ozbekiston respublikasi oliy va orta...

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA

MAXSUS TA`LIM VAZIRLIGI

TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI

“TASDIQLAYMAN”

O’quv ishlari bo’yicha prorektor

_________prof. A.A.Karimov

“___” ___________2014-yil

«O‘ZBEK VA RUS TILLARI» KAFEDRASI

«IQTISODIYOTDA YOZUV TEXNIKASI» FANIDAN

TOSHKENT-2014

“Iqtisodiyotda yozuv texnikasi” fanidan tayyorlangan majmua kafedra professor-

o’qituvchilarining yig’ilishida muhokama qilingan va nashrga tavsiya etilgan (2014-yil

20 maydagi 20-sonli bayonnoma)

Kafedra mudiri prof. N.Husanov

“Iqtisodiyotda yozuv texnikasi” fanidan tayyorlangan majmua “Moliyaviy

menejment” fakulteti Ilmiy-uslubiy kengashida muhokama etilgan hamda nashrga

tavsiya etilgan (2014-yil ___ sonli bayonnoma )

Fakultet dekani O. Astanakulov

“Iqtisodiyotda yozuv texnikasi” fanidan tayyorlangan majmua Toshkent moliya

instituti Ilmiy-uslubiy kengashida muhokama etilgan va ma’qullandi (2014-yil ___

sonli bayonnoma )

Kengash raisi: A.Karimov

“Iqtisodiyotda yozuv texnikasi” fani bo’yicha

o‘quv-uslubiy majmuadagi ma’lumotlar

RO‘YXATI

1. O‘quv dasturi......................................................................................

2. Ishchi dasturi......................................................................................

3. Ta’lim texnologiyasi.........................................................................

4. Testlar................................................................................................

5. Nazorat uchun savollar(JN, ON,YaN)...............................................

6. Umumiy savollar...............................................................................

7. Tarqatma materiallar........................................................................

8. Glossariy............................................................................................

9. Referat mavzulari..............................................................................

10. Adabiyotlar ro’yxati............................................................................

11. Tayanch konspekt...............................................................................

12. O’quv materiallari(ma’ruzalar to’plami)...........................................

13. Xorijiy manbalar.................................................................................

14. Annotatsiyalar.....................................................................................

15. Mualliflar haqida ma’lumot...............................................................

16. Foydali maslahat.................................................................................

17. Normativ hujjatlar................................................................................

18. Baholash mezonlari.............................................................................

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA

MAXSUS TA`LIM VAZIRLIGI

O`quv uslubiy boshqarma

tomonidan ro’yxatga olindi

№ 120254

2012 yil «___»

Toshkent moliya instituti

Ilmiy kengashining 2012 yil 30 avgustdagi

1- sonli Qarori bilan tasdiqlangan

“IQTISODIYOTDA YOZUV TEXNIKASI”

FANINING O’QUV

D A S T U R I

Bilim sohalari: 100 000 – Gumanitar soha

200 000 – ijtimoiy soha, iqtisod va huquq

Ta`lim sohasi: 110 000 – Pedagogika;

230 000 – iqtisod.

Ta`lim yonalishlari: Barcha bakalavriat ta`lim yo`nalishlari uchun

TOSHKENT - 2012

Fanning o’quv dasturi “O’zbek va rus tillari” kafedrasida 140200 – «O’qituvchilar

tayyorlash va pedagogika fani» va 230 000 – “ Iqtisod va biznes ” ta’lim sohasidagi

barcha bakalavriat yo’nalishlari o’quv rejasi va dasturiga muvofiq ishlab chiqildi.

Tuzuvchi:

Husanov N.A. - “O’zbek va rus tillari” kafedrasining mudiri,

filologiya fanlari doktori

Taqrizchilar:

Mirahmedova Z. – filologiya fanlari nomzodi, dotsent

Beknazarov Q. - “O’zbek va rus tillari” kafedrasining dotsenti, filologiya fanlari

nomzodi

Mazkur o’quv dasturi “ O’zbek va rus tillari” kafedrasi ygilishida (2012 yil 11

maydagi 20-sonli bayonnoma) va “Moliyaviy menejment” fakulteti kengashida (2012 yil

13 iyundagi 5- sonli bayonnoma) muhokama etilgan va tavsiya etilgan. Shuningdek,

mazkur fan o’quv dasturi Toshkent moliya instituti Ilmiy kengashida (2012 yil 30

avgustdagi 1- sonli qaror) muhokama qilinib nashr etishga ruxsat berilgan.

KIRISH

Ushbu dastur o’zbek iqtisodiyot terminologiyasida so’z va atamalarning shakillanish,

boyish xususiyatlarini, iqtisodaiy matnlarga so’z va termin tanlash, matnlarni tuzish, ularni

kengaytirish va qisqartirish, matnlarni tahrir qilish, iqtisodiyotga oid hujjatlarni to’g’ri yozish

masalalarini qamrab olgan.

O’quv fanining maqsadi va vazifasi

Fanni o’qitishdan maqsad – iqtisodiyot sohasida bilimli, zukko, savodxon, har

tomonlama yetuk mutaxassisni tayorlash uchun talabalarda iqtisodiy til bilimlarini - so’z va

terminlarni, gap va matnlarni qo’llash bo’yicha bilim, ko’nikma va malakani

shakllantirishdir.

Fanning vazifasi – talabalarga iqtisodiyot sohasidagi so’z va terminlarning shakllanish

va qo’llanish, yasalish va kirib kelish xusiyatlarini, iqtisodiy matnlarni tuzish – so’z va

termin tanlash, matnni tahrir qilish – kengaytirish va qisqartirish, iqtisodiyotga oid hujjatlarni

to’g’ri yozishni o’rgatishdan iborat.

«Iqtisodiyotda yozuv texnikasi” fani bo’yicha talabalarning bilimiga,

ko’nikma va malakasiga qo’yiladigan talablar

«Iqtisodiyotda yozuv texnikasi” o’quv fanini o’zlashtirish jarayonida amalga

oshiriladigan masalalar doirasida bakalavr:

-lotin yozuviga asoslangan alifboni va imlo qoidalarni puxta bilishi, savodxon bo’lishi

kerak

- o’zbek iqtisodiyot tilining shakllanish va rivojlanish xususiyatlarini, iqtisodiy so’z va

terminlarning yasalish va qo’llanish usullarini, matnlarning turlari va tuzilishini bilishi kerak;

- talaba iqtisodiyot sohasida qo’llanilayotgan so’z va terminlarning ma’nosini bilgan

holda to’g’ri tanlash, ular ishtirokida gaplar va matnlarni, ish qog’ozlarni va hujjatlarni

savodli yozish ko’nikmasiga ega bo’lish kerak;

- talaba iqtisodiyot sohasida, ilmiy, rasmiy, publisistik, badiiy, so’zlashuv uslublarida

qo’llanilayotgan so’z va terminlarni tahlil qilish, iqtisodiy matnlarni mazmunli va xatosiz

yozish malakasiga ega bo’lishi kerak.

Fanning o’quv rejedagi boshqa fanlar bilan o’zaro bog’liqligi va uslubiy

jihatdan ketma – ketligi

«Iqtisodiyotda yozuv texnikasi” fani asosiy ixtisoslik fanlari -kasb ta’limi, menejment,

moliya, bank ishi, soliqlar va soliqqa tortish, buxgalteriya hisobi va audit, sug’urta ishi,

pensiya ishi, baholash ishi, iqtisodiyot nazariyasi fanlari bilan uzviy bog’langan bo’lib

fanlarga oid so’z va terminlarning, gap va matnlarning yuzaga kelish, yasalish, qo’llanish

usullarini o’rgatadi. U o’quv rejasidagi ijtimoiy, tabiiy fanlar bilan ham o’zaro bog’langan.

«Iqtisodiyotda yozuv texnikasi” fani birinchi va ikkinchi semestrlarda o’qitiladi.

Fanning ishlab chiqarishdagi o’rni

O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishib, demokratik huquqiy davlat va

fuqarolik jamiyati qurish yo‘lidan borayotgan bugungi kunda jahon andozalari darajasidagi

bilimdon, zukko, har tomonlama yetuk iqtisodchi mutaxassis kadrlarni tayyorlash muhim

ahamiyat kasb etmoqda.

Bakalavriat talabalari o‘z mutaxassislik fanlari bilan bir qatorda iqtisod tili va uslubi,

iqtisodiy atamashunoslik, ish yuritish va hujjatchilik to`g‘risida mukammal bilimga ega

bo’lmasdan turib, o‘z fikrini iqtisod sohasiga qo‘yiladigan talablar asosida aniq va ravshan

ifoda eta olmaydi. Shunga ko‘ra bo‘lajak iqtisodchilar iqtisodiyot tilining o‘ziga xos

xususiyatlaridan puxta xabardor bo‘lmog‘i lozim.

Mazkur o‘quv faniining o‘qitilishi muayyan amaliy yo‘nalishga ega bo‘lib,

bakalavriat talabalarida iqtisod tili bo‘yicha nazariy bilim va amaliy ko‘nikmalarni, o‘z

sohasiga doir hujjatlarni to‘g‘ri yozish malakasini hosil qilishni ko‘zda tutadi.

Fanni o’qitishda zamonaviy axborot va pedagogik texnologiyalar

Talabalarning «Iqtisodiyotda yozuv texnikasi” fanini o’zlashtirishlari uchun o’qitishninig

ilg’or va zamonaviy usullaridan foydalanish, yangi informatsion pedagogik texnologiyalarni tadbiq

qilish muhim ahamyatga egadir. Fanni o’zlashtirishda o’quv va uslubiy qo’llanmalar, ma’ruza

matnlari, tarqatma materiallar, elektron materiallar, ko’rgazmali vositalar va lavhalardan

foydalaniladi.

ASOSIY QISM

«Iqtisodiyotda yozuv texnikasi” fanining mazmuni va vazifalari

“Iqtisodiyotda texnik yoziv” o‘quv fanining tilshunoslik va iqtisodiyot bilimlari bilan

bog‘liqligi; fanining mazmuni va vazifalari; “Iqtisodiyotda texnik yoziv” fanining manbalari.

Uning boshqa iqtisodiy fanlarga bog‘liqligi: menejment, moliya, bank ishi, soliqlar va soliqqa

tortish, buxgalteriya hisobi va audit, sug’urta ishi, pensiya ishi, baholash ishi, iqtisodiyot

nazariyasi kabi fanlar bilan o‘zaro aloqasi va tutgan o‘rni. Fanning iqtisodchilarni tayyorlashdagi

roli va ahamiyati.

Til va yozuv. O‘zbek yozuvlari tarixi. Yangi o‘zbek yozuvi - lotin alifbosi.

Iqtisodiyot tili va leksikasi

Termin va terminologiya. Termin va atama. Termin tushunchasi va uning o‘zbek

tilshunosligida tutgan o‘rni. Termin va so‘zlarning o‘zbek tiliga kirib kelishi va ularning

tilshunoslikdagi o‘rni.

Iqtisodiyot terminologiyasi va uning yuzaga kelish manbalari (lug‘atlar) haqida. Bozor

iqtisodiyoti va unga o‘tish bosqichlarida iqtisodiyot terminlarining ahamiyati.

Iqtisodiyot tilining shakllanish va boyish manbalari

Iqtisod tili avlodlar tomonidan yaratilgan tarixiy tajriba mahsuli. O‘zbek tili iqtisodiyot

terminologiyasining shakllanish tarixi va boyish manbalari.

Iqtisodiy terminlarning taraqqiyot bosqichlari.

O‘zbek tili iqtisodiyot terminologiyasining ichki manbalar asosida rivojlanishi.

Iqtisodiy terminlarning morfologik usul bilan yasalishi. Iqtisodiy terminlarning semantik-

sintaktik usul bilan yasalishi. Iqtisodiy terminlarning sintaktik usul bilan yasalishi.

Iqtisodiyot terminologiyasining rivojlanishida tashqi manbalarning ta’siri.

O‘zbek tili iqtisodiyot terminologiyasining tashqi manba asosida boyishi.

Iqtisodiyot terminologiyasining rivojida rus-ovro‘po tillarining ta’siri.

Iqtisodiyot leksikasini qo‘llash mezoni va tartibga solish masalalari

Har qanday terminning o‘z ona tili qonun-qoidalari asosida yaratilishi. So‘z va

terminlarning imlosi, mavjud qoidalarga bo‘ysundirilishi va qisqa bo‘lishi. Yaratilgan

iqtisodiy terminlarning iqtisodiy matnlarga mos bo‘lishi va faqat o‘zining birlamchi

ma’nosini berishi.

O‘zbek tili iqtisodiyot terminologiyasida sinonimiyaning paydo bo‘lish sabablari

va ularning o‘ziga xos xususiyatlari. O‘zbek tili iqtisodiyot terminologiyasidagi har

xilliklarning kelib chiqishiga rus-ovro‘po tillarining ta’siri va bu kamchilikni bartaraf

qilish yo‘llari. Iqtisodiy so‘z va terminlarni tartibga solish.

Matn va uning turlari

Iqtisodiy so‘z va matn. Ular o`rtasidagi o`zaro bog`liqlik. Matn tushunchasi.

Iqtisodiy matn va uning turlari. Dialogik matn va uning xususiyatlari. Monologik

(tavsifiy) matnni yaratish usullari. Iqtisodiyotga oid matnlar va ularning turlari. Iqtisodiy

matnlarni mazmunli, mantiqli va xatosiz yaratish masalalari. Iqtisodiy matnlarni

to‘ldirish.

Iqtisodiy matn tuzish usullari

Iqtisodiyotga oid matn va leksika. Iqtisodiy matn va uning tuzilishi. Iqtisodiyotga

oid matnga so‘z tanlash. Iqtisodiyotga oid matnga termin tanlash. Iqtisodiy matnlarning

xususiyatlari.

Iqtisodiy matn ustida ishlash va uni tahrir qilish

Tahrir va uning xususiyatlari. Tahrir va tahlil. Tahrir va tahlil o`rtasidagi o`zaro

bog`liqlik. Iqtisodiy matnni tahrir qilish yo`llari. Matnni kengaytirish usullari. Matnni

qisqartirish usullari. Matnni texnik tahrir qilish.

Iqtisodiy matnlarnin turlari

Iqtisodiyotga oid matnlar va ularning turlari.

Iqtisodiy matnlarni mazmunli, mantiqli va xatosiz yaratish masalalari.

Iqtisodiy matnlarni to’ldirish.

Ish yuritish tili va uslubi. Ish yuritish va hujjatchilik.

Hujjatlarning turlari. Hujjatlar va ularning tarkibiy qismlari. Iqtisodiy hujjatlarga

qo’yiladigan talablar.

AMALIY MASHG`ULOTLARNI TASHKIL ETISH BO’YICHA KO’RSATMA

VA TAVSIYALAR

1. «Iqtisodiyotda yozuv texnikasi” fanining mazmuni va vazifalari

2. Iqtisodiyot tili va leksikasi

3. Iqtisodiyot tilining shakllanish va boyish manbalari

4. Iqtisodiyot leksikasini qo’llash mezoni va tartibga solish masalalari

5. Matn va uning turlari

6. Iqtisodiy matn tuzish usullari

7. Iqtisodiy matn ustida ishlash va uni tahrir qilish

8. Iqtisodiy matnlarning turlari

KURS VA LOYIHASINI TASHKIL ETISH BO‘YICHA KO‘RSATMALAR

Kurs (loyiha) ishlari namunaviy o‘quv rejada ko‘zda tutilmagan.

MUSTAQIL ISHNI TASHKIL ETISHNING SHAKLI VA MAZMUNI

Talaba mustaqil ishni tayyorlashda fanning xususiyatlarini hisobga olgan holda

quyidagi shakllardan foydalanishi tavsiya etiladi: og‘zaki va yozma.

O’quv qo’llanmalar bo’yicha fan boblari, mavzulari o’rganiladi, tarqatma

materiallar bo’yicha ma’ruzalar o’zlashtiriladi, ixtisoslik fanlari bo’yicha fan mavzulari

ustida ishlanadi. Yozma shaklda mustaqil ish bajarilganda quyidagilarga rioya qilinadi:

referat, lug‘at, slayd va ish o‘yini tayyorlash, maqola yozish hujjatlar tuzish, ko‘rgazmali

qurol to‘planiladi.

Tavsiya etilayotgan mustaqil ishlarning mavzulari:

1-mavzu: “O’zbek tilining asosiy imlo qoidalari”ni to’liq ko’chirib chiqish va

o’zlashtirish”

2-mavzu: Iqtisodiyotga tegishli 20 tadan so’zni, terminni, atamani yozing va

ma’nosini izohlang. Iqtisodiyotga tegishli matnlardan so’z va terminlarni ko’chirib

chiqish va o’zlashtirish”

3-mavzu: Vaqtli matbuot (gazeta va jurnallar)dagi yangi iqtisodiy terminlarning

tahlili. Matnlarni ko’chirib chiqish hamda iqtisodiy so’z va terminlarga izohlar berish.

4-mavzu: Rus va ovro’po tillaridan kirib kelgan ixtisoslikka oid 250 ta iqtisodiy

so’z va terminga izoh berish. “Bozor, pul, kredit”, “Moliya” jurnallari va gazetalardan

maqolalarni ko’chirib yozish.

5-mavzu: 200 ta so’zdan iborat tavsifiy matn tuzish. Iqtisodiy lug’atlardan,

darsliklardan foydalanish. Yangi terminlarni aniqlash.

6-mavzu: Iqtisodiy matnda so’z va terminlarning sinonimiyasidan foydalanish.

Ilmiy uslubda gaplar, maqola tuzish

7-mavzu: Ixtisoslikka oid matnni tahrir qlish. Matnni tuzish bo’yicha mashqlar

bajarish. Maqola, ma`ruza tayyorlash va tahrir qlish.

8-mavzu: Ixtisoslikka oid matnlarni va hujjatlatni tayyorlash. Tezis, annotatsiya,

shartnoma, tilxat va boshqa hujjatlar.

Dasturning informatsion-uslubiy ta`minoti

Iqtisodiyotda texnik yozuv fanini o’qitish jarayonida ta’limning zamonaviy

metodlari, pedagogik va axborot – kommunikatsiya texnologiyalari qo’llanishi nazarda

tutilgan. Nazariy darslarda – ma’ruzalarda zamonaviy kompyuter texnologiyalari

yordamida ko’rgazmali va elektron redaktik texnologiyalardan foydalaniladi. Amaliy

mashg’ulotlarda aqliy hujum, guruhli fikrlash, kichik guruhlar musobaqalari va turli ish

o’yinlarini qamrab olgan pedagog texnologiyalarni qo’llash nazarda tutilgan.

Foydalaniladigan asosiy darsliklar va o’quv qo’llanmalar ro’yxati

ASOSIY ADABIYOTLAR RO‘YXATI

1. O‘zbekiston Respublikasining Qonuni: «Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek

alifbosini joriy etish to‘g’risida». (Toshkent sh. 1993-yil, 12-sentabr) «Toshkent

oqshomi» gazetasi. 1993 yil, 12-oktabr

2. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. -T.: O‘zbekiston. 2003.

3. O‘zbekiston Vazirlar Mahkamasi qarori: «O‘zbek tilining asosiy imlo

qoidalarini tasdiqlash haqida», «Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosi» (Vazirlar

Mahkamasining 1995 yil, 24-avgustdagi 339-sonli qarori.)

4. O‘zbekiston Respublikasining “Referendum yakunlari hamda davlat hokimiyati

tashkil etilishining asosiy printsiplari” to‘g’risidagi Konstitutsiyaviy qonuni. - T.:

O‘zbekiston, 2002.

5. Karimov I.A. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot pirovard

maqsadimiz. T.8. -T.: O‘zbekiston, 2000, 528 b.

6. Karimov I.A. Yuksak ma`naviyat yengilmas kuch T.: O‘zbekiston, 2006

7. Husanov N., Mirahmedova Z. Mutaxassislik tili. T.: TMI, 2003 y

8. Husanov N., Mirahmedova Z. Iqtisodiyot atamalari va ish yuritish. –T.: TMI,

2005 y.

9. Qo‘ng‘urov R., Begmatov E., Tojiyev Yo. Nutq madaniyati va uslubiyat

asoslari, -T.: «Fan», 1992, 254 b.

10. Husanov.N., Husanova M., Xo`jaqulova R., Yusupov E. “Iqtisodiyotda texnik

yozuv”. T.: “Fan va texnologiya markazi”, 2012 y. 152 b.

11. Mahmudov N., Mahkamov N., Madvaliyev A. O`zbek tilida ish yuritish. T.:

O`zbekiston, 2002

12. Begmatov E. O‘zbek ismlari ma’nosi izohli lug‘at, «O‘zbekiston milliy

ensiklopediyasi», 1998, 608 b.

13. Mirzayev I., Boltayev M. O‘zbek tili. Darslik. Rus guruh talabalari uchun.

A.Qodiriy nomidagi «Xalq merosi» nashriyoti. 2004, 240 b.

14. Rahmatullayev Sh. O‘zbek frazeologizmlarning etimologik lug‘ati. -T.:

«O‘zbekiston» 2000, 360 b.

15. Panasenko D. O‘zbek tilining imlo lug‘ati. -T.: «Iqtisodiyot va huquq dunyoci»,

1998, 192 b.

16. Husanov.N., Rasulova Z. Lotin yozuviga asoslangan yangi o`zbek alifbosi va

imlosi. T.: TMI, 2004 y.

17. Jerald Alred, Charles Brusaw, Walter Oliu. Hahdbook of technical writing.

New York, Copyright 2003

Qo‘shimcha adabiyotlar:

a. Nusrat Jumyaev. Istiqlol va ona tilimiz: til, imlo, notiqlik san’ati, matn va

matnshunoslik. «Sharq», 1998, 136 b.

b. Saidov A., Ko‘chimov Sh. Qonun va til, -T.: “Iqtisodiyot va huquq dunyosi” 1997,

168 b.

c. . Qoriyeva Sh.M., Rizayev S.A., Yangi o‘zbek alifboni o‘rganamiz. «Moliya»,

2001, 118 b.

d. Yusupov A., Xodiyev B. Iqtisodiyot. O‘zbekcha-ruscha lug‘at. T.: O`zbekiston.

2012, 368 b.

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS

TA’LIM VAZIRLIGI

TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI

O’quv-uslubiy boshqarma

tomonidan ro’yhatga olindi

№________________

2014-yil 20-iyun

Rektorning ____-sonli

buyrug`i bilan

TASDIQLANGAN

(2014-yil 21-iyun)

«IQTISODIYOTDA YOZUV

TEXNIKASI» ISHCHI O‘QUV DASTURI

Bilim sohasi:

100 000 – Gumanitar soha

200 000 – Ijtimoiy soha, iqtisod va huquq

Ta’lim sohalari: 110 000 –Pedagogika

230 000 – Iqtisod

Ta’lim yo‘nalishlari: Bakalavriatning barcha ta`lim yo`nalishlari

Toshkent -2014

Fanning ishchi o`quv dasturi o`quv va ishchi reja hamda o`quv dasturiga muvofiq

ishlab chiqilgan.

Tuzuvchi: Husanov N.A. – “O‘zbek va rus tillari” kafedrasi mudiri, f.f.d.

Taqrizchilar: Mirahmedova Z.– filologiya fanlari nomzodi, dotsent

Xo`jaqulova R. – “O‘zbek va rus tillari” kafedrasining katta

o`qituvchisi

Fanining ishchi oʻquv dasturi kafedraning 2014-yil dagi 20-maydagi 20-sonli

majlisida muhokama etillib, fakultet Kengashida ko`rib chiqish uchun tavsiya qilingan.

Kafedra mudiri N.Husanov

Fanning ishchi oʻquv dasturi Moliyaviy menejment fakulteti Kengashida muhokama

etilgan va nashrga tavsiya qilingan (2014-yil 5-iyundagi 10-sonli bayonnamasi)

Fakultet dekani O.Astanakulov

Kelishildi:

O`quv ishlari bo`yicha prorektor A.Karimov

1.1. Fanining maqsadi va vazifasi

Ushbu dastur o’zbek iqtisodiyot terminologiyasida so’z va atamalarning shakillanish,

boyish xususiyatlarini, iqtisodaiy matnlarga so’z va termin tanlash, matnlarni tuzish, ularni

kengaytirish va qisqartirish, matnlarni tahrir qilish, iqtisodiyotga oid hujjatlarni to’g’ri yozish

masalalarini qamrab olgan.

Fanni o’qitishdan maqsad – iqtisodiyot sohasida bilimli, zukko, savodxon, har

tomonlama yetuk mutaxassisni tayorlash uchun talabalarda iqtisodiy til bilimlarini - so’z va

terminlarni, gap va matnlarni qo’llash bo’yicha bilim, ko’nikma va malakani

shakllantirishdir.

Fanning vazifasi – talabalarga iqtisodiyot sohasidagi so’z va terminlarning shakllanish

va qo’llanish, yasalish va kirib kelish xusiyatlarini, iqtisodiy matnlarni tuzish – so’z va

termin tanlash, matnni tahrir qilish – kengaytirish va qisqartirish, iqtisodiyotga oid hujjatlarni

to’g’ri yozishni o’rgatishdan iborat.

1.2.Fanni o`zlashtirgan talabaning malakaviy darajasi

«Iqtisodiyotda yozuv texnikasi»o’quv fanini o’zlashtirish jarayonida amalgam

oshiriladigan masalalar doirasida bakalavr:

-lotin yozuviga asoslangan alifboni va imlo qoidalarni puxta bilishi, savodxon bo’lishi

kerak

- o’zbek iqtisodiyot tilining shakllanish va rivojlanish xususiyatlarini, iqtisodiy so’z va

terminlarning yasalish va qo’llanish usullarini, matnlarning turlari va tuzilishini bilishi kerak;

- talaba iqtisodiyot sohasida qo’llanilayotgan so’z va terminlarning ma’nosini bilgan

holda to’g’ri tanlash, ular ishtirokida gaplar va matnlarni, ish qog’ozlarni va hujjatlarni

savodli yozish ko’nikmasiga ega bo’lish kerak;

- talaba iqtisodiyot sohasida, ilmiy, rasmiy, publisistik, badiiy, so’’zlashuv uslublarida

qo’llanilayotgan so’z va terminlarni tahlil qilish, iqtisodiy matnlarni mazmunli va xatosiz

yozish malakasiga ega bo’lishi kerak.

1.3.Fanning o`quv rejasidagi fanlar bilan bog`liqligi.

«Iqtisodiyotda yozuv texnikasi»fani asosiy ixtisoslik fanlari -kasb ta’limi, menejment,

moliya, bank ishi, soliqlar va soliqqa tortish, buxgalteriya hisobi va audit, sug’urta ishi,

pensiya ishi, baholash ishi, iqtisodiyot nazariyasi fanlari bilan uzviy bog’langan; bo’lib

fanlarga oid so’z va terminlarning, gap va matnlarning yuzaga kelish, yasalish, qo’llanish

usullarini o’rgatadi. U o’quv rejasidagi ijtimoiy, tabiiy fanlar bilan ham o’zaro bog’langan.

«Iqtisodiyotda yozuv texnikasi»fani birinchi va ikkinchi semestrlarda o’qitiladi.

1.4. Fanni o’qitishda qo’llaniladigan yangi pedagogik texnologiyalar va

ularning mazmun mohiyati.

Talabalarning «Iqtisodiyotda yozuv texnikasi»fanini o’zlashtirishlari uchun o’qitishninig

ilg’or va zamonaviy usullaridan foydalanish, yangi informatsion pedagogik texnologiyalarni tadbiq

qilish muhim ahamyatga egadir. Fanni o’zlashtirishda o’quv va uslubiy qo’llanmalar, ma’ruza

matnlari, tarqatma materiallar, elektron materiallar, ko’rgazmali vositalar va lavhalardan

foydalaniladi.

1.5. 5230600 – Moliya; 5230700 –Bank ishi; 5231200 –Sug’urta ishi; 5231300 –

Pensiya ishi yonalishlari uchun «Iqtisodiyotda yozuv texnikasi» fanidan o`tiladigan

mavzular va ular bo‘yicha mashg‘ulot turlariga ajratilgan yuklama hajmining

taqsimoti

№

Fanning bo‘limi va mavzusi, ma`ruza

mazmuni

Soatlar

Jami

Ma`ruza

Amaliy,

seminar

mashg‘ulotlari

Mustaqi

l ta`lim

1 2 3 4 5

1. «Iqtisodiyotda yozuv texnikasi»fanining mazmuni

va vazifasi 10 2 4 4

2. Iqtisodiyot tili va leksikasi 10 2 4 4

3. Iqtisodiyot tiliining

shakllanish va boyish manbalari 10 2 4 4

4. Iqtisodiyot leksikasini qo‘llash mezoni va

tartibga solish masalalari 10 2 4 4

5. Matn va uning turlari 8 2 4 2

6. Iqtisodiy matn tuzish usullari 10 2 4 4

7. Iqtisodiy matn ustida ishlash va uni tahrir qilish 10 2 4 4

8. Iqtisodiy matnlarning turlari 16 4 6 4

Jami 88 18 36 34

5111000-Kasb ta’limi (5230600-Moliya); 5111000-Kasb ta’limi (5230700-Bank ishi);

5111000-Kasb ta’limi (5230900-Buxgalteriya hisobi va audit (tarmoqlar bo’yicha);

ta`lim yo`nalishi bo`yicha ajratilgan

yuklama hajmining taqsimoti

№


mazmuni

Soatlar

Jami

Ma`ruza

Amaliy,

seminar

mashg‘ulotlari

Mustaqi

l ta`lim

1 2 3 4 5












Jami 108 20 36 52

5230900 – Buxgalteriya hisobi va audit (tarmoqlar bo’yicha) ta`lim yo`nalishlari

bo`yicha ajratilgan


№


mazmuni

Soatlar

Jami

Ma`ruza

Amaliy,

seminar

mashg‘ulotlari

Mustaqi

l ta`lim

1 2 3 4 5












Jami 94 18 36 40

5231500 – Baholash ishi ta`lim yo`nalishi bo`yicha ajratilgan


№


mazmuni

Soatlar

Jami

Ma`ruza

Amaliy,

seminar

mashg‘ulotlari

Mustaqi

l ta`lim

1 2 3 4 5


va vazifasi 8 2 4 2










Jami 82 18 36 28

5231500 – Soliq va soliqqa tortish ta`lim yo`nalishi bo`yicha ajratilgan


№


mazmuni

Soatlar

Jami

Ma`ruza

Amaliy,

seminar

mashg‘ulotlari

Mustaqi

l ta`lim

1 2 3 4 5


va vazifasi 8 2 2 4










Jami 64 20 20 24

2. O`QUV MATERIALLARI MAZMUNI

2.1. MA’RUZA MASHG`ULOTLARI

2.1.1. «Iqtisodiyotda yozuv texnikasi»fanining mazmuni va vazifalari

“Iqtisodiyotda texnik yoziv” o‘quv fanining tilshunoslik va iqtisodiyot bilimlari bilan

bog‘liqligi; predmetning maqsadi va vazifalari; “Iqtisodiyotda texnik yoziv” fanining manbalari.

Uning boshqa iqtisodiy fanlarga bog‘liqligi: iqtisod nazariyasi, iqtisodiyot asoslari, makroiqtisod

kabi fanlar bilan o‘zaro aloqasi va tutgan o‘rni. Kursning iqtisodchilarni tayyorlashdagi roli va

ahamiyati.

Til va yozuv. O‘zbek yozuvlari tarixi. Yangi o‘zbek yozuvi – lotin alifbosi.

Qo’llaniladigan pedagogik va axborot texnologiyalar: Muammoli topshiriqlar,

blits-savol, aqliy hujum, kompyuter, slaydlar, multemediya apparatidan “birgalikda

o’rganish” usuli, texnikalari: insert, savol-javoblar, prezentatsiya.foydalaniladi.

[ A1, A2, A3, A4, A5, A6, A7, A8, A10, A14, A15, A16, Q19, Q20, Q22]

2.1.2. Iqtisodiyot tili va leksikasi

Termin va terminologiya. Termin va atama. Termin tushunchasi va uning o‘zbek

tilshunosligida tutgan o‘rni. Termin va so‘zlarning o‘zbek tiliga kirib kelishi va ularning

tilshunoslikdagi o‘rni.

Iqtisodiyot terminologiyasi va uning yuzaga kelish manbalari (lug‘atlar) haqida. Bozor

iqtisodiyoti va unga o‘tish bosqichlarida iqtisodiyot terminlarining ahamiyati.

Qo’llaniladigan pedagogik va axborot texnologiyalar: Ma’ruza, vizuallashtirish,

aqliy hujum, muhokama, texnikalari: test o’tkazish, B/B/B jadvali

[A5, A6, A7, A8, A10, A14, A15, A16, Q19, Q20, Q21]

2.1.3. Iqtisodiyot tilining shakllanish va boyish manbalari

Iqtisod tili avlodlar tomonidan yaratilgan tarixiy tajriba mahsuli. O‘zbek tili iqtisodiyot

terminologiyasining shakllanish tarixi va boyish manbalari.

Iqtisodiy terminlarning taraqqiyot bosqichlari.

O‘zbek tili iqtisodiyot terminologiyasining ichki manbalar asosida rivojlanishi.

Iqtisodiy terminlarning morfologik usul bilan yasalishi. Iqtisodiy terminlarning semantik-

sintaktik usul bilan yasalishi. Iqtisodiy terminlarning sintaktik usul bilan yasalishi.

Iqtisodiyot terminologiyasining rivojlanishida tashqi manbalarning ta’siri.

O‘zbek tili iqtisodiyot terminologiyasining tashqi manba asosida boyishi.

Iqtisodiyot terminologiyasining rivojida rus-ovro‘po tillarining ta’siri.

Qo’llaniladigan pedagogik va axborot texnologiyalar: Vizual ma’ruza, insert,

birgalikda o’qish, aqliy hujum, muammoli topshiriqlar usuli, texnikasi: “o’yla-ishla va

juftlikda fikr almash”, “kop-kop”, blits-so’rov, grafik organayzer:

[A5, A6, A7, A8, A10, A14, A15, A16, Q17, Q18, Q19, Q20, Q21]

2.1.4. Iqtisodiyot leksikasini qo‘llash mezoni va tartibga solish masalalari

Har qanday terminning o‘z ona tili qonun-qoidalari asosida yaratilishi. So‘z va

terminlarning imlosi, mavjud qoidalarga bo‘ysundirilishi va qisqa bo‘lishi. Yaratilgan

iqtisodiy terminlarning iqtisodiy matnlarga mos bo‘lishi va faqat o‘zining birlamchi

ma’nosini berishi.

O‘zbek tili iqtisodiyot terminologiyasida sinonimiyaning paydo bo‘lish sabablari

va ularning o‘ziga xos xususiyatlari. O‘zbek tili iqtisodiyot terminologiyasidagi har

xilliklarning kelib chiqishiga rus-ovro‘po tillarining ta’siri va bu kamchilikni bartaraf

qilish yo‘llari. Iqtisodiy so‘z va terminlarni tartibga solish.

Qo’llaniladigan pedagogik va axborot texnologiyalar: Ma’ruza, muammoli usul,

suhbat, aqliy hujum, texnikasi: “o’yla-ishla va fikr almash”, blits-so’rov, grafik organayzer:

klaster, “Savol-javob” jadvali, sinkveyn.

[A5, A6, A7, A8, A10, A14, A15, A16, Q19, Q20, Q21]

2.1.5. Matn va uning turlari Iqtisodiy so‘z va matn. Ular o`rtasidagi o`zaro bog`liqlik. Matn tushunchasi.

Iqtisodiy matn va uning turlari. Dialogik matn va uning xususiyatlari. Monologik

(tavsifiy) matnni yaratish usullari. Iqtisodiyotga oid matnlar va ularning turlari. Iqtisodiy

matnlarni mazmunli, mantiqli va xatosiz yaratish masalalari. Iqtisodiy matnlarni

to‘ldirish.

Qo’llaniladigan pedagogik va axborot texnologiyalar: Vizual ma’ruza, insert,

aqliy hujum, texnikalar: blits so’rov, klaster, insert.

[A5, A6, A7, A8, A9, A10, A14, A15, A16, Q19, Q20, Q21, Q22]

2.1.6. Iqtisodiy matn tuzish usullari

Iqtisodiyotga oid matn va leksika. Iqtisodiy matn va uning tuzilishi. Iqtisodiyotga

oid matnga so‘z tanlash. Iqtisodiyotga oid matnga termin tanlash. Iqtisodiy matnlarning

xususiyatlari.

Qo’llaniladigan pedagogik va axborot texnologiyalar: Vizual ma’ruza, texnika:

prezentatsiya, aqliy hujum, grafik organayzer: klaster

[A1, A2, A3, A5, A6, A7, A8, A9, A10, A14, A15, A16, Q17, Q18, Q19, Q20]

2.1.7. Iqtisodiy matn ustida ishlash va uni tahrir qilish

Tahrir va uning xususiyatlari. Tahrir va tahlil. Tahrir va tahlil o`rtasidagi o`zaro

bog`liqlik. Iqtisodiy matnni tahrir qilish yo`llari. Matnni kengaytirish usullari. Matnni

qisqartirish usullari. Matnni texnik tahrir qilish.

Qo’llaniladigan pedagogik va axborot texnologiyalar: Mualliflik ma’ruzasi,

B.B.B jadvali, klaster, blits so`rov

[A1, A2, A3, A5, A6, A7, A8, A9, A10, A11, A14, A15, A16, Q19, Q20, Q21]

2.1.8. Iqtisodiy matnlarning turlari

Iqtisodiyotga oid matnlar va ularning turlari. Texnik yozuv va hujjatchilik.

Hujjatlarning turlari. Hujjatlar va ularning tarkibiy qismlari. Iqtisodiy hujjatlarga

qo‘yiladigan talablar.

Hujjatlar matni ustida ishlash. Hujjatlarni tayyorlashda texnik qoidaga amal qilish.

Qo’llaniladigan pedagogik va axborot texnologiyalar: Vizual ma’ruza, sinkveyn,

slayd.


2.2.AMALIY MASHG`ULOTLARNI TASHKIL ETISH BO`YICHA

KO`RSATMALAR

2.2.1. Fanning mazmuni va vazifasi

1. Lotin yozuviga asoslangan yangi o‘zbek alifbosi.

2. Imlo qoidalarini konspektlashtirish.

3. Iqtisodiy terminlarning yozilishi.

4. Men sevgan kasb.

5.Terma diktant (nazorat ishi).

Qo’llaniladigan pedagogik va axborot texnologiyalar: Muammoli usul, aqliy

hujum, muhokama, texnikalar: suxbat.

[A1, A2, A3, A4, A5, A6, A7, A8, A10, A14, A15, A16, Q17, Q18, Q19, Q20]

2.2.2. Iqtisodiyot tili va leksikasi

1. So‘z va uning ma`no turlari bo`yicha mashq bajarish

2. Terminning ma`nosi va mashq

3. Atamaning ma’nosi va turlari

4. Davlat tili haqidagi qonunning 7-10 moddalarini ko`chirib yozish

5. ”Puldorlik sanàti”dagi birinchi qoidani ko`chirib yozing va iqtisodiy terminni

izohlash.

6. Iqtisodiyotga oid 200 ta so`zni izohlash

Qo’llaniladigan pedagogik va axborot texnologiyalar: Hamkorlikda o’qish,

muammoli usul, texnika: “kop-kop”, “davra suhbati”, prezentatsiya.

[A1, A2, VA3, A4, A5, A6, A7, A8, A10, A14, A15, A16, Q17, Q18, Q19, Q20]

2.2.3. Iqtisodiyot tilining shakllanish va boyish manbalari

1. “Devonu lug‘otit-turk” dagi iqtisodiy so‘zlarni topish va ularga izoh berish.

2. “Maqbul-ul qulub” dagi iqtisodiy matnlarning tahlili.

3. “Puldorlik sanàti”dagi 3 qoidani ko`chirish va iqtisodiy so`larni izohlash

4. Iqtisodiy terminlarning morfologik usul bilan yasalishi (“Iqtisodiyot nazariyasi”).

5. Iqtisodiy terminlarning semantik-sintaktik usul bilan yasalishi (“Iqtisodiyot

nazariyasi”).

6. Iqtisodiy terminlarning sintaktik usul bilan yasalishi (“Iqtisodiyot nazariyasi”).

Qo’llaniladigan pedagogik va axborot texnologiyalar: Muammoli usul, suhbat,

aqliy hujum, prezentatsiya, munozara.

[A1, A2, A3, A4, A5, A6, A7, A8, A10, A14, A15, A16, Q19, Q20]

2.2.4. Iqtisodiyot leksikasini qo‘llash mezoni va tartibga solish masalalari

1. ”Puldorlik sanàti”dagi moliya sohasiga kirib kelgan yangi iqtisodiy terminlarni

qo`llanishini tahlil qilish.

2. ”Puldorlik sanàti”dagi bank sohasiga kirib kelgan yangi iqtisodiy terminlarni

qo`llanishini tahlil qilish.

3. ”Puldorlik sanàti”dagi buxgalteriya sohasiga kirib kelgan yangi iqtisodiy

terminlarni qo`llanishini tahlil qilish.

4. “Iqtisodiyot nazariyasi” darsligidagi 200 ta so‘zdan iborat iqtisodiy matndagi

so`z va terminlarni qo`llanishini tahlil qilish.

5. 250 ta so‘zdan iborat iqtisodiy mavzuda maqola tayyorlash.

6. Rus va ovro‘po tillaridan kirib kelgan ixtisoslikka oid 250 ta iqtisodiy so‘z va

terminga izoh berish.

Qo’llaniladigan pedagogik va axborot texnologiyalar: O’quv qo’llanmalar, o’quv

daftarlar, markerlar, skotch, A32 bichimidagi qog’oz varaqlari.

[A1, A2, A3, A4, A5, A6, A7, A8, A10, A14, A15, A16, Q19, Q20, Q21]

2.2.5. Iqtisodiyot tili va matn

1. Moliya oid qo‘llanma va darsliklardagi 300 ta so‘zdan iborat iqtisodiy matnlarni

tahlil qilish.

2. Bankka oid qo‘llanma va darsliklardagi 300 ta so‘zdan iborat iqtisodiy matnlarni

tahlil qilish.

3. Buxgalteriyaga oid qo‘llanma va darsliklardagi 300 ta so‘zdan iborat iqtisodiy

matnlarni tahlil qilish.

4. 300 ta so‘zdan iborat iqtisodiy mavzuda dialogik matn tuzish.

5. ”Puldorlik sanàti”dagi 5 qoidani uslubiy jihatdan tahlil qiling

6. I.Karimov asarlari asosida izohli lugàt tuzish.

Qo’llaniladigan pedagogik va axborot texnologiyalar: Munozara, muammoli

usul. To’g’ridan-to’g’ri jamoaviy aqliy hujum, B/B/B jadvali


2.2.6. Iqtisodiy matn tuzish usullari

1.Iqtisodiy matn va uning tarkibiy qismlariga oid mashqlar.

2. Fakt to`plashga oid topshiriqni ko`chirib yozish va tahlil qilish

3. Ilmiy maqola to`g`risidagi ma`lumotlarni o`rganish va ilmiy maqola yozish.

4. ”Puldorlik sanàti”dagi 6 qoidani ko`chirib yozish, undagi fakt va ma`lumotlarni

tahlil qilish

5. Moliyaga oid iqtisodiy matnda so‘z va terminlarning sinonimiyasidan

foydalanish

6. Buxgalteriyaga oid iqtisodiy matnda so‘z va terminlarning sinonimiyasidan

foydalanish


aqliy hujum, munozara, namoyish qilish.

[A1, A2, A3, A4, A5, A6, A7, A8, A9, A10, A14, A15, A16, Q19]

2.2.7. Iqtisodiy matn ustida ishlash va uni tahrir qilish 1. Tahrir to`g`risidagi ma`lumotlani o`rganish va matnni tahlil qilish

2. 200 ta so`zdan iborat iqtisodiy matnni 500 so`zli matnga aylantirish

3. 400 so`zdan iborat matnni iqtisodiy matnni 100 so`zli matnga aylantirish.

4. ”Puldorlik sanàti”dagi 7 qoidani tahrir va tahlil qilish

5. Tarkibida iqtisodiy so`z qatnashgan maqolalarni tahlil qilish

6. Mutaxassislikka oid matnlarni tahlil qilish


aqliy hujum, munozara, namoyish qilish, blits so`rov.

[A1, A2, A3, A5, A6, A7, A8, A9, A10A, A11, A14, A15, A16, Q19, Q20, Q21]

2.2.8. Iqtisodiy matnlarning turlari 1. Matn va ma’ruza. 200 ta so`zdan iborat ma`ruza tayyorlash

2. Matn va maqola. 200 ta so`zdan iborat maqola tayyorlash

3.Tezis va annotatsiyaga misollar yozish.

4. Moliyaga oid iqtisodiy hujjatlarga misollar yozish

5. Bankka oid iqtisodiy hujjatlarga misollar yozish

6. Buxgalteriyaga oid iqtisodiy hujjatlarga misollar yozish

Qo’llaniladigan pedagogik va axborot texnologiyalar: hamkorlikda o’qitish,

munozara, texnika: “kop-kop”, taqdimot, blits-so’rov, “Davra suhbati”


3.1 MUSTAQIL TA’LIMNI TASHKIL ETISHNING SHAKLI VA

MAZMUNI

Mustaqil ta’lim talabaning bajaradigan ilmiy izlanishi bo’lib, iqtisodiyotda yozuv

texnikasini o’rganishda mavzularni to’laroq o’zlashtiradi.

Mustaqil ish uchun ajratilgan soatlarni talaba o’zlashtirish uchun ularga referat

yoki mustaqil ish shaklida mavzular taqsimlab beriladi. Mustaqil ta’limning mavzulari

talabalar uchun mustaqil o’zlashtirishlari shart bo’lgan mavzular va amaliy

mashg’ulotlardan tashkil topgan. U talabalarning nazariy bilimlarini mustahkamlash va

kengayishiga, o’qitilayotgan va o’tilgan mavzularni kengroq va chuqurroq o’rganishda

hamda dunyoqarashini yana ham kengayishiga yordam beradi. Shuningdek, mustaqil

ta’limga ta’limga mo’ljallangan topshiriqlar, ma’ruza, amaliy, seminar mashg’ulotlarga

tayyorgarlik ko’rishga qaratilgan. Bundan tashqari talabalar, ayrim nazariy mavzularni

o’quv adabiyotlari yordamida mustaqil o’zlashtirishlari natijasida ilmiy maqolalar

tayyorlashlari mumkin, hamda ilmiy-amaliy konferentsiyalarda ilmiy ma’ruzalar

qilishlari mumkin. Referat, taqdimot, ma’ruzalar kafedra tomonidan belgilab berilgan

hajmda bo’lishi kerak. Talaba mustaqil ishni tayyorlashda muayyan fanning

xususiyatlarini hisobga olgan holda quyidagi shakllardan foydalanish tavsiya etiladi:

- darslik va o’quv qo’llanmalar bo’yicha fan boblari va mavzularini o’rganish;

- tarqatma materiallar bo’yicha ma’ruzalar qismini o’zlashtirish;

- avtomatlashtirilgan o’rgatuvchi va nazorat qiluvchi tizimlar bilan ishlash;

- maxsus adabiyotlar bo’yicha fanlar bo’limlari yoki mavzulari ustida ishlash;

- yangi texnikalarni, apparaturalarni, jarayonlar va texnologiyalarni o’rganish;

- talabaning o’quv, ilmiy-tadqiqot ishlarini bajarish bilan bog’liq bo’lgan fanlar

bo’limlari va mavzularni chuqur o’rganish;

- faol va muammoli o’qitish uslubidan foydalaniladigan o’quv mashg’ulotlari;

- masofaviy (distantsion) ta’lim.

“Iqtisodiyotda yozuv texnikasi” fani bo’yicha mustaqil ta’limining mazmuni

Ishchi o‘quv dasturining mustaqil

ta`limga oid bo‘lim

va mavzulari

Mustaqil ta`limga

oid topshiriq va

tavsiyalar

Bajarilish

muddatlar

i

Hajmi

(soatda)

1 2 3 4

1-mavzu: «Iqtisodiyotda yozuv

texnikasi» fanining mazmuni va

vazifalari

Men sevgan kasb.

1-2 hafta 2

2-mavzu: Iqtisodiyot tili va

leksikasi

Iqtisodiyotga oid 200 ta

yangi terminni izohlash

3-4 hafta 4

3-mavzu: Iqtisodiyot tiliining

shakllanish va boyish manbalari

Iqtisodiy nazariyadagi

iqtisodiy so‘zlar tahlili

Vaqtli matbuotdagi yangi

iqtisodiy terminlarni

tahlili

5-6 hafta

2

4-mavzu: Iqtisodiyot leksikasini

qo‘llash mezoni va tartibga solish

masalalari

Rus va ovro‘po tillaridan

kirib kelgan ixtisoslikka

oid 250 ta iqtisodiy so‘z va


7-8 hafta 2

5-mavzu: Matn va uning turlari I.Karimov asarlari

asosida izohli lug`at tuzish

10-12hafta 2

6-mavzu: Iqtisodiy matn tuzish

usullari

Ixtisoslikka oid matnda

so`z va terminlar

sinonimiyasidan

foydalanish

13-15 hafta 4

7-mavzu: Iqtisodiy matn ustida

ishlash va uni tahrir qilish.

Ixtisoslikka oid matnni

tahrir qlish

16-17 hafta 4

8-mavzu Iqtisodiy matnlarning

turlari

Mutaxaslikka oid

hujjatlarga namunalar

yozish..

20-21 hafta 4

Jami: 8 mavzu 24

3.2. Dasturning informatsion-uslubiy ta’minoti

“I`qtisodiyotda yozuv texnikasi” fanini o’qitishda multimedia jihozlaridan

foydalanib, mavzular bo’yicha ishlab chiqilgan Power Point formatidagi jadvallardan,

kompyuterdan, audio va video jihozlardan, dioproektor va kodoskoplardan foydalaniladi.

Shuningdek, ma’ruza va amaliy mashg’ulotlar davomida turli xil falsafiy tushunchalar va

ularning xarakteristikalarini tavsiflovchi tarqatma materiallar, tahliliy jadvallar, slaydlar

hamda ko’rgazmali qurollar qo’llaniladi.

Bundan tashqari quyidagilar ham qo’llaniladi:

didaktik materiallar tayyorlash;

delfa metodini qo’llash orqali ko’nikmalar shakllantirish;

verbal ifodalash;

“B/B/B” metodi;

insert metodi;

kontseptual metod;

“CASE STUDY (keys)” metodi va boshqalar.

“I`qtisodiyotda yozuv texnikasi” fanini o’rganishda talabalar dasturiy axborot

tizimlari orqali falsafaning dolzarb yangiliklaridan xabardor bo’lishlari va o’qish

jarayonida ulardan foydalanishlari mumkin.

4. REYTING BAHOLASH TIZIMI

4.1. Reyting nazorati jadvali

Bakalavriatning barcha ta’lim yo’nalishlari uchun

Reyting

nazorati

turlari

Semestr xaftalari

Att

eata

siy

a 2

1-

22

ball

ar

Sara

lash

ba

lla

ri

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18

JN 2 2 2 2 2 2 2 2 7 2 2 2 2 2 2 2 2 7 Х 46

39 ON 12 12 Х 24

∑

(JN+ON) 70 х 70

YaN 30 0

Jami: 100 55

4.2. JN bo’yicha baholash mezonlari

JN amaliy mashg’ulotlar o’zlashtirilishi bo’yicha yuqoridagi jadvalda keltirilgan

semestr haftalari kesimida har bir mashg’ulotda talabaning o’zlashtirishiga mos ravishda

mezon asosida jami 0-35 ballgacha jamlanishi belgilangan.

4.3. ON bo’yicha baholash mezonlari

ON ma’ruza mashg’ulotlari materiallari asosida bir semestr davomi 2 marta

o’tkaziladi. ON bo’yicha talaba jami 0-35 ballgacha jamlashi mumkin.

Fanning o’qitilgan mavzulari bo’yicha o’zlashtirish nazorati turli shakllarda

o’tkazilishi mumkin. Mazkur fandan ON test sinovi shaklida o’tkazilganda testlar soni va

ularga mos ravishdagi mezon 0-35 ball kesimida kafedra tomonidan alohida belgilanadi.

4.4. ∑ (JN+ON) bo’yicha baholash mezonlari

∑(JN+ON) 0-70 gacha bo’lgan reyting ballari quyidagi mezonlarga muvofiq

umumlashtirilishi belgilangan:

Baholash mezonlari Reyting ballari

∑(JN+ON) JN ON

“I`qtisodiyotda yozuv texnikasi” fani mashg’ulotlari

mavzulari bo’yicha har tomonlama chuqur va mukammal

bilimga ega. Nazariy va amaliy mashg’ulotlarda

dunyoqarash tavsifidagi bilimlar tizimining o’rni,

insonning inson, jamiyat, atrof-muhitga bo’lgan

munosabati bilan bog’liq masalalar bo’yicha xulosa va

qaror qabul qila oladi, mustaqil mushohada yurita oladi,

mohiyatini tushuntira oladi, aytib beradi, tasavvurga ega.

40-46 20- 24 60-70

Fan mashg’ulotlari mavzulari bo’yicha to’la bilimga ega.

Mashg’ulotlarda “I`qtisodiyotda yozuv texnikasi” fani

haqida tasavvurga ega bo’ladi ,mustaqil mushohada

yurita oladi, mohiyatini tushuntira oladi, aytib beradi,

tasavvurga ega.

34-39 15-19 50-58

Fan mashg’ulotlari mavzulari bo’yicha qoniqarli bilimga

ega. Amaliy mashg’ulotda fan bilan bog’liq masalalar

bo’yicha mohiyatini tushuntira oladi, aytib beradi,

tasavvurga ega.

27-33 9-14 39-49

Fan mashg’ulotlari mavzulari bo’yicha qoniqarsiz

bilimga ega. Amaliy mashg’ulotda fan bilan bog’liq

masalalar yuzasidan aniq tasavvurga ega emas, bilmaydi. 0-24 0-8 0-38

4.5. YaN ni baholash mezonlari

YaN “Yozma ish” yoki “Test sinovi” shaklida (0-30) ballgacha belgilangan mezon

asosida yoki majmuali shaklda Yozma ish + test sinovi shaklida (6/24) ballik tizim

asosida o’tkaziladi. YaN og’zaki shaklda o’tkazilganda 0-30 bo’lgan reyting ballari

quyidagi mezonlarga muvofiq belgilangan:

YaN bo’yicha baholash mezonlari YaN

“I`qtisodiyotda yozuv texnikasi” fani mashg’ulotlari mavzulari bo’yicha har

tomonlama chuqur va mukammal bilimga ega. Nazariy va amaliy mashg’ulotlarda

nutqi madaniyati va notiqlik san`ati tarixini biladi, nutqning kommunikativ tasnifi

bo’yicha o’z nuqtai nazarini bayon etadi, til va nutq haqida bilimlarga ega bo’ladi,

xulosa va qaror qabul qila oladi, mustaqil mushohada yurita oladi, amalda qo’llay

oladi, mohiyatini tushuntira oladi, aytib beradi, tasavvurga ega.

26-30

Fan mashg’ulotlari mavzulari bo’yicha to’la bilimga ega. Mashg’ulotlarda til va nutq

haqida yaxlit tasavvurga ega bo’ladi, mustaqil mushohada yurita oladi, amalda

qo’llay oladi, mohiyatini tushuntira oladi, aytib beradi, tasavvurga ega. 21-25

Fan mashg’ulotlari mavzulari bo’yicha qoniqarli bilimga ega. Amaliy mashg’ulot

mavzulari bilan bog’liq masalalar bo’yicha mavzu savollari mohiyatini tushuntira

oladi, aytib beradi, tasavvurga ega. 16-20

Fan mashg’ulotlari mavzulari bo’yicha qoniqarsiz bilimga ega. Amaliy mashg’ulotda

mavzu savollari bilan bog’liq masalalar yuzasidan aniq tasavvurga ega emas,

bilmaydi. 0-15

5. DASTURNING INFORMATSION-KOMMUNIKATSION VA USLUBIY

TA’MINOTI

Tavsiya etilayotgan mavzular bo’yicha ta’limning zamonaviy, xususan,

interfaol metodlari pedagogik va informatsion-kommunikatsion (mediata’lim,

amaliy dastur, paketlari, taqdimot, elektron-didaktik) texnologiyalari

majmuali tarzda qo’llanilishi nazarda tutilgan. Jumladan, kompyuter dasturlari

yordamida audit o’tkazish uchun talab etiladigan manbalar nazariy-amaliy

jihatdan shakllantiriladi va olingan ma’lumotlar o’rganiladi.

6. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI

Asosiy adabiyotlar

2. Husanov N., Mirahmedova Z. Mutaxassislik tili. T.: TMI, 2003 y.

3. Husanov N., Mirahmedova Z. Iqtisodiyot atamalari va ish yuritish. T.: TMI, 2005

y.


asoslari, -T.: «Fan», 1992, 254 b.




O`zbekiston, 2002

12. Begmatov E. O‘zbek ismlari ma’nosi. «O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi», 1998,

608 b.





15. Panasenko D. O‘zbek tilining imlo lug‘ati. -T.: «Iqtisodiyot va huquq dunyosi»,

1998, 192 b.


imlosi. T.: TMI, 2004.

17. Jerald Alred, Charles Brusaw, Walter Oliu. Handbook of technical writing.

Boston, New York, copyright 2003.

Qo‘shimcha adabiyotlar

18. Nusrat Jumyaev. Istiqlol va ona tilimiz: til, imlo, notiqlik san’ati, matn va


19. Saidov A., Ko‘chimov Sh. Qonun va til, -T.: “Iqtisodiyot va huquq dunyosi” 1997,

168 b.

20. Qoriyeva Sh.M., Rizayev S.A., Yangi o‘zbek alifboni o‘rganamiz. «Moliya»,

2001, 118 b.

21. O`lmasov A., Vahobov A. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. - T.: «Sharq», 2006, 480 b.

21. Internet saytlari

- www.tfi.uz

- www.thinsan.com

- www.dersimiz.com

- www.altinmiras.com

- www.ziyonet.uz

http://www.ziyonet.uz/

«IQTISODIYOTDA YOZUV TEXNIKASI»

FANIDAN

TOSHKENT - 2014

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI

OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

TOShKENT MOLIYA INSTITUTI

________________________________________________________________

IQTISODIY TA’LIMDA

O’QITISH TEXNOLOGIYALARI

________________________________________________________________

N.HUSANOV

«IQTISODIYOTDA TEXNIK YOZUV»

FANIDAN

TA’LIM TEXNOLOGIYASI

Toshkent-2014

M U N D A R I J A

KIRISH 3

«IQTISODIYOTDA TEXNIK YOZUV» O’QUV FANI BO’YICHA TA’LIM

TEXNOLOGIYASINING KONTSEPTUAL ASOSLARI

4

MA’RUZA VA SEMINAR MASHG’ULOTLARIDA O’QITISH TEXNOLOGIYASI

1-mavzu. . «Iqtisodiyotda yozuv texnikasi” fanining maqsadi va vazifasi 6

1.1. «Iqtisodiyotda yozuv texnikasi” fanining maqsadi va vazifasi

1.2. til va yozuv

1.3. O’zbek yozuvlari tarixi

2-mavzu. Iqtisodiyot tili va leksika 17

2.1. Axborot, vizual ma’ruza, “B.B.B” texnikasidan foydalangan holda ma’ruzani o’qitish

texnologiyasi

2.2. Bilimlarni chuqurlashtirish va kengaytirish hamda muammoli masalalarni hal etish

ko’nikmasini rivojlantirish bo’yicha seminar-munozarani o’qitish texnologiyasi

3-mavzu. Iqtisodiyot tilining shakllanishi va boyish manbalari 26

3.1. Birgalikda o’qish va muammoli masalalarni yechish usullaridan foydalangan holda vizual

ma’ruzani o’qitish texnologiyasi

3.2. Muammoli seminarni o’qitish texnologiyasi

4-mavzu. Iqtisodiyot leksikasini qo’llash mezoni va tartibga solish masalalari 46

4.1. Muammoli va axborot ma’ruzani o’qitish texnologiyasi

4.2. Muammoli vazifani yechish bo’yicha bilimni mustahkamlash va kengaytirish seminarini

o’qitish texnologiyasi

5-mavzu. Iqtisodiy matn va uning turlari 53

5.1. Amaliy topshiriqlarni yechish va grafik organayzer, “Klaster” asosida axborot vizual

ma’ruzasini o’qitish texnologiyasi

5.2. Bilimlarni kengaytirish va chuqurlashtirish hamda binar seminar munozara bo’yicha amaliy

mashg’ulot

6-mavzu. Iqtisodiy matnlarni tuzish usullari 62

6.1. Vizual ma’ruzani o’qitish texnologiyasi

6.2. Muammoli seminar asosida o’qitish texnologiyasi

7-mavzu. Iqtisodiy matn ustida ishlash va uni tahrir qilish 71

7.1. Mualliflik va munozara ma’ruzasini o’qitish texnologiyasi

7.2. Muammoli seminarni o’qitish texnologiyasi

8-mavzu. Iqtisodiy matnlar va hujjatlar 81

8.1. Vizual va binar ma’ruzani o’qitish texnologiyasi

8.2. Seminar-munozarali o’qitish texnologiyasi

Test savollari 90

Baholash mezonlari 107

Adabiyotlar 109

K I R I SH

«Iqtisodiyotda texnik yozuv» fanidan ta’lim texnologiyasi «Iqtisodiy oliy ta’lim muassasalarida

ma’ruza va seminarlarni o’qitish texnologiyasi» o’quv qo’llanmasida bayon etilgan dars

mashg’ulotlarida yangi texnologiyalarni qo’llash qonun-qoidalariga tayangan holda ishlab chiqilgan.

Talabalarga bilim berishda zamonaviy ta’lim texnologiyalarining ahamiyati to’g’risida so’z

borganda Prezidentimiz I.A.Karimovning “O’quv jarayoniga yangi axborot va pedagogik

texnologiyalarni keng joriy etish, bolalarimizni komil insonlar etib tarbiyalashda jonbozlik ko’rsatadigan

o’qituvchi va domlalarga e’tiborimizni yanada oshirish, qisqacha aytganda, ta’lim-tarbiya tizimini sifat

jihatidan butunlay yangi bosqichga ko’tarish diqqatimiz markazida bo’lishi darkor”1 degan so’zlarini

ta’kidlash o’rinlidir. Bu masala “Barkamol avlod yili” Davlat dasturida ham asosiy yo’nalishlardan biri

sifatida e’tirof etilgan.

Fanda keltirilgan ta’lim texnologiyalarining har biri o’zida o’quv mashg’ulotini o’tkazish shart-

sharoiti to’g’risida axborot materiallarini, pedagogik maqsad, vazifa va ko’zlangan natijalarni, o’quv

mashg’ulotning rejasi, o’qitishning usul va vositalarini mujassamlashtirgan. Shuningdek, bu o’quv

mashg’ulotining texnologik kartasini, ya’ni o’qituvchi va o’quvchining mazkur o’quv mashg’ulotida

erishadigan maqsadi bo’yicha hamkorlikdagi faoliyatning bosqichma-bosqich ta’riflanishini ham o’z

ichiga oladi.

Kitob tarkibi kirish, ta’lim texnologiyasining kontseptual asoslari, har bir mavzu bo’yicha ma’ruza

va seminar mashg’ulotlarida o’qitish texnologiyasidan iborat. Ma’lumotlar maksimal darajada

umumlashtirilgan va tartibga solingan. Ularni o’zlashtirish va yodda saqlab qolishni kuchaytirish uchun

jadval va chizmalardan foydalanilgan.

Kitobning kontseptual asoslari qismida dastlab «Iqtisodiyotda texnik yozuv» fanining dolzarbligi

va ahamiyati, mazkur o’quv fanining tarkibiy tuzilishi, o’qitishning usul va vositalarini tanlashda

tayanilgan kontseptual fikrlar, kommunikatsiyalar, axborotlar berilib, so’ngra loyihalashtirilgan, o’qitish

texnologiyalari taqdim qilingan.

(1) Sakkiz turdagi ma’ruza mashg’ulotlari: kirish, tematik, muammoli, vizual–ma’ruza, binar

ma’ruza, ma’ruza-munozara, hamkorlikdagi ma’ruza, avvaldan rejalashtirilgan xatoli ma’ruza,

sharhlovchi ma’ruza berilgan.

(2) Seminar mashg’ulotlarida muammoli seminar, bilimlarni kengaytirish va chuqurlashtirishga

yo’naltirilgan seminar, ishbilarmonlik o’yinlariga asoslangan, aniq holatlarning echimi bo’yicha seminar

o’tish texnologiyalari mavjud va h.k.

Hozirgi kunda jahon tajribasidan ko’rinib turibdiki, ta’lim jarayoniga o’qitishning yangi,

zamonaviy usul va vositlari kirib kelmoqda va samarali foydalanilmoqda. Jumladan, Toshkent moliya

institutida ham innovatsion va zamonaviy pedagogik g’oyalar amalga oshirilmoqda: o’qituvchi bilim

olishning yagona manbai bo’lib qolishi kerak emas, balki talabalar mustaqil ishlash jarayonining

tashkilotchisi, maslahatchisi, o’quv jarayonining menejeri bo’lishi lozim. Ta’lim texnologiyasini ishlab

chiqish asosida aynan shu g’oyalar yotadi.

1 Ўзбекистон Конституцияси – биз учун демократик тараққиёт йўлида ва фуқаролик жамиятини барпо этишда

мустаҳкам пойдевордир. – Президент Ислом Каримовнинг Ўзбекистон Республикаси Конституцияси қабул

қилинганининг 17 йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги маърузаси // Халқ сўзи, 2009 йил 6 декабрь.

___________________________________________________________________________

«Iqtisodiyotda yozuv texnikasi”

FANIDAN TA’LIM TEXNOLOGIYASINING

KONTSEPTUAL ASOSLARI

___________________________________________________________________________

1. «Iqtisodiyotda texnik yozuv» fanining dolzarbligi va ahamiyati

O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishganiga 20 yil bo’ldi. O’tgan davr

mobaynida Respublikamizda ma’naviy-ma’rifiy, ijtimoiy, huquqiy va iqtisodiy sohalarda

qator islohotlar o’tkazildi “Ta’lim to’g’risida”gi Qonun va “Milliy dastur”ning qabul

qilinishi ta’lim tizimida jiddiy islohotlarni boshlanishiga asos bo’ldi. Toshkent Moliya

institutida malakali va bilimdon iqtisodchilarni tayyorlash maqsadida o’quv dasturlariga

bir qator yangi fanlar kiritildi. «Iqtisodiyotda yozuv texnikasi” ana shunday yangi

fanlardan biridir. «Iqtisodiyotda yozuv texnikasi” iqtisodiyot tili va iqtisodiyot

terminologiyasiga bag’ishlangan yangi fandir. Zero, shu kunga qadar bu fan birorta oliy

o’quv yurtida o’quv dasturiga kiritilmagan edi. Holbuki, Toshkent Moliya institutida

«Iqtisodiyotda yozuv texnikasi” fanidan 2000 yildan buyon talabalarga saboq beriladi.

Mazkur ma’ruzalar bir-biriga uzviy bog’langan mavzularni qamrab olgan.

Ma’ruzalarda yangi o’zbek yozuvi va imlo qoidalari, iqtisodiyot tili va terminologiyasi,

iqtisodiyot terminologiyasining shakllanish tarixi va boyish manbalari, terminlarni

qo’llash mezoni va tartibga solish masalalari, iqtisodiyot tilining uslubi, iqtisodiy

terminologiya va ish yuritish muammolari o’z ifodasini topgan. Davr talabidan kelib

chiqib qo’llanmada iqtisodiyot terminologiyasiga kengroq o’rin ajratildi.

«Iqtisodiyotda yozuv texnikasi” ilk bor chop etilayotgani uchun ma’ruza

kamchiliklardan xoli emas. Mualliflar ma’ruza yuzasidan bildirilgan fikr va tilaklarni

mamnuniyat bilan qabul qiladilar.

«Iqtisodiyotda texnik yozuv» fanidan ma’ruza va seminar mashg’ulotlari mavzularining

soatlar bo’yicha taqsimoti jadvali

№

Mavzularning nomi

Auditoriya soatlari

Ma’ruza soati Seminar

mashg’uloti

soati

I mavzu. «Iqtisodiyotda yozuv texnikasi” fanining mazmuni va vazifalari 1 «Iqtisodiyotda yozuv texnikasi” fanining mazmuni va vazifalari 2 2 Yangi o’zbek alifbosi 2 3 Imlo qoidalari

II mavzu. Iqtisodiyot tili va leksikasi 4 Til va termin, atama va so’z 2 5 Iqtisodiy so’z va terminlar 2

III mavzu. Iqtisodiyot leksikasining shakllanishi va boyishi 1. Iqtisodiyot leksikasi tarixi. Iqtisodiy terminlarning morfologik,

semantik, sintaktik usulda boyishi

2

2. Iqtisodiyot leksikasining tarixiy va hozirgi adabiyotlardagi

yasalish usullari

2

IV mavzu. Iqtisodiyot leksikasini qo’llash mezoni va tartibga solish 1. Iqtisodiy terminlarni qabul qilish, yaratish qoidalari va tartibga

solish

2

2. Iqtisodiy matnlardagi so’z va terminlarning qo’llanilishi

bo’yicha amaliy mashqlar

2

V mavzu. Iqtisodiy matn va uning turlari 1. Iqtisodiy matnlarning turlari: monologik va diologik matn 2 2. Iqtisodiyotga taalluqli matnlarni mazmunli va mantiqli yaratish,

matn tuzish

2

VI mavzu. Iqtisodiy matn tuzish usullari 1. Iqtisodiy matnga so’z va termin tanlash 2 2. Iqtisodiy matnda so’z va termin sinonimiyasidan foydalanish 2

VII mavzu. Iqtisodiy matn ustida ishlash va uni tahrir qilish 1. Qisqa va mazmunli iqtisodiy matn tuzish 2 2 2. Iqtisodiy matnni qisqartirish va kengaytirish

VIII mavzu. Iqtisodiy matnlar va hujjatlar 1. Matn va uslublar. Matn va ma’ruza. matn va maqola. 2 2 2. Iqtisodiy hujjatlar matni va turlari 2 2 Jami: 18 18

2. «Iqtisodiyotda yozuv texnikasi” fanining mazmuni va mohiyati

1 –mavzu. «Iqtisodiyotda yozuv texnikasi” fanining mazmuni va vazifalari

1.1. Ma’ruza mashg’ulotining o’qitish texnologiyasi

Vaqti – 2 soat Talabalar soni: 20-50 nafar

O’quv mashg’ulotining shakli Axborot ma’ruzasi “birgalikda o’rganish” usuli va B/B/B grafik

organayzer jadvalidan foydalangan holda

Ma’ruza rejasi 1. Fanning maqsadi va vazifalari.

2. Til va yozuv.

3. O’zbek yozuvlari tarixi.

O’quv mashg’ulotining maqsadi: o’zbek yozuvlari va uning turlari, lotin yozuvidagi yangi o’zbek

alifbosi, imlo qoidalari to’g’risida talabalarda chuqur bilim hosil qilish.

Pedagogik vazifalar:

- o’zbek yozuvlari haqida ta’rif

beradi va uning tarkibini tavsiflaydi;

- milliy tilning va yozuvning

qoidalarini va xususiyatlarini

mazmunini yoritib beradi;

- imlo qoidalarini, iqtisodiy

terminlarning to’g’ri yozish xarakat

shakllarini ochib beradi;

O’quv faoliyatining natijalari:

Talaba:

- o’zbek yozuvlari, xususan, lotin yozuvining o’ziga xos

xususyatlari haqida ta’rif bera oladi;

-o’zbek tilining va yozuvining bir-biriga munosabati, tovush va

harf munosabatini to’g’ri usulini tavsiflaydi;

- o’zbek tilining imlo qoidalarini, iqtisodiy so’z va terminlarning

yozilish xususiyatlarini, xatosiz va to’g’ri yozish yo’llarini

o’zlashtiradi.

O’qitish uslubi va texnikasi Ma’ruza, “birgalikda o’rganish” usuli, texnikalari: insert, savol-

javoblar, prezentatsiya.

O’qitish vositalari Doska, bo’r, marker, skotch, flip chart (A32 qig’ozi)

O’qitish shakli Frontal, alohida ishlash va guruhda ishlash

O’qitish shart-sharoiti Guruhda ishlashga mo’ljallangan auditoriya

Ma’ruza mashg’ulotining texnologik kartasi

Bosqichlar, vaqti Faoliyat mazmuni

O’qituvchi Talaba

1-bosqich.

Kirish

(3 min)

1.1. Ma’ruza mashg’ulotining mavzusi, maqsadi

va natijalari hamda uni tashkil etish rejasi

bilan tanishtiradi.

1.1.Eshitadilar va yozib oladilar.

2-bosqich.

Bilimlarni

faollashtirish

(15 min)

2.1. Topshiriqlarni eslatadi: Insert texnikasini

qo’llagan holda ma’ruza matnini o’qish va

B/B/B jadvalining 1,2 – ustunlarini to’ldirish.

Talabalarga B/B/B jadvalida belgilaganlari

asosida (ma’ruza matni bilan tanishgandan

so’ng) qanday yangi tushuncha bilan

tanishganini so’raydi.

Mavzuning kalit so’zlarini, yangi

tushunchalarini doskaga yozadi.

2.2. Ushbu tushunchalarga ta’rif berishlari

uchun blits savol-javobni o’tkazadi.

2.1. Eshitadilar.

Uyga vazifa qilib berilgan B/B/B

jadvali asosida javob beradilar.

Kalit so’zlarni aytadilar.

2.2. Kalit so’zlarga ta’rif

beradilar.

3-bosqich

Asosiy qism (50

min.)

3.1. Erkin holatda talabalarini 5 ta guruhga

bo’ladi.

Har bir guruh mavzuning bitta savoli bo’yicha

“ekspert” bo’ladi.

O’quv topshirig’ini tarqatadi (7-ilova), “Guruh

faoliyatini baholash jadvali” va baholash

ko’rsatkichi hamda mezonlari bilan tanishtiradi

(8-ilova).

Guruhda ishlashning boshlanganligini e’lon

qiladi.

3.2. Prezentatsiya boshlanganligini e’lon qiladi.

Maslahatchi-o’qituvchi sifatida faoliyat yuritadi

va har bir guruh taqdim etgan ma’lumotni

umulashtiradi.

3.1. Guruhda ishlaydilar: o’quv

savollari bo’yicha javoblar

tayyorlaydilar, natijalarni jamoa

bo’lib muhokama qila-dilar va o’z

taqdimotlarini tayyorlaydilar.

3.2. Prezentatsiya: guruhning

sardori taqdimotdan foyda-langan

holda o’quv material-lari bilan

tanishtiradi, savollarga javob

beradi.

Boshqa guruh vakillari

ma’lumotlarni to’ldiradi,

taqdimotni baholaydilar.

4-bosqich

Yakuniy bosqich

(12 min.)

4.1. O’zaro baholash natijalarini e’lon qilishni

taklif etadi.

4.2. Umumiy xulosa qiladi, talabalar e’tiborini

asosiy masalaga qaratadi, mustaqil ishlash

uchun nazorat topshirig’ini beradi (9-ilova).

4.1. Taqdimot jarayonida qo’ygan

ballarini e’lon qiladi.

Ko’rgazmali materiallar

1-ilova.

LOTIN YOZUVIGA ASOSLANGAN YANGI

O‘ZBEK ALIFBOSI

PpPp

Ng ngNg ngOoOo

Ch chCh chNnNn

SH shSh shMmMm

G‘g‘G‘g‘LlLl

O‘o‘O‘ o‘KkKk

ZzZzJjJj

YyYyIiIi

XxXxHhHh

VvVvGgGg

UuUuFfFf

TtTtEeEe

SsSsDdDd

RrRrBbBb

QqQqAaАа

YozmaBosmaУоzmaBosma

2-ilova.

8- Topshiriq.

Namunaga asoslanib har bir harfga bittadan iqtisodiy so‘zni keltiring.

Pp - privetizatsiya

Ng ng - tengOo - omonat

Ch ch - chakana bahoNn - narx-navo

Sh - shartnomaMm- marketing

G‘g‘ - g‘aznaLl - litsenziya

O‘o‘ - o‘ljaKk - kompaniya

Zz - zararJj – jamg‘arma

Yy - yig‘imlarIi - import bitimi

Xx - xususiy mulkHh - hamkor

Vv - vekselGg - garov

Uu - ulgurjiFf - foiz

Tt- tadbirkorEe - eksport

Ss-ssudaDd - delegatsiya

Rr-rentabellikBb - budjet

Qq-qismAa - aksioner

3-ilova

MAZKUR FAN “DAVLAT TILI HAQIDA”GI QONUNNING QUYIDAGI

MODDALARIGA TAYANADI:

7-modda. Davlat tili rasmiy amal qiladigan doiralarda o‘zbek adabiy tilining

amaldagi ilmiy qoidalari va normalariga rioya etiladi.

Davlat o‘zbek tilining boyitilishi va takomillashtirilishini ta’minlaydi, shu

jumladan, unga hamma e’tirof qilingan ilmiy-texnikaviy va ijtimoiy-siyosiy

atamalarni joriy etish hisobiga ta’minlaydi. Yangi ilmiy asoslangan atamalar

jamoatchilik muhokamasidan keyin va Oliy Majlis tegishli qo‘mitasining roziligi

bilan o‘zbek tiliga joriy etiladi.

9-modda. Davlat hokimiyati va boshqaruv organlarida ish davlat tilida

yuritiladi va zaruriyatga qarab boshqa tillarga tarjima qilinishi talab qilinadi.

10-modda. Korxonalar, muassasalar, tashkilotlar va jamoat birlashmalarida ish

yuritish, hisob-kitob, statistika va moliya hujjatlari davlat tilida yuritiladi,

ishlovchilarning ko‘pchiligi o‘zbek tilini bilmaydigan jamoalarda davlat tili bilan

bir qatorda boshqa tillarda ham oshirilishi mumkin.

4-ilova.

«Iqtisodiyotda yozuv texnikasi” MA’RUZA MATNINI O‘QITISHNING

VAZIFALARI QUYIDAGILARDAN IBORAT:

- talabalarda o‘z mutaxassisligining tili bo‘yicha tegishli bilimlarni hosil qilish;

- iqtisodiyotga oid tushuncha so‘z, atama (termin)lar o‘z o‘rnida va to‘g‘ri qo‘llash,

tallafuzni shakllantirish;

- o‘z sohasiga doir hujjatlarni mukammal tuzish malakasini hosil etish.

5-ilova.

“IQTISODIYOTDA TEXNIK YOZUV”

8 mavzuni o‘z ichiga oladi. Ularni o‘rganish uchun 66 soat ajratilgan bo‘lib, shundan

22 soati ma’ruzalarga, 22 soati amaliy mashg‘ulotlarga, 22 soat mustaqil ta`limga

mo‘ljallangan. Talabalar joriy, oraliq, yakuniy nazoratlarni topshiradilar. Maksimall ball-

100, saralash ball-55.

6-ilova

YOZUV

juda qadimiydir va vaqt jihatidan chegaralanmagan. Zero, Xorazmiyning, Ibn

Sinoning, Navoiyning asarlari yozuvda aks etgani uchun ham shu kungacha saqlangan.

Yozuv makon va hudud jihatidan cheksizdir. Masalan, o‘zga yurtda yashayotgan

tanishimizning hol-ahvoli haqidagi ma’lumotni uning maktubi orqali bilib olamiz.

Yozuv ko‘rinib turuvchi daliliy ashyodir.

7-ilova.

TIL

Til yozuvga nisbatan oldin shakllangan va paydo bo‘lgan.

Tilning kishilik jamiyatida ta’sir kuchi nihoyatda katta.

Til ya’ni nutq uchun zaruriy qurol-aslaha talab qilinmaydi. Holbuki, yozuv uchun

qalam, qog‘oz, yorug‘lik talab etiladi.

9-ilova.

O`ZBEK YOZUVLARI

O`rxun enasoy yozuvi – runik yozuv – 72 belgi, harf

Arab yozuvi – 28 belgi, harf

Kirill yozuvi – 33 belgi, harf

Lotin yozuvi – 29 belgi, harf

10-ilova.

“O‘zbek tilining asosiy imlo qoidalari” quyidagi bo‘limlardan tashkil topgan:

- harflar imlosi (unlilar va undoshlar);

- asos va qo‘shimchalar imlosi;

- qo‘shib yozish;

- chiziqcha bilan yozish;

- ajratib yozish;

- bosh harflar imlosi;

- ko‘chirish qoidalari.

O’quv topshiriqlari

11-ilova.

1-guruh

1. «Iqtisodiyot», «texnik», «yozuv», “til” tushunchalariga ta’rif bering va ularni o’zaro

bog’liqligini tushuntiring.

2. «Iqtisodiyotda texnik yozuv» fanining vazifalari bo’yicha jadval tuzing.

3. «O’zbek yozuvlari» jadvalini to’ldiring.

Yozuvlar Qollanilgan davri Ahamiyati va kamchiliklari

Qadimgi turkiy

Arab

Kirill

Lotin

2-guruh

1. «Iqtisodiyotda yozuv texnikasi” fanining maqsadi va vazifalarini yoriting

Vazifa Qisqa izoh Amaliy ahamiyat

Fanning maqsadi

Fanninig vazigasi

Fanninig vazigasi

Fanninig vazigasi

3-guruh

1. Imlo qoidalarining bo`limlar bo`yicha qisqa izohi.

Imlo qoidalari qachon tasdiqlangan

Harflar imlosiga misollar

Asosiy qo`shimchalar imlosiga

misollar

Qo`shib, ajratib, chiziqcha bilan

yoziladigan misollar

4-guruh

1. Davlat tili haqidagi qonunning quyidagi moddalarining qisqa izohi

Qonunning moddasi Qisqa izohlash

1-modda

7-modda

9-modda

10-modda

12-ilova.

Guruh ishlarini baholash jadvali

Har bir guruh boshqa guruh taqdimotini baholaydi, mezonlar bo’yicha ballar yig’iladi (har bir

mezon bo’yicha maksimal 3 ball)

Guruh Javobning

lo’nda va

aniqligi

Ko’rgazmaliligi Taqdimotning

qisqaligi

(reglament)

Qamrovi

(guruh

a’zolarining

faolligi)

Ballarning

umumiy

miqdori

1

2

3

4

Yakuniy hisob

Guruh 1-savol 2-savol 3-savol 4-savol Umumiy

ballar

1 -

2 -

3 -

4 -

Umumiy ballar yig’indisi

Baho (umumiy ballar yig’indisi

4 ga bo’linadi)

Baho: 2,2 -3 ball – «a’lo»; 1,2 - 2 ball – «yaxshi»; 0,5 – 1,1 ball – «qon-li»; 0-0,5 ball – «qon-siz».

13–ilova.

14.2. Seminar mashg’ulotida o’qitish texnologiyasi

Vaqti-2 soat Talabalar soni: 15-20 nafar

O’quv mashg’ulotining

shakli

Bilimlarni chuqurlashtirish bo’yicha muammoli seminar

Seminar mavzusi rejasi 5. O`zbek yozuvlari

6. Lotin yozuviga asoslangan yangi o‘zbek alifbosi.

7. Imlo qoidalari.


9. Men sevgan kasb.

6. Terma diktant (nazorat ishi).

O’quv mashg’ulotining maqsadi: Talabalarning yangi o`zbek alifbosi vaimlosida savodxonligini

oshirish, iqtisodiy so`z va terminlarni to`g`ri yozish, malakasini hosil qilish


- Ozbek yozuvlari to’g’risidagi bilimlarni

kengaytirish va chuqurlashtirish;

- Lotin yozuviga asoslangan yangi o‘zbek

alifbosini qiyoslash

- Imlo qoidalari – harflar imlosi, asos

qo`shimchalar, qo`shib yozish, chiziqcha

bilan yozish, bosh harflar imlosi, bog`in

kochirish imlosi to`g`risida keng bilimga

ega bolish

- Iqtisodiy terminlarning to`g`ri yozilishi

yuzasidan mashqlar bajarish orqali

savodxonlikni oshirish


Talaba:

- O`zbek yozuvlari tarixi haqidagi holatni baholash va

taqqoslashi;

- Yangi alifboni kirill alifbosidan farqli jihatlarini

ko’rsatish;

- harflar imlosi, asos qo`shimchalar, qo`shib yozish,

chiziqcha bilan yozish, bosh harflar imlosi, bog`in

kochirish imlosi yuzasidan savodxon bo`lish

-Iqtisodiyotga tegishli so`z va terminlarni to`g`ri yozish

malakasiga ega bo`lish, savodxonlikni shakllantirish.

O’qitish texnikasi va usullari Muammoli usul, aqliy hujum, muhokama, texnikalar:

suxbat.

O’qitish vositalari O’quv qo’llanma, ma’ruza matni, o’quv davralar, marker,

skotch, prezentatsiya uchun qog’oz.

O’qitish shakllari Frontal, jamoa bo’lib ishlash va guruhda ishlash.

O’qitish sharoitilari Guruhda ishlashga moslashtirilgan auditoriya

Seminar mashg’ulotining texnologik kartasi

Bosqichlar vaqti Faoliyat mazmuni

o’qituvchi talaba

1-bosqich.

Kirish

(5 min.)

1.1. O’quv mashg’ulotining mavzusi, maqsadi,

rejalashtirilgan natija va ularning ahamiyati va

dolzarbligini aytadi.

1.1. Tinglaydilar, yozib

oladilar.

2-bosqich.

Bilimlarni

faollashtirish

(10 min.)

2.1. Talabalar bilimlarni o’zlashtirganlik darajasini

tekshirish uchun savollar beradi:

1. Milliy til nima?

2. Fanning asosiy vazifasi nimadan iborat?

3. Texnik yozuvning maqsadi qanday?

4. Yozuv nima?

5. O`zbek yozuvlari tarixidan qaysilarni bilasiz?

Savol-javob o’tkazadi.

2.1. Savollarga javob

beradilar.

3-bosqich.

Asosiy

(55 min.)

3.1. Muammoli savol beradi: “Insoniyat yozuvsiz

faoliyat ko`rsatishi mumkinmi?”

Qo’yilgan muammoli savolga javobni shakllantirishga

3.1. O’z fikrlarini

aytadilar.

bo’lgan xarakatlarni tashkillashtiradi. Berilayotgan

javoblarni birgalikda muhokama va tahlil qiladi.

3.2. Talabalarni 3 kichik guruhlarga ajratadi va har

biriga o`zbek yozuvlarining tarixiy holatini tahlil qilish

taklif qiladi.

O’quv materiallarini tarqatadi

Muammoli vazifaning mazmuni muhokamasini

tashkillashtiradi. Qanday o’quv natijalarga ega bo’lish

kerakligi aniqlashtiriladi. Aqliy hujum, guruhlarda

ishlash qoidalari va g’oyalarni baholashlarni eslatib

o’tadi, reglament, ishni baholash mezonlari va

ko’rsatkichlari bilan tanishtiradi (1,2-ilovalar).

Guruhlarda ishlash boshlanganini e’lon qiladi. Maslahat

beradi va yo’naltiradi.

3.3. Prezentatsiya boshlanganligini e’lon qiladi.

Prezentatsiya davomida izoh beradi, aniqlashtiradi,

to’g’rilaydi. Muammoni hal etish variantlari, guruhlarni

o’zaro baholarini jamoa bo’lib muhokama qilishni

tashkil qiladi.

3.4. Muhokamaning yakuniy xulosalarini shakllantiradi,

javoblarning to’liqligini baholaydi, javob to’liq

bo’lmasa o’zi javob beradi va xulosa qiladi.

Muammoning hal etilishi bo’yicha xulosalarni har bir

talaba jadvalga tushirishi va o’qituvchiga berishi tavsiya

etiladi. Seminar mavzusi bo’yicha yakuniy xulosa qiladi.

3.5. Terma diktant aytib turiladi (3-ilova)

3.2. Muammoli

vazifaning mazmuni,

topshiriq, reglament,

baholash mezonlari va

ko’rsatkichlari bilan

tanishadi.

Mustaqil ravishda

guruhda muammoli

vazifani bajaradi,

prezentatsiya

qog’ozlarini to’ldiradi.

3.3. Ishning natijalari

bo’yicha prezentatsiya

qiladi. Muammoni hal

etish bo’yicha variantlar

va xulosalarni eshitadi

hamda o’z fikrini aytadi.

Boshqa guruhlar ishini

baholaydi.

3.4. Xulosalarni yozib

oladi va topshiradi.

3.5. Talabalar diktantni

va tarjimai holni 2

varaqqa yozadilar va

oqituvchiga

topshiradilar

4-bosqich.

Yakuniy

(10 min.)

1.1. O’quv faoliyati bo’yicha yakuniy xulosa qiladi,

talabalar e’tiborini asosiy masalaga qaratadi, baholaydi

va faol ishtirok etganlarni rag’batlantiradi.

1.2. Olingan bilimlarning kelajakda o’quv va

amaliyot uchun ahamiyatini ta’kidlab o’tadi.

1.3. Mustaqil ishlash uchun topshiriq beradi: “Men

sevgan kasb” mavzusida insho yozish.

Eshitadilar,

aniqlashtiradilar va

topshiriqni yozib

oladilar.

1 – ilova

O’quv materiallari

1. Muammoli vazifa

O`zbek yozuvlari holatini tahlil qilish, taqqoslash zarur.

2. Uslubiy ko’rsatma: harakat ketma-ketligi (algoritm)

1. Muammoni savol shakliga keltiring.

2. Asosiy masalani shakllantiring, uning echimi muammoli savolga javob berish darajasida bo’lsin.

3. O`zbek yozuvlarini, xususan lotin yozuvini holatini tavsiflash imkonini beruvchi asosiy

mezonlarni ( belgi, tahlil yo’nalishi) ayting.

4. Jamoa bo’lib yozuvlar tarixini baholang, ularni yoritish ketma-ketligini o’rnating.

5. Yozuvlarning tarixiy holatini baholash bo’yicha tanlangan ko’rsatkich asosida bir qator kichik

muammolarni shakllantiring.

6. “Echimning mazmuni” ustuniga ularni aniqlang.

7. Muammoni yechish jadvalini to’ldiring.

8. Yakuniy xulosani aniq va lo’nda qilib shaklantiring.

3. Muammoni yechish jadvali

Muammoning shakllantirilishi: Yakuniy xulosa:

Quyi muammolarni shakllantirish Echimlar mazmuni Xulosalar

1 2 3

1.

2.

n.

2 – ilova

Ish tartibi va reglament

1. Muammoni yechish va prezentatsiya varag’ini yozish uchun guruhda ishlashga - 20 min.

2. Muammo echimini prezentatsiya qilish – 8 min. gacha.

3. Jamoa bo’lib muhokama qilish, xulosalarni shakllantirish - 10 min. gacha.

4. O’zaro baholash – 1 min.

Baholash ko’rsatkichlari va mezonlari

Har bir guruh boshqa guruhlar taqdimotini baholaydi, mezonlar bo’yicha ballarni jamlaydi.

Baholash ko’rsatkichlari va mezonlari Maksimal

ball

1 guruh 2 guruh 3 guruh

Echimlar: 1,2

- muammoni va quyi muammoni to’g’ri

shakllantirish;

0,4

- echimni muammo va quyi muammo shakliga mos

kelishi;

0,4

- mantiqiylik, aniqlik, xulosalarni qisqaligi. 0,4

Taqdimot: 1,4

- javoblarni aniqligi va tushunarliligi; 1,0

- har bir guruh ishtirokchisining faolligi (savollar,

qo’shimchalar).

0,4

Reglament 0,4

Umumiy ballar yig’indisi 3,0

3 – ilova.

Guruhdagi talabalarning terma diktantining bahosi

Talaba ism

familiyasi

Imlo

xato

Puntasion

xato

Uslubiy

xato

Umumiy

xatolar soni

Baho

(umumiy ball 2 ga bo’linadi)

2,2 -3 ball – «a’lo»

1,2 - 2 ball – «yaxshi»

0,5 – 1,1 ball – «qon-li»

1 -

2 -

3 -

2-mavzu. Iqtisodiyot tili va leksikasi.



O’quv mashg’ulotining shakli Axborot vizual ma’ruza B.B.B. texnikasidan foydalangan

holda

Ma’ruza mashg’ulotining rejasi 1. Til va leksika

2. Termin tushunchasi va uning o‘zbek tilshunosligida

tutgan o‘rni

3. Iqtisodiyot terminologiyasi va uning o‘zbek tiliga kirib

kelish manbalari

O’quv mashg’ulotining maqsadi: Til, leksika, termin, so`z, atamaning mazmuni, ularning shakllanish

xususiyatlari va o’zaro bog`liqligi haqida bilimlarni shakllantirish.


- til leksika so`ziga izoh beradi;

- til va terminning tarkibini tahlil qiladi,

yozuvda ifodalaydi;

- so`z va atama tushunchalarining

xususiyatlarini tavsiflaydi;

- Termin va atamaning o`xshash, farqli

jiharlari to’g’risida tushuncha beradi;

- Iqtisodiyot terminologiyasi va uning

o‘zbek tiliga kirib kelish manbalarini ochib beradi.


Talaba:

- til, leksika so`zlarining ma`nosiga ta’rif bera oladi;

- termin so`zining ma`nosini ifodalaydi, asosiy

xususiyatlarini ko’rsata oladi;

- so`z va atamaning farqini ajratib beradi;

- termin va atama o’rtasidagi o’zaro munosabatni

tavsiflaydi.

- o`zbek iqtisodiy terminologiyasining tilshunoslikda tutgan

o` rni haqida ma`lumot beradi

O’qitish uslubi va texnikasi Ma’ruza, vizuallashtirish, aqliy hujum, muhokama,

texnikalari: test o’tkazish, B/B/B jadvali

O’qitish vositalari Konspekt, slaydlar, o’quv materiallari, proektor,

informatsion ta’minot

O’qitish shakli Frontal, alohida, jamoa bo’lib ishlash, juftlikda ishlash

O’qitish shart-sharoiti Informatsion texnologiyalardan foydalanish imkoniyati

mavjud bo’lgan auditoriya



o’qituvchi talaba

1-bosqich.

Kirish

(5 min.)

1.1. Mavzu uning maqsadi o’quv

mashg’ulotidan kutilayotgan natijalar va uni

o’tkazish rejasini ma’lum qiladi.

Eshitadilar, yozadilar.

2-bosqich.

Bilimlarni

faollashtirish

(15 min.)

2.1. Ekranga B/B/B jadvalini chiqaradi va

unga izoh beradi (1-ilova).

Topshiriq beradi: hamma jadvalni chizib

olsin va ma’ruza rejasi bo’yicha 2-ustunni

to’ldirsin. Talabalarni juftlikka ajralishlari

so’raladi, savollar bo’yicha alohida fikr

yuritish va juftlikda muhokama qilish va

2.1. Jadvalni chizadi va 2-

ustunni to’ldiradi.

Juftlikka ajraydilar savollarni

muhokama qiladi va javob

beradilar.

B/B/B jadvalining 3 va 4

ustunlarini to’ldiradilar.

javob berish tavsiya etiladi:

(1) Til va termin to’g’risida nimalarni

bilasizlar?

(2) sizning fikringizcha ushbu mavzu

bo’yicha nimani bilish kerak? Blits so’rov

o’tkazadi. B/B/B jadvalining 3 va 4

ustunlarini to’ldirish bo’yicha topshiriq

beradi.

3-bosqich.

Axborot

(55 min.)

3.1. Konspektni tarqatadi (3-ilova).

Ma’ruza o’qiydi, vizual materiallardan

foydalanadi. Tushuntirish jarayonida mavzu

bo’yicha asosiy nazariy tushunchalar va

qonuniyatlarni muhokama qiladi, e’tiborni

jalb etuvchi va muammoli savollardan

foydalanadi (2-ilova).

3.2. Olingan bilimlarni mustahkamlash

uchun testlarni yechishni tavsiya etadi (4-

ilova). Testlarni ekranga chiqaradi

muhokamani uyushtiradi echimlarni jamoa

bo’lib topadilar.

Muhokama bo’yicha yakuniy xulosalar

chiqaradi.

3.3. Topshiriq beradi: B/B/B jadvalining 5 –

ustunini juftlikda muhokama qilgan holda

to’ldirishlarini so’raydi.

Blits so’rov o’tkazadi.

3.1. Eshitadilar, muhokamada

ishtirok etadilar.

3.2. Testlarni echadi va ularni

asoslaydilar.

3.3. B/B/B jadvalining 5 –

ustunini juftlikda muhokama

qilgan holda to’ldiradilar.

4-bosqich.

Yakuniy

(5 min.)

4.1. Ma’ruzaga yakun yasaydi, o’quv

faoliyati natijalarini umumlashtiradi,

olingan bilimlarning kelajak uchun

ahamiyatini aytib o’tadi.

4.2. Mustaqil ishlash uchun topshiriq beradi:

1) lug`atlar haqida taqqoslama jadval tuzing;

2) nazorat topshirig’ini bajaring va №1 uyga

vazifa jadvalini to’ldiring.

4.1. Eshitadilar va

topshiriqni yozib oladilar.


1 – ilova.

B/B/B texnikasini qo’llash bo’yicha ko’rsatma

1. Ma’ruza rejasiga mos holda 2-ustunni to’ldiring.

2. O’ylang, juftlikda hal eting va javob bering, ushbu savollar bo’yicha nimani bilasiz, 3-ustunni

to’ldiring.

3. O’ylang, juftlikda hal eting va javob bering, ushbu savollar bo’yicha nimani bilish kerak, 4-

ustunni to’ldiring.

4. Ma’ruzani eshiting.

5. 5-ustunni to’ltiring.

B/B/B jadvali (Bilaman/Bilishni xoxlayman/Bildim)

№ Mavzu savoli Bilaman Bilishni xohlayman Bildim

1 2 3 4 5

1

2

2-ilova.

Termin

• “1) termin-umumadabiy tilning maxsus vazifa bajaruvchibir turi bo‘lmish ishlab chiqarish, fan va texnika tiligamansub lisoniy birlik, bir so‘z yoki birikmadir;

• 2) termin-konkret narsa-predmet, ashyo, mavhumtushunchalarning maxsuslashtirilgan nomidir;

• 3) termin uchun muayyan ta’rif (definitsiya) zaruriydirki, uning yordamida tegishli tushuncha mazmunini aniqroqifodalash, tushunchaning birini ikkinchisidan chegaralabajratish imkonini beruvchi, ayni mahalda ma’lumtushunchani muayyan tasnifiy qatorga joylashtirishga yo‘lqo‘yuvchi, farqlovchi belgilarini ravshanroq ko‘rsatishmumkin.

3-ilova

ATAMA

• Nom: Tilimizda 24000 dan ortiq atamalar

– joy nomlari, kishi ismlari mavjud.

• Termin: Turli sohalar bo‘yicha atamalar

lug‘ati tuzildi.

4-ilova.

SO‘Z

• 1.Lugaviy ma’noli vazifa bajaruvshi til birligi.

• 2.Maqol, metal, ibora: Otalar so‘zi – aqlning

ko‘zi.

• 3.Gap, nutq: So‘zga chiqmoq.

• 4.Ovoza, mish-mish: So‘z tarqaldi.

• 5.Nasihat, o‘git: Ota-onangni so‘ziga quloq sol.

• 6.Va’da, lafz: So‘zdan qaytish – gunoh.

• 7.Nizo, kelishmovchilik: Oradan so‘z o‘tdi.

2.2. Seminar mashg’ulotida o’qitish texnologiyasi.


O’quv mashg’ulotining shakli Bilimlarni chuqurlashtirish va kengaytirish hamda muammoli

masalalarni hal etish ko’nikmasini rivojlantirish bo’yicha seminar

Seminar mashg’ulotining rejasi 1. Til va so‘z

2. So‘z va termin


4. Iqtisodiyot tili va leksikasi

5. Iqtisodiyotga oid 200 ta yangi terminni izohlash.

O’quv mashg’ulotining maqsadi: so`z, termin, atama bo’yicha bilimlarni chuqurlashtirish va

muammoli masalalarni hal etish ko’nikmasini rivojlantirish.


- Til va so‘z bo’yicha bilimlarni kengaytirish

va chuqurlashtirish;

- o’quv topshiriqlar, ularni tahlil va yechish

ketma-ketligi mazmunini yoritish;

- muammoli topshiriqlarni mustaqil ravishda

yechishni rag’batlantirish;

- muammoli masalalarni yechish

ko’nikmalarini hosil qilish;

- kommuniktsiya, guruhda ishlash

ko’nikmalarini rivojlantirish;


Talaba:

-Til va so‘z tushunchalariga ta’rif berish;

- so`z va terminni tasvirlash, muvozanat nuqtasini

ko’rsatish;

- Atamaning ma’nosi va turlarini sanaydi;

- iqtisodiy so`z, termin va atama o’rtasidagi o’zaro

aloqalarni tavsiflash.

O’qitish usullari va texnikasi Hamkorlikda o’qish, muammoli usul, texnika: “kop-

kop”, “davra suhbati”, prezentatsiya.

O’qitish vositalari O’quv qo’llanmalar, o’quv daftarlar, markerlar,

skotch, A32 bichimidagi qog’oz varaqlari.

O’qitish shakllari Frontal, jamoada / guruhlarda ishlash.

O’qitish sharoitilari Texnik ta’minlangan, guruhlarda ishlash uchun

mo’ljallangan auditoriya


Bosqichlar,

vaqti

Faoliyat mazmuni

O’qituvchi Talaba

1-bosqich.

Kirish

(5 min.)

1.1. O’quv mashg’ulotining mavzusi maqsadi,

rejalashtirilgan natijasi va uni o’tkazish rejasini

aytadi.

1.2. Dars “hamkorlikda o’qish” usulidan

foydalangan holda tashkil etilishini e’lon qiladi.

Har bir talaba guruh faoliyatiga mos holda

individual bahosini olishi, guruhning birgalikdagi

faoliyati prezentatsiyada aks etishi zarurligi

eslatiladi.

1.3. Hamkorlikda ishlashni tashkil etish tartibi,

reglament, ko’rsatkichlar va baholash mezonlari

tushuntiriladi (1,2-ilova).

1.1. Diqqat bilan tinglaydilar

va yozib oladilar

2-bosqich.

Asosiy

(65 min.)

2.1. Talabalar bilimini faolllashtirish maqsadida

e’tiborni jalb etuvchi savol beradi: “Nima uchun

iqtisodiy so`z va termin o’rtasidagi o`xshashlik va

farqlar mavjud bo`ladi?”.

Suhbat davomida, o’quv muammolarini yyechish

bo’yicha zarur bo’lgan, talabalar tomonidan

o’zlashtirilgan bilim darajasini aniqlaydi.

2.2. 3 ta guruhni shakllantiradi. O’quv topshiriqlari

va guruhlarni o’zaro baholash jadvalini beradi (3-

ilova). Talabalar bilan birgalikda yechish ketma-

ketligi va kutilayotgan natijalar muhokama qilinadi.

Topshiriqni bajarishda kanday qo’shimcha

materiallardan (darslik, ma’ruza matn) foydalanish

mumkinligi aniqlashtiriladi.

Guruhda ish boshlanganligini e’lon qiladi.

Kuzatuvchi vazifasini bajaradi.

Shu bilan birga:

- guruhlarda ishni nazorat qiladi, lekin, unga

rahbarlik qilmaydi;

- ma’lum muammo, topshiriqni yechish va tahlil

qilishda alohida ishlash ko’nikmasi shakllanishiga

ham e’tibor qaratadi. Ochiq savol tashlaydi: “Nima

uchun siz bunday deb o’ylaysiz?”, “Nima uchun bu

aynan shunday grafik?” topshiriqni qanchalik

darajada bajarayotganligini bilish maqsadida;

- talabalar bajarayotgan ishlarni izohlaydi, ular

erishgan natijalar bo’yicha aniq e’tirozlar bildiradi.

2.3. Prezentatsiya boshlanganligini e’lon qiladi,

natijalar bilan tanishtirish uchun guruh vakilini

tayinlaydi va o’zaro baholashni tashkil qiladi.

Xulosalarga katta e’tibor qaratadi va ularni

izohlaydi.

2.1. Savolga javob beradilar.

2.2. Guruhda ishlaydilar:

1) o’quv topshirig’i bilan

tanishadi, echim to’g’risida o’z

fikrini aytadi va guruhda

ishlashni rejalashtiradi;

2) kichik guruhlarga bo’linadi

va topshiriqni guruh ichida

taqsimlaydilar;

3) alohida topshiriqni bajaradi;

4) alohida topshiriq bo’yicha

o’z guruhi ichida kichik

ma’ruzalarni eshitadi, o’quv

topshirig’i bo’yicha umumiy

natijalar shakllantiriladi va

prezentatsiyaga tayyorgarlik

ko’riladi.

2.3. Guruh vakillari ishlar

natijalari bilan tanishtiradi va

nazorat savollariga javob

beradilar.

Har bir guruh boshqa guruhga

savol tayyorlaydi. Boshqa

ishtirokchilar to’ldiradilar,

savollarga javob beradilar,

o’zaro baholashni amalga

oshiradi.

3-bosqich.

Yakuniy

(10 min.)

3.1. Guruhlarda bajarilgan ishning natijalarini

muhokama qiladi, baholaydi va xulosa qiladi.

3.2. Mustaqil ta’lim uchun topshiriq

beradiiqtisodiyotga tegishli 100 ta termin yozib

kelish

3.1. Eshitadilar,

aniqlashtiradilar.

3.2. Vazifani yozib oladilar.

1- ilova.

Guruh bilan ishlash qoidalari

Guruhdagi har bir talaba:

- o’z sheriklarining fikrlarini xurmat qilishlari lozim;

- berilgan topshiriqlar bo’yicha faol, hamkorlikda va mas’uliyat bilan ishlashlari lozim;

- o’zlariga yordam kerak bo’lganda so’rashlari mumkin;

- yordam so’raganlarga ko’mak berishlari lozim;

- guruhni baholash jarayonida ishtirok etishlari lozim;

- “Biz bir kemadamiz, birga cho’kamiz, yoki birga qutilamiz” atamasini yaxshi

bilishlari lozim.

2-ilova.

Seminarda ishlash reglamenti va tartibi

1. Guruhda ishlash va qog’ozda prezentatsiyani yozish – 25 min.

2. Ish natijalari prezentatsiyasi bilan taqdimot – 8 min.

3. Guruh faoliyatini baholash va jamoa bo’lib muhokama qilish – 5 min.

4. O’qituvchi tomonidan umulashtirish – 2 min.

3-ilova.

Baholash mezonlari va ko’rsatkichlari (ball)

Guruh Yechim (to’liqligi, to’g’riligi) Tushuntirish

(aniqligi,

mantiqiyligi)

Guruh

faolligi

Ballar

yig’indisi

Savol

(0,5)

Jadval

(0,5)

Masala

(1,0)

(0,6)

(0,4)

(3,0)

1

2

3

4-ilova.

O’quv topshiriqlar

1-guruh.

1. Rus tilidan o‘zlashtirilgan yoki so‘zma-so‘z tarjima qilish orqali hosil bo‘lgan qo‘shma iqtisodiy

so‘zlarga misollar toping.

2-guruh.

1. Xona, noma, poya, bop, xush, ham, bahsh, kam, umum, rang, mijoz, sifat, talab kabi so‘zlar

yordamida yasalgan quyidagi so‘zlarni yodda tuting va ular ishtirokida gaplar tizing.

Bojxona, elchixona, mehmonxona, talabnoma, arznoma, shahodatnoma, shartnoma, ruxsatnoma,

zinapoya, sholipoya, imoratbop, sahnabop, xushbo‘y, xushfe’l, xushxulq, hamkasb, hamkurs,

hamdo‘stlik, hamyurt, shifobaxsh, orombaxsh, kamxarj, kamchi¢im, kamhosil, umumdavlat, umumjahon,

umumnazariy, misrang, lolarang, sovuqmijoz, maymunsifat, devsifat, savobtalab, shifotalab.

3-guruh.

Ajratib yoziladigan 20 ta iqtisodiy so‘zni toping.

4-guruh.

Rus va boshqa tillardan o‘zlashtirish yoki so‘zma-so‘z tarjima qilish orqali yasalgan 20 ta qo‘shma

(iqtisodiy) so‘zni yozing va ularning har biriga gap tuzing.

3-mavzu. Iqtisodiyot tilining shakllanishi va boyish manbalari.

3.1. Iqtisodiyot tilining shakllanishi va boyish manbalari


O’quv mashg’ulotining shakli Birgalikda o’qish va muammoli masalalarni yechish usullaridan

foydalangan holda vizual ma’ruza.

Ma’ruza mashg’ulotining rejasi 1. Iqtisodiyot terminlarining taraqqiyot bosqichlari.

2. Iqtisodiy terminlarning morfologik usul bilan yasalishi.

3. Iqtisodiyot terminologiyasining sintaktik usulda yasalishi.

4. Iqtisodiy terminlarning semantik usulda yasalishi

O’quv mashg’ulotining maqsadi: talabalarda iqtisodiyot tilining shakllanishi va boyishi to’g’risida yaxlit

tasavvur hosil qilish, iqtisodiyot leksikasining boyish manbalari va tarkibi bilan tanishtirish.


- Iqtisodiyot terminlarining

taraqqiyot bosqichlarini ochib

berish;

- Iqtisodiy terminlarning

morfologik usul bilan yasalishini

tavsiflash va tushuntirish;

-Iqtisodiyot terminologiyasining

sintaktik usulda yasalishi;

- Iqtisodiy terminlarning

semantik usulda yasalishi


Talaba:

- Iqtisodiyot terminlarining taraqqiyot bosqichlariga ta’rif beradilar;

- Iqtisodiy terminlarning morfologik usul bilan yasalishini

yoritadilar;

- iqtisodiy o’sish omillarini sanaydilar;

- Iqtisodiyot terminologiyasining sintaktik usulda yasalishini

yoritadi.

- Iqtisodiy terminlarning semantik usulda yasalishi

O’qitish uslubi va texnikasi Vizual ma’ruza, insert, birgalikda o’qish, aqliy hujum, muammoli

topshiriqlar usuli, texnikasi: “o’yla-ishla va juftlikda fikr almash”,

“kop-kop”, blits-so’rov, grafik organayzer: T-sxema, diagramma

Venna.

O’qitish vositalari Ma’ruza matni, proektor, o’quv daftarlar, markerlar, skotch, A32

bichimidagi qog’oz varaqlari.

O’qitish shakli Frontal, jamoa, guruh va juftlikda ishlash

O’qitish shart-sharoiti Namunadagi auditoriya, proektor va kompyuter bilan ta’minlangan.


Bosqichlar,

vaqti

Faoliyat mazmuni

o’qituvchi talaba

1-bosqich.

Kirish

(3 min.)

1.1. Mavzu, maqsad va o’quv darsidan

kutilayotgan natijalari bilan tanish-tiradi.

1.2. Mavzuni Insert usulida o’qish bo’yicha

berilgan topshiriqni eslatadi, mavzuning asosiy

tushunchalarini so’raydi.

Blits-so’rov o’tkazadi.

1.1. Eshitadilar.

1.2. Asosiy tushunchalarni

aytadilar.

2-bosqich

Bilimlarni

faolllashtirish (7

2.1. “Iqtisodiy o’sish” tushunchasiga ta’rif

berishlarini so’raydi. Aqliy hujumni amalga

oshiradi. Yakuniy variantni konspekt daftariga

2.1. Topshiriqni bajaradi.

2.2. Savollarni aytadilar.

min.) yozib olishlarini aytadi.

2.2. Talabalar mustaqil tarzda ma’ruza matn

bilan tanishishlari jarayonida qanday savollar

paydo bo’lganini so’raydi va doskaga yozadi.

3-bosqich.

Asosiy

(65 min.)

3.1. Talabalarni 4 guruhga ajratadi.

3.2. Har bir guruh mavzuning bitta savoli

bo’yicha “ekspert” bo’ladi.

O’quv topshirig’ini tarqatadi, kutilayotgan

natija, guruh faoliyatini baholash ko’rsatkich va

mezonlari bilan tanishtiradi.

Guruhda ishlashning boshlanganligini e’lon

qiladi.

3.3. Mavzuning ketma-ketlikda yoritishni

tashkil etadi, sxemadagi savollar rejasiga mos

holda:

1) ketma-ketlikda muammoli savollarni beradi;

2) mazkur savolni yoritish bo’yicha

prezentatsiyani tashkil qiladi;

3) javoblarni tartiblaydi, jamoa bo’lib

muhokama qilishni tashkil qiladi;

4) yakuniy xulosani shakllantiradi, mos holdagi

vizual materiallar bilan namoyish qilib.

3.4. Juftlikka bo’linishni, ma’ruza avvalida

doskaga yozilgan savollarga mustaqil o’ylab

juftlikda javobni shakllantirishni taklif qiladi.

3.1. Yozib oladilar, muhokama

qiladi, aniqlashtiradi, savollar

beradi.

3.2. Guruhlarda ishlaydilar, ish

natijalarini prezentatsiya

qiladilar.

3.3. Muammoli savollar

muhokamasida ishtirok etadi,

o’z fikrlarini aytadilar, yakuniy

xulosalarni shakllantiradilar.

Daftarlariga yozib oladilar.

3.4. Juftlikka bo’linadilar,

savollarga javob tayyorlaydilar,

javob beradilar.

4-bosqich.

Yakuniy

(5 min.)

4.1. Yakun yasaydi, erishilgan natijalar

umumlashtiriladi, baholanadi, faol ishtirokchilar

rag’batlantiriladi.

4.2. Olingan bilimlarning kelajakda amaliyotda

va o’quv jarayonidagi ahamiyatini aytadi.

4.3. Mustaqil ta’lim uchun topshiriq beradi:

mavzuning asosiy tushunchalari bo’yicha

klaster tuzish, seminarga tayyorgarlik ko’rish.

4.1. Eshitadilar,

aniqlashtiradilar.

4.2. Mustaqil ta’lim uchun

topshiriqlarni yozib oladilar.

1-ilova.

Blits-so’rov savollari

Iqtisodning dastlabki ko‘rinishi qanday bo‘lgan?

2. “Devonu lug‘otit turk” dagi iqtisodiy terminlarni bilasizmi?

3. Alisher Navoiyning iqtisodiy terminlarga munosabati qanday bo‘lgan?

4. Iqtisodiy terminlarni aks ettiruvchi qanday turkiy manbalar bor?

5. Rus tili orqali o‘zlashgan iqtisodiy terminlar hozir ham qo‘llaniladimi?

6. 20-80-yillarda o‘zbek iqtisodiy terminologiyasini holati qanday bo‘lgan?

7. Iqtisodiyot terminologiyasini hozirgi ahvoli qanday baholanayapti?

8. O‘zbek iqtisodiy terminologiyasining taraqqiyot bosqichlari nechta?

9. O‘zbek allomalari qanday iqtisodiy terminlardan foydalanishgan?

10.Terminlar qanday ko‘payadi?

11.Ichki manbalarga nimalar kiradi?

12.Tashqi manbalar nimalardan iborat?

13.So‘z yasalishining qanday usullari mavjud?

14.Semantik so‘z yasalishi deganda nimani tushunasiz?

15.Morfologik so‘z yasalishi nima?

16.Sintaktik so‘z yasalishi nima?

Vizual materiallar

1-ilova.

Iqtisodiy terminlarning taraqqiyot bosqichlari

2-ilova.

DEVONU LUG’OTIT TURK

• oto‘nch-qarz, III, 450;

• bergo‘-qarz, I, 403;

• o‘ro‘nch-pora, III, 451,

• og‘ur-davlat, I, 87;

• yjyz-jo‘n, arzon baho, 88;

• yomg‘a-mollarni saqlovchi va ularni yig‘uvchi(amaldor) I, 148;

• sart-savdogar, 328;

• terchi-muzd, ish haqi oluvchi, III, 394.

3-ilova

Iqtisodiy terminlarning taraqqiyot bosqichlari shartli ravishda 4 ga bo`linadi: 1. VIIasrgacha

bo`lgan davr; 2. VII asrdan XIX asrning 2-yarmigacha bolgan davr; 3. XIX asrning 2-

yarmidan XX asrni 90 yiligacha; 4. mustaqillik davri

Alisher Navoiy

• savdopisha-savdogar-savdogarchilik

(III,8); sarmoya-davlat-mablag‘ (III,51);

bay’ona-baho, qiymat, bay puli (1, 198);

manfaat-foyda-daromad (II,227); boj-

xiroj (I,306); dastmoya-farmoya-naqd-

pul-naqdina (II,184); narx-baho (II,433);

nafaqa-maosh-xarajat (II,438) va

boshqalar.

4-ilova

RUSCHA TERMINLAR

• blanka qag‘az-bulanka, rus “blank” blank-blank.

Ikki adad veksel bulankasig‘a qol qoyo‘bdur

(TVG, 1902,17); O‘TLT, 43, priskurant-

preyskurant rus. Presskurant-preyskurant. Ul

magazinlar har kun tort marataba priskuraet

chiqarur ekanlar (TVG,1913,32); O‘TLT, 190;

kridit-kredit rus. “kridit”-kridit. Ez nalig‘a kridit

achsa kerak (TVG, 1894, 42) O‘TLT,120; budjet-

byudjet; rus. “byudjet”-byudjet. Budjet

kamissiyasi (s.Farg‘., 1914,31) O‘TLT,45;

5-ilova

RUSCHA TERMINLAR

• boxgalter-buxgalter; -buxg‘altir rus “buxgalter”-buxgalter. Bu masalani padshahlik bankasiningbogaltirlari ham hal qilaalmaslar (s.Turk., 1914,I) Buxg‘altir Asuluf (SAD. 36, 67) O‘TLT, 45; banka-bank, banka

• -turk banik-bank-bankaxona-bankaxona-rus “bank”-bank. Va yainki padshahlik axcha turadurg‘an kotta bankadegan mahkamaga yubarsa kerak (TVG , 1875, 9). O‘TLT, 36: berja-birja-berja rus “birja”-birja. Buxarashahrida berja bina qilinganda bizlarni Buxarasavdogarlari, qanday ittifoq birlan qildilar (TVG, 1913, 15). O‘TLT: 12.

6-ilova

RUSCHA TERMINLAR

• Makler-makler. Rus. “makler”-dallol.

• Yaman niyatlik makler (dallol)lar Rusiya mamlakatigatobe musulmaniya fuqaralar arasig‘a xavflik xabarlartarqatadurlar (TVG, 1908,62) O‘TLT, 130.

• “kommercheskiy banki tijorat banki. Kommircheskibankadagi... tukushchoy ischodig‘a... musulman kamitetiuchun xat va xabar unvani (oyina, 1915,P, 302) O‘TLT, 105.

• padaxodniy nalug‘-daromad solig‘i. “Padoxodniy nalog”-daromad solig‘i. “Padaxodniy nalug‘”... yilda mingsomdan artuq madaxili bolsa shu adamg‘a maxsusmaliyat salinur (Oyina), 1913. O‘TLT, 164;

7-ilova

Iqtisodiy terminlar yasalishi 1. morfologik 2. semantik 3. sintaktik

8-ilova.

-ma affiksi

-ma affiksi o‘zbek tilida xilma-xil ma’noni

ifodalovchi leksemalar yasaydi. Uning ayrimlari

terminologik tizimlarda birmuncha faol

ekanligini qator ilmiy ishlar misolida ko‘rish

mumkin. Bu affiks yordamida, garchi kam

miqdorda bo‘lsa ham, har holda ayrim iqtisodiy

terminlar yasalganki, quyidagi misollar

fikrimizni tasdiqlay oladi: g‘amlama, ustama,

uyushma, birlashma, tuzilma, buyurtma,

bo‘linma, undirma.

9-ilova.

-kor affiksi

• Mazkur affiks asosdan anglashilgan

narsa-predmetni etishtirish bilan

shug‘ullanuvchi shaxs otini yasasa

(paxtakor, g‘allakor kabi), iqtisodiy

terminologik tizimda mavhum otlarga

qo‘shilib, ulardan anglashilgan ish-

harakat bilan shug‘ullanuvchi shaxs oti

yasaydi: chorakor, tadbirkor, tejamkor,

sohibkor

10-ilova.

-dor affiksi

• Bu affiks asosdan anglashilgan narsa-

predmetga ega bo‘lgan shaxs nomini

hosil qiladi. Masalan, mulkdor, xaridor,

qarzdor, nasiyador, sarmoyador,

xissador

11-ilova.

-lik affiksi

• O‘zbek tilshunosligida mazkur affiksning so‘z yasashxususiyatlari xususida qator maqolalar, hatto nomzodlikdissertatsiyasi ham himoya qilingan. Bu ishlarda uningasosiy vazifalaridan biri mavhum otlar yasashdan iboratekanligi alohida ta’kidlangan. Iqtisodiyot ham ko‘proqabstrakt tushunchalar bilan ish ko‘rganligi boisidan uningterminologik tizimida -lik affiksi yordamida ko‘plabterminlarning yasalganligini quyidagi misollar yaqqoltasdiqlay oladi: taxchillik, tanqislik, mulkchilik, foydalilik, boqimandalik, manfaatdorlik, mahsuldorlik, rentabellik, xo‘jalik, ustuvorlik, samaradorlik, etuklik, alohidalik, mustaqillik.

1

2-ilova

-be affiksi

• Behisob, bebaho, bepul, befoyda,

bevosita.

13-ilova.

-siz affiksi

• hisobsiz, bahosiz

14-ilova.

-xo‘r affiksi.

• Aslida fors-tojik tillaridan o‘zlashtirilgan yaxlit

leksemalar tarkibida mavjud bo‘lgan mazkur

affiks hozirgi bosqichda ko‘plab asosdan

anglashilgan narsani doim iste’mol qiluvchi,

shuni yaxshi ko‘ruvchi. . . ma’nosidagi shaxs

nomlarini yasab kelganki, u iqtisodiyot

terminologiyasida ham qator terminlar tarkibida

o‘z “vazifa”sini ado etib kelmoqda. Foydaxo‘r,

sudxo‘r, nafaqaxo‘r, merosxo‘r

15-ilova.

-m (-im) affiksli terminlar:

• boqim, bitim, kirim, chiqim.

16-ilova.

-v (-ov) affiksli terminlar:

• to‘lov, o‘lchov

17-ilova.

-q (-iq) affiksli terminlar:

• soliq, sotiq.

18-ilova.

-gar affiksli terminlar:

• savdogar

19-ilova

-chi affiksi

O‘zbek tilida juda faol bo‘lgan -chi qo‘shimchasi

birinchi galda, turli kategoriyalarga oid shaxs

nomlarini yasab keladi. Iqtisodiy terminologik

tizimida ham u iqtisodning biror sohasida ish

olib boruvchi shaxs ma’nosidagi ko‘plab terminlarn

i yasab keladi.

iqtisodchi, xazinachi, saralovchi, ijarachi, iste’molchi,

soliqchi, ta’minlovchi, pudratchi, sanoatchi, hisobchi,

nazoratchi, moliyachi, omonatchi, raqobatchi, buyurtmachi, kafolatlovchi

20-ilova

-li affiksli birikmalar

• Ma’lumki, o‘zbek tilida -li affiksining vazifasi

nihoyatda keng qamrovlidir. Biroq uning eng

asosiy funktsiyasi ot turkumiga oid so‘zlarga

qo‘shilib, “egalik”, “mavjudlik” kabi ma’nolarni

anglashib kelishi ko‘plab ishlarda qayd etilgan.

• Iqtisodiyot terminologiyasida ham mazkur

affiksli birikmalarning faol termin sifatida ko‘p

qo‘llaniladi. sifatli mahsulot, unumli mehnat,

imtiyozli boj, muddatli omonat, qimmatli qog‘oz,

vaqtinchalik ish, qisqa muddatli kreditlar.

21-ilova.

-ma affiksli birikmalar.

• Mazkur yasovchi iqtisodiyot

terminologiyasida “biror harakatga

moyillik” ma’nosiga ega terminelementlarni

hosil qilib keladi. Ustama haq, ustama

foyda, solishtirma mehnat, o‘tma so‘m,

aylanma fond, qo‘shma korxona, qoplama

kelishuv, aylanma mablag‘, jamg‘arma

vositasi, undirma sanoat.

22-ilova.

-siz affiksli birikmalar.

• Bu affiks vositasida o‘zakdan anglashilgan

ma’noga ega emaslik, ya’ni inkor ma’nosi

ifodalanadigan birikmalar yasaladi: narxsiz

raqobat, sifatsiz mahsulot, rejasiz xo‘jalik,

vorissiz mulk, muddatsiz omonat, bojsiz

savdo, unumsiz mehnat, foydasiz kelishuv

23-ilova.

-chi affiksli birikmalar.

• Bu affiks aslida erkalash-kichraytirish

ma’nosidagi ot yasovchi hisoblanadi. Biroq

terminologik tizimlarda uning mazkur

ma’nosi u qadar sezilmaydi, aksincha,

muayyan ob’ektning belgisini bildiruvchi

sifat hosil qiladi: qo‘shimcha mahsulot,

qo‘shimcha qiymat, ortiqcha harajat,

qo‘shimcha foyda

24-ilova.

-iy (-viy) affiksli birikmalar.

• Iqtisodiyot terminologiyasida aniqlovchi

qismi -iy, -viy affiksi bilan yasalgan birikma

terminlar ham tez-tez uchrab turadi:

iqtisodiy inqiroz, mulkiy shakl, ijtimoiy

mulk, moliyaviy intizom, xususiy mulk,

nisbiy miqdor, mahalliy soliq.

25-ilova

SEMANTIK

• yig‘ma ko‘rsatkich, amaliy boylik, qarzo‘simi, o‘tma so‘m, kreditningelastikligi, undirilgan pul, unumsizmehnat, pul muomalasi, kapital sig‘imi, ochiq daromad, o‘rmalovchi inflyatsiya, shiddatli inflyatsiya, o‘rinbosar tovarlar, ko‘lankali iqtisod, bo‘g‘iq inflyatsiya, pul massasi, bozor muvozanati, pinxoniy bozor, moliyaviy mexanizm, shubhali kredit va boshqalar.

26-ilova

Matematik terminlar iqtisod termini

vazifasini bajarib kelishi mumkin

• chorak reja, normativ qiymat, differentsial

renta, yig‘ma ko‘rsatkich, ish haqi darajasi,

daromadning qoldig‘i, iqtisodiy

integratsiya, bozor hajmi, nisbiy daraja,

narx darajasi, foyda miqdori, qiymat

o‘lchovi, bo‘linma, qiymat solig‘i;

27-ilova

Texnika vositalari va ularning qismlari hamda

atributlarini anglatuvchi terminlar

• amortizatsiya fondi, mashinalashgan

hisob, kreditning elastikligi, talabning

egiluvchanligi, bozor mexanizmi. Moliyaviy

mexanizm har bir soha va bo‘g‘inlar bir

butun yaxlitlikning tarkibiy qismi

hisoblanadi

28-ilova

Fizikaviy terminlar bilan aloqador so‘zlar iqtisod termini


• bozor muvozanati, mehnat sig‘imi, kapital

sig‘im, nisbiy daraja, pul massasi,

tebranuvchi talab, o‘zgaruvchan xarajat,

doimiy xarajat, o‘zgaruvchan narx,

mutloq daraja, talabning egiluvchanligi,

fond sig‘imi.

29-ilova

Qishloq ho‘jaligi va uning

atributlarini anglatuvchi terminlar

• agrar krizis, soxibkorlik, qiymatning

o‘sishi, tovar xo‘jaligi, o‘sim, qarz o‘simi,

undirilgan pul, pul undirish, unumsiz

chiqim, unumsiz xarajat, undiriladigan

soliq, iqtisodiy o‘sish, talabni o‘stirish,

agrobiznes, agrosanoat.

30-ilova

Ijtimoiy fanlar va ularning atributlarini

anglatuvchi terminlar

• moliya oligarxiyasi, qadrli mablag‘,

ixtisoslashtirilgan sarmoya, avtonom byudjet,

absolyut renta, ta’sischilik aktsiyalar, mutlaq

naf, erkin savdo, tovar moddiy qadriyatlar,

to‘lov qobiliyatsizligi, etakchi valyuta, tovar

turkumi, bozor unsurlari, daromad samarasi,

ixtiyoriy ishsizlik, shiddatli inflyatsiya,

o‘rinbosar tovarlar, xayriya fondi, vaqf fondi,

iqtisodiy inqiroz, iqtisodiy tanazzul, pulning

qadrsizlanishi, muomala fondlari.

31-ilova

Zoologiya terminlari ham iqtisod termini


• o‘rmalovchi inflyatsiya, suzib yuruvchi

inflyatsiya, yuguruvchi inflyatsiya.

O’quv materiallar

32-ilova.

Guruhlarda ishlash reglamenti va tartibi


2. Kichik guruhlarga (juftliklarga) bo’linadi va umumiy vazifa taqsimlanadi hamda alohida javobni

shakllantirish 5 min.

3. Guruhda o’zining individual echimini taqdim etish – 5 min.

4. O’zaro fikr almashadi, qo’shimchalar qiladi, to’g’rilaydi va umumiy guruh prezentatsiyasini

tayyorlaydi – 5 min.

5. Savol bo’yicha guruh nuqtai-nazarini aytish – 3 min.

6. Jamoa bo’lib muhokama qilish, xulosalarni shakllantirish – 2 min.

33-ilova.


Guruh Echim (to’liqligi,

to’g’riligi)

Tushuntirish (aniqligi,

mantiqiyligi T-sxema va

Venna diagrammalarining

to’g’ri tuzilganligi)

Guruh faolligi Ballar yig’indisi

(1,2) (1,2) (0,6) (3,0)

1

...

4



O’quv mashg’uloti-

ning shakli

Muammoli seminar

Seminar mashg’uloti

rejasi

1. “Devonu lug‘otit-turk” dagi iqtisodiy so‘zlarni topish va ularga izoh

berish.

2. “Vaqfiya” dagi iqtisodiy matnning tahlili.

3. “Boburnoma” dagi iqtisodiy so‘zlar tahlili.

1. Iqtisodiy terminlarning morfologik usul bilan yasalishi (“Iqtisodiyot

nazariyasi”).

2. Iqtisodiy terminlarning semantik-sintaktik usul bilan yasalishi

(“Iqtisodiyot nazariyasi”).

3. Iqtisodiy terminlarning sintaktik usul bilan yasalishi (“Iqtisodiyot

nazariyasi”).

4. Vaqtli matbuot (gazeta va jurnallar)dagi yangi iqtisodiy terminlarning

tahlili.

O’quv mashg’ulotining maqsadi: mavzu bo’yicha bilimlarni mustahkamlash va chuqurlashtirish,

muammoli masalalarni hal etish ko’nikmalarini rivojlantirish.


- mavzu bo’yicha bilimlarni ongli

ravishda o’zlashtirish va

mustahkamlash;

- mavzu bo’yicha bilimlarni

tizimlashtirish chuqurlashtirish;

- muammoli vazifalarni yechish

ko’nikmalarini rivojlantirish,

muammoni tahlil qilishni bilish,

muqobil variantlarni ilgari surish,

muqobil variantlarni baholash,

yakuniy xulosalarni shakllantirish.


Talaba:

- talaba tarixiy yodgorliklardagi iqtisodiy so`zlarga,

tushunchalariga ta’rif beradi;

- Iqtisodiy terminlarning morfologik usul bilan yasalishiga izoh

berish.

Iqtisodiy terminlarning semantik-sintaktik usul bilan yasalishiga

izoh berish.;

- Iqtisodiy terminlarning sintaktik usul bilan yasalishiga izoh

berish;

- Vaqtli matbuot (gazeta va jurnallar)dagi yangi iqtisodiy

terminlarning tahlili.

O’qitish usullari va texnikasi Muammoli usul, suhbat, aqliy hujum, prezentatsiya, munozara.

O’qitish vositalari Ma’ruza matnlari, o’quv materiallar, markerlar, skotch, A32

bichimdagi qog’oz varaqlari.

O’qitish shakllari frontal, guruhlar va juftliklarda ishlash.

O’qitish sharoitlari Texnik ta’minlangan, guruhlarda ishlash uchun mo’ljallangan

auditoriya


Bosqichlar,

vaqti

Faoliyat mazmuni

o’qituvchi talaba

1-bosqich.

Kirish

(15 min.)

1.1. O’quv mashg’uloti mavzusi, maqsadi, rejalashtirilgan

natijasi, ularning ahamiyati muhimligini aytadi.

1.2. Talabalar bilimlarini faollashtirish bo’yicha savollar beradi:

- Iqtisodiy terminlarning tarixiga ta’rif bering;

- Iqtisodiy terminlarning boyish va o’zida nimani namoyon

etadi?

- Iqtisodiy terminlarning boyish omillarining roli qanday?

- O’quv muammoni hal etishda faollashtirish jarayonida

talabalar tomonidan o’zlashtirilganlik darajasini aniqlaydi.

1.1. Mavzuni yozib

oladilar.

1.2. Savollarga

javob beradilar.

2-bosqich.

Asosiy

(55 min.)

2.1. Talabalarga muammoli vazifalarni aytadi (1-ilova).

Muammoni shakllantirish harakatlarini tashkil etadi.

Shakllantirilgan muammolar variantlarini talabalar bilan

birgalikda muhokama va tahlil qiladi. Variantlarni aniqlashtiradi,

izohlaydi va bittasiga to’xtaladi.

2.2. Talabalarni 3 kichik guruhlarga bo’ladi va muammoli

vazifani guruhda birgalikda yechishni taklif etadi. Muammoli

vazifani beradi, uslubiy ko’rsatmalarni izohlaydi, muammoni

yechish jadvali, baholash ko’rsatkich va mezonlari (2-ilova).

Aqliy hujum qoidasini, g’oyalarni tanlash va baholash,

guruhlarda ishlash qoidalarini eslatadi.

Guruhda ishlash boshlanganini e’lon qiladi.

2.3. Taqdimotning boshlanganini e’lon qiladi.

Taqdimot davomida to’g’rilaydi, aniqlashtiriladi, izohlaydi.

Yakun yasaydi, muammoni hal etishdagi qiyinchilik va

muammolarni aniqlaydi. Talabalar bilan birga javoblarning

to’liqligini baholaydi, javob to’liq bo’lmasa o’zi javob beradi.

Guruh ishlarini o’zaro baholashni tashkil etadi.

2.4. Muammoni yechish bo’yicha xulosalar talabalar tomonidan

yozib olinadi va o’qituvchiga topshiradi.

2.1. Eshitadilar.

Shakllantirilgan

muammoni taklif

qiladi.

2.2. 3 guruhga

bo’linadilar.

Muammoli

vazifalarni

echadilar.

2.3. O’quv faoliyati

natijasi bo’lgan

Taqdimotni

namoyish qiladi.

2.4. Jadvalni

to’ldiradi va

o’qituvchiga

topshiradi.

3-bosqich.

Yakuniy

(10 min.)

3.1. O’quv faoliyatining yakuni, guruhlarda bajarilgan ish

natijalarining muhokamasi va baholanishini tashkil etadi.

3.2. Kelajak uchun amalga oshirilgan ishning ahamiyatini

ta’kidlaydi.

3.3. Mustaqil ta’lim bo’yicha topshiriq beradi: “Vaqtli

matbuotda yangi iqtisodiy terminlar” mavzusida esse yozish.

Eshitadilar,

aniqlaydilar,

topshiriqlarni yozib

oladilar.

1-ilova.

Muammoli topshiriq

Berilgan matnni ko‘chirib yozing va undagi iqtisodiy so‘zlarning ma’nosini tushuntiring,

ularning hozirgi o‘zbek tilidagi sinonimlarni toping.

SHAHARDA OLIB SOTQUVCHILAR ZIKRIDA

Shahr savdogari g‘adrkish o‘ziga sud va musulmonlarg‘a qahtandish. Elg‘a ziyon aning sudi,

o‘ng‘oy olib, og‘ir sotmoq aning maqsudi. Olurda katonni bo‘z deb, sotarda bo‘z vasfida katondin ortug‘

yuz so‘z deb. Sholni to‘rqa o‘rnig‘a o‘tkara olur bo‘lsa, ta’sir yo‘q, bo‘ryoni zarbaft yerida sota olur

bo‘lsa, taqsir yo‘q. Do‘konida barcha mato‘ mavjud, g‘ayri insof. Noinsoflig‘idin barcha jins hosil

g‘ayri taqsirg‘a e’tirof. Tojiri musofir ul kadbonug‘a hamzonu, balki ani cherikchi desa bo‘lur, muni

kadbonu. Anga sud - olg‘uvchig‘a nuqsoni mol, ikki jonibdin yolg‘on ont ichguvchi dallol.

2-ilova.

Munozara qatnashchilariga eslatma

1. Munozara munosabatlar yig’indisi emas, balki muammo echimi uslubiyatidan iborat;

2. Ko’p gapirmasdan boshqalarning so’zlashiga imkon ber.

3. Maqsadga erishish yo’lida hissiyotlaringni jilovlab, batafsil o’ylagan holda so’zla.

4. Raqiblaring vaziyatini o’rganib, ularga hurmat bilan murojaat qil;

5. Raqiblaring tomonidan aytilgan fikrlarga tanqidiy va istehzoli yondash;

6. Munozara predmeti bo’yicha chetga chiqmagan holda to’g’ri yondashib gapir.

Muammoli seminarning boshqaruv dastaklari

Boshlovchi barcha vazifalarni o’ziga oladi – munozara bosqichlarini boshqarish,

javoblarning asoslanishi va to’g’riligini tasdiqlash, qo’llangan termin va tushunchalarni

aniqlash, munosabatlarni to’g’ri qo’llash va boshqalar. Taqdimotlarning taqsimotini to’g’ri

boshqarish.

Taqrizchi – tomonlarning ma’ruzalarini yo’nalishlar bo’yicha belgilash va to’liq

xarakterda baholash: dolzarbligi, ilmiy jihati, mantiqiyligi va masalalarning aniq qo’yilganligi,

xulosalarning aniq ko’rsatilishi.

Raqib – qabul qilingan tadqiqot o’rtasida raqobatchilik jarayonini shakllantiradi. U

faqatgina ma’ruzachining asosiy holatini tanqid qilish emas, shu bilan birgalikda, uning aytgan

fikrlaridan zaif yoki xato tomonlarini topish hamda o’zining hal qiluvchi fikrlarini taklif qilishi

ham mumkin.

Ekspert – barcha munozaralarning, jumladan, munozara qatnashchilari tomonidan

aytilgan fikrlarning, qilingan xulosalarning, taklif va dalillarning mahsuldorligini baholaydi.

Munozara reglamentini o’tkazish tartibi

1. Boshlovchi ma’ruza mavzusi va ma’ruzachilarning taqdimotlarini e’lon qiladi.

2. Ma’ruza 5 minut davom etadi.

3. Taqrizchi – 2 minut.

4. Raqib – ma’ruza mavzusi bo’yicha fikrlarini 1-3 minut taqdim etadi.

5. Jamoaviy muhokama – 5-10 minut.

3-ilova.

Munozara savollari

1. Iqtisod

2. Ekonomika

3. Oldi-sotdi

4. Nafaqa-maosh so‘zlarining farqi nimada?

5. Narx, savdogar, pul, sarmoya so‘zlarining qadimgi sinonimlari

6. Budjet nima?

7. Kredit nima?

8. Bank nima?

9. Soliq nima?

10. Buxgalter so‘zining ma’nosi?

11. Sug‘urta nima?

12. Bitim so‘zining ma’nosi

13. Dallol kim?

14. Pay so‘zini tushuntiring

15.Ichki manba

16.Tashqi manba

17.Semantik usul

18.Morfologik usul

19.Sintaktik usul

20.Ko‘chma ma’no

21.Kreditning elastikligi

22.O‘rmalovchi inflyatsiya

23.Oltin qamal

24.Qalqon kredit

25.Moliyachi

26. Undirma

27. Tadbirkor

28.Sarmoyador

29.Kafolatnoma

30.Merosxo‘r

31.Mulkchilik

32.Ikki komponentli termin

33.Yer renta

34.Qarz tilxati

35.Kreditning qaytarilishi

4-ilova.


Doklad

qiluvchilar

Dokladdagi

ma’lumotning

to’liqligi

60%

Axborotning

yangiligi

15%

Axborotni

tasvirlashda

vositalarning

ishlatilishi

15%

Reglament

10%

Jam

i

1

2

3

4

Diskussiya

qatnashchilari

Savollar

(0,1 har biri uchun )

Maqsadliligi

( 0, 3 )

Qo’shimchalar

(0,2 har biri uchun)

Jami

1

2

3

4

4-mavzu. Iqtisodiyot terminlarini qo‘llash mezoni va

tartibga solish masalalari


Vaqti – 2 soat Talabalar soni 20-50 nafar

O’quv mashg’ulotining shakli Muammoli ma’ruza

Ma’ruza mashg’ulotining rejasi 1. Terminning qonun-qoidalar asosida yaratilishi va

mezon.

2. O‘zbek tili iqtisodiyot terminologiyasida

sinonimiyaning paydo bo‘lish sabablari.

3. Iqtisodiy so’z va terminlarni tartibga solish.

O’quv mashg’ulotining maqsadi: termin, qonun, qoida, mezon, sinonimiya, tartib tushunchalari va

ularning terminlarni tartibga solishdagi roli to’g’risida to’liq bilim hosil qilish.


- Terminning yasalish qoidalarini ochib

berish;

- Terminning qo`llanilishiga ta`sir

ko`rsatuvchi omillarni tavsiflash;

- O`zbek tilida iqtisodiy terminlarning

tartibga soluvchi omillarni ochib berish;


Talaba:

- Terminning qonun-qoidalar asosida yaratilishi va

mezoniga ta’rif berish;

- O‘zbek tili iqtisodiyot terminologiyasida sinonimiyaning

paydo bo‘lish sabablarini yozish;

- Iqtisodiy so’z va terminlarni tartibga solish to`g`risida

ma`lumot berish;

O’qitish uslubi va texnikasi Ma’ruza, muammoli usul, suhbat, aqliy hujum, texnikasi:

“o’yla-ishla va fikr almash”, blits-so’rov, grafik organayzer:

klaster, “Savol-javob” jadvali, sinkveyn.

O’qitish vositalari Ma’ruza matni, proektor, vizual materiallar

O’qitish shakli Frontal, jamoa va juftlikda ishlash

O’qitish sharoitlari Namunadagi auditoriya, proektor va kompyuter bilan

ta’minlangan.



o’qituvchi talaba

1-bosqich.

Kirish

(3 min)

1.1. Mavzu, maqsad va rejadagi o’quv

natijalarini ma’lum qiladi, mashg’ulot rejasini

taqdim qiladi.

1.1. Eshitadilar, yozib

oladilar.

2-bosqich.

Bilimlarni

faollashtirish

(7 min)

2.1. Mustaqil ta’lim uchun berilgan topshiriq

eslatiladi: ushbu mavzuni Insert usulida o’qib

kelish.

Bilimlarni faollashtirish uchun savol beradi:

“Terminlar qanday yaratiladi va tartibga

solinadi?”



beradilar.

3-bosqich.

Asosiy

(65 min)

3.1. Faollashtirilgan bilimlarga tayangan holda

talabalarni dars davomida hal etiladigan

muammoga olib kiriladi va uni shakllantiradi.

3.2. Juftlikka ajralishlarini taklif qiladi va

savollarga javob berishlarini so’raydi.

Talabalar tomonidan qo’yilgan muammoni avval

boshidan tushunib olishlari uchun ushbu

muammoni juftliklarda hal etishni tashkil etadi.

Tahlil qiladi va talabalar bilan birgalikda

taxminiy echimlar muhokama qilinadi, ularda

bo’lishi mumkin bo’lgan qiyinchiliklar

aniqlanadi.

3.3. Muammoni hal etish bo’yicha usullarni

qidirishga o’tadi: birinchi kichik muammoni

shakllantiradi, so’ng muammoli savollarni

qo’yish orqali uni yechish usullarini topadi,

ya’ni oraliq xulosa qilinadi. Shu tarzda keyingi

kichik muammoni hal etishga kirishiladi hamda

muammo bo’yicha umumiy xulosa

shakllantiriladi (3-ilova).

Dars jarayonida garfik organayzerdan

foydalaniladi: mantiqiy sxema, vizual

materiallar (1-2-ilova).

3.4. Muammoli topshiriq bo’yicha yakuniy

javobni yozishga topshiriq beradi.


3.5. Bilimlarni o’zlashtirganlik darajasini

tekshirish uchun “Savol-javob” jadvalini

tarqatadi, jadvalni to’ldirish va o’qituvchiga

berishni aytadi.

3.1. Muammoli savolni

yozib oladilar.

3.2. Juftlikka bo’linadi.

Birgalikda muhokama

qiladilar va o’z

mulohazalarini ilgari

suradilar.

Muammoni yechish

bo’yicha o’z fikrlarini

aytadilar.

Muammoni yo’l-yo’lakay

yechish mumkin

emasligiga tushunib

etadilar.

3.3. Kichik muammolarni

hal etish bo’yicha fikrlarini

aytadilar, mulohaza

yuritadilar, tahlil qiladilar,

muammoni optimal yechish

bo’yicha xulosa qiladilar.

3.4. Juftlikda yakuniy

xuloslarni shakllantiradi va

yozib oladilar. Juftlikda

tayyorlangan xulosalar

o’qib beriladi.

3.5. Jadvalni oladilar bir

guruh ikkinchi guruhga

savol yozib beradi keyin

esa javobni to’ldiradilar va

topshiradilar.

4-bosqich.

Yakuniy

(5 min.)

4.1. Ma’ruza mashg’ulotiga yakun yasaydi,

o’quv faoliyati natijalarini umumlashtiradi, faol

ishtirokchilarni rag’batlantiradi.


1) seminarga tayyorgarlik ko’rish uchun bu

mavzuni yanada chuqurroq o’rganish;

2) “Iqtisodiy terminlarni tartibga solish

masalalari” mavzusi bo’yicha statistik

ma’lumotlarni to’plash va esse yozish.

4.1. Eshitadilar.

4.2. Yozib oladilar.

Vizual materiallar

1-ilova

aktsionernoe obshchestvo – hissadorlik jamiyati, aktsiyadorlik jamiyati

avans – bo`nak, avans

senonim – bir umumiy ma`noga ega bo`lgan, qo`shimcha ma`nosi bilan o`zaro

farqlanadigan til birligi – so`z, termin, ibora

2-ilova

Muammolarni / kichik muammo va xulosalarni shakllantirish

Muammoni shakllantirish: Terminlar qanday qoidalar asosida yuzaga keladi?

Birinchi kichik muammoni shakllantirish: Tub va yasama terminlarni qabul qilishda farq bormi?

Kichik muammoni hal etish uchun savollar:

1. Iqtisodiy so`z va termin o`rtasidagi farq nimada?

2. Terminlarni tarjima qilish usullari qanaqa?

Ikkinchi kichik muammoni shakllantirish: Terminlarni tartibga solishga kim javob beradi?

Kichik muammoni hal etish uchun savollar:

1. Terminlarnin senonimiyasi deganda nimani tushunasiz?

2. Terminlarni tartibga solishda nima to`sqinlik qiladi?

3. Termin qacho qonuniy kuchga kiradi?

3-ilova.

Terminni qabul qilish qoidalari

1. Har bir termin o`zbek tilining ichki qonun-qoidalari asosida yaratilishi kerak

2. Termin matnda faqat bir ma`noni ifodalashi lozim

3. Termin qisqa, ixcham va aniq bo`lishi kerak

4. boshqa tilda termin qabul qilayotganda uning o`zbekcha muqobilini, tarjimasini toppish, iloji

bo`lmaganda esa uni aynan qabul qilish kerak

5. Har qanday termin o`zbek tilining imlo va talaffuz qoidalariga mos kelishi shart

4-ilova.

Lugàviy sinonimlar turlari

№ So`z va termin Sinonimlari

1 Haridor Buyurtmachi, mijoz

2 Kirim Daromad, foyda

3 Moliya Pul mablagì

4 Mulkdor Mulk egasi

5 Nafaqa Yordam puli

6 Qarzdor Debitor

7 Mablag` Kapital

8 Kreditor Qarz beruvchi

9 Obligatsiya Qimmatli qogòz

10 Auksion Kim oshdi

5-ilova

Terminlarni tartibga solish usullari

1. Iqrisodchilar, mutaxassislar matbuotda qollaydilar va munosabat bildiradilar

2. Iqrisodchilar, mutaxassislar bir fikrga kelishadi va bu terminni Oliy Majlisga taqdim etadi

3. Oliy Majlisning tegishli qomitasi terminni muhokama qiladi va tasdiqlaydi

4. Tasdiqlangan termin matbuotda e`lon qilinadi va qonuniy hisoblanadi

6-ilova.



O’quv mashg’ulotining shakli Muammoli vazifani yechish bo’yicha bilimni

mustahkamlash va kengaytirish seminari.

Seminar mashg’ulotining rejasi 1. “Iqtisodiyot nazariyasi” darsligidagi 200 ta so‘zdan

iborat iqtisodiy matnni tahlil qilish, matndagi iqtisodiy

so`z va terminlarni ma`nosini izohlash

2. Iqtisodiy mavzuda 250 ta so‘zdan iborat maqola

tayyorlash, iqtisodiy so`zlarning sinonimlaridan

mohirona foydalanish

3. Rus va ovro‘po tillaridan kirib kelgan ixtisoslikka oid

250 ta iqtisodiy so‘z va terminga izoh berish.

O’quv mashg’ulotining maqsadi: mavzu bo’yicha bilimlarni kengaytirish, muammoli vazifalarni hal

etish ko’nikmalarini hosil qilish.



chuqurlashtirish va mustahkamlash;

- o’quv bilimlarni tizimlashtirish,

umumlashtirish, ma’lumotlarni tahlil qilish

ko’nikmalarini shakllantirish;


ko’nikmalarni rivojlantirish;

- komunikativ bilimlarni rivojlantirish.


Talaba:

- iqtisodiy so`z va terminlarni yaratish qoidalariga

ta’rif berish;

- iqtisodiy so`z va terminlarning sinonimlarini aytib

berish, misollar yozish;

- iqtisodiy so`z va terminlarni tartibga solish usullarini

sharhlab berish;

- iqtisodiy so`z va terminlarni tartibga solishga ta’sir

etuvchi omillarni sanab berish.

O’qitish usullari va texnikasi Hamkorlikda o’qish, muammoli usul, texnika: “kop-

kop”, prezentatsiya, sinkveyn.

O’qitish vositalari O’quv qo’llanmalar, o’quv daftarlar, markerlar, skotch,

A32 bichimidagi qog’oz varaqlari.

O’qitish shakllari Frontal, jamoa va guruhlarda ishlash.



Seminar mashg’ulotining o’qitish kartasi.

Bosqichlar,

vaqti

Faoliyat mazmuni

o’qituvchi talaba

1-bosqich.

Kirish

(10 min.)


rejalashtirilgan natijasi va uni o’tkazish rejasini

aytadi.

1.2. Dars “hamkorlikda o’qish” usulidan

foydalangan holda tashkil etilishini e’lon qiladi.

Har bir talaba guruh faoliyatiga mos holda

individual bahosini olishi, guruhning

birgalikdagi faoliyati prezentatsiyada aks etishi

zarurligini eslatadi.

Seminarda ishlash tartibi, reglamentni (1-ilova),

sinkveyn texnikasini eslatadi. O’zaro baholash

varaqlarini tarqatadi

(4-ilova) ularning mazmunini izohlaydi.

1.1. Diqqat bilan tinglaydilar va

yozib oladilar

2-bosqich

asosiy

(60 min.)

2.1. 3 ta kichik guruhni shakllantiradi.

Guruhlarga o’quv topshiriqlarini beradi (2-

ilova). Kutilayotgan natijani, topshiriqni

bajarishda kanday qo’shimcha materiallardan

(darslik, ma’ruza matn) foydalanish

mumkinligini aniqlashtiradi.

Guruhda ish boshlanganligini e’lon qiladi.

2.2. Prezentatsiyani tashkil etadi:

- guruh faoliyatini prezentatsiya qilish uchun

taqdimot etuvchini aniqlaydi;

- xulosalarga katta e’tibor qaratadi va ularni

izohlaydi, xato va kamchiliklarga to’xtalib

o’tadi;

- o’quv faoliyati natijalarini o’zaro baholashni

tashkil etadi.

2.3. Muammoli topshiriqni tarqatadi (3-ilova),

aqliy hujum qoidasini, g’oyalarni baholashni

eslatadi.

Muammoli topshiriqni yechishni boshlashga

ruxsat beradi.

2.4. Prezentatsiya va muammoli savolni jamoa

bo’lib muhokama qilish boshlanganligini e’lon

qiladi.

Munozarani yo’naltiradi, boshqaradi. Izohlaydi,

o’zaro baholashni tashkil qiladi, yakuniy baho

chiqaradi.

2.1. Guruhlarda ishlaydilar:

1) o’quv topshirig’i bilan tanishadi

va umumiy topshiriq guruh ichida

taqsimlanadi;

2) alohida topshiriqlarni bajaradilar;

3) topshiriq bo’yicha o’z guruhi

ichida a’zolarning kichik

ma’ruzalarini eshitadi, umumiy

ma’ruza tayyorlanadi.

2.2. Guruhning belgilangan vakili

ishlar natijalari bilan tanishtiradi va

nazorat savollariga javob beradi.

Boshqa ishtirokchilar to’ldiradilar,

savollarga javob beradilar,

baholaydilar.

2.3. Muammoli topshiriq bilan

tanishadi va guruh sardori

rahbarligida muammoli savolga

javob topadi. Yakuniy xulosa

shakllantiriladi va qog’ozga

tushiraldi.

2.4. Guruh sardori jamoaviy

echimni taqdim etadi.

Taqdim etilgan echimlar faol

muhokama qilinadi, o’zaro baholash

amalga oshiriladi.

3-bosqich.

Yakuniy

(10 min.)


muhokama qiladi, baholaydi va xulosa qiladi.


Insert usuli bo’yicha keyingi mavzuni o’qish va

jadvalni to’ldirish.

3.1. Eshitadilar, aniqlashtiradilar.

3.2. Vazifani yozib oladilar.

1-ilova.

Seminarda ishlash reglamenti va tartibi


2. Ish natijalari prezentatsiyasi bilan taqdimot – 5 min.

3. Guruh faoliyatini baholash va jamoa bo’lib muhokama qilish – 15 min.

4. O’qituvchi tomonidan umumlashtirish – 5 min.

2-ilova.

O’quv topshiriqlar.

Ekspert varag’i №1.

Siz “Iqtisodiy so`z va terminlarni yaratish qoidalari” savoli bo’yicha ekspertsiz.

Sizning vazifangiz – uning mazmuni va mohiyatini boshqalarga tushuntirish.

1. Savolni yoritishda grafik organayzerdan foydalaning.

2. “Qoida” so’ziga sinkveyn tuzing.

3. Umumlashtiruvchi xulosa chiqaring.


Siz “Terminlarni tartibga solishga halaqit beruvchi qanday omillar mavjud”, “Iqtisodiy so`z va terminlar

senonimiyasi deganda nimani tushunasiz”, “Lug`viy sinonimlarning qanday korinishlari mavjud”

savollari bo’yicha ekspertsiz.



2. “Sinonim” so’ziga sinkveyn tuzing.



Siz “Iqtisodiy so`z va terminlar qanday tartibga solinadi.” savoli bo’yicha ekspertsiz.



2. “Tartibga solish” birikmasiga sinkveyn tuzing.


3-ilova.

Muammoli topshiriq.

Mavzu: Terminlarning qabul qilinishi va tartibga solinishi.

Muammoli savol: O’zbek tilida iqtisodiy so`z va terminlar qanday qabul qilinadi va qaysi usulda tartibga

solinadi?

4-ilova.


Har bir guruh boshqa guruhlar taqdimotni baholaydi, mezonlar bo’yicha ballarni jamlaydi.


Maksimal

ball


Echimlar: 1,2

- muammoni va quyi muammoni to’g’ri shakllantirish; 0,4

- echimning muammo va quyi muammo shakliga mos

kelishi;

0,4

- mantiqiylik, aniqlik, xulosalarning qisqaligi. 0,4

Taqdimot: 1,4

- javoblarning aniqligi va tushunarliligi; 1,0


qo’shimchalar).

0,4

Reglament 0,4


5-ilova.

Muhokama etish uchun savollar

1. Terminlar qanday qoidalar asosida yuzaga keladi?

2. Terminlarni tartibga solishga kimlar rahnamolik qilishi kerak?

3. Terminlarning sinonimiyasi deganda nimani tushunasiz?

4. Terminlar sinonimiyasining zarari nimalardan iborat?

5. Tub va yasama terminlarning qabul qilinishida farq bormi?

6. Terminlarni tartibga solishga to‘sqinlik qilayotgan sabablarni bilasizmi?

7.Iqtisodiyotning tilga ta’siri nimada?

8.Terminlar qanday qabul qilinadi?

9.Kalka nima?

10.Iqtisodiy so‘z va termin o‘rtasidagi farq nimada?

11.Atamaqo‘mning vazifasi nimalardan iborat?

12.Terminlarning tarjima qilish usullarini ayting?

15.Qachon termin qonuniy kuchga kiradi?

6-ilova.

“Sinkveyn” (5 qator) texnikasi

Maqsad – kategoriyaga xarakteristika berish

Sinkveyn sxemasi:

1-qator – tushuncha

2-qator – tushunchani tavsiflovchi 2 sifat

3-qator – ushbu tushuncha vazifalari to’g’risidagi 3 ta fe’l

4-qator – ushbu tushuncha mohiyati to’g’risidagi 4 so’zdan iborat so’z so’z birikmasi

5-qator – ushbu tushuncha sinonimi.

5-mavzu. Iqtisodiy matn va uning turlari.



O’quv mashg’ulotining shakli Amaliy topshiriqlarni yechish va garfik organayzer “Klaster”

asosida axborot vizual ma’ruza.

Ma’ruza mashg’ulotining rejasi 1. Iqtisodiy so’z va termin

2. Matn va uslublar.

3. Diologik matn va uni tuzish.

4. Monologik matnni yaratish.

O’quv mashg’ulotining maqsadi: talabalarda iqtisodiy so`z, termin, gap, matn va uning turlari

to’g’risida to’liq tasavvurni shakllantirish.


- iqtisodiy so`z, termin haqida tushuncha berish;

- matn va uslublar hamda o’ziga xos

xususiyatlarini yoritish;

- Diologik matn va uni tuzish usullarini tavsiflash;

- Monologik matnni yaratish va uning ahamiyatini

izohlash.


Talaba:

- iqtisodiy so`z, termin tushunchalariga ta’rif

berish;

- matn va uslub turlarini sanash;

- Diologik matn va uni tuzish usullarini yoritish;

- Monologik matnni yaratish va uning ahamiyatini

tavsiflash.

O’qitish uslubi va texnikasi Vizual ma’ruza, insert, aqliy hujum, texnikalar:

blits so’rov, klaster, insert.

O’qitish vositalari O’quv materiallar, proektor, vizual materiallar,

A32 bichimidagi qog’oz, marker, skotch.

O’qitish shakli Frontal, jamoa va guruhda ishalash.

O’qitish sharoitlari Texnik ta’minlangan, guruhlarda ishlash uchun



Bosqichlar,

vaqti

Faoliyat mazmuni

o’qituvchi talaba

1-bosqich.

Kirish

(10 min.)

1.1. Mavzu, uning maqsadi, o’quv mashg’ulotining

natijalarini va dars rejasini ma’lum qiladi.

1.2. O’quv va vizual materiallarni tarqatadi (1,2-

ilova).

Eshitadilar, yozadilar.

2-bosqich.

Asosiy

(60 min.)

2.1. Savollarni o’ylash, juftlikda muhokama qilish

va javob berish (ekranga chiqaradi):

-Iqtisodiy so`z bilan terminni farqi nimada?

- Matn va gapning farqi bormi?

- Matnning qanday turlari mavjud?

- Diologik matn nima?

- Monologik matnni qanday ko`rinishlari mavjud?

Doskada javoblarni yozishni tashkil qiladi.

2.2. Vizual materiallar asosida ma’ruza o’qiydi.

Blits so’rov o’tkaziladi. Mavzuning birinchi savoli

bo’yicha xulosa qiladi.

2.3. Vizual materiallar asosida ma’ruza o’qiydi.

O’quv savollari mazmunini yoritadi va izhlaydi.

O’zlarining daftarlariga qo’shimcha ma’lumotlarni


beradilar. O’z fikrlarini

bildiradilar.

2.2. O’qiydilar va belgilar

qo’yadi. O’qigan

materiallari asosida

savollarga javob beradi va

o’z fikrlarini aytadilar.

2.3. Eshitadilar, konspektni

yozib olishlarini taklif qiladi.

2.4. Mustaqil ravishda fikr yuritishlari, keyin

juftlikda javob berishlari aytiladi (12-ilova).

Jamoa bo’lib muhokamani o’tkazadi, asosli

xulosalarni rag’batlantiradi va to’g’ri javobni

aytadi. Insert usulida topshiriqni tayyorlaydi (13-

ilova). Klaster tuzishni topshiradi (14-ilova).

2.5. E’tiborni jamlovchi savol beradi “Matn va

uning turlari to’g’risida siz nimani o’rgandingiz?”.

1-2 ta javobni eshitadi:

1) talabalarni 3 guruhga bo’ladi;

2) katta qog’ozlarni tarqatadi;

3) 5 minutda aqliy hujum orqali mavzu bo’yicha

klaster tuzish topshirig’i beriladi.

2.6. Taqdimot boshlanganini e’lon qiladi.

Savol beradi, jamoa bo’lib muhokama qilishni

tashkil qiladi, izohlaydi.

2.7. Klasterni eng yaxshi variantini daftarga

ko’chiradilar.

to’ldiradi.

2.4. Topshiriqni bajaradi,

natijalarni muhokama

qiladi, o’z fikrlarini himoya

qiladi.

2.5. Asosiy tushunchalarni

aytadi. Guruhlarda

ishlaydilar: 1) sardorlar

ma’lumotlarni to’plash va

barcha tushgan takliflarni

yozishni tashkil qiladilar;

2) katta varoqlarda

klasterni yozishni tashkil

qiladi.

2.6. Guruh sardori yoki

a’zolari doskaga qog’ozni

iladi va klasterning

mazmunini izohlaydi.

Boshqa guruh a’zolari

ishlarini muhokama qilish

va baholashda ishtirok

etadi.

2.7. Daftarga ko’chiradi.

3-bosqich.

Yakuniy

(10 min.)

3.1.Mashg’ulotga yakun yasaydi, faol

ishtirokchilarni rag’batlantiradi. Kelajakda

amaliyot va o’quv faoliyatidagi ahamiyatini

ta’kidlaydi.


seminar mashg’ulotiga tayyorgarlik ko’rish,

muhokama uchun savollar beradi (15-ilova).

1.1. Eshitadilar.

Topshiriqlarni

yozib oladilar.

Vizual materiallar

1-ilova.

Matn o`ziga xos mazmunga ega asar hisoblanadi yoki hujjat korinishda boladi hamda ilmiy, rasmiy,

badiiy, publististik uslublarda yaratiladi.

Matn – ma`lum voqelik haqida tasavvur beredigan fikrlar yig`indisi, bir necha sintaktik

birliklar asosida yozilgan yoki chop etilgan asar

2-ilova

Ilmiy uslub

Ilmiy uslub ilmiy faoliyat sohasiga xizmat qiladi. U fan tili hisoblangani uchun matnning

mazmuni fakt va qonuniyat hodisa va tushuncha tizimi bilan bog’langan. Ilmiy uslubning quyidagi

funkional turlari mavjud: 1 Ilmiy tehnik uslub (akademik). 2 Ilmiy ish uslubi (patent). 3 Ilmiy- ma’rifiy

uslub. 4 Ilmiy ommabop uslub.

3-ilova

Publistik uslub

Publisistik uslub ijtimoiy- iqtisodiy siyosiy va madaniy sohalar uchun xizmat qiladi. Bu uslubning

asosiy vazifasi- axborot berish va ta’sir etish, tashviqot va targ’bot yuritish. Publistik uslubning quyidagi

funksional turlari mavjud: 1.Gazeta publisistik uslub. 2.Radiopublisistik uslub. 3.Tele publisistik uslub.

4.Kino publisistik uslub. 5.Notiqlik uslub. Bu uslublarning har biri o’ziga xos xususiyatga ega va yozma

nutq shaklida yuzaga keladi. Pubisistik uslubning mazmun doirasi keng bo’lib, narsa va hodisalar fakt va

hujjatlarga asoslangan holda tezlikda va oshkoralikda ifodalanadi.

4-ilova

Rasmiy uslub

Rasmiy uslub boshqa uslublardan keng farq qiladi. Uning quyidagi funksional turlari mavjud:

1.huquqiy (qonun, buyruq, farmon, fuqarolik akti) 2.Mamuriy (ish qog’ozlari va boshqa hujjatlar)

3.Diplomatik (nota, memorandum) Rasmiy uslub huquqiy- ma’muriy munosabatlar sohasi uchun xizmat

qiladi va kishilar, idoralar va davlatlar o’rtasidagi munosabatlarni tartibga soladi. Rasmiy uslubda

farmon berish, da’vat etish, majburiylik ohangi mavjud.

5-ilova

Badiiy uslub

Badiiy uslub so’z sa’natiga, timsoliy fikrlash sohasiga oid va funksional juxatdan biqiq –

chegaralangan emas. Uning mazmun doirasining nihoyatda keng va u timsollar, badiy to’qima, yozuvchi

fantaziyasi natijasida yuzaga keladi. Badiy uslubda proza, poeziya va dramaturgiya asarlar yaratiladi.

Badiy uslub timsol, ijod va shahs munosabatida yuzaga keladi. Badiiy uslubda umum xalq tili va adabiy

tilning barcha qatlamiga mansub so’z va iboralar keng va faol ishlatiladi hamda istetik ta’sir etish

vazifasini bajaradi.

6-ilova.

Monologik matn – yozuvchi tomonidan bayon etilgan voqea-hodisa, narsa yoki shaxs

tasviri, tavsif yoki xabar ma`lumot bayonidir

Dialogik matn - ikki va undan ortiq suhbatdoshning turlicha mazmundagi fikr-axborot

almashinuvi.

7-ilova.

Diologik matn

Ikki kishi o‘rtasidagi dialog nutq savol-javob, buyruq-javob, xabar-e’tiroz kabi mazmunlarda

bo‘lib, fikr xususidagi tasdiq yoki inkorni, ziddiyat yoki munozarani ifodalaydi. Ko‘p kishilik

dialoglarda suhbat mavzusi savol-javobdan iborat bo‘lmay, o‘rtaga tashlangan savol, taklif, da’vat biror

xabar, dalillar bilan xulosalanadi.

Dialogik matn tarkibida so‘roq olmoshlari, muomala odobiga oid so‘z va iboralar, yuklamalar,

undovlar, kirish so‘zlar keng qo‘llanadi. Bunday matndagi gaplar asosan sodda gaplardan tashkil topadi,

sodda gaplarning bir tarkibli turlari, to‘liqsiz gaplar, so‘z-gaplar faol ishlatiladi.

Dialogik matn so‘zlashuv uslubi va badiiy uslubga xosdir.

8-ilova.

Monologik matn

Ma’lum voqea-hodisalarga, narsa va shaxslarga oid fikr-mulohaza bildirish, ularni badiiy-tasviriy

vositalar yoki dalillar bilan ta’riflash, izohlash, isbotlash, asoslash tavsifiy matnga xos

xususiyatlardandir. Shuning uchun bunday matnda belgi-xususiyat ifodalovchi so‘zlar, atamalar, modal

so‘zlar, fe’lning funksional shakllari, ravishlar faol qo‘llanadi.

Tavsifiy matn yaratishda uyushiq bo‘laklar, ajratilgan gap bo‘laklari, atov gaplar, qo‘shma gap

ko‘rinishlaridan ham keng foydalaniladi.

9-ilova.

Matnni diologik matnga aylantiring

SOTISh MUMKIN BO’LMAGAN NARSAGA YaQINLAShMANG – to’rtinchi qoidamizning

mohiyati shu. Bu qoidaning ahamiyati nechog’li katta ekanini har bir mashhur biznesmen aytib bera

oladi. Chunki har bir katta ish odami bu qoidani unutgach, ziyon ko’rganini juda yaxshi eslaydi. Xuddi

shu qoidaga amal qilmaganliklari uchun ham minglab odamlar o’zlarining uncha katta bo’lmagan

mablag’laridan ajralib qolishgan.

Sarflangan pulingizga achinmaydigan darajada boy bo’lmaguningizcha, hech bir narsani, u faqat

sizga yoqqani uchungina sotib olmang. Odam o’zidan boshqa hech kimga keragi bo’lmagan bir matohni

faqat didiga yoqqani uchungina sotib oladi. Bu matoh esa unga ortiqcha yuk bo’lishdan boshqa hech

narsaga yaramaydi.

Minglab odamlar uy yoki er sotib olishda ana shunday xatoga yo’l qo’yadilar. Ular qandaydir bir

ovloq joyda uy qura boshlaydilar. Oradan besh yil o’tib, uylarini pullamoqchi bo’lganlarida esa, xaridor

topolmay sarson bo’ladilar. Hech kimga keragi bo’lmagan uyni yo bepul berishga majbur bo’ladilar yoki

uni yaxshigina pulga sotib oladigan bironta axmoq topilgunicha sabr qiladilar. Deyarli barcha

boshlovchi tadbirkor shunday xatoga yo’l qo’yadi.

10-ilova.

Muammoli savollar (amaliy misollar bilan yoriting).

1. Iqtisodiy so`z va termin o`rtasidagi farqni korsating?

2. Har bir uslubning o`ziga xos tomonlarini ko`rsating

3. Diologik va monologik matn qaysi jihatlariga ko`ra bir-biridan farqlanadi?

11-ilova.

“Insert usuli”

Insert - samarali o’qish va fikrlash uchun belgilashning interfaol tizimi hisoblanib, mustaqil

o’qib-o’rganishda yordam beradi. Bunda ma’ruza mavzulari, kitob va boshqa materiallar oldindan

talabaga vazifa qilib beriladi. Uni o’qib chiqib, «V; +; -; ?» belgilari orqali o’z fikrini ifodalaydi.

Matnni belgilash tizimi

(v) - men bilgan narsani tasdiqlaydi.

(+) – yangi ma’lumot.

(-) – men bilgan narsaga zid.

(?) – meni o’ylantirdi. Bu borada menga qo’shimcha ma’lumot zarur.

Insert jadvali

Tushunchalar V + - ?

Iqtisodiy matn

Monologik matn

Diologik matn

Ilmiy uslub

Publistik uslub

Rasmiy uslub

14-ilova.

15-ilova.

Uyga topshiriq

1. Iqtisodiy matnni xususiyatlarini ayting.

2. Masala: “Pul” so`zini 5 ta uslubda – badiiy, ilmiy, publistik, rasmiy, so`zlashuv uslubida qo`llab 5

ta gap tuzing.

10

9

8

7

6

5

4

3

2

1

Matnga xos

xususiyatlar

Seminar mashg’ulotida o’qitish texnologiyasi

Vaqti-2 soat. Talabalar soni: 15-30 nafar.

O’quv mashg’ulotining shakli Binar seminar munozara.

Seminar mashg’uloti rejasi 1. Moliya, bank va buxgalteriyaga oid qo‘llanma va

darsliklardagi 300 ta so‘zdan iborat iqtisodiy


2. 300 ta so‘zdan iborat iqtisodiy mavzuda dialogik

matn tuzish.

3. 200 ta so‘zdan iborat tavsifiy matn tuzish.

O’quv mashg’ulotining maqsadi: milliy iqtisodiyotning nisbatlari va muvozanatlari to’g’risida olingan

bilimlarni mustahkamlash, muammoli masalalarni hal etish qo’nikmalarini rivojlantirish.


- mavzu bo’yicha bilimlarni kengaytirish va

chuqurlashtirish;

- o’z fikrini ilgari surish asoslash, muzokara

qilish ko’nikmalarini rivojlantirish;

- muammoli vazifalarni yechishni

faollashtirishni rag’batlantirish;

- muammoli vazifalarni yechishda eng yaxshi

echimlarni tanlash va baholash ko’nikmalarini

hosil qilish;


ko’nikmalarini rivojlantirish.


Talaba:

- iqtisodiy so`z va terminga matnga ta’rif berish va

uning o`ziga xos xususiyatlarini tasvirlash;

- iqtisodiy mavzuda turli uslublarda matnlar

yaratish;

- diologik matnda so`z va terminlarning

qo`llanilishini tahlil qilish;

- monologik matn va uning turlarini aniqlash,

monologik matn yaratish

O’qitish usullari va texnikasi Munozara, muammoli usul. To’g’ridan-to’g’ri

jamoaviy aqliy hujum, B/B/B jadvali

O’qitish vositalari O’quv qo’llanmalar, o’quv daftarlari, A32

kattaligidagi qog’oz, marker, skotch.

O’qitish shakllari Frontal, guruh va jamoada ishlash.

O’qitish sharoitilari Texnik ta’minlangan, guruhlarda ishlashga

moslashtirilgan auditoriya.


Bosqichlar,

vaqti

Faoliyat mazmuni

o’qituvchi talaba

1-bosqich.

Kirish

(10 min.)


rejalashtirilgan natijasi va uni o’tkazish rejasini aytadi.

O’qitish guruhlarda ishlash texnologiyasi asosida olshib

borilishini e’lon qiladi.

1.2. Mavzuning tayanch iboralari asosida blits-so’rov

o’tkazadi.

Talabadan javobni eshitadi va mavzu muhokamasi

guruhlarga ishlar taqdimotidan so’ng davom etishini

e’lon qiladi.

Har bir talaba guruh bahosiga mos ravishda baho

olishini tushuntiradi, guruhlarda ishlash qoidalari bilan

tanishtiradi (2-3 ilovalar). Guruhlarda ishlash natijasi

plakat qog’ozlarda ko’rsatilishi kerakligini ma’lum

qiladi.

1.1. Tinglaydilar, yozib

oladilar.


beradilar

2-bosqich.

Asosiy

(20 min.)

2.1. Talabalarni 3 guruhga ajratadi. O’quv topshiriqlarini

tarqatadi (4-ilova).

Vazifa butun guruh tomonidan bajarilishini e’lon qiladi.

Vazifani bajarishda darslik, ma’ruza matnlari va boshqa

qo’llanmalardan foydalanish mumkinligini tushuntiradi.

O’quv natijalarini eslatadi.

Guruhlarda ishlarni boshlashni e’lon qiladi.

2.1. O’quv topshiriq-larini

baholash ko’rsatkichlari

va mezonlari bilan

tanishadilar.

Vazifani bajaradilar

3-bosqich.

Taqdimot

(45 min.)

3.1. Taqdimot va guruhlarda ishlash natijalarini o’zaro

baholashni tashkil etadi. Javoblarni sharhlaydi, bilimlarni

umumlashtiradi, vazifani bajarish jarayonidagi asosiy

xulosalarga e’tiborni qaratadi.

3.2. Munozara uchun savollar beradi (5-ilova).

3.1. Taqdimot qilishadi,

qo’shimchalar qilishadi,

baholashadi.

4-bosqich.

Yakuniy

(5 min.)

4.1. Mashg’ulotga yakun yasaydi, faol ishtirok-chilarni

rag’batlantiradi. Kelajakda amaliyot va o’quv

faoliyatidagi ahamiyatini ta’kidlaydi.

4.2. Mustaqil ish uchun vazifa beradi.

4.1. Tinglaydilar,

aniqlashtiradilar.

4.2. Mustaqil ish uchun

vazifani yozib oladilar.

1-ilova.

Seminarda ishlash tartibi va reglamenti

1. Guruhda ishlash va prezentatsiyani tayyorlash – 20 min.

2. Ish natijalarini prezentatsiya orqali namoyish qilish – 5 min.

3. Jamoa bo’lib ishlash va guruhlarni baholash – 5 min.

2- ilova.


Har biri o’z sheriklarining fikrlarini hurmat qilishlari lozim;

Har biri berilgan topshiriqlar bo’yicha faol, hamkorlikda va mas’uliyat bilan ishlashlari

lozim;

Har biri o’zlariga yordam kerak bo’lganda so’rashlari mumkin;

Har biri yordam so’raganlarga ko’mak berishlari lozim;

Har biri guruhni baholash jarayonida ishtirok etishlari lozim;

Har biri: “Biz bir kemadamiz, birga cho’kamiz, yoki birga qutilamiz” atamasini yaxshi

bilishlari lozim.

3-ilova.


Guruh Yondoshuvning

(to’liqligi, to’g’riligi)

Grafikda to’g’ri

tasvirlash

Guruh faolligi Muammoni

faol

echilishi

Ballar

yig’indisi

(1,0) (0,6) (0,4) (1,0) (3,0)

1

2

3

4-ilova.

O’quv topshiriqlar

1 – guruh

Siz badiiy uslub vakilisiz.

1) Ushbu uslub nuqtai-nazaridan quyidagi topshiriqlarga javob yozing:

1. “Savdo” so`zi ishtirokida gap tuzing

2. “Bozor” so`zi ishtirokida gap tuzing

3. “Baxo” so`zi ishtirokida gap tuzing

4. “Mahsulot” so`zi ishtirokida gap tuzing

2) To`rt so`z ishtirokida badiiy usluda gap tuzing

2 – guruh

Siz ilmiy uslub vakilisiz.






1) To`rt so`z ishtirokida ilmiy usluda gap tuzing

3-guruh

Siz rasmiy uslub vakilisiz.






To`rt so`z ishtirokida rasmiy usluda gap tuzing

5-ilova.

“Moliyaviy inqiroz” mavzusida 200 ta so`zdan iborat tavsifiy matn tuzing

6-ilova.

Matnni tahlil qiling, badiiy publististik, rasmiy, ilmiy uslubdagi gaplarni alohida-alohida

ko`chiring

O’Z FOYDANGIZNI OLING

Ko’pincha shunday so’zlarni eshitishga to’g’ri keladi: “Essiz, men shuni sotish imkoniyatini qo’ldan boy

berdim”. Shu qabilidagi so’zlarni siz ham o’z-o’zingizga aytgan bo’lishingiz ehtimoldan xoli emas.

Ko’pchilik narxlar eng yuksak bo’lgan bir paytda sotib olgan, sotib olmoqda va sotib olajak. Ular hamma

sotib olayotgani uchun ham sotib olishadi. Xuddi shunday pallada sotishni rad qiladigan kishilar ham oz emas.

Aytmoqchi bo’lganim – biznesda asosiy narsa – DAROMAD, JARAYoN emas. U qanday bo’lishidan

qat’iy nazar.

Agar do’kondor tovarni sotishdan ko’ra birato’la do’konning o’zini sotishdan ko’proq foyda ko’radigan

bo’lsa, u do’konni sotishi kerak. Yoxud poyabzal ishlab chiqaruvchi poyabzaldan ko’ra fabrikani sotib

yuborishdan manfaatdor bo’ladigan bo’lsa, u ikkinchi variantni qo’llagani ma’qul.

Biz hammamiz o’z mulkimizga ortiq darajada boqlanib qolganmiz. Biz unga begona qilib bo’lmaydigan,

sotish mumkin bo’lmagan bir narsaga qaraganday qaraymiz.

INSON O’YLAB ISh QILIShI KERAK. O’nta odamdan to’qqiztasi o’ylash va boylik orttirishdan

oqimga qarab ish tutish va pirovardida mashaqqat bilan kun ko’rishni afzal biladilar. Biroq bu kitob

mulohaza yuritadiganlar uchun yozilgan. Pul ishlab chiqarishning o’z texnologiyasi bor. Quyidagi men

tushuntirmoqchi bo’lgan narsa ham shu. Juda ko’p hollarda inson qandaydir an’anaviy bo’lmagan

yo’llar bilan ham pul qilishi mumkin.

Hammamiz, yoki hech bo’lmaganda ko’pchiligimiz, aytaylik, 1000 yil hayot ko’rsak, boy

bo’lishimiz mumkin edi. Moliyaviy nuqtai nazardan qilinishi kerak bo’lgan ish – imkon qadar tezroq pul

topish. Bizga boylikni qo’lga kiritishimiz uchun juda ham oz vaqt berilgan: bor-yo’g’i 20-30 yil, xolos.

Hamma gap shunda. Etarli miqdordagi pulga ega bo’lish uchun eng qisqa yo’ldan borish kerak. Hech bir

imkoniyatni qo’ldan chiqarmaslik lozim.

Bir misol: londonlik bir tujjor 1000 dona aktsiyani 18 funtdan sotib oldi. Oradan yarim yil o’tib,

aktsiyalarning narxi 23 funtgacha ko’tarildi. U aktsiyalarni sotishi mumkin edi. Biroq istamadi. “Yo’q,

— dedi u – 28 ga ko’tarilgunicha kutib turaman. Shunda ikki hissa ko’p foyda olaman”. Biroq

aktsiyalarning narxi ko’tarilish o’rniga 20 funtgacha tushib ketdi. U imkoniyatni qo’ldan boy berdi.

Shubhasiz, ular qachondir 28 ga chiqadi, biroq buning uchun yillab kutish kerak. O’z foydasini vaqtida

olganida to’g’ri qilgan bo’lar edi.

Agar men 20 funtga bir sigir sotib olsam va yo’lda bir tanishim uchrab qolib, uni 30 funtga sotishni

taklif qilsa, men hech ikkilanmasdan “Sigir seniki bo’lsin” deyman. Keyin esa shunday omadli kundan

mamnun va yaxshi kayfiyatda uyimga yo’l olaman.

Ko’pchilik moliga birov yuksak narxi taklif qilgan payt shubhaga tushib qoladi: “Bu shuncha pulga

baholanayotgan ekanmi, demak, mening o’zimga ham asqotib qolishi mumkin”. Bunday o’ylash

noto’g’ri. Foydani tezroq olish fursatini boy bermaslik uchun VAQTni inobatga olish kerak. Bir yilda

200 funt foyda ko’rgandan ko’ra, bir oyda 100 funt foyda ko’rgan ma’qul.

Haqiqatni anglab etganingiz zahoti siz moliyachi bo’lishga tomon ilk odim tashlagan bo’lasiz. Siz

tadbirkorlik yordamida pul topish san’atini o’rganasiz; narxlar o’zgarishi oqibatida yaratilgan

imkoniyatlardan fikrlash, rejalash orqali foydalanasiz.

Sotsialistlarga monand kaltafahm kishilar buni ekspluatatsiya deb hisoblashadi. Vaholanki, buning

ekspluatatsiya bilan hech qanday aloqasi yo’q. Bu – ijodiy, yaratuvchi bir quvvatdir. Bu – liderlik. Bu –

pul topishning insoniyat tomonidan qabul qilingan eng to’g’ri, qonuniy va foydali usulidir.

Inson pul topish uchun shijoat bilan harakat qilmog’i darkor. U har xil vaziyatlarga moslasha olishi

kerak. O’zini butunicha yagona maqsadga, turmush tarziga baqishlashi kerak.

U HARAKAT QILIShI – QAROR QABUL QILIShI – IMKONIYaTDAN FOYDALANIShI

kerak. Hamma vaqt ko’z o’ngida turgan foydani qo’ldan chig’arib yubormaslikka tirishmoqi lozim.

Kaltafahm baliqchi haqidagi mashhur hikoyatni eslang: baliqni tutib olgach, unga “Yaxshisi, seni

kelasi yil tuta qolaman” deydi-yu, suvga qo’yib yuboradi. Biz ko’pincha katta narsani qo’lga kiritaman,

deb borini ham qo’ldan chig’arib yuboramiz.

Ko’pchilik o’z mulkini 30 yil davomida saqlab keladi-da, so’ngida uni allaqachon sotishi mumkin

bo’lgan pulga sotadi.

Kechroq kelishi mumkin bo’lgan katta foydani kutgandan ko’ra, uncha katta bo’lmagan foydani

vaqtida olgan ma’qul. Chunki faoliyat ishlash yoshi qirq yildan oshmaydigan insondek o’tkinchi va ojiz

mavjudot uchun “keyin” so’zi noo’rindir.

HAYoT QISQA. Kelajak hamisha qorong’i. Shuning uchun ham HOZIRGI ZAMON sizga

berayotgan bironta imkoniyatni qo’ldan chiqazmang. Foyda olishda uddaburon bo’ling. Umumiy

pulingizga qo’shilgan har bir tiyin sizni BOY qiladi. O’Z FOYDANGIZNI OLING.

6-mavzu. Iqtisodiy matn tuzish usullari va leksika.

6.1. Ma’ruza mashg’ulotining o’qitish texnologiyasi.



o’qituvchi talaba

1-bosqich.

Kirish

(10 min.)

1.1. Mavzuning maqsad va natijalarini ma’lum qilib,

mashg’ulot rejasini e’lon qiladi va ekranga chiqaradi.

1.2. Ma’ruza mashg’ulotining vizual shaklda o’tishini

eslatib, juftlikda ishlashni taklif etadi. “Aqliy hujum” ni

qo’llaydi.

Yozib oladilar.

2-bosqich.

Asosiy

(55 min.)

2.1. Talabalar bilimini aniqlash maqsadida “Iqtisodiy

matnga fakt qanday to`planadi, so`z va termin qanday

tanlanadi?” degan savol bilan murojaat qiladi.

Barcha fikrlar eshitiladi. Ekranda iqtisodiy matnga fakt

to`plash hamda so`z va termin tanlash ifodalangan

jadval chiqariladi.

2.2. Iqtisodiy matnning tuzish usullari – fakt so`z va

termin tanlash namoyish qilinadi va muhokama qilinadi.

O’qituvchi har bir fazaning mohiyatini sharhlaydi.

2.3. Matnlarning xususiyatlari ekranga chiqaradi. (4-

ilova)

2.1. Javob beradilar.

2.2. Inqiroz sabablarini

muhokama qiladilar,

inqirozni barataraf etish

yo’llarini ilgari suradilar.

2.3. Agrar inqirozga

misollar keltiradilar.

3-bosqich. 3.1. Mavzuga yakun yasaydi, xulosa chiqaradi. Eshitadilar. Yozib


O’quv mashg’ulotining shakli Vizual ma’ruza.

O’quv mashg’ulotining rejasi 1. Iqtisodiy matnga fakt to`plash va uning tuzilishi.

2. Iqtisodiy matn va leksika.

3. Iqtisoslikka oid matnga so’z va termin tanlash.

O’quv mashg’ulotining maqsadi: iqtisodiy matn tuzish usullari hamda matnga so`z va termin tanlash

bo`yicha chuqur bilim berish.


- Iqtisodiy matn va uning tuzilishi haqida

ma`lumot beriladi; (1-ilova)

- Iqtisodiy matn va uning leksika

mazmunini yoritadi; (2-ilova)

- iqtisodiy Iqtisoslikka oid matnga so’z va

termin tanlanadi; (3 ilova)


Talaba:

- iqtisodiy matnga fakt to`plash hamda tuzish usullarini

tavsiflash;

- iqtisodiy matnning tuzilishi, xususan uning leksikasiga

tavsif berish;

- iqtisodiy matnga so`z va termin tanlash, ixtisoslikka

oid matn tuzishda nimalarga e`tibor berish;

O’qitish uslubi va texnikasi Vizual ma’ruza, texnika: prezentatsiya, aqliy hujum,

grafik organayzer: klaster

O’qitish vositalari Ma’ruza matni, kompyuter texnologiyasi, A32

bichimdagi qog’oz, marker, skotch.

O’qitish shakli Frontal, guruh va jamoada ishlash

O’qitish sharoitlari Jihozlangan. Kompyuter texnologiyasi bilan ta’minlangan

auditoriya

Yakuniy

(15 min.)

3.2. O’quv natijalari bilan talabalar javobini

solishtiradi.

3.3. Faol ishtirok etgan talabalarni baholaydi.

3.4. Mustaqil ish uchun topshiriq beradi (test).

oladilar.

Vizual materiallar

1-ilova.

Fakt to`plash - Mavzu bo‘yicha jamlangan faktlar mohiyat e’tibori

bilan har xil bo`ladi. Ularni zaruriyligiga qarab asosiy yoki yordamchi (qo‘shimcha) fakt, mavzu

qamrovi va hajmiga ko‘ra katta yoki kichik, o‘rniga ko‘ra birlamchi yoki ikkilamchi,

maqsadiga ko‘ra asosli yoki asossiz, sifatiga qarab ishonchli yoki ishonchsiz, vazifasiga ko‘ra

tasdiqlovchi yoki inkor etuvchi, davriyligiga ko‘ra o‘tkinchi yoki davomli, mohiyatiga ko‘ra aniq

yoki noaniq, xizmat doirasiga ko‘ra umumiy yoki xususiy, ahamiyatiga ko‘ra ijobiy yoki salbiy,

munosabatiga ko‘ra xolis yoki noxolis faktlarga bo‘lish mumkin.

Faktlar doimo haqiqatni isbotlashga xizmat qilgan: Biri mutloq, ikkinchisi esa nisbiy

haqiqatdir. Fakt va haqiqat o‘zaro uyqash va uyg‘undir.

Asosiy faktik materialga daxldor bo‘lgan qo‘shimcha, yordamchi faktlarni to‘plash ham

yangiliklar yozish, jarayonigacha bo‘lgan muhim bosqichni tashkil etadi. Barcha faktlar

ichidan eng asosiysini ajratish, ya’ni birinchi va ikkinchi darajali faktlarni farqlash zarur.

To‘plangan faktlarning ayrimlari bir-birini to‘ldirishga xizmat qilsa, ayrimlari bir-biriii inkor ham

etadi. Asosiy fakt bu natija demakdir. Har qanday natija sababning oqibati, hosilasi.

Faktlarni jamlashda bevosita voqea - hodisaning o‘ziga tegishli

bo‘lgan dalillarga tayanilsa, ikkinchidan o‘sha hodisani ko‘rgan,

eshitganlarning fikrlari qayd etiladi.

To‘plashda amal qilinishi zarur bo‘lgan holatlar faktik materiallar bilan bog‘liq.

Raqamlar, turli nomlar, iqtiboslar, geografik atamalar

aniqlik bilan qayd etilishi zarur.

Yangi fakt hodisani yoritishda quyidagilarga e’tibor qilinadi.

Birinchidan, qalamga olinayotgan faktning muhim va dolzarbligini

belgilash maqsadida uni shunga o‘xshash faktlar orasidagi o‘rnini

aniqlashi lozim.

Ikkinchidan, unga beriladigan iqtisodiy, geografik va tarixiy ta’rif ham faktning mohiyatini

atroflicha, to‘laroq ochishga xizmat qiladi.

Uchinchidan, o‘zaro taqqoslash maqsadida statistik jihatdan raqamlar ko‘rsatkichi bilan izoh

berilishi ham maqsadga muvofiq bo‘ladi. To‘rtinchidan, ana shu faktga daxldor bo‘lgan

soha mutaxassislarining fikrini keltirish orqali o‘z munosabatini bildirishi ham ayni muddaodir.

Matn tuzuvchi, jurnalist ushbu ikki manbaga tayanishi zarur.

1. Hukumat qarorlari. Chunki bunda barcha yo‘nalishlar, tendensiyalar, iqtisod, fan,

texnika, madaniyat bo‘yicha rejalar barcha-barcha belgilangan bo‘ladi.

2. Qaysi soha, qaysi yo‘nalish bo‘yicha matn tayyorlash zarur bo‘lsa, shu soha vakllari,

mutaxassislar bilan suhbatlashish, sohaga doir adabiyotlar bilan tanishib chiqish.

To‘plangan barcha faktlar yangilik sifatida qog‘ozga tushmasligi mumkin. To‘plangan

faktlarning ahamiyatlirini ajratib olish boshqacha aytganda, "saragini-sarakka, puchagini-puchakka"

ajratish usuli qo‘llaniladi. Matn tuzuvchi jurnalist mavzu mohiyatiga mos holda faktlarni yig‘adi,

saralaydi, tanlaydi, ajratadi, umumlashtiradi belgilaydi.

2-ilova.

Matnshunoslikka oid adabiyotlarda qayd etilishicha, har qanday matn, u ilmiymi, rasmiymi,

badiiymi - bundan qat’i nazar, mantiq qoidalariga asosan shakllanishi lozim. Izchillik ana shu qoidaning

birinchi talabidir. Matnda har bir so‘z har bir gap va abzatslar o‘rtasida mantiqiy bog‘lanish va

izchillik bo‘lishi lozim. Agar shunday bo‘lmasa, matnni tushunish qiyin bo‘ladi.

Matnda ba’zan bir-biriga zid gaplar berilib qoladi. Muvaffaqiyatli tuzilmagan gap ham

mantiqning buzilishiga olib kelishi mumkin: Ferma jonkuyarlari olti oylik davlatga sut sotish rejasini

muddatdan oldin bajardilar (gazetadan).

Tavsifiy matnlarda shaxs, narsa, voqea-hodisaning muhim belgilari aniq ma’lumotlar,

sifatlovchi ifodalar orqali bayon qilinadi. Tavsiflashda shaxs yoki narsa-voqeani holisona baholash bilan

birga unga muhim hisoblanadi. Bunday matnlar tilida xarakter-xususiyatni ifodalovchi sifatlar, belgining

ortiqlik darajasini ifodalovchi leksik-grrammatik vositalar, yasama sifatlar faol ishlatiladi. Shuningdek,

shaxs harakat-holatining belgisini ifodalovchi ravishlardan o’rinli foydalanish talab qilinadi.

Shunga ko’ra tavsifiy ma’tn yaratish zaruriy til vositalarni to’g’ri tanlash va qo’llashni, sifat va

ravish yasalishi me’yorlarini, bunday so’zlardagi belgi ifodasining darajalashini puxta bilishni taqozo

etadi.

Matnshunoslikka oid adabiyotlarda qayd etilishicha, har qanday matn, u ilmiymi, rasmiymi,

badiiymi - bundan qat’i nazar, mantiq qoidalariga asosan shakllanishi lozim. Izchillik ana shu qoidaning

birinchi talabidir. Matnda har bir so‘z har bir gap va abzatslar o‘rtasida mantiqiy bog‘lanish va

izchillik bo‘lishi lozim. Agar shunday bo‘lmasa, matnni tushunish qiyin bo‘ladi.

Matnda ba’zan bir-biriga zid gaplar berilib qoladi. Masalan: Bozorda horijdan keltirilgan

mahsulotlar juda ko’p, lekin ular juda qimmat. Qo‘shma gap tarkibidagi sodda gaplar mazmunan bir-

biriga zid bo‘lsa ham, ular o‘rtasida mantiqiy uzilish yo‘q. Chunki bozorda mahsulotlarning ko’pligi

ularning arzonlashishga sabab bo’lsa-da, ammo mahsulotning xorijdan keltirilganligi, sifati, foyda va

xaridorlarning talabi ularning arzonlashishiga asos bo’la olmaydi. Muvaffaqiyatli tuzilmagan gap ham

mantiqning buzilishiga olib kelishi mumkin: Ferma jonkuyarlari olti oylik davlatga sut sotish rejasini

muddatdan oldin bajardilar (gazetadan).

3-ilova.

Ixtisoslikka oid matn tuzishda esa quyidagilarga e’tiborni qaratish lozim:

- matnning qaysi nutq uslubida yozilishi kerakligini oldindan bilish;

- ixtisoslikka oid so‘z va shartli belgilarni to‘g‘ri tanlay olish va o‘rinli joylashtirish;

- so‘z va terminlarni imlo me’yorlariga rioya qilgan holda yozish;

- tanish bo‘lmagan yoki faol qo‘llanmaydigan termin, shartli belgi yoki qisqartmalarga qavs

ichida izoh berish;

- ixtisoslikka oid terminlarni boshqa tillardan o‘zlashtirish va so‘z yashda milliy tilning tabiatini

nazarda tutish;

-terminlarni o‘rinsiz takrorlanishiga yo‘l qo‘ymaslik, ularninng ta’sirchanligini oshirish

maqsadida leksik, morfologik va sintaktik sinonimiya imkoniyatlaridan o‘rinli foydalanish va boshqalar.

Umuman ixtisoslikka oid so‘z va terminlarni to‘g‘ri tanlash hamda qo‘llash nutq madaniyatining

kasbiy bilimdonlikning muhim sharti hisoblanadi.

So‘z va termin tanlashda quyidagilarga e’tibor berish zarur:

- so‘zning lug‘aviy ma’nosini bilgan holda tanlash;

- tanlangan terminni aniq talaffuz eta olishni nazarda tutish;

- so‘zning, terminning tushunarli bo‘lishini hisobga olish;

- terminning ma’no xususiyatiga asoslanib, uni maqsadga muvofiq tarzda tanlash;

- baynalmilal terminlarni adabiy tilning leksik me’yoriga muvofiq holda tanlash;

- terminni matn mazmuniga mos tarzda tanlash;

- so‘z va terminni matnning uslubiy xususiyatiga mos ravishda tanlash.

Matnni tahrir qilish uchun dastlab u bilan yaxshilab tanishib, to‘lig‘icha o‘qib chiqish, masalaning

mohiyatini tushunib olishi lozim. Birinchi o‘qishdanoq tuzatishlar kiritishga shoshilish xatoliklarga olib

kelishi, bu tuzatishlar muallif muddaosini anglamasdan amalga oshirilgan bo‘lishi mumkin. Matn haqida

tasavvurga ega bo‘lingandan keyin, unda nimalar yetishmasligi hisobga olingach, ishga kirishish lozim.

4-ilova

Matndagi zid gaplar

Bozorda xorijdan keltirilgan mahsulotlar juda ko’p, lekin ular juda qimmat. Qo‘shma gap

tarkibidagi sodda gaplar mazmunan bir-biriga zid bo‘lsa ham, ular o‘rtasida mantiqiy uzilish yo‘q.

Chunki bozorda mahsulotlarning ko’pligi ularning arzonlashishga sabab bo’lsa-da, ammo

mahsulotning xorijdan keltirilganligi, sifati, foyda va xaridorlarning talabi ularning arzonlashishiga

asos bo’la olmaydi.



O’quv mashg’ulotining

shakli

Muammoli seminar

Seminar mashg’ulotining

rejasi

1.Matn va uning tarkibiy qismlari.

2. Iqtisodiy matnga so‘z tanlash.

3. Iqtisodiy matnga termin tanlash.

4. Iqtisodiy matnda so‘z va terminlarning sinonimiyasidan foydalanish

O’quv mashg’ulotining maqsadi: mavzu bo’yicha bilimlarni mustahkamlash va chuqurlashtirish

muammoli masalalarni yechish ko’nikmalarini rivojlantirish.


- mavzu bo’yicha bilimlarni ongli

ravishda o’zlashtirish va mustahkamlashga

undash;


tizimlashtirish va mustahkamlash;


odatlarini rivojlantirish, muammoni tahlil

qilish, muqobil echimlarni ilgari surish,

yakuniy xulosani shakllantirish.


Talaba:

- iqtisodiy matn va uning tarkibiy qismlariga ta’rif

berish;

- Iqtisodiy matnga so‘z tanlashni tavsiflash;

- Iqtisodiy matnga termin tanlashni yoritadi;

- Iqtisodiy matnga xos xususiyatlar – fakt to`plash, so`z

va termin tanlash yollari yoritiladi

O’qitish usullari va texnikasi Muammoli usul, suhbat, aqliy hujum, munozara, namoyish

qilish.

O’qitish vositalari Ma’ruza matni, A32 formatdagi qog’oz, marker, skotch,

o’quv materiallari, konspektlar.

O’qitish shakllari Jamoada va guruhlarda ishlash.

O’qitish sharoitilari Guruhlarda ishlash uchun mo’ljallangan auditoriya.

Seminar mashg’ulotining texnologik kartasi.

Bosqichlar,

vaqti

Faoliyat mazmuni

o’qituvchi talaba

1-bosqich.

Kirish

(10 min.)

1.1. Mavzuni, maqsadi rejadagi o’quv natijalarini e’lon

qiladi, ularning ahamiyati va dolzarbligini asoslaydi.

1.2. Savollar bo’yicha talabalar bilimlarini

faollashtiradi.


Mavzuni yozadilar va

savollarga javob beradilar

2-bosqich. 2.1. Muammoli vazifani talabalarga o’qib beradi va 2.1. Eshitadilar, muammoni

Asosiy

(60 min.)

guruhlarda ishlash qoidalarini eslatadi (1-ilova).

Muammoni shakllantirishni tashkil qiladi.

Taklif etilgan muammoni shakllantirish variantlarini

talabalar bilan birgalikda tahlil qiladi va muhokama

qiladi. Ularning ichidan aniqlashtirilgan va tahrir

qilingan variantni tanlaydi.

2.2. Talabalarni 3 guruhga ajratadi. Mummoli vazifani

hal qilishni topshiradi (2-ilova). O’quv vazifasini

baholash ko’rsatkichlari va mezonlarini tarqatadi.

Muammoni hal qilish bo’yicha uslubiy ko’rsatmalarni,

kutilayotgan natijalarni tushuntirib beradi. Aqliy

hujum, g’oyalarni tanlash va baholash, guruhlarda

ishlash qoidalarni eslatadi. Guruh ishlarini

boshlanganligini aytadi.

2.3. Taqdimotni boshlashni e’lon qiladi. Taqdimot

jarayonida javoblarni sharhlaydi. To’g’ri qarorni

ta’kidlaydi, xatolarni ko’rsatadi. Muammoli vazifa

echimlarini munozara shaklida muhokamasini tashkil

qiladi. Talabalar bilan birgalikda javoblarni baholaydi.

Javoblar to’liq bo’lmagan holda o’zi javob beradi.

Guruhlarning o’zaro baholashini tashkil etadi.

2.4. Yakun chiqaradi.

shakllantirish bo’yicha

takliflarni kiritadilar.


Muammoli vazifani hal

qiladilar, taqdimot

varaqalarini

rasmiylashtiradilar.

2.3. Muammoli vazifaning

natijalarini taqdimot

qiladilar. Muammoni hal

qilish bo’yicha qarorlar

variantlarini muhokama

qiladilar. Guruhlarni o’zaro

baholaydilar.

2.4. Tinglaydilar

3-bosqich.

Yakuniy

(10 min.)

3.1. O’quv faoliyatini yakunlaydi. Talabalar e’tiborini

asosiy jihatlarga qaratadi. Muammoni hal qilish

jarayonida guruhlar faoliyatidagi muvoffaqiyatlarni,

bajarilgan ishning kasbiy faoliyat uchun ahamiyatini

ta’kidlaydi, baholaydi.

3.2. Mustqil ish uchun vazifa beradi: mustaqil ravishda

tayyorlang (5-ilova).

3.1. Tinglaydilar,

aniqlashtiradilar.

Mustaqil ish uchun

vazifalarni yozib oladilar.

O’quv topshiriqlari

1- ilova.


Har biri o’z sheriklarining fikrlarini hurmat qilishlari lozim;

Har biri berilgan topshiriqlar bo’yicha faol, hamkorlikda va mas’uliyat bilan ishlashlari lozim;

Har biri o’zlariga yordam kerak bo’lganda so’rashlari mumkin;

Har biri yordam so’raganlarga ko’mak berishlari lozim;

Har biri guruhni baholash jarayonida ishtirok etishlari lozim;

Har biri: “Biz bir kemadamiz, birga cho’kamiz, yoki birga qutilamiz” atamasini yaxshi bilishlari

lozim.

2-ilova

1-guruh

1- topshiriq. Savolga javob bering. Fakt to`plash deganda nimani tushunasiz?

2-topshiriq. Faktlarni tasnif qilinishini yoriting.

3-topshiriq. Boshqa guruhlarni tekshirish uchun 3 ta savol tuzing.

2-guruh

1-topshiriq. Savolga javob bering. Ixtisoslikka oid matn tuzishda nimalarga e`tabor beriladi

2-topshiriq. Matnda shartli belgi va qisqartmalarni berish.


3-guruh

1-topshiriq. Savolga javob bering. Matnga so`z va termin qanday tanlanadi

2-topshiriq. Matnda so`zni terminga terminni so`zga aylantirish.


3-ilova.


Har bir guruh boshqa guruhlar taqdimotni baholaydi, mezonlar bo’yicha ballarni jamlaydi.


Maksimal

ball


Savolga javob 1,2

0,4

0,4

- mantiqiylik, aniqlik, xulosalarning qisqaligi 0,4

Taqdimot: 1,4

- javoblarning aniqligi va tushunarliligi; 1,0


qo’shimchalar).

0,4

Reglament 0,4


Guruh ishini umumlashtiruvchi baho

Guruh

1

2

3

Umumiy ball

Baho

(umuiy ball 2 ga bo’linadi)

2,2 -3 ball – «a’lo»

1,2 - 2 ball – «yaxshi»

0,5 – 1,1 ball – «qon-li»

0-0,5 ball – «yomon»

1 -

2 -

3 -

4-ilova

Savollarga berilgan javoblar matnini tahlil qiling

1. Ilm deganda nimani tushunasiz?

Ilm – inson faoliyati sohasi, borliq haqidagi obyektiv bilimlarni ishlab chiqish va nazariy

tomondan sistemalashtirishdir.

2.Ilmiy maqola nima?

Ma’lum fan yo‘nalishi bo‘yicha alohida mavzuga bag‘ishlangan adabiyot bo‘lib uning vazifasi

fan, madaniyat, texnika yutuqlarini tushuntirish, ommalashtirish o‘quvchining g‘oyaviy-ilmiy

saviyasini oshirishdan iborat.

3.Monografiya nima va u qanday ilmiy-tadqiqot ishi hisoblanadi?

Monografiya- muayan mavzu yoki muammoni, biror olim yoki yozuvchi hayoti va faoliyatini

atroflicha chuqur tadqiq etuvchi ilmiy asar.

4. Ilmiy daraja va ilmiy unvonlar haqida ma’lumot bering. Ilmiy daraja-fan nomzodi

va fan doktori. Ilmiy unvon-dotsent, professor, katta ilmiy xodim.

5.Dessertatsiya ishi nima va u qanday ilmiy-tadqiqot ishi hisoblanadi?

Dessertatsiya- ilmiy daraja olish uchun taqdim etiladigan va ilmiy tadqiqotchi tomonidan oshkora

himoya etiladigan ilmiy tadqiqot.

6.Tezis haqida ma’lumot bering.

Tezis-doklad, ma’ruza, xabar va h.klarni qisqacha ifodalangan qoidalar.

7.Referat haqida ma’lumot bering.

Referat o‘tkazilgan ITI asosiy mazmunini ifodasi.

1. Annotatsiya haqida ma’lumot bering. Annotatsiya- maqolaning qisqacha mazmuni.

7-mavzu

Iqtisodiy matn ustida ishlash va uni tahrir qilish.




O’quv mashg’ulotining shakli Mualliflik ma’ruzasi

Ma’ruza mashg’ulotining rejasi 1. Matnni tahrir qilish.

2. Iqtisodiy matnni qisqartirish.

3. Iqtisodiy matnni kengaytirish

O’quv mashg’ulotining maqsadi: Iqtisodiy matn ustida ishlash hamda uni tahrir qilish boyicha

atroflicha bilim berish.


- iqtisdiy matnni tahrir qilishning

yo`l-yo`riqlarini izohlash;

- iqtisodiy matnni qisqartirish

mohiyatini ochib berish;

- iqtisodiy matnni kengaytirishni

tavsiflab berish.


Talaba:

- iqtisdiy matnni tahrir qilishning yo`l-yo`riqlarini izohlash ta’rifini

keltira olish;

- iqtisodiy matnni qisqartirish mohiyatini ochib berish

muammolarni bilish;

- iqtisodiy matnni kengaytirishni tavsiflay olish;

O’qitish uslubi va texnikasi Mualliflik ma’ruzasi, B.B.B jadvali, klaster

O’qitish shakli Frontal, jamoa bo’lib ishlash

O’qitish vositalari Ma’ruza matni, o’quv qo’llanma

O’qitish sharoitlari Namunadagi auditoriya

Bosqichlar,

vaqti

Faoliyat mazmuni

o’qituvchi talaba

1-bosqich.

Kirish

(10 min.)

1.1. Mavzu, o’quv mashg’ulotidan ko’zlangan

maqsad va reja bilan tanishtiradi.

1.2. Mavzuning muammoli ekanligini, unda

muallif izlanishlari, qo’llanilishi e’lon qiladi.

B.B.B jadvalini chizishni topshiradilar.

1.1. Yozadilar.

1.2. Eshitadilar.

B.B. jadvalining

1-ustunini to’ldiradilar.

2-bosqich.

Asosiy

(60 min.)

2.1. “Matnni tahrir qilish” bo’yicha klaster

tuzishni topshiradi.

2.2. Mavjud bilimlarni chuqurlashtirish

maqsadida, matnni tahrir qilish usullarini va ular

bilan bog’liq muammolarni yoritib beradi.

2.3. matnni qisqartirish tushunchalarini

tavsiflaydi.

2.4. Matnni kengaytirish mohiyatini ochib beradi.

2.5. Iqtisodiy matnni tahrir qilishning qisqartirish

va kengaytirishning qoidalarini

yoritadi.

2.1. Klaster tuzadilar.

2.2. O’z nuqtai nazarlarini

bayon qiladilar.

2.3. Eshitadilar, savollar

beradilar.

2.4. Yozib oladilar.

2.5. E`tabor qaratadilar

1 – ilova.

Munozara uchun muammoli savollar

1. Matnni tahrir qilishni tavsiflab bering.

2. Tahrir jarayonidagi ishlatiladigan texnik qoidalar nimalardan iborat?

3. Turli adabiyotlar qanday tahrir qilinadi?

4. Iqtisodiy matn qanday qisqartiriladi?

5. Iqtisodiy matn qanday kengaytiriladi?

6. Mantiqli va xatosiz matnni tuzish mumkinmi?

2-ilova

Tahrir ma’naviyat, madaniyat va ma’rifatga bevosita daxldor jarayondir. Respublikamizda tahrir

ishlariga alohida ahamiyat berilgan hamda nashriyot, matbuot haqidagi qonunlar va qarorlar e’lon

qilingan.

Tahrirning shakllanishi bosmaxonalar va nashriyotlar faoliyati bilan bevosita bog‘liq. Nashr va

noshir tushunchalari bir-biriga bog‘liq. Nashr turlari va xillari rang barangdir va ularning tahririda o‘ziga

xos talab, muammolar mavjud.

Siyosiy, ijtimoiy-ommaviy, adabiyotlarning matnini tahriridagi asosiy mezonlar – ishonarlilik,

dalillanganlik, asoslanganlikdir. Quruq bayonchilik va safsatabozlikdan, yuzaki va sayoz sharhlardan,

ko‘chirma (sitata)bozlikdan qochish zarur.

Ijtimoiy-siyosiy nashrlar matn qurilishidagi o‘ziga xoslik- tashviqot va targ‘ibot bo`lib, lisoniy-

uslubiy vositalarni tanlash va qo‘llash tamoyillariga e’tibor beriladi. Siyosiy-mafkuraviy atamalarni

qo‘llashning o‘ziga xosligi – ommaviylik va tushunarlilik, ta’sirchanlik ta’minlovchi omillarga

asoslanadi. Ijtimoiy- siyosiy nashrlar tahririda rasmiy nutq uslubi maromlariga asoslanish lozim.

Ilmiy va texnikaviy nashrlar oldiga qo‘yiladigan talablar juda jiddiydir va nashrning kimga

mo‘ljallanganliga bog‘liq. Ilmiy adabiyotning janr turlari va ularning lisoniy-uslubiy, matniy o‘ziga xos

bo‘lilb, ularning turlari va ularning bayon qilish tarzi, matn qurilishi turlichadir. Ilmiy–texnikaviy

adabiyotlarda milliy atamalardan, ko‘chirmalardan foydalaniladi, manbalarga havola qilinadi.

Ilmiy nashr matnida ilmiy uslub marom va mezonlarga asoslaniladi: bayonning xosliligi,

mantiqiyligi, isbotlanganligi, tasvirlash, ta’riflash, tahlil va muhokama yuritishning lisoniy-uslubiy

o‘ziga xosligi. Ilmiy matnlarda turli xil ishoralar, chizma va formulalar, hisob-kitoblarni berish usullari

va tartiblaridan foydalaniladi. Ilmiy adabiyotlarni ruknlash va sarlavha tanlash muammosi alohida

ahamiyatga ega.

Ilmiy ommabop adabiyotlar ijtimoiy-ma’rifiy maqsadga yo‘naltirilgan bo‘ladi va ilmiy bilimlarni

ommalashtirishga xizmat qiladi. Ilmiy ommabop bayon oldiga qo‘yiladigan asosiy talablar - matnning

mantiqiy, lisoniy, uslubiy sifatlariga asoslanadi. Sof ilmiy bayondan “qochish” zarur. Ilmiy ommabop

nashrlar uchun xos bo‘lgan matniy, lisoniy- uslubiy nuqsonlarni bartaraf etish zarur.

Ilmiy axborot beruvchi adabiyot turlari ko‘p bo‘lib, birlamchi va ikkilamchi axborotlardan tashkil

topadi: nashr etilgan va nashr etilmagan axborotlar. Bularda axborotni qayta tahlil qilish, umumlashtirish

3-bosqich.

Yakuniy

(10 min.)

3.1. O’quv mashg’ulotiga yakun yasaydi. Asosiy

masalalar bo’yicha xulosa chiqaradi. Olingan

ma’lumotlarning kelajakdagi ahamiyatini

ta’kidlaydi.

3.2. Bilimlarni mustahkamlash uchun talabalarga

vazifa beradi:

gazeta va jurnallardagi matnlarni tanqidiy va

tahliliy ko`rib chiqish, uni bartaraf etish bilan

bog’liq ma’lumotlarni olib kelish.

3.1. Eshitadilar, yozadilar.

3.2. Topshiriqni yozib

oladilar.

va baholash xususiyatining ustuvorligiga e’tibor beriladi. Ilmiy axborotning kimga mo‘ljallanganligi va

bayon uslubi ham alohida ahamiyatga ega.

Bibliografik ko‘rsatgichlar va bibliografik sharhlarni, referativ jurnallar, referativ to‘plam yoki

maxsus nashlarni tahrir qilish talablari o‘ziga xosdir: ularning matniy tuzulishi, tarkiblanish xususiyatlari

bir-biridan farq qiladi.

O‘quv qo‘llanmalari va darsliklarning turlari va vazifalari bir-biridan farq qiladi. Bu o‘qish va

o‘qitishning turlari, xillari bilan bog‘liq. O‘quv dasturlari va ularning tahriri oldiga qo‘yiladigan

talablar turlichadir. Darslik-asosiy o‘quv kitobi bo‘lib, ilmiy-nazariy materialning tabiati, tarkiblanishi,

hajmi o‘ziga xosdir. Muharrir tahririda bunga e’tibor beriladi. Darslik va qo‘llanmalarning qanday ta’lim

tizimiga mo‘ljallanganligi va lisoniy-uslubiy xususiyatlari alohida ahamiyatga ega. Ularning tuzilishi –

kompozitsiyasi, ruknlarga, qismlarga ajratilishiga, rukn va bandlarning ixchamligiga, izchilligiga,

mantiqiyligiga va bularning tahlili va tahririga alohida e’tibor beriladi.

Bildirgich adabiyot turlariga: qomuslar, lo‘g‘atlar, bildirgichlar kiradi. Qomuslar va ularning

turlari bir-biridan farq qiladi: umumiy, sohaviy, kasbiy. Bular hajman turlicha bo‘lishi mumkin.

Qomuslarni tuzishning o‘ziga xos qoida va mezonlari mavjud. Lug‘atlar va ularning turlari rang-

barangdir: umumiy lug‘atlar, tarjima lug‘atlari, izohli lug‘atlar, imlo lug‘ati, talaffuz lug‘ati; sheva va

lahja lug‘atlari, olinma (o‘zlashtirma) so‘zlar lug‘ati, terminlar va kasb-hunar lug‘ati. Bularning tahririda

oldindan tayin etib olingan tamoyillariga amal qilinadi.

Badiiy adabiyotning tur va xillari rang-barangdir. Adabiy-badiiy asarning o‘ziga xos xususiyatlari

bo‘lib, badiiy asar matni tahriri oldiga qo‘yiladigan talablar mavjud.

3-ilova.

Tahrir jarayonida ishlatiladigan umumiy texnik qoidalar quyidagilar:

- bitta harfni olib talash (xato - xat, ziyrak- zirak);

- bir necha harfni, so‘zni, qatorni olib tashlash (kitoblaringiz – kitobingiz); - ikki yoki

undan ortiq qatorni olib tashlash (U ertalab gulqand bilan nonushta qilishni, peshinda kibili sho‘rva va

qizil gulning bargi bilan solingan musallas ichishni yaxshi ko‘rsa, o‘zbek tilida soflikni saqlashni ham

shuncha sevardi: hatto samovar o‘rniga o‘ziqaynar, elektr o‘rniga simchiroq, deb so‘z to‘qib yurardi - U

o‘zbek tilida soflikni saqlashni sevardi: samovar o‘rniga o‘ziqaynar, elektr o‘rniga simchiroq, deb so‘z

to‘qib yurardi);

- bir yoki bir necha so‘zni qo‘shish (o‘qigan asarlardan ma’lum bo‘ldiki - o‘qigan asarlardan shu

narsa ma’lum bo‘ldiki);

- so‘zni yoki matnning ma’lum qismini boshqa joyga ko‘chirish (Saidiy hujrasiga yarim kechada

qaytib keldi - Saidiy yarim kechada hujrasiga qaytib keldi);

- katta harfni kichik harfga yoki kichik harfni katta harfga almashtirish (Samarqand davlat

universiteti - Samarqand Davlat universiteti);

- bir yoki bir necha harflarni boshqasi bilan almashtirish (islohat - islohot, hokozo - hokazo);

- yonma-yon turgan harf va so‘zlarning joyini almashtirish (turpoq - tuproq, yog‘mir-yomg‘ir);

- yangi qator (abzas) dan boshlash;

- oraliq yoqotish (kit oblar - kitoblar, qa lamlar-qalamlar);

- oraliq hosil qilish (buyerda - bu yerda);

- yangi qator (abzats) ni bekor qilish

4-ilova.

Matnni qisqartirish quyidagi yo‘llar bilan amalga oshiriladi:

- matnning asosiy fikrini ifodalovchi gaplarni ajrata oilsh;

- gaplardagi uyuushiq va ajratilgan bo‘laklarni, kiritma va ilova qurilmalarni qisqartirish,

qo‘shichma fikr ifodalovchi gaplarini, sintaktik parallellar va takrorlarni qisqartirish;

- birikmalarni ma’nodosh so‘zlarga, sodda yoyiq gaplarni yig‘iq gaplarga, qo‘shma gaplarni

sodda gaplarga, ko‘chirma gaplarni o‘zlashtirma gaplarga aylantirish;

- matnni qisqa mazmunli tarkibiy qismlarga ajratish;

- birikmalarni va boshqa tasviriy ifodalarni sodda va ixcham shaklga keltirish.

5-ilova.

Matnni kengaytirish quyidagi yo‘l va vositalar bilan amalga oshiriladi:

- matnning asosiy g‘oyasini ifodalovchi tayanch so‘z yoki gapni aniqlash va shunga bog‘liq

holda o‘z mustaql, ijodiy fikrini ifodalovchi gap qo‘shish;

- matn mazmunini maqol, matal, hikmatlar bilan boyitish, dalillar bilan asoslash;

- gapni uyushiq bo‘laklar, kiritmalar, ajratilgan bo‘laklar hisobiga kengaytirish;

- so‘z va birikmalarni ma’nodoshlari - tasviriy ifodalar, frazeologik iboralar va boshqa badiiy

tasvir vositalari bilan almashtirish;

- sodda gapni qo‘shma gapga, qo‘shma gapni alohida sodda gaplarga ajratish;

- matnning kirish, xulosa qismlarini qarashlar, mulohazalar, ilovalar bilan to‘ldirish.

6-ilova.

Tahrir jarayoni Tahrirda muallif maqsadi, asar g‘oyasi, hayotiy va badiiy haqiqat mantig`i, qahramonlar xulqi

kabilarning hisobga olinadi.

Tahrirda muallif va muharrir munosabatlari, mualliflik huquqi va muharrirning matniga aralashish

imkoniyatlari mavjud.

Muharrir faoliyatining bir jihati kitob nomi, unvoni haqidagi ma’lumotlar va nashriyot

bildirgichlari majmuini tuzish va rasmiylashtirishdan iborat.

Muharrir kitob bildirgich ma’lumotlarini tuzish va tahrir qilish jarayonida qo‘yidagilarga alohida

e’tibor beradi:

1.Annotatsiya. 2. So‘z boshi. 3. Kirish. 4. Tarjimai hol. 5. Xotima. 6. Sharh va izohlar. 7. Eslatma

va ilovalar. 8. Lug`at va bibliografik ko‘rsatgichlar. 9. Adabiyotlar ro‘yxati. 10. Voqea hodisalar

taqvimi (xronologik ko‘rsatgichlar. 11. Shartli qisqartmalar. 12. Mundarija.

Tahrir etuvchi uchun uch-to‘rtta so‘zni qushish, yoki to‘rt-beshta jumlani bitta gap

shakliga keltirish yetakchi maqsad emas. Qalamga olingan mavzu qanday qilinsa, ixcham, lo‘nda

shaklda egasiga etadi. Muharrirning qisqartirishi quyidagi mezonlarda aks etadi.

1. Muallifning yangilik orqali maqsadini aniqlash. Keyingi

qisqartirishlar esa ana shunga asoslanadi.

2. So‘z o‘rniga boshqa birini qo‘llash, almashtirish. Bunda fikrniig ta’sirliligi va ifodaliligi

nazarda tutiladi. Muharrir bu o‘rinda so‘z sinchisi vazifasini o‘taydi.

3. Jumladagi ayrim cho‘ziq ibora va birikmalarni yaxlitlashtirish, ba’zi so‘zlardan voz

kechish.

4. Bir abzas ichida bor bo‘lgan jumlalarni fikriy bog‘liqligiga qarab umumlashtirish.



O’quv mashg’ulotining shakli Muammoli seminar

Seminar mashg’ulotining

rejasi

1. Qisqa va mazmunli matn tuzish.

2. Iqtisodiy matnni kengaytirish

3. Iqtisodiy matnni qisqartirish.

4.I xtisoslikka oiId matnlarni tahrir qlish

O’quv mashg’ulotining maqsadi: Iqtisodiy matnni tuzish, uni tahrir qilish, matnni kengaytiris va

qisqartirish ko’nikmalarini hosil qilish.


- mavzu bo’yicha bilimlarni ongli ravishda

o’zlashtirish va mustahkamlashga undash;



- muammoni tahlil qilish, muqobil

echimlarni ilgari surish;

- yakuniy xulosani shakllantirish.


Talaba:

- Qisqa va mazmunli matn tuzish va ta’rif berish;

- Iqtisodiy matnni kengaytirish mazmunini yoritish;

- Iqtisodiy matnni qisqartirish

- I xtisoslikka oiId matnlarni tahrir qlish

O’qitish usullari va texnikasi Muammoli usul, suhbat, aqliy hujum, munozara,

namoyish qilish, blits so`rov.

O’qitish vositalari Ma’ruza matni A32 formatdagi qog’oz, marker, skotch,

o’quv materiallari, konspektlar.

O’qitish shakllari Frontal, jamoa va guruhlarda ishlash.

O’qitish sharoitilari Guruhlarda ishlash uchun mo’ljallangan auditoriya

Seminar mashg’ulotining texnologik kartasi.

Bosqichlar,

vaqti

Faoliyat mazmuni

o’qituvchi talaba

1-bosqich.

Kirish

(10 min.)

1.1. Mavzuning maqsadi rejadagi o’quv natijalarni

e’lon qiladi.

1.2. Savollar bo’yicha talabalar bilimini

faollashtirish.

1.3. Bilimlarni faollashtirish maqsadida ishchi

kuchi va ishsizlik bilan bog’liq tushunchalar

borasida savol-javob o’tkazadi Blits-so’rov.

Mavzuni yozadilar va

savollarga javob beradilar.

2-bosqich.

Asosiy

(60 min.)

Muammoli vazifani talabalarga o’qib beradi.

Muammoni shakllantirishni tashkil qiladi.

Taklif etilgan muammoni shakllantirish

variantlarini talabalar bilan birgalikda tahlil qiladi

va muhokama qiladi. Ularning ichidan

aniqlashtirilgan va tahrir qilingan bir variantni

tanlaydilar.

2.2. Talabalarni 3 guruhga ajratadi. Muammoli

vazifani hal qilishni topshiradi. O’quv vazifasini

baholash ko’rsatkichlari va mezonlarini tarqatadi.

Muammoni hal qilish bo’yicha uslubiy

ko’rsatmalarni, kutilayotgan natijalarni tushuntirib

beradi. Aqliy hujum, g’oyalarni tanlash va

2.1. Eshitadilar, muammoni

shakllantirish bo’yicha

takliflarni kiritadilar.


Muammoli vazifani hal

qiladilar, taqdimot varaqalarini

rasmiylashtiradilar.

baholash, guruhlarda ishlash qoidalarini eslatadi.

Guruh ishlarini boshlanganligini aytadi.

2.3. Taqdimotni boshlashni e’lon qiladi. Taqdimot

jarayonida javoblarni sharhlaydi, xatolarni

ko’rsatadi. Muammoli vazifa echimlari

muhokamasini munozara shaklida tashkil qiladi.

Talabalar bilan birgalikda javoblarni baholaydi.

Javoblar to’liq bo’lmagan holda o’zi javob beradi.

Guruhlarning o’zaro baholashini tashkil etadi.

2.4. Yakuniy xulosa chiqaradi.

2.3. Muammoli vazifaning

natijalarini taqdimot qiladilar.

Muammoni hal qilish bo’yicha

variantlarni muhokama

qiladilar. O’zaro baholaydilar.

2.4. Tinglaydilar

3-bosqich.

Yakuniy

(10 min.)

3.1. O’quv faoliyatini yakunlaydi. Talabalar

diqqatini asosiy jihatlarga qaratadi. Muammoni hal

qilish jarayonida guruhlar faoliyatidagi ijobiy

tomonlarini ta’kidlaydi va baholaydi. Bajarilgan

ishning kasbiy faoliyat uchun ahamiyatini

ta’kidlaydi.

3.2. Mustaqil ish uchun vazifa beradi: test yechish

(5-ilova).

3.1. Tinglaydilar,

aniqlashtiradilar.

3.2. Mustaqil ish uchun

vazifalarni yozib oladilar.

1-ilova.

Ish tartibi va reglament

1. Blits-so’rov – 15 min.

2. Guruhda ishlash va uni prezentatsiyaga yozish – 20 min.

3. Muammo bo’yicha guruhning yondoshuvi – 5 min.

4. Jamoa bo’lib muhokama qilish va umumiy xulosalar chiqarish – 5 min.

5. Test o’tkazish – 5 min.

2-ilova.


Guruh Echim (to’liqligi, to’g’riligi) Tushuntirish

(aniqligi,

mantiqiyligi)

Guruh

faolligi

Ballar

yig’indisi

Masala

(0,5)

Chora tadbirlar

(0,5)

(0,6)

(0,4)

(2,0)

1

2

3

Guruh ishini umumlashtiruvchi baho

Guruh

1

2

3

Umumiy ball

Baho

(umuiy ball 2 ga bo’linadi)

1 -

2 -

3 -

3-ilova.

Blits-so’rov savollari

1. Matn tahriri nima?

2. Matnda texnik qoidalar tahriri nima?

3. Turli adabiyotlar tahririda farqlar mavjudmi?

4. Matnni kengaytirish nima?

5. Matnni qisqartirish nima?

4-ilova.

Muammoli vazifa

Matnlarni mazmunidan kelib chiqib kengaytiring.

Pul muomalasi va uni tartibga solish shartlari

Mustaqilligimizning dastlabki yillarida Markaziy bank respublika hukumati bilan birgalikda

murakkab vazifalardan biri - makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash va iqtisodiyotning pulga bo‘lgan

talabini qondirish borasida ish olib bordi. Lekin, bu davrda mustaqil pul tizimining asosini tashkil

etuvchi milliy valutamizning muomalaga kiritilmaganligi va pul muomalasi sobiq sovet rubli doirasida

amalga oshirayotganligi yangi tuzilma – Markaziy bankka mustaqil va to‘laqonli pul-kredit siyosatini

amalga oshirish imkoniyatini bermas edi.

Mamlakatimiz rivojlanishining o‘ziga xosligini namoyon qilishda milliy valutamiz muhim rol

o‘ynashini hisobga olib, bu masala mustaqillikning ilk yillaridan boshlab Prezidentimiz tomonidan

umummilliy vazifa sifatida qo‘yildi va 1994 yilning 1 iyulida milliy valutamiz - so‘m muomalaga

kiritildi. Shu asosda Markaziy bank mustaqil pul-kredit siyosatini olib borish va uning vositalaridan

samarali foydalanish imkoniga ega bo‘ldi.

5-ilova.

Matnni uning asosiy mazmunini saqlagan holda qisqartiring.

Bank tizimida olib borilayotgan islohotlarni yanada chuqurlashtirish

Mustaqilligimizning dastlabki yillarida davlatimiz rahbari soha rivojiga alohida e’tibor qaratib,

1992 yil 8 dekabrida O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining 11-sessiyasida so‘zlagan ma’ruzasida

tijorat banklari tarmog‘ini, zamonaviy moliya va soliq tizimini rivojlantirish zarurligini alohida ta’kidlab

o‘tgan edi.

Mamlakatimiz mustaqilligining dastlabki yili - 1991 yilda O‘zbekiston Respublikasi «Banklar va

bank faoliyati to‘g‘risida»gi Qonunning qabul qilinishi hamda respublikamizda ikki pog‘onali bank

tizimining yaratilishi bank tizimining bugungi darajaga chiqishiga asos bo‘ldi.

Davlatimizning o‘tgan mustaqil rivojlanish yillarida bank tizimini shakllantirishning puxta

zamonaviy qonunchilik negizini, jumladan, islohotlarni huquqiy jihatdan ta’minlash bo‘yicha o‘ziga xos

mexanizmini shakllantirishga alohida e’tibor qaratildi. Nihoyatda qisqa davr ichida bank tizimini

tartibga solishga doir muhim qonun va qonunosti hujjatlari ishlab chiqilib, qabul qilindi.

1995 yil 21 dekabrda «O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki to‘g‘risida»gi Qonun va

1996 yil 25 aprelda «Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida»gi Qonunning yangi tahrirda qabul qilinishi

ikki bosqichli bank tizimining huquqiy poydevorini yanada mustahkamlashga banklar faoliyatini xalqaro

andozalar darajasida takomillashtirib, bank tizimida islohotlarni yanada chuqurlashtirib borishga asos

bo‘ldi. Rivojlangan mamlakatlar tajribasini hisobga olib yaratilgan mazkur qonunlar keyinchalik

Xalqaro Valuta jamg‘armasi va Jahon banki ekspertlari tomonidan ijobiy baholanishi quvonarli holdir.

Bank tizimiga xususiy kapitalning kirib kelishi 1997 yil 24 aprelda «Xususiy tijorat banklarini

tashkil qilishni rag‘batlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi Prezidentimiz Farmonlarining qabul

qilinishi bilan yanada faollashdi. Bugungi kunda respublikada faoliyat ko‘rsatayotgan banklarning

uchtadan birini xususiy banklar tashkil etadi. Bu esa o‘z navbatida, respublikada xususiy kapitalinng

ishlab chiqarishga jalb qilinishiga, real sektorni rivojlantirish moliyaviy manbalarining kengayishiga

xizmat qilmoqda.

6-ilova.

Matnni mazmuniga mos ravishda 5 ta savol tuzing

Narxlar arzonligida sotib oling, qimmatligida soting

Mazkur qoida bor-yo’g’i bir nechta jumladan tarkib topadi. Biroq, agar siz, uni amaliyotga tatbiq

qila bilsangiz, butun boshli sarvatga ega bo’lasiz. Bu haqda gapirish oson. Biroq, unga jur’at qiladigan

odam mingtadan bitta yo topiladi, yoki yo’q.

Deyarli hamma olomonga qarab sotib oladi va sotadi. Hatto birja va pul bozori ham olomonga

qaramdir. Bankir va birja korchalonlari ham mustaqil qaror qabul qila olmaydilar.

Mablag’ bozorida hamisha ikki xil olomonni ko’rasiz. Sotib oluvchi va sotuvchi olomon. Bu

bozorga kirgan har qanday odam o’zi istamagan holda kattaroq olomonga qo’shiladi. Ziyonga yuz

tutishning eng asosiy sabablaridan bittasi shu.

Hammamiz, hech bo’lmaganda aksariyatimiz poda instinktiga tobemiz. Biz podaning orqasidan,

xuddi jonivorlarga o’xshab ergashib ketaveramiz. Hamma nima qilsa, biz ham shuni qilamiz, chunki

oson va qulay. Biz tentak yoki takabbur degan nom chiqarishdan qo’rqamiz.

Bir so’z bilan aytganda OQIMGA QARAB SUZAMIZ. Moliya sohasida ham o’zimizni xuddi

siyosat, din yoki jamoat ishlaridagi kabi passiv namoyon qilamiz. Qo’shnilarimiz, atrofimizdagilar

hamda matbuotning o’z ustimizdan kulishiga yo’l qo’yib beramiz.

HAMMADAN HAM Ko’prog’i MATBUOTNI. Bizni olomonga ko’niktirgan ham aynan

matbuotdir. Muharrir va reportyorlar aql bilan boshqalarga qaraganda kamroq o’ylaydilar. Ular tom

ma’noda safsata sotadilar. Ular, bilsalar ham, bilmasalar ham har kuni bir narsa deyishlari kerak.

Bunday safsatabozlik olomonni o’z ta’siri ostiga oladi. Ko’pchilik faqat o’qiydi, mulohaza qilmaydi.

Shuning uchun ham Matbuot olomonni osongina o’z tomoniga aqdarib olishi mumkin.

Qiziq va albatta, unchalik ishonarli bo’lmagan bir fakt: aksariyat kishilar butun hayotlari davomida

– beshikdan to qabrgacha: bironta mustaqil qaror qabul qilmaydilar. Butun umr olomonning orqasidan

ta’qib qiladilar. Ularning ongida “shu tinchroq” degan bir maraz tushuncha o’rnashib qolgan.

Siyosatda va o’zaro munosabatlarda shunday. Biroq Moliyada bunday emas. Moliya sohasida

OLOMON HAMIShA YuTQAZADI. Bu haqiqatni biladiganlar juda ham ozchilikni tashkil etadi.

Shuning uchun ham yutadiganlar hamisha kam. Va ular bunga olomonni emas, narxni ta’qib qilganlari

tufayli erishadilar. Moliya – siyosatning aksi. Buni kamdan-kam ishbilarmon anglab etadi. Moliya ishi

juda kam hollarda ko’pchilikni tashvishlantiradi. Narxlar hech qachon ovoz berish yo’li bilan

belgilanmaydi.

Ayni paytda jamoatchilik fikrining narx tebranishiga olib kelishi ham to’g’ridir. O’nta odam

qandaydir bir kompaniyaning aktsiyalarini sotmoqchi bo’lsa va xaridorlar bor-yo’g’i besh kishi bo’lsa,

aktsiyaning narxi o’z-o’zidan tushadi. Aksincha, ya’ni sotuvchilar besh kishi va oluvchilar yigirma

kishidan iborat bo’lgani taqdirda ham narx tabiiy ravishda ko’tariladi. Biroq aqlli odam olomonga

qo’shilib olmaydi ham, sotmaydi ham. U bir chetda turib kuzatadi va narxning tebranishidan

foydalanadi.

Siyosatda ko’pchilikka qo’shilsangiz yutasiz. Moliyada esa, agar pul qo’yish va olib-sotish

san’atini o’rganmoqchi bo’lsangiz, ozchilik tarafda turganingiz ma’qul. Hech qachon sotuvchilardan

oluvchilar ko’p bo’lgan payt ola ko’rmang. Aks holda ortiqcha pul to’lashga majbur bo’lasiz. U hech

qachon oluvchilardan sotuvchilar ko’p bo’lgan hollarda sota ko’rmang. Aks taqdirda sariq chaqaga ham

ega bo’lmaysiz. Shu o’rinda bir millionerning so’zlarini esladim: “QIShDA O’ZINGGA POXOL

ShLYaPA SOTIB OL”. Sotish udum bo’lgan payt sotib oling, sotib olish udum bo’lganida esa, soting.

Narxlar beqarordir. Shov-shuv va depressiya hamma vaqt bor. Har bir shov-shuv o’z orqasidan

depressiyani, har bir depressiya esa shov-shuvni ergashtirib keladi. Olomon faqat bugungi kun haqida

o’ylaydi. Xuddi shuning uchun ham ko’pchilik qimmatiga olib, arzoniga sotadi. Ularning nazarida

bozordagi holat o’zgarmasdan qolavaeradiganday tuyuladi.

Ko’pchilik shov-shuvga nisbatan optimistik va depressiyaga nisbatan pessimist bo’ladi. Albatta,

buning ajablanarli joyi yo’q. Biroq, pul qiladigan odam butunlay ters kayfiyatda, ya’ni shov-shuv

paytida pessimistik, depressiya paytida optimistik kayfiyatda bo’lgani ma’qul.

HAMMA VAQT, BIR NARSA SOTIB OLGUDEK BO’LSANGIZ, PESSIMISTLARDAN

SOTIB OLING. MABODO SOTGUDEK BO’LSANGIZ, OPTIMISTLARGA SOTING. Ettinchi

qoidaning mohiyati xuddi shunda. Bu – olomonga qo’shilmaslik va narxlarning o’zgarishiga sabab

bo’ladigan imkoniyatlardan foydalanish, demakdir. O’zida ana shunday jasoratni topa olgan insonlar

boylik va egalik huquqini qo’lga kiritadilar. Ular bozorni BARQARORLAShTIRUVChILARDIR. Ular

bozorni olomon vahimaga tushib, hamma narsani ostin-ustun qilib yuboradigan holatlardan saqlaydilar.

Odatda, har qanday olomon ana shunday harakat qiladi.

Birjadan, mustaqil ishbilarmonlarni siqib chiqaring-chi, nima bo’lar ekan, u bir yil o’tmay yopiladi.

Shov-shuv yoki depressiyaga dosh berolmaydi. Har qanday olomonni BARAQAROR holga keltirish

kerak. Rahbarlikning mohiyati ana shunda; olomonni siyosatda qanday bo’lsa, birjada ham shunday

jilovlash kerak. Matbuotning maqsadi olomonni junbushga keltirish bo’lsa, aqlli va kuchli birja

korchalonining vazifasi aksincha, olomonni tanchlantirish va fikrlashga o’rgatish. Ba’zan bu ish uchun

unga haq ham to’lashadi.

Inson tabiatining jumboqlaridan biri shundaki, narxlar yuqori paytida biz ular yana ko’tariladi, deb

o’ylaymiz. Arzonligida esa yana arzonlashadi, degan xayolga boramiz. Holbuki, aksincha bo’ladi.

Qandaydir molning narxi oshsa, bu uning yaqin kunlarda arzonlashajagidan dalolatdir. Arzonlashadigan

bo’lsa, demakki, uning narxi tezda ko’tarilajak.

Narxlar hamisha baland-past bo’ladi. Unga butun er yuzida sodir bo’layotgan hodisa, umid va

qo’rquv o’z ta’sirini o’tkazadi. Narxlar tushib-ko’tarilib turadi. Biroq kamdan-kam hollardagina

butunlay yo’q bo’lib ketishi mumkin. Odatda, olomon psixologiyasida umid ham, qo’rquv ham bo’rtib

ko’rinadi. Shov-shuv tinishi bilan narxlar ham o’zining qiymat darajasiga qaytadi.

7-ilova

Tahrir haqidagi matnni o`qib chiqing, mazmuniga mos 6 ta savol tuzing.

Ma`lumki ma’lumotni ommabop, ixcham, qiziqarli qilib yetkazishda tahrirning o‘z o‘rni

bor. Maqola muallifning o‘zi yoki o‘zgalar tomonidan tahrir etilnshi mumkin. Har bir maqola

mavzu doirasida, muallif maqsadidan kelib chiqqan holda tahrir etilar ekan, u qator mezonlar

asosida amalga oshiriladi. Rus tilidagi "redaktirovat" aslida lotinchadan olingan bo‘lib,

"tartibga keltirish" degan ma’noni anglatadi. Har qanday tahrir muallifning asosiy maqsadiga

tayanadi. Tahrir etuvchi fakt bilan bog‘liq holda muallif ijodiga sayqal beradi. Taqriz asarga baho

berish bo‘lsa, tahrir esa unga yo‘nalish berishdir. Tahrir etuvchi muallif ishiga hech qanday

mayllarga berilmasdan xolislik bilan yondoshishi, unga ko‘maklashishi zarur. Tahrir etish yozishdan

ham murakkab bo`lib yengil tuzatishlar qilinadi, imlo va tinish belgi xatolari to`g`rilanadi, uslubiy

g`alizliklar yuqotiladi, yangi so`z va iboralar qo`shiladi yoki qisqartiriladi.

8-mavzu.

Iqtisodiy matnlar va hujjatlar.

8.1 Ma’ruza mashg’ulotining o’qitish tehnologiyasi.



O’quv mashg’ulotining shakli Vizual ma’ruza

Ma’ruza mashg’ulotining rejasi 1.Iqtisodiyotga oid matnlar.

2. Iqtisodiy matnlarni mazmuni, mantiqli va xatosiz yaratish.

3. Iqtisodiy hujjatlar va ularning turlari.

4. Iqtisodiy hujjatlarni tarkibiy qismlari.

O’quv mashg’ulotining maqsadi: pul muomalasi qonuniyatlari, inflyatsiya va uni bartaraf etish

to’g’risidagi bilim va ko’nikmalarni hosil qilish.


- Iqtisodiyotga oid matnlar mazmunini yoritib

berish;

- Iqtisodiy matnlarni mazmuni, mantiqli va

xatosiz yaratish va munozaralarni tashkil etish;

- Iqtisodiy hujjatlar va ularning turlari.

- Iqtisodiy hujjatlarni tarkibiy qismlari


Talaba:

- Iqtisodiyotga oid matnlar aytib berish;

- Iqtisodiy matnlarni mazmuni, mantiqli va xatosiz

yaratish

- Iqtisodiy hujjatlar va ularning turlari ochib beriladi

- Iqtisodiy hujjatlarni tarkibiy qismlari haqida

ma`lumot beriladi

O’qitish uslubi va texnikasi Vizual ma’ruza, sinkveyn

O’qitish shakli Jamoada, guruhda ishlash

O’qitish vositalari Kompyuter texnologiyasi, proektor

O’qitish sharoitlari Jihozlangan auditoriya

Bosqichlar,

vaqti

Faoliyat mazmuni

o’qituvchi talaba

1-bosqich.

Kirish

(10 min.)

1.1. Mavzuning rejasi, maqsadi va kutilayotgan natijalar

bilan tanishtiradi, ekranga chiqaradi.

1.2. Sinkveyn tizimi qoidalarini eslatadi.

1.3. B.B.B jadvalini chizishni topshiradi va asosiy

tushunchalarni namoyish qiladi.

1.1. Yozadilar.

1.2. Eslaydilar.

1.3. B.B.B jadvalini chizib 1-

ustunini to’ldiradilar.

2-bosqich.

Asosiy

(60 min.)

2.1. 1.Iqtisodiyotga oid matnlarni tavsiflaydi

2.2. Iqtisodiy hujjatlar va ularning turlarini tushintiradi

2.3. Iqtisodiy hujjatlarni tarkibiy qismlari .

2.4. B.B.B jadvalning 3-ustunini to’ldirishni taklif etadi.

2.1. Eshitadilar va yozadilar.

2.2. Savol beradilar.

2.3. Muhokama qiladilar.

2.4. Jadvalni to’ldiradilar

3-bosqich.

Yakuniy

(10 min.)

3.1 Mavzuga yakun yasaydi, faol ishtirok etgan

talabalarni rag’batlantiradi.

3.2. Mustail tayyorlash uchun topshiriq: “ariza”,

“shartnoma”, “bildirishnoma”larining har biriga klaster

tuzish.

Eshitadilar, aniqlashtiradilar.

Topshiriqni oladilar.

1-ilova.

“Sinkveyn” (5 qator) texnikasi

Maqsad – kategoriyaga xarakteristika berish

Sinkveyn sxemasi:

1–qator – tushuncha

2-qator – tushunchani tavsiflovchi 2 sifat

3-qator – ushbu tushuncha vazifalari to’g’risidagi 3 ta fe’l

4-qator – ushbu tushuncha mohiyati to’g’risidagi 4 so’zdan iborat so’z so’z birikmasi

5-qator – ushbu tushuncha sinonimi.

2-ilova.

B.B.B. usuli asosida tarqatma materiallar

Bilaman Bilmayman Bildim

1 Shartnoma

2 Tavsifnoma

3 Buyruq

4 Bildirishnoma

5 Ishonchnoma

Vizual materiallar.

3-ilova.

Maqola - publitsistik uslubga xos janr. Maqolada kundalik ijtimoiy hayotda ro‘y berayotgan voqea-

hodisalar tahlil qilinadi; nazariy, ommaviy jihatdan umumlashtiriladi; davlat siyosati, iqtisodiyot.

Texnika, fan va madaniyatda erishilgan yutuqlar ilg‘or ish tajribalari aks ettiriladi. Turli nuqsonlar

tanqid qilinadi. Matbuotda bosh maqola, nazariy va targ‘ibot maqola, muammoli maqola keng

qo‘llaniladi.

Bosh maqola (yoki tahririyat tomonidan yoziladigan maqola) tahririyatning eng mas’uliyatli

maqolasi hisoblanadi. Ushbu maqolada ichki va xalqaro hayotga doir muhm masalalarni o‘quvchilarga

etkazish - asosiy vazifa hisoblanadi. Bunday maqola ma’lum bir masala yuzasidan yo‘l-yo‘riq

ko‘rsatishi kamchiliklarni ochib tashlashi, har bir ishning asosiy haqiqiy yo‘lini belgilab berishi lozim.

Prezident farmonlari, Oliy Majlis qonunlari, Vazirlar Mahkamasi tomonidan qabul qilinadigan davlat va

hukumat hujjatlari, qarorlari, qonunlari davrning dolzarb masalalari bosh maqolada yoritiladi. Nazariy

maqola va targ‘ibot maqolaning asosiy vazifasi mustaqillik, milliy g‘oya, istiqlol mafkurasining asoslari

va printsiplarini; ilmiy maqolaning vazifasi fan, madaniyat, texnika yutuqlarini tushuntirish,

ommalashtirish, o‘quvchining g‘oyaviy, ilmiy saviyasini oshirishdan iborat. Muammoli maqolada esa

munozara va bahs asosiy o‘rinda bo‘ladi, hamda muallif o‘z qarashlarini o‘rtaga tashlaydi.

Maqola so‘zi keng ma’noda gazeta, jurnal, radio, televideniya, shuningdek, to‘plamlardagi ilmiy

asarlarga nisbatan ham qo‘llaniladi.

4-ilova.

Hujjatlar tarixi

O‘zbek hujjatchiligi qadimiy tarixga ega. Turli davrlardagi ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy

munosabatlar o‘zbek hujjatchiligiga o‘z ta’sirini ko‘rsatgan. Hozirgi kunda eski turkiy (o‘rxun-enasoy),

so‘g‘d, uyg‘ur, arab, fors, kirill (rus) yozuvlar bitilgan hujjatlar mavjud.

Qadimgi turkiy (o‘rxun-enasoy) yozuvida bitilgan hujjatlar yo‘q qilingani uchun ham

ba’zilarigina saqlab qolingan. Ular ham toshlarda yozilgan.

VIII asrdan boshlab arab yozuvidagi hujjatlarga o‘tish boshlangan. VIII-XIX asrlarda arznoma,

bitim, yorliq, noma, tilxat, farmon kabi o‘nlab hujjatlar qo‘llanilgan. Bu hujjatlar o‘zbek, arab, fors-tojik

tillarida yaratilgan. Ish yuritish bilan bog‘liq hujjatlar hukmdorlarning saroy va mahkamalarida

yaratilgan. O‘zbek xonliklarida ish yuritish hujjatlari devonxonada amalga oshirilgan. Hujjatlarni

yaratuvchi (yozuvchi)lar munshiy yoki mirza deb yuritilgan.

XX asrga qadar yaratilgan manbalarda arabcha, forscha-tojikcha turg‘un birikma va qoliplar

bilan birga o‘zbek tiliga xos tartibdagi va nutqiy qolipdagi hujjatlar ham anchaginani tashkil etadi. XX

asrning 90 yillariga qadar hujjatchiligimiz rus tilining to‘liq ta’sirida bo‘ldi.

Mustaqillikdan so‘ng o‘zbek hujjatchiligini davr talablari asosida shakllantirish bo‘yicha bir

qator ishlar qilindi. O‘zbek tilining rasmiy ish yuritish uslubini shakllantirish va rivojlantirishda

N.Mahmudov, N.Mahkamov, A.Madvalievlarning xizmati beqiyosdir. Ular tomonidan nashr etilgan

“O‘zbek tilida ish yuritish” kitobi o‘zbek hujjatchiligida muhim voqea bo‘ldi.

5-ilova.

Hujjatlarning tasnifi

1. Yaratilish o‘rniga ko‘ra:

a) ichki hujjatlar;

b) tashqi hujjatlar.

2. Mazmuniga ko‘ra:

a) sodda hujjatlar;

b) murakkab hujjatlar.

3. Mazmun bayonining matniga ko‘ra:

a) xususiy hujjatlar;

b) namunali hujjatlar;

v) qolipli hujjatlar.

4. Tegishliligiga ko‘ra:

a) xizmat hujjatlari;

b) shaxsiy hujjatlar.

5. Xizmat mavqeiga ko‘ra:

a) tashkiliy hujjatlar;

b) farmoyish hujjatlar;

v) ma’lumotsimon axborot hujjatlari;

g) xizmat yozishmalari

6-ilova.

Hujjatlarning tarkibiy qismlari

Hujjatlar rasmiy munosabatlarni ifodalagani uchun matn aniq, ixcham, lo’nda mazmunan to’liq

bo’lishi lozim. Hujjatlar matni birinchi yoki uchinchi shaxs tilidan yoziladi. Hujjatlar tilida ot va fe’l

turkumiga oid so’zlar ko’p ishlatiladi. Hujjatlarda asosan darak va buyryq gaplar ishlatiladi. Hujjatlarda

gap qurilishi - tasniflash, mayday qismlarga ajratish, qayd etish, qaror qilish qismlarining birligiga

asoslanadi.

Ma’lumki har bir hujjat o’ziga xos zaruriy qismlardan tashkil topadi. Masalan, arizaning zaruriy

qismlari:

1. Ariza yu’llangan muassasaning yoki mansabdor shaxsning nomi .

2. Ariza yozuvchining turar joyi, vazifasi, ismi, ota ismi va failiyasi.

3. Hujjatning nomi (ariza).

4. Asosiy matn (taklif, iltimos, shikoyat).

5. Arizaga ilova qilinadigan hujjatlar nomi.

6. Ariza yozuvchining imzosi, ismi va ota ismining bosh harflari, familiyasi.

7. Ariza yozilgan vaqt (yil, kun, oy).

O’zbek tilida o’nlab hujjatlar mavjud bo’lib, ularning tuzilishi, qolipi, tarkibiy qismlari bir-

biridan farqlanadi.

Hujjatchilikda imlo qoidalariga va tinish belgiariga alohoda e’tibor berish zarur

7-ilova

Kredit olish uchun taqdim etiladigan hujjatlar Ariza;

Qarz oluvchi, birgalikda qarz oluvchini pasport nusxasi;

Oila tarkibi to’g’risida yashash joyidan berilgan ma’lumotnoma;

Qarz oluvchi, birgalikda qarz oluvchini moliyaviy ahvolini tasdiqlovchihujjatlar;

Namunaviy loyiha smeta qiymatining 25 foizidan kam bo’lmagan miqdorida pul mablag’larni

jamg’arilganligi to’g’risida ma’lumotnoma;

“Qishloq qurilish invest” ixtisoslashtirilgan sho’’ba injiniring kompaniyasi bilan buyurtmachi

vazifasini bajarish uchun tuzilgan dastlabki shartnomasi.

8-ilova.

Moliyaviy ahvolini tasdiqlovchi hujjatlar

Doimiy ish joyiga ega bo’lgan xodimning oxirgi 12 oy mobaynidagi daromadlari to’g’risidagi

ma’lumotnoma;

Boshqa daromadlar manbaiga ega bo’lgan fuqarolar uchun – davlat soliq xizmati organi

tomonidan tasdiqlangan oxirgi 12 oy mobaynidagi daromadlar to’g’risidagi deklaratsiyalar

nushalari;

Dehqon fermer xo’jaliklari boshliqlari hisoblanadigan yoki yuridik shaxs bo’lmasdan

tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanadigan fuqorolar oxirgi 12 oy mobaynidagi daromadlari

to’g’risidagi deklaratsiyalardan, shuningdek, agar ular amalga oshiradigan faoliyat turlari qonun

xujjatlariga muvofiq litsenziyalanishi kerak bo’lsa, davlat ro’yxatidan o’tganligi to’g’risidagi

guvohnoma va litsenziyaning nusxalarini ham taqdim etadi.

9-ilova.

Kredit ajratish tartibi

(misol tariqasida)

(ming so’mda)

Uy

jo

yn

ing

ya

ku

niy

qu

rili

sh

na

rhi

Qu

rila

yo

tga

n u

y –

joy

nin

g 2

5

% d

oir

asi

da

bo

shla

ng

’ich

ba

da

l su

mm

asi

Ko

’pi

bil

an

ajr

ati

lad

iga

n

kre

dit

su

mm

asi

Uy

– j

oy

ega

si t

om

on

ida

n

uy

in q

ab

ul

qil

gu

ng

a q

ad

ar

to’l

an

ad

iga

n q

old

iq s

um

ma

si

Kre

dit

ga

la

yo

qa

ti (

qa

rz

olu

vch

i,b

irg

ali

kd

a q

arz

olu

vch

ila

r b

ila

n b

irg

a o

yli

k

da

rom

ad

lari

)

Bir oyda ko’pi bilan

bankga to’lanadigan

summa

Jami Asosiy

qarzi

Foizi

65000,0 16250,0 37680,0 11070,0 550,7 436,3 216,5 219,8


Vaqti-2 soat Talabalar soni: 15-20 nafar.

O’quv mashg’ulotining shakli Seminar-munozara

Amaliy mashg’ulotda muhokama

qilish uchun savollar

1. Matn va ma’ruza.

2. Matn va maqola.

3.. Matn va hujjatlarning turlari

4. Iqtisodiy hujjatlar va ularning matni.

O’quv mashg’ulotining maqsadi: ma’ruzada olingan bilimlarni kengaytirish va chuqurlashtirish.


- mavzu bo’yicha bilimlarni kengaytirish va

chuqurlashtirish;

- bilimlarni taqqoslashni, umumlashtirishni,

tahlilni tizimlashtirish ko’nikmasini hosil

qilish;

- o’z fikrini shakllantirish va bildirish

jarayonini tashkil qilish;




Talaba:

- Matn va ma’ruza ta’rif beradi;

- Matn va maqola sanaydi;

- Matn va hujjatlarning turlari va sabablari aytadi;

- Iqtisodiy hujjatlar va ularning matni.

O’qitish usullari va texnikasi Hamkorlikda o’qitish, munozara, texnika: “kop-kop”,

taqdimot, blits-so’rov, “Davra suhbati”

O’qitish vositalari O’quv qo’llanmalar, markerlar, skotch, A32 bichimdagi

qog’oz varaqlari.

O’qitish shakllari Individuall, frontal, guruhlar / juftliklarda ishlash.




Bosqichlar,

vaqti

Faoliyat mazmuni

o’qituvchi talaba

1-bosqich.

Kirish

(10 min.)

1.1. O’quv mashg’ulotining mavzusi, maqsadi,

rejalashtirilgan natijasi va uni o’tkazish

rejasini aytadi.

1.1. Diqqat bilan tinglaydilar

va yozib oladilar.

2-bosqich.

Asosiy

(60 min.)

2.1. Mavzu bo’yicha asosiy tushunchalarga

ta’rif berishni taklif qiladi va shu asosida blits-

so’rov o’tkazadi (1-ilova)

2.2. Ish guruhlarda “Davra suhbati” sifatida

davom ettirilishini e’lon qiladi. Guruhlarda

ishlash qoidalarini eslatadi.

2.3. Davra suhbatida muhokama qilish uchun

savollar va vazifalarni, natijalarni baholash

varaqlarini tarqatadi. Guruhlarda ish

boshlaganligini e’lon qiladi, maslahatlar

beradi.


muhokamasi va o’zaro baholashni tashkil

etadi.

Vazifalarni bajarish jarayonida qilingan

xulosalar, umumlashtirishlarga aloxida e’tibor

qaratadi.

2.1. Iqtisodiy tushunchalarga

ta’rif beradilar.

2.2. Davra suhbatiga

tayyorgarlik ko’radi.

2.3. Savol va vazifalarni

oladilar va o’z guruhida

muhokama qiladi.

2.4. Guruh etakchilari

jamoaviy ishlab chiqilgan

fikrlarni bayon qiladilar.

Ishtirokchilar qo’shimcha

qiladilar, savollar beradilar

va o’zaro baholaydilar.

3-bosqich. 3.1. Darsga yakun yasaydi, baholaydi va faol 3.1. Tinglaydilar,

Yakuniy

(10 min.)

ishtirokchilarni rag’batlantiradi.

3.2. Mustaqil ta’lim uchun vazifa beradi:

Mavzu bo’yicha 10 ta “Hujjatlar” yozing.

aniqlashtiradilar.

3.2. Vazifalarni yozib

oladilar


1-ilova.

Blits-so’rov savollari.

Maqola –

Referat –

Tezis –

Annotasiya –

Ma`ruza –

Nutq –

Tushuncha –

Malakaviy amaliyot –

Dissertatsiya –

Malakaviy ta`lim –

2-ilova.

1. Guruhlarda ishlash uchun vazifa.

1. Matn va uning turlarini ifodalang.

2. Iqtisodiy hujjatlarning mazmunini yoriting.

3. Iqtisodiy hujjatlarning tuzilishini tavsiflang.

2. Uslubiy ko’rsatma: xarakat ketma-ketligi (algoritm)

1. Muammoni savol shakliga keltiring.

2. Asosiy masalani shakllantiring, uning echimi muammoli savolga javob berish darajasida bo’lsin.

3. Iqtisodiy matnlar va hujjatlarning asosiy mezonlarni (belgi, tahlil yo’nalishi) ayting.

4. Iqtisodiy hujjatlarga xos bir qator kichik muammolarni shakllantiring va jadvalga yozing.

5. Yakuniy xulosani aniq va lo’nda qilib shaklantiring.

3. Muammoni yechish jadvali

Muammoni shakllantirilishi:

Yakuniy xulosa:

Quyi muammolarni shakllantirish

Echimlar mazmuni

Xulosalar

1 2 3

1.

2.

n.

3-ilova.

Ish tartibi va reglament 1. Muammoni yechish va prezentatsiya varog’ini yozish uchun guruhda ishlashga - 20 min.

2. Muammo echimini prezentatsiya qilish – 8 min. gacha.

3. Jamoa bo’lib muhokama qilish, xulosalarni shakllantirish - 10 min. gacha.

4. O’zaro baholash – 1 min.

4-ilova.


Har bir guruh boshqa guruhlar taqdimotini baholaydi, mezonlar bo’yicha ballarni jamlaydi.


Maksim

al ball

1 guruh 2

guruh

3

guruh

Yechimlar: 1,2

- muammoni va quyi muammoni to’g’ri

shakllantirish;

0,4

- echimni muammo va quyi muammo shakliga

mos kelishi;

0,4

- mantiqiylik, aniqlik, xulosalarni qisqaligi. 0,4

Taqdimot: 1,4

- javoblarni aniqligi va tushunarliligi; 1,0

- har bir guruh ishtirokchisining faolligi

(savollar, qo’shimchalar).

0,4

Reglament 0,4


5-ilova.

Mustaqil ish uchun topshiriq.

Tavsifnoma haqidagi ma`lumotlardan foydalanib do`stingizga tafsifnoma yozing Tavsifnoma: tavsifnoma korxona yoki o‘quv yurti ma’muriyati tomonidan beriladigan rasmiy

hujjatdir. Unda tavsiflanuvchining ish, o‘qish, jamoatchilik faoliyati, ma’naviy-axloqiy fazilatlari aks

etadi. Unda qayd etiladigan zaruriy ma’lumotlar: familiyasi, ismi, otasining ismi, tug‘ilgan yili, kuni, oyi

va joyi, ma’lumoti, ishlagan lavozimlari, ish yoki o‘qish faoliyati davridagi yutuqlari, tashabbuskor va

ijodkorligi, atrofdagilarga munosabati, oilaviy ahvoli, xulq-atvori, hujjatni tasdiqlovchilarning imzolari,

familiyalari va lavozimlari, muhr va tasdiqlangan sana keltiriladi.

6-ilova

Dalolatnoma haqidagi ma`lumotdan foydalanib pul kamomadi haqida dalolatnoma tuzing

Dalolatnoma: dalolatnoma tasdiqlovchi yoki ayblovchi hujjatdir. Uning zaruriy qismlari: uni

tuzishga vakolatli tashkilot nomi, tuzilgan sana, joy, asos bo‘lgan hujjat, tuzuvchilar tarkibi, guvohlar,

hujjat matni, ilova hujjatlar miqdori, tuzuvchilarning imzo va familiyalar ko‘rsatilishi kerak. Qabul

qilib-topshirish, buyumlarni hisobdan o‘tkazish va hisobdan chiqarish, baxtsiz hodisalar, tabiiy ofatlar

oqibatini tekshirish, yashash sharoitini o‘ranish, pul kamomadida va buyumlarning etishmasligi, savdo

va boshqa xizmat qoidalarining buzilganda dalolatnoma tuziladi.

7-ilova

Tavsiyanoma haqidagi ma`lumotlardan foydalanib do`stingizga tavsiyanoma yozing.

Tavsiyanoma: tavsiyanomaning zaruriy qismlari: tavsiyanoma berilayotgan shaxsning fazilatlari,

malakasi, oilaviy ahvoli, ma’naviy-axloqiy jihatlariga doir tavsifiy matn, tavsiyanoma beruvchining

lavozimi, ismi, familiyasi va imzosi, hujjat berilgan sanasi ko‘rsatiladi. Bu hujjat korxona ma’muriyati,

ijodiy uyushmalar, alohida shaxslar tomonidan beriladi.

8-ilova

Tilxat haqidagi ma`lumotdan foydalanib pul olganligingiz haqida tilxat yozing.

Tilxat: tilxat korxona, muassasa, tashkilot yoki biror shaxsdan pul, hujjat yoki qimmatbaho narsa

olinganligini tasdiqlovchi hujjatdir. Tilxatning zaruriy qismlari: tilxat beruvchi kishining ish yoki

yashash joyi, lavozimi, familiyasi, ismi, otasining ismi, mulk egasining ish yoki yashash joyi, lavozimi,

familiyasi, ismi, otasining ismi, tilxat evaziga olinayotgan narsaning nomi, qiymati yoki miqdori, hujjat

yozilgan sana, tilxat yozuvchining imzosi va familiyasi ko‘rsatiladi.

9-ilova

Ishonchnoma haqidagi ma`lumotdan foydalanib o`z nomingizga kelgan pulni kursdoshingiz

olishi uchun ishonchnoma yozing.

Ishonchnoma (vakolatnoma): ishonchnoma korxonalararo faoliyat ko‘rsatish uchun beriladigan

rasmiy hamda shaxsiy tarzda yoziladi. Rasmiy ishonchnomalar bosma ish qog‘ozida moddiy, qimmatdor

buyumlar olish huquqini beruvchi hujjatdir. Shaxsiy ishonchnomaning zaruriy qismlari: vakolat

beruvchining familiyasi, ismi, otasining ismi, vakilning familiyasi, ismi, otasining ismi, ishonchnoma

mazmuni, ishonch bildiruvchining imzosi, familiyasi, berilgan sanasi, ishonch bildiruvchining imzosini

tasdiqlovchi idora, mansabdorning familiyasi, imzosi, muhr va tasdiqlangan sana ko‘rsatiladi.

10-ilova

Ma`lumotdan foydalanib bank boshqaruvchisiga tushuntirish xati yozing.

Tushuntirish xati: tushuntirish xati xizmat sohasiga, ish va vazifalarning bajarilishiga aloqador,

ish bilan bog‘liq holda bo‘lib o‘tgan voqea-hodisalar, rahbar yoki xodimning xatti-harakatlari, ishda yuz

bergan ko‘ngilsiz holatlarni yozma izohlovchi hujjat. Tushuntirish xati tashqi va ichki xususiyatga ega.

Ichki tushuntirish xatining zaruriy qismlari: hujjat yo‘llanayotgan tashkilot nomi, rahbarning familiyasi,

ismi, otasining ismi, hujjatni tayyorlagan tashkilot nomi, rahbar yoki uni yozuvchi shaxsning lavozimi,

familiyasi, ismi, otasining ismi, tushuntirish xatining mazmuni, uni yozuvchi shaxsning imzosi,

familiyasi hamda yozilgan sananing qayd etilishi bilan tugallanadi.

11-ilova

Ma`lumotdan foydalanib amalyotda bajargan ishlaringiz haqida fakul`tet dekaniga hisobot

yozing.

Hisobot va uning turlari: hisobotning rejalashtirilgan ish yoki topshirilgan vazifa-topshiriqlar,

xizmat yohud ilmiy safarlarning yakuni, natijalari haqida mufassal ma’lumot beruvchi hujjatdir.

Hisobotlar uchun umumiy va zaruriy bo‘lgan qismlari: sarlavha, hisobot matni, muallifning lavozimi,

familiyasi, ismi, otasining ismi, yozilgan sana, hisobotni tasdiqlovchi rahbarning imzosi, familiyasi

ko‘rsatiladi. Xizmat safari uchun mo‘ljallangan maxsus shaklli hisobot qog‘ozi, unda qayd etiladigan

ma’lumotlar, bayoni hamda buxgalteriya hisobotlardir.

12-ilova

Shartnoma haqidagi ma`lumotlardan foydalanib bank va firma o`rtasida shartnoma tuzing.

Shartnoma va kontraktlar: shartnoma va kontraktlar tuzilishidan ko‘zda tutiladigan maqsad

mahsulot yetkazib berish, mulkiy javobgarlik, uy-joy, transport vositalari kabilarning oldi-sotdi, hadya

qilish, almashtirish, ijaraga olish, qarz berishda shartnoma va kontrakt tuziladi. Kontrakt va

shartnomalar tomonlar kelushuviga ko‘ra rasmiylash-tirilishidir. Shartnoma imzolangandan so‘ng

tashkilot, notarial idora tomonidan muhrlanib, tasdiqlanishi kerak.

MEHNAT SHARTNOMASI (KONTRAKT)

1.Tashkilot (muassasa) ____________________________________________________

(to‘liq nomi)

bundan keyin “Ish beruvchi” deb nomlangan ___________________________shaxsi orqali

(Familiyasi, ismi, otasining ismi to‘liq holda)

va __________________________________________________bundan keyin “Xizmatchi” deb

nomlangan fuqaro ____________________________ushbu Shartnomani quyidagilar haqida

tuzdilar.

2. Xizmatchi________________________________________________________________

(familiyasi, initsiallari)____________________________________________________________

tashkilotga qarashli idoraning tashkiliy bo‘linmaning

__________________ga_______________________________ vazifasiga ishga qabul qilinadi.

nomi (shtat jadvali bo‘yicha vazifaning to‘liq nomi)

3. Shartnoma ___________________________________________________________dir.

(shartnomalar asosiy ish, o‘rindoshlik bo‘yicha)

4. Shartnoma turi_________________________________________________________

(belgilanmagan muddatga, besh yildan ortiq bo‘lmagan muddatga, aniq bir ishni)

5. Shartnomaning kuchini saqlash muddati:

boshi_______________________________________________________________________

oxiri_______________________________________________________________________

6. Sinov muddati____________________________________________________________

(sinovsiz, sinovning davomiyligi)

7. Xizmatchining vazifasi:

a) ichki mehat tartibi qoidalariga rioya qilish;

b) vazifaviy yo‘riqnomalarga rioya qilish;

8. Ish beruvchining vazifasi:

a) ish haqini o‘z vaqtida to‘lash;

b) samarali mehnat uchun sharoit yaratish:

9. Ish kuni tartibi:

(to‘liq bo‘lmagan ish kuni, to‘liq bo‘lgan)_____________________________________

(ish xaftasi, ish kunining boshi va oxiri va boshqalar)

10. Xizmatchi mehnatiga haq to‘lash:____________________________ga belgilanadi:

(xizmatchining familiyasi, ismi, otasining ismi)

a) _________so‘m_______________________________________________miqdorida

(yozuv bilan)

Tomonlar manzili va imzolari

«IQTISODIYOTDA TEXNIK YOZUV» FANIDAN

TOSHKENT - 2014

1-mavzu: Fanning mazmuni va vazifasi

1-mashq.

Kirill va o‘zbek lotin alifbolarini ko‘chirib yozing.

2-mashq.

Alifbolar o‘rtasidagi o‘xshash va farqli jihatlarni aniqlang.

3- mashq Namunaga asoslanib har bir harfga bittadan iqtisodiy so‘zni keltiring.

Namuna:

Aa – aksioner Qq – qism

Bb – budjet Rr – rentabellik

Dd – delegatsiya Ss – ssuda

Ee – eksport Tt – tadbirkor

Ff – foiz Uu – ulgurji

Gg – garov Vv – veksel

Hh – hamkor Xx – xususiy

Ii – import Yy – yig‘imlar

Jj – jamgarma Zz – zarar

Kk – kompaniya O‘o‘ – o‘lja

Ll – litsenziya G‘g‘ – g‘azna

Mm – marketing Sh – shartnoma

Nn – narx-navo Ch ch – chakana

Oo – omonatb Ng ng – teng

Pp – pul

4-mashq Қуйидаги сўзларни янги алифбода босма ва ёзма шаклларда ёзинг.

Авиация, акция, баёнот, вакил, вексел, гўзал, давомат, даромад, даъвогар,

евровалюта, етарли, жорий, жумҳурият, зарбхона, заём, ёзувчи, имтиҳон, илмий-амалий,

интернет, йиғилиш, йўлкира, камдаромад, кечаю кундуз, лицензия, магистратура, молия,

натижа, ноябр, облигация, октябрь, педагог, пул, ректор, референдум, сармоя, субъект,

тадбиркор, тижорат, умумдавлат, фойда, фонетика, харажат, ходим, центнер, цикл,

чегара,, чоршанба, экология, энергия, ютуқ, шартнома, юлдуз, якуний, якшанба, ўттиз,

ўринбосар, қарз, қисмат, ғазна, ғолиб, ҳимоя, ҳисобот.

5-mash: Quyidagi so‘zlarning qo‘shib yozilishini tahlil qiling:

Shartnoma, talabnoma, ommabop, kamquvvat, umumdavlat, umumxalq, devsifat, suvtalab,

qabulxona, sovuqmijoz, hamkorlik, orombaxsh, ishyoqmas, o‘rinbosar, otboqar, qushqo‘nma

,pirpirak (pir-pir+ak), hayhayla (hay-hay+la), gijgijla (gij-gij+la), bizbizak (biz-

biz+ak,sheryurak, bodomqovoq, karnaygul, otquloq, devqomat, oybolta, olaqarg‘a, mingoyoq,

achchiqtosh, tokqaychi, qiymataxta, ko‘zoynak, oshrayhon, tog‘olcha, suvilon, qashqargul,

kelintushdi, qoryog‘di, ochildasturxon, urto‘qmoq, olmaqoqi, mingboshi, so‘zboshi, Mirzacho‘l,

Sirdaryo, Kosonsoy, Yangiobod, Xalqobod, Yangiyo‘l, fotoapparat, elektrotexnika,

teleko‘rsatuv, radiostansiya, suvosti, bayramoldi, SamDU, O‘zMU.

6-mashq: Iqtisodiyotga tegishli so‘z va terminlarning qo‘shib yozilishiga e’tibor

bering va imlo qoidalarini qisqacha konspektlashtiring

bojxona, arznoma, shartnoma, talabnoma, kamxarj, umumdavlat, o‘rinbosar, so‘zboshi.

7-mash:

Rus va boshqa tillardan o‘zlashtirish yoki so‘zma-so‘z tarjima qilish orqali yasalgan 20 ta

qo‘shma (iqtisodiy) so‘zni yozing va ularning har biriga gap tuzing.

8-mashq: Quyidagi so‘zlarning ajratib yozilishiga e’tibor bering

Ko‘hna Urganch, O‘rta Chirchiq, O‘rta Osiyo, sarf qil, sotib ol, olib kel, tamom bo‘l,

ta’sir et, olib chiq, so‘rab qo‘y, ko‘ra qol, aytib ber, bera boshla, ketgan ekan, boraoladi (bora

oladi), bilarkan (bilar ekan), aytaver (ayta ber, borgan sari, soat sayin, kun bo‘yi, bu qadar

kabi. Lekin bilan ko‘makchisining -la shakli, uchun ko‘makchisining -chun shakli chiziqcha

bilan yoziladi: sen-la, sen-chun.

Hamma vaqt, har kim, hech qaysi, qay kuni, u erda, shu yoqdan, o‘sha yoqqa. Lekin

birpas, biroz, birato‘la, birvarakayiga, birmuncha, buyyon so‘zlari qo‘shib yoziladi.

Shuningdek, qay so‘zi yoq, yer so‘zlari bilan ishlatilganda, bir y tovushi tushsa, bu so‘zlar

qo‘shib yoziladi: qayerga, qayoqqa.

9-mashq: Ajratib yoziladigan 20 ta iqtisodiy so‘zni toping.

10-mashq: Bir xil, sarf qil, sotib ol, hamma vaqt, tekindan tekin, olti yuz, tarjimayi hol

kabi so‘zlarning ajratib yozilishini izohlang va har biriga bittadan gap tuzing.

11-mashq: Chiziqcha bilan yoziladigan so‘zlarga e’tiborni qarating

Mehr-shafqat, kecha-kunduz, ikir-chikir, taq-tuq, bitta-bitta, baland-baland, chopa-chopa,

ishlay-ishlay, hamma-hammasi, ich-ichidan, o‘n-o‘n besh, don-dun, mayda-chuyda, oz-moz,

ming-ming (ming-minglab) oz-moz, asta-sekin, duk-duk, baland-baland, bitta-bitta, xayr-

xo‘shlamoq, baxt-saodatli, kecha-yu kunduz (kecha-kunduz), do‘st-u dushman (do‘st-dushman )

yozdi-oldi, uxlabman-qolibman, borasan-qo‘yasan, dam-badam, rang-barang, uyma-uy,

ko‘chama-ko‘cha, kilovatt-soat, boraylik-chi, sen-chi, sen-a, kutaman-a, bola-ya, mingta-ya,

keldi-ku, kelgan-u, yaxshi-yu, yaxshi-da, qo‘y-e, yashang-e, o‘g‘lim-ey, keldi-yey 7-sinf, 5-“A”

sinfi, 3- , 7- , 8-sinf o‘quvchilari, 60-yillar, 1991-yilning 1-sentabri kabi. Tartib sonni

ko‘rsatuvchi rim raqamlaridan keyin chiziqcha yozilmaydi: X sinf, XXI asr.

12-mashq: Xona, noma, poya, bop, xush, ham, bahsh, kam, umum, rang, mijoz, sifat,

talab kabi so‘zlar yordamida yasalgan quyidagi so‘zlarni yodda tuting va ular ishtirokida

gaplar tizing.

Bojxona, elchixona, mehmonxona, talabnoma, arznoma, shahodatnoma, shartnoma,

ruxsatnoma, zinapoya, sholipoya, imoratbop, sahnabop, xushbo‘y, xushfe’l, xushxulq, hamkasb,

hamkurs, hamdo‘stlik, hamyurt, shifobaxsh, orombaxsh, kamxarj, kamchiqim, kamhosil,

umumdavlat, umumjahon, umumnazariy, misrang, lolarang, sovuqmijoz, maymunsifat, devsifat,

savobtalab, shifotalab.

13-mashq: Rus tilidan o‘zlashtirilgan yoki so‘zma-so‘z tarjima qilish orqali hosil

bo‘lgan qo‘shma iqtisodiy so‘zlarga misollar toping.

14-mashq: Matnni lotin alifbosiga aylantiring.

ПУЛДОРЛИК САНЪАТИ

I ҚОИДА

ПУЛИНГИЗНИ ЎЗИНГИЗ БИЛГАН НАРСАГА ҚЎЙИНГ Бир неча сўздан таркиб топган бу оддий қоида САРМОЯ дунёсидаги

йўқотишларнинг тўртдан бир қисмини асраб қолмоғи мумкин эди.

Бу сатрларни ўқиётган ҳар бир ишбилармон, эҳтимол, қачонлардир айнан шу

омонатнинг Биринчи талабига риоя қилмагани учун ҳам зиён кўргандир.

Яъни: ЎЗИНГ БИЛГАН НАРСАНИГИНА СОТИБ ОЛ.

Ҳайратланарли жойи шундаки, деярли ҳар бир ишбилармон пул жамғаришни

бошлаган ониданоқ ҳар хил лаш-лушларни сотиб ола бошлайди. Ўзи ҳеч нарса

англамайдиган ишдан улуш орттиришга ҳаракат қилади. Молиявий ишларда катта

даромадлар олгиси келади. Мукаммалликнинг олий чўққисини забт этмоқчи бўлади.

Ўзидан ўн минг чақирим узоқда турган нарса учун пул қўяди.

Бир сўз билан айтганда, ҳар бир бошловчи омонатчи у ёки бу даражада саробнинг

орқасида югуради. Ҳатто энг уста дўкондор ёки менежер ҳам ўзининг илк 100 фунт

маблағини ё қандайдир хаёлпараст ёки фирибгарлар томонидан Африканинг ташландиқ

чангалзорлари учун чиқарилган кераксиз қоғозларга омонат қўяди. Ёши элликни

қоралаган деярли ҳар бир ишбилармон ўз сейфида “қимматбаҳо қоғозлар” аталмиш

махсус пакетни сақлайди. Чилвир билан боғланган бу “қимматбаҳо қоғозлар” даги ягона

қимматбаҳо нарса – ана шу чилвирлар, холос. У ўзи билмаган нарсасини сотиб олган. Ва

бу – ИЛМ эмас, ЖОҲИЛЛИКнинг белгисидир. Пировардида ўз нодонлиги учун бадал

тўлайди.

Модомики, мен ушбу китобда бор ҳақиқатни айтишга жазм қилган эканман, тан

олишим керакки, САРМОЯ дунёсида Савдо ва тижорат дунёсига қараганда ҳалоллик

камроқ. САРМОЯ дунёсининг бошида жамиятнинг энг қудратли ва ишончли кишилари

туради. Истисносиз, барча мамлакатларда шундай. Айни пайтда бу дунёнинг қуйи

қисмида инсоф нима билмайдиган қаллоблар галаси ҳам бор. Уларнинг кўпчилиги бир

қараганда рисоладаги одамлар; худодан қўрқишади – ибодатни ҳам канда қилмайдилар.

Бироқ улар жамиятга қулфбузар ўғри ёхуд киссавурлардан ҳам кўра кўпроқ таҳдид

соладилар. Агар дўкондор сизга кўрпа-тўшак жилди ўрнига пахталик ёқа бериб юборса,

уни судга топшириш ва жарима ундириш мумкин. Молиячи бўлса, йил давомида биров-

ларнинг қарзини актив тариқасида сотиши мумкин ва бундай ҳолатда қонун қўл

қовуштириб туришдан бошқа нарсага ярамайди.

МОЛИЯ соҳасида эшитган нарсасига ишониш ҳеч қачон яхшиликка олиб бормайди.

Бу ўринда Декартнинг фалсафий таълимотига амал қилмоқ лозим. Яъни ҳамма нарсага

шубҳа билан қараш талаб этилади. Бу соҳада ҳар дақиқада ўнлаб ёлғонга дуч келиш

мумкин. Бу ёлғонларнинг кўпчилиги қасддан қилинмайди; уларни фақат молиявий

ноаниқлик билангина изоҳлаш мумкин. Бироқ улар инсонларни пул йўқотиш масаласида

қасамхўрлик даражасига олиб бориб қўяди. Молия дунёсида манфаатдор бўлмаган инсон

йўқ. Ҳар бир шахс ўзининг манфаатидан келиб чиқади. Ҳамма бирдай нархни кўтариш

ёки тушириш пайида бўлади. Бундай ҳолатларда ҳатто инсоннинг гуноҳ ва савобларини

ёзиб борувчи Фаришта ҳам одамлардан рост гапни кутмаса бўлаверади.

Ўнта ҳолатдан тўққизтасида сотиб олиш таклифи сотувчиларнинг ўзидан, сотиш

таклифи эса харидорлардан чиқади. Ҳиссадорлик жамиятларининг ташкил этаётганлигига

оид хабарларга келсак, уларни кўз билан кўрмагунча ишонмаслик керак. Ситида шундай

пихини ёрган сафсатабозлар борки, улар тўрт ғилдиракли арава акцияларини ҳеч

иккиланмасдан Ролле-Ройснинг акциялари деб таъкидлашлари мумкин. Бироқ шуни ҳам

айтиш керакки, ҳар йили минглаб ҳисоботларда камомадлар даромад сифатида

кўрсатилади ёки аксинча. Ҳеч бир ҳисобчи бу фактни инкор қилолмайди.

ЎЗИНГИЗ БИЛГАН НАРСАНИГИНА СОТИБ ОЛИНГ. Агар сиз дўкондор

бўлсангиз, пулларингизни сиз учун мол сотиб оладиган энг яхши компанияга қўйинг.

Борди-ю, темирйўлчи бўлсангиз, пулингизни саранжомроқ темирйўл компаниясининг

акция ёки бошқа қимматбаҳо қоғозларига омонат қилинг. Қурувчи бўлсангиз, ер сотиб

олинг. Агар саёҳатчи бўлсангиз, кемачиликдан ҳисса сотиб олинг. Зиёли бўлсангиз ва

савдо-тижоратнинг йўл-йўриқларини билмасангиз, бошингизни қотириб ўтирманг,

давлатнинг қимматбаҳо қоғозларини сотиб олинг. Ҳисса сотиб олиш масаласида ҳамма

вақт бурнингизнинг тагидаги бизнесни танланг. Пулларингизни ўз шаҳрингизга қўйинг.

Кўзингиз билан кўриб турган нарсангизнигина сотиб олинг. Узоқдаги дала ҳамиша ям-

яшил кўринади. Агар сиз унга ўз пулингизни ишонадиган бўлсангиз, демакки, ўзингиз

ундан ҳам “яшилроқ” – -ўрроқсиз. Аввал ўзингиз яшаб турган уйни сотиб олинг, кейин

қўшни уйни. Уй эгаси бўлгандан кейин сизнинг тажрибангиз саробнинг орқасидан чопиб

юришга изн бермайди.

Агар яқин атрофингизда пулингизни қўйиш учун ҳеч қандай хусусий мулк бўлмаса,

ўттиз ва ундан кўпроқ йил мобайнида омонатчилар билан ишлаб келаётган машҳур

фирмалардан бирининг қимматбаҳо қоғозларини сотиб олишингиз мумкин. Ўттиз йил

давомида дивиденд тўлаб келаётган ҳар қандай фирма яхши фирма ҳисобланади.

Албатта, иложи бўлса, пулингизни ҳамма вақт ўзингиз билган бизнесга омонат

қилинг. Пул қўяётган пайт уқувсиз ва лақма бўлманг. Жоҳиллик – ҳамиша хавфли,

айниқса, молия соҳасида ўзингиз билган бизнес билан шуғулланиш бу – ўз пулингиз

билан ўзингиз шуғулланишингиз, демакдир.

Шундай қилиб, сақлаш санъати ва улар орқали яна пул топиш усули деб аташ мукин

бўлган МОЛИЯ соҳасида амал қилиниши керак бўлган илк қоида шу: эшитган эмас,

балки билган нарсангиз билан шуғулланинг.

Кимнинг пули кўпайса, ўша билан самимий муносабатда бўладиган одамларнинг

сони камаяди. Барча тоифадаги одамлар, у хоҳ тўғри, хоҳ муттаҳам бўлсин, бор кучлари

билан уни қўлидаги пулидан маҳрум қилишга тиришадилар.

Ҳар қандай одамнинг пули хавф остидадир!

Ва ҳамма вақт пул топишдан кўра уни сақлаб қолиш қийинроқ. Шунинг учун ҳам би-

ринчи қоиданинг шиори қуйидагича:

ЭҲТИЁТКОРЛИК БИЛАН ИШ КЎРИНГ. ЎЗИНГИЗ БИЛГАН НАРСАНИГИНА

СОТИБ ОЛИНГ.

15-mashq: 20 ta bosh harf ishtirok etgan iqtisodiy mavzudagi gapni gazetalardan toping

va ko‘chiring.

1. Quyidagi qisqartmalarni to‘liq holga keltiring: ToshDTU, ToshDAU, TMI, O‘zMU,

SamDU, O‘zDFU, O‘zA, TSHPOTMOJ, O‘zDJTI.

16-mashq:

Bo‘gin ko‘chirish qoidalariga rioya etilmagan holatlarga 20 ta misolni gazetalardan toping.

2-mavzu: Iqtisodiyot tili va leksikasi

17-mashq: Quyidagi matnni lotin alifbosida yozing va bo‘gin ko‘chirish qoidalariga

rioya qiling.

ПУЛДОРЛИК САНЪАТИ

II ҚОИДА

ТАЪСИРЛАРГА БЕРИЛМАНГ Бу қоидани бизнесга ҳам, молияга ҳам татбиқ қилиш мумкин. Яъни: кимнингдир

қандайдир миқдорда пули бўлса, қуйидаги принципга қатъий амал қилиши керак; уларни

ҳеч қачон ҳавога совурмаслик, насия бермаслик ва пулни бировнинг таъсири билан

омонат қўймаслик лозим. Дунёда муттаҳам, қашшоқ ва садақа сўровчилар шу қадар

кўпки, пули бор одам ўзига мустаҳкам қалъа қуриб олиши, уларнинг қўққисдан бостириб

келишига йўл қўймаслиги керак. У ҳамма вақт ҳушёр туриши керак. У бировларнинг

ҳисобига кун кўрадиган ана шундай товламачи-ҳаромтомоқлардан ўзини ҳимоя қила

билиши керак.

Сиздан биров пул сўраган тақдирда уни беришга шошилманг, жавобини эртага

қолдиринг. Бу сизни жуда кўп зиёндан қутқаради. Атрофингизда хоҳлаган кишини

хоҳлаган нарсага ишонтириш қобилиятига эга бўлган одамлар кўп. Инсон ҳар дақиқа, ҳар

сонияда ана шундай одамларнинг таъсирида бор-йўғидан ажраб қолиши мумкин.

Ҳаромтомоқ одамлар бўлгани каби ҳаромтомоқ ҳукуматлар ҳам бор ва уларга яна

қандайдир ярамаслар ҳам қўшилиб, ҳаммалари биргаликда инсонларни пулидан маҳрум

қилиш санъатини ўйлаб топганлар. Уларнинг ҳужум санъати бизнинг ҳимоя

саъатимиздан анча ошиб тушади. Мени ушбу китобни ёзишга ундаган асосий нарса ҳам

ана шу ҲИМОЯ САНЪАТИНИ такомиллаштириш эҳтиёжидир. Молия дунёсида

муттаҳамлар ҳамиша бўлган, бор ва бўлажакдир. Улар сизни сармоянгиздан маҳрум

қилишнинг энг беозор йўлларини биладилар. Улар қамоқхоналарда эмас, сиз билан

бизнинг шундоққина ёнимизда ялло қилиб юришади. Улар пулни топишмайди, пулни сиз

билан мендан юлиб оладилар. Улар ажойиб лойиҳаларни ишлаб чиқадилар ва жон

талвасасида бор овозлари билан бақирадилар: “Зўр режа! Миллионлар, миллионлар! Ким

қоплаб пул топишни истайди? Шошилинг! Тезроқ келинг ва пулларингизни олинг!”

Бундай сафсатабозлар оломонни ҳамма вақт ўзларига жалб қила оладилар. Энг

қизиғи шундаки, туппа-тузук одамлар ҳам уларга лаққа тушиб ўтирадилар. Орадан

маълум вақт ўтгач, қаллоблар – пул, одамлар эса қуруқ режани оладилар. Муттаҳамлар

пул билан, одамлар эса режа билан қолаверадилар. Ҳеч бир қонун инсонни

фирибгарликдан муҳофаза қила олмайди!

Ўртаҳол одамларнинг пули фирибгарлар бошига олтин ёмғир бўлиб қуйилиши ҳеч

гап эмас экан. Молия соҳасида ҳақиқий лақмалик ва инсофсизликнинг чеки йўқ.

Нодўстларни қўя туринг, ҳатто энг яқин дўстлар ҳам сизнинг пулларингиз ҳисобига ўз

чўнтакларини қаппайтириш учун ҳеч қандай куч-ғайратни аямайдилар. Ҳатто Англияда

ҳам шундай инсонлар борки, — уларнинг ичида эркагидан аёли кўп, — якка-ю ёлғиз

мушғулотлари одамлардан пулларини юлиб олишдан иборат.

Шунинг учун ҳам молия соҳасида ҳимояланиш санъатини ўрганиш зарурий шартдир.

Ўз пулини сақлаш ёки уларни ўзича сарфлашни истаган ҳар бир одам бу санъатни

ўрганиши керак. У ҳеч қандай сиқувга ён бермаслиги даркор. Ҳамма вақт ҳотиржам ва

совуққонлик билан ўзига шундай саволни бериши керак: “Мен бундан нима фойда

кўраман?”

Шахсий манфаатнинг уяти йўқ. Шахсий манфаатдан фақат бировларнинг саховати

орқасида кун кўрувчи ҳаромтомоқларгина ҳазар қилиши мумкин. Шахсий фойда —

бойликнинг тамалидир. Дунё тараққиёт уйини кўтариб турган асосий устунлардан бири

ҳам шу. Лақмалик ва ўз манфаатларини менсимаслик гадойларнинг фалсафасидир;

ўғрилар ҳам тез-тез шу фалсафага мурожаат қиладилар. Аввал ўз пулингизни ишлаб

топинг, кейин уларни ҳимоя қилинг ва ўз тадбирингизга кўра ишлатинг – соғлом фикр,

ҳалоллик ва олийҳимматлиликнинг мезони шулардир. Аҳмоқлар қанчалик кўп бўлса,

ўғрилар ҳам шунчалик кўпаяди. “Ўғрилик қилманг!” – буюрилган эди Муқаддас

китобларда. Мен эса сизга “ўғирлатманг ҳам!” демоқчиман.

Одам хусусий мулк эгаси бўлдими, у энди аввалгидай ҳис-ҳаяжонга берилмаслиги

керак. Ҳамиша ҳушёр ва соғлом ақлга эга бўлмоқи лозим. У ҳамма вақт уйига қайтгач,

хотини билан албатта маслаҳатлашиши керак. Ҳисоб-китоб масаласида аёл киши эркак

кишига нисбатан анча совуққондир.

Пулни сақлашда аёллар эркакларга нисбатан бир қадар тадбиркорроқдирлар. Эркак

киши – тақдир ўйинининг қизиқувчан иштирокчиси, аёл эса – совғалар эгаси. Шунинг

учун ҳам ҳар бир эркак пул сарфлашга ўз аёли ёки онаси билан маслаҳатлашмоғи керак.

Бировнинг қўлини қайтармаслик деган нарса унга пул беришга баҳона бўлолмайди.

Шунингдек, кимнингдир юзидан ўтолмасдан пул бериш ҳам ақлдан эмас. Пулингиз

ўзингизга қайтиб келишига кўзингиз етгани тақдирдагина бировга чек ёзиб беришингиз

мумкин.

Нақд пулини қандайдир таваккалчиликка алмаштириш беъманиликдан бошқа нарса

эмас. Сизнинг офисингизга биров кириб, “Бўлақол, 500 фунтлик чек ёз-да, менга бер.

Тезроқ ҳаракат қилсак, биз бош автострадани сотиб оламиз” дегудек бўлса, бу каби

хомхаёл ўпкасизларга айтинг, автотрассани унинг ўзи сотиб олаверсин. Ёки қўлида қуруқ

режадан бошқа ҳеч нарсаси бўлмаган бир одам келиб, десаки: “Тезроқ, шошилиш керак.

Шу чекни имзолаб юбор”, сиз унга столингиз устидаги ёзувни кўрсатинг: “қўлимдаги

нарсани қўлимда сақлайман”. Ҳатто сизга бир парча пишлоқнинг эвазига бутун бошли

темирйўлни таклиф қилишса ҳам, ўша бир тишлам пишлоқдан воз кечманг. Ҳамма вақт

пул қўйиш ҳақида гап кетганда ва сизга “ҲОЗИР ЁКИ ҲЕЧ ҚАЧОН” деган талабни

қўйганлари тақдирда сиз “ҲЕЧ ҚАЧОН” деб жавоб беринг. Нима учун ҳаракат қилиш

кераклигининг сабабини англаб етмагунингизча “тезроқ бўлиш” қабилидаги

огоҳлантиришларга шубҳа билан қаранг. Сизга ҳар дақиқада “Тезроқ бўл, пулни

берақол”, дейишлари мумкин ва сиз ҳеч қачон ҳеч кимга пулингизни берманг!

Ошиғич ишни эртага қолдириш билан сиз ҳақиқатан ҳам яхши бир имкониятни

қўлдан бой беришингиз мумкин ва бу ҳечам қўрқинчли эмас: пировардида сизнинг

барибир пулингиз кўп, бош оғриғингиз эса камроқ бўлади.

Ўз ишингиз билан ўзингиз шуғулланаётан, яъни ўз “ўйин”ингизни ўйнаётган пайт

иложи борича эпчилроқ бўлишга тиришинг. Бироқ пулингиз ёки мулкингиз ҳақида гап

бораётганда, ҳечам шошилманг. Бир йилда йиққанингизни бир сонияда йўқотиб

қўйишингиз ҳеч гап эмас. Ҳеч қачон қандайдир бир кучнинг таъсири ҳақида ўйламанг.

18-mashq: « So‘z »ning qanday ma’nolarda ishlatilishiga e’tibor bering va ko‘p

ma’noda qo‘llaniluvchi “pul”, “savdo”, “bozor” kabi iqtisodiy so‘zlarni izohlang hamda

misollar keltiring:

SO‘Z

1.Lug‘aviy ma’noli vazifa bajaruvshi til birligi.

2.Maqol, mаtal, ibora: Otalar so‘zi – aqlning ko‘zi.

3.Gap, nutq: So‘zga chiqmoq.

4.Ovoza, mish-mish: So‘z tarqaldi.

5.Nasihat, o‘git: Ota-onangni so‘ziga quloq sol.

6.Va’da, lafz: So‘zdan qaytish – gunoh.

7.Nizo, kelishmovchilik: Oradan so‘z o‘tdi.

19-mashq. Atama leksikasini hozirgi o‘zbek tilida qanday ma’nolarda qo‘llanilishiga

e’tibor qarating:

1. Nom: Tilimizda 24000 dan ortiq atamalar – joy nomlari, kishi ismlari mavjud.

2. Termin: Turli sohalar bo‘yicha atamalar lug‘ati tuzildi.

20-mashq: Hozirgi o‘zbek tilida qo‘llaniluvchi oylarning ma’nosini va kelib chiqishini

yodda tuting

Yanvar (lotincha- yanvarus) – Rim afsonasidagi xudo YANUS nomidan

Fevral (lotincha - febriarus) – “Tozalanish oyi”

Mart (lotincha- martus) – Yunonistonda urush xudosi MARS nomida

Aprel (lotincha- aprilus) - “Quyosh bilan isitiladigan”

May (lotincha- mayus) – Yunonistonda MAYYA nomiga qo‘yilgan

Iyun (lotincha-iyunus) – Mifologik ilohi YUNONA nomidan

Iyul (lotincha-iyulius) – Rim qiroli YULIY nomidan

Avgust (lotincha-avgustus) – Rim qiroli AVGUST nomidan

Sentabr (lotincha-septembre) – “Yettinchi” Rimda yil martdan boshlanadi va 10 oy bo‘lgan

Oktabr (lotincha-oktobre) – “Sakkizinchi”

Noyabr (lotincha-novembre) – “To‘qqizinchi”

Dekabr (lotincha-decembre) – O‘ninchi”

Kalendar (lotincha- kalendarium) – Oyning birinchi kuni: yil davomida oy kunini

hisoblash tizimi (kecha – kunduz: oy fazasi)

3-mavzu: Iqtisodiyot tilining shakllanish va boyish manbalari

21-mashq. Matnni ko‘chiring va undagi iqtisodiy so‘zlarning ma’nosini tushuntiring.

BOZOR KOSIBLARI ZIKRIDA

Bozorda savdogar kosib - tengrig‘a xoin va va’dag‘a kozib. Birga arzirni yuzga

sotmoqdin alarg‘a ming mubohot, mingga tegarni yuzga olmoqdin alarg‘a yo‘q bir zarra uyot.

Rostliq bila savdo alarg‘a ziyonkorlik va va’daga vafo alarg‘a badkirdorliq. Oxirat em

savdosidin e’rozlari va amal mezoni adolatig‘a e’tirozlari. O‘g‘ul-atog‘a boziy bermak peshalari,

dag‘alliklarin kirom ul-kotibayindin yoshurmoq andeshalari.

(Alisher Navoiy, 9 jild, Mahbub ul-qulub 472 bet)

22-mashq. Matnni ko‘chiring va undagi iqtisodiy so‘zlarning ma’nosini tushuntiring.

DEHQONCHILIK ZIKRIDA

Dehqonki, dona sochar, erni yormoq bila rizq yo‘lin ochar. Agar rostliq va salohi bordur,

o‘yi Solih noqasidin namudordur. Qo‘shi ham ikki zo‘r pahlavon, yukiga bo‘yun sunub olida

ravon; ish qilurda hamdam va hamqadam, dehqon alarni suradi andoqki Odam. Olam

ma’murlig‘i alardin, olam ahli masrurlig‘i alardin. Har qayon qilsalar harakot, elga ham qut

yetkurur, ham barakot.

Dehqonki, tuzluk bila dona sochar, haq biriga etti yuz eshigin ochar. Sochqon dona

ko‘karguncha, o‘rub xirmon qilib, mahsulin ko‘targuncha qurtu qush andin bahramand va dasht

vahshilari aning bila xursand. Mo‘rlar uyi andin obod va go‘rlar xotiri aning bila shod.

Kabutarlarg‘a andin mastliq, to‘rg‘aylarg‘a andin nishotg‘a hamdastliq. O‘roqchig‘a andin ro‘zi,

boshoqchining yorub andin ko‘zi.


23-mashq. Matnning ma’nosini tushuntiring, iqtisodiy terminlarni ajratib yozing,

hozirgi sinonimlarini aniqlang.

Ruboiy:

Eldin manga garchi g‘ayri zahmat yo‘q edi,

Ayb ermas, agar muzd ila minnat yo‘q edi.

El berdilar, ammo manga rag‘bat yo‘q edi,

Shah davlatidin bularg‘a hojat yo‘q edi.

Yana ul erdikim, chun ul hazrat hukmi jihatidin va taklifi sababidin maosh mazrasi yobis

qolmasun deb, biror nima ziroatqa ishtig‘ol ko‘rguzdim. Chun ul ishimda qila olg‘uncha shariat

jonibi mar’i va insof tarafi malhuz erdi, tengri inoyatidin ko‘p mahsullar hosil va g‘animlar vosil

bo‘la kirishti. Bu jumladin o‘z maoshimg‘a soyir avomdin birining maoshi o‘tguncha issiq-

sovuq daf’i uchun bir turma to‘n dag‘i mung‘a munosib emakka qone’ bo‘lub, qolg‘onning

ba’zisin ul hazratning mulozamati maslahati uchun, kelish-borishg‘a va navkar va mutaallaqlar

ulufasig‘a va cherik yarog‘iga sarf qildim va ba’zini aning saboti davlati uchun duo, davomi

saltanati uchun toat qilur mustahiqlarg‘akim, shomdin saharg‘acha sipehrdek ruku’da ham

bo‘lub, anjum kibi tasbih evururlar va tongdin oqshomg‘acha olamdek yaxshi-yomonning

nomuloyimlig‘in ko‘rub, quyoshdek bir qurs bila maosh o‘tkarurlar - yetkurdum. Va ba’zinikim,

jami’ maunot va borcha taklifotdin ortti, biqoi xayr bino qildim va bu mazkur jami’ xayrot va

mubarrotning hasana va savobini ul hazratning nisori va tufayli qildim va aning xujasta avqoti

va humoyun ro‘zg‘orig‘a kechtim va bu da’vo ta’nisig‘a qoziyal-hojot hazrati va qazo va qadar

mahkamasida anbiyoi mursalin va maloyikai muqarrabinni tonug‘ tuttum

(Alisher Navoiy, 9 jild. Vaqfiya, 649 bet).

24-mashq Matnning ma’nosini tushuntiring, tarixiy so‘z va terminning hozirgi

sinonimlarini aniqlang. Hosil: bu faqir ul yerda o‘ttuz jerib yerni devor tortib Saroy imorat qilib, bog‘chasig‘a har

turluq ashjor bila safo va nazrat va har chamanig‘a har nav’ rayohin bila zebu-ziynat berdim va

aning ta’rifi mundin o‘tmaskim, ul hazratning mavkibi gardunsoyi necha qatla ul manzilni

g‘ayrati bihishtibarin va maqdami falakfarsoyi necha navbat ul ma’manni rashki nigorxonai

Chin qildi.

(Alisher Navoiy, 9 jild, Vaqfiya 650 betlar)

25-mashq Matnni o‘qing, ma’nosini tushuntiring, iqtisodiy so‘zlarni ajratib yozing,

tarixiy iqtisodiy so‘zlarning hozirgi sinonimlarini aniqlang.

Va ul mahdudotdin avval mahdudedurkim, shahrda Malik bozori ichinda sharqiy haddida

mashhur toqiyafurushlar timig‘adur va imorati ikki oshyondur va bozor sori ikki darbandi bor va

har darbandida bir darvoza, bir ayvon mavjuddir. Va bu tim muttasili janubiy haddida besh

do‘kon bir-biriga muttasil. Yana bir do‘konkim, Xumi obg‘a mashhurdur, timning sharqiy

haddida va bir namadfurushluq do‘koni boloxonasi bila ham bozorning g‘arbisida va bir

po‘stinfurushlik do‘koni ham bor, bozorning g‘arbisida boloxonasi bila. Yana bir timcha va to‘rt

do‘kon bir-biriga muttasil. Iroq darvozasi toshida Alikabek hammomig‘a o‘tru. Yana bir timcha

amalasi Malik darvozasi toshida ikki oshom imorat va sekiz do‘kon timchag‘a tutosh. Yana bir

timcha va ikki do‘kon bir-biriga mutassil Musarrixning Kuhunduzida. Yana ikki do‘kon amalasi

Bog‘i Zog‘on ko‘chasida voqe’dur.

Va mahdudotkim, sharh tavobi’idadur - Olinjon bulukida Farroshon mavznida yigirmi

besh jerib bog‘, yigirmi uch jerib bir-biriga muttasil, yana bir qat’a bog‘ bila yer o‘n sekiz

jeribkim, andin ikki yarim jerib uzum bog‘i Osiyoyi Bodg‘a mashhurdur va bir qit’a yer to‘rt

jerib va bir nima Injil bulukidin Bog‘i Murg‘rnda to‘rt jerib, Siyovushondin Xoja Shihob

mahallasida bog‘ot va yuz jerib, Sabg‘ur bulukida Sabada Ravon kentida ikki qit’a uzum bog‘i

ham bir-biriga tutosh o‘n ikki jerib, yana bir bog‘ to‘rt jerib, Sifliy mahallasida necha bog‘ot

oltmish jerib taxminan, yana mazkur mahallada yigirmi olti jerib uzum bog‘i va to‘rt jerib yer,

yana bir qit’a o‘n sakkiz jerib yer dag‘i o‘n ikki jerib bog‘, yana qit’a o‘n to‘qquz jerib, yana bir

daf’a bog‘ bila yer tutosh o‘n jerib, yana bir qit’a tok to‘rt jerib yana bog‘ot bila yer raqbasi

dafaot bilakim, bir-biriga tutoshdur, etmish to‘rt jeribkim, andin o‘ttiz to‘rt jeribi uzum toki va

o‘zgasi yer bo‘lg‘ay, yana bir qit’a yer va tok tutosh besh yarim jerib, yana bir bog‘ bir jerib va

donge yana bir bog‘ to‘rt jerib, yana bir qit’a yer bir jeribu chahordong, yana bir qit’a bog‘ sekiz

jerib.


26-mashq O‘zbek tilidagi quyidagi iqtisodiy so‘z va terminlarning yasalishi va

ma’nosiga ko`ra farqlanishiga e’tibor qarating:

Iqtisodchi, xazinachi, saralovchi, ijarachi, iste’molchi, soliqchi, ta’minlovchi, pudratchi,

sanoatchi, hisobchi, nazoratchi, moliyachi, omonatchi, raqobatchi, buyurtmachi, kafolatlovchi,

g‘amlama, ustama, uyushma, birlashma, tuzilma, buyurtma, bo‘linma, undirma chorakor,

tadbirkor, tejamkor, sohibkor, mulkdor, xaridor, qarzdor, nasiyador, sarmoyador, hissador,

omonatnoma, shartnoma, ahdnoma, yo‘riqnoma, ruxsatnoma, so‘rovnoma, topshiriqnoma,

taqsimot, hisobot, iqtisodiyot, qadriyat, ta’minot, mahsulot, raqobat, bojxona, zarbxona,

taqchillik, tanqislik, mulkchilik, foydalilik, boqimandalik, manfaatdorlik, mahsuldorlik,

rentabellik, xo‘jalik, ustuvorlik, samaradorlik, yetuklik, alohidalik, mustaqillik, behisob, bebaho,

bepul, befoyda, bevosita, behisob-hisobsiz, foydaxo‘r, sudxo‘r, nafaqaxo‘r, merosxo‘r, boqim,

bitim, kirim, chiqim, to‘lov, o‘lchov, soliq, sotiq, savdogar, undirish, cheklash, himoyalash,

jilovlash.

27-mashq: Quyidagi so‘zlarga -chi, -ma, -kor, -dor, -noma, -ot, -ik, gar

qo‘shimchalaridan birortasini qo‘shib ko‘ring, o‘zakdagi o‘zgarishni izohlang va ular

ishtirokida gaplar tuzing.

Иқтисод, бозор, хизмат, жамғар, ундир, уста, тадбир, ҳам, чора, қарз, хисса,

хабар, тақсим, ҳисоб, танқис, савдо.

28-mashq: Matnlardagi yasama iqtisodiy terminlarni aniqlang va ajratib yozing.

Bozorchi-bu bozorga savdo-sotiq ehtiyoji bilan kelgan kishi .

Ulgurji-vositachi tuzilma bozor muassasalarning eng muhimlaridan biridir.

Jamg‘armalar va iste’moldan voz kechish o‘rtasidagi o‘zaro bog‘lanish unchalik yaqqol

ko‘rinmaydi.

Ma’lumki, mulkdor topgan mulkining halol bo‘lishi uchun zakot bermog‘i shart.

Sotuvchi va xaridorning iqtisodiy ahvoli bozor kon’yukturasiga, bozorning joriy holatiga

bog‘liq bo‘ladi.

Tovarlarni eksport va import qilishda xorijiy sarmoyadorlar tez daromadlaridan

foydalanishlarida birmuncha imtiyozli tartibda qilmoq kerak.

Kafolatnoma kredit oluvchi xorijiy xaridor, jismoniy shaxs va xususiy-huquqiy shaxs

bo‘lgan taqdirda beriladi.

Mehnat taqsimoti qanchalik chuqurlashsa, shunchalik mehnat unumi yuqorilashadi.

Bojxona—chegara orqali o‘tadigan jami yuklarni, shu jumladan, bagaj va pochta

jo‘natmalarini nazorat qiladigan davlat muassasasi.

Rentabellik amalda foydalilikni bildirib, korxona va tarmoqlar faoliyatining asosiy

mezonlaridan biridir.

Bevosita soliqlar to‘g‘ridan-to‘g‘ri, ochiq daromad yoki mulkdorlarga solinadi.

Qarz oluvchining to‘lov qobiliyatsizligi yuz bergan.

To‘lov topshiriqnomasi, to‘lov talabnomasi, kirim-chiqim orderi, hisob-kitob cheki tashqi

hujjatlar hisoblanadi.

Soliqlar ikki vazifani o‘taydi.

Savdogar ayollarimizning bola-chaqalarini o‘z holiga qo‘yib, xorijga tijoratga borishlari-

yu, bozorlarda savdo qilib o‘tirishlariga qanday qaraysiz.

4-mavzu: Iqtisodiyot leksikasini qo‘llash mezoni va tartibga solish masalalari

29-mashq: Quyidagi so‘zlarning ma’nosini izohlang, ularning har biriga bittadan gap

tuzing

Jahon bozori, mutloq ustunlik, tashqi savdo, xo‘jalikning natura shakli, to‘lov balansi,

demping, importni tartibga solish, import kvotasi, eksport kvotasi, valuta, valuta bozori, valuta

kursi, devalvatsiya, oldin andaza, investitsiya, xalqaro kredit, chet el banklari.

30-mashq. Quyidagi o‘lchovlarning har birini o‘rganib chiqing va ularga bittadan

gap tuzing

Quloch – 142smdan 167sm gacha (170sm)

Qadam – 63smdan 71sm 0,75sm.

Gaz – 88sm

Tosh – 7 yoki 8km.

Qadoq – 400gr.

Chaqirim – 800m

Pud- 16,380km.

Botmon – 163,8kg

Qadoq- 405,5g

Quloq – 11,5 l/s

Tegirmon – 57-58l/s

Xo‘plam – 5-20 ml

Tomchi – 0,05ml

Barel -159 litr.

Chirpay - 3 litr

Karat - 0,2 gramm.

31-mashq Iqtisodiy so‘zlarining ma`nosini izohlang va gaplarning ma`nosini

tushuntiring.

1.Qimmatda bir hikmat bor,

Arzonda bir illat bor.

2.Kishi birovdan biron hadya olganidagina emas, balki birovga biror narsani lutfan hadya

etganda ham o‘zini omadli bilmog‘i darkor.

3.Mulk egasi bo‘lish madaniyati shakillanmoqda.

1. Har bir mamlakatning iqtisodiy salohiyati unda qancha boy-badavlat, o‘ziga to‘q,

nufuzli kishilar borligi bilan belgilanadi, qashshoqlar sonining ortib borishi bilan emas.

2. Axmoqqa salom berdim,

Besh tanga tovon berdim.

5-mavzu: Iqtisodiyot tili va matn

32-Mashq Quyidagi savollarga hajviy va mantiqli javob yozing.

1. Qarz olgan aqllimi yoki qarz berganmi?

2. Xazina topganga mukofot berish shartmi?

3.Maosh bilan xarjning farqi nimada?

4.Oxirgi o‘g‘ri qo‘lga tushsa nima bo‘ladi?

5.Qanday narsani sotib olib bo‘lmaydi?

33-mashq iqtisodiy mavzuda 250 ta so‘zdan iborat maqola tayyorlang.

34-mashq Quyidagi iqtisodiy so‘zlarni sinkveyn usulida izohlang.

So‘z 1 daraja 2 daraja 3 daraja 4 daraja 5 daraja

Kirim

Xaridor

Qarzdor

Mablag‘

35-mashq: Quyidagi savollarga berilgan javoblar matnini tahlil qiling:





Ma’lum fan yo‘nalishi bo‘yicha alohida mavzuga bag‘ishlangan adabiyot bo‘lib uning

vazifasi fan, madaniyat, texnika yutuqlarini tushuntirish, ommalashtirish o‘quvchining g‘oyaviy-

ilmiy saviyasini oshirishdan iborat.

3. Monografiya nima va u qanday ilmiy-tadqiqot ishi hisoblanadi?

Monografiya – muayan mavzu yoki muammoni, biror olim yoki yozuvchi hayoti va faoliyatini


4. Ilmiy daraja va ilmiy unvonlar haqida ma`lumot bering. Ilmiy daraja-fan

nomzodi va fan doktori. Ilmiy unvon-dotsent, professor, katta ilmiy xodim.

5. Dessertatsiya ishi nima va u qanday ilmiy-tadqiqot ishi hisoblanadi?

Dessertatsiya- ilmiy daraja olish uchun taqdim etiladigan va ilmiy tadqiqotchi tomonidan

oshkora himoya etiladigan ilmiy tadqiqot.

6. Tezis haqida ma’lumot bering.

Tezis – 1. Ilmiy asar, maqola, doklad va boshqa sh.klarning qisqa va lo‘nda qilib yozilgan

asosiy mazmuni. 2. Haqiqat ekanligi isbotlanishi lozim bo‘lgan hukm, mulohaza, fikr. 3.

Idealistik falsafada har qanday taraqqiyot prosessining dastlabki bosqich stadiyasi.


7. Referat haqida ma’lumot bering.



6-mavzu: Iqtisodiy matn tuzish usullari

36-mashq: O‘quv qo‘llanma va darslik haqidagi savol-javoblarni tahlil qiling hamda

sohangizga doir qo‘llanma va darsliklarga o‘z munosabatingizni bildiring.

1. O‘quv qo‘llanmasining xususiyatlari haqida ma`lumot bering? O‘quv qo‘llanma dasturni qisman to‘ldiruvchi, muayyan fan dasturi bo‘yicha tuzilgan fan

asoslari chuqur o‘zlashtirilishini ta’minlovchi ayrim bob va bo‘linmalari keng yoritilgan yoki

amaliy mashq yechimiga mo‘ljallangan nashr.

2. Darslikning xususiyati nimada?

Darslik - o‘quv adabiyotlarining asosiy turi. Unda fan va madaniyatning zamonaviy yutuqlarida

aniq sohadagi bilimlar asosida tizimli ravishda bayon etiladi. Darslik ta’lim asosiy maqsad va

vazifalariga, aniq yoshdagi ishtimoiy guruhning rivojlanishi tarbiyalanishiga javob beradi. Har

bir o‘quv fanining mazmuni darslikda batafsil yoritiladi. Darslik tegishli fanga oid bilim

asoslarini dasturga va didaktika talablariga muvofiq ravishda bayon qiluvchi kitobdir.

37-mashq: Ilmiy adabiyotlarning turlarini aytib bering va ularni qisqacha izohlang. Monografiyalar, ilmiy maqolalar, ilmiy jurnallar, xorijiy ilmiy texnikaviy adabiyotlar,

dissertatsiya va avtoreferatlar, tezislar, ilmiy konferensiya va to‘plamli materiallar.

38-mashq Quyidagi maqollardagi iqtisodiy so‘zlarning ma’nosini va qo‘llanishini

tahlil va tahrir qiling

Qimmatda bir hikmat bor,


Asl aynimas, oltin zanglamas.

Arpa-bug،doy osh ekan, oltin-kumush tosh ekan.

Oltin uzukka – olmos ko‘z.

Axmoqqa salom berdim, besh tanga tavon berdim.

Saxiy xor bo‘lmas, baxil bor bo‘lmas.

Boshing ikki bo‘lmaguncha, moling ikki bo‘lmas.

Moling ko‘p bo‘lsa, maqtanma.

Boshing ko‘p bo‘lsa to‘planma.

Boylik – boylik emas, birlik boylik.

Bir yil tut ekkan, yuz yil gavhar terar.

Kishining moli kishiga, sud qilmas.

Bozordan bir boy chiqmaydi, bir gadoy chiqmaydi.

Boy boyga (boqar), suv soyga oqar.

Boy bo‘lsang sholg‘om ye, kambag‘al bo‘lsang, palov ye.

Boyning – palovidan kambag‘alning sho‘rvasi qimmatga tushadi.

7-mavzu: Iqtisodiy matn ustida ishlash va uni tahrir qilish

39-mashq Darslik va jurnaldan yoqtirgan mavzuingizga oid matnni tanlab,

ixchamlashtiring. So‘ng matnni qisqa tarkibiy qismlariga ajrating va har biriga mos

sarlavha toping.

40-mashq Matnni kengaytiring, bozor to‘g‘risida 200 so‘zdan iborat matn yozing.

Shunday qilib, bozor – bu Tovar va xizmatlar ayirboshlanadigan joy. U bo‘lmasa Tovar va

xizmatlarning oldi-sotdisi yuz bermaydi, takror ishlab chiqarish sodir bo‘lmaydi. Bozor Tovar

va xizmatlarni taklif etuvchilar taqdirini belgilovchi toshu tarozi, oily hakam bo‘lib hisoblanadi.

41-mashq Matnni kengaytiring, Moliya tizimi haqida 200 so‘zdan iborat matn yozing.

Moliya tizimi deganda yalpi ijtimoiy mahsulotni taqsimlash va qayta taqsimlash jarayonida

paydo bo‘ladigan va davlat tomonidan umummamlakat vazifalarini amalgam oshirish uchun

foydalaniladigan pul mablag‘larining majmuasi tushuniladi

42-mashq Matnga xos xususiyatlarni yozing

8-mavzu: Iqtisodiy matnlarning turlari

43-mashq O‛qish, yashash joyingizdan beriladigan ma’lumotnomaga alohida-alohida

namuna yozing.

44-mashq Bildirishnoma haqidagi ma’lumotlardan foydalanib bank

boshqaruvchisiga bildirishnoma yozing

Bildirishnoma: bildirishnomaning zaruriy qismlari: tashkilot rahbari familiyasi, hujjat

yozayotgan kishining lavozimi, familiyasi va hujjat matni, ilova hujjat hajmi va nusxasi ro‘yxati,

tuzuvchilarning imzo va familiyasi va sanasi keltiriladi. Bildirishnoma tashabbus, axborot,

hisobot xususiyatiga ega, korxona doirasida va yuqori tashkilot, mansabdor shaxslar nomiga

yoziladi.

45-mashq. Buyruqqa namuna yozing

46-mashq. Shartnomaga namuna yozing

47-mashq. Majlis bayonnomasiga namuna yozing

48-mashq. Tilxatga namuna yozing

49-mashq. So`rov xatiga namuna yozing

10

9

8

7

6

5

4

3

2

1

Matnga xos

xususiyatlar

«IQTISODIYOTDA TEXNIK YOZUV» FANIDAN

TOSHKENT - 2014

ТЕСТ ВАРИАНТЛАРИ

Савол

Жавоб

1

Жавоб

2

Жавоб

3

Жавоб

4

Тўғр

и

жаво

блар

1-mavzu

«Iqtisodiyotda texnik

yozuv» fanini nimani

o`rgatadi.

Ish yuritishni,

matnlarni,

mutaxassisliklarga

doir terminlarni,

hujjatlarni

Ish yuritishni,

matnlarni

mutaxassisli

klarga doir

terminlarni,

Hujjatlarni 1

«Davlat tili haqida»gi

qonun qachon qabul

qilingan?

1976 yil

10 avgust

1989

yil 21 oktabr

1991 yil

1 sentabr

1998 yil

5 may

2

O‘zbek xalqi amalda

qo‘llagan yozuvlarini

belgilang.

arab, turkiy arab, turkiy, lotin,

turkiy,

arab

2

Qadimgi turkiy yozuvining

yodgorliklari dastlab

qayerda topilgan?

Afg‘anistonda

Qirg‘izistonda Volga daryosi

bo‘ylarida

Enasoy va

O‘rxun

daryolari

bo‘ylarida

4

Yangi tahrirdagi “Davlat

haqida”gi Qonun qachon

qabul qilingan?

1991-yil 10-may 1993 yil 3 noyabr 1995 yil 21

dekabr

1996 yil 4

iyun

3

Qaysi yili kirill alifbosiga

o‘tildi?

1940 yilda

1918 yilda

1938

yilda

1892 yilda

1

“Davlat tili haqida”gi

Qonunning nechanchi

moddasida atamalar va ish

yuritish davlat tilida

yuritilishi ko‘rsatilgan

7-modda

7-modda,

8-modda,

9-modda

8-modda

9-modda

2

«Lotin yozuviga

asoslangan o‘zbek

alifbosini joriy etish

to‘g‘risida»gi Qonun

qachon qabul qilingan?

1989 yil

1 oktabrda

1992 yil

2 sentabrda

1993 yil

2 sentabrda

1994 yil

10 noyabrda

3

Lotin yozuviga asoslangan

o‘zbek alifbosi nechta

harfiy birikmadan iborat?

29 harf va 1ta

harfiy birikma

26 harf va 3ta

harfiy birikma

27 harf va 2ta

harfiy

birikma

28 harf va

4ta harfiy

birikma

2

Arab yozuvida bitilgan eng 11 asrga

10 asrga 9 asrga

12 asrga

3

eski turkiy yodgorlik qaysi

asrga taalluqli?

Bu yodgorliklarning

qaysisida iqtisodiy

atamalar aks etgan?

M.

Qoshg‘ariyning

«Devonu lug‘otit-

turk» asari

Navoiyning

“Vaqfiya”

M.

Qoshg‘ariyning

«Devonu

lug‘otit-turk»

asari,

Navoiyning

“Vaqfiya”

Boburning

“Boburnoma”

Boburning

“Boburnom

a”

3

2-mavzu

Termin qaysi sohaga

tegishli boladi?

ishlab chiqarishga Iqtisodiyotga, fan-

texnika soha,

ishlab chiqarishga

fan-texnika

soha

iqtisodiyotg

a

2

Atama so‘zi qaysi tildan

olingan?

lotin

uzbek

arab

fors

2

Termin so‘zi qaysi tildan

olingan

lotin rus arab ingliz 1

Qadimgi yodgorliklarning

qaysilarida turkiy so`zlar

mavjud?

M.

Qoshg’ariyning

«Devonu lug’otit-

turk» asari

A. Yugnakiyning

«Hibatul-haqoyiq»

asari

M.

Qoshg’ariynin

g «Devonu

lug’otit-turk»,

A.

Yugnakiyning

«Hibatul-

haqoyiq»,

Yu. Xos

Hojibning

"Qutadg’u

bilik" asari

3

Iqtisod so‘zining

ma’nosini belgilang?

tejamkorlik

Hisob-kitobli sarf

tejash Tejash,

hisob-

kitobli sarf,

tejamkorlik

4

Termin so‘zi qanday

ma’noni anglatadi?

lotincha «chegara»

grek tilida «uy

xo‘jaligini

yuritish»

yunon tilidan

«ovunchoq»

ispan

tilidan

«yugurmoq

».

1

Kimlar iqtisodga oid

izohli lug‘atlar tuzishgan?

A.O‘lmasov B.To‘xliev M.Sharifxo`ja

yev

B.To‘xliev,

A.O‘lmasov

4

"Dividend" deganda

nimani tushunasiz?

Soliq turi

Yerdan olinadigan

foyda

Qarzga pul

olish

Aksiyadan

olinadigan

foyda

4

So‘zning termindan asosiy

farqi nimada?

ko‘p ma’nosi ega

bo‘lishi

barcha uchun

tushunarli bo`lishi

Matnda turli

ma`nolarda

kelishi

Matnda turli

ma`nolarda

kelishi,

barcha

uchun

tushunarli

4

bo`lishi,

ko‘p

ma’nosi ega

bo‘lishi

Arab yozuvida bitilgan eng

eski turk tillari yodgorligi

qaysi asrga taalluqli?

9 asrga

10 asrga

11 asrga 12 asrga

3

Termin nima? Kasbiy

tushunchani

belgilovchi, bir

ma’noga ega

bo‘lgan so‘z

Kasbiy tushunchani

bildirmasdan, ko‘p

ma’nolikka ega so‘z

Bir ma’noga

ega

bo‘lmagan

so‘z

Tarixiy so`z

1

3-mavzu

O‘zbek tili iqtisod

terminologiyasining

rivojlanish tarixida qaysi

asar muhim ahamiyat

kasb etadi?

«Devoni lug`tit-

turk» asari

«Devoni lug`tit-

turk» asari,

«Qutadg‘u bilik»

asari, «Boburnoma»

asari

«Qutadg‘u

bilik» asari

«Boburnoma

» asari

2

O‘zbek iqtisodiyot

leksikasini shartli ravishda

necha davrga ajratish

mumkin?

3

2

1

4 1

Terminlarning yasalishida

qaysi usuldan

foydalaniladi?

semantik

morfologik sintaktik

Sintaktik,

morfologik,

semantik,

4

O‘zbek tilshunosligida

turli fan sohalariga oid

terminologik tizimlar

qachon izchilroq o`rganila

boshladi?

1930-yillardan

keyin

1940-yillardan

keyin

1950 -

yillardan

keyin

1960-

yillardan

keyin

4

Soliqlar ikki vazifani

o‘taydi. Gapdagi termin

qaysi affiks yordamida

yasalgan?

- gar

- q (- iq)

- lar

- v (ov)

2

Bozor, mol, savdo, pul,

xaridor kabi terminlar

qaysi soha terminlariga

kiradi?

Tilshunoslik

Tarix biologiya

iqtisodiy

4

Sinonimik terminlardan

iborat qatorni ko’rsating?

kreditning

elastikligi,

o’rinbosar tovarlar

sarmoya-mablag’,

mezon-o’lchov qarzdor-

debitor, qarz-

kredit

qarzdor-

debitor,

qarz-kredit,

sarmoya-

mablag’,

mezon-

o’lchov

4

Xalq tili asosida tarkib

topgan leksimalarning

qo’llanishi qachongacha

davom etgan.

18 asrning

20 - yillarigacha

19 asrning

20 - yillarigacha

20 asrning

20 -

yillarigacha

20 asrning

oxirigacha

3

So’z birikmasi ma’no va

tuzilishiga ko’ra necha

guruhga bo’linadi?

3 ta

2 ta

4 ta

bo’linmaydi 2

Terminlarning affikslar

asosida yasalishi qaysi

usulga kiradi?

semantik

sintaktik

morfologik

stilistik

3

Terminlarning so‘z

ma’nolari orqali yasalishi

qaysi usulga xos?

sintaktik

semantik

morfologik

stilistik

2

4-mavzu Terminlarning so‘z

birikmalari orqali hosil

bo‘lishi qaysi usulga xos?

stilistik

semantik

morfologik

sintaktik

4

Qonunchilikning

qoniqtirmagan holati

tadbirkorlik tashabbusini

susaytiradi. Gapdagi

termin qaysi affiks

yordamida yasalgan?

- korlik

- lik

- lar

- ir

1

Sinonimik terminlardan

iborat qatorni ko‘rsating?

mezon- mablag‘ sarmoya- o‘lchov qarzdor-

debitor, qarz-

kredit,

sarmoya-

o‘lchov

debitor,

sarmoya

3

Qarz, pul, savdo, nasiya

so`zlari qaysi soha

terminlariga kiradi?

tilshunoslik

iqtisodiyot

biologiya

Tarix 2

Semantik usulda yasalgan

iqtisodiy so‘zlar qatorni

aniqlang.

kreditning

elastikligi

pul undirish, qarz o‘sishi kreditning

elastikligi,

pul undirish,

qarz o‘sishi

4

So‘z birikmasi ma’no va

tuzilishiga ko‘ra necha

guruhga bo‘linadi?

3 ta

2 ta

4 ta

bo‘linmaydi

2

Iqtisodiy terminlar qanday

qabul qilinadi?

Olimlarning ilmiy

ishlari

Iqtisodchilarning

taklifi

Oliy Majlis

tasdig‘idan

so‘ng

Darslik va

qo‘llanmala

r orqali

3

Matn necha xil bo‘ladi? ikki bir uch besh

1

Iqtisodiy terminlarning

to‘g‘ri qo‘llanishi kimlarga

bog‘liq?

Olimlarga Iqtisodchilarga Talabalarga

Olimlarga,

iqtisodchilar

ga

talabalarga

4

Qaysi matn turlari savol-

javob, buyruq-javob,

xabar-e`tiroz mazmunida

bo‘ladi?

dialogik monologik

har ikkalasi

hech qaysisi 1

Iqtisodiyotga tegishli

omonim so‘zni toping

Qarz Foyda

Chek

Pul

3

5-mavzu Xorijiy tillardan terminlar

qanday qabul qilinadi

aynan olinadi

so‘zma-so‘z

tarjima qilinadi

tildagi

muqobil

varianti

olinadi

tildagi

muqobil

varianti

olinadi,

so‘zma-so‘z

tarjima

qilinadi,

aynan olinadi

4

«Barter» so‘zining

o‘zbekcha to‘g‘ri

muqobilini aniqlang.

mol ayirboshlash

tovar ayirboshlash

ayirboshlash

barter

3

«Broker» termini o‘zbek

tiliga qanday qabul

qilingan?

dallol

kelishtiruvchi

broker

vositach

i

3

«Demping» so‘zining

o‘zbekcha to‘g‘ri

muqobilini toping.

tanlash

naxr tanlash

demping

arzonga

sotish

3

Dialogik matn qanday

gaplardan tashkil topadi?

sodda gaplardan

to`liqsiz gaplardan

Dialoglardan,

to`liqsiz

gaplardan,

sodda

gaplardan

dialoglardan

3

Tavsifiy (monologik) matn

turlarining qaysilarini

bilasiz?

ilmiy-publisistik

rasmiy-idoraviy

badiiy

Badiiy,

rasmiy-

idoraviy,

ilmiy-

publisistik

4

Bosma ish qog`ozida

moddiy, qimmatdor

buyumlar olish huquqini

beruvchi hujjat qanday

ataladi?

ishonchnoma

tarjimai hol

tilxat

tavsiyanoma 3

O‘zbek iqtisodiyot

terminologiyasi qanday

boyiydi?

ichki manba orqali

tashqi manba

orqali

ichki va

tashqi manba

orqali

So`z yasash

orqali

3

Hujjatlar to‘g‘ri berilgan

qatorni ko‘rsating?

tilxat,

bildirishnoma

lingvistika, ariza

ishonchnoma,

sintaktik

E`lon, narx 1

Iqtisodiy so‘zlarni hosil

qiluvchi qo‘shimchalarni

ko‘rsating.

dor gar, im im gar, dor 4

«Aqcha» so‘zi qaysi tilga

tegishli

Arab Fors O‘zbek

Rus 3

6-mavzu

«Boylik» so‘zining

sinonimlarini aniqlang

Davlat sarmoya Sarmoya,

davlat

foyda 3

Termin qaysi qatorda

to‘g‘ri yozilgan

budjet byudjet buydjet byuydjet 1

Iqtisodiy so‘z va terminlar

alfavit tartibida qanday

asarlarda beriladi?

Ko`p tilli

lugàtlarda

Imlo lugàtlarda

Izohli

lug‘atlarda

Izohli

lug‘atlarda,

Imlo

lugàtlarda,

Ko`p tilli

lugàtlarda

4

Auksion so‘zi qanday

tarjima qilinadi?

kimoshdi

kimoshdi savdosi auksion sotish 2

«Акционерное общество»

birikmasining o‘zbekcha

to‘g‘ri variantini toping

aksiyadorlik

jamiyati

hissadorlik

jamiyati

aksiyadorlik

jamiyati,

hissadorli

k jamiyati

Aksiyachila

r jamoasi

3

O`zbek tilida qaysi

tillardan o`zlashgan

iqtisodiy so`zlar

qo`llaniladi

arabcha

forscha

Forscha,

arabcha

arabcha

Ruscha-

baynalminal

Ruscha-

baynalminal

3

Iqtisodiyot leksikasi nechta

manba orqali boyiydi?

3

4

2

1

3

Quyidagi gapda "orqali"

ko‘makchisining o‘rniga

qaysi kelishik

qo‘shimchasini qo‘llash

mumkin?

ga

da

dan

ning 3

Kredit tizimi bilan qaysi

tashkilotlar shugùllanadi? Tijorat bank,

Davlat banklari

Tijorat bank

Davlat

banklari

Markaziy

bank

1

Qanday uslub shakllarini

bilasiz?

badiiy uslub,

publistik uslub

rasmiy ish yuritish

uslubi

ilmiy uslub,

So`zlashuv

uslubi, rasmiy

ish yuritish

uslubi, badiiy

uslub

ilmiy uslub,

So`zlashuv

uslubi

3

Hujjatlar tegishliligiga

ko‘ra necha turga

bo‘linadi?

2 ga ichki va

tashqil hujjatlar

2 ga, xizmat va

shaxsiy hujjatlar

2 ga, sodda

va murakkab

hujjatlar

1 ga, xizmat

hujjatlar

2

7-mavzu

Hujjatlar to’g’ri berilgan tilxat, lingvistika, ariza ishonchnoma, Lingvistika, 1

qatorni ko’rsating? bildirishnoma

sintaktik sintaktik

Maqola nimani aks

ettiradi

Ichki hayotdagi

voqealarni

Tashqi hayotdagi

voqealarni

Muhim

masalalarni

Muhim

masalalarni,

tashqi

hayotdagi

voqealarni,

Ichki

hayotdagi

voqealarni

4

Matbuotda maqolaning

necha xil turi bor

3 xil 2 xil 4 xil 5 xil 4

Bosh maqola kim

tomonidan yoziladi

Bosh muharrir tahririyat Mas`ul kotib Tahririyat,

bosh

muharrir,

mas`ul kotib

4

Hujjatlar mazmuniga ko‘ra

necha turga bo‘linadi?

2 ga, ichki va

tashqi hujjatlar

3 ga, xususiy,

namunali va qolipli

hujjatlar

2 ga, xizmat

va shaxsiy

hujjatlar

2 ga, sodda

murakkab

hujjatlar

4

Hujjatlar yaratilish

o‘rniga ko‘ra nechaga

bo‘linadi?

2 ga, ichki va

tashqil hujjatlar

3 ga, xususiy,

namunali va qolipli

hujjatlar

2 ga, sodda

va mufakkab

hujjatlar

2 ga, xizmat

va shaxsiy

hujjatlar

1

Hujjatlar mazmun

bayoninig matniga ko’ra

necha turga bo’linadi?

2 ga, ichki va

tashqi hujjatlar

3 ga, xususiy,

namunali va qolipli

hujjatlar

2 ga,

xizmat va

shaxsiy

hujjatlar

2 ga, sodda

murakkab

hujjatlar

2

Qachon arab yozuvidagi

hujjatlarga o‘tish

boshlangan?

8 asrdan boshlab

7 asrdan boshlab

6 asrdan

boshlab

5 asrdan

boshlab

2

Murojaat hujjatlarga

qaysilar kiradi?

ishonchnoma ariza bildirishnoma

tushuntirish

xati

1

Korxona, muassasa,

tashkilot yoki biror

shaxsdan pul, hujjat yoki

qimmatbaho narsa

olinganligini tasdiqlovchi

hujjat

qanday ataladi?

ariza

tilxat

tavsifnoma

tavsiyanoma 2

8-9 mavzular

Yaratilish o‘rniga ko‘ra

hujjat turlarini belgilang.

ichki hujjatlar,

tashqi hujjatlar

tashkiliy hujjatlar,

shaxsiy hujjatlar

hujjat

yozishmalari,

namunali

hujjatlar

shaxsiy

hujjatlar

1

Mazmuniga ko‘ra qanday

hujjatlarni bilasiz?

hujjat

yozishmalari,

tashkiliy hujjatlar

sodda hujjatlar,

murakkab hujjatlar

juft hujjatlar,

takror

hujjatlar

juft hujjatlar,

takror

hujjatlar,

sodda

hujjatlar,

murakkab

4

hujjatlar,

hujjat

yozishmalari,

tashkiliy

hujjatlar

Hujjatlar yaratilish o’rniga

ko’ra nechaga bo’linadi?

2 ga, xizmat va

shaxsiy hujjatlar

3 ga, xususiy,

namunali va qolipli

hujjatlar

2 ga, sodda va

mufakkab

hujjatlar

2 ga, ichki

va tashqil

hujjatlar

4

Moddiy, qimmatdor

buyumlar olish huquqini

beruvchi hujjatlarga

qaysilar kiradi?

ishonchnoma

tilxat

Ishonchnoma,

tilxat

bildirishno

ma

3

Faktlar o`rniga ko`ra

qanday?

Katta yoki kachik Asosli yoki

asossiz

Ishonchli

yoki

ishonchsiz

Birlamchi

yoki

ikkilamchi

4

Faktlar sifatiga ko`ra

qanday?

Asosli yoki

asossiz

Ishonchli yoki

ishonchsiz

Birlamchi

yoki

ikkilamchi

Katta yoki

kachik

2

Faktlar mavzu qamroviga

ko`ra qanday?

Birlamchi yoki

ikkilamchi

Katta yoki

kachik

Ishonchli

yoki

ishonchsiz

Asosli yoki

asossiz

2

Faktlar maqsadiga ko`ra

qanday?

Katta yoki kachik Birlamchi yoki

ikkilamchi

Asosli yoki

asossiz

Ishonchli

yoki

ishonchsiz

3

Faktlar vazifasiga ko`ra

qanday?

O`tkinchi yoki

davomli

Aniq yoki

noaniq

Umumiy yoki

xususiy

Tasdiqlovch

i yoki inkor

etuvchi

4

Faktlar davriyliliga ko`ra

qanday?

Aniq yoki noaniq Umumiy yoki

xususiy

O`tkinchi

yoki davomli

Tasdiqlovch

i yoki inkor

etuvchi

3

Faktlar mohiyatiga ko`ra

qanday?

Tasdiqlovchi yoki

inkor etuvchi

Aniq yoki

noaniq

O`tkinchi

yoki davomli

Umumiy

yoki xususiy

2

Faktlar xizmat doirasiga

ko`ra qanday?

Umumiy yoki

xususiy

O`tkinchi yoki

davomli

Tasdiqlovchi

yoki inkor

etuvchi

Aniq yoki

noaniq

1

Xaqiqat nechaga

bo`linadi?

3 ga 4 ga 2 ga 1 ga 3

“Tahrir” so`zi qanday

ma`noni anglatadi?

fikrlash So`zlash yozish isbotlash 2

“Tahlil” so`zi qanday

ma`noni anglatadi?

Qo`shish O`ylash Qismlarga

ajratib

o`rganish

fikrlash 3

Matn tuzishda nimalarga

e`tabor beriladi?

uslubga Imlo

me`yorlariga

So`z va

terminlarni

to`g`ri

tanlashga

So`z va

terminlarni

to`g`ri

tanlashga,

Imlo

me`yorlariga,

uslubga

4

Matnga so`z va termin

tanlashda nimalarga

e`tabor beriladi?

Ma`noga talaffuzga Imlo

me`yorlariga,

talaffuzga,

ma`noga

Imlo

me`yorlarig

a

3

Bozorda xorijdan

keltirilgan mahsulotlar juda

ko`p, lekin ular juda

qimmat. Gap mazmun va

uslubiy to`g`rimi?

Mazmunan to`g`ri Usluban to`g`ri Mazmunan

va usluban

to`g`ri

noto`g`ri 3

“Avans” terminining

lug`aviy ma`nosi nima?

dastlabki So`ngi ortadagi oxirgi 1

“Bank” terminining

lug`viy ma`nosi nima?

kassa Pul almashtiradigan

o`rindiq

Qarz

beradigan joy

Pul oladigan

joy

2

“Buxgalter” terminining


Yozuvchi shaxs Ish yurituvchi Kitob

saqlovchi

Kitob

beruvchi

3

“Budjet” terminining


qopchiq pul Mol-mulk Qimmatbah

o qog`oz

1

“Kassa” terminining


Mablag` quti sandiq Quti, sandiq 4

“Korrupsiya” terminining


jinoyat Poraxo`rlik Sotib olish qarzdorlik 3

“Kapital” termini qaysi

tildan olingan?

rus ingliz ispan lotin 4


FANIDAN

TOSHKENT - 2014

I-mavzu: Fanning maqsad va vazifalari

Yozuvlarning yaratilish sabablari nimada?

O‘zbek yozuvlari tarixi qachondan boshlangan?

Sho‘ro davrida yozuv va tilning holati qanday bo‘lgan?

“Davlat tili to‘g‘risidagi qonun”ni bilasizmi?

Qonunda ish yuritish va hujjatlar nechanchi moddada aks etgan?

Fanning maqsadi nima?

Fanning vazifasichi?

Fan qaysi fanlar bilan uzviy aloqada?

II-mavzu: Iqtisodiyot terminologiyasi

Terminlar bo‘yicha qilingan dastlabki ishlarning mualliflaridan kimlarni bilasiz?

Terminlar qanday so‘zlar hisoblanadi?

Atama va terminning farqi nimada?

Iqtisodiy terminologiya nimalardan tashkil topadi?

III-mavzu: Iqtisodiyot leksikasining boyish manbalari

1. Iqtisodning dastlabki ko‘rinishi qanday bo‘lgan?

2. “Devonu lug‘otit turk” dagi iqtisodiy terminlarni bilasizmi?

3. Alisher Navoiyning iqtisodiy terminlarga munosabati qanday bo‘lgan?

4. Iqtisodiy terminlarni aks ettiruvchi qanday turkiy manbalar bor?

5. Rus tili orqali o‘zlashgan iqtisodiy terminlar hozir ham qo‘llaniladimi?

6. 20-80-yillarda o‘zbek iqtisodiy terminologiyasini holati qanday bo‘lgan?

7. Iqtisodiyot terminologiyasini hozirgi ahvoli qanday baholanayapti?

8. O‘zbek iqtisodiy terminologiyasining taraqqiyot bosqichlari nechta?

9. O‘zbek allomalari qanday iqtisodiy terminlardan foydalanishgan?

10.Terminlar qanday ko‘payadi?

11.Ichki manbalarga nimalar kiradi?

12.Tashqi manbalar nimalardan iborat?

13.So‘z yasalishining qanday usullari mavjud?

14.Semantik so‘z yasalishi deganda nimani tushunasiz?

15.Morfologik so‘z yasalishi nima?

16.Sintaktik so‘z yasalishi nima?

IV-mavzu: Iqtisodiyot terminlarini qo‘llash mezoni va tartibga solish masalalari

7. Terminlar qanday qoidalar asosida yuzaga keladi?

8. Terminlarni tartibga solishga kimlar rahnamolik qilishi kerak?

9. Terminlarning sinonimiyasi deganda nimani tushunasiz?

10. Terminlar sinonimiyasining zarari nimalardan iborat?

11. Tub va yasama terminlarning qabul qilinishida farq bormi?

12. Terminlarni tartibga solishga to‘sqinlik qilayotgan sabablarni bilasizmi?

7.Iqtisodiyotning tilga ta’siri nimada?

8.Terminlar qanday qabul qilinadi?

9.Kalka nima?

10.Iqtisodiy so‘z va termin o‘rtasidagi farq nimada?

11.Atamaqo‘mning vazifasi nimalardan iborat?

12.Terminlarning tarjima qilish usullarini ayting?

15.Qachon termin qonuniy kuchga kiradi?

V-mavzu: Iqtisodiy matn va uning turlari.

1. Matn nima?

2. Matnning qanday turlari mavjud?

3. Monologik matn nima?

4. Tavsifiy matn nima?

5. Badiiy uslub haqida ma`lumot bering

6. Rasmiy uslub haqida ma`lumot bering

7. Ilmiy uslub haqida ma`lumot bering

8. Publitistik uslub haqida ma`lumot bering

9. Og`zaki so`zlashuv uslub haqida ma`lumot bering

VI-mavzu: Iqtisodiy matnga fakt to`plash va matn tuzish usullari.

1. Fakt nima?

2. Faktlarning turlari

3. Asosiy fakt

4. Yordamchi fakt

5. Matnga so`z tanlash

6. Matnga termin tanlash

7. Matnga iboralar tanlash

8. Matn tuzishda nimalarga e`tibor beriladi?

9. Ixtisoslikka oid matn tuzishda so`z tanlash

10. Ixtisoslikka oid matn tuzishda termin tanlash

VII-mavzu: Iqtisodiy matn ustida ishlash va uni tahrir qilish.

1. Tahlil nima?

2. Tahrir nima?

3. Matn tahririda nimalarga e`tabor beriladi?

4. Matn qanday qisqartiriladi?

5. Matn qanday kengaytiriladi?

6. Maqola qanday tahrir qilinadi?

7. Referat qanday tahrir qilinadi?

8. Malakaviy ish qanday tahrir qilinadi?

VIII-Mavzu: Iqtisodiy matnlar va hujjatlar.

1. Maqola nima?

2. Maqolaning turlari

3. Hujjat nima?

4. Hujjatning turlari

5. Hujjatning tarkibiy qismi

6. Hujjatning ixchamligi

7. Hujjatning aniqligi

8. Hujjatga qo`yiladigan talablar

9. Iqtisodiy hujjatlarning turlari

10. Iqtisodiy hujjatlarga qo`yiladigan talablar


FANIDAN

TOSHKENT - 2014

JORIY SAVOLLAR

1-mavzu: Fanning maqsad va vazifasi.

1. O`zbek yozuvlari 1. Lotin yozuviga asoslangan yangi o‘zbek alifbosi.

3. Imlo qoidalarini konspektlashtirish.


5. Men sevgan kasb.

6.Terma diktant (nazorat ishi).

2-mavzu: Iqtisodiyot tili va leksikasi.

1. So‘z va uning ma`no turlari bo`yicha mashq bajaring

2. Terminning ma`nosi va mashq


4. Davlat tili haqidagi qonunning 7-10 moddalarini ko`chirib yozish

5. ”Puldorlik sanàti”dagi birinchi qoidani ko`chirib yozing va iqtisodiy terminni

izohlash.

6. Iqtisodiyotga oid 200 ta so`zni izohlash

3-mavzu: Iqtisodiyot leksikasning shakllanish va boyish manbalari.

1. “Devonu lug‘otit-turk” dagi iqtisodiy so‘zlarni topish va ularga izoh berish.

2. “Maqbul-ul qulub” dagi iqtisodiy matnlarning tahlili.

3. “Puldorlik sanàti”dagi 3 qoidani ko`chiring va iqtisodiy so`larni izohlang

4. Iqtisodiy terminlarning morfologik usul bilan yasalishi (“Iqtisodiyot nazariyasi”).

5. Iqtisodiy terminlarning semantik-sintaktik usul bilan yasalishi (“Iqtisodiyot

nazariyasi”).

6. Iqtisodiy terminlarning sintaktik usul bilan yasalishi (“Iqtisodiyot nazariyasi”).

4-mavzu: Iqtisodiyot leksikasini qo‘llash mezoni va tartibga solish masalalari.

1. ”Puldorlik sanàti”dagi moliya sohasiga kirib kelgan yangi iqtisodiy terminlar.

2. ”Puldorlik sanàti”dagi bank sohasiga kirib kelgan yangi iqtisodiy terminlar.

3. ”Puldorlik sanàti”dagi buxgalteriya sohasiga kirib kelgan yangi iqtisodiy

terminlar.

4. “Iqtisodiyot nazariyasi” darsligidagi 200 ta so‘zdan iborat iqtisodiy matndagi

so`z va terminlarni qo`llanishini tahlil qilish.

5. 250 ta so‘zdan iborat iqtisodiy mavzuda maqola tayyorlash.

6. Rus va ovro‘po tillaridan kirib kelgan ixtisoslikka oid 250 ta iqtisodiy so‘z va


5-mavzu: Iqtisodiyot tili va matn.

1. Moliya oid qo‘llanma va darsliklardagi 300 ta so‘zdan iborat iqtisodiy matnlarni

tahlil qilish.

2. Bankka oid qo‘llanma va darsliklardagi 300 ta so‘zdan iborat iqtisodiy matnlarni

tahlil qilish.

3. Buxgalteriyaga oid qo‘llanma va darsliklardagi 300 ta so‘zdan iborat iqtisodiy


4. 300 ta so‘zdan iborat iqtisodiy mavzuda dialogik matn tuzish.

5. ”Puldorlik sanàti”dagi 5 qoidani uslubiy jihatdan tahlil qiling

6. I.Karimov asarlari asosida izohli lugàt tuzish.

6-mavzu: Iqtisodiy matnga fakt to`plash va uni tuzish usullari.

1.Iqtisodiy matn va uning tarkibiy qismlariga oid mashqlar.

2. Fakt to`plashga oid topshiriqni ko`chirib yozing va tahlil qiling

3. Ilmiy maqola to`g`risidagi ma`lumotlarni o`rganing va ilmiy maqola yozing.

4. ”Puldorlik sanàti”dagi 6 qoidani ko`chirib yozing, undagi fakt va ma`lumotlarni

tahlil qiling

5. Moliyaga oid iqtisodiy matnda so‘z va terminlarning sinonimiyasidan

foydalanish

6. Buxgalteriyaga oid iqtisodiy matnda so‘z va terminlarning sinonimiyasidan

foydalanish

7-mavzu: Iqtisodiy matn ustida ishlash va uni tahrir qilish. 1. Tahrir to`g`risidagi ma`lumotlani o`rganing va matnni tahlil qiling

2. 200 ta so`zdan iborat iqtisodiy matnni 500 so`zli matnga aylantirish

3. 400 so`zdan iborat matnni iqtisodiy matnni 100 so`zli matnga aylantirish.

4. ”Puldorlik sanàti”dagi 7 qoidani tahrir va tahlil qiling

5. Tarkibida iqtisodiy so`z qatnashgan maqolalarni tahlil qiling

6. Mutaxassislikka oid matnlarni tahlil qiling

8-mavzu: Iqtisodiy matnlar va hujjatlar. 1. Matn va ma’ruza. 200 ta so`zdan iborat ma`ruza tayyorlash

2. Matn va maqola. 200 ta so`zdan iborat maqola tayyorlash

3.Tezis va annotatsiyaga misollar yozish.

4. Moliyaga oid iqtisodiy hujjatlarga misollar yozish

5. Bankka oid iqtisodiy hujjatlarga misollar yozish

6. Buxgalteriyaga oid iqtisodiy hujjatlarga misollar yozish

ORALIQ SAVOLLAR

1. Yozuv nima?

2. Til-ijtimoiy hodisami?

3. Davlat tili to‘g‘risidagi qonunning 2-moddasini izohlang.



6. «Iqtisodiyotda yozuv texnikasi” fani nimani o`rfatadi?

7. Alifbo nima?

8. O‘zbek alifbosi va lotin yozuvini tushuntiring

9. Harf nima?

10. Tovush nima?

11. Imlo qoidalari necha bo`limdan iborat? 12.“Davlat tili”ning ma’nosini izohlang.

13.“Iqtisod tili”ning ma’nosini tushuntiring.

14.“Termin” nima?

15.“Atama”ning termindan farqini izohlang.

16.“Atamaqo‘m” tashkiloti va uning vazifasi.

17.Terminlarning tildagi boshqa so‘zlardan farqi.

18.O‘zbek terminologiyasi bo‘yicha yaratilgan ilmiy ishlar mualliflari.

19.“Iqtisodiyot”ning ma’nosini izohlang.

20.Iqtisodiyot terminologiyasi nima?

21. So‘z va termin haqida tushuntirish bering.

22. Iqtisod nima

23. Nafaqa-maosh so‘zlarining farqi nimada?

24.Narx, savdogar, pul, sarmoya so‘zlarining qadimgi sinonimlari

25.Budjet nima?

26.Kredit nima?

27.Bank nima?

28.Soliq nima?

29.Buxgalter so‘zining ma’nosi?

30.Sug‘urta nima?

31.Bitim so‘zining ma’nosi

32.Dallol kim?

33.Pay so‘zini tushuntiring

34.Ichki manba nima?

35.Tashqi manba nima?

36.Semantik usul nima?

37.Morfologik usul nima?

38.Sintaktik usul nima?

39.Ko‘chma ma’no nima?

40.Termin qanday qabul qilinadi?

41.Termin qanday tartibga solinadi?

42.Termin tanlashda nimalarga e`tibor berilafi?

43.Matn va gapning farqi?

44.Matnning asosiy xususiyati?

45.Matnning qanday turlari mavjud?

46.Matn tuzishda nimalarga e`tibor qaratiladi?

47.Matnga qanday so`z va termin tanlanadi?

48.Matnni qisqartirishda nimalarga e`tibor berish kerak?

49.Matnni kengaytirishda nimalarga e`tibor berish kerak?

50.O`zbek tilida qanday uslublar mavjud?

51.Iqtisodiyotda qanday uslubdan foydalaniladi?

52.Rasmiy uslubga xos xususiyatlar

53.Ilmiy uslubga xos xususiyatlar

54.Publistik uslubga xos xususiyatlar

55.Badiiy uslubga xos xususiyatlar

56.Maqolaning turlari


58.Monografiya nima?

59.Risola nima?

60.ilmiy unvonlarni ayting

61.Ilmiy darajalarni ayting

62.Bakalavr nima?

63.Magistr nima

64.Hujjatlarning ahamiyati nimada?

65.Hujjatda bo`lishi shart bo`lgan qismlar

66.Hujjatlarning qanday turlarini bilasiz?

67.Ichki hujjatlar nima?

68.Tashqi hujjatlar nima?

69.sodda hujjatlar nim?

70.murakkab hujjatlar nima?

71. xususiy hujjatlar nima?

72.namunali hujjatlar nima?

73.qolipli hujjatlar nima?

74.xizmat hujjatlari nima?

75.shaxsiy hujjatlar nima?

76.tashkiliy hujjatlar nima?

77.farmoyish hujjatlar nima?

78. ma’lumotsimon axborot hujjatlari nima?

79. xizmat yozishmalari.

80.Iqtisodiy hujjatlarni qanday turlarini bilasiz?


FANIDAN

TOSHKENT - 2014


O‘ZBEK ALIFBOSI

Bosma Уоzma Bosma Yozma

Аа Aa Qq Qq

Bb Bb Rr Rr

Dd Dd Ss Ss

Ee Ee Tt Tt

Ff Ff Uu Uu

Gg Gg Vv Vv

Hh Hh Xx Xx

Ii Ii Yy Yy

Jj Jj Zz Zz

Kk Kk O‘ o‘ O‘o‘

Ll Ll G‘g‘ G‘g‘

Mm Mm Sh sh SH sh

Nn Nn Ch ch Ch ch

Oo Oo Ng ng Ng ng

Pp Pp

“O‘zbek yozuvlari” jadvalini to‘ldiring.

Yozuvlar Qollanilgan davri Ahamiyati va kamchiliklari

Qadimiy turkiy yozuv

Arab

Kirill

Lotin

Hozirgi o‘zbek tilida qo‘llaniluvchi oylarning ma’nosini va kelib chiqishini yodda

tuting


Fevral (lotincha - febriarus) – “Tozalanish oyi”



May (lotincha- mayus) – Yunonistonda MAYYA nomiga qo‘yilgan

Iyun (lotincha-iyunus) – Mifologik ilohi YUNONA nomidan

Iyul (lotincha-iyulius) – Rim qiroli YULIY nomidan

Avgust (lotincha-avgustus) – Rim qiroli AVGUST nomidan







Quyidagi o‘lchovlarning har birini o‘rganib chiqing va ularga bittadan gap tuzing



Gaz – 88sm


Qadoq – 400gr.

Chaqirim – 800m

Pud- 16,380km.

Botmon – 163,8kg

Qadoq- 405,5g

Quloq – 11,5 l/s



Tomchi – 0,05ml

Barel -159 litr.

Chirpay - 3 litr

Karat - 0,2 gramm.

Quyidagi iqtisodiy so‘zlarni sinkveyn usulida izohlang.

So‘z 1 daraja 2 daraja 3 daraja 4 daraja 5 daraja

Kirim

Xaridor

Qarzdor

Mablag‘

Quyidagi maqollardagi iqtisodiy so‘zlarning ma’nosini va qo‘llanishini tahlil va

tahrir qiling




Arpa-bug،doy osh ekan, oltin-kumush tosh ekan.

Oltin uzukka – olmos ko‘z.


Saxiy xor bo‘lmas, baxil bor bo‘lmas.

Boshing ikki bo‘lmaguncha, moling ikki bo‘lmas.

Moling ko‘p bo‘lsa, maqtanma.

Boshing ko‘p bo‘lsa to‘planma.

Boylik – boylik emas, birlik boylik.



Bozordan bir boy chiqmaydi, bir gadoy chiqmaydi.


Boy bo‘lsang sholg‘om ye, kambag‘al bo‘lsang, palov ye.

Boyning – palovidan kambag‘alning sho‘rvasi qimmatga tushadi.

Matnga xos xususiyatlarni yozing

Maqola haqidagi matnni o‘qib chiqing va maqolaning mazmuni, tuzulishi va turini

o‘rganing.

Maqola-publitsistik uslubga xos janr. Maqolada kundalik ijtimoiy hayotda ro‘y berayotgan

davlat siyosati, iqtisodiyot, voqea-hodisalar tahlil qilinadi, nazariy, ommaviy jihatdan

umumlashtiriladi, texnika, fan va madaniyatda erishilgan yutuqlar, ilg‘or ish tajribalari aks

ettiriladi. Turli nuqsonlar tanqid qilinadi. Matbuotda bosh maqola, nazariy va targ‘ibot maqola,

muammoli maqola keng qo‘llaniladi.

Bosh maqola (yoki tahririyat tomonidan yoziladigan maqola) tahririyatning eng

mas’uliyatli maqolasi hisoblanadi. Ushbu maqolada ichki va xalqaro hayotga doir muhum

masalalarni o‘quvchilarga yetkazish - asosiy vazifa hisoblanadi. Bunday maqola ma’lum bir

masala yuzasidan yo‘l-yo‘riq ko‘rsatishi, kamchiliklarni ochib tashlashi, har bir ishning asosiy

haqiqiy yo‘lini belgilab berishi lozim. Prezident farmonlari, Oliy Majlis qonunlari, Vazirlar

Mahkamasi tomonidan qabul qilinadigan davlat va hukumat hujjatlari, qarorlari, qonunlari

davrning dolzarb masalalari bosh maqolada yoritiladi. Nazariy maqola va targ‘ibot maqolaning

asosiy vazifasi mustaqillik, milliy g‘oya, istiqlol mafkurasining asoslari va prinsiplarini; ilmiy

maqolaning vazifasi fan, madaniyat, texnika yutuqlarini tushuntirish, ommalashtirish,

o‘quvchining g‘oyaviy, ilmiy saviyasini oshirishdan iborat. Muammoli maqolada esa munozara

va bahs asosiy o‘rinda bo‘ladi hamda muallif o‘z qarashlarini o‘rtaga tashlaydi.

Maqola so‘zi keng ma’noda gazeta, jurnal, radio, televideniya, shuningdek,

to‘plamlardagi ilmiy asarlarga nisbatan ham qo‘llaniladi.

Tilxat haqidagi ma’lumotdan foydalanib pul olganligingiz haqida tilxat yozing.

Tilxat: tilxat korxona, muassasa, tashkilot yoki biror shaxsdan pul, hujjat yoki

qimmatbaho narsa olinganligini tasdiqlovchi hujjatdir. Tilxatning zaruriy qismlari: tilxat

10

9

8

7

6

5

4

3

2

1

Matnga xos

xususiyatlar

beruvchi kishining ish yoki yashash joyi, lavozimi, familiyasi, ismi, otasining ismi, mulk

egasining ish yoki yashash joyi, lavozimi, familiyasi, ismi, otasining ismi, tilxat evaziga

olinayotgan narsaning nomi, qiymati yoki miqdori, hujjat yozilgan sana, tilxat yozuvchining

imzosi va familiyasi ko‘rsatiladi.

MEHNAT SHARTNOMASI (KONTRAKT) 1. Tashkilot (muassasa) _________________________________________________________

(to‘liq nomi)



va ______________________________________________________________________

bundan keyin “Xizmatchi” deb nomlangan fuqaro ____________________________ushbu

Shartnomani quyidagilar haqida tuzdilar.

2. Xizmatchi__________________________________________________________________

(familiyasi, ismi, otasining ismi)

_________________________________________________________________________




4. Shartnoma ______________________________________________________________dir.


5. Shartnoma turi_________________________________________________________ (belgilanmagan muddatga, besh yildan ortiq bo‘lmagan muddatga, aniq bir ishni)


boshi___________________________________________________________________________

oxiri___________________________________________________________________________

7. Sinov muddati________________________________________________________________











11. Xizmatchi mehnatiga haq to‘lash:_________________________________ga

belgilanadi:


a) _________so‘m_______________________________________________miqdorida

(yozuv bilan)


Xizmatchi Ish beruvchi

___________________________ ____________________________

(F.I.O.I.-imzo) (F.I.O.I. - imzo)

Manzil___________________

___________________________ ____________________________

___________________________ ____________________________

200___ yil__________________

muhr 200____yil____________

Hujjatlarga na’munalar

KO-1sonli shakl

____________________________________________

Korxona, tashkilot

OKUD bo‘yicha kodi

CHIQIM G‘AZNA ORDERI №________

Hujj

at №

Tuzi

lgan

san

a

Sch

yotl

ar

bil

an

bo‘l

gan

alo

qa

Aniq

lik h

isob

kodi

Summasi

Maq

sadli

topsh

iriq

kodi

Berilishi____________________________________________

_____________________________________________ga berilish

Asos______________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________________

___________________________________________________________so‘m______

Yozuv bilan

_____________________________________________________________________ilova qilingan

Boshliq Bosh hisobchi

Qabul qildi_____________________________so‘m__________

Yozuv bilan

“___”__________________201___y. Imzo______________

Po___________________________________________________________________________

Nom. Son sanasi va berilgan xujjatni joyi

_____________________________________________________________________________

Shaxsni tasdiqlovchi hujjat nomi

E’LON

“_____”____________________20______y.

______

______

______

______

______

______

________________________________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________________________

________________________________

Su mma yozuv bilan________________________________________________so‘m_____________________________Tiy.

Badal belgilash

__________________________________________________________________________________

Tushiruvchi imzosi hisobchi

Pulni g‘aznachi qabul qilldi

___________________________________________________________________________________

KVITANSIYA

“_____”____________________20______y.

______

______

______

______

______

______

________________________________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________________________

________________________________

Su mma yozuv bilan________________________________________________so‘m_____________________________Tiy.

Badal belgilash

__________________________________________________________________________________

M.O. Hisobchi Pulni g‘aznachi qabul qilldi

___________________________________________________________________________________

Kimdan Qabul qilindi

Oluvchi bank

Summa raqami bilan Oluvchi

Kimdan Qabul qilindi

Oluvchi bank

Summa raqami bilan Oluvchi


FANIDAN

TOSHKENT - 2014

1. Alifbo – harflarning tartibda joylashishi

2. Auksion – kimoshdi savdosi

3. Asosiy qism

4. Bir asosli leksema

5. Birikma terminlar

6. Budjet mablag`i

7. Bank tizimi

8. Buxgalter – hisob kitobni olib boruvchi shaxs

9. Bitim – tashkilotlar o`rtasida tuziladigan shartnoma

10. Bildirishnoma – narsa voqea to`g`risidagi bildirgi

11. Bayonnoma – majlis bayoni

12. Buyruqdan ko`chirma

13. Dalillanganlik – zaruriy ma`lumotlarga egalik

14. Dalolatnoma – tuziladigan rasmiy hujjat

15. Da`vo xati

16. Dotatsiya – beriladigan qarz

17. Dallol – o`rtadagi vositachi

18. Farmoyish – boshqaruvga doir huquqiy hujjat

19. Faktlarning turlari

20. Foyda – xarajatdan ortiqcha qism

21. Grammatik sinonimiya

22. Hujjatlarning turlari

23. Hujjatlarning tuzilishi

24. Hissadorlik jamiyati

25. Hujjat – ma`lumotlar qayd etilgan matn

26. Harf – tovushning yozuvda ifodalanishi

27. Imlo qoidalari – to`g`ri yozish yol-yo`riqlari

28. Ikki komponentli termin

29. Ichki hujjat

30. Iqtisodiyot – tejamkorlikning jami

31. Ichki manba – tilning ichki xususiyatlari asosida boyishi

32. Iqtisodiy ta’lim

33. Izchillik – ketma-ketlik

34. Joriy hisob

35. Kredit – ajratilgan qarz

36. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi

37. Kafolatnoma – kafillik haqidagi hujjat

38. Kirish – asarning bosh qismida yozilgan fikrlar

39. Kreditning qaytarilishi

40. Kreditning elastikligi

41. Kommersant – tijoratchi

42. Ko‘chma ma’no

43. Lug‘aviy sinonimiya

44. Mantiqiylik – fikrlarning aniq ifodalanishi

45. Mavzuning aniqligi

46. Mavzu – qoyilgan material doirasi

47. Matnga so`z va termin tanlash

48. Matnni kengaytirish

49. Matnni qisqartirish

50. Mulkchilik – so`z yasalishi

51. Merosxo‘r– so`z yasalishi

52. Moliyachi– so`z yasalishi

53. Morfologik usul – qo`shimchalar asosida so`z yasalishi

54. Oltin qamal

55. Oldi-sotdi – bozor jarayoni

56. Omonimiya – so`zlarning shaklini o`xshashligi

57. Polisemiya – ko`p ma`noli so`zlar

58. Qalqon kredit

59. Qarz tilxati

60. Qonun – munosabatlarni tartibga solish vositasi

61. Qaror – davlat organi yoki mansabdor shaxs qabul qiladigan hujjat

62. Ruscha-baynalmilal terminlar

63. Sarmoyador – so`z yasalishi

64. Soliq – budjetda o`tkaziladigan majburiy to`lov

65. Sug‘urta – zararni qoplashga bog`liq tizim

66. Sinonimiya – so`zlarning ma`no jihatdan o`xshashligi

67. Semantik usul – ma`no o`zgarishi asosida so`z yasalishi

68. Sintaktik usul – so`z birikmalari asosida so`z yasalishi

69. Sinonimi yo‘q

70. Tadbirkor – so`z yasalishi

71. Tashqi hujjat

72. Tashqi manba – boshqa tillardan so`z kirib kelishi

73. Ta’lim – bilim berish jarayoni

74. Tovar – moddiy buyum shaklidagi mahsulot

75. Taqsimot – ishlab chiqarishda ayirboshlash va iste`mol munosabati

76. Tavsifnoma – tashkilot tomonidan shaxsga beriladigan hujjat

77. Tavsiyanoma – shaxs tomonidan shaxsga beriladigan hujjat

78. Til-ijtimoiy hodisa

79. Tovush – nutq tovushi

80. Terminologik tizim

81. Tartibga solish

82. Terminga qo‘yilgan talab

83. Tub termin

84. Undirma – so`z yasalishi

85. Variantdor terminlar

86. Vaqfnoma – mulk egalarining hayriya ishlari uchun bergan hujjatlari

87. Veksel – qimmatli qog`oz

88. Valuta – ma`lum bir mamlakatning pul birligi

89. Xulosa – yakuniy fikr

90. Xulosaning asoslanganligi

91. Xalqaro kredit – pul va moddiy vositalarning xalqaro munosabatlardagi harakati

92.Yozuv – tovushlarning ko`rinishi

93. Yasama termin

94. Yer rentasi

95. Yagona ma’no

96. O‘rmalovchi inflyatsiya

97. Osish – tovarlar ishlab chiqarish hajmining ko`payishi

98. Shakl – ko`rinish

99. Shartnoma – tomonlar o`rtasida tuziladigan hujjat

100. Shirkat – xo`jalik yuritish shakli


FANIDAN

TOSHKENT-2014

1. Alpomish dostonidagi iqtisodiy so`z va termilarning tahlili.

2. «Devonu lug‘atit turk» asaridagi iqtisodiy so`z va terminlar tahlili.

3. Navoiy asarlaridagi iqtisodiy so`z va terminlar tahlili.

4. Z.M.Bobur asarlaridagi iqtisodiy so`z va termirlar tahlili.

5. A.Qahhor asarlaridagi iqtisodiy so`z va terminlar tahlili.

6. A.Qodiriy asarlaridagi iqtisodiy so`z va terminlar tahlili.

7. Pirimqul Qodirov asalaridagi iqtisodiy terminlar tahlili.

8. Vaqtli matbuot (gazeta va jurnallar)dagi iqtisodiy terminlar tahlili.

9. Rus va Evropa tillaridan kirib kelgan iqtisodiy so`z va terminlar tahlili.

10. Iqtisodiyot terminlarining morfologik usulda yasalishi (Iqtisodiy nazariya

darsligi).

11. Iqtisodiy terminlarning semantik usulda yasalishi (Iqtisodiy nazariya darsligi).

12. Iqtisodiy terminlarning sintaktik usulda yasalishi (Iqtisodiy nazariya darsligi).

13. “Kasbim - faxrim” mavzusida maqola.

14. Bank sohasidagi yangi iqtisodiy terminlar.

15. Moliya sohasidagi yangi iqtisodiy terminlar.

16. Soliq sohasidagi yangi iqtisodiy terminlar.

17. Sug‘urta sohasidagi yangi iqtisodiy terminlar.

18. Buxgalteriya sohasidagi yangi iqtisodiy terminlar.

19. Iqtisodiy terminologiyadagi sinonim so‘zlar masalasi.

20. Iqtisodiy terminlarni qabul qilish yo‘llari.

21. Iqtisodiy terminlarni qo‘llash mezoni.

22. Lug‘atlarda iqtisodiy terminlarning aks etishi.

23. Iqtisodiy hujjatlar tili.

24. Savodxonlik va texnik yozuv.

25. Iqtisodiyotda texnik yozuvning ahamiyati.

26. “Milliy bank” mavzusida matn tuzish

27. “Moliya” mavzusidga doir matnni tuzish

28. “Buxgalteriya hisobi” mavzusida matn tuzish

29. “Moliyaviy injiniring” mavzusida matn tuzish

30. “Sug`urta ishi” mavzusida matn tuzish

31. I.Karimov asarlar to`plamining 1-tomidagi iqtisodiy so`z va terminlar tahlili




















51. “Bozor, pul, kredit” jurnalidagi iqtisodiy so`z va terminlar tahlili

52. “Menejer” jurnalidagi iqtisodiy so`z va terminlar tahlili

53. “Jamiyat va boshqaruv” jurnalidagi iqtisodiy so`z va terminlar tahlili

54. “Buxgalter kutubxonasi” jurnalidagi iqtisodiy so`z va terminlar tahlili

55. “Moliya” jurnalidagi iqtisodiy so`z va terminlar tahlili

56. “Fan va turmush” jurnalidagi iqtisodiy so`z va terminlar tahlili

57. “Yoshlik” jurnalidagi iqtisodiy so`z va terminlar tahlili

58. “Muloqot” jurnalidagi iqtisodiy so`z va terminlar tahlili

59. “Saodat” jurnalidagi iqtisodiy so`z va terminlar tahlili

60. “Sharq yulduzi” jurnalidagi iqtisodiy so`z va terminlar tahlili

61. “Jahon adabiyoti” jurnalidagi iqtisodiy so`z va terminlar tahlili

62. “Guliston” jurnalidagi iqtisodiy so`z va terminlar tahlili

63. “Mushtum” jurnalidagi iqtisodiy so`z va terminlar tahlili

64. “Tafakkur” jurnalidagi iqtisodiy so`z va terminlar tahlili

65. “Sog`lom avlod uchun” jurnalidagi iqtisodiy so`z va terminlar tahlili

66. “O`zbekistonda ijtimoiy fanlar” jurnalidagi iqtisodiy so`z va terminlar tahlili

67. “Tijorat” jurnalidagi iqtisodiy so`z va terminlar tahlili

68. “Xalq sozi” gazetasidagi iqtisodiy so`z va terminlar tahlili

69. “Qishloq hayoti ”gazetasidagi iqtisodiy so`z va terminlar tahlili

70. “O`zbekiston ovozi” gazetasidagi iqtisodiy so`z va terminlar tahlili

71. “Ma`rifat” gazetasidagi iqtisodiy so`z va terminlar tahlili

72. “Mulkdor” gazetasidagi iqtisodiy so`z va terminlar tahlili

73. “Hurriyat” gazetasidagi iqtisodiy so`z va terminlar tahlili

74. “Savdogar” gazetasidagi iqtisodiy so`z va terminlar tahlili

75. “Turkiston” gazetasidagi iqtisodiy so`z va terminlar tahlili

76. “Darakchi” gazetasidagi iqtisodiy so`z va terminlar tahlili

77. “Tasvir” gazetasidagi iqtisodiy so`z va terminlar tahlili

78. “Soliq va bojxona xabarnomasi” gazetasidagi iqtisodiy so`z va terminlar tahlili

79. “Tong yulduzi” gazetasidagi iqtisodiy so`z va terminlar tahlili

80. “Ozbekiston adabiyoti va san`ati” gazetasidagi iqtisodiy so`z va terminlar tahlili

81. “Xabar” gazetasidagi iqtisodiy so`z va terminlar tahlili

82. “Sug`diyona” gazetasidagi iqtisodiy so`z va terminlar tahlili

83. “Sado” gazetasidagi iqtisodiy so`z va terminlar tahlili

84. “Moliyachi” gazetasidagi iqtisodiy so`z va terminlar tahlili

85. A.Oropov asarlaridagi iqtisodiy so`z va terminlar tahlili

86. E.Vohidov asarlaridagi so`z va terminlar tahlili

87. Muhammad Ali asarlaridagi iqtisodiy so`z va terminlar tahlili

88. Usmon Azim asarlaridagi so`z va terminlar tahlili

89. Azim Suyun asarlaridagi so`z va terminlar tahlili

90. Halima Xudoyberdiyeva asarlaridagi so`z va terminlar tahlili

91. X.To`xtaboyev asarlaridagi so`z va terminlar tahlili

92. G`. G`ulom asarlaridagi so`z va terminlar tahlili

93. Oybek asarlaridagi so`z va terminlar tahlili

94. H.Olimjon asarlaridagi so`z va terminlar tahlili

95. M.Shayxzoda asarlaridagi so`z va terminlar tahlili

96. Muhammad Yusuf asarlaridagi so`z va terminlar tahlili

97. Mirmuhsin asarlaridagi so`z va terminlar tahlili

98. Shuhrat asarlaridagi so`z va terminlar tahlili

99. O`zbekiston konstitutsiyasidagi iqtisodiy so`zlar tahriri

100. O`zbekiston konstitutsiyasidagi iqtisodiy terminlar tahriri


FANIDAN

TOSHKENT-2014

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI

Asosiy adabiyotlar

1. Husanov N., Mirahmedova Z. Mutaxassislik tili. T.: TMI, 2003 y.

2. Husanov N., Mirahmedova Z. Iqtisodiyot atamalari va ish yuritish. T.: TMI, 2005

y.


asoslari, -T.: «Fan», 1992, 254 b.




O`zbekiston, 2002

6. Begmatov E. O‘zbek ismlari ma’nosi. «O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi», 1998,

608 b.





9. Panasenko D. O‘zbek tilining imlo lug‘ati. -T.: «Iqtisodiyot va huquq dunyosi»,

1998, 192 b.


imlosi. T.: TMI, 2004.

11. Jerald Alred, Charles Brusaw, Walter Oliu. Handbook of technical writing.

Boston, New York, copyright 2003.

Qo‘shimcha adabiyotlar

12. Nusrat Jumyaev. Istiqlol va ona tilimiz: til, imlo, notiqlik san’ati, matn va


13. Saidov A., Ko‘chimov Sh. Qonun va til, -T.: “Iqtisodiyot va huquq dunyosi” 1997,

168 b.

14. Qoriyeva Sh.M., Rizayev S.A., Yangi o‘zbek alifboni o‘rganamiz. «Moliya»,

2001, 118 b. 15. O`lmasov A., Vahobov A. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. - T.: «Sharq», 2006, 480 b.

16. Internet saytlari

- www.tfi.uz

- www.thinsan.com

- www.dersimiz.com

- www.altinmiras.com

- www.ziyonet.uz

http://www.ziyonet.uz/


FANIDAN

TOSHKENT-2014

Kirish O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishganiga 23 yil bo‘ldi. O‘tgan davr

mobaynida Respublikamizda ma’naviy-ma’rifiy, ijtimoiy, huquqiy va iqtisodiy sohalarda

qator islohotlar o‘tkazildi “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun va “Milliy dastur”ning qabul

qilinishi ta’lim tizimida jiddiy islohotlarni boshlanishiga asos bo‘ldi. Toshkent мoliya

institutida malakali va bilimdon iqtisodchilarni tayyorlash maqsadida o‘quv dasturlariga

bir qator yangi fanlar kiritildi. «Iqtisodiyotda yozuv texnikasi” ana shunday yangi

fanlardan biridir. «Iqtisodiyotda yozuv texnikasi” iqtisodiyot tili va iqtisodiyot

terminologiyasiga bag‘ishlangan yangi fandir. Zero, shu kunga qadar bu fan birorta oliy

o‘quv yurtida o‘quv dasturiga kiritilmagan edi. Holbuki, Toshkent мoliya institutida

«Iqtisodiyotda yozuv texnikasi” fanidan 2000 yildan buyon talabalarga saboq beriladi.

Mazkur ma’ruzalar bir-biriga uzviy bog‘langan mavzularni qamrab olgan.

Ma’ruzalarda yangi o‘zbek yozuvi va imlo qoidalari, iqtisodiyot tili va terminologiyasi,

iqtisodiyot terminologiyasining shakllanish tarixi va boyish manbalari, terminlarni

qo‘llash mezoni va tartibga solish masalalari, iqtisodiyot tilining uslubi, iqtisodiy

terminologiya va ish yuritish muammolari o‘z ifodasini topgan. Davr talabidan kelib

chiqib qo‘llanmada iqtisodiyot terminologiyasiga kengroq o‘rin ajratildi.

«Iqtisodiyotda yozuv texnikasi” ilk bor chop etilayotgani uchun ma’ruza

kamchiliklardan xoli emas. Mualliflar ma’ruza yuzasidan bildirilgan fikr va tilaklarni

mamnuniyat bilan qabul qiladilar.

1-mavzu: Fanning mazmuni va vazifalari

REJA:

1. Fanning maqsadi va vazifasi

2. Yozuv va til

3. O‘zbek yozuvlari tarixi

O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi 1996 yil 14 noyabrda

O‘zbekiston Respublikasining “Davlat tili haqida” (yangi tahrirda)gi Qonunni bajarish

tadbirlari to‘g‘risida 267-sonli buyruq chiqardi. Unda o‘quv yurtlarida xodimlar va talabalar

uchun “Davlat tilida ish yuritish, hujjatchilik va atamashunoslik” kurslarini 1997 yildan

e’tiboran doimiy ravishda tashkil etish qat’iy qilib qo‘yilgan, TMI rektori yuqorida qayd

etilgan ko‘rsatmadan kelib chiqib xodimlar va talabalar uchun mutaxassislik tili fanidan 36

soatlik nazariy va amaliy mashg‘ulotlar o‘tishni tashkil etish to‘g‘risida buyruq chiqardi.

Yuqorida qayd etilgan buyruqlar asosida o‘quv jarayoniga tadbiq etilayotgan mazkur

fan “Davlat tili haqida”gi Qonunning quyidagi moddalariga tayanadi:

7-modda. Davlat tili rasmiy amal qiladigan doiralarda o‘zbek adabiy tilining amaldagi

ilmiy qoidalari va normalariga rioya etiladi.

Davlat o‘zbek tilining boyitilishi va takomillashtirilishini ta’minlaydi, shu jumladan,

unga hamma e’tirof qilingan ilmiy-texnikaviy va ijtimoiy-siyosiy atamalarni joriy etish

hisobiga ta’minlaydi. Yangi ilmiy asoslangan atamalar jamoatchilik muhokamasidan keyin

va Oliy Majlis tegishli qo‘mitasining roziligi bilan o‘zbek tiliga joriy etiladi.

9-modda. Davlat hokimiyati va boshqaruv organlarida ish davlat tilida yuritiladi va

zaruriyatga qarab boshqa tillarga tarjima qilinishi talab qilinadi.


yuritish, hisob-kitob, statistika va moliya hujjatlari davlat tilida yuritiladi, ishlovchilarning

ko‘pchiligi o‘zbek tilini bilmaydigan jamoalarda davlat tili bilan bir qatorda boshqa

tillarda ham oshirilishi mumkin.

Ma’lumki, boshlang‘ich tashkilotlardan tortib davlatning oliy organlarigacha hujjatlarga

tayanib ish yuritadi. Yuqorida ta’kidlanganidek, yaqin vaqtlargacha hujjatlarning aksariyati

rus tilida rasmiylashtirilar edi. O‘zbek tilida ayrim hujjatlargina yuritilar, ular ham rus tilidagi

hujjatlar andozasiga asoslanar edi. Endilikda respublikamizdagi barcha korxonalarda

yuritiladigan hujjatlarni o‘zbek tili qonun-qoidalariga mos ravishda rasmiylashtirilishiga

erishishdek ulkan vazifa hammamizning oldimizda turibdi.

Korxonalarda ish qog‘ozlarini davlat tilida yuritishga o‘tish qiyinchilik bilan

kechmoqda. Buning sabablaridan biri davlat tilida ish yuritish bo‘yicha tegishli qo‘llanmalar,

uslubiy ishlarning kamligi bo‘lsa, ikkinchisi, bu sohada hali mutaxassislar tayyorlashga

kirishilmaganligi, ishlab turgan mutaxassis xodimlarning hujjatchilik bo‘yicha malakasini

oshirish borasida etarlicha ish qilinmayotganidir .

Shu bois, ish qog‘ozlari yuritish bo‘yicha dastlabki bilimlar maktabda o‘rgatilishi

lozim. Chunki o‘rta maktabni yoki litseyni tugatgan har bir kishi ma’lumoti to‘g‘risidagi

hujjatni qo‘liga olgach mustaqil hayotga qadam qo‘yadi. Ana shu davrdan boshlab ular ish

qog‘ozlari bilan har qadamda duch kela boshlaydilar. Ishga kirish uchun, o‘quv yurtiga hujjat

topshirish uchun, mehnat ta’tili olish uchun, ishdan bo‘shash uchun ariza yozish, mehnat

ta’tilidan qaytganligi to‘g‘risida bildirishnoma yozish, yo‘l qo‘yilgan xato-kamchilik yoki

nojo‘ya xatti-harakat uchun tushuntirish xati yozish, bajarilgan ishlar yuzasidan hisobot

yozish, etkazilgan moddiy, ma’naviy yoki jismoniy zarar uchun da’vo arizasi yoki shikoyat

xati yozish va hokazo. Ba’zan mana shunday hujjatlarni nafaqat o‘rta ma’lumotli mutaxassislar,

ba’zan oliy ma’lumotli malakali mutaxassislarimiz ham to‘g‘ri yoza olmaydi.

O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishib, demokratik huquqiy davlat va fuqarolik

jamiyati qurish yo‘lidan borayotgan bugungi kunda dunyo andozalari darajasidagi bilimdon, zukko,

har tomonlama etuk iqtisodchi mutaxassis kadrlarni tayyorlash muhim ahamiyat kasb etmoqda. Bu

esa ta’lim andozalariga yangi, zamonaviy fanlarni kiritish orqali amalga oshiriladi.

“Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi” va “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonun talablaridan kelib

chiqqan holda Toshkent Moliya institutida iqtisodchi-bakalavrlarga «Iqtisodiyotda yozuv texnikasi”

ma’ruza matni kiritildi. Bu fanni o‘qitishdan maqsad bakalavrda iqtisodiy til, iqtisodiy

atamashunoslik, iqtisodiy nutq asoslarini shakllantirishdan iboratdir.

Shunga ko‘ra institut talabalari uchun «Iqtisodiyotda yozuv texnikasi” kursining kiritilishi

maqsadga muvofiq ish bo‘ldi.

Mazkur ma’ruza matni talabalarga hujjatlar, ularning turlari, har bir hujjatda aks etishi

lozim bo‘lgan ma’lumotlar, axborotlar, ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy-ma’naviy hayotimizga oid

hamda o‘rganayotgan mutaxassisliklariga doir terminlar, ularni tanlashdagi o‘ziga xos

xususiyatlarni o‘rgatish uchun mo‘ljallangan.

«Iqtisodiyotda yozuv texnikasi” fani iqtisodiy nazariya va iqtisodiy fanining boshqa sohalari

bilan chambarchas bog‘liqdir.

Bakalavr o‘z mutaxassislik fanlari bilan bir qatorda iqtisod tili va uslubi, iqtisodiy

terminologiya va atamashunoslik, ish yuritish va hujjatchilik to‘g‘risida mukammal bilimga ega

bo‘lmasdan turib, o‘z fikrini iqtisod sohasiga qo‘yiladigan talablar asosida aniq va ravshan ifoda eta

olmaydi. Shunga ko‘ra bo‘lajak iqtisodchilar iqtisod tilining o‘ziga xos xususiyatlaridan puxta

xabardor bo‘lmog‘i lozim. Bakalavrlar o‘z ixtisosligidan kelib chiqqan holda O‘zbekiston iqtisodini

yuksaltirishga, uni jahonda munosib o‘rin egallashiga hissa qo‘shadi, chet mamlakatlarda va

yurtimizda davlatimiz manfaatini himoya qiladi, kuch-qudratini namoyish etadi. Shunga ko‘ra

bo‘lajak iqtisodchilar davlat tili-o‘zbek tilini mukammal, aniq va ravshan egallashlari shart. Shuning

uchun dasturda iqtisodiy til bilimlariga alohida urg‘u berildi.

Mazkur o‘quv kursining o‘qitilishi muayyan amaliy yo‘nalishga ega bo‘lib, bakalavr iqtisod

tili bo‘yicha nazariy bilim va amaliy ko‘nikmalarni, o‘z oid sohasiga so‘zlarni va hujjatlarni to‘g‘ri

yozish malakasini hosil qilishni ko‘zda tutadi. Shundan kelib chiqqan holda «Iqtisodiyotda yozuv

texnikasi” ma’ruza matnini o‘qitishning vazifalari quyidagilardan iborat:


- iqtisodiyotga oid tushuncha so‘z, atama (termin)lar o‘z o‘rnida va to‘g‘ri qo‘llash, tallafuzni

shakllantirish;


Dastur ikki bo‘limdan iborat bo‘lib, 8 mavzuni o‘z ichiga oladi. Ularni o‘rganish uchun 44

soat ajratilgan bo‘lib, shundan 22 soati ma’ruzalarga, 22 soati amaliy mashg‘ulotlarga

mo‘ljallangan. Talabalar joriy, oraliq, yakuniy nazoratlarni topshiradilar. Maksimall ball-100,

saralash ball-55.

Talabalar joriy, oraliq, yakuniy nazoratlarni og‘zaki va yozma shaklda topshiradilar.

Insoniyat tarixi juda qadimgi davrlarga borib taqaladi. Yozuv va tilning tarixi ham

insoniyat bilan bog‘liq ravishda qadimiy davrlardan boshlanadi. Inson ongli hayot kechira

boshlagandan so‘ng hayotiy zaruriyat sifatida til va yozuv shakllangan. Olimlar til va yozuv

o‘rtasidagi munosabatni turlicha talqin etishadi: ba’zilari tilni birlamchi deyishsa, boshqalari

yozuvni olg‘a surishadi. Bu ikki qarashning har birida ham etarlicha isbot va dalillar mavjud.

Yozuvni birlamchi deb hisoblovchilar quyidagicha isbot keltirishadi:

Yozuv juda qadimiydir va vaqt jihatidan chegaralanmagan. Zero, Xorazmiyning, Ibn

Sinoning, Navoiyning asarlari yozuvda aks etgani uchun ham shu kungacha saqlangan.

Yozuv makon va hudud jihatidan cheksizdir. Masalan, o‘zga yurtda yashayotgan

tanishimizning hol-ahvoli haqidagi ma’lumotni uning maktubi orqali bilib olamiz.

Yozuv ko‘rinib turuvchi daliliy ashyodir.

Tilni birlamchi hisoblovchilar esa quyidagilarni olg‘a surishadi:

Til yozuvga nisbatan oldin shakllangan va paydo bo‘lgan.

Tilning kishilik jamiyatida ta’sir kuchi nihoyatda katta. Masalan, notiqlarning nutqlarini

jamoatchilikka ta’sirini tekshirib ko‘raylik.

Til ya’ni nutq uchun zaruriy qurol-aslaha talab qilinmaydi. Holbuki, yozuv uchun qalam,

qog‘oz, yorug‘lik talab etiladi.

Har ikki qarash aslida asoslidek tuyulsa-da, yozuv va til o‘rtasidagi uzviy aloqa nazardan

soqit qilingan. Chunki, til yozuvning shakllanishiga, yozuv esa tilning rivojlanishiga asos

bo‘ladi. Bu o‘rinda gung-soqovlarning so‘zlashish tilini eslatib o‘tish kifoyadir.

Yozuv inson tafakkurining eng oliy mevalaridan biri hisoblanadi. Yozuv orqali biz

ajdodlarimizning ma’naviy durdonalaridan bahramand bo‘lish bilan bir qatorda, o‘zimiz

yaratayotgan ma’naviy boyliklarimizni kelajak avlodlarga qoldiramiz.

O‘zbek xalqi o‘zining ko‘p asrlik tarixiy taraqqiyoti davomida bir qancha yozuvlardan

foydalanib keldi. Miloddan oldingi asrlardanoq ajdodlarimiz o‘z tarixini, badiiy va ilmiy ijodini

tarixiy sharoitdan kelib chiqqan holda turli yozuvlarda bitib qoldirganlar.

Markaziy Osiyo eng qadimgi madaniyat va ma’rifat o‘choqlaridan biridir. Bu

territoriyada yashagan xalqlar juda qadimdan yozuv madaniyatiga ega bo‘lganlar. Arxeologik

tekshirishlar Xorazmda yashagan xalqlar eramizning boshlaridayoq (III asr) ancha rivojlangan

yozuv sistemasiga ega ekanliklarini isbotlab berdi. Tojikiston territoriyasidagi Mug‘ tog‘ida

(Zarafshon daryosining chap qirg‘og‘ida) qazuv ishlari (1933 yil) VIII asrda sug‘d yozuvida

bitilgan qimmatli hujjatlarni qo‘lga kiritdi. Bundan tashqari, Sibirda, Mo‘g‘ulistonda,

Qozog‘iston va Markaziy Osiyoning turli joylarida ikki xil turk yozuvi yodgorliklari topildi. Bu

yozuv yodgorliklari, keyin aniqlanishicha, qadimgi turk va qadimgi uyg‘ur yozuv yodgorliklari

bo‘lib chiqdi.

Bu yozuvlarning ahamiyati juda kattadir. Turk xalqlarining tarixi uchun ham, turk tillari

tarixi uchun ham bu yodgorliklar g‘oyat qimmatlidir. Shu bilan birga bu yozuvlarning etnografik

ahamiyati ham bordir. Qadim zamonlarda turk xoqonlarining qabriga o‘lgan kishining tarjimai

holi, qilgan ishlari, olib borgan urushlarini aks ettiruvchi bitik toshlar qo‘yar ekanlar.

Shuningdek, bu yozuvlar qadimgi turk davlatining qurilishi, ijtimoiy tuzumi haqida ham ancha

yaxshi tasavvur beradi.

Qadimgi turk yozuvi yodgorliklari dastlab Enasoy va O‘rxun (Shimoliy Mo‘g‘uliston)

daryolari bo‘ylarida topilganligi uchun ularni O‘rxun-Enasoy yozuvlari deb atadilar.

Keyinchalik bu yozuvlar g’arbiy-Evropa runa yozuvlariga o‘xshash bo‘lganligi uchun ularni

runik yozuvlar nomi bilan ham yurgizdilar.

Runik yozuvlar (“O‘rxun-Enasoy” yozuvlari) alfavit (fonetik) yozuvning ancha

takomillashgan turidir. Bu yozuvlarda tilda mavjud bo‘lgan har bir tovush uchun maxsus belgi

qo‘llangan. 28 tovushni ifoda etish uchun alohida belgilar olingan. Shu jumladan to‘rtta belgi

unli tovushlar uchun (a-a.., i-i, o‘-u, o-u) ishlatilgan. Bundan tashqari, til oldi va til orqa

(yumshoq-qattiq) d, y, l, n, q, s, t, r tovushlari uchun har biriga alohida-alohida belgilar (16 harf)

ishlatilgan; shuningdek, (lt, nt, nch) tovush birikmalari uchun ham alohida belgilar olingan.

Bundan tashqari, ko‘pgina tovushlarning ifodasi bir necha shaklga ega bo‘lgan. Shunday qilib,

runik yozuvlarda hammasi bo‘lib 72 belgi qo‘llangan.

XIX asr oxirlarida, runik yozuvlardan tashqari, Sharqiy Turkistonda uyg‘ur yozuvi

yodgorliklari ham topilgan, keyinroq uyg‘ur yozuvi yodgorliklari ham Markaziy Osiyo

territoriyasida topildi. X-XV asrlarda yaratilgan bu yodgorliklar-ning ko‘pchiligi eski o‘zbek

tilida yozilgan. Qadimgi uyg‘ur yozuvida bitilgan yodgorliklarning eng eskisi Yusuf Xos

Hojibning “Qudadg‘u bilik” asaridir (“Vena nusxasi”). Ahmad Yugnakiyning “Hibatul-

haqoyiq” asari, Xorazmiyning “Muhabbatnoma”si, “Me’rojnoma” (XIV asr), Lutfiy va boshqa

shoirlarning ayrim she’rlari, To‘xtamishxon va Temur Qutlug‘ning yorliqlari mana shu uyg‘ur

alifbosida bitilgan.

VIII asrda arablar Markaziy Osiyoni istilo qildilar. Arablar kelgandan keyin bu erda

islom dini tarqala boshladi. Islom dini bilan birga asta-sekin arab yozuvi ham tarqaldi.

Ma’lum tarixiy sabablarga ko‘ra, arab alfaviti Markaziy Osiyo xalqlarining yozuvlarini

asta-sekin siqib chiqardi. Lekin bir qancha asrlar davomida arab yozuvi bilan birga Markaziy

Osiyo xalqlarining (turk xalqlari va tojiklarning) yozuvlari ham ishlatilganligi ma’lum. Bizning

davrimizgacha etib kelgan “Qutadg‘u bilik” (XI asr), “Hibatul-haqoyiq” (XII asr) asarlarigina

emas, balki XIV-XV asrlarda yaratilgan ayrim yodgorliklarning ham uyg‘ur yozuvida

bitilganligi, hatto “Oltun yorug‘” yodgorligining XVII asr oxirlarida yozilganligi uyg‘ur

alfavitining juda uzoq davrlargacha saqlanib kelganidan darak beradi.

Qanday bo‘lmasin, arab yozuvi mahalliy xalqlarning tiliga mos kelishi-kelmasligidan

qat’i nazar, islom dini kirgan joylarda keng tarqalgan.

Arab yozuvida bitilgan eng eski turk tillari yodgorligi (“Qutag‘du bilik”ning uch

nusxasidan ikkitasi, Mahmud Qoshg‘ariyning “Devonu lug‘otit-turk” asari) XI asrga taalluqlidir.

O‘zbek xalqi bunyodga kelgandan beri yaratilgan yodgorliklar-ning deyarli hammasi mana shu

arab alfavitidadir.

O‘zbek xalqi tarixida yaratilgan juda ko‘p yodgorliklarni har tomonlama o‘rganish,

umuman, xalqimiz madaniyatini, adabiyotini, tarixini o‘rganish uchun arab yozuvini bilishimiz

zarur bo‘ladi.

Arab grafikasi asosidagi yozuv xalqimizning ming yillik tarixi davomida qo‘llanib keldi

va 1930 yildagina lotin alifbesi bilan almashtirildi. 1940 yilda esa rus alifbosiga o‘tildi.

O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikni qo‘lga kirtgandan so‘ng o‘zbek tilining tovushlar

tizimi, ohangdorligi va jilosini to‘la ifodalay oladigan yozuvga-alifboga o‘tish zaruriyati tug‘ildi.

1993 yil 2 sentyabrda O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi “Lotin yozuviga

asoslangan o‘zbek alifbosini joriy etish to‘g‘risida” Qonun qabul qildi. Bu alifbo 31 harf va I

tutuq belgisi (apostrof) dan iborat etib belgilandi. Yangi alifbodagi ba’zi harflar jahon aloqa-

aralashuv (komunikatsiya) tizimiga kirishimizda ma’lum qiyinchiliklar tug‘dirish mumkinligi

hisobga olinib, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi 1995 yil 6 mayda “Lotin yozuviga

asoslangan o‘zbek alifbosini joriy etish to‘g‘risida”gi Qonunga o‘zgartirishlar kiritish haqida

qaror qabul qildi. Qarorga binoan, lotin yozuviga asoslangan yangi o‘zbek alifbosi 26 harf va 3

harflar birikmasidan iborat etib belgilandi. Yangi alifbo asosida O‘zbekiston Respublikasi

Vazirlar Mahkamasining 1995 yil 24 avgustdagi 339-sonli qaroriga ilova tarzida “O‘zbek

tilining asosiy imlo qoidalari” tasdiqlanib, unli harflar bilan tovushlar mutanosibligi, asos va

qo‘shimchalar imlosi, qo‘shib yozish, chiziqcha bilan yozish, ajratib yozish, bosh harflar imlosi,

ko‘chirish qoidalari o‘z ifodasini topgan.

O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligining 1996 yil 30 dekabrdagi

302-sonli buyrug‘idan kelib chiqib, Toshkent Moliya instituti 1-kurs talabalariga «Iqtisodiyotda

yozuv texnikasi” fani O‘zbek alifbosi - Lotin alifbosida olib boriladi.

O‘zbekiston Respublikasining “Lotin yozuviga asoslangan - O‘zbek alifbosini joriy etish

to‘g‘risida”gi 1995 yil 24 avgustda 339-sonli qaror bilan “O‘zbek tilining asosiy imlo qoidalari”ni

tasdiqladi. Bu imlo qoidalari 1956 yil 4 apreldagi “O‘zbek orfografiyasining asosiy qoidalari”dan

tubdan farq qiladi. Jumladan, tovush - harf munosabatiga bag‘ishlangan qism qayta yozilgan,

morfologik tamoyilga asoslanish nisbatan ortgan: -gin, -gina qo‘shimchalari uch xil yozilishi

qoidalashtirilgan; juft so‘z qismlari orasida -u (-yu) bog‘lovchisi kelsa, undan oldin chiziqcha

qo‘yiladigan bo‘lgan; tartib son arab raqamlari bilan yozilga, -nchi qo‘shimchasi o‘rniga chiziqcha

(-) qo‘yilishi yil va oylarni ko‘rsatuvchi arabcha raqamlarga ham tatbiq etilgan va boshqalar.

Ikkinchi qismi turdosh ot bo‘lgan geografik nomlar (Qoratog‘), sifat va atoqli otlardan tuzilgan

geografik nomlar (Shimoliy Kavkaz) yozilishi kabi ayrim qoidalar ancha ixchamlashgan. Parvo,

obro, mavqe, mavzu, avzo so‘zlariga egalik qo‘shimchalari qo‘shilishidagi holat alohida izohlangan;

men, sen olmoshlariga -ni, ning, -niki qo‘shimchalari qo‘shilganda qo‘shimchadagi n tovushi

aytilmasligi va yozilmasligi aniq qilib tushuntirilgan va hokazolar.

“O‘zbek tilining asosiy imlo qoidalari” quyidagi bo‘limlardan tashkil topgan:

- harflar imlosi (unlilar va undoshlar);

- asos va qo‘shimchalar imlosi;

- qo‘shib yozish;

- chiziqcha bilan yozish;

- ajratib yozish;

- bosh harflar imlosi;

- ko‘chirish qoidalari.

“Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosi” 26 harf va 3ta harfiy birikmadan iborat.

1993 yil 2 sentyabrda qabul qilinib, 1995 yil 6 mayda

o‘zgarishlar kiritilgan o‘zbek alifbosi

YANGI ALIFBO

Bosma Yozma Harf

nomi

Bosma Yozma Harf

nomi

Aa Aa a Qq Qq qe

Bb Bb be Rr Rr er

Dd Dd de Ss Ss es

Ee Ee e Tt Tt te

Ff Ff ef Uu Uu u

Gg Gg ge Vv Vv ve

Hh Hh he Xx Xx xe

Ii Ii i Yy Yy ye

Jj Jj je Zz Zz ze

Kk Kk ke O‘ o‘ O o o‘

Ll Ll el G‘g‘ Gg g‘e

Mm Mm em Sh sh Sh sh she

Nn Nn en Ch ch Ch ch che

Oo Oo o Ng ng Ng ng nge

Pp Pp pe

2-mavzu: Iqtisodiyot tili va leksikasi.

REJA:

4. Til va terminologiya

5. Termin tushunchasi va uning o‘zbek tilshunosligida tutgan o‘rni

6. Iqtisodiyot terminologiyasi va uning o‘zbek tiliga kirib

kelish manbalari

Respublikamiz o‘z mustaqilligiga, ona tilimiz esa Davlat tili maqomiga erishgan bugungi

kunda turli fanlar, jumladan, o‘zbek tilshunosligi oldida yangidan-yangi vazifalar ko‘ndalang

bo‘lmoqda.

Hozirgi ijtimoiy-iqtisodiy hamda ilmiy-texnik tub o‘zgarishlar davrida yangi-yangi fanlar

va tushunchalar yuzaga kelmoqda. Jumladan, o‘zbek tilida ham yangi terminlar paydo

bo‘lmoqda, ilgaridan ishlatib kelingan qator leksemalar yangi ma’nolar kasb etmoqda. Shu

boisdan leksikologiya, xususan, terminologiya oldida qator muhim masalalarni echish vazifasi

turibdi.

So‘nggi yillarda va bugungi kunda terminologiyaning amaliy va nazariy masalalarini

yanada chuqurroq o‘rganish, terminlar yaratish va ularni qo‘llashni til qonuniyatlari asosida

tartibga solish davlat ahamiyatiga molik muammoga aylandi. Shuning uchun ona tilimizning

turli terminologik tizimlarini yanada teranroq tadqiq etish, ularni terminologiyaning xilma-xil

masalalari bo‘yicha atroflicha tadqiq qilish, bugungi kunning dolzarb masalalaridan biridir.

Qayd etish lozimki, o‘zbek tilshunosligida U.Tursunov, S.Ibrohimov,

Sh.Shoabdurahmonov, O.Usmonov, N.Mamatov, X.Jamolxonov, N.Qosimov, A.Madvaliev,

N.Mahkamov kabi yuzlab olimlarning monografiya, dissertatsiya va lug‘atlari, ko‘plab

maqolalari yuzaga kelgan. Shunga qaramay, yana qator terminologik tizimlar o‘z

tadqiqotchilarini kutmoqda. Ingliz, rus va o‘zbek tillari iqtisodiyot terminologiyasi qiyosiy

planda o‘rganilganligi uchun o‘zbek tilining mazkur terminologik tizimi o‘zining to‘liq ifodasini

topa olgani yo‘q. Buning ustiga ishning tadqiq ob’ekti ham ancha chegaralangan. Shulardan biri

o‘zbek tilining iqtisodiyot terminologiyasidir. To‘g‘ri, mazkur tizim J.Do‘stmuhamedov-ning

nomzodlik dissertatsiyasida ozmi-ko‘pmi, tadqiqot ob’ekti qilib olingan.

Hozirgi sharoitda ijtimoiy hayotning hamma jabhalarida yangicha fikr yuritilmoqda.

Jumladan, yangicha fikrlash tamoyili ijtimoiy fanlarni to‘la qamrab oldi, chunki uning oqibati

jamiyatda inson hayotiga, kelajak taraqqiyotiga, uni qamrab olgan olamga tegishlidir. Shuning

uchun ham kishilar, millatlar va davlatlar o‘rtasidagi munosabatlarda birinchi o‘rinda ijtimoiy

aloqalar ilgari surilmoqda.

O‘zbekiston mustaqil davlat sifatida kelajak ravnaqi uchun, albatta, o‘z ichki va tashqi

siyosatida va iqtisodiy aloqalarida ham mustaqil bo‘lishi lozim.

Respublikamiz mustaqil deb e’lon qilingandan keyin, bu sohadagi ahvol butunlay

o‘zgardi. Tashqi iqtisodiy aloqalar yanada rivojlanib ketdi. Dunyoning juda ko‘p mamlakatlari

bilan xilma-xil aloqalarga keng yo‘l ochildi. Bu omillar o‘zbek tilida yangi-yangi terminlarni

paydo bo‘lishiga sabab bo‘ldi. Bu yangi terminlar sirasida iqtisodiy terminologik tizim ham

o‘ziga xos o‘rinni egallab kelmoqda. Shu boisdan fan va texnika taraqqiyotining hozirgi

bosqichida iqtisodiy terminlarni ham tilshunoslik nuqtai nazardan tadqiq etish muhim ahamiyat

kasb etadi. Amaliy, ayniqsa, nazariy masalalarni hal etish uchun iqtisodiy terminlar tizimini,

ularning yasalish qonunlarini, shakllanish manbalarini, umumtilda qo‘llanish doirasini, mazkur

tizimda ro‘y berayotgan kamchiliklarni va ularni bartaraf etish yo‘llarini aniqlash kabi qator

masalalarini o‘rganish zaruriyati paydo bo‘ldi.

Fanning yana bir maqsadi hozirgi o‘zbek tilida qo‘llanib kelinayotgan iqtisodiy

terminlarni to‘plash va sistemalashtirishdan ham iboratdir.

Hozirgi bosqichda, ya’ni yuqori saviyadagi ilmiy-texnik inqilob davrida ishlab chiqarish,

fan va texnikaning barcha sohalarida yangidan-yangi narsa, predmetlar va tushunchalar paydo

bo‘la boshladi. Bu hol til lug‘at tarkibining salmoqli ravishda boyishiga olib kelmoqda.

Binobarin, termin muammosi hozirgi leksikologiyaning, asosiy masalalaridan biri bo‘lib qoldi.

Alohida ta’kidlash lozimki, termin hamda terminologiyaning u yoki bu masalasini hal etish

nafaqat ishlab chiqarish, fan va texnikaning tegishli sohalari uchun emas, balki tilshunoslik

uchun ham katta ahamiyatga egadir.

O‘zbek tiliga Davlat tili maqomi berilgunga qadar va u amal qila boshlangandan keyin

qator-qator matbuot xodimlari, hatto ayrim tilshunoslar Davlat tili haqidagi qonunni to‘liq joriy

etish o‘rniga, uning ayrim bandlariga deyarli e’tibor bermay, ko‘pdan buyon qo‘llanib

kelinayotgan va omma nutqiga singib ketgan ko‘plab terminlarni, ularning ichki mazmunini

o‘rganmay turib, yangidan noto‘g‘ri hosil qilingan leksemalar bilan almashtira boshlashdi. Hatto

“termin”, “terminologiya” kabilar “atama”, “atamashunoslik” leksemalari bilan almashtirib

qo‘llanadigan bo‘ldi. Binobarin, “atama”, “atamashunoslik” kabi tushunchalar umumxarakterda

bo‘lganligi e’tiborga olinmadi. Chunki, “atama” deyilganda terminologiyaga mutlaqo aloqasi

bo‘lmagan onomastika (toponimiya, antroponomiya, oykonimiya kabilar)ga aloqador leksik

birliklar ham tushuniladi.

Shunga ko‘ra, ishimizda avvaldan is’temolda bo‘lgan baynalmilal “termin” va

“terminologiya” leksemalarini qo‘llashni lozim deb topdik.

Garchi, chet el va umuman, sho‘ro tilshunosligida termin nazariy jihatdan nisbatan

to‘liqroq o‘rganilgan bo‘lsa ham uning ta’rifi, termin va termin bo‘lmagan so‘zlarning bir-

biridan farqlanuvchi belgilari, terminning tarkibi (uning nechta elementdan iborat bo‘lishi

singari masalalar) hali oxirigacha o‘rganilgan va hal qilingan, deya olmaymiz. Bu hol

to‘laligicha o‘zbek tilshunosligi va terminologiyasiga ham taalluqlidir.

“Termin” tushunchasiga yuklangan mazmun quyidagicha belgilarga asoslanadiki, bular

terminlarni umumiste’moldagi so‘zdan farqlash uchun etarli, deb o‘ylaymiz:

1) termin-umumadabiy tilning maxsus vazifa bajaruvchi bir turi bo‘lmish ishlab chiqarish, fan

va texnika tiliga mansub lisoniy birlik, bir so‘z yoki birikmadir;

2) termin-konkret narsa-predmet, ashyo, mavhum tushunchalarning maxsuslashtirilgan nomidir;

3) termin uchun muayyan ta’rif (definitsiya) zaruriydirki, uning yordamida tegishli

tushuncha mazmunini aniqroq ifodalash, tushunchaning birini ikkinchisidan chegaralab ajratish

imkonini beruvchi, ayni mahalda ma’lum tushunchani muayyan tasnifiy qatorga joylashtirishga

yo‘l qo‘yuvchi, farqlovchi belgilarini ravshanroq ko‘rsatish mumkin.

Demak, terminologiya muayyan fanning tushunchalar tizimi bilan o‘zaro munosabatda

bo‘lgan terminlar jami sifatida ta’riflanadi. Har qanday tushunchalar tizimiga muayyan terminlar

tizimi to‘g‘ri keladi. Terminologik tizimlar fan taraqqiyoti bilan birgalikda rivojlanib boradi.

Terminlar umumiste’moldagi so‘zlardan farqli ravishda joriy qilinib ularning qo‘llanishi ma’lum

darajada nazorat ostida bo‘ladi. “Terminlar paydo bo‘lib qolmaydi”, aksincha, ularning

zaruriyati anglangan holda “o‘ylab topiladi”, “ijod qilinadi”. Shuningdek, oddiy so‘zdan farqli

ravishda, terminning ma’nosi kontekstga bog‘liq bo‘lmaydi, muayyan leksema terminologik

ma’nosida va o‘z terminologik maydonida qo‘llanar ekan, ayni ma’no saqlanib qolaveradi.

Biroq ko‘p ma’noli terminlarning aniq ma’nosini ajratib olish uchun kontekstning zarurligi

shubha tug‘dirmaydi.

Yuqorida terminshunoslarning terminning asosiy vazifasi va xususiyati haqidagi, ya’ni

terminlarning nominativligi yoki definitivligi haqidagi fikrini keltirdik.

Terminologik birikmalarning ko‘p leksemaliligi, ya’ni ular komponentlarining soni

nechtagacha bo‘lishi keyingi yillarda terminshunoslarning diqqat-e’tiborini jalb etib kelmoqda.

Haqiqatan ham keyingi yillarda miqdoran ortib borayotgan ko‘p komponentli birikma

terminlar tushuncha mazmunini to‘laroq ifodalashga xizmat qilsa-da, ularni amalda qo‘llash va

esda saqlab qolish ancha noqulaydir. Aslini olganda, bunday terminlar ikki, nari borsa uch, to‘rt

komponentdan iborat bo‘lishi lozimki, natijada, birikma terminlarning komponentlari, tegishli

belgilarni to‘laroq aks ettirish maqsadida, aniqlovchilar, sifatdoshli o‘ramlar qo‘shish orqali

hosil qilinishi darkordir. Bu tushunchani ifodalashning dastlabki bosqichiga xos holat bo‘lib,

keyinchalik tushuncha haqida muayyan tasavvur yuzaga kelgach, u qadar ahamiyatsiz belgilarni

ifodalagan komponent (so‘z)lar qisqartirilishi, binobarin termin ixchamroq holga keltirilishi

mumkin. Biroq bu jarayon boshboshdoqlik, tavakkalchilik asosida emas, balki ma’lum qonun-

qoidalar asosida ongli ravishda amalga oshirilishi lozim.

Ta’kidlash joizki, terminlar masalasi bilan shug‘ullangan deyarli barcha olimlar mazkur

tushunchaning ta’rifini berishga urinib ko‘rishgan. Ularning barchasigina emas, ayrimlarini, ham

namuna tariqasida keltirib o‘tish ko‘plab sahifani egallagan bo‘lardi. Shuning uchun ularni

jamuljam etgan holda “termin” tushunchasiga quyidagicha ta’rif berish mumkin:

Termin kasbiy ma’no bildiruvchi, kasbiy tushunchani ifodalovchi va shakllantiruvchi

ayrim ob’ektlar va ular o‘rtasidagi aloqalarni muayyan kasblar nuqtai nazaridan bilish hamda

o‘zlashtirish jarayonida ishlatiladigan so‘z yoxud birikmadir.

Haqiqatan ham shunday. Chunki har bir sohaning, tarmoqning termini borki, u o‘sha soha,

tarmoq doirasida qo‘llanadi, aniqroq qilib aytganda, kasb-hunar egasining nutqini shakllantiradi,

o‘zaro nutqiy muomala uchun shart-sharoit yaratadi.

Bu o‘rinda shuni qayd etish lozimki, muayyan kasb-hunar yoxud mutaxassislikka ega

bo‘lgan kishilar ko‘pincha u yoki bu sohaning o‘ziga xos spetsifik terminlari bilan ish ko‘radi.

Masalan, bo‘lajak iqtisodchilarning yozma yoki og‘zaki nutqida kartel, kliring, tovar oboroti,

mayda mulkchilik, mablag‘ ajratish, renta kabi tor doiradagina qo‘llaniladigan terminlar

ishlatilishi tabiiy bir holdir. O‘z-o‘zidan ayonki, bu xildagi terminlar iqtisodiyotdan uzoqroq

biror kasb egasining nutqida ishlatilmaydi. Shu bilan birga, iqtisodiyot sohasining qator

terminlari ham borki, ular muayyan til egalarining deyarli barchasi nutqida bab-baravar

ishlatilaveradi.

Bozor, mol, savdo, savdo-sotiq, pul, haridor, bozorchi, olib-sotar, chayqovchi kabilar shular

jumlasidandir.

Ta’kidlash lozimki, nafaqat iqtisodiyot balki fan-texnika, ishlab chiqarishning xilma-xil soha va

terminlar majmui, ya’ni yig‘indisi terminologiya deb ataladi. Masalan, matematika

terminologiyasi, tibbiyot terminologiyasi, iqtisodiyot terminologiyasi va boshqalar.

Ma’lumki, o‘zbek tilshunosligida terminlarni o‘rganish, ularni tartibga solish,

terminologik lug‘atlar tuzish kabi qator chora-tadbirlar XX asrning 20-yillari o‘rtalaridan

boshlangan. Zero, ayrim leksikografik ishlarni hisoblamaganda, o‘zbek tilini ilmiy asosda

o‘rganish, hozirgi o‘zbek tilshunosligining fan sifatida yuzaga kelishi ham shu davrdan

boshlangan.

Albatta, terminlarni o‘rganish ehtiyoji o‘z-o‘zidan kelib chiqqan emas, barcha bilim sohalari

bo‘yicha o‘zbek tilida ta’lim berishni yo‘lga qo‘yish, bilim sohalarining sezilarli darajada

rivojlana borishi, ilmiy tafakkur doirasining kengayishi, sobiq ittifoqdagi milliy tillar, jumladan,

o‘zbek tili lug‘at tarkibining boyib borishi, binobarin, tilda terminlarning ko‘payib borishi ularni

(terminlarni) har tomonlama o‘rganish va tartibga keltirishga turtki bo‘lgan edi.

Turli fan sohalariga mansub terminlar o‘zbek tilshunosligida dastlab, ya’ni 20-30-yillarda, aksar

hollarda sof amaliy maqsadlarni ko‘zlab o‘rganila boshlagan edi. To‘g‘ri, bu davrda terminning

xususiyati, u yoki bu terminni qanday qo‘llash ruscha-baynalmilal va arabcha, forscha yoki

umumturkiy islohlarning afzalligi haqida qator maqolalar, ayrim risolalar e’lon qilingan.

Biroq bunday ishlar o‘sha davrdagi keskin mafkuraviy, siyosiy kurash ruhi bilan hamohang,

bog‘liq bo‘lganligi natijasida terminologiya, umuman, til masalalarining tilshunoslik nuqtai

nazaridan hal etilishida qator xatolarni keltirib chiqargan edi. Shunday bo‘lsa-da, bu davrda

terminlarni ko‘proq amaliy jihatdan o‘rganishga, fan sohalariga doir ayrim bir tilli, ko‘p tilli

terminologik lug‘atlar yaratishga kirishildi.

O‘zbek tilshunosligida turli fan sohalariga oid terminologik tizimlarni lingvistik jihatdan har

tomonlama ham ilmiy, ham amaliy o‘rganish urushdan keyin, asosan, 50-yillardan keyin

izchilroq tus ola boshladi; termin va terminologiyaning nazariy masalalariga bag‘ishlangan

maqolalar ayrim fan sohalari terminlarini lingvistik jihatdan tahlil etishga bag‘ishlangan

nomzodlik dissertatsiyalari yuzaga keldi, mukammal terminologik lug‘atlar yaratishga kirishildi.

Hozirgi davrda o‘zbek tilshunosligida turli fan sohalari terminlari jadallik bilan

o‘rganilmoqdaki, bu fan sohalarining yanada rivojlanishi va ularning ishlab chiqarishga tatbiq

etilishi darajasi bilan, binobarin, terminlarning rivojlanishi va boyib borishi bilan chambarchas

bog‘liqdir. O‘zbek tilshunosligida terminlarni atroflicha tadqiq etish bilan ularni tartibga solish

va barqarorlashtirish singari amaliy masalalarga bag‘ishlangan qirqqa yaqin nomzodlik

dissertatsiyalari yoqlandi, ko‘plab monografiya va yuzlab ilmiy-nazariy maqolalar nashri e’lon

qilindi, yuzga yaqin terminologik lug‘atlar chop etildi. Terminshunoslardan S. Ibrohimov, U.

Tursunov, O. Usmonov, N.Mamatov, S. Akobirov, R. Doniyorov, H. Jamolhonov, N.

Qosimov, D. Bazarova, A.Qosimov, A. Madvaliev va boshqalar o‘z ilmiy mahsulotlari amaliy

tavsiyalari bilan o‘zbek terminologiyasining rivojiga u yoki bu darajada hissa qo‘shdilar va

qo‘shmoqdalar.

So‘nggi yillarda va bugungi kunda terminologiyaning amaliy va nazariy jihatlarini yanada

chuqurroq o‘rganish, termin qo‘llashni tartibga solish davlat ahamiyatidagi masalaga aylandi.

1984 yilda O‘zbekiston Fanlar akademiyasi Prezidiumi qoshidagi Respublika Muassasalararo

terminologik komissiya (RMTK)ning tashkil etilishi, O‘zbekiston Respublikasining Davlat tili

haqidagi Qonuni qabul qilinishi munosabati bilan O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar

Mahkamasi huzurida Respublika terminologiya qo‘mitasining ish boshlashi, terminologiya

masalalariga bag‘ishlab Respublika miqyosida bir necha ilmiy-amaliy, ilmiy-nazariy

konferentsiyalarning o‘tkazilganligi fikrimizning yaqqol dalilidir.

Muhimi shundaki, RMTK o‘z faoliyati davomida “O‘zbek tili terminologiyasi” nomli

byulleten nashr etishni yo‘lga qo‘ydi, unda o‘zbek tili terminologiyasining dolzarb masalalariga

bag‘ishlangan qator maqolalari bilan birga, har bir qo‘llanuvchi terminlarning ro‘yxati ham

berib borildi.

Shuni qayd etish lozimki, Atamaqo‘m RMTK an’anasini davom ettirib, ko‘rsatilgan

“Byulleten” ni nashr etishni yo‘lga qo‘ydi.

Ta’kidlash lozimki, Atamaqo‘m keyingi yillarda o‘zbek tili terminologiyasi tizimlarini

barqarorlashtirish va terminlarni har xilligiga chek qo‘yish borasida ancha-muncha ishlarni

amalga oshirdi, boshqacha qilib aytganda, respublikamizda terminologiya masalalarini hal etish

jonlantirib yuborildi. Xususan, uning tashabbusi bilan terminlarni nomlash printsiplari ishlab

chiqildi va e’lon qilindi.

Atamaqo‘m mana shu printsiplarga suyanib, ilm-fan, ishlab chiqarishning turli sohalariga

oid terminologik lug‘atlar seriyasiga chiqara boshladi1.

70-80 yillarda o‘zbek tili terminologik tizimlarini o‘rganishga qiziqish ancha jonlandi.

Buning boisi bor, albatta. Gap shundaki, ayni shu vaqtga kelib, terminlar borasida xilma-xil

fikrlar bir qadar jiddiy tus ola boshladi. Buning ustiga 70-80 yillargacha terminologik

masalalarga unchalik e’tibor berilmagan edi. Vaholanki o‘zbek tilining terminologik tizimlarini

o‘rganmasdan turib, terminologiyaning umumnazariy masalalarini echish mumkin emas. Shu

boisdan, o‘zbek tilining turli soha terminologik tizimlari tadqiqotlar obyekti bo‘la boshladi.

Mana shunday ishlar jumlasiga H.Dadaboev, A. Qosimov, H.Shamsiddinov, A. Madvaliev, N.

Ikromova va boshqa olimlarning nomzodlik dissertatsiyalarini kiritish mumkin.

Muhimi shundaki, keyingi yillarda o‘zbek tilining tizimlarini o‘rganishga bag‘ishlangan

doktorlik dissertatsiyalari ham yuzaga keldi.

Yuqorida aytib o‘tganimizdek, turli sohalarga doir terminlar lingvistik jihatdan mufassal

o‘rganilgan, ularni tartibga keltirish yuzasidan muayyan tavsiyalar ishlab chiqilgan bo‘lsa-da,

hali o‘zbek terminologiyasining umumnazariy masalalari borasida yaxlit bir monografiya

yuzaga kelmagan. Buning asosiy sababi, birinchidan, mavjud terminologik tizimlarning o‘zbek

tilidagi shakllanishi, rivojlanishi va boyib borishi bir xil darajada emasligi bo‘lsa ikkinchidan,

ba’zi fan sohalari terminologiyalarning haligicha yaxshi yoki umuman o‘rganilmaganidadir.

O‘zbek tilining deyarli o‘rganilmagan terminologik tizimlardan iqtisodiyot terminologiyasidir.

Shuni aytish kerakki, tilda an’anaviy tarzda qadimdan saqlanib kelayotgan iqtisodiy

atamalar bilan zamonaviy iqtisodiy terminlar o‘rtasida juda katta farq bor. Qadimgi iqtisod

atamalarning miqdori ancha cheklangan bo‘lsa, hozirgi yangi davr, ya’ni bozor iqtisodiga o‘tish

davrida iqtisod terminlariga ehtiyoj ortishi munosabati bilan iqtisod terminlar beqiyos boyib

bormoqda.

O‘zbek tilining iqtisodiy terminlarini ham to‘plash, sistemalashtirish, ilmiy nuqtai

nazardan tadqiq etish va shu asosda bu terminologik tizimni imkon boricha tartibga solish

zarurati tug‘ildi.

3-mavzu: Iqtisodiyot tilining shakllanishi va boyish manbalari.

REJA:

1. Iqtisodiyot terminlarining taraqqiyot bosqichlari.

2. Iqtisodiy terminlarning morfologik usul bilan yasalishi.

3. Iqtisodiyot terminologiyasining sintaktik usulda yasalishi.

4. Iqtisodiy terminlarning semantik usulda yasalishi

Tabiat va jamiyatdagi har bir hodisa o‘zining kelib chiqishi va rivojlanish tarixiga egadir.

Shu boisdan muayyan tadqiqotda ma’lum bir voqea-hodisa o‘rganilar ekan, u o‘sha voqea-

hodisaning tarixini, uning kelib chiqishini o‘rganishdan boshlanadi. Binobarin, mazkur

1 V.Ràhimоv và bоshqàlàr. Kоnchilik àtàmàlàrining ruschà-o‘zbåkchà qisqàchà lug‘àti.-Tоshkеnt, 1993; O‘.Pràtоv và

bоshqàlàr. Bаtànikà tеrminlàrining ruschà-o‘zbеkchà qisqàchà lug‘àti. -Tоshkеnt, 1993. À.P.Hоjiеv. Tilshunîslik

àtàmàlàrining ruschà-o‘zbåkchà qisqàchà lug‘àti.-Tоshkеnt, 1993; N.Màhkàmоv và bоshqàlàr. Ish yuritish àtàmàlàrining

ruschà-o‘zbåkchà qisqàchà lug‘àti. - Tоshkеnt, 1994; R.Dоniyorоv, L.Ràmàzоnоvà. Ijtimîiy-siyosiy àtàmàlàrning ruschà-

o‘zbåkchà qisqàchà lug‘àti.-Tîshkеnt, 1994 và bоshqàlàr.

tatqiqotda ham uning asosini tashkil etuvchi iqtisodiyot terminologiyasini tahlil qilishga

kirishilar ekan, avvalo uning shakllanish tarixiga nazar tashlab o‘tish zarurati tug‘iladi.

Ma’lumki, inson fikriy faoliyatining har qanday natijasi lisoniy belgida namoyon bo‘ladi

va mustahkamlanadi, ya’ni “so‘zdan ayri holda mavjud bo‘lgan yoki bo‘la oladigan hech qanday

o‘y-fikr, jumladan tushuncha ham yo‘q. Har qanday tushuncha so‘zda yoki so‘zlar guruhida

qat’iylashadi, qayd etiladi, o‘z moddiy ifodasini topadi, so‘zlar topilmaguncha tushunchalar ham

bo‘lmaydi”. Tirik mavjudotlarning oliy, eng yuqori vakili bo‘lmish insonning ongli hayot

kechira boshlashi qanchalik qadimiy davrga borib taqalsa, uning o‘y-fikrlari natijasida yuzaga

kelgan dastlabki tushunchalar, uning o‘sha davrlardagi turmushda uchragan, unga bevosita

aloqador narsa va mazkur tushunchalar, narsa va hodisalarni o‘z bilganicha nomlagan, ya’ni

ularni ma’lum so‘zlar bilan atagan. Shu bilan birga, har bir xalqning tarixi u so‘zlashadigan

tilning tarixini ham ifodalab, har ikki tarix o‘zaro bir-biriga bog‘liq bo‘ladi. Tilning o‘z

qatlamiga mansub so‘zlar uning shakllanish davrida qanday narsalar muhim o‘rin tutganini,

tilning lug‘at tarkibi esa xalq nima to‘g‘risida fikr yuritganini ko‘rsatib turadi.

Boshqa tillarda bo‘lganidek, o‘zbek tilida ham xalqning turmushiga, ishlab chiqarish

faoliyati, usuli atrof-muhit bilan munosabatiga qarab qadimdanoq xilma-xil lug‘aviy qatlamlar

tarkib topa boshlagan. Terminologlar, umuman, leksikologiya bilan shug‘ullanuvchi olimlarning

tadqiqotlaridan ma’lum bo‘ladiki, inson turmush, kundalik faoliyati, bilan bevosita bog‘liq

bunday til birliklari va qadimiyligidan tashqari o‘zining barqarorligi, turli lisoniy o‘zgarishlarga

moyil emasligi bilan ajralib turadi. Ishlab chiqarish qurollari, uy-ro‘zg‘or buyumlari, qarindosh-

urug‘chilik nomlari, tabiat hodisalarini ifodalovchi leksemalar shular jumlasidandir.

Iqtisodga oid terminlarni yuqoridagi qatlamlar qatoriga kiritmaslikning iloji yo‘q, chunki

inson insonligini tanib, birinchi navbatda “iqtisod” tushunchasiga duch kelgan. Aniqroq qilib

aytganda, turmushning ertasini o‘ylagan har bir kishi birinchi galda nimanidir topishni va uni

g‘amlashni, undan qay yo‘sin bilan foydalanishni, uni tejab-tergashni o‘ylagan va shu asosda ish

yuritgan. Haqiqatan ham iqtisodni asosini ayni shu masalani hal qilish tashkil etishini yaxshi

bilamiz. Shunday oddiy bir haqiqatni olib ko‘raylik. Ikki inson, ya’ni erkak va ayol oila qurar

ekan, birinchi navbatda, o‘z turmushining farovon kechishini o‘ylaydigina emas, tinib-tinchimay

mehnat bilan shug‘ullanadi, kelajakni, farzandlarining paydo bo‘lishi, ularni tarbiyalab uy-joyli

qilish haqida qayg‘uradi, nihoyat, o‘zining mehnat natijalarini bozor-o‘char bilan bog‘laydi va

hokazo. Mana shu asnoda kishilar ongida “iqtisod” “iqtisodiyot” kabi tushunchalar shakllana

boshlagan ediki, bularning barchasi hozirgi kunda fan sifatida tarkib topgan “iqtisodiyot”ning

dastlabki kurtaklari edi.

Bu fan va amaliyotning shunday kurtaklari shakllana boshlagan ekan, demak ularni

ifodalovchi til birliklari ham paydo bo‘la boshlagan. To‘g‘ri, ma’lum vaqtgacha ekonomika

(grekcha “ho‘jalikni boshqarish”) ma’nosini ifodalovchi so‘zidan hosil bo‘lgan, hozirda esa

arabcha iqtisodiyot deb atalayotgan amaliyot va maxsus fan qadimda o‘zbek tilida qanday so‘z

bilan yuritilganligi haqida tegishli yozma manbalarning yo‘qligi tufayli, bir narsa deya

olmaymiz. Biroq hozirda mavjud bo‘lgan ayrim manbalar asosida iqtisodiyotga oid qator

terminlar qo‘llab kelinganligini dalillarga suyanib isbotlab berish mumkin (bu haqda quyiroqda

batafsil fikr yuritamiz). Asta-sekin jamiyat taraqqiy eta boshlagan sari, boshqa sohalarda

bo‘lganidek, iqtisodiyotda ham yangidan-yangi qonuniyatlar kashf etila boshladi, iqtisodiyotni

o‘rgana boshlashga yo‘l ochildi, pirovardida, hozirgi davrda hayotimizning, borlig‘imizning

asosini tashkil etgan tom ma’nodagi iqtisodiyot ro‘yobga chiqdi. Bunday ekstralisoniy omillar

iqtisodiyotning o‘ziga xos terminologik tizimining qaror topishiga sabab bo‘ldi. Demak,

iqtisodiyot terminologiyasi hozirgi holatiga etib kelgunga qadar bir necha bosqichlarni bosib

o‘tdi.

Ta’kidlash kerakki, o‘zbek tilining iqtisodiyot terminologiyasi hozirgi holatiga

kelguncha murakkab shakllanish va rivojlanish bosqichlarini bosib o‘tgan. Iqtisodiyot

terminologiyasi haqida gap ketganda u asosan, bir-biridan sifat jihatidan farq qiluvchi uchta

tarixiy bosqichni boshidan kechirgan, deb qat’iy ayta olamiz. Ular quyidagilardan iborat: 1.

Iqtisodiyot terminologiyasining XX asrning boshlarigacha bo‘lgan davrdagi holati. 2.

Iqtisodiyot terminologiyasining XX asrning 20-90 yillardagi taraqqiyoti. 3. Iqtisodiyot

terminologiyasining istiqloldan keyingi davrdagi taraqqiyoti..

Qayd etilganidek, qator terminologik tizimlarning, jumladan, iqtisodiyot terminlarining

shakllanishi uzoq o‘tmishga borib taqaladi. Bunga ishonch hosil qilish tarixiy yozma

yodgorliklarga murojaat etishga to‘g‘ri keladi.

Shu nuqtai nazardan turkiylar lug‘atchiligining asoschisi Mahmud Qoshg‘ariyning

“Devonu lug‘otit turk” lug‘ati, inqilobgacha yaratilgan bir qancha lug‘atlar, o‘zbek adabiyoti

vakillari, xususan Alisher Navoiy, Z. M. Bobur va boshqalarning badiiy, ilmiy-badiiy asarlari

o‘zbek iqtisodiy terminlarning rivojlanishida o‘ziga xos o‘rin tutgan manbalar deb hisoblanishi

mumkin.

O‘zbek tili iqtisodiyot terminologiyasining rivojlanish tarixi haqida gap ketganda,

birinchi galda, nomi jaxonga mashhur Mahmud Qoshg‘ariyning “Devoni lug‘otit turk”1 asariga

murojaat etish lozim. Chunki tengi yo‘q bu lug‘at turkiy xalqlar madaniy hayotida, xususan

tilshunoslikda alohida ahamiyatga egadir. Muhimi shundaki, muallif o‘z asarida, yirik lug‘atchi

sifatida IX-X asr umumturkiy tilining lug‘aviy boyligini to‘laligicha namoyon etgan.

“Devon”ni ko‘zdan kechirish shuni ko‘rsatdiki, unda qo‘llangan ba’zi iqtisodiyotga oid

terminlar hozirgi o‘zbek tilida ham (ayrim juz’iy fonetik o‘zgarishlar bilan) qo‘llanmoqda.

Bularga quyidagilarni misol qilib keltirish mumkin: oldi-sotdi, savdo-sotiq.

Asarda o‘z ifodasini topgan ba’zi leksemalar davr o‘tishi bilan is’temoldan tushib,

hozirda arxaizmga aylanib qolganligini ham qayd etish lozim bo‘ladi. Bular jumlasiga

quyidagilarni misol tariqasida keltiramiz:

oto‘nch-qarz, III, 450; bergo‘-qarz, I, 403;

o‘ro‘nch-pora, III, 451, og‘ur-davlat, I, 87;

yjyz-jo‘n, arzon baho, 88;

yomg‘a-mollarni saqlovchi va ularni yig‘uvchi (amaldor) I, 148;

sart-savdogar, 328;

terchi-muzd, ish haqi oluvchi, III, 394.

Keltirilgan dalillardan ijtimoiy-siyosiy hayotning, bilish jarayonining xilma-xil sohalariga

oid ko‘pdan-ko‘p terminlarning qayd etilganligi va ulardan ayrimlarining ham o‘sha davrdagi

ma’nolari bilan qo‘llanayotganligi ayon. Bundan ularning hozirgi kunlargacha etib kelishida

turli davrlarda tuzilgan lug‘atlarning ham ahamiyati beqiyos ekan degan xulosaga kelish qiyin

emas. Iqtisodiy terminlar o‘z ifodasini topgan lug‘atlar jumlasiga yana quyidagilarni kiritish

mumkin: “Bado‘-’l-ul lug‘at”, shayx Sulaymon Buxoriyning lug‘ati, L. Budagov, V.V. Radlov

tomonidan jonli turkiy tillar va lahjalar hamda turkiy yozma yodgorliklar materiallaridan

foydalanib tuzilgan lug‘atlar va boshqalar.

O‘zbek tilida hozirda ham keng ishlatib kelinayotgan qator iqtisodiy terminlar qayd

etilgan yana bir muhim manba borki, bu moziyda ijod qilgan shoir va yozuvchilarimizning

asarlaridir. Jumladan, Yu.X.Hojib, Alisher Navoiy, Bobur, Muqimiy, Furqat, Ogahiy asarlarida

o‘z va ko‘chma ma’nolarida qo‘llangan yuzlab iqtisodiy terminlar o‘z ifodasini topgan.

Alohida ta’kidlash lozimki, Alisher Navoyidek buyuk shaxs turmushning, hayotning

barcha ikir-chikirlarini juda yaxshi bilgan. Shu boisdan uning asarlarida juda ko‘plab

1 Qoshg‘àriy Màhmud. Devonu lug‘ati turk. III tomlik. Toshkent. (bundàn keyin qisqàrtirib “Devon” deb àtàymiz).

iqtisodiyotga oid terminlar ham ishlatilgan. Ularning ko‘pi davr taqozosi, hayotni real aks

ettirish, boshqalari esa, badiiy maqsadlar taqozosi bilan qo‘llangan.

Jumladan, o‘zbek adabiy tilining asoschisi Alisher Navoiy ilmiy yoki badiiy asarlarida

ko‘plab asli o‘zbekcha (ko‘pi umumturkiy) iqtisodiy terminlar ishlatilganligining guvohi bo‘la

olamiz.

Shu bilan birga Alisher Navoiy asarlarida faqat umuturkiy iqtisodiy atamalar qo‘llanib

qolmay, ularni arabcha, fors, tojikcha sinonimlari o‘z ifodasini topganki, quyida keltiriladigan

misollar shundan shundan dalolat beradi: savdopisha-savdogar-savdogarchilik (III,8);

sarmoya-davlat-mablag‘ (III,51); bay’ona-baho, qiymat, bay puli (1, 198); manfaat-foyda-

daromad (II,227); boj-xiroj (I,306); dastmoya-farmoya-naqd-pul-naqdina (II,184); narx-baho

(II,433); nafaqa-maosh-xarajat (II,438) va boshqalar.

Zero, xalqlarning iqtisodiy va madaniy aloqalari hayotiy zaruriyat bo‘lgani tufayli shu

jarayonda bir tildan ikkinchi tilga leksemalar o‘tib turadi. Har bir tilning lug‘aviy tarkibida

etimologik jihatdan shu tilning o‘ziniki bo‘lgan so‘zlardan tashqari, o‘zga tillarning lug‘aviy

unsurlari bo‘lishi tabiiydir.

Zero, Alisher Navoiy asarlarida arabcha va fors-tojikcha lug‘aviy birliklarning ko‘plab

qo‘llanishining qator ob’ektiv sabablar bilan bog‘liq ekanligi ayrim tadqiqotlarda ta’kidlangan.

Ulardan ma’lum bo‘lishicha, o‘zbek tilida o‘zlashma qatlamning o‘ziga xos xususiyatlari

aks eta boshlagan. Bunday qatlamlardan tashkil topgan sinonimiya shular jumlasidandir.

Fikrimizni iqtisodiyotga oid quyidagi sinonimik qatorlar tasdiqlay oladi: ahdnoma-shartnoma,

narx-baho, sarmoya-daromat-boylik-mablag‘, dastmuzd-maosh, savdogar-tojir, bozurgon-

savdogar, ammol-soliqgir, naqd-pul, boylik naqda-naqd, tilla, mablag‘-naqd-naqdina. Dalil

tariqasida yana misollarga, ya’ni matnli manbalarga murojaat etamizki, bunday iqtisodiy

lug‘aviy birliklar keng qo‘llanganligini tasdiqlaydi: Bir qatla Amir Kofur degan bir mablag‘ vajh

shayx Abdulloh jonporaga yibordi (Nasoyimul-muhabbat, XU-87).

Naqdi jonu xirmai umrumni sarf ettim valek,

Ul sanam qoni’ emas bu mablag‘u miqdorg‘a

(Xazoyinul-maoniy, IY b-575).

Orzu aylab necha non naqdini,

Tark etasen javhari jon naqdini.

(Hayratul-abror 80-20).

Xudfurush o‘ldi ul oy, oyo qayondin topqamen,

Onikim qildi muayyan Yusufi Kan’ong‘a narx.

(Xazoyinul maoniy, IY b-116).

Ma’lumki, XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlarida o‘zbek tiliga rus tilidan va

rus tili orqali Evropa tillaridan so‘z va terminlar kirib kela boshladi. O‘zbek tili leksikasidagi

bunday o‘zgarish O‘rta Osiyoning chor Rossiyasiga qo‘shib olinishi natijasida mamlakat

hayotida yuz bergan siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlar bilan bog‘liq edi.

Asrlar mobaynida arab-fors-tojik tillari o‘zbek tili leksikasining taraqqiyot boyishida o‘z

o‘rnini egallab kelgan bo‘lsa, qayd etilgan davrdan boshlab bu rolni rus tili o‘ynay boshladi.

Tabiiyki, ob’ektiv va sub’ektiv sabablarga ko‘ra o‘zbek tili leksikasi rus tili orqali qabul

qilingan o‘zlashmalar hisobiga ko‘paya bordi. Rus tilining o‘zbek tili leksikasi taraqqiyotiga

ta’siri bu tildan faqat so‘zlar olishdangina iborat bo‘lmay, lug‘at boyligining oshishiga, so‘z

yasashning ayrim jihatlariga va semantik tizimining kengayishiga ham ta’sir ko‘rsatdi.

Davr taqozosi bilan o‘zbek tiliga iqtisodiyot terminlari ham o‘zlashtirila boshlandi.

Chunonchi, o‘sha davr matbuotida qo‘llangan iqtisodiyotga oid ba’zi terminlar hozirgi

o‘zbek tilida ham (ba’zi juz’iy fonetik o‘zgarishlar bilan) qo‘llanmoqda: veksil-veksel; -veksil

kag‘az- beksil rus. “veksel”-veksel.

Rubao‘ beksilu tanzil ichida nangu nam olmas, Shariat, ham tariqat ishlarig‘a ixtekom

olmas. (Nodim, DN, 50l); O‘TLT,50.

-blanka qag‘az-bulanka, rus “blank” blank-blank. Ikki adad veksel bulankasig‘a qol

qoyo‘bdur (TVG, 1902,17); O‘TLT, 43, priskurant-preyskurant rus. Presskurant-preyskurant. Ul

magazinlar har kun tort marataba priskuraet chiqarur ekanlar (TVG,1913,32); O‘TLT, 190;

kridit-kredit rus. “kridit”-kridit. Ez nalig‘a kridit achsa kerak (TVG, 1894, 42) O‘TLT,120;

budjet-byudjet; rus. “byudjet”-byudjet. Budjet kamissiyasi (s.Farg‘., 1914,31) O‘TLT,45; tavar-

tovar, -tavar <rus “tovar”-tovar, mol, gazlama.

Mazkur yarmanka va gazlama tavarning xaridorlari otgan yilg‘a qiyas qilg‘anda azgina

qiyas qilg‘anda azgina bolubdur (TVG, 189); O‘TLT 225; boxgalter-buxgalter; -buxg‘altir

rus “buxgalter”-buxgalter. Bu masalani padshahlik bankasining bogaltirlari ham hal qilaalmaslar

(s.Turk., 1914,I) Buxg‘altir Asuluf (SAD. 36, 67) O‘TLT, 45; banka-bank, banka

-turk banik-bank-bankaxona-bankaxona-rus “bank”-bank. Va yainki padshahlik axcha

turadurg‘an kotta banka degan mahkamaga yubarsa kerak (TVG , 1875, 9). O‘TLT, 36: berja-

birja-berja rus “birja”-birja. Buxara shahrida berja bina qilinganda bizlarni Buxara savdogarlari,

qanday ittifoq birlan qildilar (TVG, 1913, 15). O‘TLT: 12.

Ba’zi iqtisodiyotga oid terminlar aynan; (hech o‘zgarishsiz) qo‘llanmoqda. kassir-kassir;

rus “kassir”-kassir-kassir.

Kassirning pamoshnigi g‘ayib bolub qachubdur (TVG, 1906, 16,) O‘TLT, ... avans-

avans.-rus “avans” avans. Yo‘q ming publarg‘a qadar avans peshaki aqchag‘a satub qoyub,

vaqtida yetkuralmasdin... (S.Farg‘. 1914,22). O‘TLT, 18.

Makler-makler. Rus. “makler”-dallol.

Yaman niyatlik makler (dallol)lar Rusiya mamlakatiga tobe musulmaniya fuqaralar

arasig‘a xavflik xabarlar tarqatadurlar (TVG, 1908,62) O‘TLT, 130.

XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlarida qo‘llangan iqtisodiy birikma terminlar

hozirgi o‘zbek tilida ham (ba’zi juz’iy o‘zgarishlar bilan) qo‘llanmoqda ba’zilari esa tarjima

qilingan holda qo‘llanmoqda: kommirchiski banka-kommercheskiy bank.

-rus “kommercheskiy banki tijorat banki. Kommircheski bankadagi... tukushchoy ischodig‘a...

musulman kamiteti uchun xat va xabar unvani (oyina, 1915,P, 302) O‘TLT, 105.

padaxodniy nalug‘-daromad solig‘i. “Padoxodniy nalog”-daromad solig‘i. “Padaxodniy

nalug‘”... yilda ming somdan artuq madaxili bolsa shu adamg‘a maxsus maliyat salinur (Oyina),

1913. O‘TLT, 164; bankavay bilat-bank bileti.

Rus. “bankoviy bilet”-bank bileti.

Fayda kelturadurg‘an qag‘azlar, ya!!ni bankavay bilatlar (TVG, 1885,49). O‘TLT,67;

ssudnoy kassa-qarzdor kassa (qarz beruvchi kassa).

... ssudniy kassa degan mazkur uyezdag‘i fuqaralarg‘a qarzg‘a beriladurgan pul

turaturg‘an xazinadur (TVG, 1889,9) O‘TLT, 222;

sbirigatelniy daftarcha-omonat daftarchasi.

Rus. “sberegatelnaya knijka”-omonat kassa daftarchasi.

Mazkur sanduqni achib qarasalar bir adad besh somlik qag‘az birlan on bir adad

sbirgatelnay daftarcha bar ekan (TVG, 1913,57) O‘TLT, 213.

Ba’zi ruscha iqtisodiy terminlarga qo‘shimchalar qo‘shish orqali ham yangi terminlar

yasalgan:

Padratchik-pudratchi

Pudratchik-pudratchik padratchik -rus (esk.).

“Podryadchik”-pudratchi.

Tashkandlik padratchini ayalg‘a qilg‘an taaruzini yazadur (Oyina, 1913,28);

kassirlik-kassirlik O‘TLT, 115;

Kasaxana-kassaxona, O‘TLT, III;

boxgaltirlik-buxgalterlik-rus. “professiya

buxgaltera”-buxgalterlik.

Boxgaltirlik hisabi ilmi tijarat bila turkiy boxgalterlik hisobi yuriturgan adam

baylarimizga kerak (Sam. 1913,26), O‘TLT,45.

Boxgalteriya-buxgalteriya.

Umuman bizning xalq boxgalteriya ilmig‘a oshnalikdan uzaqdadurlar (S.Farg‘., 1914, 8)

O‘TLT,45.

XIX asrning ikkinchi yarmi XX asr boshlarida qo‘llangan terminlar hozirgi o‘zbek tilida

ham aynan (ba’zi juz’iy o‘zgarishlar bilan) qo‘llanmoqda:

tijaratxana-tijoratxona.

Tijaratxana va banklar . . . kerak (Oyina, 1613,7,155)

bajxana-bojxona . . . jadda bajxanasida . . . vaqe bolar edi (Oyina, 1913, 485)

hisobnama-hisobnoma

Bir mudarris otgan yilda gimnaziyaning ahvoli xususida hisabnamani oqudi (TVG, 1887,

29).

hissadar- hissachi-hissador.

Daxila va xarijada bazzaklik mallar ila tijarat qilaturg‘an hissadorlar shirkatining idarasi

(Oyin, 1913).

Taftishchi-taftishchi.

Men bul ishda boshqa taftishchilar yubarmang‘a qarshi turaman (Turon, 1917, II).

qiymat-qiymat.

Rus manati (qag‘az puli)ning qiymati kundan-kun tushib tanazzul etmaqdadur (Hur.,

1913,3).

Sig‘urta-sug‘urta.

Istiraxavoy (sug‘urta) qilmoq masalasi (Sam. 1913, 4).

Keltirilgan dalillar shuni ko‘rsatadiki, o‘zbek tili iqtisodiyot terminologiyasining XX asr

boshlarigacha bo‘lgan shakllanish va rivojlanishi bu bosqichida muayyan bir tizim holiga

kelgan, biror aniq tartibga tushirilgan terminologiya bo‘lmasa-da, xalq nutqida yoki yozma

manbalarda qo‘llanib kelingan, bunday terminlardan foydalanilgan. Bunday terminlardan

ayrimlari hozirgacha yashab kelayotganligi tojiklar, arablar, forslar, o‘zbek hamda boshqa turkiy

xalqlarning iqtisodiy-madaniy aloqalari vositasida og‘zaki hamda yozma tilning uzoq va

murakkab rivojlanish mahsulidir. Xalq tili asosida tarkib topgan bu xildagi leksemalarning

qo‘llanishi XX asrning 20-yillari o‘rtalarigacha, ya’ni O‘zbekiston oliy maktablarida iqtisod fani

o‘qila boshlagunga qadar davom etib keldi.

Asrimizning 20-yillari va 30-yillarining boshlarida hozirgi o‘zbek tili leksikasi va

terminologiyasi hamda imlosining nazariy asoslarini ishlashga kirishila boshlaganligini uqtirib

o‘tish lozim bo‘ladi. Muhimi shundaki, bu davrda yangi sho‘ro maktablariga mo‘ljallangan

darslik va qo‘llanmalar yaratishga kirishildi. Bu borada prof. Abdurauf Fitrat boshchiligidagi

“Chig‘atoy gurungi” to‘garagi, keyinchalik uning ishtirokchilari asosida O‘zmaorifko‘m

(Uznarkompros) qoshida tuzilgan. O‘zbek bilim xay’ati, o‘zbek yangi alifbo markaziy qo‘mitasi

singari tashkilotlarning o‘rni va ahamiyati beqiyosdir. Mazkur uyushma va tashkilotlarda

faoliyat ko‘rsatgan qator ma’rifatparvarlarning g‘ayratu tashabbuslari natijasida asosiy fan

sohalari bo‘yicha qator darsliklar, o‘quv qo‘llanmalari, terminologik lug‘atlar maydonga kela

boshladi.

O‘z olimlarimizning o‘zbek tiliga o‘ziga xos risola va darsliklar yaratishi, boshqa

(asosan rus) tillardan tarjima qilishi, turli sohalar bo‘yicha terminologik lug‘atlarning yaratilishi

o‘zbek tilida turli fan sohalariga oid terminologik tizimlarning yanada rivojlana boshlashiga

sabab bo‘ldi. O‘zbek tili iqtisodiyot terminologiyasi ham yangi bosqichida ayni shu yo‘lni bosib

o‘tdi. Lekin shuni aytib o‘tish kerakki, iqtisod fani bo‘yicha o‘zbek tilida oliy o‘quv yurtlari 60-

yillargacha faqatgina tarjima darsliklardan foydalanib kelingan edi.

Asrimizning 30-40-yillari va 50-yillarning birinchi yarmida o‘zbek iqtisodiyot

terminologiyasi, asosan, rus tilidan tarjima qilingan iqtisod darsliklari va qo‘llanmalarining tili

asosida tarkib topa boshladi. Shu bilan birga, ushbu soha terminologiyasida yuzaga kelgan ba’zi

kamchilik va nuqsonlar ham yuqorida aytib o‘tilgan barqarorlikka mos ravishda tuzatila bordi.

50-yillarning ikkinchi yarmidan iqtisodiyot terminologiyasi rivojlanishida yangi davr

boshlandi. Bu davr iqtisod fani bilimdonlarining iqtisod fanini tartibga solish borasidagi ishlarini

kuchaytirish, o‘zbek tili so‘z yasash vositalarining faollashuvi, yangi-yangi terminlar yasalishi

va iste’molga kirib kelishi bilan xarakterlanadi.

Albatta, bu rivojlanish jarayonining o‘ziga xos sabablari bor.

Xususan, iqtisod sohasida ona tili bazasida mustaqil ravishda darslik, qo‘llanma va

lug‘atlar yarata oladigan, soha terminlarini tartibga solish bilan shug‘ullana oladigan mahalliy

kadrlarni etishtirish muhim vazifa bo‘lib qoldi. Bunday chora-tadbirlar tufayli O‘zbekistonda

iqtisod fani va iqtisodiyot terminologiyasini tartibga solish, iqtisod fanini o‘qitish sifatini

oshirish imkoniyati yaratildi. Natijada iqtisod yo‘nalishidagi oliy o‘quv yurtlari uchun tarjima

darsliklari bilan bir qatorda o‘z (o‘zbek) mualliflari mustaqil ravishda yaratgan iqtisod

darsliklari, qo‘llanmalari hamda bir qator terminologik lug‘atlar yuzaga keldi1 .

Bu darslik va lug‘atlar o‘zbek iqtisodiyot terminologiyasini tartibga solish hamda uning

yanada ixchamlashuvi uchun katta zamin bo‘lib xizmat qildi.

Hozirgi davr, ya’ni 90-yillar bozor iqtisodiyoti va shu munosabat bilan o‘zbek tili

iqtisodiyot terminologiyasining muayyan taraqqiyot va takomillashuvi bosqichi bo‘lib qoldi.

Xo‘sh, bozor iqtisodiyoti nima? Dunyoning aksariyat mamlakatlarida bozor

iqtisodiyoti asosida ish yuritiladi. Bozor hamma joyda sotuvchi bilan xaridor o‘rtasidagi

munosabatlarni yuzaga chiqaruvchi makondir. Bozor hozirgi ma’nosida erkin iqtisodiyot degan

tushunchani anglatadi. Darhaqiqat, iqtisodiyot taraqqiyotida ixtiyoriylik bo‘lmasa, uning

ob’ektivligi yo‘qoladi. Ozod iqtisodiyotda esa raqobat hukmronligi mustahkamlanib boradi. Biz

bozor iqtisodiyoti tomon ilk qadam qo‘ydik. Biz bozor iqtisodiyotiga o‘tish davriga endigina

kirib borayapmiz.

Bozor iqtisodiyoti katta qiyinchiliklar bilan o‘ziga yo‘l ochayotir. Hozir jamoatchilik

orasida bozor munosabati masalalarini o‘rganishga qiziqish kattadir. Ana shularni hisobga olib,

turli darsliklar, o‘quv qo‘llanmalar, lug‘atlar yangidan yozildi va yozilmoqda .

Hozirgi davr o‘zbek iqtisodiyoti terminologiyasi muayyan taraqqiyot va takomillashuv

yo‘lini bosib o‘tayotgan bo‘lishiga qaramay, ynda hamon hal qilinmagan qator masalalar bor.

Terminologiya sohasidagi sinonimiya, ayrim terminlar qo‘llanishdagi har xilliklar,

ba’zan imloviy qoidaga rioya qilmaslik kabilar ana shu hal etilmayotgan masalalar qatoriga

kiradiki, bular xaqida tegishli sahifalarida to‘xtab o‘tamiz.

Terminologik tizimlarning shakllanishi va qaror topishi sohasidagi kuzatishlardan

shunday holat ayon bo‘ladiki, o‘zbek iqtisodiyot terminologiyasi ham, asosan, ikki manba:

o‘zbek tilining ichki imkoniyatlari va xorijiy tillar unsurlari (so‘z va so‘z birikmalari) asosida

1 Ro‘ziev F. - Mustàqillikning iqtisodiy àsoslàri, T., 1991, Niyozov N.H. Iqtisîdiyot và bozor. -T., 1992, To‘hliev N.,

O‘lmàsov À. - Ishbilàrmonlàr lug‘àti, T., 1993, To‘xliev N. - O‘zbåkiston iqtisîdiyoti, - T., 1994, Qodirov À., Turg‘unov U.,

Tursunov À. - Iqtisîdiyot nàzàriyasi. O‘quv qo‘llànmà, Nukus,1993. O‘lmàsov À., Shàrifõo‘jàev M., Iqtisîdiyot nàzàriyasi,

T., 1995.

rivojlanib va boyib borgan. Bu manbaning birinchisi asli o‘zbekcha (ba’zilari umumturkiy) tub

leksik qatlam, o‘zbek tilida qadimda iste’molda bo‘lgan yoki iqtisod sohasida yangi

tushunchalarni ifodalash uchun xizmat qilgan lug‘aviy birliklar hamda ular asosida ona tilining

so‘z yasovchi vositalari bilan yangidan hosil qilingan terminlar hisoblanadi. Ikkinchisi, o‘zga

tillar, aniqrog‘i, fors-tojik arab va rus tilidan o‘zlashtirilgan qatlamdir.

Iqtisodiyot terminologiyasini, umuman boshqa soha terminologiyalarini ham

boyitishda ona tili imkoniyatlaridan foydalanish haqida gap ketganda quyidagi uch holatga

e’tibor berish zarur bo‘ladi: 1. Muayyan bir tilda, shuningdek, o‘zbek tilida ham iqtisodga oid

tushunchalarni aniq ifodalovchi qator leksemalar qadim-qadimdan qo‘llab kelinmoqda. O‘zbek

adabiy tili boyligining bir qismi o‘laroq, bunday so‘zlar keyinroq, konkret terminologik tizim

vujudga kela boshlashi bilan iqtisod fanining maxsus tushunchalarini ifodalash uchun jalb qilina

boshlangan edi. Masalan, haq, bitim, pay, garov, dallol, pul, so‘m, sug‘urta, savdo, omonat,

g‘amlama va boshqalar.

2. Iqtisodiyot bilan aloqasi bo‘lmagan, boshqa-boshqa sohalarda qo‘llanadigan terminlar

ham maxsuslashtiriladi, ya’ni iqtisodiy terminlar sifatida ishlatiladi. Masalan, taklif, soxibkor,

o‘sim, qoldiq, daraja, palata, kadrli, etakchi, yig‘im, qonun, qaydnoma, baho, xo‘jalik kabi

yuzlab leksemalar iqtisodiy terminologik tizimida yakka holida ham, so‘z birikmalarining

tarkibiy qismlari sifatida ham ushbu soha terminlari sifatida amal qilinaveradi.

3. Iqtisodiyot terminologiyasining boyishidagi yana bir manba, bu iqtisodiy tushunchalarni

ifodalash uchun xilma-xil affikslar ishtirokida hosil qilingan yasama lug‘aviy birliklar

hisoblanadi: jamg‘arma, ijarachi, ishsizlik, uyushma, tejamkor, iqtisodiyot, tadbirkor,

bojxona, qarzdor, boylik kabilar shular jumlasidandir. Bunday terminlarning bir qismi tegishli

ruscha-baynalmilal muqobillarining o‘zbek tilidagi kalkasi sifatida yuzaga kelgan.

Hozirgi o‘zbek tili lug‘at tarkibida, uning iqtisodiy terminlar tizimida yuqoridagidek

umumturkiy, o‘zbek terminlari bilan bir qatorda fors-tojikcha, arabcha, shuningdek, ruscha-

baynalmilal leksemalar ham qo‘llanib kelinayotir. Masalan, sarmoya, savdogar, tojir, sarkor,

daromad, dastmoya, kabi fors-tojikcha so‘zlar asosiy iqtisodiy terminlar bo‘lib qo‘llanmoqda.

O‘zbek tili iqtisodiyot terminologiyasini ruscha-baynalmilal terminlar hisobiga

to‘ldirilishi haqida gap ketganda shuni aytish kerakki, rus tili leksikasi imperiya davrida

mahalliy tillarga, xususan, o‘zbek tiliga ham o‘z ta’sirini o‘tkazdi. Masalan, veksel,

preyskursant, kredit, tovar, buxgalter, bank, kassir, avans, makler va boshqalar.

O‘zbek tili iqtisodiyot terminologiyasi, boshqa terminologik tizimlar kabi, ikki manba,

ya’ni ichki va tashqi manbalar asosida rivojlanadi va takomillashadi.

Alohida qayd etish lozimki, o‘zbek tili terminologik tizimlarining rivojlanishida shu

tilning ichki imkoniyatlari asosida rol o‘ynaydi. Chunki, adabiy til leksikasi boyishining birinchi

va eng muhim manbai uning o‘z ichki resurslaridir.

Bu fikr bevosita o‘zbek tili iqtisodiyot terminologiyasiga ham taaluqlidir.

Terminologik tizimlarning boyish yo‘llari har xil bo‘lib, uning asosiysi so‘z yasashdir. So‘z

yasash, umuman, qanday usul, qanday vosita orqali amalga oshirilmasin, yangi so‘z hosil

qilishdan iboratdir.

Umumadabiy tildagidan farqli o‘laroq, terminlarning yasalishida, asosan, quyidagi uch xil

usuldan foydalaniladi.

I) semantik (semantik-sintaktik);

II) morfologik;

III) sintaktik.

Quyida ularning har biri xususida alohida-alohida so‘z yuritiladi.

O‘zbek tilshunosligida so‘z ma’nosining o‘zgarishi, ma’noning ko‘chishi, polisemantik

so‘zlarning ba’zi ma’nolari orasidagi bog‘lanish uzilib, ayrimlarining maxsuslanishi orqali yangi

so‘zning hosil bo‘lishi semantik yoki leksik-semantik yo‘l bilan yasash deb yuritiladi.

Mazkur ma’ruzada “semantik-sintaktik” usul bilan yasash terminini qo‘llashni lozim, deb

topdik.

Ma’lumki, tilda so‘zlarning ma’nolari har xil usullar bilan ko‘chishi mumkin. Chunonchi,

so‘z semantikasidagi o‘zgarish, asosan, metafora, metonimiya, sinekdoxa, vazifadoshlik kabi

semantik transformatsiya asosida ro‘y beradi. Tilshunoslarning yakdillik bilan bildirgan

fikrlariga qaraganda, semantik usul bilan termin hosil qilishda asosiy rolni metafor o‘ynaydi.

Chunki umumadabiy yoki jonli tildagi so‘zlarning biror xususiyatini, masalan, shaklan

o‘xshashligini, rang-tusidagi bir xillikni asos qilib olish yo‘li bilan yangi-yangi terminlar

vujudga keladi.

O‘zbek tili iqtisodiy terminlarning semantik yoxud semantik-sintaktik usul bilan yasalishi

sof o‘zbekcha yoki o‘zbek tilida avvaldan ishlatilib kelingan arabcha va fors-tojikcha so‘zlarni

yangi, iqtisodiy ma’noda qo‘llashdan iboratdir.

O‘zbek tilida nashr etilgan iqtisodga oid darsliklar, o‘quv qo‘llanmalar, terminologik

hamda izohli lug‘atlar va boshqa manbalardan to‘plangan misollarni tahlil qilib chiqib, o‘zbek

tili leksikasining qator qatlamlaridan olingan leksik birliklar iqtisodiy terminlarga

aylanganligining guvohi bo‘lamiz. Bu o‘rinda mazkur so‘zlarning ma’nosi o‘zgargan yoki

ko‘chma ma’noda qo‘llangan. Masalan: yig‘ma ko‘rsatkich, amaliy boylik, qarz o‘simi, o‘tma

so‘m, kreditning elastikligi, undirilgan pul, unumsiz mehnat, pul muomalasi, kapital sig‘imi,

ochiq daromad, o‘rmalovchi inflyatsiya, shiddatli inflyatsiya, o‘rinbosar tovarlar, ko‘lankali

iqtisod, bo‘g‘iq inflyatsiya, pul massasi, bozor muvozanati, pinxoniy bozor, moliyaviy

mexanizm, shubhali kredit va boshqalar.

O‘zbek iqtisodiy terminlarning ma’lum qismini tashkil qiluvchi bunday birikma terminlar

boshqa sohalarda bo‘lganidek, tushunchalarni mantiqan to‘g‘ri, mazmunan va grammatik

jihatdan to‘g‘ri ifodalashda birikmaning semantik transformatsiyaga uchragan ikkinchi

qismining ahamiyati kattadir.

Grammatik nuqtai nazardan yondoshilganda mazkur terminlar qaratqichli

konstruktsiyasidan iborat ekanligi sezilib turadi. Bunday “qurilmalarda” butunning bo‘lagi

ma’nosi anglashilishi D.S.Lotte tomonidan alohida qayd qilingan edi.

To‘plangan materiallardan shu narsa ayon bo‘ldiki, iqtisodiyot terminologiyasida butun

nomini anglatuvchi terminlarga qaraganda, uning qismlarini anglatuvchi terminlar kamroq ekan.

Masalan: to‘g‘ri soliqlar, egri soliqlar, bevosita soliqlar, bilvosita soliqlar va

boshqalar... agar sotiladigan tovarlarga soliq olinadigan bo‘lsa, bunday soliqlar egri soliqlar

deb yuritiladi (SI, 218). Bilvosita soliqlar-tovar, mol-mulkni narxidan qimmatga ustiga

qo‘yib sotish yordamida davlat xazinasiga kelib tushadigan daromaddir (Iq.n. 1993).

Ma’lumki, muayyan terminologik tizim yoxud umumiste’moldagi ma’nosi ko‘chirilgan

leksemalar boshqa sohaning “mulki”ga aylanar ekan yakka holatda ham, ma’lum so‘zlar

qurshovida (ya’ni birikma tarkibida) ham shu sohaga doir tushunchalarni ifodalay oladi.

Masalan, shunday bir tushunchani olib ko‘raylik: “qimmatbaho qog‘ozlar, valyuta, tovar

narxining pasayishidan foydalanuvchi birja chayqovchilari” (IL,6). Bu tushuncha

iqtisodchilar tilida ayiqlar deb ataladi

O‘zbek tilida etuk so‘zidan etuklik yasalgan. Bu “jismoniy jihatdan to‘la rivojlanganlik,

kamolatga etganlik, bilimli, ilmlilik” ma’nolarini anglatadi. Iqtisodiyotda esa etuklik maxsus

termin sifatida quyidagi defirinitsiyaga ega: “Tovarni sotish sur’atlarining asta-sekin pasayish

davri” (IL) To‘g‘ri, bu kabi terminlar kam miqdorni tashkil etadi. Biroq, iqtisodiyot

terminologiyasida semantik-sintaktik usul bilan yasalgan, ya’ni birikma terminlar tez-tez

qo‘llanib turilishi mumkinligini tasdiqlovchi o‘nlab dalillarga egamiz. Fikrimizning tasdig‘i

uchun ayrim misollarga murojaat etamiz.

Biror komponenti boshqa sohaning “mulki” bo‘lgan leksema, obrazli qilib aytganda, “etti

uxlab tushga kirmaydigan” so‘zlardan ham iborat bo‘lishi mumkin. “Ona jamiyat nazoratida

bo‘lgan, bosh aktsionerlik korxonasining shoxobchasi”. “Ishbilarmon lug‘ati”dan olingan bu

definitsiya qiz jamiyat deb atalgan. Ko‘rinadiki, iqtisodiyotda, birinchidan ona jamiyat,

ikkinchidan qiz jamiyat terminlari mavjud bo‘lib, uning ona va qiz leksemalari bu fanga va

amaliyotga mutlaqo aloqador emas. Shu bilan birga, bu birikmalar o‘ziga tegishli leksemalar

qurshovida, ya’ni birikmalar tarkibida iqtisodiy mazmun kasb etgan. Bunday o‘ziga xos “ajib”

birikma terminlar jumlasiga yana tavakkal kapital, suzuvchi protsent, oltin qamal, valyuta

qamali, qalqon kredit, iqtisodiy dastak kabilarni misol qilib keltirish mumkin. Quyidagi misolga

ham e’tibor beraylik: “...Pinxoniy bozor deganda qonunchilik tomonidan taqiqlangan tovar va

xizmatlar bilan oldi-sotdi qilish yoki faoliyat bilan shug‘ullanish tushuniladi” (BINA. 22-b).

“To‘yingan bozor” ya’ni tovarlar talabga etarli bo‘lgan bozor (BINA,14-b). Shubxali kreditlar

deb 3 to‘lov davrida foiz yig‘indisi to‘lanmagan va 1 marta asosiy qarz yig‘indisi to‘lanmagan

kreditlarga aytiladi (Kredit, 101-b).

Shunday qilib, to‘plangan materiallarni tahlil qilish natijasida metaforik o‘xshatish

asosida semantik-sintaktik usulda termin yasashning ko‘lami kengroq ekanligi ayon bo‘ldi. Bu

jarayonda o‘zbek tilining quyidagi leksik qatlamlari, aniqroq qilib aytganda, terminologik

tizimlarining “boyligi”dan foydalanib kelinmoqda, ya’ni ular boshqa leksemalar qurshovida

iqtisodiyot terminologiyasining “mulki”ga aylanib qolmoqda:

1. Matematik terminlar iqtisod termini vazifasini bajarib kelishi mumkin: Masalan:

chorak reja, normativ qiymat, differentsial renta, yig‘ma ko‘rsatkich, ish haqi darajasi,

daromadning qoldig‘i, iqtisodiy integratsiya, bozor hajmi, nisbiy daraja, narx darajasi, foyda

miqdori, qiymat o‘lchovi, bo‘linma, qiymat solig‘i;

Yana misollar keltiramiz: Bank va mijoz tomonidan belgilanadigan garov qiymati shu

mulkning balans qiymatidan farq qilishi mumkin (Mulkdor, 26, 1997). Iqtisodiyot bir maromda,

muttasil rivojlanib borishi uchun I bo‘linma mahsuloti resurs bozoridagi talabga, II bo‘linma

mahsuloti tovar bozoridagi talabga mos bo‘lishi mumkin (Iq. naz. 396.) Qoplash koeffitsenti-

barcha likvidli mablag‘larning qanchalik darajada qisqa muddatli majburiyatlarning jami

yig‘indisini qoplay olishini ko‘rsatadi (Kredit, 62-b.) Bank mijozning arizasida ko‘rsatilgan

kredit yig‘indisining asoslanganligini tekshirishi shart (Kredit, 67-b.)

2. Texnika vositalari va ularning qismlari hamda atributlarini anglatuvchi terminlar.

Masalan: amortizatsiya fondi, mashinalashgan hisob, kreditning elastikligi, talabning

egiluvchanligi, bozor mexanizmi. Moliyaviy mexanizm har bir soha va bo‘g‘inlar bir butun

yaxlitlikning tarkibiy qismi hisoblanadi (Moliya, 27-b). Tezkor birjalar ko‘pincha birjadagi

tovarning bozor baholari o‘zgarishi natijasida ko‘riladi (H.II, 91,5-b). Moliya vositalaridagi

yana biri emirilish (amortizatsiya) fondidir (I.B., 82).

3. Fizikaviy terminlar bilan aloqador so‘zlar iqtisod termini vazifasini bajarib kelishi

mumkin. Masalan: bozor muvozanati, mehnat sig‘imi, kapital sig‘im, nisbiy daraja, pul massasi,

tebranuvchi talab, o‘zgaruvchan xarajat, doimiy xarajat, o‘zgaruvchan narx, mutloq daraja,

talabning egiluvchanligi, fond sig‘imi.

Yana misollarga murojaat qilamiz: Talabning miqdor darajasini bahoning o‘zgarishiga

javoban o‘zgarishi talabni egiluvchanligini xarakterlaydi (Iq. N. 78). . . . bozordagi talab va

taklif nafaqat miqdori, balki o‘zining tarkibi jihatidan ham bir-biriga mos kelishi kerak va

shundagina bozor muvozanatiga erishiladi (Iq.N.78). Iqtisodiyotda narxlar muvozanati yoki

nisbat degan xodisa bor (IN, 312). Narxlar nisbati unga ta’sir etuvchi omillarning har xil amal

qilishidan kelib chiqadi (IN, 313). Nisbiy daraja-bu narxning xarid qobiliyatiga nisbati,

aniqrog‘i undagi hissasidir (IN,313). Pul massasi bozorga chiqarilgan tovar va xizmatlarning

bozordagi bahosini belgilaydi (BIA, 220-b).

4. Qishloq ho‘jaligi va uning atributlarini anglatuvchi terminlar: agrar krizis,

soxibkorlik, qiymatning o‘sishi, tovar xo‘jaligi, o‘sim, qarz o‘simi, undirilgan pul, pul undirish,

unumsiz chiqim, unumsiz xarajat, undiriladigan soliq, iqtisodiy o‘sish, talabni o‘stirish,

agrobiznes, agrosanoat.

Misollar: Soliq tizimi davlat byudjetiga undiriladigan soliqlar turi majmui, ularni yig‘ib

olish yo‘llari va usullarini tashkil etish tushuniladi. (Iq.N, 91).

. . . Iqtisodiy o‘sish shartlarini konkret tahlil etish kerak (Iq.N,103). Iqtisodiy o‘sishning

intensiv xususiyatlarini hisobga olish bilan birga ishlab chiqarish samardorligini tushunchasini

ham aniqlab olish kerak (Iq.N,113).

5. Ijtimoiy fanlar va ularning atributlarini anglatuvchi terminlar. Masalan: moliya

oligarxiyasi, qadrli mablag‘, ixtisoslashtirilgan sarmoya, avtonom byudjet, absolyut renta,

ta’sischilik aktsiyalar, mutlaq naf, erkin savdo, tovar moddiy qadriyatlar, to‘lov qobiliyatsizligi,

etakchi valyuta, tovar turkumi, bozor unsurlari, daromad samarasi, ixtiyoriy ishsizlik, shiddatli

inflyatsiya, o‘rinbosar tovarlar, xayriya fondi, vaqf fondi, iqtisodiy inqiroz, iqtisodiy tanazzul,

pulning qadrsizlanishi, muomala fondlari.

Yana misollarga murojat qilamiz: . . . Iqtisodiyotni tushkunlikka solib turuvchi iqtisodiy

inqirozlar ijtimoiy ishlab chiqarishda davriylik xususiyatni kasb eta boshladi (Iq. N, 105). Har

bir korxona aylanma ishlab chiqarish fondlari bilan bir qatorda muomala fondlariga ham ega

(Iq. N, 140). Talabning o‘zgarishiga o‘rinbosar tovarlarning bo‘lishi yoki bo‘lmasligi muhim

ta’sir ko‘rsatadi (In,270). Moliya siyosati iqtisodiyotga tatbiq etishda bir necha umumiy va

alohida tamoyillarga e’tibor berish muhim o‘rin tutadi (Moliya, 20-b). Oligopolistik bozorda

sanoqli, ozchilik firmalar va kompaniyalar hukmron bo‘ladi (BINA, 21-b).

6. Zoologiya terminlari ham iqtisod termini vazifasini bajarib kelishi mumkin. Masalan:

o‘rmalovchi inflyatsiya, suzib yuruvchi inflyatsiya, yuguruvchi inflyatsiya.

Masalan: O‘rmalovchi, evida bo‘ladigan inflyatsiya. Bunda narx-navo sekin, o‘rmalagan

holda orta boshlaydi. . . . (IN, 254). Suzib yuruvchi inflyatsiya. Bunda narx-navo tezroq o‘sa

boshlaydi (IN,254). Yuguruvchi inflyatsiya yoki giperinflyatsiya. Bu haddan tashqari inflyatsiya,

narx-navoning shiddat bilan o‘sishi, pul qadrining g‘oyat tez pasayishi, pul topishga

intilishning minimal darajaga kelishi bilan xarakterlanadi (IN,254). Suzib yuruvchi foiz

stavkalarini evrodollarli kreditlar misolida ko‘rib chiqamiz (Kredit, 88-b)

Qisqasi, keltirilgan materiallar o‘zbek tilining iqtisodiy terminologik tizimida semantik va

semantik-sintetik usul, ya’ni leksik birliklarning ma’nosini ko‘chirish yo‘li bilan ko‘plab

terminlar hosil qilinganini yaqqol tasdiqlaydi. Bu jarayonda metaforaning o‘xshatish printsipi

muhim rol o‘ynaydi.

Turkiy tillarda leksemalar hosil qilishning keng tarqalgan yo‘llaridan biri affikslar orqali

so‘z yasashdir. Bu usulning terminlar yasash ko‘lami keyingi davrlarda yanada kengaydi,

terminologik tizimga mansub terminlarning ayni shu usul bilan yasalayotganligi shunday dalolat

beradi.

Ma’lumki, terminlar ham adabiy til doirasida mavjud bo‘lgan so‘z yasash qolip

(model)lari asosida, shuningdek, derivatsion affikslar asosida yaratiladi.

Terminologiyaning o‘ziga xos xususiyatlaridan biri adabiy tilda birmuncha kammahsul

bo‘lgan affiks, terminologiyada yoki uning biror tizimida faol yoki, aksincha, kammahsul

bo‘lishi mumkinligidir.

Masalan, o‘zbek tilining texnika terminologiyasida-gich affiksi o‘ta mahsuldor bo‘lsa,

tadiqot ob’ektimiz bo‘lgan iqtisodiyot terminologiyasida ushbu affiks ishtirokida termin

yasalganligini tasdiqlovchi bironta misolga ega emasmiz.

Shu bilan birga ta’kidlash lozimki, terminologiyaga oid tadqiqotlardan ma’lum

bo‘lishicha, biror terminologik tizimda affiksatsiya usuli bilan terminlar yasash bir qadar faol

bo‘lsa, boshqasida esa kammahsuldir. Masalan, o‘zbek tilining texnika, muzikashunoslik,

terminologiyalarida termin yasashda ko‘plab affikslar ishtirok etgani holda, kasalliklar,

dorishunoslik, ximiya terminologiyalarida termin yasovchi affikslarning miqdori ancha

cheklangan.

Shu nuqtai nazardan va dallilardan kelib chiqib yondoshilganda, o‘zbek tili iqtisodiy

terminlarining ma’lum qismini affikslar ishtirokida yasalgan terminlar tashkil etishi ma’lum

bo‘ldi. Bu masalaga oydinlik kiritishdan oldin iqtisodiyot terminologiyasida ishlatilayotgan tub

asosli, yana noyasama terminlar ham mavjud ekanligini ko‘rsatib o‘tish lozim bo‘ladi. Chunki

ularning aksariyati yasama yoki birikma iqtisodiy terminlar paydo bo‘lishining asosi

hisoblanadi.

Hozirgi bosqichda iqtisodiyot sohasida qo‘llanayotgan tub terminlarning soni yuzdan

ortiqdir. Bular jumlasiga asli o‘zbekcha (ba’zilari umumturkiy) yoki o‘zlashma (ular o‘zi doir

tilda yasama yoki qo‘shma bo‘lishidan qat’iy nazar, o‘zbek tilida morfematik qismlarga

ajratilmasligi tufayli tub maqomini oladi)terminlar kiradi. Mana shunday tub, ya’ni noyasama

iqtisodiy terminlar sirasiga quyidagilarni misol qilib keltirish mumkin: garov, ish, buyum,

boy, bozor, qiymat, daromad, narx, qarz, raqobat, savdo, tarif, tovar, zayom, veksel, broker,

demping, depozit, grant, davlat, fond, poshlina, bank va b. Keltirilgan dalillardan ko‘rinib

turibdiki, hozirgi bosqichda o‘zbek tilining iqtisodiy terminologik tizimida tuzilishi jihatidan

sodda, yaxlit o‘zak-negiz sifatida qaraladigan tub terminlar ham ancha o‘rinni egallar ekan.

Shu bilan birga iqtisodiyot terminologiyasida sodda terminlar asosida yuzlab yasama

terminlar yasalganligini ko‘rish mumkin.

Affikslarning so‘z yasash sohasida sermahsulligi o‘zbek tilining tub mohiyatidan, ya’ni

ularning agglyutinativlik xususiyatidan kelib chiqadi. Bunda yangi tushunchalarni ifodalash

uchun tilda mutlaqo yangidan paydo bo‘lgan leksemalardan emas, balki mavjud lug‘aviy

birliklarga yasovchi affikslar qo‘shishdan hosil bo‘lgan leksemalardan ham foydalaniladi.

Leksemalarni hosil qiluvchi affikslar yasama terminlar yasalishida ishtirok etadi. Kezi

kelganda ayrim terminologik ishlarda bunday holatga e’tibor berilmasligini qayd etib o‘tishni

o‘rinli, deb bilamiz. Chunki, yasovchi unsur vositasida hosil qilingan yasama mustaqil ma’noli

termin hisoblansa, ular yordamida yuzaga keltirilgan birikmalarning birinchi komponenti termin

element hisoblanadi. Shu boisdan, quyida birinchi galda yasama terminlarni yuzaga keltirgan

yasovchi elementlar xususida so‘z yuritiladi.

Lisoniy dalillardan kelib chiqiladigan bo‘lsa, iqtisodiyot terminologiyasida quyidagi

affikslar ishtirokida ayni shu sohaning terminlari hosil bo‘lganligini ko‘rish mumkin.

I. -chi affiksi ishtirokida.

O‘zbek tilida juda faol bo‘lgan -chi qo‘shimchasi birinchi galda, turli kategoriyalarga oid

shaxs nomlarini yasab keladi. Iqtisodiy terminologik tizimida ham u iqtisodning biror sohasida

ish olib boruvchi shaxs ma’nosidagi ko‘plab terminlarni yasab keladi. Masalan, iqtisodchi,

xazinachi, saralovchi, ijarachi, iste’molchi, soliqchi, ta’minlovchi, pudratchi, sanoatchi,

hisobchi, nazoratchi, moliyachi, omonatchi, raqobatchi, buyurtmachi, kafolatlovchi va

boshqalar. Fikrimizni yanada quvvatlash uchun ayrim matnli misollar keltiramiz: Shu jihatdan

sudxo‘rlik rivoj topadi, ya’ni qarz beruvchi kishi bergan pulini kafolatlovchi va pulini

qadrsizlatib ketishdan saqlash yo‘lini qidira boshladi (Mulkdor, 153). Demak, ta’magir

taftishchilarga qarshi qonun yo‘li bilan kurash olib borish zarur (Hurriyat, 1997, 17.12). . . .

ayniqsa hisobchilar ushbu o‘zgarishlardan vaqtida boxabar bo‘lib ulgurushmayapti (Hurriyat

1997,17.12). Bozorchi-bu bozorga savdo-sotiq ehtiyoji bilan kelgan kishi (BINA, 7-b).

2. -ma affiksi ishtirokida.

Ma’lumki, -ma affiksi o‘zbek tilida xilma-xil ma’noni ifodalovchi leksemalar yasaydi.

Uning ayrimlari terminologik tizimlarda birmuncha faol ekanligini qator ilmiy ishlar misolida

ko‘rish mumkin. Bu affiks yordamida, garchi kam miqdorda bo‘lsa ham, har holda ayrim

iqtisodiy terminlar yasalganki, quyidagi misollar fikrimizni tasdiqlay oladi: g‘amlama, ustama,

uyushma, birlashma, tuzilma, buyurtma, bo‘linma, undirma. Misollar: Ulgurji-vositachi tuzilma

bozor muassasalarning eng muhimlaridan biridir (Mulkdor, 48,163). Davlat buyurtmasining

ulushi ancha kamaytirildi (IN, 22). Oddiy takror ishlab chiqarish vositalari har ikkala

bo‘linmadagi moddiy sarflarni qoplaydigan hajmlarda ishlab chiqarish kerak (Iq,N. 102).


ko‘rinmaydi (BINA, 153 b). Xususan, davrda byudjetga ikki to‘lov turi, ya’ni oborot solig‘i va

foydadan ajratma muvaffaqiyatli ishlar edi (BINA, 233-b). Agar xaridor to‘lov hujjatlari

yozilgandan so‘ng, shartnomada kelishilgan ma’lum davr ichida to‘lovni amalga oshirsa to‘lov

yig‘indisidan chegirma beriladi (Kredit, 15-b).

3. -kor affiksi ishtirokida:

Mazkur affiks asosdan anglashilgan narsa-predmetni etishtirish bilan shug‘ullanuvchi

shaxs otini yasasa (paxtakor, g‘allakor kabi), iqtisodiy terminologik tizimda mavhum otlarga

qo‘shilib, ulardan anglashilgan ish-harakat bilan shug‘ullanuvchi shaxs oti yasaydi: chorakor,

tadbirkor, tejamkor, sohibkor va b. Qonunchilik qoniqtirilmagan holati tadbirkor tashabbusini

susaytiradi. (Moliya, 27-b).

Yana quyidagi misollarga e’tibor beramiz: O‘tgan haftada viloyat markazida “Kichik va

o‘rta tadbirkorlarni qo‘llab-quvvatlash” mavzuida seminar kengashi bo‘lib o‘tdi (Mulkdor,

1997,27.04). Boshqa yurtdan tovar olib keluvchiga baraka va ehtiyotkor deyilgan (Mulkdor,

1997, 153). Moliyaviy va tezkor, tez muddatli . . . ishlab chiqilmagan (BINA, 227-b).

4. -dor affiksi ishtirokida.

Bu affiks asosdan anglashilgan narsa-predmetga ega bo‘lgan shaxs nomini hosil qiladi.

Masalan, mulkdor, xaridor, qarzdor, nasiyador, sarmoyador, xissador va b. Ma’lumki, mulkdor

topgan mulkining halol bo‘lishi uchun zakot bermog‘i shart (Mulkdor, 1997, 153). Tovarlarni

eksport va import qilishda xorijiy sarmoyadorlar tez daromadlaridan foydalanishlarida

birmuncha imtiyozli tartibda tartibda qilmoq kerak (IK,16). Sotuvchi va xaridorning iqtisodiy

ahvoli bozor kon’yukturasiga, bozorning joriy holatiga bog‘liq bo‘ladi (Iq.N,76). Xaridor

nuqtai nazaridan o‘ta muhim hisoblansa shunchalik shu tovarga bo‘lgan elastiklik

(o‘zgaruvchanlik) koeffitsienti past bo‘ladi (BINA, 62-b).

5. -noma affiksi ishtirokida.

Bu affiks iqtisodiy terminologik tizimda asosdan anglashilgan narsani ifodalovchi matn,

xat va shu kabilarni bildiradi. Masalan, omonatnoma, shartnoma, ahdnoma, yo‘riqnoma,

ruxsatnoma, so‘rovnoma, topshiriqnoma. Masalan: Shunga muvoviq ravishda amaldagi

yo‘riqnomalar, qoidalar ham tez o‘zgarib turibdi (Hur. 17,12.97). Kafolatnoma kredit oluvchi

xorijiy xaridor jismoniy shaxs va xususiy-huquqiy shaxs bo‘lgan taqdirda beriladi (Kredit, 100-

b)

6. -ot (-at, -yot, -yat) affiksi ishtirokida.

Aslida arabiy leksemalar tarkibidagina lug‘aviy birliklarni yasab kelgan mazkur so‘z

yasovchi qator terminologik tizimlarda bir qadar faolligi bilan ishtirok etib kelmoqda. Buni

quyidagi iqtisodiy terminlar misolida yaqqol ko‘rish mumkin: taqsimot, hisobot, iqtisodiyot,

qadriyat, ta’minot, mahsulot, raqobat va b.

Yana misollarga murojaat etamiz. Mehnat taqsimoti qanchalik chuqurlashsa, shunchalik

mehnat unumi yuqorilashadi (IN,77). Bozor munosabatlari iqtisodiyotning hamma jabhalarini,

jumladan, qishloq ho‘jaligini ham o‘z ichiga oladi (IN, 338). Raqobat-basma-baslikka

bellashuv, kim o‘zadi qabilida kurashuv demakdir. (BIA, 275-b)

7. -xona affiksi ishtirokida.

Bojxona, zarbxona. Masalan, Bojxona-chegara orqali o‘tadigan jami yuklarni, shu

jumladan, bagaj va pochta jo‘natmalarini nazorat qiladigan davlat muassasi (Boz. Iqt., 15)

8. -lik affiksi ishtirokida.

O‘zbek tilshunosligida mazkur affiksning so‘z yasash xususiyatlari xususida qator

maqolalar, hatto nomzodlik dissertatsiyasi ham himoya qilingan. Bu ishlarda uning asosiy

vazifalaridan biri mavhum otlar yasashdan iborat ekanligi alohida ta’kidlangan. Iqtisodiyot ham

ko‘proq abstrakt tushunchalar bilan ish ko‘rganligi boisidan uning terminologik tizimida -lik

affiksi yordamida ko‘plab terminlarning yasalganligini quyidagi misollar yaqqol tasdiqlay oladi:

taxchillik, tanqislik, mulkchilik, foydalilik, boqimandalik, manfaatdorlik, mahsuldorlik,

rentabellik, xo‘jalik, ustuvorlik, samaradorlik, etuklik, alohidalik, mustaqillik.

Misollarga e’tibor bering: Rentabellik amalda foydalilikni bildirib, korxona va tarmoqlar

faoliyatining asosiy mezonlaridan biridir (Boz. Iq. 84). Xo‘sh, bugungi kunda respublika

iqtisodiy dasturining mohiyatini tashkil etuvchi eng asosiy ustuvorlik va yo‘nalishlar nimadan

iborat? (IK,6). Agar taqchillik hajmi yalpi ichki mahsulot qiymatining 3-5 foiziga teng bo‘lib,

undan oshib ketmasa, bu iqtisodiyot uchun normal hol hisoblanadi (BIA, 223-b).

9. -be:

Behisob, bebaho, bepul, befoyda, bevosita. Masalan: Xuddi shuning uchun ham

mamlakatimizda bolalarning ilm olishlari bepul amalga oshiriladi, negaki vaqt g‘animat, uni

befoyda o‘tkazmaslik kerak (Mulkdor, 38-son). Bevosita soliqlar to‘g‘ridan-to‘g‘ri, ochiq

daromad yoki mulkdorlarga solinadi (IQ.N,92).

10. -siz:

hisobsiz, bahosiz. Naqd pulsiz valyuta to‘lovlari hujjatlarning quyidagi turlari . . . (Bux.

h., 86). Ishsiz deganda aholi iqtisodiy faol qismining o‘ziga ish reja olmasdan, mehnat rezerv

armiyasiga aylangan qismi hisoblanadi (BIA, 321-b). Mamlakatda so‘zning inflyatsiya jarayoni

milliy valyutaning mos ravishdagi devalvatsiyasiz eksportning dollardagi qiymatining

pasayishiga olib keladi (BINA, 165-b). Davlat byudjeti defitsitsiz qabul qilinar edi (BINA, 13-

b).

Bunda be- affiksi bilan -siz affiksi sinonim holda qo‘llangan: behisob-hisobsiz.

11. -xo‘r affiksi ishtirokida.

Aslida fors-tojik tillaridan o‘zlashtirilgan yaxlit leksemalar tarkibida mavjud bo‘lgan

mazkur affiks hozirgi bosqichda ko‘plab asosdan anglashilgan narsani doim iste’mol qiluvchi,

shuni yaxshi ko‘ruvchi. . . ma’nosidagi shaxs nomlarini yasab kelganki, u iqtisodiyot

terminologiyasida ham qator terminlar tarkibida o‘z “vazifa”sini ado etib kelmoqda. Quyida

keltirilgan misollar shundan dalolat beradi: foydaxo‘r, sudxo‘r, nafaqaxo‘r, merosxo‘r. Islom

qonuniga ko‘ra sudxo‘rlik xarom hisoblanadi (Mulkdor 38, 153). Buning mazmuni shuki,

oxiratga olib ketadigan savdo ish shudir, ya’ni o‘ziniki, demakdir, chunki o‘zidan keyin

qoldirgan mol-mulk merosxo‘rga qoladi (Mulkdor,38,153).

12. Hozirgi iqtisodiyot terminologiyasida, qayd etilgan affikslardan tashqari, garchi

kam miqdorda bo‘lsa-da, yana ayrim affikslar ishtirokida terminlar hosil qilingan. Shunday

affiksli iqtisodiy terminlar jumlasiga quyidagilarni misol qilib keltirish mumkin:

a). -m (-im) affiksli terminlar: boqim, bitim, kirim, chiqim. Naqd valyuta-kirim; naqd

valyuta chiqim (Bux.H. 86). Davlat yoki boshqa birovga boqim bo‘lish yo‘qola boshladi

(Mulkdor,38-son).

v). -v (-ov) affiksli terminlar: to‘lov, o‘lchov.

Masalan: Kafolat (kafillik) uchinchi shaxs qarz oluvchining to‘lov qobiliyatsizligi yuz

bergan (Mulkdor, 38(153). To‘lov topshiriqnomasi, to‘lov talabnomasi, kirish-chiqim orderi,

hisob-kitob cheki tashqi hujjatlar hisoblanadi (Bux.h.87).

v). -q (-iq) affiksli terminlar: soliq, sotiq.

Soliqlar ikki vazifani o‘taydi (Iq.N, 91). Savdo-sotiq yo‘li inson hayotidagi yagona tovar

almashinuvi yo‘li bo‘lib qolgan (Mulkdor, 38).

g). -gar affiksli terminlar: savdogar.

Masalan: Savdogar ayollarimizning bola-chaqalarini o‘z holiga qo‘yib, xorijga tijoratga

borishlari-yu, bozorlarda savdo qilib o‘tirishlariga qanday qaraysiz (Mulkdor, 38).

13. -sh (-ish) affikslari ishtirokida.

Hozirgi o‘zbek tilida, xususan, uning terminologik tizimlarida -sh(-ish) affiksi faollashib

ketganligi leksikologiya, terminologiyaga bag‘ishlangan qator tadqiqotlarda alohida

ta’kidlangan. Ularda bayon etilgan fikrlarning qay darajada to‘g‘ri va haqli ekanligini faktlar

ham yaqqol tasdiqlay oladi. Chunki o‘zbek tilining iqtisodiy terminologiyasida mazkur affiks

yordamida hosil qilingan yuzlab terminlar o‘z vazifasini bajarib kelmoqda.

Masalan: . . . debitor qarzlarni undirish bo‘yicha shartnoma asosida konsalting

xizmatlari ko‘rsatilmoqda (Hur. q. 12,97). Savdoni cheklashlarida milliy daromad bo‘lishi lozim

bo‘lgan darajadan past (BINA,157). Xalqaro savdoni erkinlashtirishning uzoq jarayoni

davomida ko‘pchilik rivojlangan sanoat mamlakatlari o‘zlarining ta’rif cheklashlarini

pasaytiradilar (BINA,156-b). Amalda rivojlantirish eng muhim ho‘jalik mexanizmining dastagi

sifatida asosiy zveno bo‘lib hisoblanar edi (BINA, 124-b).

Mazkur affiks yordamida yasalgan terminlarning ko‘plab ishlatilayotganligini quyidagi

manbada qo‘llangan terminlar ham isbotlaydi: yo‘nalishlar (5), xususiylashtirish (6),

shakllantirish, qadrsizlanish, jilovlash, barqarorlashtirish (7), sog‘lomlashtirish,

raqobatlashtirish (8). Himoyalash, poklanish (20), aktsionerlashtirish (23) va boshqalar.

Keltirilgan misollarning ayrimlari tegishli manbalarda ishlatilgan va “Izohli lug‘at”dan

o‘rin olgan bo‘lsa-da, ba’zilari, masalan, xususiylashtirish, barqarorlashtirish,

sog‘lomlashtirish, himoyalash, aktsionerlashtirish, tijorat-lashtirish kabilar yangi leksik

birliklar sifatida qaralmog‘i kerak.

Iqtisodiy terminologik tizimda, qayd etilganlardan tashqari, ayrim murakkab affikslar

ishtirokida ham termin yasash ancha faollashganligi kuzatildi. Mana shunday affikslar jumlasiga

quyidagilarni keltirish mumkin.

1. Iqtisodiy terminlarning -chilik affiksi bilan yasalishi.

Iqtisodiyotga oid terminologik tizimda -chilik affiksi biror narsa bilan bog‘liq bo‘lgan

holatni anglatuvchi terminlarni yasaydi: tijoratchilik, mulkchilik, kasanachilik. Yana misollarga

murojaat etamiz: tijoratchilik faoliyatining alohida unsurlar, turli ishga oid aloqalar tijorat siri

deb belgilash mumkin (Osiyo bozori, 1996, 201-b). Mulkchilik munosabatlari-jamiyatdagi

boyliklarni o‘zlashtirish xususidagi iqtisodiy munosabatlardir (I.N., 130). Bular qishloq ho‘jalik

xom ashyosini qayta ishlaydigan korxonalargina emas, balki sermehnat, shu jumladan,

kasanachalikka asoslangan ishlab chiqarishlar, xalq hunarmandchiliklari ham bo‘lishi kerak

(I.K.,12). Bozorchilik-bu bozorga xos muammolar qoidalari, rasm-rusum va sh.k. (BINA, 7-b).

2. Iqtisodiy terminlarning -korlik murakkab affiksi bilan yasalishi. Fors-tojikcha -kor

affiksiga asli o‘zbekcha -lik yasovchisining qo‘shilib ketishidan hosil bo‘lgan -korlik affiksi

ham ko‘plab iqtisodiy terminlar yasashda ishtirok etib kelmoqda: tejamkorlik, tadbirkorlik. Yana

misollarga murojaat etamiz: Ayni paytda kichik va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish sohasida

ancha-muncha tajriba ham to‘plangan (Mulkdor, 97, 205). Qonunchilikning qoniqtirmagan

holati tadbirkorlik tashabbusini susaytiradi (Moliya, 27-b).

3. Iqtisodiy terminlarning -lilik affiksi bilan yasalishi. Tadqiqot ob’ektimizda ayni shu

affiks ishtirokida yasalgan qator terminlar iqtisodiyot sohasida keng qo‘llanmoqda. Masalan:

tejamlilik, unumlilik, likvidlilik. Masalan: Likvidlilik koeffitsenti quyidagi formula asosida

hisoblanadi (Kred, 63-b).

4. O‘zbekcha -lik va forsiy -dor affikslarining birikuvidan tashkil topgan mazkur

murakkab affiks iqtisodiy terminlar tarkibida ishtirok etmoqdaki, buni quyidagi misollar

tasdiqlay oladi: mahsuldorlik, mulkdorlik, aktsiyadorlik, samaradorlik, unumdorlik va b. Yana

misollarga murojaat etamiz: Samaradorlik -ishlab chiqarish natijasining (mahsulotning)

harajatlar nisbatiga ko‘ra aniqlanadi (Iq. N. 113). Mahsulot miqdorining (MM) jonli mehnat

sarfiga (JM) nisbati mehnat unumdorligini MM: JMni ifodalaydi (Iq. N. 113). Shu sababli,

qishloq ho‘jaligida ishlab chiqarishning yuqori samarali industrial uslublari, ilg‘or

mexanizatsiya va agroximiya usullari nihoyatda sekinlik bilan joriy etilmoqda. Buning

natijasida unumdorlik darajasi ham, mahsuldorlik darajasi ham past bo‘lmoqda (IK, 11).

Samaradorlik sintetik va umumlashgan ko‘rsatkich bo‘lib, integral xarakterga ega, ya’ni o‘zida

ishchi kuchi, ishlab chiqarish fondlari, moddiy xarajatlardan foydalanish ko‘rsatkichlarini

yaxlit holda ifodalaydi (BIA, 104-b).

Xulosa qilib aytganda, hozirgi o‘zbek tilining iqtisodiy terminologik tizimida morfologik

usul bilan terminlar hosil qilish anchagina faoldir, chunki bu jarayonda xilma-xil affikslardan

yoki affiksoidlardan keng foydalanib kelinayapti. Demak, hozirgi bozor iqtisodiyotiga o‘tish

davrida yangi-yangi terminlarning kirib kelishi iqtisodiyot terminologiyasining boyib borishiga

sabab bo‘lmoqda.

Tushunchalarni ifodalash maqsadida tilning ichki rivojlanish qonunlariga amal qilinishi

isbot talab etmaydigan aksiomadir.

Bu borada, birinchi galda, tub, yasama hamda qo‘shma leksemalardan foydalanilsa,

ikkinchidan, har qanday tilning katta imkoniyatlaridan biri-mustaqil ma’noli ikki va undan ortiq

so‘zlarni bir-biri bilan grammatik jihatdan birlashtirib ifodalash usulidan ham foydalaniladi.

Natijada tushunchalarni u yoki bu tarzda ifodalashning qamrovi yanada kengayadi. Bu esa har

qanday soha va tarmoq terminologik tizimlarida ularning barqarorlashuviga olib keladi.

Haqiqatan, borliqdagi jamiki tushunchalarni tub, yasama, qo‘shma leksemalar vositalari

bilangina ifodalab bo‘lmaydi. Ayni shunday holatda leksemalar birikmalaridan keng

foydalanishga uriniladi. Terminologiya masalalarini o‘rganishga bag‘ishlangan tadqiqot ishlar

va monografiyalarda ham birikma terminlarning o‘rni juda muhim ekanligi qayd etilgan.

O‘zbek tilining iqtisodiyot terminologiyasida, boshqa terminologik tizimlarida

bo‘lganidek, iqtisodiy tushunchalarni birikma vositasida ifodalashning o‘ziga xos bir yo‘li qaror

topdi. Bu hol o‘zbek tilida yuzlab iqtisodiy terminlarning paydo bo‘lishiga olib keladi.

Misol uchun “Ishbilarmon lug‘at” ni olib ko‘raylik. Unda bosh lug‘at maqolasi qilib

olingan jami mingtaga yaqin iqtisodiy termin o‘z ifodasini topgan.

Keltirilgan dalildan iqtisodga aloqador birikma terminlarning miqdori anchagina ekanligi

ayon bo‘lib turibdi. Endi ularning grammatik jihatida yasalishi haqida gap ketar ekan, qator

masalalarni ko‘rib chiqishga to‘g‘ri keladi.

Shundan kelib chiqib, avvalo, iqtisodga aloqador birikma terminlarni tuzilishiga ko‘ra

tahlil qilib chiqamiz.

Barcha terminologiyada ham ikki va undan ortiq komponentli birikma terminlardan

foydalanilmoqda.

Yig‘ilgan materiallarning ko‘rsatishicha, bu sohada ikki komponentli terminlar miqdor

jihatdan ko‘pligi bilan ajralib turadi. Yana “Ishbilarmon” lug‘ati”ga murojaat qilamiz. Lug‘atda,

yuqorida qayd etilganidek, jami birikma terminga izoh berilgan bo‘lib, uning ko‘p qismi ikki

komponentlari tashkil etadi: tijorat hisobi, taftish dalolatnomasi oltin qamal, oltin g‘amlamasi,

omonat guvohnomasi, soliq imtiyozlari, tirikchilik qiymati va boshqalar.

Shu bilan birga, mazkur lug‘atda ozroq qismi uch komponentli (narxning tashkil topishi,

mas’uliyati cheklangan shirkat kabi) undan kamroq qismi to‘rt va undan ortiq komponentli

(vekselni xatlab olish protsenti, o‘zaro to‘lovlarni hisobga olish, mumkin qadar qulaylik berish

tartibi va boshqalar) termin mavjud ekanligi ayon bo‘ldi. Demak, iqtisodiy terminologiyaning

ko‘p qismini ikki komponentli birikmalar tashkil etar ekan. Shu boisdan quyida bu kabi

birikmalarning grammatik jihatdan tarkib topish usullarini ko‘rib chiqish lozim, deb topildi (uch

va undan ortiq komponentli birikmalarning yasalishi ayni shu omildan kelib chiqishi tufayli

ularga alohida to‘xtab o‘tilmaydi).

Ma’lumki, turkiy tillarda, jumladan, o‘zbek tilida ham ikki qismli terminologik

birikmalar til materialiga qarab, asosan ot+ot yohud sifat+ot modeli asosida yasalgan bo‘ladi.

Shunga ko‘ra quyida mana shu birikmalarni alohida-alohida qarab chiqamiz.

1 Ot+ot modelida yasalgan birikma terminlar.

Boshqa turkiy tillarda bo‘lganidek, o‘zbek tilida ham ot+ot tipidagi birikmalar izofa

orqali birikib keladi.

Bunday izofa 3 xil ko‘rinishga egadir.

1) I tip izofa vositasida hosil bo‘lgan birikmaning har ikkala qismining o‘zaro bog‘liqligi

so‘z tartibi va birlashtiruvchi intonatsiya bilan belgilanadi. Iqtisodiyot olamida bu kabi

birikmalarning barmoq bilan sanarli darajada kam. Ular jumlasiga quyidagilar misol bo‘ladi: er

renta, bozor narx, uy beka kabi.

2) II tip izofali birikma biror predmet, narsa, voqea-hodisaga qarashliligini, mansubligini

anglatadi.

Bu xildagi birikmalarning qaratqich komponenti-i yoxud -si egalik qo‘shimchasi bilan

shakllantiriladi, qaralmish komponenti esa grammatik qo‘shimchalarga ega bo‘lmaydi. Shu

xildagi iqtisodiy terminlar jumlasiga quyidagilarni misol qilib keltirish mumkin: sotish ustamasi,

bojxona boshqarmasi, savdo vakili, talab ko‘lami, qarz tilxati, pul muomalasi, tannarx

ko‘rsatkichlari, davlat qarzi va b. Qarz puli uchun ishlatilganda foiz stavkasi daromadning bir

qismi bo‘la olmaydi (Kredit, 81-b). Moliya intizomiga rioya qilish uchun moliyaviy nazorat,

korxona, tashkilot va muassasalar javobgarligi bilan uzviy bog‘liqlikda bo‘ladi (Moliya, 49-b).

Agar bo‘nak to‘lovlari kam to‘langan bo‘lsa, haqiqiy hisoblangan summaga qaraganda

qo‘shimcha hisoblangan summaga choraklik hisob besh kun ichida hisobot taqdim etilgan

(BINA, 240-b).

Misollardan shunday xulosaga kelish mumkinki, II tip izofali birikmalar o‘z o‘rnida

ishlatilmoqda, ya’ni tushunchalarni to‘g‘ri ifodalamoqda.

3) Birikma terminlarning bu xili boshqa terminologik tizimlarga qaraganda izofaning

haqiqiy bo‘lmish III tipi asosida shakllantirilgan birikmalar o‘z o‘rnida qo‘llanilgan. Masalan:

pulning qadrsizlanishi, daromadning taqsimlanishi, hamkorlikning rivojlanishi, tovarning

qiymati, mahsulotning bahosi, fondlarning samaradorligi, kreditning qaytarilishi, so‘mning

qiymati. Har bir tovarning foydaliligi o‘zidan keyingi shu tovarning foydaliligidan yuqori va

aksinchadir (BINA, 70-b). Sanoatning yuksalishi qishloq ho‘jaligini ham shiddat bilan o‘sishiga

olib keldi. (BINA, 86-b).

Aniqlanishicha, ob’etimizda III tip izofa ko‘proq ishlatilar ekan. Shu boisdan qayd etilgan

izofaning uchinchi tipidan keng foydalanilmoqda.

Keltirilgan misollardan o‘zbek tilining iqtisodiyot terminologiyasida izofa birikma

terminlar o‘ziga xos o‘rinni egallab kelayotganligi ayon bo‘ladi.

II. Sifat+ot modelida yasalgan birikma terminlar.

O‘zbek tilining iqtisodiy terminologik tizimida sifat+ot modeli asosida yasalgan terminlar

salmoqli o‘rinni egallaydi. Chunki, bunday birikma terminlarning aniqlovchi komponenti

aniqlanmish komponentining belgisi, xossasi, xususiyati kabi ma’nolarni ifodalab keladi.

Bunday birikma terminlarni lisoniy materialiga ko‘ra ikki xilga ajratish mumkin.

a) aniqlovchi qismi asliy sifatdan iborat birikmalar;

b) aniqlovchi qismi nisbiy sifatdan tashkil topgan birikma terminlar.

Asliy sifat+ot modeli asosida yasalgan birikma terminlar iqtisodiyot terminologiyasida

unchalik ko‘p emas. Shunday bo‘lsa-da, ularni lisoniy dalil tarzda keltirib o‘tish lozim bo‘ladi.

Bunday birikmalar sirasiga quyidagilarni misol qilib keltirish mumkin: yalpi mahsulot, mavhum

mehnat, sof daromad, muqobil savdo, muxbir bank, ulgurji narx, chakana narx, xufiya

iqtisodiyot, erkin bozor, tashqi audit, ustuvor yo‘nalish va b. Bozor iqtisodiyotiga o‘tishning

turli modellari barcha mamlakatlarni bitta manzilga-erkin bozor iqtisodiyoti tizimiga olib keldi

(BINA, 97-b). Tashqi auditning maxsus audit firmasi bo‘lib, . . . boshqa xo‘jalik sub’ektlari

bilan birgalikda shartnoma asosida olib boriladi (Moliya, 52-b). Quyidagi eng muhim vazifalar,

ya’ni ustuvor yo‘nalishlar “O‘zbekiston yo‘li”ning uchinchi tarkibiy qismiga kiradi (BINA,

102-b).

Nisbiy sifat+ot modeli asosida yasalgan birikma terminlar esa miqdorning ko‘pligi bilan

ham ajralib turadi. Hisob-kitoblarga qaraganda bu kabi birikmalarning soni 200 tadan ham oshib

ketadi. Mazkur tipdagi birikma terminlarning aniqlovchi komponenti xilma-xil sifat yasovchi

qo‘shimchalar bilan ifodalanishini alohida ta’kidlab o‘tamiz.

Qayd etish lozimki, o‘zbek tilining iqtisodiyot terminologiyasida ham boshqa

terminologik tizimlarning mulki bo‘lmish aniqlovchili birikmalarni hosil qiluvchi sifat yasovchi

qo‘shimchalar ishtirok etar ekan.

Biroq bu o‘rindagi farq shundan iboratki, ayrim sifat yasovchi affikslar nihoyatda

sermahsul bo‘lsa, boshqalari bir qadar kammahsuldir.

To‘plangan materiallar tahlilidan iqtisodiyot terminologiyasida qayd etilgan modelli

birikmalarning aniqlovchi komponenti quyidagi sifat yasovchi affikslardan iborat ekanligi

ma’lum bo‘ldi:

1. -li affiksli birikmalar. Ma’lumki, o‘zbek tilida -li affiksining vazifasi nihoyatda keng

qamrovlidir. Biroq uning eng asosiy funktsiyasi ot turkumiga oid so‘zlarga qo‘shilib, “egalik”,

“mavjudlik” kabi ma’nolarni anglashib kelishi ko‘plab ishlarda qayd etilgan.

Iqtisodiyot terminologiyasida ham mazkur affiksli birikmalarning faol termin sifatida

ko‘p qo‘llaniladi. Masalan: sifatli mahsulot, unumli mehnat, imtiyozli boj, muddatli omonat,

qimmatli qog‘oz, vaqtinchalik ish, qisqa muddatli kreditlar. Qisqa muddatli kreditlar, odatda

aylanma mablag‘larni hosil etish uchun yil muddatga beriladi (IQ. N, 122). Qimmatli qog‘ozlar

bu muayyan bir davlat qonunlarida belgilangan tartibda muomalaga chiqarilgan va nominal

qiymatga ega bo‘lgan pullik hujjatdir (Moliya, 55-b). Foizli stavka ma’lum daromad, qiymat va

boshqalarga nisbatan foizlarda belgilanadi.

2. -ma affiksli birikmalar. Mazkur yasovchi iqtisodiyot terminologiyasida “biror

harakatga moyillik” ma’nosiga ega terminelementlarni hosil qilib keladi. Quyidagi misollar

shundan dalolat beradi: ustama haq, ustama foyda, solishtirma mehnat, o‘tma so‘m, aylanma

fond, qo‘shma korxona, qoplama kelishuv, aylanma mablag‘, jamg‘arma vositasi, undirma

sanoat. Masalan: Aylanma mablag‘lardan foydalanish samaradorligi aylanishning tezligi bilan

bog‘lanadi (IQ. N., 140). Qo‘shma korxona jumxuriyat ichkarisida tashqi millatlar ishtirokida

o‘zaro manfaatdorlik asosida qurib ishga tushirilgan korxonadir (IQ.N.,132). Jamg‘arma

vositasi-bu pulning jamlangan boylik shakliga kirib, o‘z egasi uchun kerak bo‘lganda xarid

etish vositasi bo‘lib xizmat qila olishidir (Pul, 35-b)

3. -siz affiksli birikmalar. Bu affiks vositasida o‘zakdan anglashilgan ma’noga ega

emaslik, ya’ni inkor ma’nosi ifodalanadigan birikmalar yasaladi: narxsiz raqobat, sifatsiz

mahsulot, rejasiz xo‘jalik, vorissiz mulk, muddatsiz omonat, bojsiz savdo, unumsiz mehnat,

foydasiz kelishuv va b. Masalan: Tartibsiz bozor bosqichi. Bu bosqichda bozor aloqalari stixiyali

tarzda o‘rnatiladi (IN, 218). Cheksiz ehtiyojni to‘laroq qondirish cheklangan resurslardan

samarali foydalanishni taqozo etadi (BINA, 52-b). Umidsiz kreditlarni qoplash maqsadida

tashkil etiladigan zahira fondini hosil qilish tartibi AQSh va §arbiy Evropada yagona usul

bo‘yicha amalga oshiriladi (Kredit, 100-b).

4. -chi affiksli birikmalar. Bu affiks aslida erkalash-kichraytirish ma’nosidagi ot yasovchi

hisoblanadi. Biroq terminologik tizimlarda uning mazkur ma’nosi u qadar sezilmaydi, aksincha,

muayyan ob’ektning belgisini bildiruvchi sifat hosil qiladi: qo‘shimcha mahsulot, qo‘shimcha

qiymat, ortiqcha harajat, qo‘shimcha foyda va b. Biroq resurslar cheklanganidan bir

mahsulotni ko‘paytirish ikkinchisini kamaytiradi, chunki qo‘shimcha mahsulot, qo‘shimcha

resurs talab qiladi (BINA, 52-b).

5. -iy (-viy) affiksli birikmalar. Iqtisodiyot terminologiyasida aniqlovchi qismi -iy, -viy

affiksi bilan yasalgan birikma terminlar ham tez-tez uchrab turadi: iqtisodiy inqiroz, mulkiy

shakl, ijtimoiy mulk, moliyaviy intizom, xususiy mulk, nisbiy miqdor, mahalliy soliq. Masalan:

Asosiy fondlar-o‘z qiymatlarini ishlab chiqarishning bir bosqichida emas, bir necha bosqichi

davomida tayyorlanayotgan mahsulotga qisman-qisman o‘tkazib boriladi (IQ. N, 138). Demak

moliyaviy baquvvat bo‘lish raqobatga chidamli bo‘lishi demakdir (IN, 371). Moliyaviy

nazoratning bu shakli amaldagi qonunchilik va normativ aktlar buzilishining oldini olishga

xizmat qiladi (Moliya, 43-b). Binobarin, iqtisodiy erkinlik umumiy erkinlikning bir qismi bo‘lib

hisoblanadi (BINA,113-b). Tarkibiy ishsizlik turli hududlarda, turli soha va ish turlariga ishchi

kuchining talab va taklifning nomuvofiqligi natijasida kelib chiqadi. (BIA, 322-b).

6.-chi affiksli birikmalar. Iqtisodiyot terminologiyasida aniqlovchi qismi -chi affiksi bilan

yasalgan birikma terminlardan ham foydalanilayotganligini quyidagi misollar bilan tasdiqlash

mumkin: yordamchi tarmoq, etakchi iqtisodchi, baholovchi shaxs, vositachi savdo va b.

Shu bilan birga, iqtisodiyot terminologiyasida sifatdosh+ot tipidagi birikma terminlar

ham tez-tez uchrab turadi: cheklangan harajatlar, kechiktirilgan talab, uyushgan narxlar,

cheklangan harajatlar va b.

Iqtisodiyot terminologiyasida qo‘shma affikslar orqali birikma terminlar ham yasaladi.

Ular jumlasiga mulkchilik munosabatlar, sohibkorlik daromadi, qarzdorlik hujjati, tirikchilik

qimmati kabi terminlarni kiritish mumkin. Masalan: Hissadorlik jamiyatlar muomalaga oddiy

aktsiyalar chiqarish bilan birga, imtiyozli aktsiyalar ham chiqarish imkoniyatiga egadirlar

(Moliya, 57-b). Ishsizlik darajasi deganda jami ishsizlar sonining iqtisodiy faol aholi soniga

bo‘lgan nisbati tushuniladi (BIA, 327-b).

Xulosa qilib shuni aytish kerakki, iqtisodiyotga aloqador birikma terminlar ichida sodda

birikma terminlar ko‘pligi bilangina emas, balki iqtisodiy tushunchalarni to‘g‘ri, aniq va ixcham

tarzda ifodalab kelishi bilan ham o‘ziga xos afzalliklarga egadir.

4-mavzu: Iqtisodiyot terminlarini qo‘llash mezoni va

tartibga solish masalalari

REJA:

1.Terminning qonun-qoidalar asosida yaratilishi va mezon.

2. O‘zbek tili iqtisodiyot terminologiyasida sinonimiyaning paydo bo‘lish

sabablari.

3. Iqtisodiy so’z va terminlarni tartibga solish.

Bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrida ijtimoiy taraqqiyotda ro‘y berayotgan o‘zgarishlar,

fan-texnika, madaniyat va san’at, xalq xo‘jaligining xilma-xil tarmoqlari tobora rivoj topib

borayotganligi kabi ekstralisoniy omillar minglab yangi tushunchalarning paydo bo‘lishiga olib

kelmoqda. Binobarin, o‘zbek tilida ana shu minglab tushunchalarni ifodalovchi minglab

terminlar ham yuzaga keldi.

Pirovardida, ayniqsa, XX asrning 80-yillaridan keyin yangitdan yuzaga kelgan

tushunchalarni qay tarzda ifodalash lozimligi masalasi ko‘ndalang bo‘ldi. Bu muammo esa,

ochig‘ini aytish kerak, stixiyali ravishda yuz bera boshladi. Natijada har kim o‘z bilganicha

“termin” topib yoki “yasay” boshladi. Bunday hatti-harakat oqibati o‘laroq, o‘zbek tilining

terminologik tizimlarida xilma-xilliklar paydo bo‘la boshladi. Terminologiyada salbiy deb

qaraladigan sinonimiya, omonimiya, polisemiya kabi til hodisalariga keng yo‘l ochib beriladi.

Bunday holat barcha terminologik tizimlarda, shuningdek, iqtisodiyot terminologiyasida ham

tez-tez ro‘y bera boshladi.

Ma’lumki, terminologiya sohasida yuz bergan bunday salbiy holat informatsiya

almashish jarayonini qiyinlashtirib yuborishga olib keladi.

Shu boisdan iqtisodiyot terminologiyasida sodir bo‘lgan ayrim tartibsizliklarning oldini

olish masalasini maxsus ko‘rib chiqish lozimdir.

Ma’lumki, barcha sohalarda bo‘lganidek, iqtisodiyot terminologiyasi ham terminlarni

tartibga solish masalalari hamisha jamoatchilikning diqqat markazida bo‘lib keldi. Ilmiy

jamoatchilik yaxshi biladiki, o‘tgan asrning 30-yillarida til-imlo masalalari bilan bog‘liq

ravishda terminologiya muammolar ham tegishli tashkilotlar tomonidan uyushtirilgan qator

tadbirlarda maxsus kun tartibiga qo‘yildi. 1929 yilda bo‘lib o‘tgan Til-imlo konferentsiyasi

buning yorqin namunasidir. Natijada S.Ibrohimovning qator maqolalari, U.Tursunning “O‘zbek

tili terminologiyasi” nomli risolasi, ko‘plab terminologik lug‘atlar yuzaga keldiki, ular u yoki bu

soha terminlarini yanada puxtaroq tartibga solishda muhim rol o‘ynadi.

O‘zbek tilidagi bunday terminlarni tartibga solish sohasidagi ishlar sho‘ro hokimiyatining

dastlabki yillaridan boshlangan.

Turli sohalar bo‘yicha terminologiya lug‘atlarning nashr etilishi terminologiya sohasida

ilmiy-tadqiqot ishlar olib borishning kuchayganligi terminologiya sohasida mavjud bo‘lgan

ba’zi muammolarni hal etishni taqozo etadi.

Barcha fanlar va texnikaga doir terminologik ishlarning maqsadi o‘sha sohalar

mutaxassislarininggina emas, balki umuman terminlar vositasida ish ko‘radigan har bir

shaxsning bir-biri bilan informatsiya almashish jarayonini amalga oshirishdan iboratdir. Bu

jarayon esa lug‘atlar vositasida yanada jadal tus oladi. Shunisi borki, lug‘atda o‘z “tasdig‘i”ni

olgan har bir termin bevosita yozma nutqqa-darsliklar, o‘quv qo‘llanmalari, ilmiy-tadqiqot

ishlar, matbuot sahifalariga, qolaversa badiiy adabiyotga ham ko‘chadi. Shunday ekan, har

qanday termin u yoki bu tushunchani aniq, to‘g‘ri ifodalashni taqozo etadiki, ular o‘zbek tilining

qonun-qoidalariga binoan yaratilishi lozim bo‘ladi. Iqtisod fani bo‘yicha nashr etilgan darslik va

qo‘llanmalar, ilmiy-ommabop asarlar, lug‘atlarda o‘z ifodasini topgan aksar terminlar o‘zbek

tilining ichki qonunlari asosida tushunchalarni aniq ifodalayotgani, bu esa o‘qish-o‘qitish

jarayonining hozirgi talablar darajasida bo‘lishiga yordam berayotganini ko‘rish mumkin.

Qadim-qadimdan ona tilimizda ishlatib kelingan soliq, bozor, ish, pul, mulk, mulkchilik,

mol (“tovar” ma’nosida), foyda, jamg‘arish, korxona, xo‘jalik, savdo-sotiq, daromad, mehnat,

boj, bojxona, sotish, sotib olish, ish haqi, dehqon ho‘jaligi kabi yuzlab terminlar shular

jumlasidandir.

Biroq iqtisodiyot fani bo‘yicha o‘zbek tilida nashr etilgan manbalarni o‘rganish va tahlil

qilish natijasida o‘zbek iqtisodiyot terminologiyasida ham, boshqa sohalar terminologik

tizimlarida bo‘lgani kabi, qator kamchilik va nuqsonlar mavjud ekanligi ayon bo‘ldi. Ayni

shunday holat iqtisodiy terminlarni tartibga solish masalalari bilan alohida shug‘ullanish

vazifasini keltirib chiqaradi.

Terminlarni tartibga solish amaliyotida u yoki bu lug‘aviy birlikni termin qatoriga

kiritishda odatda quyidagi talablardan kelib chiqiladi: u muayyan tizim tarkibiga kirishi va shu

tizim doirasida yagona ma’no bildirishi, tartibga tushish belgilariga ega bo‘lishi, sinonim

(dublet)larga ega emasligi, qisqa, eslash va talaffuzi qulayligi kabi talablarga javob berishi

lozim.1 Albatta, barcha terminlar mazkur talablarga javob berganda, terminologiyani tartibga

solish degan gap ham ko‘ndalang bo‘lmas edi. Biroq amaliyotda ish hali poyoniga etgan emas.

Yuqorida aytganimizdek, o‘zbek iqtisodiyot terminologiyasi qator nuqsonlarga ega: lug‘aviy va

grammatik sinonimiyaning keng tarqalganligi, terminlar imlosidagi har xillik kabilar ana

shunday nuqsonlardandir.

Terminologiya masalalariga bag‘ishlangan barcha ishlarda sinonimiya terminologiyaning

jiddiy nuqsoni deb qaralgan.

Ma’lumki, maktab va oliy o‘quv yurtlarida iqtisod fanini o‘qitish, o‘rganish ishlari XX

asrning 20-yillaridangina boshlandi. Albatta, bunda o‘zbek tilida ishlab chiqilgan, bir tizimga

solingan iqtisodiyot terminologiyaning bo‘lishiga ehtiyoj sezilgan edi. Natijada, 20-yillarning

oxiri va 30-yillarda rus tilida nashr etilgan iqtisodga oid darslik va qo‘llanmalar o‘zbek tiliga

tarjima qilina boshlandi1 .

Muhimi shundaki, tarjimonlar o‘sha vaqtlardayoq bu jarayonni imkon boricha o‘zbek

tilida mavjud bo‘lgan iqtisodiy tushunchalarni aniq ifoda etilgan umumiste’moldagi so‘zlardan

foydalanganlar. Shu bilan birga, sharoit taqozosi bilan fors-tojikcha, arabcha leksemalardan

hamda ruscha-baynalmilal terminlarni tarjimasiz yoki kalkalab olishga intilish bo‘lgan.

Ayni shunday holat iqtisodiyot olamida ham ko‘plab sinonimik terminlar qatorlarining

paydo bo‘lishiga olib keldi. Bu har bir tilda, uning leksikasida ro‘y berib kelayotgan o‘ziga xos

bir lisoniy hodisadir.

Ma’lumki, terminologiya sohasida keng tarqalgan sinonimiya terminshunoslar tomonidan

uning taraqqiyoti va shakllanishining ilk davriga xos hodisa, deb baholanadi.

Masalan, terminshunos V.P.Danilenko shunday yozadi: “Ayni bir tushunchalarni

nomlashdagi lug‘aviy variantdorlikning ro‘yobga chiqishi fan tilini yaratishning ilk davrida uch

asosiy ko‘rinishida bo‘lib o‘tadi: tilda ayni bir tushunchani ifodalash uchun turli tillardan

o‘zlashtirilgan bir necha so‘z qo‘llanganda; (o‘zlashtiruvchi) tilda o‘zlashma so‘zga teng

keladigan so‘z mavjud bo‘lganda; o‘zlashma so‘z paydo bo‘lishi bilan ma’no jihatdan unga teng

bo‘lgan ruscha so‘z maxsus hosil qilinganda”.

Ayni shu holatni o‘zbek tilining iqtisodiyot terminologiyasida ham kuzatish mumkin.

Avvalo, o‘tmishdagi ayrim iqtisodiy tushunchalarni ifodalab kelgan leksemalar sinonimiyasiga

e’tibor beraylik., Alisher Navoiy asarlarida qator iqtisodiy terminlar qo‘llangani va ularning

ba’zilari sinonimik xarakterda ekanligi ma’lum bo‘ldi. Quyidagi misollar shundan dalolat

1O‘zbek tili ilmiy-texnikàviy terminologiyasini tàrtibgà solish prinsiplàri, Toshkent, 1991.

1Dànilenko’ V.P. Russkàya terminalogiya, M., 1996, s.74.

beradi: manfaat-foyda-daromad, sarmoya-davlat-boylik-mablag‘; dastmuzd-ish haqi-maosh;

savdopesha-savdogar-savdogarchilik, nafaqa-maosh-harajat, bozurgon-bozorchi-savdogar,

bay’ona-baho-qiymat-bay puli va boshqalar.

Keyinchalik, ya’ni XX asrning 30-yillaridan keyin o‘zbek tilida, xususan, uning

iqtisodiyot terminologiyasida ruscha-baynalmilal terminlarning qo‘llana boshlashi birinchidan,

shu terminologiyaning boyishiga, ikkinchidan, sinonim terminlarning ko‘payishiga olib keldi.

O‘sha davrda nashr etilgan darslik va lug‘atlarda, tarjima asarlarda ruscha-baynalminal

terminlarning qo‘llanishi natijasida sinonim va variantdor terminlar paydo bo‘ldi. Masalan:

rasxod-daromad, kommirchiski banka-tijorat banki, peshaki aqcha-avans-bo‘nak, maliyat-

nalog-soliq, podshahlik bankaxanasi-davlat banki, boxgaltir-buxg‘altir-buxgaltir, blanka-

bulanka-blank, banka-bank-bank, berja-birja, priskurant-preyskurant, veksil-veksel, patent-

patitt, kridit-kredit, budjet-byudjet va b. Aytilganlardan sinonimiya va variantdorlik faqat

terminologik tizimlar taraqqiyotining ilk bosqichigagina xos ekanu, hozirgi terminologiyada bu

hodisa aytarli yo‘q, degan xulosaga kelmaslik kerak, albatta. To‘g‘ri, vaqt o‘tishi bilan o‘zbek

iqtisodiyot terminologiyasi rivojlana va silliqlana borib, ma’lum darajada sinonim terminlardan

xoli bo‘ladi.

O‘rni kelganda shuni aytish kerakki, sinonimik terminlar bilan umumadabiy tildagi

sinonimiya tushunchalari o‘rtasida katta farq bor.

Sinonimiya nutqning badiiy, publitsistik uslublari uchun juda qo‘l keladi, yozma va

og‘zaki nutqni bir xil takrorlardan ozod qiladi. Biroq, bunday sinonimiya terminologiya uchun

foydasiz bir holdir. Sinonimiya terminlar, birinchidan, kishi xotirasiga ortiqcha yuk bo‘lib

tushadi, chunki ko‘plab tushunchalarni o‘zlashtirish bilan birga ularni anglatuvchi yanada ko‘p

terminlarni eslab qolishga to‘g‘ri keladi, ikkinchidan, ularning mavjudligi natijasida ma’no

jihatdan bir-biridan farqlanish xavfi tug‘iladi.

Terminologiyada, jumladan iqtisodiyot terminologiyasida sinonimiya xilma-xil ob’ektiv

va sub’ektiv sabablar natijasida yuzaga keladi. Yuqorida terminologik sinonimiyani keltiruvchi

uch holat, binobarin, terminologik sinonimiyaning uch ko‘rinishi haqida V.P. Danilenkoning

fikrini keltirgan edik. Ana shu uch holatni terminologik sinonimiyani, shunda ham lug‘aviy

(leksik) sinonimiyani vujudga keltiruvchi ob’ektiv holatlar deb ko‘rsatish mumkin. Bu

jarayonda sub’ektiv holat esa, ko‘pincha, ayrim mualliflar va tarjimonlarning termin yaratishda

u yoki bu affikslarni o‘rinsiz qo‘llanishi, birikma terminlar tarkibiy qismlarini tanlashdagi

xatolaridan iborat bo‘lib, bunday intilishlar natijasida grammatik sinonimlar-variantlar yuzaga

keladi.

O‘zbek iqtisodiyot terminologiyadagi sinonimiyaning xilma-xil ko‘rinishlarini bartaraf

etish uchun quyidagilarni amalga oshirish lozim.

Lug‘aviy (leksik) sinonimiya.

O‘zbek iqtisodiyot terminologiyasida tez-tez uchrab turadigan bu xildagi sinonimiyani,

o‘z navbatida, yana bir necha guruhlarga bo‘lish mumkin: a) asli o‘zbekcha (umumturkiy)

so‘zlarning o‘zaro sinonimiyasi; b) shunday terminlar bilan fors-tojikcha yoki arabcha, yohud

ruscha-baynalmilal leksemalarning sinonimiyasi. Biroq, bu o‘rinda masalani biroz

umumlashtirish maqsadida, asli o‘zbekcha, fors-tojikcha hamda arabcha terminlarning o‘zaro

sinonimiyasini bir guruh deb hisoblab, ana shu guruh bilan ruscha-baynalmilal leksemalar

sinonimiyasini ikkinchi guruhga ajratdik.

O‘zbek tili lug‘aviy tarkibining asosini tashkil etuvchi asli o‘zbekcha, fors-tojikcha,

arabcha leksemalardan iborat iqtisodiy terminlar sinonimiyasini darslik va qo‘llanmalarda,

lug‘atlarda va boshqa manbalarda bot-bot uchratib turish mumkin. Fikrimizning dalili uchun

ayrim misollarni keltiramiz: foydaxo‘r-chayqovchi, nazoratchi-tekshiruvchi, xaridor-

buyurtmachi, qarzdor-nasiyador, xaridor-mijoz, pul-aqcha, bitim-shartnoma, chorakor-

koranda, daromad-kirim, harajat-chiqim, sarf-harajat-chiqim, sarmoya-mablag‘, mezon-

o‘lchov-belgi, boshqarma-mahkama, uyushma-birlashma, ustama-qo‘shimcha. Yana quyidagi

misollarga e’tibor beraylik:

Bozordagi har bir bitimda bir-biriga bog‘liq

ikki xil aloqani ko‘rish juda muhim-dir (Iq.

N,67).

Ishga yollash shartnomasini diqqat bilan

kuzatganda bir qator belgilari ko‘rinadi

(Iq.N.,161).

Daromadlar (foyda) yoki boshqa soliqqa

tortish ob’ektlarini yashirin hollari

aniqlanganda qonun hujjatlariga muvofiq

surishtiruv o‘tkazish. (Moliya, 48-b).

Firma ishidagi rejalashtirishda mahsu-

lotning uch turi farqlanadi... -firma uchun

yangi, lekin bozor uchun yangi bo‘lmagan

tovar (Iq.N, 114).

Korxona o‘z mahsulotini sotadigan baho

bilan uning tannarxi o‘rtasidagi farq

korxonaning sof daromadini tashkil qiladi.

(IN, 144).

Iste’molchi (xaridor) . . . endi bozor

iqtisodiyot sharotida ishlab chiqaruvchi

emas, balki iste’molchi (xaridor) o‘z izmi-

ni o‘tkazadi. (BINA, 50-b).

Aslida o‘zbekcha-fors-tojikcha yoki arabcha leksemalar qatoriga bir asosli (tub yoki

yasama) terminlar bilan birikma terminlarning ham sinonimik munosabatga ega bo‘lishi

mumkinligini quyidagi misollar tasdiqlay oladi: savdogar-ishbilarmon vositachi, daromadlik-

daromad keltirish, moliya-pul mablag‘i, tushim-savdodan tushgan pul, vakolatnoma-ishonch

qog‘ozi, omonatchi, omonat pul qo‘yuvchi, korchalon-olg‘ir sanoatchi, foyda-tekin daromad,

nafaqa-yordam puli, iste’molchi-iste’mol qiluvchi, yakanchi-mayda savdogar, xaridor-sotib

oluvchi, mulkdor-mulk egasi.

Mazkur pulga tovarlar va xizmatlar sotib

olingach, u firmaning pul tushumiga

(daromadiga) aylanadi (IK,295).

Bozor iqtisodiyotidagi daromadlar

tengsizligining ikki jihati bor (Iq.

N, 437).

Terminlarning bu xildagi sinonimiyasini birinchi navbatda, ularning umumadabiy tilda

bab-baravar ishlatilayotganligi bilan izohlash mumkin. Chunki, bunday sinonimik qatorni hosil

qiluvchi terminlar asli o‘zbekcha, fors-tojikcha yoki arabcha bo‘lishidan qat’iy nazar, asrlar

davomida umumxalq tilida ishlatilib kelingan. Shuningdek, mazkur terminlar ishlatilgan tillarda

so‘zlashuvchi xalqlar uzoq yillar davomida yonma-yon, hatto aralash holda yashaganligi yoki

yaqin aloqada bo‘lganligi tufayli ham ayrim shu turdagi sinonimiyaning turg‘unlashuviga olib

kelgan, deb hisoblaymiz.

Sinonimik terminlar hosil bo‘lishining sabablaridan yana biri o‘zbek tilida avvaldan

qo‘llab kelingan lug‘aviy birlikning ruscha-baynalmilal terminlar bilan parallel qo‘llanishdadir.

Muayyan bir tushunchani ifodalash uchun bir vaqtning o‘zida ham milliy, ham baynalmilal

terminlardan foydalanish nafaqat o‘zbek iqtisodiyot terminologiyasi uchun, balki barcha

tillarning terminologik tizimlari uchun ham umumiy holat hisoblanadi. Shuning uchun

sinonimiyaning bu turini ham birdaniga bartaraf etib bo‘lmaydi.

Milliy (o‘zbekcha) va baynalmilal iqtisodiy terminlarning lug‘aviy sinonimik qatorida

ham yuqoridagiday holatni, ya’ni, birinchidan, bir asosli (tub yoki yasama) terminlar doirasida

ham mavjud ekanligini quyidagi misollar bilan dalillash mumkin: islohot-reforma, soliq-nalog,

iqtisodiyot-ekonomika, iqtisodchi-ekonomist, ruxsatnoma-litsenziya, qarzdor-debitor, mablag‘-

kapital, vositachi-distribiter, foiz-protsent, qarz-kredit, hisobchi-buxgalter. Mazkur tovarlarning

o‘rinbosari qanchalik ko‘p bo‘lsa, shunchalik talab o‘zgaruvchan (elastik) bo‘ladi (BINA, 51-

b). Ular o‘rtasida vakolatga ega bo‘lgan brokerlar-maklerlar (dallollar) vositachilik qiladi

(BINA, 16-b). Korxona ma’lum bir xildagi mahsulotni realizatsiya qildi va natijada,

korxonaning hisob-kitob raqamiga tushum (viruchka) kelib tushdi (Moliya, 13-b).

Mamlakatdagi klient (mijoz)lardan ajrab qolmaslik uchun bahoni tushirishga (pasayishga)

intiladilar (BINA, 156-b).

Ikkinchidan biror komponenti o‘zbekcha terminlar (fors-tojikcha yoki arabcha

bo‘lishidan qat’iy nazar), boshqa komponenti esa baynalmilal bo‘lmish birikma terminlar

sinonimiyasi ham keng tarqalganki, buni quyidagi misollar bilan tasdiqlay olamiz:

(aktsiyadorlar shirkati - hissadorlar shirkati, pul kapital - pul sarmoya, inflyatsiya kursi -

pulning qadrsizlanish kursi) va b. Tartibsiz bozor, stixiyali bozor. . . . Bir mahsulot ishlab

chiqarishga ketadigan resurslarning boshqa mahsulotni ishlab chiqarish uchun sarflanishi

muqobil (alternativ) xarajatlar deyiladi (BINA, 53-b). . . . Bozor iqtisodiyotining ba’zi bir

unsurlari eski traditsion (an’anaviy) iqtisod bag‘rida unib chiqqan va rivoj topgan bo‘ladi

(BINA, 77-b).

Shunindek, ruscha-baynalmilal terminlarni tarjima qilish, ya’ni kalkalashtirish natijasida

ham terminologik sinonimiyaning aralash turi yuzaga keladi. Masalan: kreditor - qarz beruvchi,

veksel - qarz berish, biznesmen-usta savdogar- ishbilarmon, brakeraj - mol nazorati, obligatsiya

- qimmatli qog‘oz, arbitraj - hakamlar sudi, diler-ishbilarmon vositachi savdogar, kredit-

ajratma mablag‘, inflyatsiya-pulning qadrsizlanishi, auktsion - kimoshdi kabi. . . . uning bozor

iqtisodiyotiga transformatsiyasi (aylana borishi) orqali yuz bergan (BINA, 74-b).

Ma’lumki, rus tili XX asrning 60-70 yili mobaynida sobiq ittifoqdagi milliy tillar

zamonaviy terminologik tizimlarining shakllanishida o‘zining kattagina ta’sirini ko‘rsatib keldi.

Bu jarayon ma’lum ma’noda majburiylik tartibi asosida amalga oshgan bo‘lsa-da, uning

ijobiy tomonlari ham mavjud ekanligidan ko‘z yumib bo‘lmaydi. Chunki, rus tili va u orqali

Evropa tillaridan o‘zbek tiliga o‘zlashgan ko‘plab baynalminal terminlar yangi tushuncha

sifatida qo‘llanishi natijasida o‘zbek ilmiy terminologiyasi ham anchagina boyidi va uning uzviy

qismiga aylanib qoldi.

O‘zbek tili iqtisodiyot terminologiyasida ba’zi ruscha-baynalminal terminlarni aynan,

tarjimasiz qo‘llash ayrim holatlarda o‘zini oqlab keldi. Biroq ona tilimizda ularning aniq

muqobillari bo‘lgani va ular ayni bir iqtisodiy tushunchani aniq ifodalab kelgani holda hadeb

baynalmilal terminlarni amaliyotga kiritaverish haqli e’tirozlarni keltirab chiqardi. Boy yozma

adabiyotga ega bo‘lgan tillarda qo‘llab kelingan va ko‘p tillarda baynalmilal tillarning muqobili

sifatida ishlatilishi mumkinligi ayonlashganda tilning ichki imkoniyatlaridan to‘la foydalanish

va tegishli terminlarni tarjima qilish to‘g‘ri yo‘l ekanligi ilmiy adabiyotlarda alohida ta’kidlab

o‘tilgan.

Aniqroq qilib aytilganda, qator baynalmilal terminlarning qo‘llanishini ma’qullaganda,

o‘zbek tilining tarixiy an’analarini hisobga olganda, o‘zbek tilining tarixiy an’analarini hisobga

olgan holda, terminologiyani tartibga solish ishlarini yo‘lga qo‘yish lozim bo‘ladi, ya’ni ma’lum

tushunchani ifodalashda milliy va baynalmilal atamalarning har ikkalasi ham terminologik

talablarga teng javob bergan hollarda milliy terminning o‘zini qo‘llash maqsadga muvofiqdir.

Aksincha, sinonimik qatordagi o‘zbekcha termin ko‘p asosli, ya’ni birikmalardan iborat bo‘lsa

yoki tushuncha to‘g‘risida chalkash, noto‘g‘ri fikr tug‘dirsa, bunday hollarda, albatta,

baynalmilal termin-afzallikka ega bo‘ladi va uni ilmiy termin sifatida tan olish kerak.

Yuqoridagi kabi o‘zbekcha va baynalmilal terminlar o‘zaro sinonimiyasiga bir qancha

misollar keltirish mumkin: hisobchi-buxgalter, qarzdor-debitor, so‘rovnoma-anketa, ijara-

arenda, taqchil-defitsit, soliq-nalog va b. kabi sinonimlarning birini tanlab olib boshqasidan voz

kechish maqsadga muvofiqdir. Ayni shunday holatlarda, bizningcha, bu sinonimlardan

birinchilarini iqtisodiy termin sifatida bemalol qo‘llayverish mumkin. Ulardan ko‘pining tegishli

manbalarda iqtisodiy ma’noda qo‘llanayotganligi ham shundan dalolat beradi. Fikrimizning

dalili uchun ayrim matnli misollar keltiramiz: Soliqlar-davlatning korxona va tashkilotlardan

hamda aholidan undiradigan pul mablag‘idir. Soliq ikki vazifani o‘taydi (Iq,N, 90). Ijara

shartnomasi ijaraga beruvchi bilan ijaraga oluvchining munosabatlarini tartibga soluvchi

asosiy hujjat hisoblanadi (HA, 61).

Lug‘aviy sinonimiyaning yana bir ko‘rinishi bitta asosli (tub yoki yasama)

leksemalardan iborat terminlar bilan birikma terminlarning parallel ravishda qo‘llanishidir.

Bunday sinonimiya, birinchidan, o‘zbek tilida avvaldan qo‘llanib kelgan iqtisodiy termin yoki

shu ma’noda qo‘llanayotgan leksemaning mazmunini konkretlashtirish uchun foydalanish

oqibatida kelib chiqqan. Masalan: mahsulot-savdo mahsuloti, tanga-mayda pul, harajatlar-

qo‘shimcha chiqimlar, nafaqa-yordam puli, yakancha-mayda savdogar, xaridor-sotib oluvchi.

Ikkinchidan, o‘zbek iqtisodiyot terminologiyasiga kirgan va kirib kelayotgan ruscha-

baynalmilal terminlarni izohlash yoki, aksincha, ularning o‘zbek tilidagi kalkalarini

tushuntirishga intilishdan ham o‘ziga xos sinonimlar paydo bo‘ladi. Masalan: menedjer-

uddaburon ish boshqaruvchi, biznesmen-usta savdogar, brakeraj-mol nazorati va b. Bunday

holatlarda ruscha-baynalmilal terminlarning o‘zi qo‘llanishini ma’qul deb bilamiz.

O‘zbek tilidagi iqtisodiy terminlar sinonimiyasinnig yuqorida ko‘rib o‘tilgan turlari

bevosita yoki bilvosita lug‘aviy (leksik) sinonimiyaga aloqador.

Yana bir masala, morfologik, ya’ni so‘z yasovchi qo‘shimchalarning qo‘llanishi bilan

bog‘liq sinonimlar1 ning ayrim ko‘rinishlari va ularni bartaraf

qilish yo‘llari haqida fikr yuritamiz.

Grammatik (morfologik) variantlar. O‘zbek iqtisodiy terminlarining lug‘aviy uslubiy

sinonimlardan tashqari so‘z yasovchi qo‘shimchalarning o‘rinli yoki o‘rinsiz ishlatilishi

natijasida variantdor terminlar paydo bo‘ladi. Bunday variantdorlik sodda, yasama hamda

qo‘shma terminlarning yoki birikma terminlar aniqlovchi qismining teng ma’noli xilma-xil

affikslar bilan shakllantirilishi tufayli yuzaga keladi.

Ma’lumki, XX asrning 20-30 yillarida rus tili milliy tillar zamonaviy terminologik

tizimlarining shakllanishida etakchi o‘rin tutib keldi. Biroq leksema o‘zlashtirishning ma’lum

qonun-qoidalari etarli darajada ishlab chiqilmaganligi boisdan o‘sha davrlarda o‘zbek tili

iqtisodiyot terminologiyasida ham ruscha-baynalmilal terminlarni xilma-xil tarzda

shakllantirishga majbur bo‘lingan edi. Bunday holat esa bir tushunchani ifodalovchi

terminlarning har xil ko‘rinishlarga ega bo‘lib qolishiga olib keldi. Misollar keltiramiz:

boxg‘altir-boxgaltir, boxgalteriya-buxgalteriya, bankavay belat-bank bileti, priskurant-

preyskurant, bedjet-byudjet, rasxot-rasxod, qurs-kurs, banka-bank, berja-birja, blanka-bulanka-

blank va boshqalar. 1 Terminologiya màsàlàlàrigà bàg‘ishlàngàn àyrim ishlàrdà sinonimlàrning bu turini vàriàntlàr deb

àtàlgàn. O‘zbek tili ilmiy-texnikàviy terminologiyasini tàrtibgà sîlish prinsiplàri, T., 1991.

Qayd etish lozimki, hozirgi bosqichda bu xildagi variantdorlikka chek qo‘yilgan, ya’ni

ruscha-baynalmilal terminlar ayni qator tildagiday yozib kelinmoqda .

Ba’zi hollarda morfologik usulda, ya’ni affikslarning qo‘shilishidan hosil bo‘lgan bir

asosli leksemalar yonida shu asos ishtirokida hosil qilingan birikmalar paydo bo‘lib qoladiki, bu

ham o‘ziga xos sinonimiyani yuzaga keltiradi. Fikrimizning dalili uchun ayrim misollar

keltiramiz: mulkdor-mulk egasi, iste’molchi-iste’mol qiluvchi, arzonlashtirish-arzon narxda

sotish, savdogar-savdo qiluvchi, bozorgir-bozori chaqqon, naqdina-naqd pul, bankchi-bank

egasi, daromadlilik-daromad keltirish va b.

O‘zbek tili iqtisodiyot terminologiyasida so‘z yasovchi affikslarni o‘rinli yoki ayrim

hollarda o‘rinsiz qo‘llash natijasida ham ko‘plab variantdor terminlar bo‘ladiki, bu xildagi

variantdor terminlar jumlasiga quyidagilarni kiritish mumkin: savdogar-savdo pesha, ishchan-

ishbilarmon, daromadlilik-serdaromadlik, chegirish-chegirma va boshqalar.

Ba’zi hollarda ruscha-baynalmilal affikslar bilan o‘zbekcha affikslar teng qo‘llanishi

natijasida ham variantdorlar hosil bo‘ladi: bankchi-bankir, bizneschi-biznesmen, aktsiyador-

aktsioner.

Yuqorida iqtisodiyot terminologiyasida birikma terminlarning o‘rni haqida batafsil so‘z

yuritilgan edi. Shunisi ham borki, bu kabi terminlar aniqlovchi komponentining asosi bir xil

bo‘lsa-da, hilma-xil qo‘shimchalar bilan shakllanishi mumkin. Pirovardida ayni bitta

tushunchani ifodalovchi ikki yoki undan ortiq variantdor birikma terminlar yuzaga keladi.

Masalan: narxsiz raqobat-benarx raqobat, notarif to‘siqlar-tarifsiz to‘siqlar, aktsionerlik

sertifikati-aktsiyadorlik sertifikati, meros huquqi-merosxo‘rlik huquqi, birjaviy kurs-birja kursi,

ishbay ish-ishbayli ish va b.

Ba’zi iqtisodiy terminlarni qo‘llashda ham ortiqchalikka (pleonazm) yo‘l qo‘yish

natijasida sinonimlar paydo bo‘ladi: isloh-islohot, qarz-qarzdorlik, barter-barter kelishuvi, boj-

boj puli, integratsiya-iqtisodiy integratsiya va b.

Shuningdek, birikma terminlar variantdorligining yana bir ko‘rinishi borki, bunda

birikma tarkibidagi leksemalarni, birinchidan ot+ot modeli asosida, ikkinchidan sifat+ot

modeliga binoan shakllantiradi. “Ishbilarmon lug‘ati”dan olingan quyidagi misollar shundan

dalolat beradi: birja firmasi-birjali firma, daromadlarni indekslash-daromadlar indeksatsiyasi

kabilar.

O‘zbek tili iqtisodiyot terminologiyasida yuqorida ko‘rib o‘tilgan lug‘aviy sinonimiya,

grammatik (morflogik) va variantdorlik, imloviy chalkashliklarning mavjudligini, umuman

terminologik tizimlar bo‘yicha ilmiy tadqiqot ishlarning kamligi, tegishli fan mutaxassislari

bilan tilshunoslar o‘rtasida aloqaning yo‘qligi, terminologik lug‘atlar nashr etishning qoniqarli

emasligi, va eng muhimi, terminlarning yasalishi, qo‘llanish ustidan nazoratning sustligi bilan

izohlash mumkin, deb hisoblaymiz.

Qisqasi, iqtisod fani aniq va tartibli tushunchalarning ifoda vositasi-terminlarning ham

shu tarzda aniq va tartibli bo‘lishini talab qiladi. Lekin amalda iqtisodiy terminlarni qo‘llashda

muayyan chalkashliklarning borligi kuzatiladi. O‘zbek tilining iqtisodiyot terminologiyasida

sinonimiya, terminlarni to‘g‘ri yozish singari bir qator hal qilinmagan masalalar shular

jumlasidandir.

Ba’zi muallif va tarjimonlarning iqtisodiy terminlarning yasalish va qo‘llanish tartibiga

rioya etmasligi tufayli qayd etilgan qator chalkashliklar yuzaga kelgan deb o‘ylaymiz.

Chunki, sinonimiya, variantdorlik, terminlar imlosining xilma-xilligi terminologiyadagi

asosiy yo‘nalishlar-tizim va me’yorga solish kabilar zid keladi. Terminologiyani

me’yorlashtirish ishida fan mutaxassislari bilan tilshunoslarning hamkorligi yaxshi natijalar

berishi mumkin.

O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan so‘ng mamlakatimizda chuqur ijtimoiy-iqtisodiy

islohotlar boshlab yuborildi. Amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar natijasida xususiy mulk

hamda tadbirkorlar manfaatini himoya qilish borasida bir qator ishlar amalga oshirildi. Islohotlar

taqdiri esa yuqori malakali mutaxassislarga bog‘liqdir.

Etuk mutaxassislar tayyorlash tizimini shakllantirishda O‘zbekiston Respublikasining

“Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni hamda “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi” muhim ahamiyat kasb

etmoqdi.

Ma’lumki, bakalavr-iqtisodchi mutaxassisligi uchun talaba 4 yil ta’lim oladi. U 4 yil

davomida 45-50 ta fandan reyting natijasi bo‘yicha yakuniy nazorat topshirishi, 4-5 ta kurs ishi,

diplom ishi yozishi lozim.

Toshkent Moliya institutida bakalavr-iqtisodchi quyidagi yo‘nalishlar bo‘yicha

tayyorlanadi: kasb-ta’limi (5140900), menejment (5340200), moliya (5340600), bank ishi

(5340700), soliqlar va soliqqa tortish (5340800), buxgalteriya hisobi va audit (5340900).

Yuqori malakali bakalavr-iqtisodchilarni tayyorlash esa ta’lim tizimiga bog‘liq.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimov Oliy Majlisning IX sessiyasida kadrlar

tayyorlash muammosining hal qiluvchi masalasi barcha bosqich o‘quv yurtlarida o‘quv

adabiyoti bilan ta’minlash ekanligini ta’kidlab o‘tdilar: “ta’lim darslikdan boshlananadi . . .

deyarli barcha sohada darsliklarimiz ahvoli bugungi va ertangi kun talablari darajasida emas”.

Shu sababli davr ruhiga mos tushuvchi bozor iqtisodiyoti g‘oyalarini aks ettiruvchi yangi o‘quv

qo‘llanmalarni, darsliklar hamda ommabop risolalarni yaratish bugungi kunning eng dolzarb

muammolaridan biridir.

Toshkent Moliya institutida bu sohada katta ishlar amalga oshirildi. 1997 yildan boshlab

“Mehnat” nashriyoti iqtisod fanlari fanlari doktori, professor Yorqin Abdullaev rahbarligida

tayyorlanayotgan “Iqtisod, islohot va moliya-kredit tizimi” turkumini chop etmoqda. Turkumni

tayyorlashda moliya, kredit, pul, bank, soliq, sug‘urta, investitsiya, qimmatli qog‘ozlar, audit,

statistika, makro va mikroiqtisodiyot, buxgalteriya hisobi sohasida ko‘p yillik nazariy tajribaga

ega bo‘lgan etakchi olimlar, mutaxassislar ishtirok etishmoqda. 30 ta kitobdan iborat bo‘lgan

mazkur turkum savol-javob asosida tuzilgan, bo‘lib, ularda iqtisodiy islohotlarni rivojlantirish

tamoyillari, bu borada qabul qilingan farmon va qarorlar, banklar bilan bo‘ladigan munosabatlar,

soliqlar va ularning ijrosi xususida so‘z yuritiladi.

Shuningdek, har bir kitobdan o‘rin olgan test savollariga javob berish bilan egallangan

iqtisodiy bilimlar darajasini sinab ko‘rish mumkin.

Iqtisodiyotga oid bu qo‘llanmalarga I.Karimovning “Istiqlol yo‘li: muammo va rejalar”,

“O‘zbekistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li”, “O‘zbekiston-bozor munosabatlariga

o‘tishning o‘ziga xos yo‘li”, “Iqtisodiy islohot: mas’uliyatli bosqich”, “O‘zbekiston iqtisodiy

islohotlarni chuqurlashtirish yo‘lida” va boshqa asarlari asos qilib olingan.

Akademik M.Sharifxo‘jaev va professor A.O‘lmasovning “Iqtisodiyot nazariyasi”,

M.Sharifxo‘jaev va Yo.Abdullaevning “Menejment” darsliklari, Yo.Abdullaevning “Stastika

nazariyasi”, A.Vohobov, A.Ibrohimovlarning “Moliyaviy tahlil” dasrliklari, professorlar

A.O‘lmasov va N.To‘xlievlarning “Bozor iqtisodiyoti” hamda “Ishbilarmonlar lug‘ati” kitoblari

va boshqa adabiyotlarda iqtisodiyotga tegishi ko‘plab muammolar aks etgan. Bu adabiyotlar

faqatgina iqtisodiy bilimlar manbai bo‘lib qolmasdan, iqtisodchi bakalavrlarni ma’naviy,

madaniy, ijtimoiy, insoniy va vatanparvarlik ruhida tarbiyalashda muhim ahamiyatga ega.

Hozirgi iqtisodiy islohotlar iqtisodiyot tilida jiddiy o‘zgarishlar bo‘lishiga asos bo‘layapti.

Vujudga kelayotgan iqtisodiy tushunchalar yangi iqtisodiy so‘z va terminlarni talab qilayapti.

Demak, iqtisodiyot tilining lug‘at tarkibi to‘xtovsiz ravishda boyib borayapti. Iqtisodiyot tili

haqida so‘z yuritar ekanmiz tushuncha, so‘z, termin, birikma va gap haqida qisqacha ma’lumot

berishni lozim deb topamiz.

Tushuncha moddiy borliq, predmet yoki uning xossasi, hodisa yoki voqeaning kishi

miyasidagi in’ikosi, umumlashgan aksidir. Tushunchaning umumlashtirish xususiyati nihoyatda

muhim belgidir, chunki inson tajribalarining umumlashtirilgan natijasigina tushunchada aks

etadi. Tushunchaning umumlashtirish xususiyatlari so‘zda ham o‘z ifodasini topadi, chunki

tushuncha so‘z ma’nosining yadrosini tashkil qiladi. So‘z tilining asosiy birligidir, chunki u

birinchidan, konkret predmetlarni yoki abstrakt tushunchalarni (voqea-hodisalar, harakat, belgi,

holat) ataydi, ikkinchidan grammatik qoida-qonuniyatlarga tayangan holda gap tuzish va fikr

ifodalash imkonini beradi, uchinchidan, kishi emotsiyasini, ruhiy holatini ifodalaydi.

Tushuncha va so‘z munosabatini “bozor” leksemasi misolida ko‘rib chiqamiz. Ma’lumki,

tovar ayiraboshlash bozorning dastlabki shakli bo‘lgan. Bozor bu alohida savdo-sotiq

qilinadigan joy. Bozor-bu oluvchi bilan sotuvchi uchrashadigan joy.

Ba’zilar terminni so‘zga qarama-qarshi qo‘yishadi, holbuki terminni ham leksikologiya

va grammatika kategoriyalari orqali o‘rganish terminning imkoniyatlari kengligini tasdiqlaydi.

Termin so‘z singari ba’zi xususiyatlarga ega:

1) Polisemantik, xususan sinekdoxa va metanimiya terminlarda ham bo‘ladi: kreditning

elastikligi, o‘rinbosar tovarlar, o‘rmalovchi inflyatsiya.

2) Iqtisodiy terminlarning ba’zilarida omonimiya mavjud: chek, muomala.

3) Iqtisodiyot terminologiyasida sinonimiya mavjud: sarmoya-mablag‘, mezon-o‘lchov,

ustama-qo‘shimcha, qarzdor-debitor, qarz-kredit.

4) So‘z yasovchi affikslar, terminlar yasashda ishtirok etadi: xazinachi, hisobchi,

undirma, tadbirkor, mulkdor, qarzdor, shartnoma, ta’minot, bojxona, mulkchilik, sudxo‘r,

merosxo‘r.

So‘z birikmasi ikki yoki undan ortiq so‘zning birikishidan hosil bo‘ladi. So‘z birikmasi

ma’no xususiyatiga ko‘ra ikkiga bo‘linadi: 1) erkin birikma, 2) turg‘un birikma.

Erkin birikmada iqtisodiy so‘zlar ma’no va grammatik jihatdan birikadi: qog‘oz pullar,

pul tizimi, kredit kartochkasi.

Turg‘un birikmada esa so‘z yoki terminga ko‘chma ma’noda qo‘llaniladi: o‘rmalovchi,

inflyatsiya, suzib yuruvchi inflyatsiya, yuguruvchi inflyatsiya.

Iqtisodiyot leksikasi xalq tilining boyishiga, rivojlanishiga katta ta’sir etadi. O‘zbek

iqtisodiyot leksikasini shartli ravishda ikki guruhga ajratish mumkin:

1. Umumiste’mol iqtisodiy so‘zlar.

2. Iqtisodiy terminlar.

Umumiste’mol iqtisodiy so‘zlarga bozor, pul, qarz, boylik, savdo, soliq, pul va shu kabi

hammaga tushunarli bo‘lgan so‘zlar kiradi.

Iqtisodiy terminlar esa umumiste’moldagi so‘zlardan bir qator xususiyatlari bilan farq

qiladi. Iqtisodiy termin o‘z-o‘zidan paydo bo‘lmaydi, balki xususiyatiga va vazifasiga ko‘ra

kashf etiladi. Iqtisodiy terminning ma’nosi bitta bo‘ladi. So‘z esa bir necha ma’nolarda

qo‘llanilishi mumkin. O‘zbek tilining iqtisodiy terminlari iqtisodiyotning turli sohalariga

bog‘liqdir.

Ularni ixtisosliklardan kelib chiqqan holda quyidagicha guruhlarga ajratish mumkin:

1. Bank ishi: milliy valyuta, so‘m, qiymat, narx, talon, kupon, jamg‘arma, xazina, qog‘oz

pul, banknot, veksel, chek, kredit kartochkalari, pul oboroti, pul massasi, pul agregati, bank, pul

tizimi, metallik nazariyasi, miqdoriylik nazariyasi, pul muomalasi, inflyatsiya, kredit, tijorat

krediti, bank krediti, davlat krediti, xalqaro kredit, kreditning chegaralari, lizing, hisobli kredit,

lamsbardli kredit, lizing operatsiyalari, lizing shartnomasi, kredit mexanizmi, kredit yig‘indisi,

foiz stavkasi, kredit xavf-xatari, aktiv, passiv, foiz marjasi, eksportli kredit, muammoli ssuda.

2. Soliq va soliqqa tortish: soliq ob’ekti, soliq sub’ekti, soliq manbalari, soliq normasi,

soliq birligi, soliq stavkasi, soliq dekloratsiyasi, soliq siyosati, soliq mexanizmi, soliq tizimi,

to‘g‘ri soliq, egri soliq, bojxona boji, davlat boji, ijara xaqqi, to‘lov, yig‘im, daromad solig‘i,

foyda solig‘i, avans to‘lovlari, foyda, yalpi foyda, korxonalar daromadi, soliq to‘lovchi,

qo‘shilgan qiymat solig‘i, aktsiz, aktsiz solig‘i, er solig‘i, mol-mulk solig‘i, aholi solig‘i, soliq

idorasi, soliq qo‘mitasi, soliq qonunchiligi.

3. Moliya: moliya funktsiyasi, moliya siyosati, moliya nazariyasi, moliyaviy nazorat,

moliyaviy resurs, moliyaviy munosabat, iqtisodiy munosabat, mulkiy munosabat, davlat byudjeti,

amortizatsiya ajratmalari, amortizatsiya fondi, ish haqi fondi, rag‘batlantirish fondi,

taqsimlash, tartibga solish, pensiya fondi, bandlik fondi, moliya rejasi, daromad va xarajat

balansi, biznes reja, rejalashtirish, xo‘jalik sub’ekti, xayriya fondi, yalpi ichki mahsulot va

boshqalar.

Umuman iqtisodiy so‘z va terminlar uzoq davrlar mobaynida yaratilgan leksemalardir.

Ma’lumki har qanday jamiyatda iqtisodiyot muhim rol o‘ynaydi. Shu sababli iqtisodiyotga

tegishli so‘z va terminlar aniq, lo‘nda va mantiqan asoslangan bo‘lmog‘i lozim.

O‘zbek iqtisodiy terminologiyasida milliylik va baynalmilallik masalasi murakkab

masaladir, chunki u nafaqat o‘zbek tilida balki boshqa tillarda ham etarlicha hal qilinmagan.

Ma’lumki, terminni tilga qabul qilish murakkab jarayon hisoblanadi. Chunki o‘zbek

tilining tovush tizimi va grammatik qurilishi termin qo‘llanilayotgan tilnikidan keskin farq

qiladi. Shu bilan birga kirib kelayotgan so‘z yoki termin aynan o‘z ma’nosida boshqa tilda

qo‘llanilmasligi mumkin. Ba’zan esa terminning kirib kelish jarayonida ma’no o‘zgarishlar ro‘y

beradi. Ma’lumki, terminlar bir tildan ikkinchi tilga o‘tayotganida bir qator xususiyatga ko‘ra

farq qiladi.

Xususan fonetik yoki tovush jihatidan qabul qilinayotgan iqtisodiy so‘z yoki termin

o‘zbek tilining tovushlariga mos bo‘lishi lozim. Mos kelmaydigan tovushlar esa tushib qoladi

yoki almashinadi. O‘zbek tiliga kirib kelgan va kelayotgan iqtisodiy so‘zlarning asosiy qismini

rus va evropa tillarning leksikasi tashkil etadi.

Rus tilidan kirib kelayotgan so‘z va terminlar og‘zaki va yozma nutq orqali

o‘zlashtirilmoqda. Oldingi mashg‘ulotlarda rus tilidan o‘zbek tiliga o‘tgan iqtisodiy so‘zlarni

ikki guruhga ajratgan edik:

1. XIX asrning ikkinchi yarmidan XX asrgacha.

2. XX asrning boshidan 90-yillargacha.

Mustaqillikdan so‘ng rus tilidan iqtisodiy so‘zlarni o‘zlashtirishda qonuniy va ongli yo‘l

tanlandi. Mustaqillikka qadar ko‘pgina iqtisodiy so‘zlarning rus tilidagi va o‘zbek tilidagi

variantlari parallel qo‘llanilgan edi:

Soliq - nalog

Iqtisodiyot - ekonomika

Foiz - protsent

Mustaqillikdan so‘ng o‘zbek iqtisodiy terminologiyasida o‘ziga xos yo‘l tutildi.

Bu quyidagilardan iborat:

1. Ruscha baynalmilal iqtisodiy terminlar o‘zbek tilida aynan tarjimasiz qo‘llanilmoqda:

valyuta, dollar, kredit, banknot, akkreditiv, lizing, forfeting, libor va boshqalar.

2. Ruscha baynalmilal iqtisodiy terminlarning ba’zilari tarjima qilindi yoki uning o‘zbek

tilidagi muqobillari qo‘llanila boshlandi: anketa-so‘rovnoma, defitsit-taqchil, biznesmen-

bizneschi, litsenziya-ruhsatnoma, kapital-mablag‘, reforma - islohot.

Umuman baynalmilal iqtisodiy so‘zlarni o‘zbek tiliga qabul qilishda ko‘p jihatlarni

e’tiborga olmoq lozim. Iqtisodiy termin o‘zbek tiliga kirib kelayotganda uning quyidagi

jihatlariga e’tibor berish kerak bo‘ladi: terminning o‘zbek tilini tovush tizimiga mosligiga; uning

o‘zbekcha muqobili bor-yo‘qligiga; kalka yoki tarjima qilish zaruriyatiga; iqtisodiy terminning

mazmuniga; uning sodda va ravonligiga; mohiyatiga va o‘ng‘ayligiga.

Boshqa tillardan o‘zbek tiliga kirib kelayotgan iqtisodiy terminlar dastlab mutaxassislar

va atamaqo‘m muhokamasidan o‘tmog‘i, so‘ngra Oliy Majlisning tegishli qo‘mitasidan

tasdiqlanmog‘i lozim. Ana shundagina bunday iqtisodiy terminlar qonuniy kuchga kiradi va

ularni bemalol qo‘llash mumkin.

Mamlakatimizda bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonida tilimizga ko‘pdan-ko‘p terminlar

(atamalar) kirib kelmoqda. Bularning muayyan qismi ona tilimiz imkoniyatlari asosida

o‘zbekchalashtirib berilmoqda, ma’lum qismi esa baynalmilal o‘zlashma sifatida ishlatilmoqda.

Iqtisodiyot terminlarining o‘zbek tilida qo‘llanilishida quyidagi holatlarni kuzatish

mumkin: ko‘plab terminlar tilimiz imkoniyatlari asosida o‘zbekchalashtirilgan. Bunda bir guruh

terminlar o‘zbek tilidagi tayyor muqobillari bilan berilmoqda, ma’lum qismi esa tarjima qilinib

ishlatilmoqda, bir qismi esa o‘zbek tili qonun-qoidalari asosida yasalmoqda. Masalan: auktsion-

kimoshdi, makler-dallol, kommersant-tijoratchi, komissionnie voznagrajdeniya-vositachilik

haqi, ekonomika-iqtisodiyot, chek na pred’yavitelya-oq chek, shaxssiz chek, aktsioner-

aktsiyador, biznesmen-bizneschi va hokazolar.

2. Yana bir usul dunyoning ko‘pchilik mamlakatlarida ishlatilib kelinayotgan baynalmilal

terminlarning o‘zbek tiliga ham o‘z holicha o‘zlashtirilishidir. Bu o‘rinda shuni ta’kidlamoq

zarurki, yangidan kirib kelayotgan terminlarning hammasiga ham o‘zbekcha muqobilini topish

qiyin. Shuning uchun ularning asosiy qismi dunyoning ko‘pchilik mamlakatlari tillarida bir

shaklda o‘z asl holicha ishlatiladi va bu qo‘llanish dunyo bizneschilari axborot almashinuvi

uchun qulay. Masalan: auditor, avizo, valyuta, lizing, menedjer.

3. Terminlarning ma’lum qismi turli muqobillarda har xil qo‘llanildi. Chunonchi, rus

tilidagi “aktsionernoe obshchestvo” termini o‘zbek tilida aktsionerlik jamiyati, hissadorlik

jamiyati, aktsioner jamiyat kabi variantlarda, “barter” termini mol ayraboshlash, tovar

ayriboshlash, muvozanat, barter variantlarida, “broker” termini broker, dallol, kelishtiruvchi,

bitishtiruvchi, vositachi variantlarida, “demping” termini esa demping, arzonga sotish, narxni

tanlash, molni chetga juda past narxda sotish kabi variantlari ishlatilyapti. Albatta, bunday har

xilliklar soha mutaxassislarini chalkashtiradi, axborot almashinuvini qiyinlashtiradi. Shuning

uchun terminologiyadagi asosiy printsip-“bir tushunchaga bitta termin” ishlatilishiga erishish

eng dolzarb masala bo‘lib qolmoqda. Yuqorida aytilganlardan ma’lumki, iqtisodiyot

terminologiyasida bir yo‘la bir necha muammolar kelib chiqdi. Uning echimini iqtisodchi va

tilshunos olimlar, mutaxassislar, atamashunoslar bilan birgalikdagina topish mumkin. Vazirlar

Mahkamasi huzuridagi Atamashunoslik qo‘mitasi buni hisobga olib, Toshkent Davlat

iqtisodiyot universiteti, Toshkent moliya instituti hamda O‘zFA Tilshunoslik instituti bilan

hamkorlikda 1996 yil 30 oktyabrda “Iqtisodiyot terminlarini tartibga solish masalalari”ga

bag‘ishlangan ilmiy-amaliy konferentsiya o‘tkazdi. Unda oliy o‘quv yurtlari iqtisodiyot

kafedralari va iqtisodiyot ilmiy mutaxassislari xodimlari, tilshunoslar, atamashunoslar ishtirok

etdilar. Atamashunoslik qo‘mitasi xodimlari iqtisodiyot terminologiyasidagi variantlilik-bir

tushunchani o‘zbekchada turli muqobillarda ifoda etish holatlarini to‘plab chiqish va ularni

“Bozor iqtisodiyotiga oid ayrim terminlarning qo‘llanishi” jadvali holiga keltirdi. Unga o‘zbek

tilida turli shakllarda qo‘llanayotgan baynalmilal terminlargina kiritildi. Mazkur jadval

ko‘paytirilib, konferentsiyadan ancha oldin iqtisodiyotga oid oliy o‘quv yurtlari, ilmiy

muassasalar mutaxassislariga tarqatildi. Jadvalda qo‘llanayotgan muqobillardan qay birini

tanlash mumkinligi haqida Atamaqo‘mning dastlabki tavsiyasi berilgan bo‘lib, olimlar va

mutaxassislar takliflari uchun maxsus ustun ochiq qoldirilgan edi. Ilmiy-amaliy konferentsiyada

oldindan takliflar olinib, o‘rganildi va oxirgi tavsiya shakllandi. Konferentsiya davomida bu

tavsiyalar asosan ma’qullandi, bildirilgan fikr-mulohazalar asosida yanada takomillashtirildi.

Ma’lumki, yangi tahrirdagi “Davlat tili haqidagi” Qonunning (1995 yil 21 dekabr) 7-moddasida

“Yangi ilmiy asoslangan atamalar jamoatchilik muhokamasidan keyin va Oliy Majlis tegishli

qo‘mitasining roziligi bilan o‘zbek tiliga joriy etiladi” deyilgan. Atamaqo‘m ana shu qoidaga

amal qilib, ilmiy-amaliy konferentsiyada ma’qullangan iqtisodiyotga oid bir gurux terminlarni

amalga joriy etishga ijozat so‘rab Oliy Majlisning Fan, ta’lim, madaniyat va sport masalalari

qo‘mitasiga murojaat etdi. Oliy Majlis Fan, ta’lim, madaniyat va sport masalalari qo‘mitasining

“O‘zbek tiliga yangi atamalarni joriy etish xaqida” 1996 yil 24 dekabrdagi qarorida shunday

deyiladi: “O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi xuzuridagi Atamashunoslik qo‘mitasi

tomonidan kiritilgan “Bozor iqtisodiyotiga oid ayrim terminlarni qo‘llanish jadvali” qo‘mita

a’zolari va qo‘mita qoshidagi o‘zbek tiliga yangi atamalarni joriy etish bo‘yicha ekspert guruxi

a’zolari tomonidan bildirilgan taklif va mulohazalarni (ilovaga muvofiq) inobatga olgan holda

ma’qullansin va uni amaliyotga joriy etishga rozilik berilsin”. Davlat tili haqidagi Qonunga

asosan Oliy Majlis qo‘mitasi tomonidan ma’qullanib joriy etilayotgan ushbu atamalarga

matbuotda, ommaviy axborot vositalarida, turli vazirlik, qo‘mita va idoralarda ish yuritishda

amal qilinishi shart.

O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Fan, ta’lim, madaniyat va sport masalalari

qo‘mitasi tomonidan amalga joriy etishga rozilik berilgan iqtisodiyotga oid terminlar ruyxatidan

namunalar:

Ruscha qo‘llanishi O‘zbekcha qo‘llanishi

avans avans, bo‘nak

avizo avizo

agent agent

agenstvo agentlik

aktiv aktiv (buxg.)

aktsiz aktsiz

aktsionernoe obshchestvo aktsiyadorlik jamiyati

hissadorlik jamiyati

aktsept aktsept

aktseptant aktseptant

assiginovanie mablag‘ ajratish

auditor auditor

auktsion kimoshdi savdosi

auktsionist auktsionchi

balans balans

bankrostvo bankrotlik

barter ayriboshlash

biznes biznes

biznesmen bizneschi

birja truda mehnat birjasi

bonus bonus

brakeraj saralash

broker broker

buxgalter buxgalter

buxgalteriya buxgalteriya

byudjet byudjet

valyuta valyuta

valyutniy auktsion valyuta kimoshdi savdosi

veksel veksel

garant kafil

garantirovanniy kafolatli

generalnaya litsenziya bosh litsenziya

giperinflyatsiya giperinflyatsiya

“goryachie dengi” “qaynoq”pullar

grant-element grant-element

gratifikatsiya rag‘batlantirish

debet debet

debitor debitor

debitorskaya zadoljennost debitorlik qarzi

devalvatsiya devalvatsiya

deklaratsiya deklaratsiya

demping demping

depozit depozit

defitsit taqchillik

defitsit byudjetniy byudjet taqchilligi

dolya hissa

dotatsiya dotatsiya

diler diler

denejnie znaki pul belgilari

zayom 1 qarz

zayom 2 zayom

zakladnaya garov hujjat

inkasso inkasso

inostrannaya valyuta chet el valyutasi

intellektualnaya sobstvennost intellektual mulk

kapital sarmoya

kapitalovlojenie kapital qo‘yilmasi

kommersant tijoratchi

kotirovka narxlash

lizing lizing

litsenziya litsenziya

makler dallol

neustroyka tovon

obligatsiya obligatsiya

oborot aylanma

operatsii valyutnie valyuta operatsiyalari

privatizatsiya xususiylashtirish

saldo saldo

ssuda qarz

schet hisob

tarif tarif

tekushchiy schet joriy hisob

5-mavzu: Iqtisodiy matn va uning turlari.

REJA:

1. Iqtisodiy so’z va termin

2. Matn va uning turlari.

3. Diologik matn va uni tuzish.

4. Monologik matnni yaratish.

“Termin” umum iste’moldagi so‘zdan quyidagi belgilarga ko’ra farqlanadi:



2) termin-konkret narsa-predmet, ashyo hamda mavhum tushunchalarning maxsuslashtirilgan

nomidir;

3) termin uchun muayyan ta’rif zaruriydirki, uning yordamida tegishli tushuncha mazmunini

aniqroq ifodalash, tushunchaning birini ikkinchisidan chegaralab ajratish imkonini beruvchi,

ayni mahalda ma’lum tushunchani muayyan tasnifiy qatorga joylashtirishga yo‘l qo‘yuvchi,

farqlovchi belgilarini ravshanroq ko‘rsatish mumkin.

“Atama”, “atamashunoslik” kabi tushunchalar umumxarakterda bo‘lganligi e’tiborga

olinmadi. Chunki, “atama” deyilganda terminologiyaga aloqasi bo‘lmagan onomastika

(toponimiya, antroponomiya, oykonimiya kabilar)ga aloqador leksik birliklar ham tushuniladi.

Terminlar umumiste’moldagi so‘zlardan farqli ravishda joriy qilinib, ularning qo‘llanishi

ma’lum darajada nazorat ostida bo‘ladi. “Terminlar paydo bo‘lib qolmaydi”, aksincha, ularning

zaruriyati anglangan holda “o‘ylab topiladi”, “ijod qilinadi”. Shuningdek, oddiy so‘zdan farqli

ravishda, terminning ma’nosi kontekstga bog‘liq bo‘lmaydi, muayyan leksema terminologik

ma’nosida va o‘z terminologik maydonida qo‘llanar ekan, ayni ma’no saqlanib qolaveradi.

Iqtisodiy terminlarning yasalishida, asosan, quyidagi uch xil usuldan foydalaniladi.

I) morfologik (yasovchi qo’shimchalar orqali): - chi, - ma, - kor, - dor, - noma, - ot

(at, yot, yat), - xona, - lik, - xo’r, - m (-im), -v (-ov), - q,- iq, - gar, - be, - siz;

chilik, - korlik, - lilik, - dorlik.

II) semantik (birikmadagi so’zlarning ko’chma ma’no yaratishi); narx darajasi, foyda

miqdori; bozor mexanizmi; pul massasi, o’zgaruvchan xarajat; q’arz o’simi, pul

undirish; yetakchi valuta; o’rmalovchi inflyatsiya, suzib yuruvchi inflyatsiya.

III) sintaktik. (ikki yoki undan ortiq terminlarning birikishi); ot+ot: bozor narx;

bojxona boshqarmasi, davlat qarzi; mahsulotning bahosi; daromadning

taqsimlanishi; sifat+ot: sof daromad, muqobil savdo; muddatli omonat, ustama

haq, vorissiz mulk, ortiqcha xarajat, xususiy mulk, baholovchi shaxs.

O‘zbek tili lug‘aviy tarkibining asosini tashkil etuvchi asli o‘zbekcha, fors-tojikcha, arabcha

leksemalardan iborat iqtisodiy terminlar sinonimiyasini darslik va qo‘llanmalarda, lug‘atlarda va

boshqa manbalarda bot-bot uchratib turish mumkin: foydaxo‘r-chayqovchi, nazoratchi-

tekshiruvchi, xaridor-buyurtmachi, qarzdor-nasiyador, xaridor-mijoz, pul-aqcha, bitim-

shartnoma, chorakor-koranda, daromad-kirim, xarajat-chiqim, sarf-xarajat-chiqim, sarmoya-

mablag, mezon-o‘lchov-belgi, boshqarma-mahkama, uyushma-birlashma, ustama-qo‘shimcha.

Ba’zi iqtisodiy terminlarning sinonimlari so’z birikmalaridan iborat: savdogar-

ishbilarmon vositachi, daromadlik-daromad keltirish, moliya-pul mablag‘i, tushim-savdodan

tushgan pul, vakolatnoma-ishonch qog‘ozi, omonatchi, omonat pul qo‘yuvchi, korchalon-olg‘ir

sanoatchi, foyda-tekin daromad, nafaqa-yordam puli, iste’molchi-iste’mol qiluvchi, yakanchi-

mayda savdogar, xaridor-sotib oluvchi, mulkdor-mulk egasi.

Ruscha-baynalmilal terminlarni tarjima qilish, ya’ni kalkalashtirish natijasida ham

terminologik sinonimiyaning aralash turi yuzaga keladi: kreditor - qarz beruvchi, veksel - qarz

berish, biznesmen-usta savdogar- ishbilarmon, brakeraj - mol nazorati, obligatsiya - qimmatli

qog‘oz, arbitraj - hakamlar sudi, diler-ishbilarmon vositachi savdogar, kredit-ajratma mablag‘

inflyatsiya-pulning qadrsizlanishi, auktsion - kimoshdi.

Ba’zi hollarda morfologik usulda, ya’ni affikslarning qo‘shilishidan hosil bo‘lgan bir

asosli leksemalar yonida shu asos ishtirokida hosil qilingan birikmalar paydo bo‘lib qoladiki, bu

ham o‘ziga xos sinonimiyani yuzaga keltiradi: mulkdor-mulk egasi, iste’molchi-iste’mol

qiluvchi, arzonlashtirish-arzon narxda sotish, savdogar-savdo qiluvchi, bozorgir-bozori

chaqqon, naqdina-naqd pul, bankchi-bank egasi, daromadlilik-daromad keltirish va b.

Mamlakatimizda bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonida tilimizga ko‘pdan-ko‘p terminlar

(atamalar) kirib kelmoqda. Bularning muayyan qismi ona tilimiz imkoniyatlari asosida

o‘zbekchalashtirib berilmoqda, ma’lum qismi esa baynalmilal o‘zlashma sifatida ishlatilmoqda.

Iqtisodiyot terminlarining o‘zbek tilida qo‘llanilishida quyidagi holatlarni kuzatish

mumkin:

1. Ko‘plab terminlar tilimiz imkoniyatlari asosida o‘zbekchalashtirilgan. Bunda bir guruh

terminlar o‘zbek tilidagi tayyor muqobillari bilan berilmoqda, ma’lum qismi esa tarjima qilinib

ishlatilmoqda, bir qismi esa o‘zbek tili qonun-qoidalari asosida yasalmoqda. Masalan: auksion-

kimoshdi, makler-dallol, kommersant-tijoratchi, komissionnie voznagrajdeniya-vositachilik

haqi, ekonomika-iqtisodiyot, chek na pred’yavitelya-oq chek, shaxssiz chek, aktsioner-

aktsiyador, biznesmen-bizneschi va hokazolar.

2. Yana bir usul dunyoning ko‘pchilik mamlakatlarida ishlatilib kelinayotgan baynalmilal

terminlarning o‘zbek tiliga ham o‘z holicha o‘zlashtirilishidir. Bu o‘rinda shuni ta’kidlamoq

zarurki, yangidan kirib kelayotgan terminlarning hammasiga ham o‘zbekcha muqobilini topish

qiyin. Shuning uchun ularning asosiy qismi dunyoning ko‘pchilik mamlakatlari tillarida bir

shaklda o‘z asl holicha ishlatiladi va bu qo‘llanish dunyo bizneschilari axborot almashinuvi

uchun qulay. Masalan: auditor, avizo, valuta, lizing, menedjer.

3. Terminlarning ma’lum qismi turli muqobillarda har xil qo‘llanildi. Chunonchi, rus

tilidagi “aktsionernoe obshchestvo” termini o‘zbek tilida aktsionerlik jamiyati, hissadorlik

jamiyati, aksioner jamiyat kabi variantlarda, “barter” termini mol ayriboshlash, tovar

ayriboshlash, muvozanat, barter variantlarida, “broker” termini broker, dallol, kelishtiruvchi,

bitishtiruvchi, vositachi variantlarida, “demping” termini esa demping, arzonga sotish, narxni

tanlash, molni chetga juda past narxda sotish kabi variantlari ishlatilyapti.

Boshqa tillardan o‘zbek tiliga kirib kelayotgan iqtisodiy terminlar dastlab mutaxassislar

va atamaqo‘m muhokamasidan o‘tmog‘i, so‘ngra Oliy Majlisning tegishli qo‘mitasidan

tasdiqlanmog‘i lozim. Ana shundan so’ng bunday iqtisodiy terminlar qonuniy kuchga kiradi va

ularni bemalol qo‘llash mumkin.

Ma’lum voqelik haqida tasavvur (ma’lumot) beradigan bir yoki bir necha sintaktik

birliklardan tashkil topgan nutqiy butunlik matn hisoblanadi.

Matn ma’lum fikrlar yig‘indisi hisoblangan nutq, nashrdan chiqqan asardir. U o’ziga xos

asar hisoblanishi va mazmunga (ilmiy, rasmiy, badiiy va hokazo) yoki hujjat xarakteriga ega

bo‘ladi.

Matn ikki xil ko‘rinishda bo‘ladi: dialogik va monologik. Dialogik matn ikki va undan

ortiq suhbatdoshning turlicha mazmundagi fikr-axborot almashinuvidan iborat.

Ikki kishi o‘rtasidagi dialog nutq savol-javob, buyruq-javob, xabar-e’tiroz kabi

mazmunlarda bo‘lib, fikr xususidagi tasdiq yoki inkorni, ziddiyat yoki munozarani ifodalaydi.

Ko‘p kishilik dialoglarda suhbat mavzusi savol-javobdan iborat bo‘lmay, o‘rtaga tashlangan

savol, taklif, da’vat biror xabar, dalillar bilan xulosalanadi.

Dialogik matn tarkibida so‘roq olmoshlari, muomala odobiga oid so‘z va iboralar,

yuklamalar, undovlar, kirish so‘zlar keng qo‘llanadi. Bunday matndagi gaplar asosan sodda

gaplardan tashkil topadi, sodda gaplarning bir tarkibli turlari, to‘liqsiz gaplar, so‘z-gaplar faol

ishlatiladi.


Tavsifiy (monologik) matn so‘zlovchi yoki yozuvchi tomonidan bayon etilgan voqea-

hodisa, narsa yoki shaxs tasviri, tavsifi yoxud xabar, ma’lumot bayonidir. Maqola, insho ham

tavsifiy matnning bir turi sanaladi.

Ma’lum voqea-hodisalarga, narsa va shaxslarga oid fikr-mulohaza bildirish, ularni badiiy-

tasviriy vositalar yoki dalillar bilan ta’riflash, izohlash, isbotlash, asoslash tavsifiy matnga xos

xususiyatlardandir. Shuning uchun bunday matnda belgi-xususiyat ifodalovchi so‘zlar, atamalar,

modal so‘zlar, fe’lning funksional shakllari, ravishlar faol qo‘llanadi.

Tavsifiy matn yaratishda uyushiq bo‘laklar, ajratilgan gap bo‘laklari, atov gaplar,

qo‘shma gap ko‘rinishlaridan ham keng foydalaniladi.

Tavfisiy matn ilmiy, publitistik, rasmiy-idoraviy, shuningdek, badiiy uslubga xosdir.

Malumki uslub til unsurlarini moliyan maqsadda tanlash va malum tartibda qo’llashga

asoslangan imkoniyatdir.

Ilmiy uslub ilmiy faoliyat sohasiga xizmat qiladi. U fan tili hisoblangani uchun matnning

mazmuni fakt va qonuniyat hodisa va tushuncha tizimi bilan bog’langan. Ilmiy uslubning

quyidagi funkional turlari mavjud: 1 Ilmiy tehnik uslub (akademik). 2 Ilmiy ish uslubi (patent).

3 Ilmiy- ma’rifiy uslub. 4 Ilmiy ommabop uslub.

Ma’lumki ilmiy uslubda narsa voqea haqida aniq va xolis ma’lumot beriladi, ma’lumot

yozma shaklda dalillangan va umumlashtirlangan bo’ladi. Imiy uslubda mantiqiylik va izchinlik,

aniqlik va batafsillik, vazminlik va muallif shaxsining foydalanmasligi odatiy holdir.

Terminologik leksikaning, har bir fan sohasiga oid shartli qisqartmalar va ramziy belgilarni

ishltilishi ilmiy uslubga hos xususiyatdir. Ilmiy uslubda matnlar mazmun va gramatik jixatdan

tugal bo’ladi, murakkab so’z birikmalari va qo’shma gaplar keng qo’llaniladi

Publisistik uslub ijtimoiy- iqtisodiy siyosiy va madaniy sohalar uchun xizmat qiladi. Bu

uslubning asosiy vazifasi- axborot berish va ta’sir etish, tashviqot va targ’bot yuritish. Publistik

uslubning quyidagi funksional turlari mavjud: 1.Gazeta publisistik uslub. 2.Radiopublisistik

uslub. 3.Tele publisistik uslub. 4.Kino publisistik uslub. 5.Notiqlik uslub. Bu uslublarning har

biri o’ziga xos xususiyatga ega va yozma nutq shaklida yuzaga keladi. Pubisistik uslubning

mazmun doirasi keng bo’lib, narsa va hodisalar fakt va hujjatlarga asoslangan holda tezlikda va

oshkoralikda ifodalanadi. Publisistik uslubda andozalilik va hujjatchilik, ijodiylik va mantiqiylik

qoidalariga rioya qilinadi. Publisistik uslub aniq va soda bo’ganligi uchun ommabop

hisoblanadi. Bu uslubda terminlar va so’zlar, tasviriy vositalar va badiy sa’natlardan keng

foydalaniladi. Ijtimoiy siyosiy leksika, xorijiy va o’zlashtirma so’zlar, qolib so’z va iboralar

keng ishlatiladi.

Rasmiy uslub boshqa uslublardan keng farq qiladi. Uning quyidagi funksional turlari

mavjud: 1.huquqiy (qonun, buyruq, farmon, fuqarolik akti) 2.Mamuriy (ish qog’ozlari va boshqa

hujjatlar) 3.Diplomatik (nota, memorandum) Rasmiy uslub huquqiy- ma’muriy munosabatlar

sohasi uchun xizmat qiladi va kishilar, idoralar va davlatlar o’rtasidagi munosabatlarni tartibga

soladi. Rasmiy uslubda farmon berish, da’vat etish, majburiylik ohangi mavjud.

Rasmiy – idoraviy hujjatlarning qolip matnlari – tayyor andozalarning ishlab chiqilgan.

Mazmun aniq va ixcham, izchil, rasmiy va qoliplangan, jiddiy va xolis bo’ladi. Rasmiy uslubda

rasmiy va kasbiy terminlar va so’zlar, tayyor qolip ifodalar va birikmalar, sodda va qo’shma

gaplar keng ishlatiladi.

Badiy uslub so’z sa’natiga, timsoliy fikrlash sohasiga oid va funksional juxatdan biqiq –

chegaralangan emas. Uning mazmun doirasining nihoyatda keng va u timsollar, badiy to’qima,

yozuvchi fantaziyasi natijasida yuzaga keladi. Badiy uslubda proza, poeziya va dramaturgiya

asarlar yaratiladi. Badiy uslub timsol, ijod va shahs munosabatida yuzaga keladi. Badiy uslubda

umum xalq tili va adabiy tilning barcha qatlamiga mansub so’z va iboralar keng va faol

ishlatiladi hamda istetik ta’sir etish vazifasini bajaradi.

6- Mavzu : Iqtisodiy matnga fakt to`plash va matn tuzish usullari.

Reja.

1. Iqtisodiy matnga fakt to`plash va uning tuzilishi.

2. Iqtisodiy matn va leksika.

3. Iqtisoslikka oid matnga so’z va termin tanlash.

Fakt to`plash - Mavzu bo‘yicha jamlangan faktlar mohiyat e’tibori

bilan har xil bo`ladi. Ularni zaruriyligiga qarab asosiy yoki yordamchi (qo‘shimcha) fakt,

mavzu qamrovi va hajmiga ko‘ra katta yoki kichik, o‘rniga ko‘ra birlamchi yoki

ikkilamchi, maqsadiga ko‘ra asosli yoki asossiz, sifatiga qarab ishonchli yoki ishonchsiz,

vazifasiga ko‘ra tasdiqlovchi yoki inkor etuvchi, davriyligiga ko‘ra o‘tkinchi yoki davomli,

mohiyatiga ko‘ra aniq yoki noaniq, xizmat doirasiga ko‘ra umumiy yoki xususiy,

ahamiyatiga ko‘ra ijobiy yoki salbiy, munosabatiga ko‘ra xolis yoki noxolis faktlarga

bo‘lish mumkin.

Faktlar doimo haqiqatni isbotlashga xizmat qilgan: Biri mutloq, ikkinchisi esa

nisbiy haqiqatdir. Fakt va haqiqat o‘zaro uyqash va uyg‘undir.

Asosiy faktik materialga daxldor bo‘lgan qo‘shimcha, yordamchi faktlarni

to‘plash ham yangiliklar yozish, jarayonigacha bo‘lgan muhim bosqichni tashkil etadi.

Barcha faktlar ichidan eng asosiysini ajratish, ya’ni birinchi va ikkinchi darajali faktlarni

farqlash zarur. To‘plangan faktlarning ayrimlari bir-birini to‘ldirishga xizmat qilsa,

ayrimlari bir-biriii inkor ham etadi. Asosiy fakt bu natija demakdir. Har qanday natija

sababning oqibati, hosilasi.










aniqlashi lozim.

Ikkinchidan, unga beriladigan iqtisodiy, geografik va tarixiy ta’rif ham faktning

mohiyatini atroflicha, to‘laroq ochishga xizmat qiladi.

Uchinchidan, o‘zaro taqqoslash maqsadida statistik jihatdan raqamlar ko‘rsatkichi bilan

izoh berilishi ham maqsadga muvofiq bo‘ladi. To‘rtinchidan, ana shu faktga

daxldor bo‘lgan soha mutaxassislarining fikrini keltirish orqali o‘z munosabatini

bildirishi ham ayni muddaodir.


1. Hukumat qarorlari. Chunki bunda barcha yo‘nalishlar, tendensiyalar, iqtisod, fan,

texnika, madaniyat bo‘yicha rejalar barcha-barcha belgilangan bo‘ladi.

2. Qaysi soha, qaysi yo‘nalish bo‘yicha matn tayyorlash zarur bo‘lsa, shu soha vakllari,

mutaxassislar bilan suhbatlashish, sohaga doir adabiyotlar bilan tanishib chiqish.

To‘plangan barcha faktlar yangilik sifatida qog‘ozga tushmasligi mumkin.

To‘plangan faktlarning ahamiyatlirini ajratib olish boshqacha aytganda, "saragini-sarakka,

puchagini-puchakka" ajratish usuli qo‘llaniladi. Matn tuzuvchi jurnalist mavzu mohiyatiga

mos holda faktlarni yig‘adi, saralaydi, tanlaydi, ajratadi, umumlashtiradi belgilaydi.

Matnshunoslikka oid adabiyotlarda qayd etilishicha, har qanday matn, u ilmiymi,

rasmiymi, badiiymi - bundan qat’i nazar, mantiq qoidalariga asosan shakllanishi lozim. Izchillik

ana shu qoidaning birinchi talabidir. Matnda har bir so‘z har bir gap va abzatslar o‘rtasida

mantiqiy bog‘lanish va izchillik bo‘lishi lozim. Agar shunday bo‘lmasa, matnni tushunish

qiyin bo‘ladi.

Matnda ba’zan bir-biriga zid gaplar berilib qoladi. Masalan: Bozorda horijdan keltirilgan

mahsulotlar juda ko’p, lekin ular juda qimmat. Qo‘shma gap tarkibidagi sodda gaplar

mazmunan bir-biriga zid bo‘lsa ham, ular o‘rtasida mantiqiy uzilish yo‘q. Chunki bozorda

mahsulotlarning ko’pligi ularning arzonlashishga sabab bo’lsa-da, ammo mahsulotning

xorijdan keltirilganligi, sifati, foyda va xaridorlarning talabi ularning arzonlashishiga asos

bo’la olmaydi. Muvaffaqiyatli tuzilmagan gap ham mantiqning buzilishiga olib kelishi mumkin:

Ferma jonkuyarlari olti oylik davlatga sut sotish rejasini muddatdan oldin bajardilar

(gazetadan).

Tavsifiy matnlarda shaxs, narsa, voqea-hodisaning muhim belgilari aniq ma’lumotlar,

sifatlovchi ifodalar orqali bayon qilinadi. Tavsiflashda shaxs yoki narsa-voqeani holisona

baholash bilan birga unga muhim hisoblanadi. Bunday matnlar tilida xarakter-xususiyatni

ifodalovchi sifatlar, belgining ortiqlik darajasini ifodalovchi leksik-grrammatik vositalar,

yasama sifatlar faol ishlatiladi. Shuningdek, shaxs harakat-holatining belgisini ifodalovchi

ravishlardan o’rinli foydalanish talab qilinadi.

Shunga ko’ra tavsifiy ma’tn yaratish zaruriy til vositalarni to’g’ri tanlash va qo’llashni,

sifat va ravish yasalishi me’yorlarini, bunday so’zlardagi belgi ifodasining darajalashini puxta

bilishni taqozo etadi.





- tanish bo‘lmagan yoki faol qo‘llanmaydigan termin, shartli belgi yoki qisqartmalarga

qavs ichida izoh berish;

- ixtisoslikka oid terminlarni boshqa tillardan o‘zlashtirish va so‘z yashda milliy tilning

tabiatini nazarda tutish;


maqsadida leksik, morfologik va sintaktik sinonimiya imkoniyatlaridan o‘rinli foydalanish va

boshqalar.

Umuman ixtisoslikka oid so‘z va terminlarni to‘g‘ri tanlash hamda qo‘llash nutq

madaniyatining kasbiy bilimdonlikning muhim sharti hisoblanadi.









Matnni tahrir qilish uchun dastlab u bilan yaxshilab tanishib, to‘lig‘icha o‘qib chiqish,

masalaning mohiyatini tushunib olishi lozim. Birinchi o‘qishdanoq tuzatishlar kiritishga

shoshilish xatoliklarga olib kelishi, bu tuzatishlar muallif muddaosini anglamasdan amalga

oshirilgan bo‘lishi mumkin. Matn haqida tasavvurga ega bo‘lingandan keyin, unda nimalar

yetishmasligi hisobga olingach, ishga kirishish lozim.

Shu ishlar amalga oshirilganidan keyin matn til jihatdan tahrir qilinadi. Bunda so‘zlarning

imlosi ham, tinish belgilari ham, uslubiy kamchiliklar ham e’tibordan chetda qoldirilmaydi.

Mana shu tuzatishlar jarayonida asosiy matndagi ba’zi o‘rinlar kengaytirilishi, olib tashlanishi,

o‘zgartirilishi mumkin.

7- Mavzu: Iqtisodiy matn ustida ishlash va uni tahrir qilish.

Reja:

1.

Iqtisodiy matnni kengaytirish.

2.

Iqtisodiy matnni qisqartirish.

3.

Matnni tahrir qilish.


- matnning asosiy g‘oyasini ifodalovchi tayanch so‘z yoki gapni aniqlash va shunga

bog‘liq holda o‘z mustaql, ijodiy fikrini ifodalovchi gap qo‘shish;



- so‘z va birikmalarni ma’nodoshlari - tasviriy ifodalar, frazeologik iboralar va boshqa

badiiy tasvir vositalari bilan almashtirish;







- birikmalarni ma’nodosh so‘zlarga, sodda yoyiq gaplarni yig‘iq gaplarga, qo‘shma

gaplarni sodda gaplarga, ko‘chirma gaplarni o‘zlashtirma gaplarga aylantirish;



Biror manbadan olinayotgan ko‘chirmalar hech bir o‘zgarishsiz, qo‘shtirnoq ichida

keltirilishi va manbasi aniq ko‘rsatilishi shart. Matnda, ayniqsa, rasmiy matnlarda kishilarning

ismi-familiyasini, lavozimlarini, tashkilot-muassasalar nomlarini, geografik joy nomlarini

yozishda har xillikka yo‘l qo‘yiyu bo‘lmaydi. Shartli qisqartmalar ham o‘zbek tili lug‘atlarida

keltirilgan tarzda amalga oshirilishi to‘g‘ri bo‘ladi. Masalan: ad. – adabiy, kg. - kilogramm, g. -

gramm, t. - tonna, sm. - santimetr, m. - metr, ga. - gektar, min. - minut, sek. - sekund kabi.

Qisqartma otlarni yozishda ham har xillikka yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi. Masalan, O‘zb.

Respublikasi, O‘z. Respublikasi, O‘z. Resp., O‘zb. Respublikasi, O‘z. Respublikasi, O‘z. Resp-si

tarzida emas, balki O‘zR yozilishi maqsadga muvofiq bo‘ladi.

Umuman, bu kabi holatlarni yozish va tahrir qilishda ma’lum me’yorga keltirilgan,

ko‘pchilikka ma’qul bo‘lib, tilda qonun-qoidalar bilan mustahkamlangan variantlardan

foydalanish lozim.

Tahrir ma’naviyat, madaniyat va ma’rifatga bevosita daxldor jarayondir. Respublikamizda

tahrir ishlariga alohida ahamiyat berilgan hamda nashriyot, matbuot haqidagi qonunlar va

qarorlar e’lon qilingan.

Tahrirning shakllanishi bosmaxonalar va nashriyotlar faoliyati bilan bevosita bog‘liq.

Nashr va noshir tushunchalari bir-biriga bog‘liq. Nashr turlari va xillari rang barangdir va

ularning tahririda o‘ziga xos talab, muammolar mavjud.

Siyosiy, ijtimoiy-ommaviy, adabiyotlarning matnini tahriridagi asosiy mezonlar –

ishonarlilik, dalillanganlik, asoslanganlikdir. Quruq bayonchilik va safsatabozlikdan, yuzaki va

sayoz sharhlardan, ko‘chirma (sitata)bozlikdan qochish zarur.

Ijtimoiy-siyosiy nashrlar matn qurilishidagi o‘ziga xoslik- tashviqot va targ‘ibot bo`lib,

lisoniy-uslubiy vositalarni tanlash va qo‘llash tamoyillariga e’tibor beriladi. Siyosiy-mafkuraviy

atamalarni qo‘llashning o‘ziga xosligi – ommaviylik va tushunarlilik, ta’sirchanlik ta’minlovchi

omillarga asoslanadi. Ijtimoiy- siyosiy nashrlar tahririda rasmiy nutq uslubi maromlariga

asoslanish lozim.


mo‘ljallanganliga bog‘liq. Ilmiy adabiyotning janr turlari va ularning lisoniy-uslubiy, matniy

o‘ziga xos bo‘lilb, ularning turlari va ularning bayon qilish tarzi, matn qurilishi turlichadir.

Ilmiy–texnikaviy adabiyotlarda milliy atamalardan, ko‘chirmalardan foydalaniladi, manbalarga

havola qilinadi.


mantiqiyligi, isbotlanganligi, tasvirlash, ta’riflash, tahlil va muhokama yuritishning lisoniy-

uslubiy o‘ziga xosligi. Ilmiy matnlarda turli xil ishoralar, chizma va formulalar, hisob-kitoblarni

berish usullari va tartiblaridan foydalaniladi. Ilmiy adabiyotlarni ruknlash va sarlavha tanlash

muammosi alohida ahamiyatga ega.

Ilmiy ommabop adabiyotlar ijtimoiy-ma’rifiy maqsadga yo‘naltirilgan bo‘ladi va ilmiy

bilimlarni ommalashtirishga xizmat qiladi. Ilmiy ommabop bayon oldiga qo‘yiladigan asosiy

talablar - matnning mantiqiy, lisoniy, uslubiy sifatlariga asoslanadi. Sof ilmiy bayondan

“qochish” zarur. Ilmiy ommabop nashrlar uchun xos bo‘lgan matniy, lisoniy- uslubiy

nuqsonlarni bartaraf etish zarur.

Ilmiy axborot beruvchi adabiyot turlari ko‘p bo‘lib, birlamchi va ikkilamchi axborotlardan

tashkil topadi: nashr etilgan va nashr etilmagan axborotlar. Bularda axborotni qayta tahlil qilish,

umumlashtirish va baholash xususiyatining ustuvorligiga e’tibor beriladi. Ilmiy axborotning

kimga mo‘ljallanganligi va bayon uslubi ham alohida ahamiyatga ega.

Bibliografik ko‘rsatgichlar va bibliografik sharhlarni, referativ jurnallar, referativ to‘plam

yoki maxsus nashlarni tahrir qilish talablari o‘ziga xosdir: ularning matniy tuzulishi, tarkiblanish

xususiyatlari bir-biridan farq qiladi.

O‘quv qo‘llanmalari va darsliklarning turlari va vazifalari bir-biridan farq qiladi. Bu o‘qish

va o‘qitishning turlari, xillari bilan bog‘liq. O‘quv dasturlari va ularning tahriri oldiga

qo‘yiladigan talablar turlichadir. Darslik-asosiy o‘quv kitobi bo‘lib, ilmiy-nazariy materialning

tabiati, tarkiblanishi, hajmi o‘ziga xosdir. Muharrir tahririda bunga e’tibor beriladi. Darslik va

qo‘llanmalarning qanday ta’lim tizimiga mo‘ljallanganligi va lisoniy-uslubiy xususiyatlari

alohida ahamiyatga ega. Ularning tuzilishi – kompozitsiyasi, ruknlarga, qismlarga ajratilishiga,

rukn va bandlarning ixchamligiga, izchilligiga, mantiqiyligiga va bularning tahlili va tahririga

alohida e’tibor beriladi.

Bildirgich adabiyot turlariga: qomuslar, lo‘g‘atlar, bildirgichlar kiradi. Qomuslar va

ularning turlari bir-biridan farq qiladi: umumiy, sohaviy, kasbiy. Bular hajman turlicha bo‘lishi

mumkin. Qomuslarni tuzishning o‘ziga xos qoida va mezonlari mavjud. Lug‘atlar va ularning

turlari rang-barangdir: umumiy lug‘atlar, tarjima lug‘atlari, izohli lug‘atlar, imlo lug‘ati, talaffuz

lug‘ati; sheva va lahja lug‘atlari, olinma (o‘zlashtirma) so‘zlar lug‘ati, terminlar va kasb-hunar

lug‘ati. Bularning tahririda oldindan tayin etib olingan tamoyillariga amal qilinadi.

Badiiy adabiyotning tur va xillari rang-barangdir. Adabiy-badiiy asarning o‘ziga xos

xususiyatlari bo‘lib, badiiy asar matni tahriri oldiga qo‘yiladigan talablar mavjud.

Tahrir jarayonida ishlatiladigan umumiy texnik qoidalar quyidagilar:

- bitta harfni olib talash (xato - xat, ziyrak- zirak);

- bir necha harfni, so‘zni, qatorni olib tashlash (kitoblaringiz – kitobingiz); - ikki yoki

undan ortiq qatorni olib tashlash (U ertalab gulqand bilan nonushta qilishni, peshinda kibili

sho‘rva va qizil gulning bargi bilan solingan musallas ichishni yaxshi ko‘rsa, o‘zbek tilida

soflikni saqlashni ham shuncha sevardi: hatto samovar o‘rniga o‘ziqaynar, elektr o‘rniga

simchiroq, deb so‘z to‘qib yurardi - U o‘zbek tilida soflikni saqlashni sevardi: samovar o‘rniga

o‘ziqaynar, elektr o‘rniga simchiroq, deb so‘z to‘qib yurardi);

- bir yoki bir necha so‘zni qo‘shish (o‘qigan asarlardan ma’lum bo‘ldiki - o‘qigan

asarlardan shu narsa ma’lum bo‘ldiki);

- so‘zni yoki matnning ma’lum qismini boshqa joyga ko‘chirish (Saidiy hujrasiga yarim

kechada qaytib keldi - Saidiy yarim kechada hujrasiga qaytib keldi);



- bir yoki bir necha harflarni boshqasi bilan almashtirish (islohat - islohot, hokozo -

hokazo);

- yonma-yon turgan harf va so‘zlarning joyini almashtirish (turpoq - tuproq, yog‘mir-

yomg‘ir);

- yangi qator (abzas) dan boshlash;




Matnni tahrir qiluvchi matn bibliografiyasiga, keltirilgan ko‘chirmalarning yozilishiga

e’tibor berishi lozim. Masalan, bibliografik ma’lumotlar quyidagi tartibda beriladi: muallif

(familiyasi, ismi, otasining ismi), asarning umumiy sahifasi: Do’stmurodov R.D., Fayziyev

Sh.N. Audit- T., «IQTISOD - MOLIYA», 2008, 178-b; Abdurahmonov G‘. So‘z mulkining

sultoni // O‘zbek tili va adabiyoti, 2002, 1-son, 20-23 betlar.

Matn ustida ishlash mas’uliyatli jarayor bo‘lib, uni tahrir qiluvchidan o‘ziga nisbatan

jiddiy munosabatni talab qiladi. Talabalarning matn tahriri bilan shug‘ullanishi esa ularga

o‘rgangan iqtisodiy til bilimlarini mustahkamlashga, yo‘l qo‘yib kelayotgan kamchiliklarini

tuzatib olishiga, o‘z nutqining uslubiy jihatdan takomillashib borishiga ko‘maklashadi.

Tahrir jarayonida turli adabiyotlar va ularning qaysi sohaga tegishliliga alohida etibor

beriladi. Ijtimoiy siyosiy adabiyotlarni tahrir qilishda va baholashda matnning asosiy

mezonlariga- ishonaralilik, dalillanganlik va asoslanganlikka jiddiy etibor berish zarur. Quruq

bayonchilik, safsatabozlik, yuzaki va sayoz sharhlar, ko’chirmabozlik matnning ahamiyatini

pasaytiradi. Matnni tahrir qilishda uning qurilishiga alohida etibor berish zarur. Ayniqsa ijtimoiy

siyosiy atamalarni, lisoniy uslubiy vositalarni tanlanishiga va qo’llanishiga etibor qaratish zarur.

Ijtimoiy siyosiy matnlarni tahrir qilish jarayonlarida rasmiy nutq uslubi maromlariga jiddiy

etibor berishi zarur.

Ilmiy matnlar va adabiyotlarning tahriri murakkabroqdir, chunki ilmiy matnlar tahririda

ilmiy uslubning marom va mezonlariga asoslanadi. Ilmiy matnlarni tahrir qilinayotganda

matnning kimga mo’ljalanganligi alohida ahamiyatga ega malumki ilmiy adabiyotlarning

janrlari ko’p: maqola, tezis, annotatsiya, ma’ruza, manografiya, ilmiy to’plam, alohida tadqiqot.

Ilmiy matnlarni tahrir qilishda bayonning mantiqiyligiga, asoslanganligiga alohida etibor berish

kerak. Ayniqsa tasvir va ta’rif, tahrir va muhokama matnga hos va mos bo’lishi darkor. Ilmiy

manlarda turli hil ishoralar, qisqartmalar, chizma va fo’rmulalar, hisob kitoblarni berish malum

usul va tartiblarga asoslanadi. Ilmiy matnlarda ko’chirmalardan foydalanish, manbalarga havola

qilish va sarlavha tanlashga ham jiddiy etibor beriladi.

Ilmiy ommabop matnlar tahriri o’zgachadir, chunki bunday matnlar ijtimoiy, ma’rifiy

maxmunga ega bo’ladi va ilmiy bilimlarni ommalashtirishga xizmat qiladi. Shu sababli

matnning uslubiy va matiqiy jihatlariga jiddiy etibor berish sof ilmiy bayondan qochish zarur.

O’quv qo’llanmalar va darsliklarning matnlari tahririda ilmiy – nazariy materielning

tabiatiga, tarkiblanishifa, hajmiga jiddiy e’tibor beriladi. Ayniqsa darslik va qo’llanmalarning

qanday ta’lim tizimlariga va kimlarga mo’ljallanganlik xususiyatlari muhim o’rin tutadi.

Matnning tuzilishi, qismlari, rukn va bandlarning ixchamligi, izchilligi, mantiqiyligi, ta’rif va

tavsiflarning aniq va lo’nda bo’lishiga etibor berish zarur.

Bildirgich adabiyotlar, ya’niy qomuslar, lug’atlar tahririda ularning sohaviy va kasbiy

turlariga e’tiborni qaratish, qisqalik, mazmunlilik va ma’noni ifodalash qoida va me’zonlariga

rioya qilish zarur.

Umuman matnni tanlash va uni ustida ishlash jiddiy bilimni, savodxonlikni talab etadi.

Matnning tarkibiy qismlarini aniqlash va muvofiqlashtirish, xato va nuqsonlarni to’g’irlash, so’z

va terminlarga sharh va izohlar berish uchun sinchkov bo’lish zarur. Har bir matnga kiritilgan

qo’shimcha sharh va izohlar ajratib ko’rsatladi. Har bir adabiyotni tuzish va tahrir qilishda

quyidagilar e’tibordan chetda qolmasligi kerak: annotatsiya, so’z boshi, kirish, tarjimai hol,

xotima, sharh va izohlar, eslatma va ilovalar, lug’at va bibliografik ko’rsatkichlar, adabiyotlar

ro’yhati, xronologik (voqea hodisalar taqvimi) ko’rsatkich shartli qisqartmalar, mundarija

Matnni tahrir qilmoqchi bo‘lgan kishi dastlab u bilan yaxshilab tanishib, to‘lig‘icha o‘qib

chiqib, masalaning mohiyatini tushunib olishi lozim. Birinchi o‘qishdanoq tuzatishlar kiritishga




Shu ishlar amalga oshirilganidan keyin matn til jihatdan tahrir qilinadi. Bunda so‘zlarning

imlosi ham, tinish belgilari ham, uslubiy kamchiliklar ham e’tibordan chetda qoldirilmaydi.

Mana shu tuzatishlar jarayonida muallif tomonidan yozilgan bir necha nusxalar qiyoslanishi,

uning roziligi bilan asosiy matndagi ba’zi o‘rinlar olib tashlanishi, o‘zgartirilishi mumkin.

Biror manbadan olinayotgan ko‘chirmalar hech bir o‘zgarishsiz, qo‘shtirnoq ichida

keltirilishi va manbasi aniq ko‘rsatilishi shart. Masalan: «Sharq tarixida juvonmardlik, tasavvuf,

matomatiylik kabi bir necha qudratli ta’limotlar hukm surgani yaxshi ma’lum, albatta» (Haqqul

I. Ishq va komillik jazbasi// O‘zbek tili va adabiyoti, 2002, 1-son, 3-bet).

Matnda, ayniqsa, rasmiy matnlarda kishilarning ismi-familiyasini, lavozimlarini,

tashkilot-muassasalar nomlarini, geografik joy nomlarini yozishda har xillikka yo‘l qo‘yiyu

bo‘lmaydi. Masalan bir matnda bir ism-familiyani Karimov S., S. Karimov, Karimov S.A.,

S.A.Karimov. Suyun Karimov, Karimov Suyun tarzida turlicha berish maqsadga muvofiq emas.

Shartli qisqartmalar ham o‘zbek tili lug‘atlarida keltirilgan tarzda amalga oshirilishi to‘g‘ri

bo‘ladi. Masalan: ad. - adabiy, bog‘l. - bog‘lovchi so‘z, dial. - dialektal, ot - ot turkumiga doir,

taql. - taqlidiy so‘z, eks. - eskirgan so‘z, kg. - kilogramm, g. - gramm, t. - tonna, sm. - santimetr,

m. - metr, ga. - gektar, min. - minut, sek. - sekund kabi.

Qisqartma otlarni yozishda ham har xillikka yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi. Masalan, O‘zb.

Respublikasi, O‘z. Respublikasi, O‘z. Resp., O‘zb. Respublikasi, O‘z. Respublikasi, O‘z. Resp-si

tarzida emas, balki O‘zR yozilishi, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi esa O‘zR VM

shaklida bir xilyozilishi maqsadga muvofiq bo‘ladi.

Xullas, bu kabi holatlarni yozish va tahrir qilishda ma’lum me’yorga keltirilgan,

ko‘pchilikka ma’qul bo‘lib, tilda qonun-qoidalar bilan mustahkamlangan variantlardan

foydalanish, aniqrog‘i, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1995 yil 24 avgustda

chiqqan «O‘zbek tilining asosiy imlo qoidalarini tasdiqlash haqida»gi qaroriga tayanib ish

ko‘rish lozim.

Badiiy matnlar tahririning o‘ziga xos nozik tomnlari mavjud bo‘lib, bunda asosan so‘z

yoki boshqa birlikning estetik ta’sir kuchi inobatga olinadi, qaysi element ana shu vazifani

yaxshiroq bajara olishi mumkinligi muhm hisoblanadi.

Tahrir jarayonida ishlatiladigan umumiy texnik qoidalar mavjud bo‘lib, unga hamma

amal qilsa, bir-birlarini tushunish oson kechadi. Ula asosan quyidagilar:

- bitta harfni olib talash (xato - xat, muassasa - muassasa);

- bir necha harfni, so‘zni, qatorni olib tashlash (kitoblaringiz - kitobingiz, kitob va

daftaringizni olib kel);

- ikki yoki undan ortiq qatorni olib tashlash (U ertalab gulqand bilan nonushta qilishni,

peshinda kibili sho‘rva va qizil gulning bargi bilan solingan musallas ichishni yaxshi ko‘rsa,

o‘zbek tilida soflikni saqlashni ham shuncha sevardi: hatto samovar o‘rniga o‘ziqaynar, elektr

o‘rniga simchiroq, deb so‘z to‘qib yurardi - U o‘zbek tilida soflikni saqlashni sevardi: samovar

o‘rniga o‘ziqaynar, elektr o‘rniga simchiroq, deb so‘z to‘qib yurardi);

- tuzatishni bekor qilish (o‘zbek tilida soflikni saqlashni ham shuncha sevardi - o‘zbek

tilida soflikni saqlashni sevardi);

- bir yoki bir necha so‘zni qo‘shish (o‘qigan asarlardan ma’lum bo‘ldiki - o‘qigan

asarlardan shu narsa ma’lum bo‘ldiki);

- so‘zni yoki matnning ma’lum qsmini boshqa joyga ko‘chirish (Saidiy hujrasiga yarim

kechada qaytib keldi - Saidiy yarim kechada hujrasiga qaytib keldi);



- bir yoki bir necha harflarni boshqasi bilan almashtirish (islohat - islohot, hokozo -

hokazo);

- yonma-yon turgan harf va so‘zlarning joyini almashtirish (turpoq - tuproq, yog‘mir-

yomg‘ir);

- qatordagi so‘zlarning joyini almashtirish (shu narsa aytilganlardan ma’lum bo‘ldiki -

aytilganlardan shu narsa ma’lum bo‘ldiki);

- Yangi qator (abzats) dan boshlash (Ba’zi kundalik turmush va xo‘jalikka oid so‘zlar,

konkret predmetlar, uy-ro‘zg‘or buyumlari, oziq-ovqat nomlari, shuningdek diniy terminlar

o‘zbek tiliga og‘zaki til orqali qabul qilingan bo‘lishi kerak. O‘zbek tiliga og‘zaki til orqali

kirgan arabcha o‘zlashmalar boshqa mabalar orqali kirgan so‘zlarga nisbatan kamchilikni tashkil

qiladi);




Matnni tahrir qiluvchi - muharrir matn bibliografiyasiga ham, keltirilgan

ko‘chirmalarning yozilishiga ham e’tibor berishi lozim. Masalan, bibliografik ma’lumotlar

quyidagi tartibda beriladi: muallif (familiyasi, ismi, otasining ismi), asarning umumiy sahifasi:

O‘zbek tili leksikologiyasi. - T., «Fan», 1981-314-b; Abdurahmonov G‘. So‘z mulkining sultoni

// O‘zbek tili va adabiyoti, 2002, 1-son, 20-23 betlar.

Matn ustida ishlash mas’uliyatli jarayor bo‘lib, u matnshunosdan ham, uni tahrir

qiluvchidan ham o‘ziga nisbatan jiddiy munosabatni talab qiladi. O‘quvchilarning matn tahriri

bilan shug‘ullanishi esa ularga o‘rgangan til bilimlarini mustahkamlashga, undan foydalanishda

shu paytga qadar yo‘l qo‘yib kelayotgan kamchiliklarini tuzatib olishiga, binobarin, o‘z

nutqining uslubiy jihatdan takomillashib borishiga ko‘maklashadi.

8-Mavzu: Iqtisodiy matnlar va hujjatlar.

Reja:

1.Iqtisodiyotga oid matnlar.

2. Iqtisodiy matnlarni mazmuni, mantiqli va xatosiz yaratish.

3. Iqtisodiy hujjatlar va ularning turlari.

4. Iqtisodiy hujjatlarni tarkibiy qismlari. Tahrirda muallif maqsadi, asar g‘oyasi, hayotiy va badiiy haqiqat mantig`i, qahramonlar

xulqi kabilarning hisobga olinadi.

Tahrirda muallif va muharrir munosabatlari, mualliflik huquqi va muharrirning matniga

aralashish imkoniyatlari mavjud.



Muharrir kitob bildirgich ma’lumotlarini tuzish va tahrir qilish jarayonida qo‘yidagilarga

alohida e’tibor beradi:

1.Annotatsiya. 2. So‘z boshi. 3. Kirish. 4. Tarjimai hol. 5. Xotima. 6. Sharh va izohlar. 7.

Eslatma va ilovalar. 8. Lug`at va bibliografik ko‘rsatgichlar. 9. Adabiyotlar ro‘yxati. 10. Voqea

hodisalar taqvimi (xronologik ko‘rsatgichlar. 11. Shartli qisqartmalar. 12. Mundarija.

Tahrir etuvchi uchun uch-to‘rtta so‘zni qushish, yoki to‘rt-beshta jumlani bitta

gap shakliga keltirish yetakchi maqsad emas. Qalamga olingan mavzu qanday qilinsa,

ixcham, lo‘nda shaklda egasiga etadi. Muharrirning qisqartirishi quyidagi mezonlarda aks

etadi.



4. So‘z o‘rniga boshqa birini qo‘llash, almashtirish. Bunda fikrniig ta’sirliligi va

ifodaliligi nazarda tutiladi. Muharrir bu o‘rinda so‘z sinchisi vazifasini o‘taydi.

5. Jumladagi ayrim cho‘ziq ibora va birikmalarni yaxlitlashtirish, ba’zi so‘zlardan

voz kechish.

4. Bir abzas ichida bor bo‘lgan jumlalarni fikriy bog‘liqligiga qarab

umumlashtirish.

Maqola - publitsistik uslubga xos janr. Maqolada kundalik ijtimoiy hayotda ro‘y

berayotgan voqea-hodisalar tahlil qilinadi; nazariy, ommaviy jihatdan umumlashtiriladi; davlat

siyosati, iqtisodiyot. Texnika, fan va madaniyatda erishilgan yutuqlar ilg‘or ish tajribalari aks




mas’uliyatli maqolasi hisoblanadi. Ushbu maqolada ichki va xalqaro hayotga doir muhm

masalalarni o‘quvchilarga etkazish - asosiy vazifa hisoblanadi. Bunday maqola ma’lum bir

masala yuzasidan yo‘l-yo‘riq ko‘rsatishi kamchiliklarni ochib tashlashi, har bir ishning asosiy




asosiy vazifasi mustaqillik, milliy g‘oya, istiqlol mafkurasining asoslari va printsiplarini; ilmiy



va bahs asosiy o‘rinda bo‘ladi, hamda muallif o‘z qarashlarini o‘rtaga tashlaydi.



O‘zbekiston mustaqillikka erishgach iqtisodiy, ma’naviy-ma’rifiy sohalarda jiddiy

islohotlar boshlandi. Bularning hammasi yozma va og‘zaki nutqda o‘z in’ikosini topayapti.

Bugungi kunda iqtisodiy islohotlarni jadal amalga oshirishda yozma manbalarning, hujjatlarning

roli beqiyosdir.

O‘zbek hujjatchiligi qadimiy tarixga ega. Turli davrlardagi ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy

munosabatlar o‘zbek hujjatchiligiga o‘z ta’sirini ko‘rsatgan. Hozirgi kunda eski turkiy (o‘rxun-

enasoy), so‘g‘d, uyg‘ur, arab, fors, kirill (rus) yozuvlar bitilgan hujjatlar mavjud.

Qadimgi turkiy (o‘rxun-enasoy) yozuvida bitilgan hujjatlar yo‘q qilingani uchun ham

ba’zilarigina saqlab qolingan. Ular ham toshlarda yozilgan.

VIII asrdan boshlab arab yozuvidagi hujjatlarga o‘tish boshlangan. VIII-XIX asrlarda

arznoma, bitim, yorliq, noma, tilxat, farmon kabi o‘nlab hujjatlar qo‘llanilgan. Bu hujjatlar

o‘zbek, arab, fors-tojik tillarida yaratilgan. Ish yuritish bilan bog‘liq hujjatlar hukmdorlarning

saroy va mahkamalarida yaratilgan. O‘zbek xonliklarida ish yuritish hujjatlari devonxonada

amalga oshirilgan. Hujjatlarni yaratuvchi (yozuvchi)lar munshiy yoki mirza deb yuritilgan.

XX asrga qadar yaratilgan manbalarda arabcha, forscha-tojikcha turg‘un birikma va

qoliplar bilan birga o‘zbek tiliga xos tartibdagi va nutqiy qolipdagi hujjatlar ham anchaginani

tashkil etadi. XX asrning 90 yillariga qadar hujjatchiligimiz rus tilining to‘liq ta’sirida bo‘ldi.

Mustaqillikdan so‘ng o‘zbek hujjatchiligini davr talablari asosida shakllantirish bo‘yicha

bir qator ishlar qilindi. O‘zbek tilining rasmiy ish yuritish uslubini shakllantirish va

rivojlantirishda N.Mahmudov, N.Mahkamov, A.Madvalievlarning xizmati beqiyosdir. Ular

tomonidan nashr etilgan “O‘zbek tilida ish yuritish” kitobi o‘zbek hujjatchiligida muhim voqea

bo‘ldi.

O‘zbek tilida hujjatlarning turlari ko‘p va xilma-xildir. Mavjud adabiyotlarda hujjatlar

quyidagicha tasnif qilinadi:


a) ichki hujjatlar;



a) sodda hujjatlar;













g) xizmat yozishmalari.

Hujjatlarni yaratishda ma’lum qonun va qoidalarga rioya etiladi.

O‘zbek tilida iqtisodiyotga oid mukammal hujjatlarni yaratish dolzarb masaladir.

Mukammal hujjatni yaratish uchun o‘zbek tilining qonun va qoidalaridan to‘g‘ri foydalanish

zarur. Demak, har bir mutaxassis o‘zbek tilining imlo qoidalarini, tinish belgilarini, uslubiy

qoidalarini yaxshi bilishi shart.

Hujjatlar rasmiy munosabatlarni ifodalagani uchun ham xolis bo‘lishi lozim. Demak,

hujjatlar tilida emotsional tushunchalarni ifodalovchi so‘zlar va vositalar qo‘llanilmaydi.

Hujjat aniq, ixcham, lo‘nda hamda mazmunan to‘liq bo‘lishi lozim.

Hujjatlar o‘ziga xos uslubga ega. Hujjatda ot va fe’lga tegishli so‘zlar ko‘proq qo‘llaniladi.

Sintaktik xususiyatidan kelib chiqib asosan, darak va buyruq gaplar ishlatiladi.

Hujjatlar tilida turg‘unlashgan, qoliplashgan so‘z birikmalaridan ko‘proq foydalaniladi.

Masalan, buyruqda quyidagicha qoliplashgan tuzilmalar qo‘llanishi mumkin:

1) “. . . so‘m maosh bilan . . . lavozimiga tayinlansin”;

2) “. . . o‘z xohishiga ko‘ra . . . lavozimidan bo‘shatilsin”;

3) “. . . boshqa ishga o‘tganligi munosabati bilan . . . lavozimidan bo‘shatilsin”;

4) “. . . ga . . . dagi faol va samarali ishtiroki uchun tashakkur e’lon qilinsin”;

5) “. . . ga o‘z bo‘limida intizomni bo‘shashtirib yuborganligi uchun hayfsan e’lon

qilinsin” va h.k.

Yoki xizmat yozishmalarida mana bunday qoliplashgan so‘zlardan foydalanish mumkin:.

1) “Sizga . . .ni ma’lum qilamiz”;

“Sizga . . .ni bildiramiz”;

“Sizga . . .ni eslatamiz”;

2) “. . . yordam tariqasida . . .”

“. . . munosabat bilan . . . ”

“. . . qaroriga muvofiq ravishda . . .”

3) “. . . ga zavod ma’muriyati qarshi emas”;

“. . . ga zavod kafolat beradi” va h.k.

Umuman, hujjatlarning jamiyatdagi ahamiyati katta. Iqtisodiy islohotlarni izchil va aniq

amalga oshirishda, iqtisodiyotni yuksaltirishda, malakali iqtisodchilarni tayyorlashda ish

yuritishning va hujjatchilikning o‘rni beqiyosdir.

Hujjatlar rasmiy munosabatlarni ifodalagani uchun matn aniq, ixcham, lo’nda mazmunan

to’liq bo’lishi lozim. Hujjatlar matni birinchi yoki uchinchi shaxs tilidan yoziladi. Hujjatlar tilida

ot va fe’l turkumiga oid so’zlar ko’p ishlatiladi. Hujjatlarda asosan darak va buyryq gaplar

ishlatiladi. Hujjatlarda gap qurilishi - tasniflash, mayday qismlarga ajratish, qayd etish, qaror

qilish qismlarining birligiga asoslanadi.

Ma’lumki har bir hujjat o’ziga xos zaruriy qismlardan tashkil topadi. Masalan, arizaning

zaruriy qismlari:

8. Ariza yu’llangan muassasaning yoki mansabdor shaxsning nomi .

9. Ariza yozuvchining turar joyi, vazifasi, ismi, ota ismi va failiyasi.

10. Hujjatning nomi (ariza).

11. Asosiy matn (taklif, iltimos, shikoyat).

12. Arizaga ilova qilinadigan hujjatlar nomi.

13. Ariza yozuvchining imzosi, ismi va ota ismining bosh harflari, familiyasi.

14. Ariza yozilgan vaqt (yil, kun, oy).

O’zbek tilida o’nlab hujjatlar mavjud bo’lib, ularning tuzilishi, qolipi, tarkibiy qismlari

bir-biridan farqlanadi.

Hujjatchilikda imlo qoidalariga va tinish belgiariga alohoda e’tibor berish zarur


FANIDAN

TOSHKENT-2014

“O‘zbekiston Respublikasining davlat tili o‘zbek tilidir”.

(Konstitutsiya 4-modda)

Kirish

O‘zbek xalqi o‘zining ko‘p asrlik tarixida bir qator yozuvlardan foydalangan. Miloddan oldingi VI-

IV asrlarda oromiy, III-I asrlarda shu yozuv bilan bir qatorda yunon, miloddan boshlab II-III asrlarda

xorazm, V-VIII asrlarda turkiy xalqlar ijodi mahsuli bo‘lgan turk-run (O‘rxun-Enasoy) yoki dulbarjin,

VI-XVIII asrlarda uyg‘ur yozuvidan ham foydalanildi. Shuningdek, moniy, eftalit, pahlaviy, suriya, eski

uyg‘ur, hind va boshqa yozuvlarda bitilgan turkiy tildagi manbalar kam miqdorda bo‘lsada bizgacha etib

kelgan. Xalqimiz qariyb 14 asr mobaynida (VIII asrdan 1929-yilgacha) arab yozuvidan foydalanib keldi.

1929-yilda lotin yozuviga asoslangan yangi alifboga o‘tildi. 1940- yilning may oyidan boshlab

lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosi kirill grafikasidagi yozuv tizimiga ko‘chirildi. Bu alifboda 30

ta harf bor edi.

Qisqa muddat ichida o‘tkazilgan ikki alifbo almashuvi xalqimiz savodxonligining oshishiga,

madaniy yuksalishiga jiddiy zarar yetkazdi: tilimiz ravnaqiga, imlomiz ravonligiga, savodxonligimizning

oshishiga bir qator to‘siqlarni keltirib chiqardi.

1993-yil 2-sentabrda O‘zbekiston Respublikasining "Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek

alifbosini joriy etish to‘g‘risida" qonuni qabul qilindi.

"Ushbu qonun O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga asoslanib va o‘zbek yozuvining

lotin alifbosiga o‘tilgan 1929-1940-yillardagi ijobiy tajribasidan kelib chiqib keng jamoatchilik

vakillari bildirgan istak-xohishlarini inobatga olgan holda respublikaning har tomonlama kamol

topishini va jahon kommunikatsiya tizimiga kirishini jadallashtiruvchi qulay sharoit yaratishga

xizmat qiladi.

Qonun alifboda 31 ta harf va 1 ta tutuq belgisi bo‘lishini qayd etgan edi. 1995-yil 6-mayda

ushbu qonunga qisman o‘zgartirishlar kiritildi va alifbo 26 ta harf va 3 ta harflar birikmasidan

iborat qilib belgilandi.

O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining "Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini

joriy etish to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi qonunini amalga kiritish tartibi haqida"gi

1995-yil 6-maydagi qaroriga ko‘ra mazkur e’lon qabul qilingan kundan boshlab kuchga kirgan

hamda yangi alifboga bosqichma-bosqich o‘tilib, bu ish 2005-yil 1-sentabrga qadar to‘liq

tugallanishi belgilab qo‘yilgan.

1996-yil 1-sentabrdan e’tiboran maktabgacha tarbiya, bolalar muassasalarida va

umumta’lim maktablarining 1-sinflarida yangi alifbo bo‘yicha mashg‘ulotlar o‘tkazishni, qolgan

sinflarda esa fakultativ darslar tashkil etishni ta’minlash ko‘rsatilgan edi.

1995-yil 24-avgustda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 339-sonli "O‘zbek

tilining asosiy imlo qoidalarini tasdiqlash haqida"gi qarori qabul qilindi.

Bu Qonun va qarorlarni amalga oshirish uchun barcha tashkilot va muassasalar, mutaxassis

olimlar jiddiy ravishda ishga kirishdi. Vazirlik va idoralar bir qator chora-tadbirlarni belgilashdi.

Jumladan, Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi ham bu borada qator vazifalarni belgilab berdi.

Yangi alifbo va uning imlosiga o‘rgatish nihoyatda muhim, umumdavlat ahamiyatiga

molik ishdir. Uning oliy o‘quv yurtlarida maxsus kurs sifatida o‘qitilishi bejiz emas edi. Bu kurs

talabalar savodxonligini oshirishga ham, ularning ma’naviy olamini boyitishga ham tegishli hissa

bo‘lib qo‘shildi.

Yangi imlo qoidalari oldingi imlo qoidalaridan ko‘p o‘rinlarda jiddiy farq qiladi. Shunga

ko‘ra uning har bir bandi nihoyatda katta e’tibor bilan o‘rganilishi lozim. Shunga erishish

lozimki, har bir bandda ko‘zda tutilgan asosiy qoidalar talabalar tomonidan ongli ravishda to‘la

tushunilgan holda o‘zlashtirilishi kerak. Ularni ongli ravishda o‘zlashtirish ushbu bandlarni

yodlash uchun, yodda saqlab qolish uchun imkon beradi.

Didaktik talablar mashq turlarining aralash qo‘llanishi yaxshi samara berishini ko‘p

isbotlagan, amaliyot bu xulosalarni tasdiqlaydi. Shunga ko‘ra alifbo va imlo qoidalarini

o‘zlashtirishda yozma holdagi mashqlar ham alohida mavqega ega. Ayniqsa, husnixat mashqlari

amaliy jihatdan katta samaradorligi bilan ajralib turadi.

Yangi alifbo va imlo qoidalarini o‘rgatishdagi asosiy maqsad ana shu qoidalarning ongli

ravishda to‘liq o‘zlashtirishdan iborat. Ana shu maqsadni amalga oshirishda bir qator vazifalarni

belgilash mumkin:

1) yangi alifbodagi harflar sirasini o‘rganish;

2) har bir harfning barcha unsurlarini to‘liq va to‘g‘ri o‘zlashtirish;

3) o‘rganuvchilarda harflarning ham yozma, ham bosma shaklini to‘g‘ri va me’yorida yoza

olish malakasini shakllantirish;

4) shu asosda talabalarning ma’rifiy bilimlarini oshirish. Buning uchun har bir oliy o‘quv

yurti o‘z imkoniyatlarini va yo‘nalishidan kelib chiqqan holda sohaga doir qiziqarli

ma’lumotlardan matn sifatida foydalanishi va mashqlar tizimida ayni shu sohaga oid ilmiy

yangiliklarni jalb etishi maqsadga muvofiq bo‘ladi;

5) ayni paytda ushbu yozuvni o‘qitish asosida talaba-yoshlarning umummadaniy, badiiy-

estetik didlarini tarbiyalash va o‘stirish imkoni ham mavjud. Tanlanayotgan matnlardagi

tarbiyaviy jihatga e’tibor berish ushbu vazifalarni amalga oshirish uchun qulay sharoit yaratadi.

1-mavzu: «Iqtisodiyotda yozuv texnikasi» fanining maqsad va

vazifalari

1- topshiriq: O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining “Lotin yozuviga

asoslangan o‘zbek alifbosini joriy etish to‘g‘risidagi” O‘zbekiston Respublikasi

qonunini amalga kiritish tartibi haqida qarorini o`qing va mohiyatini tushuntiring

O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qaror qiladi:

“Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini joriy etish to‘g‘risida”gi O‘zbekiston

Respublikasi Qonuni e’lon qilingan kundan e’tiboran amalga kiritilsin (1993-yil 2-sentabr).

Yangi alifboga bosqichma-bosqich o‘tilib, bu ish 2005-yil 1- sentabriga qadar to‘liq

tugallansin.

Respublika davlat komissiyasi:

Uch oylik muddat ichida maktabgacha tarbiya, bolalar muassasalarida, maktablar, o‘rta

va oliy o‘quv yurtlarida, korxonalar, tashkilotlar, muassasalar va jamoat birlashmalarida yangi

alifboga bosqichma-bosqich o‘tishning davlat dasturi va tartibini ishlab chiqsin va uni

O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tasdig‘iga taqdim etsin;

1995-yil davomida o‘zbek orfografiyasining yangi qoidalarini ishlab chiqsin va

O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tasdig‘iga taqdim etsin;

“Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini joriy etish to‘g‘risida”gi O‘zbekiston

Respublikasi Qonuni va Oliy Majlisning ushbu Qarorini ro‘yobga chiqarishda davlat hokimiyati

va boshqaruvning respublika hamda mahalliy organlariga uslubiyyat va axborot bobida

muntazam ravishda yordam ko‘rsatib borsin;

Respublika va mahalliy boshqaruv organlarining yangi alifboni joriy etish yuzasidan

qilinayotgan ishlar to‘g‘risidagi axborotlarini muntazam tinglab borsin;

4. O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi yangi alifboga bosqichma-bosqich

o‘tishning davlat dasturi va tartibi asosida:

Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini amalda joriy etishga doir aniq chora-tadbirlar

rejasini ishlab chiqsin va tasdiqlasin;

1996-yil 1-sentabrdan e’tiboran maktabgacha tarbiya bolalar muassasalarida, umumta’lim

maktablarining birinchi sinflarida yangi alifbo bo‘yicha mashg‘ulotlar o‘tkazishni, qolgan

sinflarda esa fakultativ mashg‘ulotlar tashkil etishni ta’minlasin.

5. O‘zbekiston Respublikasi Davlat matbuot qo‘mitasi 1996-yil 1-avgustga qadar lotin

yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini o‘rganish uchun kerakli darsliklar va boshqa qo‘llanmalar

nashr etilishini ta’minlasin.

6. Viloyatlar, tumanlar va shaharlarning hokimlari respublika davlat komissiyasi bilan

kelishilgan holda lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini bosqichma-bosqich joriy etishga

doir dasturi amalga oshirish bo‘yicha komissiyalar tuzsinlar.

7. Vazirliklar, davlat qo‘mitalari, idoralar, davlat va xo‘jalik boshqaruvining boshqa

organlari, jamoat birlashmalarining respublika organlari, shu jumladan, tasarruflaridagi

korxonalarda, muassasalarda, tashkilotlarda ham xodimlarga yangi alifboni o‘rgatishni tashkil

etish hamda buning uchun kerakli darsliklar, o‘quv qo‘llanmalari va texnika vositalari bilan

ta’minlash yuzasidan maxsus ishchi guruhlari tuzsinlar.

Belgilab qo‘yilsinki, yangi alifboni joriy etishga doir barcha xarajatlar mulkchilik

shaklidan qat’iy nazar, korxonalar, tashkilotlarning o‘z mablag‘lari hisobidan (budjet

tashkilotlari bundan mustasno) amalga oshiriladi.

8. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi:

1994-yilgi hamda undan keyingi yillarga mo‘ljallangan Davlat budjetini shakllantirish

chog‘ida yangi alifboni joriy etish maqsadida zarur bo‘ladigan mablag‘larni budjetdagi

tashkilotlar uchun-Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahriga ajratilishini

nazarda tutsin;

1995-96-yillar davomida lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini joriy etish bilan

bog‘liq tadbirlarni moddiy-texnika jihatidan ta’minlashning hamda korxonalar, tashkilotlar,

xo‘jaliklar va o‘quv yurtlarida yangi alifboni fakultativ tarzda o‘rganishni tashkil etishning

birinchi galdagi masalalarini hal etsin;

Ushbu Qaror bajarilishining borishi to‘g‘risida O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisini

muntazam xabardor qilib tursin.

9. O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi amaldagi qonun hujjatlarini “Lotin yozuviga

asoslangan o‘zbek alifbosini joriy etish to‘g‘risida”gi qonunga muvofiqlashtirish yuzasidan

takliflar tayyorlasin va O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga taqdim etsin.

10. Yangi alifboga to‘liq o‘tilgan paytdan, ya’ni 2005-yilning 1-sentabridan e’tiboran

1940-yil 8-mayda qabul qilingan “O‘zbek yozuvini lotinlashtirilgan alifbedan rus grafikasi

asosidagi yangi o‘zbek alifbesiga ko‘chirish to‘g‘risida”gi (O‘zbekiston SSR Oliy Sovetining

Vedomostlari, 1940-yil, 4) O‘zbekiston Respublikasining qonuni o‘z kuchini yo‘qotgan deb

hisoblansin.

2-topshiriq: O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar

Mahkamasining qarorini o`qing va mazmunini tushuntiring

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI VAZIRLAR

MAHKAMASINING QARORI

1995-yil 24-avgust 339-son Toshkent sh.

O‘zbekiston Respublikasining “Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini joriy etish

tog‘risida”gi Qonunini bajarish maqsadida Vazirlar Mahkamasi qaror qiladi:

1. O‘zbek tilining asosiy imlo qoidalari tasdiqlansin.

2. Respublika vazirliklari, idoralari, mahalliy hokimiyat va boshqaruv idoralari, ommaviy

axborot vositalari lotin yozuviga asoslangan O‘zbek alifbosidagi barcha turdagi yozishmalarda,

matbuotda, ish yuritishda ushbu qoidalarni joriy qilish yuzasidan tegishli tadbirlarni ishlab

chiqsinlar va amalga oshirsinlar.

3. O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi, Oliy va o‘rta ta’lim vazirligi, Xalq

ta’limi vazirligi, Davlat matbuot qo‘mitasi uch oy muddat ichida maktablar uchun qo‘llanma

sifatida o‘zbek tilining imlo lug‘atini, kishi ismlari va joy nomlari lug‘atlarini tayyorlasinlar va

nashr etish choralarini ko‘rsinlar.

4. Mazkur qarorning bajarilishini nazorat qilish Vazirlar Mahkamasining Ta’lim va fan

hamda ijtimoiy masalalar va madaniyat bo‘limlariga yuklansin.

Vazirlar Mahkamasining Raisi I.Karimov

3-topshiriq: O‘zbekiston Respublikasining ”Davlat tili haqida”gi

Qonunini oqing va yodlang

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASINING QONUNI

DAVLAT TILI HAQIDA

(yangi tahrirda)

1-modda. O‘zbekiston Respublikasining davlat tili O‘zbek tilidir.

2-modda. O‘zbek tiliga davlat tili maqomining berilishi respublika hududida yashovchi

millat va elatlarning o‘z ona tilini qo‘llashdan iborat konstitutsiyaviy huquqlariga monelik

qilmaydi.

3-modda. O‘zbek tilining O‘zbekiston Respublikasi hududida davlat tili sifatida amal

qilishining huquqiy asoslari ushbu Qonun va boshqa qonunlar bilan belgilab beriladi.

Tilning Qoraqalpog‘iston Respublikasida amal qilishiga bog‘liq masalalar, shuningdek

Qoraqalpog‘iston Respublikasining qonun hujjatlari bilan belgilanadi.

Ushbu Qonun tillarning turmushda, shaxslararo muomalada hamda diniy va ibodat bilan

bog‘liq udumlarni ado etishda qo‘llanishini tartibga solmaydi.

Fuqarolar millatlararo muomala tilini o‘z xohishlariga ko‘ra tanlash huquqiga egadirlar.

4-modda. O‘zbekiston Respublikasida davlat tilini o‘rganish uchun barcha fuqarolarga shart-

sharoit hamda uning hududida yashovchi millatlar va elatlarning tillariga izzat-hurmat bilan

munosabatda bo‘lish ta’minlanadi, bu tillarni rivojlantirish uchun shart-sharoit yaratiladi.

Fuqarolarga davlat tilini o‘qitish amalga oshiriladi.

5-modda. O‘zbekiston Respublikasida davlat tilida faoliyat ko‘rsatadigan, milliy guruhlar

zich yashaydigan joylarda esa ularning tillarida faoliyat ko‘rsatadigan maktabgacha tarbiya bolalar

muassasalarini tashkil etish ta’minlanadi.

6-modda. O‘zbekiston Respublikasida yashovchi shaxslarga ta’lim olish, tilini erkin tanlash

huquqi beriladi.

O‘zbekiston Respublikasi davlat tilida, shuningdek boshqa tillarda ham umumiy, hunar-

texnika, o‘rta maxsus va oliy ma’lumot olishni ta’minlaydi.

7-modda. Davlat tili rasmiy amal qiladigan doiralarda o‘zbek adabiy tilining ilmiy qoidalari

va normalariga rioya etiladi.

Davlat o‘zbek tilining boyitilishi va takomillashtirilishini ta’minlaydi, shu jumladan unga

hamma e’tirof qilgan ilmiy-texnikaviy va ijtimoiy-siyosiy atamalarni joriy etish hisobiga

ta’minlaydi.

Yangi ilmiy asoslangan atamalar jamoatchilik muhokamasidan keyin va Oliy Majlis tegishli

qo‘mitasining roziligi bilan o‘zbek tiliga joriy etiladi.

8-modda. O‘zbekiston Respublikasining qonunlari, davlat hokimiyati va boshqaruv

organlarining boshqa hujjatlari davlat tilida qabul qilinadi va e’lon etiladi. Bu hujjatlarning

tarjimalari boshqa tillarda ham e’lon qilinadi.

Mahalliy hokimiyat va boshqaruv organlarining hujjatlari davlat tilida qabul qilinadi va e’lon

etiladi. Muayyan millat vakillari zich yashaydigan joylarda mahalliy hokimiyat va boshqaruv

organlarining hujjatlari respublika davlat tilida hamda mazkur millat tilida qabul qilinadi va e’lon

etiladi.


zaruratga qarab boshqa tillarga tarjima qilinishi ta’minlanadi.

O‘zbekistonda o‘tkaziladigan xalqaro anjumanlarda davlat tili, shuningdek

qatnashchilarning o‘zlari tanlagan tillar anjumanning ish tili hisoblanadi.

10-modda. Korxonalar, muassasalar, tashkilotlar va jamoat birlashmalarida ish yuritish,

hisob-kitob, statistika va moliya hujjatlari davlat tilida yuritiladi, ishlovchilarning ko‘pchiligi

o‘zbek tilini bilmaydigan jamoalarda davlat tili bilan bir qatorda boshqa tillarda ham amalga

oshirilishi mumkin.

11-modda. Sudlov ishlarini yuritish davlat tilida yoki o‘sha joydagi ko‘pchilik aholi tilida

olib boriladi. Ishda ishtirok etayotgan, sud ishlari yuritilayotgan tilni bilmaydigan shaxslarga

tarjimon orqali ishga oid materiallar bilan tanishish, sud jarayonida ishtirok etish huquqi hamda ona

tilida so‘zlash huquqi ta’minlanadi.

Korxonalar, tashkilotlar va muassasalar o‘rtasidagi xo‘jalik nizolarini ko‘rib chiqish va hal

qilishda davlat tili qo‘llaniladi. Xo‘jalik nizolari taraflarning roziligi bilan boshqa tilda ham ko‘rib

chiqilishi mumkin.

12-modda. O‘zbekiston Respublikasida notarial harakatlar davlat tilida amalga oshiriladi.

Fuqarolarning talabiga ko‘ra rasmiylashtirilgan hujjat matni davlat notariusi yoki notarial harakatni

bajarayotgan shaxs tomonidan rus tilida yoki imkoniyat bo‘lgan taqdirda - boshqa maqbul tilda

beriladi.

13-modda. Fuqarolik holatini qayd etuvchi hujjatlar, shaxsning kim ekanligini va uning

huquqlarini tasdiqlovchi hujjatlar davlat tilida rasmiylashtiriladi, zaruriyatga qarab boshqa tilda

tarjimasi takrorlanishi mumkin.

14-modda. O‘zbekiston Respublikasi hududida yashovchi shaxslarga davlat tashkilotlari va

muassasalariga, jamoat birlashmalariga arizalar, takliflar, shikoyatlar bilan davlat tilida va boshqa

tillarda murojaat qilish huquqi ta’minlanadi.

15-modda. O‘zbekiston Respublikasida yashovchi shaxslar, o‘z millatidan qat’iy nazar, o‘z

ismini, ota ismi va familiyasini milliy-tarixiy an’analarga muvofiq yozish huquqiga egadirlar.

16-modda. Televideniye va radio eshittirishlari davlat tilida, shuningdek boshqa tillarda olib

boriladi.

17-modda. Noshirlik faoliyati davlat tilida, ehtiyojlarni hisobga olgan holda esa, boshqa

tillarda ham amalga oshiriladi.

18-modda. Pochta-telegraf jo‘natmalari davlat tilida yoki fuqarolarning xohishiga ko‘ra -

boshqa tilda ham amalga oshiriladi.

19-modda. Muassasalar, tashkilotlar va jamoat birlashmalari muhrlari, tamg‘alari, ish

qog‘ozlarining matnlari davlat tilida bo‘ladi.

O‘zbekiston Respublikasi hududida joylashgan xalqaro tashkilotlar va muassasalar, qo‘shma

korxonalarning, shuningdek milliy madaniyat jamiyatlari va markazlarining muhrlari, tamg‘alari,

ish qog‘ozlari matnlarining tarjimasi davlat tilida takrorlanadi.

20-modda. Lavhalar, e’lonlar, narxnomalar va boshqa ko‘rgazmali hamda og‘zaki axborot

matnlari davlat tilida rasmiylashtiriladi va e’lon qilinadi hamda boshqa tillarda tarjimasi berilishi

mumkin.

21-modda. Korxonalarda ishlab chiqariladigan mahsulot davlat tilidagi va boshqa tillardagi

yorliqlar, yo‘riqnomalar, etiketkalar bilan ta’minlanadi.

22-modda. Respublikaning ma’muriy-hududiy birliklari, maydonlari, ko‘chalari va geografik

obyektlarining nomlari davlat tilida aks ettiriladi.

23-modda. O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomasi matnlari, agar

shartnomaning o‘zida boshqacha qoida nazarda tutilmagan bo‘lsa, davlat tilida va ahdlashuvchi

tomonning (tomonlarning) tilida yoziladi.

24-modda. O‘zbekiston Respublikasida davlat tiliga yoki boshqa tillarga mensimay yoki

xusumat bilan qarash taqiqlanadi. Fuqarolarning o‘zaro muomala, tarbiya va ta’lim olish tilini erkin

tanlash huquqini amalga oshirishga to‘sqinlik qiluvchi shaxslar qonun hujjatlariga muvofiq

javobgar bo‘ladilar.

Toshkent shahri, 1995-yil 21-dekabr.

4-topshiriq: Lotin yozuviga asoslangan yangi alifbo to`g`risidagi matnni o`qing va

mazmunini tushuntiring O‘zbekiston Respublikasining hozirgi mustaqillik siyosati ko‘p milliy masalalarga, tarixga

boshqacha nazar bilan qarash masalasini qo‘ymoqda. Ayni paytda bu masalada respublikamizda

katta ishlar qilinmoqda, matbuotda, radio-televideniyada axborotlar berilmoqda. Millati, irqidan

qat’iy nazar biz bilan ishlayotgan, yashayotganlar tariximizni, madaniyatimizni, tilimizni hurmat

qilishi shart. O‘zbek tiliga Davlat tili maqomining berilishi o‘qitish, o‘rganish tamoyillarini,

usullarini tubdan o‘zgartirishni taqozo qilmoqda.

1993-yil 2-sentabrda O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi “Lotin yozuviga asoslangan

o‘zbek alifbosini joriy etish to‘g‘risida” Qonun qabul qildi. Yangi alifbodagi ba’zi harflar jahon

aloqa-aralashuv tizimiga kirishimizda ma’lum qiyinchiliklar tug‘dirishi mumkinligi hisobga

olinib, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi 1995-yil 6-mayda “Lotin yozuviga asoslangan

o‘zbek alifbosini joriy etish tog‘risida”gi Qonunga o‘zgartirishlar kiritish haqida qaror qabul

qildi. Yangi alifbo asosida O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1995-yil 24-

avgustdagi 339-sonli qaroriga ilova tarzida “O‘zbek tilining asosiy imlo qoidalari” tasdiqlanib,

unda harflar bilan tovushlar mutanosibligi, asos va qo‘shimchalar imlosi, qo‘shib yozish,

chiziqcha bilan yozish, ajratib yozish, bosh harflar imlosi, kochirish qoidalari o‘z ifodasini

topgan.

Imlo qoidalarining hozirgi kunda eng muhim qismi-“harflar imlosi”. O‘zbek lotin

alifbosidagi va o‘zbek kirill alifbosidagi harflarning deyarli yarmi bir xil, bularni o‘qish va

yozish ko‘nikmasiga egamiz. Ba’zi harflar boshqa tovushni biriktirib o‘rganiladi, ba’zi harflar

yangi harf sifatida o‘rganiladi.

Lotin yozuvidagi xat chapdan o‘ngga tomon yoziladi. Xat boshidan katta harf bilan

yoziladi, harflar bir-biriga bog‘lanadi. Tinish belgilari kerakli o‘rinlarda qo‘yiladi, bo‘g‘in

kochirish ma’lum qoidalar asosida amalga oshiriladi.

5-topshiriq: Lotin yozuviga asoslangan yangi

o‘zbek alifbosini ko`chiring, bosma va yozma harflarning yozilishiga e`tibor qarating


O‘ZBEK ALIFBOSI

Bosma Uozma Bosma Yozma

Aa Aa Qq Qq

Bb Bb Rr Rr

Dd Dd Ss Ss

Ee Ee Tt Tt

Ff Ff Uu Uu

Gg Gg Vv Vv

Hh Hh Xx Xx

Ii Ii Yy Yy

Jj Jj Zz Zz

Kk Kk O‘ o‘ O`o‘

Ll Ll G‘g‘ G`g`

Mm Mm Sh sh SH sh

Nn Nn Ch ch Ch ch

Oo Oo Ng ng Ng ng

Pp Pp

6-Mashq

Kirill va o‘zbek lotin alifbolarini ko‘chirib yozing.

7-Mashq Alifbolar o‘rtasidagi o‘xshash va farqli jihatlarni aniqlang.

8- Mashq Namunaga asoslanib har bir harfga bittadan iqtisodiy so‘zni keltiring.

Namuna:

Aa - aksioner Qq-qism

Bb - budjet Rr-rentabellik

Dd - delegatsiya Ss-ssuda

Ee - eksport Tt- tadbirkor

Ff - foiz Uu - ulgurji

Gg - garov Vv - veksel

Hh - hamkor Xx - xususiy mulk

Ii - import bitimi Yy - yig‘imlar

Jj - jamgarma Zz - zarar

Kk - kompaniya O‘o‘ - o‘lja

Ll - litsenziya G‘g‘ - g‘azna

Mm- marketing Sh - shartnoma

Nn - narx-navo Ch ch - chakana baho

Oo - omonat Ng ng - teng

Pp - privatizatsiya

9-Topshiriq Quyidagi so’zlarni yangi alifboda bosma va yozma shakllarda yozing.

Aviatsiya, aktsiya, bayonot, vakil, veksel, go’zal, davomat, daromad, da’vogar evrovalyuta,

etarli, joriy, jumhuriyat, zarbxona, zayom, yozuvchi, imtihon, ilmiy-amaliy internet, yig’ilish,

yo’lkira, kechayu kunduz, litsenziya, magistratura, moliya, natija, noyabr, obligatsiya, oktyabr,

pedagog, pul, rektor, referendum, sarmoya, sub’ekt, tadbirkor, tijorat, umumdavlat, foyda,

fonetika, xarajat, xodim, tsentner, tsikl chegara,, chorshanba, ekologiya, energiya, yutuq,

shartnoma, yulduz, yakuniy, yakshanba, o’ttiz, o’rinbosar, qarz, qismat, g’azna, g’olib, himoya,

hisobot.

10- topshiriq: Unli harflar imlosini konspektlashtirish

Aa-Aa harfi. Kirill va lotin yozuvida bir xil ko‘rinishda. Katta “A” keyingi harfga

belbog‘i orqali, kichik “a” esa pastki ilmog‘i orqali tutashtiriladi: A A a a

1) ajratma, arenda, aksioner, aksiya, aksiz kabi so‘zlarda old qator keng unlini ifodalash

uchun yoziladi;

2) talab, davlat, savdo, jarayon kabi so‘zlarning oldingi bo‘g‘inida vaqt, qarz kabi

so‘zlarda a aytiladi va yoziladi.

Oo-Oo harfi. Bu harf kirill va lotin yozuvida bir xil ko‘rinishga ega. Katta “O” harfi

keyingi harfga o‘zining pastki qismidan, kichik “o” harfi yuqori qismidan tutashtiriladi: O O o o

1) lotin, oligopoliya, moliya, baho, boj, garov, mukofot, mahorat kabi so‘zlarda orqa qator

keng unlini ifodalash uchun yoziladi;

2) tonna, dollar, talon, direktor kabi o‘zlashma so‘zlardagi unlini ifodalash uchun yoziladi.

Ii-Ii harfi. Bu harf kirill alifbosida “i” shaklida berilgan. Katta “I” harfi, kichik “i” harfi

pastki tugallanish qismidan tutashtiriladi: I I i i

ish, inflyatsiya, import, ishlab chiqarish, investor, jarima, lizing, bilan, ikki, ixtisos,

piramida, qimmat, chegirma, mijoz, ehtiyoj, depozit, ming kabi so‘zlarda old qator tor

unlini ifodalash uchun yoziladi;

bo‘lim, o‘rin, o‘timli, o‘ttiz kabi oldingi bog‘inida o‘ unlisi keladigan so‘zlarning keyingi

bog‘inida i aytiladi va yoziladi.

Uu-Uu harfi. Bu harfning katta va kichik shaklining har ikkalasi ham pastki tutash

qismidan tutashtiriladi: U U u u

1) uy-joy, ulgurji, ustav, unumdorlik, Buxoro, sug‘urta, butun, pul, ssuda, usul, aluminiy,

yutuq, yubiley, yevrovaluta kabi so‘zlarda orqa qator tor unlini ifodalash uchun yoziladi;

2) tovush, sovurmoq, yovuz, qirg‘ovul kabi so‘zlarning oldingi bo‘g‘inida o unlisi kelsa,

keyingi yopiq bo‘g‘in boshidagi v undoshidan keyin u aytiladi va yoziladi.

O‘o‘-O‘o‘ harfi. Bu harf “o” harfi ko‘rinishiga ega bo‘lib uning yuqori o‘ng tomoniga

o‘tish belgisi teskari holatdagi vergul (‘) shaklida qo‘yiladi. Bu harf katta “O‘” va kichik “o‘”

harflari singari tutashtiriladi: O‘ O‘ o‘ o‘

o‘zbek, o‘ta muhim, o‘lcham, o‘n, o‘ttiz, o‘simlik, to‘qson, do‘ppi, noo‘rin, gulko‘rpa,

ko‘paytuvchi kabi so‘zlarda orqa qator o‘rta-keng unlini ifodalash uchun yoziladi.

Ee-Ee harfi. Bu harfning kattasi ham, kichigi ham pastki tutash qismidan tutashtiriladi: E

E e e

eksport, ehtiyoj, evrovaluta, ekvivalent, depozit, kredit, teatr, kategoriya, resurs,

investisiya, e’lon, atelye, ne’mat, she’r kabi so‘zlarda old qator o‘rta-keng unlini ifodalash

uchun yoziladi.

Yonma-yon keladigan unlilar imlosi:

1) unlilar orasiga ba’zan y undoshi qo‘shib aytilsa ham, yozilmaydi:

a) ia: milliard, tabiat.

b) io: million.

c) ai: maishat.

d) ea: laureat.

2) ae, oe unlilari so‘z ichida kelganda ikkinchi unli y aytilsa ham, asliga muvofiq e

yoziladi: poema, aerostat.

Boshqa hollarda yonma-yon kelgan unlilar odatda aynan aytiladi va yoziladi: manfaat,

kauchuk, burjua, inshoot, sanoat, muammo, matbuot, rioya va boshqalar.

11- topshiriq: Harflar imlosini o`rganing

Bb-Bb harfi. Bu harf kirill alifbosidagi “v” undosh harfiga o‘xshash bo‘lib, katta shakli

pastki qismidan, kichigi esa o‘rta qismidan tutashtiriladi: B B b b

1) bozor, bank, broker, bankrot, boylik, zarb kabi so‘zlarda jarangli portlovchi lab

undoshini ifodalash uchun yoziladi;

2) kitob, kelib kabi so‘zlar oxirida p aytilsa ham b yoziladi.

3) tobla, qibla kabi so‘zlarda ba’zan v aytilsa ham b yoziladi.

Pp-Pp harfi. Bu harf kirill alifbosidagi “p” harfiga bosma va yozma shakliga o‘xshashdir.

Katta “P” harfi pastki qismidan, kichik “p” harfi esa o‘rta qismidan keyingi harfga tutashtiriladi:

P P p p

pul, patent, pensiya, passiv, penya, yop, opa kabi so‘zlarda jarangsiz portlovchi lab

undoshini ifodalash uchun yoziladi.

Vv-Vv harfi. Bu harf shakl jihatidan kirill alifbosidagi harflarga o‘xshamaydi. Katta “V”

harfi pastki qismidan, kichik “v” harfi esa yuqori qismidan tutashtiriladi: V V v v

1) valuta, veksel, suv, savol, vatan kabi so‘zlarda ovozdor sirg‘aluvchi lab undoshini

ifodalash uchun yoziladi;

2) avtobus, avtomat kabi o‘zlashma so‘zlarda v ba’zan f aytilsa ham, v yoziladi.

Ff-Ff harfi. Katta “F” harfi pastki qismidan, kichik “f” harfi o‘rta qismidan keyingi harfga

tutashtiriladi: F F f f

1) fond, foyda, franshiza, fiskal, siyosat, franko, insof, isrof, fyuchers kabi so‘zlarda

jarangsiz sirg‘aluvchi lab undoshini ifodalash uchun yoziladi;

2) foiz, fursat, fasl, fayz kabi so‘zlarda f tovushi ba’zan p aytilsa ham, asliga muvofiq f

yoziladi.

Dd-Dd harfi. Bu harfning bosma va yozma shakli kirill alifbosiga o‘xshamaydi. Katta “D”

va kichik “d” harflari pastki qismidan boshqa harfga tutashtiriladi: D D d d

1) daromad, dividend, dollar, devalvasiya, depozit, bunyod, jiddiy kabi so‘zlarda til oldi

jarangli portlovchi undoshni ifodalash uchun yoziladi.

2) savod, pud, zavod, badqovoq kabi so‘zlarda t aytilsa ham, d yoziladi.

Tt-Tt harfi. Katta “T” harfi va kichik “t” harflari pastki qismidan keyingi harfga

tutashtiriladi. Katta “T” harfi kirill alifbosidagi “G” harfiga o‘xshash, kichik “t” harfi esa kirill

alifbosidagi “g” harfining katta yozma harfiga o‘xshash: T T t t.

Tijorat, talab, kut, tadbirkor, tashkilot, tovar, o‘t kabi so‘zlarda til oldi jarangsiz

portlovchi undoshni ifodalash uchun yoziladi.

Gg-Gg harfi. Lotin alifbosidagi katta “G” va kichik “g” harflarining yozma shakli kichik

“g” ga o‘xshash va keyingi harfga o‘rta qismidan tutashtiriladi: G G g g

garov, giperinflyatsiya, grant, ega, katalog kabi so‘zlarda til orqa jarangli portlovchi

undoshni ifodalash uchun yoziladi.

Kk-Kk harfi. “K” harfi kirill alifbosi hamda lotin alifbosida bir xil shaklda. Katta va

kichik “K”, “k” harflari lotin alifbosida pastki tugallanish qismidan keyingi harfga qo‘shib

yoziladi: K K k k

kompaniya, korxona, kamomad, kredit, kafolat, rekvizit, sindikat, faktura, bank kabi

so‘zlarda til orqa jarangsiz portlovchi undoshni ifodalash uchun yoziladi.

Zz-Zz harfi. Katta “Z” harfi va kichik “z” harflari pastki tugallanish qismi orqali

tutashtiriladi: Z Z z z.

1) zarar, zayom, zahira fondi, ziyon, o‘zbek, toza kabi so‘zlarda til oldi jarangli

sirg‘aluvchi undoshni ifodalash uchun yoziladi;

2) iztirob, izquvar, tuzsiz kabi so‘zlarda jarangsiz undoshdan oldin s aytilsa ham, z

yoziladi.

Ss-Ss harfi. Bu harflarning katta va kichik shakllari keyingi harfga pastki qismidan

tutashtiriladi: S S s s.

Sotib olmoq, sug‘urta, sanoat, savdo, so‘m, asos, oson kabi so‘zlarda til oldi jarangsiz

sirg‘aluvchi undoshni ifodalash uchun yoziladi.

Jj-Jj harfi. Katta “J” harfi va kichik “j” harflari o‘rta qismidan boshqa harfga qo‘shiladi: J

J j j.

1) jamg‘arma, jarima, jarayon, javobgar, tijorat, rivoj, jahon kabi so‘zlarda til oldi

jarangli qorishiq undoshni ifodalash uchun yoziladi;

2) tiraj, jurnal, garaj, projektor kabi o‘zlashma so‘zlarda til oldi jarangli sirg‘aluvchi


Ch ch-Ch ch harflar birikmasi. Bu harflar birikmasining katta va kichik shaklida ham

pastki qismidan boshqa harfga qo‘shib yoziladi: Ch Ch ch ch.

Cheklash, chayqovchi, chakana, ishchan, kuch, achchiq kabi so‘zlarda til oldi jarangsiz

qorishiq undoshni ifodalash uchun yoziladi.

G‘g‘-G‘g‘ harfi. Katta “G‘” harfi va kichik “g‘” harflari o‘rta qismidan keyingi harfga

o‘tiladi: G‘ G‘ g ‘ g‘.

G‘azna, ro‘zg‘or, tog‘, g‘oz kabi so‘zlarda chuqur til orqa jarangli sirg‘aluvchi undoshni

ifodalash uchun yoziladi.

Qq-Qq harfi. Lotin alifbosidagi katta “Q” harfi pastki qismidan ilmog‘i orqali, kichik “q”

harfi esa o‘rta qismidan keyingi harfga tutashtiriladi: Q Q q q.

Qarz, qo‘shma korxona, qimmatbaho, qo‘shimcha, qirq, aql, haqiqiy kabi so‘zlarda chuqur

til orqa jarangsiz portlovchi undoshni ifodalash uchun yoziladi.

Xx-Xx harfi. Lotin alifbosidagi “X” harfi, kirill alifbosidagi “X” harfiga o‘xshash. Katta va

kichik shakllari pastki tugallanish qismidan keyingi harfga tutashtiriladi: X X x x.

Xarajat, xalqaro, xolding, xaridor, axborot, baxt kabi so‘zlarda chuqur til orqa jarangsiz


Hh-Hh harfi. Lotin alifbosidagi “H” harfining katta bosma va yozma shakllari kirill

alifbosidagi “N” harfiga o‘xshaydi. Yozma katta “H” va kichik “h” harflari keyingi harfga pastki

tugallanma qismidan qo‘shib yoziladi: H H h h

hamkorlik, xususiylashtirish, hukumat, hisob-kitob, hosil, bahor, nikoh, isloh kabi

so‘zlarda jarangsiz sirg‘aluvchi bo‘g‘iz undoshini ifodalash uchun yoziladi.

Rr-Rr harfi. Bu harfning katta “R” va kichik “r” harfi ham boshqa harfga pastki

tugallanish qismidan qo‘shiladi:

R R r r.

Real baho, raqobat, rentabellik, bor, agrar, aksiyador kabi sozlarda til oldi ovozdor titroq


Ll-Ll harfi. Lotin alifbosidagi “L” harfining yozma va bosma shakli kirill alifbosiga

o‘xshash emas. Katta “L” harfi va kichik “l” harfi keyingi harfga pastki tugallanma qismidan

qo‘shib yoziladi: L L l l.

Litsenziya, lizing, limit, lombard, lotereya, loyiq, iloj, xil, mahal kabi so‘zlarda sirg‘aluvchi

ovozdor yon undoshni ifodalash uchun yoziladi.

Mm-Mm harfi. Kirill alifbosidagi “M” harfiga o‘xshash bo‘lib, yangi alifbodagi katta va

kichik harflar pastki tugallanish qismi orqali keyingi harfga tutashtiriladi: M M m m.

Milliy pul, monopoliya, moliya, manfaatdor, mablag‘, tomon kabi so‘zlarda ovozdor lab-

lab burun undoshini ifodalash uchun yoziladi.

Nn-Nn harfi. Lotin alifbosidagi katta “N” va kichik “n” harfi keyingi harfga pastdan

tutashtiriladi: N N n n.

1) nazorat, naqd, narxnoma, narx-navo, natija, bank, oltin kabi so‘zlarda til oldi ovozdor

burun undoshini ifodalash uchun yoziladi;

2) jonbozlik, shanba, yonma-yon kabi so‘zlarda n tovushi ba’zan m aytilsa ham, n yoziladi.

Yy-Yy harfi. Bu harf kirill alifbosida mavjud bo‘lgan “e”, “ë”, “yu”, “ya” harflari

ifodalagan tovush birikmalarini harf birikmalari shaklida-“ye”, “yo”, “yu”, “ya” kabi

ko‘rinishlarda ifodalash uchun qo‘llanadi. Kirill yozuvidagi “e” va “e” harflari bilan yoziladigan

so‘zlar imlosida chalkashliklar mavjud edi. Yangi alifboda “e” harfi so‘z boshida ham, so‘z

o‘rtasida ham, so‘z oxirida ham “e” tovushini ifodalaydi. Masalan: erkin, poema, karate, alifbe,

deraza, elak. Kirill alifbosidagi “e” harfi so‘z boshida ham, so‘z o‘rtasida ham “ye” harflar

birikmasi bilan beriladi. Masalan: yel, yelim, yelkan, yelpig‘ich, yelvizak, yetuk, yetakchi, yetim,

yetti.

Kirill alifbosidagi “ya”, “yu”, “yo” harflari so‘z boshida ham, so‘z o‘rtasida ham, so‘z

oxirida ham yangi alifbo bo‘yicha “ya”, “yu”, “yo” tarzida beriladi. Masalan: yagona, yakson,

yana, yarim, jiyan, hajviya, yugurdak, yuklama, yulduz, yurak, yuzaki, buyuk, yovuz, ayyor,

bayon, avliyo, hayot, hayo. Ammo rus tilidan va u orqali g‘arb tillaridan o‘zlashgan so‘zlarda

“ya” o‘rnida “a”, “yu” o‘rnida “u”, “yo” o‘rnida “o” harfining o‘zi qo‘llanadi. Masalan:

akkumlyator - akkumulator, kalkulyator - kalkulator, kostyum - kastum, salyut - salut, dirijyor -

dirijor, dublyor - dublor.

Bunga sabab rus tili va rus tili orqali evropa tillaridan o‘zlashtirilgan so‘zlar o‘zbek tili

talaffuz qoidalariga moslashtirib o‘zlashtiriladi.

Katta “Y” harfi va kichik “y” harflari keyingi harfga o‘rta qismidan tutashtiriladi: Y Y y y.

Yillik hisobot, yig‘imlar, yevro, yechim, tayyor, tuy, yulduz, dunyo kabi so‘zlarda til o‘rta

sirg‘aluvchi undoshni ifodalash uchun yoziladi;

Ng ng-Ng ng harflar birikmasi. Kirill alifbosida bu harf birikmasi mavjud emas. Lotin

alifbosidagi “ng” harf birikmasi bir-biridan ajratilib, satrdan-satrga ko‘chirilmaydi: Ng Ng ng

ng.

Tanga, tenglik, yangi, singil, ming, ko‘ngil kabi so‘zlarda til orqa ovozdor burun tovushini

ifodalash uchun yoziladi.

Sh sh-Sh sh harflar birikmasi. Kirill alifbosida bu harf bir harf bilan berilar edi. Bu

harflar birikmasi lotin alifbosida alohida “se” va “he” harflarini ifodalaydi. “Sh” harflar

birikmasi “h” harfi orqali pastki tugallanma qismidan keyingi harfga qo‘shib yoziladi: Sh Sh sh

sh.

Shaxsiy sug‘urta, shartnoma, shamol, tosh, ishq kabi so‘zlarda til oldi jarangsiz


Sh harflari ikki tovushni ifodalasa, ular orasiga ’ tutuq belgisi qoyiladi: Is’hoq, as’hob

kabi.

Yonma-yon keladigan undoshlarning imlosi:

1. Samarqand, Toshkent, past, artist kabi so‘zlarda d, t tovushi ba’zan aytilmasa ham,

yoziladi;

2. kilovatt, kongress, kilogramm, metall kabi o‘zlashma so‘zlar oxirida bir undosh aytilsa

ham, ikki harf yoziladi. Lekin bunday so‘zga xuddi shu tovush bilan boshlanadigan qism qo‘shilsa,

so‘z oxiridagi bir harf yozilmaydi: kilogramm+mi=kilogrammi, metall+lar=metallar kabi.

’-tutuq belgisi:

1. a’lo, e’lon, ba’zan, me’mor, she’r, fe’l, e’tiqod, ma’yus, shu’la, ta’zim kabi o‘zlashma

so‘zlarda unlidan keyin shu unli tovushning cho‘ziqroq aytilishini ifodalash uchun qo‘yiladi;

mo‘tadil, mo‘jiza kabi so‘zlarda o‘ unlisi cho‘ziqroq aytilsa ham, tutuq belgisi qo‘yilmaydi:

2. san’at, mas’ul, qat’iy kabi o‘zlashma so‘zlarda unlidan oldin shu unli oldingi undosh

tovushdan ajratib aytilishini ifodalash uchun qo‘yiladi.

12- mashq Asos va qo‘shimchalar imlosini konspektlashtiring

Qo‘shimcha qo‘shilishi bilan so‘z oxiridagi unli o‘zgaradi:

1) a unlisi bilan tugagan fe’llarga -v, -q, -qi qo‘shimchasi qo‘shilganda a unlisi o aytiladi

va shunday yoziladi: to‘la-to‘lov, o‘lcha-o‘lchov, sina-sinov, aya-ayovsiz kabi.

2) i unlisi bilan tugagan ko‘pchilik fe’llarga -v, -q qo‘shimchasi qo‘shilganda bu unli u

aytiladi va shunday yoziladi: o‘qi-o‘quvchi, sovi-sovuq kabi. Lekin i unlisi bilan tugagan ayrim

fe’llarga -q qo‘shimchasi qo‘shilganda bu unli i aytiladi va shunday yo‘ziladi: og‘ri-og‘riq.

Eslatma:

1. undosh bilan tugagan barcha fe’llarga -uv qo‘shiladi: ol-oluv, yoz-yozuv kabi;

2. undosh bilan tugab, tarkibida u unlisi bor fe’lga -uq qo‘shiladi: yut-yutuq.

3.k, q undoshi bilan tugagan ko‘p bo‘g‘inli so‘zlarga, shuningdek, bek, yoq kabi ayrim bir

bo‘g‘inli so‘zlarga egalik qo‘shimchasi qo‘shilganda k undoshi g undoshiga, q undoshi g‘

undoshiga aylanadi va shunday yoziladi: yaxshiroq-yaxshirog‘i, kubok-kubogi, bek-begi, yoq-

yog`i kabi. Lekin ko‘p bo‘g‘inli o‘zlashma so‘zlarga, bir bo‘g‘inli ko‘pchilk so‘zlarga egalik

qo‘shimchasi qo‘shilganda k, q tovushi aslicha aytiladi va yoziladi: ravnaq-ravnaqi, ishtirok-

ishtiroki, huquq-huquqi, erk-erki kabi.

13- mashq Bosh harflar imlosini konspektlashtiring

1. Gapning birinchi so‘zi bosh harf bilan boshlanadi: Kredit munosabat ikki subekt

o‘rtasida yuzaga keladi.

2. Kishining ismi, ota ismi, familiyasi, taxallusi, ramziy atoqli oti bosh harf bilan

boshlanadi: Yorqin Abdullayev, To‘lqin Boboqulov, Asilbek Qahramon o‘g‘li, Navoiy, Furqat,

So‘fizoda, Mannon Otaboy, Muhammadsharif So‘fizoda kabi.

3. Joy nomlari ya'ni toponimlar bosh harf bilan boshlanadi: Andijon, Yangiyo‘l shaharlar,

Buloqboshi, Naymancha (qishloqlar), Usta Shirin, Chig‘atoy, Bodomzor (mahallalar), Zavraq

(dara), Yorqoq (yaylov), Pomir, Qoratog‘ (tog‘lar), Uchtepa, Oqtepa (tepalar), Zarafshon,

Sirdaryo (daryolar), Turkiya, Hindiston, AQSh (mamlakatlar) kabi. Bunday atoqli ot tarkibidagi

sifatlovchi ham bosh harf bilan yoziladi: Markaziy Qizilqum, Shimoliy Kavkaz kabi.

4. Yulduz va sayyoralarning oti bosh harf bilan boshlanadi: Mirrix, Qavs, Hulkar (yulduz

va sayyoralar nomi), Tinchlik dengizi (Oydagi rel’ef nomi) kabi. Yer, quyosh, oy turdosh otlari

sayyora nomi bo‘lib kelgandangina bosh harf bilan yoziladi: Yer Quyosh atrofida, Oy Yer

atrofida aylanadi.

5. Madaniy-maishiy va savdo korxonalariga, adabiyot va san‘at asarlariga, sanoat va

oziq-ovqat mahsulotlariga, shuningdek, transport vositalari, sport inshootlariga qo‘yilgan nomlar

bosh harf bilan boshlanadi: “Dedeman” (mehmonxona), “Anvar” (firma), “Navro‘z” (xayriya

jamg‘armasi), “Kamalak” (matbaa birlashmasi), “G‘uncha” (bog‘cha), “Botanika”

(sanatoriy), “Paxtakor” (stadion), “Qutlug‘ qon” (roman), “Dilorom” (opera), “Tanovar”

(kuy), “Ozodlik” (haykal), “Jasorat” (yodgorlik) kabi.

6. Muhim tarixiy sana va bayramlarning nomlari tarkibidagi birinchi so‘z bosh harf bilan

boshlanadi: Mustaqillik kuni, Xotira kuni, Ramazon hayiti, Navro‘z bayrami kabi.

7. Davlatlarning, davlat oliy tashkilotlari va mansablarining, xalqaro tashkilotlarning

nomidagi har bir so‘z bosh harf bilan boshlanadi: O‘zbekiston Respublikasi, Rossiya

Federatsiyasi, Misr Arab Respublikasi, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti, O‘zbekiston

Respublikasi Oliy Majlisining Raisi, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Sudining Raisi, Birlashgan

Millatlar Tashkiloti, Jahon Tinchlik Kengashi kabi.

8. Boshqa tarkibli nomlarda oliy mansabni bildiruvchi birinchi so‘zgina bosh harf bilan

boshlanadi: Mudofaa vaziri, Bosh vazirning o‘rinbosari, O‘zbekiston Milliy tiklanish demokratik

partiyasi, Yozuvchilar uyushmasi kabi.

9. Vazirliklar va idoralar, korxonalar va tashkilotlar nomi tarkibidagi birinchi so‘z bosh

harf bilan boshlanadi: Tilshunoslik instituti, Sog‘liqni saqlash vazirligi, Fan va texnika davlat

qo‘mitasi kabi.

10. Davlatning oliy darajali mukofoti nomi tarkibidagi har bir so‘z bosh harf bilan

boshlanadi: “O‘zbekiston Qahramoni” (unvon), “Oltin Yulduz” (medal). Boshqa mukofotlar,

faxriy unvonlar, nishonlar nomidagi birinchi so‘zgina bosh harf bilan boshlanadi: “Sog‘lom

avlod uchun” (orden), “O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan fan arbobi” (faxriy unvon), “Matbaa

a’lochisi” (nishon) kabi.

Eslatma:

1. Ko‘chirma gapdan keyin kelgan muallif gapining birinchi so‘zi (agar u atoqli ot

bo‘lmasa) kichik harf bilan yoziladi: “Bu men”, -qo‘rqibgina javob berdi ko‘laga (O. Yoqubov);

2. Xatboshiga gapning sanaluvchi qismlari chiqarilganda bunday qismlar oldidan chiziq

qo‘yiladi va ular kichik harf bilan yoziladi: Pul mablaglariga quyidagilar kiradi:

- kassa:

- valuta;

- boshqa mablaglar.

3. Gapning qismlari qavsli raqam yoki qavsli harf qo‘yib sanalsa, bunday qismlar ham

kichik harf bilan yoziladi:

Kredit shartnomasining asosiy talablariga quyidagilarni kiritish mumkin: a) kredit

maqsadli bo‘lishi shart; b) kreditning yig‘indisi aniq belgilangan bo‘lishi kerak; c) kredit

muddati ko‘rsatilishi shart.

Tarkibli nomlarning bosh harfidan iborat qisqartmalar, atoqli ot bo‘lmagan ba’zi

birikmalarning qisqartmalari bosh harf bilan yoziladi: AQSh (Amerika Qo‘shma Shtatlari), BMT

(Birlashgan Millatlar Tashkiloti), AES (atom elektr stansiyasi) kabi. Qisqartma tarkibida

bo‘g‘iniga teng qism bo‘lsa, uning birinchi harfigina bosh harf bilan yoziladi: O‘zMU

(O‘zbekiston milliy universiteti), ToshDTU (Toshkent davlat texnika universiteti) kabi.

14- mashq Bo‘g‘in ko‘chirish qoidalarini konspektlashtiring

Ko‘p bo‘g‘inli so‘zning oldingi satrga sig‘may qolgan qismi keyingi satrga bo‘g‘inlab

ko‘chiriladi: pul-dor, mab-lag‘, to‘q-son, iq-tisod, iqti-sod, pax-takor, paxta-kor kabi.

Tutuq belgisi oldingi bo‘g‘inda qoldiriladi: va’-da, ma’-rifat, mash’-al, in’-om kabi.

So‘zning bosh yoki oxirgi bo‘g‘ini bir harfdan iborat bo‘lsa ular quyidagicha ko‘chiriladi:

So‘z boshidagi bir harfdan iborat bo‘g‘in yolg‘iz o‘zi oldingi satrda qoldirilmaydi: a-

badiy emas, aba-diy, e-shikdan emas, eshik-dan kabi;

So‘z oxiridagi bir harfdan iborat bo‘g‘in yolg‘iz o‘zi keyingi satrga ko‘chirilmaydi:

mudofa-a emas, mudo-faa, matba-a emas, mat-baa kabi.

O‘zlashma so‘zlarning bo‘g‘inlari chegarasida kelgan ikki yoki undan ortiq undosh

quyidagicha ko‘chiriladi:

1. Ikki undosh kelsa, ular keyingi satrga birgalikda ko‘chiriladi: mono-grafiya, dia-

gramma kabi;

2. Uch undosh kelsa, birinchi undosh oldingi satrda qoldirilib, qolgan ikki undosh

keyingi satrga ko‘chiriladi: silin-drik kabi.

Bir tovushni ko‘rsatuvchi harflar birikmasi (sh, ch, ng) birgalikda ko‘chiriladi: pe-

shayvon, pe-shana, mai-shat, pi-choq, bichiq-chi, si-ngil, de-ngiz kabi.

Bosh harflardan yoki bo‘g‘inga teng qism va bosh harfdan iborat qisqartmalar,

shuningdek, ko‘p xonali raqamlar satrdan satrga bo‘lib ko‘chirilmaydi: AQSh, BMT, O‘zMU, 16,

355, 2004, XXI kabi.

Harfdan iborat shartli belgi o‘ziga tegishli raqamdan ajratib ko‘chirilmaydi: 6-“B” sinfi,

V “A” guruhi, 150 gr, 43 ga, 103 m, 25 sm, 95 mm kabi.

Atoqli ot tarkibiga kiradigan raqam nomdan ajratilgan holda keyingi satrga

ko‘chirilmaydi: “Navro‘z-98” (festival), “O‘qituvchi-2003” (ko‘rik tanlov), “Andijon-9”

“Termiz-16” (g‘o‘za navlari), “Boing-767” (samolyot) kabi.

D.A. Azizov, K.M. Akbarova kabilarda ismning va ota ismining birinchi harfiga teng

qisqartmalar familiyadan ajratib ko‘chirilmaydi. Shuningdek, v.b. (va boshqalar), sh.k. (shu

kabilar) singari harfiy qisqartmalar ham oldingi so‘zdan ajratib ko‘chirilmaydi.

2-MAVZU: IQTISODIYOT TILI VA LEKSIKASI

1-Topshiriq: Quyidagi so`zlarning qo`shib yozilishini tahlil qiling:

Shartnoma, talabnoma, ommabop, kamquvvat, umumdavlat, umumxalq, devsifat, suvtalab,

qabulxona, sovuqmijoz, hamkorlik, orombaxsh,ishyoqmas, o‘rinbosar, otboqar, qushqo‘nma

,pirpirak (pir-pir+ak), hayhayla (hay-hay+la), gijgijla (gij-gij+la), bizbizak (biz-

biz+ak,sheryurak, bodomqovoq, karnaygul, otquloq, devqomat, oybolta, olaqarg‘a, mingoyoq,

achchiqtosh, tokqaychi, qiymataxta, ko‘zoynak, oshrayhon, tog‘olcha, suvilon, qashqargul,

kelintushdi, qoryog‘di, ochildasturxon, urto‘qmoq ,olmaqoqi, mingboshi, so‘zboshi, Mirzacho‘l,

Sirdaryo, Kosonsoy, Yangiobod, Xalqobod, Yangiyo‘l,fotoapparat, elektrotexnika, teleko‘rsatuv,

radiostansiya, suvosti, bayramold, SamDU, O‘zMU.

2-Topshiriq: Iqtisodiyotga tegishli so`z va terminlarning qo`shib yozilishiga e`tibor

bering va imlo qoidalarini qisqacha konspektlashtiring

bojxona, arznoma, shartnoma, talabnoma, kamxarj, umumdavlat, o‘rinbosar, so‘zboshi.

3-Topshiriq:

Rus va boshqa tillardan o‘zlashtirish yoki so‘zma-so‘z tarjima qilish orqali yasalgan 20 ta

qo‘shma (iqtisodiy) so‘zni yozing va ularning har biriga gap tuzing.

4-Topshiriq: Quyidagi so`zlarning ajratib yozilishiga e`tibor bering

Ko‘hna Urganch, O‘rta Chirchiq, O‘rta Osiyo, sarf qil, sotib ol, olib kel, tamom bo‘l,

ta’sir et, olib chiq, so‘rab qo‘y, ko‘ra qol, aytib ber, bera boshla, ketgan ekan, boraoladi (bora

oladi), bilarkan (bilar ekan), aytaver (ayta ber, borgan sari, soat sayin, kun bo‘yi, bu qadar

kabi. Lekin bilan ko‘makchisining -la shakli, uchun ko‘makchisining -chun shakli chiziqcha

bilan yoziladi: sen-la, sen-chun.

Hamma vaqt, har kim, hech qaysi, qay kuni, u erda, shu yoqdan, o‘sha yoqqa. Lekin

birpas, biroz, birato‘la, birvarakayiga, birmuncha, buyyon so‘zlari qo‘shib yoziladi.

Shuningdek, qay so‘zi yoq, yer so‘zlari bilan ishlatilganda, bir y tovushi tushsa, bu so‘zlar

qo‘shib yoziladi: qaerga, qayoqqa.

5-Topshiriq: Ajratib yoziladigan 20 ta iqtisodiy so‘zni toping.

6-Topshiriq: Bir xil, sarf qil, sotib ol, hamma vaqt, tekindan tekin, olti yuz, tarjimayi hol

kabi so‘zlarning ajratib yozilishini izohlang va har biriga bittadan gap tuzing.

7-Topshiriq: Chiziqcha bilan yoziladigan so`zlarga e`tiborni qarating

Mehr-shafqat, kecha-kunduz, ikir-chikir, taq-tuq, bitta-bitta, baland-baland, chopa-chopa,

ishlay-ishlay, hamma-hammasi, ich-ichidan, o‘n-o‘n besh, don-dun, mayda-chuyda, oz-moz,

ming-ming (ming-minglab) oz-moz, asta-sekin, duk-duk, baland-baland, bitta-bitta, xayr-

xo‘shlamoq, baxt-saodatli, kecha-yu kunduz (kecha-kunduz), do‘st-u dushman (do‘st-dushman

)yozdi-oldi, uxlabman-qolibman, borasan-qo‘yasan, dam-badam, rang-barang, uyma-uy,

ko‘chama-ko‘cha, kilovatt-soat, unter-ofitser, boraylik-chi, sen-chi, sen-a, kutaman-a, bola-ya,

mingta-ya, keldi-ku, kelgan-u, yaxshi-yu, yaxshi-da, qo‘y-e, yashang-e, o‘g‘lim-ey, keldi-yey 7-

sinf, 5-“A” sinfi, 3- , 7- , 8-sinf o‘quvchilari, 60-yillar, 1991-yilning 1-sentabri kabi. Tartib

sonni ko‘rsatuvchi rim raqamlaridan keyin chiziqcha yozilmaydi: X sinf, XXI asr.

8-Topshiriq: Xona, noma, poya, bop, xush, ham, bahsh, kam, umum, rang, mijoz, sifat,

talab kabi so‘zlar yordamida yasalgan quyidagi so‘zlarni yodda tuting va ular ishtirokida

gaplar tizing.

Bojxona, elchixona, mehmonxona, talabnoma, arznoma, shahodatnoma, shartnoma,

ruxsatnoma, zinapoya, sholipoya, imoratbop, sahnabop, xushbo‘y, xushfe’l, xushxulq, hamkasb,

hamkurs, hamdo‘stlik, hamyurt, shifobaxsh, orombaxsh, kamxarj, kamchi¢im, kamhosil,

umumdavlat, umumjahon, umumnazariy, misrang, lolarang, sovuqmijoz, maymunsifat, devsifat,

savobtalab, shifotalab.

9-Topshiriq: Rus tilidan o‘zlashtirilgan yoki so‘zma-so‘z tarjima qilish orqali hosil

bo‘lgan qo‘shma iqtisodiy so‘zlarga misollar toping.

10-Topshiriq: Matnni lotin alifbosiga aylantiring.

PULDORLIK SAN’ATI

I QOIDA

PULINGIZNI O’ZINGIZ BILGAN NARSAGA QO’YING Bir necha so’zdan tarkib topgan bu oddiy qoida SARMOYa dunyosidagi yo’qotishlarning

to’rtdan bir qismini asrab qolmog’i mumkin edi.

Bu satrlarni o’qiyotgan har bir ishbilarmon, ehtimol, qachonlardir aynan shu omonatning

Birinchi talabiga rioya qilmagani uchun ham ziyon ko’rgandir.

Ya’ni: O’ZING BILGAN NARSANIGINA SOTIB OL.

Hayratlanarli joyi shundaki, deyarli har bir ishbilarmon pul jamg’arishni boshlagan

onidanoq har xil lash-lushlarni sotib ola boshlaydi. O’zi hech narsa anglamaydigan ishdan ulush

orttirishga harakat qiladi. Moliyaviy ishlarda katta daromadlar olgisi keladi. Mukammallikning

oliy cho’qqisini zabt etmoqchi bo’ladi. O’zidan o’n ming chaqirim uzoqda turgan narsa uchun

pul qo’yadi.

Bir so’z bilan aytganda, har bir boshlovchi omonatchi u yoki bu darajada sarobning

orqasida yuguradi. Hatto eng usta do’kondor yoki menejer ham o’zining ilk 100 funt mablag’ini

yo qandaydir xayolparast yoki firibgarlar tomonidan Afrikaning tashlandiq changalzorlari uchun

chiqarilgan keraksiz qog’ozlarga omonat qo’yadi. Yoshi ellikni qoralagan deyarli har bir

ishbilarmon o’z seyfida “qimmatbaho qog’ozlar” atalmish maxsus paketni saqlaydi. Chilvir

bilan bog’langan bu “qimmatbaho qog’ozlar” dagi yagona qimmatbaho narsa – ana shu chil-

virlar, xolos. U o’zi bilmagan narsasini sotib olgan. Va bu – ILM emas, JOHILLIKning

belgisidir. Pirovardida o’z nodonligi uchun badal to’laydi.

Modomiki, men ushbu kitobda bor haqiqatni aytishga jazm qilgan ekanman, tan olishim

kerakki, SARMOYa dunyosida Savdo va tijorat dunyosiga qaraganda halollik kamroq.

SARMOYa dunyosining boshida jamiyatning eng qudratli va ishonchli kishilari turadi.

Istisnosiz, barcha mamlakatlarda shunday. Ayni paytda bu dunyoning quyi qismida insof nima

bilmaydigan qalloblar galasi ham bor. Ularning ko’pchiligi bir qaraganda risoladagi odamlar;

xudodan qo’rqishadi – ibodatni ham kanda qilmaydilar. Biroq ular jamiyatga qulfbuzar o’g’ri

yoxud kissavurlardan ham ko’ra ko’proq tahdid soladilar. Agar do’kondor sizga ko’rpa-to’shak

jildi o’rniga paxtalik yoqa berib yuborsa, uni sudga topshirish va jarima undirish mumkin. Mo-

liyachi bo’lsa, yil davomida birovlarning qarzini aktiv tariqasida sotishi mumkin va bunday

holatda qonun qo’l qovushtirib turishdan boshqa narsaga yaramaydi.

MOLIYa sohasida eshitgan narsasiga ishonish hech qachon yaxshilikka olib bormaydi. Bu

o’rinda Dekartning falsafiy ta’limotiga amal qilmoq lozim. Ya’ni hamma narsaga shubha bilan

qarash talab etiladi. Bu sohada har daqiqada o’nlab yolg’onga duch kelish mumkin. Bu

yolg’onlarning ko’pchiligi qasddan qilinmaydi; ularni faqat moliyaviy noaniqlik bilangina

izohlash mumkin. Biroq ular insonlarni pul yo’qotish masalasida qasamxo’rlik darajasiga olib

borib qo’yadi. Moliya dunyosida manfaatdor bo’lmagan inson yo’q. Har bir shaxs o’zining

manfaatidan kelib chiqadi. Hamma birday narxni ko’tarish yoki tushirish payida bo’ladi. Bun-

day holatlarda hatto insonning gunoh va savoblarini yozib boruvchi Farishta ham odamlardan

rost gapni kutmasa bo’laveradi.

O’nta holatdan to’qqiztasida sotib olish taklifi sotuvchilarning o’zidan, sotish taklifi esa

xaridorlardan chiqadi. Hissadorlik jamiyatlarining tashkil etayotganligiga oid xabarlarga kelsak,

ularni ko’z bilan ko’rmaguncha ishonmaslik kerak. Sitida shunday pixini yorgan safsatabozlar

borki, ular to’rt g’ildirakli arava aktsiyalarini hech ikkilanmasdan Rolle-Roysning aktsiyalari

deb ta’kidlashlari mumkin. Biroq shuni ham aytish kerakki, har yili minglab hisobotlarda

kamomadlar daromad sifatida ko’rsatiladi yoki aksincha. Hech bir hisobchi bu faktni inkor

qilolmaydi.

O’ZINGIZ BILGAN NARSANIGINA SOTIB OLING. Agar siz do’kondor bo’lsangiz,

pullaringizni siz uchun mol sotib oladigan eng yaxshi kompaniyaga qo’ying. Bordi-yu, temir-

yo’lchi bo’lsangiz, pulingizni saranjomroq temiryo’l kompaniyasining aktsiya yoki boshqa

qimmatbaho qog’ozlariga omonat qiling. Quruvchi bo’lsangiz, er sotib oling. Agar sayohatchi

bo’lsangiz, kemachilikdan hissa sotib oling. Ziyoli bo’lsangiz va savdo-tijoratning yo’l-

yo’riqlarini bilmasangiz, boshingizni qotirib o’tirmang, davlatning qimmatbaho qog’ozlarini

sotib oling. Hissa sotib olish masalasida hamma vaqt burningizning tagidagi biznesni tanlang.

Pullaringizni o’z shahringizga qo’ying. Ko’zingiz bilan ko’rib turgan narsangiznigina sotib

oling. Uzoqdagi dala hamisha yam-yashil ko’rinadi. Agar siz unga o’z pulingizni ishonadigan

bo’lsangiz, demakki, o’zingiz undan ham “yashilroq” – G’o’rroqsiz. Avval o’zingiz yashab

turgan uyni sotib oling, keyin qo’shni uyni. Uy egasi bo’lgandan keyin sizning tajribangiz

sarobning orqasidan chopib yurishga izn bermaydi.

Agar yaqin atrofingizda pulingizni qo’yish uchun hech qanday xususiy mulk bo’lmasa,

o’ttiz va undan ko’proq yil mobaynida omonatchilar bilan ishlab kelayotgan mashhur

firmalardan birining qimmatbaho qog’ozlarini sotib olishingiz mumkin. O’ttiz yil davomida

dividend to’lab kelayotgan har qanday firma yaxshi firma hisoblanadi.

Albatta, iloji bo’lsa, pulingizni hamma vaqt o’zingiz bilgan biznesga omonat qiling. Pul

qo’yayotgan payt uquvsiz va laqma bo’lmang. Johillik – hamisha xavfli, ayniqsa, moliya

sohasida o’zingiz bilgan biznes bilan shug’ullanish bu – o’z pulingiz bilan o’zingiz shug’ullani-

shingiz, demakdir.

Shunday qilib, saqlash san’ati va ular orqali yana pul topish usuli deb atash mukin bo’lgan

MOLIYa sohasida amal qilinishi kerak bo’lgan ilk qoida shu: eshitgan emas, balki bilgan

narsangiz bilan shug’ullaning.

Kimning puli ko’paysa, o’sha bilan samimiy munosabatda bo’ladigan odamlarning soni ka-

mayadi. Barcha toifadagi odamlar, u xoh to’g’ri, xoh muttaham bo’lsin, bor kuchlari bilan uni

qo’lidagi pulidan mahrum qilishga tirishadilar.

Har qanday odamning puli xavf ostidadir!

Va hamma vaqt pul topishdan ko’ra uni saqlab qolish qiyinroq. Shuning uchun ham bi-

rinchi qoidaning shiori quyidagicha:

EHTIYoTKORLIK BILAN ISh KO’RING. O’ZINGIZ BILGAN NARSANIGINA SOTIB

OLING.

11-Topshiriq: 20 ta bosh harf ishtirok etgan iqtisodiy mavzudagi gapni gazetalardan

toping va ko‘chiring.

2. Quyidagi qisqartmalarni to‘liq holga keltiring: ToshDTU, ToshDAU, TMI, O‘zMU,

SamDU, O‘zDFU, O‘zA “O‘zbek”, TSHPOTMOJ, O‘zDJTI.

12-Topshiriq:

Bo‘gin ko‘chirish qoidalariga rioya etilmagan holatlarga (20 ta) misollarni gazetalardan

toping.

13-topshiriq: Quyidagi matnni lotin alifbosida ko‘chiring va bo‘gin ko‘chirish qoidalariga

rioya qiling.

PULDORLIK SAN’ATI

II QOIDA

TA’SIRLARGA BERILMANG Bu qoidani biznesga ham, moliyaga ham tadbiq qilish mumkin. Ya’ni: kimningdir

qandaydir miqdorda puli bo’lsa, quyidagi printsipga qat’iy amal qilishi kerak; ularni hech

qachon havoga sovurmaslik, nasiya bermaslik va pulni birovning ta’siri bilan omonat

qo’ymaslik lozim. Dunyoda muttaham, qashshoq va sadaqa so’rovchilar shu qadar ko’pki, puli

bor odam o’ziga mustahkam qal’a qurib olishi, ularning qo’qqisdan bostirib kelishiga yo’l

qo’ymasligi kerak. U hamma vaqt hushyor turishi kerak. U birovlarning hisobiga kun ko’radigan

ana shunday tovlamachi-haromtomoqlardan o’zini himoya qila bilishi kerak.

Sizdan birov pul so’ragan taqdirda uni berishga shoshilmang, javobini ertaga qoldiring. Bu

sizni juda ko’p ziyondan qutqaradi. Atrofingizda xohlagan kishini xohlagan narsaga ishontirish

qobiliyatiga ega bo’lgan odamlar ko’p. Inson har daqiqa, har soniyada ana shunday odamlarning

ta’sirida bor-yo’g’idan ajrab qolishi mumkin. Haromtomoq odamlar bo’lgani kabi haromtomoq

hukumatlar ham bor va ularga yana qandaydir yaramaslar ham qo’shilib, hammalari birgalikda

insonlarni pulidan mahrum qilish san’atini o’ylab topganlar. Ularning hujum san’ati bizning

himoya sa’atimizdan ancha oshib tushadi. Meni ushbu kitobni yozishga undagan asosiy narsa

ham ana shu HIMOYa SAN’ATINI takomillashtirish ehtiyojidir. Moliya dunyosida

muttahamlar hamisha bo’lgan, bor va bo’lajakdir. Ular sizni sarmoyangizdan mahrum qilishning

eng beozor yo’llarini biladilar. Ular qamoqxonalarda emas, siz bilan bizning shundoqqina

yonimizda yallo qilib yurishadi. Ular pulni topishmaydi, pulni siz bilan mendan yulib oladilar.

Ular ajoyib loyihalarni ishlab chiqadilar va jon talvasasida bor ovozlari bilan baqiradilar: “Zo’r

reja! Millionlar, millionlar! Kim qoplab pul topishni istaydi? Shoshiling! Tezroq keling va

pullaringizni oling!”

Bunday safsatabozlar olomonni hamma vaqt o’zlariga jalb qila oladilar. Eng qizig’i

shundaki, tuppa-tuzuk odamlar ham ularga laqqa tushib o’tiradilar. Oradan ma’lum vaqt o’tgach,

qalloblar – pul, odamlar esa quruq rejani oladilar. Muttahamlar pul bilan, odamlar esa reja bilan

qolaveradilar. Hech bir qonun insonni firibgarlikdan muhofaza qila olmaydi!

O’rtahol odamlarning puli firibgarlar boshiga oltin yomg’ir bo’lib quyilishi hech gap emas

ekan. Moliya sohasida haqiqiy laqmalik va insofsizlikning cheki yo’q. Nodo’stlarni qo’ya

turing, hatto eng yaqin do’stlar ham sizning pullaringiz hisobiga o’z cho’ntaklarini qappaytirish

uchun hech qanday kuch-g’ayratni ayamaydilar. Hatto Angliyada ham shunday insonlar borki,

— ularning ichida erkagidan ayoli ko’p, — yakka-yu yolg’iz mushg’ulotlari odamlardan

pullarini yulib olishdan iborat.

Shuning uchun ham moliya sohasida himoyalanish san’atini o’rganish zaruriy shartdir. O’z

pulini saqlash yoki ularni o’zicha sarflashni istagan har bir odam bu san’atni o’rganishi kerak. U

hech qanday siquvga yon bermasligi darkor. Hamma vaqt hotirjam va sovuqqonlik bilan o’ziga

shunday savolni berishi kerak: “Men bundan nima foyda ko’raman?”

Shaxsiy manfaatning uyati yo’q. Shaxsiy manfaatdan faqat birovlarning saxovati orqasida

kun ko’ruvchi haromtomoqlargina hazar qilishi mumkin. Shaxsiy foyda — boylikning tamalidir.

Dunyo taraqqiyot uyini ko’tarib turgan asosiy ustunlardan biri ham shu. Laqmalik va o’z

manfaatlarini mensimaslik gadoylarning falsafasidir; o’g’rilar ham tez-tez shu falsafaga

murojaat qiladilar. Avval o’z pulingizni ishlab toping, keyin ularni himoya qiling va o’z

tadbiringizga ko’ra ishlating – sog’lom fikr, halollik va oliyhimmatlilikning mezoni shulardir.

Ahmoqlar qanchalik ko’p bo’lsa, o’g’rilar ham shunchalik ko’payadi. “O’g’rilik qilmang!” –

buyurilgan edi Muqaddas kitoblarda. Men esa sizga “o’g’irlatmang ham!” demoqchiman.

Odam xususiy mulk egasi bo’ldimi, u endi avvalgiday his-hayajonga berilmasligi kerak.

Hamisha hushyor va sog’lom aqlga ega bo’lmoqi lozim. U hamma vaqt uyiga qaytgach, xotini

bilan albatta maslahatlashishi kerak. Hisob-kitob masalasida ayol kishi erkak kishiga nisbatan

ancha sovuqqondir.

Pulni saqlashda ayollar erkaklarga nisbatan bir qadar tadbirkorroqdirlar. Erkak kishi –

taqdir o’yinining qiziquvchan ishtirokchisi, ayol esa – sovg’alar egasi. Shuning uchun ham har

bir erkak pul sarflashga o’z ayoli yoki onasi bilan maslahatlashmog’i kerak. Birovning qo’lini

qaytarmaslik degan narsa unga pul berishga bahona bo’lolmaydi. Shuningdek, kimningdir

yuzidan o’tolmasdan pul berish ham aqldan emas. Pulingiz o’zingizga qaytib kelishiga ko’zingiz

etgani taqdirdagina birovga chek yozib berishingiz mumkin.

Naqd pulini qandaydir tavakkalchilikka almashtirish be’manilikdan boshqa narsa emas.

Sizning ofisingizga birov kirib, “Bo’laqol, 500 funtlik chek yoz-da, menga ber. Tezroq harakat

qilsak, biz bosh avtostradani sotib olamiz” degudek bo’lsa, bu kabi xomxayol o’pkasizlarga

ayting, avtotrassani uning o’zi sotib olaversin. Yoki qo’lida quruq rejadan boshqa hech narsasi

bo’lmagan bir odam kelib, desaki: “Tezroq, shoshilish kerak. Shu chekni imzolab yubor”, siz

unga stolingiz ustidagi yozuvni ko’rsating: “qo’limdagi narsani qo’limda saqlayman”. Hatto

sizga bir parcha pishloqning evaziga butun boshli temiryo’lni taklif qilishsa ham, o’sha bir

tishlam pishloqdan voz kechmang. Hamma vaqt pul qo’yish haqida gap ketganda va sizga

“HOZIR YoKI HECh QAChON” degan talabni qo’yganlari taqdirda siz “HECh QAChON” deb

javob bering. Nima uchun harakat qilish kerakligining sababini anglab etmaguningizcha “tezroq

bo’lish” qabilidagi ogohlantirishlarga shubha bilan qarang. Sizga har daqiqada “Tezroq bo’l,

pulni beraqol”, deyishlari mumkin va siz hech qachon hech kimga pulingizni bermang!

Oshig’ich ishni ertaga qoldirish bilan siz haqiqatan ham yaxshi bir imkoniyatni qo’ldan boy

berishingiz mumkin va bu hecham qo’rqinchli emas: pirovardida sizning baribir pulingiz ko’p,

bosh og’rig’ingiz esa kamroq bo’ladi.

O’z ishingiz bilan o’zingiz shug’ullanayotan, ya’ni o’z “o’yin”ingizni o’ynayotgan payt

iloji boricha epchilroq bo’lishga tirishing. Biroq pulingiz yoki mulkingiz haqida gap

borayotganda, hecham shoshilmang. Bir yilda yiqqaningizni bir soniyada yo’qotib qo’yishingiz

hech gap emas. Hech qachon qandaydir bir kuchning ta’siri haqida o’ylamang.

15-Topshiriq: « So`z »ning qanday ma`nolarda ishlatilishiga e`tibor bering va ko`p

ma`noda qo`llaniluvchi “pul”, “savdo”, “bozor” kabi iqtisodiy so`zlarni izohlang hamda

misollar keltiring:

SO`Z

1.Lugaviy ma’noli vazifa bajaruvshi til birligi.

2.Maqol, matal, ibora: Otalar so‘zi – aqlning ko‘zi.

3.Gap, nutq: So‘zga chiqmoq.

4.Ovoza, mish- mish: So‘z tarqaldi.

5.Nasihat, o‘git: Ota – onangni so‘ziga quloq sol.

6.Va’da, lafz: So‘zdan qaytish – gunoh.

7.Nizo, kelishmovchilik: Oradan so‘z o‘tdi.

16-Mashq Atama leksikasini hozirgi o`zbek tilida qanday ma`nolarda qo`llanilishiga

e`tibor qarating:

3. Nom: Tilimizda 24000 dan ortiq atamalar – joy nomlari, kishi ismlari mavjud.

4. Termin: Turli sohalar bo‘yicha atamalar lug‘ati tuzildi.

17-Topshiriq: Hozirgi o`zbek tilida qo`llaniluvchi oylarning ma`nosini va kelib

chiqishini yodda tuting


Ferral (lotincha - febriarus) – “Tozalanish oyi”



May (lotincha- mayus ) – Yunonistonda MAYYA nomiga qo‘yilgan

Iyun (lotincha-iyunus) – Mifologik iloha YUNONA nomidan

Iyul (lotincha-iyulius) – Rim quroli YULIY nomidan

Avgust (lotincha-avgustus) – Rim quroli AVGUST nomiga







3-mavzu: IQTISODIYOT LEKSIKASINING

SHAKLLANISHI VA BOYISHI

1-Mashq Matndagi iqtisodiy so‘zlarni aniqlang va undagi iqtisodiy so‘zlarni

ma’nosini tushuntiring, matnda qo‘llanilgan ammo hozirda arxaizmga aylangan

iqtisodiy so‘zlarni aniqlang.

TIJORAT AHLI ZIKRIDA

Tujjori sayohatshior aqolim va buldon holidin xabardor, ajoyibdin afsonaguzor va

g‘aroyibdin nodiraguftor.

Jibol toshi va dasht qumig‘a noqa surgan, bihor amvoji talotumdin naf’ va zarar ko‘rgan.

Halol ro‘zi kasbiga masofatlar qat’ etgan, jamiyati zohir tilabu botin parishonlig‘lari anga etgan.

Biri yuz bo‘lurdin boshida ming savdo, bo‘zi katon bo‘lurdin ko‘nglida necha tamanno.

Mundoq kishining maqsudi tamom asig‘ bo‘lmasa va bu asig‘ husuli uchun ranji qattig‘

bo‘lmasa, savdo uchun tengizga kema surmasa, dur uchun nahang komig‘a qadam o‘rmasa, mol

va diramni azamatig‘a sabab qilmasa, xadam va hashamni hashatig‘a jihat bilmasa, nafis ajnosni

ayab chopon kiymasa, laziz ag‘ziyani isirkab quruh non emasa, ranji maosh suhulati bo‘lmasa

va sudi ko‘ngul farog‘ati uchun bo‘lsa, safardin azizlar suhbatig‘a etmak murodi bo‘lsa va

rioyatidin nomurodlari ishi kushodi bo‘lsa shar’iy zakot bo‘ynida qolmasa, fuqaro haqin o‘z

bo‘ynig‘a olmasa, yo‘qki, molin aziz asrab, o‘zini xor etgan va o‘z molin tamg‘odin o‘g‘urlab

o‘ziga mazallat etgay, yo vorissipor uchun yig‘ing‘ay, yo hodisa qo‘zg‘ar uchun qovg‘ong‘ay.

Mundoq kishi xoja emas, muzdurur va o‘z razillig‘idin hamisha ranjurdur.

Bayt:

Mundoq kishida yo‘q xirad va hushdin nishon,

Bilgil gado agarchi erur Xojai Jahon.

(Alisher Navoiy 14 jild, Mahbub ul-qulub 34 bet)

2-Mashq Berilgan matnni ko‘chirib yozing va undagi iqtisodiy so‘zlarning

ma’nosini tushuntiring, ularning hozirgi o‘zbek tilidagi sinonimlarni toping.

SHAHARDA OLIB SOTQUVCHILAR ZIKRIDA

Shahr savdogari g‘adrkish o‘ziga sud va musulmonlarg‘a qahtandish. Elg‘a ziyon aning

sudi, o‘ng‘oy olib, og‘ir sotmoq aning maqsudi. Olurda katonni bo‘z deb, sotarda bo‘z vasfida

katondin ortug‘ yuz so‘z deb. Sholni to‘rqa o‘rnig‘a o‘tkara olur bo‘lsa, ta’sir yo‘q, bo‘ryoni

zarbaft yerida sota olur bo‘lsa, taqsir yo‘q. Do‘konida barcha mato‘ mavjud, g‘ayri insof.

Noinsoflig‘idin barcha jins hosil g‘ayri taqsirg‘a e’tirof. Tojiri musofir ul kadbonug‘a hamzonu,

balki ani cherikchi desa bo‘lur, muni kadbonu. Anga sud - olg‘uvchig‘a nuqsoni mol, ikki

jonibdin yolg‘on ont ichguvchi dallol.

Bayt:

Bu xayl odam emaslar, yaxshi boqsang,

Erur suding alardin gar yiroqsan.


3-Mashq Matnni ko‘chiring va undagi iqtisodiy so‘zlarning ma’nosini tushuntiring.

BOZOR KOSIBLARI ZIKRIDA

Bozorda savdogar kosib - tengrig‘a xoin va va’dag‘a kozib. Birga arzirni yuzga

sotmoqdin alarg‘a ming mubohot, mingga tegarni yuzga olmoqdin alarg‘a yo‘q bir zarra uyot.

Rostliq bila savdo alarg‘a ziyonkorlik va va’daga vafo alarg‘a badkirdorliq. Oxirat ikki

savdosidin e’zozlari va amal mezoni adolatig‘a e’tirozlari. O‘g‘ul-atog‘a boziy bermak

peshalari, dag‘alliklarin kirom ul-kotibindin yoshurmoq andeshalari.


4-Mashq Matnni ko‘chiring va undagi iqtisodiy so‘zlarning ma’nosini tushuntiring.

DEHQONLIK ZIKRIDA

Dehqonki, dona sochar, erni yormoq bila rizq yo‘lin ochar. Agar rostliq va salohi bordur,

o‘yi Solih noqasidin namudordur. Qo‘shi ham ikki zo‘r pahlavon, yukiga bo‘yun sunub olida

ravon; ish qilurda hamdam va hamqadam, dehqon alarni suradi andoqki Odam. Olam

ma’murlig‘i alardin, olam ahli masrurlig‘i alardin. Har qayon qilsalar harakot, elga ham qut

yetkurur, ham barakot.

Dehqonki, tuzluk bila dona sochar, haq biriga etti yuz eshigin ochar. Sochqon dona

ko‘karguncha, o‘rub xirmon qilib, mahsulin ko‘targuncha qurtu qush andin bahramand va dasht

vahshi aning bila xursand. Mo‘rlar uyi andin obod va go‘rlar xotiri aning bila shod.

Kabutarlarg‘a andin mastliq, to‘rg‘aylarg‘a andin nishotg‘a hamdastliq. O‘roqchig‘a andin ro‘zi,

boshoqchining yorub andin ko‘zi.


5-Mashq Baytlarning ma’nosini tushuntiring, qo‘llangan iqtisodiy terminlarni

aniqlang va ularning hozirgi sinonimlarini toping. Mulk uchun solim keraktur xusravi kishvarpanoh,

Tan uchun ul uzvkim, bo‘ldi badan mulkida shoh.

Hammol nafis raxt ila gar ursa qadam,

Yo‘q naf’ anga g‘ayri muzd bir-ikki diram.

Diram bila bo‘la olsa zararni qaytarmoq,

Xatodurur kishi ul ishda aylamak ta’til.

Aning panohig‘a kir, tengrini panoh aylab,

Valek ayla bu xayr ish qilurda ko‘p ta’jil.

(Alisher Navoiy 14 jild, Mahbub ul-qulub 88-89-90 betlar)

6-Mashq Matnning ma’nosini tushuntiring, iqtisodiy terminlarni ajratib yozing,

hozirgi sinonimlarini aniqlang.

Ruboiy:

Eldin manga garchi g‘ayri zahmat yo‘q edi,

Ayb ermas, agar muzd ila minnat yo‘q edi.

El berdilar, ammo manga rag‘bat yo‘q edi,

Shah davlatidin bularg‘a hojat yo‘q edi.

Yana ul erdikim, chun ul hazrat hukmi jihatidin va taklifi sababidin maosh mazrasi yobis

qolmasun deb, biror nima ziroatka ishtig‘ol ko‘rguzdim. Chun ul ishimda qila olg‘uncha shariat

jonibi mar’i va insof tarafi malhuz erdi, tengri inoyatidin ko‘p mahsullar hosil va g‘animlar vosil

bo‘la kirishti. Bu jumladin, o‘z maoshimg‘a soyir avomdin birining maoshi o‘tguncha issiq-

sovuq daf’i uchun bir turma to‘n dag‘i mung‘a munosib emakka qone’ bo‘lub, qolg‘onning

ba’zisin ul hazratning mulozamati uchun, kelish-borishg‘a va navkar va mutaallaqlar ulufasig‘a

va cherik yarog‘iga sarf qildim va ba’zini aning saboti davlati uchun duo, davomi saltanati

uchun toat qilur mustahiqlarg‘akim, shomdin saharg‘acha sipehrdek ruku’da ham bo‘lub, anjum

kibi tasbih evururlar va tongdin oqshomg‘acha olamdek yaxshi-yomonning nomuloyimlig‘in

ko‘rub, quyoshdek bir qurs bila maosh o‘tkarurlar - etkurdum. Va ba’zinikim, jami’ maunot va

borcha taklifotdin ortti, biqoi xayr bino qildim va bu mazkur jami’ xayrot va mubarrotning

hasana va savobini ul hazratning nisori va tufayli qildim va aning xujasta avqoti va humoyun

ro‘zg‘orig‘a kechtim va bu da’vo ta’nisig‘a qoziyal-hojot hazrati va qazo va qadar mahkamasida

anbiyoi mursalin va maloyikai muqarrabinni tonug‘ tuttum (Alisher Navoiy, 14 jild. Vaqtiya,

256 bet).

7-Mashq Matnning ma’nosini tushuntiring, iqtisodiy terminlarni ajratib yozing,

tarixiy iqtisodiy terminning hozirgi sinonimlarini aniqlang. Hosil: bu faqir ul yerda o‘ttuz jerib yerni devor tortib Saroy imorat qilib, bog‘chasig‘a har

turluq ashjor bila safo va nazrat va har chamanig‘a har nav’ rayohin bila zebu-ziynat berdim va

aning ta’rifi mundin o‘tmaskim, ul hazratning mavkibi gardunsoyi necha qatla ul manzilni

g‘ayrati bihishtibarin va maqdami falakfarsoyi necha navbat ul ma’manni rashki nigorxonai

Chin qildi.

(Alisher Navoiy 14 jild, Vaqtiya 256-257 betlar)

8-Mashq Matnni o‘qing, ma’nosini tushuntiring, iqtisodiy so`zlarni ajratib yozing,

tarixiy iqtisodiy so`zlarning hozirgi sinonimlarini aniqlang.

Va ul mahdudotdin avval mahdudedurkim, shahrda Malik bozori ichinda sharqiy haddida

mashhur toqiyafurushlar timig‘adur va imorati ikki oshomdur va bozor sori ikki darbandi bor va

har darbadida bir darvoza bir ayvon mavjuddir. Va bu tim muttasili janubiy haddida besh do‘kon

bir-biriga muttasil. Yana bir do‘konkim, Xumi obg‘a mashhurdur, timning sharqiy haddida va

bir namadfurushluq do‘koni boloxonasi bila ham bozorning g‘arbisida va bir po‘stinfurushlik

do‘koni ham bor, bozorning g‘arbisida boloxonasi bila. Yana bir timcha va to‘rt do‘kon bir-

biriga muttasil. Iroq darvozasi toshida Alikabek hammomig‘a o‘tru. Yana bir timcha amalasi

Malik darvozasi toshida ikki oshom imorat va sekiz do‘kon timchag‘a tutosh. Yana bir timcha

va ikki do‘kon bir-biriga mutassil Muchsarrixning Kuhunduzida. Yana ikki do‘kon amalasi

Bog‘i Zog‘on ko‘chasida voqe’dur.

Va mahdudotkim, sharh tavobi’idadur - Olinjon bulukida Farroshon mavznida yigirmi

besh jerib bog‘, yigirmi uch jerib bir-biriga muttasil, yana bir qat’a bog‘ bila yer o‘n sekiz

jeribkim, andin ikki yarim jerib uzum bog‘i Osiyoyi Bodg‘a mashhurdur va bir qit’a yer to‘rt

jerib va bir nima Injil bulukidin Bog‘i Murg‘rnda to‘rt jerib, Siyovushondin Xoja Shihob

mahallasida bog‘ot va yuz jerib, Sabg‘ur bulukida Sabada Ravon kentida ikki qit’a uzum bog‘i

ham bir-biriga tutosh o‘n ikki jerib, yana bir bog‘ to‘rt jerib, Sifliy mahallasida necha bog‘ot

oltmish jerib taxminan, yana mazkur mahallada yigirmi olti jerib uzum bog‘i va to‘rt jerib yer,

yana bir qit’a o‘n sakkiz jerib yer dag‘i o‘n ikki jerib bog‘, yana qit’a o‘n to‘qquz jerib, yana bir

daf’a bog‘ bila yer tutosh o‘n jerib, yana bir qit’a tok to‘rt jerib yana bog‘ot bila yer raqbasi

dafaot bilakim, bir-biriga tutoshdur, etmish to‘rt jeribkim, andin o‘ttiz to‘rt jeribi uzum toki va

o‘zgasi yer bo‘lg‘ay, yana bir qit’a yer va tok tutosh besh yarim jerib, yana bir bog‘ bir jerib va

donge yana bir bog‘ to‘rt jerib, yana bir qit’a yer bir jeribu chahordong, yana bir qit’a bog‘ sekiz

jerib, tabaq va piyola va qoshuq va g‘ayri zolika kerak bo‘lsa tartib qilib bergay.


9-Mashq O‘zbek tilidagi quyidagi iqtisodiy so‘z va terminlarning yasalishi va

ma`nosiga ko`ra farqlanishiga e`tibor qarating:

Iqtisodchi, xazinachi, saralovchi, ijarachi, iste’molchi, soliqchi, ta’minlovchi, pudratchi,

sanoatchi, hisobchi, nazoratchi, moliyachi, omonatchi, raqobatchi, buyurtmachi, kafolatlovchi,

g‘amlama, ustama, uyushma, birlashma, tuzilma, buyurtma, bo‘linma, undirma chorakor,

tadbirkor, tejamkor, sohibkor mulkdor, xaridor, qarzdor, nasiyador, sarmoyador, hissador,

omonatnoma, shartnoma, ahdnoma, yo‘riqnoma, ruxsatnoma, so‘rovnoma, topshiriqnoma,

taqsimot, hisobot, iqtisodiyot, qadriyat, ta’minot, mahsulot, raqobat, bojxona, zarbxona,

taqchillik, tanqislik, mulkchilik, foydalilik, boqimandalik, manfaatdorlik, mahsuldorlik,

rentabellik, xo‘jalik, ustuvorlik, samaradorlik, yetuklik, alohidalik, mustaqillik, behisob, bebaho,

bepul, befoyda, bevosita, behisob-hisobsiz, foydaxo‘r, sudxo‘r, nafaqaxo‘r, merosxo`r, boqim,

bitim, kirim, chiqim, to‘lov, o‘lchov, soliq, sotiq, savdogar, undirish, cheklash, himoyalash,

jilovlash.

10-Topshiriq: Quyidagi so‘zlarga -chi, -ma, -kor, -dor, -noma, -ot, -ik, gar

qo‘shimchalaridan birortasini qo‘shib ko‘ring, o‘zakdagi o‘zgarishni izohlang va ular

ishtirokida gaplar tuzing.

Iqtisod, bozor, xizmat, jamg’ar, undir, usta, tadbir, xam, chora, qarz, xissa, xabar,

taqsim, iqtisod hisob, tanqis, savdo.

11-Topshiriq: Matnlardagi yasama iqtisodiy terminlarni aniqlang va ajratib yozing.

Bozorchi-bu bozorga savdo-sotiq ehtiyoji bilan kelgan kishi .

Ulgurji-vositachi tuzilma bozor muassasalarning eng muhimlaridan biridir.


ko‘rinmaydi.

Ma’lumki, mulkdor topgan mulkining halol bo‘lishi uchun zakot bermog‘i shart.

Sotuvchi va xaridorning iqtisodiy ahvoli bozor kon’yukturasiga, bozorning joriy holatiga

bog‘liq bo‘ladi.

Tovarlarni eksport va import qilishda xorijiy sarmoyadorlar tez daromadlaridan

foydalanishlarida birmuncha imtiyozli tartibda qilmoq kerak.

Kafolatnoma kredit oluvchi xorijiy xaridor, jismoniy shaxs va xususiy-huquqiy shaxs

bo‘lgan taqdirda beriladi.

Mehnat taqsimoti qanchalik chuqurlashsa, shunchalik mehnat unumi yuqorilashadi.

Bojxona—chegara orqali o‘tadigan jami yuklarni, shu jumladan, bagaj va pochta

jo‘natmalarini nazorat qiladigan davlat muassasasi.

Rentabellik amalda foydalilikni bildirib, korxona va tarmoqlar faoliyatining asosiy

mezonlaridan biridir.

Bevosita soliqlar to‘g‘ridan-to‘g‘ri, ochiq daromad yoki mulkdorlarga solinadi.

Qarz oluvchining to‘lov qobiliyatsizligi yuz bergan.

To‘lov topshiriqnomasi, to‘lov talabnomasi, kirim-chiqim orderi, hisob-kitob cheki tashqi

hujjatlar hisoblanadi.

Soliqlar ikki vazifani o‘taydi.

Savdogar ayollarimizning bola-chaqalarini o‘z holiga qo‘yib, xorijga tijoratga borishlari-

yu, bozorlarda savdo qilib o‘tirishlariga qanday qaraysiz.

12-Mashq Matnni o‘qing, iqtisodiy terminlarni aniqlang, tashqi manba va ichki

manba ta`sirida kirib kelgan iqtisodiy terminlarni alohida ajrating.

Iqtisodiyot har qanday jamiyatning asosi, rivojlanib borish shart-sharoiti, chunki

hayot eng avvalo, tiriklik ne’matlari ishlab chiqarishni ob’ektiv zarur qilib qo‘yadi.

Insonlar hayot kechirishlari uchun o‘z ehtiyojlarini qondirishlari shart. Jamiyat bor ekan,

ishlab chiqarish, ishlab chiqarilgan ne’matlarni ayirboshlash, taqsimlash va iste’mol qilish

mavjud va bu jarayon uzluksiz tarzda bir-biriga bog‘liq holda yuz beradi.

«Iqtisodiyot» so‘zi odatda ikki va hatto uch ma’noda ishlatiladi.

Birinchidan, iqtisodiyot – bu xo‘jalik yuritish, inson tomonidan yaratilgan turli

ne’matlardan foydalanib hayot kechirish, insonlar hayotini ta’minlash va yaxshilash tizimi.

Ikkinchidan, iqtisodiyot - bu resurslar va jamiyat a’zolari tomonidan yaratilgan tovar va

xtzmatlarning firma va uy xo‘jaliklari orasidagi uzluksiz doiraviy harakati.

Uchinchidan, iqtisodiyot – bu fan, turli-tuman cheklangan resurslardan foydalanib,

jamiyat ehtiyojlarini qondirish bilan bog‘liq bo‘lgan, xo‘jalik yuritish jarayonida odamlar

o‘rtasida vujudga keladigan munosabatlar haqidagi bilimlar majmui.

«Iqtisodiyot» so‘zining o‘zagini «iqtisod» so‘zi tashkil etadi. Iqtisod so‘zining o‘zbek

tilidagi lug‘aviy ma’nosi sarf-xarajatlarda tejamkorlik demakdir.

Aristotelning fikricha, natural xo‘jalik bu – ideal – kam-ko‘stsiz xo‘jalik. Ularning boy-

kambag‘allik darajasi yer va unga ishlov beruvchi qullar miqdoridga bog‘liq deb ko‘rsatgan.

Qadimgi Rim mutafakkirlari asosiy diqqat-e’tiborini miloddan avvalgi qishloq xo‘jalik

muammolariga, qullar mehnatini tashkil etish, yerga mulkchilik masalalariga qaratishgan. Ular

orasida Varron (miloddan avvalgi 116-27 asr avval) va boshqalar ajralib turadilar.

Milodning dastlabki ming yilligidan iqtisodiy fikr, iqtisodiy ta’limot rivojida din muhim

rol o‘ynadi. Iqtisodiy qarashlarda tub o‘zgarishlar yuz berdi. Bu eng avvalo, quldorlikni

qoralashda ko‘rinadi. (tisodiy nazariya)

13-Mashq Matnni o‘qing, iqtisodiy terminlarni aniqlab, sintaktik usulda yasalgan

iqtisodiy terminlarni ajrating. Iqtisodiy tafakkurning rivojlanishida Yusuf Xos Hojib o‘ziga xos o‘rin tutadi. U o‘zining

«Qutadg‘u bilig» asarida jamiyatda mehnatning roliga baho beradi, moddiy ne’matlarning

xususiyatlari, pul va uning vazifalarini aniq ko‘rsatadi.

Sharqda iqtisodiy tafakkurning rivojlanishida Amir Temur va temuriylar hukmronligi

davri ham o‘ziga xos o‘rin tutadi.

Buyuk o‘zbek shoiri, mutafakkiri, davlat arbobi Alisher Navoiy o‘zining qator

asarlarida, chunonchi «Munshaot» da o‘z iqtisodiy qarashlarini bayon qiladi. U jamiyatning

sotsial- iqtisodiy tuzilishi haqida o‘z fikrini bildiradi. U davlat boyligining manbai soliq

ekanligini, soliqni adolatli tarzda belgilash zarurligini uqtiradi, davlat moliyasi masalalariga

katta ahamiyat beradi.

Zahiriddin Muhammad Bobur, Mirzo Bedil, Mahtumqulilar ham o‘z iqtisodiy qarashlari

bilan tarixda iz qoldirishgan.

Sharqda o‘zining iqtisodiy qarashlari bilan ajralib turgan arab mutafakkiri Ibn Xaldun

iqtisodiy tafakkurning rivojlanishida alohida o‘rin tutadi. U birinchi bo‘lib tarixiy-ijtimoiy

taraqqiyotning printsiplari haqida fikr yuritdi. Jamiyatda insonlarning birgalikda ishlab

chiqarish faoliyatiga, mehnat va uning roli, tovar qiymatining shakllanishi, iste’mol qiymati,

qiymat, ayirboshlashga alohida ahamiyat berdi.

Iqtisodiy nazariya fan sifatida bilimlarning, qarashlarning tartibga solingan tizimi

sifatida XVI-XVII asrlarda paydo bo‘lgan. Bu davr tovar ishlab chiqarish va ayirboshlashning

rivojlanishi, manufakturaning paydo bo‘lishi, ijtimoiy mehnat taqsimotining chuqurlashuvi,

ichki va tashqi bozorning kengayishi, pul muammalasining kuchayish davri bo‘ldi.

Ana shu davrning zarurati, in’ikosi sifatida iqtisodiy qarashlar tizimi tarzida

merkantilizm vujudga keldi.

Merkantilizm italyancha «mercante» so‘zidan olingan bo‘lib, savdogar ma’nosini

bildiradi.

Merkantilizm tarafdorlari boylikning kelib chiqish manbai savdoda, mamlakatning

boyligi to‘plangan pul bilan o‘lchanadi degan fikrni ilgari suradilar.

14-Mashq Matnni o‘qing, morfologik usulda yasalgan iqtisodiy terminlarni

ko‘chiring.

XIX asr oxiri va XX asr boshlariga kelib, iqtisodiy ta’limotda yangi oqim vujudga keldi.

Bu oqim marjinalizm nazariyasi sifatida shakllandi. Bu nazariyaning klassiklari – Karl Minger,

Fridrix fon Vizer, Eygen fon Bem Baverk hamda Uilyam Stenli Jevons hisoblanadi.

Marjinalizm (marginal – frantsuzcha me’yoriy degan so‘zdan olingan) iqtisodiy

jarayonlarni, qonunlarni me’yoriy- iqtisodiy ko‘rsatkichlar orqali tushuntirishga harakat qiladi.

Marjinalizmda iqtisodiy xo‘jalik munosabatlarida qatnashayotgan alohida sub’ekt

psixologiyasi nuqtayi nazaridan tahlil etiladi. Ular fikricha, tovarning qiymati ishlab

chiqarishda emas, balki ayirboshlash jarayonida yuzaga chiqadi. Tovarning bahosi uni ishlab

chiqarish uchun sarflangan mehnat bilan ham emas, ishlab chiqarishning umumiy xarajatlari

bilan ham emas, balki xaridorning tovarni baholashdagi subyektiv psixologik xususiyatlari

bilan belgilanadi.

Individual tarzda har bir xaridor uchun tovarning bahosi uni sotib olayotgan kishiga

keltiradigan nafga bog‘liq. Tovarning nafliligi esa iste’molchida tovarning bor-yo‘qoigi,

zaxirasiga bog‘liq.

Inson doimo, birinchi navbatda, eng zarur narsani sotib oladi. Ikkinchi tomondan, har bir

sotib olingan bir turdagi tovar avvalgisidan kam naf keltiradi.

Me’yoriy naflilikning kamayib borish qonuni marjinalizmning asosiy prinsipi

hisoblanadi. Shunday qilib, narx xarajatlarga bog‘liq bo‘lmay, me’yoriy naflilikka qarab

belgilanadi.

Marjinalizmning iqtisodiy fikr rivojiga qo‘shgan hissasi iste’molchilar ruhiyatini

o‘rganish, aniq iqtisodiy vaziyatda sub’ektning o‘zini tutishi, erkin raqobat kurashi sharoitida

firma faoliyatining samaradorligini oshirish bo‘yicha matematikaga oid uslublardan

foydalanish prinsiplari bo‘lib, hozirgi paytda ham nazariy tadqiqotlarda keng qo‘llaniladi.

15-Mashq Matndagi semantik-sintaktik hamda sintaktik usulda yasalgan iqtisodiy

terminlarni aniqlab, farqini tushuntiring.

Marshall fikricha, iqtisodiyotdagi hodisalar bir-biri bilan sabab-oqibatli bog‘lanishda

emas, balki funksional bog‘lanishda bo‘ladi. Narxning sabab-oqibatli bog‘lanishda qanday qilib

shakllanishi to‘g‘risidagi munozara hech narsa bermaydi. Muammo narx qanday belgilanishida

emas, balki uning qanday o‘zgarishida, bajaradigan funksiyalarida. Shuning uchun iqtisodiy

nazariyaning vazifasi boylik va uni oshirish sabablari, yo‘llarini o‘rganish bo‘lmay, real amal

qilayotgan bozor xo‘jaligi mexanizmini o‘rganish, uning amal qilish printsiplarini tushunishdan

iborat bo‘lishi kerak.

A.Marshall bozor mexanizmining buzilishi faqat davlat aralashuvi bilan emas, balki

sotuvchining hukmron mavqega ega bo‘lib, xaridorning aralashuvisiz narx belgilaganda, ya’ni

monopoliyalar vujudga kelganda ham yuz berishini ko‘rsatadi.

XX asr boshlarida monopoliyalar sonining o‘sish tendensiyasi kuzatildi. Bu tendensiyani

hisobga olgan holda neoklassik nazariya doirasida narxning shakllanishini tadqiq qilib,

iqtisodiy nazariyaning rivojlanishiga J.Robinson va E.Chemberlinlar katta hisso qo‘shdilar.

Ayniqsa, Joan Robinson o‘zining nomukammal raqobat sharoitida foydani maksimallashtirish

asosida narxning tashkil topishi haqidagi fikrlari bilan eng mashhur iqtisodchi ayolga aylandi.

XX asrning 30-yillarida yuz bergan inqiroz va Buyuk depressiya erkin raqobat

jamiyatning barcha sotsial- iqtisodiy muammolarini hal qila olmasligini ko‘rsatdi.

16-Mashq Matndagi iqtisodiy terminlarni aniqlang, semantik-sintaktik, sintaktik va

morfologik usulda yasalgan iqtisodiy terminlarning farqini ko‘rsating. Har bir xo‘jalik, oila, korxona, firma, tarmoq, mamlakat o‘zining chegarasiga ega.

Resurslardan foydalanish darajasi turlicha bo‘lgani uchun barcha tovarlar bo‘yicha ishlab

chiqarish imkoniyati chegarasini ko‘rsatish qiyin.

Ehtiyojlarni doimo yuksalib borishi resurslarni esa cheklanganligi sababli ularni to‘la

qondirish uchun zarur bo‘lgan miqdorda tovar (xizmat)larni ishlab chiqarishni imkoni yo‘q.

Shuning uchun har bir kishidan tortib, to davlat, jamiyat miqyosigacha cheklanganlik

muammosiga duch kelinadi.

Ishlab chiqarish omillarini o‘zlashtirish moddiy va mehnat resurslari ishlab chiqarish

sohibining mulkiga aylangandan so‘ng yuz beradi. Ishlash jarayonida omillar birikib,

mahsulotlar yaratiladi, xizmatlar ko‘rsatiladi. Mana shu omillarning o‘zlashtirilishiga qarab ishlab

chiqarish natijalari o‘zlashtiriladi. Ishlab chiqarish natijalarini o‘zlashtirish yaratilgan mahsulot

va xizmatlarni, ularni sotishdan kelgan daromad kimning mulkiga aylanishini bildiradi.

Resurslar kimning mulki bo‘lishiga qarab natija ham resurs egasiniki bo`ladi. Bu qoida

egalik qilish, foydalanish va tasarruf etish, yaxlit holda bir subyekt ixtiyorida bo‘lganda yuz

beradi. Agarda mulkka egalik va mulkdan foydalanish ajralgan holda bo‘lsa, natijani o‘zlashtirish

mulkdor va mulkni ishlatuvchi o‘rtasada yuz beradi. Bu yerda shunday xulosaga kelish

mumkinki, o‘zlashtirish ishlab chiqarishsiz bo‘lmaydi, ishlab chiqarish esa doimo ma`lum mulk

doirasida yuz beridi.

Iqtisodiyot — «ekonomika» atamasi ham dastlab Ksenofont, Aris-totel asarlarida

ishlatilgan bo‘lib, u qadimgi yunoncha «Ekos» — uy, xo‘jalik, «nomos» — qonun degan

ma'noni anglatib, uy xo‘jaligini yuritish qonuni, san'ati tarzida qo‘llanilgan. O‘sha paytda uy

xo‘jaligi natural xo‘jalik bo‘lib, iqtisodiy faoliyat yuritishning asosiy shakli bo‘lgan.

Ksenofont o‘zining «Daiomadiar haqida», «Ekonomika» (xo‘jalik haqida ta'limot) nomli

asarlarida ilmiy iqtisodiyotga tamal toshini qo‘ydi. Uning tadqiqotlarida qishloq xo‘jaligi,

hunarmandchilik, savdo alohida ajratilib, mehnat taqsimotining maqsadga muvofiqligi asoslab

beriladi. Uning fikrini Platon yanada rivojlantiradi. Aristotel «Siyosat» va «Etika»

traktatlarida iqtisodiy jarayon va hodisasini birinchi marta abstrakt tarzda tadqiq qilib, ular

o‘rtasidagi umumiy qonuniyatlarni aniqlashga harakat qiladi.

U iqtisodiyotga xo‘jalik yuritishning umumiy qoidalari majmui sifatida qarab, ularga rioya

qilish boylikni ko‘paytirishini ko‘rsatadi. Boylik — bu turli mahsulotlar, buyumlar yig‘indisi

bo‘lib, u natural xo‘jaliklarda yaratiladi.

17-Mashq Matndagi iqtisodiy so`zlarning morfologik, semantik, sintaktik usulda

yasalish farqini ko‘rsating. Mol-mulkni zo‘rlik bilan tortib olish ekspropriatsiya, ya’ni musodara deyiladi. Mulk

egasi bilan kelishgan holda haqini to‘lash sharti bilan majburiy ravishda davlatning ixtiyoriga

o‘tkazish esa rekvizitsiya deyiladi. Mulkiy munosabatlar doimo yuridik qonunlarda qayd

etiladi. Busiz mulkchilik bo‘lmaydi. Qonunlar orqali mulkiy aloqalar boshqariladi, tartibga

solinadi. Respublikamizda ham mulkchilik munosabatlari eng avvalo asosiy qonun

Konstitutsiya hamda qator qabul qilingan mulkchilikka taalluqli boshqa qonunlar orqali tartibga

solinadi.

Mulkchilik iqtisodiy hukmronlik bilan chambarchas bog‘langan. Ishlab chiqarishni

boshqarish mulkchilikning funksiyasi. Ma’lumki, ishlab chiqarishni mulk egasi boshqaradi.

Mulkchilik iqtisodiy hukmronlikning asosiy manbaidir.

Mulkchilikning mazmunini o‘zlashtirish ifodalaydi. O‘zlashtirishning o‘zi egalik qilish,

foydalanish va tasarruf etish yaxlitligidan iborat.

Egalik qilish – mulkdorlik huquqining mulk egasi qo‘lida saqlanib turishidir. Mulkni

ishlatish mulk egasining o‘z qo‘lida yoki o‘zga qo‘lida bo‘lishiga qarab boylik to‘la yoki

qisman o‘zlashtiriladi. Masalan, bino, yer kabilar ijaraga, pul qarzga berilganda egalik qilish

mulkdorning qo‘lida qoladi. Bu mulkdan kelgan daromadning bir qismi ijara haqi, foiz shaklida

o‘zlashtiriladi. Boshqa qismini esa ijarachi o‘zlashtiradi. Bu mulk egasi xohishi bilan yuz

beradi. Mulk egasi mulkni tasarruf etishni ma’lum bir chegarada undan foydalanayotganga

topshirishi ham mumkin.

Foydalanish – bu mulk bo‘lgan resurslarni ishlatib, undan natija olish, daromad topish

yoki shaxsiy ehtiyojni qondirishdir. Mulkdor mulkini o‘zi ishlatganda egalik qilish va

foydalanish qo‘lida bo‘ladi, olingan natijani mulkdor tanho o‘zi o‘zlashtiradi. Egalik qilish

bilan foydalanish ajralganda mulk keltirgan naf ham taqsimlangan holda o‘zlashtiriladi.

Tasarruf etish - deganda mulk bo‘lgan boylikning taqdirini mustaqil hal etish, ya’ni

mulkni sotib yuborish, merosga qoldirish, asrab-avaylab ko‘paytirish yoki uni yoqotib

yuborishdan iborat xatti-harakatlarni tushunamiz.

Shunday qilib mulkchilik yagona bir butunlik bo‘lib, uning elementlari egalik qilish,

foydalanish va tasarruf etishdan iborat. Ular orasida bog‘lanish quyidagicha: tasarruf qilish

foydalanish bilan aniqlanadi. Foydalanish esa egalik qilish bilan, egalik qilish esa mulk shakllari

bilan aniqlanadi. Foydalanish bilan tasarruf etishning birligi egalik qilishni ifodalaydi.

18-Mashq Matni o`qing, morfologik, semantik, sintaktik usulda yasalgan iqtisodiy

so`zlarni aniqlang.

PULDORLIK SAN’ATI

III QOIDA

REJALAR HISOBIGA EMAS, MULK HISOBIGA PUL QILING Moliya sohasida hamma chayqov yo’li bilan pul qiladi. Har bir kishi tavakkal qiladi.

Hammaning o’z rejasi bo’ladi va ularni amalga oshirib, yo yutadi yoki yutqazadi.

Moliya ishi butunicha pul qo’yish va chayqovdan tarkib topgan bo’lib, hech kim, hatto

dunyodagi eng aqlli bankir ham ulardan birining qaerda tugab, ikkinchisining qaerdan

boshlanishini aytib berolmaydi. Ko’pchilik hollarda investitsiya kutilmaganda Chayqovga

aylanib ketishi yoki aksincha, Chayqov Investitsiya holiga kelishi mumkin. Xuddi shuning

uchun ham hech qanday qonun na muassislar na homiylar va na firibgarlarni yo’q qila oladi.

Moliya dunyosidagi eng katta xavflardan biri, bu har bir halol, o’ziga ishongan

tashabbuskor tadbirkorning kutilmaganda o’zini qamoqxonada ko’rishi va qanday qilib bu

holatga tushganini anglolmay qolishi mumkinligidir. Har bir moliyachi o’ziga yarasha bir

Vasiydir, ya’ni boshqalarning puli uchun homiylik qiladi. U bu pullarning muvafaqqiyatli

sarflanishi uchun qonun oldida mas’uldir. Moliyaviy faoliyatda xavfsizlik va xavf bir-biri bilan

shu qadar aralashib ketganki, hech kim, hech qachon ularning birini ikkinchisidan ajrata

olmaydi.

Har bir tashabbuskor tavakkal qilishi lozim. Hamma spekulyatsiya bilan shug’ullanishi va

o’zining kelajakka qaratilgan o’y-farazlariga ega bo’lmog’i kerak. Hech qanday qoida yo’qki,

kishining xavf-xatarsiz harakat qilishiga imkon bersin. Bu sohada faqat insonning eng xavfli

xatoliklardan saqlaydigan bir necha maslahatlarnigina berish mumkin. Ulardan biri quyidagicha:

REJALAR HISOBIGA EMAS, MULK HISOBIGA PUL TOPING!

Faqat moliyadan xabari bo’lmagan odamgina “Mulk bilan rejaning orasida nima farq bor?”

deb so’rashi mumkin. Mulk – bo’linmas boylikdir, rejaning qimmati esa mavhum. Mulk –

moddiy ne’mat. Ehtiyoj bo’lgani taqdirda, uni bir-ikki hafta ichida sotib, pulga aylantirish

mumkin. Reja esa – g’oya. U moddiy zamindan mahrum. Ifodali qilib aytadigan bo’lsak, reja –

hali tug’ilmagan boladir. Mulk esa, u qanchalik eski yoki ziyon ko’rgan bo’lmasin, baribir pul.

Vaholanki, eng mukammal reja ham bir chaqaga arzimasligi mumkin. U inqirozga eltuvchi yo’l

bo’lib qolmog’i hech gap emas.

Inson tabiatining tushunib bo’lmaydigan jihatlaridan biri shundaki, u ko’pincha mulkdan

ko’ra rejalarni afzal ko’radi. Buni har qanday rejaning inson ko’ziga mukammal bo’lib

ko’rinishi bilan izohlash mumkin. Chunki har qanday yangi reja qusurlardan xoli bo’ladi; ya’ni

unda avvalgi rejalarning qusurlari aks etmaydi. U benuqsondir. Uning “muvafaqqiyat bilan

tugamasligi mumkin emas”. U – risoladagidek. Reja tasavvurni ostin-ustun qilib tashlaydi. U

bizning o’y-xayollarimizni loyihaning amaliyotga tatbiq qilinishi va nisbiy qiymati bilan bog’liq

mayda-chuyda tafsilotlardan chetga tortadi. Reja, bu – umid, ko’tarinkilik va istak. Uning real

voqelik, mashaqqat va ziyon bilan hech qanday aloqasi yo’q.

Reja – insonning ishonishi kerak bo’lgan emas, balki, ishonishni istagan narsasi. Shuning

uchun ham ko’proq rejalarni afzal ko’ramiz. Ularning oqibati esa hamisha bir xil – umidsizlik.

Har bir yangi avlod pullarini o’zi orzu qilgan oltin konlari va neft quduqlarini izlashga yoki

xayolligicha qolib ketgan bog’-rog’lar yaratishga sarflamay iloji yo’q.

Men rejalarni umuman puch narsaga chiqarmoqchi emasman. Aksincha, Angliya banki

ham qachonlardir quruq bir reja edi. Gurzon ko’rfazi kompaniyasi yoki mashhur “LIogds”

firmalari ham o’z vaqtida rejalar bo’lgan. Ularning ikki yuz yildan beri ishlab kelayotganligini

hamma biladi. Men aytmoqchi bo’layotgan narsa shuki, rejalar uchun pul qo’yish hammaning

ham ishi emas. Uni shunday isrofgarchilikni o’ziga ep ko’rgan odamgina qilishi mumkin.

Imkoniyatlari cheklangan va tajribasiz kishilar uchun men buni tavsiya qilmagan bo’lardim.

Chunki bu erda inqiroz ehtimoli juda ham katta. Har 50 rejadan faqat bittasigina muvafaqqiyat

olib kelishi mumkin. Hatto o’ziga to’q odamlar ham o’z mablag’larining arzimas bir qismini

rejalarga sarflashlari kerak. Har bir kishi o’z mablag’ining 20 foizdan ko’p bo’lmagan qismini

rejalarga bag’ishlashi lozim.

Rejalar har xil bo’ladi. Ularning ichida yaxshilari ham, yomonlari ham, o’rtamiyonalari

ham bor. Ularni ba’zan yaxshi, ba’zan esa yomon odamlar hayotga tatbiq qiladilar. Mashhur

firibgarlarning ko’pgina rejalari yaxshi bir biznesga aylanadi. Ko’pincha halol insonlarning

rejalari kutilgan natijani bermaydi, muttahamlarniki esa kutilganidan ham yaxshi natijalarga olib

keladi.

Boshida rejaning yaxshi-yomonligini ajratib bo’lmaydi. Agar pulingizni yo’qotishni

istamasangiz, qilishingiz kerak bo’lgan yagona ish – iloji boricha rejalardan uzoq turish va

ularni faqat mulkka qo’yishdir. Mulk yaroqsiz holga kelib qolishi mumkin, biroq hech qachon

butunlay yo’q bo’lib ketmaydi. U rejaga o’xshab, havoga uchib ketmaydi. Aqlli va uzoqni ko’ra

oladigan odam mulkni hamma vaqt pul yoki foydali bir biznesga aylantira oladi.

Odatda har qanday yangi biznes qisman mulk, qisman rejadir. Bu erda reallik bilan

noreallikning bir-biriga aralashib ketganligi ko’pchilikni shoshirib qo’yadi. Har bir tijorat

korxonasi reja va mulkdan tarkib topadi. Yaxshi korxona piramidaga o’xshaydi; unda poydevor

mustahkam bo’ladi. Xavflisi – to’nkarilgan piramidadir; unda og’irlik markazi yuqori bo’ladi.

Bunday korxonada reja keragidan ortiqroqdir.

Mulkning rejadan farqi shundaki, u hamma vaqt o’z qiymatini saqlab qoladi. Rejaning

qiymati esa butunicha uni amalga oshirayotgan odamlarning shaxsiy sifatlari va

ishbilarmonliklariga boqliq.

Inson qay darajada aqlli bo’lsa, u rejalarga shu darajada ko’proq ishonishi mumkin. Ayni

paytda ishning mohiyatini tushunishda qanchalik qiynalsa, shunchalik ko’proq mulkka intilgani

ma’qul. Bu jo’n, biroq yuzlab insonlarni moliyaviy inqirozdan saqlab qolishi mumkin bo’lgan

bir maslahat.

Moliya sohasida ehtiyotkorlikning ham, jur’atlilikning ham o’z vaqti bor. Ammo birinchi

qoida hamma vaqt bo’lishi kerak: REJANI, MULKNI HAMDA O’Z-O’ZINGIZNI PUXTA

O’RGANIB ChIQING! Bu maslahat moliya dunyosida yillar davomida muvafaqqiyat qozonib

kelayotgan, kuchli, tajribali va o’ziga ishongan kishilar uchun emas. Biroq hatto o’shalar ham

vaqti-vaqti bilan rejalarning tuzog’iga tushib qoladilar. Ko’pchilik hollarda oyoqqa turib olishga

qurbilari etadi. Bu maslahat, asosan, moliya dunyosiga endi-endi kirib kelayotgan savdogar va

tijoratchilar uchundir. Yurishni o’rganmasdan turib, yugurishga shoshilmaslik kerak. Mulk bilan

ishlashda kamida o’n yillik tajribaga ega bo’lgandan keyingina rejalar uchun pul qo’yish haqida

o’ylab ko’rsa bo’ladi. Mulk bilan muomala qilishni bilgan odamni aldash qiyin. Uy, er va

jihozning nimaligini bilgan odam hech qachon quruq sarobning orqasidan chopmaydi.

Shuni yodingizdan chiqarmang: reja, bu – umuman olganda, hech narsa. Orqasida tajribali,

halol va iqtidorli odam turmagani taqdirda har qanday reja pulni osongina yo’qotish usulidan

boshqa narsa emas.

Yuz jafo qilsa manga, bir qatra faryod aylamon,

Elga qilsa bir jafo, yuz qatla faryod aylaram

Mahbubul qulub

Yuz jafo qilsa manga, bir qatla faryod aylamon, Elga qilsa bir jafo, yuz tsatla faryod

aylaram.

Vazir vizr (gunoh)din mushtavdur va bu fe’l aning zotig‘a ahaq va alyaqdur.

Qozi: Shar’iy hiylalarni o‘z ko‘ngliga, xutsutsshuposlarnipg mubxali aldovlaripi esa

zamiriga yo‘latmaslik kerak; poraxo‘r muftilar uning qoshida tuban va xor;

xiylagar vakillar uning qarshisida aybdor bo‘lmog‘i zarur.

Kimki bir shiddat aro sabr tahammul ayladi, Baxt aning pishipi no‘shu xorini gul

ayladi.

Xiradmand muxolafatdin tsochar va muvofatsatea muloyamat eshigin ochar (Mq, 65-85).

O’kta (bexuda) xukmi birovni qilsa nobud, ul zamon pushaymon bo‘lmoq ne

sud? (Mq, 88; 68).

Yo maxalsiz birovni qilsa oliy shop, bilgandan so‘ng past etsa o‘z sha’nigadur ziyon.

Yomonlarga lutf karam qilmoq- yaxshilarga zarar va ozor bermakdir (69)

Kishi o‘z molidan qancha foydalaisa-o‘ziniki, qancha asrasa-o‘zganikidir.

Har dushvor ishki, mol sarf etmak bila muyassardur-qilmasang joiea xatardur (Mq,

91).

Nodon pandida g‘alat muqarrardur va dushmap nasixatida firib mutasavvardur (Mq, 91).

4-mavzu: IQTISODIY TERMINLARNI QO‘LLASH

MEZONI VA TARTIBGA SOLISH

1-Mashq Quyidagi iqtisodiy so‘zlarning sinonimlarini toping va ularning har

biriga bittadan gap tuzing. Pul, sahrtnoma, foyda, boylik, qarz, savdogar, narx, barter, chiqim, kirim, maosh.

2-Mashq Matnni o‘qing. Matndagi sohangizga (kredit, moliya, soliq, sug‘urta,

buxgalteriya hisobi, menejment) oid iqtisodiy terminlarni ajratib yozing va

ma`nosini izohlang.

PULDORLIK SAN’ATI

IV QOIDA

SOTISh MUMKIN BO’LGAN NARSANIGINA

PUL SARFLANG SOTISh MUMKIN BO’LMAGAN NARSAGA YaQINLAShMANG – to’rtinchi

qoidamizning mohiyati shu. Bu qoidaning ahamiyati nechog’li katta ekanini har bir mashhur

biznesmen aytib bera oladi. Chunki har bir katta ish odami bu qoidani unutgach, ziyon

ko’rganini juda yaxshi eslaydi. Xuddi shu qoidaga amal qilmaganliklari uchun ham minglab

odamlar o’zlarining uncha katta bo’lmagan mablag’laridan ajralib qolishgan.

Sarflangan pulingizga achinmaydigan darajada boy bo’lmaguningizcha, hech bir narsani, u

faqat sizga yoqqani uchungina sotib olmang. Odam o’zidan boshqa hech kimga keragi

bo’lmagan bir matohni faqat didiga yoqqani uchungina sotib oladi. Bu matoh esa unga ortiqcha

yuk bo’lishdan boshqa hech narsaga yaramaydi.

Minglab odamlar uy yoki er sotib olishda ana shunday xatoga yo’l qo’yadilar. Ular

qandaydir bir ovloq joyda uy qura boshlaydilar. Oradan besh yil o’tib, uylarini pullamoqchi

bo’lganlarida esa, xaridor topolmay sarson bo’ladilar. Hech kimga keragi bo’lmagan uyni yo

bepul berishga majbur bo’ladilar yoki uni yaxshigina pulga sotib oladigan bironta axmoq

topilgunicha sabr qiladilar. Deyarli barcha boshlovchi tadbirkor shunday xatoga yo’l qo’yadi.

Bristollik bir ishbilarmon qandaydir moslama uchun patent sotib olgan. Bu patentdan

boshqa hech kim foydalanmagani, moslama qimmatga tushmagani hamda o’z xaridorlarini topa

olgani taqdirdagina ishbilarmonga foyda keltirishi mumkin. Biroq u bu uch narsa haqida o’ylab

ko’rmagani uchun moslamani sotolmay ovora.

Bunday misollarni ko’plab keltirish mumkin.

Ma’lum miqdordagi mablag’ga ega bo’lgan deyarli har bir odam ana shunday xatoga yo’l

qo’yadi; ya’ni sotish mumkin bo’lmagan narsani sotib oladi.

Sotib olishda har doim quyidagilarga amal qilish kerak:

1. Sotib olayotgan narsangizga nisbatan munosabatingiz o’zgarib qolishi mumkin. Bugun

sotib olingan uy ertaga sizga yoqmay qolishi yoki yana ham ishonchlirog’i, sizning ayolingizga

ma’qul kelmasligi mumkin.

2. Molning sotilish narxi uning qiymati bilan emas, balki unga bo’lgan talab bilan

belgilanadi. Narx – sizga taklif qilishlari mumkin bo’lgan narsa xolos. 380 funtga butun-boshli

aerodrom va 1000 funtga bor-yo’g’i bir pochta markasini sotganlarini o’z ko’zim bilan

ko’rganman.

3. O’z kayfu safongiz uchun pul xarjlayotgan va buni pul qo’yish deb o’ylayotgan

bo’lsangiz, xato qilasiz. Albatta, o’z maishatingiz uchun ham pul sarflashingiz mumkin, biroq

buning uchun siz pulingizni havoga sovura oladigan darajada boy bo’lishingiz kerak.

4. Qo’lingizdagi narsa qanchalik noyob va g’ayritabiiy bo’lsa, xaridor topish ehtimoli

shunchalik kam bo’ladi. Aksincha, ya’ni oddiy va hammaga tanish bo’lgani taqdirda xaridor

izlab sarson bo’lmaysiz.

Oddiy odamlar oddiy narsalarni istashadi. Dunyodagi insonlarning to’qson foizi esa – oddiy

insonlardir. Afsuski, bu buyuk haqiqatni ko’pchligimiz mutlaqo unutib qo’yamiz. Sotiladigan

narsa qay darajada o’ziga xos, original va kamyob bo’lsa, shu darajada yo’qotishlarga sabab

bo’ladi. Sotib olayotganda hamma ham adashadi; biroq nazokatli odamlarning buni

tushunmasliklari qiziq.

Boshqacharoq qilib aytganda, moliyaviy nuqtai nazardan imkon qadar pulga yaqinroq yoki

unga o’xshash narsani sotib olishga harakat qilishi kerak. Pulning eng buyuk qiymati shundaki,

U HAMMAGA KERAK. Pulni hamma vaqt tovarga almashtirish mumkin.

Sotilish qobiliyati – qiymatning tarkibiy qismidir. Bu narsa sotayotgan paytingizda pul

qilishga, sotib olayotganingizda esa uni saqlashga yordam beradi.

Mohiyat e’tibori bilan to’rtinchi qoidaga bevosita aloqador bo’lgan omillardan biri

ishonchdir. Uning asosida esa, tanishlik yotadi. Shu asnoda biz NOTANIShLIKning qanchalik

qimmatga tushishiga amin bo’lishimiz mumkin: hech kim bilmagan narsaga o’z-o’zidan talab

ham bo’lmaydi.

Xususan, hozirgi davrda to’rtinchi qoida kichik biznesmen uchun ham, yirik biznesmen

uchun ham beqiyos ahamiyat kasb etadi. Bugungi kunda tezda sotib, pulga aylantirish mumkin

bo’lmagan mulk uchun pulni muzlatib qo’yish juda ham xavflidir. Ishni shunday tashkil etish

kerakki, zarur bo’lgani taqdirda mulkni tez va har qanday yo’qotishlarsiz pulga aylantirish

mumkin bo’lsin. Bu narsa hammaga ham nasib bo’lavermaydi. Biroq shunga qanchalik yaqin

bo’lsangiz, inqirozdan shu qadar uzoqsiz, demakdir.

Biznes tovarning pulga va pulning tovarga ayirboshlanishi jarayonidir. Foyda keltirgani

taqdirda biznes Tovar-Pul-Tovar-Pul demakdir. Foyda keltirmasa, demakki biznes emas.

Shuning uchun ham bir narsa sotib olayotganda, o’ylang:

“Ustiga qo’yish mukinmi, sotib oladigan odamlar topiladimi?” Agar “Ha” deydigan

bo’lsangiz, hech ikkilanmasdan sotib oling. Mulkning qiymati qisman uning sotilish

imkoniyatiga boqliq

Qo’lingizda siz yo’qotishga tayyor pullar bo’lgan holatlardan tashqari barcha holatlarda

tezroq va zararsiz sotib yuborish mumkin bo’lgan narsanigina sotib oling.

3-Mashq Maqolani o‘qing. Ushbu maqoladagi iqtisodiy terminlarni ajratib yozing va

qo‘llanilishiga ahamiyat bering.

Zamona ruhiga mos risola

O‘zbekiston mustaqillikning birinchi kunlaridanoq, iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish

orqali bozor munosabatlariga bosqichma-bosqich o‘tish yo‘lini tanladi. Iqtisodiyotni

erkinlashtirish va iqtisodiy islohotlarni jadallashtirish borasidagi ustuvor yo‘nalishlarni amalga

oshirishda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimovning tashabbusi beqiyos bo‘lib, u pul

muomalasi, bank-moliya, soliq tizimi, valuta munosabatlari va investitsiya sohasidagi

islohotlarning o‘tkazilishi, mamlakatda makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, xususiy

sektorning rolini va mavqeini oshirish, iqtisodiyotning muhim tarmoqlarida tarkibiy, ma’muriy

islohotlarni o‘tkazish, ijtimoiy sohani rivojlan-tirish bo‘yicha maxsus dasturlarni ishlab chiqish

va amalga oshirish borasida e’tiborga molik ishlar olib borishga yo‘l ochib berdi.

Mamlakatda milliy valuta va pul muomalasini barqarorlashtirish, xo‘jalik yurituvchi

subyektlarning pul mablag‘lariga bo‘lgan ehtiyojlarini qondirish, kichik biznes va tadbirkorlik

faoliyatini qo‘llab-quvvatlash, investitsiya va investitsiyaviy jarayonlarni jadallashtirish, xorijiy

investitsiyalarni jalb qilish, soliq tizimini erkinlashtirish bo‘yicha bir qator qonunlar va me’yoriy

hujjatlar qabul qilindi va shu yuzasidan amaliy ishlar bajarilmoqda.

Yurtboshimiz Islom Karimovning «O‘zbekiston» nashriyot-matbaa ijodiy uyi tomonidan

yaqinda O‘zbekistonda ximat ko‘rsatgan iqtisodchi, Respublika Markaziy banki Raisi Fayzulla

Mullajonov tahriri ostida chop etilgan «Bank tizimi, pul muomalasi, kredit, investitsiya va

moliyaviy barqarorlik to‘g‘risida»gi yangi kitobda ham bozor iqtisodiyoti sharoitida mamlakat

rivojlanishining o‘ziga xos o‘zbek modelini joriy qilishda bank tizimi, pul muomalasi, kredit,

investitsiyalarning roli, iqtisodiyotni yuksaltirish va moliyaviy barqarorlikka erishishning

nazariy va amaliy jihatlari to‘g‘risidagi g‘oyalar, fikr va mulohazalar hamda amaliy

yondashuvlar bayon qilingan. Mazkur asarning ahamiyali tomoni shundaki, unda

O‘zbekistonning xalqaro iqtisodiy munosabatlarini rivojlantira borib, xalqaro iqtisodiyotga

integratsiyalashuvi va jahon hamjamiyatida o‘z o‘rnini egallashi bilan bog‘liq muhim va dolzarb

masalalar bayon qilingan hamda ular bo‘yicha teran yechimlar ifodalangan. Kitob bilan tanishar

ekansiz, mustaqil O‘zbekistonning iqtisodiy jihatdan mustaqilligini ta’minlash sohasida amalga

oshirilgan ishlar bo‘yicha bitilgan tarixiy sahifalarning shohidi bo‘lasiz. Unda iqtisodiyotning

poydevori bo‘lgan milliy valutani muomalaga kiritish va uning barqarorligini ta’minlash

sohasidagi tadbirlarga alohida ustuvorlik berilgan.

Tarixdan ma’lumki, har bir mustaqil davlat o‘zining milliy valutasiga, mustaqil pul-kredit,

bank va valuta tizimiga hamda siyosatiga ega bo‘ladi. Mustaqilligimizning ilk yillaridayoq

Prezidentimiz mustaqil davlatimiz o‘z milliy valutasiga ega bo‘lishi va uni baquvvat, dunyoda

obro‘li valutaga aylantirish lozimligi, so‘mning barqarorligini ta’minlash va qadrini oshirish

umummilliy vazifa ekanligini ta’kidlagan edi. Milliy valutaning mustaqillik ramzi sifatida

muomalaga kiritilishi O‘zbekiston iqtisodiyotining mustaqilligidan dalolat beruvchi

dastaklaridan biri bo‘ldi. Mamlakatda bank tizimini shakllantirish, banklar faoliyatini zamon

talablariga moslashtirish, ularga yangi texnika va texnologiyalarni joriy qilish orqali, faoliyatini

xalqaro bank amaliyotiga yaqinlashtira olisgmasalalariga katta e’tibor berildi va natijada

O‘zbekiston qisqa vaqt ichida nufuzli xalqaro moliya tashkilotlari bilan hamkorlik aloqalarini

o‘rnatdi, mamlakatimizda chet el sarmoyalari ishtirokida qo‘shma banklar ochildi va taniqli

xorijiy banklarning vakolatxonalari faoliyat ko‘rsata boshladi.

Kitobda soliq va budjet tizimini bozor talablariga moslashtirish, soliq va bank tizimini

isloh qilish va erkinlashtirish, soliq yukini kamaytirish, ayniqsa, kichik biznes va tadbirkorlik

sohasidagi soliqlarni erkinlashtirish, subyektlarning erkin ishlashi uchun sharoitlar yaratish,

kredit olish jarayonlarini soddalashtirish, soliq va kredit siyosatida mavjud bo‘lgan byurokratik

qarashlarga chek qo‘yish, inflyatsiya sur’atlarini pasaytirish, mamlakatning valuta zaxiralarini

ko‘paytirish, iqtisodiyotga ichki va xorijiy investitsiyalarni jalb qilish, mamlakatning eksport

salohiyatini oshirish, xalqaro moliya tashkilotlari bilan iqtisodiy munosabatlarni mustahkamlash

orqali mamlakatda kichik biznes va tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirib, raqobatbardosh tovarlar

ishlab chiqarish hamda yangi ish o‘rinlari yaratish, xususiylashtirish jarayonlarini jadallashtirish,

bank-moliya tizimini xalqaro talablar darajasiga ko‘tarish sohasidagi dolzarb masalalar ilg‘or

fikrlar orqali ifodalangan.

Mazkur kitob nafaqat moliya-soliq, pul-kredit, valuta, investitsiya va moliyaviy

barqarorlik bilan bog‘liq iqtisodiy munosabatlar, balki mamlakatimizning mustaqilligi va

istiqloli, taraqqiyoti va xalqimiz bunyodkorligi, buyuk kelajagimizga komil ishonchimiz va

buyuk maqsadlarimiz hamda ulkan imkoniyatlarimiz, sajdagoh kabi muqaddas Vatanimizga

sadoqat va muhabbat, uning har bir qarich yerini, ajdodlarimizga asrlar davomida orzu bo‘lgan

mustaqilligimizni, milliy meros va milliy qadriyatlarimizni asrash va avaylash hamda ular bilan

bog‘liq ilg‘or g‘oyalarga suyanish, Vatanimizning salohiyati va obro‘yini yanada oshirish ruhida

sug‘orilgan milliy g‘oya va milliy mafkuramiz ustuvor yo‘nalishlarini o‘zida

mujassamlashtirgan.

Shuningdek, kitobda mamlakatimizda bozor munosabatlarini shakllantirishda

O‘zbekistonning o‘ziga xos yo‘li, uning boshqa davlatlar bilan teng huquqli va to‘laqonli

hamkor sifatida faoliyat olib borishining asosiy jihatlari ham o‘z ifodasini topgan. Kitob bilan

tanishar ekansiz, mustaqil O‘zbekistonning o‘z milliy valutasi, mustaqil bank-moliya, soliq va

valuta tizimiga ega bo‘lishi va ularni rivojlantirish, isloh qilish hamda erkinlashtirish

jarayonlarini tashkil qilishda Prezidentimiz tashabbuskorligining guvohi bo‘lishingiz mumkin.

Asarda O‘zbekiston kelajagi buyuk davlat, ulkan imkoniyatlar mamlakati va uning yo‘li jahon

hamjamiyatiga qo‘shilish, bunyodkorlik, xavfsizlik va barqaror taraqqiyot yo‘li ekanligi,

yangicha fikrlash va ishlash orqali biz kelajagimizni o‘z qo‘limiz bilan o‘zimiz qurishimiz,

Vatanimiz ravnaqi uchun har birimiz mas’ul ekanligimiz, uning xavfsizligi va tinchligi,

demokratik taraqqiyoti uchun kurashishda hamjihatligimiz va birlashishimiz o‘zbek xalqining

hech qachon, hech kimga qaram bo‘lmasligining asosi ekanligi to‘g‘risidagi teran xulosalar har

bir o‘quvchining diqqatini o‘ziga tortadi.

Bank, moliya, kredit, pul muomalasi, investitsiya va soliq sohasidagi iqtisodiy

munosabatlarni takomillashtirish, ularni bozor iqtisodiyoti talablaridan kelib chiqqan holda isloh

qilish va erkinlashtirishning ustuvor yo‘nalishlarini o‘zida mujassamlashtirgan mazkur risola

nafaqat oliy o‘quv yurtlari talabalari uchun, balki mazkur mutaxassislar, olimlar, bozor

munosabatlarining borishi bilan qiziquvchilar uchun ham juda qimmatli hamda iqtisodiy

jarayonlarni jadallashtirishda muhim ahamiyatga ega ekaniga shubha yo‘q.

Shuningdek, ushbu risola bank, moliya va iqtisodiyot sohasida qalam tebratayotgan yosh,

izlanuvchan iqtisodchilar uchun ham foydali bo‘ladi, albatta.

(Bozor, pul va kredit jurnali, 2005 y. 10 oktabr 101-son)

4-Mashq Maqolani o‘qing. Maqolada qo‘llanilgan iqtisodiy so‘z va terminlarni

ajratib yozing va ularning sinonimlarini toping.

O‘zbekiston - Osiyo taraqqiyoti banki:

hamkorlik istiqbollari

Mamlakatimizda ijtimoiy-iqtisodiy islohotlarni izchil amalga oshirish, milliy iqtisodiyotni

yangi davr darajasiga ko‘tarish, eksportga yo‘naltirilgan ishlab chiqarish tarmoqlarini

rivojlantirish va jahon iqtisodiyoti integratsiyasiga jadal kirib borishda xalqaro moliyaviy

tashkilotlar bilan hamkorlik qilishni va ularning resurslaridan foydalanishni taqozo etadi.

Insoniyat XXI asrga qadam qo‘yar ekan, bu davrda shakllanayotgan iqtisodiy

munosabatlar bir mamlakat doirasidan chiqib, xalqaro miqyosida o‘zaro manfaatli aloqalarni

tashkil etilishi darajasiga bog‘liq bo‘lib qolmoqda.

Rivojlangan mamlakatlar tajribasidan ko‘rishimiz mumkinki, iqtisodiy taraqqiyotni

ta’minlash uchun mavjud ichki resurslardan tashqari, xalqaro moliyaviy tashkilotlar

resurslaridan foydalanish ham asosiy omillardan biri hisoblanadi. Shu bilan birga, bugungi

kunda rivojlangan mamlakatlar va xalqaro moliyaviy tashkilotlar o‘z investitsiyalarini

rivojlanayotgan va xom ashyo hamda mehnat resurslari ko‘p bo‘lgan mamlakatlarga

joylashtirish istagini bildirmoqdalar.

Binobarin, Prezidentimiz I.A.Karimov ham 2005 yil yanvar oyida bo‘lib o‘tgan Oliy

Majlis Qonunchilik palatasi va Senatining qo‘shma majlisida so‘zlagan nutqida «Xalqaro valuta

fondi, Jahon banki va Osiyo taraqqiyot banki hamda boshqa yirik, nufuzli xalqaro moliya va

iqtisodiyot tuzilmalari, tashkilotlari bilan hamkorlik kelgusida ham tashqi siyosatimizning

ustuvor yo‘nalishlaridan bo‘lib qolaveradi. Yurtimizda amalga oshirilayotgan yangilanish va

iqtisodiy islohotlar jarayonida ushbu tashkilotlarning roli va o‘rni benihoya katta» ekanini

ta’kidlab o‘tdi.

Respublikamizning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi, asosan tarkibiy o‘zgarishlarni amalga

oshirishni, iqtisodiyotni, xom ashyo yetkazib berish tizimidan tayyor mahsulotlar ishlab

chiqaruvchi texnologiyalarni joriy etishni, milliy bozorlarni o‘z mahsulotlarimiz bilan to‘ldirish

bilan birgalikda eksportbop muhsulotlar ishlab chiqarishni, buning uchun esa, tashqi

investitsiyalarni jalb qilish va ulardan samarali foydalanishni taqozo etmoqda.

O‘zbekiston xalqaro moliyaviy tashkilotlar bilan munosabatlarni boshlagandan buyon

moliyaviy va kredit aloqalarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri yo‘lga qo‘yishni kengaytirishga, asosan

moliyaviy barqarorlikni ta’minlash, infratuzilmani rivojlantirish, kichik va xususiy biznes

subyektlarini, turli investitsion loyihalarni moliyalashtirishga alohida e’tibor qaratishi natijasida

moliyaviy tashkilotlar resurslaridan samarali foydalanishga erishildi.

Kelajakda mamlakatimiz iqtisodiyoti rivojini tashqi dunyosiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Biz

milliy iqtisodiyot bilan jahon iqtisodiyoti uyg‘unlashib, tovarlar va xizmatlar bozorida raqobat

muhiti xalqaro miqyosga ko‘tarilayotgan davrda yashayapmiz. Mamlakatning rivojlanish

darajasi ko‘p jihatdan iqtisodiyotning xalqaro iqtisodiy munosabatlarda egallagan o‘rniga

bog‘liq bo‘lib qolmoqda. Buning uchun mamlakatimizdagi har bir ishlab chiqaruvchi subyekt

o‘z faoliyatini dunyo miqyosida raqobat qiladigan darajada tashkil qilishi kerak bo‘ladi.

Shuningdek, mamlakatimizda xalqaro moliyaviy tashkilotlar kreditlarini kengroq jalb

qilish va ulardan samarali foydalanishda real sektorlar hamda yo‘nalishlarni belgilash, ular

bilan teng huquqli va ko‘p tomonlama manfaatli hamkorlik o‘rnatilishi lozim.

O‘zbekiston Respublikasining Xalqaro moliyaviy tashkilotlar bilan munosabatlarini

rivojlantirish, ushbu tashkilotlarning imtiyozli kreditlarini ko‘proq jalb qilish uchun o‘zaro

manfaatlar ta’minlansa, bu albatta mamlakatimiz iqtisodiyotining rivojlanishiga, jahon

hamjamiyatiga tezroq qo‘shilishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Bugungi kunda xalqaro moliyaviy

tashkilotlar, shuningdek, Osiyo taraqqiyot banki bilan o‘rnatilgan munosabatlarni rivojlantirish

iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning asosiy omillaridan biri hisoblanadi.

Osiyo taraqqiyot banki ESKATO (BMTning Osiyo va Tinch okeani bo‘yicha ijtimoiy va

iqtisodiy komissiyasi)ga a’zo davlatlarning tashabbusi bilan 1966 yilda tashkil etildi. Bankning

mablag‘lari asosan ikki yo‘nalishda - maxsus fond orqali va oddiy fond orqali beriladi. Maxsus

fond mablag‘lari kam rivojlangan a’zo mamlakatlarga imtiyozli kredit berish va texnik yordam

ko‘rsatish uchun yo‘naltirilsa, oddiy fond mablag‘lari esa tijorat yo‘nalishidagi kreditlar yuqori

foiz stavkasi bilan 10-25 yilga beriladi.

Osiyo taraqqiyot banki delegatsiyasining 1995 yilda O‘zbekistonga qilgan tashrifi o‘zaro

hamkorlik munosabatlarining boshlanishiga sabab bo‘ldi va ushbu delegatsiya a’zolari

respublikamizda amalga oshirilayotgan islohotlarga ijobiy baho bergani holda Markaziy

Osiyoda tutgan o‘rnini o‘rganib chiqib, bankka a’zo bo‘lish to‘g‘risida o‘z taklifini bildirgan edi

va O‘zbekiston mazkur bankka mintaqada 15, a’zo mamlakatlar ichida 22-yirik aksiyador

sifatida a’zo bo‘lib kirdi.

(Bozor, pul va kredit jurnali, 2005 y. 9-sentabr 100-son)

5-Topshiriq: Qo‘yidagi so‘zlarning ma’nosini izohlang, ularning har biriga bittadan

gap tuzing

Jahon bozori, mutloq ustunlik, tashqi savdo, xo‘jalikning natura shakli, tulov balansi,

demping, importni tartibga solish, import kvotasi, eksport kvotasi, valuta, valuta bozori, valuta

kursi, devalvatsiya, oldin andaza, investitsiya, xalqaro kredit, chet el banklari.

6-Topshiriq Quyidagi o`lchovlarning har birini o`rganib chiqing va ularga bittadan

gap tuzing



Gaz – 88sm


Qadoq – 400gr.

Chaqirim – 800m

Pud- 16,380km.

Botmon – 163,8kg

Qadoq- 405,5g

Quloq – 11,5 l/s



Tomchi – 0,05ml

Barel -159 litr.

Chirpay - 3 litr

Karat - 0,2 gramm.

7-Topshiriq Iqtisodiy so`zlarining ma`nosini izohlang va gaplarning ma`nosini

tushuntiring.

1.Qimmatda bir hikmat bor,


2.Kishi birovdan biron hadya olganidagina emas, balki birovga biror narsani lutfan hadya

etganda ham o‘zini omadli bilmog‘i darkor.

3.Mulk egasi bo‘lish madaniyati shakillanmoqda.

3. Har bir mamlakatning iqtisodiy salohiyati unda qancha boy-badavlat, o‘ziga to‘q,

nufuzli kishilar borligi bilan belgilanadi, qashshoqlar sonining ortib borishi bilan emas.

4. Axmoqqa salom berdim,

Besh tanga tovon berdim.

8-Mashq Quyidagi savollarga hajviy va mantiqli javob yozing.

1. Qarz olgan aqllimi yoki qarz berganmi?

2. Xazina topganga mukofot berish shartmi?

3.Maosh bilan xarjning farqi nimada?

4.Oxirgi o‘g‘ri qo‘lga tushsa nima bo‘ladi?

5.Qanday narsani sotib olib bo‘lmaydi?

9-Mashq Matnlarni o‘qing. Matndagi iqtisodiy so`zlarni aniqlang va sinonimlarni

toping.

Davlat mulki xususiy va jamoa mulkidan o‘sib chiqqan.

Masalan, O‘rta Osiyo mintaqasida X-XIII asrlarda dastlabki turk islom davlati -

Qoroxoniylarning kuchli markazlashgan davlati hukm surgan. Davlat mulki quyidagi shakllarda:

1. Amloki xos - davlat mulki. Yer va yer osti boyliklari moddiy ko‘chmas mulklar va

davlat ahamiyatiga oid ashyolar davlat tasarrufida bo‘lgan.

2. Iqto‘ - davlat xizmatchilarini ta’minlovchi mulk. Muayyan yer maydonlari, moddiy-

ma’naviy mulklar va davlat xazinasining muayyan qismi iqto‘ mulki bo‘lgan.

3. Vaqf - muayyan ijtimoiy tabaqa mulki. Madaniy-ma’rifiy binolar, madrasa va

masjidlar, ziyoratgoh va qabristonlar vaqf mulki bo‘lgan.

Shu bilan birga Qoraxoniylar davlatida xususiy mulkchilik cheklanmagan. Shu sababli

jamiyatning barcha tabaqasi o‘z mulkiga ega edi. Jamiyatning haddan tashqari tabaqalanib

ketishiga yo‘l qo‘yilmagan. Tarixiy manbalarda ko‘rsatilishicha, bunga davlat mulkidan,

chunonchi vaqf mulkidan g‘oyat samarali foydalanish bilan erishilgan.

XIX asrning oxiri va XX asrda birgalikda o‘zlashtirishning dastlabki tipi davlat mulki yana

muhim rol o‘ynay boshladi.

Albatta u tamomila yangi makroiqtisodiy shaklda bo‘lib, miqyosi va maqsadi jihatidan

dastlabki o‘zlashtirishdan tubdan farq qiladi. Davlat mulkining paydo bo‘lishi va rivojlanishi

quyidagi yo‘llar orqali amalga oshiriladi: a) mulkni milliylashtirish (natsionalizatsiya qilish),

boshqacha aytganda, xususiy mulkni davlat mulkigi aylantirish; b) davlat mablag‘i hisobidan

korxonalar o‘rniga boshqa zarur ob’ektlarni vujudga keltirish; Boshqa mulk subyektlariga

daromadlarning bir qismini soliq undirish orqali davlat budjetiga olish.

Hozirgi ko‘rinishdagi davlat mulkini vujudga keltirishdagi dastlabki qadam Germaniya

konsleri, tarixda «Temir konsler» nomi bilan qolgan Otto fon Bismark nomi bilan bog‘liq. U

1873 yili yo‘l kompaniyalarini inqirozdan saqlab qolish uchun Prussiya temir yo‘llarini davlat

mulkiga aylantirdi. Tamaki mahsulotiga davlat monopoliyasini o‘rnatdi. Korxona xususiy mulk

egalari Bismark faoliyatini «Tamaki sotsializmi»ga o‘tish deb baholashdi.

XV-XIX asrlarda g‘arbiy Evropada yangi sotsial-iqtisodiy tizim: kapitalizmning dastlabki,

tarixda «klassik kapitalizm» deb nom olgan bosqichi qaror topdi.

Bu bosqichda xususiy kapitalistik tadbirkorlik prinsiplari to‘la namoyon bo‘ladi. Bosh

iqtisodiy omil yakka xususiy mulk egasi bo‘lib, u korxona egasi sifatida ishlab chiqarishni o‘zi

boshqaradi. Shunday xo‘jalik faoliyatini A.Smit va Rikkardo nazariy jihatdan yoritib berishgan.

Kapitalizm bosqichiga o‘tilishi bilan buyuk tarixiy jarayon - insoniyatning industrial ishlab

chiqarishga o‘tishi boshlandi. Bu texnika va ishlab chiqarishni tashkil etishda katta sifat va

miqdor o‘zgarishlariga yo‘l ochdi. «Bug‘ asri»dan «Elektr asri»ga o‘tishi mehnat kooperatsiyasi

masshtabining kengayishi, kapitalning to‘planishi va markazlashuvini kuchaytirdi.

Oqibatda mikroiqtisod tamomila yangi ko‘rinishga ega bo‘ldi.

Ko‘plab yirik korxonalar ajralib, ishlab chiqarishda hukmron mavqeni egallashga kirishdi.

Bu yirik korxonalar milliy iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida o‘z mahsulotini realizatsiya

qiilsh uchun hamma imkoniyatlarini ishga solishga kirishdi.

Yirik sanoat kapitali bilan bank kapitali qo‘shilib moliya kapitali vujudga keldi.

Mulkchilikning yangi tipi: birgalikda qo‘shilgan ulushga qarab o‘zlashtiriladigan mulk kelib

chiqadi.

Mulkchilik yangi tipining shakllanishiga ko‘p jihatdan fan-texnika inqilobi natijasida

yangi, katta kapital talab qiladigan sohalarning paydo bo‘lishi sabab bo‘ldi. Bunda birinchidan,

alohida kapitalistlarning kapitali yetmasligi, ikkinchidan, raqobatda mag‘lub bo‘lib, bankrot

bo‘lishi tufayli mol-mulkdan ajralib qolish xavfi muhim rol o‘ynadi.

10-Mashq Matnlarni o‘qing. Matndagi chetdan kirib kelgan iqtisodiy terminlarni

ajratib yozing.

Agar mulkchilikning birinchi tipida mulk umumiy bo‘linmaydigan, har bir kishining

individual manfaati umumiy manfaatga to‘laligicha bo‘ysundirilgan bo‘lsa, uchinchi tipida

avvaldan bosh umumiy mulk uning qatnashchilari xususiy mulkidan tashkil topgan. Har biri o‘z

ulushidan manfaatdor.

U ikkinchi mulk tipidan ham farq qiladi. Agar klassik kapitalizmda ishlab chiqarish

vositalarida yakka kapitalistning o‘zi egalik qilsa, uchinchi tipda mulk egasi anonim, ya’ni

barcha ulushi borlarning birgalikdagi mulki bo‘ladi.

Uchinchi tip mulkning eng keng tarqalgan shakli aksionerlik jamiyati, ya’ni kooperativ

mulkdir. Bu mulk egalari birgalikdagi mulkdagi o‘z ulushlarini xohlagan paytlarida sotishlari

mumkin. Shuning uchun mulk hajmi o‘zgarmagani holda mulk egalari tartibi o‘zgarib turishi

mumkin. Bundan tashqari, individual, yakka kapitalistik mulkda kapitalni mulk egalarining o‘zi

boshqarsa, aksionerlik jamiyati faoliyatini maxsus professional boshqaruvchilar - menejerlar

boshqaradi. Ular ma’lum muddatda har ikki tomonning huquq va majburiyatlari ko‘rsatilgan

shartnoma (kontrakt) asosida ishlaydilar. Agar kapital egasining kapitali o‘z mablag‘ini ishlab

chiqarishga qo‘yish tufayli ko‘paysa, aksionerlik kapitali chetdan pul mablag‘larini, ayniqsa

bank mablag‘larini jalb qilish orqali ko‘paytiriladi. Aksionerlik shakli nihoyatda

moslashuvchan. U turlicha sotsial-iqtisodiy mazmunga ega bo‘lib, undan alohida kishilar

manfaati yoki sotsial guruhlar, yoki davlat manfaati yo‘lida foydalanish mumkin. Bu aksiyalar

nazorat paketi kimga tegishli bo‘lishiga bog‘liq.

Nazorat paketi kimning qo‘lida bo‘lishiga qarab, aksionerlik jamiyati alohida, kishilar,

boshqa kompaniyalar, davlat yoki mehnat jamoasi nazoratidan ajratish mumkin. Oxirgi

paytlarda G‘arbdagi mamlakatlarda nisbatan uncha katta bo‘lmagan butunlay mehnat

jamoalariga tegishli bo‘lgan aksionerlik jamiyati miqdori o‘sib borayapti. Masalan, AQShda

10.000 dan ortiq shunday korxonalarda 10 mln. dan ortiq kishi band.

11-Mashq Matnlarni o‘qing. Matnda takror iqtisodiy terminlarni aniqlang.

Jamiyat taraqqiyoti, sotsial-iqtisodiy tizimlar va ularning almashinuviga nisbatan teng

yoyilgan yondashuvlaridan biri formatsion yondashuvdir.

Formatsion yondashish asosida jamiyat tarixiy taraqqiyoti rivojlanishining qonuniy

bosqichlari va moddiy ishlab chiqarishning 5 usuli: ibtidoiy jamoa, quldorlik, feodalizm,

kapitalizm va kommunizm ajratib ko‘rsatiladi.

Materialistik nazariyada tizimlar mulkiy, sinfiy mezonlar asosida qaralib, formatsiya deb

ataladi. Ishlab chiqarish usuli iqtisodiy bazis - asos sifatida ajratilib, u ustqurma - davlat bilan

birgalikda ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyani ifodalaydi.

Ishlab chiqarish usulining o‘zi ishlab chiqarish ishchilari va ishlab chiqarish

munosabatlaridan iborat. Ishlab chiqarish kuchlari ya’ni ishchi kuchi yoki boshqacha aytganda,

ma’lum malaka va tajribaga ega kishilar hamda ishlab chiqarish vositalaridan tashkil topadi.

Ishlab chiqarish vositalari mehnat vositalari va mehnat ashyolaridan iborat. Ishlab chiqarish

munosabatlari esa ishlab chiqarish vositalariga mulkchilik munosabatlari, ishlab chiqarish

jarayonida sotsial guruhlarning tutgan o‘rni, ular o‘rtasida faoliyat ayirboshlash, yaratilgan

mahsulotni maqisimlash, iste’mol munosabatlaridan iborat.

12-Mashq Matnni o‘qing. Matndagi chetdan o‘zlashtirilgan iqtisodiy terminlarni

toping va ma`nosini izohlang.

Kishilik jamiyatining rivojlanishiga tarixan nazar tashlasak, ijtimoiy xo‘jalik yuritishning

ikki asosiy - natural va tovar xo‘jaligi shakli mavjudligini ko‘ramiz.

Tarixiy xo‘jalik yuritish taraqqiyoti bosqichlari ko‘pchilik iqtisodchilarning fikricha,

buyuk texnik inqiloblar bilan farqlanadi. Buning natijasida mehnat vositalari tubdan o‘zgaradi,

ijtimoiy mehnat taqsimotida katta o‘zgarishlar sodir bo‘ladi, yangi tarmoqlar vujudga keladi. U

o‘z navbatida muhim sotsial-iqtisodiy oqibatlarga olib keladi, odamlarning ehtiyojlari va ularni

qondirish usullari o‘zgaradi.

Natural xo‘jalik. Bu umuminsoniy taraqqiyotda tarixan birinchi, eng uzoq davom etgan

xo‘jalik yuritish bo‘lib, ishlab chiqarishning industrial bosqichiga o‘tilgandan keyin o‘z

hukmron mavqeini yoqotadi.

Xo‘jalik yuritishning tovar shakli esa iqtisodiyotning rivojlangan bosqichiga xos. Har ikki

xo‘jalik yuritish shakli bir-biridan tubdan farq qiladi;

- birinchisi «yopiq» xo‘jalik bo‘lsa, ikkinchisi «ochiq»;

- ijtimoiy mehnat taqsimotining rivojlanish darajasi birida past, mehnat universial

xarakterga ega bo‘lsa, ikkinchisida yuqori;

- ijtimoiy mahsulot shakli ham farq qiladi, birida natural ikkinchisida tovar;

- ishlab chiqaruvchilar bilan iste’molchi o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalar farqi ham katta.

Iqtisodiyotdagi nima, qancha, kim uchun kabi masalalar natural xo‘jalikda oson echiladi.

Natural xo‘jalikda mahsulot ishlab chiqaruvchilarning maqsadi o‘z ehtiyojlarini qondirish.

Shuning uchun ham ishlab chiqarish xo‘jalik ehtiyojlaridan kelib chiqib olib boriladi.

Natural xo‘jalik tashkiliy-iqtisodiy jihatdan alohida xo‘jaliklardan tashkil topgan. Natural

xo‘jalik erga mulkchilik munosabatlariga tayanadi. Yerning bosh mulk egasi sifatida davlat

qo‘lida to‘planishi davlat hukmronligi bilan mulkchilikning bir-biriga chatishib ketishiga olib

keladi. Shu sababli odamlar o‘rtasidagi munosabatlar ham to‘g‘ridan-to‘g‘ri yuz beradi.

13-Mashq Matnni o‘qing. Matndagi iqtisodiy terminlarning qanday qo`llanilishiga

e`tibor qarating.

Ehtiyojlarning oshib borishi mahsulot ishlab chiqarishni ko‘paytirishni obyektiv zarurat

qilib qo‘yadi. Lekin natural xo‘jalik yuksalib borayotgan ehtiyojlarni qondiradigan darajada

iqtisodiy ravnaqni ta’minlay olmaydi. Mana shunday ravnaqni ta’minlay oladigan xo‘jalik

yuritish shakli zarurligi natural xo‘jalikni tovar xo‘jaligi bilan almashuviga olib keladi.

Tovar xo‘jaligi - bu iqtisodiyotning shunday tashkiliy shakliki, u tovar ishlab chiqarishga

asoslanadi va ishlab chiqarish bilan iste’molni bozor orqali bog‘laydi.

Tovar xo‘jaligiga quyidagi xususiyatlar xos:

Birinchidan, tovar xo‘jaligi «ochiq» xo‘jalik bo‘lib, yaratilgan mahsulot o‘z iste’moli

uchun emas, bozorda sotish uchun ishlab chiqariladi.

Ikkinchidan, tovar ishlab chiqarish mehnat taqsimotiga asoslangan. Tovar ishlab

chiqaruvchi Iron mahsulot yoki uning biron-bir qismini ishlab chiqarishga ixtisoslashadi.

Texnika taraqqiyoti ixtisoslashuvining chuqurlashuviga, u o‘z navbatida texnikaning

rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatadi. Tovar xo‘jaligi natural xo‘jalikdan farqli o‘laroq, mehnat

taqsimoti va uning chuqurlashuvi umumiqtisodiy qonuni amal qilishga keng sharoit yaratadi.

Uchinchidan, tovar xo‘jaligida ishlab chiqarish bilan iste’mol bilvosita, ya’ni bozor orqali

bog‘lanadi. U ishlab chiqarish - ayirboshlash - taqsimot - iste’mol tarzida yuz beradi. Ishlab

chiqarilgan mahsulot avval bozorga chiqariladi, so‘ngra ishlab chiqarish yoki shaxsiy

iste’molga ketadi. Bozor qanday tovar ishlab chiqarish kerakligi yoki kerak emasligi to‘g‘risida

«signal» - axborot beradi. Aynan ayirboshlash orqali ishlab chiqarish bilan iste’molchi o‘rtasida

iqtisodiy munosabatlar o‘rnatiladi.

Tovar xo‘jaligi ishlab chiqarishning rivojlanishiga obyektiv sharoit yaratadi.

14-Mashq “Iqtisodiyot nazariyasi” darsligidagi 200 ta so`zdan iborat iqtisodiy matnni

tahlil qiling va so`zlarning ishlatilish xususiyatlarini tushuntiring.

15-Mashq Rus va ovro`po tillaridan kirib kelgan 250 ta iqtisodiy so`z va terminga

izoh bering.

16-Mashq iqtisodiy mavzuda 250 ta so`zdan iborat maqola tayyorlang.

5-mavzu: IQTISODIYOT TILI VA MATN

1-Mashq Quyidagi uslublarga e`tiborni qarating va iqtisodiy mavzulardagi

matnlarda ulardan foydalaning. Fikrni ifodalash yo‘llari, til vositalarini – materiallarini to‘g‘ri tanlay bilish haqidagi

ta’limot – uslublar bo‘lib, tilning vazifalariga mos ravishda bir necha ko‘rinishlarga ega:

so‘zlashuv uslubi, badiiy uslub, ilmiy (ilmiy-ommabop) uslub, publitsistik uslub, rasmiy

(rasmiy-idoraviy) uslub.

So`zlashuv uslubi. Uslublar ichida eng faoli bo‘lib, unga ikki yoki undan ortiq kishining

dialog shaklidagi suhbati xosdir. Bu uslub boshqa uslublardan o‘zining erkinligi va keng

qamrovligi bilan ajralib turadi. Bunda shevaga xos so‘zlardan, jargon so‘zlardan, vulgar

so‘zlardan foydalanish mumkin. Tovush ortish yoki tovush tushish holatlari ham uchraydi.

Baqqa ke (tovush tushish holati).

- Yo‘-o‘-o‘q, hecham bunaqamas (tovush ortish holati).

Badiiy uslub. Badiiy asarlarga xos uslubdir (roman, hikoya, qissa, ocherk, komediya,

tragediya, she’r….). Badiiy uslubda nutqning turli tasviriy vositalaridan keng foydalaniladi

(metafora, metanimiya, sinikdoxa, vazifadoshlik).

Ilmiy uslubdan ilmiy asarlar – maqolalar, monografiyalar, dissertasiyalar, darsliklar

yozishda keng foydalaniladi. Bu uslubning o‘ziga xos jihati shundaki, bunda biror sohaga

tegishli ilmiy asar o‘sha sohaning terminlariga nihoyatda boy bo‘ladi. Ilmiy uslubdagi asarni

o‘sha soha vakillaridan boshqalar yaxshi tushunmasligi mumkin.

Publistik uslub. Ommabop gazeta va jurnallarga xos uslubdir. Publitistik uslubda

yozilgan maqola, xabar, ma’lumot aholining ijtimoiy kelib chiqishi, qiziqishi, shug‘allanadigan

mashg‘uloti, yoshidan qat’iy nazar barchaga birday tushunarli bo‘ladi.

2-Mashq Rasmiy uslubni o`qib chiqing va matnga 4 ta savol tuzing.

Rasmiy-idoraviy nutq uslubi jamiyatdagi ijtimoiy, huquqiy munosabatlar, davlat va

davlatlararo rasmiy siyosiy-iqtisodiy, madaniy aloqalar uchun xizmat qiluvchi uslubdir. Bu

uslub hujjatchilik xarakteri bilan ajralib turadi. Shunga ko‘ra, yozma nutqning xizmatga doir bu

turi davlat qonunlari, farmonlari, bayonotlar, shartnomalar, idora hujjatlari, e’lonlar va boshqa

rasmiy yozishmalar uslubi hisoblanadi. Rasmiy uslub tilining asosiy xususiyati aniqlik va

ixchamlikdir, unda muayyan nutqiy qoliplar, kasb-hunar so‘zlari, atamalar, tayyor sintaktik

qurilmalar keng qo‘llanib, nutqning aniq va ravshan ifodalanishi ta’minlaydi.

3-Mashq Maqoladagi iqtisodiy so‘z va terminni ajratib yozing, ma`nosini izohlang va

uslubiga e`tibor qarating.

O‘zbekistonda bank tizimi

Markaziy bank o‘z faoliyatini Prezidentimiz boshchiligida tayyorlangan hamda Oliy Majlis

tomonidan qabul qilingan «O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki to‘g‘risida»gi Qonun

asosida amalga oshirib, asosiy e’tiborni milliy valutamiz - so‘mning ichki va tashqi

barqarorligini ta’minlashga, inflyatsiya sur’atlarini pasaytirish va aholining inflyatsiyadan zarar

ko‘rish darajasini keskin kamaytirishga qaratib kelmoqda.

Buning natijasi o‘laroq, 2004 yilda yalpi ichki mahsulotning real hajmi 2003 yilga

nisbatan islohot yillari davomida ilk bor 7,7 foizga o‘sdi, inflyatsiya darajasi eng past - 3,7 foiz

darajasida bo‘lishiga erishildi va bu aholi real daromadlarining 15 foizga ortishiga zamin

yaratdi. Inflyatsiyaning past darajada bo‘lishi, shuningdek, tijorat banklari foiz stavkalarining

pasayishiga va unga mos ravishda iqtisodiyotning real tarmoqlariga ajratiladigan kredit

hajmining sezilarli ortishiga olib keldi.

Erishilgan ushbu ijobiy natijalar qabul qilingan farmon va qarorlarning dolzarbligi,

to‘g‘riligi va amaliyligini, tizimda amalga oshirilgan ishlar, ko‘rilgan chora-tadbirlarning qat’iy,

izchil va shu bilan birga samarali bo‘lganligidan dalolat beradi.

4-Mashq Maqolani diqqat bilan o‘qing hamda uning mazmunini 30-40 so‘zdan iborat

matnda ifodalang.

IQTISODIYOT RIVOJIDA MILLIY

REYTING AHAMIYATI

Rivojlangan bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir tashkilotda (emitent) o‘z faoliyatini

rivojlantirish, yangi texnologiyalarni o‘zlashtirish yoki bo‘lmasa, mahsulot bozorini

kengaytirishda chetdan qo‘shimcha mablag‘larni jalb etishga ehtiyoj tug‘iladi. Chetdan mablag‘

jalb etishda emitentning moliyaviy barqarorligi, jamiyatda unga bo‘lgan ishonch darajasi katta

ahamiyatga egadir. Bu ayniqsa, aholi va turli tashkilotlar bilan bevosita muloqotda bo‘ladigan

bank va sug‘urta tashkilotlari uchun dolzarb masaladir.

Emitent o‘zining moliyaviy ahvolini aks ettiradigan moliyaviy hisobotlarini hammaga

ham taqdim eta olmaydi. Shu bilan birgalikda o‘zining moliyaviy ahvoli haqida tarqatgan

axborotlar odatda reklama faoliyati sifatida qabul qilinadi.

Bundan tashqari, ushbu emitentlar bilan moliyaviy munosabat o‘rnatmoqchi bo‘lganlar

uchun ham reyting baholari muhim hisoblanadi. Bo‘lajak investorlar iqtisodiyotning bir

sohasiga tegishli bo‘lgan turli xil emitentlar bir-birlaridan qaysi jihatlari bilan farqlanishini,

ularga joylangan mablag‘ning xavfsizligi ta’minlanishini bilishlari kerak.

Iqtisodiyoti rivojlanayotgan mamlakatlarda reyting faoliyatini kengaytirish maqsadlarida

xalqaro reyting agentliklari har bir mamlakat iqtisodiyotining holatiga mos bo‘lgan reyting

uslubiyotlarini ishlab chiqa boshladilar. Bu turdagi reytinglar milliy reytinglar yoki bo‘lmasa,

milliy shkaladagi reytinglar deb ataladi. Masalan, Standard &Poor’s reyting agentligi nafaqat

rivojlanayotgan davlatlar uchun, balki rivojlangan moliya bozoriga ega davlatlar uchun ham

milliy reyting shkalasi ishlab chiqqan. Ayniqsa agentlik strategik hamkorlari bilan birgalikda 14

dan ortiq davlatlar uchun milliy reyting shkalalarini ishlab chiqib amalda joriy etgan. Jahonning

3 yirik reyting agentliklari MDH davlatlariga ham kirib kelishmoqda. Ularning har biri Rossiya

uchun alohida milliy reyting shkalasini ishlab chiqqan bo‘lib, mamlakatning reyting bozorida

mahalliy reyting agentliklari bilan raqobatli muhit tashkil etishgan. Hozirgi vaqtda esa Standard

&Poor’s va Moody’s kabi reyting agentliklari Qozog‘iston uchun milliy reyting shkalasini

ishlab chiqishmoqda. Ushbu reyting agentliklarining ta’kidlashicha, xalqaro reytingda

ishlatiladigan ko‘pgina mezonlar milliy reyting shkalasida ham qo‘llaniladi hamda turli

tavakkalchiliklarni aniqlash va baholash uslublari ham mahalliy sharoitga moslashtirilgandir.

5-Mashq Maqoladagi iqtisodiy so‘z va terminlarning qo‘llanishini tahlil qiling. Matn

mazmuni va tuzulishidagi yutuq va kamchiliklarini ko‘rsating.

Tijorat banklarini soliqqa tortishni takomillashtirish

Respublikamizda bozor munosabatlari shakllana boshlagandan keyin unga xos bo‘lgan

ayrim iqtisodiy terminlar birin-ketin fanga kirib kela boshladi. Shulardan biri bozor

infratuzilmasi tushunchasidir. Hozirda mamlakatimizda bozor infratuzilmasining eng

rivojlangan bo‘g‘inlaridan biri shubhasiz, bu - bank tizimidir. Ayni vaqtda bank tizimining

iqtisodiyotimizdagi o‘rni juda katta bo‘lib, uning samarali faoliyat yuritishi boshqa tarmoqlarga

ham ijobiy ta’sir etadi. Banklar faoliyatining samarali tashkil etilishi ularning davlat budjeti

bilan munosabatlariga ko‘p jihatdan bog‘liqdir.

Tijorat banklarini soliqqa tortish masalasi boshqa xo‘jalik yurituvchi subyektlarni soliqqa

tortishga nisbatan farqli o‘laroq o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Bu o‘ziga xoslik tijorat banklari

soliq tizimida ikkita bir-biriga mos bo‘lmagan rolni o‘ynashida namoyon bo‘ladi. Avvalo,

banklar soliq to‘lovchilar bilan davlat o‘rtasida soliqlarning undirilishi va uni nazorat qilish

yuzasidan vositachi hisoblanadi. Shu bilan birga banklarning o‘zlari ham bir qancha soliqlarni

to‘lovchi hisoblanadi.

Hozirda amaldagi soliq qonunchiligiga asosan tijorat banklaridan quyidagi soliqlar

undiriladi:

1. Daromad solig‘i.

2. Qo‘shilgan qiymat solig‘i.

3. Mol-mulk solig‘i.

4. Ekologiya solig‘i.

5. Yer solig‘i.

6. Suv solig‘i.

7. Ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig‘i.

Bulardan tashqari, tijorat banklari mahalliy organlar tomonidan belgilanadigan har xil

yig‘im va to‘lovlarni to‘laydilar.

Mamlakatimizda oxirgi yillarda olib borilayotgan soliq siyosatida asosiy e’tibor soliq

to‘lovchilardan shu jumladan, tijorat banklaridan ham bosqichma-bosqich soliq yukini

pasaytirish masalasiga qaratilmoqda.

Darhaqiqat, daromad soliqlariga oid soliq stavkalaridagi bosqichma-bosqich pasayish

tendensiyasini soliq to‘lovchilar uchun soliq yukini kamaytirish borasidagi muhim ishlardan biri

deb qaralishi mumkin. Lekin shunga qaramasdan, hozirda respublikamiz bank daromadlarini

soliqqa tortish obyektining belgilanishi bo‘yicha turli muammolar ham mavjud. Tijorat

banklarining daromadidan olinadigan soliqning budjetga to‘liq undirilayotganiga ko‘p vaqt

o‘tmagan bo‘lsa-da, bu soliq mexanizmida bir necha kamchiliklar majud ekanligi yaqqol

ko‘rinib qoldi.

Amaldagi tartibga asosan, tijorat banklari tomonidan to‘lanayotgan daromad solig‘iga

tortish ob’ektini foyda va soliq solinadigan bazaga qayta qo‘shiluvchi xarajatlar tashkil etadi.

Lekin daromad solig‘iga tortiladigan obyektni aniqlashdagi muammo shundan iboratki, boshqa

yuridik shaxslar uchun soliq solinadigan bazaga qayta qo‘shiluvchi xarajatlarga ish haqi

xarajatlari kiritilmaydi, tijorat banklarida ish haqi xarajatlari ham soliq solinadigan bazaga qayta

kiritilib, undan daromad solig‘i undiriladi. Bu jahon tajribasiga ham mos kelmaydi hamda

soliqqa tortish tamoyillarini ham chetlab o‘tadi. Chunki, ish haqidan belgilangan stavkalarda

jismoniy shaxslar daromadidan soliq undiriladi, unga nisbatan ijtimoiy to‘lov ajratiladi. Yana

ushbu ish haqi xarajatlari miqdori soliqqa tortiladigan bazaga qayta kiritilib, banklardan

daromad solig‘ining undirilishi soliqqa tortishning adolatlilik tamoyiliga sira mos kelmasa

kerak.

Soliqqa tortishning bir necha universal tamoyillari mavjud ekanligini ko‘pchilik

iqtisodchilar va iqtisodchi olimlar juda yaxshi bilishadi. Har bir davlat o‘zining soliq tizimida

biror bir o‘zgarishlarni amalga oshirar ekan, dastavval, bu o‘zgarishlar soliq tizimining asosi

bo‘lgan shu umumiy tamoyillar talablariga qanchalik mos kelayotganligi yoki mos

kelmayotganligini inobatga olmog‘i kerak. Har bir davlat soliq tizimining eng asosiy

tamoyillaridan biri, vujudga kelish manbaidan qat’i nazar, barcha daromadlar soliqqa

tortilishining zaruriyligidir yoki shu narsaning majburiyligidir.

Tijorat banklarining mavjud daromadidan soliqqa tortilishi soliqqa tortish tamoyillaridan

biri hisoblanadigan, ya’ni manbaidan qat’i nazar, daromadlar soliqqa tortilishi zarur deyilgan

tamoyilga mos keladi. Lekin shu bilan birga, soliqqa tortishning yana bir muhim tenglik

tamoyili mavjud bo‘lib, buni nazardan chetda qoldirish kerak emas. Tijorat banklari uchun

barcha xo‘jalik yurituvchi sub’ektlari singari daromad (foyda) solig‘iga tortish ob’ektini

belgilashda bir xillik, tenglik tamoyilining mavjud emasligidir.

6-Mashq Maqoladagi iqtisodiy so‘z va terminlarning qo‘llanishiga e`tiborni

qarating, ishlatilgan so‘z va terminlarning matndagi ahamiyatini ko‘rsating.

BANK TIZIMI - KICHIK BIZNES RIVOJIDA

Mamlakatda kichik biznesni rivojlantirish zaxiralaridan hali to‘liq foydalanilyapti, deb

bo‘lmaydi. Birgina qishloq xo‘jalik xom ashyosi va meva-sabzavot mahsulotlarining faqatgina 5

foizdan 25 foizgachasi mamlakatimizda qayta ishlanayotganligi bu sohada kichik biznesning

rivojlanishi uchun hali o‘zlashtirilmagan katta imkoniyatlar mavjudligini ko‘rsatib turibdi.

Demak, bu sohada tijorat banklari oldida o‘z kredit resurslarini iqtisodiyotning asosan real

sektorida faoliyat ko‘rsatayotgan kichik biznes ishtirokchilarining investitsion loyihalarini

moliyalashtirishga yo‘naltirishdan iborat eng dolzarb vazifa turibdi.

Mamlakatimizda kichik biznesni moliyaviy qo‘llab-quvvatlash borasida bank tizimining

o‘rni alohidadir. Markaziy bank mamlakatimiz mustaqilligining dastlabki yillaridanoq kichik

biznes sub’ektlariga bank xizmati ko‘rsatishning, ularga bank kreditlari berishning

soddalashtirilgan tartib-qoidalarini joriy etishni boshlagan edi. Markaziy bank o‘zining bu

boradagi siyosatini takomillashtira borib, 2000 yilning I choragida kichik biznes sub’ektlariga

tijorat banklari tomonidan mikrokreditlar va kreditlar berish tartiblari to‘g‘risidagi bir qator

Nizomlarini amalga kiritdi.

Vazirlar Mahkamasining 2001 yil 10 sentabrdagi 366-sonli Qarorida tadbirkorlik

faoliyatini endigina boshlayotgan, yuridik shaxs maqomini olib faoliyat ko‘rsatayotgan dehqon

xo‘jaliklari, mikrofirmalar, kichik korxonalar va fermer xo‘jaliklariga budjetdan tashqari

jamg‘armalar mablag‘lari hisobidan tijorat banklari orqali dastlabki (boshlang‘ich) sarmoyani

shakllantirishga kreditlar berish yo‘lga qo‘yildi. O‘z faoliyatini boshlash uchun dastlabki

mablag‘ga ega bo‘lmagan tadbirkorlarga amaliy yordam berishni yo‘lga qo‘yish maqsadida

mikrofirmalar va yuridik shaxs maqomidagi dehqon xo‘jaliklariga eng kam oylik ish haqining

150 baravari hamda kichik korxona va fermer xo‘jaliklariga eng kam oylik ish haqining 300

baravarigacha miqdorda past foizlarda mikrokredit berish joriy etildi. Ushbu kreditlar uchun

o‘rnatiladigan foiz ustamasi esa Markaziy bank qayta moliyalash stavkasining 1/6 qismi

miqdorida belgilangan bo‘lib, bugungi kunda bu ko‘rsatkich yillik 2,7 foizni tashkil etmoqda.

Boshlang‘ich sarmoyani shakllantirish uchun bugunga qadar banklar tomonidan 10,0 mlrd. so‘m

miqdorida mikrokreditlar berildi va shu orqali bu ishni boshlash uchun boshlang‘ich sarmoyaga

ega bo‘lmagan 8910 kichik biznes sub’ekti uchun faoliyatini boshlab yuborishiga imkoniyat

vujudga keltirdi.

Oxirgi yillarda tijorat banklari tomonidan mijozlariga bank kartalari orqali elektron

to‘lovlarni amalga oshirish uchun imkoniyat va qulayliklarni yaratish borasida sezilarli ishlar

amalga oshirildi. Bugungi kunga kelib, tijorat banklari tomonidan 1200 mingdan ortiqroq bank

kartalari muomalaga chiqarildi hamda banklar tomonidan savdo hamda aholiga pullik xizmat

ko‘rsatadigan korxonalarda 8000 dan ortiqroq terminallar o‘rnatildi.

Bank kartalari nafaqat jismoniy shaxslarga, balki yuridik shaxslar uchun ham korporativ

bank kartalari shaklida chiqarila boshlandi. Endilikda korxona va tashkilotlar, shu jumladan,

kichik biznes sub’ektlari ham, bevosita vakillik va safar xarajatlari uchun to‘lovlarni amalga

oshirish hamda o‘z ishlab chiqarishlari uchun zarur bo‘lgan materiallarni ulgurji va chakana

savdo korxonalaridan bank korporativ kartalari asosida bevosita xarid qilish imkoniyatiga ega

bo‘lishdi.

7-Topshiriq: Matnni o`qing, iqtisodiy terminlarning etimologiyasi va ma`nosini

tushuntiring, yozilish uslubiga e`tibor bering.

8-Topshiriq: Moliya, bank, soliq, menejment va buxgalteriyaga oid qo`llanma va

darsliklardagi 300 ta so`zdan iborat iqtisodiy matnni tahlil qiling.

9-Topshiriq: “Bozor iqtisodi” mavzusida 300 ta so`zdan iborat iqtisodiy mavzuda

dialogik matn tuzing

10-Topshiriq: “Moliyaviy inqiroz” mavzusida 200 ta so`zdan iborat tavsifiy matn

tuzing

11-Mashq Gazetadan publitistik uslubdagi maqola hamda jurnaldan ilmiy uslubdagi

iqtisodiy maqolani toping va ularni solishtiring. O‘xshash va farqli jihatlarini

tushuntiring.

12-Mashq O‘z sohangizga doir publitistik uslubda iqtisodiy maqola yozing.

13-Mashq O‘z sohangizga doir ilmiy uslubda iqtisodiy maqola yozing harakat

qiling.

V QOIDA

O’Z FOYDANGIZNI OLING Ko’pincha shunday so’zlarni eshitishga to’g’ri keladi: “Essiz, men shuni sotish

imkoniyatini qo’ldan boy berdim”. Shu qabilidagi so’zlarni siz ham o’z-o’zingizga aytgan

bo’lishingiz ehtimoldan xoli emas.

Ko’pchilik narxlar eng yuksak bo’lgan bir paytda sotib olgan, sotib olmoqda va sotib

olajak. Ular hamma sotib olayotgani uchun ham sotib olishadi. Xuddi shunday pallada sotishni

rad qiladigan kishilar ham oz emas.

Aytmoqchi bo’lganim – biznesda asosiy narsa – DAROMAD, JARAYoN emas. U qanday

bo’lishidan qat’iy nazar.

Agar do’kondor tovarni sotishdan ko’ra birato’la do’konning o’zini sotishdan ko’proq

foyda ko’radigan bo’lsa, u do’konni sotishi kerak. Yoxud poyabzal ishlab chiqaruvchi

poyabzaldan ko’ra fabrikani sotib yuborishdan manfaatdor bo’ladigan bo’lsa, u ikkinchi

variantni qo’llagani ma’qul.

Biz hammamiz o’z mulkimizga ortiq darajada boqlanib qolganmiz. Biz unga begona qilib

bo’lmaydigan, sotish mumkin bo’lmagan bir narsaga qaraganday qaraymiz.

INSON O’YLAB ISh QILIShI KERAK. O’nta odamdan to’qqiztasi o’ylash va boylik

orttirishdan oqimga qarab ish tutish va pirovardida mashaqqat bilan kun ko’rishni afzal biladilar.

Biroq bu kitob mulohaza yuritadiganlar uchun yozilgan. Pul ishlab chiqarishning o’z

texnologiyasi bor. Quyidagi men tushuntirmoqchi bo’lgan narsa ham shu. Juda ko’p hollarda

inson qandaydir an’anaviy bo’lmagan yo’llar bilan ham pul qilishi mumkin.

Hammamiz, yoki hech bo’lmaganda ko’pchiligimiz, aytaylik, 1000 yil hayot ko’rsak, boy

bo’lishimiz mumkin edi. Moliyaviy nuqtai nazardan qilinishi kerak bo’lgan ish – imkon qadar

tezroq pul topish. Bizga boylikni qo’lga kiritishimiz uchun juda ham oz vaqt berilgan: bor-yo’g’i

20-30 yil, xolos. Hamma gap shunda. Etarli miqdordagi pulga ega bo’lish uchun eng qisqa

yo’ldan borish kerak. Hech bir imkoniyatni qo’ldan chiqarmaslik lozim.

Bir misol: londonlik bir tujjor 1000 dona aktsiyani 18 funtdan sotib oldi. Oradan yarim yil

o’tib, aktsiyalarning narxi 23 funtgacha ko’tarildi. U aktsiyalarni sotishi mumkin edi. Biroq

istamadi. “Yo’q, — dedi u – 28 ga ko’tarilgunicha kutib turaman. Shunda ikki hissa ko’p foyda

olaman”. Biroq aktsiyalarning narxi ko’tarilish o’rniga 20 funtgacha tushib ketdi. U imkoniyatni

qo’ldan boy berdi. Shubhasiz, ular qachondir 28 ga chiqadi, biroq buning uchun yillab kutish

kerak. O’z foydasini vaqtida olganida to’g’ri qilgan bo’lar edi.

Agar men 20 funtga bir sigir sotib olsam va yo’lda bir tanishim uchrab qolib, uni 30 funtga

sotishni taklif qilsa, men hech ikkilanmasdan “Sigir seniki bo’lsin” deyman. Keyin esa shunday

omadli kundan mamnun va yaxshi kayfiyatda uyimga yo’l olaman.

Ko’pchilik moliga birov yuksak narxi taklif qilgan payt shubhaga tushib qoladi: “Bu

shuncha pulga baholanayotgan ekanmi, demak, mening o’zimga ham asqotib qolishi mumkin”.

Bunday o’ylash noto’g’ri. Foydani tezroq olish fursatini boy bermaslik uchun VAQTni inobatga

olish kerak. Bir yilda 200 funt foyda ko’rgandan ko’ra, bir oyda 100 funt foyda ko’rgan ma’qul.

Haqiqatni anglab etganingiz zahoti siz moliyachi bo’lishga tomon ilk odim tashlagan

bo’lasiz. Siz tadbirkorlik yordamida pul topish san’atini o’rganasiz; narxlar o’zgarishi oqibatida

yaratilgan imkoniyatlardan fikrlash, rejalash orqali foydalanasiz.

Sotsialistlarga monand kaltafahm kishilar buni ekspluatatsiya deb hisoblashadi. Vaholanki,

buning ekspluatatsiya bilan hech qanday aloqasi yo’q. Bu – ijodiy, yaratuvchi bir quvvatdir. Bu

– liderlik. Bu – pul topishning insoniyat tomonidan qabul qilingan eng to’g’ri, qonuniy va

foydali usulidir.

Inson pul topish uchun shijoat bilan harakat qilmog’i darkor. U har xil vaziyatlarga

moslasha olishi kerak. O’zini butunicha yagona maqsadga, turmush tarziga baqishlashi kerak.

U HARAKAT QILIShI – QAROR QABUL QILIShI – IMKONIYaTDAN

FOYDALANIShI kerak. Hamma vaqt ko’z o’ngida turgan foydani qo’ldan chig’arib

yubormaslikka tirishmoqi lozim.

Kaltafahm baliqchi haqidagi mashhur hikoyatni eslang: baliqni tutib olgach, unga

“Yaxshisi, seni kelasi yil tuta qolaman” deydi-yu, suvga qo’yib yuboradi. Biz ko’pincha katta

narsani qo’lga kiritaman, deb borini ham qo’ldan chig’arib yuboramiz.

Ko’pchilik o’z mulkini 30 yil davomida saqlab keladi-da, so’ngida uni allaqachon sotishi

mumkin bo’lgan pulga sotadi.

Kechroq kelishi mumkin bo’lgan katta foydani kutgandan ko’ra, uncha katta bo’lmagan

foydani vaqtida olgan ma’qul. Chunki faoliyat ishlash yoshi qirq yildan oshmaydigan insondek

o’tkinchi va ojiz mavjudot uchun “keyin” so’zi noo’rindir.

HAYoT QISQA. Kelajak hamisha qorong’i. Shuning uchun ham HOZIRGI ZAMON sizga

berayotgan bironta imkoniyatni qo’ldan chiqazmang. Foyda olishda uddaburon bo’ling.

Umumiy pulingizga qo’shilgan har bir tiyin sizni BOY qiladi. O’Z FOYDANGIZNI OLING.

6-mavzu: IQTISODIY MATNNI TUZISH USULLARI

1-Topshiriq: Quyidagi terminlarning etimologiyasi va ma`nosini o`rganing va

ularning har biriga bittadan gap tuzing

Avans – (fr. “dastlabki”) biror ish uchun keyinchalik hisob berish sharti bilan oldindan

beriladigan pul.

Aktiv – (lot.astivus –“harakatchan”) buxgalteriyada balansning daromad qismi bo’lib,

tashkilot yoki muassasaning ma’lum bir muddatga hisobga olingan moddiy boyligi, undirilgan

mablag’lar majmui.

Anketa – (fr. anquet - «so’roq varaqasi») ma’lumot to’plash maqsadida undagi savollarga

javob yoziladigan varaqa.

Annotatsiya – (lot.annotation - “mulohaza, fikr”) asar yoki maqolaning mazmuni haqidagi

qisqacha ma’lumot.

Anonim — (yunon. anonymos - “nomsiz, ismsiz”) muallifi ko’rsatilmagan xat, asar.

Auktsion — (lot. auction - “o’sish, ko’payish”) kimoshdi savdosi.

Balans – (fr. valance - “muvozanat”) ma’lum bir muddatdagi kirim bilan chiqimni qiyos

qilib chiqarish.

Bank – (ital.banco - “pul almashtiradigan o’rindiq”) qarz beradigan va pul mablag’ini

taqsimlaydigan muassasa.

Bankrotlik (ital.vancarotto - “to’lay olmaslik belgisi bo’lgan siniq o’rindiq) qarzni

to’lashga qurbi etmaslik.

Biznes — (ingl. vusinesa -“ish, kasb, foydali savdo” ) foyda keltiradigan ish.

Birja – (yunon. vuchsa - «xalta, qopchiq») ko’rmasdan savdo qilib olinadigan va

sotiladigan bozor.

Brilliant —( fr. brilliant - «yaltiroq») sayqal berilgan, tarashlangan olmos.

Broshyura — (fr. brochure - «zar bilan tikilgan») bosma kitob, risola.

Buxgalter – (nem. buchhalter - «kitob saqlovchi») buxgalteriya mutaxassisi, hisobchi.

Byudjet — (fr. budjet - «qopchiq») ma’lum muddat uchun belgilangan kirim- chiqim

tizimi.

Valyuta – (ital. valuta - «qiymat, baho») mamlakatda qabul qilingan pul tizimi.

Veksel – (nem. wechsel - «almashtirish») qarzni belgilangan muddatda to’lash haqidagi

hujjat.

Bznos – (rus. vznosit - «to’lash») biror narsa uchun to’langan pul.

Gazeta — (ital. gazetta - «chaqa, tanga». Bu tangaga 1563 yilda Venetsiyada birinchi

marta qo’lyozma tarzida chiqqan gazetani sotib olganlar) hayotning turli sohalarini kundalik aks

ettiruvchi katta varaqlardagi bosma nashr.

Dekan – (lot. dekamis - «o’nboshi») — oliy ta’lim muassasasida fakultetni boshqaradigan

rahbar.

Depozit – (lot.depozitum - «saqlashga qo’yilgan narsa») saqlash va foydalanish uchun

vaqtincha qo’yiladigan pul yoki qimmatbaho qog’oz.

Deflyatsiya – (lot.deflare - «shishirish») pulning qadrini oshirish maqsadida muomaladagi

qog’oz pullarning miqdorini kamaytirish.

Devedend – (lot. devedindus - «taqsimlanishi kerak bo’lgan narsa») shaxsning o’zi

qo’shgan hissasiga loyiq oladigan foydasi.

Dollar – (nem. Germaniyadagi Ioximetal shahrida zarb qilingan yirik kumush tanga —

«taler») AQShning pul birligi — dollar.

Dotatsiya — (lot.dotare – «sovg’a») davlat tomonidan beriladigan qo’shimcha yordam,

mablag’.

Jurnal – (fr.journal- “kundalik daftar”) voqia va hodisalar bosilib turadigan davriy daftar.

Zayom – (rus. vzaymi- “qarzga”) qimmatbaho qog’oz

Investitsiya – (lot.investeri-“kiyintirish”) - foyda olish maqsadida sarmoya qilish

Inkasso – (ital.incasso-qutiga solib qo’yish) vakolat beruvchining topshirig’i balan va

uning hujjatldariga asosan bankdan pul olish tartibi.

Inflyatsiya – (lot.inflotio-“shishirish”) - pullar sonini talabdan ortiq ko’paytirish natijasida

pulning qadrsizlanishi.

Kapital – (lot.capitalis-bosh, asosiy) –mablag’, pul, boylik.

Kassa – (ital.cassa-quti, sandiq)- pul operatsiyalarini amalga oshiradigan bo’lim; pul

saqlanadigan po’lat sandiq.

Kommertsiya - (lot.commersium-savdo) savdo-sotiq ishi.

Kompensatsiya – (lot.compensatio-undirish) qo’shimcha haq.

Kontrakt – (lot.contractus- kelishuv, bitim) - tomonlarning kelishuvi asosida tuzilgan

shartnoma, bitim.

Konfiskatsiya – (lot.konfeskatio-xazina uchun tortib olish) mol-mulkni batamom yoki

qisman davlat ixtiyoriga o’tkazish, musodara qilish.

Korruptsiya – (lot.corruptio-sotib olish) davlat va siyosiy arboblarning pulga sotilishi,

poraxo’rligi.

Kredit – (lot.creditum-qarz) biror maqsad uchun ajratilgan pul.

Lotok – (rus.lotok-quti) ko’chma do’koncha.

Magazin – (fr.arab, “maxozin-omborlar”) - savdo korxonasi.

Millioner, milliarder(frantsuz)

Nominal – (lot.nominalis-“ismi yozilgan”) pul ustiga yozilgan qiymat, baho, narx.

Passiv – (lot.passivus - faoliyatsiz)-buxgalteriyada balansning xarajat, chiqim qismi; korxona

yoki muassasaning ma’lum bir muddatdagi qarz va majburiyatlar majmui.

Penya – (lot.poena-jazo)to’lovni belgilangan vaqtdan kechiktirgani uchun olinadigan jarima.

Rentabel – (nem.rentabel) o’z xarajatlarini o’zi qoplash.

Seyf(ing.safe “asralgan, xavfsiz”) pul va qimmatbaho narsalar saqlanadigan qulf-kalitli maxsus

quti.

Summa – (lot.summa-yuqori tanga, natija) bir miqdor pul.

Tarif – (fr.arab “ta’rif”) rasmiy suratda belgilangan haq.

Texnik – (yunon.technike-san’at, mohirlik) mahorat darajasi.

Fond – (fr.fond-asos) jamg’arma

Chek – (ing.cheque-to’siq, yoriq) joriy schetdan ma’lum miqdordagi summani berish yoki

boshqa joyga o’tkazish huquqini beruvchi maxsus hujjat.

Eksport – (ing.exsport-chiqarish) chet elga mol yoki kapital chiqarish.

Doklad – (rus. dokladati, kladati - «qo’yish») yozma yoki og’zaki axborot.

Tezis - 1. ilmiy asar, maqola, doklad va boshqa sh.k larning qisqa va lo’nda qilib yozilgan

asosiy mazmuni. 2. haqiqat ekanligi isbotlanishi lozim bo’lgan hukm, mulohaza, fikr. 3.

idealistik falsafada har qanday taraqqiyot prosessining dastlabki bosqich stadiyasi.

Bayar (t.boy er) – katta er egasi.

Iqtisodiy krezis- iqtisodiy tanglik.

Pay – (turk.pay-hissa, ulush) shirkat mablag’iga a’zolar qo’shgan hissa.

2-Mashq Quyidagi matnni diqqat bilan o`qing. Matnga so`z va fakt to`plashda nimalarga

e`tibor berish zarurligini aniqlang.

FAKT TO‘PLASH

Mavzu bo‘yicha jamlangan faktlar mohiyat e’tibori

bilan har xil bo`ladi. Ularni zaruriyligiga qarab asosiy yoki yordamchi (qo‘shimcha) fakt,

mavzu qamrovi va hajmiga ko‘ra katta yoki kichik, o‘rniga ko‘ra birlamchi yoki

ikkilamchi, maqsadiga ko‘ra asosli yoki asossiz, sifatiga qarab ishonchli yoki ishonchsiz,

vazifasiga ko‘ra tasdiqlovchi yoki inkor etuvchi, davriyligiga ko‘ra o‘tkinchi yoki davomli,

mohiyatiga ko‘ra aniq yoki noaniq, xizmat doirasiga ko‘ra umumiy yoki xususiy,

ahamiyatiga ko‘ra ijobiy yoki salbiy, munosabatiga ko‘ra xolis yoki noxolis faktlarga

bo‘lish mumkin.

Faktlar doimo haqiqatni isbotlashga xizmat qilgan: Biri mutloq, ikkinchisi esa

nisbiy haqiqatdir. Fakt va haqiqat o‘zaro uyqash va uyg‘undir.

Asosiy faktik materialga daxldor bo‘lgan qo‘shimcha, yordamchi faktlarni

to‘plash ham yangiliklar yozish, jarayonigacha bo‘lgan muhim bosqichni tashkil etadi.

Barcha faktlar ichidan eng asosiysini ajratish, ya’ni birinchi va ikkinchi darajali faktlarni

farqlash zarur. To‘plangan faktlarning ayrimlari bir-birini to‘ldirishga xizmat qilsa,

ayrimlari bir-biriii inkor ham etadi. Asosiy fakt bu natija demakdir. Har qanday natija

sababning oqibati, hosilasi.










aniqlashi lozim.

Ikkinchidan, unga beriladigan iqtisodiy, geografik va tarixiy ta’rif ham faktning

mohiyatini atroflicha, to‘laroq ochishga xizmat qiladi.

Uchinchidan, o‘zaro taqqoslash maqsadida statistik jihatdan raqamlar ko‘rsatkichi bilan

izoh berilishi ham maqsadga muvofiq bo‘ladi. To‘rtinchidan, ana shu faktga

daxldor bo‘lgan soha mutaxassislarining fikrini keltirish orqali o‘z munosabatini

bildirishi ham ayni muddaodir.


1. Hukumat qarorlari. Chunki bunda barcha yo‘nalishlar, tendensiyalar, iqtisod,

fan, texnika, madaniyat bo‘yicha rejalar barcha-barcha belgilangan bo‘ladi.

2. Qaysi soha, qaysi yo‘nalish bo‘yicha matn tayyorlash zarur bo‘lsa, shu soha

vakllari, mutaxassislar bilan suhbatlashish, sohaga doir adabiyotlar bilan tanishib chiqish.

To‘plangan barcha faktlar yangilik sifatida qog‘ozga tushmasligi mumkin.

To‘plangan faktlarning ahamiyatlirini ajratib olish boshqacha aytganda, "saragini-sarakka,

puchagini-puchakka" ajratish usuli qo‘llaniladi. Matn tuzuvchi jurnalist mavzu mohiyatiga

mos holda faktlarni yig‘adi, saralaydi, tanlaydi, ajratadi, umumlashtiradi belgilaydi.

3-Mashq 10 ta iqtisodiy so`z tanlang va ular ishtirokida 200 ta so‛zdan iborat matn

tuzing.

4-Mashq Gaplarni diqqat bilan o‘qing. Noto‘g‘ri qo‘llangan so‘zlarni aniqlab,

ma’nosiga ko‘ra mos so‘z bilan almashtirib, gaplarni ko‘chiring.

1. So‘zlovchining o‘z fikrini qisqa va batafsil ifodalab, tinglovchiga yetkazishi ham o‘ziga

xos san’atdir. 2. So‘zga benazir kishi mayda bir maqsadni uzoq so‘zlab bayon qiladi. 3. Nojo‘ya

so‘z yurak ko‘zgusini parchalaydi, tag‘in insonni vayron qilishi mumkin ekanligini yodda tuting.

4. Nutqi asal kishining mehribon odamizoti ham ko‘p bo‘ladi. 5. Shirin so‘z, go`zal til inson

dilini qanchalik xushnud etsa, aksincha, achchiq so‘z, beso‘naqay gap inson dilini shunchalik

noxush qiladi, dil piyolasini parchalaydi. 6. Mashq sababli so‘zlash qobiliyatini, nutq

madaniyatini, notiqlik san’atchiligini odamlar olqishlaydigan saviyada egallash mumkin. 7.

Tilda uni nomlovchi Suxan bo‘lmasa, bunday so‘zni hamsoya tildan olish mumkin. Ammo tilda

turgan so‘zlar o‘rnida boshqa suxanni qo‘llash falokatdir.

5-Mashq Matnni o‘qing. Ajratib ko‘rsatilgan so‘zlarning ma’nosini izohlang.

O‘zbekiston yer islohoti tizimida yer mulkchiligiga amal qilish iqtisodiy mexanizmining

asosiy maqsadi - yerda turli xil xo‘jalik yuritish shakllarining teng huquqli rivojlanishi, ko‘p

ukladli iqtisodiyotni shakllantirish, yerdan samarali va oqilona foydalanish hamda uni muhofaza

etish uchun shart-sharoitlar yaratish manfaatlari yo‘lida yerni qayta taqsimlanishdan iborat

bo‘lmog‘i kerak. Bunday maqsadga erishish, albatta, oson emas va u yer islohotining prinsipial

masalalarini aniqlab olishni taqozo etadi.

Birinchidan, yer resurslariga egalik qilish, tasarruf etish va foydalanishning ustuvor

yo‘nalishlarini aniqlash va asoslash lozim. Ayniqsa, yerdan foydalanuvchilarning manfaatlari va

mas’uliyatlarini uyg‘unlashtirish, ularni amalga oshirishning samarali mexanizmlarini topish va

amaliyotga tadbiq qilish muhim vazifa hisoblanadi.

Ikkinchidan, hozirgi vaqtda tub yer islohotini o‘tkazish uchun davlatning yerga bo‘lgan

mutlaq mulkiy huquqi ta’minlangan holda yer resurslaridan foydalanish, egalik qilish va tasarruf

etish bo‘yicha iqtisodiy vazifalarni kuchaytirish nihoyatda zarur bo‘lmoqda.

«O‘zbekiston iqtisodiy axborotnomasi» jurnalidan

6-Topshiriq: Quyidagi savollarga berilgan javoblarni o`z o`rnida qisqa, aniq

qo`llanilishiga va matn tuzilishiga e`tibor bering:

6. Rejaga qo‘yiladigan asosiy talablarni ko‘rsating? Rejalashtirilayotgan ishlarning

hajmi va ketma- ketligi.

7. Dalil keltirmoq, almashtirmoq, oydinlashtirmoq, belgilamoq, tushuntirmoq,

o‘tkazmoq, aylantirmoq, ko‘rsatmoq, sharxlamoq, ochmoq qaysi tushunchaga kiradi?

Tushunish.

8. Isbotlamoq, o‘lchamoq, asoslash, maqullash, baho berish, tekshirmoq, nazorat etmoq,

solishtirmoq, taqqoslash, qaysi tushunchaga kiradi? Bilish

9. Bilish faoliyatining faol qo‘zg‘atuvchilari qaysi biri? Konkret faoliyatga bevosita

qiziqish, axloqiy-estetik va ruhiy qoniqish.

10. Informatsiyalar almashuvini ta’minlovchi magistraldir, uning yordamida dunyo

bilimlar manbaiga kirish, qisqa vaqt ichida ma’lumotlar yig‘ish, ishlab chiqish va uning texnik

vositalarini masofadan turib nima orqali boshqarish mumkin? Innavatsion o‘qitish.

11. Shaxs shakllanishining asosini nima tashkil etadi? Ko‘nikma

12. Ixtiro qilmoq, umumlashtirish, birlashtirish, rejalashtirish, ishlab chiqmoq,

tizimlashtirmoq, birlashtirmoq tuzmoq, yaratmoq, loyihalashtirmoq qaysi tushunchaga kiradi?

Qo‘llash.

7-Topshiriq: Ilmiy maqola to`g`risidagi ma`lumotlarni o`rganing va bitta maqola

yozing:

Ilmiy maqolalarning vazifasi fan, madaniyat, texnika, iqtisodiyot yutuqlarini tushuntirish,

ommalashtirish, o‘quvchilarning g‘oyaviy ilmiy bilimlarini oshirishdan iborat. lmiy maqola

qo‘yidagi qismlardan iborat bo‘ladi: kirish, tadqiqot ob’ekti, tadqiqot natijalari, tadqiqot usullari,

xulosa.

Ilmiy maqola tayyor bo‘lgandan keyin taqrizdan o`tkaziladi va akt ekspertiza olinadi.

Qolgan hujjatlar har bir nashriyotni talabiga muvofiq tayyorlanadi.

8-Topshiriq: Quyidagi savollarga berilgan javoblar matnini tahlil qiling:





Ma’lum fan yo‘nalishi bo‘yicha alohida mavzuga bag‘ishlangan adabiyot bo‘lib uning

vazifasi fan, madaniyat, texnika yutuqlarini tushuntirish, ommalashtirish o‘quvchining

g‘oyaviy-ilmiy saviyasini oshirishdan iborat.

3.Monografiya nima va u qanday ilmiy-tadqiqot ishi hisoblanadi?

Monografiya- muayan mavzu yoki muammoni, biror olim yoki yozuvchi hayoti va faoliyatini


4. Ilmiy daraja va ilmiy unvonlar haqida ma’lumot bering. Ilmiy daraja-fan nomzodi va fan doktori. Ilmiy unvon-dotsent, professor, katta ilmiy xodim.

5.Dessertatsiya ishi nima va u qanday ilmiy-tadqiqot ishi hisoblanadi?

Dessertatsiya- ilmiy daraja olish uchun taqdim etiladigan va ilmiy tadqiqotchi tomonidan

oshkora himoya etiladigan ilmiy tadqiqot.

6.Tezis haqida ma’lumot bering.


7.Referat haqida ma’lumot bering.



9-Topshiriq: O‘quv qo‘llanma va darslik haqidagi savol-javoblarni tahlil qiling

hamda sohangizga doir qo‘llanma va darsliklarga o`z munosabatingizni bildiring.

1. O‘quv qo‘llanmasining xususiyatlari haqida ma`lumot bering? O‘quv qo‘llanma dasturni qisman to‘ldiruvchi, muayyan fan dasturi bo‘yicha tuzilgan fan

asoslari chuqur o‘zlashtirilishini ta’minlovchi ayrim bob va bo‘linmalari keng yoritilgan yoki

amaliy mashq echimiga mo‘ljallangan nashr.

2.Darslikning xususiyati nimada?

Darslik - o‘quv adabiyotlarining asosiy turi. Unda fan va madaniyatning zamonaviy yutuqlarida

aniq sohadagi bilimlar asosida tizimli ravishta bayon etiladi. Darslik ta’lim asosiy maqsad va

vazifalariga, aniq yoshdagi ishtimoiy guruhning rivojlanishi tarbiyalanishiga javob beradi. Har

bir o‘quv fanining mazmuni darslikda batafsil yoritiladi. Darslik tegishli fanga oid bilim

asoslarini dasturga va didaktika talablariga muvofiq ravishda bayon qiluvchi kitobdir.

10-Topshiriq: Ilmiy adabiyotlarning turlarini aytib bering va ularni qisqacha

izohlang. Monografiyalar, ilmiy maqolalar, ilmiy jurnallar, xorijiy ilmiy texnikaviy adabiyotlar,

dissertatsiya va avtoreferatlar, tezislar, ilmiy konferensiya va to‘plamli materiallar.

11-Topshiriq: Quyidagi tushunchalarning ma`nosiga e`tibor bering va ularning har

biriga bittadan gap tuzing.

1. Didaktika (yunoncha-“o‘rgatuvchi”) ta’limning nazariy jihatlari, ta’lim jarayonini milliy

tamoyillari, qonuniyatlari va hakoza muammolarni tadqiq etadi. Didaktika-pedagogika

nazariyasini m qismi bo‘lib, o‘qitish jarayonining umumiy qonuniyatlari echib beriladi.

2. Metod – maqsadga erishish usuli, ma’lum tarzda tartibga solingan faoliyat.

3. Ma’ruzalar to‘plamida reja, tayanch iboralari, adabiyotlar, mavzuni qisqacha mazmuni,

savollari, mustaqil mashg‘ulot vazifalari yoritiladi.

4. Tushunish – real borliqdagi voqea va hodisalarni anglash.

5. Nutq – o‘qituvchi va o‘quvchi muloqotini bog‘lovchi asosiy vosita.

6. Elektron o‘quv adabiyoti – zamonaviy axborot texnologiyalari asosida ma’lumotlarni

jamlash, tasvirlash, yangilash saqlash, bilimlarni interaktiv usulda taqdim etish va nazorat qilish

imkoniyatlariga ega bo‘lgan manba.

7. Ma’ruzalar (lektsiyalar) kursi – fanning o‘quv dasturi bo‘yicha undagi barcha

mavzularnining asosiy mazmuni qisqa yoritilgan, birlamchi yangi bilimlarni olishga qaratilgan,

foydalanilgan asosiy qo‘shimcha adabiyotlar ko‘rsatilgan, o‘z-o‘zini qilishga oid savollar

turkumi, mavzuga tegishli tayanch atama va iboralar keltirilgan nashr, o‘quv adabiyot.

8. Ma’ruzalar (lektsiyalar) to‘plami – muayyan fanningo‘quv dasturi bo‘yicha undagi

ayrim mavzularning mazmuni qisqa yoritilgan, birlamchi yangi bilimlarni olishga qaratilgan,

foydalanilgan asosiy qo‘shimcha adabiyotlar ko‘rsatilgan, o‘z-o‘zini qilishga oid savollar

turkumi, mavzuga tegishli tayanch atama va iboralar keltirilgan, davriy ravishda ilmiy tadqiqot

izlanishlar asosida yangilanib turiladigan ta’lim muassasasining ilmiy kengashi tavsiyasi

bo‘yicha chiqarilgan kichik adadli tarqatma material.

9. Elektron darslik – kompyuter texnologiyasiga asoslangan o‘quv uslubini qo‘llashga,

mustaqil ta’lim olishga, hamda fanga oid o‘quv materiallar, ilmiy adabiyotlarning har

tomonlama samarador o‘zlashtirilishiga mo‘ljallangan shakldagi adabiyot.

10. O‘quv pejasi – oliy ta’limning muayyan yo‘nalishi va mutaxassisligi bo‘yicha o‘quv

faoliyati turlari o‘quv fan kurslarining tarkibi, ularni kurs va semistr davomida o‘rganishning

izchilligi va soatlardagi belgilaydigan normativ hujjat.

11. Ish o‘quv rejasi – oliy ta’limning muayyan yo‘nalishi va mutaxassisligi bo‘yicha

o‘quv fanlari va soatlardagi belgilaydigan normativ hujjat.

12. Ta’lim fanlari bloki – aniq bilim yoki faoliyat sohasini o‘zlashtirilishini

ta’minlovchi, ta’lim dasturing ta’lim fanlarini birlashtiruvchi qismi.

13. Malakaviy amaliyot – nazariy bilimlarni mustahkamlash, amaliy ko‘nikmalarni

egallash uchun o‘tkaziladigan o‘quv jarayoni.

14. Magistrlik dessertatsiya – magistrning malakaviy ishi.

15. Mustaqil ta’lim – qandaydir masala yoki muammoni o‘qituvchining (mutaxassis)

davriy maslahatlari yordamida yoki mustaqil o‘rganish negizidagi talabaning tizimli o‘quv

faoliyati.

16. Mustaqil uy ishi – olingan bilimlar, ko‘nikma va malakalarni mustahkamlash,

qo‘shimcha ma’lumot yoki materialni o‘rganish maqsadiga ega bo‘lgan o‘quv shakli.

17. Laboratoriya ishi – nazariy bilimlarni chuqurlashtirish va mustahkamlash, mustaqil

tajriba o‘tkazish kunikma rivojlantirish maqsadida talabalar o‘tkaziladigan amaliy ishi turi

18. Fanlar bloki – malakaviy tavsifni ta’minlovchi ta’lim fanlarni birlashtiruvchi o‘quv

dasturlarning qismi.

19. Bakalavr, magistrlik – akademik daraja

20. O‘quv – oliy ta’lim muassasasida 1 kurs o‘qishini tugallashga qaratilgan ta’lim

faoliyati davri.

21. Kafedra – oliy ta’lim muassasasida professor-o‘qituvchilar tarkibini va ilmiy

xodimlarni qandaydir sohaga birlashtiruvchi bo`lim.

12-Topshiriq: Matnni o`qing va uning tarkibidagi iqtisodiy so`z, terminlarning qo`llanish

xususiyatlarini tahlil qiling

PULDORLIK SAN’ATI

VI QOIDA

O’Z BANKIRINGIZNING SO’ZLARINI TINGLANG

Moliya changalzorlarida xarita ham, yo’l ham yo’q. Bu changalzorga kirgan har bir kishi

o’zini adashgan his qiladi. Ayni paytda butun umrini ana shu changalzorlarda o’tkazgan,

shuning uchun ham uning o’ziga yarasha qonun va xavf-xataridan xabari bo’lgan insonlar bor.

Shu ma’noda ko’proq bankirlarga ishonish mumkin. Oltinchi qoida sizni katta ziyonlardan

saqlab qolishi mumkin.

Changalzorlar sizga yo’l ko’rsatishga qodir ana shunday odamlar bilan to’lib-toshgan. Ular

sizni har qanday vaziyatdan olib chiqib ketishlariga ishontiradilar, har qanday masalada yo’l-

yo’riq ko’rsatadilar. Bu changalzorga oyoq bosishingiz bilanoq ular sizni ming xil yordam,

takliflari bilan o’rab oladilar. O’zlari bu changalzorda adashib-uloqib yurgan yuzlab odamlar

sizni Oltin Tog’lariga eltishni va’da qiladilar. Changalzor qonunlarining jumboqlaridan biri

xuddi shunday iqtidorsiz va omadsiz bechoralar sizga farovonlik yo’llarini ko’rsatmoqchi,

muttahamlar esa sizni boy-badavlat qilmoqchi bo’ladilar.

Bu Changalzorda manfaatsiz biron xizmat yoki maslahat bo’lmaydi. Buni Changalzorga

qadam bosishdan oldinroq bilgan va yodda saqlagan ma’qul. Cho’ntagingiz bo’shab qolganidan

keyin atrofingizda bironta yo’lboshchi va maslahatgo’yning qolmaganligini ko’rasiz. O’zingiz

bilan o’zingiz yuzma-yuz qolasiz.

Odatda, inson Changalzorda kimsasiz va nochor qolganida o’ziga o’zi yo’lboshchi, yoki

boshqacharoq qilib aytganda, broker bo’ladi. Siz nima deb o’ylaysiz, agar haqiqatan ham

OLTIN TOG’iga eltuvchi yo’lni bilganida arzimas bir chaqa uchun uni kimgadir ko’rsatgan

bo’larmidi? Hech qachon.

Kimki ishonchli maslahatgo’y topishni istasa, brokerga murojaat qilsin. Bu haqiqat hali bor

bo’y-basti bilan namoyon bo’lgani yo’q. Biroq ko’rib turganingizdek, u, umuman olganda,

ishonchli. Agar ko’nglingizda qandaydir shubha bo’lsa, aktsiya olib-sotish sohasida 20 yillik

tajribaga ega bo’lgan har qanday insondan so’rashingiz mumkin.

Bu — brokerlar nohalol insonlar bo’ladi, degani emas; ularning o’z mantiqlari bor. Ular

o’zlarining O’n qoidalariga qat’iy amal qiladilar. BIRINChI QOIDA: “Mijoz tavakkal qilyapti”.

Broker hech qachon IShONCh haqida o’ylab o’tirmaydi. “Ishla”, deydi u. Bu ish foyda

keltiradimi, ziyonmi – farqi yo’q: “Ishla!” Hech qaysi brokerning kechalari ishchi uylariga

jo’natilgan oldingi mijozlarini o’ylab, uyqusi qochib ketmaydi. Aksi taqdirda, hech shubhasiz,

hamma brokerlar uyqusizlikdan o’lib ketgan bo’lar edilar!

Broker, o’z mijozlari singari qoidalarga emas, balki mish-mishlarga qarab ish tutadi.

Yugurib-eladi. U davlat miqyosidagi an’analarni juda ham kam hollarda o’rganadi.

Unda reja ham, xarita ham, kompas ham yo’q. U o’z mijozlarini ta’qib qilish bilan

kifoyalanadi. U yo’l boshlovchi emas. U – sherik. Shularni o’zlashtirib olsa, brokerlik

xizmatidan yaxshigina foydalanish mumkin. U – amrlarning faol ijrochisi. U buyurilgan

topshiriqni bajaradi, kundalik yangiliklardan ogoh qiladi, bitim tuzadi, biroq hech qachon

Yo’lboshlovchilik qilmaydi.

Changalzorda boshqa turdagi insonlar ham bor. Ular o’zlarini yo’lboshlovchi qilib

ko’rsatmasalar-da, yo’lboshlovchilardan ko’proq narsani biladilar. Ular – Bankirlardir. Bankir,

bu – qo’riqlovchi, pullarni ziyondan asraguvchidir. U – ishonchning o’zidir. U changalzordagi

yolg’izoyoq yo’llarni bilmagani taqdirda ham xavf-xatardan qanday qutulish usullarini biladi. U

butun umri davomida xavf-xatar alomatlarini o’rganadi. Bundan tashqari, agar xohlasa, sizni

kulfatdan qutqarishi mumkin. Xuddi shu jihatlari bilan u brokerdan ancha ustun turadi.

Brokerning yagona maqsadi – o’z mijozlarini doimo oldi-sotdi holatida ushlab turish.

Bankir esa ularni ziyondan qutqarish uchun elib-yuguradi. Brokerga haq to’lansa, bankir faqat

maosh oladi. Faqat bankirgina beg’araz maslahatlar berishi mumkin. Uning tabiiy holati shuni

taqozo qiladi.

Omonatchilarning juda oz qismi o’z bankirlarining xizmatidan foydalanadilar. Mening

o’zim yoshligimda 10 yil davomida bankda shaxsiy hisobimga ega bo’lganman. Avval qarz

so’rardim, oradan o’n to’rt yil o’tib, birinchi marta o’z bankirim bilan qarz haqida

maslahatlashdim. Yoshligimda maslahat so’rab faqat broker va uy savdosi agentiga murojaat

qilardim. Birinchisi menga 250 funt, ikkinchisi esa 120 funtga tushgan. Xizmati evaziga

komission haq oladigan kishilar bilan hech qachon maslahatlashmaslikni o’rganguncha, men

ham ko’p narsa yo’qotganman.

Broker butun Changalzorni harakatga keltiradi. Bundan, albatta butun Changalzor

manfaatdor.

Biroq, men bu erda umumiy holat haqida so’z yuritmoqchi emasman. Mening maqsadim –

o’quvchiga pulni qanday saqlash va uni o’z foydasiga ishlatish yo’llarini ko’rsatishdan iboratdir.

Bankir bilan maslahatlashganingiz taqdirda siz ikki hissa yutasiz; birinchidan, oqilona

maslahat olasiz, ikkinchidan esa, bankirning ishonchini qozonasiz.

Bankir – Moliya Changalzoridagi o’ziga xos bir kuzatuvchidir. Unda na o’zini va na

mijozlarni aldash uchun sabab bor. U ishning borishini tadqiq etish bilan mushkul. Unga

boshqalarning ishi kerak emas. U, ehtimol, qanday qilib 12% foyda olish mumkinligini aytib

berolmas, biroq qanday qilib 6% foyda olishni aniq aytib bera oladi. U Oltin Tog’iga olib

boruvchi yo’lni ko’rsatolmasligi mumkin. Holbuki, vaqti-vaqti bilan kimdir tasodifan yoki ongli

ravishda uni topishi va ertaklardagiday boyib ketishi mumkin. U changalzorlar haqida

shunchalik ko’p narsa biladiki, o’zini hech ikkilanmay yo’lboshlovchi deb atashi mumkin.

U ishni hamisha ishonchli tarzda olib boradi. Shuning uchun ham u boshlovchi investorlar

uchun eng yaxshi maslahatgo’ydir. Vaqti kelib, inson o’zi mustahkam oyoqqa turib olganidan

keyin bankirning maslahatlariga ehtiyoj sezmay qoladi. Biroq, bunday hodisalar juda kam

uchraydi. Xususan, hozirgi kunda men har bir ishbilarmonga hamma narsada o’z bankiriga

ishonishini maslahat bergan bo’lardim.

Bugungi kunda bankir – markaziy figuradir. U butun dunyoni o’z elkasida tutib turibdi.

Pirovardida xalqaro miqyosdagi moliyaviy muammolarning barchasi parlamentarlar yoki

Kongress tomonidan emas, balki bankirlar tomonidan hal qilinadi. Bankir insonlarning pulini

himoya qiladi va shuning uchun ham u jamiyatda o’z mavqeiga ega bo’lmoqi lozim.

Siyosatchilar tomonidan qanday qaror qabul qilish lozimligini faqat ugina aniqlashi kerak. U

oddiy hisobchi emas. U, istash-istalmasligidan qat’iy nazar – soqchi. U – Vasiy. U – Lider.

Shunday qilib, bizning Oltinchi qoidamiz: O’z Bankiringizga quloq soling. O’zingizning

unchalik boy bo’lmagan tajribangizga ham, sizning ziyoningizdan Foyda qilishni ko’zlagan

insonlarning maslahatiga ham ishonmang.

7-mavzu: IQTISODIY MATNLARNI TAHRIR QILISH

1-Topshiriq: Tahrir haqidagi matnni o`qing, o`rganing. Matn mazmunidan kelib

chiqib 12 ta savol tuzing.

Tahrir ma’naviyat, madaniyat va ma’rifatga bevosita daxldor jarayondir.

Respublikamizda tahrir ishlariga alohida ahamiyat berilgan hamda nashriyot, matbuot haqidagi

qonunlar va qarorlar e’lon qilingan.

Tahrirning shakllanishi bosmaxonalar va nashriyotlar faoliyati bilan bevosita bog‘liq.

Nashr va noshir tushunchalari bir-biriga bog‘liq. Nashr turlari va xillari rang barangdir va

ularning tahririda o‘ziga xos talab, muammolar mavjud.

Siyosiy, ijtimoiy-ommaviy, adabiyotlarning matnini tahriridagi asosiy mezonlar –

ishonarlilik, dalillanganlik, asoslanganlikdir. Quruq bayonchilik va safsatabozlikdan, yuzaki va

sayoz sharhlardan, ko‘chirma (sitata)bozlikdan qochish zarur.

Ijtimoiy-siyosiy nashrlar matn qurilishidagi o‘ziga xoslik- tashviqot va targ‘ibot bo`lib,

lisoniy-uslubiy vositalarni tanlash va qo‘llash tamoyillariga e’tibor beriladi. Siyosiy-mafkuraviy

atamalarni qo‘llashning o‘ziga xosligi – ommaviylik va tushunarlilik, ta’sirchanlik ta’minlovchi

omillarga asoslanadi. Ijtimoiy- siyosiy nashrlar tahririda rasmiy nutq uslubi maromlariga

asoslanish lozim.


mo‘ljallanganliga bog‘liq. Ilmiy adabiyotning janr turlari va ularning lisoniy-uslubiy, matniy

o‘ziga xos bo‘lilb, ularning turlari va ularning bayon qilish tarzi, matn qurilishi turlichadir.

Ilmiy–texnikaviy adabiyotlarda milliy atamalardan, ko‘chirmalardan foydalaniladi, manbalarga

havola qilinadi.


mantiqiyligi, isbotlanganligi, tasvirlash, ta’riflash, tahlil va muhokama yuritishning lisoniy-

uslubiy o‘ziga xosligi. Ilmiy matnlarda turli xil ishoralar, chizma va formulalar, hisob-kitoblarni

berish usullari va tartiblaridan foydalaniladi. Ilmiy adabiyotlarni ruknlash va sarlavha tanlash

muammosi alohida ahamiyatga ega.

Ilmiy ommabop adabiyotlar ijtimoiy-ma’rifiy maqsadga yo‘naltirilgan bo‘ladi va ilmiy

bilimlarni ommalashtirishga xizmat qiladi. Ilmiy ommabop bayon oldiga qo‘yiladigan asosiy

talablar - matnning mantiqiy, lisoniy, uslubiy sifatlariga asoslanadi. Sof ilmiy bayondan

“qochish” zarur. Ilmiy ommabop nashrlar uchun xos bo‘lgan matniy, lisoniy- uslubiy

nuqsonlarni bartaraf etish zarur.

Ilmiy axborot beruvchi adabiyot turlari ko‘p bo‘lib, birlamchi va ikkilamchi axborotlardan

tashkil topadi: nashr etilgan va nashr etilmagan axborotlar. Bularda axborotni qayta tahlil qilish,

umumlashtirish va baholash xususiyatining ustuvorligiga e’tibor beriladi. Ilmiy axborotning

kimga mo‘ljallanganligi va bayon uslubi ham alohida ahamiyatga ega.

Bibliografik ko‘rsatgichlar va bibliografik sharhlarni, referativ jurnallar, referativ to‘plam

yoki maxsus nashlarni tahrir qilish talablari o‘ziga xosdir: ularning matniy tuzulishi, tarkiblanish

xususiyatlari bir-biridan farq qiladi.

O‘quv qo‘llanmalari va darsliklarning turlari va vazifalari bir-biridan farq qiladi. Bu o‘qish

va o‘qitishning turlari, xillari bilan bog‘liq. O‘quv dasturlari va ularning tahriri oldiga

qo‘yiladigan talablar turlichadir. Darslik-asosiy o‘quv kitobi bo‘lib, ilmiy-nazariy materialning

tabiati, tarkiblanishi, hajmi o‘ziga xosdir. Muharrir tahririda bunga e’tibor beriladi. Darslik va

qo‘llanmalarning qanday ta’lim tizimiga mo‘ljallanganligi va lisoniy-uslubiy xususiyatlari

alohida ahamiyatga ega. Ularning tuzilishi – kompozitsiyasi, ruknlarga, qismlarga ajratilishiga,

rukn va bandlarning ixchamligiga, izchilligiga, mantiqiyligiga va bularning tahlili va tahririga

alohida e’tibor beriladi.

Bildirgich adabiyot turlariga: qomuslar, lo‘g‘atlar, bildirgichlar kiradi. Qomuslar va

ularning turlari bir-biridan farq qiladi: umumiy, sohaviy, kasbiy. Bular hajman turlicha bo‘lishi

mumkin. Qomuslarni tuzishning o‘ziga xos qoida va mezonlari mavjud. Lug‘atlar va ularning

turlari rang-barangdir: umumiy lug‘atlar, tarjima lug‘atlari, izohli lug‘atlar, imlo lug‘ati, talaffuz

lug‘ati; sheva va lahja lug‘atlari, olinma (o‘zlashtirma) so‘zlar lug‘ati, terminlar va kasb-hunar

lug‘ati. Bularning tahririda oldindan tayin etib olingan tamoyillariga amal qilinadi.

Badiiy adabiyotning tur va xillari rang-barangdir. Adabiy-badiiy asarning o‘ziga xos

xususiyatlari bo‘lib, badiiy asar matni tahriri oldiga qo‘yiladigan talablar mavjud.

2-Mashq Tahrir jarayonida muharrir va muallifning faoliyatiga e`tibor qarating,

o`zingiz bir kitobning mundarijasini tahlil qiling. Tahrirda muallif maqsadi, asar g‘oyasi, hayotiy va badiiy haqiqat mantig`i, qahramonlar

xulqi kabilarning hisobga olinadi.

Tahrirda muallif va muharrir munosabatlari, mualliflik huquqi va muharrirning matniga

aralashish imkoniyatlari mavjud.



Muharrir kitob bildirgich ma’lumotlarini tuzish va tahrir qilish jarayonida qo‘yidagilarga

alohida e’tibor beradi:

1.Annotatsiya. 2. So‘z boshi. 3. Kirish. 4. Tarjimai hol. 5. Xotima. 6. Sharh va izohlar. 7.

Eslatma va ilovalar. 8. Lug`at va bibliografik ko‘rsatgichlar. 9. Adabiyotlar ro‘yxati. 10. Voqea

hodisalar taqvimi (xronologik ko‘rsatgichlar. 11. Shartli qisqartmalar. 12. Mundarija.

Tahrir etuvchi uchun uch-to‘rtta so‘zni qushish, yoki to‘rt-beshta jumlani bitta

gap shakliga keltirish yetakchi maqsad emas. Qalamga olingan mavzu qanday qilinsa,

ixcham, lo‘nda shaklda egasiga etadi. Muharrirning qisqartirishi quyidagi mezonlarda aks

etadi.



6. So‘z o‘rniga boshqa birini qo‘llash, almashtirish. Bunda fikrniig ta’sirliligi va

ifodaliligi nazarda tutiladi. Muharrir bu o‘rinda so‘z sinchisi vazifasini o‘taydi.

7. Jumladagi ayrim cho‘ziq ibora va birikmalarni yaxlitlashtirish, ba’zi so‘zlardan

voz kechish.

4. Bir abzas ichida bor bo‘lgan jumlalarni fikriy bog‘liqligiga qarab

umumlashtirish.

3-Mashq Tahrir jarayonida olgan bilimlaringizga tayanib matnni qisqartiring.

VII QOIDA

NARXLAR ARZONLIGIDA SOTIB OLING, QIMMATLIGIDA SOTING Mazkur qoida bor-yo’g’i bir nechta jumladan tarkib topadi. Biroq, agar siz, uni amaliyotga

tatbiq qila bilsangiz, butun boshli sarvatga ega bo’lasiz. Bu haqda gapirish oson. Biroq, unga

jur’at qiladigan odam mingtadan bitta yo topiladi, yoki yo’q.

Deyarli hamma olomonga qarab sotib oladi va sotadi. Hatto birja va pul bozori ham

olomonga qaramdir. Bankir va birja korchalonlari ham mustaqil qaror qabul qila olmaydilar.

Mablag’ bozorida hamisha ikki xil olomonni ko’rasiz. Sotib oluvchi va sotuvchi olomon.

Bu bozorga kirgan har qanday odam o’zi istamagan holda kattaroq olomonga qo’shiladi.

Ziyonga yuz tutishning eng asosiy sabablaridan bittasi shu.

Hammamiz, hech bo’lmaganda aksariyatimiz poda instinktiga tobemiz. Biz podaning

orqasidan, xuddi jonivorlarga o’xshab ergashib ketaveramiz. Hamma nima qilsa, biz ham shuni

qilamiz, chunki oson va qulay. Biz tentak yoki takabbur degan nom chiqarishdan qo’rqamiz.

Bir so’z bilan aytganda OQIMGA QARAB SUZAMIZ. Moliya sohasida ham o’zimizni

xuddi siyosat, din yoki jamoat ishlaridagi kabi passiv namoyon qilamiz. Qo’shnilarimiz,

atrofimizdagilar hamda matbuotning o’z ustimizdan kulishiga yo’l qo’yib beramiz.

HAMMADAN HAM Ko’prog’i MATBUOTNI. Bizni olomonga ko’niktirgan ham aynan

matbuotdir. Muharrir va reportyorlar aql bilan boshqalarga qaraganda kamroq o’ylaydilar. Ular

tom ma’noda safsata sotadilar. Ular, bilsalar ham, bilmasalar ham har kuni bir narsa deyishlari

kerak. Bunday safsatabozlik olomonni o’z ta’siri ostiga oladi. Ko’pchilik faqat o’qiydi,

mulohaza qilmaydi. Shuning uchun ham Matbuot olomonni osongina o’z tomoniga aqdarib

olishi mumkin.

Qiziq va albatta, unchalik ishonarli bo’lmagan bir fakt: aksariyat kishilar butun hayotlari

davomida – beshikdan to qabrgacha: bironta mustaqil qaror qabul qilmaydilar. Butun umr

olomonning orqasidan ta’qib qiladilar. Ularning ongida “shu tinchroq” degan bir maraz

tushuncha o’rnashib qolgan.

Siyosatda va o’zaro munosabatlarda shunday. Biroq Moliyada bunday emas. Moliya

sohasida OLOMON HAMIShA YuTQAZADI. Bu haqiqatni biladiganlar juda ham ozchilikni

tashkil etadi. Shuning uchun ham yutadiganlar hamisha kam. Va ular bunga olomonni emas,

narxni ta’qib qilganlari tufayli erishadilar. Moliya – siyosatning aksi. Buni kamdan-kam

ishbilarmon anglab etadi. Moliya ishi juda kam hollarda ko’pchilikni tashvishlantiradi. Narxlar

hech qachon ovoz berish yo’li bilan belgilanmaydi.

Ayni paytda jamoatchilik fikrining narx tebranishiga olib kelishi ham to’g’ridir. O’nta

odam qandaydir bir kompaniyaning aktsiyalarini sotmoqchi bo’lsa va xaridorlar bor-yo’g’i besh

kishi bo’lsa, aktsiyaning narxi o’z-o’zidan tushadi. Aksincha, ya’ni sotuvchilar besh kishi va

oluvchilar yigirma kishidan iborat bo’lgani taqdirda ham narx tabiiy ravishda ko’tariladi. Biroq

aqlli odam olomonga qo’shilib olmaydi ham, sotmaydi ham. U bir chetda turib kuzatadi va

narxning tebranishidan foydalanadi.

Siyosatda ko’pchilikka qo’shilsangiz yutasiz. Moliyada esa, agar pul qo’yish va olib-sotish

san’atini o’rganmoqchi bo’lsangiz, ozchilik tarafda turganingiz ma’qul. Hech qachon

sotuvchilardan oluvchilar ko’p bo’lgan payt ola ko’rmang. Aks holda ortiqcha pul to’lashga

majbur bo’lasiz. U hech qachon oluvchilardan sotuvchilar ko’p bo’lgan hollarda sota ko’rmang.

Aks taqdirda sariq chaqaga ham ega bo’lmaysiz. Shu o’rinda bir millionerning so’zlarini

esladim: “QIShDA O’ZINGGA POXOL ShLYaPA SOTIB OL”. Sotish udum bo’lgan payt

sotib oling, sotib olish udum bo’lganida esa, soting.

Narxlar beqarordir. Shov-shuv va depressiya hamma vaqt bor. Har bir shov-shuv o’z

orqasidan depressiyani, har bir depressiya esa shov-shuvni ergashtirib keladi. Olomon faqat

bugungi kun haqida o’ylaydi. Xuddi shuning uchun ham ko’pchilik qimmatiga olib, arzoniga

sotadi. Ularning nazarida bozordagi holat o’zgarmasdan qolavaeradiganday tuyuladi.

Ko’pchilik shov-shuvga nisbatan optimistik va depressiyaga nisbatan pessimist bo’ladi.

Albatta, buning ajablanarli joyi yo’q. Biroq, pul qiladigan odam butunlay ters kayfiyatda, ya’ni

shov-shuv paytida pessimistik, depressiya paytida optimistik kayfiyatda bo’lgani ma’qul.

HAMMA VAQT, BIR NARSA SOTIB OLGUDEK BO’LSANGIZ,

PESSIMISTLARDAN SOTIB OLING. MABODO SOTGUDEK BO’LSANGIZ,

OPTIMISTLARGA SOTING. Ettinchi qoidaning mohiyati xuddi shunda. Bu – olomonga

qo’shilmaslik va narxlarning o’zgarishiga sabab bo’ladigan imkoniyatlardan foydalanish,

demakdir. O’zida ana shunday jasoratni topa olgan insonlar boylik va egalik huquqini qo’lga

kiritadilar. Ular bozorni BARQARORLAShTIRUVChILARDIR. Ular bozorni olomon

vahimaga tushib, hamma narsani ostin-ustun qilib yuboradigan holatlardan saqlaydilar. Odatda,

har qanday olomon ana shunday harakat qiladi.

Birjadan, mustaqil ishbilarmonlarni siqib chiqaring-chi, nima bo’lar ekan, u bir yil o’tmay

yopiladi. Shov-shuv yoki depressiyaga dosh berolmaydi. Har qanday olomonni BARAQAROR

holga keltirish kerak. Rahbarlikning mohiyati ana shunda; olomonni siyosatda qanday bo’lsa,

birjada ham shunday jilovlash kerak. Matbuotning maqsadi olomonni junbushga keltirish bo’lsa,

aqlli va kuchli birja korchalonining vazifasi aksincha, olomonni tanchlantirish va fikrlashga

o’rgatish. Ba’zan bu ish uchun unga haq ham to’lashadi.

Inson tabiatining jumboqlaridan biri shundaki, narxlar yuqori paytida biz ular yana

ko’tariladi, deb o’ylaymiz. Arzonligida esa yana arzonlashadi, degan xayolga boramiz. Holbuki,

aksincha bo’ladi. Qandaydir molning narxi oshsa, bu uning yaqin kunlarda arzonlashajagidan

dalolatdir. Arzonlashadigan bo’lsa, demakki, uning narxi tezda ko’tarilajak.

Narxlar hamisha baland-past bo’ladi. Unga butun er yuzida sodir bo’layotgan hodisa, umid

va qo’rquv o’z ta’sirini o’tkazadi. Narxlar tushib-ko’tarilib turadi. Biroq kamdan-kam

hollardagina butunlay yo’q bo’lib ketishi mumkin. Odatda, olomon psixologiyasida umid ham,

qo’rquv ham bo’rtib ko’rinadi. Shov-shuv tinishi bilan narxlar ham o’zining qiymat darajasiga

qaytadi.

4-Mashq Matnlarni mazmunidan kelib chiqib kengaytiring.

Pul muomalasi va uni tartibga solish shartlari

Mustaqilligimizning dastlabki yillarida Markaziy bank respublika hukumati bilan

birgalikda murakkab vazifalardan biri - makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash va

iqtisodiyotning pulga bo‘lgan talabini qondirish borasida ish olib bordi. Lekin, bu davrda

mustaqil pul tizimining asosini tashkil etuvchi milliy valutamizning muomalaga kiritilmaganligi

va pul muomalasi sobiq sovet rubli doirasida amalga oshirayotganligi yangi tuzilma – Markaziy

bankka mustaqil va to‘laqonli pul-kredit siyosatini amalga oshirish imkoniyatini bermas edi.

Mamlakatimiz rivojlanishining o‘ziga xosligini namoyon qilishda milliy valutamiz muhim

rol o‘ynashini hisobga olib, bu masala mustaqillikning ilk yillaridan boshlab Prezidentimiz

tomonidan umummilliy vazifa sifatida qo‘yildi va 1994 yilning 1 iyulida milliy valutamiz - so‘m

muomalaga kiritildi. Shu asosda Markaziy bank mustaqil pul-kredit siyosatini olib borish va

uning vositalaridan samarali foydalanish imkoniga ega bo‘ldi.

Qat’iy pul-kredit tizimida valuta siyosati

Jahon tajribasidan ma’lumki, inflyatsiya sur’atlarining pasayishi bilan bir vaqtda valuta

kurslarining tarqalishi va real ishlab chiqarish hajmining yuqori sur’atlar bilan o‘sishi

makroiqtisodiy barqarorlikdan darak beradi.

Shu o‘rinda ta’kidlab o‘tish joizki, mamlakatimizda valutani tartibga solishga oid

islohotlarning bosqichma-bosqich amalga oshirilishi ushbu sohada shoshmashosharlik bilan

islohotlarni o‘tkazgan ayrim MDH mamlakatlarining xatosini takrorlamaslik imkonini beradi.

Alohida davlatlarda, masalan Qirg‘iziston, Gruziya va boshqa ayrim mamlakatlarda valuta

bozorining qisqa muddatlarda erkinlashtirilishi chet el kreditlarini jalb qilish evaziga amalga

oshirilgan edi.

Milliy iqtisodiyotda o‘zaro hisob-kitoblar mexanizmi

Bank tizimining iqtisodiyotdagi muhim vazifalaridan biri korxona va tashkilotlar

o‘rtasidagi hisob-kitoblarni tez va aniq amalga oshirishdir. Mustaqilligimizning dastlabki

yillarida sobiq davlat banki tizimidan meros qolgan oddiy va uzoq muddat talab qiladigan to‘lov

mexanizmidan foydalanishga majbur bo‘lgan edik. Bunda korxona va tashkilotlar bitta shaharda

joylashgan bo‘lsa ham to‘lovlar o‘tishi yoinki hisob-kitob amalga oshirilganligini tasdiqlovchi

hujjatlarni olishlari uchun bir yoki bir necha oylab kutishlariga to‘g‘ri kelar edi. Bu holat esa

bozor sharoitidagi korxonalar faoliyatining rivojlanishiga jiddiy to‘sqinlik qilar, yangi to‘lov

tizimini joriy qilish esa katta mablag‘larni talab etar edi.

O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1994 yil 13 iyuldagi «O‘zbekiston

Respublikasi bank tizimi rivojlanishini moliyaviy qo‘llab-quvvatlash chora-tadbirlari

to‘g‘risida»gi Qarori bilan O‘zbekiston tijorat banklariga jahon tajribasidan hali biror-bir davlat

bank tizimida bo‘lmagan imtiyoz berildi, ya’ni ular soliqlarning besh turidan ozod qilindi.

5-Mashq Matnni o`qing, o`rganing va amaliyotda qo`llashga harakat qiling.

Navoiy yozadi: “Chin so`z mu`tabar, yaxshi so`z muxtasar”. Demak, fikrni qisqa ifoda

etish muhum ahamiyatga ega. Kimdir fikrni cho‘zib ifodalaydi, kimdir buzib. Cho‘zishlikda

fikr yaxlitligi yo‘q. Bu kishini zeriktiradi, e’tiborini qaytaradi. Buzishlik esa tilning

ichki imkoniyatlarini, so‘z o‘rni va ma’nosini bilmaslikdir. Fikrni qisqa ifodalay

olishlik mahorat belgisi. Afsuski, buning uchun tinmay izlanish, malaka, ko‘nikma

kerak. Yaxshi muharrir o‘n sahifada ifodalangan fikrni ikki sahifa orqali ham ifodalashi

mumkin. Buning uchun u tilni bilishlikdan ham ko‘ra qalamga olingan masalaning

mohiyatiga chuqurroq kirib bora olishi lozim.

Qisqalik va soddalik bir-biri bilan jondosh va qondosh. Ularni o‘zaro ajratish ham

mushkul. Qolaversa, soddalik qisqalikni talab etadi. Uning ham o‘ziga xos shartlari bor.

1. Hammaga tushunarli so‘z va iboralarni qo‘llash.

2. So‘zlashuv nutqiga xos va mos so‘zlarni tanlash.

3. Xalq matallari, hikmatli so‘zlarni istifoda etish.

4. Ayrim sohalarga tegishli bo‘lgan jargon, kantselyarizm va

professionalizmdan qochish.

5. Oborotli jumlalar, qo‘shma gaplarning murakkab turlarini imkoni boricha

qo‘llamaslik.

6-Mashq Matnni uning asosiy mazmunini saqlagan holda qisqartiring. Matnni

qisqartirishda qanday usullarni qo‘llaganingizni sharhlang.

Bank tizimida olib borilayotgan islohotlarni yanada chuqurlashtirish

Mustaqilligimizning dastlabki yillarida davlatimiz rahbari soha rivojiga alohida e’tibor

qaratib, 1992 yil 8 dekabrida O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining 11-sessiyasida

so‘zlagan ma’ruzasida tijorat banklari tarmog‘ini, zamonaviy moliya va soliq tizimini

rivojlantirish zarurligini alohida ta’kidlab o‘tgan edi.

Mamlakatimiz mustaqilligining dastlabki yili - 1991 yilda O‘zbekiston Respublikasi

«Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida»gi Qonunning qabul qilinishi hamda respublikamizda ikki

pog‘onali bank tizimining yaratilishi bank tizimining bugungi darajaga chiqishiga asos bo‘ldi.

Davlatimizning o‘tgan mustaqil rivojlanish yillarida bank tizimini shakllantirishning

puxta zamonaviy qonunchilik negizini, jumladan, islohotlarni huquqiy jihatdan ta’minlash

bo‘yicha o‘ziga xos mexanizmini shakllantirishga alohida e’tibor qaratildi. Nihoyatda qisqa davr

ichida bank tizimini tartibga solishga doir muhim qonun va qonunosti hujjatlari ishlab chiqilib,

qabul qilindi.

1995 yil 21 dekabrda «O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki to‘g‘risida»gi

Qonun va 1996 yil 25 aprelda «Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida»gi Qonunning yangi

tahrirda qabul qilinishi ikki bosqichli bank tizimining huquqiy poydevorini yanada

mustahkamlashga banklar faoliyatini xalqaro andozalar darajasida takomillashtirib, bank

tizimida islohotlarni yanada chuqurlashtirib borishga asos bo‘ldi. Rivojlangan mamlakatlar

tajribasini hisobga olib yaratilgan mazkur qonunlar keyinchalik Xalqaro Valuta jamg‘armasi va

Jahon banki ekspertlari tomonidan ijobiy baholanishi quvonarli holdir.

Bank tizimiga xususiy kapitalning kirib kelishi 1997 yil 24 aprelda «Xususiy tijorat

banklarini tashkil qilishni rag‘batlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi Prezidentimiz

Farmonlarining qabul qilinishi bilan yanada faollashdi. Bugungi kunda respublikada faoliyat

ko‘rsatayotgan banklarning uchtadan birini xususiy banklar tashkil etadi. Bu esa o‘z navbatida,

respublikada xususiy kapitalinng ishlab chiqarishga jalb qilinishiga, real sektorni rivojlantirish

moliyaviy manbalarining kengayishiga xizmat qilmoqda.

7-Mashq Matnning asosiy mazmunini saqlagan holda qisqartiring.

Har qanday qilmishning aksi, qaytarma oqibati mavjud: shunday ekan, faqat o‘z

prinsipimni himoya qilaman deb, bir kun borib ko‘pchilikni dog‘da qoldirmaylik tag‘in?! Axir,

mavjud nazariyalar qolipiga tushmaydigan faktlar, ayniqsa, fan uchun qimmatli emasmi?

Chunki shu noma’lum faktlarni ishlab chiqish bilan yaqin oralarda fanning yangi

yo‘nalishlariga yo‘l ochib berish mumkinku? Fan tarixida bunday misollar to‘lib-toshib yotibdi.

Faktni tan olmaslik, aslida hazm qilinmagan nazariyaning oqibati-ku!... Men nasihatgo‘ylik

qilishni o‘ylamagandik, ammo o‘rni kelib qoldi. Koinot azaldan insonni zulmat bilan o‘ragan.

Fan esa - odamzot qo‘lidagi mangu mash’ala! Zero, fan - cheksizlikni o‘rganar ekan, ayni

paytda, o‘zining ham had-chegarasi yo‘q. Inson bilimi tugamaydi, u abadiy yaratiladi, abadiy

harakatda.... Modomiki shunday ekan, men ochgan kashfiyot uslubiga boshqa bir uslub qarama-

qarshi chiqib qolsa, nima uchun endi men unga, albatta, tosh otishim kerak? Nima uchun?!

Yo‘q, aqlimiz bo‘lsa, istiqbolimizga chinakam qayg‘ursak, orzuni bo‘g‘maylik. Orzu har qanday

faktdan ham qudratli! Orzu bamisoli hayot ko‘ksidagi mildirab turgan buloq, gurkirab o‘suvchi

nihol...

O‘ktam Usmonov, «Girdob»dan.

8-Mashq Gaplarni asosiy mazmunini saqlagan holda ixchamlashtiring, ortiqcha

leksik-grammatik vositalarsiz daftaringizga ko‘chiring.

1. Uning manfaatlarini, fikr-o‘y doiralarini, g‘oya va maqsadlarini yaxshi bilamiz

(Zulfiya). 2. Gapni yana cho‘zmasin deb unga qarshi hech narsa demadi. (A.Q.) 3. Menga qara,

bir ish buyursam, yo‘q, demaysanmi? (S.Ahm.). 4. Na muattar chamanzorlar, na muhtasham

ko‘shklar, na kumushlangan hovuzlar, na chiroyli qafasdagi qushlar - hech nima uni

qiziqtirmadi. (O.). 5. Kunduzi bo‘lsa, o‘zingizdan o‘tar gap yo‘q, xunukroq ko‘rinadi. (A.Q.) 6.

Kim maqtanchoq bo‘lsa, u hammaning oldida xijolat tortadi (Maqol). 7. Ko‘z qayerda bo‘lsa,

mehr ham o‘sha yerda bo‘ladi (Maqol).

9-Mashq Matnning tushirib qoldirilgan o‘rinlarini o‘z so‘zlaringiz bilan to‘ldiring.

Hayot go‘zal, yashash maroqli. Biroq inson uchun ... .Shu bois bo‘lsa kerak, inson borki,

hamma vaqt imkon qadar bu dunyoning go‘zalliklaridan ko‘proq bahra olishga, u .... intilib

yashaydi. Bu istak esa ba’zida odamzodga baxt keltirsa, ... . Insoniyatning eng zaif tomoni ham

shunda, menimcha... U amal qilayotgan ko‘plab zararli odatlarning oxir-oqibatini bilsa-da,....

Bugun yoshlar orasida ommalashib borayotgan chekish odati ham ayni yuqoridagi fikrimizga

dalil. E’tibor bergan bo‘lsangiz, yoshlarimiz ruju qo‘yayotgan sigareta tutunlari ... singari tobora

farzandlarimizning katta qatlamini o‘z iskanjasiga olmoqda. Yurtimizda... e’tibor berilayotgan

bir paytda kelajagimiz vorislari bo‘lgan o‘g‘il-qizlarimizning bu qadar o‘zlarini zaharlashlariga

nima sabab bo‘lmoqda? Aytish joizki, farzandlarimiz-ning har qanday illatga ruju qo‘yishlarida,

avvalo ... bosh omil bo‘lib xizmat qiladi.

10-Mashq Quyidagi maqollardagi iqtisodiy so`zlarning ma`nosini va qo`llanishini

tahlil qiling




Arpa bug`doy osh ekan, oltin kumush tosh ekan.

Oltin uzukka – olmos ko`z.


Saxiy xor bo`lmas, baxil bor bo`lmas.

Boshing ikki bo`lmaguncha

Moling ikki bo`lmas.

Moling ko`p bo`lsa, maxtanma

Boshing ko`p bo`lsa to`planma

Boylik – boylik emas,

Birlik boylik.



Bozordan bir boy chiqmaydi,

Bir gadoy chiqmaydi.


Boy bo`lsang sholgòm e,

Kambagàl bo`lsang, palov e.

Boyning – palovidan kambagàlning sho`rvasi qimmatga tushadi.

11-Mashq Darslik va jurnaldan yoqtirgan mavzuingizga oid matnni tanlab,

ixchamlashtiring. So‘ng matnni qisqa tarkibiy qismlariga ajrating va har biriga mos

sarlavha toping.

12-Mashq Matnni kengaytiring, bozor to`g`risida 200 so`zdan iborat matn yozing.

Shunday qilib, bozor – bu Tovar va xizmatlar ayirboshlanadigan joy. U bo`lmasa Tovar va

xizmatlarning oldi-sotdisi yuz bermaydi, takror ishlab chiqarish sodir bo`lmaydi. Bozor Tovar

va xizmatlarni taklif etuvchilar taqdirini belgilovchi toshu tarozi, oily hakam bo`lib hisoblanadi.

13-Mashq Matnni kengaytiring, Moliya tizimi haqida 200 so`zdan iborat matn

yozing.

Moliya tizimi deganda yalpi ijtimoiy mahsulotni taqsimlash va qayta taqsimlash jarayonida

paydo bo`ladigan va davlat tomonidan umummamlakat vazifalarini amalgam oshirish uchun

foydalaniladigan pul mablag`larining majmuasi tushuniladi

14-Mashq Matnni kengaytiring, eng katta qarzdor qaysi mamlakat ekanligini haqida

200 so`zdan iborat matn yozing. Hisob-kitoblarga qaraganda, hozir dunyoda eng boy mamlakat Yaponiya hisoblanadi.

Mazkur davlat boshqa mamlakatlarga qarz berish borasida ham birinchi bo‘lib, jahon

davlatlarining Yaponiyadan olgan qarzi 133trl. ienni (bir trln. AQSh dollari) tashkil etadi.

Yaponiyadan eng katta qarz olgan mamlakat AQShdir.

15-Mashq Odamlarning to‘rt guruhga bo‘linishihaqidagi matnni kengaytirib 300

so`zdan iborat matn tuzing:

1. Aqllilar – ular biror voqea sodir bo‘lmasdan oldin undan qutulish yo‘lini va tadbirini

o‘ylab ish tutadilar. Odamlar oxirida qiladigan ishni ular avval qilib qo‘yadilar.

2. Yarim aqllilar – ular biror hodisa yuz bersa, o‘zlarini yo‘qotmaydilar, undan qutulish

chorasin qidiradilar va balo domidan qutiladilar.

3. Nodonlar – ular biror voqea yuz bersa, o‘zini yo‘qotib qo‘yadilar, uning chora-tadbirini

qidirish o‘rniga befoyda dod-voy qilishdan nariga o‘tmaydilar.

4. Axmoqlar – balo-qazo, ko‘ngilsiz ishlar bo‘lishi mumkinligiga aqllari ham etmaydi, etsa

ham harakatsiz, e’tibor bermay yuraveradilar, unga qarshi chora-tadbir qo‘llashga ham

erinadilar, yoki umuman hech narsa qilishni xohlamaydilar. Natijada omad ulardan

doimo qochadi. Itning keyingi oyog‘i bo‘lib turtinib-surtinib yuraveradilar. Bunday

odamlar ahmoq odamlardir. Bundaylarga achinib ham bo‘lmaydi.

16-Mashq Quyidagi savollarga batafsil va aniq javob bering.

Dunyo nima?

Kim donishmand?

Ota nega farzandiga tanbeh beradi?

Eng baxtli ota-ona kim?

Farzand nimani tanlolmaydi?

Farzand uchun bu dunyoda eng og‘ir gunohlar nimalar?

8-MAVZU: MATN VA IQTISODIY HUJJATLAR

1-mashq Iqtisodiyotga oid hujjatlar haqidagi ma`lumotlarni yodda tuting.










Hujjatlar tilida turg‘unlashgan, qoliplashgan so‘z birikmalaridan ko‘proq foydalaniladi.

Masalan, buyruqda quyidagicha qoliplashgan tuzilmalar qo‘llanishi mumkin:

1) “. . . so‘m maosh bilan . . . lavozimiga tayinlansin”;

2) “. . . o‘z xohishiga ko‘ra . . . lavozimidan bo‘shatilsin”;

3) “. . . boshqa ishga o‘tganligi munosabati bilan . . . lavozimidan bo‘shatilsin”;

4) “. . . ga . . . dagi faol va samarali ishtiroki uchun tashakkur e’lon qilinsin”;

5) “. . . ga o‘z bo‘limida intizomni bo‘shashtirib yuborganligi uchun hayfsan e’lon

qilinsin” va h.k.

Yoki xizmat yozishmalarida mana bunday qoliplashgan so‘zlardan foydalanish mumkin:.

1) “Sizga . . .ni ma’lum qilamiz”;

“Sizga . . .ni bildiramiz”;

“Sizga . . .ni eslatamiz”;

2) “. . . yordam tariqasida . . .”

“. . . munosabat bilan . . . ”

“. . . qaroriga muvofiq ravishda . . .”

3) “. . . ga zavod ma’muriyati qarshi emas”;

“. . . ga zavod kafolat beradi” va h.k.

Umuman, hujjatlarning jamiyatdagi ahamiyati katta. Iqtisodiy islohotlarni izchil va aniq

amalga oshirishda, iqtisodiyotni yuksaltirishda, malakali iqtisodchilarni tayyorlashda ish

yuritishning va hujjatchilikning o‘rni beqiyosdir.

2-Mashq Tahrir haqidagi matnni o`qib chiqing, mazmuniga mos 6 ta savol tuzing.

Ma`lumki ma’lumotni ommabop, ixcham, qiziqarli qilib yetkazishda tahrirning o‘z

o‘rni bor. Maqola muallifning o‘zi yoki o‘zgalar tomonidan tahrir etilnshi mumkin. Har

bir maqola mavzu doirasida, muallif maqsadidan kelib chiqqan holda tahrir etilar ekan, u

qator mezonlar asosida amalga oshiriladi. Rus tilidagi "redaktirovat" aslida lotinchadan

olingan bo‘lib, "tartibga keltirish" degan ma’noni anglatadi. Har qanday tahrir

muallifning asosiy maqsadiga tayanadi. Tahrir etuvchi fakt bilan bog‘liq holda muallif

ijodiga sayqal beradi. Taqriz asarga baho berish bo‘lsa, tahrir esa unga yo‘nalish

berishdir. Tahrir etuvchi muallif ishiga hech qanday mayllarga berilmasdan xolislik bilan

yondoshishi, unga ko‘maklashishi zarur. Tahrir etish yozishdan ham murakkab bo`lib yengil

tuzatishlar qilinadi, imlo va tinish belgi xatolari to`g`rilanadi, uslubiy g`alizliklar yuqotiladi,

yangi so`z va iboralar qo`shiladi yoki qisqartiriladi.

3-Mashq Tahrir jarayonida aniqlik va haqqoniylikning ahamiyati, o`rniga e`tibor

bering, amaliyotda undan foydalanishga harakat qiling.

Shunday mavzularga tegishli yangiliklar borki, ularda statistika, hisob-kitob

ko‘rsatkichlari yetakchilik qiladi. Iqtisodiyot mavzusi shunga misoldir. Bular raqam,

dalillarga asoslanganligi bilan ajralib turadi. Unda noaniqlik, mujmal ma’lumotlar

berilmasligi zarur, Fakt fikrni fikr faktni inkor etmasligi lozim. Aks holda maqsad

to‘laqonli chiqmaydi. Faktlarning aniqligi fikrning tugalligini anglatadi. Hujjatlarga

asoslanmasdan berilgan ma’lumot shubha va gumondan tashqari jamoa orasida

anglashilmovchilikni keltirib chiqarishi mumkin.

Tahrir jarayonida ma`lumotlarning aniqligi solishtirish, qiyoslash va faktlar asosida

aniqlanadi.

4-Mashq Maqola haqidagi matnni o`qib chiqing va maqolaning mazmuni, tuzulishi

va turini o`rganing.

Maqola-publitsistik uslubga xos janr. Maqolada kundalik ijtimoiy hayotda ro‘y berayotgan

davlat siyosati, iqtisodiyot, voqea-hodisalar tahlil qilinadi, nazariy, ommaviy jihatdan

umumlashtiriladi, texnika, fan va madaniyatda erishilgan yutuqlar, ilg‘or ish tajribalari aks




mas’uliyatli maqolasi hisoblanadi. Ushbu maqolada ichki va xalqaro hayotga doir muhum

masalalarni o‘quvchilarga yetkazish - asosiy vazifa hisoblanadi. Bunday maqola ma’lum bir

masala yuzasidan yo‘l-yo‘riq ko‘rsatishi, kamchiliklarni ochib tashlashi, har bir ishning asosiy




asosiy vazifasi mustaqillik, milliy g‘oya, istiqlol mafkurasining asoslari va prinsiplarini; ilmiy



va bahs asosiy o‘rinda bo‘ladi hamda muallif o‘z qarashlarini o‘rtaga tashlaydi.



5-Mashq Tarjimayi holning tuzilishiga e`tibor bering va namunadan foydalanib

tarjimai holingizni yozing. Tarjimayi holingizdagi atoqli otlar (antroponim va

toponim)ning ma`nosini izohlang.

Tarjimai hol: tarjimayi holning qo‘lyozma holida tayyorlanishi, unda qamrab olinadigan

ma’lumotlar: muallifning familiyasi, ismi, otasining ismi, tug‘ilgan yili, kuni, oyi va joyi, ota-

onasi, aka-ukasi, opa-singillari, ma’lumoti, mutaxassisligi, o‘qigan, ishlagan joylari, jamoat

ishlari, oilaviy ahvoli (turmush o‘rtog‘i, farzandlari) haqidagi ma’lumotlar, yashash manzili,

yozilgan sana va imzo bilan rasmiylashtiriladi.

TARJIMAYI HOL

Tarjimayi hol o‘z qo‘li bilan

___________________________________________________

o‘zgartirish kiritmasdan

___________________________________________________

quyidagi savollar asosida

________________________________________________

yoritiladi:

___________________________________________________

1. Tug‘ilgan joyi, va yili, ijtimoiy chiqishi;

___________________________________________________

2. Qachon va qaysi o‘quv yurtlarini tugatgan va ma’lu moti,

mutaxassisligi;_________________________________________

Qachondan mustaqil ish boshlagan, boshqa ishlarga o‘tib

ishlaganligi va sabablari;______________________________

4. Partiyaviyligi;

___________________________________________________

5. Qachon, qaerda va qanday jamoat ishlarida ishlagan

va kim bo‘lib; ____________________________________

6. Yaqin qarindoshlaringizdan sudlangan

bormi?_______________________________________________

7. Chet elda qarindoshlaringiz bormi (yoki chet eldagilar bilan aloqangiz)

___________________________________________________

6-Topshiriq Tavsifnoma haqidagi ma`lumotlardan foydalanib do`stingizga tafsifnoma

yozing Tavsifnoma: tavsifnoma korxona yoki o‘quv yurti ma’muriyati tomonidan beriladigan

rasmiy hujjatdir. Unda tavsiflanuvchining ish, o‘qish, jamoatchilik faoliyati, ma’naviy-axloqiy

fazilatlari aks etadi. Unda qayd etiladigan zaruriy ma’lumotlar: familiyasi, ismi, otasining ismi,

tug‘ilgan yili, kuni, oyi va joyi, ma’lumoti, ishlagan lavozimlari, ish yoki o‘qish faoliyati

davridagi yutuqlari, tashabbuskor va ijodkorligi, atrofdagilarga munosabati, oilaviy ahvoli, xulq-

atvori, hujjatni tasdiqlovchilarning imzolari, familiyalari va lavozimlari, muhr va tasdiqlangan

sana keltiriladi.

Toshkent Moliya instituti kredit-iqtisod fakultetining talabasi,

1982-yilda tug‘ilgan, millati o‘zbek, “Kamolot yoshlar ijtimoiy harakati” a’zosi

A.Obidovga

TAVSIFNOMA

A. Obidov 2008-yilda Toshkent moliya institutining kredit-iqtisod fakultetiga I-kursga

o‘qishga kirdi.

Institutda tahsil olish davrida u intizomli, ziyrak va zukko talaba sifatida o‘zini ko‘rsatdi.

O‘quv mashg‘ulotlariga jiddiy yondashadi va ularni qunt bilan o‘rganishga harakat qiladi.

A.Obidov “Kamolot yoshlar ijtimoiy harakati” a’zosi sifatida jamoat ishlarida ham faol

qatnashadi va ilmiy anjumanlarda ishtirok etadi. A.Obidov aql-zakovat, bilimdonlik talab

etiladigan har qanday ishda o‘zini ko‘rsata oladi va dadillik bilan harakat qiladi.

U kamtarin va to‘g‘ri so‘z, do‘stlariga nisbatan doim g‘amxo‘r, mehribon bo‘lganligi

uchun ham hamkurslari unga hurmat va ehtirom bilan qaraydilar.

Tavsifnoma Toshkent moliya instituti “Kredit-iqtisod” fakulteti tomonidan O‘zbekiston

Milliy Bankiga taqdim qilish uchun berildi.

Dekan (imzo) O.Sattarov

“KYOIH”ning raisi K. Mahmudov

2009. 10. 05. (muhr)

7-Mashq Ariza haqidagi ma`lumotlardan foydalanib ishga kirish haqida ariza yozing Ariza va uning turlari: ishga kirish, ishdan bo‘shash, mehnat ta’tiliga chiqish, o‘z

hisobidan ta’til so‘rash, moddiy yordam, davolanish yoki dam olish uchun yo‘llanma, farzandini

bog‘chaga, maktabga berish uchun yoki shikoyat mazmunida yoziladigan hujjatlardir. Arizaning

zaruriy qismlari: ariza yo‘llanayotgan tashkilot, rahbar familiyasi, ismi, otasining ismi, ariza

matni, ilova hujjatlar ro‘yxati, ariza yozgan shaxsning imzosi, familiyasi va sanasi yozib

ko‘rsatiladi.

Toshkent moliya instituti kasaba

uyushmasi qo`mitasiga

Moliya-iqtisod fakulteti II-kurs talabasi

Otabek Karimovdan

ARIZA

Stipendiya miqdorining kamligi va xususiy xonadodnda ijarada yashayotganimni e`tiborga

olib menga moddiy yordam ko`rsatishingizni iltimos qilaman

2010.10.10 (imzo) O.Karimov

8-Mashq Ishdan bo‛shash, mehnat ta`tilifa chiqish, mazmunida arizalarga namuna

keltiring.

9-Mashq Dalolatnoma haqidagi ma`lumotdan foydalanib pul kamomadi haqida

dalolatnoma tuzing

Dalolatnoma: dalolatnoma tasdiqlovchi yoki ayblovchi hujjatdir. Uning zaruriy qismlari:

uni tuzishga vakolatli tashkilot nomi, tuzilgan sana, joy, asos bo‘lgan hujjat, tuzuvchilar tarkibi,

guvohlar, hujjat matni, ilova hujjatlar miqdori, tuzuvchilarning imzo va familiyalar ko‘rsatilishi

kerak. Qabul qilib-topshirish, buyumlarni hisobdan o‘tkazish va hisobdan chiqarish, baxtsiz

hodisalar, tabiiy ofatlar oqibatini tekshirish, yashash sharoitini o‘ranish, pul kamomadida va

buyumlarning etishmasligi, savdo va boshqa xizmat qoidalarining buzilganda dalolatnoma

tuziladi.

DALOLATNOMA

Vazirlik, yuqori idora, muassasa nomi TASDIQLAYMAN

TASDIQLANGAN

MATN SARLAVHASI (“ ……..HAQIDA)

DALOLATNOMA

sana tuzilgan joyi

Asos: (muassasa rahbarining (sanadagi) – raqamli buyrug`i yoki idoraning – raqamli

qarori)

Raisi (shaxs lavozimi, ismi va ota ismining bosh harflari, familiyasi)

A`zolar: 1. (lavozimi, ismi va ota ismining bosh harflari, familiyasi)

2. (lavozimi, ismi va ota ismining bosh harflari, familiyasi)

3. (lavozimi, ismi va ota ismining bosh harflari, familiyasi)dan iborat komissiya

tomonidan (shaxs yoki shaxslar lavozimi, ismi va ota ismining bosh harflari, familiyasi)

ishtirokida tuzilgan

MATN

Ilovalar

Komissiya raisi (imzo) ismi va ota ismining bosh harflari, familiyasi

Komissiya a`zolari (imzolar) ismi va ota ismining bosh harflari, familiyasi

Ishtirok etganlar (imzolar) ismi va ota ismining bosh harflari, familiyasi

10-Mashq Institut xo‛jalik ishlari mudiri boshqa ishga o‛tganligi munosabati bilan

mazkur lavozimni qabul qilib oluvchi o‛rtasida dalolatnoma tuzing.

11-Mashq Matndan foydalanib bankda ishlashingiz haqida ma`lumotnoma yozing Ma’lumotnoma: ma’lumotnoma rahbarlar ko‘rsatmasi yoki ikki fuqarolar talabiga ko‘ra

beriladi. Shaxsiy ma’lumotnomaning zaruriy qismlari: tashkilot nomi, berilgan sana, tartib

raqami, ma’lumotnoma berilayotgan kishining familiyasi, ismi, otasining ismi, uning mazmunini

tashkil etuvchi qisqa matn, qaerga taqdim etilayotganligi, tashkilot rahbarining imzosi,

familiyasi va tashkilot muhri bo‘lishi kerak.

12-Mashq O‛qish, yashash joyingizdan beriladigan ma`lumotnomaga alohida-alohida

namuna yozing.

13-Mashq Bildirishnoma haqidagi ma`lumotlardan foydalanib bank

boshqaruvchisiga bildirishnoma yozing

Bildirishnoma: bildirishnomaning zaruriy qismlari: tashkilot rahbari familiyasi, hujjat

yozayotgan kishining lavozimi, familiyasi va hujjat matni, ilova hujjat hajmi va nusxasi ro‘yxati,

tuzuvchilarning imzo va familiyasi va sanasi keltiriladi. Bildirishnoma tashabbus, axborot,

hisobot xususiyatiga ega, korxona doirasida va yuqori tashkilot, mansabdor shaxslar nomiga

yoziladi.

Toshkent moliya instituti prorektori

Sh. Azimovga

“O`zbek va rus tillari” kafedresi mudidri

N.Husanovdan

KAFEDRAGA METODIK YORDAM

KO`RSATISH HAQIDA

BILDIRISHNOMA

Bildirishnoma matni (uning yozilish sabablari, xulosalar, talab va takliflar).


14-Mashq Axborot, hisobot, tashabbus bildirishnomalariga bittadan namuna

keltiring.

15-Mashq Tavsiyanoma haqidagi ma`lumotlardan foydalanib do`stingizga

tavsiyanoma yozing.

Tavsiyanoma: tavsiyanomaning zaruriy qismlari: tavsiyanoma berilayotgan shaxsning

fazilatlari, malakasi, oilaviy ahvoli, ma’naviy-axloqiy jihatlariga doir tavsifiy matn, tavsiyanoma

beruvchining lavozimi, ismi, familiyasi va imzosi, hujjat berilgan sanasi ko‘rsatiladi. Bu hujjat

korxona ma’muriyati, ijodiy uyushmalar, alohida shaxslar tomonidan beriladi.

Kredit-iqtisod fakultetining

2-kurs talabasi, 1989 yilda tug`ilgan,

o`zbek Saidov Saidga

TAVSIFNOMA

Said Saidov o`rta maktabni tugatgach, 2008 yilda Kredit-iqtisod fakultetining 1-kursiga

o`qishga kirdi.

Universitetda tahsil olayotgan davrida u intizomli, ziyrak va zukko talaba sifatida o`zini

ko`rsatdi. Bilimlarni qunt bilan o`rganishga harakat qiladi. Iqtisod fanlariga alohida qiziqadi. U

2010 yilning aprel oyida talabalarning Xalqaro ilmiy koferensiyasida ma`ruza bilan qatnashdi.

Ma`ruzasi konferensiyaning faxriy yorlig`i bilan taqdirlandi.

S.Saidov fakultetning jamoat ishlarida faol ishlarida faol qatnashadi, fakultetning “Yosh

iqtisodchilar” devoriy gazetasiga muharrirlik qiladi.

U kamtarin va to`g`riso`zligi, mehribonligi tufayli hamkurslari hurmatiga sazovor bo`lgan.

Tavsifnoma Yunusobod tuman hokimiyatiga taqdim qilish uchun berildi

Dekan (imzo) O.Sattorov

Kasaba uyushmasi

raisi (imzo) N. Akbarova

(muhr) (sana)

16-Mashq Guruhingizdagi talabalardan birini Navoiy stipendiyasiga tavsiya etib

tavsiyanoma yozing.

17-Mashq Tilxat haqidagi ma`lumotdan foydalanib pul olganligingiz haqida tilxat

yozing.

Tilxat: tilxat korxona, muassasa, tashkilot yoki biror shaxsdan pul, hujjat yoki

qimmatbaho narsa olinganligini tasdiqlovchi hujjatdir. Tilxatning zaruriy qismlari: tilxat

beruvchi kishining ish yoki yashash joyi, lavozimi, familiyasi, ismi, otasining ismi, mulk

egasining ish yoki yashash joyi, lavozimi, familiyasi, ismi, otasining ismi, tilxat evaziga

olinayotgan narsaning nomi, qiymati yoki miqdori, hujjat yozilgan sana, tilxat yozuvchining

imzosi va familiyasi ko‘rsatiladi.

TILXAT

Men, Toshkent moliya institutining xo`jalik ishlari bo`limining mudiri Karim Botirov

Toshkent mebel korxonasining mudiri Latif Hasanovdan institute buyurtmasi asosida

tayyorlangan, umumiy bahosi 8mln. so`mlik bo`lgan 20 dona kitob javonlarini qabul qilib oldim

2010.10.10 (imzo) K.Botirov

18-Mashq Institut g‛aznasidan guruh talabalariga tegishli bir oylik stipendiyani

tarqatish uchun olganlik haqida tilxat yozing.

19-Mashq Ishonchnoma haqidagi ma`lumotdan foydalanib o`z nomingizga kelgan

pulni kursdoshingiz olishi uchun ishonchnoma yozing.

Ishonchnoma (vakolatnoma): ishonchnoma korxonalararo faoliyat ko‘rsatish uchun

beriladigan rasmiy hamda shaxsiy tarzda yoziladi. Rasmiy ishonchnomalar bosma ish qog‘ozida

moddiy, qimmatdor buyumlar olish huquqini beruvchi hujjatdir. Shaxsiy ishonchnomaning

zaruriy qismlari: vakolat beruvchining familiyasi, ismi, otasining ismi, vakilning familiyasi,

ismi, otasining ismi, ishonchnoma mazmuni, ishonch bildiruvchining imzosi, familiyasi,

berilgan sanasi, ishonch bildiruvchining imzosini tasdiqlovchi idora, mansabdorning familiyasi,

imzosi, muhr va tasdiqlangan sana ko‘rsatiladi.

20-Mashq Rasmiy va shaxsiy ishonchnomaga bittadan namuna keltiring.

21-Mashq Ma`lumotdan foydalanib bank boshqaruvchisiga tushuntirish xati yozing.

Tushuntirish xati: tushuntirish xati xizmat sohasiga, ish va vazifalarning bajarilishiga

aloqador, ish bilan bog‘liq holda bo‘lib o‘tgan voqea-hodisalar, rahbar yoki xodimning xatti-

harakatlari, ishda yuz bergan ko‘ngilsiz holatlarni yozma izohlovchi hujjat. Tushuntirish xati

tashqi va ichki xususiyatga ega. Ichki tushuntirish xatining zaruriy qismlari: hujjat

yo‘llanayotgan tashkilot nomi, rahbarning familiyasi, ismi, otasining ismi, hujjatni tayyorlagan

tashkilot nomi, rahbar yoki uni yozuvchi shaxsning lavozimi, familiyasi, ismi, otasining ismi,

tushuntirish xatining mazmuni, uni yozuvchi shaxsning imzosi, familiyasi hamda yozilgan

sananing qayd etilishi bilan tugallanadi.

Toshkent moliya instituti

“Moliya-iqtisod” fakulteti

dekani N. Haydarovga

3-kurs talabasi Hamidov Akbarninig

TUSHUNTIRISH XATI

Men 2010 yilning 21sentyabrdan 10 oktyabarigacha bo`lgan davrda onamning qattiq

betobligi tufayli 46 soat mashg`ulotga qatnasha olmadim.

Ilova: Onamning kasalligi haqida vrach ma`lumotnomasi.

(imzo) A. Hamidov 2010.12.10

22-Mashq Fakultet dekani nomiga yuz bergan holat yuzasidan tushuntirish xati

yozing.

23-Mashq Ma`lumotdan foydalanib amalyotda bajargan ishlaringiz haqida fakul`tet

dekaniga hisobot yozing.

Hisobot va uning turlari: hisobotning rejalashtirilgan ish yoki topshirilgan vazifa-

topshiriqlar, xizmat yohud ilmiy safarlarning yakuni, natijalari haqida mufassal ma’lumot

beruvchi hujjatdir. Hisobotlar uchun umumiy va zaruriy bo‘lgan qismlari: sarlavha, hisobot

matni, muallifning lavozimi, familiyasi, ismi, otasining ismi, yozilgan sana, hisobotni

tasdiqlovchi rahbarning imzosi, familiyasi ko‘rsatiladi. Xizmat safari uchun mo‘ljallangan

maxsus shaklli hisobot qog‘ozi, unda qayd etiladigan ma’lumotlar, bayoni hamda buxgalteriya

hisobotlardir.

24-Mashq Xizmat safari haqida hisobot yozing.

25-Mashq Shartnoma haqidagi ma`lumotlardan foydalanib bank va firma o`rtasida

shartnoma tuzing.

Shartnoma va kontraktlar: shartnoma va kontraktlar tuzilishidan ko‘zda tutiladigan

maqsad mahsulot yetkazib berish, mulkiy javobgarlik, uy-joy, transport vositalari kabilarning

oldi-sotdi, hadya qilish, almashtirish, ijaraga olish, qarz berishda shartnoma va kontrakt tuziladi.

Kontrakt va shartnomalar tomonlar kelushuviga ko‘ra rasmiylash-tirilishidir. Shartnoma

imzolangandan so‘ng tashkilot, notarial idora tomonidan muhrlanib, tasdiqlanishi kerak.

MEHNAT SHARTNOMASI (KONTRAKT)

1. Tashkilot (muassasa) _________________________________________________________

(to‘liq nomi)



va ______________________________________________________________________

bundan keyin “Xizmatchi” deb nomlangan fuqaro ____________________________ushbu

Shartnomani quyidagilar haqida tuzdilar.

2. Xizmatchi__________________________________________________________________

(familiyasi, initsiallari)

_________________________________________________________________________




5. Shartnoma ______________________________________________________________dir.


6. Shartnoma turi_________________________________________________________ (belgilanmagan muddatga, besh yildan ortiq bo‘lmagan muddatga, aniq bir ishni)


boshi___________________________________________________________________________

oxiri___________________________________________________________________________

8. Sinov muddati________________________________________________________________











12. Xizmatchi mehnatiga haq to‘lash:_________________________________ga

belgilanadi:


a) _________so‘m_______________________________________________miqdorida

(yozuv bilan)


Xizmatchi Ish beruvchi

___________________________ ____________________________

(F.I.O.I.-imzo) (F.I.O.I. - imzo)

Manzilgoh__________________ Manzilgoh___________________

___________________________ ____________________________

___________________________ ____________________________

200___ yil__________________

muhr 200____yil____________

26-Mashq Buyruq va farmoyish haqidagi ma`lumotlardan foydalanib ularning har

biriga bittadan namuna yozing.

Buyruq va farmoyish: buyruq va farmoyishlar mulkchilik shaklidan qat’iy nazar korxona,

tashkilot, muassasalarning kundalik faoliyati bilan bog‘liq hujjatdir. Buyruqning asosiy

faoliyatga hamda kadrlar shaxsiy tarkibiga oid turlari bor. Buyruqlarning maxsus bosma ish

qog‘ozlariga yoziladi. Ularda oldindan chop etilgan doimiy yozuv va belgilar (gerb, vazirlik,

korxona nomi, manzili)ning mavjud bo‘ladi. Har bir yangi buyruqning rasmiylashtirilishi:

buyruq chiqarilgan sana, tartib raqami, sarlavhasi, buyruq matni, ilovalar qaydi, rahbar va

mas’ul kishilar imzosi (bosh rahbar, huquqshunos, hisobchi) ko‘rsatiladi. Farmoyishning

buyruqdan farqli tomoni uning buyuruvchi emas, tavsiya etuvchi, ma’qullovchi, ruxsat beruvchi

xarakterga ekanligidir. Unda bajariladigan vazifalarning muddat jihatdan cheklanganligidir.

27-Mashq Ishga qabul qilish haqida buyruq namunasi keltiring.

28-Mashq Farmon, qonun, qaror haqidagi ma`lumotlarni o`qing va ulardan

foydalanib bu hujjatlarga namunalar yozing.

Farmon, qonun, qaror: Respublika Prezidenti, Respublika Oliy Majlisi, Respublika

Vazirlar Mahkamasi va hokimliklar qabul qiladigan hujjatdir.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining

F A R M O N I

Italiyaning Milan shahrida o`tkazilgan boks bo`yicha XV Jahon chempionatida

muvaffaqqiyatli ishtirok etgan O‘zbekiston milliy terma jamoasi a`zolarining bir

guruhini mukofatlash to`g`risida

Boks bo‘yicha jahon birinchiligida yurtimiz sha’nini munosib himoya qilib, mardlik va

jasorat namunasini namoyon etgani, mamlakatimizning xalqaro maydondagi obro‘-e’tibori va

nufuzini oshirish, yosh avlodni jismonan sog‘lom qilib tarbiyalash, o‘zbek boks maktabi

an’analarini yanada yuksaltirishga qo‘shgan ulkan hissasi uchun quyidagilarga faxriy

unvonlar berilsin:

«O‘zbekiston iftixori»

Atoyev Abbos Abdurazzoqovich — Buxoro viloyati 2-bolalar va o‘smirlar olimpiya

zaxiralari sport maktabining boks bo‘yicha murabbiyi, boks bo‘yicha O‘zbekiston milliy terma

jamoasi a’zosi

«O‘zbekiston Respublikasida xizmat ko‘rsatgan sportchi»

Maxmudov Botirjon Bahodirovich — Boks bo‘yicha O‘zbekiston milliy terma jamoasi

a’zosi

«O‘zbekiston Respublikasida xizmat ko‘rsatgan sport ustozi»

Boymatov Nabijon Sharipovich — Qo‘qon shahridagi 1-bolalar va o‘smirlar sport

maktabining boks bo‘yicha murabbiyi

Siddiqov Uyg‘un Patxilloevich — Markaziy harbiy sport klubining boks bo‘limi bosh

murabbiyi, boks bo‘yicha O‘zbekiston milliy terma jamoasi murabbiyi

Mamlakatimizda ommaviy sportni, xususan, boksni targ‘ib qilish yo‘lidagi jonkuyarligi,

yosh avlodni Vatanga muhabbat ruhida tarbiyalash, ularni har tomonlama barkamol etib voyaga

etkazishdagi salmoqli hissasi va ko‘p yillik samarali faoliyati uchun quyidagilar mukofotlansin:

«Fidokorona xizmatlari uchun» ordeni bilan

Xudoyberdiev Sharof Bosimovich — Yakkama-yakka kurash bo‘yicha Respublika oliy

sport mahorati maktabining boks bo‘limi bosh murabbiyi, boks bo‘yicha O‘zbekiston milliy

terma jamoasi bosh murabbiyi

«Mehnat shuhrati» ordeni bilan Muxamedov Olim Muzafarovich — Buxoro viloyati

maxsus sport maktab-internatining boks bo‘yicha murabbiyi, boks bo‘yicha O‘zbekiston

milliy terma jamoasi katta murabbiyi

Rasulov Elshod Yunusovich — Markaziy harbiy sport klubi sportchi-xizmatchisi, boks

bo‘yicha O‘zbekiston milliy terma jamoasi a’zosi

«Do‘stlik» ordeni bilan Abdullayev Alisher Rasulovich — Andijon Olimpiya zaxiralari

sport kollejining boks bo‘yicha murabbiyi

Jalolov Abduvohid Vahobjonovich — Andijon Olimpiya zaxiralari sport kollejining boks

bo‘yicha murabbiyi

Sultonov Bahodirjon Maribjon o‘g‘li — Boks bo‘yicha O‘zbekiston milliy terma

jamoasi a’zosi

Islom KARIMOV, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Toshkent shahri, 2009-yil 28-

sentabr

O‘zbekiston Respublikasining

QONUNI

O‘zbekiston Respublikasi Ma’muriy javobgarlik

to‘g‘risidagi kodeksining 104-moddasiga o‘zgartishlar

kiritish haqida

Qonunchilik palatasi tomonidan 2009-yil 23-aprelda qabul qilingan

Senat tomonidan 2009-yil 28-avgustda ma’qullangan

1-modda. O‘zbekiston Respublikasining 1994-yil 22-sentabrda qabul qilingan

2015-XP-sonli Qonuni bilan tasdiqlangan O‘zbekiston Respublikasining Ma’muriy

javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksi

(O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining Axborotnomasi, 1995-yil, № 3, 6-modda;

O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 1995 yil, № 9, 193-modda, № 12,

269-modda; 1996-yil, № 5-6, 69-modda, № 9, 144-modda; 1997-yil, № 2, 56-modda, № 4-5,

126-modda, № 9, 241-modda; 1998 yil, № 3, 38-modda, № 5-6, 102-modda, № 9, 181-

modda; 1999 yil, № 1, 20-modda, № 5, 124-modda, № 9, 229-modda; 2000-yil, № 5-6, 153-

modda, № 7-8, 217-modda; 2001-yil, № 1-2, 23-modda, № 9-10, 165, 182-moddalar; 2002-yil,

№ 1, 20-modda, № 9, 165-modda; 2000-yil, № 1, 8-modda, № 5, 67-modda, № 9-10, 149-

modda; 2004-yil, № 1-2, 18-modda, № 5, 90-modda, № 9, 171-modda; 2005-yil, № 1, 18-modda;

O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining Axborotnomasi, 2005-yil, № 9, 312-modda, №

12, 413, 417, 418-moddalar; 2006-yil, № 6, 261-modda, № 9, 498-modda, № 10, 536-modda, № 12,

656, 659-moddalar; 2007-yil, № 4, 158, 159, 164, 165-moddalar, № 9, 416, 421-moddalar, № 12,

596, 604, 607-moddalar; 2008-yil, № 4, 181, 189, 192-moddalar, № 9, 486, 488-moddalar, № 12,

640, 641-moddalar; 2009-yil, № 1, 1-modda) 104-moddasiga quyidagi o‘zgartishlar kiritilsin:

birinchi qismning sanksiyasidagi «uchdan bir qismidan bir baravarigacha» va «ikkidan bir

qismidan ikki baravarigacha» degan so‘zlar tegishincha «bir baravaridan uch baravarigacha» va

«uch baravaridan besh baravarigacha» degan so‘zlar bilan almashtirilsin;

ikkinchi qismning sanksiyasidagi «ikkidan bir qismidan ikki baravarigacha» degan

so‘zlar «uch baravaridan besh baravarigacha» degan so‘zlar bilan almashtirilsin;

uchinchi qismning sanksiyasidagi «bir baravaridan uch baravarigacha» va «uch baravaridan etti

baravarigacha» degan so‘zlar tegishincha «besh baravaridan etti baravarigacha» va «besh

baravaridan o‘n baravarigacha» degan so‘zlar bilan almashtirilsin.

2-modda. Ushbu Qonun rasmiy e’lon qilingan kundan e’tiboran kuchga kiradi.

O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti I. KARIMOV

Toshkent shahri, 2009-yil 6-oktabr

№ O‘RQ—227

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI PREZIDENTINING Q A RO RI

ZULFIYA NOMIDAGI DAVLAT MUKOFOTI

BILAN TAQDIRLASh TO‘G‘RISIDA

Respublikada iste’dodli yoshlarning ijtimoiy faolligini har tomonlama qo‘llab-

quvvatlash, milliy istiqlol g‘oyalari va madaniy-ma’rifiy qadriyatlarni hayotga tatbiq

etishdagi ibratli faoliyatini rag‘batlantirish, barkamol xotin-qizlar avlodini voyaga etkazish

hamda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Zulfiya nomidagi Davlat mukofotini ta’sis

etish bo‘yicha takliflarni qo‘llab-quvvatlash to‘g‘risida»gi 1999-yil 10-iyundagi PF-2326-son

Farmoniga muvofiq:

1. O‘zbekiston Xotin-qizlar ko‘mitasi huzuridagi Zulfiya nomidagi Davlat mukofoti

komissiyasining takliflariga binoan, a’lo xulqi, zukkoligi, o‘qishdagi muvaffaqiyatlari,

tashabbuskorligi bilan noyob iste’dodini namoyon etayotgan hamda adabiyot, madaniyat,

san’at, fan va ta’lim sohalaridagi alohidayutuqlari uchun Qoraqalpog‘iston Respublikasi,

viloyatlar va Toshkent shahriningiqtidorli qizlari Zulfiya nomidagi Davlat mukofoti

bilan taqdirlansin(ro‘yxat ilova qilinadi).

2. Zulfiya nomidagi Davlat mukofoti bilan takdirlanganlarga 8 mart — Xalqaro xotin-

qizlar bayramiga bagishlab o‘tkaziladigan tantanalarda sovrindorlik diplomlari va

ko‘krak nishonlari topshirilsin.

3. Uzbekiston Respublikasi Moliya vazirligi Zulfiya nomidagi Davlat mukofoti

sovrindorlarining har biriga eng kam oylik ish haqining 50 baravari mikdorida pul

mukofoti berilishini ta’minlasin.

4. O‘zbekiston Milliy teleradiokompaniyasi hamda O‘zbekiston Milliy axborot

agentligiga Zulfiya nomidagi Davlat mukofoti sohibalarining ibratli faoliyati,

ularning noyob iste’dodi va erishgan yutuqlarini keng yoritib borish tavsiya etilsin.

5. Mazkur qarorning bajarilishini nazorat qilish O‘zbekiston Respublikasi Bosh

vazirining o‘rinbosari F.Akbarova zimmasiga yuklansin.

I.KARIMOV, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti

Toshkent shahri, 2009-yil 3-mart

29-Mashq Yo`riqnoma haqidagi ma`lumotlardan foydalanib unga namuna yozing.

Yo‘riqnoma: Qonun yoki boshqa normativ hujjatlarni tushuntirish maqsadida

chiqariladigan huquqiy hujjatlar. Muassasa (ularning bo`limlari xizmatlari), mansabdor shaxs va

fuqarolarning tashkiliy, ilmiy-texnikaviy, moliyaviy va boshqa maxsus faoliyat tomonlari

xususida tartib-qoida o`rnatish maqsadida davlat boshqaruv organlari tomonidan chiqariladi.

Yo`riqnomaning asosiy zaruriy qismlari:

1. Eng yuqorida tasdiqlash ustxati.

2. Hujjatlarning sarlavhasi, nomi (yuriqnoma)

3. Matn (kirish qismi, bo`limlari, kichik bo`limlari va h. k).

4. Yo`riqnoma tuzuvchining lavozimi, ismi, ota ismi va familyasi, uning imzosi.

5. Yo`riqnoma tuzilgan vaqt (sanasi) va tartib raqami, shartli raqami (indeksi)

Yo`riqnoma matni bo`limlardan tarkib topadi, bu bo`limlar modda va bandlarga bo`linishi

mumkin. Yo`riqnoma, odatda, “Umumiy qoida”deb ataladigan kiriush qismidan

boshlanadi.Unda yo`riqnomaning maqsadi ochib beriladi, rioya qilinish doirasi, foydalanish

tartibi va boshqa umumiy masalalar ko`rsatiladi.

Matnning asosiy qismi aniq ko`rsatma asosiy qismi aniq ko`rsatma BERUVCHI

XUSUSIYATGA EGA bo`ladi. Bunda “lavozim”, “kerak”, “zarur”, “yo`l qo`yilmaydi”,

“mumkin emas” kabi so`zlar qo`llanadi.

Lavozim yo`riqnomasining o`ziga xos zaruriy qismlari bor:

1. Muassasa yoki uning bo`linmasi nomi

2. Hujjatlar nomi (Lavozim yo`riqnomasi)

3. Tasdiqlash ustxati

4. Sanasi

5. Shartli raqami

6. Joyi

7. Sarlavhasi

8. Matni

9. Imzo

Qonunlar va boshqa normativ hujjatlarni tushuntirishga yo‘naltirilgan, ish bilan bog‘liq

lavozim yo‘riqnomalari, asbob-uskuna va boshqa shu kabilardan foydalanish qoidalarini aks

ettiruvchi yo‘riqnomalardir.

30-Mashq Ustav haqidagi ma`lumotlardan foydalanib unga namuna yozing. Ustav: Muayyan munosabat doirasidagi faoliyat yoki biror davlat organi, muassasaning

tuzilishi vazifasini o`naltirib turadigan asosiy nizom va qoidalar majmui. Ustav biror organ yoki

muassasa vazifalari va huquqiy holatini tavsiflaydigan normativ ahamiyatga ega. Binobarin

ustav nizomga nisbatan keng tushunchadir. U ko`proq ma`lum bir tarmoq, sohalar, yirik

muassasalar bo`yicha tuziladi. Chunonchi, davlat nashriyotlari bo`yicha namunaviy ustav qabul

qilingan, shu asosda har bir nashriyot o`z nizomini qabul qiladi. Ustavning zaruriy qismlari

nizomning zaruriy qismlariga o`xshash bo`ladi. Lekin ustavning mazmun qismida moliyaviy va

moddiy bazalari ham yoritiladi, hisobot berish, taftish organlari ishlari tartiboti va shu kabilar

ko`rsatiladi. Muassasa korxona, tashkilot, muassasalarning tuzilishi, faoliyat ko‘rsatishi, vazifa

va maqsadlari, huquqiy holatlarni qamrab oluvchi hujjatlar kiradi. Mustaqillik va bozor

iqtisodiyoti sharoitida yangi tashkil etilayotgan turli mulk shaklidagi korxonalarning ustavlari va

ularda aks etadigan qoidalardir.

31-Mashq Nizom haqidagi ma`lumotlardan foydalanib unga namuna yozing. Masalan: Muassasa yoki uning tarkibiy bo`linmalari tuzilishi, huquqi, vazifalari,

burchlari, ishni tashkil qilishlari tartibotini belgilaydigan huquqiy hujjat.

Ko`pincha nizom muassasalar ta`sis etilishi yoki tashkil topishi paytida tuziladiva yuqori

tashkilotlar farmoishi bilan tasdiqlanadi. Muassasalarning tarkibiy qismlari ularning rahbarlari

tomonidan tuziladi va muassasa rahbari farmoishi bilan yoki tasdiqlash ustxatini qo`yish bilan

kuchga kiradi.

Nizomning asosiy zaruriy qismlari:

1. Hujjat turning nomi (Nizom).

2. Vazifalari nizom bilan belgilanayotgan muassasa (tarkibiy qismi) nomi.

3. Mazmuni (matni): muassasa tuzilishidan maqsad va asoslar: asosiy vazifalari,

muassasa tuzilishi, ishni tashkil qilish tartiboti.

4. Muassasa rahbarining imzosi.

5. Sana va joyi.

6. Tasdiqlash ustxati (yuqori qismida o`ng burchakda joylashadi)

Nizomda muassasa, korxona, tashkilotlarning ichki mehnat tartib-qoidalari, jamg‘armalari,

boshqaruv va boshqa organlari, haq to‘lash, ishga qabul qilish, rag‘batlantirish va boshqa

sohalarga doir nizomlar kiradi.

32-Mashq Majlis bayoni va undan ko‘chirma olish haqidagi ma`lumotlardan

foydalanib guruhingiz majlisi bayonini yozing va undan ko`chirma oling.

Majlis bayoni va undan ko‘chirma olish: majlis bayonining boshlang‘ich tashkilotlardan

tortib oliy darajadagi yig‘ilishlarda yuritiladigan hujjat. Uning zaruriy qismlari: yig‘ilish

o‘tkazilayotgan tashkilot, sana, tartib raqami, yig‘ilish joyi, rais va kotib familiyasi,

ishtirokchilar soni, kun tartibi, masala muhokamasi, so‘zga chiqqanlar, qabul qilingan qarorlar,

ilova hujjatlar, rais va kotib imzolari, familiyasi, ayrim masalalar bo‘yicha majlis bayonidan

ko‘chirma olish tartib qoidalari yoziladi.

TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI«O‘ZBEK VA RUS TILLARI» KAFEDRASINING

2009 YIL 19 MAYDAGI YIG‘ILISH BAYONNOMASIDAN

KO‘CHIRMA

19.05.09 №19 Toshkent shahri

Qatnashdilar: N.Husanov, A.Saparov, M.Begaliev, Q.Beknazarov, K.Akbarova,

M.Qilicheva, E.Xusnutdinova, N.Karimova, N.Diërova, E.Mirzaeva, R.Xo‘jaqulova,

E.Yusupov, S.Uglanova.

KUN TARTIBI:

2. N.Husanov, R.Xo‘jaqulova, E.Yusupov, M.Husanovalarning «Iqtisodiyotda yozuv

texnikasi” o‘quv qo‘llanmasini nashrga tavsiya etish haqida

2.1. ESHITILDI: Kafedra mudiri N.Husanov 10 yildan buyon o‘qitilib kelinayotgan

«Iqtisodiyotda yozuv texnikasi” fani bo‘yicha ma’ruza matnlari, uslubiy qo‘llanma, test savollari

mavjud bo‘lsa-da, bu fandan amaliy mashg‘ulotlarni olib borish uchun o‘quv qo‘llanmasi

tayyorlanganligini ta’kidladi. N.Husanov, R.Xo‘jaqulova, E.Yusupov, M.Husanovalar

tomonidan tayyorlangan «Iqtisodiyotda yozuv texnikasi” o‘quv qo‘llanmasi talabalar uchun

muhim amaliy adabiyot vazifasini o‘taydi.

2.2. SO‘ZGA CHIQDILAR: O‘qituvchi R.Xo‘jaqulova so‘zga chiqib, 1997 yildan buyon

professor N.Husanov, R.Xo‘jaqulova, Erkin Yusupov, Maqsuda Husanovalarning

«Iqtisodiyotda yozuv texnikasi” o‘quv qo‘llanmasini ishlashayotganligini, bu o‘quv qo‘llanma

amaliy mashg‘ulotlarga mo‘ljallangan bo‘lib, yangi alifbo va uning imlosiga o‘rgatish nihoyatda

muhimligi, umumdavlat ahamiyatiga egaligi va shu sababli qo‘llanmaning 1-2 mavzularida bu

masalaning yoritilishi, keyingi mavzularda iqtisodiy so‘z va terminlarning yasalishi,

qo‘llanilishi, iqtisodiy matnlarni tuzish, tahrir qilish, ish qog‘ozlarini xatosiz yozish masalalarini

qamrab olganligini aytib o‘tdi. Bu qo‘llanma talabalar savodxonligini oshirishga ham, ularning

ma’naviy olamini boyitishga ham tegishli hissa qo‘shadi.

Kafedra dotsenti Q.Beknazarov, katta o‘qituvchi N.Diyorovalar so‘zga chiqishib

N.Husanov, R.Xo‘jaqulova, Erkin Yusupov, Maqsuda Husanovalarning «Iqtisodiyotda yozuv

texnikasi” o‘quv qo‘llanmasi lotin yozuviga asoslangan yangi o‘zbek alifbosi va yangi imlo

qoidalarini oliy o‘quv yurtlari o‘qituvchilari va talabalriga o‘rgatish, o‘zbek iqtisodiy

terminologiyasining tarixiy shakllainishi boyish manbali, iqtisodiy terminlarni qabul qilish va

tartibga solish yo‘llari, yozuv va uning turlari, matn va uni tahrir qilish, ish yuritish va

hujjatlarni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish masalalarini amaliy mashqlar orqali echishga qaratilganini

ta’kidlab o‘tdi.

Yuqoridagilardan kelib chiqib, kafedra yig‘ilishi

QAROR QILADI:

2.3.1. Kafedra mudiri N.Husanovning «Iqtisodiyotda yozuv texnikasi” o‘quv qo‘llanmasi

tayyor bo‘lganligi haqidagi axboroti ma’lumot uchun qabul qilinsin

2.3.2. N.Husanov, R.Xo‘jaqulova, Erkin Yusupov, Maqsuda Husanovalarning

«Iqtisodiyotda yozuv texnikasi” o‘quv qo‘llanmasi nashrga tavsiya etilsin.

2.3.3. Institut huzuridagi o‘quv-uslubiy kengashidan N.Husanov, R.Xo‘jaqulova, Erkin

Yusupov, Maqsuda Husanovalarning «Iqtisodiyotda yozuv texnikasi” o‘quv qo‘llanmasini

muhokama qilish va nashrga tavsiya etish so‘ralsin.


Kotiba N.Diyorova

33-Mashq Xizmat xatlari haqidagi ma`lumotlardan foydalanib da`vo xat, ilova

xat, iltimos xat, kafolat xat, tasdiq xat, farmoyish xat, eslatma xatlarga namuna

yozing.

Xizmat xatlari

Muassasalar orasida xizmat aloqalarini amalga oshiruvchi asosiy hujjatdir. Xat

orqali bajariladigan masalalar ko`lami juda keng bo`lib, bunday yozishmalar vositasida

turli ko`rsatmalar, so`rovlar, javoblar, tushuntishlar, xabarlar, takliflar, iltimoslar,

kafolatlar beriladi yoki qabul qilinadi.Mazmun jihatdan turlicha bo`lgan bunday hujjatlar

umumlashtirilgan holda xizmat xatlari deb yuritiladi.

Da`vo xat Ma`lum bir muassasaning boshqa bir idora yoki transport tashtashkilotlariga nisbatan talab

va e`tirozlari bayon qilingan xatlar — da`vo xatlar yoki da`vonomalar deb yuritiladi.

Da`vo xatlar ijara pudrati, qurilish ishlari, ijara, yuk tashish va shu kabi bir qancha ishlar

bo`yicha tuzilgan shartnomalar bajarilmay qolganda o`z qonuniy huquqlarini va manfaatlarini

himoya qilish maqsadida tuziladi.

Da`vo xatlarining asosiy zaruriy qismlari qo`yidagilardan iborat:

1. Da`vo qiluvchi muassasaning nomi va manzili.

2. Xatning yozilish sanasi va tartib raqami.

3. Da`voni qabul qiluvchi muassasaning nomi va adresi.

4. Da`vo bahosi (qiymati).

5. Xat matni.

6. Ilovalar ro`yxati(sahifalar soni ko`rsatilgan holda).

7. Mansabdor shaxslarning imzosi.

Tovar yetkazib berish kechiktirilgani

uchun jarima to`lash haqida

DA`VO

____________dagi________________raqamli shartnomaga binoan

(sana)

Siz________________ga bahosi______________________bo`lgan

(so`m so`z bilan)

__________dona________________yetkazib berishingiz kerak edi.

Biroq ko`rsatilgan shartnomaning shartlari buzilgan holda tovar___kun kechikib yetkazib

berildi (shu kunfacha yetkazib berilmadi).

Shartnomaning________bandiga muvofiq, firma muddatida yetkazib berilmagan______

so`mlik Tovar bahosidan_______% miqdorda Sizning hisobingizga_____som jarima yozdi.

Ko`rsatilgan jarima summasi 30 kunlik muddatda bizning______ hisob-kitob raqamimizga

o`tkazishingizni so`rayman. Mazkur summa belgilangan muddatda to`lanmagan holda, ish

xo`jalik sudiga oshiriladi.

Firma direktori ___________ I.O.Karimov

(imzo)

Ilova xat Xatni qabul qilib oluvchilarni jo`natiladigan hujjatlar haqida xabardor qilish uchun

qo`llanuvchi qisqacha xabar qog`ozidir.

Ilova xatlarda shartnomalar, da`vo materiallarining jo`natilish vaqti va turli hujjatlar

loyihasini ko`rib chiqish muddatlari ham qayd qilinadi, shu sababli da`vo-shikoyat ishlarida u

yozma dalil sifatida qo`llanishi mumkin.

Ilova xatning asosiy zaruriy qismlari:

1. Xatni oluvchi muassasa va mansabdor shaxsning nomi.

2. Matn (kirish va xulosa bilan).

3. Ilova (jo`natilayotganxujjatlarni sanash)

4. Rahbar imzosi.

.......raqamli shartnomani Imzolash haqida

Sizga_____________da biz tomondan imzolangan va muhr bilan tasdiqlangan___raqamli

shartnomadan____________ nusxa yo‘llayapmiz.

Ushbu shartnomani rasmiylashtirib, bir nusxasini bizga qaytarishingizni so‘raymiz.

Agar Siz qaytargan shartnomada shartnoma rekvizitlari to‘ldirilmagan holda bo‘lsa, ushbu

shartnoma Sizning aybingiz bilan rasmiylashtirilmagan hisoblanadi.

____________da tuzilgan_______________raqamli shartnomani imzolab va muhrlab

Sizga qayta yo‘llayapmiz, shuningdek, _________________ni ham ilova qildik, ushbuni

(hujjat nomi)

shartnomaning ajralmas qismi deb hisoblashingizni so‘raymiz.

(lavozim) (imzi) (ismi, ota ismi bosh harflari, amiliyasi)

Iltimos xat

Muassasalar ma`lum bir ishni amalgam oshirish yoki tugatish maqsadida boshqa muassasalarga

rasmiy xat orqali iltimos qilishi mumkin. Muassasalar o`rtasidagi bunday o`zaro yozishmalar

iltimos xat vositasida bajariladi.

Iltimos xatlarning asosiy qismlari:

1. Xatni oluvchi muassasa va mansabdor shaxsning nomi.

2. Matn

3. Ilova (zarur bo`lgan holda).

4. Mansabdor shaxslarning imzosi.

O`zbekiston Milliy universiteti

rektori A.Mahmudovga

Kafedramiz katta o`qituvchisi N.Diyorovani tilshunoslik bo`yicha malaka oshirish

maqsadida 2 oy muddatga (2010.10.10 dan 2010.12.12. gacha) tajriba o`tashga qabul

qilishingizni so`raymiz.

“O`zbek va rus tillari”

Kafedresining mudiri N.Husanov

Kafolat xat

Muayyan bir shart yoki va`dani tasdiqlash maqsadida tuziladi. Xatlarning bu turi qoidaga

ko`ra bajarilgan ish uchun haq to`lashda, ishning bajarilish muddati haqida, turar joy bilan

ta`minlashda, ishga qabul qikishda, bajariladigan ishning sifati haqida kafolat berish uchun

tayyorlanadi va tashkilot yoki alohida shaxslarga jo`natiladi.

Kafolat xati boshqa xatlardan farqli o`laroq xat yuo`llanayotgan shaxsga to`g`ridan-

to`g`ri murojaat qilish bilan boshlanishi ham mumkin.

O`zbekiston Yozuvchilar uyushmasi

tarjima kengashiga

Toshkent moliya instituti shu yilning noyabr oyida “Badiiy tarjima va o`zbek

adabiyotining xalqaro aloqalari” mavzuida ilmiy-metodik konferensiya o`tkazishni

moljallamoqda. Konferensiyani o`tkazishda Yozuvchilar uyushmasining tarjima kengashi

hamkorlik qilishini so`raymiz.

Konferensiya tezislarini nashr etish, taklifnomalar chiqarish, mehmonlarni kutib olish kabi

yumush va harajatlarni institut o`z zimmasiga oladi.

“O`zbek va rus tillari”

kafedrasi mudiri (imzo) N.Husanov

Tasdiq xat

Ma`lum bir muassasa tomonidan yuborilgan iltimos va so`rovlarga javob tarzida

yoziladigan xatlarning bir turidir. Tasdiq xatning qaysi xatga javoban bitilganligi iloji boricha

aniq ko`rsatilishi kerak. Bunday xat matni qo`llanuvchi asosiy so`zlardan biri “tasdiqlamoq”

fe`lidir. Masalan:

Sizning xom ashyo so`rab 12 yanvarda jo`natgan A— 22—18 raqamli xatingizni

olganligimizni tasdiqlaymiz. Bu to`g`ridagi bizning javobimiz 22 yanvargacha xabar qilinadi.

Tasdiq xatlari o`z vaqtida jo`natilsa, eslatma xatlar uchun hech qanday ehtiyoj sezilmaydi,

natijada xizmat yozishmalarining hajmi qisqaradi.

Tasdiq xat

Bugun, 5 iyunda Sizdan buyurtmamiz bo`yicha mahsulot ishlab chiqarayotganligingiz

haqida xabar berilgan telegrammani oldik.

O`z baqtida qaytarilgan javob uchun Sizlarga minnatdorchilik bildiramiz

Farmoyish xat

Bir tarmoqqa tegishli quyi muassasalarning barchasiga yuo`llangan rasmiy hujjatdir.

Farmoyish xatlar xizmat aloqalarining ko`pgina sohalarida qo`llaniladi. Farmoyish xatlar bosh

muassasalar rahbari tomonidan imzolanadi. Agar xat matnida hisob bo`limiga oid masalalar ham

bo`lsa, bosh hisobchi ham imzo chekadi. Bosh rahbar imzolagan 1-nusxa asliyat sifatida

saqlanadi. Boshqalari esa umumiy bo`lim yoki muassasa kotibi tomonidan tasdiqlanib, nusxa

sifatida tarqatiladi.

Eslatma xatlar

Jo`natilgan iltimos va so`rov xatlarga javob olinmasa, shuningdek, tizilgan shartnomalar

muddati buzilganda yoki unga amal qilinmagan hollarda eslatma xat yuboriladi.

Mazkur xatlar mazmun jihatdan uncha katta bo`lmaydi. Ular mazmun jihatdan

telegrammalarga yaqin turadi. Odatda, eslatma xat bir yoki ikki jumladan iborat bo`lib, kotib

yoki referent tomonidan imzolanadi.


FANIDAN

TOSHKENT-2014

B.И. Свинцов

Смысловая анализ и обработка текста. Москва

«КНИГА», 1979, 272 ст.

А.Умаров. дипломные и курсовые работы п

экономическим специальностям. Москва, 2004.

А.Рыбалкин. Анализ экономики. Москва, 2000.

М.В.Кларин. Педагогическая технология в учебном

процессе. Москва, 2006.

Gerald J.Alred, Charles T. Brusaw, Walter E. Oliu.

Handbook of technical writing. Boston, 1996

Alo Raun. Basic course in uzbek. Copyright 1969 by

Indiana University.

Avel Pavet de courteille. Dictionnaire turk-oriental.

Amsterdam, 1972.

Eyuboglu Ismet Zeki. Turk dilinin etimologi so`zlugu.

Istanbul. 1996.


FANIDAN

TOSHKENT-2014

1-mavzu: «Iqtisodiyotda yozuv texnikasi” fanining mazmuni va vazifalari

“Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi” va “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonun talablaridan kelib

chiqqan holda Toshkent Moliya institutida iqtisodchi-bakalavrlarga «Iqtisodiyotda yozuv texnikasi”

ma’ruza matni kiritildi. Bu fanni o‘qitishdan maqsad bakalavrda iqtisodiy til, iqtisodiy

atamashunoslik, iqtisodiy nutq asoslarini shakllantirishdan iboratdir.

Shunga ko‘ra institut talabalari uchun «Iqtisodiyotda yozuv texnikasi” kursining kiritilishi

maqsadga muvofiq ish bo‘ldi.

Mazkur ma’ruza matni talabalarga hujjatlar, ularning turlari, har bir hujjatda aks etishi

lozim bo‘lgan ma’lumotlar, axborotlar, ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy-ma’naviy hayotimizga oid

hamda o‘rganayotgan mutaxassisliklariga doir terminlar, ularni tanlashdagi o‘ziga xos

xususiyatlarni o‘rgatish uchun mo‘ljallangan.

«Iqtisodiyotda yozuv texnikasi” fani iqtisodiy nazariya va iqtisodiy fanining boshqa sohalari

bilan chambarchas bog‘liqdir.

Bakalavr o‘z mutaxassislik fanlari bilan bir qatorda iqtisod tili va uslubi, iqtisodiy

terminologiya va atamashunoslik, ish yuritish va hujjatchilik to‘g‘risida mukammal bilimga ega

bo‘lmasdan turib, o‘z fikrini iqtisod sohasiga qo‘yiladigan talablar asosida aniq va ravshan ifoda eta

olmaydi. Shunga ko‘ra bo‘lajak iqtisodchilar iqtisod tilining o‘ziga xos xususiyatlaridan puxta

xabardor bo‘lmog‘i lozim. Bakalavrlar o‘z ixtisosligidan kelib chiqqan holda O‘zbekiston iqtisodini

yuksaltirishga, uni jahonda munosib o‘rin egallashiga hissa qo‘shadi, chet mamlakatlarda va

yurtimizda davlatimiz manfaatini himoya qiladi, kuch-qudratini namoyish etadi. Shunga ko‘ra

bo‘lajak iqtisodchilar davlat tili-o‘zbek tilini mukammal, aniq va ravshan egallashlari shart. Shuning

uchun dasturda iqtisodiy til bilimlariga alohida urg‘u berildi.

Mazkur o‘quv kursining o‘qitilishi muayyan amaliy yo‘nalishga ega bo‘lib, bakalavr iqtisod

tili bo‘yicha nazariy bilim va amaliy ko‘nikmalarni, o‘z oid sohasiga so‘zlarni va hujjatlarni to‘g‘ri

yozish malakasini hosil qilishni ko‘zda tutadi. Shundan kelib chiqqan holda «Iqtisodiyotda yozuv

texnikasi” ma’ruza matnini o‘qitishning vazifalari quyidagilardan iborat:


- iqtisodiyotga oid tushuncha so‘z, atama (termin)lar o‘z o‘rnida va to‘g‘ri qo‘llash, tallafuzni

shakllantirish;


2-mavzu: Iqtisodiyot tili va leksikasi

“Termin” tushunchasiga yuklangan mazmun quyidagicha belgilarga asoslanadiki, bular

terminlarni umumiste’moldagi so‘zdan farqlash uchun etarli, deb o‘ylaymiz:



2) termin-konkret narsa-predmet, ashyo, mavhum tushunchalarning maxsuslashtirilgan nomidir;

3) termin uchun muayyan ta’rif (definitsiya) zaruriydirki, uning yordamida tegishli tushuncha

mazmunini aniqroq ifodalash, tushunchaning birini ikkinchisidan chegaralab ajratish imkonini

beruvchi, ayni mahalda ma’lum tushunchani muayyan tasnifiy qatorga joylashtirishga yo‘l

qo‘yuvchi, farqlovchi belgilarini ravshanroq ko‘rsatish mumkin.

Demak, terminologiya muayyan fanning tushunchalar tizimi bilan o‘zaro munosabatda bo‘lgan

terminlar jami sifatida ta’riflanadi. Har qanday tushunchalar tizimiga muayyan terminlar tizimi

to‘g‘ri keladi. Terminologik tizimlar fan taraqqiyoti bilan birgalikda rivojlanib boradi. Terminlar

umumiste’moldagi so‘zlardan farqli ravishda joriy qilinib ularning qo‘llanishi ma’lum darajada

nazorat ostida bo‘ladi. “Terminlar paydo bo‘lib qolmaydi”, aksincha, ularning zaruriyati

anglangan holda “o‘ylab topiladi”, “ijod qilinadi”. Shuningdek, oddiy so‘zdan farqli ravishda,

terminning ma’nosi kontekstga bog‘liq bo‘lmaydi, muayyan leksema terminologik ma’nosida va

o‘z terminologik maydonida qo‘llanar ekan, ayni ma’no saqlanib qolaveradi. Biroq ko‘p ma’noli

terminlarning aniq ma’nosini ajratib olish uchun kontekstning zarurligi shubha tug‘dirmaydi.

Yuqorida terminshunoslarning terminning asosiy vazifasi va xususiyati haqidagi, ya’ni

terminlarning nominativligi yoki definitivligi haqidagi fikrini keltirdik.

Terminologik birikmalarning ko‘p leksemaliligi, ya’ni ular komponentlarining soni nechtagacha

bo‘lishi keyingi yillarda terminshunoslarning diqqat-e’tiborini jalb etib kelmoqda.

3-mavzu: Iqtisodiyot tilining shakllanish va boyish manbalari

O‘zbek tili iqtisodiyot terminologiyasi, boshqa terminologik tizimlar kabi, ikki manba,

ya’ni ichki va tashqi manbalar asosida rivojlanadi va takomillashadi.

Alohida qayd etish lozimki, o‘zbek tili terminologik tizimlarining rivojlanishida shu

tilning ichki imkoniyatlari asosida rol o‘ynaydi. Chunki, adabiy til leksikasi boyishining birinchi

va eng muhim manbai uning o‘z ichki resurslaridir.

Bu fikr bevosita o‘zbek tili iqtisodiyot terminologiyasiga ham taaluqlidir.

Terminologik tizimlarning boyish yo‘llari har xil bo‘lib, uning asosiysi so‘z yasashdir. So‘z

yasash, umuman, qanday usul, qanday vosita orqali amalga oshirilmasin, yangi so‘z hosil

qilishdan iboratdir.

Umumadabiy tildagidan farqli o‘laroq, terminlarning yasalishida, asosan, quyidagi uch xil

usuldan foydalaniladi.

I) semantik (semantik-sintaktik);

II) morfologik;

III) sintaktik.

Quyida ularning har biri xususida alohida-alohida so‘z yuritiladi.

O‘zbek tilshunosligida so‘z ma’nosining o‘zgarishi, ma’noning ko‘chishi, polisemantik

so‘zlarning ba’zi ma’nolari orasidagi bog‘lanish uzilib, ayrimlarining maxsuslanishi orqali yangi

so‘zning hosil bo‘lishi semantik yoki leksik-semantik yo‘l bilan yasash deb yuritiladi.

Mazkur ma’ruzada “semantik-sintaktik” usul bilan yasash terminini qo‘llashni lozim, deb

topdik.

Ma’lumki, tilda so‘zlarning ma’nolari har xil usullar bilan ko‘chishi mumkin. Chunonchi,

so‘z semantikasidagi o‘zgarish, asosan, metafora, metonimiya, sinekdoxa, vazifadoshlik kabi

semantik transformatsiya asosida ro‘y beradi. Tilshunoslarning yakdillik bilan bildirgan

fikrlariga qaraganda, semantik usul bilan termin hosil qilishda asosiy rolni metafor o‘ynaydi.

Chunki umumadabiy yoki jonli tildagi so‘zlarning biror xususiyatini, masalan, shaklan

o‘xshashligini, rang-tusidagi bir xillikni asos qilib olish yo‘li bilan yangi-yangi terminlar

vujudga keladi.

4-mavzu: Iqtisodiyot leksikasini qo‘llash mezoni va tartibga solish masalalari

Ma’lumki, barcha sohalarda bo‘lganidek, iqtisodiyot terminologiyasi ham terminlarni tartibga

solish masalalari hamisha jamoatchilikning diqqat markazida bo‘lib keldi. Ilmiy jamoatchilik

yaxshi biladiki, o‘tgan asrning 30-yillarida til-imlo masalalari bilan bog‘liq ravishda

terminologiya muammolar ham tegishli tashkilotlar tomonidan uyushtirilgan qator tadbirlarda

maxsus kun tartibiga qo‘yildi. 1929 yilda bo‘lib o‘tgan Til-imlo konferentsiyasi buning yorqin

namunasidir. Natijada S.Ibrohimovning qator maqolalari, U.Tursunning “O‘zbek tili

terminologiyasi” nomli risolasi, ko‘plab terminologik lug‘atlar yuzaga keldiki, ular u yoki bu

soha terminlarini yanada puxtaroq tartibga solishda muhim rol o‘ynadi.

O‘zbek tilidagi bunday terminlarni tartibga solish sohasidagi ishlar sho‘ro hokimiyatining

dastlabki yillaridan boshlangan.

Turli sohalar bo‘yicha terminologiya lug‘atlarning nashr etilishi terminologiya sohasida

ilmiy-tadqiqot ishlar olib borishning kuchayganligi terminologiya sohasida mavjud bo‘lgan

ba’zi muammolarni hal etishni taqozo etadi.

Barcha fanlar va texnikaga doir terminologik ishlarning maqsadi o‘sha sohalar

mutaxassislarininggina emas, balki umuman terminlar vositasida ish ko‘radigan har bir

shaxsning bir-biri bilan informatsiya almashish jarayonini amalga oshirishdan iboratdir. Bu

jarayon esa lug‘atlar vositasida yanada jadal tus oladi. Shunisi borki, lug‘atda o‘z “tasdig‘i”ni

olgan har bir termin bevosita yozma nutqqa-darsliklar, o‘quv qo‘llanmalari, ilmiy-tadqiqot

ishlar, matbuot sahifalariga, qolaversa badiiy adabiyotga ham ko‘chadi. Shunday ekan, har

qanday termin u yoki bu tushunchani aniq, to‘g‘ri ifodalashni taqozo etadiki, ular o‘zbek tilining

qonun-qoidalariga binoan yaratilishi lozim bo‘ladi. Iqtisod fani bo‘yicha nashr etilgan darslik va

qo‘llanmalar, ilmiy-ommabop asarlar, lug‘atlarda o‘z ifodasini topgan aksar terminlar o‘zbek

tilining ichki qonunlari asosida tushunchalarni aniq ifodalayotgani, bu esa o‘qish-o‘qitish

jarayonining hozirgi talablar darajasida bo‘lishiga yordam berayotganini ko‘rish mumkin.

5-mavzu: Matn va uning turlari Ma’lum voqelik haqida tasavvur (ma’lumot) beradigan bir yoki bir necha sintaktik

birliklardan tashkil topgan nutqiy butunlik matn hisoblanadi.

Matn ma’lum fikrlar yig‘indisi hisoblangan nutq, nashrdan chiqqan asardir. U o’ziga xos

asar hisoblanishi va mazmunga (ilmiy, rasmiy, badiiy va hokazo) yoki hujjat xarakteriga ega

bo‘ladi.

Matn ikki xil ko‘rinishda bo‘ladi: dialogik va monologik. Dialogik matn ikki va undan

ortiq suhbatdoshning turlicha mazmundagi fikr-axborot almashinuvidan iborat.

Ikki kishi o‘rtasidagi dialog nutq savol-javob, buyruq-javob, xabar-e’tiroz kabi

mazmunlarda bo‘lib, fikr xususidagi tasdiq yoki inkorni, ziddiyat yoki munozarani ifodalaydi.

Ko‘p kishilik dialoglarda suhbat mavzusi savol-javobdan iborat bo‘lmay, o‘rtaga tashlangan

savol, taklif, da’vat biror xabar, dalillar bilan xulosalanadi.

Dialogik matn tarkibida so‘roq olmoshlari, muomala odobiga oid so‘z va iboralar,

yuklamalar, undovlar, kirish so‘zlar keng qo‘llanadi. Bunday matndagi gaplar asosan sodda

gaplardan tashkil topadi, sodda gaplarning bir tarkibli turlari, to‘liqsiz gaplar, so‘z-gaplar faol

ishlatiladi.


Tavsifiy (monologik) matn so‘zlovchi yoki yozuvchi tomonidan bayon etilgan voqea-

hodisa, narsa yoki shaxs tasviri, tavsifi yoxud xabar, ma’lumot bayonidir. Maqola, insho ham

tavsifiy matnning bir turi sanaladi.

Ma’lum voqea-hodisalarga, narsa va shaxslarga oid fikr-mulohaza bildirish, ularni badiiy-

tasviriy vositalar yoki dalillar bilan ta’riflash, izohlash, isbotlash, asoslash tavsifiy matnga xos

xususiyatlardandir. Shuning uchun bunday matnda belgi-xususiyat ifodalovchi so‘zlar, atamalar,

modal so‘zlar, fe’lning funksional shakllari, ravishlar faol qo‘llanadi.

Tavsifiy matn yaratishda uyushiq bo‘laklar, ajratilgan gap bo‘laklari, atov gaplar,

qo‘shma gap ko‘rinishlaridan ham keng foydalaniladi.

6-mavzu. Iqtisodiy matn tuzish usullari





- tanish bo‘lmagan yoki faol qo‘llanmaydigan termin, shartli belgi yoki qisqartmalarga

qavs ichida izoh berish;

- ixtisoslikka oid terminlarni boshqa tillardan o‘zlashtirish va so‘z yashda milliy tilning

tabiatini nazarda tutish;


maqsadida leksik, morfologik va sintaktik sinonimiya imkoniyatlaridan o‘rinli foydalanish va

boshqalar.

Umuman ixtisoslikka oid so‘z va terminlarni to‘g‘ri tanlash hamda qo‘llash nutq

madaniyatining kasbiy bilimdonlikning muhim sharti hisoblanadi.









Matnni tahrir qilish uchun dastlab u bilan yaxshilab tanishib, to‘lig‘icha o‘qib chiqish,

masalaning mohiyatini tushunib olishi lozim. Birinchi o‘qishdanoq tuzatishlar kiritishga




7- mavzu. Iqtisodiy matn ustida ishlash va uni tahrir qilish


- matnning asosiy g‘oyasini ifodalovchi tayanch so‘z yoki gapni aniqlash va shunga

bog‘liq holda o‘z mustaql, ijodiy fikrini ifodalovchi gap qo‘shish;



- so‘z va birikmalarni ma’nodoshlari - tasviriy ifodalar, frazeologik iboralar va boshqa

badiiy tasvir vositalari bilan almashtirish;







- birikmalarni ma’nodosh so‘zlarga, sodda yoyiq gaplarni yig‘iq gaplarga, qo‘shma

gaplarni sodda gaplarga, ko‘chirma gaplarni o‘zlashtirma gaplarga aylantirish;



8- mavzu. Iqtisodiy matnlarning turlari

O‘zbek tilida hujjatlarning turlari ko‘p va xilma-xildir. Mavjud adabiyotlarda hujjatlar

quyidagicha tasnif qilinadi:


a) ichki hujjatlar;



a) sodda hujjatlar;













g) xizmat yozishmalari.

Hujjatlarni yaratishda ma’lum qonun va qoidalarga rioya etiladi.











FANIDAN

TOSHKENT-2014

МАЪЛУМОТНОМА

Ҳусанов Нишонбой Абдусатторович

1996 йил 16 октябрдан буён:

Тошкент молия институтининг «Ўзбек ва рус тиллари» кафедраси

мудири

Туғилган йили: 10.06.1954

Туғилган жойи: Самарқанд вилояти, Ургут тумани

Миллати: ўзбек

Партиявийлиги: йўқ

Маълумоти: олий

Тамомлаган: 1976 йил, Самарқанд давлат педагогика институти

(кундузги)

Маълумоти бўйича мутахассислиги: француз тили ўқитувчиси

Илмий даражаси: филология фанлари доктори

Илмий унвони: профессор

Қайси чет тилларини билади: француз, рус тиллари

Давлат мукофотлари билан тақдирланганми (қанақа): йўқ

Халқ депутатлари, республика, вилоят, шаҳар ва туман Кенгаши депутатими ёки бошқа

сайланадиган органларнинг аъзосими (тўлиқ кўрсатилиши лозим): йўқ

МЕҲНАТ ФАОЛИЯТИ

1971-1976 йй. - Самарқанд давлат педагогика институти талабаси

1976-1987 йй. - Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси Тил ва адабиёт институти

лаборанти, илмий ходими, катта илмий ходими

1988-1989 йй. - Низомий номли Тошкент давлат педагогика институти катта ўқитувчиси,

доценти

1989-1994 йй. - Тошкент давлат аграр университети “Ўзбек тили ва адабиёти” кафедраси

мудири

1994-1996 йй. - Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси Тилшунослик институти катта

илмий ходими

1996 й.- ҳ.в. - Тошкент молия институти «Ўзбек ва рус тиллари» кафедраси мудири

2008 й.- ҳ.в. - Тошкент молия институти “Moliyachi” газетаси бош муҳаррири


FANIDAN

TOSHKENT-2014

FOYDALI MASLAHATLAR

«Iqtisodiyotda yozuv texnikasi” fanini yaxhsi o`zlashtirishi, joriy nazoratda yahshi

baho olishi uchun talaba quyidagilarni bajarish kerak:

1. «Iqtisodiyotda yozuv texnikasi” fani bo`yicha ma`ruza uchun alohida, amaliy

mashgùlotlar uchun daftar tutishi lozim.

2. Fan bo`yicha chop etilgan barcha o`quv adabiyotlarni institut kutubxonasidan

olishi

3. Ma`ruza mashgùlotlarini muntazam yozib borishi va konspektlashtirishi kerak.

4. Mustaqil ta`lim bo`yicha berilgan topshiriqlar – iqtisodiyot nazariyasi o`quv

adabiyotidagi iqtisodiy so`z va terminlarni izohlahsi, Respublika Prezidenti

I.Karimovning ma`lum bir asari bo`yicha izohli lugàt tuzishi lozim.

Mashgùlotlar jarayonida quyidagilarni amalga oshirishi zarur:

- o’zbek yozuvlari haqida ta’rif berish va uning tarkibini tavsiflash;

- milliy tilning va yozuvning qoidalarini va xususiyatlarini mazmunini yoritib berish;

- imlo qoidalarini o`zlashtirish, iqtisodiy terminlarning to’g’ri yozish;

- o`zbek yozuvlari to’g’risidagi bilimlarni kengaytirish va chuqurlashtirish;

- lotin yozuviga asoslangan yangi o‘zbek alifbosini kirill alifbo bilan qiyoslash

- imlo qoidalari – harflar imlosi, asos qo`shimchalar, qo`shib yozish, chiziqcha bilan

yozish, bosh harflar imlosi, bogìn kochirish imlosi to`g`risida keng bilimga ega bolish

- iqtisodiy terminlarning to`g`ri yozilishi yuzasidan mashqlar bajarish orqali

savodxonlikni oshirish

- til, leksika so`ziga izoh berish;

- til va terminning tarkibini tahlil qilish, yozuvda ifodalash;

- so`z va atama tushunchalarining xususiyatlarini tavsiflash;

- termin va atamaning o`xshash, farqli jiharlari to’g’risida tushuncha berish;

- iqtisodiyot terminologiyasi va uning o‘zbek tiliga kirib kelish manbalarini ochib

berish.

- til va so‘z bo’yicha bilimlarni kengaytirish va chuqurlashtirish;

- o’quv topshiriqlar, ularni tahlil va yechish ketma-ketligi mazmunini yoritish;

- muammoli topshiriqlarni mustaqil ravishda yechishni rag’batlantirish;

- muammoli masalalarni yechish ko’nikmalarini hosil qilish;

- kommuniktsiya, guruhda ishlash ko’nikmalarini rivojlantirish;

- iqtisodiyot terminlarining taraqqiyot bosqichlarini ochib berish;

- iqtisodiy terminlarning morfologik usul bilan yasalishini tavsiflash va tushuntirish;

- iqtisodiyot terminologiyasining sintaktik usulda yasalishi;

- iqtisodiy terminlarning semantik usulda yasalishi

- mavzu bo’yicha bilimlarni ongli ravishda o’zlashtirish va mustahkamlash;

- mavzu bo’yicha bilimlarni tizimlashtirish chuqurlashtirish;

- muammoli vazifalarni yechish ko’nikmalarini rivojlantirish, muammoni tahlil

qilishni bilish, muqobil variantlarni ilgari surish, muqobil variantlarni baholash, yakuniy

xulosalarni shakllantirishi lozim.

- terminning yasalish qoidalarini ochib berish;

- terminning qo`llanilishiga ta`sir ko`rsatuvchi omillarni tavsiflash;

- o`zbek tilida iqtisodiy terminlarning tartibga soluvchi omillarni ochib berish;

- iqtisodiy so`z, termin haqida tushuncha berish;

- matn va uslublar hamda o’ziga xos xususiyatlarini yoritish;

- diologik matn va uni tuzish usullarini tavsiflash;

- monologik matnni yaratish va uning ahamiyatini izohlash.

- iqtisodiy matnga so`z va termin tanlash, ixtisoslikka oid matn tuzishda nimalarga

e`tibor berish;

- iqtisodiy matn va uning tarkibiy qismlariga ta’rif berish;

- iqtisodiy matnga so‘z tanlashni tavsiflash;

- iqtisodiy matnga termin tanlashni yoritish;

- iqtisodiy matnga xos xususiyatlar – fakt to`plash, so`z va termin tanlash yollarini

yoritish;

- iqtisodiy matnni kengaytirishni tavsiflay olishi lozim.

Oraliq nazorat - semestr davomida “I`qtisodiyotda texnik yozuv” fanidan 2 marta

o`tkaziladi, o‘quv dasturining tegishli (fanning bir necha mavzularini o‘z ichiga olgan)

bo‘limi tugagandan keyin talabaning bilim va amaliy ko‘nikma darajasini aniqlaydi va

baholaydi. “I`qtisodiyotda texnik yozuv” fanidan Oraliq nazoratning soni va shakli

(yozma, og‘zaki, test va hakozo) o‘quv faniga ajratilgan umumiy soatlar hajmidan kelib

chiqqan holda kafedra tomonidan belgilanadi.

Oraliq nazoratni o‘tkazish jarayoni kafedra mudiri tomonidan tuzilgan

komissiya ishtirokida davriy ravishda o‘rganib boriladi va uning tartiblari buzilgan

hollarda, oraliq nazorat natijalari bekor qilinishi mumkin. Bunday hollarda oraliq nazorat

qayta o‘tkaziladi. Umuman talaba “I`qtisodiyotda texnik yozuv” fanidan joriy nazoratda

35 ball, oraliq nazoratda 35 ballgacha olishi mumkin.

Yakuniy nazorat – semestr yakunida “I`qtisodiyotda texnik yozuv” fani bo‘yicha

nazariy bilim va amaliy ko‘nikmalarni talabalar tomonidan o‘zlashtirish darajasini

baholash usuli bo`lib maksimal 30 ballgacha belgilanishi mumkin. Yakuniy nazorat

“I`qtisodiyotda texnik yozuv” fani mavzulari bo`yicha tuzilgan testlardan, savollardan

iborat bo`ladi.


FANIDAN

TOSHKENT-2014

O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining “Lotin yozuviga asoslangan o’zbek

alifbosini joriy etish to’g’risidagi” O’zbekiston Respublikasi qonunini amalga

kiritish tartibi haqida qarori

O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qaror qiladi:

“Lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosini joriy etish to’g’risida”gi O’zbekiston

Respublikasi Qonuni e’lon qilingan kundan e’tiboran amalga kiritilsin (1993-yil 2-

sentabr).

Yangi alifboga bosqichma-bosqich o’tilib, bu ish 2005-yil 1- sentabriga qadar

to’liq tugallansin.

Respublika davlat komissiyasi:

Uch oylik muddat ichida maktabgacha tarbiya, bolalar muassasalarida, maktablar,

o’rta va oliy o’quv yurtlarida, korxonalar, tashkilotlar, muassasalar va jamoat

birlashmalarida yangi alifboga bosqichma-bosqich o’tishning davlat dasturi va tartibini

ishlab chiqsin va uni O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tasdig’iga taqdim

etsin; 1995-yil davomida o’zbek orfografiyasining yangi qoidalarini ishlab chiqsin va

O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tasdig’iga taqdim etsin; “Lotin yozuviga

asoslangan o’zbek alifbosini joriy etish to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Qonuni

va Oliy Majlisning ushbu Qarorini ro’yobga chiqarishda davlat hokimiyati va

boshqaruvning respublika hamda mahalliy organlariga uslubiyyat va axborot bobida

muntazam ravishda yordam ko’rsatib borsin;

Respublika va mahalliy boshqaruv organlarining yangi alifboni joriy etish

yuzasidan qilinayotgan ishlar to’g’risidagi axborotlarini muntazam tinglab borsin;

5. O’zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi yangi alifboga bosqichma-

bosqich o’tishning davlat dasturi va tartibi asosida:

Lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosini amalda joriy etishga doir aniq chora-

tadbirlar rejasini ishlab chiqsin va tasdiqlasin;

1996-yil 1-sentabrdan e’tiboran maktabgacha tarbiya bolalar muassasalarida,

umumta’lim maktablarining birinchi sinflarida yangi alifbo bo’yicha mashg’ulotlar

o’tkazishni, qolgan sinflarda esa fakultativ mashg’ulotlar tashkil etishni ta’minlasin.

8. O’zbekiston Respublikasi Davlat matbuot qo’mitasi 1996-yil 1-avgustga qadar

lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosini o’rganish uchun kerakli darsliklar va boshqa

qo’llanmalar nashr etilishini ta’minlasin.

9. Viloyatlar, tumanlar va shaharlarning hokimlari respublika davlat komissiyasi

bilan kelishilgan holda lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosini bosqichma-bosqich

joriy etishga doir dasturni amalga oshirish bo’yicha komissiyalar tuzsinlar.

10. Vazirliklar, davlat qo’mitalari, idoralar, davlat va xo’jalik boshqaruvining

boshqa organlari, jamoat birlashmalarining respublika organlari, shu jumladan,

tasarruflaridagi korxonalarda, muassasalarda, tashkilotlarda ham xodimlarga yangi

alifboni o’rgatishni tashkil etish hamda buning uchun kerakli darsliklar, o’quv

qo’llanmalari va texnika vositalari bilan ta’minlash yuzasidan maxsus ishchi guruhlari

tuzsinlar.

Belgilab qo’yilsinki, yangi alifboni joriy etishga doir barcha xarajatlar mulkchilik

shaklidan qat’iy nazar, korxonalar, tashkilotlarning o’z mablag’lari hisobidan (budjet

tashkilotlari bundan mustasno) amalga oshiriladi.

9. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi:

1994-yilgi hamda undan keyingi yillarga mo’ljallangan Davlat budjetini

shakllantirish chog’ida yangi alifboni joriy etish maqsadida zarur bo’ladigan mablag’larni

budjetdagi tashkilotlar uchun-Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent

shahriga ajratilishini nazarda tutsin;

1995-96-yillar davomida lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosini joriy etish

bilan bog’liq tadbirlarni moddiy-texnika jihatidan ta’minlashning hamda korxonalar,

tashkilotlar, xo’jaliklar va o’quv yurtlarida yangi alifboni fakultativ tarzda o’rganishni

tashkil etishning birinchi galdagi masalalarini hal etsin;

Ushbu Qaror bajarilishining borishi to’g’risida O’zbekiston Respublikasi Oliy

Majlisini muntazam xabardor qilib tursin.

11. O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi amaldagi qonun hujjatlarini “Lotin

yozuviga asoslangan o’zbek alifbosini joriy etish to’g’risida”gi qonunga

muvofiqlashtirish yuzasidan takliflar tayyorlasin va O’zbekiston Respublikasi Vazirlar

Mahkamasiga taqdim etsin.

12. Yangi alifboga to’liq o’tilgan paytdan, ya’ni 2005-yilning 1-sentabridan

e’tiboran 1940-yil 8-mayda qabul qilingan “O’zbek yozuvini lotinlashtirilgan alifbedan

rus grafikasi asosidagi yangi o’zbek alifbesiga ko’chirish to’g’risida”gi (O’zbekiston SSR

Oliy Sovetining Vedomostlari, 1940-yil, O’zbekiston Respublikasining qonuni o’z

kuchini yo’qotgan deb hisoblansin.

O’zbekiston Respublikasi Vazirlar

Mahkamasining qarori

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI VAZIRLAR

MAHKAMASINING QARORI

1995-yil 24-avgust 339-son Toshkent sh.

O’zbekiston Respublikasining “Lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosini joriy

etish tog’risida”gi Qonunini bajarish maqsadida Vazirlar Mahkamasi qaror qiladi:

5. O’zbek tilining asosiy imlo qoidalari tasdiqlansin.

6. Respublika vazirliklari, idoralari, mahalliy hokimiyat va boshqaruv idoralari,

ommaviy axborot vositalari lotin yozuviga asoslangan O’zbek alifbosidagi barcha turdagi

yozishmalarda, matbuotda, ish yuritishda ushbu qoidalarni joriy qilish yuzasidan tegishli

tadbirlarni ishlab chiqsinlar va amalga oshirsinlar.

7. O’zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi, Oliy va o’rta ta’lim vazirligi, Xalq

ta’limi vazirligi, Davlat matbuot qo’mitasi uch oy muddat ichida maktablar uchun

qo’llanma sifatida o’zbek tilining imlo lug’atini, kishi ismlari va joy nomlari lug’atlarini

tayyorlasinlar va nashr etish choralarini ko’rsinlar.

8. Mazkur qarorning bajarilishini nazorat qilish Vazirlar Mahkamasining Ta’lim va

fan hamda ijtimoiy masalalar va madaniyat bo’limlariga yuklansin.

Vazirlar Mahkamasining Raisi I.Karimov

O’zbekiston Respublikasining ”Davlat tili haqida”gi

Qonuni

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASINING QONUNI

DAVLAT TILI HAQIDA

(yangi tahrirda)

1-modda. O’zbekiston Respublikasining davlat tili O’zbek tilidir.

2-modda. O’zbek tiliga davlat tili maqomining berilishi respublika hududida

yashovchi millat va elatlarning o’z ona tilini qo’llashdan iborat konstitutsiyaviy huquqlariga

monelik qilmaydi.

3-modda. O’zbek tilining O’zbekiston Respublikasi hududida davlat tili sifatida amal

qilishining huquqiy asoslari ushbu Qonun va boshqa qonunlar bilan belgilab beriladi.

Tilning Qoraqalpog’iston Respublikasida amal qilishiga bog’liq masalalar,

shuningdek Qoraqalpog’iston Respublikasining qonun hujjatlari bilan belgilanadi.

Ushbu Qonun tillarning turmushda, shaxslararo muomalada hamda diniy va ibodat

bilan bog’liq udumlarni ado etishda qo’llanishini tartibga solmaydi.

Fuqarolar millatlararo muomala tilini o’z xohishlariga ko’ra tanlash huquqiga

egadirlar.

4-modda. O’zbekiston Respublikasida davlat tilini o’rganish uchun barcha fuqarolarga

shart-sharoit hamda uning hududida yashovchi millatlar va elatlarning tillariga izzat-hurmat

bilan munosabatda bo’lish ta’minlanadi, bu tillarni rivojlantirish uchun shart-sharoit

yaratiladi.

Fuqarolarga davlat tilini o’qitish amalga oshiriladi.

5-modda. O’zbekiston Respublikasida davlat tilida faoliyat ko’rsatadigan, milliy

guruhlar zich yashaydigan joylarda esa ularning tillarida faoliyat ko’rsatadigan

maktabgacha tarbiya bolalar muassasalarini tashkil etish ta’minlanadi.

6-modda. O’zbekiston Respublikasida yashovchi shaxslarga ta’lim olish, tilini erkin

tanlash huquqi beriladi.

O’zbekiston Respublikasi davlat tilida, shuningdek boshqa tillarda ham umumiy,

hunar-texnika, o’rta maxsus va oliy ma’lumot olishni ta’minlaydi.

7-modda. Davlat tili rasmiy amal qiladigan doiralarda o’zbek adabiy tilining ilmiy

qoidalari va normalariga rioya etiladi.

Davlat o’zbek tilining boyitilishi va takomillashtirilishini ta’minlaydi, shu jumladan

unga hamma e’tirof qilgan ilmiy-texnikaviy va ijtimoiy-siyosiy atamalarni joriy etish

hisobiga ta’minlaydi.

Yangi ilmiy asoslangan atamalar jamoatchilik muhokamasidan keyin va Oliy Majlis

tegishli qo’mitasining roziligi bilan o’zbek tiliga joriy etiladi.

8-modda. O’zbekiston Respublikasining qonunlari, davlat hokimiyati va boshqaruv

organlarining boshqa hujjatlari davlat tilida qabul qilinadi va e’lon etiladi. Bu hujjatlarning

tarjimalari boshqa tillarda ham e’lon qilinadi.

Mahalliy hokimiyat va boshqaruv organlarining hujjatlari davlat tilida qabul qilinadi

va e’lon etiladi. Muayyan millat vakillari zich yashaydigan joylarda mahalliy hokimiyat va

boshqaruv organlarining hujjatlari respublika davlat tilida hamda mazkur millat tilida qabul

qilinadi va e’lon etiladi.


zaruratga qarab boshqa tillarga tarjima qilinishi ta’minlanadi.

O’zbekistonda o’tkaziladigan xalqaro anjumanlarda davlat tili, shuningdek

qatnashchilarning o’zlari tanlagan tillar anjumanning ish tili hisoblanadi.


yuritish, hisob-kitob, statistika va moliya hujjatlari davlat tilida yuritiladi, ishlovchilarning

ko’pchiligi o’zbek tilini bilmaydigan jamoalarda davlat tili bilan bir qatorda boshqa tillarda

ham amalga oshirilishi mumkin.

11-modda. Sudlov ishlarini yuritish davlat tilida yoki o’sha joydagi ko’pchilik aholi

tilida olib boriladi. Ishda ishtirok etayotgan, sud ishlari yuritilayotgan tilni bilmaydigan

shaxslarga tarjimon orqali ishga oid materiallar bilan tanishish, sud jarayonida ishtirok etish

huquqi hamda ona tilida so’zlash huquqi ta’minlanadi.

Korxonalar, tashkilotlar va muassasalar o’rtasidagi xo’jalik nizolarini ko’rib chiqish

va hal qilishda davlat tili qo’llaniladi. Xo’jalik nizolari taraflarning roziligi bilan boshqa

tilda ham ko’rib chiqilishi mumkin.

12-modda. O’zbekiston Respublikasida notarial harakatlar davlat tilida amalga

oshiriladi. Fuqarolarning talabiga ko’ra rasmiylashtirilgan hujjat matni davlat notariusi yoki

notarial harakatni bajarayotgan shaxs tomonidan rus tilida yoki imkoniyat bo’lgan taqdirda -

boshqa maqbul tilda beriladi.

13-modda. Fuqarolik holatini qayd etuvchi hujjatlar, shaxsning kim ekanligini va

uning huquqlarini tasdiqlovchi hujjatlar davlat tilida rasmiylashtiriladi, zaruriyatga qarab

boshqa tilda tarjimasi takrorlanishi mumkin.

14-modda. O’zbekiston Respublikasi hududida yashovchi shaxslarga davlat

tashkilotlari va muassasalariga, jamoat birlashmalariga arizalar, takliflar, shikoyatlar bilan

davlat tilida va boshqa tillarda murojaat qilish huquqi ta’minlanadi.

15-modda. O’zbekiston Respublikasida yashovchi shaxslar, o’z millatidan qat’iy

nazar, o’z ismini, ota ismi va familiyasini milliy-tarixiy an’analarga muvofiq yozish

huquqiga egadirlar.

16-modda. Televideniye va radio eshittirishlari davlat tilida, shuningdek boshqa

tillarda olib boriladi.

17-modda. Noshirlik faoliyati davlat tilida, ehtiyojlarni hisobga olgan holda esa,

boshqa tillarda ham amalga oshiriladi.

18-modda. Pochta-telegraf jo’natmalari davlat tilida yoki fuqarolarning xohishiga

ko’ra - boshqa tilda ham amalga oshiriladi.

19-modda. Muassasalar, tashkilotlar va jamoat birlashmalari muhrlari, tamg’alari, ish

qog’ozlarining matnlari davlat tilida bo’ladi.

O’zbekiston Respublikasi hududida joylashgan xalqaro tashkilotlar va muassasalar,

qo’shma korxonalarning, shuningdek milliy madaniyat jamiyatlari va markazlarining

muhrlari, tamg’alari, ish qog’ozlari matnlarining tarjimasi davlat tilida takrorlanadi.

20-modda. Lavhalar, e’lonlar, narxnomalar va boshqa ko’rgazmali hamda og’zaki

axborot matnlari davlat tilida rasmiylashtiriladi va e’lon qilinadi hamda boshqa tillarda

tarjimasi berilishi mumkin.

21-modda. Korxonalarda ishlab chiqariladigan mahsulot davlat tilidagi va boshqa

tillardagi yorliqlar, yo’riqnomalar, etiketkalar bilan ta’minlanadi.

22-modda. Respublikaning ma’muriy-hududiy birliklari, maydonlari, ko’chalari va

geografik obyektlarining nomlari davlat tilida aks ettiriladi.

23-modda. O’zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomasi matnlari, agar

shartnomaning o’zida boshqacha qoida nazarda tutilmagan bo’lsa, davlat tilida va

ahdlashuvchi tomonning (tomonlarning) tilida yoziladi.

24-modda. O’zbekiston Respublikasida davlat tiliga yoki boshqa tillarga mensimay

yoki xusumat bilan qarash taqiqlanadi. Fuqarolarning o’zaro muomala, tarbiya va ta’lim

olish tilini erkin tanlash huquqini amalga oshirishga to’sqinlik qiluvchi shaxslar qonun

hujjatlariga muvofiq javobgar bo’ladilar.

Toshkent shahri, 1995-yil 21-dekabr.


FANIDAN

TOSHKENT-2014

4. REYTING BAHOLASH TIZIMI

4.1. Reyting nazorati jadvali

Bakalavriatning barcha ta’lim yo’nalishlari uchun

Reyting

nazorati

turlari

Semestr xaftalari

Att

eata

siy

a 2

1-

22

ba

llar

Sa

rala

sh b

all

ari

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18

JN 2 2 2 2 2 2 2 2 7 2 2 2 2 2 2 2 2 7 Х 46

39 ON 12 12 Х 24

∑

(JN+ON) 70 х 70

YaN 30 0

Jami: 100 55

4.2. JN bo’yicha baholash mezonlari

JN amaliy mashg’ulotlar o’zlashtirilishi bo’yicha yuqoridagi jadvalda keltirilgan

semestr haftalari kesimida har bir mashg’ulotda talabaning o’zlashtirishiga mos ravishda

mezon asosida jami 0-35 ballgacha jamlanishi belgilangan.

4.3. ON bo’yicha baholash mezonlari

ON ma’ruza mashg’ulotlari materiallari asosida bir semestr davomi 2 marta

o’tkaziladi. ON bo’yicha talaba jami 0-35 ballgacha jamlashi mumkin.

Fanning o’qitilgan mavzulari bo’yicha o’zlashtirish nazorati turli shakllarda

o’tkazilishi mumkin. Mazkur fandan ON test sinovi shaklida o’tkazilganda testlar soni va

ularga mos ravishdagi mezon 0-35 ball kesimida kafedra tomonidan alohida belgilanadi.

4.4. ∑ (JN+ON) bo’yicha baholash mezonlari

∑(JN+ON) 0-70 gacha bo’lgan reyting ballari quyidagi mezonlarga muvofiq

umumlashtirilishi belgilangan:

Baholash mezonlari Reyting ballari

∑(JN+ON) JN ON

“I`qtisodiyotda yozuv texnikasi” fani mashg’ulotlari

mavzulari bo’yicha har tomonlama chuqur va mukammal

bilimga ega. Nazariy va amaliy mashg’ulotlarda

dunyoqarash tavsifidagi bilimlar tizimining o’rni,

insonning inson, jamiyat, atrof-muhitga bo’lgan

munosabati bilan bog’liq masalalar bo’yicha xulosa va

qaror qabul qila oladi, mustaqil mushohada yurita oladi,

mohiyatini tushuntira oladi, aytib beradi, tasavvurga ega.

40-46 20- 24 60-70

Fan mashg’ulotlari mavzulari bo’yicha to’la bilimga ega. 34-39 15-19 50-58

Mashg’ulotlarda “I`qtisodiyotda yozuv texnikasi” fani

haqida tasavvurga ega bo’ladi ,mustaqil mushohada

yurita oladi, mohiyatini tushuntira oladi, aytib beradi,

tasavvurga ega.

Fan mashg’ulotlari mavzulari bo’yicha qoniqarli bilimga

ega. Amaliy mashg’ulotda fan bilan bog’liq masalalar

bo’yicha mohiyatini tushuntira oladi, aytib beradi,

tasavvurga ega.

27-33 9-14 39-49

Fan mashg’ulotlari mavzulari bo’yicha qoniqarsiz

bilimga ega. Amaliy mashg’ulotda fan bilan bog’liq

masalalar yuzasidan aniq tasavvurga ega emas, bilmaydi. 0-24 0-8 0-38

4.5. YaN ni baholash mezonlari

YaN “Yozma ish” yoki “Test sinovi” shaklida (0-30) ballgacha belgilangan mezon

asosida yoki majmuali shaklda Yozma ish + test sinovi shaklida (6/24) ballik tizim

asosida o’tkaziladi. YaN og’zaki shaklda o’tkazilganda 0-30 bo’lgan reyting ballari

quyidagi mezonlarga muvofiq belgilangan:

YaN bo’yicha baholash mezonlari YaN

“I`qtisodiyotda yozuv texnikasi” fani mashg’ulotlari mavzulari bo’yicha har

tomonlama chuqur va mukammal bilimga ega. Nazariy va amaliy mashg’ulotlarda

nutqi madaniyati va notiqlik san`ati tarixini biladi, nutqning kommunikativ tasnifi

bo’yicha o’z nuqtai nazarini bayon etadi, til va nutq haqida bilimlarga ega bo’ladi,

xulosa va qaror qabul qila oladi, mustaqil mushohada yurita oladi, amalda qo’llay

oladi, mohiyatini tushuntira oladi, aytib beradi, tasavvurga ega.

26-30

Fan mashg’ulotlari mavzulari bo’yicha to’la bilimga ega. Mashg’ulotlarda til va nutq

haqida yaxlit tasavvurga ega bo’ladi, mustaqil mushohada yurita oladi, amalda

qo’llay oladi, mohiyatini tushuntira oladi, aytib beradi, tasavvurga ega. 21-25

Fan mashg’ulotlari mavzulari bo’yicha qoniqarli bilimga ega. Amaliy mashg’ulot

mavzulari bilan bog’liq masalalar bo’yicha mavzu savollari mohiyatini tushuntira

oladi, aytib beradi, tasavvurga ega. 16-20

Fan mashg’ulotlari mavzulari bo’yicha qoniqarsiz bilimga ega. Amaliy mashg’ulotda

mavzu savollari bilan bog’liq masalalar yuzasidan aniq tasavvurga ega emas,

bilmaydi. 0-15

5. DASTURNING INFORMATSION-KOMMUNIKATSION VA USLUBIY

TA’MINOTI

Tavsiya etilayotgan mavzular bo’yicha ta’limning zamonaviy, xususan, interfaol

metodlari pedagogik va informatsion-kommunikatsion (mediata’lim, amaliy dastur,

paketlari, taqdimot, elektron-didaktik) texnologiyalari majmuali tarzda qo’llanilishi

nazarda tutilgan. Jumladan, kompyuter dasturlari yordamida audit o’tkazish uchun talab

etiladigan manbalar nazariy-amaliy jihatdan shakllantiriladi va olingan ma’lumotlar

o’rganiladi.

ozbekiston respublikasi oliy va orta...

Documents