Конечна верзија, 2013 г.

1

Преглед на интеграцијата и функционирањето на здравствениот информативен систем, на матичната евиденција и на системот за витална

статистика Република Македонија

Извештај за главните наоди

Надворешна консултација1 за Регионалната Канцеларија на СЗО за Европа и Канцеларијата на СЗО во Скопје, Република Македонија

3-7 декември 2012 година Скопје

1 Д-р Ферн Гринвел, меѓународен консултант, во соработка со проф. д-р Елена Ќосевска, Институт за јавно здравје на РМ

Конечна верзија, 2013 г.

2

Преглед на интеграцијата и функционирањето на здравствениот информативен систем, на матичната евиденција и на системот за витална

статистика

Република Македонија

Извештај за главните наоди

Функционалниот здравствен информативен систем (ЗИС) е основа за ефективно креирање на политики засновано на докази и ефективно планирање во здравствениот сектор. Важна компонента на ЗИС е овозможување пристап и користење на статистички податоци со висок квалитет за наталитетот и морталитетот кои се добиени преку континуиран, општ, задолжителен и постојан систем на матично евидентирање (СЗО, 2010 год.). Регионалната Канцеларија за Европа на Светската здравствена организација (СЗО) и Канцеларијата на СЗО во Скопје побараа проценка на тековното функционирање на системите за здравствено информирање и матично евидентирање со цел подобро да се разбере степенот на нивната усогласеност, а со цел да се продуцираат квалитетни податоци за здравјето, со посебен фокус врз податоците за морталитетот.

Целта на мисијата во Скопје беше да се процени квалитетот и протокот на здравствените и демографските статистички податоци во Република Македонија (во понатамошниот текст: Македонија), посебно во поглед на интеграцијата и користењето на информации кои се однесуваат на наталитетот, морталитетот и на причините за смрт. Мисијата соодветствува со еден од приоритетите на Двегодишниот договор за соработка меѓу Министерството за здравство на РМ и Регионалната Канцеларија на СЗО за Европа за 2012/2013 година: „Зајакнување на здравствените системи и јавното здравје“, а особено со „понатамошниот развој на интегрирана платформа за здравствени информации со бази на податоци и аналитички извештаи“2.

Пристапот користен при изведување на оваа проценка се состоеше во запознавање со

релевантите национални документи и закони, спроведување на неструктуирани интервјуа со луѓе од клучните државни и меѓународни институции, вклучувајќи ги Министерството за здравство, Министерството за правда, Државниот завод за статистика, Институтот за јавно здравје, Центрите за јавно здравје, Дирекција за заштита на лични податоци, УНФПА и УНИЦЕФ (видете го анексот 1: Агенда на мисијата). Дискусиите со интервјуираните лица се фокусираа на механизмите за собирање на податоци, контролата на квалитетот и размената на податоци, како и на нивната употреба при мерењето на учинокот на здравствениот систем. Дополнително на ова, беше финализирана алатката на СЗО за брза проценка со цел да се обезбеди стандардизиран преглед на функционирањето на националното матично евидентирање и на системот за витална статистика. 2 Двегодишен договор за соработка (ДДС) 2012–2013 год., http://www.euro.who.int/en/where-we-work/memberstates/the-former-yugoslav-republic-of-macedonia/areas-of-work

Конечна верзија, 2013 г.

3

Канцеларијата на СЗО во Скопје ја координираше логистичката и преведувачка поддршка во текот на мисијата, а сите активности без изведувани во Скопје, од 3 до 7 декември 2012 год. Овој извештај ги одразува главните точки кои беа разгледувани со експертите за време на мисијата, а воедно предлага и препораки кои се формулирани заедно со СЗО и со националните партнери.

Историјат

Република Македонија стекна независност од поранешната Југославија во 1991 година. Таа е сместена на Балканскиот полуостров, во југоисточна Европа, и е најјужната држава од поранешните југословенски републики. Таа се граничи со Албанија на запад, Бугарија на исток и Грција на југ. Табелата 1 ги прикажува другите земји во соседството и нивниот број на население. Табела 1. Република Македонија и околните држави

Земја (главен град) Година на стекнување независност

Население во 2010 (во милиони)

Словенија (Љубљана) 1991 2,0 Хрватска (Загреб) 1991 4,4 Босна и Херцеговина (Сараево)

1992 3,8

Црна Гора (Подгорица) 2006 0,6 Србија (Белград) 2006 7,3 Косово (Приштина) 2008 од Србија 1,7 Македонија (Скопје) 1991 2,1

Извор: Регионална канцеларија на СЗО за Европа, Европска база на податоци „Здравје за сите“ (HFA-DB) Во 2010 година Македонија имаше население од околу 2,1 милини жители, со речиси еднакво

учество на лица под 15 години (18%) и над 60 години (17%): средната возраст беше 36 години. Природниот прираст на населението е благо позитивен затоа што грубата стапка на наталитет за малку ја надминува грубата стапка на морталитет (10,8 во 2010 год и 10,1 во 2009 година, соодветно) (СЗО, 2012 год). Иако овие параметри укажуваат на малку помладо население отколку што е европскиот просек, стареењето на населението и ниската стапка на фертилитет се сепак актуелни демографски проблеми за Владата3 4. Педесет и девет проценти од населението живее во урбани средини.

Од 2008 година Светската банка ја класифицираше Македонија меѓу групите на држави со среден доход (во горниот дел од скалата, т.е. високо-среден доход). Споредувајќи ги индикаторите за Милениумските развојни цели (МРЦ) за Македонија во 2010 год. со сродните индикатори за просекот за европскиот регион за истата година, и со просекот за другите земји со високо-среден доход, земјата е исто толку добра или подобра за повеќето МРЦ индикатори. Состојбите кај другите демографски, здравствени и индикатори за работната сила заостануваат зад европскиот просек но се поповолни во однос на земјите со високо-среден доход. (Табела 2)

3 http://en.worldstat.info/Europe/Macedonia 4 Факти за земјата, http://eeca.unfpa.org/webdav/site/eeca/shared/documents/Macedonia%20factsheet.pdf; Справување со нискиот фертилитет во свет од 7 милијарди жители: Македонците се обидуваат со финансиски стимулации (13 октомври 2011) http://www.unfpa.org/public/home/news/pid/8591

Конечна верзија, 2013 г.

4

Табела 2. Одбрани индикатори за Македонија, за европскиот регион на СЗО (просек) и за групата земји со високо-среден доход (просек) според Светската банка, 2010 година

Македонија

Европски регион на СЗО (просек)

Земји со високо-среден приходa

според СБ (просек) Милениумски развојни цели

МРЦ 1: Процент на потхранети деца под 5 годишна возраст (2005-2011 год. )

1.8 0.5 na

МРЦ 4: Детски морталитет (на 1000 живородени деца) 2010 год.

7.6d 12 16

МРЦ 4: Морталитет на деца под петгодишна возраст (на 1000 живородени деца) - 2010 год.

8.3d 13 19

МРЦ 4: Опфат со вакцинација против мали сипаници кај едногодишните деца (%) - 2010 год.

97 94 96

МРЦ 5: Стапка на смртност на мајките (на 100 000 живородени деца) - 2010 год.

10b [3-31]

20 [18-24]

14 [12-16]

МРЦ 5: Покриеност со антенатална нега (најмалку една посета, 2005-2011 год.)

94 97 80

МРЦ 5: Породувања асистирани од страна на стручен кадар (%, 2005-2011 год.)

100 98 96

МРЦ 6: Преваленца на туберколоза (на 100 000 жители) - 2010 год.

24 63 108

МРЦ 6: Стапка на откривање на случаи на ТБЦ (%)

89 78 81

МРЦ 6: Стапка на успешно лекување на ТБЦ (% во 2009 год.)

90 63 86

МРЦ 7: Население што користи подобрен извор на вода за пиење (% во 2010 год.)

100 98 93

Демографски, здравствени и индикатори за работната сила во здравството Просечен животен век (за двата пола) - 2009 год.

74 75 68

Вкупна стапка на фертилитет - 2010 год.

1.4 1.6 1.8

Лекари на 10 000 жители (2010 год.)

27c 33 17

Медицински сестри на 10 000 жители (2010 год.)

42c 75 26

Болнички постели на 10 000 жители (2005-2011 год.)

45 62 39

Извор: Здравствена статистика за 2012 год. (СЗО, 2012 г.), освен ако не е поинаку назначено: http://www.who.int/gho/publications/world_health_statistics/2012/en/ a Економии со високо-среден доход (од 4036$ до 12,475$ во 2011 год.)

Конечна верзија, 2013 г.

5

Македонија

Европски регион на СЗО (просек)

Земји со високо-среден приходa

според СБ (просек) http://data.worldbank.org/about/country-classifications/country-and-lending-groups b Проценки на СЗО, УНИЦЕФ, УНФПА и Светската банка (2012 год.). Трендови во областа на мајчината смртност: од 1990 год. до 2010 год. СЗО: Женева. www.who.int/reproductivehealth/publications/monitoring/9789241503631

c Европска база на податоци „Здравје за сите“ (HFA-DB), Регионална канцеларија на СЗО за Европа (јули, 2012 год.) http://data.euro.who.int/hfadb/ d Официјални национални проценки, Јанева 2012

Македонија ги дефинираше своите административни региони според класификацијата на

Европската унија – т.н. Номенклатура на територијални единици за статистика (NUTS). NUTS -1 и NUTS-2 ја опфаќаат целата територија, а NUTS-3 опфаќа осум статистички региони (Анекс 2). Во Македонија има 84 општини и 1776 населени места. Покрај правно-административните статистички региони, во државата има и 30 здравствени региони кои не кореспондираат со NUTS.

Институционална и правна рамка Национални институции

Институциите претставени подолу се главните институции кои се вклучени во собирањето и/или дистрибуцијата на здравствените статистички податоци.

Министерство за здравство (МЗ) http://moh.gov.mk/eng/. Министерството за здравство е основано во 1991 година со усвојување на Законот за здравствена заштита. Клучните функции на МЗ се однесуваат на формулирањето и имплементирањето на политиките, поставувањето на приоритетите и следењето на учинокот на здравствениот систем (Ѓорѓев и соработниците, 2006 год.). Секторот за европски интеграции учествува во преговорите за пристапување во ЕУ, ги надгледува и проценува имплементираните мерки и соработува со меѓународните партнери. Секторот за управување со модернизацијата на здравството и информатичка технологија активно ја користи „Стратегијата за развој на македонскиот интегриран здравствен информативен систем“ (2006) за вршење мониторинг врз квалитетот на здравствените услуги, врз финансиските активности и врз задоволството на пациентите. Овој сектор исто така планира да се зафати со истражувачко-аналитичка дејност, промоција на здравствената заштита и мониторинг и евалуација.

Институт за јавно здравје (ИЈЗ) http://www.iph.mk/ и регионални Центри за јавно здравје (ЦЈЗ). Институтот за јавно здравје на РМ е државен референтен центар за здравствените статистички податоци и е одговорен за мониторинг, истражување и промоција на здравјето (МЗ 2007, стр. 30). Тој обезбедува годишни индикатори за базата на податоци на СЗО „Здравје за сите”, како и за други меѓународни складишта на индикатори, како на пр. Трансмоне и Евростат. Секторот за социјална медицина при ИЈЗ е одговорен за рутинските јавни здравствени информации собрани од јавните и приватни здравствени установи од десетте регионални Центри за јавно здравје. ЦЈЗ редовно му доставуваат на ИЈЗ месечни формулари со збирни податоци, квартални извештаи за поединечните случаи од амбулантите, како и податоци за отпустите од болниците. ИЈЗ ги обработува овие податоци со цел да се следи користењето на здравствените услуги, хоспитализираните и нехоспитализираните пациенти, а води и разни регистри на болни. ИЈЗ им дава редовни информации на МЗ и на јавноста преку доставување на годишни

Конечна верзија, 2013 г.

6

публикации од кои неколку се преведени и на англиски - што помага во информирањето при донесување подобри политичките одлуки на национално, регионално и локално ниво. Публикациите вклучуваат описни прегледи на собраните здравствени информации. Сепак, ИЈЗ не обезбедува статистички податоци за корисниците преку веб страницата најмногу поради отсуството на платформа за динамична размена на податоци.

Во рамките на мисијата беше направена посета заради остварување средба со тимот на Центарот за јавно здравје - Скопје. Ова е најголем регионален ЦЈЗ и покрива население од околу 600,000 жители, повеќе од 300 општи лекари и повеќе од 150 здравствени установи кои претставуваат околу 10 различни домени на услуги. Овој ЦЈЗ вработува 5 лекари со висок капацитет за собирање и анализирање на регионалните податоци, но бројот на вработени се смета за недоволен во однос на растечката побарувачка. ЦЈЗ Скопје вработува еден експерт за ИТ и одржува сопствена веб страница. Секторот за епидемиологија собира податоци на дневна основа за болестите кои можат да се спречат, но жали што нема повеќе ресури за да се фокусира на следењето на незаразните болести. Генерално, тимот истакнува дека иако односот со ИЈЗ е добар, несистематското работење ја зголемува неефикасноста и трошоците, како на пример дополнителните барања за пополнување на ad hoc табели. ЦЈЗ активно антиципира еден поефикасен, интегриран систем за собирање на квалитетни податоци и нивно навремено пренесување до ИЈЗ.

Фонд за здравствено осигурување (ФЗО) http://www.fzo.org.mk/. ФЗО беше основан во 1991 год. со цел да го управува системот за здравствено осигурување. Кога во 2000 година се донесе Законот за здравствено осигурување, ФЗО стана тело независно од МЗ. Централната канцеларија на ФЗО надгледува 30 подрачни канцеларии кои работат на општинско ниво. Покриеноста со здравствено осигурување на населението е речиси универзално, а сите јавни болници и даватели на здравствени услуги од амбулантски тип имаат склучено договор со ФЗО (околу 112 јавни институции), како и многу приватни болници. Известителниот системот кој се базира на Интернетот функционира во сите болници и експерти за ИТ од ФЗО и МЗ работат на ажурирање на софтверот во амбулантите како и на поврзување со МЗ со цел воспоставување интегрирана здравствена платформа. На подолг рок, системот ќе вклучува поврзување со системите на Државниот завод за статистика (ДЗС) и Управата за водење на матичните книги (УВМК). Податоците што ги собира ФЗО за осигуреничката популација, според договорениот пакет со услуги, се предмет на анализа во функција на буџетското и други планирања како и изготвување на годишни извештаи и на ад-хок извештаи (на пр. за дијагностички сродните групи), и редовно се објавуваат и се достапни на веб страната. Додека од една страна базата на податоци нуди потенцијално богат извор на информации за статистиката за услугите, таа не може да се земе како репрезентативна за сите услуги затоа што не ги опфаќа сите приватни услуги, вклучувајќи ги оние кои се плаќаат од свој џеб и дополнителното здравствено осигурување надвор од ФЗО. ФЗО го ажурира списокот на осигуреници со добивање информации за смртните случаи од Министертвото за труд, Министерството за внатрешни работи и Фондот за пензиско и инвалидско осигурување. Електронските здравствени картички се во фаза на изработка, а првите - приближно 2000 на број - се веќе дистрибуирани.

Министерство за правда – Управа за водење на матични книги (УВМК). Во согласност со

Законот за матична евиденција, основните извештајни единици се локалните матични служби кои се одговорни за водењето на матичните книги на родените и умрените. Постојат 26 подрачни одделенија и 139 месни канцеларии. Централната канцеларија на УВМК не обработува ниту дистрибуира витална статистика, туку обезбедува логистички механизми за собирање на статистички податоци и нивно пренесување до Државниот завод за статистика.

Конечна верзија, 2013 г.

7

Државен завод за статистика (ДЗС) http://www.stat.gov.mk/Default_en.aspx. ДЗС има осум

регионални заводи за статистика. Стратегиските цели и основните вредности на ДЗС се дефинирани во Стратешкиот план за 2012-2014 год. (ДЗС, 2008 год.) во согласност со Законот за државна статистика од 2007 год. (Службен весник на Република Македонија бр. 54/97 и 21/07). ДЗС извршува важни функции кои се однесуваат на здравствената статистика:

1. Планирање и спроведување на национални истражувања. Петгодишната статистичка

програма го дефинира типот, бројот и опсегот на статистичките истражувања кои се изведуваат во Македонија (ДЗС, 2008 год.) Овде би сакале да потенцираме дека со цел да се добијат статистички репрезентативни проценки од едно популационо истражување, комплетната листа на областите на попишување и на домаќинствата обично се претпочита како рамка за земање примероци. Во моментов не постои ажурирана рамка за земање примероци која би се користела за популациони истражувања затоа што немало друг попис на населението и домаќинствата по оној од 2002 година. Како алтернатива, мултииндикаторското кластерско истражување (MICS = Multiple Indicator Cluster Survey) од 2011 год. ги користеше изборните единици како рамка за земање примероци наместо традиционалната листа на областите на попишување.

2. Одржување на базата на податоци за виталната статистика и за причините за смрт. Од информациите за виталните настани што ДЗС ги добива од локалните матични служби, тој обработува и навремено дистрибуира годишни информации за виталните статистики на својата Интернет страница. Статистичката база на податоци на Интернет е лесна за користење и дава детални податоци кои може да се преземат во PC-Axis формат на датотеки, со збирни податоци на општинско ниво.

3. Соработка со меѓународната заедница. ДЗС ù доставува на меѓународната заедница МКБ-

10 статистички податоци за причините за смрт, за бројот на живородени како и проценки за населението. Во моментов, овие информации им се даваат одделно на Евростат и на СЗО; во иднина се планира тие да му се испраќаат само на еден ентитет, при што споделувањето ќе биде усогласено меѓу меѓународните партнери, т.е. СЗО, Евростат, OECD.

4. Ажурирање на проценките за населението. Бројките околу населението се користат како

деноминатори во многу здравствени статистики; следствено на тоа, ажурираните проценки за населението се нужни за создавање прецизни индикатори. Во моментов, проценките за населението на општинско ниво се изготвуваат врз основа на информациите добиени за раѓањата, смртните случаи и миграциите од Министерството за внатрешни работи. Сепак, потребен е нов попис на населението со цел да се потврдат овие проценки.

5. Водење на регистар на население. Формирана е работна група за да се унапреди

состојбата во врска со воведувањето на регистар на население. Глобалната проценка на статистиката што ја спроведоа Обединетите нации во 2004 год. препорача пренесување на административната матична евиденција во Министерството за внатрешни работи и развивање на статистички регистар на населението во ДЗС (Новковска, 2009 год.) Еден ажуриран регистар на населението би можел да биде замена за попис изведен по пат на традиционално директно пребројување. На пример, регистри на населението се користеле во 20 од 27 земји членки на ЕУ во 2010 година, каде пет земји спроведуваат попис

Конечна верзија, 2013 г.

8

единствено врз основа на информации од регистрите на населението (Австрија, Данска, Финска, Норвешка и Шведска), додека останатите користат регистри на населението за надополнување на податоците во регистрите со дополнителни информации добиени со пребројување или од разни истражувања (Валенте, 2010 год.). Ваквиот регистар би можел да се поврзе со многу други здравствени и социјални регистри преку единствениот матичен број (ЕМБГ)5.

Од гледна точка на здравствената статистика, ДЗС добива околу десет табели на одбрани

рутински здравствени статистики од ИЈЗ, но истите не ги објавува на својата Интернет страница. Би се овозможила поширока употреба на здравствената статистика доколку ДЗС би објавувал одредени одбрани статистики на сопствената Интернет страница, кои би можеле да се симнат во форма на PC-Axis табели, барем до моментот кога ИЈЗ ќе добие платформа за дистрибуирање на податоци. Поедноставеното партнерско оценување од 2010 год. исто така препорачува статистичките податоци од други големи извори на статистика да бидат објавувани на Интернет страницата на ДЗС. (Шлегрова и Копш, 2010 год.)

Препорака 1. Да се изнајде брзо решение за добивање и дистрибуирање на ажурирани проценки за населението со цел: (1) обезбедување на ажурирана рамка за земање податоци која ќе се користи за осмислување на истражувањата на домаќинствата, и (2) обезбедување на точни деноминатори за многу здравствени индикатори, вклучително и за морталитетот и морбидитетот.

Дирекција за заштита на личните податоци. Дирекцијата му полага отчет за својата работа на Собранието на РМ. Таа е одговорна за воспоставување на стандарди за лични податоци, и за оценување на сообразеноста со овие стандарди кај сите институции кои собираат или пренесуваат податоци. Првиот Закон за заштита на податоците беше донесен во 1994 год., а изменетиот закон - Законот за заштита на личните податоци кој беше донесен на 25 јануари 2005 год. е усогласен со високите технички стандарди на европското законодавство6. Минатата година, инспекторите на Дирекцијата одржаа консултации со ФЗО и ДЗС давајќи им притоа детални совети за тоа како да ги исполнат стандардите. МЗ, ИЈЗ и Управата за водење на матични книги (УВМК) исто така имаат службеници одговорни за заштита на податоците и се предмет на инспекции на сите нивоа.

Што се однесува до информациите за јавното здравје, иако релевантните индикатори најчесто се збирна статистика, тие често се пресметуваат со помош на податоци на индивидуално ниво. Во таа насока, постојат две области кои треба да бидат разгледани со цел да се обезбеди сообразеност на информациите за јавното здравје со стандардите за заштита на лични податоци. Како прво, регистрите за болестите кои во моментов ги води ИЈЗ, како и новите регистри предвидени со Законот за евиденции во областа на здравјето од 2009 год. не ги задоволуваат стандардите за заштита на личните податоци. На пример, Законот од 2009 год. треба да биде изменет преку подзаконски акти со цел точно да се одреди кои променливи величини ќе се собираат за секоја болест, периодот за кој ќе се чуваат податоците и целта на собирањето на податоците. Како второ, присутно е едно „тесно грло“ уште од 2007 год. во однос на споделувањето на податоци за причините за смртта на лично ниво (преку ЕМБГ) меѓу ДЗС и МЗ/ИЈЗ. Нужно е да се разменуваат податоци на ова ниво на деталност со цел ИЈЗ да ги ажурира регистрите за болести преку бришење на починатите. Во едно вакво сценарио, ДЗС - како

5 Види ги, на пример, финските здравствени и социјални регистри во епидемиолошките истражувања (Gissler и Haukka, 2004 год.) 6Закон за заштита на личните податоци, донесен од страна на Собранието на Република Македонија во јануари 2005 год. http://www.dataprotection.eu/pmwiki/pmwiki.php?n=Main.MK#dq

Конечна верзија, 2013 г.

9

контролор на податоците - мора во својот матичен закон да предвиди дека ќе споделува лични податоци со МЗ (член 10), а техничките стандарди за безбедност мора да бидат испочитувани и од двете страни за да се заштити доверливоста. Дирекцијата за заштита на податоците не ја забранува размената на податоци доколку се испочитувани стандардите.

Законите кои ја уредуваат работата на ДЗС а кои се однесуваат на водењето на регистар на население исто така се развиваат во консултација со дирекцијата. Во моментов регистарот се развива за статистички цели. Сепак, со закон може да се предвиди регистарот да служи и за други цели, како што е случај во други земји на ЕУ каде информациите може да бидат исползувани и за изведување на попис или за поврзување со други социјални или здравствени регистри. Со оглед можната приширена употрена на регистарот се прават напори за замена на единствениот матичен број од 13 цифри со случајно генериран единствен идентификациски број.

Конечно, Дирекцијата ги преоценува стандардите за софтверот за да обезбеди нивна унифицираност и сообразеност со ИСО 27001 стандардите, вклучувајќи ги интероперабилноста и доверливоста. Во тој поглед Дирекцијата е важен медијатор кој помага кон воспоставување состојба каде различните софтверски платформи кои се имплементирани од страна на националните засегнати страни ќе бидат усогласени. Правна рамка Неколку главни случувања во изминатава деценија се однесуваа на подобро организирање на собирањето и користењето на статистичките податоци, вклучувајќи ги тука популационата и здравствената статистика. Секое од овие случувања претставува чекор напред во дадената област.

Евроинтеграции. Во 2001 година, како прв чекор во приклучувањето кон Европската унија

(ЕУ), Македонија го потпиша Договорот за стабилизација и асоцијација (ДСА) кој вклучуваше одредби за идното членство во ЕУ7. Особено членот 82 пропишуваше „Статистичка соработка која подразбира навремени, веродостојни, објективни и точни податоци; развој и одржување на државниот капацитет за собирање, обработка и дистрибуција на статистички податоци со висок квалитет преку користење на модерни технологии на најефикасен начин; обезбедување на доверливоста на личните податоци; и обезбедување на информации за методите и размена на статистички податоци (Евростат).

Во 2005 година Европската комисија официјално ù додели на Македонија кандидатски статус за членство во ЕУ. Следствено на тоа, инструментите на партнерството за пристапување опфаќаат среднорочни цели кои треба да се постигнат и подразбираат 35 аки комунитер поглавја од особено значење, како и усогласување и координирање на статистиките (Поглавје 18 од аки-то: Статистика8); усогласување со европските политики во областа на јавното здравство (Поглавје 28 од аки-то: Заштита на потрошувачите и здравствена заштита9) (Европска комисија, 2008 год.) Од

7 Договор за стабилизација и асоцијација (ДСА) 2001 год., http://ec.europa.eu/enlargement/pdf/the_former_yugoslav_republic_of_macedonia/saa03_01_en.pdf 8Поглавје 18. Статистика — Понатамошно развивање на сите области на статистиката, постигнување на целосно усогласување на клучните области во поглед на зачестеноста, опсегот, класификациите, временските рамки, квалитетот на податоците, како и воспоставување на единствен систем на управување и продукција. —Воспоставување на добро координиран државен статистички систем. 9 Поглавје 28: Заштита на потрошувачите и здравствена заштита

Конечна верзија, 2013 г.

10

2007 год. Македонија е корисник на Инструментот за претпристапна помош (ИПА) – т.е. финансиска помош за поддршка на процесот на стабилизација и асоцијација, вклучително и подобрување на статистиката10. На годишно ниво земјата дава информации за својот напредок, а Европската комисија преку извештај го оценува тој напредок во однос на интеграцијата во ЕУ од гледна точка на исполнување на пристапните обврски. Последниот извештај беше во 2012 година и тој ги оцени подготовките во областа на статистиката како „умерено напредни“ а, во областа на јавното здравство констатирано е дека е постигнат „извесен напредок“, додека мал напредок е постигнат по прашањето на здравствените нееднаквости (Европска комисија, 2012 год.). Во тек се активности на координација со други држави кандидатки; на пример, Европскиот центар за превенција и контрола на болести (ECDC) имаше координативен состанок во ноември 2012 год. на кој се дискитураше за заедничките активности во врска со заразните болести11.

И покрај препораките на Европската комисија за старт на преговори со Македонија за ЕУ членство, нешто што редовно се случува уште од 2008 год., и понатаму се присутни пречки за тоа и во 2012 год. Овие пречки не се поврзани со статистиката или здравствената заштита.

Национална здравствена стратегија. Во 2007 год. Министерството за здравство ја усвои „Здравствена стратегијата на Република Македонија до 2020“ за сигурен, ефикасен и правичен здравствен систем. Има неколку значајни делови од овој документ кои се однесуваат на тоа каква визија има МЗ за собирањето и користењето на здравствени инфoрмации. Делот 9.2 кој е посветен на здравствениот информативен систем воочува дека Македонија заостанува зад другите европски замји во однос на примената на модерната технологија при собирањето и користењето на информации. Понатаму, Стратегијата ги толкува Институтот за јавно здравје и неговите 10 регионални центри за јавно здравје како референтна институција за здравствената статистика и како официјален партнер на државните и меѓународни организации, на пр. СЗО. Институтот има потреба од соодветен ИТ персонал и неопходен хардвер и софтвер за интегриран информатички систем со мрежна поддршка (МЗ, 2007 год., стр. 30) .

Делот 18 од Стратегијата, т.е приоритетите кои се однесуваат на подобрување на здравствениот информативен систем, се темели врз „Стратегијата за развој на македонски интегриран здравствен информатички систем од 2006-та година“. Краткорочните приоритети вклучуваат финализирање на информатичкиот систем на Фондот за здравствено осигурување, имплементирање на болничките информативни системи и создавање унифицирани регистри (унифицирани системи за шифрирање). Среднорочните приоритети (2008-2012 г.) предвидуваат воведување на електронско известување од страна на здравствените работници од примарното здравство со цел доставување рутински извештаи до ФЗО и ИЈЗ. Долгорочни приоритети се воведувањето на дијагностичко сродните групи и на електронските здравствени книшки (МЗ, 2007

—Целосно усогласување со аки-те на ЕУ во областа на заштитата на потрошувачите и зацврстување на административниот капацитет потребен за ефективен мониторинг на пазарот. — Да се продолжи со усогласувањето со аки-те на ЕУ во областа на политиката на јавното здравство, поточно во областите кои се поврзани со тутунот, крвта, ткивата, клетките и заразните болести. Да се зајакне институционалниот, административниот и финансиски капацитет во областа на јавното здравство. —Во областа на менталното здравје да се развијат услуги во рамките на заедницата кои ќе им бидат алтернатива на институционалните услуги и при што би се обезбедила и распределбата на задоволителни финансиски ресурси за менталната здравствена заштита. 10 ИПА финансиска помош, http://ec.europa.eu/enlargement/instruments/funding-by-country/fyrom/index_en.htm 11 Координативна средба на ECDC на националните коресподенти во државите кандидатки за членство во ЕУ: Размислувања и напредоци. ECDC Стокхолм, Шведска, 26-27 ноември 2012 год.

Конечна верзија, 2013 г.

11

год., стр. 47). Иако овие два дела кои се однесуваат на здравствените информации се корисни за подобра комуникација и заемна поддршка со цел зајакнување на ЗИС, се чини дека поголем фокус ставаат на менаџирањето на пациентите, а посветуваат помало внимание на заедничкото планирањето со ИЈЗ, нешто што би осигурало поефикасно добивање на информации за јавното здравство.

Во однос на користењето на здравствените податоци анексот A од „Здравје за сите во 21-от век” поставува 21 општи таргети со цел подобрување на здравствениот статус на населението (МЗ 2007, стр. 50-51). Иако целите се наречени „таргети“, тие не претставуваат оперативни таргети затоа што не се дефинирани на начин кој би овозможил нивно прецизно мониторирање. Анексот Ц, на Преглед-от на планот за имплементација на здравствената стратегија, предлага матрица со логична рамка која вклучува активности и индикатори коишто најверојатно подетално ќе бидат елаборирани преку стратегиите за специфичните болести или во работните документи. Документот за национална стратегија не се обидува да го мониторира учинокот на здравствениот систем (види Област 5, подолу)

Закон за евиденции во областа на здравството од 2009 год. Овој закон се однесува на

здравствените установи кои водат евиденција, вклучувајќи ги тука Институтот за јавно здравје, регионалните Центри за јавно здравје, како и сите здравствени установи и здравствени работници. Законот има за цел да ги регулира индивидуалните и збирните здравстени евиденции, да собира податоци, да ги обработува, да ги дистрибуира и архивира, да обезбедува нивен квалитет, како и да обезбеди заштита на личните податоци. Од особено значење за законот е воведувањет на здравствени регистри за нови болести. Во моментот, ИЈЗ е одговорен за одржување на десет здравствени регистри, а новиот закон предвидува листа со вкупно 35 регистри. Постојат неколку правни и технички прашања кои треба да се разгледаат пред успешното имплементирање на законот. Тие ќе бидат разгледани подолу во извештајот.

Закон за јавно здравје од 2010 год. Со овој закон се уредува спроведувањето на основните

функции и задачи на јавното здравје, системот на јавното здравје, јавно-здравствените вонредни околности, како и финансирањето на јавното здравје. Профил на здравствени системи во транзиција (ПЗСТ). Оваа публикација е стандарден преглед на здравствените системи. Таа обезбедува детален профил на националниот здравствен систем, на реформите и политичките иницијативи. Македонскиот ПЗСТ првпат беше објавен во 2000 год. и е ажуриран во 2006 год. (Ѓорѓев, 2006). Новата нацрт-верзија на македонскиот ПЗСТ ќе биде одраз на состојбата во 2012 год.

Главни точки кои се однесуваат на ЗИС (Здравствениот информативен систем) и (СМЕВС) Системот за матична евиденција и витална статистика) Главните точки коишто се идентификувани во рамките на здравствениот информативен систем и системите за матична евиденција/витална статистика се опишани во овој дел. Прашањата се организирани во пет области: Интегрирано складиште на податоци; Регистри на болести; Витална статистика; Мајчинана и доенечка смртност; и Учинок на здравствениот систем. Тука се вклучени и соодветните препораки за секој дел.

Конечна верзија, 2013 г.

12

Област 1. Интегрирано складиште на податоци 1.1 Проток (тек) на рутинската здравствена статистика Институтот за јавно здравје (ИЈЗ) е државен референтен центар за здравствена статистика, но собирањето и текот на рутинските здравствени информации од 10-те Центри на јавно здравје (ЦЈЗ) е неажурно (застарено) и неефикасно. Тимот во рамките на ИЈЗ троши многу време за повторно внесување на рутински податоци што се доставуваат од страна на ЦЈЗ на месечна, тромесечна или шестмесечна основа, зависно од типот на извештајот. Некои ЦЈЗ ги доставуваат информациите на хартиени формулари – во форма на збирни извештајни формулари или индивидуални формулари за медицинската историјата на пациентот – а податоците потоа се внесуваат кај ИЈЗ, во Аccess базата на податоци, која беше развиена во 1995 год. Некои ЦЈЗ исто така користат Access бази на податоци на регионално ниво додека други, како што е Центарот за јавно здравје – Скопје имаат склучено договор за ИТ услуги со цел развивање на софтвер за управување со сопствените податоци. Форматот преку кој податоците се изведуваат и се доставуваат од страна на ЦЈЗ дури и не може да се прочитаат од страна на ИЈЗ. Во моментов, ИЈЗ развива формат со цел да се синхронизира извлекувањето на податоци од разните софтверски апликации за болнички морбидитет.

Овие некоординирани решенија за добивање на податоци преку ЦЈЗ воедно се засилени и поради ад хок барањата за податоци. На пример, во 2012 година, од ЦЈЗ беше побарано до Евростат да достават пакет нови табели за болничкиот морбидитет12. Кога би постоело он-лајн интегрирано складиште на податоци што е скалабилно, односно такво што би имало автоматско ажурирање на ревидираните извештајни формулари од централно ниво, тогаш овие податоци би биле лесно достапни. Наместо тоа, ИЈЗ мора да ги праќа празните табели за пополнување до секоја ЦЈЗ одделно што претставува дополнителен товар за правењето извештаи, при што се прават и дополнителни трошоци при обработката на податоците. На сличен начин, веројатно е дека доставувањето на информации за болестите до Европскиот систем за надзор (TESSy) ќе претставува дополнителен товар за персоналот ако не се воведе флексибилен систем за агрегирање и форматирање на податоци.

Последиците од овие неефикасности на текот на податоците се 1) неоптимално користење на времето на персоналот кое се појавува заради внесување на податоци наместо да се прави почеста и подетална анализа на информации 2) ризик од зголемувања на човечката грешка поради тоа што треба рачно повеќекратно да се внесуваат податоците. Види ја Рамката 1 за преглед на стандарниот пристап кој се користи за зајакнување на информацискиот систем преку имплементирање на интегрирано складиште на податоци.

12 Меѓународната заедница исто така игра улога во минимизирањето на товарот што го имаат земјите во однос на известувањето. СЗО, ОЕЦД и Евростат се стремат кон усогласување на своите индикатори.

Конечна верзија, 2013 г.

13

Рамка 1. ЗММ патоказ за зајакнување на здравствениот информативен систем (ЗИС)

Според патоказот на Здравствената метрична мрежа (ЗММ) има три главни чекора во зајакнувањето на државниот здравствен информативен систем (СЗО/ЗММ 2008, стр. 51) (Анекс 3). Првиот чекор е да се изврши проценка на државниот информативен систем. Дадени се насоки за извршување на таквата проценка, како и за одредување на приоритетите на веб страницата на ЗММ13.

Вториот чекор се однесува на релевантните национални партнери, т.е. МЗ и ИЈЗ кои треба

да изготват документ за Стратегијата на здравствениот информативен систем (ЗИС) што ќе биде усвоен од страна на МЗ, со инпути за суштинските делови од страна на другите клучни институции, како што се ФЗО, ДЗС и УВМК. Стратегијата би требало да им дава приоритет на краткорочните, среднорочните и долгорочни цели на ЗИС. На пример, краткорочна цел би било сите 10 ЦЈЗ успешно да му даваат збирни извештаи он-лајн на ИЈЗ; среднорочна цел би било сите ЦЈЗ да му даваат поединечно податоци он-лајн на ИЈЗ со цел тој да ги води бараните регистри; и долгорочна цел би било да се прошири он-лајн известувањето на болниците, а на крајот и на единиците на примарна здравствена заштита.

Во поглед на интероперабилноста со друг софтвер или складиштата на податоци на

централно или регионално ниво, треба да постојат работни групи за изготвување на МЗР-а (Меморандуми за разбирање) околу тоа кои податоци ќе бидат споделувани и кои стандарди ќе бидат имплементирани со цел ова да се изведе.

Стратегијата на ЗИС би вклучувала план за имплементација во фази, на пример,

електронското известување кое првично ќе се врши од сите ЦЈЗ до ИЈЗ, а што подоцна би се изведувало преку воведување на он-лајн известување до болниците и здравствените центри на примарна здравствена заштита доколку претходно се снабдиле со неопходниот хардвер и ИТ поддршка. Не треба да има прекин во размената на податоци – оние установи кои сè уште нема да даваат он-лајн извештаи ќе продолжат со давање извештаи рачно до ЦЈЗ, во чии рамки тие ќе бидат внесувани електронски и ќе му бидат доставени на ИЈЗ. Стратегијата на ЗИС би вклучувала точно одреден буџет со кој би се покриле трошоците за неопходниот хардвер и за човечките ресурси кои би обезбедувале ИТ поддршка, инсталација и обука, како и мониторинг.

Третиот чекор се однесува на имплементација на ниво на држава на интегрирана

софтверска платформа која ќе се сообразува со меѓународните стандарди. Софтверот ќе биде управуван на централно ниво и сите ажурирања автоматски ќе бидат правени за сите веб страници со он-лајн известување. Софтверот би требало да го дозволи следново14:

- флексибилност во дефинирањето на податочните внесови; - скалабилност, односно автоматско ажуриње на ревидираните извештајни формулари и индикатори; - интероперабилност со другите софтвери за размена на здравствени податоци;

13 Пристап до документите на ЗММ и стандардните алатки за зајакнување на ЗИС http://www.who.int/healthmetrics/tools/en/index.html 14 Слободен и со отворен код софтвер кој ги задоволува сите овие барања на пример е District Health Information Software (DHIS2), http://dhis2.org/

Конечна верзија, 2013 г.

14

- размена на збирни, поединечни податоци или податоци на ниво на пациент; - нивоа на пристап дефинирани за различни корисници - анализа и користење на информации на сите нивоа, на пр. уредени табели, цртежи, карти

Пред реалното имплементирање често е корисно работните групи да ги дефинираат клучната низа на индикатори, метаподатоците кои се однесуваат на овие индикатори, и да се поедностават формуларите кои може да бидат програмирани со цел создавање на минимална база на податоци.

Претходниот обид за модернизирање на ЗИС беше изложен во рамките на стратегијата за

развој на интегриран здравствен информатички систем (МЗ, 2006 год.) Од денешна перспектива, стануваше збор за амбициозен проект што имаше за цел до 2010 год. да заврши со ИТ системот на Фондот за здравствено осигурување, болничкиот информативен систем, унифицираните регистри, електронското известување од страна на здравствените работници од примарната здравствена заштита (ПЗЗ), и имплементирањето на електронска здравствена картичка. Проектот беше започнат и делумно имплементиран со поддршка на хрватски ИТ консултанти (вклучувајќи и набавка на сервер кој сега е сместен во подрумот на МЗ). Иако тој проект е во застој министерот за здравство создаде Сектор за модернизација, менаџмент во здравството и информатичка технологија за развивање на информативен систем на ниво на пациент, со нивни зборови „систем за бизнис разузнавање“. Работата е во тек иако новата временска рамка за активностите и планот за имплементација не беа достапна за време на мисијата.

Поедноставен здравствен информативен проект кој се однесува на заразните болести е системот за рано откривање и надзор над заразните болести (EWARN) или АЛЕРТ на македонски. Ова е проект на СЗО кој е поддржан од страна на Норвешката влада а кој е одобрен од страна на Министерот за здравство. Тој ги вклучува ИЈЗ и регионалните ЦЈЗ како единици кои неделно примаат податоци за заразните болести и институциите на примарна здравствена заштита како единици кои доставуваат извештаи. Веб страницата на EWARN/АЛЕРТ обезбедува неделни извештаи за секоја болест од 2008 г. низ 2011 г15. Цртежот 1 е шема на текот на рутинските податоци од извештајните единици (здравствени капацитети и болници) кон 10-те Центри на јавно здравје и до Институтот за јавно здравје.

15 Веб страница на EWARN/ALERT, http://alert.mk/

Конечна верзија, 2013 г.

15

Цртеж 1. Шема на текот на рутинската здравствена статистика во Македонија што треба да се трансформира од рачно известување во он-лајн известување

1.2 Интеоперабилност на софтверот Механизмите за размена на податоци меѓу институциите го носат ризикот тие да не бидат интероперабилни ако не постои напредно планирање меѓу институциите за време на дизајнирањето и имплементацијата на софтверската платформа. Државните институции кои се вклучени во собирањето или обработка на податоците кои се однесуваат на здравјето развиваат системи на електронско известување одделно за своите соодветни потреби: МЗ развива динамичен систем за упатување на пациентите, Фондот за здравствено осигурување (ФЗО) веќе има целосно функционален веб базиран систем што се користи заедно со установите со кои Фондот има склучено договор, Управата за водење на матични книги при Министерството за правда планира да воведе систем за известување од 2013-2015 год. за давање на извештаи за виталните настани. Државниот завод за статистика обработува големи количества на податоци вклучувајќи ги тука и виталните податоците од матичната евиденција и проценките на населението. Не е очигледно дека овие агенции доволно ги координирани своите напори за да се осигураат дека нивните системи ќе бидат интероперабилни за евентуална размена на податоци.

Цртеж 2 е шема на потенцијалната размена на податоци меѓу институциите на централно ниво, вклучувајќи ги тука агенциите кои се поврзани со МЗ и другите државни тела кои оперираат со здравствени информации. Имајте предвид дека сите стрелки одат во обете насоки, посочувајќи дека податоците или другите информации може да се движат и во двете насоки. Една од важните улоги на регионалниот ЦЈЗ би била верификацијата на податоците кои се внесени од страна на здравствените установи лоцирани во тој регион и нивно користење за регионално планирање и менаџирање.

Конечна верзија, 2013 г.

16

Цртеж 2. Шема на веб базирано складиште на интегрирани податоци со потенцијална размена на податоци меѓу државните институции

1.3 Дистрибуција и користење на податоци ИЈЗ собира богатство на информации за достапноста на здравствените услуги и нивното користење. Постои значајна историја на објавени годишни извештаи од страна на Центарот за статистичка обработка на здравствени податоци при ИЈЗ, вклучувајќи ги тука годишните здравствени мапи, Годишниот извештај за морталитет на РМ и периодичните извештаи за специфични болести, на пр., за незаразните болести, 2001-2010 год. Иако, додека конзистентоста и презентацијата на овие публикации е многу добра и тие се ценети од страна на МЗ и другите корисници сепак постојат важни ограничувања што спречуваат правење на попродлабочена анализа. Прво, необработените податоци се публикувани на годишно ниво во статистички табели во он-лајн извештаи, ама необработените податоци не се достапни он-лајн за покуси временски периоди, за динамична употреба внатре и надвор од МЗ. Второ, извештаите главно даваат дескриптивни информации кои се користат за мониторирање на таргети, трендови и здравствени нееднаквости. Подлабоката анализа, како што е стандардизирањето на стапките за компарација низ времето и низ регионите, или пак квантифицирањето на оптоварувањето од болестите во смисла на изгубени години кои се должат на прерана смрт, и пресметувањето на потенцијалните придобивки во однос на животниот век преку редуцирање на смртните случаи од извесни болести, се примери за тоа како може информациите да го подобрат креирањето на политиките.

НАЦИОНАЛНО НИВО

РЕГИОНАЛНО НИВО

НИВО НА ОПШТИНА

НИВО НА ЗДРАВСТВЕНА УСТАНОВА

Конечна верзија, 2013 г.

17

Препорака 2. Планирање и имплементирање на он-лајн интегрирани складишта на податоци кои ќе се сообразуваат со меѓународните стандарди, и кои ќе вклучуваат: A. Интероперабилност со другите софтверски платформи, развиени од страна на институциите

кои собираат или обработуваат здравствени информации; Б. Едноставен, динамички пристап до податоците на веб страниците за надворешните корисници со цел да се промовира поширока употреба на податоци и креативни пристапи за постигнување поинформативни анализи. Област 2. Регистри на болести

Дефиницијата на СЗО за „регистар на пациенти“ е – „датотека од документи кои содржат унифицирани информации за поединечни лица, собрани на систематски и разбирлив начин, со цел да им послужат на однапред утврдени научни, клинички или политички цели16.“

Институтот за јавно здравје (ИЈЗ) моментално е овластен за одржување на десет регистри со податоци од амбулантите, како и податоци за отпуштањата од болниците. Овие регистри се значаен извор на информации за добивање инциденца и преваленца, како и за потенцијални понатамошни анализи. Кога законот за евиденции во областа на здравјето од 2009 година ќе биде целосно имплементиран тогаш ИЈЗ ќе биде одговорен за одржување на вкупно 35 регистри (Службен весник на Република Македонија бр. 20, 16.02.2009). Од средината на деведесетите години ИЈЗ одржува само два од десетте регистри - за пациенти со шеќерна болест и рак.17 Податоците за пациентите се внесуваат од рачно направени извештаи за нови случаи во Access датотека. ИЈЗ собира податоци и за останатите осум регистри, но не ги обработува и анализира податоците затоа што нема софтверска апликација (претходниот ИТ консултант разви Access датотека за шеќерна болест и рак, но договорот заврши пред да се развие софтверот и за другите регистри).

Постојат два проблема поврзани со регистрите на болести. Првиот проблем се состои во тоа

што постоечките регистри за шеќерна болест и рак повеќе не може да се ажурираат за да се избришат сите пациенти кои умреле (МЗ има информации само за смртните случаи кои се случиле во болница), па така ИЈЗ не е во можност да направи статистика за преваленца. Оваа дилема постои од 2007 година и е резултат на стрикното толкување на Законот за заштита на лични податоци од страна на Државниот завод за статистика (ДЗС), нешто што доведе до прекин на споделувањето на поединечни податоци за смртност (со лични идентификатори) со ИЈЗ. Меѓутоа, други европски земји успеваат да споделат лични податоци без да извршат прекршување на доверливоста18,19. Дирекцијата за заштита на личните податоци и Владата исто така немаат

16 (Brooke ЕМ) Тековната и понатамошната употреба на регистри во здравствено иформативниот систем. Женева, Светска здравствена организација, 1974. Публикација бр. 8 17 „Беше остварен прогрес во полето на скринингот на рак. Владата стартуваше годишна програма за рано откривање на малигни заболувања, вклучувајќи и редовен скрининг на рак. Меѓутоа, регистарот за рак и понатаму останува само делумно оперативен (Европска комисија, 2012).“ 18 „29. Сите нордиски земји имаат акт за обработка на личните податоци кој содржи одредби за обработка на истите. Актот е со цел да осигура дека востанувањето и употребата на компјутеризирани регистри кои содржат лични податоци се изведуваат на таков начин што законските права на поединечните граѓани (во поглед на заштита и интегритет на неговите/нејзините податоци) не се прекршени. 30. Според овој закон обработката на податоци за статистички цели е дозволено дури и ако тоа не била основната цел за собирање на истите. Откако податоците ќе се обработат во Државен завод за статистика

Конечна верзија, 2013 г.

18

приговори против разменување на податоците за научни и статистички цели, но се чини дека треба да се направи измена на законот кој го регулира работењето на ДЗС со цел да се одредат околностите за споделување на документите со лични податоци. (За повеќе информации околу Дирекцијата за заштита на личните податоци видете го делот за „Државни институции“ погоре во текстот). Законот за заштита на личните податоци дозволува споделување на поединечни информации за смртноста доколку соодветните закони имаат коректна основа за тоа:

„Личните податоци се прибираат за конкретни, јасни и со закон утврдени цели и се обработуваат на начин што е во согласност со тие цели. Натамошната обработка на податоците за изведување на историски, научни или статистички истражувања нема да се смета дека не е во согласност со првичните цели за собирање на податоците доколку се преземени соодветни заштитни мерки во согласност со законот (член 5)”.

Вториот сличен проблем којшто се јавува се однесува на ревизиите на законот за евиденции во областа на здравството од 2009 година, конкретно на 35-те регистри за чие водење на централно ниво ќе биде одговорен ИЈЗ. Согласно мислењето на Дирекцијата за заштита на личните податоци на ИЈЗ и МЗ им е наложено ревидирање на законот од 2009 година со цел да се образложи точно кои променливи ќе бидат собирани за секој регистар на болест како и временската рамка во која тие информации ќе бидат водени. Ова ги погодува и веќе постоечките регистри за шеќерна болест и рак, но, бидејќи овие информации се од јавен интерес, собирањето на податоците нема да биде прекинато за време на ревидирање на законот (информација добиена во разговор со претставник на Дирекцијата за заштита на личните податоци, 7 декември, 2012). Што се однесува до законот од 2009 година кој вклучува 35 регистри, делот кој ги покрива напорите на МЗ за развивање на сопствен електронски систем за известување се однесувааат на неговиот Сектор за модернизација

тие не смеат да се употребуваат за други цели освен за статистика и истражување (принцип на „еднонасочен сообраќај“). Органите за статистика исто така може да одобрат пристап до доверливите податоци за научни и статистички истражувања. Податоците собрани за статистички цели се доверливи без оглед на изворот. Податоците собрани од административни извори се доверливи кога ќе дојдат во рацете на органите задолжени за статистика, дури и ако тие информации биле јавни кога биле во сопственост на административите власти. Кога се ракува со лични и деловни податоци вообичаено е да се изостави директна и индиректна идентификација. (UNECE, Економска комисија на Обединети нации за Европа, стр. 7).” 19Примерите од другите европски земји кои одржуваат регистри може да бидат корисни модели за ситуацијата во Македонија. На пример, норвешкиот регистар за кардиоваскуларни болести беше основан од страна на Собранието на земјата, а регулативата за регистарот беше востановена од страна на Владата. Слично како и во Македонија, Норвешкиот институт за јавно здравје е назначен за контролирање на податоците во регистарот. Норвешкиот инспекторат за податоци, во Актот за системот за пополнување на лични здравствени информации експлицитно одобрува употреба на лични податоци, „вклучувајќи единствен матичен број и други карактеристики коишто непосредно идентификуваат едно физичко лице“, во одредени околности кои го вклучуваат регистарот за причини за смрт, регистарот за рак, […] . Извори: Видете на веб страницата на Норвешкиот институт за јавно здравје, http://www.fhi.no/eway/default.aspx?pid=238&trg=MainArea_5811&MainArea_5811=5903:0:15,5355:1:0:0:::0:0 Акт за системот за пополнување на лични здравствени информации на норвешкото Министерство за здравје и здравствена грижа, http://www.regjeringen.no/en/dep/hod/Subjects/the-department-of-public-health/Act-of-18-May-2001-No-24-on-Personal-Health-Data-Filing-Systems-and-the-Processing-of-Personal-Health-Data-Personal-Health-Data-Filing-System-Act-.html?id=224129

Конечна верзија, 2013 г.

19

и менаџмент во здравството и информатичка технологија, а кој треба да ги програмира преостанатите регистри кои пак ќе бидат водени од страна на ИЈЗ. ИЈЗ очекува тие да станат достапни некаде во 2013-та година. Конечно, вреди да се разгледа која институција ќе биде најсоодветна за водењето на регистрите на болести. Воспоставувањето и одржувањето на базите на податоци за регистрите е скапо, бара соработка на многу здравствени работници, како и посветено менаџирање. На пример, само регистарот за шеќерна болест на ИЈЗ добива околу 26 000 нови случаи годишно и секој формулар за нов случај се состои од информации за пациентот на неколку страници. Регистарот за рак добива околку 5000 нови случаи годишно, исто така со формулари на неколку страници. Овие податоци се внесуваат и анализираат од страна на тимот на ИЈЗ и се објавуваат годишни извештаи за секоја болест. Вреди да се преиспита дали ИЈЗ ќе биде подготвен во поглед на капацитет на персоналот (по бројноста и степенот на вештина) да ги одржува сите регистри или некои од специјализираните клиники, како на пример клиниките за туберкулоза, кардиологија, онкологија и ендокринологија, ќе бидат посоодветни за контрола на податоците. Работната група за ретки болести објави корисен референтен прирачник под наслов: Регистри на пациенти во областа на ретките болести - преглед на прашањата поврзани со основање, управување, владеење и финансирање на академските регистри (2011 г.).20 Препорака 3. Државните институции одговорни за управување со податоци поврзани со здравството, како што се МЗ, ИЈЗ, ФЗО, ДЗС и МП/УВМК, да се договараат за специфичните услови за размена на податоци за научни и статистички цели, во консултација со Дирекцијата за заштита на лични податоци, такви што содржат информации за лична идентификација, за целесообразно да се вршат измени на законите и сигурносните мерки во согласност со Законот за заштита на личните податоци. Област 3. Витална статистика Како дел од ревизијата на матичната евиденција и системот за витална статистика, во рамките на мисијата, беше спроведена стандардна алатка за брза проценка со поддршка на експерти од Институтот за јавно здравје, Институтот за епидемиологија, Управата за водење матични книги при МП и Државниот завод за статистика. Алатката за брза проценка е автоматизиран Ексел документ и е дел од подетална алатка за управување насловена: Подобрување на квалитетот и користењето на информациите за раѓањата, смртните случаи и причините за смртност: водич за проценка за праксите на државите заснован на стандарди (СЗО, 2010 г.). Алатката за брза проценка се состои од 25 прашања за функционирањето на матичната евиденција и системите за витална статистика. Овие прашања се групирани во 11 области на проучување:

• Законска рамка за матична евиденција и витална статистика • Инфраструктура и ресурси за евиденција • Организација и функционирање на системот за витална статистика • Целосност на евиденцијата на раѓања и смртните случаи • Чување и размена на податоци

20 Регистри на пациенти во областа на ретките болести: Преглед на проблемите поврзани со востановувањето, менаџментот, управувањето и финансирањето на академските регистри http://ec.europa.eu/health/rare_diseases/docs/patient_registries_rev2011.pdf

Конечна верзија, 2013 г.

20

• Меѓународна статистичка класификација на болести и сродни здравствени проблеми (МКБ) – усогласени практики и сертификати во болниците и надвор од нив

• Практики кои влијаат на квалитетот на податоците кои се однесуваат на причините за смртност

• Практики за МКБ кодирање • Квалификации и обука на кодерот и квалитет на кодирање • Квалитет на податоци и проверка на веродостојност • Пристап, дистрибуција и употреба на податоци

Накратко, околу половина од областите кои се наведени погоре не идентификуваа никакви проблеми (видете го Анексот 4 за сумирани резултати по области). Областите пак во кои се потребни подобрувања се опишани во соодветните делови подолу во текстот. 3.1 Тек на информациите за раѓањата и смртните случаи Собирањето на виталните статистики е заеднички потфат на МЗ, МП и ДЗС. Институцијата за матичните евиденции, која го носи називот Управа за водење на матични книги (УВМК), се наоѓа во рамките на Министерството за правда (претходно беше орган во состав на Министерството за внатрешни работи). МЗ ги сертифицира раѓањата и смртните случаи од медицинска гледна точка, а УВМК од правна гледна точка ги евидентира поединечните настани и обезбедува логистика за пренос на информациите до ДЗС. ДЗС ги обработува податоците и одржува база на податоци на централно ниво. Постојат 26 подрачни канцеларии на УВМК и 139 месни канцеларии. Месните канцеларии се одговорни за законското регистрирање на раѓањата, смртните случаи, венчавките, разводите и промените на имиња. По породувањето, раѓањето се потврдува од страна на лекар, а болницата ја известува месната матична канцеларија за раѓањето. Родителите или најблиските се законски обврзани во рок од еден месец да ја однесат лекарската потврда за раѓање кај матичар за истото да биде евидентирано, но постои и можност за задоцнето пријавување во текот на вториот месец. Матичарот доделува единствен, 13-цифрен број за идентификација и издава легален извод од матична книга на родени. За извршување на регистрацијата се плаќа мала такса од околу 50 денари (помалку од едно евро). Оваа такса се смета прифатлива за населението во целина, а примателите на социјална помош се ослободени од плаќање. Вредно е да се спомене дека, во ретки случаи, кога родителите не го пријавуваат раѓањето, месната матична канцеларија се известува од страна на болницата на раѓање и се доделува единствен матичен број.

Смртните случаи се регистрираат по слична постапка. По настапувањето на смртта, семејството добива лекарска потврда за смрт од страна на лекар. Семејството ја доставува лекарската потврда за обработка до месната матична канцеларија. На семејството му се издава лекарска потврда за смрт која се користи за добивање на дозвола за погреб. Во исклучителни случаи смрт може да се регистрира врз база на изјави од најмалку два сведоци или од друг квалификуван специјалист како што е судски вештак.

Месниот матичар го евидентира случајот во многу голема по димензии матична книга, а воедно рачно пополнува и формулар за евидентирање на раѓање или смрт. Рачно пополнетите формулари, заедно со лекарската потврда за смрт прикачена на формуларот за евидентирање на

Конечна верзија, 2013 г.

21

смрт, се доставуваат до месната матична канцеларија еднаш месечно (26). Месната УВМК понатаму ги доставува овие хартиени формулари до регионалните одделенија за статистика (8), а овие пак секој месец ги испраќаат до ДЗС. Во ДЗС, пред да биде внесена во базата на податоци, на причината за смрт ѝ се доделува МКБ-10 код. ДЗС, а не МП, одржува електронска база на податоци на централно ниво со единствениот матичен број и други лични податоци. Статистиките за раѓање и смртни случаи собрани на општинско ниво се објавуваат на веб страницата на ДЗС. Поединечните лични податоци редовно се споделуваат со Министерството за труд, Фондот за пензиско и инвалидско осигурување, Агенцијата за поттикнување на развојот на земјоделството, Државната изборна комисија, Министерството за внатрешни работи и Фондот за здравствено осигурување, меѓутоа не и со Институтот за јавно здравје при Министерството за здравство. Како што беше нагласено на друго место во овој извештај, овој проблем конечно треба заеднички да се реши со тие кои ги донесуваат одлуките.

Слика 3 го покажува текот на податоци кои се однесуваат на виталната статистика и тоа од

здравствените установи (МЗ) кон месните матични канцеларии и подрачните одделенија (МП) и до Државниот завод за статистика. Сините полиња го означуваат здравствениот сектор, розевите го означуваат МП/УВМК, а зелените пак го означуваат Државниот завод за статистика и неговите ограноци. Црвената стрелка го покажува прекинот во текот на поединечните смртни случаи кон МЗ/ИЈЗ.

Слика 3. Шема на текот на виталната статистика во Македонија

Во јуни 2012 МП почна да дизајнира веб базиран електронски регистар и систем за известување кој треба да биде инсталиран во подрачните одделенија, а на крајот и во 84-те општини. Потребниот хардвер во подрачните оделенија веќе постои, а месните канцеларии ќе продолжат да даваат рачен извештај додека не бидат ажурирани. Пред да почне тендерот за овој проект, централната УВМК им пристапи на неколку болници за да ја преиспита нивната подготвеност за воведување на елетронскиот систем. Проектотот е замислен да биде воведен во текот на

Конечна верзија, 2013 г.

22

тригодишен период, од 2013 до 2015. Во 2013 софтверот за евиденција ќе биде инсталиран во неколку породилишта во Скопје кои се технолошки подготвени. Овие болници ќе ја известуваат УВМК за секој настан, со поднесување основни информации за истиот, преку онлајн портал. Во текот на мисијата се направи демонстрација на софтверот за евиденција и регистрирање на раѓањата (софтверот за смртни случаи сѐ уште не беше достапен за демонстрација); се смета дека е лесен за користење и ажурирање. УВМК сѐ уште не е координирана со МЗ во однос на идната соработка и размена на податоци. 3.2 Изводи од Матичната книга на родените и умрените Податоците кои се собрани од официјалните изводи од Матичната книга на родените и умрените и/или од формуларите за матично евидентирање беа преоценети низ призмата на минималните барања препорачани од секторот за статистика при Агенцијата за економски и социјални работи на Обединетите нации (УНЕСА) и Светската здравствена организација.

Поголемиот број податоци предложени од страна на УНЕСА (2001 год.) се содржани во образецот на лекарската потврда за раѓање (Формулар IE-21); податоците коишто недостасуваат се забележани во колоната „опсервации“ (Табела 3). Табела 3. Собирање на податоци по рубрики кои се однесуваат на живородените деца, како и на достапноста на тие информации во лекарската потврда за раѓање на Република Македонија, препорачано од УНЕСА Лекарска потврда за

раѓање (Формулар IE-21). Закон за

евиденции во областа на здравството,

Службен весник на РМ бр. 20/2009 г.)

Опсервации

Информации за раѓањето Датум на случување (на раѓањето)

X

Датум на евидентирање

X

Место на случување (на раѓањето)

NA Има податоци само за името и регистарскиот број на институцијата на здравствена заштита, а во повеќето случаи местото на раѓање е индиректно изведено. За местото на случување на раѓањето треба да има посебно поле.

Место на евидентирањето

NA Нема експлицитни податоци за местото на евидентирање. Познато е дека според Законот раѓањето мора да биде пријавено во местото на живеење, но кога системот ќе стане електронски, како што е планирано во 2013-2015 год. тогаш треба да има посебно поле за местото на евидентирање.

Тип на раѓање (т.е. едно дете, близнаци, тројка, четворка, или поголем број на деца)

X

Конечна верзија, 2013 г.

23

Лице што го изведува раѓањето

NA Податокот за лицето што го изведува раѓањето е потребен само ако раѓањето се случило надвор од институциите. Видот на лицето што го изведува раѓањето може да се однесува на: а) лекар, б) сестра в) сестра-акушерка г) акушерка, ѓ) друго медицинско лице, е) немедицинско лице и ж) не е наведено

Пол X Тежина при раѓање X

Информации за мајката Датум на раѓање X Брачен статус X Степен на образование X Постојано место на живеење (видете ја дефиницијата подолу)

X

Живородени деца од мајката за време на целиот нејзин живот

X

Деца родени од мајката за време на целиот нејзин живот кои се уште се живи

X

Број на фетални смртни случаи од мајката во текот на целиот нејзин живот

X

Датум на претходното раѓање на живородено дете

NA Датумот на последното породување со живородено дете не е вклучено

Датум на склопување брак

X

Информации за таткото Датум на раѓање X Брачен статус NA Брачниот статус на таткото не е вклучен. Ниво на образование X

x =достапно, na= недостапно Извор: УНЕСА 2001, стр. 16-18, со јасна дефиниција за секоја рубрика, стр. 27-42

Цртеж 4. Формулар за известување на перинаталната смртност, препорачан од СЗО Главниот момент кај сегашниот формулар за евидентирање на раѓањето е што тој содржи суштински дополнителни информации за перинаталните смртни случаи. СЗО препорачува евидентирањето на смртните случаи кои се случуваат во перинаталниот период да се врши во посебен формулар (СЗО, 2010 год., Дел 4.3.1-4.3.2) 21. Во моментов, повеќето од информациите што ги препорачува СЗО за перинаталниот формулар се собираат од образецот на лекарска потврда за раѓање IE-21. Сепак, нов перинатален формулар беше изготвен во согласност со Законот за евиденции во областа на здравството, од 2009 год. Пред имплементирањето на

21 Перинаталниот период започнува по навршувањето на 22 недела на гестација и завршува по седум навршени дена по порудувањето (СЗО, 2010 год.)

Конечна верзија, 2013 г.

24

перинаталниот формулар, и двата формулари, перинаталниот формулар и образецот на лекарската потврда за раѓање треба да бидат усогласени со цел да не се удвојуваат информации или пак да не се собираат вишок информации. Новиот перинатален формулар ги користи повеќето но не сите податочни рубрики препорачани од СЗО, но осто така содржи и многу рубрики што не се препорачани од страна на СЗО и кои може да внесуваат информации кои се излишни за собирање и обработка на централно ниво. Посебно, кога повторно ќе се прегледувааат информациите од новиот перинатален формулари, треба да се вклучат рубриките што недостасуваат. Особено рубриките 3-8 (информации за мајката) и рубриките 12, 14 и 15 (Цртеж 4).

Извор: СЗО, год. 2010, Дел 4.3.2

Податоците за починатото лице се запишуваат на лекарска потврда за смрт. Оваа потврда е

поднесена до регионалното одделение на ДЗС заедно со формуларот пополнет од матичарот „Лекарска потврда за смрт и извештај за причините на смртта“. Прегледот на формуларот покажува дека сите податочни рубрики препорачани од страна на УНЕСА се достапни преку овие формулари, под претпоставка дека местото на живеење на мајката може да биде потврдено од

Конечна верзија, 2013 г.

25

нејзиниот матичен број. Овој податок не фигурира во тековниот формулар (види го делот 4.1 за детална дефиниција и примери) Табела 4. Собирање на податоци по рубрики кои се однесуваат на смртните случаи, како и на нивната достапност на лекарската потврда за смрт на Република Македонија, препорачани од страна на УНЕСА Лекарска потврда за смрт

(Закон за евиденции во областа на здравството, Службен весник на РМ, Бр. 20/2009 год.)

Опсервации

Информации за смртта Датум на случување (на смртта)

X

Датум на евидентирање

X Овој податок е за посебна „Лекарска потврда за смрт и извештај за причините на смртта“ (т.е. формулар за евидентирање на смртен случај пополнет од месната матична канцеларија). Податоците од двете потврди се доставуваат до централата на ДЗС.

Место на случување X Место на евидентирање

Овој податок е за посебна „Лекарска потврда за смрт и извештај за причините на смртта“ (т.е. формулар за евиденција на смртен случај пополнет од месната матична канцеларија.). Податоците од двете потврди се доставуваат до централата на ДЗС.

Причина за смрт (за стандардниот формулар на СЗО)

X

Сертификатор22 X Лични карактеристики

Датум на раѓање X Пол X Брачен статус X Постојано место на живеење

X

Постојано место на живеење на мајката (за смрт под една годишна возраст)

NA Не постои посебно поле за местото на живеење на мајката но има поле за матичниот број на мајката.

x =достапно, na= недостапно Извор: УНЕСА 2001, стр. 19-20, со јасна дефиниција за секоја точка, стр. 27-42

22Сертификаторот е лице кој го потврдува фактот дека се случила смрт или фетална смрт и кој во случај на смрт исто така ги потврдува и околностите на таа смрт (несреќа, самоубиство, убиство, природна смрт) и специфичната болест, повредата или некоја/и друга/и причини на смрт. Податоците треба да бидат собрани на тој начин што ќе се овозможи класификација на смртните случаи според тоа дали смртта била потврдена од страна на доктор или хирург кој го следел починатиот низ терминалната болест, здравствено лице кое го прегледало телото по смртта, судски вештак или друг правен авторитет, акушер, сестра (или обучено лице) или пак лаик. (УНЕСА, 2001 год., стр. 39)

Конечна верзија, 2013 г.

26

Како што претходно беше наведено, УВМК во моментов дизајнира електронски систем за

известување за раѓањата и смртните случаи кој би требало фазно да се имплементира во периодот 2013-2015 год. Во иднина, болниците кои ќе имаат пристап до порталот ќе доставуваат лекарски потврди на настаните директно во системот, кога матичарот ќе ја комплетира законската постапка на евидентирање. Препорака 4. Да се поедностави собирањето на податоците за раѓањето и за перинаталниот период преку: A. Ревидирање на формуларот за Лекарска потврда за раѓање (формулар IE-21) со цел да се

вклучат сите податоци препорачани од страна на УНЕСА и да се исклучаат сите податоци кои се однесуваат на перинаталниот период, како и на други излишни податоци;

Б. Воспоставување на одделниот формулар за потврда на перинатална смрт кој беше изготвен, при што тој воедно треба да се ревидира со цел да се вклучат сите елементи препорачани од страна на СЗО и да се исклучат сите излишни податоци. 3.3 Покриеност на евиденцијата на раѓањата и смртните случаи Во 2010 год. биле евидентирани 19 113 смртни случаи и 24 296 раѓања во Македонија. Квалитативната проценка на УВМК за тековната покриеност на евиденцијата на раѓањата речиси е 100% иако постои можност да не се евидентирани некои раѓања кај ромското население кои имаат отпор кон евидентирање, и повремено некои случаи на рана детска смрт. Последниве сепак се евидентирани поради тоа што податоците за раѓањата и смртните случаи директно се доставуваат до матичарот од страна на болницата дури и во случај ако нив родителите не ги евидентираат. (имајте на ум дека Македонија ја имплементираше меѓународната дефиниција за живороденост во 1992 год.). Последното MICS истражување од 2005-2006 год. посочува дека 94% од раѓањата се евидентирани (ДЗС, 2007 год.); слично на тоа, глобалната проценка на СЗО за покриеноста на евиденцијата на раѓањата од 2005-2010 год. посочи покриеност од 94% (СЗО, год. 2012). MICS истражувањето од 2011 год. ќе даде ажурирана проценка на покриеноста на евиденцијата на раѓањата меѓу децата под петгодишна возраст (проценка што треба да излезе во иднина).

Квалитативната проценка на УВМК за покриеноста на евиденцијата на смртните случаи е исто така висока, оставајќи простор за тоа некои смртни случаи да останат неевидентирани поради недостаток на иницијатива. Смртните случаи кои се случиле пред неколку години а кои поради каква било причина не биле навремено евидентирани сѐ повеќе се евидентираат години подоцна; имаше 2 220 евидентирања на нетековни смртни случаи во минатата година, тренд кој покажува дека луѓето се повеќе се трудат да ја почитувата обврзната евиденција на смртните случаи. Глобалната проценка на СЗО за покриеноста на евиденцијата на смртните случаи на Македонија е исто така висока, 99% од 2000-2010 год. Меѓу републиките на поранешната Југославија Македонија е практично една од трите кои имаат целосна покриеност (Цртеж 5). Квалитетот на причините за смрт е „со среден квалитет“, а ова е обработено подолу.

Конечна верзија, 2013 г.

27

Цртеж 5. Покриеност и квалитетот на податоците за причините за смрт за Македонија и околните земји

Извор: СЗО, год. 2012 3.4 Потврдување и кодирање на причините за смрт Македонија достави годишни податоци за смртните случаи, преку наведување на причините за смрт, полот и возрасните групи, до базата на податоци за смртност на СЗО од 1997 до 2007 год. во МКБ-9 формат, и од 2006 до 2010 год. во МКБ-10 формат23. Податоците за 2004 и 2005 год. не беа доставени до СЗО, веројатно поради транзицијата од МКБ-9 до МКБ-10 кодови почнувајќи од 2003 год. ДЗС доставува до меѓународната заедница годишни МКБ-10 податоци во детални троцифрени кодови иако изворното кодирање се врши преку детални четирицифрени кодови24. МКБ-10 референтните книги се преведени на македонски и се засновани на верзијата на МКБ од 1992 год.

Кодирањето на евиденцијата за смртните случаи се врши на државно ниво. ДСЗ ја прима оригиналната лекарска потврда за смрт, каде лекарот ги потврдува причините за смрт, на месечна основа од осумте регионалните одделенија. Од 1983 год. ДЗС договори тим од 10 кодирачи од Институтот за епидимиологија. Кодирачите од Институтот по епидемиологија одат кај ДЗС на регуларна основа за да ги назначат МКБ-10 кодовите на оригиналната лекарска потврда. Експертите од Заводот за здравствена заштита на мајки и деца исто така советуваат кодирање на

23 База на податоци за смртност на СЗО, http://www.who.int/healthinfo/morttables/en/; Детална европска база на податоци за смртност, Регионална канцеларија за Европа на Светската здравствена орханизација, http://data.euro.who.int/dmdb/ 24 Известувањето преку трицифрениот детален МКБ-10 го исполнува минималниот формат кој се бара од СЗО. Сепак, поради тоа што МКБ кодирачите кодираат четирицифрено, а бидејќи ЕУ бара четирицифрено кодирање меѓу листата на променливи кои треба да се достават до Евростат (Регулатива на ЕУ комисијата од 2011 год.) ДЗС може да ги поднеси четирицифрените кодови до меѓународната заедница.

Конечна верзија, 2013 г.

28

причините за смрт за деца под едногодишна возраст. ДСЗ, во таков случај, ги внесува податоците во ДЗС базата на податоци при што се прават логички проверки на податоците. Генерално, оваа постапка функционира добро затоа што обезбедува праксите на кодирање да бидат стандардизирани преку мала група на конзистентни кодирачи, на чело со најискусен „суперкодирач“ кој го надгледува севкупниот квалитет. Проблемот се состои во тоа што во моментов кодирачите не се способни да контактираат со лекарите за појаснување и како резултат на тоа има голем број лошо дефинирани причини. (Цртеж 5, погоре). Ова е главната причина за „средниот квалитет“ на податоците за смртноста наместо тие да се од „висок квалитет“. Поради тоа што кодирачите од Институтот за епидемиологија кодираат на месечна основа и бројот на смртни случаи кои се потврдени од страна на лекарите е релативно мал контактирањето со лекарите за појаснување има голем потенцијал за подобрувањето на точноста на кодирањето на причините за смртност.

Има два типа на лошо дефинирани причини за смрт: симптомите, знаците и абнормалните клинички наоди кои не се дефинирани на друго место (МКБ-10, Поглавје XVIII, R00-R99), и нејасните и неспецифични дијагнози кои може да се најдат низ повеќето други МКБ-10 поглавја. Во Македонија, во 2010 год. погрешно дефинираната (непозната) причина за смрт е петта причина за смртност меѓу мажите и жените; а ова е причина за смрт е на второ место меѓу децата од 1-4 годишна возраст. Како општ принцип, пропорцијата на погрешно дефинираната или неспецифицираната причина за смрт не треба да надмине 10% од смртните случаи на лицата на возраст од 65 годишна возраст и повозрасни и треба да биде помалку од 5% од смртните случаи на лицата на возраст под 54 годишна возраст (AbouZahr и други, 2010 год.). Македонското ниво го надминува ова, имајќи опсег од 17-19 од 2006 до 2010 год. и за двата типа на недефинирани или погрешно дефинирани причини за смрт. Земајќи го предвид нивото на стандардизација на недефинирани или погрешно дефинираните причини, квалитетот на податоците за причините за смрт е под нивото на повеќето други европски земји со исклучок на оние на Грузија и Црна Гора (Цртеж 6). Цртеж 6. Споредба меѓу земјите на основа на стандардизираната стапка на смртност како последица на погрешно дефинирани причини за смрт (МКБ-10: R00-R99), 2009 г. или 2010 г.

Конечна верзија, 2013 г.

29

Извор: Детална европска база на податоци за смртност, http://data.euro.who.int/dmdb/

Генерално, во земјите недефинирани или погрешно дефинираните причини за смртност имаат тенденција да се влошуваат за смртните случаи на постара возраст бидејќи во тогаш може да има мноштво причини за смрт. Смртните случаи на постара возраст тешко е да се дијагностицираат поради тоа што многу постари лица умираат дома и поради тоа што има мноштво збирни здравствени проблеми кои доведуваат до смрт. Во Македонија, како и во другите региони, стапката на недефинирани или погрешно дефинираните причини нагло се зголемува со возраста. (Цртеж 7) Со обуките за правење на МКБ-10 потврди за смрт и нивно мониторирање со кои се овозможува добра пракса на потврдување и кодирање ќе биде можно да се намали оваа стапка на недефинирани смртни случаи на помалку од 10% од смртните случаи кај возрасните лица.

0 50 100 150 200

Hungary 2009

Ireland 2010

Iceland 2009

Finland 2010

Malta 2010

Italy 2009

Republic of Moldova 2010

Croatia 2010

Romania 2010

United Kingdom 2010

Slovenia 2010

Slovakia 2010

Czech Republic 2010

Spain 2010

Lithuania 2010

Luxembourg 2009

Estonia 2010

Germany 2010

Kyrgyzstan 2010

Netherlands 2010

Sweden 2010

Israel 2009

Cyprus 2010

Norway 2010

Bulgaria 2010

France 2009

Serbia 2010

Poland 2010

Latvia 2010

Portugal 2010

TFYR Macedonia 2010

Montenegro 2009

Georgia 2009

Deaths per 100 000

Конечна верзија, 2013 г.

30

Цртеж 6. Дистрибуција на смртните случаи (логаритамска скала) според возрасна група и недефинирани или погрешно дефинирани причини за смрт (МКБ-10: R00-R99), Република Македонија и соседните држави, од 2010 год. или последно достапни податоци

Забелешка: Не се достапни податоци за Грција и Албанија. Извор: Детална европска база на податоци за смртност на СЗО, http://data.euro.who.int/dmdb/

Квалитетот на податоците за смртноста треба да биде мониториран рутински со цел кои било проблеми или аномалии во нивоата или причините за смрт да бидат разрешени пред финализирањето или дистрибуцијата на статистичките податоци. Во моментов, ДЗС прави логички проверки на податоците за причините за смрт и нив директно ги споделува со меѓународните партнери, пред да се направи севкупна проценка на нивоата и причините за смрт. Систематската проценка на податоците би можела да се изведе од страна на ИЈЗ и Институтот по епидемиологија само преку користење, на пример, на алатката ANACoD25 на СЗО. Влезните податоци за ANACoD се состојат од вкупните бројки за населението според возраст и пол, бројот на смртни случаи, според возраст и пол, и причината за смрт во МКБ-10, од 3 или 4-цифрени кодови. Автоматизираните излезни резултати на ANACoD се состојат од неколку индикатори кои ги посочуваат потенцијалните проблеми во квалитетот на податоците како и стандардните индикатори кои се однесуваат на стапките на смртност на основа на возраста и полот, грубите стапки на смртност, животниот век при раѓање, дистрибуцијата на смртните случаи според три

25ANACoD, „Анализа на нивоата на смртност и причината за смрт“ се состои од автоматизирани Ексел табели развиени во 2011 год. од страна на Светската здравствена организација, во соработка со Центарот на знаења за здравствено информативни системи на Квинсленд и Здравствената метричка мрежа. Оваа алатка е бесплатно достапна на барање.

0,1

1

10

100

1000

10000<

1 ye

ar 1-4

5-9

10-1

415

-19

20 -

2425

-29

30 -

3435

-39

40 -

4445

-49

50 -

5455

-59

60 -

6465

-69

70 -

7475

-79

80 -

8485

+

TFYR Macedonia 2010

Slovenia 2010

Serbia 2010

Montenegro 2009

Croatia 2010

Bulgaria 2010

Конечна верзија, 2013 г.

31

категории на Глобалниот товар на болеста, проценката на покриеноста на смртните случаи, 20-те најчести причини за смртност, и кодовите за процентот на погрешно дефинираните причини. Одбрани резултати од ANACoD за Македонија од 2010 год. за податоците за причините за смртност се презентирани во Анекс 5.

Тимот кој го изведува кодирањето од Институтот за eпидемиологија беше брифиран за статусот на новиот МКБ-11. Комплетирањето на МКБ-11 е планирано за 2015 год., по што ќе следи транзициски период со цел земјите да имаат доволно време успешно да го имплементираат. Во меѓувреме, Македонија како и другите земји е охрабрена да се регистрира како учесник во МКБ-11 платформата со цел таа да даде коментари, да обезбеди преводи, и да придонесе кон дискусии кои се поврзани со тестирањата и рецензиите кои ќе се случуваат преку овој форум26. Препорака 5. Да се подобри квалитетот на податоците за причините на смрт, вклучувајќи го намалувањето на процентот на недефинирани и погрешно дефинирани причини: А. Инкорпорирање во редовната обука на студентите по медицина и во обуката за освежување на знаењето на лекарите на темата „МКБ-10 сертифицирање на смрт“, со акцент на важноста на точното и целосно пополнување на лекарската потврда за смрт; Б. Да им се олесни пристапот на кодирачите до податоците на лекарите со цел тие да може да ги разјаснат навремено кои било нецелосни, нечитливи или на друг начин некомплетни податоци за потврдата за смрт; В. Мониторинг на квалитетот на податоците преку воспоставување на механизам за рутинско изведување на систематски ревизии на квалитетот на податоците користејќи ја на пример, ANACoD алатката на СЗО. Област 4. Мајчина и доеначка смртност Севкупната ситуација на мајките и децата е мониторирана на два начина и тоа преку: 1) MICS истражувањата на УНИЦЕФ кои се прават на секои 5 години и 2) Годишниот извештај за состојбата на овие две групи на население од страна на експертите од Заводот за здравствена заштита на мајки и деца во Скопје. Вториов извештај се заснова на рутински податоци за доенечката смртност, мртвороденоста, и абортусите кои се доставени од страна на ДЗС (Јанева, 2012 год.) 4.1 Мајчина смртност Во најскорешната глобална проценка на мајчината смртност Македонија беше во 65-те земји кои имаат целосни евидентирани витални податоци, со добро наведена причина за смрт (СЗО и други, 2012 год., стр. 49) Сепак, како што беше наведено во истиот извештај за проценка, погрешната класификација на смртни случаи на мајката се случува во сите земји, дури и кај оние кои имаат адекватен систем за евиденција на виталните настани, како што е и Македонија (Погрешната класификација се случува кога смртта што настанува од мајчински причини по грешка се поврзува со код кој е не својствен за причините за мајчината смрт) (МКБ-10 кодовите O00–O99, исклучувајќи ги 096 и 097 за доцната мајчинска смрт, или пак кодот за акушерски тетанус А34)]. Единствениот начин за да се потврди степенот на погрешната класификација е да се направи систематска ревизија на смртните случаи на мајката, било преку посебна студија или преку изведување на

26 Информации и регистрација за учество во МКБ – 11 ревизијата http://www.who.int/classifications/icd/revision/en/index.html

Конечна верзија, 2013 г.

32

ревизија27. Во 2010 год, имало 329 случаи на смрт на жени на репродуктивна возраст во Македонија, од кои само два случаи им биле припишани на причина поврзана со мајката. Во моментов, нема механизми или постапки кои се користат за систематско ревидирање на околностите поврзани со смртните случаи на жени на репродуктивна возраст.

Пристапот за идентификување на потенцијално погрешно класифицирани случаи на матернална смрт би правел ревизија на лекарската потврда за смрт. СЗО посебно препорачува смртните случаи коишто се поврзани со бременоста и доцната мајчинска смрт да биде евидентирана на формуларите за лекарска потврда за смрт28:

„Смрт поврзана со бременоста е смрт што се случила за време на бременоста на жената, нејзиното породувањето, послепородилниот период или пак во текот на 42 дена од завршување на бременоста, без разлика на причината за смрт (обстетрична или необстетрична)“ (СЗО, 2010 год., стр. 156).

„Доцна мајчинска смрт е смрт што се случила поради директни или индиректни

обстетрични причини во рок од повеќе 42 дена но помалку од една година од завршувањето на бременоста“(СЗО, 2010 год., стр. 156).

Такви дополнителни податоци ќе овозможат мониторирање на учеството на смртта поврзана

со бременоста во матерналната смртност и а воедно ќе придонесат кон информирањето на постапката на ревидирање на матерналната смртност, во случај каде попрво станува збор за погрешно класифицирани матернални причини. Цртежите 7а и 7б посочуваат примери за лекарски потврди за смрт од САД и Турција кои ги вклучуваат препорачаните прашања.

Цртеж 7а. Дел од лекарската потврда за смрт на Турција

G Ако станува збор за жена

� Смртта настапила за време на бременост

� Смртта настапила за време на породување

� Смртта настапила во рок од 42 дена по бременоста

� Смртта настапила во рок од 42 до 365 дена по бременоста

� Нема случај на мајчина смрт

27 За информации околу одит-ите за мајчина смртност видете ја статијата на Светска банка, Одитот за мајчината смртност како алатка за редуцирање на матерналниот морталитет (2011) http://siteresources.worldbank.org/INTPRH/Resources/376374-1278599377733/MaternalDeathAuditMarch22011.pdf 28„Со цел да се подобри квалитетот на податоците за мајчината смртност и да се обезбедат алтернативни методи за собирање на податоци за смртните случаи за време на бременоста или пак се поврзани со неа, како и со цел да се охрабри евиденцијата на смртни случаи од опстетрични причини кои се случуваат повеќе од 42 дена по завршувањето на бременоста 43-от Светски здравствен конгрес во 1990 г. ги усвои препораките земјите да ги вклучат во рамките на потврдата за смрт прашањата кои се однесуваат на бременоста во период од една година пред настапувањето на смртта.„ (СЗО, 2010, стр.156).

Конечна верзија, 2013 г.

33

7б. Од лекарската потврда за смрт на САД 36. Ако станува збор за жена:

� Не била бремена во текот на изминатата година � Била бремена при настапување на смртта � Не била бремена при настапување на смртта, но

била бремена во рок од 42 дена пред настапувањето на смртта

� Не била бремена при настапувањето на смртта, но била бремена од 43 дена до 1 година пред настапувањето на смртта

� Не е познато дали била бремена во текот на изминатата година

Препорака 6. Редуцирање на бројот на погрешно класифицирани мајчини случаи на смрт преку: A. Воспоставување на мајчински одит (надзор) механизам за систематска ревизија на

околностите кои се однесуваат на смртта на жените на репродуктивна возраст; Б. Да се ревидира лекарската потврда за смрт со цел да се вклучат прашањата препорачани од страна на СЗО во однос на 1) статусот на браменоста во времето на настапување на смртта, без разлика на причините за смртност, и 2) дали жената била бремена во период од една година пред настапување на смртта. 4.2 Доенечка смртност и мртвороденост Официјалните статистички податоци кои се однесуваат на смртта на новороденчињата и доенечката смртност се дистрибуирани преку разни државни (пр. Државен завод за статистика и Заводот за здравствена заштина на мајки и деца) и меѓународни извори (пр. базите на податоци на веб страниците на СЗО и публикациите на ОН). Неприлагодените проценки се конзистентни низ различните извори што посочува дека државниот механизам за собирање на витални статистички податоци не е фрагментиран (Табела 5). Проценките прилагодени од страна на СЗО и партнерите од ОН се нешто поголеми од оние некоригираните како резултат на корекциите за проценетата нецелосност на доставените раѓања и смртните случаи (методологиите за прилагодување се опишани во релевантна публикација). Неприлагодените индикатори за смртност на деца под петгодишна возраст и оние на мајчинската смртност спаѓаат во интервалите на доверба на прилагодените индикатори; индикаторите за детската смртност и смртноста на новороденчињата сепак се наоѓаат под долната граница на доверба на проценетата вредност посочувајќи потенцијално недоволно пријавување на случаите на рана смрт (видете го исто така Анексот 6) Табела 5. Споредба на статистичките податоци кои се однесуваат на новороденчињата, смртноста на доенчињата и на феталната смртност, 2010 год.

Прилагодени проценки

Неприлагодени проценки

Публикации на ОН и СЗО

Официјални државни

проценкиb

База на податоци за смртност, СЗО

„Здравје за сите“ база на податоци,

СЗО Број на живородени

[проц. 94% на раѓања

евидентирани во

24296 24296 24296

Конечна верзија, 2013 г.

34

2005-2010]a Детска смртност на 1000 живораѓања

10 [8.2-10.8]c

7.6 7.7 7.6

Смртност на деца под петгодишна возраст

12 [9.0-12.1]c

8.3 8.5 8.4

Смртност на новороденчиња

7.1-6.7c Na Na 5.5

Мртвораѓања на 1000 вкупни раѓања

6 (послед. проц., 2009)a

8.6 Na 8.6

Перинатална смртност

16 (послед. проц. 2000)d

12.6 Na 12.6

Мајчина смртност на 100 000 живораѓања

10 [3-31]e

8.2 8.2 8.2

Број на абортуси на 1000 жовораѓања

Na 209 Na 209

a Светска здравствена статистика (СЗО, 2012 год.) b Државен завод за статистика [Република Македонија] и Државен завод за статистика (Јанева, 2012 год.) c Интерагенциската група на ООН за проценка на детската смртност ги објави последните проценки за детска смртност. http://www.childmortality.org/ (последно ажирирањо: 13 септ. 2012 год.) d Проценки за неонаталната и перинаталната смртност – по земја, регион и глобално (СЗО, 2006 год.) e Трендови во мајчинската смртност: 1990 г. до 2010 г. (СЗО, УНИЦЕФ, УНФПА, и Светска банка, 2012 год.).

MICS истражувањето на населението од 2011 год ќе обезбеди проценка за доенечката и детската смртност за последниот петгодишен период и на тој начин ќе овозможи уште една споредба со неприлагодените проценки. Исто така ќе биде посебно важно да се утврди колкава е процентуалната застапеност на раѓањата кои биле официјално евидентирани, споредено со бројката од 94% евидентирани раѓања според MISC истражувања од 2005-2006 година (ДЗС, 2007 год.). Овие истражувачки индикатори, особено оние на стапките на смртност од раното детство и покриеноста на евиденцијата на раѓања може да дадат други насоки за тоа дали постои недоволно доставување на раната детска смртност.

Како дополнување на доенечката смртност информациите за абортусите и случаите на мртвороденост треба да бидат достапни преку MICS истражувањето од 2011 год. Што се однесува до статистичките податоци за абортусот од рутински собраните податоци може да постои извесно ниво на недоволно доставување на податоци во врска со овие настани, а воедно и кај индикаторот во Табела 5. Абортусите се изведуваат легално сѐ до извесен период на гестација и тоа само како хируршки постапки во болниците, иако сепак постои сомнеж дека јавните и приватни амбулантни клиники исто така изведуваат абортуси со користење на постапка на вакуум-аспирација при што постои можност да не даваат информации за овие нелегални постапки.

Со цел да се идентификува потенцијалното слабо доставување податоци за доенечката смртност и мртвороденоста индиректниот пристап за проценка преку користење на методологија која ја предложија Hill и Choi (Хил и Чои) од 2006 год. би помогнала при проценката на тоа дали имало некаков проблем како и при утврдувањето на големината на проблемот. Згора на тоа,

Конечна верзија, 2013 г.

35

проценката на СЗО на неонаталната и перинаталната смртност (2006 г.) иако е застарена нуди корисни пристапи за проценка на нивоата на доенечката смртност и мртвороденоста. Поради тоа што наводно има адекватна опрема во породилиштата за точно идентификување и евиденција на деца со мала тежина при раѓање какво било недоволно доставување на податоци може да се должи на повремени грешки во стриктната примена на меѓународната дефиниција за живороденост. Област 5. Учинок на здравствениот систем Документот под наслов „Здравствена стратегија на Република Македонија 2020. Сигурен, ефикасен и правичен здравствен систем“ не го става како приоритет мониторингот на севкупниот учинок на здравствениот систем како алатка за обезбедување информации на креаторите на политиките (МЗ, 2007 год.) Основата за мерењето на учинокот е поставена на Европската министерска конференција за здравствените системи од 2008 год. „Здравствени системи, здравје и благосостојба“ (СЗО, 2008 год.) Областите кои се однесуваат на перфомансот на здравствениот систем ги вклучуваат, на пример, влезните податоци за продуктивноста, здравствените излезни податоци во однос на достапноста на услугите и квалитетот, здравствените излезни податоци кои се однесуваат на користењето и покриеноста на превентивните здравствени интервенции, како и импактот врз здравјето на населението измерено преку нивоата на морталитетот и морбидитетот. Типично, секоја од овие области се поврзува со клучните индикатори, и се проценуваат релативно едни со други, со што се добива увид во учинокот на здравствениот систем. Цртеж 8 е пример за рамка за проценување на мониторингот и на евалуацијата на учинокот на здравствениот систем.

Конечна верзија, 2013 г.

36

Цртеж 8. Рамка за мониторинг на учинокот на здравствениот систем

Извор: Оддел на СЗО за здравствена статистика и информатика, 2010 год.

Евалуацијата на учинокот на здравствениот систем врз основа на здравствените „импакт“

индикатори, односно морталитетот и морбидитетот, е често придружена со поставување на таргет цели во однос на редуцирањето на товарот на болеста и мониторинг на напредокот во однос на тој таргет. На пример, таргетот може да биде дефиниран за да се редуцира бројот на предвремини смртни случаи кои се последица на незаразни болести во извесен процент за одреден временски период. Кога се поставуваат и мониторираат такви таргети стареењето на населението треба да се земе предвид. Односно, природно е да има зголемен број на смртни случаи како поголем дел од населението се движи кон возрасните групи за кои е својствен висок ризик на смртност. Во текот на времето, стареењето на населението ќе води кон поголем број на смртни случаи во остсуство на интервенции, и ќе се чини дека го ублажува и импактот дури и на успешните мерки на интервенција. Прецизниот мониторинг на напредокот е уште поголем предизвик ако се знае дека е голема неизвесноста поврзана со податоците кои се однесуваат на населението - кој било мониторинг веројатно ќе треба да биде повторно пресметан кога ќе станат достапни новите пописни податоци.

Конечно, како што е илустрирано погоре (Цртеж 8), излезните здравствени импакт индикатори се пресметуваат на основа на разни извори на податоци вклучувајќи ги тука истражувањата на населението, на клиничките системи за известување (рутинските податоци добиени од

Конечна верзија, 2013 г.

37

известувањето) и виталната статистика. Овие извори на податоци нашироко беа предмет на дискусија во овој извештај, освен оние кои доаѓаат од истражувањата на населението. Истражувањата на населението исто така наречени и национални истражувања или истражувања на домаќинствата даваат проценки за многу индикатори кои не е можно да се добијат од други извори на податоци, на пример, изложеноста на ризик факторите, покриеноста на услугите, извештајот за здравствена состојба што испитаникот сам го прави, сознанија за пренесувањето на болеста и лекувањето, итн. Згора на тоа, истражувањата даваат информации околу идентификувањето и квантифицирањето на здравствените нееднаквости меѓу разните групи на население, на основа на демографски и/или социоекономски карактеристики.

Македонија има големи недостатоци на информации во делот на она што се нарекува

податоци од истражувања. На пример, како и другите европски земји Македонија има голем товар од незаразните болести; сепак, со исклучок на националното MICS истражување изведено во 2005-2006 и 2011 год., истражувањата изведени во минатата декада најмногу биле фокусирани на таргетираното население и не се однесуваат на мерки за незаразните болести кои би го опфатило севкупното или возрасното население, пр. Глобалното истражување за здравје на адолесцентите (Тозија и други, 2008 год.); Глобално истражување за употреба на тутун кај младите од 2003 и 2008 год. (Ќосевска, 2003 год., Ќосевска и други, 2009 год.); Студија за здравствените навики кај школските деца, 2009-2010 год. (Currie и други, 2012a год.); Бихевиорално и серолошко истражување меѓу тешко достапното население, 2005 год. (необјавено); Национално истражување за исхраната во Македонија, 2011 год. (ИЈЗ & УНИЦЕФ, 2011 год.). Овие истражувања покажуваат побарувачка за информации од таргетираните програми и сугерираат дека постои извесно ниво на истражувачкиот капацитет во земјата. ИЈЗ беше важен партнер кој учествуваше во теренската имплементација на повеќето вакви истражувања. ДЗС ги изведуваше MICS истражувањата 2005-2006 год. (но не беше во можност да го изведе она од 2011 год., кое беше изведено од страна на приватна компанија) и колку што сме известени има добро пракса на обезбедување на примерок (sampling) и капацитет за обработка на истражувањето.

Со цел да се ажурира македонскиот програм за национално истражување би било вредно да се прегледа Европското истражување на здравствени информации (EHIS) што членките на Европската унија го прават секои 5 години за да го мониторираат товарот на незаразните болести29. Стандардизираните модули на EHIS ги покриваат следните точки:

• висината и тежината, што се користи како основата за пресметка на индексот на телесна маса (БМИ);

• како испитаникот ја согледува сопствената здравствена состојба; • активностите кои се редуцирани поради здравствени проблеми; • долготрајните болести или здравствени проблеми; • пушачките навики; • конзумирањето на алкохол.

Препорака 7:

29 Европско истражување за здравствени интервјуа, http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php/Glossary:European_health_interview_survey_%28EHIS%29

Конечна верзија, 2013 г.

38

Да се пополнат недостатоците од информации за популационите мерки, вклучувајќи ги и оние кои се потребни за мониторинг на учинокот на здравствениот систем, преку ажурирање на националната програма за истражувања која би опфатила редовното администрирање на стандардни модули како оние во Европското истражување на здравствени информации (EHIS). Заклучоци и преглед на препораките

Целта на мисијата беше да се оцени квалитетот и текот на здравствените и демографските статистички податоци во Р. Македонија, особено во однос на интеграцијата и користењето на податоците за раѓањата, смртни случаи и причини за смртност. Мисијата беше успешна во поглед на обезбедување увид во предностите и слабостите на здравствените информации и системите за витална статистика.

Од една страна, мисијата покажа дека постои активно планирање од страна на повеќето клучни институции во насока на изготвување на веб базирани извештаи користејќи локални ИТ капацитети. Поголемиот дел од напорите ја имаа надминато фазата на планирање и веќе имаа остварено напредок во фазата на развивање и раните фази на функционирање. Институциите имаат посветена работна сила иако е забележлив недостатокот на персонал во Институтот за јавно здравје и регионалните Центри за јавно здравје. Севкупниот квалитет на рутинските податоци е добар во однос на покриеноста и навременоста, а постои и намера за понатамошно подобрување на прецизноста на податоците, „сѐ уште не сме задоволни, постојат недоследности, грешки, но ние сме отворени и подготвени за подобрување и придвижување во вистинска насока [Директорот на државниот Институт за јавно здравје, 4 декември, 2012 год.]. Општо земено, постои долга историја на обработка на рутинските податоци кои се користат за изготвување на редовни публикации и за нивно поставување на веб страниците. Сите институции се совесни кога станува збор за зачувувањето на доверливоста на пациентот. Иако во текот на мисијата немаше време да се посетат извештајните единици, посетата која беше остварена со регионалниот Центар за јавно здравје го потврди постоењето на проактивни мерки за подобрување на ефикасноста на базите на податоци и за трансформирањето на тие податоци во корисни информации за регионално планирање и менаџмент.

Од друга страна, сѐ уште треба да се балансираат работите за да се осигура усогласување на брзите напредоци со цел да се подобри ефикасноста на изготвувањето на информации во јавното здравство. Додека Секторот за модернизација, менаџмент во здравството и информатичка технологија при МЗ планира да развие автоматизиран систем за извествување на ниво на пациент се чини дека постои несразмерен фокус врз комплексните детали кои се однесуваат на менаџирање на пациентите додека релативно малку внимание се обраќа на координацијата со ИЈЗ, нешто што би ја подобрило ефикасноста во добивање на потребните информации за јавното здравје. Покрај тоа, секторот исто така планира да го преземе и истражувањето и анализата, промоцијата на здравствената нега, мониторингот и евалуацијата (овие функции се слични на тие на ИЈЗ), па така овие активности ќе треба да се усогласат меѓу двете групи. Претстојат бројни предизвици во поглед на синхронизацијата на собирањата на податоци и нивна размена, предизвици од технички аспект, од ИТ аспект, како и од гледна точка на администрација. Иако е очигледно дека техничкиот капацитет во Р. Македонија за развивање системи е голем и е во подем од суштинска важност е клучните одлучувачи да разговараат и се согласат околу усогласувањето на потребните законски регулативи, како и за деталите за размена на податоци. Се ова бара силно лидерство и посветеност во работењето за да се востанови интегриран здравствен информатички систем, систем кој е направен, усвоен и имплементиран во

Конечна верзија, 2013 г.

39

заемна комуникација меѓу државните партнери, а е наменет за ефикасно добивање на здравствени статистички податоци, како и за зајакнување на капацитетот за изготвување на корисни информации кои би се искористиле при носењето на одлуки на сите нивоа. Долу се наведени главните препораки кои воедно може да се најдат и во рамките на самиот извештај. Читателот се охрабрува да ги погледне препораките во самиот извештај со цел да го разбере контекстот во кој тие биле формулирани. Во рамките на текстот читателот ќе најде и детални забелешки со предложени пристапи за понатамошни подобрувања или истражувања. Беше одлучено тие да се остават во рамките на текстот како размислувања и на тој начин да се стави поголема тежина на помалку препораки, но кои имаат понеодложен карактер. Препорака 1. Да се изнајде брзо решение за добивање и дистрибуирање на ажурирани проценки за населението со цел: (1) обезбедување на ажурирана рамка за земање податоци која ќе се користи за осмислување на истражувањата на домаќинствата, и (2) обезбедување на точни деноминатори за многу здравствени индикатори, вклучително и за морталитетот и морбидитетот. Препорака 2. Планирање и имплементирање на он-лајн интегрирани складишта на податоци кои ќе се сообразуваат со меѓународните стандарди, и кои ќе вклучуваат: А. Интероперабилност со другите софтверски платформи, развиени од страна на институциите кои собираат или обработуваат здравствени информации; Б. Едноставен, динамички пристап до податоците на веб страниците за надворешните корисници со цел да се промовира поширока употреба на податоци и креативни пристапи за постигнување поинформативни анализи. Препорака 3. Државните институции одговорни за управување со податоци поврзани со здравството, како што се МЗ, ИЈЗ, ФЗО, ДЗС и МП/УВМК, да се договараат за специфичните услови за размена на податоци за научни и статистички цели, во консултација со Дирекцијата за заштита на лични податоци, такви што содржат информации за лична идентификација, за целесообразно да се вршат измени на законите и сигурносните мерки во согласност со законот за заштита на личните податоци. Препорака 4. Да се поедностави собирањето на податоците за раѓањето и за перинаталниот период преку: А. Ревидирање на формуларот за лекарска потврда за раѓање (формулар IE-21) со цел да се вклучат сите податоци препорачани од страна на УНЕСА и да се исклучаат сите податоци кои се однесуваат на перинаталниот период, како и на други излишни податоци; Б. Воспоставување на одделниот формулар за потврда на перинатална смрт кој беше изготвен, при што тој воедно треба да се ревидира со цел да се вклучат сите елементи препорачани од страна на СЗО и да се исклучат сите излишни податоци. Препорака 5. Да се подобри квалитетот на податоците за причините на смрт, вклучувајќи го намалувањето на процентот на погрешно дефинирани причини: А. Инкорпорирање во редовната обука на студентите по медицина и во обуката за освежување на знаењето на лекарите на темата „МКБ-10 сертифицирање на смрт“, со акцент на важноста на точното и целосно пополнување на лекарската потврда за смрт; Б. Да им се олесни пристапот на кодирачите до податоците на лекарите со цел тие да може да ги разјаснат навремено кои било нецелосни, нечитливи или на друг начин некомплетни податоци за потврдата за смрт;

Конечна верзија, 2013 г.

40

В. Мониторинг на квалитетот на податоците преку воспоставување на механизам за рутинско изведување на систематски ревизии на квалитетот на податоците користејќи ја на пример, ANACoD алатката на СЗО. Препорака 6. Редуцирање на бројот на погрешно класифицирани мајчини случаи на смрт преку: А. Воспоставување на мајчински одит механизам за систематска ревизија на околностите кои се однесуваат на смртта на жените на репродуктивна возраст; Б. Да се ревидира лекарската потврда за смрт со цел да се вклучат прашањата препорачани од страна на СЗО во однос на 1) статусот на браменоста во времето на настапување на смртта, без разлика на причините за смртност, и 2) дали жената била бремена во период од една година пред настапување на смртта. Препорака 7. Да се пополнат недостатоците од информации за популационите мерки, вклучувајќи ги и оние кои се потребни за мониторинг на учинокот на здравствениот систем, преку ажурирање на националната програма за истражувања која би опфатила редовно администрирање на стандардни модули како оние во Европското истражување на здравствени информации (EHIS).

Конечна верзија, 2013 г.

41

Користена литература AbouZahr C., Mikkelsen L., Rampatige R., Lopez A. 2010. Статистика за морталитетот: алатка за подобро разбирање и за подобрување на квалитетот. Школа за популационо здравје, Универзитет на Квинсленд. http://www.uq.edu.au/hishub/docs/WP13/HISHub-WP13-11-WEB%202Oct12.pdf (пристапено на 22.12.2012)

Currie C et al. (eds). 2012. Социјални детерминанти на здравјето и добросостојбата кај младите. Студија за здравственото однесување кај децата на училишна воззраст: Меѓународен извештај од истражувањето спроведено во 2009/2010 година. Здравствена политика за деца и адолесценти бр. 6. Копенхаген, Регионална канцеларија на СЗО за Европа. http://www.euro.who.int/__data/assets/pdf_file/0007/167281/E96444_part1.pdf (пристапено на 31.12.2012)

Европски совет. 2008. Одлука на Советот од 18 февруари 2008 година за принципите, приоритетите и условите содржани во Пристапното партнерство со Поранешната Југословенска Република Македонија и со која се укинува Одлуката 2006/57/ЕЗ. Види анекс, Пристапно партнерство со ПЈРМ за 2007 година.http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:2008:080:0032:0045:EN:PDF (пристапено на 16.12.2012)

Работна група за ретки болести на Европската комисија. 2011. Регистри на пациенти во полето на ретките болести: Преглед на прашањата околу формирањето, управувањето со и финансирањето на академските регистри. http://ec.europa.eu/health/rare_diseases/docs/patient_registries_rev2011.pdf(пристапено на 18.12. 2012)

Европска комисија. 2012. РАБОТЕН ДОКУМЕНТ НА КАДАРОТ НА КОМИСИЈАТА ЗА ИЗВЕШТАЈОТ ЗА НАПРЕДОКОТ НА ПОРАНЕШНАТА ЈУГОСЛОВЕНСКА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА ЗА 2012 ГОДИНА, кој го придружува документот КОМИНИКЕ ОД КОМИСИЈАТА ДО ЕВРОПСКИОТ ПАРЛАМЕНТ И СОВЕТОТ, Стратегија за проширување и главни предизвици 2012-2013. http://ec.europa.eu/enlargement/pdf/key_documents/2012/package/mk_rapport_2012_en.pdf (пристапено на 16.12.2012)

Европска комисија. 2011 Регулатива на Европската комисија бр. 328/2011. Април 2011. Службен весник на Европската унија 6.4.2011.

Gissler M и Haukka J. 2004. Финските здравствени и социјални регистри во епидемиолошките истражувања. Norsk Epidemiology 14 (1): 113-120.

Ѓорѓев, Бачановиќ, Чичевалиева, Шулевски, Гросе-Тебе, 2006 година. Р Македонија, Преглед на здравствениот систем. Здравствени системи во транзиција, том 8 бр. 2. Европска опсерваторија. http://www.euro.who.int/__data/assets/pdf_file/0005/96413/E89275.pdf (пристапено на 12.12. 2012)

Влада на Р. Македонија. 2005. Закон за собирање на лични податоци. http://www.ceecprivacy.org/pdf/Law%20on%20Personal%20Data%20Protection.pdf (пристапено на 18.12.2012)

Влада на Р. Македонија. Закон за евиденциите во областа на здравството од 2009 год. Службен весник на Република Македонија бр.20, 16.02.2009 година.

Влада на Р. Македонија. Закон за јавно здравје од 2010 година. Службен весник на РМ бр. 22, 15 од февруари 2010 год.

Конечна верзија, 2013 г.

42

Hill K, and Choi Y. 2006. Неонатална смртност во земјите во развој. Демографско истражување. Том 14, член 18, стр. 429-452. http://www.demographic-research.org/Volumes/Vol14/18/14-18.pdf (пристапено на 11.08.2011)

Институт за јавно здравје. 2012. Здравствена мапа на Република Македонија. 2010 http://www.iph.mk/images/stories/PDF%20statistika/PDF2010/zk%20en%20prv%20del%202010.pdf (пристапено на 17.12.2012)

Институт за јавно здравје и UNICEF. 2011 год. Национално нутритивно истражување во Македонија 2011 год. http://www.unicef.org/tfyrmacedonia/NutritionSurveyENG(1).pdf (пристапено на 18.12.2012)

Јанева Надица. 2012. Информација: Здравјето на мајките и децата во Република Македонија во 2011 год. ЈЗУ "Здравствен дом Скопје", Завод за здравствена заштита на мајки и деца, Скопје, октомври 2012 година.

Ќосевска Елена. 2003 год. Центри за контрола и превенција на болести (CDC) и Светска здравствена организација (СЗО): Глобално истражување за употреба на тутун кај младите во Република Македонија, 2002 год. САД: Центри за контрола и превенција на болести.

Ќосевска, Положани, Спасовски, Кишман-Христовска и Петличковска. 2009 год. Глобална преваленца на употребата на тутун кај младите и изложеност на чадот од тутунот во Република Македонија во 2008 година. Македонски билтен на медицински науки. 2009 Sep 15; 2(3)1-10. http://www.mjms.ukim.edu.mk/Online/MJMS_2009_2_3/MJMS.1857-5773.2009-0057v.pdf (пристапено на 4.1.2013)

Министерство за здравство на РМ. 2006 година. Стратегија за развој на македонскиот интегриран здравствено-информативен систем 2006-2011 година, конечна верзија. Единица за координација на проектот „Проект за управување со здравствениот сектор“.

Министерство за здравство на РМ. 2006 година. Стратегија за развој на македонскиот интегриран здравствено-информативен систем, конечна верзија. Проект за управување со здравствениот сектор, Единица за координација на проектот.

Министерство за здравство на РМ. 2007 година. Здравствена стратегија на Република Македонија 2020: Безбеден, ефикасен и правичен систем за здравствена заштита. Скопје, февруари 2007 год.

Новковска Благица, 2009 год. Семинар за раководители на тема глобални проценки, Јалта, 23-25 септември 2009 год. Македонските искуства со користењето на глобални проценки. EUROSTAT, EFTA, UNECE. http://www.unece.org/fileadmin/DAM/stats/documents/ece/ces/ge.61/2009/mtg1/zip.7.e.pdf (пристапено на 17.12.2012)

Slegrova, Hana and Kopsch, Günter. 2010 год. Оценување од колеги/партнери на примената на Европскиот статистички кодекс во Република Македонија – конечен извештај http://www.stat.gov.mk/Zanas_en.aspx?id=13 (пристапено на 1.12.2012)

Државен завод за статистика на РМ. 2007 год. Мултииндикаторско кластерско истражување, Република Македонија, 2005-2006. Скопје. http://www.unicef.org/tfyrmacedonia/MICS-ENG-1(1).pdf (пристапено на 12.12.2012)

Државен завод за статистика на РМ. 2008 год. Петгодишна статистичка програма, 2008-2012.

Државен завод за статистика на РМ. 2011 год. Стратешки план за 2012-2014 год. Скопје. http://www.stat.gov.mk/pdf/StrateskiPlan/StrateskiPlan_2012_2014_EN.pdf (пристапено на 17.12.2012)

Конечна верзија, 2013 г.

43

Тозија, Ѓорѓев, Ќосевска, Кендровски, Касапинов. 2008 год. Глобални податоци за здравјето на учениците во училиштата во РМ 2007/2008 (GSHS) http://www.who.int/chp/gshs/Macedonia_GSHS_2007_Report_English.pdf (пристапено на 18.12.2012)

Економска комисија на ООН за Европа. 2007 год. Статистика заснована на регистри во нордиските земји. Женева.

Valente, P.2010. Попис во Европа: Како се бројат населенијата во 2010 година? Buletin mensuel d’information de l’institut national d’etudes demographiques (INED), Population & societies, No. 467, May 2010. http://www.ined.fr/fichier/t_publication/1506/publi_pdf2_pesa467.pdf (пристапено на 17.12.2012 година)

Светска здравствена организација. 2006 год. Проценки за неонаталната и перинаталната смртност по земја, регион и глобално. WHO Press, Geneva. http://whqlibdoc.who.int/publications/2006/9241563206_eng.pdf (пристапено на 18.12.2012 год.)

Светска здравствена организација и Министерство за здравство на РМ. 2008 год. Систем за рано предупредување за надзор над заразните болести (EWARN).

Светска здравствена организација. 2008 год. Здравствените системи, здравјето и благосостојба. Министерска конференција на СЗО за здравствени системи, Талин – Естонија, 25-27 јуни 2008 год.

Светска здравствена организација. 2010 год. Подобрување на квалитетот и употребата на информациите за раѓање, смрт и причина за смртта: насоки за преиспитување на практиките во земјите засновано на стандарди.

Светска здравствена организација. 2011. Меѓународна класификација на болестите и на со нив поврзаните здравствени проблеми, 10та ревизија, издание 2010 година. Volume 2 Instruction Manual. World Health Organization, Geneva. http://www.who.int/classifications/icd/ICD10Volume2_en_2010.pdf (пристапено на 12.12.2012)

Светска здравствена организација. 2012. Светска здравствена статистика за 2012. http://www.who.int/gho/publications/world_health_statistics/2012/en/ (пристапено на 12.12.2012)

Светска здравствена организација – Регионална канцеларија за Европа. 2012 год. Европска база на податоци „Здравје за сите“ (HFA-DB), (јули 2012). http://data.euro.who.int/hfadb/ (пристапено на 12.12.2012)

Светска здравствена организација и Мрежа за здравствени мерења. 2008. Рамка и стандарди за здравствените информативни системи на државите. Второ издание.

http://www.who.int/healthmetrics/documents/hmn_framework200803.pdf (пристапено на 12.12.2012)

Проценки на СЗО, УНИЦЕФ, УНФПА и Светската банка. 2012 год. Трендови кај мајчината смртност: 1990 to 2010.WHO, Geneva. www.who.int/reproductivehealth/publications/monitoring/9789241503631/en/index.html (пристапено на 12.12.2012)

Конечна верзија, 2013 г.

44

Анекс 1. Агенда на мисијата

Преглед на интеграцијата и функционирањето на здравствениот информативен систем, на системот на матичната евиденција и на системот за витална статистика, ноември-декември 2012 година

АГЕНДА Консултант на СЗО, д-р Ферн Гринвел

3 декември (понеделник) 09.30 Состанок и брифинг со проф. д-р Елена Ќосевска, национален соработник со СЗО,

Институт за јавно здравје на РМ (локација: Институт за јавно здравје)

16.00 Анализа на денот со шефот на Канцеларијата на СЗО во Скопје 4 декември (вторник) 10.00 Состанок со д-р Шабан Мемети, директор на Институтот за јавно здравје на РМ

(локација: Институт за јавно здравје)

11.00 Состанок и брифинг со тимот од Институтот за јавно здравје на РМ: Д-р Драгана Чкалевска, раководител на Секторот за статистика, едукација и публикации, Институт за јавно здравје на РМ Д-р Вјоса Речица, Раководител на секторот за едукација, публикации и информирање, Институт за јавно здравје на РМ Г-дин Арменд Исени, дипл. инжењер по информатички науки, заменик раководител на Секторот за здравствена статистика, Институт за јавно здравје на РМ.

(локација: Институт за јавно здравје)

13.30 Состанок со раководители на сектори во Министерството за здравство на РМ

Присутни: Д-р Јованка Костовска, раководител на Секторот за превентивна здравствена заштита, Министерство за здравство;

Конечна верзија, 2013 г.

45

Г-ѓа Билјана Целевска, помошник раководител на Секторот за европска интеграција и меѓународна соработка (забелешка: позицијата раководител на овој сектор е слободна); Д-р Зоран Стојановски, раководител на Секторот за примарна здравствена заштита, Министерство за здравство; Г-ѓа Жаклина Цагароска, в.д. раководител на Сектор за информатичка и комуникациска технологија, Министерство за здравство; Г-дин Милан Аризанкоски, специјалист по информатичка технологија, Кабинет на Министерот за здравство; Проф. д-р Елена Ќосевска, национален соработник на СЗО, Институт за јавно здравје;

(забелешка: немаше учество од Секторот за секундарна и терциерна здравствена заштита, чијшто раководител е на продолжено боледување а нејзината замена, и покрај бројните јавувања од СЗО и од Кабинетот на министерот за здравство, не присуствуваше на состанокот).

(локација: Министерство за здравство) 16.30 Анализа на денот со шефот на канцеларијата на СЗО во Скопје

5 декември (среда) 11.00 Состанок со г-дин Ашим Зекироски, директор на Управата за водење матични

книги, Министерство за правда Г-ѓа Емилија Андонова, виш советник за развој на софтвер Г-ѓа Катерина Битровска, гласноговорник на Управата Г-ѓа Сузана Смилковска Ристовска, технички помошник

(локација: Управа за водење на матичните книги)

15.00 Состанок со претставници на УНИЦЕФ и УНФПА

Д-р Игор Вељковиќ, службеник во УНИЦЕФ Скопје одговорен за здравство Д-р Соња Таневска, помошник на претставникот на УНФПА Скопје

(локација: Канцеларија на СЗО)

6 декември (четврток) 09:00 Состанок со проф. д-р Ирина Павловска и проф. д-р Кристина Василевска, Институт

по епидемиологија и медицинска статистика при Медицинскиот факултет - Скопје (локација: Канцеларија на СЗО)

11.00 Состанок со г-дин Јован Грповски, директор на Фондот за здравствено осигурување

Г-ѓа Татјана Ликановска, директорка на Секторот за финансии во ФЗОМ Г-дин Бранко Аџигогов, директор на Секторот за контрола во ФЗОМ Г-ѓа Луиза Јакимовска, шеф на Кабинетот на директорот на ФЗОМ

Конечна верзија, 2013 г.

46

(локација: ФЗОМ ) 14: 30 Проф. д-р Дончо Донев, директор на Институтот за социјална медицина при

Медицинскиот факултет во Скопје, национален соработник на СЗО за незаразни болести Ас. д-р Владимир Лазаревик, Институт за социјална медицина при Медицинскиот факултет во Скопје, главен автор на публикацијата на СЗО за Македонија „Здравството во транзиција“ за 2013 год.

(локација: Канцеларија на СЗО)

15:45 Состанок со проф. д-р Фимка Тозија, раководител на Секторот за контрола и

превенција на повреди и насилство, Институт за јавно здравје на РМ, национален соработник со СЗО за безбедност на патиштата и повреди

(локација: Институт за јавно здравје) 7 декември (петок) 08.30 Состанок со д-р Бранкица Младеновиќ, директор на Заводот за здравствена

заштита на мајки и деца - Скопје Д-р Надица Јанева, специјалист по социјална медицина, Завод за здравствена

заштита на мајки и деца (локација: Завод за здравствена заштита на мајки и деца)

10:00 Состанок со г-дин Сеад Садиковски, заменик директор и г-дин Валентин Светаѓоковски, Дирекција за заштита на личните податоци

(локација: Дирекција за заштита на личните податоци)

11.30 Состанок со д-р Шемси Муса, директор на Центарот за јавно здравје - Скопје Д-р Весна Спирова, раководител на Секторот за социјална медицина во рамките на

Центарот за јавно здравје – Скопје Г-дин Абди Нијази, специјалист по ИТ, Центар за јавно здравје - Скопје Г-дин Мирко Ивановски, раководител на Секторот за економски и правни прашања, Центар за јавно здравје - Скопје Д-р Лилјана Андреевска-Синадиновска, раководител на Секторот за епидемиологија, Центар за јавно здравје - Скопје

(локација: Центар за јавно здравје - Скопје) 13.30 Состанок со г-ѓа Верка Панова, раководител на Секторот за национални сметки,

Државен завод за статистика Г-ѓа Татјана Јованчевска, Сектор за меѓународна соработка и европски интеграции, Државен завод за статистика Г-ѓа Даница Митковска, витална статистика, Државен завод за статистика Проф. д-р Елена Ќосевска, Институт за јавно здравје на РМ

(локација: Државен завод за статистика)

Конечна верзија, 2013 г.

47

15:45 Ретроспективна анализа со проф. д-р Елена Ќосевска и д-р Марија Кишман, шеф на Канцеларијата на СЗО во Скопје

Преведувачи за време на мисијата: Г-ѓа Злата Брајовиќ Ѓуроска Г-дин Игор Стефаноски Г-дин Филип Филиповски Тим на канцеларијата на СЗО во Скопје: Г-ѓа Ирена Стефановска, административен асистент Г-ѓица Светлана Петрушевска, програмски асистент Д-р Марија Кишман, шеф на Канцеларија

Конечна верзија, 2013 г.

48

Анекс 2. Мапа на осумте статистичко-административни региони во Македонија и 30 здравствени региони

Извор:http://www.vidiani.com/maps/maps_of_europe/maps_of_macedonia/detailed_administrative_map_of_macedonia.jpg

Конечна верзија, 2013 г.

49

Извор: Институт за јавно здравје, http://www.iph.mk/images/stories/PDF%20statistika/PDF2010/zk%20en%20prv%20del%202010.pdf

Конечна верзија, 2013 г.

50

Анекс 3. Патоказ за примена на HMN рамката и на стандардите за здравствените информативни системи во земјата

Извор: WHO/HMN 2008, p 51

Конечна верзија, 2013 г.

51

Анекс 4. Брза проценка на националните системи за водење на матичните книги и за витална статистика: резиме на резултатите

Област Резултат Правна рамка за водење на матичните книги и за виталната

статистика 100%

Инфраструктура и ресурси за водење на матичните книги 78% Организација и функционирање на системот за витална

статистика 67%

Целосност на регистрацијата на раѓањата и смртните случаи 100%

Чување и размена на податоци 83% Со МКБ сообразени практики и сертификација во и надвор од болниците 100%

Практики кои негативно влијаат врз квалитетот на податоците за причината за смртта 67%

Практики за МКБ кодирање 100%

Квалификации и обука на кодирачите, и квалитет на кодирањето 50%

Проверки на квалитетот и на веродостојноста на податоците 50%

Пристап до податоци и нивна дисеминација и употреба 100% Вкупен резултат 85%

Конечна верзија, 2013 г.

52

Анекс 5. Сумарни резултати од алатката ANACoD (анализа на причината за смртта), Р. Македонија, 2010

Конечна верзија, 2013 г.

53

Source of data: Civil registration ICD level used: ICD-10, 3-character codes Income group: Upper middle income

Summary statistics Completeness of civil registration data 99%

Both sexes Males Females Crude death rate per 1000 population 9.3 9.9 8.7 % Annual rate of population growth (UN*) 0.22 0.71 2.14 Life expectancy at birth (years) 75.1 72.9 77.3

Data quality Number of deaths all cause 19113 10168 8945

Total deaths of ill-defined 3454 1805 1649 as % of All cause 18% 18% 18%

Child mortality rates Infant mortality rate per 1000 live births 7.7 Under-5 mortality rate per 1000 live births 8.5

Ratio non-communicable to communicable Ratio of group 2 to group 1 53.0 *UN source: United Nations, World Population Prospects the 2010 revision Source of population data: Age- and sex-specific death rates

Distribution of major causes of death

Both sexes Nos %total Both sexes Nos %total 1 Cerebrovascular disease 3818 20.0 1 Prematurity and low birth weight 90 44.6 2 Inflammatory heart diseases 3029 15.8 2 Other conditions arising during the perinatal period 20 9.9 3 Other cardiovascular diseases 1773 9.3 2 Ill-defined diseases (ICD10 R00-R99) 20 9.9 4 Ischaemic heart disease 1752 9.2 4 Birth asphyxia and birth trauma 15 7.4 5 Ill-defined diseases (ICD10 R00-R99) 1250 6.5 5 Other infectious diseases 9 4.5 6 Trachea, bronchus and lung cancers 802 4.2 5 Other Congenital anomalies 9 4.5 7 Diabetes mellitus 737 3.9 7 Down syndrome 6 3.0 8 Hypertensive disease 681 3.6 8 Lower respiratory infections 5 2.5 9 Other malignant neoplasms 587 3.1 8 Congenital heart anomalies 5 2.5

10 Colon and rectum cancers 382 2.0 8 Road traffic accidents 5 2.5 11 Stomach cancer 378 2.0 11 Other neuropsychiatric disorders 4 2.0 12 Chronic obstructive pulmonary disease 321 1.7 12 Meningitis 3 1.5 13 Breast cancer 311 1.6 13 Inflammatory heart diseases 2 1.0 14 Nephritis and nephrosis 260 1.4 13 Spina bifida 2 1.0 15 Other respiratory diseases 227 1.2 15 Diarrhoeal diseases 1 0.5

Извештај за нивото на морталитет и податоци за причината на смртта Македонија (2010)

Сите возрасти Деца 0-4 15 водечки причини за смрт

10 5 0 5 10 0-4

10-14 20-24 30-34 40-44 50-54 60-64 70-74

80+

% of population

Age

Популациона пирамида

males females

1

10

100

1000

10000

100000

0-4 5-9 10- 14 15- 19 20- 24 25- 29 30- 34 35- 39 40- 44 45- 49 50- 54 55- 59 60- 64 65- 69 70- 74 75- 79 80+ 0-4 5-9

10- 14 15- 19 20- 24 25- 29 30- 34 35- 39 40- 44 45- 49 50- 54 55- 59 60- 64 65- 69 70- 74 75- 79 80+ Mortalit y rate per 100 000 population

Age

Log of age - specific mortality rates

Country World High income Upper middle Lower middle Low income

Males Females

0.0

0.2

0.4

0.6

0.8

1.0

M00 M1-4 M05 M10 M15 M20 M25 M30 M35 M40 M45 M50 M55 M60 M65 M70 M75 M80 M85

Proportion of total deaths

age

Male Communicable Non-communicable Injuries

0.0

0.2

0.4

0.6

0.8

1.0

F00 F1-4 F05 F10 F15 F20 F25 F30 F35 F40 F45 F50 F55 F60 F65 F70 F75 F80 F85

Proportion of total deaths

age

Female

60 40 20 0 20 40 60 0-4

10-14 20-24 30-34 40-44 50-54 60-64 70-74

80+

% of deaths

Age

Reported deaths pyramid

male female

Конечна верзија, 2013 г.

54

Анекс 6. Стапки на доеначка смртност во Р. Македонија, 1983-2010, различни извори

Извор: http://www.childmortality.org/index.php?r=site/graph&ID=MKD_Macedonia,%20The%20Former%20Yugoslav%20Republic%20of