osmanli toplumsal dÜzenİ - giriş
TRANSCRIPT
-
8/13/2019 OSMANLI TOPLUMSAL DZEN - Giri
1/16
OSMANLI TOPLUMSAL DZEN
GR
lber Ortaylnn deyiiyle1nc Roma olarak adlandrlabilecek Osmanl
mparatorluunun, hkm srd geni corafyada bugn otuz , ulus -
devletbulunmaktadr.2 Osmanl toplumunun yaps ite bu Pax - Ottomana3
iinde yaayanok eitli etnik guruplar ile onlarn dil ve dinlerinin karmak bir
birleiminden olumutur. Bir yap ve ileyi olarak Osmanl toplumunun
temel ayak zerinde durduu sylenebilir. Bu sacayaklarndan birincisini
kyllk, ikincisini millet sistemi ve ncsnise ynetici sekinlerinyani
patrimonyal devletin4byk bir dikkatle denetleyip gzettii denge hali
oluturmaktayd.On altnc yzyln ortalarnda krk milyona yaklaan nfusunun5
ok byk blmtpk dnemin dier imparatorluk vesiyasi birimlerinde olduu
gibi kyllk ve dolaysyla tarm zerinden elde edilen gelire
dayanmaktayd.6Kylln temelinde ise ift - hane sistemi, devlete ait kk
araziyi ileten ataerkil aile tipiyer alyordu. Tarihsel bir inceleme nesnesi olarak
Osmanl toplumunun en baat zelliklerinden biri olan millet sisteminin arka
plannda ise Ehl-i Kitab anlay ve onu srdren slami uygulama bulunurken,
ynetici sekinlerin temel hedefi tm bu toplumsal yap ve ileyii ayakta tuttuu
dnlen, ezel - ebet denge olgusunu gzetmekti. Denge, herkesin
bulunduu tabaka ve millet sistemi iinde kalmasnn birincil ncelik grlmesi,
toplumsal yapnn dnmnnisel geliimine braklmasyd.7
1lber Ortayl (2004), Osmanl Bar, Ufuk Kitaplar, stanbul, sayfa 13-22
2L.Carl Brown (2000),mparatorluk Miras-Balkanlarda ve Ortadouda Osmanl Damgas,
(ev. Gl aal Gven), letiim Yaynlar, stanbul, sayfa 9-12. Burada yer alan listeyebamszlklarn yeni kazanan Kosova ve Karadada eklenmitir.(Murat Kul)3Ortayl, age, sayfa 11
4Halil nalck (1999),Halil nalck ile Sylei-Osmanl Tarihi En ok Saptrlm, Tek Yanl
Yorumlanm Tarihtir, Osmanl zel Says, Cogito- Aylk Dnce Dergisi, Yap KrediYaynlar, stanbul sayfa 395Kemal H. Karpat (2002), Osmanl Modernlemesi-Toplum, Kuramsal Deiim ve Nfus, (ev.
Akile Zorlu Durukan ve Kaan Durukan), mge Kitabevi, sayfa 42.6Karpat, age, 12-13. Karpatn ayrmlamas ise yledir; Osmanl toplumsal dzeninin iki temel
kurumundan biri, dini ve etnik snrlar aan drt tabakal (askerler, brokratlar, zanaatkar vetccarlar ile reaya, yani retici snflar) hiyerarik toplumsal dzen, ikincisi ise millet sistemidir. 7Age, sayfa 13-14-15.
-
8/13/2019 OSMANLI TOPLUMSAL DZEN - Giri
2/16
BRNC BLM
OSMANLI TOPLUMSAL DZENNN TEMEL: KYLLK
Kuku yok ki Osmanl tabakalamasn, snflarn belirleyen en nemli etken
mlkiyet ve zellikle toprak zerindeki tasarruftur. Nfusunun yzde doksan
kyl olan bir tarm toplumunda8 kylln durumu incelenmeden btnlkl
bir toplum incelemesi yapmakta mmkn grlmyor.Osmanl dzeninde devlet
mlk olarak toprak, esas itibaryla iki ana blme ayrlmtr; miri arazi ve
mukataal arazi.
1.1 ift-Hane ve Kyllk
Miri toprak sistemi, yani devletin plak mlkiyet hakkn elinde tuttuu arazi,
merkezi otoriteye btn tarm arazisini ve tarm, dolaysyla yerleik kyly
kontrol olana salyordu.9 Ancak miri arazi zellikle hububat ziraati yaplan,
yani tarla olarak kullanlan arazi iin geerliydi. Bunun arkasnda ise ehirleriniaesi, ktlk ve aln nlenmesini dikkate alan bir idari anlay bulunmaktayd.
Bu nedenle buday ve arpa tarmyaplan, hububat ekilen tarmsal arazilerin,ba
ve baheye dntrlmesi Fatih dneminden itibaren yasaklanmtr.10
Kylln temelinde ise bir ift kz ile ekilen saban yoluyla miri araziyi
ileyen ataerkil aile, yani koca, kadn, ocuklar ile evlenmi oullar ve torunlar
bulunmaktadr.Aileye tahsis edilen bu arazi satlamaz, blnemez ve kendi bana
braklamazd. Arazinin terk edilmesi durumunda aileye ift bozma resmi ad
altnda ceza verilebilirdi. Aile reisinin lmesi ve erkek evladn da olmad
durumlarda Devlet, arazinin iletme hakkn bakasna aktaryor ancak ailede
erkek evlat varsa bive adyla dul ee iletme hakk tannyordu. Kadim tapu
sistemine gre kyl, ilettii arazinin plak mlkne sahip olamyor ancak
8Halil nalck (2005), Tarihilerin Kutbu-Halil nalck Kitab, (Sylei:Emine aykara), Trkiye
Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, sayfa 151 .9
Halil nalck (2009),Devlet-i Aliyye-Osmanl mparatorluu zerine Aratrmalar I, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, sayfa 246-24710Halil nalck, age, sayfa 247
-
8/13/2019 OSMANLI TOPLUMSAL DZEN - Giri
3/16
babadan oluna geen bir iletme dzeni iinde geimini salayabiliyordu.11
Merkezi ynetimin vergi mkellefi olarak tand temel birim ite bu yapdan, bir
ift kzn srebildii hububat ekili arazi ve onu ileten aileden olumaktayd.
nalck, Osmanl mparatorluunun temelinde yer alan bu sistemin ayn corafya
zerinde hkm srm Roma ve Bizans imparatorluklar tarafndan da temel
mali birim olarak kabul edilip kylnn korunduunu belirtir.12
te yandan mutlaka vurgulanmas gereken bir baka nemli nokta ift-hane
sisteminin ardndaki siyasal zihniyete ilikindir. Karpat; iftliklerin oluumu
ve gelimesinin arkasnda pazar glerinden ok, hukuki ve politik nedenlervardr.13 Derken, benzer bir deerlendirmeyi, Osmanl sosyal yaps zerine
yaptm almalar, tarmsal topraklar ve kyl emei zerindeki Osmanl devlet
denetiminin, imparatorluun toplumsal ve ekonomik adan deimemesinde
nemli bir etken olduu kuramn destekliyor.14 ifadesiyle, Halil nalckda
yapmaktadr. Ksaca vurgulamak gerekirse, Osmanl toplumu temel yap olarak
kyl bir toplumdu ve merkezi ynetimi askeri bir vesayeti besleyen tarmsal
fazlay kaynak haline getiren vergi sistemi zerine kurulmutu.15
Bu zihniyetintemelinde ise mparatorluun uzun sre ayakta kalmasn salayan denge istei
ve aray ile Osmanl ynetici sekinlerinin piyasaya dayanmayan iktisadi kar
salama ve zenginleme olgusu bulunmaktayd. Osmanl devlet arazi sisteminin
ikinci ksmn mukataal araziler oluturmaktadr. Kylnn tasarrufu dnda,
iletilmeyen yahut arazinin kyl tarafndan herhangi bir nedenle terk edildii
durumlarda belirli bir kira karlnda nc kiilere iletilmesi amacyla bir
arazinin braklmasna mukataal arazi uygulamas deniliyordu.
16
Bu yapnnzerinde ise Osmanlnn klasik dnemine damgasn vuran tmar sistemi
bulunmaktayd.
11nalck, age, sayfa 246-248
12nalck, age, sayfa 252-253
13Kemal Karpat (2002), age, sayfa 59
14Halil nalck (2000), Mirasn Anlam: Osmanl rnei, (Ed. L.Carl Brown),mparatorluk
Miras, letiim Yaynlar, stanbul, sayfa 3415Taner Timur (1989), Osmanl almalar lkel Feodalizmden Yar Smrge Ekonomisine, V
Yaynlar, Ankara, sayfa 2916Halil nalck (2003), Osmanl Uygarl, (Ed. Halil nalck ve Gnsel Renda), T.C. Kltr
Bakanl, stanbul, sayfa 173
-
8/13/2019 OSMANLI TOPLUMSAL DZEN - Giri
4/16
1.2. Tmar Sistemi
Tmar sistemide tpk ift-hane uygulamasnda olduu gibi Bizans geleneine
dayanmaktadr. Sistem, 1. Murat, (1362 - 1389) dneminde sava beylerin,gazilerin hazine zerindeki etkilerini azaltmak amacyla balatlm ve giderek
devletin kyly denetleyerek tarmsal arta el koymasnn en nemli arac
haline gelmitir.17 Kurulu ve ykseli dneminin balarnda, merkezi ynetim
genellikle savalarda baar ve cesaret gsteren askeri nderler arasndan, yani
kl ehli iinden tmarl sipahi atard. Bu kiiler, devlet adna mlkn
korunmasn, iletilmesini ve geimini salar, bunun karlnda ise tahsisli
araziden elde ettii gelirle toplad asker, (cebeli) ve iae yoluyla merkezin
ihtiya duyduu andayardmc olurdu. Yllk gelirinin yksekliine gre, tmar,
zeamet ve has olarak adlandrlan18 sistemin en nemli noktas, tmarn
balang itibaryla bir hukuki hak olarak deil, devlete hizmet karl yalnzca
hizmet edene tahsis edilmi olmasyd. Mlk, yine devletindi. Uygulamada
zeamet ve has gibi yksek gelirli tmarlar, ynetici sekinler ile saray ahalisi
ve padiah soyuna tahsis edilirdi. Bu durumu deer retmeyen iktisat olarak
tanmlayan Trkne, pazar mekanizmasndan deil, statden kaynaklanan
deerlerin hakim olduu bu anlay ve uygulamann, iktidar ile zenginlik arasnda
Batdakinin aksine bir seyir izlemesine yol atn savunmaktadr. Trkneye
gre Batda retim aralarnn mlkiyetine sahip olmak iktidara yaklatrc bir
ara iken, Osmanlda siyasi iktidar, ekonomik iktidara yol amtr.19Tahsisin
kiiye deil greve - sfata yaplm olmas iktidarda kalmay bir zorunluluk
haline getiriyor, bu durum ise bir yandan sekinler arasndaki mcadeleyi
keskinletirirken, bir yandan da ynetici tabakann ikbal sonras
karlaabilecekleri bir msadereye, yani edinilmi mlklerinin ellerinden
alnmas olaslna kar nlem olarak evladiye vakflar kurmalar ynnde
17Kemal H. Karpat (2006), Osmanlda Deiim, Modernleme ve Uluslama,(ev. Dilek
zdemir), mge Kitabevi, Ankara, sayfa 22618Mbahat S. Ktkolu (1994), Osmanl ktisadi Yaps, Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi,
(Ed. Ekmeleddin hsanolu), IRCICA, stanbul, sayfa 543. (Yllk geliri 20 bin akeye kadarolanlar tmar, 20 ile 100 bin ake arasnda olanlar zeamet ve 100 bin akenin zerindekiler has
olarak adlandrlyordu.)19Mmtazer Trkne (2003), Siyaset, (Ed. Mmtazer Trkne), Lotus Yaynevi, Ankara, sayfa
249
-
8/13/2019 OSMANLI TOPLUMSAL DZEN - Giri
5/16
onlar tevik ediyordu.20 Ancak asl nemlisi bu durum Bat tipi bir sermaye
snfnn ve sermayenin de nn kesiyordu. Osmanl ynetimi bu dzeni kayda
geirmek iin son derece ayrntl tahrir defterleritutarak sistemin ilemesini ve
gelir akn teminat altna almt.Klasik dnemde niancya bal olarak grev
yapan Defterhanenin en nemli ii, ite bu arazi kaytlarnn tutulduu
tahrirlerdi.21 ster Mslman ister Hristiyan olsun reayann dzenli olarak vergi
demesine karlk, tmar sistemine dahil olan tmarl guruplar vergi demiyordu.
Bu durum, zellikle geleneksel sipahi sisteminin ortadan kalkt on yedinci
yzyl balarndan itibaren merkezdeki iktidar sekinleri arasndaki mcadele ve
gerilimi yeni bir boyuta tamtr.
Sistemin k toplumsal, siyasal, iktisadi, kresel ve teknolojik deiimlerin
karmak bir sonucuydu. En basit ve gze arpan aklama silah teknolojisindeki
Batl deiimin, atl sipahileri sava meydanlarnda arlkl bir g olmaktan
karm olmasdr. zellikle Avusturya cephesinde yeni ve daha etkili tfekler
kullanan dman piyadeleri karsnda Osmanl tmarl sipahileri yerine
Anadoludan toplanan ve aslen reaya olan tfekli sekban birliklerindenyararlanlmaya balanmt.22
Kukusuz saylar giderek artan ve daha az eitimle, ok daha ksa sre iinde
orduya yazlabilen reaya kitleleri sava d kaldklar ve cret denmediinde
silahl etelere dnyor ve byk bir i gvenlik sorunu oluturuyorlard. Celali
isyanlar bu erevede deerlendirilebilir. Bu tr kyl isyanlaryla ilgili en
kapsaml almalardan birini yapan Mustafa Akdaa gre durum, arlkla
ynetici sekinler ve bunlarn tara balantlarnn on altnc yzyl sonlarndan
itibaren kk kyl ve yerel kk beylerin topraklarna el koymalar sonucu
ortaya kmt.23Karpatta, Celali isyanlarnn byk blmnn, (1596 - 1650
20Taner Timur (1989), age, sayfa 30
21Mehmet pirli (1994), Klasik Dnem Osmanl Devlet Tekilat, Osmanl Devleti ve
Medeniyeti Tarihi, (Ed. Ekmeleddin hsanolu), IRCICA, stanbul, sayfa175 ve devam22nalck (2009), age, 187
23Timur (1989), age, sayfa 48
-
8/13/2019 OSMANLI TOPLUMSAL DZEN - Giri
6/16
aras), tarmsal arazilerini merkezi sekinler ve onlarn yerel ibirlikilerine kar
kaybeden tmarl sipahilerce ynlendirildiini belirtmektedir.24 Yazar, isyann
gerekelerini yle sralar;
Merkezi otoritenin zayflamasna paralel olarak, tarmsal retim ve gelirler der. Onyedinci yzyldaki ran ve Avusturya savalar merkezi otoriteyi daha da zayflatr veklasik toplumsal - siyasi dzenin zlmesini hzlandrr. Bunlarn tmnn sonucu toplumdaki btn guruplarn kendini yeniden tanmlamas ve zellikle tarada merkez dglerin nem kazanmasdr. rnein Cezayirde 1671de yerel halk nem olarakOsmanl beylerbeyinin hemen ardndan gelen bir aa semi, devamnda bu ahs
beylerbeyinden de ne karak yrenin days olmutur.25
On altnc yzyl boyunca giderek artan reaya nfusu ve devlete denen ayni
vergiden, (Mslmanlar iin r, Hristiyanlar iin hara), nakdi vergiye doru
kay eilimi, bu gerilimi trmandran en nemli iki neden olarak vurgulanabilir.
Vergi ykmls Osmanl reayasnn, zellikle de Mslman kyllerin
kaynaklarn denetimi zerindeki mcadelede edilgen zneler olmadklarn
savunan, (kyller blgelerini koruyan mstahkem mevziler ina etmeye ve
tahsildarlara kar koymaya balamlard) El - Haj da, nakdi vergiye kaynarkasnda, Osmanl sekinleri arasndaki nakit para kullanmnn artn kant
olarak gstermektedir.26
te yandan miri arazi, tmar ve tahrir defterleri sistemi sayesinde imparatorluk
brokrasisi btn bir toplumsal retimi ve dzeni denetliyor ancak daha nemlisi
nalckn deyiiyle onu yaratabiliyordu. Bu etkileme ve ynlendirme gcsayesinde ift-hane sisteminin k ve dalmas ok uzun bir sre nlenebildii
gibi tarmsal arazinin ama d kullanm yahut byk iftliklerin, Bat tarz, bir
tr feodal mlke dnmesi de sk biimde engelleniyor ve bylecetutucu ve
dengecibir dzenin devam salanyordu.27
24Karpat (2002), age, sayfa 60
25Karpat, age, sayfa 60
26
Rfaat Ali Abou-El-Haj (2000),Modern Devletin Doas, (ev. Oktay zel ve Canay ahin),mge Kitabevi, Ankara, sayfa 4127nalck (2009), age, sayfa 253
-
8/13/2019 OSMANLI TOPLUMSAL DZEN - Giri
7/16
1.3. ehirler, Ticaret ve Tccar Snf, Vakf Sistemive Loncalar
Osmanl corafyasnda ehirlerin byk blm daha ok ba ve bahelerle
evrili nispeten kk yerleim birimlerinden olumaktayd. ehirlerin nfusunungenel olarak 8 - 10 bin arasnda olduu, Bursann on altnc yzyl ortalarna
doru toplam nfusunun 36 bin civarna, yzyln sonlarna doru ise yetmi bine
ulat deerlendirilmektedir.28 Balkanlardaki ehirlerin byk blm
Anadoluya gre daha da kkt. On altnc yzyl ortalarnda Atinann nfusu
18 bine ancak ulayordu.29 te yandan stanbul, 16. yzyl sonlar itibaryla
yaklak 700 bine ulaan nfusuyla Avrupann en byk ehri unvann
tamaktayd.30mparatorluun geni corafyas iinde ehirleri birbirine balayan
yollarn gvenliinin grece salanm olmas ve mal tayan kervanlara
konaklama alanlar, yani kervansaraylarn ska yaplm olmas ticaretin
gelimesine ve zellikle de Bursa, Halep, Kahire, am, Selanik gibi dou - bat
ticaret ekseni zerinde bulunan nemli ehirlerin gelimesineve zenginlemesine
yol amt.
Ticaretin evrensel uygulamas faizle bor verme slami anlayn temel
yasaklarndan biri olmasna ramen son derece yaygnd.31 Kyl ve zanaat
erbabnn retimi ve geliri zerinde devlet denetimi son derece akken tccarlar
sermaye sahibi olmaya en yakn snf olarak ticaret yapmaktaydlar. Tccardan
anlalan ise nalckn vurgulad gibi yalnz blgeleraras ticaretle uraan
veya uzak yerlerden gelen mallar satan byk iadam demekti.32retimini ve
satn ayn ehirde yapan zanaat erbab ile kk esnaf, bu anlamda tccar
kavramnn dnda tutulmutu.33Merkezi idarenin ticaretin nemine ve tccarn
getirisine ilikin tm pratik bilgi ve dikkatine, slamn ticarete ve tccara dair
olumlu yorumlarna ramen geni halk kitlelerinin gznde ticarete ve tccara
28Suraya Faroqh (2009), Osmanl Kltr ve Gndelik Yaam- Ortaadan Yirminci Yzyla,
(ev. Elif Kl), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, sayfa 5529Faroqh (2009), age, sayfa 56
30Bahaeddin Yediyldz (1994), Osmanl Toplumu - Yerleim Durumuna Gre Osmanl
Toplumu, (Ed. Ekmeleddin hsanolu), Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, IRCICA, stanbul,sayfa 47131
Faroqh (2009), age, sayfa 7332nalck (2009), age, sayfa 257
33nalck (2009), age, sayfa 257
-
8/13/2019 OSMANLI TOPLUMSAL DZEN - Giri
8/16
ynelik dlama ve nefret yaygn bir tavr ve ruh haliydi. Benzer bir anlay
Osmanl ynetici sekinleri iin de geerliydi. Zenginleen tccar bu gcn
siyasal gce dntremiyor, ynetici sekinlerin arasna katlamyordu.34Ayrca
Devlet, ehrin iae ve ibatesinin salanmas amacyla temel tketim mallar
zerinde speklasyonu yasaklyor, ancak yerel halkn ihtiyac karlandktan sonra
tccarn ihracna izin veriliyor, buday gibi baz mallara ise ktlk dnemlerinde
hi verilmiyordu.35
te yandan Anadoluda, Mslman nfusun arlkta olduu ehirlemenin
karakteristik zellikleri arasnda merkezdebir camii ve onun etrafnda imar edilenhan, hamam ve pazar yeri saylabilir. Konya ve Bursa gibi grece daha byk
ehirlerde ktphanesi, imarethanesi, misafirhanesi ve sebilleriyle medrese ve
klliyelerde bulunmaktayd. Kukusuz bu klliye ve medreselerin pek ou vakf
idareleri altndayd ve buralara gelir elde edebilmek iin bedesten, ar ve
dkkanlar da ina edilmiti.36Temel amac Tanr adna hayr iinbelirli bir deeri
vakfetmek, balamak olan vakf sistemi, Osmanl toplumsal dzeninin en
nemli unsurlarndan biri olarak karmza kmaktadr. Vakf, artnamesiniPadiahn bile deitiremedii, dini bir kutsallk iinde mutlak bir koruma
altndayd.Bu durum, slami toplumsal gelenein tercih ettii bir hayr - hizmet
yntemi olarak grld gibi ayn zamanda ve daha nemlisi , devlet nezdinde
gzden den sekinler iin msadereye kar bir nlem olarak kullanlmaktayd.
Vakfa ait mlkn ve vakf artnamesinin sahip olduu bu mutlak dokunulmazlk
hali ok sayda devlet ricali ile yerel ynetici, (ayan) ve erafn, mlklerini ve
dolaysyla ailelerinin geleceklerini gvenceye almalarnda yaygn bir kullanmayol amt.37 Kurulan vakf saylarnn zellikle on yedi ve on sekizinci
yzyllarda tarada giderek artm olmasnn bir sonucu da, teknolojik ilerlemeyi
destekleyecek, pratik deeri yksek, akademik alanlar yerine, dini ve edebi
34Karpat (2002), age, sayfa 31. Karpat yle devam ediyor: Btn Osmanl tarihinde Mslman
bir tccar ya da zanaatkarn yksek bir greve getirildii ya da danman olarak kullanld, ancaknadir birka durumdadrYnetimtccara, onun mesleki bilgisine ve balantlarna ihtiya duyarancak onu iktidar ve etki dairesinin dnda tutar.35
nalck (2009), age, sayfa 25936Yediyldz (1994), age, sayfa 471
37Karpat (2002), age, sayfa 62 ve devam, nalck (2009), age, sayfa 261, El-Haj (2000), sayfa 46.
-
8/13/2019 OSMANLI TOPLUMSAL DZEN - Giri
9/16
alanlarda uzmanlaan daha geleneksel bir snfn glenmesine neden olmasyd.
Osmanl tarihinde Lale Devri olarak bilinen dnemi sona erdiren ve daha sonra
ynetici sekinler iindeki konum ve arln arttran ulemann ardnda,
yenieriler, kk eraf ve esnaf ile yakn ve youn balantlar olan ite bu snf
ok nemli bir rol oynamt.38
Osmanl toplumsal dzeninde ne kan nemli guruplardan biri de kukusuz
hirfet/esnaf tabakasyd. Bu tabakann iinde yer alan zanaat ve esnaf erbab,
mparatorluk ynetiminin yzyllar boyunca byk bir dikkat ve zenle gzleyip,
denetledii toplumsal sistemin denge halinin en nemli aralarndan birinioluturmaktayd. ehirlerin yakn blgelerinde retilen snrl hammadde ve
kaynaklar kullanan hirfet yeleri, rekabeti ortadan kaldran, sermaye birikimini
snrlayan, eit ve teknolojiyi denetleyen, duraan bir ileyii disiplinle
izliyordu. On iki ve on nc yzyllarda ortaya kp gelien ahilik geleneini
srdren bu tabaka, loncalar halinde rgtlenerek, yelie kabul, uygulamas
ve yaay tarzyla benzerlii, adeta birrneklik iinde dengeli bir toplumsal
dzen yaratmaktayd. Zenginlii artan yeler yalnzca hirfet sistemindenkarlmakla kalmyor, gnlk hayat iinde de yani toplumsal olarak da
dlanyordu. Ticari speklasyon kanun d saylyor, hammadde ve teknoloji
kullanm nceden belirlenmi ve ortak kullanma alm bir biimde ok kesin
kurallara balanyordu. retilen maln kalite ve eitliliinde deiiklik
yaplmasna asla izin verilmeyerek olas rekabet ve deiim eiliminin teviki
daha en batan nlenmi oluyordu.Merkezi ynetimde hisba ve fiyat denetimi
ile ve bunu uygulayan kadya bal muhtesib yoluyla sistemin dengesinigzetmekle ykml klnmt. Byk tccara ynelik bezirgan ve madrabaz
gibi tanmlamalarn zaman iinde negatif toplumsal anlamlar kazanmalar ite
bu zihniyet dnyas ile iktisadi anlay ve yaayn bir sonucuydu ve ok daha
nemlisi bu durum Mslman bir orta snfn ortaya kn geciktiren ve
engelleyen bir tarihsellie de yol amt.39
38
Karpat (2002), age, sayfa 63-68-6939nalck (2009), age, sayfa 265-266, Karpat (2006), age, sayfa 143. Karpat, Mslman orta snfn
ortaya knn engellenmesi rnei olarak Patrona Halil syann, (1730) vermektedir.
-
8/13/2019 OSMANLI TOPLUMSAL DZEN - Giri
10/16
KNC BLM
OSMANLI MLLET SSTEM
Osmanl ynetici sekinleri, nfusunun etnik kkeni asndan son derece
eitlilik gstermekteydi. Faroqh, bu eitlilii, Bunlar arasnda lkeye tutsak
edilerek, ya da kendi isteiyle seyyah ya da snmac olarak gelmi spanyol,
talyan, ranl gibi yabanclarda bulunuyordu. ifadesiyle belirtir.40Nfusun
iinde, devletin ynetici sekinleriiinde olduu kadar Bosnal, Srp, Hrvat, Arap
ve Rum unsurlar bulunmaktayd. Hi kuku yok ki kozmopolit bir Akdeniz
imparatorluu olarak Osmanl ulus d, ulus st, ok etnili bir toplumsal
yapya sahipti vebu yap millet sistemi olarak adlandrlyordu.
2.1. Millet Sistemi Nedir?
Gnmzde yaygn kullanmyla ulus kavram, Avrupa corafyasnda
zellikle son be yz yl iinde, Rnesans ve reform hareketleri ile filizlenerekgelien, belirli bir corafya zerinde tarih, kltr, inan ve dil gibi baat
deneyimleri paylaan ve kkensel bir ortak gemie atfta bulunan toplumsal
varlklar olarak tanmlanmaktadr. Ulus - devletler ise ok daha yeni, yaklak iki
yzyllk bir sre iinde bat Avrupadan balayarak dnyaya yaylmlar ve
bugnn egemen siyasal birimleri haline gelmilerdir. Hi phe yok ki
nihayetinde ulus denilen varlk, siyasal ve psikolojik bir kurgu olarak ancak
onun yelerince znel biimde tanmlanabilir.41 Kapitalist retim ilikileri
zerinde biimlenmi bir toplum ile bu toplumun siyasal oda olarak devlet
kurumunu bir araya getiren ulus - devlet kavram, bir adan gnmz liberal
demokratik devletin balangc ve yaylmasyla ayn dnem iinde hayat
bulmutur. Liberal demokrasilerin douu ve geliimi ayn zamanda ulus -
devletlerin de dou ve gelimesine tanklk etmitir.42nc Roma sfatn da
40Faroqh (2009), age, sayfa 51
41
Mmtazer Trkne (2003), Siyaset, Lotus Yaynevi, Ankara, sayfa 63242Bernard Yack (2003), The Liberal Democratic State, The Nation State, (Ed. T.V.Paul, G.John
kenberry ve John A.Hall), Princeton University Press, USA, sayfa 29
-
8/13/2019 OSMANLI TOPLUMSAL DZEN - Giri
11/16
tayan Osmanl mparatorluunun millet sistemi ve devlet yaplanmas
yukarda aklanan ulus ve ulus - devlet kavramsallatrmasndan ok byk
farkllk gstermektedir.
Osmanlda millet kavram, dini - kltrel bir boyut tamaktayd.
Kelimenin Arapa asl, sz anlamna geliyor, Tanrnn sz, Tanrnn sz
etrafnda toplananlar ifade ediyordu.43 Arnavut kkenli bir Trk Milliyetisi
olan emsettin Sami Fraerinin, yirminci yzyln banda hazrlad ilk Osmanl
Trkesi szl Kamus- Trkide, din ve millet kavramlar ayn anlamda
kullanlrken millet ile mmetin farkl anlamlar ierdii yer almaktayd.
Szle gre millet, bir dine bal eitli rk ve dile mensup topluluklarn ortak
ad, mmet ise bir dine mensup eitli topluluklarn her birisi iin
kullanlmaktayd.44Trkiyenin iki yzyl aan modernleme, batllama ve ulus
- devletleme sreci bu iki kelimenin anlamlarn karlkl olarak deitirmitir.
mparatorlukta etnik kkenli bir gurup hakimiyeti yerine tpk dier Akdeniz
imparatorluklarnda olduu gibi, (Roma ve Bizans), dil ve kltr homojenlii
zerine ykselen45
ok etnisiteli bir ynetim ve toplumsal yaplanmabulunmaktayd.Ynetici sekinlerin arasna girebilmek iin Mslman olmak ve
Trke konuup, Osmanlca yazabilmek yeterliydi.46
Ksaca vurgulamak gerekirse, mparatorluun egemenlii altndaki nfusun,
din ve mezhep temeline gre rgtlenerek, ynetildii sistemin ismi millet
sistemi olarak adlandrlmtr.47 Dini - kltrel kimlii slam olan Osmanl
Devleti, brahimi gelenein iinde yer alan Hristiyan ve Musevi topluluklar ayr
bir cemaat olarak tanmlam ve bu cemaatlerin her biri, eitimden, aileye,
43lber Ortayl (2008),Avrupa ve Biz, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, sayfa 62.
Bernard Lewis millet kelimesinin kkeninin Aramca ve branice olduunu kelimenin Tevrattagetiini vurgulamaktadr. Bernard Lewis (2000), Ortadounun oklu Kimlii, (ev. MehmetHarmanc), Sabah Kitaplar, stanbul sayfa 60 - 6344Bilal Erylmaz (1993), Osmanllarda Millet Sistemi, (Gen.Yay.Yn. Bekir ahin), Osmanl
Ansiklopedisi - Tarih, Medeniyet, Kltr, Aa Yaynclk, stanbul, sayfa 22545
Ortayl (2008), age, sayfa 6346Lewis (2000), age, sayfa 67
47Erylmaz, age, sayfa 227
-
8/13/2019 OSMANLI TOPLUMSAL DZEN - Giri
12/16
verasetten dier sivil ilere kadar pek ok alanda zerk braklmlar ve kendi
kendilerini ynetmilerdir. Bu ynetimin tepesinde ise her cemaatin ilgili ruhban
snf bulunmaktadr. Klasik dnemde ana gayrimslim cemaat bulunmaktayd;
Rum - Ortodoks, Ermeni - Gregoryen ve Museviler.48Bu sisteme on dokuzuncu
yzyl sonrasnda Protestanlar ve Katolikler de, (Katolik - Ermeniler),
katlmtr.49
2.2 Millet Sisteminin Kkeni ve Geliimi
Sistemin kkeni, slam hukukuna ve ortaa slam devletleri srecinde oluan
zimmi geleneine dayanmaktadr. slami kurallar, slamn hkm srd
topraklar zerinde yaayanlar; Mslmanlar ve gayrimslimler olarak ikiye
ayrmakta, slam topranda srekli oturan ehl-i kitap tebaaya ise zimmi
statsnde, yani can ve mal gvenlii salanarak ve belirli bir vergi sistemi
iinde, (cizye ve hara), yaamalarna izin vermektedir. Zimmiler, yani korunanlar
askere alnmazd.50 Osmanl Devletinin ilk dnemlerinde Anadoluda ve
Balkanlarda ynetim altndaki Mslman olmayan nfusa ilikin uygulama
yukarda ana hatlar izilen gelenek erevesinde gereklemiti. Fatih Sultan
Mehmetin stanbulu fethetmesinin hemen sonrasndaOsmanl gerek anlamyla
bir imparatorlua dnrken millet sistemi de kuruldu. Fatihin, byk bir
iltifat ve trenle, Rum - Ortodoks Kilisesinin bana Katolik kart Ortodoks din
adamGeorgios Scholariosu, Gennadios unvanylaatamas ve ona millet ba
berat vermesi Ortodoks Kilisesinin de adeta yeniden douu oldu.51 Sultann
berat, kiliselerin korunmasn, bu dine mensup olanlarn evlenme, boanma,
veraset ve defin ilerinin kendi dini geleneklerine gre yrtlmesini vurguluyor,
Patrike tulu Osmanl paas unvanyla birlikte Patrikhaneye hem ruhani hem
de idari zerklik veriyordu.52
48Seluk Akin Somel (2003), Cemaat Mektepleri ve Yabanc Misyoner Okullar, Osmanl
Uygarl Cilt 1, T.C. Kltr Bakanl, Ankara, sayfa 387 49Erylmaz, age, sayfa 251 - 255
50Erylmaz, age, sayfa 228 - 229
51
lber Ortayl (2008), Osmanlda Milletler ve Diplomasi Seme Eserler 3, Trkiye BankasKltr Yaynlar, stanbul, sayfa3 - 2552Erylmaz, age, sayfa 233
-
8/13/2019 OSMANLI TOPLUMSAL DZEN - Giri
13/16
Benzer bir ayrcalk yine Fatih tarafndan Ermeni - Gregoryen Kilisesine ve
Musevi Hahambana verildi. Hi kukusuz, tm bu uygulamann ardnda hem
siyasal hem de toplumsal gerekler yatmaktayd. Fatihin Balkanlar ve
Anadoluya hakim imparatorluu iinde, nfusun nemli blm
gayrimslimlerden oluuyor, te yandan yeni payitaht stanbulun azalan
nfusunun canlandrlmas gerekiyordu. Karpat, fetih srasnda altm bin olan
nfusun yz ylda yarm milyona ulatn ve bu say iinde Hristiyanlarn
orannn te bir olduunu belirtir.53Osmanl ynetimi bu uygulamayla pek ok
gayrimslimi katip ve mltezim olarak grevlendirirken dier devlet
hizmetlerinde de ska kullandlar. Fetih srasnda ibirlii yapan Rum, Srp,
Bulgar ve Arnavut askeri snf yeleri Hristiyan tmar sahipleri olarak Osmanl
seyfiye snfyla dahi btnleebildiler.54
Sistemin en nemli zellii, Rum - Ortodoks Kilisesinin ve Ermeni
Patrikliinin etki alann neredeyse tm imparatorluk corafyasna grece
istikrarl biimde yaym olmasdr.55 Yunanca yahut Ermenice konuan bir
ruhban snf, Srpa, Bulgarca yahut Arapa konuan ve farkl etnik kkendekitopluluklar ayn dini cemaatin yesi sayabiliyordu. Yahut Erdel Voyvodalarnda
olduu gibi kimi yerel yneticiler Fenerli Rum Beyler arasndan atanabiliyordu.
On sekizinci yzylda Avrupa ile olan ticaretin ve ilikilerin gelimesi Fenerli
Rum tccar guruplarnn gcn arttrm, giderek Patrikhane iinde de sz sahibi
olmulard. Eflak ve Bodan gibi blgelerde Slav ve Leh nfusu Rumlatrmaya
almlar, zenginleip, batl eitimle laikletike milliyeti bir sylem iinde
Bizans yeniden kurmay amalamlard.
56
On sekizinci yzyln sonlarna kadarmparatorluun bir i unsuru ve Devletin dikkatle gzettii toplumsal dengenin en
nemli paralarndan biri olan millet sistemi zellikle 1774 tarihli, Rusya ile
imzalanan Kk Kaynarca antlamasyla bir d soruna dnecek ve
mparatorluun zl srecini de hzlandracakt.57
53Karpat (2006), age, sayfa 343
54Halil nalck (2000), age, sayfa 42
55
Karpat, age, sayfa 35556Karpat, age, sayfa 359
57Karpat, age, sayfa 361
-
8/13/2019 OSMANLI TOPLUMSAL DZEN - Giri
14/16
DEERLENDRME VE SONU
Osmanl toplum dzeni, iktisadi ve siyasi denetimi elinde tutan patrimonyal bir
merkezi brokrasinin en tepede konumland, toplumu oluturan cemaat ve
guruplarn ezel ve ebet bir denge anlay iinde yaad, kozmopolit bir
imparatorluk corafyas iinde biimlenmitir. Yapnn temelinde geni kk
kyl ynlar bulunmakta ve sistem, kylnn rettii tarmsal rnden elde
edilen ayni ve nakdi gelire dayanmaktadr.58 Bu toplumsal dzen Osmanlya
zerinde ykseldii corafyann tarihselliinden ve ortaa slam zihniyetinin59
geleneinden miras kalm grnmektedir.Fetih ve kul sistemi zerine kuruluynetici sekinlerin, toplumsal dzende dikkatle gzettii denge hali, tpk
ehirlerde ahilik geleneini izleyen lonca sisteminin iktisadi yaamda rekabet
ve sermaye birikimini kstlamas gibi, herkesin bulunduu konum iinde,
istikrara ve genel uyuma uygun davranmasn bir gereklilik olarak kabul ediyordu.
Anadolu ve Balkanlarda gayrimslimlerin slamlamas ve Trk kltr etkisine
girmesi bir zorlama ya da devlet basks ile deil, daha ok iktisadi ve siyasi
hayatn sre iinde harekete geirdii dinamiklere balanyordu.60
te yandanmillet sistemi de ite bu blmlere ayrlm61, adeta dikey olarak yan yana
konumlanm toplumsal guruplarn varln kalc hale getiren ve mparatorluun
denge haline hizmet eden pratik ve pragmatik bir anlam ifade ediyordu.
58Karpat (2002), age, sayfa 38
59Karpat (2002), age, sayfa 13
60Halil nalck (1999), Halil nalck ile Sylei, (Syleiyi Yap. lber Ortayl), Cogito -
Osmanllar zel Says, Say 19, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, sayfa 3961lber Ortayl (2008), Osmanlda Milletler ve Diplomasi - Seme Eserler 3, Trkiye Bankas
Kltr Yaynlar, stanbul, sayfa 4
-
8/13/2019 OSMANLI TOPLUMSAL DZEN - Giri
15/16
KAYNAKA
nalck, Halil (1999), Halil nalck ile Sylei, (Syleiyi Yapan lber Ortayl), Cogito -Osmanllar zel Says, Say 19, Yap Kredi Yaynlar, stanbul
Ortayl, lber(2008), Osmanlda Milletler ve Diplomasi - Seme Eserler 3, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul
Somel, Seluk Akin(2003), Cemaat Mektepleri ve Yabanc Misyoner Okullar,Osmanl Uygarl- Cilt 1, T.C. Kltr Bakanl, Ankara
Ortayl, lber(2008),Avrupa ve Biz, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul
Lewis, Bernard (2000), Ortadounun oklu Kimlii, (ev. Mehmet Harmanc), Sabah
Kitaplar, stanbul
Erylmaz, Bilal (1993), Osmanllarda Millet Sistemi, (Gen.Yay.Yn. Bekir ahin),Osmanl Ansiklopedisi - Tarih, Medeniyet, Kltr, Aa Yaynclk, stanbul
Trkne, Mmtazer(2003), Siyaset, Lotus Yaynevi, Ankara
Yack, Bernard (2003), The Liberal Democratic State, The Nation State, (Ed. T.V.Paul,G.John kenberry ve John A.Hall), Princeton University Press, USA
Faroqh, Suraya(2009), Osmanl Kltr ve Gndelik Yaam - Ortaadan YirminciYzyla, (ev. Elif Kl), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul
Yediyldz, Bahaeddin (1994), Osmanl Toplumu - Yerleim Durumuna Gre OsmanlToplumu, (Ed. Ekmeleddin hsanolu), Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, IRCICA,stanbul
Abou-El-Haj, Rfaat Ali(2000),Modern Devletin Doas, (ev. Oktay zel ve Canayahin), mge Kitabevi, Ankara
pirli, Mehmet (1994), Klasik Dnem Osmanl Devlet Tekilat, Osmanl Devleti veMedeniyeti Tarihi, (Ed. Ekmeleddin hsanolu), IRCICA, stanbul
Karpat, Kemal H. (2006), Osmanlda Deiim, Modernleme ve Uluslama,(ev. Dilekzdemir), mge Kitabevi, Ankara
Ktkolu, Mbahat S.(1994), Osmanl ktisadi Yaps, Osmanl Devleti ve MedeniyetiTarihi, (Ed. Ekmeleddin hsanolu), IRCICA, stanbul
nalck, Halil (2000), Mirasn Anlam: Osmanl rnei, (Ed. L. Carl Brown),mparatorluk Miras, letiim Yaynlar, stanbul
Timur, Taner (1989), Osmanl almalar lkel Feodalizmden Yar SmrgeEkonomisine, V Yaynlar, Ankara
nalck, Halil (2003), Osmanl Uygarl, (Ed. Halil nalck ve Gnsel Renda), T.C.Kltr Bakanl, stanbul
-
8/13/2019 OSMANLI TOPLUMSAL DZEN - Giri
16/16
nalck, Halil (2005), Tarihilerin Kutbu-Halil nalck Kitab, (Sylei: Emine aykara),Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul
nalck, Halil (2009),Devlet-i Aliyye-Osmanl mparatorluu zerine Aratrmalar I,Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul
Ortayl, lber(2004), Osmanl Bar, Ufuk Kitaplar, stanbul
Brown, L. Carl (2000),mparatorluk Miras-Balkanlarda ve Ortadouda OsmanlDamgas, (ev. Gl aal Gven), letiim Yaynlar, stanbul
nalck, Halil (1999), Halil nalck ile Sylei-Osmanl Tarihi En ok Saptrlm, TekYanl Yorumlanm Tarihtir, Osmanl zel Says, Cogito- Aylk Dnce Dergisi,Yap Kredi Yaynlar, stanbul
Karpat, Kemal H. (2002), Osmanl Modernlemesi-Toplum, Kuramsal Deiim ve Nfus,
(ev. Akile Zorlu Durukan ve Kaan Durukan), mge Kitabevi