październik–listopad–grudzień · 2017. 5. 19. · lex nr 52548. wydaje się, że można...

październik–listopad–grudzień

Nr 37(4/2016)

WydawcaKatolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II | Wydział Zamiejscowy Prawa i Nauk o Społeczeństwie w

Stalowej Woli

Adres redakcji Redakcja „Przeglądu Prawno-Ekonomicznego” | 37-450 Stalowa Wola, ul. Ofiar Katynia 6a |

e-mail: [email protected]

Zespół redakcyjnydr Artur Lis – redaktor naczelny (editor-in-chief) | dr David W. Lutz (Holy Cross College w Notre Dame, USA), dr Dariusz Żak – zastępcy redaktora naczelnego (associate editors) | dr hab. Piotr T. Nowakowski – redaktor ds. międzynarodowych (international editor) | dr Filip Ciepły, dr Isaac Desta (Holy Cross College w Notre Dame, USA), dr Dorota Tokarska, dr Dominik Tyrawa, dr Timothy Wright (Holy Cross College w Notre Dame, USA) – redaktorzy tematyczni (subject editors) | dr Piotr Pomorski – redaktor statystyczny (statistical editor) | mgr Agnieszka Lis – redaktor językowy polskojęzyczny (Polish-language editor) | mgr Tomasz Deptuła (USA) – redaktor językowy anglojęzyczny (English-language editor) | prof. dr hab. Nikołaj Gołowaty (Ukraina) – redaktor językowy rosyjskojęzyczny | dr Grzegorz Wolak – redaktor konsultant (consulting editor) | dr Agnieszka Ogrodnik-Kalita – sekretarz redakcji (administrative editor) | mgr Rafał

Podleśny – redaktor techniczny (layout editor)

Rada naukowa dr hab. Marek Bielecki (KUL Stalowa Wola) | ks. prof. dr hab. Antoni DĘBIŃSKI (Rektor KUL Lublin) | prof. dr hab. Thomas Burzycki (Holy Cross College w Notre Dame, USA) | prof. dr hab. Henryk CIOCH (KUL Lublin) | prof. dr hab. Wiktor CZEPURKO (Ukraina) | dr hab. Leszek ĆWIKŁA (KUL Stalowa Wola) | prof. dr hab. Czesław DEPTUŁA (KUL Lublin) | dr hab. Marzena DYJAKOWSKA (KUL Lublin) | abp. prof. dr hab. Andrzej DZIĘGA (Szczecin) | dr hab. Krzysztof GRZEGORCZYK (Wyższa Szkoła Humanistyczno-Przyrodnicza w Sandomierzu) | nadkom. dr Dominik Hryszkiewicz (Wyższa Szkoła Policji w Szczytnie) | prof. dr hab. Aleks Jułdaszew (Interregional Academy of Personnel Management, Ukraina) | prof. dr hab. Marian KOZACZKA (KUL Stalowa Wola) | prof. dr hab. Andrzej Kuczumow (KUL Stalowa Wola) | prof. dr hab. Pantelis KYRMIZOGLOU (Alexander TEI of Thessaloniki, Greece) | dr hab. Antoni MAGDOŃ (KUL Stalowa Wola) | ks. prof. dr hab. Henryk MISZTAL (KUL Lublin) | prof. dr hab. Wojciech NASIEROWSKI (University of New Brunswick) | prof. dr hab. Jurij PACZKOWSKI (Ukraina) | prof. dr hab. Pylyp PYLYPENKO (Ukraina) | prof. dr hab. Anton STASCH (European Akademy of Technology & Management, Oedheim Niemcy) | prof.

dr hab. Tomasz WIELICKI (California State University, Fresno) |

Recenzenci zewnętrzni dr hab. Leszek BIELECKI (Wyższa Szkoła Ekonomii, Prawa i Nauk Medycznych w Kielcach) | dr Walentyn GOŁOWCZENKO (Interregional Academy of Personnel Management, Ukraina) | dr hab. Mirosław KARPIUK (Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie) | dr Barbara Lubas (Nadbużańska Szkoła Wyższa w Siemiatyczach) | prof. dr hab. Oleksander MEREŻKO (Ukraina) | dr Kiril MURAWIEW (Interregional Academy of Personnel Management, Ukraina) | dr Łukasz Jerzy PIKUŁA (Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach) | ks. dr hab. Tomasz RAKOCZY (Akademia Ignatianum w Krakowie) | dr hab. Krystyna ROSŁANOWSKA-PLICHCIŃSKA (Wyższa Szkoła Zarządzania i Ekologii w Warszawie) | dr hab. Piotr RYGUŁA (Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego) | dr hab. Romuald SZEREMIETIEW (Akademia Obrony Narodowej) | prof. dr hab. Jerzy Tomasz SZKUTNIK (Politechnika Częstochowska) | prof. dr hab. Dariusz SZPOPER (Uniwersytet

Warmińsko-Mazurski w Olsztynie) | dr hab. Andrzej SZYMAŃSKI (Uniwersytet Opolski)

Druk i oprawavolumina.pl Daniel Krzanowski | ul. Ks. Witolda 7-9, 71-063 Szczecin | tel. 91 812 09 08 | e-mail: druk@

volumina.pl

ISSN 1898-2166 | Nakład 300 egz.

Spis treści

Artykuły

Piotr Telusiewicz „Pochopny” sąd opiekuńczy (uwagi w przedmiocie nowelizacji art. 1123 kro) | 7

Agata Baran Ochrona rodzicielstwa po nowelizacji przepisów prawa – wybrane aspekty | 20

Zdzisław Jancewicz Requirements for marriage in the legislation of selected countries in South America | 36

Marek Bielecki Ochrona godności osoby ludzkiej w związku z jej zatrzy-maniem przez Policję - wybrane aspekty | 57

Sabina Kałuziński Pojęcie etyki i deontologii w zawodzie adwokata | 76

Jacek Chojnacki Wykorzystanie bezzałogowych aparatów latających w świetle wybranych zasad międzynarodowego prawa humanitarnego | 95

Agnieszka Kramek Opłacalność inwestycji opartych na odnawialnych źródłach energii (OZE) | 111

Kamila Sobieraj Wpływ zmian w procesie lokalizacji inwestycji elek-trowni wiatrowych na realizację unijnych wymagań w zakresie odnawial-nych źródeł energii | 127

Izabela Jakubowska Opodatkowanie świadczeń związanych z dzia-łalnością socjalną pracodawcy | 148

Dorota Tokarska The Impact of the Economic Crisis on the Choice of the Form of Conducting an Economic Activity in Poland in the Years 2008-2012 | 163

| Przegląd Prawno-Ekonomiczny 37 (4/2016) 4

Glosa

Zuzanna B. Gądzik Glosa do postanowienia Sądu Najwyższego z 28 kwietnia 2016 r. (I KZP 24/15) | 176

Tekst źródłowy

Artur Lis „Libertas ecclesiastica” przywilej wolborski z 1215 roku | 188

Recenzja

Maria Zuba-Ciszewska „Prawna koncepcja spółdzielni rolniczych” | 194

Artur Lis Prawo administracyjne | 199

Sprawozdanie

Michał Jędrzejczyk Sprawozdanie z Międzynarodowej Konferencji Finansowej „Finansowanie i opodatkowanie rolnictwa. Potrzeba i kierunki zmian” | 202

Artykuł prawniczy | 5

Piotr Pomorski

Przedmowa

Szanowni Państwo,mamy przyjemność oddać w Państwa ręce 37 numer kwartalnika „Przegląd Prawno – Ekonomiczny” wierząc, że znajdą w nim Państwo szereg interesują-cych i aktualnych opracowań naukowych nie tylko z zakresu prawa i ekonomii.

Niniejszy numer otwiera artykuł dr hab. Piotra Telusiewicza na temat nowe-lizacji przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego w przedmiocie ogranicze-nia możliwości umieszczania dzieci w pieczy zastępczej wbrew woli rodziców. Autor, przytaczając szeroko orzecznictwo oraz wiele interesujących materiałów naukowych, pozytywnie ocenia działania legislacyjne zmierzające do utrzymania gwarancji prawidłowego wykonywania władzy rodzicielskiej przez rodziców. Zagadnieniom z zakresu prawa rodzinnego i prawa opiekuńczego poświęcone są również następne artykuły. Agata Baran skupia się na problematyce ochrony praw pracowniczych w okresie macierzyństwa i rodzicielstwa, zauważając potrzebę wprowadzania koniecznych zachęt dla pracodawców w dziedzinie prawa pracy. Ksiądz Zdzisław Jancewicz przedmiotem swego opracowania uczynił kwestię dopuszczalności zawierania małżeństw oraz związków partnerskich na bazie ustawodawstwa krajów południowoamerykańskich.

Kolejny blok tematyczny został poświęcony zagadnieniom etycznym. Marek Bielecki omawia problematykę godności ludzkiej w wymiarze prawnym w związku z procedurą tymczasowego zatrzymania stosowaną przez organy policji, natomiast Sabina Kałuzinski przedstawia węzłowe problemy etyczne i deontologiczne związane z wykonywaniem zawodu adwokata.

Następna część bieżącego numeru naszego czasopisma prezentuje artykuły z pogranicza prawa administracyjnego oraz gospodarczego. Agnieszka Kramek analizuje opłacalność alternatywnych metod pozyskiwania energii tak w kontek-ście zysków inwestycyjnych, jak i problemu skażenia środowiska naturalnego. W podobnym nurcie plasuje się opracowanie Kamili Sobieraj, skupiającej się na problematyce energii z elektrowni wiatrowych, zwłaszcza społecznych i praw-nych warunków jej rozpowszechnienia w naszym kraju.


Ciekawymi kwestiami zajęli się również autorzy ostatnich opracowań mery-torycznych bieżącego numeru. Izabela Jakubowska omawia problem niejed-noznacznych przepisów dotyczących opodatkowania świadczeń socjalnych udzielanych przez pracodawcę. Tematem popularności prowadzonej działalności gospodarczej w formie wybranych rodzajów spółek zajęła się Dorota Tokarska. Interesujący jest również artykuł z zakresu prawa wojskowego, którego autor – Jacek Chojnacki – przedstawia problem wykorzystania bezzałogowych apara-tów latających w kontekście międzynarodowego prawa humanitarnego. Całość numeru tradycyjnie wieńczą glosy sądowe, recenzje naukowe, sprawozdania konferencyjne oraz materiały źródłowe.

W imieniu zespołu redakcyjnego pragnę zaprosić Państwa do zapoznania się z zamieszczonymi tu artykułami, życząc ciekawej i pożytecznej lektury.

dr Piotr PomorskiRedaktor numeru

Piotr Telusiewicz

„Pochopny” sąd opiekuńczy (uwagi w przedmiocie nowelizacji art. 1123 kro)The “inconsiderate” guardianship court (comments on the amendment of art. 1123 of the family and guardianship code)

Wprowadzenie

Obserwacja wydarzeń politycznych i społecznych z ostatnich miesięcy kieruje ku refleksji w przedmiocie różnego działań zmierzających do stworzenia i utrzymania gwarancji prawidłowego wykonywania władzy rodzicielskiej przez rodziców. W orzecznictwie Sądu Najwyższego wyra-żono pogląd, iż taką gwarancję – choć tylko dostateczną - stanowi więź rodzinna1, która oparta jest na uczuciu miłości między rodzicem a dziec-

1 Taki pogląd wyrażono w postanowieniu SN z dnia 28 kwietnia 2000 roku, II CKN 452/00, Lex nr 52548. Wydaje się, że można dodatkowo uznać, że tego typu gwarancją może być również przypisany rodzicom autorytet. Patrz w tej kwestii P. Telusiewicz, Autorytet rodziców w świetle art. 95 i 96 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego [w:] Wartość autorytetu w procesie pedagogicznym, red. J. Zimny, Stalowa Wola 2008, s. 261- 267. Wspomniana więź rodzinna jest postrzegana jako dobro rodzinne. Uważa się, że należy ona do katalogu dóbr podlegających ochronie na podstawie art. 23 i 24 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 roku – Kodeks cywilny, Dz. U. 1964, Nr 16, poz. 93 z późniejszymi zmianami. Patrz szerzej A. Herbet, Dobre imię – wizerunek – prywatność. Aktualne problemy dóbr osobistych na tle orzecznictwa sądowego, „Przegląd Prawno – Ekonomiczny” Nr 18 (1/2012), s. 10. Por. również A. Dzięga, Dobra osobiste – dobra rodziny, „Człowiek – Rodzina - Prawo” Nr 5 (2013), s. 3-4. Ponadto należy wskazać, że T. Smyczyński wskazuje, iż dostrzec trzeba swoistość stosunku rodzinnoprawnego, który ma złożoną strukturę, zaś pierwszym jej elementem jest stosunek wyznaczający samą prawną więź rodzinną. Patrz T. Smyczyński, O stosunku prawnym opartym na więzi rodzinnej [w:] W poszukiwaniu dobra wspólnego. Księga Jubileuszowa Profesora Macieja Zielińskiego, red. A. Choduń, S. Czepita, Szczecin 2010, s. 700. Wskazuje również, iż więzi rodzinne to rzeczywiste relacje między członkami rodziny oparte zarówno na uczuciach, jak i przesłankach materialnych. Tak T. Smyczyński, w: System Prawa Prywatnego. Prawo rodzinne i opiekuńcze, tom 11, red. T. Smyczyński, Warszawa 2009, s. 7. Szeroko na ten temat więzi rodzinnej patrz P. Telusiewicz, Służebna rola zwrotu „rodzinny” w przepisach prawa polskiego, Lublin 2013, s. 145-150. W kontekście językowym zwrot „więzi” oznacza określony rodzaj związku, jaki łączy


kiem. Pomimo tak wyraźnie zajętego stanowiska wciąż proponuje się nowe rozwiązania prawne, które mają na celu wyraźne wzmocnienie prawnej ochrony wspomnianej więzi. Przedmiotem niniejszego opracowania jest jedno z takich działań, tj. nowelizacja2 art. 1123 ustawy z dnia 25 lutego 1964 roku – Kodeks rodzinny i opiekuńczy3, która obowiązuje od dnia 30 kwietnia 2016 roku. Ocena tejże nowelizacji w mojej ocenie jest niezbędna (bo przecież ma zmierzać do ochrony istniejącej więzi rodzinnej)4.

Na wstępie należy powołać się na nową treść obowiązującego od dnia 30 kwietnia 2016 roku art. 1123 Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Jest ona następująca:

„§ 1. Umieszczenie dziecka w pieczy zastępczej może nastąpić jedynie wówczas, gdy uprzednio stosowane inne środki przewidziane w art. 109 § 2 pkt 1-4 oraz formy pomocy rodzicom dziecka, o których mowa w przepisach o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, nie doprowadziły do usu-nięcia stanu zagrożenia dobra dziecka, chyba że konieczność niezwłocznego zapewnienia dziecku pieczy zastępczej wynika z poważnego zagrożenia dobra dziecka, w szczególności zagrożenia jego życia lub zdrowia.

nas z jakąś osobą lub zbiorowością, powstały wskutek wspólnych przeżyć lub doświadczeń. Patrz Słownik języka polskiego, tom 6, red. M. Bańko, Warszawa 2007, s. 43. Można odnieść wrażenie, że tego typu znaczenie językowe zwrotu „więzi” znajduje skuteczne przełożenie na zestawienie „więzi rodzinne”. Należy wskazać, że tego typu więzi będą zachodziły nie tylko między członkami rodziny, ale także między członkami rodziny a rodziną jako całością. Istotne jest w tym przypadku odwołanie właśnie do wskazanej powyżej zbiorowości. Nawiązanie do wymienionych wspólnych przeżyć lub doświadczeń pozwala przyjąć, że tego typu więzi mogą mieć charakter emocjo-nalny, uczuciowy, psychiczny, faktyczny, prawny itd. Charakter „więzi rodzinnych” i ich ochrona prawna będą zależały zatem od okoliczności, jakie istniały (miały istotne znaczenie) u podstaw ich powstania. Patrz w tym kontekście T. Smyczyński, Integralność człowieka w świetle jego statusu rodzinnego, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 1998, z. 2, s. 25–26. Nawiązując do ogólnych założeń, które poczyniono powyżej, należy również wskazać na przykład zestawienia „więzi rodzinnych” ze związkami uczuciowymi, które zostało zasygnalizowane w akcie prawnym rangi rozporządzenia. Patrz w tej kwestii Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 27 sierpnia 2012 roku w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół, Dz. U. 2012, poz. 977. W Załączniku Nr 2 do rozporządze-nia stanowiącym podstawę programową kształcenia ogólnego dla szkół podstawowych wskazano na konieczność nauczania w zakresie więzi rodzinnych, związków uczuciowych i innych relacji w rodzinie. 2 Ustawa z dnia 18 marca 2016 roku o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Dz. U. 2016, poz. 406. 3 Dz. U. 2015, poz. 2082 z późniejszymi zmianami. 4 Przy tym należy pamiętać, że dobre lub złe wykonywanie władzy rodzicielskiej nie zależy od czynników o charakterze prawnym, w tym od regulacji prawnej, od znajomości prawa. To wykonywanie (prawidłowe oczywiście) ma być wynikiem stanu świadomości rodziców co do swojej roli rodzinnej i społecznej. Szerzej na ten temat T. Smyczyński, Problem nowelizacji osobowego prawa rodzinnego [w:] Rodzina w prawie, red. P. Telusiewicz, Stalowa Wola 2007, s. 20.


§ 2. Umieszczenie dziecka w pieczy zastępczej wbrew woli rodziców wyłącznie z powodu ubóstwa nie jest dopuszczalne”.

W uzasadnieniu projektowanej zmiany odnajdujemy kilka argumentów mających przekonać do niniejszej zmiany. Wśród nich wymienia się nastę-pujące: pochopna ingerencja sądów we władzę rodzicielską; konieczność doprecyzowania przepisów prawnych; zwiększającą się ilość przypadków ingerencji sądu w zakres władzy rodzicielskiej ze względu na złą sytuację materialną rodziców5. Poniżej zostaną one przedstawione i skomentowane.

Projekt zmian w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym z dnia 23 stycznia 2014 roku

W dniu 23 stycznia 2014 roku posłowie Solidarnej Polski wnieśli do Mar-szałka Sejmu RP projekt ustawy o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy6. Tekst projektu nie był obszerny i przewidywał tylko jedną zmianę w obowiązującym wówczas Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym. Wnioskodawcy proponowali, aby po art. 111 dodać art. 1111 w brzmieniu:

„Nie pozbawia się, nie ogranicza się ani nie zawiesza się rodzicom władzy rodzicielskiej tylko ze względu na złą sytuację materialną rodziny w przy-padku, gdy rodzice poprawnie wypełniają inne obowiązki rodzicielskie względem dziecka.”.

W uzasadnieniu do projektu odwoływano się do różnego rodzaju oko-liczności, przemawiających za jego zasadnością. Wśród nich wskazywano7:

• problem braku wystarczającej dbałości o dobro rodziny i jej wspierania;

• przejawy zbędnej ingerencji organów państwowych w funkcjono-wanie rodziny;

• dotykający tysiące polskich rodzin brak wystarczających środków na zapewnienie dzieciom godnego życia i funkcjonowania;

• przejawy rozbijania rodzin;

5 Uzasadnienie projektu dostępne jest na http://www.sejm.gov.pl/Sejm8.nsf/druk.xsp?nr=164 ( data wejścia 1 września 2016 roku) 6 Projekt i uzasadnienie znajdują się n a http://www.sejm.gov.pl/sejm7.nsf/PrzebiegProc.xsp? id=9C0B0274208 E59B2C1257C920043DF23 ( data wejścia 1 września 2016 roku). 7 Tamże.


• wadliwe finansowanie ośrodków pomocy społecznej, które nie dys-ponują dostatecznymi środkami, by w sposób prawidłowy rozpoznać problemy w każdej rodzinie potrzebującej pomoc;

• wadliwe postępowanie pracowników określonych podmiotów, którzy dosłownie traktują obowiązującą literę prawa, zapominając o pod-stawowym dobru osoby dorosłej i dziecka, jakim jest rodzina;

• fakt, iż interes państwa wymaga, by wspomóc materialnie rodzinę i zapewnić dzieciom możliwość naturalnego rozwoju pod opieką rodziców zamiast przekazywania opieki nad dziećmi i środków na tę opiekę wyspecjalizowanym ośrodkom;

• stwierdzenie, iż obecny stan prawny nie zabezpiecza należycie dobra rodziny.

Wnioskodawcy uważali, że w ówczesnym stanie prawnym „pozostawie-nie możliwości pozbawienia, zawieszenia lub ograniczenia władzy rodzi-cielskiej tylko ze względu na złą sytuację materialną należy uznać za lukę w prawie, która dla dobra rodziny powinna zostać usunięta z polskiego systemu prawnego”8.

Odnosiłem się do tego projektu na początku 2014 roku9. Przede wszystkim, wskazywałem wówczas na istotny defekt proponowanej treści przepisu. Otóż wnioskodawcy domagali się zakazu ingerencji sądu opie-kuńczego w zakres władzy rodzicielskiej rodziców, która miała wynikać tylko i wyłącznie ze złej sytuacji materialnej nie rodziców, ale całej rodziny. Wskazywałem wówczas na niebezpieczeństwo wadliwej oceny „złej sytuacji materialnej rodziny”, z uwagi na brak precyzyjnego prawnego określenia znaczenia wyrazu „rodzina”. Już wtedy sygnalizowałem, że wnioskodawcy winni odnieść się tylko do sytuacji materialnej rodziców, która bezpośred-nio wpływa na sytuację materialną założonej przez nich rodziny. Uzna-wałem również wówczas że wspomniana w uzasadnieniu projektu luka w prawie nie występowała. Wskazałem, iż można potwierdzić przypadki ingerencji sądu opiekuńczego we władzę rodzicielską, która to ingerencja pośrednio jest związana z sytuacją materialną rodziców. Postrzegałem ją jednak jako okoliczność, która wpływała na ocenę ewentualnego zagroże-nia dobra dziecka, bo ono przecież jest w tym przypadku najważniejsze.

8 Tamże. 9 P. Telusiewicz, Nietrafiony projekt zmian w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym, „Człowiek – Rodzina – Prawo”, Nr 2 (2014), s. 3-4.


Odnosząc się do kwestii podejmowanych w niniejszym opracowaniu, nadal podtrzymuję negatywną ocenę prezentowanego wówczas projektu zmian Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Porównanie jednak tego pro-jektu a obecnego art. 1123 Kodeksu prowadzi do pozytywnej oceny tego drugiego, zwłaszcza w kontekście treści przepisu prawnego. Nie oznacza to jednak, że obecnie uważam, że dodany art. 1123 uzupełnił lukę w pra-wie, o której wspominano w projekcie z 2014 roku. Podtrzymuję swoje twierdzenie, że taka luka w ogóle nie występowała.

Powyższe stanowisko znajduje poparcie w treści uzasadnienia (gdzie wskazano na konieczność doprecyzowania przepisów) projektu art. 1123 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego:

„Proponuje się nowelizację przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuń-czego, która ma na celu nie tyle zmianę istniejącego stanu prawnego, co jego doprecyzowanie i zabezpieczenie właściwego kierunku wykładni istniejących norm prawnych w praktyce orzeczniczej sądów. Efekt: zastosowanie przez sąd opiekuńczy środków ingerencji we władzę rodzicielską prowadzących do rozdzielenia dziecka i rodzica może mieć miejsce jedynie wówczas, gdy wcześniej stosowane przez sąd opiekuńczy inne środki nie były skuteczne, chyba że konieczność niezwłocznego zapewnienia dziecku pieczy zastępczej, prowadzącej do tego rozdzielenia, wynika z poważnego zagrożenia dobra dziecka, w szczególności zagrożenia jego życia lub zdrowia. Nie jest nato-miast możliwe rozdzielenie tego rodzaju wbrew woli rodziców wyłącznie z powodu ubóstwa.”10

Problem „pochopnej” ingerencji sądu we władzę rodzicielską

W uzasadnieniu projektu czytamy:„Rzecznik Praw Dziecka, Pełnomocnik Ministra Sprawiedliwości ds.

Konstytucyjnych Praw Rodziny, jak również wyspecjalizowane organizacje pozarządowe potwierdzają występowanie przypadków „pochopnego” stoso-wania przez sądy środków ingerencji we władzę rodzicielską, zmierzających do odebrania dziecka rodzicom ze względu na złą sytuację materialną rodziny. Wprawdzie z przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (np.

10 Uzasadnienie projektu dostępne jest na http://www.sejm.gov.pl/Sejm8.nsf/druk.xsp?nr=164 (data wejścia 1 września 2016 roku)


art. 112³), norm konstytucyjnych oraz postanowień Konwencji o Prawach Dziecka można wyprowadzić zasadę, że zastosowanie środków ingerencji we władzę rodzicielską, prowadzących do odebrania rodzicom dziecka, może mieć miejsce w ostateczności, po wykorzystaniu innych mniej dolegliwych środków lub wtedy, gdy dobro dziecka wymaga podjęcia niezwłocznych i zdecydowanych działań, jednakże nie została ona wyrażona.”11

Uważam, iż nie bez powodu odwołano się do wyrazu „pochopny” w uza-sadnieniu projektu. Wyraz ten był już, w kontekście poprzednio obowią-zującego art. 1123 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, był już używany w doktrynie. W jednym z komentarzy do wskazanego przepisu odnaleźć można następujące twierdzenie: „rezultatem braku współpracy, a niekiedy dodatkowo także zbyt dużej wiary we własne „przeczucie”, są orzeczenia wydawane pochopnie …, wyrządzające krzywdę przede wszystkim dzieciom, a w niektórych przypadkach również ich rodzicom”12.

Użycie wyrazu „pochopny” w moim odczuciu wynika z negatywnej oceny działań podejmowanych przez sądy opiekuńcze – zwłaszcza w zakre-sie stosowania najostrzejszego rodzaju zarządzeń przewidzianych w art. 109 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Krótko zatem należy odnieść się do art. 109 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Z jego treści – jak formu-łuje to Sąd Najwyższy - wynika dyrektywa profilaktycznego działania sądu nakazująca podjęcie ingerencji w sferę władzy rodzicielskiej już w razie zagrożenia dobra dziecka, by zapobiec ujemnym skutkom niewłaściwego lub nieudolnego jej sprawowania13. Właśnie na sądzie opiekuńczym ciąży obowiązek wydawania odpowiednich zarządzeń zmierzających do ochrony dobra dziecka i pomocy rodzinie14, choć podkreśla się, że każdy przypa-dek powinien być postrzegany indywidualnie15, co w mojej ocenie może być wyrazem braku „pochopności” sądu opiekuńczego. Można uznać, iż

11 Uzasadnienie projektu dostępne jest na http://www.sejm.gov.pl/Sejm8.nsf/druk.xsp?nr=164 (data wejścia 1 września 2016 roku) 12 M. Andrzejewski [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy, red. H. Dolecki, T. Sokołowski, Warszawa 2013, s. 761. 13 Tak postanowienie SN z dnia 13 września 2000 roku, II CKN 1141/00, Lex nr 51969. J. Winiarz już wcześniej zwracał uwagę na profilaktyczne znaczenie tych zarządzeń. Patrz J. Winiarz, Prawo rodzinne, Warszawa 1995, s. 222. 14 Przez Sąd Najwyższy bywają one nazywane „zarządzeniami ograniczającymi”. Patrz postanowienie SN z dnia 3 grudnia 1998 roku, II CKN 871/98, Lex nr 1215492. 15 Tak. A. Kiliańska, Ograniczenie władzy rodzicielskiej, „Przegląd Prawno – Ekonomiczny” Nr 18 (1/2012), s. 30. Można dodać, że Sąd Apelacyjny w Białymstoku położył dodatkowo nacisk na prymat rodziców w wychowywaniu dziecka oraz wzgląd na podmiotowość dziecka. Patrz wyrok SA w Białymstoku z dnia 28 października 2010 roku, I ACa 458/10, Lex nr 784436.


przed tytułową „pochopnością” (w tym przypadku w zakresie stosowania zarządzeń przewidzianych w art. 109 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego) przestrzega doktryna prawa rodzinnego16.

Uważam, iż w kontekście przedstawionych stanowisk warto rozważyć pozytywną ocenę obowiązującego art. 1123§ 2 Kodeksu rodzinnego i opie-kuńczego. Choć sceptycznie jestem nastawiony do zarzucania sądom opie-kuńczym „pochopnych” działań. Uważam również, iż owej „pochopności” nie potwierdzają argumenty natury statystycznej, które dość obszernie są przywoływane w uzasadnieniu projektu. Wskazano w nim bowiem, na przykładowe jedynie dane z apelacji warszawskiej i warszawsko-praskiej za okres od dnia 1 listopada 2013 roku do dnia 31 sierpnia 2014 roku. I tak:

„W okręgu apelacji warszawskiej w ww. okresie odnotowano łącznie 235 przypadków umieszczenia małoletnich w pieczy zastępczej:

• w 2 sprawach wyłączną przyczyną umieszczenia dzieci poza rodziną były względy ekonomiczne,

• w 37 sprawach wyłączną przyczyną umieszczenia dzieci poza rodziną była tzw. niezaradność życiowa rodziców

• w 20 sprawach wyłączną przyczyną umieszczenia dzieci poza rodziną były względy ekonomiczne i tzw. niezaradność życiowa rodziców.

W okręgu apelacji warszawsko-praskiej odnotowano 4 przypadki umiesz-czenia przez Sąd Rejonowy dla Warszawy – Pragi w Warszawie dzieci w pieczy zastępczej z przyczyn ekonomicznych i z powodu tzw. niezaradności życiowej rodziców.”17

16 Co do sugerujących to poglądów zob. szerzej H. Haak, Wystąpienie u małoletniego prze-jawów demoralizacji jako podstawa faktyczna ingerencji sądu [w:] Księga Jubileuszowa Profesora Tadeusza Smyczyńskiego, red. M. Andrzejewski, L. Kociućki, M. Łączkowska, A. N. Schulz, Toruń 2008, s. 630; M. Andrzejewski, Prawo rodzinne i opiekuńcze, Warszawa 2011, s. 154; M. Andrze-jewski, O specyfice rozwiązywania rodzinnych problemów prawnych [w:] Prawne, administracyjne i etyczne aspekty wychowania w rodzinie, Tom II, red. S. Bębas, E. Jasiuk, Radom 2011, s. 130; H. Ciepła [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. K. Piasecki, Warszawa 2006, s. 675; H. Dolecki [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy, red. H. Dolecki, T. Sokołowski, Warszawa 2013, s. 726; K. Gromek, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, Warszawa 2013, s. 591; J. Ignatowicz [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2010, s. 928; J. Ignatowicz, M. Nazar, Prawo rodzinne, Warszawa 2012, s. 361; T. Smyczyński, Prawo rodzinne i opiekuńcze, Warszawa 2012, s. 243; T. Sokołowski, Prawo rodzinne. Zarys wykładu, Poznań 2013, s. 170; J. Strzebińczyk [w:] System Prawa Prywatnego. Prawo rodzinne i opiekuńcze, tom 12, red. T. Smyczyński, Warszawa 2003, s. 333. 17 Uzasadnienie projektu dostępne jest na http://www.sejm.gov.pl/Sejm8.nsf/druk.xsp?nr=164 ( data wejścia 1 września 2016 roku)


Ponadto w uzasadnieniu do projektu wykorzystano dane źródłowe Fundacji Rzecznik Praw Rodziców. Wskazano, że:

„Do końca października 2015 roku Fundacja udzieliła pomocy ponad 700 rodzinom z całej Polski. W ponad 150 z nich doszło do odebrania dzieci, a pozostałe stały się obiektem działań ze strony instytucji (sądy, ośrodki pomocy społecznej, szkoły, szpitale i in.), które potencjalnie mogły do takiej sytuacji doprowadzić i same stanowiły już daleko idącą ingerencję w życie rodzinne. Analiza spraw zgłaszanych do Telefonu Wsparcia pozwala na sformułowanie wniosków co do najbardziej typowych przyczyn pochopnego, nieuzasadnionego odbierania dzieci rodzicom i głównych problemów o cha-rakterze systemowym leżących u źródła tych praktyk. Około 70% przypad-ków trafiających do Fundacji to rodzice, wobec których podjęto działania w kierunku ograniczenia lub odebrania praw rodzicielskich z przyczyn o charakterze ekonomiczno-społecznym. Wśród nich najczęściej występują:

• niski status materialny, ubóstwo rodziny – zarzutem wobec rodziców jest brak zaspokajania potrzeb bytowych dzieci,

• złe warunki mieszkaniowe (zbyt mała powierzchnia lub/i niski stan-dard), nagła utrata miejsca zamieszkania,

• bezrobocie rodziców, utrata pracy,• wykluczenie społeczne: brak dostępu do instytucjonalnego wsparcia,

informacji, usług etc.”18

Co może niwelować zarzut „pochopności” kierowany do sądów opiekuńczych?19

Biorąc powyższe pod uwagę, zauważyć należy, iż w kontekście omawianego problemu bardzo silnie akcentuje się sytuację rodziców, w tym: ich status materialny, status bezrobotnego, wykluczenie społeczne, niezaradność. Nie ma natomiast odniesienia do sytuacji dziecka20, której ocena jest niezbędna

18 Uzasadnienie projektu dostępne jest n a http://www.sejm.gov.pl/Sejm8.nsf/druk.xsp?nr=164 ( data wejścia 1 września 2016 roku) 19 W tej części odniosę się bardzo ogólnie do jednego ze swoich opracowań, nawiązując zarówno do przedstawionych tam spostrzeżeń, jak i poglądów doktryny i judykatury. Patrz szerzej P. Telusiewicz, Kryteria doboru odpowiednich zarządzeń przy ograniczeniu władzy rodzicielskiej, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego” nr 821, „Acta Iuris Stetinensis”, nr 6, Szczecin 2014, s. 469-481. 20 Relacje między dobrem dziecka a interesem rodziców przedstawiono w postanowieniu SN z dnia 5 stycznia 1999 roku, III CKN 979/98, Lex nr 1215106.


w kontekście analizowania przesłanki ograniczenia władzy rodzicielskiej, tj. zagrożenia dobra dziecka21. Bezdyskusyjna, w mojej ocenie, pozostaje konieczność – z racji na podjęty w nowelizacji Kodeksu rodzinnego i opie-kuńczego (w tym również jej uzasadnieniu) problem ubóstwa rodziców - oceny sytuacji dziecka oraz możliwości (lub zaistniałego stanu) zagrożenia dobra dziecka. W tym bowiem przypadku mamy do czynienia z podstawo-wym kryterium decydującym o wydaniu właściwego22 zarządzenia przez sąd opiekuńczy (zmierzającego do ograniczenia władzy rodzicielskiej). Nie uważam jednak, że jest to jedyne kryterium, którym ma kierować się sąd opiekuńczy. Powinien w tym przypadku zbadać również jak daleko może naruszyć zasadę autonomii rodziny23, a granic naruszenia tejże zasady musi doszukiwać się w zakresie realizacji ustawowego obowiązku ochrony dobra dziecka. Dwa lat temu proponowałem również trzecie kryterium, określając je mianem domniemania dobrej woli rodziców, czyli założenia, że rodzice wykonują władzę rodzicielską dla dobra dziecka w granicach prawem przewidzianych24. Ponadto sąd opiekuńczy musi również kierować się interesem społecznym, co znajduje uzasadnienie w art. 95 § 3 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.

21 W związku z koniecznością zapobieżenia przez sąd opiekuńczy zagrożeniu dobra dziecka patrz postanowienie SN z 7 czerwca 1967 roku, III Cr 84/67, OSNC 1968/2/21; postanowienie SN z dnia 12 września 1978 roku, III CRN 158/78, Lex nr 8128; postanowienie z dnia 27 października 1997 roku, III CKN 321/97, Lex nr 236525. 22 Sąd Najwyższy kładzie bowiem nacisk na troskę o prawidłowy duchowy, psychiczny i fizyczny rozwój dziecka. Zob. postanowienie SN z dnia 4 marca 1999 roku, II CKN 1106/98, Lex nr 1125073. 23 W kontekście zasady autonomii rodziny, podkreśla się, że instytucje państwa nie powinny w jej życie w żaden sposób ingerować (oczywiście przy spełnieniu warunku poprawnego funkcjo-nowania rodziny). Szerzej na ten temat patrz m.in. M. Andrzejewski, Prawo rodzinne i opiekuńcze, Warszawa 2011, s. 25; M. Andrzejewski, O ingerowaniu sądu w sferę władzy rodzicielskiej – rozwa-żania prawne i pedagogiczne [w:] Rodzina w prawie, red. A. Dzięga, Z. Jancewicz, P. Telusiewicz, Stalowa Wola 2009, s. 7 - 8. 24 P. Telusiewicz, Kryteria doboru odpowiednich zarządzeń przy ograniczeniu władzy rodzi-cielskiej, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego” nr 821, „Acta Iuris Stetinensis”, nr 6, Szczecin 2014, s. 476-477. W tym kontekście warto sięgnąć do rozważań T. Sokołowskiego w kwestii relacji między dobrem dziecka o interesem rodziców. Patrz T. Sokołowski, Władza rodzicielska nad dorastającym dzieckiem, Poznań 1987, s. 18; T. Sokołowski [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy, red. H. Dolecki, T. Sokołowski, Warszawa 2013, s. 650.


Zakończenie

Podsumowując powyższe wyrażam pogląd, iż prezentowana nowelizacja Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego może być oceniania pozytywnie. Jednak podstawą tej pozytywnej oceny jest tylko cel tej nowelizacji, czyli ochrona dobra dziecka, ochrona dobra rodziny i umocnienie więzi rodzin-nych. Należy się jednak zastanowić czy dokonując właśnie w kazuistyczny sposób nowelizacji Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego nie zmierza się w kierunku coraz to większego uszczegółowiania przepisów prawnych, a tym samym do przeistaczania Kodeksu w ustawowy poradnik o tytule „Co masz zrobić gdy…”.

Bibliografia Źródła:Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 roku – Kodeks cywilny, Dz. U. 1964, Nr 16, poz.

93 z późniejszymi zmianamiUstawa z dnia 25 lutego 1964 roku – Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Dz. U. 2015,

poz. 2082 z późniejszymi zmianami.Ustawa z dnia 18 marca 2016 roku o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opie-

kuńczy, Dz. U. 2016, poz. 406.Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 27 sierpnia 2012 roku w spra-

wie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół, Dz. U. 2012, poz. 977.

Literatura:M. Andrzejewski, O ingerowaniu sądu w sferę władzy rodzicielskiej – rozważania

prawne i pedagogiczne [w:] Rodzina w prawie, red. A. Dzięga, Z. Jancewicz, P. Telusiewicz, Stalowa Wola 2009.

M. Andrzejewski, O specyfice rozwiązywania rodzinnych problemów prawnych [w:] Prawne, administracyjne i etyczne aspekty wychowania w rodzinie. Tom II, red. S. Bębas, E. Jasiuk, Radom 2011.

M. Andrzejewski, Prawo rodzinne i opiekuńcze, Warszawa 2011.M. Bańko, red., Słownik języka polskiego, tom 6, Warszawa 2007. A. Dzięga, Dobra osobiste – dobra rodziny, „Człowiek – Rodzina - Prawo” Nr 5

(2013). H. Dolecki, T. Sokołowski, red., Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Warszawa 2013.K. Gromek, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, Warszawa 2013.


H. Haak, Wystąpienie u małoletniego przejawów demoralizacji jako podstawa faktyczna ingerencji sądu [w:] Księga Jubileuszowa Profesora Tadeusza Smyczyńskiego, red. M. Andrzejewski, L. Kociućki, M. Łączkowska, A. N. Schulz, Toruń 2008.

A. Herbet, Dobre imię – wizerunek – prywatność. Aktualne problemy dóbr oso-bistych na tle orzecznictwa sądowego, „Przegląd Prawno – Ekonomiczny” Nr 18 (1/2012).

J. Ignatowicz, M. Nazar, Prawo rodzinne, Warszawa 2012.A. Kiliańska, Ograniczenie władzy rodzicielskiej, „Przegląd Prawno – Ekono-

miczny” Nr 18 (1/2012).K. Piasecki, red. Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, Warszawa 2006.K. Pietrzykowski, red. Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, Warszawa 2010.T. Smyczyński, Integralność człowieka w świetle jego statusu rodzinnego, „Ruch

Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 1998, z. 2, s. 25–26.T. Smyczyński, red., System Prawa Prywatnego. Prawo rodzinne i opiekuńcze, tom

12, Warszawa 2003. T. Smyczyński, Problem nowelizacji osobowego prawa rodzinnego [w:] Rodzina

w prawie, red. P. Telusiewicz, Stalowa Wola 2007. T. Smyczyński, red., System Prawa Prywatnego. Prawo rodzinne i opiekuńcze, tom

11, Warszawa 2009. T. Smyczyński, O stosunku prawnym opartym na więzi rodzinnej [w:] W poszuki-

waniu dobra wspólnego. Księga Jubileuszowa Profesora Macieja Zielińskiego, red. A. Choduń, S. Czepita, Szczecin 2010.

T. Smyczyński, Prawo rodzinne i opiekuńcze, Warszawa 2012. T. Sokołowski, Władza rodzicielska nad dorastającym dzieckiem, Poznań 1987. T. Sokołowski, Prawo rodzinne. Zarys wykładu, Poznań 2013. P. Telusiewicz, Autorytet rodziców w świetle art. 95 i 96 Kodeksu rodzinnego i opie-

kuńczego [w:] Wartość autorytetu w procesie pedagogicznym, red. J. Zimny, Stalowa Wola 2008.

P. Telusiewicz, Służebna rola zwrotu „rodzinny” w przepisach prawa polskiego, Lublin 2013.

P. Telusiewicz, Nietrafiony projekt zmian w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym, „Człowiek – Rodzina – Prawo” Nr 2 (2014).

P. Telusiewicz, Kryteria doboru odpowiednich zarządzeń przy ograniczeniu władzy rodzicielskiej, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego” nr 821, „Acta Iuris Stetinensis”, nr 6, Szczecin 2014.

J. Winiarz, Prawo rodzinne, Warszawa 1995.


Orzecznictwo: Postanowienie SN z dnia 7 czerwca 1967 roku, III Cr 84/67, OSNC 1968/2/21.Postanowienie SN z dnia 12 września 1978 roku, III CRN 158/78, Lex nr 8128.Postanowienie z dnia 27 października 1997 roku, III CKN 321/97, Lex nr 236525.Postanowienie SN z dnia 3 grudnia 1998 roku, II CKN 871/98, Lex nr 1215492.Postanowienie SN z dnia 5 stycznia 1999 roku, III CKN 979/98, Lex nr 1215106. Postanowienie SN z dnia 4 marca 1999 roku, II CKN 1106/98, Lex nr 1125073.Postanowieniu SN z dnia 28 kwietnia 2000 roku, II CKN 452/00, Lex nr 52548 Postanowienie SN z dnia 13 września 2000 roku, II CKN 1141/00, Lex nr 51969.Wyrok SA w Białymstoku z dnia 28 października 2010 roku, I ACa 458/10, Lex

nr 784436.

Strony internetowe:http://www.sejm.gov.pl/Sejm8.nsf/druk.xsp?nr=164 (data wejścia 1 września

2016 roku) http://www.sejm.gov.pl/sejm7.nsf/PrzebiegProc.xsp?id=9C0B0274208E59B2C-

1257C920043DF23 (data wejścia 1 września 2016 roku)

StreszczeniePrzedmiotem niniejszego opracowania jest odniesienie do nowelizacji art. 1123 ustawy z dnia 25 lutego 1964 roku – Kodeks rodzinny i opiekuńczy, która obo-wiązuje od dnia 30 kwietnia 2016 roku. Zgodnie z obowiązującym już § 2, wskazanego artykułu, umieszczenie dziecka w pieczy zastępczej wbrew woli rodziców wyłącznie z powodu ubóstwa nie jest dopuszczalne. W uzasadnieniu projektowanej zmiany wskazano na kilka argumentów mających przekonać do niniejszej zmiany. Wśród nich wymieniono następujące: pochopna ingerencja sądów we władzę rodzicielską; konieczność doprecyzowania przepisów prawnych; zwiększającą się ilość przypadków ingerencji sądu w zakres władzy rodzicielskiej ze względu na złą sytuację materialną rodziców. Przedmiotowy artykuł stanowi przyczynek w dyskusji odnoszącej się do wymienionej nowelizacji Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.

Słowa kluczowe: sąd opiekuńczy, władza rodzicielska, piecza zastępcza, ubó-stwo, ograniczenie władzy rodzicielskiej

Summary This article contains comments on the amendment of Article 1123 of the Act of 25 February 1964 – the Family and Guardianship Code, in force as of 30 April 2016. In accordance with the previously adopted § 2 of the mentioned Article, placing a child in foster care against the will of the parents solely due to their


poverty is not admissible. In the justification of the draft amendment, several arguments supporting its introduction were presented. These included the incon-siderate interference of courts in parental authority, the necessity to make legal regulations more specific, and increasing interference of courts in the extent of parental authority due to the poor financial situation of the parents. This article contributes to the discussion on the aforementioned amendment to the Family and Guardianship Code.

Translated by Agit Centrum Tłumaczeń

Key words: guardianship court, parental authority, foster care, poverty, restric-tion of parental authority

Autor

dr hab. Piotr Telusiewicz, adiunkt w Katedrze Prawa Rodzinnego i Praw Rodziny na Wydziale Prawa, Prawa Kanonicznego i Administracji Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II; sędzia Sądu Rejonowego Lublin – Zachód w Lublinie; zajmuje się prawem rodzin-nym i opiekuńczym oraz problematyką procesową z zakresu elektronicznego postępowania upominawczego; [email protected].


Agata Baran

Ochrona rodzicielstwa po nowelizacji przepisów prawa – wybrane aspektyParenthood protection following the amendment of the legislation – selected aspects

Ochrona rodzicielstwa to szczególne uprawnienia rodziców – macierzyństwa kobiet w okresie ciąży, połogu oraz wychowywania dziecka w odniesieniu do obydwu rodziców.

Batalię o ochronę macierzyństwa rozpoczęto jeszcze w XIX wieku. W 1878 roku w Niemczech wprowadzono zakaz zatrudniania kobiet przez okres 3 tygodni po porodzenie. Następnie w 1901 roku podobny zakaz wprowadzono w Wielkiej Brytanii – wymiar czasu został zwiększony tu do 4 tygodni po poro-dzie, a dalej zakaz ten prawnie usankcjonowano we Francji i w innych krajach.

Problematyka ochrony macierzyństwa była również punktem zainte-resowania Międzynarodowej Organizacji Pracy (MOP), która w 1919 roku uchwaliła Konwencję nr 3 dotyczącą zatrudnienia kobiet przed i po porodzie. Uprawniała ona kobiety pracujące w handlu i przemyśle do urlopu macie-rzyńskiego w wymiarze 12 tygodni, a także prawo do dwóch półgodzinnych przerw na karmienie, oraz zakaz wypowiedzenia i rozwiązania stosunku pracy w momencie, gdy kobieta przebywała na urlopie macierzyńskim1. Polska nie ratyfikowała tej konwencji.

28 czerwca 1952 roku w Genewie przyjęta została Konwencja nr 103 doty-czącą ochrony macierzyństwa, która została zrewidowana w 1976 roku Zalece-niem nr 95 Międzynarodowej Organizacji Pracy. Konwencja została przyjęta, ratyfikowana i potwierdzona przez Polskę w dniu 5 lutego 1976 roku2. Według zapisów tej Konwencji każda kobieta ma prawo do urlopu macierzyńskiego

1 N. Buchowska, Prawa pracownicze kobiet w normach Międzynarodowej Organizacji pracy i Wspólnoty Europejskiej, RPEiS 2 (1999), s. 63. 2 Konwencja MOP nr 103 z dnia 28 czerwca 1952 r. (Dz. U. z 1976 r. nr 16, poz. 99).


w wymiarze co najmniej 12. tygodni, przy czym część z tego urlopu może być wykorzystana przed porodem. Okres urlopu, który powinien być wykorzystany obowiązkowo po porodzie, określa ustawodawstwo krajowe, nie może być jednak krótszy niż 6 tygodni3. Konwencja wskazuje, iż każda kobieta karmiąca dziecko ma również prawo do przerw w wykonywaniu swoich obowiązków służbowych, które są wliczane do czasu pracy, a których czas trwania określa ustawodawstwo krajowe4. Konwencja gwarantuje również kobietom trwałość zatrudnienia – niemożność zwolnienia ich z pracy podczas nieobecności spowodowanej korzystaniem z urlopu macierzyńskiego5.

W warunkach polskich ochronę macierzyństwa i rodzicielstwa gwarantują zapisy Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku6.

Rodzicielstwo z różnych względów w ostatnim czasie stoi w centrum zain-teresowania prawników, demografów i samych bezpośrednio zainteresowa-nych – przyszłych i debiutujących rodziców. Wiele kobiet decydujących się na rodzicielstwo staje w obliczu dylematu – kariera zawodowa czy macierzyństwo, praca czy wychowywanie dzieci. Wobec tej rozterki staje nie tylko kobieta, ale nierzadko wręcz cała rodzina, stając przed faktem utrzymywania się z jednego tylko, często niewysokiego, wynagrodzenia za pracę. Decyzje prokreacyjne mają bowiem swoje podłoże w uzasadnieniu ekonomicznym, podobnie jak dalej decyzje dotyczące wychowywania dziecka7.

Według T. Liszcz z reguły, gdy oboje rodziców pracuje poza domem, konieczne jest ustanowienie w prawie pracy takich rozwiązań, które pomogą im zorganizować opiekę nad dzieckiem stosowną do ich wieku i stanu zdrowia, a także będą chronić organizm kobiety jako matki (przyszłej matki) przed szkodliwym wpływem pracy zawodowej na jej potomstwo8.

Kodeks pracy rozszerzył przywileje kobiet związane z macierzyństwem, a kolejne jego zmiany wyposażyły w dalsze przywileje związane z rodziciel-stwem nie tylko kobietę – matkę, ale również mężczyznę – ojca. Ta nowelizacja ma jasno określony cel, mianowicie ma nadać obowiązującym regulacjom

3 Art. 3 Konwencji MOP…, dz. cyt. 4 Art. 5 Konwencji MOP…, op. cit. 5 Art. 6 Konwencji MOP…, op. cit. 6 Art. 18 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku (Dz. U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483, z 2001 r. Nr 28, poz. 319, z 2006 r. Nr 200, poz. 1471, z 2009 r., Nr 114, poz. 946). 7 Por. M. Soboń, Ekonomiczne przyczyny ochrony macierzyństwa, [w:] Funkcja ochronna prawa pracy a wyzwania współczesności, pod red. M. Bosak, Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa 2014, s. 107. 8 T. Liszcz, Prawo Pracy instrumentem polityki prorodzinnym państwa, „Praca i Zabezpie-czenia Społeczne” 2007, nr. 6, s. 3


większą elastyczność i pozwolić na ich lepsze dostosowanie do sytuacji, potrzeb i wyborów konkretnych rodzin, stanowiąc kolejny krok w kierunku stwo-rzenia spójnej, konsekwentnej i stabilnej polityki sprzyjającej rodzicielstwo. W uzasadnieniu wskazano także jako cel, niwelowanie barier utrudniają-cych rodzicom realizację aspiracji rodzicielskich, poprzez uporządkowanie i ujednolicenie systemu urlopów związanych z rodzicielstwem, zwiększenie elastyczności tychże urlopów, oraz zwiększenie uprawnień rodzicielskich przysługujących ojcom 9.

Czy urodzenie i wychowywanie dziecka musi wiązać się z całkowitą rezy-gnacją kobiety z pracy? Jak wobec tego wygląda sprawa ochrony rodziciel-stwa w świetle obecnie obowiązujących przepisów prawa? Na ile kobieta jest chroniona w okresie ciąży, jakie uprawnienia ma w okresie okołoporodowym, jakie przywileje mają matka i ojciec nowonarodzonego dziecka? Całokształt tej problematyki związanej z rodzicielstwem, jak już wspomniano, reguluje ustawa z dnia 26 czerwca 1974 roku Kodeks pracy10, oraz inne szczegółowe akty prawne.

Ochrona kobiet ciężarnych i karmiących piersią

Na mocy rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 13 listopada 2015 roku zmie-nione zostało rozporządzenie w sprawie wykazu prac szczególnie uciążliwych lub szkodliwych dla zdrowia kobiet11, co miało związek z wprowadzeniem zmian na mocy dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2014/27/Ue do dyrektywy Rady 92/85/eWG z dnia 19 października 1992 roku w sprawie wprowadzenia środków służących wspieraniu poprawy w miejscu pracy bez-pieczeństwa i zdrowia pracownic w ciąży, pracownic, które niedawno rodziły i pracownic karmiących piersią. Przepis art.176 k.p. wyraźnie wskazuje, iż nie wolno zatrudniać kobiet przy pracach szczególnie uciążliwych lub szkodliwych dla zdrowia. Na mocy znowelizowanych przepisów Rozporządzenia Rady Ministrów zmieniono wykaz prac szczególnie uciążliwych czy też niebezpiecz-nych dla zdrowia kobiet ciężarnych i karmiących piersią, przez rozszerzenie

9 Uzasadnienie do projektu ustawy o zmianie ustawy -Kodeks pracy oraz niektórych innych ustaw, druk nr.3288, s.37 i n. 10 Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (Dz.U. z 2014 r. poz. 1502, 1662; z 2015 r. poz. 1066, 1220, 1224, 1240, 1268, 1735). 11 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 13 listopada 2015 roku zmieniające rozporzą-dzenie w sprawie wykazu prac szczególnie uciążliwych lub szkodliwych dla zdrowia kobiet (Dz.U. z 2015 r., poz. 1737).


katalogu o prace, w których występuje kontakt ze szkodliwymi czynnikami biologicznymi i substancjami chemicznymi, mogącymi wywołać ciężkie cho-roby. Nowe przepisy nakładają na pracodawcę obowiązek dokonania z udoku-mentowaniem oceny ryzyka związanego z wykonywaną pracą i zastosowania środków profilaktycznych redukujących to ryzyko. O ile ryzyko szkodliwości występuje, pracodawca w przypadku kobiety ciężarnej lub karmiącej piersią ma obowiązek zmienić jej warunki pracy na dotychczasowym stanowisku stosownie do jej stanu lub nawet odsunąć ją od pracy dla niej szkodliwej. Inną alternatywą jest skrócenie tej kobiecie czasu pracy dla wyeliminowania dla niej zagrożenia. O ile nie jest możliwe odpowiednie dostosowanie warunków pracy lub skrócenie czasu pracy, pracodawca ma obowiązek przeniesienia kobiety do innej pracy, a w przypadku braku takiej możliwości – ma obowiązek zwolnienia jej na odpowiedni czas z powinności świadczenia pracy, przy czym przeniesienie do innej pracy bądź zwolnienie z obowiązku świadczenia pracy nie wymaga wypowiedzenia zmieniającego czy zmiany umowy o pracę. Jeżeli ze zmianą warunków pracy, skróceniem czasu pracy, bądź z przeniesieniem kobiety do innej pracy związana jest zmiana warunków płacy – obniżenie wynagrodzenia, kobiecie przysługuje w takim przypadku dodatek wyrów-nawczy. Istotnym faktem jest, iż zmiany odnoszące się do warunków pracy, a w konsekwencji również warunków płacy, nie wymagają orzeczeń lekarskich określających przeciwwskazania co do rodzaju pracy, mają one bowiem cha-rakter obligatoryjny wynikający z samego rozporządzenia12. W tym miejscu należy wspomnieć, iż ochrona zdrowia kobiety ciężarnej ma umocowanie konstytucyjne13.

Trwałość stosunku pracy kobiet ciężarnych i przebywających na urlopie macierzyńskim

Ciężarna pracownica, pracownica przebywająca na urlopie macierzyńskim w tych okresach pozostaje pod ochroną prawną również w zakresie trwałości stosunku pracy. Zgodnie z art. 177 § 1 k.p. pracodawca nie może wypowiedzieć ani rozwiązać umowy o pracę kobiecie w okresie ciąży i w okresie urlopu macie-rzyńskiego. Rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia z winy kobiety

12 Por. S. Paruch. S. Stępień, Zmiany w prawie, [w:] Kodeks pracy 2016, Wyd. Dziennik Gazeta Prawna, styczeń 2016, s. 14-16. 13 Art. 68 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku, dz.cyt.


jest możliwe tylko w szczególnych przypadkach i to za zgodą związku zawo-dowego reprezentującego pracownicę, o czym stanowi art. 177 § 4 k.p. Według art. 177 § 5 k.p. unormowania, o których wspomniano, odnoszą się również do pracownika – ojca. Rozwiązanie umowy za wypowiedzeniem może nastąpić w okresie ciąży bądź trwania urlopu macierzyńskiego tylko w razie upadłości lub likwidacji firmy i to również w uzgodnieniu ze związkiem zawodowym reprezentującym pracownicę, przy czym pracodawca powinien zapewnić kobiecie inne miejsce pracy, a w przypadku braku takiej możliwości kobiecie przysługują świadczenia określone odrębnymi przepisami (art.179 k.p.).

Bezwzględny zakaz rozwiązywania umów o pracę w okresie ciąży i urlopu macierzyńskiego polega na braku skuteczności oświadczenia pracodawcy o wypowiedzeniu lub o rozwiązaniu umowy o pracę bez wypowiedzenia z przy-czyn niezawinionych, nawet jeżeli oświadczenie to zostało złożone pracownicy w okresie przed zajście w stan ciąży, który nastąpił w czasie biegu okresu wypowiedzenia, bądź w okresie, gdy zainteresowana była już w ciąży, chociaż o swoim stanie jeszcze nie wiedziała14. Zgodnie z ustalonym orzecznictwem Sądu Najwyższego okres ochronny rozpoczyna się od dnia zajścia pracownicy w ciążę15.

Ponieważ przypadki umów o pracę na czas określony nie należą obecnie do rzadkości, nowelizacją Kodeksu pracy art. 177 dopełniono zapisem § 3 wchodzącym w życie z dniem 22 lutego 2016 roku, stanowiącym, iż umowa o pracę na czas określony albo na okres próbny (dłuższy niż jeden miesiąc), która ulega rozwiązaniu po upływie trzeciego miesiąca ciąży, ulega niejako automatycznie przedłużeniu do dnia porodu (art. 1 pkt 18 ustawa z dnia 25 czerwca 2015 roku o zmianie ustawy - Kodeks pracy oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2015 r. poz. 1220).

Pracownicy – kobiecie ciężarnej, którą przywrócono do pracy po czasie odsunięcia od pracy ze względu na szkodliwe warunki pracy, nieświadczenia pracy przez czas urlopu macierzyńskiego, bądź w wyniku rozwiązania umowy o pracę w okresie ciąży lub urlopu macierzyńskiego, przysługuje wynagrodze-nie za cały czas pozostawania bez pracy. To samo odnosi się do pracownika – ojca wychowującego dziecko w okresie korzystania z urlopu macierzyńskiego, lub z którym rozwiązano umowę o pracę w tym czasie, o czym mówią przepisy art. 47, 57 § 7 k.p.

14 T. Bińczycka Ochrona kobiet w ciąży i w okresie macierzyństwa w prawie wspólnotowym i w polskim ustawodawstwie pracy, „Praca i Zabezpieczenia Społeczne” 1998, nr 5, s. 21 15 Wyrok Sądu Najwyższego z 31 grudnia 1957 r., I CR1226/57, OSN 1959, nr 2, poz. 46.


Na podstawie art. 92 § 1 pkt 2 k.p. pracownica ciężarna niezdolna do pracy przez okres do 33 dni w roku kalendarzowym na skutek choroby w okresie ciąży zachowuje prawo do pełnego wynagrodzenia.

Kobieta w ciąży chroniona jest również pod względem rozkładu czasu pracy, bowiem nie może on przekraczać 8 godzin w ciągu doby, przy czym nie może być zatrudniana w porze nocnej. Jeżeli jednak kobieta pracuje w syste-mie pracy nocnej, to na czas jej ciąży pracodawca obowiązany jest zmienić jej rozkład czasu pracy w sposób umożliwiający jej wykonywanie pracy poza porą nocną, a w przypadku braku takiej możliwości przenieść ją do innej pracy lub zwolnienie jej z obowiązku świadczenia pracy16. Tę zasadę stosuje się również do kobiet w okresie karmienia dziecka piersią. Pracodawca nie może również zatrudniać kobiety w ciąży w godzinach nadliczbowych. W sytuacji, gdy czas pracy zostanie skrócony przez pracodawcę, zachowuje ona prawo do wynagro-dzenia również za czas nieprzepracowany. To samo prawo przysługuje również pracownikowi wychowującemu dziecko do ukończenia przez dziecko 4 roku życia. Kobieta w ciąży nie może być też delegowana bez jej zgody do pracy poza jej miejscem zamieszkania. Nie może też być zatrudniana w systemie przerywanego czasu pracy z jedną przerwą trwającą nie dłużej niż 5 godzin. Zakaz zatrudniania pracownika bez jego zgody w godzinach nadliczbowych, w porze nocnej i w systemie przerywanego czasu pracy dotyczy również, czy też delegowania go poza stałe miejsce zamieszkania, jeżeli wychowuje on dziecko do ukończenia 4 roku życia, wynikającego z art. 148 pkt 2 i pkt 3, art. 178 § 1 w związku z art. 139, art. 1781 i art. 179 k.p.

Rodzicielstwo a kariera zawodowa

Nowelizacja Kodeksu pracy wprowadziła z dniem 2 stycznia 2016 roku17 pewne zmiany do przysługujących pracownikom – matce i ojcu uprawnień rodziciel-skich, które mają ułatwić pogodzenie kariery zawodowej z wychowywaniem dziecka18. Zmiany polegają na zlikwidowaniu dodatkowego urlopu macie-rzyńskiego i dodatkowego urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego, z jednoczesnym wydłużeniem urlopu rodzicielskiego.

16 Z. Salwa, Zakazy zatrudniania kobiet przy pracach im wzbronionych, „Praca i Zabezpie-czenia Społeczne” 2000, nr 9, s.25 17 Ustawa z dnia 24 lipca 2015 roku o zmianie ustawy – Kodeks pracy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2015 r. poz. 1268; ze zm. Dz.U. z 2015 r., poz. 1735). 18 https://legislacja.rcl.gov.pl/docs//508/12276956/12309950/12309955/dokument 190043.pdf


Urlop macierzyński

Urlop macierzyński - czas zwolnienia od obowiązku świadczenia pracy, przy-sługujący kobiecie, która urodziła dziecko, w momencie gdy pozostawała ona w stosunku pracy19.

Według znowelizowanego zapisu art. 180 § 1 Kodeksu pracy kobiecie pra-cującej, która urodziła jedno dziecko przysługuje urlop macierzyński w wymia-rze 20 tygodni, w przypadku urodzenia bliźniaków – 31 tygodni, natomiast 33 tygodnie w przypadku urodzenia podczas jednego porodu trojga dzieci i odpowiednio 35 tygodni i 37 tygodni – gdy urodziła czworo dzieci oraz pięcioro i więcej dzieci (art. 1 pkt 4 ustawy z dnia 24 lipca 2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks pracy oraz niektórych innych ustaw ( Dz.U. z 2015 r. poz. 1268; ze zm. Dz.U. z 2015 r., poz. 1735).

Gdy po upływie 8 tygodni życia nastąpi zgon dziecka, pracownica – matka zachowuje prawo do urlopu macierzyńskiego do 7 dni od dnia śmierci dziecka. Gdy zmarło jedno z dzieci z jednego porodu mnogiego, kobieta zachowuje prawo do urlopu macierzyńskiego w wymiarze odpowiednim do liczby dzieci pozostałych przy życiu. Kobieta może już na 6 tygodni przed spodziewaną datą porodu skorzystać z uprawnienia rozpoczęcia urlopu macierzyńskiego, nato-miast po porodzie przysługuje jej prawo korzystania z urlopu macierzyńskiego w pozostałym wymiarze. Ma również prawo, po wykorzystaniu co najmniej 14-tygodniowego urlopu macierzyńskiego, po złożeniu odpowiedniego wnio-sku powrócić do pracy, rezygnując z pozostałej części tego urlopu, na rzecz ojca, który będzie zajmować się wychowaniem dziecka, a na ten czas, objętego ubezpieczeniem w systemie ubezpieczeń społecznych, zrezygnował z pracy zarobkowej. Takiej rezygnacji kobieta może również dokonać na rzecz innego, pracującego członka najbliższej rodziny. Pracodawca ojca lub innego członka najbliższej rodziny ma obowiązek uwzględnić wniosek tychże w tym zakresie, który powinien być złożony z odpowiednim wyprzedzeniem – w terminie nie krótszym niż na 14 dni przed rozpoczęciem korzystania z tej pozostałej części urlopu macierzyńskiego (art.1 pkt 4 ustawy z dnia 24 lipca 2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks pracy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2015 r. poz. 1268; ze zm. Dz.U. z 2015 r., poz. 1735).

Kobieta może również przerwać urlop macierzyński w przypadkach szcze-gólnych – wówczas, gdy po wykorzystaniu minimum 8 tygodni tego urlopu zapadnie na zdrowiu i w związku z tym przebywa w placówce świadczącej

19 L. Florek [ 2015], Prawo pracy , dz. cyt., s. 248.


całodobowe usługi lecznicze, np. w szpitalu, sanatorium, skutkiem czego nie może sprawować opieki nad dzieckiem. Taka przerwa w korzystaniu z urlopu macierzyńskiego jest możliwa wówczas, gdy na czas jej pobytu w placówce leczniczej z tej części urlopu macierzyńskiego będzie korzystał pracujący ojciec lub inny pracujący członek najbliższej rodziny, oraz gdy osobistą opiekę nad dzieckiem na ten czas przejmie posiadający ubezpieczenie ojciec lub inny członek najbliższej rodziny, który w tym celu przerwał pracę zarobkową.

Innym przypadkiem szczególnym jest zgon ubezpieczonej kobiety – pra-cownicy w czasie trwania urlopu macierzyńskiego. Wówczas pracujący, ubez-pieczony ojciec lub inny członek najbliższej rodziny, przejmując opiekę nad dzieckiem, ma prawo do wykorzystania pozostałej części urlopu macierzyń-skiego po dacie zgonu pracownicy – matki dziecka posiadającej ubezpieczenie w systemie ubezpieczeń społecznych.

Szczególnym przypadkiem uprawniającym ojca lub inną osobę – członka najbliższej rodziny wychowujących dziecko, do korzystania z urlopu macie-rzyńskiego jest fakt porzucenia dziecka przez posiadającą ubezpieczenie pra-cownicę – matkę w czasie trwania urlopu macierzyńskiego, o ile wykorzystała ona już część tego urlopu w wymiarze minimum 8 tygodni20.

Szczególne przypadki – zgon matki dziecka, porzucenie dziecka przez matkę, niemożność sprawowania opieki nad dzieckiem przez matkę na sku-tek orzeczenia niezdolności do samodzielnej egzystencji – gdy matka nie jest objęta ubezpieczeniem społecznym, uprawnia ojca lub inną osobę – członka najbliższej rodziny do części urlopu macierzyńskiego przypadającej po dacie nastania tego przypadku (art. 1 pkt 4 ustawy z dnia 24 lipca 2015 roku o zmia-nie ustawy – Kodeks pracy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2015 r. poz. 1268; ze zm. Dz.U. z 2015 r., poz. 1735).

Z dniem 22 lutego 2016 roku wszedł w życie zapis art. 182 Kodeksu pracy, normujący iż matce nie przysługuje urlop macierzyński w pełnym wymiarze, jeżeli po upływie 8 tygodni jego trwania od porodu rezygnuje z wychowywania dziecka oddając je innej osobie w celu przysposobienia lub gdy dziecko na mocy orzeczenia sądu zostaje umieszczone w rodzinie zastępczej lub innej placówce opiekuńczej (art. 1 pkt 19 ustawy z dnia 25 czerwca 2015 roku o zmianie ustawy – Kodeks pracy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2015 r. poz. 1220), ale już z dniem 1 marca 2016 roku weszła w życie kolejna zmiana tego zapisu w brzmieniu: „W przypadku porzucenia dziecka przez pracownicę

20 B. Godlewska- Bujok, Uprawnienia związane z rodzicielstwem – nowa odsłona, „Praca i Zabezpieczenia Społeczne” 2015, nr 9, s.19


lub umieszczenia dziecka, na podstawie orzeczenia sądu, w pieczy zastępczej, w zakładzie opiekuńczo-leczniczym, w zakładzie pielęgnacyjno-opiekuń-czym albo w zakładzie rehabilitacji leczniczej, pracownicy nie przysługuje część urlopu macierzyńskiego przypadająca po dniu porzucenia dziecka albo umieszczenia dziecka w pieczy zastępczej, w zakładzie opiekuńczo-leczniczym, w zakładzie pielęgnacyjno-opiekuńczym albo w zakładzie rehabilitacji leczni-czej. Jednakże urlop macierzyński po porodzie nie może wynosić mniej niż 8 tygodni” o czym stanowi art.1 pkt 6 ustawy z dnia 24 lipca 2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks pracy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2015 r. poz. 1268; ze zm. Dz.U. z 2015 r., poz. 1735).

Urlop rodzicielski

Zgodnie z art. 1821a Kodeksu pracy po znowelizowaniu trwa 32 tygodnie [poprzednio było to 26 tygodni] przy urodzeniu jednego dziecka przy jednym porodzie, a 34 tygodnie w pozostałych przypadkach (art. 1 pkt 8 ustawy z dnia 24 lipca 2015 roku o zmianie ustawy – Kodeks pracy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2015 r. poz. 1268; ze zm. Dz.U. z 2015 r., poz. 1735).

Korzystanie z urlopu rodzicielskiego nadal można łączyć z wykonywaniem pracy, w wymiarze nie wyższym niż połowa pełnego wymiaru czasu pracy stosownie do złożonego przez pracownika wniosku. Pracodawca ma obowią-zek uwzględnienia tego wniosku, chyba że nie jest to możliwe ze względu na organizację pracy lub rodzaj pracy wykonywanej przez pracownika (art. 1 pkt 9 ustawy z dnia 24 lipca 2015 roku o zmianie ustawy – Kodeks pracy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2015 r. poz. 1268; ze zm. Dz.U. z 2015 r., poz. 1735). Zmieniony został natomiast, przez dodanie w Kodeksie pracy art. 1821f, dopuszczalny okres, w którym możliwe jest łączenie urlopu rodzicielskiego z pracą zawodową w niepełnym wymiarze czasu: do 64 tygodni przy urodze-niu jednego dziecka przy jednym porodzie i do 68 tygodni w pozostałych przypadkach (art. 1 pkt 9 ustawy z dnia 24 lipca 2015 roku o zmianie ustawy – Kodeks pracy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2015 r. poz. 1268; ze zm. Dz.U. z 2015 r., poz. 1735). Okres, o który urlop rodzicielski, w związku z łączeniem go z pracą zawodową, ulega wydłużeniu, stanowi iloczyn liczby tygodni, przez jaką pracownik łączy korzystanie z urlopu rodzicielskiego z wykonywaniem pracy u pracodawcy udzielającego tego urlopu i wymiaru czasu pracy wykonywanej przez pracownika w trakcie korzystania z urlopu rodzicielskiego. Jeśli w wyniku takich obliczeń pojawi się liczba, która nie


odpowiada wielokrotności tygodnia, urlopu udziela się dodatkowo w dniach. Przy udzielaniu urlopu niepełny dzień jest pomijany.

Urlop rodzicielski [wcześniej przysługujący bezpośrednio po wykorzy-staniu dodatkowego urlopu macierzyńskiego] zgodnie z nowymi przepisami może być udzielony po wykorzystaniu urlopu macierzyńskiego albo zasiłku macierzyńskiego za okres odpowiadający okresowi urlopu macierzyńskiego. Zgodnie z dodanym w Kodeksie pracy art. 1821c dopuszczalna jest jednak prze-rwa – część urlopu rodzicielskiego w wymiarze nieprzekraczającym 16 tygodni może być udzielony w terminie późniejszym, nieprzypadającym bezpośrednio po poprzedniej części tego urlopu albo nieprzypadającym bezpośrednio po wykorzystaniu zasiłku macierzyńskiego za okres odpowiadający części tego urlopu. Liczba wykorzystanych w tym trybie części urlopu pomniejsza liczbę części przysługującego urlopu wychowawczego .

Do niedawna jeszcze urlop rodzicielski mógł być udzielany albo w całości zgodnie z wnioskiem złożonym w stosownym 14-dniowym terminem po porodzie albo, gdy wniosek został złożony później, maksymalnie w trzech częściach przypadających bezpośrednio po sobie, w wymiarze wielokrotności tygodnia, przy czym żadna z części nie mogła być krótsza niż 8 tygodni. Po znowelizowaniu przepisów przez dodanie w Kodeksie pracy art. 1821c, urlop rodzicielski może być udzielany jednorazowo albo w częściach, nie później niż do zakończenia roku kalendarzowego, w którym dziecko kończy 6. rok życia. Urlop rodzicielski udzielany bezpośrednio po wykorzystaniu urlopu macie-rzyńskiego lub zasiłku macierzyńskiego może być udzielony w maksymalnie czterech częściach, przypadających bezpośrednio jedna po drugiej, w wymia-rze wielokrotności tygodnia. Żadna z tych części nie może być krótsza niż 8 tygodni. Od tej zasady istnieją jednak wyjątki, bowiem: pierwsza część urlopu rodzicielskiego może być krótsza niż 8 tygodni, ale nie może trwać mniej niż 6 tygodni w przypadku urodzenia jednego dziecka przy jednym porodzie, a w przypadku przyjęcia przez pracownika dziecka na wychowanie dziecka w wieku do 7. roku życia i w przypadku dziecka do 10 roku życia, wobec którego podjęto decyzję o odroczeniu obowiązku szkolnego – nie mniej niż 3 tygodnie. Ponadto, gdy pozostała do wykorzystania część urlopu rodzicielskiego jest krót-sza niż 8 tygodni, pracownik ma prawo wykorzystać urlop w przysługującym mu wymiarze niezależnie od jego długości (art. 1 pkt 9 ustawy z dnia 24 lipca 2015 roku o zmianie ustawy – Kodeks pracy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2015 r. poz. 1268; ze zm. Dz.U. z 2015 r., poz. 1735).

Przez dodanie w Kodeksie pracy art. 1821d wydłużony został termin na zło-żenie wniosku o udzielenie urlopu rodzicielskiego, z 14 dni do 21 dni. Zgodnie z


art. 1791 § 2 i 3 (Ustawy z dnia 26 czerwca 1974 roku Kodeks pracy) w przypadku złożenia wniosku najpóźniej 21 dni po porodzie, pracownica – matka dziecka, która złożyła wniosek o wypłacenie jej zasiłku macierzyńskiego za okres odpo-wiadający okresowi urlopu macierzyńskiego i urlopu rodzicielskiego w pełnym wymiarze, może podzielić się z pracownikiem – ojcem wychowującym dziecko (albo z ubezpieczonym ojcem dziecka) urlopem rodzicielskim bądź prawem do pobierania zasiłku macierzyńskiego. W takiej sytuacji wniosek o udzielenie urlopu rodzicielskiego w całości lub w części oraz rezygnację z korzystania z urlopu rodzicielskiego składa się pracodawcy w terminie nie krótszym niż 21 dni przed rozpoczęciem korzystania z urlopu lub powrotem do pracy.

Oboje rodzice w dalszym ciągu mogą korzystać z urlopu rodzicielskiego jed-nocześnie, przy czym łączny wymiar tego urlopu nie może przekraczać wymiaru podstawowego. W okresie pobierania przez jednego z rodziców dziecka zasiłku macierzyńskiego za okres odpowiadający okresowi urlopu rodzicielskiego, drugi rodzic może korzystać z urlopu rodzicielskiego, przy czym łączny wymiar urlopu rodzicielskiego i okresu pobierania zasiłku macierzyńskiego za okres odpowiada-jący okresowi urlopu rodzicielskiego również nie może przekraczać wspomnia-nego wcześniej podstawowego wymiaru urlopu rodzicielskiego21.

Urlop ojcowski

Nowelizacja art. 1823 § 1 wydłuża także czasokres urlopu ojcowskiego, który pracownik – ojciec ma prawo wykorzystać do ukończenia przez dziecko 24 miesiąca życia albo do upływu 24 miesięcy od dnia uprawomocnienia się postanowienia orzekającego przysposobienie dziecka, jednak nie dłużej niż do ukończenia przez dziecko przysposobione 7 roku życia, a w przypadku dziecka, wobec którego podjęto decyzję o odroczeniu obowiązku szkolnego, nie dłużej niż do ukończenia przez nie 10 roku życia (art. 1 pkt 10 lit. a ustawy z dnia 24 lipca 2015 roku o zmianie ustawy – Kodeks pracy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2015 r. poz. 1268; ze zm. Dz.U. z 2015 r., poz. 1735). Przez dodanie do zapisu art. 1823 § 11 ojciec może wykorzystać przysługujący mu urlop ojcowski jednorazowo albo nie więcej niż w 2. częściach, przy czym żadna z tych części nie może być krótsza niż tydzień (art. 1 pkt 10 lit. b ustawy z dnia 24 lipca 2015 roku o zmianie ustawy – Kodeks pracy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2015 r. poz. 1268; ze zm. Dz.U. z 2015 r., poz. 1735).

21 Por. S. Paruch. S. Stępień, dz. cyt., s. 18-21.


Bez zmian pozostały natomiast zasady udzielania urlopu ojcowskiego; urlopu tego udziela się go na pisemny wniosek pracownika – ojca, który powinien być złożony w terminie nie krótszym niż 7 dni przed rozpoczęciem korzystania z urlopu, pracodawca jest obowiązany uwzględnić wniosek pracownika22.

Urlop wychowawczy

Uprawnionymi do skorzystania z urlopu wychowawczego w wymiarze 36 miesięcy jest zarówno ojciec jak i matka dziecka- jeśli oboje są pracownikami. Aczkolwiek wymagany jest 6 miesięczny staż pracy, do którego wlicza się rów-nież okres urlopu macierzyńskiego, oraz okres kiedy pracownik nie świadczył pracy z powodu choroby23.

Bez zmian pozostaje uprawnienie pracownika do urlopu wychowawczego w celu sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem. Zmianie uległ nato-miast czasokres, w którym pracownik może wykorzystać urlop wychowaw-czy – urlop ten może być udzielany na okres nie dłuższy niż do zakończenia roku kalendarzowego, w którym dziecko kończy 6 rok życia (art. 1 pkt 15 lit. a ustawy z dnia 24 lipca 2015 roku o zmianie ustawy – Kodeks pracy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2015 r. poz. 1268; ze zm. Dz.U. z 2015 r., poz. 1735) [według poprzedniego stanu prawnego urlop ten mógł być udzielany na okres nie dłuższy niż do ukończenia przez dziecko 5. roku życia]. Wydłużony został również czas na złożenie wniosku o udzielenie urlopu wychowawczego z 14 do 21 dni (art. 1 pkt 15 lit. c ustawy z dnia 24 lipca 2015 roku o zmianie ustawy – Kodeks pracy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2015 r. poz. 1268; ze zm. Dz.U. z 2015 r., poz. 1735 ). Jeżeli jednak – zgodnie z dodanym do art. 186 § 71 – wniosek zostanie złożony bez zachowania tego terminu, pracodawca powinien udzielić urlopu wychowawczego nie później niż z dniem upływu 21 dni od dnia złożenia wniosku (art. 1 pkt 15 lit. d ustawy z dnia 24 lipca 2015 roku o zmianie ustawy – Kodeks pracy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2015 r. poz. 1268; ze zm. Dz.U. z 2015 r., poz. 1735). Pracownik może również, przez złożenie pisemnego oświadczenia, wycofać wniosek o udzielenie urlopu wychowawczego nie później niż na 7 dni przed rozpoczęciem tego urlopu (art. 186 § 7 k.p.). W nowym brzmieniu § 6 art. 186 rodzice lub opiekunowie dziecka mogą jednocześnie korzystać z urlopu wychowawczego bez ograniczenia jego

22 Tamże, s. 21-22. 23 Wyrok WSA (siedziba w Gdańsku) z dnia 21 marca 2007 r., II SA/Gd 618/6, Legalis.


wymiaru, przy czym łączny wymiar urlopu wychowawczego nie może prze-kraczać wspomnianego wcześniej wymiaru podstawowego (art. 1 pkt 15 lit. c ustawy z dnia 24 lipca 2015 roku o zmianie ustawy – Kodeks pracy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2015 r. poz. 1268; ze zm. Dz.U. z 2015 r., poz. 1735 ). Do niedawna jednoczesne korzystanie z urlopu wychowawczego mogło mieć miejsce przez okres nieprzekraczający 4 miesięcy24. Niezmieniona pozostała natomiast liczba części, w jakich urlop wychowawczy może być udzielany – nadal może to być maksymalnie pięć części (art. 186 § 8 k.p.).

Zasady udzielania zwolnień od pracy na opiekę nad dzieckiem

W brzmieniu znowelizowanego art. 188 Kodeksu pracy pracownik wychowujący przynajmniej jego dziecko ma prawo w ciągu roku kalendarzowego do zwolnie-nia od pracy w wymiarze 16 godzin albo 2 dni, przy czym zachowuje on prawo do wynagrodzenia. Pracownik ma prawo decydowania o sposobie wykorzystania zwolnienia w pierwszym wniosku o udzielenie takiego zwolnienia złożonym w danym roku kalendarzowym, zwolnienie udzielane w wymiarze godzinowym pracownikowi zatrudnionemu w niepełnym wymiarze czasu pracy ustala się proporcjonalnie do wymiaru czasu pracy tego pracownika, przy czym niepełną godzinę zwolnienia od pracy zaokrągla się w górę do pełnej godziny (Art. 1 pkt 22 ustawy z dnia 24 lipca 2015 roku o zmianie ustawy – Kodeks pracy oraz niektó-rych innych ustaw (Dz.U. z 2015 r. poz. 1268; ze zm. Dz.U. z 2015 r., poz. 1735).

W poprzednim stanie prawnym pracownik wychowujący przynajmniej jedno dziecko w wieku do 14 lat przysługiwało w ciągu roku kalendarzowego zwolnienie od pracy w ilości 2 dni, z zachowaniem prawa do wynagrodzenia25.

Wnioski

Z powyższych rozważań wynika, że ustawodawca nowelizując przepisy Kodeksu pracy zapewnia pracownikom – rodzicom, tak matce jak i ojcu, w porówna-niu do poprzedniego stanu prawnego, znacząco większą ochronę w związku podjęciem przez nich decyzji o powiększeniu rodziny.

24 Por. S. Paruch. S. Stępień, dz. cyt., s. 22. 25 Tamże, s. 23.


Przepisy umożliwiające dzielenie się przywilejami między rodzicami i nadto pewnymi uprawnieniami z innymi osobami – członkami najbliższej rodziny – są czynnikami istotnie wpływającymi na ochronę rodziców pozo-stających w zatrudnieniu.

Nie mniej istotne pozostają zagadnienia przemodelowanych szczegółowo urlopów macierzyńskich, rodzicielskich i wychowawczych, a także uelastycz-nienie procedury korzystania z nich. Od 2 stycznia 2016 roku przestaje funk-cjonować instytucja dodatkowego urlopu macierzyńskiego, a czasokres jego trwania zrekompensowany jest wydłużeniem wymiaru urlopu rodzicielskiego, którego czas wraz z okresem urlopu macierzyńskiego, w odniesieniu do uro-dzenia jednego potomka lub przysposobienia dziecka, ma wynosić jeden rok.

Szczególne znaczenie w kontekście rodzicielstwa mają nowe uregulowania dotyczące umów o pracę zawieranych na czas oznaczony, oraz te, które dają obojgu rodzicom prawo do opiekowania się dzieckiem po jego urodzeniu, o ile z różnych względów uznają to za korzystne, przy założeniu, że jedno z nich jest zatrudnione w stosunku pracy, a drugie z nich wykonuje pracę na innych zasadach.

Można więc stwierdzić w reasumpcji, iż unormowania znowelizowanego Kodeksu pracy można ocenić pozytywnie. Nowe regulacje kodeksowe odno-szące się do rodzicielstwa powinny skłaniać pracujące pary małżeńskie do posiadania potomstwa, ułatwiają one bowiem opiekę nad dzieckiem przy zapewnieniu rodzicom stabilności i bezpieczeństwa zatrudnienia i umożli-wieniu rozwoju kariery zawodowej.

Omówione zmiany zapisów Kodeksu pracy w mojej ocenie mogą mieć jednak i ujemne strony, bowiem ze względu na wzmocnioną ochronę macie-rzyństwa – rodzicielstwa, pracodawcy mogą wzbraniać się przed zatrudnia-niem młodych ludzi, szczególnie młodych kobiet. Zatem wskazanym byłoby rozważenie wprowadzenia pewnych usankcjonowanych prawnie zachęt dla pracodawców, które mogą otworzyć rynek pracy dla młodych ludzi, szczególnie kobiet – przyszłych potencjalnych matek.

Analizując uregulowania Działu 8 Kodeksu pracy dotyczące uprawnień pra-cowników związanych z rodzicielstwem, o ile pod względem meritum oceniam je pozytywnie, o tyle po kilkukrotnym prześledzeniu całości zapisów, czyli tych już istniejących w poprzednim stanie prawnym i nowowprowadzonych, odnio-słam wrażenie zaistnienia abnegacji legislacyjnej. Ich złożoność i pewna nawet niespójność sprawiają, iż stają się one mało czytelne tak dla samych pracowników jak i nawet dla pracodawców, co w konsekwencji może powodować, iż w praktyce ich stosowania konieczne będzie korzystanie z profesjonalnej pomocy prawnej.


BibliografiaLiteratura:Florek L. , Prawo pracy, Warszawa 2015.Paruch S. Stępień S., Zmiany w prawie, [w:] Kodeks pracy 2016, Wyd. Dziennik

Gazeta Prawna, styczeń 2016. Soboń M., Ekonomiczne przyczyny ochrony macierzyństwa, [w:] M. Bosak (red.)

Funkcja ochronna prawa pracy a wyzwania współczesności, Warszawa 2014.

Akty prawne :Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku (Dz. U. z 1997 r.

Nr 78, poz. 483, z 2001 r. Nr 28, poz. 319, z 2006 r. Nr 200, poz. 1471, z 2009 r., Nr 114, poz. 946).

Konwencja Międzynarodowej Organizacji Pracy nr 103 z dnia 28 czerwca 1952 r. (Dz. U. z 1976 r. nr 16, poz. 99).

Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (Dz.U. z 2014 r. poz. 1502, 1662; z 2015 r. poz. 1066, 1220, 1224, 1240, 1268, 1735).

Ustawa z dnia 25 czerwca 2015 roku o zmianie ustawy – Kodeks pracy oraz niektó-rych innych ustaw (Dz.U. z 2015 r. poz. 1220).

Ustawa z dnia 24 lipca 2015 roku o zmianie ustawy – Kodeks pracy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2015 r. poz. 1268; ze zm. Dz.U. z 2015 r., poz. 1735).

Uzasadnienie do projektu ustawy o zmianie ustawy -Kodeks pracy oraz niektórych innych ustaw , druk nr.3288.

Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 13 listopada 2015 roku zmieniające rozpo-rządzenie w sprawie wykazu prac szczególnie uciążliwych lub szkodliwych dla zdrowia kobiet (Dz.U. z 2015 r., poz. 1737).

Czasopisma:Bińczycka T., Ochrona kobiet w ciąży i w okresie macierzyństwa w prawie wspól-

notowym i w polskim ustawodawstwie pracy, „Praca i Zabezpieczenia Społeczne” 1998, nr 5.

Buchowska N., Prawa pracownicze kobiet w normach Międzynarodowej Organizacji pracy i Wspólnoty Europejskiej, RPEiS 1999, nr 2.

Godlewska- Bujok B., Uprawnienia związane z rodzicielstwem – nowa odsłona, „Praca i Zabezpieczenia Społeczne” 2015, nr 9.

Liszcz T., Prawo Pracy instrumentem polityki prorodzinnym państwa, „Praca i Zabezpieczenia Społeczne” 2007, nr. 6.

Salwa Z., Zakazy zatrudniania kobiet przy pracach im wzbronionych, „Praca i Zabezpieczenia Społeczne” 2000, nr 9.


Orzecznictwo:Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 31 grudnia 1957 r. , I CR1226/57, OSN 1959, nr 2,

poz. 46.Wyrok WSA (siedziba w Gdańsku) z dnia 21 marca 2007 r., II SA/Gd 618/6.

StreszczenieArtykuł poświęcony jest zmianom w zakresie uprawnień rodzicielskich mające wpływ na ochronę rodzicielstwa, które zostały wprowadzone do kodeksu pracy w nowelizacji w lipcu 2015 r., a weszły w życie w styczniu 2016 roku. Choć nowelizacja przekształca system uprawnień rodzicielskich i tym samym wzmacnia pewne instrumenty ochronne, to zdaniem autorki- pracodawcy mogą wzbraniać się przed zatrudnianiem młodych ludzi, szczególnie młodych kobiet, dlatego konieczne byłoby wprowadzenie pewnych usankcjonowanych prawnie zachęt dla pracodawców. Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie nowych regulacji prawnych, próba zbadania i ocena jak przedstawia się sprawa ochrony rodzicielstwa w świetle obecnie obowiązujących przepisów prawa, w jakim stopniu kobieta jest chroniona w okresie ciąży, jakie uprawnienia ma w okresie okołoporodowym, oraz jakie przywileje mają matka i ojciec nowonarodzonego dziecka.

Słowa kluczowe: prawo pracy, urlop macierzyński, urlop rodzicielski,

SummaryThe article addresses the changes in the parental rights attributing to the parenthood protection, as introduced into the labour code within the amendment of July 2015 and become effective in January 2016. Even though the amendment transforms the system of the parental rights and thus reinforces some of the protective instruments, employers – in the author’s opinion - may refrain from employing young people, and in particular young women, which is why it would be essential to implement certain legitimate incentives for employers. The article is aimed at presenting the new legis-lation, and it is an attempt at investigating and assessing the parenthood protection status in light of the currently effective legislation, the extent of protection to which a woman is entitled during pregnancy, her rights during the perinatal period, as well as the privileges of the mother and the father of a newly born child.

Key words: labour law, maternal leave, prenantal leave.

Autor

Agata Baran, doktorantka Wydziału Prawa i Administracji na UJ, absolwentka prawa, specjalizuje się w prawie pracy, [email protected]


Zdzisław Jancewicz

Requirements for marriage in the legislation of selected countries in South AmericaWymagania dotyczące małżeństwa w ustawodawstwie wybranych krajów Ameryki Południowej

Introduction

Marriage is a legal institution deeply rooted in natural law. A man is so constituted by nature that he is capable of getting married for a particular purpose. There is no doubt that marriage is the most individual human right. At the same time, marriage – as a foundation of a family, and also the smallest community – plays a very crucial role at the level of social life, due to its numerous roles that it plays in the public life. Therefore, it may be interesting to focus on the rules that govern marriage.

The purpose of this article is to analyze the legislation containing require-ments for marriage in the selected countries of South America, and more pre-cisely: Argentina, Bolivia and Costa Rica. The choice of these countries is not accidental because their legislation regulating the contract of marriage and similar institutions is very diverse. The most liberal law – Código Civil y Comercial de La Nación1 – regulating the issue of marriage is found in Argentina because, on its basis, marriages of different and the same sex are contracted. A little less

1 Ks. dr Zdzisław Jancewicz – Associate professor in the Department of Family Law and Family Rights of Faculty of Law, Canon Law and Administration of the John Paul II Catholic University of Lublin, Al. Racławickie 14, 20-355 Lublin; e-mail: [email protected] The National Code of Civil and Commercial Law, Act No. 26994 of 1st October 2014, Journal of Laws of The Republic of Argentina, Buenos Aires, Wednesday 8th October 2014, the CXXIIa, number 32985, http://biblioteca.afip.gob.ar/pdfp/CC_PARTE_1.pdf (Access 15.10.2016). All provisions relating to marriage in the Argentinian legal system, referred to in this article were taken from the text published in the official bulletin indicated above. The title Código Civil y Comercial de La Nación will be later referred to as ACC.


liberal law – Código de familias y del proceso familiar2 – was passed in Bolivia, which allows marriages and sanctions free relationships. In Costa Rica, however, the binding act – Código de familia (y sus reformas)3 – is the oldest and the most conservative among those mentioned.

In order to learn more about the provisions of various laws, a translation from Spanish was required and, therefore, in the footnotes they will be referred to in the original language, which is Spanish. Subsequently, an attempt will be made to classify legal standards containing the requirements for marriage and other relationships of the three abovementioned countries based on their performance – effectiveness, depending on their compliance, behavior or specific health status.

I. Getting married in Argentina

Rules, which we are interested in, concerning requirements for marriage, which are presented to the bride and groom by the Argentinian legislator were specified in Artic-les 403-409 of the National Code of Civil and Commercial Law in the second book - Family relationships, Title I - Marriage and Section 2 - Requirements for marriage.

At this point, we should recall the standard specified in Article ACC 402 from Chapter 1 - The principles of freedom and equality, expressing the principle of interpretation of regulations regarding marriage. It states that no rule can be interpreted or applied in the sense of limiting, reducing, excluding or avoiding equal rights and duties, members of marriage, and the effects that it produces, consisting of two people of different or the same sex4.

2 The Family and Family Procedure Code, Act No. 603 of 19th November 2014, Official Journal of the Multinational State of Bolivia, published in the edition: the NEC 702, publication date: 24/11/2014, http://www.justicia.gob.bo/images/stories/pdf/codigo_familias_del_proceso_familiar.pdf (Access 16.10.2016). All provisions relating to marriage in the Bolivian legal system, referred to in this article were taken from the text published in the official bulletin indicated above. The title Código de familias y del proceso familiar will be later referred to as BCF. 3 The Family Code (amended), Act No. 5476 of 21st December 1973, data publication: Official Journal No. 24, dated 5th February 1974, Range No. 20, The Collection of Acts and Decrees: 1973, semester 2, vol. 4, p. 1816. http://www.pgrweb.go.cr/scij/Busqueda/Normativa/Normas/nrm_norma.aspx?param1=NRM&nValor1=1&nValor2=970&nValor3=105183&strTipM=FN or http://www.tse.go.cr/pdf/normativa/codigodefamilia.pdf (Access 18.1

październik–listopad–grudzień · 2017. 5. 19. · lex nr 52548. wydaje się, że można...

Documents