PARAJA DHE SISTEMI PARAJA DHE SISTEMI FINANCIARFINANCIAR

PARAJAPARAJAParaja është përmbledhje e një paradoksi.Paraja është përmbledhje e një paradoksi.Ajo është njëkohësisht malli më i rëndsishëm dhe më i Ajo është njëkohësisht malli më i rëndsishëm dhe më i

parëndsishëm i ekonomisë.parëndsishëm i ekonomisë.Paraja nuk mund të përdoret si ushqim, veshje ose Paraja nuk mund të përdoret si ushqim, veshje ose

drejtpërdrejt për të prodhuar mallra të tjera ekonomike.drejtpërdrejt për të prodhuar mallra të tjera ekonomike.Por nga ana tjetër zotrimi i sajë jep mundësin të sigurohet Por nga ana tjetër zotrimi i sajë jep mundësin të sigurohet

një shumëllojshmëri mallrash të tjera të dobishëm apo të një shumëllojshmëri mallrash të tjera të dobishëm apo të luksit.luksit.

Në kohë të ndryshme dhe vende të ndryshme funksionin e Në kohë të ndryshme dhe vende të ndryshme funksionin e parasë e kanë luajtur sende të ndryshme.parasë e kanë luajtur sende të ndryshme.

Studimin e bërë në këtë drejtim e tregojmë se rreth 170 Studimin e bërë në këtë drejtim e tregojmë se rreth 170 sende të ndryshme e kanë luajtur rrolin e parasë.sende të ndryshme e kanë luajtur rrolin e parasë.

Për të kuptuar rolin e parasë në ekonomi ne duhet të Për të kuptuar rolin e parasë në ekonomi ne duhet të kuptojmë se cfare është paraja.kuptojmë se cfare është paraja.

Perkufizimi i parasë varet nga perdorimi ose qellimi i të cilit Perkufizimi i parasë varet nga perdorimi ose qellimi i të cilit ajo i shërben.ajo i shërben.

Studimi i parasë fillon duke analizuar më parë funksionet e Studimi i parasë fillon duke analizuar më parë funksionet e saj dhe duke analizuar ndikimin në efektivitetin ekonomik.saj dhe duke analizuar ndikimin në efektivitetin ekonomik.

Gjithashtu do të trajtohen format e evoluimit të parasë dhe Gjithashtu do të trajtohen format e evoluimit të parasë dhe si matet ajo aktualisht.si matet ajo aktualisht.

KUPTIMI I PARASËKUPTIMI I PARASË

Në bisedat e përditshëme paraja ka kuptimin e shumë gjërave, Në bisedat e përditshëme paraja ka kuptimin e shumë gjërave, por për ekonomistët ajo ka një kuptim shumë të vecantë.por për ekonomistët ajo ka një kuptim shumë të vecantë.

Për të shmangur keqkuptimin trajtojmë se në cfar kuptimi e Për të shmangur keqkuptimin trajtojmë se në cfar kuptimi e perdorin ekonomistet fjalën para në dallim nga përdorimi i perdorin ekonomistet fjalën para në dallim nga përdorimi i zakonshëm.zakonshëm.

Ekonomistët e përcaktojnë paranë si cdo gjë që përgjithsisht Ekonomistët e përcaktojnë paranë si cdo gjë që përgjithsisht pranohet në blerjen e mallrave, kryerjen e shërbimeve ose në pranohet në blerjen e mallrave, kryerjen e shërbimeve ose në shlyrjen e borxheve.shlyrjen e borxheve.

Paraja shpesh në jetën e përditshme përdoret edhe si sinonim i Paraja shpesh në jetën e përditshme përdoret edhe si sinonim i pasurisë.pasurisë.

Ekonomistët bëjnë një dallim midis parasë që perdoret Ekonomistët bëjnë një dallim midis parasë që perdoret drejtëperdrejt për blerjen e mallrave dhe sherbimeve ( drejtëperdrejt për blerjen e mallrave dhe sherbimeve ( në në formën e kartmonedhave,formën e kartmonedhave, monedhave, ceqeve etjmonedhave, ceqeve etj) dhe ) dhe pasurisë që perfshin cdo gjë që zoteron njeriu dhe që shërben pasurisë që perfshin cdo gjë që zoteron njeriu dhe që shërben si rezervë vlere.si rezervë vlere.

Pasuria përvec parasë përfshin edhe elemente të tilla sic janë: Pasuria përvec parasë përfshin edhe elemente të tilla sic janë: aksionet, obligacionet, toka bujqësore, trualli, shtëpia etj.aksionet, obligacionet, toka bujqësore, trualli, shtëpia etj.

Paraja dhe të gjitha këto pasuri e kanë një karakteristikë të Paraja dhe të gjitha këto pasuri e kanë një karakteristikë të përbashkët dhe konsiderohen si assete.përbashkët dhe konsiderohen si assete.

FUNKSIONET E PARASËFUNKSIONET E PARASË

Qfarëdo forme e paraqitjes së parasë si guaskë, gurë të Qfarëdo forme e paraqitjes së parasë si guaskë, gurë të cmuar, ar, apo letër, në cdo ekonomi ajo i kryen cmuar, ar, apo letër, në cdo ekonomi ajo i kryen katër funksione kryesore sic janë:katër funksione kryesore sic janë:

1. 1. Funksionin si mjet këmbimiFunksionin si mjet këmbimi2. Funksionin si njësi llogaritëse2. Funksionin si njësi llogaritëse3. Funksionin e rezervës së vlerës3. Funksionin e rezervës së vlerës4.4. Funksionin e standardit të llogarive të ardhshmeFunksionin e standardit të llogarive të ardhshme

PARAJA SI MJET KËMBIMIPARAJA SI MJET KËMBIMINë të gjitha transaksionet e tregut në ekonomi paraja në Në të gjitha transaksionet e tregut në ekonomi paraja në

formën e kartmonedhës, monedhës ose të cekut formën e kartmonedhës, monedhës ose të cekut është mjet këmbimi, domethënë ajo perdoret për të është mjet këmbimi, domethënë ajo perdoret për të paguar për mallrat dhe shërbimet.paguar për mallrat dhe shërbimet.

Përdorimi i parasë si mjet këmbimi ndikon në Përdorimi i parasë si mjet këmbimi ndikon në efektivitetin ekonomik, duke kursyer kohën dhe efektivitetin ekonomik, duke kursyer kohën dhe duke ulur shpenzimet për blerjen e mallrave dhe duke ulur shpenzimet për blerjen e mallrave dhe shërbimeve.shërbimeve.

Paraja e rrit efikasitetin ekonomik duke i lejuar njerzit të Paraja e rrit efikasitetin ekonomik duke i lejuar njerzit të specializohen në atë punë që e bëjnë më mirë,shihet specializohen në atë punë që e bëjnë më mirë,shihet që paraja është një mjet i rëndsishëm.që paraja është një mjet i rëndsishëm.

PARAJA NJËSI LLOGARITËSEPARAJA NJËSI LLOGARITËSE

Ky funksion i parasë shërben si njësi llogaritëse, dëmethënë ajo Ky funksion i parasë shërben si njësi llogaritëse, dëmethënë ajo perdoret për të matur vlerën e mallrave në ekonomi.perdoret për të matur vlerën e mallrave në ekonomi.

Elementi bazë për të gjita sistemet monetare është njësia e Elementi bazë për të gjita sistemet monetare është njësia e llogaritjes ose njësia kryesore e masës me anën e së cilës: llogaritjes ose njësia kryesore e masës me anën e së cilës: llogariten vlerat, mbahet kontabiliteti dhe nënshkruhen llogariten vlerat, mbahet kontabiliteti dhe nënshkruhen kontratat.kontratat.

Në këtë funksion paraja shërben si emërues i vetëm i vlerave të të Në këtë funksion paraja shërben si emërues i vetëm i vlerave të të gjitha mallrave dhe të shërbimeve duke i bërë ato të gjitha mallrave dhe të shërbimeve duke i bërë ato të bashkëmatshme.bashkëmatshme.

Perdorimi i parasë si njësi llogaritëse zvogëlon koston e Perdorimi i parasë si njësi llogaritëse zvogëlon koston e tranaksioneve nëpërmjet zvogëlimit të numrit të cmimeve që tranaksioneve nëpërmjet zvogëlimit të numrit të cmimeve që nevoiten.nevoiten.

Funksioni i parasë si njësi llogarije lejon vënien e cmimit të Funksioni i parasë si njësi llogarije lejon vënien e cmimit të mallrave dhe shërbimeve në kushtet e standardeve me të mallrave dhe shërbimeve në kushtet e standardeve me të njëjtën vlerë.njëjtën vlerë.

Për të kuptuar më mirë këtë funksion të parasë le të marrim si Për të kuptuar më mirë këtë funksion të parasë le të marrim si shembull një ekonomi në natyrë, ku paraja nuk e kryen këtë shembull një ekonomi në natyrë, ku paraja nuk e kryen këtë funksion.funksion.

Në qoftë se ekonomia ka tri mallra të themi: Në qoftë se ekonomia ka tri mallra të themi: Molle, leksione Molle, leksione ekonomike dhe automobilaekonomike dhe automobila, do të jene vetem tri cmime për të , do të jene vetem tri cmime për të treguar se si këmbehen me njëritreguar se si këmbehen me njëri-tjetrin.-tjetrin.

PARAJA REZERVË ME VLERËPARAJA REZERVË ME VLERËParaja shërben gjithëashtu si rezervë e vlerës, domethënë si Paraja shërben gjithëashtu si rezervë e vlerës, domethënë si

rezervë e fuqisë blerëse me kalimin e kohës.rezervë e fuqisë blerëse me kalimin e kohës.

Rezerva vlerë përdoret për të ndarë kohen e marrjes së të Rezerva vlerë përdoret për të ndarë kohen e marrjes së të ardhurave me ato të kryerjes së shërbimeve.ardhurave me ato të kryerjes së shërbimeve.

Ky funksion i parasë është i dobishëm sepse shumica nga ne Ky funksion i parasë është i dobishëm sepse shumica nga ne nuk duam t’i shpenzojmë parat sapo ti marrim ato, por të nuk duam t’i shpenzojmë parat sapo ti marrim ato, por të presim castin dhe kohën e përshtatshme në të ardhmen.presim castin dhe kohën e përshtatshme në të ardhmen.

Paraja nuk është i vetmi mjet si rezervë e vleres sepse cdo Paraja nuk është i vetmi mjet si rezervë e vleres sepse cdo aktiv cfardoqoftë ai si, aktiv cfardoqoftë ai si, para, obligacion, tokë bujqsore, para, obligacion, tokë bujqsore, truall, shtëpi ose gur i cmuartruall, shtëpi ose gur i cmuar është një mjet i ruajtjes së është një mjet i ruajtjes së pasurisë.pasurisë.

Shumë nga këto aktive kanë përparsi ndaj parasë si një Shumë nga këto aktive kanë përparsi ndaj parasë si një rezervë e vlerës, duke pasur parasysh edhe rritjen e rezervë e vlerës, duke pasur parasysh edhe rritjen e vazhdueshme të cmimeve.vazhdueshme të cmimeve.

Shkalla me të cilen një mjet sjell param me lehtesi Shkalla me të cilen një mjet sjell param me lehtesi thyeshmerie dhe të lirë nga rreziku i humbjes së kapitalit thyeshmerie dhe të lirë nga rreziku i humbjes së kapitalit mund të quhet shkallë e likuiditetit.mund të quhet shkallë e likuiditetit.

Ka dy përmasa të likuidtetit: a) shpenzimet e transaksionit të Ka dy përmasa të likuidtetit: a) shpenzimet e transaksionit të kthimit të parasë, b) rreziku i cmimit.kthimit të parasë, b) rreziku i cmimit.

EVULUCIONI DHE FORMAT E PARASËEVULUCIONI DHE FORMAT E PARASË

Nevoja për para është shumë e madhe saqë cdo ekonomi e Nevoja për para është shumë e madhe saqë cdo ekonomi e shpik atë.shpik atë.

Që një mall të luaj rrolin e parasë ai duhet ti plotsojë disa Që një mall të luaj rrolin e parasë ai duhet ti plotsojë disa kushte: kushte:

Duhet të jetë i standarizuarDuhet të jetë i standarizuar Duhet të që të masë vleratDuhet të që të masë vlerat Duhet të pranohet gjërësishtDuhet të pranohet gjërësisht Duhet të jetë i ndashëm Duhet të jetë i ndashëm Duhet të jetë lehtësisht i transportueshëmDuhet të jetë lehtësisht i transportueshëm Duhet të jetë i qëndrushëmDuhet të jetë i qëndrushëmFormat e parasë që kanë këto kritere kanë qenë të ndryshme Format e parasë që kanë këto kritere kanë qenë të ndryshme

gjatë historisë njerzore duke filluar nga gjatë historisë njerzore duke filluar nga lekura e kafshëve, lekura e kafshëve, gjëja e gjallë, kripa, cigaretgjëja e gjallë, kripa, cigaret etj. etj.

Në evulucionin e materialit të parasë ka qenë një prirje e Në evulucionin e materialit të parasë ka qenë një prirje e lëvizjes nga lëndet më të dobishme tek ato më pak të lëvizjes nga lëndet më të dobishme tek ato më pak të dobishme.dobishme.

Evulucioni i formave të parasë ka qenë kalimi nga paraja mall Evulucioni i formave të parasë ka qenë kalimi nga paraja mall tek paraja kredi.tek paraja kredi.

Vetem paraja mall ka perjetuar dy ndryshime dhe ka kaluar në Vetem paraja mall ka perjetuar dy ndryshime dhe ka kaluar në dy etapa.dy etapa.

Paraja mallParaja mall Paraja krediParaja kredi

PParaja mall: araja mall: këtu përfshihen si mallrat e perdorura ne rolin e këtu përfshihen si mallrat e perdorura ne rolin e parasë si: parasë si: drithrat, kripa, gjëja e gjallë, duhanidrithrat, kripa, gjëja e gjallë, duhani etj. etj.

Paraja kredi është para plotësisht e këmbyeshme me paranë mall, Paraja kredi është para plotësisht e këmbyeshme me paranë mall, si materiali ajo është e bërë nga letra.si materiali ajo është e bërë nga letra.

Përdorim të gjërë sot kanë marrë kartat e kreditit dhe të debitit si Përdorim të gjërë sot kanë marrë kartat e kreditit dhe të debitit si instrumente që kanë lehtësuar mjaft kryerjen e transaksioneve instrumente që kanë lehtësuar mjaft kryerjen e transaksioneve të pagesave pa perdorimin e kartmonedhave dhe monedhave.të pagesave pa perdorimin e kartmonedhave dhe monedhave.

Sipas formes fizike, paraja në kuptimin e ngushtë egziston në tri Sipas formes fizike, paraja në kuptimin e ngushtë egziston në tri forma:forma:

Monedha metalikeMonedha metalike Paraja prej letreParaja prej letre Paraja llogariParaja llogari

Dy grupet e para quhen grupet e parasë të prekshme ose para të Dy grupet e para quhen grupet e parasë të prekshme ose para të gatshme.gatshme.

Kartëmonedhat dhe monedhat janë para fizike që qarkullojnë në Kartëmonedhat dhe monedhat janë para fizike që qarkullojnë në një ekonomi.një ekonomi.

Kartmonedha është para e stampuar me një letër të vecantë mbi Kartmonedha është para e stampuar me një letër të vecantë mbi të cilen janë vendosur mbishkrime, shifra dhe figura të të cilen janë vendosur mbishkrime, shifra dhe figura të caktuara si dhe elemente të tjera siguriecaktuara si dhe elemente të tjera sigurie..

Monedha ose paraja metalike është formë e perpunuar e Monedha ose paraja metalike është formë e perpunuar e parasë, format e sotme të parasë metalike mund të quhen si parasë, format e sotme të parasë metalike mund të quhen si para mall me ndryshime ndermjet vlerave emërore dhe para mall me ndryshime ndermjet vlerave emërore dhe vlerës së brendshme.vlerës së brendshme.

OFERTA E PARASË DHE AGREGATËT MONETAROFERTA E PARASË DHE AGREGATËT MONETAR

Ajo cfar e bënë aktive paranë është fakti se njerzit besojnë në Ajo cfar e bënë aktive paranë është fakti se njerzit besojnë në të dhe a janë të gatshme ta pranojnë ata si mjet pagese.të dhe a janë të gatshme ta pranojnë ata si mjet pagese.

Sic e pamë historikisht rolin e parasë e kanë luajtur shumë Sic e pamë historikisht rolin e parasë e kanë luajtur shumë aktive duke filluar nga aktive duke filluar nga ari, kartëmonedhat, llogarit e ceqeveari, kartëmonedhat, llogarit e ceqeve etj.etj.

Oferta e parasë është rezerva e mjeteve likuide e cila mund te Oferta e parasë është rezerva e mjeteve likuide e cila mund te shkëmbehet lirshëm me mallra dhe shërbime si dhe të shkëmbehet lirshëm me mallra dhe shërbime si dhe të shlyejë borxhet.shlyejë borxhet.

Oferta e parasë shpreh shumen e parave në dispozicion për Oferta e parasë shpreh shumen e parave në dispozicion për transaksione dhe investime në ekonomi.transaksione dhe investime në ekonomi.

Për të percaktuar oferten e parasë (M) perdoren dy kritere Për të percaktuar oferten e parasë (M) perdoren dy kritere bazë.bazë.

Kriteri i transaksionitKriteri i transaksionit Kriteri i likuiditetitKriteri i likuiditetit

Sipas ketij kriteri llogariten katër agregat monetar:Sipas ketij kriteri llogariten katër agregat monetar:

M1; M2; M3 dhe LM1; M2; M3 dhe L

M1 – elementet e këtij agregati janë:M1 – elementet e këtij agregati janë:

a)a) Monedha metalike në qarkullimMonedha metalike në qarkullim

b)b) Kartmonedhat në qarkullimKartmonedhat në qarkullim

c)c) Depozita në para dhe llogaritja likuiduese bankareDepozita në para dhe llogaritja likuiduese bankare

d)d) Ceqet e udhëtarit Ceqet e udhëtarit

M2 - Elementët e këtij agregati janë:M2 - Elementët e këtij agregati janë:

a)a) Depozitat e kursimit dhe ato me afateDepozitat e kursimit dhe ato me afate

b)b) Llogaritë e depozitave të tregut të parasëLlogaritë e depozitave të tregut të parasë

c)c) Marrëveshjet e riblerjes me afat 24 orëMarrëveshjet e riblerjes me afat 24 orë

d)d) Marrveshjet në euro, dollarëMarrveshjet në euro, dollarë

M3 - Elementet e këtij agregati janë:M3 - Elementet e këtij agregati janë:

a)a) Depozitat afatgjate në shuma të mëdhaDepozitat afatgjate në shuma të mëdha

b)b) Marrëveshjet e riblera me afat 1-14 ditëMarrëveshjet e riblera me afat 1-14 ditë

c)c) Fondet e përbashkëta instutucionale te tregut te Fondet e përbashkëta instutucionale te tregut te parasëparasë

L – Matës i likuiditetit që perfshin keto elementeL – Matës i likuiditetit që perfshin keto elemente

a) Obligacionet e kursimit; b) bonot e thesatit; c) letrat a) Obligacionet e kursimit; b) bonot e thesatit; c) letrat me vlereme vlere

d) pranimet e bankës.d) pranimet e bankës.

Components of M1

1%

23%

28%

48%

currency

traveler's checks

demand deposits

other checkable

Components of M2 M122%

small CDs20%savings

39%

money market19%