pajisjet 1 2009

Dr. Bashkim Baxhaku Informatika - Pajisjet 1

KODET PËR PARAQITJEN E SHENJAVE • Mënyra e përshkrimit të simboleve (pshm. numrave

binar) shenjave nga bota e jashtme emërtohet kodim • Vargu i këtyre simboleve emërtohet kod • Sistemi i kodimit marrveshja per menyren e kodimit

(rregullat, normat) Sistemi i kodimit me i përhapur është: American standard code for information interchange (ASCII)

Llogaritësi: Numrat binar

1000101 0010010 1101101 0110111

...

KODI

A bC

13Bota e jashtme: simbolet dhe shenjat

ASCII • Çdo simbol ose shenjë është paraqitur me një numër binar me shtat

shenja • Gjithsejtë ne dispozitë 27 = 128 shenja • Ekziston dhe i zgjeruari ASCII tetëbitësh (128 shenjat e para janë te

njëjta si te ASCII, ndërsa 128 shenjat shtesë përdoren për shkronjat e shteteve te ndryshëm, dhe ekzistojnë shume forma te zgjeruara te ASCII normave)

BITI DHE BAJTI Biti (ang. binary digit ) shenja binare Një shenjë binare: 0 ose 1 (po ose jo, e vërtet ose false, e kyçur ose e ç'kyçur) 1001001, 01110101, 1101, 10001 Bajti (ang. byte) Shembuj te numrave binar prej 8 shenjave janë: 10010010, 11111111, 00000000, 10111101 • 1 KB = 1.024 bajta • 1MB = 1.024 KB

= 1.024 1.024 bajta = 1.048.576 bajta

• 1 GB = 1.024 MB = 1.024 1.024 1.024 bajta = 1.073.741.824 bajta

• 1 TB = 1.024 GB


PAJISJET (ANGL. HARDWARE) Pjesët e llogaritësit mund te ndahen ne baze te vetit dhe funksionet e ndryshme. Njëra prej ndarjeve

me te shpeshtë është pajisjet (angl. hardware) dhe programet (angl. software) Pajisjet i përbejnë pjesët elektrike, elektronike dhe mekanike prej te cilëve është punuar llogaritësi

dhe kyçjet e tij (p.sh. tastiera, monitori, disku magnetik, shtypësi etj.)

John von Neumann-i - Matematicienti amerikan me prejardhje hungareze i merituar për zhvillimin teorik te llogaritëseve (1903 1957)

Dr. Bashkim Baxhaku Informatika - Pajisjet 3CPU-NQP Njësia qendrore për përpunimin e shënimeve (angl. CPU ̶ central processing unit ) është “truri" i llogaritësit me dy detyrë themelore: • Përpunimi i të dhënave - Mbledhja e dy numrave, krahasimi i dy numrave, zhvendosja e te dhënave nga

një vend te llogaritësit ne vendin tjetër etj. • Përshtatjen e punës te tërë sistemit - CPU kujdeset që të gjitha aktivitetet te sinkronizohen dhe

koordinohen qe sistemi të veproje ne mënyrë te rregullt Fuqia llogaritëse e CPU - Fuqia llogaritëse është e dhënë qe tregon se sa shënime në njësi kohe mund te përpunojë llogaritësi • Frekuenca e taktit: 3.6 GHz (frekuenca taktit po rritet pandërprerë) • Sasia e bajtëve te cilët CPU njëkohësisht përpunon: 64 bit (përpara 8 bit, 16 bit, 32 bit e sot edhe 128 bit) • Shënimi tipik i llogaritësit: Pentium 4/3,6 GHz

MIKROPROCESORI - CPU me shpesh është mikroprocesor (pllaka e gjysmëpërçuesve me sipërfaqe të përafërt 100 mm2 në të cilën janë vendosur të gjithë pjesët kryesore te CPU-së)

MEMORIA Memoria ka vetinë e arkivimit – ruajtjes te një sasie te të dhënave Kapaciteti i memories është sasia e të dhënave te cilët memoria mund te arkivoj Njësia matëse e kapacitetit të memories është bajt Memoria punuese - • Memoria te cilën njësia qendrore për përpunimi e shfrytëzon për arkivim dhe marrje te të dhënave • Deri sa është llogaritësi duke punuar dhe deri sa përpunohen te dhënat, këto të dhëna dhe programe

janë të vendosura në memorien punuese RAM (angl. random access memory) • Memoria për shkrim - lexim • Shkrim dhe lexim i shumëfishtë i të dhënave • Me ndërprerje te furnizimit humbet përmbajtja • Kapaciteti i memories RAM te llogaritëseve bashkëkohor është: prej 512 MB deri 4000 MB (vlerat

tipike: 512, 1000, 2000 MB etj.) ROM (angl. read only memory) • Memoria për shkrim (të dhënat është e mundshme te shkruhen vetëm një here, ndërsa te lexohen

shume here) • Përmbajtja është e përhershme (e pavarur prej furnizimit) • Te dhënat e arkivuar te cilat nuk ndryshojnë p.sh. BIOS - Te dhënat i shënon prodhuesi dhe

shfrytëzuesi nuk ka qasje ne ndryshimin e tyre


MEMORIET E JASHTME

Memoriet e jashtme mund ti shtohen nga jashtë pa hapjen e llogaritësit • Memoriet te destinuara për vendosje dhe nxjerrje te shpeshta nga

llogaritësi • E vendosur ne shtëpizë përkatëse me kyçjet përkatëse • Përdorimi: llogaritëset bartës, fotoaparatet digjital etj. • Me kapacitet te njëjtë shumë me te shtrenjta prej RAM memorieve te

ndërtuara • Pjesa me e madhe e memorieve te jashtme nuk e humb përmbajtjen

me ndërprerjen e furnizimit • Llojet: PC Card, CompactFlash, Memory Stick, Smart Media e tj.

SHKOP MEMORIE - Angl. memory stick • Memoria për qëllimin e bartjes se te dhënave ne mes kompjuterëve • Përmasat e vogla dhe lehtë për përdorim • Nuk ka pjese lëvizëse, e shpejtë • Kapaciteti 1 GB deri 16 GB • Kyçet ne USB dalje • Zëvendësim për disketat


NJËSIT HYRËSE - DALËSE • Detyra e njësive hyrëse – dalëse është qe te lidh llogaritësin me rrethinën • Rrethina është krejt çka gjendet jashtë llogaritësit • Njësia matëse e shpejtësisë se bartjes se te dhënave është bps (angl. bits per second); bajt ne sekondë,

p.sh. 9600 bps • Njësit hyrëse janë te ndërtuar ne atë mënyre qe mundësojnë lidhjen e pajisjeve te jashtme me te cilët

është e mundshme qe te dhënat nga rrethina ti jepen llogaritësit • Te dhënat ne ketë mënyre hynë ne llogaritës dhe për këtë këto pajisje emërtohen pajisjet hyrëse • Njësit dalëse mundësojnë kyçjen e pajisjeve te jashtme me ndihmën e te cilëve është e mundshme qe

te dhënat nga llogaritësi ti dorëzohen rrethinës • Te dhënat ne këtë mënyre dalin nga llogaritësi dhe për ketë këto pajisje emërtohen pajisjet dalëse

PORTI PARALEL • Angl. port, parallel port, printer port • Transferim i njëkohshëm te me tepër bitëve (një bajt) • Transferim me i shpejt, por me tepër udhëzues (ne krahasim me transferim serik te të dhënave) • Lloji me i njohur: Centronics • Kyçet: printeri etj.

PORTI SERIK • Angl. serial port • Transferim i njëkohshëm i një biti • Transferim me i ngadalshëm (ne raport me transferim paralel te të dhënave) por me pakës udhëzues (prej

2 e me tepër) • Kyçet modemi etj. • Lloji me i njohur: EIA/TIA 232


LIDHJA SERIKE PA PËRÇUES • Lidhja serike pa përçues ne mes pajisjeve te jashtme dhe llogaritësit (p.sh. miu, shtypësi etj.) • Përparësia: nuk ka përçues, pune më e rehatshme • Te metat: çmimi • Me se shpeshti përdoren radiovalët ose drita infra e kuqe IrDA - Normativi për lidhjet pa përçues ku aplikohet drita infra e kuqe • Përparësitë: ndërtimi i thjesht, çmimi relativ i ulet, nuk i pengon pajisjet tjera • Te metat: çmimi me i larte se sa lidhjet me përçues, duhet dukshmëria optike ne mes dhënësit dhe

marrësit

KOLEKTORËT- SLLOTET Kolektorët (engl. bus) janë lidhje normative për këmbimin e te dhënave ne mes dy ose me tepër pajisjeve • Kolektori është grumbulli i udhëzueseve ne te çilet janë lidh te gjitha pjesët e sistemit • Kolektorët janë rëndomtë te punuar si udhëzues ne sipërfaqen e pllakës ame, por janë te ndërtuar edhe ne

kyçjet ne brendi te llogaritësit për lidhjen e pajisjeve shtesë Sot rëndomtë punohen o PCI konektori i brendshëm o USB konektori i jashtëm - (transferim serik, lidhja e llogaritësit dhe miut, tastiera, skaneri, shtypësi,

fotoaparatet digjital etj.)


FURNIZUESI PA NDËRPRERJE (UPS) • Angl. UPS, uninterruptible power supply • Pajisja qe e furnizon llogaritësin me rryme elektrike në kohen kur nuk ka energji elektrike ne rrjetin e

qytetit • Energjia ruhet ne akumulatorin e ndërtuar • Kapaciteti: përafërsisht prej 10 min deri ne 2 orë, varësisht nga modeli

FTOHJA E LLOGARITËSIT • Çdo tërësi elektrike ose elektronike gjate punës nxehet • Temperatura e rritur e tërësive elektronike e shkurton afat shërbimin e tyre • Ventili i ndërtuar (angl. fan) e largon ajrin e nxehet nga brendësia e llogaritësit, dhe ne vendin e tij

vjen ajri i ftohet nga ambienti, dhe ne këtë mënyrë ftohen pjesët e llogaritësit • Ventilatori i vogël i veçantë e ndihmon ftohjen e mikroprocesorit


Kompjuteri përbëhet prej komponentëve të ndryshme. Të gjitha njësitë hyrëse dhe dalëse si dhe memoria e procesori duhet disi të komunikojnë mes veti. Pika ku lidhen të gjitha këto njësi është pllaka amë. Pllaka amë është pllaka më e madhe në kompjuter. Pllaka amë është pllakë shumë shtresore. Linjat e bakrit bartin të dhënat dhe sinjalet nëpër pllakën amë. Këto linja quhen busa. Nëpër shtresa të ndryshme barten llojet e ndryshme te të dhënave dhe tensioneve të furnizimit. Shtresat e izoluara mes veti i përngjajnë një sandviçi. Pllakat amë për procesor Pentium kanë busa 64 bitësh te të dhënave që hyjnë dhe dalin nga procesori. Në një pllakë amë mund të ketë disa lloje të busave me gjerësi 8 deri 64 bit (128). Pllaka amë ka një grup qarqesh të integruara te cilat janë të lidhura drejtpërdrejt në pllakë. Këto qarqe të integruara anglisht quhen chip set. Chipset-i i ndihmon mikroprocesorit të mbajë kontrollin në punën e kompjuterit. Chipset-i i montuar në pllakë përcakton njëkohësisht tipin e procesorit, memories dhe pajisjeve periferike që mund të lidhen në kompjuter. Chipseti bazik përbëhet prej kontrollerit të busit, kontrollerit të memories, buferit të te dhënave dhe adresave, kontrollorit të pajisjeve hyrëse dhe dalëse, kontrollerit të cache memories dhe buseve me shpejtësi të lartë të njohur si bus universal serik (USB). Në pllakë mund të ketë edhe qarqe të tjera që i kanë të inkorporuar kontrollerët për rrjet, për video dhe audio adapter. Një pllakë amë i ka vendet në të cilat montohen procesori, modulet memorie dhe adapterët e ndryshëm. Këtopikakontaktiparaqesinvendetkufillojnëdhepërfundojnëdisangabusate pllakës amë. Po ashtu në pllakën amë janë vendet ku lidhen kabllot e disqeve, disketave, porteve serike dhe paralele, etj., pastaj portet e tastierës, miut, kartelës grafike, kartelës së rrjetit, etj.


LLOJET E LLOGARITËSEVE • Ndarja sipas fuqisë llogaritëse • Ndarja sipas bartjes • Ndarja sipas ndërtimit (arkitekturës) etj.

NDARJA SIPAS FUQISË LLOGARITËSE • Mikrollogaritës (angl. microcomputer)

• Llogaritësi shtëpiak (angl. home computer) • Llogaritësi personal (angl. PC, personal computer)

• Stacioni punues (angl. workstation) • Llogaritësi i vogël (angl. minicomputer) • Llogaritësi i madh (angl. mainframe) • Superllogaritësi (angl. supercomputer)


NDARJA SIPAS BARTJES • Llogaritëset te tavolinës

• E paraparë për pune ne një vend • Llogaritës bartës

• Te paraparë për bartje te shpeshta • Angl. laptop • Angl. notebook • Angl. palmtop, hand-held, PDA (personal digital assistant)

LLOGARITËSET TE TAVOLINËS • Nuk janë te përmasave te kufizuara (mund te ndërtohen shtesat sipas nevojës) • Kanë te lidhur me shume pajisje (shtypësi, modemi, skaneri etj.) • Furnizohen nga rrjeti i qytetit dhe nuk kane kufizime ne gjatësinë e punës LLOGARITËS BARTËS • Përmasave te kufizuara

(tastiera, monitori, miu),dhe është kufizuar ndërtimi i shtesave • Furnizohen nga akumulatori • Puna e pandërprerë e kufizuar (deri ne 10 ore pune ne mes mbushjeve te akumulatorit)

LLOGARITËSI I DORËS • Angl. hand-held, palmtop, PDA • Llogaritësi qe vendoset ne dorë • Te dhënat futen me ndihmën e ekranit te ndjeshëm me prekje (me laps te veçantë) • Te dhënat tregohen ne LCD ekranin e vogël


• Furnizohet me akumulator ose me baterie (disa orë te punës vetanake) • Mund te këmbej te dhënat me llogaritëset tjerë • Ne kyçje ne pajisjet shtese mund te kyçet ne Internet • Mundësia e kyçjes te pajisjeve shtese: modemi, telefoni mobil, fotoaparati digjital, memories shtesë etj. • Me forcë llogaritëse mjafte me te vogël prej llogaritëseve tavolinë dhe bartës • Memoria me e vogël punuese e ndërtuar prej llogaritëseve tavolinë dhe bartës • Përdorimi: arkivimi i shënimeve, kalendari, adresari, kalkulatori, arkivimi dhe tregimi i zërit,

fotografive etj.

PAJISJET HYRËSE Pajisjet hyrëse janë pajisjet qe mundësojnë futjen e te dhënave ose programeve nga rrethina ne llogaritës TASTIERA - ang. keyboard • Njëra prej pajisjeve hyrëse me e përhapur • Pajisja hyrëse qe ka destinim futjes e tekstit • Përbehet prej shtëpizës ne te cilën janë vendosur butonat e shënuar • Çdo buton është i lidhur me ndërprerësin, dhe me shtypjen e butonit mbyllet kontakti elektrik dhe

dërgohet e dhëna llogaritësit • Tastiera në fakt është varg ndërprerësish gjendjen e të cilëve e kontrollon një mikroprocesor.

Ndryshimi në gjendjen e këtyre ndërprerësve shkakton që mikroprocesori i tastierës të ndërmarrë aksion përkatës.

• Numri dhe shpërndarja e butonave varet prej përdorimit, për llogaritëset personal janë ne përdorim tastierat me 101 dhe 102 butona

Tastiera për kompjuter personal ka disa grupe tastesh: Tastet për futjen e shkronjave dhe numrave zënë pjesën qendrore të tastierës, Këto taste vendosen në renditjen e njohur si QWERTY sipas 6 shkronjave të para. Ekzistojnë edhe renditje të tjera të tasteve si QWERTZ në thelb ndryshon pak dhe renditja Dvorak e cila ndryshon dukshëm.


Tastet kontrolluese ndodhen përreth tasteve numerike në hapësirën mes këtij grupi te tasteve dhe tasteve për futjen e shkronjave dhe numrave. Përdoren më së shpeshti për lëvizje në kuadër të dokumentit, një vend majtas ose djathtas ose një rresht poshtë ose lart(4 taste me simbole të shigjetave), një faqe përpara ose prapa(Page Up dhe Page Down), për pozicionim në fillim ose në fund të rreshtit (Home dhe End), në përfshirje të karakterit(Delete) dhe ndryshim të mënyrës si futen karakteret në tekstin ekzistues (Insert). Tastet numerike me shpërndarje si në kalkulator ndodhen në pjesën e djathtë të tastierës. Përdorimi i tyre kryesor është në aplikacione ku duhet bërë futja e shpejtë e sasive të mëdha te të dhënave numerike. Tastet e funksioneve, ndodhen mbi tastet e shkronjave, janë zakonisht12. Funksioni i tyre mund të ndryshojë prej aplikacioni në tjetrin. Përdoren për inicimin e shpejtë të operacioneve më të shpeshta të aplikacioneve dhe anashkalimin e menysë ose operacioneve me mi. Taste të këtij grupi janë edhe tastet Enter, që përdoren për kalim në rresht tjetër në kuadër të një dokumenti dhe për konfirmim dhe start të operacionit. Tasti Shift për shkrimin e shkronjës se madhe dhe shenjës se dyte ne tastierë dhe tasti Caps Lock përdoren për të kaluar ne mënyrën e shkrimit nga shkronjat e vogla në të mëdha. Tastet Ctrl, Alt dhe Shift përdoren në kombinim me taste te tjera për të iniciuar një operacion të caktuar, Tasti Esc përdoret zakonisht për heqje dorë nga kryerja e një operacioni.

MIU • Miu (angl. mouse) është pajisja treguese • Shërben për lëvizjen e treguesit (angl. cursor) ne ekranin e monitorit dhe dhënien e komandave me

shtypje ne njërin buton te miut Mënyra e rëndomtë e përdorimit te miut ̶̶ ç’vendosja neper sipërfaqe te rrafshët dhe shtypja ne buton ne pjesën e epërme te miut Lidhja e miut me llogaritësin • Me përçues (lidhja serike) me lidhësen ne konektorin e veçantë • Pa përçues (me IR ose radiovale) Miu optik - ang. optical mouse • Ne vend te sferës ka burimin e dritës dhe kamerën e vogël • Ne baze te ndryshimit te pamjes te incizuar te rrafshit, miu përcakton ç’vendosjen


SFERA LËVIZËSE Sfera lëvizëse (ang. trackball) vepron ne mënyrë te njëjte si miu, dhe ka pamjen e miut te kthyer ne anën e kundërt • Sfera lëvizëse (angl. trackball) është pajisje treguese me forme te miut te kthyer ne anën e kundërt • Shërben për lëvizjen e treguesit (angl. cursor) ne ekranin e monitorit dhe dhënien e urdhrave me shtypje

ne butona (te njëjtin veprim si miu) • I nevojitet me pak hapësire ne sipërfaqen punuese prej miut dhe është e përshtatshme për llogaritëset

bartës • Disa shfrytëzues punojnë me lehte me sferën lëvizëse se sa me miun • Me sferën lëvizëse mundet me precize te ç’vendoset treguesi ne ekranin e monitorit, dhe është

posaçërisht e dobishme kur nuk ka sipërfaqe te mjaftueshme punuese • Është shume me e kushtueshme se miu

PLLAKA GRAFIKE Ndërtimi i vizatimeve me ndihmën e llogaritësit është njëra prej fushave te rëndësishme te aplikimit, pajisja me e përshtatshme për këtë qellim është pllaka grafike (ang. tablet, digitizing tablet) • Paraqitja e llogaritëseve ne te cilët, ne vend te tastierës, te dhënat mund te futen edhe me laps (ang. pen-

based computer), ka pru deri te zhvillimi i hovshëm dhe aplikimi i pllakave grafike • Llogaritëset ne te cilët te dhënat futen me ndihmën e lapsit kanë pllakën grafike te ndërtuara ne ekranin e

monitorit duke krijua me te një tërësi


DORËZA PËR UDHËHEQJE • Doreza për udhëheqje (ang. joystick) është pajisje treguese, dhe shërben për lëvizjen e treguesit (angl.

cursor) ose objekteve te tjerë ne sipërfaqen e monitorit dhe dhenien e urdhrave me shtypjen ne butona • Është e përshtatshme kur me llogaritës udhëhiqet me objektet te cilët lëvizin - ç'vendosen ne hapësirë

ne boten reale ose virtuale: automjetet, transportuesit, ashensorët etj. • Përdorim me te madh ka gjet te lojnat llogaritëse dhe automateve për argëtim Ne dorëz janë disa butona me te cilat llogaritësit mund te përcillen komandat Përbehet nga doreza qe mbahet ne dorë dhe mund te lëvizë ne te gjitha drejtimet dhe shtëpizës ku janë vendosur transformuesit te lëvizjes ne madhësi elektrike

EKRANI I NDJESHËM NE KONTAKT Ekrani i ndjeshëm ne kontakt (ang. touch screen) është sipërfaqja e monitorit qe ka vetin qe te identifikoj vendin ku është prekur Me afrimin ose me kontaktin e gishtit ne vendin e shënuar te sipërfaqes i jepet udhëzimi llogaritësit. Për shkak te përdorimit te lehte dhe sigurt, ekrani ndjeshëm ne kontakt është i përshtatshëm për sistemet informatikë publike (bankat, stacionet, informatat turistike etj.)


SKANERI (ang. scanner) është pajisje hyrëse te llogaritësit me destinim për futjen e drejtpërdrejt te vizatimeve dhe fotove ne llogaritës Për ndryshim nga miu, pllaka grafike dhe lapsi elektronik, skaneri nuk kërkon kopjimin e vizatimit por është ne gjendje qe vizatimin drejtpërdrejt të shndërroj ne madhësi elektrike te përshtatshme për llogaritësin • Një pike e fotos (vizatimit) ndriçohet • Rrezja e rikthyer me ndihmën e sistemit te pasqyrave dhe thjerrave bihet deri te shndërruesi i dritës ne

madhësi elektrike • Ne varshmëri nga intensiteti dhe ngjyra e dritës skaneri i dërgon llogaritësit shënimet për atë pikë • Përsëritja behet për çdo pikë te fotos (kjo metodë emërtohet skanim) • Senzori e transferon dritën ne rrymë elektrike, dhe atë ne atë mënyre qe tensioni i rrymës është

proporcional me fortësinë e dritës • Senzoret janë rëndomtë tërësi gjysmëpërçues te integruar te ndjeshëm ne dritë, te llojit CCD (ang.

charge coupled devices) Rezolucioni i skanerit është mundësia e skanerit te ndaje dy pika te afërta te fotos Shprehet ne njësinë dpi (ang. dots per inch), d.m.th. Pika ne një inç Rezolucioni i skanerit është njëra prej karakteristikave me rëndësi gjate vlerësimit te kualitetit te tij (600 dpi deri 5000 dpi)

Llojet e skanerëve • Skaneri i dorës • Skaneri ne tavoline - sipërfaqësor • Skaneri rrotullues • Skaneri për format reliefë

Skaneri i dorës Rezolucioni relativist të vogël dhe dimensione te vogla te leximit, përdoret vetëm për punët e thjeshta ose për përdorim te veçantë (p.sh. lexuesi i kodit vijë)


Skaneri ne tavoline – sipërfaqësor Skaneri ne tavolinë – sipërfaqësor (angl. flatbed scanner) është lloji me i përhapur i skanerëve.

Skaneri rrotullues Skaneri rrotullues përdoret për përdorim profesional ku kërkohet rezolucion dhe kualitet te madh Skaneri për format reliefë Me skanerin për format reliefë mund te skanohen objektet tredimensionale

Fotoaparati digjital Qëllimi, pamja dhe mënyra e përdorimit është i njëjtë si te aparati i rëndomtë Ne vend qe foton ta ruaje ne film, atë e ruan ne memorien prej se cilës mund te bartë ne llogaritës ose ne shtypës

• Fotoaparati digjital ne vend te filmit ka transferuesin CCD • E dhënë e rëndësishme është numri i pikave

(angl. pixel) te CCD transferuesi, i cili e përcakton kualitetin e fotoaparatit digjital

pajisjet 1 2009

Documents