para-banka teori ve politikası ders notu 2 (707.77 kb)

1

SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ BANKACILIK VE FİNANS UZAKTAN ÖĞRETİM TEZSİZ YÜKSEK LİSANS PROGRAMI

2014

ISPARTA

2014

PARA-BANKA TEORİ VE POLİTİKASI DERS NOTU

1

SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİBankacılık ve Finans Uzaktan Öğretim

Tezsiz Yüksek Lisans Programı

İKİNCİ BÖLÜM

PARA MİKTARI TANIMLARI

BÖLÜM HEDEFİ

Para Miktarı Tanımları bölümünde öğrenciler aşağıdaki becerileri kazanacaktır:

Para miktarı kavramlarını tanımlayabilecekler.

Asli para-kaydi para kavramlarını öğrenecekler.

Arz edilen para miktarı tanımları hakkında bilgi sahibi

olacaklar.

Talep edilen para miktarı tanımları hakkında bilgi sahibi

olacaklar.

TEMEL KAVRAMLAR

Asli Para

Kaydi Para

Parasal Çarpan

Rezerv Para

Parasal Taban

Merkez Bankası Parası

Merkez Bankası TL Yükümlülükleri

Toplam İç Yükümlülükler

Talep Edilen Para Miktarı

2



BÖLÜM İÇERİĞİ

2.1. Giriş

2.2. Asli Para – Kaydi Para Kavramı

2.2.1. Asli Para

2.2.2. Kaydi Para

2.3. Arz Edilen Para Miktarı Tanımları

2.3.1. Rezerv Para

2.3.2. Parasal Taban

2.3.3. Merkez Bankası Parası

2.3.4. Merkez Bankası TL Yükümlülükleri

2.3.5. Toplam İç Yükümlülükler

2.4. Talep Edilen Para Miktarı Tanımları

2.4.1. M1 Tanımı

2.4.2. M2 Tanımı

2.4.3. M2Y Tanımı

2.4.4. M3A Tanımı

2.4.5. M3 Tanımı

2.4.6. M3Y Tanımı

2.4.7. L Tanımı

3



2.1. GİRİŞ

Para miktarı tanımları 1960’lı yıllarda Paracı okulun iktisat politikalarında etkili olmasıyla

önem kazanmış ve izlenmeye başlanmıştır. Bu ilginin sebebi, ekonomideki para miktarı ile

parasal milli gelir arasında sistematik ve ölçülebilir ilişkilerin olduğu yönündeki

görüşlerdir (Paya, 2013: 22).

Ekonomideki para miktarı ile milli gelir düzeyi arasında ölçülebilir ilişkilerin bulunması

halinde, iktisadi analiz son derece kolaylaşacaktır. Bu durumda ekonomiyi yönlendirmek

de çok kolaylaşacaktır. Günümüzdeki yaygın görüş ise para miktarı ile milli gelir arasında

önemli ilişkilerin bulunduğu, ancak bu ilişkilerin çok mekanik ve ölçülebilir olmadığı

yönündedir (Paya, 2013: 22).

Para miktarının tanımı konusunda iktisat literatüründe herkes tarafından kabul gören bir

para miktarı tanımı bulunmamaktadır. Para miktarı tanımları ülkeden ülkeye değişebildiği

gibi, aynı ülke ekonomisinde de zaman içinde değişebilmektedir. Ülkelerin sahip olduğu

ödeme sistemlerine, bankacılık ve finans kesiminin gelişmişlik düzeyine ve merkez

bankalarına bağlı olarak farklı para tanımları yapılabilmektedir. Bununla birlikte para

miktarı tanımları iki kategoride ele alınabilmektedir (Öztürk, 2014: 30):

Arz edilen para miktarı tanımları

Talep edilen para miktarı tanımları

2.2. ASLİ PARA – KAYDİ PARA KAVRAMI

Arz edilen ve talep edilen para miktarı tanımlarının incelenebilmesi için asli para ve kaydi

para kavramlarının bilinmesi gerekmektedir. Ekonomide üretilen paranın asli para ve kaydi

para şeklinde iki türü bulunmaktadır.

2.2.1. Asli Para

Asli para, bir ülkede o ülkenin banknot emisyonunda yetkili bankası, genellikle merkez

bankası tarafından çıkarılan kağıt paralar ile hazine tarafından çıkarılan bozukluk paraların

toplamıdır (http://muhasebeturk.org, 2014).

Asli Para = Banknot + Bozuk Para

4



Asi para olarak tanımlanan banknot ve bozuk para, fiziki bir obje ile temsil edildiği için;

oldukça kolay anlaşılabilen ölçülebilen ve ekonomideki etkileri oldukça net olarak

izlenebilen bir büyüklüktür (Paya, 2013: 23).

2.2.2. Kaydi Para

Kaydi para, bankaların mevcut mevduatlarına dayanarak açtıkları ve mevduat miktarının

bir kaç katı tutarını bulan kredi ve para oluşturma mekanizmalarına verilen isimdir. Kaydi

paraya mevduat parası veya banka parası gibi adlar da verilmektedir (Akdiş, 2011: 152-

153).

Kaydi Para = Bankalar Kaydi Parassı + Merkez Bankası Kaydi Parası

Kişiler paralarını nakit olarak (C) veya mevduat olarak (D) tutabilirler. Kişilerin toplam

parası = C + D’dir.

C ve D’nin kişilerin toplam parası içinde sahip olduğu oranlar kaydi para arzı üzerinde

etkili olan bir faktördür. C’yi arttıran bir kişi D’yi düşürecektir. D ise bankaların para

yaratma sürecinde çok önemli bir rol oynar (Paya, 2013: 23).

Bir kişi nakit ihtiyacının bir bölümünü, örneğin 1.000 TL’yi bankaya mevduat olarak

yatırsın. Banka bu durumda 1.000 TL nakit girişi sağlarken, 1.000 TL mevduat şeklinde

yükümlülük altına girecektir.

Bankalar kar amacı güden birer firma olduğu için, kendisine yatan bu kaynağı

değerlendirmeye çalışacaktır. Bu anlamda banka bu kaynağı kredi olarak verip faiz geliri

elde etmeye çalışacaktır. Fakat banka bu mevduatın hepsini kredi olarak veremez. Belirli

bir kısmını merkez bankası rezervlerinde tutmak zorundadır. Bu miktar kanuni karşılık

oranına (zorunlu karşılık oranına) göre belirlenmektedir. Zorunlu karşılık oranı diyelim ki

% 20 olsun. Bu durumda banka 800 TL’yi kredi olarak verebilir. Kredi vermesi o kişiye

mevduat açması demektir. Banka 800 TL’lik bir mevduat açarak yükümlülüklerini 1.800

TL’ye yükseltmiştir. 800 TL bankanın yaratmış olduğu kaydi paradır.

Aktif A Bankası Pasif

1.000 TL Nakit 1.000 TL Mevduat

5



A Bankası böylece kaydi para yaratma sürecini başlatmış olmaktadır. 800 TL’lik kredi

sahibi bu parayı mevduat olarak tutmayacak çek veya senetle bu hesabı işletecek, yani

başkalarına ödemede bulunacaktır. Bu ödemeler ilk aşamada aynı bankada veya diğer

bankalardaki ödeme lehdarlarının hesaplarına mevduat olarak geçecektir. Ödemeler B

Bankasında müşterinin cari hesabına geçerse B Bankası 800 TL mevduat sağlarken 800 TL

yükümlülük altına girecektir.

B Bankası % 20 zorunlu karşılık oranını ayırdıktan sonra kalan miktarı (640 TL) kredi

olarak verecektir. Bu süreç kendisin tekrarlayacak ve A Bankasında yaratılan mevduat

kendisinin kat kat üzerinde bir kredi yaratacaktır. Bu süreç zorunlu karşılık oranının

mutlak karşılığı sıfır oluncaya kadar devam edecektir (Paya, 2013: 23-25).

Dönemler Mevduat Miktarı Zorunlu Karşılıklar (% 20) Kredi

1. Dönem 1.000 TL 200 TL 800 TL

2. Dönem 800 TL 160 TL 640 TL

3. Dönem 640 TL 128 TL 512 TL

4. Dönem 512 TL 102,4 TL 409,6 TL

. . . .

n 0 0 0

5.000 TL 1.000 TL 4.000 TL

Aktif B Bankası Pasif

800 TL Nakit 800 TL Mevduat

1.000 TL Mevduat

Aktif A Bankası Pasif

1.000 TL Nakit

800 TL Kredi

1.800 TL

800 TL Mevduat

6



M: Bankaların yarattığı para miktarı

N: İlk mevduat

r: Zorunlu karşılık oranı

: Parasal çarpan

Parasal çarpan, bankaya yatırılan paranın ne miktarda bir para hacmine ulaşacağını

gösteren orandır.

Yukarıdaki örneğe göre

’ dir (Dinler, 2013: 434-435).

Kaydi para yaratılması için mutlaka merkez bankası parasına ihtiyaç vardır. Merkez

bankasının yarattığı para kredi mekanizması için son derece önemlidir. Bu noktadan

hareketle bazı iktisatçılar merkez bankası parasının kontrol edilmesi ile milli gelirdeki

gelişmelerin kontrol edilebileceğini savunan yaklaşımlar üretmiştir (Paya, 2013: 25).

2.3. ARZ EDİLEN PARA MİKTARI TANIMLARI

Arz edilen para miktarı, parasal sistemin, yani merkez bankası ile ticari bankaların birlikte

ürettiği para miktarıdır. Arz edilen para miktarının belirlenmesinde esas rol merkez

bankasına aittir.

Merkez bankası, varlıklarını finanse edebilmek için dolaşıma para sürmekte, bir diğer

ifadeyle emisyona gitmektedir. Emisyon merkez bankasının bir yükümlülüğüdür. Ve

merkez bankası bilançosunun pasifinde yer almaktadır. Emisyon ekonomiye şırınga edilen

ek alım gücüdür. Emisyon öncesinde bir tasarruf eylemi bulunmamaktadır (Paya, 2013:

25).

Merkez bankası, ticari bankaların mevduat munzam karşılıklarını ve diğer mevduatlarını

kredi şeklinde değerlendirerek kaydi para yaratırlar. Merkez bankası gerek emisyon

yoluyla gerekse mevduat munzam karşılıklarını ve diğer mevduatlarını kredi olarak

değerlendirmek suretiyle kaydi para yaratarak ekonominin likitidesini ayarlamaktadır.

Ekonomideki likitide değişikliklerini kontrol edebilmek için merkez bankası

7



bilançolarından izlenebilecek bazı büyüklükler vardır. T.C. Merkez Bankası iki bilanço

yayımlamaktadır. T.C. Merkez Bankasının her ticari kuruluş gibi yayınladığı bilançoya

vaziyet denmektedir. T.C. Merkez Bankası bunun dışında analitik bilanço denilen bir tablo

yayınlamaktadır. Analitik bilançoya göre arz edilen parasal büyüklükler rezerv para ve

merkez bankası parasından oluşmaktadır (Paya, 2013: 25-26). Arz edilen para miktarı

tanımları daha geniş bir bakış açısıyla ise şunlardan oluşmaktadır (Öztürk, 2014: 34):

Rezerv para

Parasal taban

Merkez bankası parası

Merkez bankası TL yükümlülükleri

Toplam iç yükümlülükler

2.3.1. Rezerv Para

Rezerv para, emisyon ve bankaların merkez bankası nezdindeki mevduatları (zorunlu

karşılıklar ve bankalar serbest mevduatları) toplamıdır (Paya, 2013: 26). Merkez

bankasının halka ve bankalara olan parasal yükümlülüklerinin toplamına rezerv para (baz

para) denilmektedir. Halkın elindeki nakit, bankaların kasa mevduatları ve merkez bankası

rezervlerinde bulunan paralar para çarpanı kanalıyla ekonomide önemli etkiler

doğurmaktadır (Öztürk, 2014: 35).

2.3.2. Parasal Taban

Parasal taban, bir merkez bankası tarafından uluslararası rezervler karşılığında bankacılık

sistemine verilen krediler karşılığında, kamu sistemine açılan krediler karşılığında ve açık

piyasa işlemleri aracılığıyla yaratılan paradır (Şıklar, 2004: 47). Rezerv paraya merkez

bankasının açık piyasa işlemleri nedeniyle doğan borçları eklendiğinde parasal tabana

ulaşılmaktadır. Para arzındaki büyümenin özü parasal tabandır (Öztürk, 2014: 35).

Parasal taban, bara basma yetkisine sahip merkez bankaları tarafından doğrudan kontrol

edilebilen paradır. Merkez bankasının piyasaya sürdüğü, bankaların ve merkez bankasının

toplam parasal yükümlülükleri parasal tabanı oluşturur. Parasal taban kullanım ve kaynak

esasına göre tanımlanabilmektedir.

8



Kullanım esasına göre parasal taban, dolaşımdaki para ile bankaların merkez bankasında

bulunan zorunlu ve fazla rezervlerinin toplamına eşittir.

Parasal Taban = Rezerv Para + Açık Piyasa İşlemleri

Kaynak esasına göre parasal taban, merkez bankasının sahip olduğu net iç varlıklar ile net

dış varlıkların toplamına eşittir (Öztürk, 2014: 35-36).

Parasal taban T.C. Merkez Bankası Analitik Bilançosunda doğrudan yer almamaktadır.

T.C. Merkez Bankası tarafından hazırlanan Parasal Büyüklükler tablosunda doğrudan

izlenebilmektedir. Para arzı tanımları mali sistem tanımlarına göre türetildiğinde, parasal

taban bu tanımların içerisinde yer almamaktadır (Paya, 2013: 26).

2.3.3. Merkez Bankası Parası

Parasal tabana merkez bankasının kamuya ola yükümlülükler eklendiğinde merkez bankası

parasına ulaşılmaktadır. Merkez bankası parası ile merkez bankasının yerleşik gerçek ve

tüzel kişilere olan borcu anlatılmak istenmektedir (Öztürk, 2014: 36).

Merkez Bankası Parası = Parasal Taban + Merkez Bankası Nezdindeki Kamu Mevduatı

2.3.4. Merkez Bankası TL Yükümlülükleri

Merkez bankası parasına döviz cinsinden yükümlülükler eklendiğinde merkez bankasının

TL cinsinden ekonomideki diğer tüm birimlere olan yükümlülükleri görülmektedir

(Öztürk, 2014: 36).

2.3.5. Toplam İç Yükümlülükler

Merkez bankasının TL yükümlülüklerine bankaların döviz mevduatı da eklendiğinde

toplam iç yükümlülükler elde edilmektedir (Öztürk, 2014: 36).

2.4. TALEP EDİLEN PARA MİKTARI TANIMLARI

Talep edilen para miktarı, ekonominin elde tutmayı arzu ettiği para miktarıdır. Ekonominin

elde tutmak istediği para miktarını tanımlamak üzere kullanılan kavramlar şunlardır:

9



2.4.1. M1 Tanımı

Paranın mübadele fonksiyonunu vurgulayan para miktarı tanımıdır. Bu bakımdan dar

kapsamlı para miktarı olarak da tanımlanır (Paya, 2013: 27).

M1 = Dolaşımdaki Para + Vadesiz Mevduat

M1, harcamalarda hemen kullanılabilen bir varlıktır. Modern ekonomilerde harcamaların

büyük bir kısmı M1 ile yapılır (Ünsal, 2005: 506). M1’deki değişimler ekonomideki

harcama eğilimlerini yansıtabilecek özellikler içermektedir. M1’deki yükseliş, piyasada

paraya olan ihtiyacın ve dolayısı ile harcama eğiliminin arttığını ve bu nedenle de milli

gelirin bir süre sonra yükseleceği mesajını verir. M1’de artış olabilmesi için para arzının

genişlemesi gerekir. M1’deki yükseliş, harcamaların arttığı şeklinde yorumlanır. Bu

genişleme diğer şeyler sabitken (örneğin paranın dolanım hızı) ekonomideki büyüme

hızının üzerinde ise enflasyonist gelişmeler beklenmelidir (Paya, 2013: 28).

2.4.2. M2 Tanımı

Paranın değer saklama fonksiyonunu gözeten tanımıdır. Bu tanım ödeme aracı niteliği yani

likit niteliği daha düşük olan ödeme kaynaklarını da içermektedir. Bu unsurların başına

tasarruf mevduatı gelmektedir (Paya, 2013: 28).

M2 = M1 + Vadeli Mevduat

M2 kavramı Milton Friedman ve A. Scwartz tarafından önerilmiş ve kullanılmıştır. Bu

iktisatçılara göre para sadece mübadele için talep edilmemektedir. Bu çerçevede kısa

vadeli harcamaları finanse edecek fonlar vadesiz hesaplarda tutulurken, daha uzun vadeye

yayılan harcamalar için ise vadeli hesaplar tercih edilmektedir. Bu nedenler M2 harcama

eğilimlerini yansıtan anlamlı bir büyüklük olarak görülür (Paya, 2013: 29).

Para eğer sadece mübadele için kullanılsaydı M1’in çok az düzeyde olması gerekirdi. Oysa

bazı ülkelerde milli gelirin ’üne kadar yükselebilmektedir. Bu da paranın mübadele

aracı yanında, alım gücünü erteleme aracı olduğunu ortaya çıkarmaktadır. Bu çerçevede

vadeli tasarruf mevduatları alım gücünü geçici olarak muhafaza eden aktifler olarak

görülmekte ve para arzına dahil edilmektedir (Paya, 2013: 29).

10



2.4.3. M2Y Tanımı

M2 tanımına döviz tevdiat hesapları eklendiğinde, M2Y para miktarı tanımına

ulaşılmaktadır. Döviz tevdiat hesapları; dolar, euro gibi yabancı ülke paraları cinsinden

açılan mevduat hesaplarını kapsamaktadır. Yüksek enflasyon oranlarının yaşandığı

dönemlerde para ikamesi olgusunun doğal bir sonucu olarak döviz tevdiat hesaplarının

arttığı görülmektedir. Döviz tevdiat hesaplarının artması, ulusal paranın değer saklama

fonksiyonunuı ifa edememesi anlamına gelmektedir (Öztürk, 2014: 32).

M2Y = M2 + Döviz Tevdiat Hesabı

2.4.4. M3A Tanımı

M2 para miktarı tanımına resmi kuruluşların mevduatı eklendiğinde M3A para miktarı

tanımına ulaşılmaktadır. Resmi kuruluşlar mevduatı, kamu kurumlarının bankalar ve

merkez bankası nezdinde açtığı hesapları içermektedir. Hazine tarafından kamu

kurumlarına aktarılan paralar bu hesaplar aracılığıyla kamu kuruluşlarına ulaştırılmaktadır

(Öztürk, 2014: 32-33).

M3A = M2 + Resmi Kuruluşlar Mevduatı

2.4.5. M3 Tanımı

M2 para miktarı tanımına resmi kuruluşların mevduatları ve zorunlu karşılıklar dışında

bankaların merkez bankaları nezdinde bulundurdukları diğer mevduatlar da eklendiğinde

M3 para miktarı tanımı söz konusu olmaktadır. Zorunlu rezervler, bankaların zorunlu

olarak merkez bankalarında tutma zorunda olduğu fonlardır. Serbest rezervler ise

bankaların likitide kaygısı ile fazladan tuttukları rezervleri içermektedir. Bankaların fazla

serbest rezerv tutması karlılığından taviz vermesi anlamına gelmektedir. Bankaların fazla

rezerv tutmasında geleceğe yönelik olumsuz beklentiler önemli rol oynamaktadır.

Ekonominin gelecekte bir likitide sorunu yaşayacağı bekleniyorsa serbest rezerv oranı

artmaktadır. Özellikle reel faizlerin yüksek olduğu dönemlerde bankalar fazla serbest

rezerv tutmayı tercih etmektedir (Öztürk, 2014: 33).

11



M3 = M2 + Resmi Kuruluşlar Mevduatı + Zorunlu Karşılıklar Dışında Bankaların Merkez

Bankaları Nezdinde Bulundurdukları Diğer Mevduatlar

2.4.6. M3Y Tanımı

M3 para miktarına, döviz tevdiat hesapları eklendiğinde M3Y para miktarı bulunmaktadır

(Öztürk, 2014: 33).

M3Y = M3 + Döviz Tevdiat Hesabı

2.4.7. L Tanımı

M3 para miktarına eurodolar mevduatları ve kısa vadeli hazine bonoları eklendiğinde L

(likitide) para miktarı tanımı söz konusu olmaktadır. En geniş kapsamlı para miktarı tanımı

olan L, likitide kavramından türetilmektedir (Öztürk, 2014: 33-34).

L = M3 + Eurodolar Mevduatları + Kısa Vadeli Hazine Bonoları

KAYNAKÇA

AKDİŞ, Muhammet, Para Teorisi ve Politikası, Gazi Kitabevi, Ankara, 2011.

DİNLER, Zeynel, İktisada Giriş, Ekin Yayınevi, Bursa, 2013.

http://muhasebeturk.org/ecopedia/382-a/1931-asli-para-nedir-ne-demek-anlami-

tanimi.html, 01.11.2014.

ÖZTÜRK, Nazım, Para Banka Kredi, Ekin Yayınevi, Bursa, 2014.

PAYA, M. Merih, Para Teorisi ve Para Politikası, Türkmen Kitabevi, İstanbul, 2013.

ŞIKLAR, İlyas, Para Teorisi ve Politikası, Anadolu Üniversitesi, 2004.

ÜNSAL, Erdal M., Makro İktisat, İmaj Yayınevi, Ankara, 2005.

para-banka teori ve politikası ders notu 2 (707.77 kb)

Documents