toplumsal Yaps,Nova Yaynlar, Ankara 2006, s.39.

13Daniel Quataert,Sanayi Devrimi anda Osmanl malt Sektr, (ev. Tansel Gney),

letiimYaynlar, stanbul 1999, s.22.14Ahmet Emre Biber, Osmanl mparatorluunun Dnya Sistemine Eklemlenme Sreci ve

Azgelimiliinin Evrimi, Uluslararas nsan Bilimleri Dergisi,Cilt 6, Say 1, 2009, s.42.15 evket Pamuk, Osmanl-Trkiye ktisad Tarihi 1500-1914, 5. Bask, letiim Yaynlar,

stanbul 2009, s.204-12; Adem Anbar, Osmanl mparatorluunun Avrupayla Finansal

Entegrasyonu,Maliye Finans Yazlar Dergisi,Say 84, 2009, s.18. Balta Liman Anlamas ile

Osmanl Devletinin d ticarette uygulad tekeller dzeni (yed-i vahit) kaldrlm ve gmrk

vergileri yeniden dzenlenmitir. 1838 ncesinde Osmanl Devleti, hem ithalat hem de ihracatzerinden %3 orannda gmrk vergisi ile yerli ve yabanc tccarlardan, mallarn imparatorluk

iinde bir blgeden dierine tamalar durumunda %8 orannda i gmrk vergisi alyordu.

(Kepenek ve Yentrk, 2001, s.16). Balta Liman Anlamas ile ihracata uygulanan vergi oran

%12 ve ithalattan alnan vergi oran ise %5 olarak saptanmtr. Ayrca yerli tccarlar, i gmrk

vergisini demeye devam ederken, yabanc tccarlar bu uygulamann dnda braklmtr.

Pamuk, a.g.e.,s.165; evket Pamuk, Trkiyenin 200 Yllk ktisadi Tarihi,Trkiye Bankas

Yaynlar, stanbul 2012, s.97-102; Sina Akin,KsaTrkiye Tarihi,9. Bask, stanbul: Trkiye

Bankas Yaynlar, 2009, s. 29; Antlama ve bu balamda Osmanl-ngiliz ticar ilikileri

stne kapsaml alma iin bkz. Mbahat S. Ktkolu, Osmanl-ngiliz ktisad


4/54

yabanc sermayenin Osmanl topraklarnda dorudan yatrm yapmasnnnndeki geleneksel snrlamalarn kaldrlmasdr.16Bu kapsamdaki nemlibir deiiklik de, Ege kylarnda srp giden kaaklkla zaten kat stnde

kalan bata pamuk olmak zere tarmsal mallarn ihracat yasannkaldrlmasdr.17 Ticaretin, zellikle ihracatn serbestletirilmesine dnkkararlar ve uygulamalar, ekonomik dolamn artna neden olmutur. 18Ortaylya gre ise, 1838 Antlamas, zaten var olan ayrcalklarn bir devamve kaak yaplan ticaretin belgelenmesinden baka birey deildir.19 Zatendaha nceleri de zellikle stanbul liman zerinden yrtlen denizticaretinin en nemli orta yine ngilizlerdi.20

Dier yandan, kapitalistleme srecinde, gerek i pazarn, gerekse onunAvrupa pazar ile balantsnn kuruluunda, deniz yolu dndaki en nemliaralardan biri demiryollar idi.21Osmanl liman kentlerinin 19.yzyln son

eyreinde gsterdii ekonomik gelimenin nemli nedenlerinden biri,demiryolunun etkisi olmutur. 19. yzyl boyunca evre lkelerinde inaedilen demiryollar, yer alt kaynaklar veyatarmsal adan zengin blgelerinManchester, Marsilya veya Hamburg gibi Avrupa limanlarna

Mnasebetleri, Trk Kltrn Aratrma Enstits, Ankara 1974; Seyfettin Grsel, 1838

Osmanl-ngiliz Ticaret Antlamas, (Haz.) Murat Belge ve Fahri Aral, Tanzimattan

Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, Cilt III, letiim Yaynlar, stanbul 1985, s. 688-690;

Ahmet Ycekk, Emperyalizmin Yrngesinde Osmanl mparatorluu: 1838 Ticaret

Szlemeleri, A.. SBF. Dergisi, Cilt XIII, 1968, s.381-425; brahim Durhan, 1838 TarihliOsmanl-ngiliz Ticaret Szlemesi ve Sonular, Atatrk niversitesi Erzincan Hukuk

Fakltesi Dergisi,Cilt VI, Say 1-4, s.77-104, 2002.16Yabanc sermayenin Osmanl mparatorluu ekonomisindeki etkileri stne bkz. Ali

Akyldz, Ankann Sonbahar, Osmanlda ktisad Modernleme ve Uluslararas Sermaye,

letiim Yaynlar, stanbul 2005; V. Necla Geyikda, Osmanl Devletinde Yabanc

Sermaye,1854-1914, Hil Yaynlar, stanbul 2009; Oya Kymen, Sermaye Birikirken Osmanl

ve Dnya, Yordam Kitabevi, stanbul 2007.17 Pamuk, a.g.e.,s.211; lber Ortayl, mparatorluun En Uzun Yzyl, 25. Bask, Alkm

Yaynevi, stanbul 2006, s.105; Filiz olak, II Merutiyet ten Cumhuriyete Bat Anadolu`da

retim ve D Ticaret (1908-1923), Yaynlanmam Doktora Tezi, Dokuz Eyll niversitesiSosyal Bilimler Enstits, zmir 2005, s.29.

18Alp Ycel Kaya, 19. Yzyl zmirinde Tccarlar ve Esnaflar veya Hacaalar, Beyler ve

Frenkler, (Der.) Fatmagl Demirel, Osmanldan Cumhuriyete Esnaf ve Ticaret, Tarih Vakf

Yurt Yaynlar, stanbul 2012, s.99.19Ortayl, a.g.e, s.105.20 Wolfgang Mller Wiener, Bizanstan Osmanlya stanbul Liman, (ev. Erol zbek),

Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 2003, s.93.21 lhan Tekeli, Selim lkin, Cumhuriyetin Harc: Modernitenin Altyaps Oluurken,

stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul 2004, s.452-453.


5/54

yaknlatrlmasnda, yeni bir i blmnn iine ekilmesinde nemli roloynamlardr. Demiryollar, Anadolu gibi bo topraklarn bulunduublgelerle stanbul gibi i pazarlar ve ihra limanlarn arasndaki ulam

maliyetlerini drerek, yeni alanlarn tarmsal retime almasnsalamlardr.22 Bu dnceyle 1860 ve 1870lerde Selnikte iki kilometreve zmirde drt kilometre uzunluunda byk rhtmlar inaedilmitir.Anadoludaki ilk iki demiryolu hattnn da zmir zerindenbalamas,23 blgenin ticar potansiyelinden ve zmirin 19.yzylda ennemli ticaret liman olmasndan kaynaklanmaktadr.24 Gerekten de,demiryolu, hem rnlerin tanmasn hem zaman hem de miktarbakmndan gelitirerek25 zellikle gda ihracatnda Anadolu retimalanlarnn ticarete almasn sonucu yaratm,26 tarmsal retimin veticaretin gelimesini salamtr. Demiryolu gzerghndaki tarmsal

alanlarda geleneksel rnler yerine sna hammadde rn tarm ve ayrcamadencilik yaplmaya balanmtr.27Bu sre ierisinde zellikle 1880 yl,dnemin Nafa (Bayndrlk, yn.) Nazr Hasan Fehmi Paann hazrladbayndrlk-ulam programyla da nem kazanan bir yl olmutur.Demiryollarnn yan sra karayollar, limanlar, gl ve nehirlerindzenlenmesi, sulama ve bataklklarn kurutulmas hedeflerini ieren buprogram, yol yapmlarnda halkn ykmlendirilmesi yerine geivergileri vetama cretlerinden salanacak finansmanla yabanc sermayeye iletmeayrcal vermeyi ngryordu. Planda, 2.535 kilometre karayoluyapmngrlmt; ama bu yollar da emperyalist merkez lkelerin

demiryollar projelerine benzer ekilde hinterland limana balayan aabiiminde yollar olarak dnlmt.28Bylelikle, her liman ve arkasndakihinterland, kendi bana bir ekonomik btnlk oluturmaktayd.29Ortaylnn deyimiyle, demiryollar, limanlardan i blgelere doru verimli

22Pamuk, a.g.e, s.86, 105.23 Ali Kemal Grbz, Osmanl mparatorluunda Demiryollarnn Rol, Balkesir

niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi,Cilt 2, Say 3, 1999, s.169-193.

24Hafize Key, Osmanlda Demiryolu Faaliyetlerine Ksa Bir Bak: zmir-Aydn ve zmir-Kasaba Hatt rnei,Balkesir niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Tarih Kulb Blteni,Say

1, 2007, s.43.25Quartaet,a.g.e.,s.69.26Daniel Quartaet, 19. Yzyla Genel Bak, Islahatlar Devri 1812-1914, (Ed.) Halil nalck,

Donald Quataert, Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, 1600-1914, (ev.

Kolektif), 2. Bask, Eren Yaynclk, stanbul 2006, s.934.27Grbz, a.g.e.,s.187.28Tekeli ve lkin, a.g.e.,s.113.29Tekeli ve lkin, a.g.e.,s.435-6.


6/54

tarm topraklarnn zenginliini emmek iin uzanan vantuzlar gibiydi.301866da ngiliz sermayesi tarafndan ina edilen zmir-Aydn hatt,31yabancsermayenin kendi ticaretinin geliimine ynelik altyap yatrm olarak

smrge tipine rnek gsterilebilecek bir ulatrma giriimidir.32

Bir limanve onu aa eklinde bir hatla interlanda balayan demiryollarndanolumaktadr.33 Eski zanaat ve ticaret merkezlerindeki gerilemeyle birlikte,demiryolu eksenleri stnde yeni merkezler gelimitir.34 mparatorluunbat pazarlarna almas, geleneksel ticaret yollarnn ve ilevlerinindeimesi ile mekn organizasyonunda da nemli deimeleri getirmitir.Demiryolu balants ulaan Anadolu ehirleri, feodal dnem retimilevlerini yitirerek ticaret ehirleri haline gelmilerdir.35 zetle,demiryollar, Osmanl ekonomisinde, zellikle tarm alannda kapitalistlemesrecinin nemli etkenlerinden biri olmutur.36Bu durum, toplumsal yapy

da dorudan ve derinden etkilemi, yerel toplumun merkezle ilikileriniyeniden biimlendirmitir.37

Kapitalist dnglere dahil olmann temel mekanizmas olarak ticaremtiann siyasal snrlar aabilmesi, ancak liman kentlerinde yaayantccarlarca bu kentlere kanalize edilmesiyle gerekleti. Kapitalistlemesrecinin bu zellii, ulatrma ann byk liman kentleri ile kurulmasn

30Ortayl, a.g.e.,s.150.31

Key, a.g.m, s.45; Hitay Baran, zmir Ticaret Tarihi, zmir: zmir Ticaret Odas Yay.,(2003), s.7.; M. Belin, Osmanl mparatorluunun ktisadi Tarihi, ev. O. Ceylan, Gndoan

Yaynlar, Ankara 1999, s.492; Engin vd., Osmanlda Ulam, Kara-Deniz-Demiryolu, amlca

Yaynlar, stanbul 2012, s.211-212; Demiryollarnn Osmanl kapitalistlemesindeki ilevi

hakknda bkz. Grbz, a.g.m.; Key, a.g.m. ve Vahdettin Engin, Rumeli Demiryollar, Eren

Yaynlar, stanbul 1993.32 Abdullah Martal, Deiim Srecinde zmirde Sanayileme, Dokuz Eyll niversitesi

Yaynlar, zmir 1999, s.35.33 Tekeli ve lkin, a.g.e., 372-373; lhan Tekeli, Osmanl mparatorluunda Mekn

Organizasyonunun Evrimi ve Trkiye Cumhuriyetinin Blgesel Politikalarnn Kkenleri, lhan

Tekeli, Trkiyede Blgesel Eitsizlik ve Blge Planlama Yazlar iinde, Tarih Vakf YurtYaynlar, stanbul 2008, s.47.

34 Alexandra Yerolimpos, Tanzimat Dneminde Kuzey Yunanistanda ehircilik ve

Modernleme, iinde, (Ed.) Paul Dumont, Franois Georgeon, Modernleme Srecinde

Osmanl Kentleri,ev. Ali Berktay, 2. Bask, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1999, s. 31-59.35Tekeli, a.g.m., s.47.36Grbz, a.g.m., s.187.37 Leyla en, Merkez-evre likilerinin nemli Bir Dinamii Olarak Osmanl

mparatorluunda Ulatrma Sistemleri, Kebike nsan Bilimleri in Kaynak Aratrmalar

Dergisi,Say 11, 2001, s.95-124.


7/54

gerektiriyordu.38 Bu zellikleri ile liman kentleri, dnya kapitalistekonomisiyle balantda olan ayrcalkl yerler olarak merkez-evreilikisinin yeni bir ifadesi olarak tanmlanabilir hale gelmitir.39 Nitekim,

1740dan sonra uluslararas emtia pazarna yeni yeni girmeye balayanOsmanl kylar40, stanbul, zmir, Selnik gibi metropoller ve onlarnekonomik hinterland ile Osmanl ekonomisinin d pazarlarla, yani dnyakapitalizmi ile balant noktalarn oluturuyordu .41 Avrupa limanlarnaeklenmeye balayan Osmanl limanlarnda ticaret gelitike limankentlerinde bir dnm ve refah yaanmaya balyordu.42stanbul, Selnik,zmir, Beyrut gibi liman ehirlerinin nfusu, 1850den sonra hzla artmayabalamtr.zmirin nfusu 50-60 yl iinde 5-6 kat artmtr.43 Beyrutunnfusu, 1830larda alt bin iken 1900de yzyirmibe bine ulamtr.44Bununla birlikte, bu ekonomik merkezlerin deniz ar ticaretteki yeri,

modern aa ve kapitalizmin geliimine zg deildir ve uzak bir tarihselgemie dayanmaktadr.rnein, daha Bizans dnemi stanbulunda GalataCeneviz toprayd45ve bu nedenle Cenevizlilerle Venedekliler arasnda ciddbir rekabete konu idi.46 Perada ise bir talyan kolonisi bulunuyordu.47Galatada yerleik Rum, Ermeni ve Yahud tccarlar, Avrupal cemaatleeitli balantlar ve sosyal ilikiler kurmulard.48 1760lardan itibarendevletin mal durumu bozulurken, devlete dorudan bor veren sarraflarnnemi artmaya balad.Avrupa finans evreleriyle olan ilikileri sayesinde

38

Tekeli, a.g.m., s.49.39 alar Keyder., Y. Eyp zveren, Daniel Quataert Osmanl mparatorluunda Liman

Kentleri: Baz Kuramsal ve Tarihsel Perspektifler, iinde, (Ed.) alar Keyder vd., Dou

Akdenizde Liman Kentleri 1800-1914,Tarih VakfYurt Yaynlar, stanbul 1994, s.121-22.40Bruce McGowan, Ayanlar a 1699-1812, (Ed.) Halil nalck, Donald Quataert, Osmanl

mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, 1600-1914, ev. Kolektif, 2. Bask, Eren

Yaynclk, stanbul 2006s.849..41Korkut Boratav, Trkiye ktisat Tarihi, 10.Bask, mge Kitabevi, Ankara 2006, s.28.42Keyder vd., a.g.m., s.131 vd.43Kemal Karpat,Ksa Trkiye Tarihi, 1800-2012,Tima Yaynlar, stanbul 2013, s.54.

44 Leila Tarazi Fawaz, Merchants and Migrants in Nineteenth Century Beirut, HarvardUniversity Press, Cambridge 1983, s.31.

45 Bernard Lewis, stanbul ve Osmanl mparatorluu Medeniyeti, ev. mer Faruk

Birpnar, Bilge Kltr Sanat Yaynlar, stanbul 2006, s.126.46Wilhelm Heyd, Yakn Dou Ticaret Tarihi, ev. Enver Ziya Karal, Trk Tarih Kurumu

Basmevi, Ankara 1975, s.577.47Wiener, a.g.e.,s.36-37.48Edhem Eldem, stanbul: mparatorluk Payitahtndan Periferlemi Bir Bakente, iinde,

(Ed.) Edhem Eldem vd., Dou ile Bat Arasnda Osmanl Kenti, (ev. Sermet Yaln), Tarih

Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 2003, s.166-7.


8/54

sarraflar, Osmanl Devleti iin Avrupa piyasalarndan ksa vadeli borlarbulmaya baladlar.Ayn sarraflar, Fransz Devriminden sonra stanbuldakiFransz tccarlarnn yerlerini alarak, police ticaretinin nemli bir blmn

de ellerine geirdiler. Bylece, geleneksel para ve kredi ilerinde uzmanlaansarraflardan, lkeler aras balantlarn kurmu, stanbulda bir finansburjuvazisinin ekirdeini oluturacak byk lekli mal sermayedarlaradntler.49Bu ticar ilikileri ile kapitalizme eklemlenmenin temel aralarolan banka, sigorta, borsa gibi giriimlerin neredeyse tmnn ilk nceGalatada ortaya km olmas,50bu bakmdan rastlant deildir. GalatannOsmanl zerinden Cumhuriyet dnemine dek uzanan bir lde zerkkonumu, bu tarihsel kkeninden kaynaklanmaktadr. zmirde ise, daha14.yzyl balarnda talyan tccarlarn yerletii bir mahalle vard.51

Gayrmslim tccarlarla yabanc sermaye arasndaki ibirlii, temeldetccarlarn Anadolu ilerinden topladklar tekstil hammaddeleri ve tarmsalrnleri yabanc sermayeye satmalar biiminde gerekleiyordu.52 Yerligayrmslim tccarlarsa, yabanc alclarla retim alanlar arasndaki aracbalanty oluturuyordu.53Avrupal tccarlar, ynl kuma ile pamuk veyatiftik ipliini takas etme yoluyla hatr saylr miktarda i yapyorlard.54 Buileyi stnde Bat kapitalizmi, Osmanl topraklarndaki gayrimslimlerikullanarak mparatorluu yar smrge konumuna getirmitir.5518. yzylnsonuna doru d ticaretin ou yabanc tccarlarn denetimi altndayd vebunlar, gayrmslim araclar kullanyorlard ve Batllarn himayesi

sayesinde, gayrmslim tccarlar liman kentlerindeki ticareti ellerinde

49Pamuk, a.g.e.,s.116.50Eldem, a.g.m., s.227.51 Heyd, a.g.e.,s.604; Mevlt elebi, 19. Yzylda zmirde talyan Cemaati, Tarih

ncelemeleri Dergisi,Cilt XXII, Say 1, Temmuz/2007, s.19-51.52Pamuk, a.g.e., s.166-7.

53Reat Kasaba, zmir: Douda Liman Kentleri: Baz Kuramsal ve Tarihsel Perspektifler,iinde, (Ed.), alar Keyder vd.,Dou Akdenizde Liman Kentleri 1800-1914, Tarih Vakf Yurt

Yaynlar, stanbul 1994, s.8-9; Reat Kasaba, 19. Yzylda Bat Anadoluda Komprador

Burjuvazi Var myd?, iinde, Reat Kasaba, Dnya, mparatorluk ve Toplum, Osmanl

Yazlar, Kitap Yaynlar, stanbul 2005a, s.12.54 Surayia Faroqhi Krizler ve Deiim 1590-1699, (Ed.) Halil nalck, Donald Quataert,

Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, 1600-1914, (ev. Kolektif), 2. Bask,

Eren Yaynclk, stanbul 2006, s.648.55Glten Kazgan, Tanzimattan 21. Yzyla Trkiye Ekonomisi, stanbulBilgi niversitesi

Yaynlar, stanbul 2009, s.14.


9/54

tutuyorlard.56 Bununla birlikte, stanbul, zmir ve Selnikte bulunankonsolosluklar, dil, din ve daha birok nedenlerle gayrmslim tccarlarn,Bat lkelerinin vatandalna gemelerine ve bu yolla vergi bakl gibi

ayrcalklardan yararlanmasna olanak salyordu.57

kesime ynelikticareti Rum, Yahud ve Ermeni gayrmslim Osmanl uyruklar, d ticaretide Venedikliler, Cenevizliler, Franszlar ve ngilizler gibi yabanclaryrtyorlard.58 rnein, XX. yzyl balarnda, Osmanl Devletinin ennemli ihracat kenti olan zmirde bu konularda alan hemen hemen hibirTrk irketi yoktu.59 Kaydedilen 391 imlathaneden sadece 14 tanesiMslman-Trklere ait grnyordu.yle ki, 1890 ylnda, Franszlar,zmirde bir Ticaret Odas kurmulard.60Ayrca, Fransz, ngiliz ve talyanbankalar, kredi kurulular da zmirdeki ticaretin en nemli finanskaynaklarn oluturuyorlard.61Bylece, gayrmslim tccarlar hem Osmanl

d ticaretinin rgtlenmesinde, hem de Avrupa sermayesinin imparatorluagirmesi ve yerlemesi srecinde nemli roller oynadlar.62 Bu sayede,Endstri Devrimi sonrasndaki deiimde, ekonomik ve siyasal dengeninOsmanlnn aleyhine dnmesiyle aznlklar, Bat ile olan balantlar veOsmanl toplumsal yaps iindeki zel konumlar sayesinde sultannkontrol dnda, gerektiinde devlete bor verebilecek lde servetedindiler63ve Osmanl ticaret burjuvazisinin ekirdeini oluturdular.64Batile kurulan ticar balarn deimesiyle yaanan dsal etkiler, bu toplumsal

56

Quataert, 19. Yzyla Genel Bak, Islahatlar Devri, s.956-58; Ali Gler, OsmanldanCumhuriyete Aznlklar, 2. Bask, Trk Metal Sendikas Aratrma Brosu, 2007, s.87.

57 Pamuk, Osmanl mparatorluunda Parann Tarihi, s.166; Ali hsan Ba, Osmanl

Ticaretinde Gayri Mslimler Kapitlasyonlar, Beratl Tccarlar, Avrupa ve Hayriye

Tccarlar (17501839), Turhan Yaynevi, Ankara 1983, s.17-18,53; Fatma Mge Gek,

Burjuvazinin Ykselii, mparatorluun k, Osmanl Batllamas ve Toplumsal

Deime,ev. brahim Yldz, Ayra Yaynevi, Ankara 1999, s.205, 305.58 Robert Mantran, stanbul Tarihi, ev. Teoman Tundoan, letiim Yaynlar, stanbul

2002, s.229.59Gler, a.g.e.,s.92.

60 M. nar Atay, Tarih inde zmir,Yaar Eitim ve Kltr Vakf Yaynlar, zmir 1978,s.83, 87.

61Atay, a.g.e., s.76.62Gler, a.g.e., s.91.63evket Pamuk, Osmanl Ekonomisi ve Kurumlar, Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul

2008, s.114.64 Gek, a.g.e..,s.192,203,238). Bu tip yabanc veya gayrmslim aznlk kkenli tccar

ailelere ilikin bir rnek incelemesi iin bkz. Halil Orta. Bat Anadoluda Bir Byk Toprak

Sahibi Levanten: Baltac Manolaki, Tarih ncelemeleri Dergisi,Cilt XXV, Say 1, 2010,s. 319-

336.


10/54

snfn douunun gdleyicisi oldu.651847de, Osmanl tarihindeki ilk bankaolan Bank- Dersaadetin (stanbul Bankas-Banque de Constantinople)66,Alleon ve Baltazzi adl iki Galata bankeri67ve ardndan onun yerine kurulan

Bank- Osman-i ahanenin de68

yine Rothschildler adl bir Galata Bankerieliyle kurulmu olmalar69bu durumun rneklerinden sadece biridir.70

Sonuta, 19.yzyln ikinci yarsna gelindiinde, Osmanl corafyasndayerel deiimin, kltrel devinimin ve ekonomik bymenin motoru halinegelen bir ticaret burjuvazisi olumu ve yerlemiti.71 19. yzyln ikinciyarsnda belirginleen bu ekonomik atlmn bir dier nedeni, Tanzimatreformlar ile gayrmslimler lehine uygulanmaya balanan yeniayrcalklardr .72Selnik rneinde, bu durum daha aktr.73Bu bakmdan,gayrmslim tccarlarn nemi, yabanclarla kurduklar ekonomik badanok, Osmanl-Trk tarihinde brokrasinin denetim emberinin dndakikaynaklardan g alm ilk ve byk olaslkla tek grup olduklar gereindeyatar.Bu araclarn ykselmeleri, Osmanl mparatorluunda bir kapitalistsnfn filizlenmesi olarak grlmesi gereken ve Osmanl-Trk toplumunundaha sonraki gelimesinin analizi asndan nemli bir olgudur74. Bir bakadeyile, 20.yzyl Trkiyesinin toplumsal ve iktisad kkenlerini hereydennce 19. yzyldaki dnmlerde,Avrupa kkenli kapitalizm ile i yaplarn

65Gek, a.g.e., s.241.66

Pamuk, Trkiyenin 200 Yllk ktisadi Tarihi,s.117.67Anbar, a.g.m., s.27; Orta. a.g.m., s.322; Pamuk, Osmanl-Trkiye ktisad Tarihi, s.177;

Haydar Kazgan, Osmanlda Avrupa Finans Kapitali, 2. Bask, Roma Yaynevi, Ankara 2005,

s.19; lhan Tekeli, Selim lkin, Para ve Kredi Sisteminin Oluumunda Bir Aama: Trkiye

Cumhuriyeti Merkez Bankas,Merkez Bankas Yaynlar, Ankara 1997, s.63-64.68Bkz. Andre Autheman, Tanzimattan Cumhuriyete OsmanlBankas: Bank- Osman-i

ahane, ev. A. Berktay, Osmanl BankasAriv ve Aratrma Merkezi Yaynlar, stanbul 2002;

Edhem Eldem, Osmanl Bankas Tarihi,ev. Aye Berktay, Osmanl Bankas Tarihi Aratrma

Merkezi, stanbul 1999; Kaya Bayraktar, Osmanl Bankasnn Kuruluu, C.. ktisadi ve dari

Bilimler Dergisi,Cilt 3, Say 2, s.71-87.

69Haydar Kazgan, a.g.e.,s. 158-159.70 Galata Bankerleri olarak adlandrlan ve Bizanstan Osmanlya devletin ve ticaretin

finansmannda nemli yer edinen bu tarihsel ticaret gelenei iin bkz. Nurdan pek, Selanik ve

stanbulda Yahud Bankerler,Yeditepe Yaynlar, stanbul 2011.71 Mark Mazower, Selanik: Hayaletler ehri, Hristiyanlar, Mslmanlar ve Yahudler,

1430-1950, ev. Gl aal Gven, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2007.72 Meropi Anastassiadou, Tanzimat anda Bir Osmanl ehri-Selanik, (ev. Ik

Ergden), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 2001, s.92.73Anastassiadou, a.g.e., s.157.74Reat Kasaba, 19. Yzylda Bat Anadoluda Komprador Burjuvazi Var myd?,s.23.


11/54

karlkl etkileiminde aramak gerekir.75 Gerekten de, 1950ye kadarTrkiyenin sosyo-ekonomik yaps Osmanl dnemindeki geleneksel temelzelliklerini koruyabilmitir.76

Hobsbawmn, sanayi devriminden bahseden pamuktan bahsediyordemektir biiminde belirttii gibi77, Endstri Devriminin habercisi vebalang noktas olarak buhar makinesinin retime ilk kez uygulandngiliz (zellikle Manchester) dokuma atlyelerinin zellikle Victoriadnemindeki endstriyel geliim srecindeki hammadde ve iplik talebi,Osmanl mparatorluundaki sna anlamda kapitalistleme srecinin deekici gc olmutur.78Osmanl ekonomisi, 18.yzyln ilk yarsnda, hemenhemen btn sektrlere yansyan, zellikle dokuma sanayisinde retim artve yaylmann belirgin olduu bir genileme iinde grnr.79 Nitekim, budnemde Osmanl d ticaretinin arlkl blmn dokuma rnleri,

zellikle ham pamuk ihracat oluturmaktayd.80 rnein zmirinihracatndaki en nemli meta, ilenmemi pamuktu81. D ticarete hakimSelnik ve zmir gmrklerinde pamuk ve pamuk iplii ihracatndakibyme, Osmanlnnk dnemine girdii 18. yzyl boyunca hzlanarakdevam etmitir.82 Pamuk iplii ihracat, 1750den 1787ye yaklak %200orannda artmtr.Bunun temel nedeni, 1750den 1771e %250 oranndakiart ile ngiltereye ynelik pamuk iplii ihracatdr.8318. yzyl sonlarndaAvrupay saran devrim ve sava dalgas, bu uluslararas sektrel balarstnde Osmanl d ticaretinin artmasna neden olan asl etken olmutur.Bununla birlikte, Habsburg Hanedannn Osmanl tccarlarna tandkolaylklar da bu geliimde nemli pay sahibidir.84 Dier yandan, Osmanlmparatorluunun bat eyaletlerinde grlen pamuk retimindeki ilkpatlamann gerisinde Amerikan ve Fransz devrimlerinin dnya pamuk

75Pamuk, Osmanl-Trkiye ktisad Tarihi, s.191.76Cenk Pala, Osmanl mparatorluunda Tarmsal rgtlenme,Ekonomik Yaklam,Cilt,

Say 21, 1996, s.39.77Eric Hobsbawm, Sanayi ve mparatorluk, (ev. Abdullah Ersoy), Ankara: Dost Kitabevi,

1998, s.23.78Fatih Damlba, Bat Anadoluda hracat iin Pamuk retimi, 1860-1870,Sosyal Siyaset

Konferanslar,Cilt 60, Say 1, 2011, s.437-440; Kasaba, a.g.m.,, s.12.79 Mehmet Gen, Osmanl mparatorluunda Devlet ve Ekonomi, 2. Bask, tken

Neriyat, stanbul 2002, s.212.80Gen, a.g.e., s.270; Quataert,Sanayi Devrimi anda Osmanl malt Sektr ,s.51-281Damlba, a.g.m., s.458; McGowan, a.g.m., s.827.82Gen, a.g.e., s.170.83Gen, a.g.e., s.161,164.84McGowan, a.g.m., s.823,863.


12/54

ticareti zerinde yapt etki yatmaktadr.85 Pamuun gerek hammaddetarm, gerekse maml mal ilenii kaynaklar ve Akdeniz zerindendorudan Avrupaya alan zmir liman ile Bat Anadolu, 18.yzyl

sonlarnda kapitalist dnya ekonomisiyle btnleen ilk blgelerden biriolmutur. Talebin artt ve fiyatlarn ykseldii bu koullarda, retimin veticaretin genilemesi, bat Anadoluda yeni, cidd bir zenginlik yaratmtr. 86Bu adan, Bat Anadolu, Osmanlnn dnya ile btnleme andakitoplumsal dnmleri anlamak iin ideal bir alandr.87 Ama, bilinli birsanayileme yerine, tarmsal retimin pazara almas ve ekonominin buyolla gelimesiydi. Osmanl tarmsal retiminin zellikle Bat Anadoluda dpazara alm olmas, bu erevede dnlmelidir.88 Nitekim zmirin birekonomik merkez olarak ne kmasnn, giderek Anadoluda rastlanmayanbir kent tipine, d ticarete ynelik bir liman kentine dnmesinin temel

nedeni, esas olarak Avrupa tekstil retiminin ihtiya duyduu ran hamipein, Ankara iplii ve Ege pamuu gibi hammadde ve yar ilenmi girditicareti ile uraan tccarlar sayesinde dnya pazaryla birlemesidir.89pein ve pamuun byk miktarda ihra edilmesi, zmirin tarmsalretiminin esas olarak d ticarete ynelmi olduunu ve kentin dnyaekonomisiyle btnlemesinin gstergesidir. Nitekim, pamuun zmirdenihra edilen mallar arasnda ne kmas, zmirin mparatorluun en bykihracat liman olarak ne kmasyla ayn dneme rastlar.90Daha 1733 tarihlibilanolara baklrsa, zmir rakibi stanbuldan daha nemli bir yere gelmitibile.9117. yzyldaki Osmanl-ran savalarnn Halepte son bulan ran ipei

ve baharat geleneksel ticaret yolunu gvensizletirmesiyle gzden denHalepin92 ilevlerini de devralan zmirin 18. yzyldaki refah dzeyine

85Damlba, a.g.e., s.433; Reat Kasaba, Osmanl mparatorluu ve Dnya Ekonomisi: On

Dokuzuncu Yzyl, Belge Yaynlar, stanbul 1993, s.24.86 Reat Kasaba, Toplumun Anadoludaki Temelleri: Bat Anadolu Ticaretinde Rumlar,

1840-1876, iinde, Reat Kasaba, Dnya, mparatorluk ve Toplum, Osmanl Yazlar, Kitap

Yaynevi, stanbul 2005b, s.76.87Kasaba, 19. Yzylda BatAnadoluda Komprador Burjuvazi Var myd?, s.13.88Yakup Kepenek, Nurhan Yentrk,Trkiye Ekonomisi,12. Basm, Remzi Kitabevi,

stanbul, 2001, s.20.89Faroqhi, Osmanlda Kentler ve Kentliler,s.150.90 Elena Frangakis-Syrett, zmirde Pamuk ve Kuma Ticareti, (Ed.) alar Keyder vd.,

Dou Akdenizde Liman Kentleri 1800-1914, iinde, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1994,

s.101.91Atay, a.g.e,,s.85.92Afin ahin, Sibel Cengiz, 16nc Yuzyl Fiyat Devrimi ve Osmanl ran Savalarnn

Osmanl pekcilik Endstrisi zerine Etkileri,Business and Economics Research Journal,Cilt

1, Say 1, 2010, s.69-82.


13/54

erimesinde ran ipei ihracat nemli bir etken olmutur.93 Bylece,zmirdeki ticaret, hem Sakz ve Halepin yaad glklerden, hem deartblgesinin zenginliinden yararlanmtr.94 Bu dnemde, zmir

limanndan yklenen balca mallar, ran ipei, Bursa ipei ve zmir pamuuidi.95 Bu nedenledir ki, zmirli tccarlar, ran ipei, Ankara, Beypazar keiyn ve ipliine ok fazla deer verirler, en deerli rnler arasndasayarlard.96 zmirin tekstil nclndeki kapitalist geliimine bir rnek,daha 1770lerde zmirde iplik ve kuma fabrikalarnn varldr.97Bir bakarnekse, 19.yzyln ikinci yarsnda Singer diki makinelerinin zmirdekiyllk sat ortalama 5000-7000 adet oluudur; yani, Osmanl diki makinesiithalatnn yarsndan fazlasnn zmir limanndan giriidir.98 Bu dnemdezmirde en nemli endstriyel etkinlik, dokuma ve onun bir alt dal olanhalclk ve hal ihracat idi.99 Yani, zmir, eski dnemlerde Asyadan gelen

mallarn aktarld bir liman ilevindeyken, 19.yzylda ihra edilen mallarnou yerli retime dnmt.100 Bylece, 19.yzyln balarndan itibaren,zmir ve evresinde dokuma merkezli bir endstriyel gelimenin101varlndan sz edilebilir. Bununla birlikte, zmir limanndan dnya pazarnasunulan rn, tekstil hammaddeleri ve mamllerinden ibaret deildi; zm,ttn, hububat gibi tarmsal rnleri bata olmak zere, Bat Anadolunun

93 Faroqhi Krizler ve Deiim.., s.633; Faroqhi, a.g.e,, s.150;Gen,a.g.e.,s.268;Bruce

Masters, Halep: Osmanl mparatorluunun Kervan Kenti, iinde, (Ed.) Edhem Eldem vd.,

Dou ile Bat Arasnda Osmanl Kenti,(ev. Sermet Yaln) Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul2003, s.54.

94 Daniel Goffman, zmir ve Levanten Dnya, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1995,

s.62.95 Kasaba, Toplumun Anadoludaki Temelleri: Bat Anadolu Ticaretinde Rumlar, 1840-

1876, s.76.96Atay, a.g.e., s.50.97Frangakis, a.g.m., s.106.98Quataert,Sanayi Devrimi anda Osmanl malt Sektr, s.104.99Atay, a.g.e., s.81. Halclk endstrisinin Osmanlnn kapitalizme alma srecindeki yeri

ve etkisi stne ayrca bkz. Daniel Quartaet, Ottoman Handcrafts Industry in the Age ofImperialism, Rewiew,Cilt 11, Say 2, 1998, s.169-178; Elvan Anma, ngiliz Sermayesinin Bat

Anadolu Halclna Etkisi ve ark Hal Kumpanyas, iinde, Kamu ve zel Kurulularla Orta

retimde, niversitelerde El Sanatlarna Yaklam ve Sorunlar Sempozyumu Bildirileri,

zmir 1994, s. 5-17; smail ztrk, Elvan Anma, "Yabanc Sermayenin Bat Anadolu Halclna

Girii, Etkileri ve Gnmzdeki Uzantlar", iinde, Trkiye'de El Sanatlar Gelenei ve

adaSanatlar indeki Yeri Sempozyumu Bildirileri, zmir 1997, s. 26-32.100Atay, a.g.e., s.76.101Abdullah Martal, 19. Yzyln kinci Yarsnda zmir ve evresinde Sanayi ve Ticaret,

Yaynlanmam Doktora Tezi, Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, zmir 1992.


14/54

dier rnleri de zmir limanndan ihra ediliyordu.102 Sonuta, uygun birlimana sahip olmas ve ok zengin bir hinterlandn tek k olma zelliinitamas dolaysyla zmir, Trkiyenin d ticaretinde en nemli yeri

almt.103

Bu gelime sreci iinde, Osmanl deniz ticaretinin104 hemen hemen

te birinin gerekletii zmir, ksa srede mparatorluun ba limanhaline gelmitir. Anadoluyla ilikili ve uluslararas ticaretin aslan pay,ykselmeye balayan ve mparatorluun en nde gelen liman haline gelecekolan byk zmir limannda toplanmaya balamt.105 18. yzyln kinciyarsnda, zmir limanndaki Avrupa bandral gemiler iinde Fransabandral gemilerin stnl ile birlikte, Toskana, sve, Alman, Venedik,ngiltere, Hollanda ve Dubrovnik bandral gemiler de bu byk Egelimannda ticaretin bir blmn olduka dzenli seferlerle

gerekletiriyorlard.106 Bu srete zmir, 18.yzyln ikinci yarsndanbalayarak byk bir ticar merkez haline gelmi,107 zellikle 19. yzylnikinci yarsnda zenginlik ve nem asndan grlmedik boyutlaraulamaya balam108ve gz kamatrc bir ekilde byyp yerli acentelerinhizmetlerinden yararlanan Hollandallarn ve Franszlarn en gzde limanolmutur.109 Limann ve rhtmn yaplmasyla birlikte, ekonomicanlanm.ithalat ve ihracat rakamlar hzla ykselmitir. Limanntamamlanp iletmeye almasyla, zmir limanna gelip giden gemi saysndabyk artlar olmutur. Bu art hem sayda hem de arlk ve tananyktedir. 1840-1870 arasndaki 30 yllk sre iinde, zmir limanna gelengemi saysndaki art %95 oranndayd; ancak tonaj bunu katlarca am ve%304lere kmtr.110O dnemde zmire gelen Chateaubriandn bir gemi

102 Daniel Goffman, zmir ve Levanten Dnya, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1995,

s.44; Quataert, 19. Yzyla Genel Bak.., s.966-970. Ayrca bkz. Mbahat Ktkolu, Osmanl

D Ticaretinin Gelimesinde zmir liman ve Gmrklerinin Rol, 1885-1985 Trkiye

Ekonomisinin 100.yl ve zmir veTicaret Odas Sempozyumu,zmir 1985.103Orhan Kurmu,Emperyalizmin Trkiyeye Girii,stanbul 2007, s.87-88.104 Osmanl deniz ticareti hakknda bkz. Daniel Panzac, XVII. Yzylda Osmanl

mparatorluunda Deniz Ticareti,iinde, Tarih ncelemeleri, Cilt 4, 1989, s.179.193; DanielPanzac; International and Domestic Maritime Trade in the Ottoman Empire in the XIIIth

Century,International Journal of Middle East Studies, Say 24, 1992, s.189-206.105McGowan, a.g.m., s.826-27.106Panzac, a.g.m., s.184-185.107Atay, a.g.e., s.81.108Kasaba, a.g.e., s.13-7; Frangakis, a.g.m., s.101.109McGowan, a.g.m., s.851, 858.110 lgili yllara ait kaytlardan aktaran, Murat Baskc, 1800-1914 Yllarnda Anadoluda

ktisadi Deiim,Turhan Yaynevi, Ankara 2005, s.65.


15/54

direi ormanna benzettii111, zamann en byk deniz filosunu barndracakgenilikte olan liman ile zmir, dnyann drt bucandan gelen tccarlarnbuluma yeri112, Lamartinein deyimiyle113, Dounun ticaret bakenti idi.

Sonuta, sz konusu dnem iinde, zmirde herey ticarettir.114

Bu gelime eiliminin sonucunda zmir, 19.yzyln ikinci yarsndan

itibaren Osmanl ihracatnda birinci, ithalatnda ise stanbuldan sonra ikinciehir olmutur .115 Bu durumda Bat Anadolunun kaps olmas ve yabanctccarlarn yeri belirleyicidir.116 Oysa, 15.yzyla dek zmirin ticar pazarolarak bir nemi yoktu.117 zmirin i gelimesinin hz, 1650lerde ve1660larda, Atlas Okyanusu kylarndan daha fazla tccarn ve daha fazlaHrstiyan, Yahud ve Mslmanlarn kente akn etmesiyle artt.118 Budnemde, zmirin nfusu, 18.yzyl boyunca daima 100.000in stndedir;19. yzylda ise 150.000 ve 200.000in tesine doru hzl bir ykseli szkonusudur.119 Bu noktada dikkat eken bir durum, Mslman-Trknfusunun say bakmndan artna karn, oransal bakmdan azalmaeiliminde oluudur. Kentteki Yahud nfusu 19.yzylda 18. yzyln ilkyarsna gre iki katna, Rum nfusu ve levanten nfus120 ise tam on

111 Olaf Yaranga, XIX. Yzyln lk Yarsnda Fransz Gezginlerin Anlatmlarnda zmir,

ev. Grhan Tmer, 2. Bask, zmir Bykehir Belediye Bk. Yaynlar, zmir 2002, s.28.112Atay, a.g.e., s.48.113

Aktaran, Yaranga, a.g.e., s.28-29.114Yaranga, a.g.e., s.30-31115Kasaba, Osmanl mparatorluu ve Dnya Ekonomisi,,s.55.116McGowan, a.g.m., s.118.117Heyd, a.g.e., s.603.118Daniel Goffman, zmir: Kyden Kolonyal Liman Kentine, iinde, (Ed.) Edhem Eldem

vd., Dou ile Bat Arasnda Osmanl Kenti, (ev. Sermet Yaln) Tarih Vakf Yurt Yaynlar,

stanbul 2003, s.117.119Rauf Beyru, 19. Yzylda zmirde Yaam,Literatr Yaynlar, zmir 2000, s.18-19,54.120Levantenler hakknda iki alma iin bkz. Arus Yumul, Fahri Dikkaya (Haz.), Avrupal

m, Levanten mi?, Balam Yaynlar, zmir 2006; Raziye akcolu Oban,Levanten Kavram veLevantenler zerine Bir nceleme, Trkiyat Aratrmalar Dergisi,Say 22, 2007, s.337-356.

zmir Levantenleri ve Levantenlerin zmirle ilikisi stne ayrca bkz. Goffman, zmir ve

Levanten Dnya; Turgut Tatar, Osmanl mparatorluunun Smrgeleme Sreci inde

Levanten Bir Kent: zmir,Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler

Enstits, Ankara 2012; Blent enocak, Levantn Yldz zmir, Levantenler, Rumlar,

Ermeniler ve Yahudler, enocak Kltr Yaynlar, zmir 2003; Serap Ylmaz, zmirli

Levantenler, iinde, (Haz.) Arus Yumul, Fahri Dikkaya, Avrupal m Levanten mi?, Balam

Yaynlar, stanbul 2006, s.119-140; Muharrem Yldz, zmir Levantenleri zerine Bir

nceleme, Turan Stratejik Aratrmalar Dergisi, Cilt4, Say 13, K/2012, s.36-54.


16/54

katna ykselmitir. Bu durum, 18.yzyln ikinci yarsnda byk bir ivmekazanan ticaret geliiminin aznlk gruplarca paylaldn gstermektedir.121Bylelikle, Osmanlnn son yz ylnda, teki blgesel merkezleri geen,

hatta zenginlik ve uluslararas etki konularnda bakentle yaran bir ticaretmerkezi haline gelen 17. yzyl zmirinin oluumunda, Osmanl merkezynetiminin katksnn ok az olduu gerei ortaya kmaktadr. Kentiyaratan ve planlayan, ehrin Avrupal misafirleri ve onlarn ortaklar, zamanzaman da rakipleri olan Yahud, Hristiyan Rum ve Ermenilerden oluantccar snfla Mslman yerel yneticilerdir122. Fransz Tarihi Lamartine,zmirin bu batl kent grntsne ilikin gzlemini Kk Asyannkysnda bir Marsilya123, Avrupal tccarlarn Paris ve Londradaki gibiyaadklar geni ve zarif bir tezgh, Avrupann pek az sahip olduu kadarAvrupa bir kent diye anlatmtr124. O kadar ki, zmir, iinde yabanclara

rastlanan bir Trk kenti deil, iinde Trklere de rastlanan bir yabanc kentigrnmndedir.125 yle ki, zmirde en ok Franszca, zellikle Marsilyaaksan hakim dildi; ayrca, ngilizce, Hollanda dilleri ve Romanca konuulurolmutu.126Yabanc tccarlar, doal olarak zmirin uzun rhtmna paralel,kentin Akdeniz ve Atlas Okyanusu dnyalaryla temel balant noktasoluunun simgesi olan bir dar yol -Frenk Soka-127 boyuncayerlemilerdi.128

121

Beyru, a.g.e., s.18-9.122Goffman, a.g.m., s.93.123Gerekten de Akdeniz Posta Gemileri adl bir Fransz irketi, zmirle Marsilya aras nda

dzenli seferler yrtyordu (Yaranga, a.g.e.,s.27).124Yaranga, a.g.e.,s.23.34.125Yaranga, a.g.e.,s.31. Geleneksel-resm tarih yazclnda mslman-Trk mparatorluu

olarak kabul edilen Osmanl Devletinin byk bir kenti olan zmirde, mslman-Trklerin

yerini ve etkinliini gstermesi bakmndan yabanc yazar ve gezginlerin gzlemleri nemlidir:

Frenk ve Rum mahalleleri, rhtmlar boyunca uzanr. Kent, limanla kar yakadaki Trk

mahallesi arasnda batl ve doulu olarak ikiye blnmtr Quetin, Dou Rehberi,

s.442den aktaran,Yaranga, a.g.e., s.53.126Atay, a.g.e., s.50.127Bu caddedeyken kendimizi Hristiyan aleminde gibi hissediyoruz. nsanlar burada

talyanca, Franszca, ngilizceya da Flemenkeden baka bir dil konumuyorlar. Birbirlerine

sayglarn sunmak isteyenler, apkalarn kartyorlar. Ortalkta her eit Hrstiyan

mezhebinden insanlar, kiliselerde din arklar ve ilahiler sylyorlar; vaaz veriyor ve din

hizmet sunuyorlar. Buna karn Muhammet dininden olanlarsa pek umursanmaz;

meyhaneler gece gndz her saat aktr ( Joseph Pitton de Tournefort, Relation dun voyage

du Levant, Lyon, 1727, s.375den aktaran, Goffman, zmir: Kyden Kolonyal Liman Kentine,

s.106; Trk Halk, dingin alkanlklarna ve kskan dinlerine ters den bu alkantnn iinde


17/54

Sonuta, Osmanl corafyasnn kapitalizme almas ile ortaya kanlevanten snfn glenmesi ile, yabanc tccar-varlkl aznln vegayrmslimlerin oturduu semtler (stanbulda Pera, zmirde Punta vb.) ve

feodal ehir dokusunu ve yaantsn koruyan Trk-Mslmanmahallelerinden meydana gelen ikili bir kentleme yaps meydanagelmiti.129 zmir, dnya kapitalist sistemiyle btnleme sreci ile kendinigsteren bu kentleme srecinin ve tipinin nemli bir rneidir. 130 Yine,belediye rgt, toplu tama ve kentsel hizmetler gibi rnekleri ile modernanlamda ilk kentleme rneklerinin stanbul limann oluturan Beyolu veili blgelerinde grlmesi de,131 zmirde grlen bu durumun bir bakarneidir. Zamanla Selnik, ykselerek zmirin kuzeydeki rakibi haline geldive mparatorluun zmirden sonraki ikinci ve deniz yoluyla yaplanihracatn yarsnn gerekletirildii liman oldu.132

III. TTHATILIIN TOPLUMSAL TEMELLER: OsmanlBurjuvazisinin Oluumunda Selnik, Yahudler veDnmeler Etkeni

Selnik koyunun gemiler iin demirleme imkn sunan mkemmeldoal zelliinin133yan sra, konumu asndan da son derece iyi bir ticaretss olmas nedeniyle burada sermaye birikimi kolayd. Kuzeye doruBalkanlarn i kesimlerindeki pazarlara, gney ve douya doru ran, Yemenve Hindistana giden ticaret yollarna, batya doru da Adriyatik zerindeVenedik ve dier talyan limanlarna eriimi vard.134 Daha 16.yzyln

balarnda, Selnik, Dou Akdenizin en nemli limanlarndan birinednmt.135 16. yzyl Osmanl haritacs Pir Reise gre Selnik limanen azndan yz geminin demirleyebilecei byklkteydi. 136 zellikleKrm Savanda ngilterenin ve Fransann arlk Rusyasna kar OsmanlDevletinin yannda yer almasyla Rus tccarlarnn ve onlarn ticaret yapt

kendini rahat hissetmediinden, kentin, limann kar tarafndaki ucuna snmtr ve bir

kaleye ekilir gibi Pagus Dana (Kadifekale, yn), ekilmitir. (Charles Reynauddan aktaran

Yaranga, a.g.e., s.30-31).

128Goffman, a.g.m.,s.114.129Tekeli, a.g.m., s.50.130Faroqhi, Osmanlda Kentler ve Kentliler, s.34.131 Eldem, stanbul: mparatorluk Payitahtndan Periferlemi Bir Bakente, s.227;

Kazgan, Osmanlda Avrupa Finans Kapitali, s.105.132McGowan, a.g.m., s.851,860-1).133Anastassiadou, a.g.e.,s.44.134Mazower, a.g.e., s.69.135Mazower, a.g.e., s.64.136Mazower, a.g.e., s.61.


18/54

geleneksel ticaret yollar stndeki Karadeniz limanlarnn brakt boluudeerlendirerek Anadolu ve Makedonyadaki tahl ve pamuk retimalanlarnn rnlerini hem sava koullarndaki Osmanl Devletinin, hem de

Avrupa piyasasna sren ve bu sayede cidd bir ticaret a ve sermayebirikimi salayan bu snfn137yerletii zmir, stanbul, Selanik, Beyrut gibilimanlar zamanla daha da ok mal ithal ve ihra edildike zenginleti. 13819.yzyln hemen banda, Selnik limanndaki d ticaret hacmi,1700lerdekine oranla on kata yakn artt.1391800 yl dolaylarnda, Selnikintekstil imaltlar, ok geni bir uluslararas ihracat sektrnn bandabulunuyorlard.140 Krm Savanda Osmanl-ngiltere ittifak karsndaRusyann Karadeniz limanlarndaki gerileme ve zellikle Amerikan Sava, Avrupada byk bir pamuk ktlna yol amt. yi kaliteli Selnikve Serez pamuu, bu on yl boyunca Avrupallarn ihtiyacnn nemli bir

blmn karlamtr.141 Bu dnem boyunca Selnik gmrnnarln pamuk ve pamuk iplii ihracat oluturmutur.142yle ki, Osmanlpamuk ihracatnn te biri deniz yoluyla Selniktenkyordu.143Anastassiadounun altn on yl diye tanmlad144bu dnemdeSelnikin Osmanl ekonomisinde edindii ileri ve dntrc konum,Aktarn ve Veinsteinn almalarnda ayrntlaryla ortaya konulmutur.145

137Anastassiadou, a.g.e., s.93.138Feroz Ahmad,Bir Kimlik Peinde Trkiye,stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul

2006, s.39.139Faroqhi, Krizler ve Deiim, 1590-1699, s.861.140Quataert, 19. Yzyla Genel Bak IslahatlarDevri 1812-1914, s.84, 163-164.141Anastassiadou, a.g.e., s.93.142Gen, a.g.e.,s.179.143McGowan, a.g.m., s.863.144Anastassiadou, a.g.e., s.93.145 Ayhan Aktar, Trk Milliyetilii, Gayrmslimler ve Ekonomik Dnm, letiim

Yaynlar, stanbul 2006; Gilles Veinstein (Haz.), Selanik 1850-1918,Yahudlerin Kenti ve

Balkanlarn Uyan,(ev. Cneyt Akaln), 2. Bask, letiim Yaynlar, stanbul 2001. Selnikin

Osmanl ve devamnda Cumhuriyet tarihi iindeki belirleyici yeri ve etkileri stne Trkealmalarn yok denecek lde az olmas dikkat ekicidir. Kentin ve dnemin, Cumhuriyetin

kurucu ve yrtc simgesi olan Mustafa Kemal Atatrkn toplumsal kkenini oluturmas

zellii ile birletirilince, bu eksiklik daha da dikkat ekici bir hal almaktadr. Bu konuda Trke

yaynlanm ve burada yararlanlan az sayda almalara rnekler iin bkz. Necmettin Alkan,

Selanikin Ykselii, Jn Trkler, Abdlhamide Kar, 1908 htilli,Tima Yaynlar, stanbul

2012; lhan Tekeli, Selim lkin, ttihat ve Terakki Hareketinin Oluumunda Selnikin

Toplumsal Yapsnn Belirleyicilii, iinde, lhan Tekeli, Selim lkin, Cumhuriyetin Harc:

Modernitenin Altyaps Oluurken, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul 2004, s. 1-67;

Ayhan Pala, XV ve XVI. Yzyllarda Selanik ehri, Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara


19/54

Selnik liman, zellikle 19.yzyln sonlarndan itibaren, ok canl birfaaliyete sahiptir. Rus, Fransz, talyan, Hidiviye, Yunan ve baz Trkarmatrlerine ait gemiler bu limanla Avrupa limanlar, stanbul, Odesa ve

dier Karadeniz limanlar arasnda muntazam seferler yapmaktaydlar.Selnik limanndan, elimizdeki saysal bilgilere gre yaplan ithalat veihracat Osmanl d ticaret hacminin 1/7sine ulamaktayd. 146 1870lerinbanda kurulan demiryolu, Selnikin bu zelliini daha da gelitirmitir.1880lerin banda zellikle pamuk ve ttn endstrisinin k alan olanlimanla Balkan corafyasna alan hinterlandn kaplayan pamuk ve ttnretim alanlar147 arasnda kurulan ve ardndan 1888de ve 1896da alanyeni hatlarla stanbula, oradan da Avusturya-Macaristan ve Almanyayauzanan demiryolu balantlaryla, demiryolu hattnn birletii kavaknoktas olan Selnik, yzyln sonunda patlama yapt148. Demiryollarnn

yaplmas ve Selnik limannn hinterlandna ulamn kolaylamasnnardndan her ulustan eitli irketler Selnik limanna seferler yapmayabaladlar.149 Nitekim, 1902 ylnda tamamlanan yeni ve modern limantesisleri, saylar giderek artan Avrupal deniz tamacl irketleriningereksinimlerini karlamaya dnk olmas bakmndan genileyen d

niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara 1991; Erol yepazarc, Selnik ve Ksa Sren

Saltanat-I-II, Tarih ve Toplum, Say 177/178; Semavi Eyice, (Ed.) Kolektif , Atatrkn

Doduu Yllarda Selnik, iinde, Doumunun 100. Ylnda Atatrke Armaan, stanbulniversitesi Edebiyat Fakltesi, stanbul 1981, s. 461-518. Trkeye evrilmi ve burada sklkla

bavurulan kaynaklar iin bkz. Mark Mazower, Selnik: Hayaletler ehri, Hristiyanlar,

Mslmanlar ve Yahudler (1430-1950), ev. Gl aal Gven, Yap Kredi Yaynlar, stanbul

2007; Meropi Anastassiadou, Tanzimat anda Bir Osmanl ehri-Selanik, ev. Ik Ergden,

Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 2001;Gilles Veinstein (Ed.),Selanik 1850-1918, YahudlerinKenti ve Balkanlarn Uyan,ev. Cneyt Akaln, 2. Bask, letiim Yaynlar, stanbul 2001.

Yabanc dillerde kaynaklar iin ayrca bkz. Kostif Moskoff, Thessaloniki 1700-1912, Tomi tis

Metapratikis Polis (Selnik 1700-1912, Komprador bir ehrin Anatomisi) Stochastis, Atina

1974; Heath W. Lowry, Portrait of a City: The Population and Topography of Ottoman Selnik

(Thessaloniki) in the Year 1478, iinde, Studies in Defterology: Ottoman Society in theFifteenth and Sixteenth Centuries, Isis, stanbul 1992, s.65-100; Apostolos Vacalopulos, A

History of Thessaloniki,Institute For Balkan Studies, Thessalonike 1972 (Trke yayn iin bkz.

Asrlar Boyunca Selnik,Osman nde,Hayat Tarih Macmuas lavesi,stanbul, 1972.)146Tevfik avdar, Talt Paa, T.C. Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1995, s.34.147Anastassiadou, a.g.e.,s.95.148Keyder vd., Osmanl mparatorluunda Liman Kentleri.., s.121,132.149zlem Yldz, II. Merutiyetten I. Dnya Savana Osmanl Devletinde Deniz Ticareti

(1908-1914),Yaynlanmam Doktora Tezi, Dokuz Eyll niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap

Tarihi Enstits, zmir 2012a, s.33.


20/54

ticaret hacminin bir gstergesidir.150 Bu yeni limanlarla birleen demiryoluulam sayesinde Cenova, Trieste ve Marsilyaya dek uzanan Selnik, badndrc bir hzla Avrupaya yaklamt.151 Demiryolu hatlarnn iledii

hatlardaki kasaba ve kylerdeki sipariler Selanike yneldiler. Makedonyaekonomisini ynlendirecek olan ithalat-ihracat, sevkiyat-ykleme-boaltmaacenteleri ve eitli perakendeciler, temsilciler ve araclar Selanikte ikurdular.152 Demiryolu, Makedonya hinterlandnn sadece tarmsalrnlerini deil, ayn zamanda yer alt kaynaklarn da birer ihra rnolarak Selnik limanna aktaryordu.153Bylece, demiryolu, tm dier ikincillimanlar nemsizletirerek Balkanlarn gneyindeki tm ticareti Selniklimanna kanalize etti.154Avrupaya ve bakente demiryollaryla balananliman, Balkan metropoln Dou Akdenizdeki transit ticaretinkaynaklarndan biri haline getirdi. Selnik limanndaki trafik, 1870-1890

yllar arasnda ncekinin katna ykseldi.155 Bu durum, Selniktekifabrika saysn hzla arttrd. Balkan Sava sonucunda, 1912 ylndaYunanistana katlana kadar, mparatorluun en nemli sanayi merkeziSelnik idi. rnein, pamuklu tekstil dalnda, maparatorluktaki toplamfabrika retimi kapasitesinin yarsndan fazlas Selnik evresindeyounlamt.1561883 yllarnda Selanik ve evresindeki 30 kadar atlye veimalathane kuruldu. Bir damtm evi, bir sabun fabrikas, ithal tel kullananbir ivi fabrikas, bir ahap kerevit fabrikas, drt sandalye imalat atlyesi, gda maddeleri fabrikas, on deirmen ve iki pamuk iplii fabrikas vard. 19.yzyln sonunda Selanikte dokuma sanayii de geliti. Selanik pamuk iplii

fabrikalar ile 1900lerde dikkat ekmekteydi. I. Dnya Sava arifesinde on

150Anastassiadou, a.g.e.,s.95; zlem Yldz, 20. Yzyl Balarnda Selanik Limannda Deniz

Ticareti, ada Trkiye Aratrmalar, Cilt XII, Say 24, 2012b, s.29. Selnik limannn

zellikle 19. Yzylda gsterdii hzl ekonomik gelime stne veriler ieren iki alma iin

bkz. Yldz, a.g.m. ve Selahattin Bayram, Osmanl Dneminde Selanik Liman (1869-1912),

Yaynlanmam Doktora Tezi, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 2009,

s.27-46.151Anastassiadou, a.g.e., s.9.

152Yldz,II. Merutiyetten I. Dnya Savana Osmanl Devletinde Deniz Ticareti, s.104-105.

153 brahim Ylmazelik, Sevim Erdem, Sultan II. Abdlhamid Dneminde Selnik-

Manastr, Selnik-stanbul Demiryollar Gzerghlarnda letilen Madenler, Turkish Studies,

Cilt 9, Say 1, K/2014, s.157-184.154 Basil Gounaris, Selnik, iinde, (Ed.) alar Keyder vd.,Dou Akdenizde Liman

Kentleri 1800-1914, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1994, s.93-94; Yldz, 20. Yzyl

Balarnda Selanik Limannda Deniz Ticareti, s.34.155Anastassiadou, a.g.e., s.93-4.156Pamuk, Trkiyenin 200 Yllk ktisadi Tarihi,s.142-3.


21/54

iki kadar fabrika kurulmutu. Aralarndan tanesi Selanikin iindeydi.Selnik fabrikalar, blgede kullanlan pamuklu dokuma ipliinin yaklakdrtte birini saladlar.157rnein, 1890larn banda tm imparatorluktaki

pamuk iplii reten drt zel fabrikadan ikisi Selnikte idi.158

1878 ve1884de alan bu fabrikalarda 800 kii alyordu.159Selnikte yn kumareten makine ve tezghlarla birlikte retimdeki artnda, ihracat kadarordu iin kaba kuma almnn da nemli pay vard.160 Tekstil retimidnda, 1 iki, 6 sabun, birer ini, tula, ivi, un, sigara ve bakaca en az onfabrika daha bu srete retime balamt.161 Ttn de, Selnikendstrisinin ve ticaretinin pazara almada etkili rnlerinden biri idi.162Yksekokul niteliinde ve Mekteb-i Sanayi adnda bir meslek okulu almasda,163Selnikteki bu endstriyel gelimeyi belgeleyen bir baka gstergedir.

Yukarda genie deinildii zere, Endstri Devrimi sonrasndakresel pazarn kuruluu ve Osmanl corafyasnn bu pazaraeklemlenmesinin zgn koullarnda ekonomik giriimciliin ve dolaysylaticar sermayenin gayrmslim tebaann elinde toplanmas, sosyalfarkllamann ayn zamanda din ve etnik farklarla da belirlenmesisonucunu dourmutur 164. Bu balamda, zmirdeki levanten ticaretininyansra, zellikle Selnikteki hzl endstrilemenin ve kapitalistlemeninen belirgin aktr, tm Akdeniz havzasna yayl pazar alar ile Yahud

157 Daniel Quataert, lk Fabrika Bacalar, iinde, (Ed.) Gilles Veinstein, Selanik (1850-

1918)- Yahudlerin Kenti ve Balkanlarn Uyan, (ev: Cneyt Akaln), 2. Bask, letiim

Yaynlar, stanbul 2001, s.189.158 Fabrikalardan dier ikisi de Selnike yakn bir Makedonya kenti olan Niaustada idi.

Quataert, 19. Yzyla Genel Bak, s.1015.159Quataert, a.g.m., s.1017.160Quataert, Sanayi Devrimi anda Osmanl malt Sektr.,s.93-94; Esther Benbessa,

Aron Rodrigue, Trkiye ve Balkan Yahudleri Tarihi, (ev. Aye Atasoy), letiim Yaynlar,stanbul 2001, s.138.

161Quataert, 19. Yzyla Genel Bak.., s.1017; Anastassiadou, a.g.e., s.177-181, 302.162Filiz Drolu, Selanik Ekonomisinde Unutulmu Bir Alan: Ttn retimi, Ticareti ve

Reji (1883-1912), Osmanl Aratrmalar /The Journal of Ottoman Studies, Cilt XLIII, 2014,

s.227-272.163Anastassiadou, a.g.e., s.297; Ayrca bkz. Bayram Kodaman, Tanzimattan 2. Merutiyete

Kadar Sanayi Mektebleri, iinde, (Ed.) Osman Okyar-Halil nalck, Trkiyenin Sosyal ve

Ekonomik Tarihi (1071- 1920), Meteksan, Ankara 1980, s. 287-294.164alar Keyder, Trkiyede Devlet ve Snflar,letiim Yaynlar, stanbul 2011, s.47.


22/54

tccarlar olmutur.165Osmanl lkesine ynelik ilk toplu gleri 14.yzyldagrlmekle166birlikte, 15. yzyln sonlarnda, spanya ve ardndan Portekizkrallklarnn Yahud asll yurttalarn srgn etmesiyle gelien kitlesel g

dalgas, Osmanlnn sosyo-ekonomik ve dolaysyla siyasal yaam stndeyaamsal bir dnmn balangc olmutur.167 spanya ve dierblgelerden srlmelerinden sonra Yahudler btn Akdeniz kysnadalm ve yaylmlar, bu dalmn stnde byk bir ticaret akurmulardr.168 Dnemin padiah II. Bayezd, arlkla Osmanl lkesineynelen bu g dalgasn olumlu karlam, btn eyaletlere gnderdiifermanla lkeye yerleen ve yerleecek olan Yahud gmenlere iyidavranlmasn ve bu emre uymayanlarn idam edilmelerini buyurmutur.169.Osmanl padiahnn bu karar, berya Yahudleri iin bir kurtulu yolu

165 Yahudlerin Selanikin kapitalistlemesi srecindeki yerleri ve etkileri hakknda bir

alma iin bkz. Isaac Samuel Emmanuel, Historie de Lindustrie des Tissues des Israelites de

Salonique,Lipschultz, Paris 1935.166Benbassa ve Rodrigue, a.g.e., s.81.167Geleneksel kozmopolit tccar kiilii itibaryla sermaye snfn temsil eden ve bu zellii

ile Osmanl kapitalistlemesinin ve bu balamda modernlemesinin de en etkili aktr olan

Osmanl Yahudleri stne, anti-semitik propaganda dnda, bilimsel anlamda Trke eser

saysnn yok denecek kadar az oluu dikkat ekicidir. Konu hakknda Trke baslan baz

kaynaklar iin bkz. Benbassa ve Rodrigue, a.g.e.; Yusuf Besalel, Osmanl ve Trk Yahudleri,letiim Yaynlar, stanbul 1999; Ahmet Hikmet Erolu, Osmanl Devletinde Yahudler,Seba

Yaynlar, stanbul 1997; Mosha Sevilla-Sharon, Trkiye Yahudleri,stanbul: letiim Yaynlar,

1992; Naim Gleryz, Trk Yahudleri Tarihi, stanbul: Gzlem Yay., stanbul 1993; Bernard

Lewis, slam Dnyasnda Yahudler, (ev. Bahadr Sina ener), mge Kitabevi, Ankara 1996a;

Stanford J. Shaw, Osmanlmparatorluunda Yahud Milleti, iinde, (Ed.) G. Eren, Osmanl,

Cilt IV, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara 1999 iinde, s. 307-321; Muharrem Grkaynak, Osmanl

Devletinde Millet Sistemi ve Yahud Toplumu, Sleyman Demirel niversitesi ktisadi ve

dari Bilimler Fakltesi Dergisi, Cilt 9, Say 2, 2003, s. 275-290. Yabanc dilde baslm

kaynaklar iin bkz. Mark Alan Epstein, The Ottoman Jewish Communities and Their Rolein the

Fifteenth and Sixteenth Centuries, Klaus Schwarz Verlag, Freiburg 1980; Avigdor Levy, TheSephardim in The Ottoman Empire,Princeton: Darwin Press, 1992 ve The Jews Of The Otoman

Empire, Darwin Press, Princeton 1994; Abraham Galante, Historie des Juifs de Turquie, Isis,

stanbul 1985.168Benbassa ve Rodrigue, a.g.e., s.143-44. Yahud gmenlerin Akdeniz havzasna yayln

konu alan iki alma iin bkz. Paul R. Trebilco, Jewish Communities in Asia Minor, 2nd

Ed.,Camridge: Cambridge University Press, (googlebooks.com, Eriim Tarihi: 02.12.2011) ve

R.D. Barnett, W.M.Schwab, The Sephardi Heritage: The Western Sephardim, Grendon:

Gibraltar Books, 1989.169Gler, a.g.e., s.132; Benbassa ve Rodrigue, a.g.e., s.84-85.


23/54

olmutur.170. spanya ve Portekizin ardndan 1493te Sicilyadan da srlenkrkbine yakn Yahud gmen, stanbul, Edirne ve zellikle Selnikeyerlemitir.171. Daha nce Bizans ehrinde yaamakta olan Yahudlerin

says 15.yzyln sonlarndan itibaren byk lde artm, spanya,Portekiz ve dier Avrupa lkelerinden kaan pek ok Yahud stanbula gelipyerlemilerdir.172 16. yzylda, Selnik ehrinde ounluu Sefaraddi olan2500-3000 hane vard ve bunlar, toplam nfusun yarsndan fazlasnoluturuyordu.173 Bylece, srgn edilen Yahud kafileleri stanbuldaBizanstan bu yana varln srdren Yahud cemaatine sel gibi aktlar veSelnik, Safed ve baka yerlerde yeni cemaatlerin kurulmasna yardmcoldular.174 Osmanl Devletinin gmen Yahudlerle birlikte, rnein Mohasavandan sonra ele geirilen Budindekiler gibi, fethedilen topraklardakiYahudleri de buraya yerletirmesi sonucu zellikle Selnik, bir Yahud ehri

haline geldi.175yle ki, srekli glerle Selnikin nfusu 1790larda 80 bine,1913de 150 bine dek kt.176Bununla birlikte, daha 16.yzyln banda, ehirhalknn ounluu Yahudydi.1771609-1657 arasnda yaad bilinen gezginKtip elebi, daha o dnemde Selnikte Hora adl bir musev okulubulunduunu, bu okulun zengin bir ktphanesi ve iki yz akn retmenive binden fazla rencisi olduunu bildirmitir.178spanyadan gelen Musevgmenler, matbaacl da Osmanl corafyasna tayp, 16.yzylnbalarnda stanbul ve Selnikte, daha sonra dier Osmanl kentlerinde dematbaalar kurdular.179 Dier yandan, zellikle 17.yzyln ikinci yarsndansonra da, zmire doru bir Marrano (Portekiz Yahudsi, yn.) akn

srmtr.180 Bununla birlikte, zmirdeki Yahud yerleiminin ok eskiolduu, mezar talar gibi arkeolojik verilerle bilinmektedir. 15. yzylnsonlarnda balayan g dalgas ve kentin liman ticareti ile bymesineparalel olarak zmirdeki Yahud nfusu artm, Rumlardan sonra ikinci

170Sharon, a.g.e.,s.39.171Gler, a.g.e., s.132; Grkaynak, a.g.m., s.282; Lowry, a.g.m., s.65-100.172Lewis,stanbul ve Osmanl mparatorluu Medeniyeti,s.100;Grkaynak, a.g.m., s.282.

173Epstein, a.g.e., s.258.174Goffman, zmir: Kyden Kolonyal Liman Kentine.., s.110.175M. Tayip Gkbilgin, Selnik iinde,slm Ansiklopedisi,Cilt 10, Trkiye Diyanet Vakf,

Ankara 1988, s.341-45.176Mazower, a.g.e., s.135,261.177Suraiya Faroqhi, Selanik,Encyclopedia Of Islam,Vol. IX, Brill, Leiden 1995, s.122-26.178Aktaran, Tekeli ve lkin, a.g.e., s.21.179 Bernard Lewis, Ortadou,(ev. Mehmet Harmanc), Sabah Kitaplar, stanbul 1996b,

s.209.180Benbassa ve Rodrigue, a.g.e., s.148.


24/54

byk grubu oluturmutur.181 Zamanla zmir, Osmanl lkesindeki Yahudnfusu bakmndan Selnik, stanbul ve Kudsn ardndan drdnc srayayerlemitir.182

Osmanl tebaas haline gelen Yahud tccarlar, Osmanl Devletininkendilerine salad himayeninyannda, ayn ynetimin Avrupal glerleimzalad kapitlasyon antlamalarndan elde ettikleri ayrcalklara da sahipoldular.rnein, 1604-1607 yllarnda Bat Anadolunun vergi toplama ii ikiYahudnin ynetimi altndayd.Blgedeki mltezim ve gmrk memurlarnnou da Yahudydi.183 Bylece Yahudler, ticar alanla birlikte, Avrupaltccarlara Osmanl brokrasisi ile ilikileri konusunda da araclk hizmetiverme olanana sahip olmulardr.184 Dnya kapitalizminin ulat buaamada uluslararas ilikiler, Yahud tccarlarnn tekrar nemkazanmasna neden oldu.185 rnein, gezgin Tournefortun zamannzmirine ilikin gzlemlerine gre, tm ticaret musevlerin araclylayaplyordu ve onlarn elinden gemeden herhangi bir mal satmaya ya daalmaya olanak yoktu.186Yahud e, Avrupa ile srdrd bu ilikilerisayesinde, Selnikin ekonomik ve toplumsal yaamnda da birinci derece roloynamtr.187zellikle Yahud tccarlar, 17.ve 18. yzyllarda kendileriniAvrupallar iin vazgeilmez bir hale getirdiler. yle ki, daha 1685teFranszlar kentte bir konsolosluk kurmulard.188Aralarndaki bu ibirliininyansra, Yahud tccarlar, ngiliz ve Fransz tccarlarnn en nemli rakibide saylmaktayd.189rnein, daha 1693 ylnda, zmirde bulunan yirmidrt

ngiliz tccar, Yahud rakiplerinden yaknan bir dileke ile ngilizkonsolosluuna bavurma gerei duymulardr.190 Sanayi, i ve d ticaret,para, kredi ve faiz ile ilgili sektrler Osmanl Yahudlerinin en etkin biimdekatldklard alanlard.191Para ticaretinin byk blm, bankerlikle yabancparalar deitirmekle uraan Yahudlerin elindeydi.192 Ayrca, zellikle

181Beyru, a.g.e.,s.9-11.182Beyru, a.g.e., s.58.

183Goffman, a.g.m., s.87,143.184Benbassa ve Rodrigue, a.g.e., 146-50.185Tekeli ve lkin, a.g.e., s.23.186Aktaran, Beyru, a.g.e., s.12.187Anastassiadou, a.g.e.,s.3-4.188Mazower, a.g.e., s.139.189Mazower, a.g.e., s.140; McGowan, a.g.m., s.849.190Goffman, a.g.e., s.124.191Gler, a.g.e.,s.134; Anastassiadou, a.g.e.,s.168-70.192Mantran, a.g.e.,s.230.


25/54

stanbulda talebi ok yksek olan kle ticareti de yine Yahudlerinegemenliindeydi.193Yahudler, ipek retiminde de egemendiler.194

Zamanla, hahamlk kurumu evresinde kendi sosyal ve ekonomik

rgtlenmelerini kuran Yahudler,195 tm Osmanl kentlerinde olduu gibi,zellikle stanbul ve Selnikte ekonomik alanda, ncelikle para ticaretindenemli bir etkinlik gstermilerdir.196 ncelikle Selnik ve stanbuldaperakende ticareti ile uraan Yahudler, zamanla Ermeni ve Venediktccarlar ile rekabet edecek dzeye erimilerdir.19719. yzyln ortalarndanitibaren Selnik kentinde ekonominin en etkin grubu olan Yahudler,komisyoncu ya da perakendeci tccar olarak alyorlard. Tahl, ttn, yaihra eden Yahudler, ayn zamanda kahve, eker, ya ithal etmekteydiler.Ana gelirleri tahl ticaretinden kaynaklanmaktayd. 1870lerden itibarenYahudler Balkan Savana kadar uzanacak olan srete pamuk, un, tulasanayilerine egemen oldular.198 Ticar giriimcilik konusunda Yahudleridier gayrmslimlerden ayran ve onlara stnlk salayan en nemlizellikleri, teknoloji getirmeleri, teknoloji aktarmnda balca rolstlenmeleri idi.199 G etmek zorunda brakldklar ber Yarmadasndakullanlan tm dokuma tekniklerini ve aygtlarn iyi tanyan Yahudler, yenievrelerinde de bu uzmanlklarndan yararlanmay bilmilerdir.200Nitekim,Selnikin ticar geliiminde balang noktas ve en nemli etken, 16.yzylbalarndan, yani ber Yahudlerinin gnden itibaren ykselie geen uhadokumacl olmutur.201 Bu zellikleri nedeniyle, 16.yzyln banda

193Mantran, a.g.e., 250.194Gler, a.g.e., 84.195Gler, a.g.e., 135.196Zafer Toprak, Osmanl Devleti'ndePara ve Bankaclk, iinde, (Ed.) Murat Belge&Fahri

Aral, Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Trkiye. Ansiklopedisi, Cilt 3, letiim Yaynlar, stanbul

1985, s.760-761.197Fernand Braudel, Akdeniz ve Akdeniz Dnyas, (ev. M. Ali Klbay), Eren Yaynclk,

stanbul 1989, s.269.

198Gounaris, a.g.m., s.110-15.199Gler, a.g.e.,s.134.200Benbassa ve Rodrigue, a.g.e., s.148.201Anastassiadou, a.g.e., s.18.Selanik uhas ya da uha-i Selanik, Selanik'te dokunan bir

trkuman addr. Ylda bir defa, Erbain'den (22 Aralk-31 Ocak aras) erbaine verilen ve iki

cins olan bu uhadanYenieriler tarafndan Zemstan, Baran denilen ivit renginde kaputlar

yaplrd. Selanik'inII. Murat tarafndan fethinden sonra orada dokunmaya balamtr. Yenieri

Yayabalar iin lazm olan yeil uha da orada dokunurdu. uhayYahudler dokur, bu

hizmetlerine karlk Teklif-i rfiye ve Avarz- Divaniyye adl vergilerden muaf tutulurlard.

Bkz. zgr Kolak, Osmanllarda Bir Kk Sanayi rnei: Selanik uha Dokumacl (1500-
http://tr.cyclopaedia.net/wiki/Selanikhttp://tr.cyclopaedia.net/wiki/Kuma%C5%9Fhttp://tr.cyclopaedia.net/wiki/Kuma%C5%9Fhttp://tr.cyclopaedia.net/wiki/Kuma%C5%9Fhttp://tr.cyclopaedia.net/wiki/Erbainhttp://tr.cyclopaedia.net/wiki/Erbainhttp://tr.cyclopaedia.net/wiki/Yeni%C3%A7erihttp://tr.cyclopaedia.net/wiki/II._Murathttp://tr.cyclopaedia.net/wiki/Yahudihttp://tr.cyclopaedia.net/wiki/Yahudihttp://tr.cyclopaedia.net/wiki/Yahudihttp://tr.cyclopaedia.net/wiki/II._Murathttp://tr.cyclopaedia.net/wiki/Yeni%C3%A7erihttp://tr.cyclopaedia.net/wiki/Erbainhttp://tr.cyclopaedia.net/wiki/Kuma%C5%9Fhttp://tr.cyclopaedia.net/wiki/Selanik


26/54

Osmanl ynetimi, Selnik Yahudlerine yenieri birliklerininniformalarnn retimi sorumluluunu verdi ve sonraki yzyl boyunca budurum kenti Dou Akdenizin baat kuma reticilerinden ve

ihracatlarndan birine dntrd.202

Bu sayede, Sefaradlarn geliinden enok Selnik yararlanmtr.1520ye gelindiinde, otuz bin sakinin yarsndanfazlas Yahudydi.2031545 ylnda kentte en az yirmibe sinagog vard.204yleki, bu dnemde kentin tarihsel olarak Rum, siyasal olarak Trk, corafiolarak Bulgar, etnografik olaraksa Yahud olduu sylenebilir.205Osmanllarkenti ynetiyor, Yahudler ise ekonomisini yrtyorlard.206 Daha sonra,Selnikteki sna gelimeyi salayan da, ncelikle Yahud ve sonra Rumsermayesi idi.207 yle ki, Selnik endstrisi, yzyln banda tamamengayrmslimlerin elindeydi.208 Kentin ayrcalkl-varlkl kesiminiMslmanlar deil, yabanclar ve gayrmslim tccarlar oluturuyordu.209

18. yzyla gelindiinde Balkan kentlerindeki gayrmslim nfus hem saycaoalm hem de zenginlemiti.210

Sonuta, Selnik, Osmanl Devletinin zmirle birlikte en kozmopolitkenti olmutur.zmirle birlikte Selnikin 18. ve 19. Yzyllar boyunca srenbirer ticaret ve sanayi kenti olarak ykselilerini meydana getiren temeletkenler doal liman, verimli Makedonya ve zellikle Menderes ve Gedizovalarnn oluturduu Ege hinterlandlar, Avrupa endstrisinin pamuktalebi ve onu karlayan retim ve ticaret faaliyetini yrten gayrmslim,zmirde zellikle Levanten, Selnikte ise Yahudi ve Dnme, giriimcilii ve

nihayet limanla hinterland arasnda demiryolu ulamdr.Bylece, Akdenizticaretinde ok nemli bir yer igal eden, ayn zamanda bir endstri merkezide olan kent, Osmanl Devletindeki tm fikir hareketlerinin adeta oda idive bu niteliinden tr zamanla ttihat ve Terakkinin merkezi olmutur.211

1650), Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits,

stanbul 2005.202Mazower, a.g.e.,67.203Selnik Yahudleri hakknda bkz. Joseph Nhama, Historie des Isralites de Salonique,

Communaut Israelite de Thessaloniki,Librairie Molho, Salonique 1978.204Mazower, a.g.e., s.64,70.205Mazower, a.g.e., s.264.206Mazower, a.g.e., s.69.207Faroqhi, Osmanlda Kentler ve Kentliler,s.34.208Anastassiadou, a.g.e., s.302.209Anastassiadou, a.g.e., s.318.210Faroqhi Krizler ve Deiim 1590-1699, s.725.211 Ersin Kalaycolu,Ali Yaar Sarbay, Trkiyede Politik Deiim ve Modernleme,Alfa

Yaynlar, stanbul 2000, s.156.


27/54

Osmanl merkez ynetimi ile girdikleri ilikilerin ve karlarnn birsonucu olarak zamanla Mslman kimlie katlmay tercih eden ve bunedenle Dnme denilen Selnik Yahudlerinin ounluu212, 1923e dek

Selnikte kalmay tercih etmiken, Lozan Antlamasnda alnan mbadelekarar ile ounlukla stanbula ve zmire gmlerdir.213Bununla birlikte,mbadelenin Lozandan ok nce, 1914de, ttihat ve Terakki ynetimitarafndan denenmi olmas,214 nfus ve sermaye aktarmnn BamszlkSavann sonularndan nce ve bamsz olarak, Makedonyann veSelnikin Balkan Savanda Yunanllarn eline gemesiyle birliktetasarlandn ortaya koymaktadr. Sadece Balkan savalar srasndaYunanistanla yaplan nfus deiiminde, yarm milyona yakn MslmanTrkiyeye g etmitir. Genellikle tccar olan bu gmenlerin bir keze zgolmak zere aktaratabilecekleri eyadan gmrk vergisi alnmamas iin bir

4 Mart 1914 tarihli ve yine, Nisan 1914te de Balkanlardan g etmi veedecek olan Mslmanlarn askerlik ykmnden bak tutulmalarna

212 17. Yzyln ikinci yarsnda, Yahud bir nder olarak ortaya kan, fakat daha sonra

grnrde mslmanl kabul eden Sabetay Sevinin retilerini izleyen, zellikle zengin

Yahudler, Selnikte, dnme ya da avdet diye adlandrlan, mslmanlk ile musevlik

arasnda bir grup oluturdular (Tekeli ve lkin, a.g.e., s.21). Dnmeler ve Selnik ilikisi

hakknda bkz. Marc David Baer, The Dnme: Jewish Converts, Muslim Revolutionaries, andSecular Turks, Stanford University Press, Stanford 2010 ve Selnikli Dnmeler, ev. Sevin

Kayr, Doan Kitap, stanbul 2011; Franois Georgeon, Mslman ve Dnme Selnik, iinde,

Veinstein a.g.e., s. 86-103; Gershom Scholem, The Crypto-Jewish Sect of Donmeh

(Sabbatians) in Turkey, iinde, The Messianic Idea in Judaism and Other Essays on Jewish

Spirituality, Schocken Books, New York 1971, s.142-166; Cengiz iman, The Burden of Silence,

Sabbatai Sevi and the Evolution of the Ottoman-Turkish Dnmes, Oxford University Press,

New York, 2015; Cengiz iman, The History of Naming The Ottoman/Turkish Sabbatians,

iinde, (Ed.) Robet G. Outershout, Studied on Istanbul and Beyond, Upenn Press, Phila 2007,

s.37-52; Esra Danacolu, Selnik Yahudleri ve Dnmeler Hakknda, Toplumsal Tarih,, Cilt 1,

Say 4, 1994, s.26-28. Dnmeler zerine Trkiyede yaynlanm eserler iin ayrca bkz.Selahattin Galip, Btn Ynleriyle Dnmeler ve Dnmelik, Geit Yaynlar, stanbul 2004;

Abdurrahman Kk, Dnmeler ve Dnmelik Tarihi,Aziz Anda Yaynlar, Ankara 2005).

Daha geni bir literatr taramas iin bkz. Rifat N. Bali, Sabetayclk Konusunda Bir

Bibliyografya Denemesi, Tarih ve Toplum, cilt 38, Say 223, Temmuz/2002, s.63-68.213Anastassiadou, a.g.e., s.70.214 Nurten etin, 1914 Osmanl-Yunan Nfus Mbadelesi Giriimi, Seluk niversitesi

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Say 24, 2010, s. 149-172; Ahmet Efilolu, 1914 Osmanl-

Yunan Nfus Mbadelesi Giriimi: ttihat ve Terakkinin ve Yunanistann Mbadele

politikalar Tarih ve Toplum,Say 12, 2011, s.47-70.


28/54

ilikin bir baka yasa karlm olmas,215 kendisi de Makedonya, zellikleSelnik merkezli ttihat ve Terakki ynetimi ile bu snf arasndaki balarortaya koymas bakmndan aklaycdr. Bu bakmdan, nfus deiimi ile

uygulanan amacn, Selnik merkezli ve gayrmslim kkenli, zellikleYahud-Dnme sermayesinin ve kitlesinin yeni Trkiyeye aktarm, bir bakadeyile Trkletirilmesi olarak aklanabilir.216 rnein, Trk ttnticaretinin merkezi olan Samsun, Selnikli tccarlarn da bu sanayi koluylailgileri nedeniyle, Selniklilerin ounun buraya gnderilmeleridnlmt.217Tarmla birlikte, 1930lardaki sanayileme akm srasndazellikle stanbuldaki byk yatrmlar gerekletirenler arasnda dnmelernemli bir yer tutuyorlard. Dnmeler, mparatorluk dneminde Selnikteedindikleri tecrbelerini 1924teki nfus mbadelesinin mal kazanlarylabirletirerek dokuma sanayisinde nemli bir yer edinmilerdi.218 Bu

balamda, bir yandan dnmelik ve mbadele yollaryla limanlardakigayrmslim ticaret burjuvazisinin Trkletirilmesi veMslmanlatrlmas, dier yandan Anadolu tarasnn toplumsalrgtleni merkezi olan tekke ve zaviyelerin kapatlmas, zorunlu g vebenzeri yollarla devletin zor gc ile Mslman kylln burjuvazininsiyasal iradesine itaat ettirilmesi ve onun tarafndan brokratik denetimaltna alnmas sreleri arasndaki bant, Osmanldan Cumhuriyetegeiin sosyo-ekonomik aktrleri ile siyasal iradesi arasndaki ilikiyigstermektedir. Antik alardan itibaren ekonomik corafyas tarmsalyerellie ve Doudan gelen tarihsel ticaret yollarna bal biimde kurulmu

olan Anadolu corafyas, Osmanl kapitalistlemesi srecinde yzn, Batlendstri devrimine eklemlenen limanlarn etrafnda oluan yeni ekonomikmerkezlere dnmtr.stanbul-Selnik-zmir geni merkezinde oluan bukapitalist pazarn kuruluu, Anadolu ile coraf ve dolaysyla siyasal birbtnleme ihtiyac dourmutur. Ne var ki, tarihsel ve kltrel kkenleri,Dnmeliin temel niteliklerini, Tevratik inantan kaynaklanan stnlk-egemenlik dncesi, Akdeniz havzasna yayl yerleimden kaynaklanantccarlk yetenei ve gelenei, gmenlikten ve dnmelikten kaynaklananie kapallk,gmenliin ve ie kapalln sonucu olarak da Anadolu kltrcorafyasna yabanclk olarak belirlemitir. Dier yandan, ilkel tarmsalretim, kent-kasaba tccarl gibi geleneksel Osmanl retim biimlerindenfarkllaan modern sna-kapitalist retim biimi ve ilikileri de, Dnmelikle,

215Fuat Dndar, ttihat ve Terakkinin Mslmanlar skn Politikas 1913-1918, letiim

Yaynlar, stanbul 2001, s.195,198.216Bu konuda bir alma iin bkz. Aktar, Trk Milliyetilii, Gayrmslimler ve Ekonomik

Dnm,letiim Yaynlar, stanbul 2006.217Baer, a.g.e.,s.184.218Keyder, a.g.e., s.144.


29/54

Balkan ve I. Dnya Savalar sonucunda g ettii Anadolu nfusuarasndaki toplumsal farkllamann alt-yapsn oluturmutur. Bu temelnitelikleri itibaryla Cumhuriyetin kurucu toplumsal aktr ile Anadolu ve

Mezopotamya corafyasnn kadim medeniyetini tayan yerleik unsurlararasndaki eliik-gerilimli ilikiler, Osmanldan Cumhuriyete geisrecinde ba gsteren ve gnmze uzanan ve ilericilik-gericilik, batclk-douculuk, laiklik-dincilik, Trklk-Krtlk gibi ikilemler zerindegrnrlk kazanan etno-kltrel sorunlarn ve atmalarn temeliniatmtr.219 Bir baka deyile, Osmanldan Cumhuriyete geite siyasaldeimenin sosyo-ekonomik temelleri, uluslama ve seklerlemeboyutlarna indirgenmi bir modernleme modeli ile kapitalistlemesreleri arasndaki alt yap-st yap ilikisi ile zetlenebilir. Bylece,Osmanl modernlemesindeki Jn-Trk kklerinden balayarak ttihatlkla

devam eden ve nihayet Kemalizme varan ulus inas srecinde Trkletirmeve laikletirme politikalar, sosyo-ekonomik temelde, Osmanlkapitalistlemesi srecinde ykselen liman kentleri ile onlarn hinterlandnve dolaysyla pazarn oluturan Anadolunun tarmsal retim alanlararasndaki etno-kltrel elikilerin giderilmesi aray olarak aklama veanlam kazanmaktadr. Bu bakla, yani siyasal deime ile sosyo-ekonomikdeime arasndaki balant gzetildiinde, Cumhuriyetin kurulu srecinin,bir baka deyile, Osmanldan Cumhuriyete geiin, kapitalist pazarnkuruluu ile e zamanl olarak 1908-1925/26 aralnda gerekletiisylenebilir. Bu zamanlama, siyasal dnemle karlatrldnda, ttihatl

ifade etmektedir.

IV.

TTHATILIIN SYASAL TEMELLER:BrokrasininEkonomik levi olarak Pazar Kuruculuu ve SermayeBirikimi

ttihat ve Terakki dnemine ilikin birok kapsaml tarihe almalaryaplm olmasna karn, bu dnemin gnmze uzanan etkileri ve bunlarntarihsel, toplumsal, siyasal kaynaklar stne incelemeler pek azdr.220

219Ahmet Vedat Koal, Osmanl-Trkiye Modernlemesinin Sosyo-Ekonomik Temelleri ve

Aktrleri Balamnda Trk-Krt kileminin Douu ve Kaynaklar, Tarihte Trkler ve Krtler

Uluslararas Sempozyumu, Trk Tarih Kurumu, Ankara, 9-11 Ocak, Bildiri Kitab, s.111-127.

220 ttihat ve Terakki stne Tarihe almalarna birka rnek olarak unlar verilebilir:

Feroz Ahmad, ttihat ve Terakki 1908-1914, ev. Nuran Yavuz, 4. Basm, Kaynak Yaynlar,

stanbul 1985; Sina Akin,Jn Trkler ve ttihat Terakki, Remzi Kitabevi, , stanbul 1987; Tark

Zafer Tunaya,ttihat ve Terakki, Bir an, Bir Kuan, Bir Partinin Tarihi,Trkiyede Siyasal

Partiler C.3,2. Bask, letiim Yaynlar, stanbul 2000; Tevfik avdar, ttihat Ve Terakki,

letiim Yaynlar 1991; evket Sreyya Aydemir, Makedonyadan Orta Asyaya Enver Paa,


30/54

zellikle, Osmanl modernlemesini meydana getiren ve onun aktrlerinireten toplumsal olgular ve olaylar, Osmanlnn mutlakyeti yapsnnbelirleyicilii gereke klnarak, neredeyse grmezden gelinmitir. Paradigma

farkllklarna karn, neredeyse btn Cumhuriyet dnemi tarih yazcl,1908 htillini ttihat ve Terakkinin gen subay eflerinin iradesi vePadiaha kar ayaklanma eylemi ile aklamaktadr.Bu aklamada, 1908olay, halksz bir ihtill grnmndedir. Oysa, bu genellemenin dnda ikizgn alma olarak Kansunun ve Karsn almalar,221 1908 htillinin,1904-1905den balayarak mparatorluun hemen her yerine yaylan sivilmuhalefet birikiminin bir sonucu olduunu belgelemektedir. Bu bakmdan,1908 hareketi, dayand snflar ve istekleri asndan bir bujuva ihtillininbalangc olarak grlebilir.zellikle Erzurumdaki bakaldr deneyimi, buadan aydnlatc-aklayc bir rnektir.222 Yine bu balamda, ykselen

burjuvazinin ekonomik, siyasal ve kltrel taleplerinin doal sonucu olanttihat ve Terakki iktidarnn zamanla asker diktatrle dnen otoriterynetim biimi, ttihat liderlerin kiisel hrslarnn sonucu olarakaklanmaktadr.223 rnein Kongara gre, otoriterizmin temel nedeni,toplumsal snflardan nemli lde soyutlanm olan bu devlet aygtnelinde tutan merkez otoritenin, kendine rakip herhangi bir ekonomik siyasalveya sosyal unsurun rekabetini nlemek amacyla bilinli olarak, mevcuttoplumsal ve ekonomik yapy aynen koruma abasna girimi olmasdr.224Berkese gore ise, bunun temel nedeni, Osmanl burjuvazisinin, Batnnemperyalist ekonomisinin aracs, yani baml, bu yzden de devlete yabanc

bir snf olarak meydana km olmasdr.225 Bu grn en belirgintemsilcilerinden olan Doan Avcolu da, kltrel kkleri ve onlara dayaltarihsel gemii ile devleti ve toplumu ynetme geleneine sahipbrokrasinin, burjuvazinin iktidara dnk siyasal talepleri ile kendi tekelinisarsmas, ayrca hem gayrmslim kimlii, hem de kresel kapitalizmebamll, Avcolunun deyimiyle kompradorluu nedeniyle onunla

Remzi Kitabevi, stanbul, (I.Cilt, 1972; II. Cilt,1976); Kzm Karabekir, ttihat ve Terakki

Cemiyeti,Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2009.

221 Aykut Kansu, 1908 Devrimi, 4. Bask, letiim Yaynlar, stanbul 2006; Hasan ZaferKars, 1908 Devriminin Halk Dinamii,Kaynak Yaynlar, stanbul 1997.

222 Tekeli ve lkin, ttihat ve Terakki Hareketinin Oluumunda Selnikin Toplumsal

Yapsnn Belirleyicilii, s.1.223 Ahmet Vedat Koal, II. Merutiyetten Cumhuriyete Trkiyede Otoriter Ynetim

Geleneinin Sosyo-Ekonomik Kkleri, ttihatln Sosyo-Ekonomik Temelleri stne Bir

zmleme Denemesi,Nide niversitesi BF Dergisi,Cilt 6, Say 2, 2013, s.245.224 Emre Kongar, Toplumsal Deime Kuramlar ve Trkiye Gerei, Remzi Kitabevi,

stanbul 2006, s.326.225Niyazi Berkes, Trkiyede adalama,stanbul: Yap Kredi Yay., (2007), s.151.


31/54

eliki, giderek atma ilikisi kurduu dncesindedir.226 BylelikleAvcolu, kkl brokrasi ile yeni burjuvazi arasnda tarihsel ve kltrelbir ayrm ngrr ve bir Marksist olmasna karn, varlk kaynan kltrel

gemiten alan, Trkiyeye zg, snfsallktan zerk bir brokrasi ve devletkurgular. Bu anlay ierisinde Avcolu, Cumhuriyeti, brokrasinin bamlburjuvaziye kar bamszlk iradesinin ve eyleminin sonucu ve rnsayar. Kongara gre de, Atatrk htilli, kken, yani dou bakmndantoplumsal-ekonomik deil ideolojik ve siyasal bir ihtilldir.227 Bir bakadeyile, Atatrk htilli, Osmanl toplumunun iinde gelien yeni toplumsalve ekonomik glerin (rnein burjuvazinin) dourduu bir ihtill deil,ynetimde zaten belli bir arl olan brokratlarn (sivil ve askeraydnlarn) bir kesiminin belli ideolojik ve siyasal birikimler sonucu,ynetimi btnyle ele geirmeleri olaydr. Bir baka deyile, st yap, uzun

dnemde alt yapya boyun emekte, fakat boyun edii bu alt yap, byklde, kendisi tarafndan yaratlm ya da ynlendirilmi bir altyapolmaktadr.228 nk Cumhuriyet, blgede egemen olan tarihsel koullarnve mparatorluun toplumsal, ekonomik ve siyasal yapsnn rn olangsz ve da baml bir ekonomi devralmtr.229Boratava gre de, Trkburjuvazisinin clzl burjuva snfnn Osmanldaki brokrat kesiminyerine geerek liberal deerlere bal bir Cumhuriyet kurmasn olanakszhale getirmektedir.230Kongar, bu gerekeye dayanarak, ttihat ve TerakkininMill ktisat ve devamnda, Kemalizmin Devletilik politikalar ile ifadesinibulan mill burjuvazi yaratma abasn,231Trkiyenin azgelimi, hatta hi

226 Halil Berktay, Tarih almalar, iinde, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi,

letiim Yaynlar, stanbul 1983, s.2473.227Kongar, a.g.e., s.327, 361.228Kongar, a.g.e., s.383.229 Emre Kongar, mparatorluktan Gnmze Trkiyenin Toplumsal Yaps, Remzi

Kitabevi, stanbul 1994, s.263.230 Boratav, a.g.e., s.23. Bu konuda bir tartma iin bkz. Sungur Savran, Osmanldan

Cumhuriyete Trkiyede Burjuva Devrimi Sorunu, 11 Tez, Say 1, s.172-214.

231ttihatln ideologlarndan Yusuf Akurann szleri, ttihatlarn bu yndekidncelerine rnektir: ntibah- iktisadnin en mhim ciheti, sanat ve ticareti hor gren ve bir

Osmanl Trkne lyk megale ancak askerlikle memurluktur diyen hatal ve zararl zihniyetin

deimesidir. Osmanl saltanatnda Trk burjuvazisi hemen yok gibiydi. Zavall Lehistan

Krallnda olduu vehile, Trkiyede dahi burjuvazi snfn mahkm unsurlar tekil ediyordu.

Osmanl yalnz sipah ve memurdu. Halbuki zamanmz devletlerinin temeli burjuvazidir;

muasr byk devletler, sanatkr, tccar ve bankac burjuvaziye dayanarak teesss etmitir.

Trk intibah- millisi, Devlet-i Osmaniyede Trk burjuvazisinin inkiaf- tabiisi sekteye

uramayacak olursa, Osmanl Devletinin salam taazzuu temin edilmi olur. (Akurann

1914de Trk Yurdu Dergisinde yaynlanan Trklerin ktisad Uyan balkl makalesinden


32/54

gelimemi, potansiyel burjuvazisinin, kendini yeniden retebilecek birsermaye birikim dzeyine ulamak iin devlet desteine gereksinme duyuuolarak aklamaktadr.232 Kazgan, Boratav, Kongar ve Keyder de ttihat ve

Terakkinin ana amacnn Mslman-Trk burjuvazi yaratlmas olduugrnde ortaktrlar.233 Gerekten de, 1849-1918 yllar arasnda Osmanllkesinde kurulan ya da esas faaliyetleri Osmanl topraklarnda olan 309anonim irketten 96s 1909-1912 yllar arasnda kurulmutur.234 Bununlabirlikte, almamzn konusu bakmndan aklayc bir veri olarak, 1915sanayi istatistiklerinde saylan 282 iletmeden 155i stanbulda, 62sizmirde kaydedilmitir.235Yine, ttihatlar tarafndan 1909da stanbuldakurulan ve kurucularnn byk bir blm hukuku olan Cemiyet-iMteebbise ulatrma ve bayndrlk ileri iin kk sermayeleribirletirerek anonim irketlerin kurulmasn zendirmeyi hedefliyordu.236

Nitekim, 1886-1908 arasndaki 23 ylda toplam sermayesi 40,2 milyon kuruolan 24 mill sermayeli irket kurulmuken, 1909-13 arasnda toplamsermayesi 79,2 milyon kuru olan 27 mill sermayeli irket kurulmutur.irket says bakmndan 5 kat, sermaye bakmndan 9 kat bir art szkonusudur.237

Sonuta, Cumhuriyet dnemi tarih yazmnda, kii vurgusunungncele uzanan egemenlii, sivil toplumdaki gelimeleri ve sosyo-ekonomiktemelleri grmezden gelen, en azndan etkisi bakmndan indirgeyen devlet-brokrasi merkezli anlay nedeniyledir. ttihat ve Terakkinin Enver Paa

aktaran Gek, a.g.e., s.243; Zafer Toprak, Trkiyede Milli ktisat,Yurt Yaynlar, Ankara 1982,

s. 219.232Emre Kongar, 21. Yzylda Trkiye, 2000li Yllarda Trkiyenin Toplumsal Yaps, 25.

Basm, Remzi Kitabevi, stanbul 2000, s.19.233Kazgan, Tanzimattan 21. Yzyla Trkiye Ekonomisi, s.40;Boratav, a.g.e., s.21; Kongar,

Toplumsal Deime Kuramlar ve Trkiye Gerei,s.329; Keyder, Trkiyede Devlet ve Snflar,

s.88-89. ttihat ve Kemalist ekonomi politik sreklilii Mill Burjuvazi oluturma hedefi

etrafnda ele alan alma rnekleri iin bkz. Ali hsan Ba, Osmanldan Cumhuriyete Trk-

Mslman Burjuvazisi Oluturma abalar, Yeni Trkiye, Cilt 32, Say 6, 2000, s.266-271; A.Yldz, Osmanldan Cumhuriyete Mill Burjuva Oluturma abalar, Yaynlanmam Yksek

Lisans Tezi,Yznc Yl niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Van 2008.234 Toprak, a.g.e., s.184-195. Ayrca bkz. Haydar Kazgan, Osmanldan Cumhuriyete

irketleme,VakfBank Yaynlar, stanbul 1999.235Kasaba, zmir: Douda Liman Kentleri:.., s.13,17.236 Murat Koraltrk, Trkiye'de Sermaye Birikimi Sorununa Tarihsel Perspektiften Bir

BakveAhmet Hamdi Baar'dan Semeler, Sermaye Piyasas Kurumu Yaynlar, Ankara 1997,

s.13.237Akin,Ksa Trkiye Tarihi,s.81.


33/54

liderliinden Kemalizme Atatrk ve Mill ef olarak intikal eden veCumhuriyet tarihi boyunca farkl grnmlerle varln srdren devletinkiiletirilmesi anlay, Osmanlnn patrimonyal ynetim geleneinin

tarihsel mirasdr. 1908 htillinin Trkiyenin ekonomik, siyasal ve sosyaltarihindeki dnm noktas nitelii zerinde durulmamas da yine bu sorunadayaldr.238Bununla birlikte, aznlkta olsa da, ttihatlarn, 19.yzyln soneyreindeki reformlarn ortaya kard bu yeni sosyal snfn politikalarnuyguladklar ynnde bir yaklam yok deildir.239rnein Akin, sava vezorunlu gler srecinde sahipsizleen tanmaz mallara el konulmasndan,ayrca geleneksel slm kltrnn tarihsel imar gelenei iinde oldukageni bir yer kaplayan vakf tanmazlarnn ttihat ve Terakki tarafndansatlmas ile zellikle sava koullarnda karaborsaclktan, vurgunculuktankaynaklanan ve hzla byyen sermaye birikiminden bu birikime dayanan

bir snflamadan sz etmektedir.240 Tekeli ve lkine gre de,mparatorluktaki kapitalizme alma srecinde Selnikte oluanburjuvazinin despotik ynetime isyan olarak 1908 hareketi, dayandsnflar ve istekleri asndan bir burjuva ihtillinin balangc olarakgrlebilir.241Nitekim, 1908 htillini gerekletiren nderliin kayna olanIII. Ordu Kararghnn Selnikte bulunmas242 bu hipotez balamndanemli ve anlamldr. Ayrca, Devletin ve halkn yaamnda dorudan etkinrol oynayacak olan ttihat eflerin ve savalardaki komuta kadrosununneredeyse tamam, Balkan-Makedon corafyasna, yani Selnik limannnhinterlandna dalm krsal yerleimlerden kmlardr. Sonradan tepe

noktaya ilerleyen l dndaki hemen tm ttihat subay kua, ResneliNiyazi Bey , Ohrili Eyp Sabri ve Kemal Beyler, Selnikli Mustafa Kemal,Manastrl Kzm (Dirik) ve Hafz Hakk, Filibeli smail Hakk gibi birokrnekleriyle, bu yreye kkenlenirler.243 zetle ve Tunayann deyimiyle,ttihat ve Terakki, Makedonyaldr.244 Bununla birlikte, ttihat kadrolarn1908e dek, orta dzeyin altnda rtbelerde gen subaylar olarak ilk grevleriBalkan corafyasnda yerel ayaklanmalar reten Bulgar etelerini (dnemin

238Kansu, a.g.e.,s.357.

239Akin, Jn Trkler ve ttihat Terakki, s.80; Kansu, a.g.e.,s.359; Tekeli ve lkin, a.g.e.,s.5-6;Abdllatif ener, ttihat ve Terakki Cemiyetinin ktisadi ve Mali Politikalar (1908 -

1918),Hacettepe niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi, Cilt 8, Say 1, 1990,

s.220.240Akin, a.g.e., s.280-81.241Tekeli ve lkin, a.g.e., s.5-6242Alkan, a.g.e., s.138.243Erik Jan Zrcher,Sava, Devrim ve Uluslama, Trkiye Tarihinde Gei Dnemi, 1908-

1928, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul 2009, s.147.244Tunaya,ttihat ve Terakki, s.35.


34/54

syleiyle komita) takip etmek ve bastrmakt.245Bu yzden de, kentler bukadronun grev alanlar dnda kalyordu. 1908 htillinin ilk aamadakikrsal niteliinin ar basmas bu nedenledir. Resm tarih yazclnn,

gerekesini Akinin Makedonyadaki atmalar ve yakn sava tehdidialtnda snr gvenliinin salanmas, ayrca mektepli-reformcu subaylarnbakentten uzakta tutulmas arayna dayandrd246 bu durumla birlikte,Aydemirin saysn yaklak ikibin olarak verdii247 harbokulu mezunu,dnemin syleyiiyle mektepli subaylarn atand III. Ordunun merke

osmanli modernlesmesinin sosyo-ekonomik

Documents