paramätma-sandarbhaùignca.gov.in/sanskrit/3_paramatma_sandarbha.pdf · [1] atha paramätmä...

PARAMÄTMA-SANDARBHA

ñ aö -sandarbha-nä maka-

çré -bhä gavata-sandarbhe tå té yaù

paramä tma-sandarbhaù

tau santoñ ayatä santau çré la-rüpa-sanätanau | däkñ iëätyena bhaö ö ena pnuar etad vivicyate ||i||

tasyädyaà granthanälekhaà kräntam utkränta-khaëòitam | paryälocyätha paryäyaà kå tvä likhati jé vakaù ||ii||

[1]

atha paramätmä vivriyate | atra taà jagad-gata-jé va-nirüpaëa-pürvakaà nirüpayati dväbhyäm – kñ etrajïa etä manaso vibhüté r jé vasya mäyä-racitasya nityäù | ävirhitäù kväpi tirohitäç ca çuddho vicañ ö e hy aviçuddha-kartuù || [BhP 5.11.12] kñ etrajïa ätmä puruñ aù puräëaù säkñ ät svayaà jyotir ajaù pareçaù | näräyaëo bhagavän väsudevaù sva-mäyayätmany avadhé yamänaù || [BhP 5.11.13] yaù çuddho’pi mäyätaù paro’pi mäyä-racitasya vakñ yamäëasya sarva-kñ etrasya mäyayä kalpitasya manaso’ntaù-karaëasyaitäù vibhüté r vå tté r vicañ ö e viçeñ eëa paçyati, paçyaàs taträviñ ö o bhavati, sa khalv asau jé va-nämä sva-çaré ra-dvaya-lakñ aëa-kñ etrasya jïätå tvät kñ etrajïa ucyate ity arthaù | tad uktam – yayä saàmohito jé vo ätmänaà triguëätmakaà paro’pi manute’narthaà tat-kå taà cäbhipadyate || [BhP 1.7.5] iti | tasya manasaù ké då çatayä mäyä-racitasya taträha – jé vadhya jé vopädhitayä jé va-tädätmyena racitasya | tataç ca tat tayopacaryamäëasyety arthaù | tataç ca ké då çasya, aviçuddhaà bhagavad-bahirmukhaà karma karoté ti tädå çasya | ké då çé r vibhüté r nityä anädita evänugatäù | atra sa kadä ké då çé r ity apekñ äyäm äha – jägrat svapnayor ävirbhütäù suñ uptau tirohitäç ceti | yas tu puräëo jagat-käraëa-bhütaù puruñ aù ädyo’vatäraù puruñ aù parasyety ädi [BhP 2.6.41] dvité yädau prasiddhaù | säkñ äd eva svayaà jyotiù svaprakäço tanu jé vavad anyäpekñ ayä | ajo janmädi-çünyaù | pareñ äà brahmädé näà apé çaù | näraà jé va-samühaù svaniyamyatvenäyanaà yasya saù | bhagavän aiçvaryädy-aàçatvät | väsudevaù sarva-bhütänäm äçrayaù | sva-mäyayä sva-svarüpa-çaktyä ätmani sva-svarüpe avadhé yamänaù avasthäpya-mänaù | karma-kartå -prayogaù | mäyäyäà mayike’py antaryämitayä praviñ ö o’pi

1


svarüpa-çaktyä svarüpasya eva na tu tat-saàsakta ity arthaù | väsudevatvena sarva-kñ etra-jïätå tvät so’paraù | mäyä-mohität jé väd anyaù mäyä-rahitaù çuddhaù | kñ etrajïaù ätmä paramätmeti | tad evam api mukhyaà kñ etrajïatvaà paramätmany eva | tad uktam – sarvaà pumän veda guëäàç ca taj-jïo na veda sarvajïam anantam é òe iti [BhP 6.4.25] | çré -gé topaniñ atsu – idaà çaré raà kaunteya kñ etram ity abhidhé yate | etad yo vetti taà prähuù kñ etrajïa iti tadvidaù || [Gé tä 13.1] kñ etrajïaà cäpi mäà viddhi sarvakñ etreñ u bhärata | kñ etrakñ etrajïayor jïänaà yat taj jïänaà mataà mama || [Gé tä 13.1] atra khalu kñ etrajïaà cäpi mäà viddhé ti sarveñ v api kñ etreñ u mäà ca kñ etrajïaà viddhi, na tu jé vam iva svakñ etra eva ity evärthaà vahati | na ca jé veçayoù samänädhikaraëyena nirviçeñ a-cid-vastv eva jïeyatayä nirdiçati | sarva-kñ etreñ v ity asya viayarthyäpatteù | jïeyaà yat tat pravakñ yämé ty ädau sarvataù päëi-pädaà tad sarvato’kñ i-çiro-mukham ity [Gé tä 13.13] ädinä saviçeñ asyaiva nirdekñ yamäëatvät | amänitvam ity ädinä jïänasya ca tathaupadekñ yamäëatvät | kià ca kñ etrajïaà cäpé ty atra ttvam asé tivat sämänädhikaraëyena tan-nirviçeñ a-jïäne vivakñ ite kñ etrajïeçvarayor jïänam ity evanänüdyeta na tu kñ etra-kñ etrajïayot jïänam iti | kintu kñ etra-kñ etrajïayor ity asyäyam arthaù | dvivdihayor api kñ etra-kñ etrajïayor jïänaà tan mamaiva jïänaà matam | anyärthas tu parämarça iti nyäyena yaj-jïänaikatät-paryakam ity arthaù | jïeyasyaikatvenaiva nirdiñ ö atvät yogyatväc ca | na ca niré çvara-säìkhyavat kñ etra-kñ etrajïa-mätra-vibhägäd atra jïänaà mataà mamety aneneçvarasyävekñ itatvät | na ca vivarta-vädavad é çvarasyäpi bhrama-mätra-praté ta-puruñ atvam | tad-vacana-lakñ aëa-saveda-gé tädi-çästräëäm aprämäëyäd bauddha-vädäpatteù | tasyäà ca satyäà bauddhänäm iva vivarta-vädinäà tad-vyäkhyänäyukteù | na ca tasya satya-puruñ atve’pi nirviçeñ a-jïänam eva mokñ a-sädhanam iti tadé ya-çästräntarataù samähäryam | evaà satata-yuktä ye [12.1] ity ädi pürvädhyäye nirviçeñ a-jïänasya heyatvena vivakñ itatvät | tatraiva ca ye tu sarväëi karmäëi ity [12.6] ädinänanya-bhaktän uddiçya teñ äm ahaà samuddhartä må tyu-saàsära-sägaräd ity [12.7] anena taj jïänäpekñ äpi nädå teti | tad uktam ekädaçe svayaà bhagavatä – yat karmabhir yat tapasety ädi [BhP 11.20.32] | mokñ a-dharme ca – ya vai sädhana-sampattiù puruñ ärtha-catuñ ö aye | tayä vinä tad äpnoti naro näräyaëäçrayaù || iti | atra tu pürvädhyäya-viçläghitaà tad evävå thäkartuà saviçeñ atayä nirdiçya iti kñ etraà tathä jïänaà jïeyaà coktaà samäsataù mad-bhakta etad vijïäya mad-bhäväyopapadyate || [Gé tä 13.18] ity antena bhakti-saàvalitatayä sukarärtha-präyaà kå tam | ataevätra vyañ ö i-kñ etrajïa eva bhaktatvena nirdiñ ö aù samañ ö i-kñ etrajïas tu jïeyatveneti kñ etra-jïänäbhyäà saha jïeyasya

2


päö häd anusmärya tad-anantaraà ca tasya tasya ca jé vatvam é çvaratvaà ca kñ araà neti darçitam | yataù – puruñ aù prakå tistho hi bhuìkte prakå ti-jän guëän | käraëaà guëa-saìgo’sya sad-asad-yoni-janmasu || [Gé tä 13.21] iti jé vasya prakå tisthatvaà nirdiçya svatas tasyäpräkå tatva-darçanayä sphuö am eväkñ aratvaà jïäpitam | upadrañ ö änumantä ca bhartä bhoktä maheçvaraù paramätmeti cäpy ukto dehe 'smin puruñ aù paraù || [Gé tä 13.22] iti jé vät paratvena nirdiñ ö asya paramätmäkhya-puruñ asya tu kaimutyenaiva tad darçitam | dväv imau puruñ au loke kñ araç cäkñ ara eva ca kñ araù sarväëi bhütäni küö astho 'kñ ara ucyate || [Gé tä 15.16] uttamaù puruñ as tv anyaù paramätmety udähå taù yo lokatrayam äviçya bibharty avyaya é çvaraù || [Gé tä 15.17] ity atra jé vasyäpy akñ aratvaà kaëö hoktam eva | tatropadrañ ö ä parama-säkñ é , anumantä tat-tat-karmänurüpaù pravartakaù | bhartä poñ akaù | bhoktä pälayitä | maheçvaraù sarvädhikartä | paramätmä sarväntaryämé ti vyäkhyeyam | uttarapadyayos tu | küö astha eka-rüpatayä tu yaù käla-vyäpé sa küö astha ity amarakoñ äd avagatärthaù | asau çuddha-jé va eva uttamaù puruñ as tv anya ity uttarät | tad evam aträpi kñ etra-kñ etrajïa-sarva-kñ etrajïä uktäù | atra cottarayor anya ity anena bhinnayor eva sator akñ arayorna tat-tad-rüpatä-parityägaù sambhaved iti na kadäcid api nirviçeñ a-rüpenävasthitir iti darçitam | tasmän mad-bhäväyopapadyate iti yad uktaà tad api tat-särñ ö i-präpti-tätparyakam1 | tad evaà dvayor akñ aratvena sämye’pi jé vasya hé na-çaktitvät prakå ty-äviñ ö asya tan-nivå tty-artham é çvara eva bhajané yatvena jïeya iti bhävaù | tasmäd idaà çaré ram ity ädikaà punar itthaà vivecané yam | idaà sva-sväparokñ am ity arthaù | çaré ra-kñ etrayor ekaikatvena grahaëam atra vyakti-paryavasänena jäti-puraskäreëaiveti gamyate | sarva-kñ etreñ v iti bahu-vacanenänuvädät | etad yo vetti ity atra deho 'savo 'kñ ä-manava ity ädau sarvaà pumän veda-guëäàç ca taj-jïaù [BhP 6.4.25] ity-ukta-diçä kñ etrajïa etä manaso vibhüté r ity-ukta-diçä ca jänäté ty arthaù | kñ etrajïaà cäpi mäà viddhé ti | tad uktam -- viñ ö abhyäham idaà kå tsnam ekäàçena sthito jagat [Gé tä 10.42] | yatra gaty-antaraà nästi tatraiva lakñ aëä-maya-kañ ö am äçré yeta | tathäpi tena sämänädhikaraëyaà yadi vivakñ itaà syät tarhi kñ etrajïaà cäpi mäà viddhé ty etävad eva taà ca mäà viddhé ty etävad eva vä procyeta, na tu sarva-ksreñ u bhäratety adhikam api | kintu kñ etrajïa etä manaso vbhüté r ity ädivat kñ etrajïa-dvayam api vaktavyam eva syät | tathä ca brahma-sütraà guhäà praviñ ö ävätmänau hi tad-darçanäd iti [Vs 1.2.11] tad-vaidhyam eva copasaàhå tam | puruñ aù prakå tistho hé ty ädinä | tasmäd upakramärthasyopasaàhärädhé natväd eñ a evärthaù samaïjasaù | yathoktaà brahma-sütra-kå dbhiù – asad vyapadeçän neti cen na dharmäntareëa väkya-çeñ äd iti [Vs 2.1.17] | atha kñ etra-kñ etrajïayor jïänam ity atra yat kñ etre jïänendriya-gataà cetanä-gataà ca jïänaà darçayiñ yate yac ca pürva-kñ etra-jïe nija-nija-kñ etra-jïänaà darçitaà tat tat maj-jïänäàçasya kñ etreñ u cchäyä-rüpatvät kñ etra-jïeñ u yat kiïcid aàçäàçatayä praveçän

1 The Yadavpur edition makes reference to Sridhar’s commentary to 3.29.13.

3


mamaiva jïänaà matam iti | tasmät sädhüktaà mukhyaà kñ etrajïatvaà paramätmany eveti | atra çré -bhagavataù paramätma-rüpeëävirbhävo’pi | ajani ca yan mayaà tad-avimucya-niyantå bhaved ity-ukta-diçä [BhP 10.87.30] çakti-viçeñ äliìgitväd yasmäd eväàçäj jé vänäm ävirbhävas tenaiveti jïeyam | tad uktaà tatraiva viñ ö abhyäham ity ädi | çré -viñ ëu-puräëe ca – yasyäyutäàçäàçe viçva-çaktir iyaà sthitä | para-brahma-svarüpasya praëamäma tam avyayam || iti [ViP 1.9.53] pürëa-çuddha-çaktis tu kalä-käñ ö hä-nimeñ äd ity anena darçitä | tathä çré -närada-païcarätre -- närada uväca – çuddha-sargam ahaà deva jïätum icchämi tattvataù | sarga-dvayasya caivasya yaù paratvena vartate || tatraitat pürvoktaù prädhänikaù çäktaç cety etat sargadvayasyeti jïeyam | çré -bhagavän uväca – yaù sarva-vyäpako devaù para-brahma ca çäçvatam | cit-sämänyaà jagaty asmin paramänanda-lakñ aëam || väsudeväd abhinnas tu bahn-arkendu-çata-prabham | väsudevo’pi bhagaväàs tad-dharmä parameçvaraù || sväà dé ptià kñ obhayaty eva tejasä tena vai yutam | prakäça-rüpo bhagavän acyutaà cäsakå d dvija || so’cyuto’cyuta-tejäç ca svarüpaà vitanoti vai | äçritya väsudevaà ca svastho megho jalaà yathä || kñ obhayitvä svam ätmänaà satya-bhäsvara-vigraham | utpädayämäsa tadä samudrormi-jalaà yathä || sa cinmayaù prakäçätmä utpädyätmänam ätmanä | puruñ äkhyam anantaà ca prakäça-prasaraà mahat || sa ca vai sarva-jé vänäm äçrayaù parameçvaraù | antaryämé ca teñ äà vai tärakäëäm ivämbaram || sendhanaù pävako yadvat sphuliìga-nicayaà dvija | anicchätaù prerayati tadvad eva paraù prabhuù || präg-väsanä-nibandhänäà bandhänäà ca vimuktaye | tasmäd viddhi tad-aàçäàças tän sarväàçatvam ajam prabhum || iti | ataeva yat tu brahmädau çré -pradyumnasya manvädau çré -viñ ëoù, rudrädau çré -saìkarñ aëasyäntaryämitvaà çrüyate tan nänäàçam ädäyävaté rëasya tasyaiva tat-tad-aàçena tat-tad-antaryämitvam iti mantavyam | ataeva rudrasya saìkarñ aëa-prakå titvaà puruñ a-prakå titvaà cety ubhayam apy ämnätaà prakå tim ätmanaù saìkarñ aëa-saàjïäà bhava upadhävaté ty ädau [BhP 5.17.16] ädäv abhüc chata-dhå tir ity ädau ca [BhP 11.4.5] | eñ a eva-- bhütätmä cendriyätmä ca pradhänätmä tathä bhavän | ätmä ca paramätmä ca tvam ekaù païcadhä sthitaù || ity [ViP 5.18.50] ädau vivå tam | tasmät sarväntaryämé puruñ a eva brahmeti paramätmeté ty ädau paramätmatvena nirdisö a iti sthitam | vyäkhyätaà ca svämibhiù | namas tubhyaà bhagavate brahmaëe paramätmana [BhP 10.28.6] ity atra varuëa-stutau | paramätmane

4


sarva-jé va-niyantre iti | asya paramätmano mäyopädhitayä puruñ atvaà tüpacaritam eva | tad uktaà vaiñ ëave eva – nänto’sti yasya na ca yasya samudbhavo’sti vå ddhir na yasya pariëäma-vivarjitasya | näpekñ ayaà ca samupaitya vikalpa-svastu yas taà nato’smi puruñ ottamam ädyam é òyam || [ViP 6.8.60] tasyaiva yo’nuguëa-bhug bahudhaika eva çuddho’py açuddha iva mürti-vibhäga-bhedaiù | jïänänvitaù sakala-sattva-vibhüti-kartä tasmai nato’smi puruñ äya sadävyayäya || [ViP 6.8.61] iti | tasyaivänupürvoktät parameçvarät samanantaram | bahudhä brahmädi-rüpeëa | açuddha iva så ñ ö y-ädiñ v äsakta iva | mürti-vibhägänäà dakñ ädi-manv-ädi-rüpäëäà bhedaiù | arva-sattvänäà vibhüté kartä vistärakå t iti svämé | tatra guëa-bhug iti ñ äò-guëyänanda-bhoktety arthaù | yat tat sükñ mam avijïänam avyaktam acalaà dhruvam | indriyair indriyärthaiç ca sarva-bhütaiç ca varjitam || sa hy antarätmä bhütänäà kñ etrajïaç ceti kathyate | triguëa-vyatirikto vai puruñ aç ceti kalpitaù || [MBh 12.321.28-29] iti mokñ adharme’pi näräyaëé yopäkhyäne | çrutayo’py enaà çuddhatvenaiva varëayanti eko devo sarva-bhüteñ u güòhaù sarva-vyäpé sarva-bhütäntarätmä | karmädhyakñ aù sarva-bhütädhiväsaù säksé cetäù kevalo nirguëaç ca || [ÇvetU 6.11] | ajäm ekäà lohita-çukla-kå ñ ëäà bahvé ù prajäù så jamänä sarüpäù | ajo hy eko jüñ amäëo’nuçete jahäty enäà bhukta-bhogäm ajo’nyaù || ity ädyäù [ÇvetU 4.5] tasmät sädhu vyäkhyätaà kñ etrajïa etä ity ädi-padya-dvayam || || 5.11 || çré -brähmaëo rahügaëam || 1 ||

[2] atha tasyävirbhäve yogyatä-prägvad bhaktir eva jïeyä | ävirbhävas tu tridhä yathä näradé ye tantre2 – viñ ëos tu tré ëi rüpäëi puruñ äkhyäny atho viduù | ekaà tu mahataù srañ ö å dvité yaà tantu-saàsthitam | tå té yaà sarva-bhütasthaà täni jïätvä vimucyate ||

2 In Laghu-bhägavatämå ta 1.2.9, this is given as ¨ Sätvata-tantra.

5


atra prathamo yathägneù kñ udrä visphuliìgä vyuccaranti sa aikñ atetyädyukteù | mahä-samañ ö i-jé va-prakå tyor ekatäpannayor drañ ö ety eka eva | ayam eva saìkarñ aëa iti mahäviñ ëur iti ca | brahma-saàhitäyäà yathä -- tal-liìgaà bhagavän çambhur jyoté -rüpaà sanätanam | tasminn ävirabhül liìge mahä-viñ ëur jagat-patiù || [BrahmaS 5.8] sahasra-çé rñ ä puruñ a ity ärabhya [BrahmaS 5.11] näräyaëaù sa bhagavän äpas tasmät sanätanät | äviräsan käraëärëonidhià saìkarñ aëätmakaù | yoga-nidräà gatas tasmin sahasräàçaù svayaà mahän || [BrahmaS 5.12] tad-roma-bila-jäleñ u bé jaà saìkarñ aëasya ca | haimäny aëòäni jätäni mahä-bhütävå täni tu || é ty ädi [BrahmaS 5.13] liìgam iti yasyäyutäyutäàçäàçe viçva-çaktir iyaà sthitety [ViP 1.9.53] anusäreëa tasya mahä-bhagavataù çré -govindasya puruñ otpädakatväl liìgam iva liìgaà yaù khalv aàa-viçeñ as tad eva çambhuù | çambhu-çabdasya mukhyäyä vå tter äçraya ity arthaù | atha dvité ya-puruñ as tat så ñ ö vä tad evänupraviçad ity ädy uktaù samañ ö i-jé väntaryämé | teñ äà brahmäëòätmakänäà bahu-bhedäd bahu-bhedaù | tatraiva sükñ mäntaryämé pradyumnaù sthüläntaryämy aniruddha iti kvacit | anena mahä-vaikuëö ha-sthäù saìkarñ aëädayas tad-aàçinaù | ye tu cittädy-adhiñ ö hätäro väsudevädayas te tad-aàçä evety ädi vivecané yam | tå té yo’pi puruñ aù -- dvä suparëä sayujä sakhäyä samänaà vå kñ aà pariñ asvajäte | tayor anyaù pippalaà svädv atty anaçnann anyo 'bhicäkaçé ti || [Åg-veda 1.163.20, MuëòU 7.1.1] ity-ädy-ukto vyañ ö y-antaryämé | teñ äm bahubhedäd bahubhedaù | tatra prathamasyävirbhävo yathä ädyo’vatäraù puruñ aù parasyeti [BhP 2.6.41] | ö é kä ca parasya bhümnaù puruñ aù prakå ti-pravartakaù | yasya sahasra-çé rñ ety ädy ukto lé lä-vigrahaù sa ädyovatäraù | ity eñ ä || atra cänyatra cävatäratvaà nämaika-päda-vibhüty-ävirbhävatvaà jïeyam || 2.6 || çré -brahmä näradam ||2||

[3] dvité yasya yathä – kälena so’jaù puruñ äyuñ äbhi- pravå tta-yogena virüòha-bodhaù svayaà tad antar-hå daye 'vabhätam apaçyatäpaçyata yan na pürvam || må ëäla-gauräyata-çeñ a-bhoga- paryaìka ekaà puruñ aà çayänam | [BhP 3.8.23] ayaà garbhodaka-sthaù sahasra-çé rñ ä pradyumna eva | puruñ äyuñ ä vatsara-çatena | yogo bhakti-yogaù | etad agre’py avyakta-mülam ity atra avyaktaà pradhänaà mülam adhobhägo yasyety arthaù | bhuvanäìghripendram iti | bhuvanäni caturdaça tad-rüpä

6


aìghripäs teñ äm indraà tan-niyantå tvena vartamänam ity arthaù || 3.8 || çré -maitreyo viduram || 3 ||

[4] tå té yasyävirbhävo yathä – kecit sva-dehäntar-hå dayävakäçe prädeça-mätraà puruñ aà vasantam | catur-bhujaà kaïja-rathäìga-çaìkha- gadä-dharaà dhäraëayä smaranti || [BhP 2.2.8] prädeças tarjany-aìguñ ö heyor vistäras tat pramäëaà hå dy apekñ ayä manuñ yädhikäratväd iti nyäyena || 2.2 || çré -çukaù ||4||

[5] evaà puruñ asyäneka-vidhatve’pi då ñ ö äntenaikyam upapädayati | yathänilaù sthävara-jaìgamänäm ätma-svarüpeëa niviñ ö a é çet | evaà paro bhagavän väsudevaù kñ etrajïa ätmedam anupraviñ ö aù || [BhP 5.11.14] ätma-svarüpeëa präëa-rüpeëa é çed é çeta niyamayati | idaà viçvam | çrutiç ca – väyur yathaiko bhuvanaà praviñ ö o rüpaà rüpaà pratirüpo babhüva | ekas tathä sarva-bhütäntarätmä rüpaà rüpaà pratirüpo bahiç ca || iti käö hake [Kaö hU 2.2.10] || 5.11 || çré -brähmaëo rahügaëam ||5 ||

[6] tathä, eka eva paro hy ätmä sarveñ äm eva dehinäm | näneva gå hyate müòhair yathä jyotir yathä nabhaù || [BhP 10.54.44] dehinäà jé vänäm | ätmä paramätmä || 10.54 || çré -baladevaù çré -rukmiëé m ||6||

[7] evam eka eva paro hy ätmä bhüteñ v ätmany avasthitaù | yathendur udapätreñ u bhütäny ekätmakäni ca || [BhP 11.18.32] bhüteñ u jé veñ u eka eva para ätmä na tv asau jé vavat tatra tatra lipto bhavati ity äha ätmani sva-svarüpa evävasthitaù | bhütäni jé va-dehä api yena käraëa-rüpeëaikätmakäné ti || 11.18 || çré -bhagavän uddhavam ||7||

[8]

7


evam ekasya puruñ asya nänätvam upapädya tasya punar aàçä vivriyante | atra dvividhä aàçä sväàçä vibhinnäàçäç ca | vibhinnäàçä taö astha-çakty-ätmakä jé vä iti vakñ yate | sväàçäs tu guëa-lé lädy-avatära-bhedena vividhäù | tatra lé lädy-avatäräù prasaìga-saìgatyä çré -kå ñ ëa-sandarbhe vakñ yate | guëävatärä yathä – ädäv abhüc chata-dhå té rajasäsya sarge, viñ ëuù sthitau kratupatir dvija-dharma-setuù | rudro’pyayäya tamasä puruñ aù sa ädya ity udbhava-sthiti-layäù satataà prajäsu || [BhP 11.4.5] sa yugapat guëa-trayädhiñ ö hädyaù puruñ aù på thak på thag api tat-tad-guëädhiñ ö häna-lé layaiva ädau rajasä asya jagataù sarge visarge kärye çata-dhå tir brahmäbhüt | sthitau viñ ëuù sattveneti çeñ aù | tatra säkñ äd-guëänuktiç ca tayätirohita-svarüpatayä tat-sambandhopacärasyäpy uö ö aìkanam ayuktam ity abhipräyeëa | pälana-kartå tvena kratupatis tat-phala-dätä | yajïa-rüpas tu lé lävatära-madhya eva çré -brahmaëä dvité ye gaëitaù | dvijänäà dharmänäà ca setuù pälaka ity arthaù | namasä tasyäpyayäya rudro’bhüt ity anena prakäreëodbhava-sthiti-layä bhavanté ti | atra brahma-rudrayor avatärävasaro mokñ a-dharme vivå tto’sti | yathä -- brähme rätrikñ aye präpte tasya hy amita-tejasaù prasädät prädurabhavat padmaà padma-nibhekñ aëa tatra brahmä samabhavat sa tasyaiva prasädajaù ahnaù kñ aye lalätäc ca suto devasya vai tathä krodhäviñ ö asya saàjajïe rudraù saàhära-kärakaù [MBh 12.328.15-16] çré -viñ ëos tu tå té ye då çyate – tal-loka-padmaà sa u eva viñ ëuù prävé viçat sarva-guëävabhäsam | tasmin svayaà veda-mayo vidhätä svayambhuvaà yaà sma vadanti so’bhüt || [BhP 3.8.15] asyärthaù – tal-lokätmakaà padmam | sarva-guëän jé vabhogyän arthän avabhäsayaté ti tathä | tat yasmäj jätaà çré -näräyaëäkhyaù puruñ a eva viñ ëu-saàjïaù san sthäpana-rüpäntaryämitäyai prävé viçat prakarñ enälupta-çaktitayaiväviçat | svärthe ëic | tasmin çré -viñ ëunä labdha-sthitau padmaà punaù så ñ ö y-arthaà svayam eva brahmäbhüt sthitasyaiva må däder ghaö äditayä så ñ ö eù | ataeva sthity-ädaye hari-viriïcir eti saàjïä ity anyaträpi || || 11.4 || drumilo nimim || 8 ||

[9] evaà – yo vä ahaà ca giriçaà ca vibhuù svayaà ce ity [BhP 3.9.3] ädau tripäd iti | ö é kä ca – yo vai ekas tripät trayo brahmädayaù pädäù skandhä yasya ity eñ ä | vå kñ a-rüpatvena tad-varëanäd eñ äà skandhatvam ||3.9|| brahmä garbhodaçäyinam ||9||

[10] teñ äm ävirbhävo yathä –

8


tapyamänaà tribhuvanaà präëäyämaidhasägninä | nirgatena muner mürdhnaù samé kñ ya prabhavas trayaù || apsaro-muni-gandharva-siddha-vidyädharoragaiù | vitäyamäna-yaçasas tad-äçrama-padaà yayuù || ity ädi || [BhP 4.1.21-22] muner atreù | çré -maitreyaù ||10||

[11] yathä vä – sarasvatyäs taö e räjan å ñ ayaù satram äsate | vitarkaù samabhüt teñ äà triñ v adhé çeñ u ko mahän || [BhP 10.89.1] ity ädir itihäsaù | çré -viñ ëoù sthänaà ca kñ é rodädikaà pädmottara-khaëòädau jagat-pälana-nimittaka-nivedanärthaà brahmädayas tatra muhur gacchaté ti prasiddheù | viñ ëu-lokatayä prasiddheç ca | bå hat-sahasra-nämni ca kñ é räbdhi-mandira iti tan-näma-gaëe paö hyate | çveta-dvé pa-pateù kvacid aniruddhatayä khyätiç ca tasya säkñ äd evävirbhäva ity apekñ ayeti || || 10.89 || çré -çukaù ||11||

[12] evaà parokñ ayä tatra tridevyäs täratamyam api sphuö am | tathä cänyatra dvayenäha – sattvaà rajas tama iti prakå ter guëäs tair yuktaù parama-puruñ a eka ihäsya dhatte | sthity-ädaye hari-viriïci-hareti saàjïäù çreyäàsi tatra khalu sattva-tanor nè ëäà syuù || [BhP 1.2.23] iha yadyapy eka eva paraù pumän asya viçvasya sthity-ädaye så ñ ö i-sthiti-layärthaà taiù sattvädibhir yuktaù san hari-viriïca-hareti saàjïä bhinnä dhatte tat-tad-rüpeëävirbhavaté ty arthaù | tathäpi tatra teñ äà madhye çreyäàsi dharmärtha-käma-mokñ a-bhakty-äkhyäni çubha-phaläni sattva-tanor adhiñ ö hita-sattva-çakteù çré -viñ ëor eva syuù | ayaà bhävaù | upädhi-då ñ ö yä tau dvau sevyamäne rajas-tamasor ghora-müòhatvät bhavanto’pi dharmärtha-kämä näti-sukhadä bhavanti tathopädhi-tyägena sevamäne bhavann api mokñ o na säkñ än na ca jhaö iti kintu katham api paramätväàça eväyam ity anusandhänä-bhyäsenaiva paramätmana eva bhavati | athopädhi-då ñ ö yäpi çré -viñ ëuà sevyamäne sattvasya çänttatvät dharmärtha-kämä api sukhadäù | tatra niñ kämatvena tu taà sevyamäne sattvät saïjäyate jïänam iti [Gé tä 14.17] kaivalyaà sättvikaà jïänam [BhP 11.25.24] iti cokter mokñ asya säkñ ät | ata uktaà skände – bandhako bhava-päçena bhava-päçäc ca mocakaù | kaivalyadaù paraà brahma viñ ëur eva sanätanaù || iti | upädhi-parityägena tu païcama-puruñ ärtho bhaktir eva bhavati tasya paramätmäkäreëaiva prakäçät | tasmät çré -viñ ëor eva çreyäàsi syur iti | atra tu yat trayäëäm abheda-väkyenopajapta-matayo vivadante tatredaà brümaù | yadyapi täratamyam idam adhiñ ö häna-gatam eva adhiñ ö hätä tu paraù puruñ a eka eveti bhedäsambhavät satyam

9


eväbheda-väkyaà tathäpi tasya tatra tatra säkñ ät tväsäkñ ät tv abhedena prakäçena täratamyaà durniväram eveti saö ö añ ö äntam äha ||

[13] pärthiväd däruëo dhümas tasmäd agnis trayé mayaù | tamasas tu rajas tasmät sattvaà yad brahma-darçanam || [BhP 1.2.24] pärthivän na tu dhümavad-aàçenägneyät tata eva vedokta-karmaëaù säkñ ät pravå tti-prakäça-rahitäd däruëo yajïé yän mathana-käñ ö hät sakäçäd aàçenägneyo dhümas trayé mayaù pürväpekñ ayä vedokta-karma-sthäné yasya tat-tad-avatäriëaù puruñ asya prakäça-dväram | tu-çabdena layätmakät tamasaù sakäçäd rajasaù sopädhika-jïäna-hetutveneñ ad-guëa-viprädurbhäva-rüpaà kiïcit brahma-darçana-pratyäsatti-mätram uktaà na tu sarvathä vikñ epakatvam | yad agni-sthäné yaà sattvaà tat säkñ ät brahmaëo darçanam | säkñ äd eva samyak tat-tad-guëa-rüpävirbhäva-dväraà çänta-svaccha-svabhävätmakatvät | ato brahma-çivayor asäkñ ättvaà çré -viñ ëau tu säkñ ättvaà siddham iti bhävaù | tathä ca çré -vämana-puräëe -- brahma-viñ ëv-é ça-rüpäëi tré ëi viñ ëor mahätmanaù | brahmaëi brahma-rüpaù sa çiva-rüpaù çive sthitaù || på thag eva sthito devo viñ ëu-rüpé janärdanaù || iti | tad uktaà brahma-saàhitäyäà – bhäsvän yathäçma-çakaleñ u nijeñ u tejaù své yaà kiyat prakaö ayaty api tadvad atra | brahmä ya eva jagad-aëòa-vidhäna-karträ govindam ädi-puruñ aà tam ahaà bhajämi || [BrahmaS 5.48] kñ é raà yathä dadhi-vikära-viçeñ a-yogät saïjäyate na tu tataù på thag asti hetoù | yaù çambhutäm api tathä samupaiti käryäd govindam ädi-puruñ aà tam ahaà bhajämi || [BrahmaS 5.45] dé pärcir eva hi daçäntaram abhyupetya dé päyate vivå ta-hetu-samäna-dharmä | yas tädå g eva hi ca viñ ëutayä vibhäti govindam ädi-puruñ aà tam ahaà bhajämi || ity ädi [BrahmaS 5.46]| na ca dadhi-då ñ ö äntena vikäritvam äyätam | tasya çrutes tu çabda-mülatväd iti nyäyena muhuù parihå tatvät | yathoktam – yata udayästamayau vikå ter må d ivävikå täd iti | då ñ ö änta-trayeëa tu krameëedaà labhyate | sürya-känta-sthäné ye brahmopädhau süryasyeva tasya kiïcit prakäçaù | dadhi-sthäné ye çambhüpädhau kñ é ra-sthäné yasya na tädå g api prakäçaù | daçäntara-sthäné ye viñ ëüpädhau tu pürëa eva prakäça iti || 1.2 || çré -sütaù ||13||

[14]

10


evam eväha tribhiù – çivaù çakti-yutaù çaçvat triliìgo guëa-saàvå taù | vaikärikas taijasaç ca tämasaç cety ahaà tridhä || [BhP 10.88.3] tato vikärä abhavan ñ oòaçämé ñ u kaïcana | upadhävan vibhüté näà sarväsäm açnute gatim || [BhP 10.88.4] harir hi nirguëaù säkñ ät puruñ aù prakå teù paraù | sa sarva-då g upadrañ ö ä taà bhajan nirguëo bhavet || iti [BhP 10.88.5] çaçvac-chakti-yutaù prathamatas tävan nityam eva çaktyä guëa-sämyävastha-prakå ti-rüpopädhinä yuktaù | guëa-kñ obhe sati triliìgo guëa-trayopädhiù | prakaö eç ca sadbhis tair guëaiù saàvå taç ca | nanu tama-upädhitvam eva tasya çrüyate kathaà tat-tad-upädhitvaà taträvaikärika iti | aham ahaà-tattvaà hi tat-tad-rüpeëa tridhä | sa ca tad-adhiñ ö häty arthaù | tatas tena bhagavat-pratinidhi-rüpeëädhiñ ö hitäd ahan-tattvät ñ oòaça-vikärä ye abhavan amé ñ u vikäreñ u madhye sarväsäà vibhüté näà sambandhinaà kaïcana upadhävan tad-upädhikatvena tam upäsé no gatià präpyaà phalaà labhate | hi prasiddhau hetau vä | haris tu prakå ter upädhitaù paras tad-dharmair aspå ñ ö aù | ataeva trir guëo’pi kutas triliìgatvädikam iti bhävaù | tatra hetuù säkñ äd eva puruñ a é çvaraù | na tu pratibimbavad vyavadhänenety arthaù | ato vidyävidye mama tanü [BhP 11.11.3] itivat tanu-çabdopädänät kutracit sattva-çaktitva-çravaëam api prekñ ädi-mätreëopakäritväd iti bhävaù | ataeva sarveñ äà çiva-brahmädé näà då k jïänaà yasmät tathäbhütaù sann upadrañ ö ä tad-ädi-säkñ é bhavati | ataù sa taà bhajan nirguëo bhaved guëäté ta-phala-bhäg bhavaté ti || 10.88 || çré -çukaù ||14||

[15] ataeva viñ ëor eva parama-puruñ eëa säkñ äd abhedoktim äha – så jämi tan-niyukto’haà haro harati tad-vaçaù | viçvaà puruñ a-rüpeëa paripäti tri-çakti-dhå k || iti [BhP 2.6.31] ahaà brahmä | çrutiç cätra -- sa brahmaëä så jati sa rudreëa viläpayati | so’nutpattir alaya eva hariù paraù paramänandaù || iti mahopaniñ adi3 || || 2.6 || brahmä näradam ||15||

[16]

3 Not found in my edition.

11


tatraiväha -- atränuvarëyate’bhé kñ ëaà viçvätmä bhagavän hariù | yasya prasäda-jo brahmä rudraù krodha-samudbhavaù || [BhP 12.5.1] atra çré -viñ ëur na kathita iti tena säkñ äd abheda evety äyätam | tad uktam – sa u eva viñ ëur iti [BhP 3.8.15] | çrutiç ca puruñ o vai näräyaëo’kämayata atha näräyaëäd ajo’jäyata yataù prajäù sarväëi bhütäni [NäräyaëaU] | näräyaëaù paraà brahma tattvaà näräyaëaù param | å taà satyaà paraà brahma puruñ aà kå ñ ëa-piìgalam || iti | [MahäNU 13.4] eko ha näräyaëa äsé n na brahmä na ca çaìkaraù | sa munir bhütvä samacintayat | tata eva vyajäyanta viçvo hiraëyagarbho’gnir varuëa-rudrendrä iti ca | tasmät tasyaiva varëané yatvam api yuktam ||12.5|| çré -sütaù ||16||

[17] nanu trayäëäm eka-bhävänäà yo na paçyati vai bhidäà, tathä – na te mayy acyute’je ca bhidäm aëv api cakñ ate ity [BhP 12.10.17] ädäv abhedaù çrüyata puräëäntare ca viñ ëutas tayor bhede narakaù çrüyate satyaà vayam api bhedaà na brümaù | parama-puruñ asyaiva tat-tad-rüpam ity ekätmatvenaivopakräntatvät | çivo brahmä ca bhinna-svabhäväditayä då çyamäno’pi pralaye så ñ ö au na tasmät svatantra ekänya é çvara iti na mantavyaà kintu viñ vätmaka eva saù iti hi taträrthaù | tad uktaà brahmaëi brahma-rüpaù sa ity [VämanaP] ädi | na ca prakäçasya säkñ äd asäkñ äd-rüpatväd-täratamyaà vayaà kalpayämaù paraà çästram eva vakti | çästraà tu darçitam | evaà bhagavad-avatäränukramaëikäsu trayäëäà bhedam aìgé kå tyaiva kevalasya çré -dattasya gaëanä sé ma-dürväsos tv agaëanä | kià ca brähme brahma-vaivarte ca brahma-väkyaà – nähaà çivo na cänye ca tac-chaktyekäàa-bhäginaù | bäla-kré òanakair yadvat kré òate’smäbhir acyutaù || iti | ataeva çrutau – yaà kämaye tam ugraà kå ëomi taà brahmäëaà tamuñ ià taà sumedhäm ity uktvä mama yonir apsv antar iti [Åg-veda 10.125.5,7] çakti-vacanam | apsv antar iti käraëodaçäyé sücyate | äpo närä iti proktä ity ädeù | yoniù käraëam | evam eva skände brahmeçänädibhir devair yat präptuà naiva çakyate | tadvat svabhävaù kaivalyaà sa bhavän kevaol hare || iti | tathä viñ ëu-sämänya-darçino doñ aù çrüyate | yathä vaiñ ëava-tantre –

12


na labheyuù punar bhaktià harer aikäntiké à jaòäù | aikä yaà manasaç cäpi viñ ëu-sämänya-darçinaù || iti | anyatra– yas tu näräyaëaà devaà brahma-rudrädi-daivataiù | samatvenaiva vé kñ eta sa päñ aëòé bhaved dhruvam || iti [Vaiñ ëava-tantra] | tathä ca mantra-varëaù | madhye vämanam äsé naà viçve devä upäsata [Kaö haU 2.2.3] iti | nanu kvacid anya-çästre çivasyaiva parama-devatvam ucyate satyaà tathäpi çästrasya säräsäratva-vivekena tad vädhitam iti | tathä ca pädma-çaivayor umäà prati çré -çivena çré -viñ ëu-väkyam anukå tam – tväm ärädhya tayä çambho grahé ñ yämi varaà sadä | dväparädau yuge bhütvä pralayä manuñ ädiñ u || svägamaiù kalpitais tvaà tu janän mad-vimukhaà kuru | mäà ca gopaya yena syät så ñ ö ir eñ ottarottarä || iti | värähe ca – eñ a mahé à så jämy äçu yo janän mohayiñ yati | tvaà ca rudra mahäbäho moha-çästräëi käraya || atathyäni vitathyäni darçayasva mahäbhuja | prakäçaà kuru cätmänam aprakäçaà ca mäà kuru || iti | puräëänäà ca madhye yad yat tämasa-kalpa-kathämayaà tac chivädi-mahima-param iti çré -viñ ëu-pratipädaka-puräëasyaiva samyag-jïäna-pradatvam | sattvät saïjäyate jïänam iti darçanät | tathä ca mätsye – sättvikeñ u ca kalpeñ u mähätmyam adhikaà hareù | räjaseñ u ca mähätmyam adhikaà brahmaëo viduù || tadvad agneç ca mähätmyaà tämaseñ u çivasya ca | saìké rëeñ u sarasvatyäù pitè ëäà ca nigadyate || iti | ata uktaà skände ñ aëmukhaà prati çré -çivena – çiva-çästreñ u tad grähyaà bhagavac-chästra-yogiñ at | paramo viñ ëur evaikas taj-jïänaà mokñ a-sädhanam | çästräëäà nirëayas tv eñ as tad anyan mohanäya hi || iti | tathaiva ca drañ ö uà mokñ a-dharme näräyaëopäkhyäne – säàkhyaà yogaà païcarätraà vedäù päçupataà tathä | jïänäny etäni räjarñ e viddhi nänä matäni vai || säàkhyasya vaktä kapilaù paramarñ iù sa ucyate | hiraëyagarbho yogasya vettä nänyaù purätanaù || apäntaratamäç caiva vedäcäryaù sa ucyate | präcé na garbhaà tam å ñ ià pravadanté ha ke cana || umäpatir bhütapatiù çré kantho brahmaëaù sutaù | uktavän idam avyagro jïänaà päçupataà çivaù || païcarätrasya kå tsnasya vettä tu bhagavän svayam |

13


sarveñ u ca nå pa-çreñ ö ha jïäneñ v eteñ u då çyate || yathägamaà yathä jïänaà niñ ö hä näräyaëaù prabhuù | na cainam evaà jänanti tamo bhütä viçäà pate || tam eva çästra-kartäraà pravadanti mané ñ iëaù | niñ ö häà näräyaëam å ñ ià nänyo 'sté ti ca vädinaù || niùsaàçayeñ u sarveñ u nityaà vasati vai hariù | sasaàçayän hetu-balän nädhyävasati mädhavaù || païcarätra-vido ye tu yathä-krama-parä nå pa | ekänta-bhävopagatäs te harià praviçanti vai || säàkhyaà ca yogaà ca sanätane dve vedäç ca sarve nikhilena räjan | sarvaiù samastair å ñ ibhir nirukto näräyaëo viçvam idaà puräëam || iti [MBh 12.337.59-68] atropäntaratamä iti çré -kå ñ ëa-dvaipäyanasyaiva janmäntara-näma-viçeñ a iti tatraiva jïeyam | atraivaà vyäkhyeyam | païcarätra-sammataà çré -näräyaëam eva sarvottamatvena vaktuà nänämataà darçayati | säìkhyam iti | tatra païcarätram eva gariñ ö ham äcañ ö ai païcarätrasyaitnädau bhagavän svayam iti | atha – dvau bhütasargau loke 'smin daiva äsura eva ca iti çré -gé täsu [Gé tä 16.6] çrüyate | yad eva täni nänämatäné ty uktaà tattväsura-prakå ty-anusäreëeti jïeyam | daiva-prakå tayas tu tat-tat-sarvävalokena païcarätra-pratipädye çré -näräyaëa eva paryavasyanté ty äha sarveñ v iti | äsuräs tu nindati na cainam iti | tad uktaà viñ ëu-dharmägnipuräëayoù dvau bhüta-sargau loke’smin daiva äsura eva ca | viñ ëu-bhakti-paro daiva äsuras tad-viparyayaù || iti | nanu tatra tatra nänä-mataya eva då çyante taträha tam eva iti | païcarätretara-çästra-kartäro hi dvi-vidhäù kiïcij-jïäù sarva-jïäç ca | taträdyä yathä – sva-sva-jïänänusäreëa yat kiïcit tattvaika-deçaà vadanti näsäbhir äsuräëäà mohanärtham eva kå täni çästräëi kintu daivänäà vyatirekeëa bodhanärtham | te hi rajas-tamaù-çabalasya khaëòasya ca tattvasya tathä kleça-bahulasya sädhanasya pratipädakäny etäni çästräëi då ñ ö vä vedäàç ca durgän då ñ ö vä nirvidya sarva-vedärtha-särasya çuddhäkhaëòa-tattva-çré -näräyaëasya sukhamaya-tad-ärädhanasya ca suñ ö hu pratipädake païcarätre eve gäòhaà pravekñ yanté ti | tad etad äha niùsaàçayeñ v iti | tasmäj jhaö iti vedärtha-pratipattaye païcarätram evädhetavyam ity äha | païcarätreti | yata evaà tata upasaàharati säìkhyaà ca yogaç ceti | tad evaà païcarätra-pratipädyasya çré -bhagavata evam utkarñ e sthite ätmärämäç ca munaya ity ädy asakå d apürvam upadiçatä çré -bhägavatena pratipädya-rüpasya tasya kim utety api vivecané yam | tad etad uktänusäreëa sadä-çiveçvara-tridevé -rüpa-vyüho’pi nirastaù | tasmäd eva ca çré -bhagavat-puruñ ayor eva çaivägame sadä-çivädi-saàjïe tan-mahima-khyäpanäya dhå ta iti gamyate | sarva-çästra-çiromaëau çré -bhägavate tu tridevyäm eva tat täratamya-jijïäsä puruñ a-bhagavatos tu tat prasaìga eva nästi | nanu na te giriträkhila-lokapäla-viriïci-vaikuëö ha-surendra-gamyam | jyotiù paraà yatra rajas tamaç ca sattvaà na yad brahma nirasta-bhedam ity [BhP 8.7.31] atra tasya paratvaà çrüyate eväñ ö ame | maivam | mahimnä stüyamänä hi devä vé ryeëa vardhatu iti vaidika-

14


nyäyena tad-yukteù | sa hi stavaù käla-küö a-näçanärtha iti | tatraiva pré te harau bhagavati pré ye’haà sacaräcara iti [BhP 8.7.40] | tathä navame – vayaà na täta prabhaväma bhümni yasmin pare’nye’py ajajé va-koñ äù | bhavanti käle na bhavanti hé då çäù sahasraço yatra vayaà bhramämaù || iti [BhP 9.4.56] ete vayaà yasya vaçe matätmanaù sthitäù çakuntä iva sütra-yantritäù | iti ca tad-väkya-virodhät athavä yat çivasya jyotis tatra sthitaà paramätmäkhyaà caitanyaà tat-samyag-jïäne tasyäpy akñ amatä yuktaiva | yad uktam – dyupatayaù eva te na yayur antam anantatayä tvam asé ti [BhP 10.87.41] | brahma-saàhita-mate tu bhagavad-aàça-viçeñ a eva sadä-çivo na tv anyaù | yathä tatraiva sarvädi-käraëa-govinda-kathane – niyatiù sä ramä-devé tat-priyä tad-vaçaàvadä | tal-liìge bhagavän çambhur jyoté rüpaù sanätanaù || yä yoniù sä parä çaktir ity ädi tasmin ävirbhabhül liìge mahäviñ ëur ity ädy antam || tad etad abhipretya sadäçivatvädi-prasiddhim apy äkñ ipyäha | athäpi yat-pada-nakhävaså ñ ö aà jagad-viriïcopahå tärhaëämbhaù | seçaà punäty anyatamo mukundät ko näma loke bhagavat padärthaù || [BhP 1.18.21] spañ ö am || 1.18 || çré -sütaù ||17||

[18] tasmän nähaà na ca çivo’nye ca tac-chakty-ekäàça-bhäginaù ity evoktaà sädhyeva ity äha | brahmä bhavo’ham api yasya kaläù kaläyä iti [BhP 10.68.37] | çeñ aà spañ ö am || 10.68 || çré -baladevaù ||18||

[19] atha paramätma-parikareñ u jé vas tasya ca taö astha-lakñ aëaà kñ etrajïa etä ity evoktaà svarüpa-lakñ aëaà pädmottara-khaëòädikam anuså tya çré -rämänujäcäryäd ati-präcé nena çré -vaiñ ëava-sampradäya-guruëä çré -jämätå -muninopadiñ ö am | tatra praëava-vyäkhyäne pädmottara-khaëòaà yathä – jïänäçrayo jïäna-guëaç cetanaù prakå teù paraù | na jäto nirvikäraç ca ekarüpaù svarüpa-bhäk || aëur nityo vyäpti-çé laç cid-änandätmakas tathä | aham artho’vyayaù kñ etré bhinna-rüpaù sanätanaù || adähyo’cchedya akledya açoñ yo’kñ ara eva ca | evam ädhi-guëair yuktaù çeñ a-bhütaù parasya vai || ma-käreëocyate jé vaù kñ etra-jïaù paravän sadä | däsa-bhüto harer eva nänyasyaiva kadäcana || iti | çré -jämätå -muninäpy upadiñ ö aà, yathä –

15


ätmä na devo na naro na tiryak sthävaro na ca | na deho nendriyaà naiva manaù präëo na näpi dhé ù || na jaòo na vikäré ca jïäna-mäträtmako na ca | svasmai svayaà prakäçaù syäd ekarüpaù svarüpa-bhäk || cetano vyäpti-çé laç ca cidänandätmakas tathä | aham arthaù pratikñ etraà bhinno’ëur nitya-nirmalaù || tathä jïätå tva-kartå tva-bhoktå tva-nija-dharmakaù | paramätmaika-çeñ atva-svabhävaù sarvadä svataù || iti | çré -rämänuja-bhäñ yänusäreëa vyäkhyä ceyam | tatra deväditvaà nirastam evästi tattva-sandarbhe | aëòeñ u peçiñ u taruñ v aviniçciteñ u präëo hi jé vam upadhävati tatra tatra | sanne yad indriya-gaëe’hami ca prasupte küö astha äçayam å te tad anusmå tir naù || [BhP 11.3.39] ity anena || dehäditvaà nirasyann äha – vilakñ aëaù sthüla-sükñ mäd dehäd ätmekñ itä svadå k | yathägnir däruëo dähyäd dähako’nyaù prakäçakaù || [BhP 11.10.8] vilakñ aëatve hetur é kñ itä tasya drañ ö ä prakäçakaç ca svayaà tu svadå k sva-prakäça iti || çré -bhagavän ||19||

[20] jaòatvaà nirasyann äha – jägrat-svapna-suñ uptaà ca guëato buddhi-vå ttayaù | täsäà vilakñ aëo jé vaù säkñ itvena viniçcitaù || [BhP 11.13.27] yä tu mayi turye sthito jahyäd ityädau [BhP 11.13.28] parameçvare’pi turyatva-prasiddhiù sänyathaiva | viräö hiraëyagarbhaç ca käraëaà cety upädhayaù | é çvarasya yat tribhir hé naà turé yaà tat-padaà viduù ||4 ity ädy-ukter väsudevasya catur-vyühe turya-kakñ äkräntatväd vä || 11.13 || çré -bhagavän || 20 ||

[21] vikäritvaà nirasyann äha – visargädyäù çmaçänäntä bhävä dehasya nätmanaù | kalänäm iva candrasya kälenävyakta-vartmanä || [BhP 11.7.48]

4 This verse is first quoted in Ç ré dhara’s commentary to BhP 11.15.16 and later at CC 1.2.53.

16


candrasya jalamaya-maëòalatvät kalänäà sürya-praticchavi-rüpa-jyotir-ätmatvät yathä kalänäm eva janmädyä näçäntä bhävä na tu candrasya tathä dehasyaiva te bhävä avyakta-vartmanä kälena bhavanti na tv ätmana ity arthaù | çré -dattätreyo yadum ||21||

[22] jïänätmako na ceti kià tarhi jïäna-mätratve’pi jïäna-çaktitvaà prakäçasya prakäçana-çaktitvavat tädå ktvam api | nätmä jajäna na mariñ yati naidhate’sau na kñ é yate savana-vid vyabhicäriëäà hi | sarvatra çaçvad anapäyy upalabdhi-mätraà präëo yathendriya-balena vikalpitaà sat|| ity anena [BhP 11.3.37] tattva-sandarbha eva darçitam | upalabdhi-mätratve’pi sabalavattvenokteù | ataeva çuddho vicañ ö e hy aviçuddha-kartur ity uktam | prakäräntareëäpi tad äha – guëair viciträù så jaté à sarüpäù prakå tià prajäù | vilokya mumuhe sadyaù sa iha jïäna-gühayä || [BhP 3.26.5] ajïänenävå taà jïänaà tena muhyanti jantavaù [Gé tä 5.15] iti || 3.26 || çré -kapiladevaù ||22||

[23] çakty-antaraà cähuù – sa yad ajayä tv ajäm anuçayé ta guëäàç ca juñ an bhajati sarüpatäà tad anu må tyum upeta-bhaga iti [BhP 10.87.38] || ö é kä ca -- sa tu jé vaù yad yasmäd ajayä mäyayä ajäm avidyäm anuçayé ta äliìgyeta tato guëäàç ca dehendriyädé n guñ an sevamänaù ätmatayä adhyasyan tad anu tad-anantaraà sa-rüpatäà tad-dharma-yogaà ca juñ an apeta-bhagaù pihitänandädi-guëaù san må tyuà saàsäraà bhajati präpnoti ity eñ ä || 10.87 || çrutayaù ||23||

[24]

tathä – tat-saìga-bhraàitaiçvaryaà saàsarantaà kubhäryavat | tad-gaté r abudhasyeha kim asat-karmabhir bhavet ||[BhP 6.5.15] tasyäù puàçcalé -rüpäyä mäyäyäù saìgena bhraàçitam aiçvaryaà kiïcit své ya-jïänädi-sämarthyaà yasya tam | tasyä gaté ù saàsmarantaà gacchantaà jé vaà sva-svarüpam abudhasyäjänata ity arthaù ||6.5|| haryaçväù ||24||

[25] tathä -- é çvarasya vimuktasya kärpaëyam uta bandhanam || [BhP 3.7.9]

17


é çvarasya kiïcij-jïänädi-çaktimataù || 3.7 || maitreyaù ||25||

[26] tathä – vipralabdho mahiñ yaivaà sarva-prakå ti-vaïcitaù | necchann anukaroty ajïaù klaibyät kré òä-må go yathä || [BhP 4.25.62] mahiñ yä puraïjanyä vipralabdhaù puraïjanaù sarvayä prakå tyä jïänädirüpayä vaïcitaù tyäjitaù san necchan tad-icchayaivety arthaù | anukaroti tad-dharmätmany adhyasyati | atra jé vasya çaktimattäyäà paräbhidhyänät tu tirohitaà tato hy asya bandha-viparyayäv ity etat sütram apy anusandheyam || çré -näradaù präcé nabarhiñ am ||26||

[27} pürvoktam evärthaà vyaïjayituà svasmai svayaà prakäça ity uktam | tathäbhütatvaà ca vilakñ aëa ity ädy ukta-padya eva svadå g ity anena vyaktam asti | tatra prakäças tävad guëa-dravya-bhedena dvividhaù | prathamo nijäçrayasya sphürti-rüpaù | dvité yaù sva-para-sphürti-nidänaà vastu-viçeñ aù | taträtmano dravyatväd ayam eva gå hyate | yathä dé paç cakñ uù prakäçayan svarüpa-sphürtià svayam eva karoti na tu ghaö ädi-prakäçavat tad-ädi-säkñ epaù | tasmäd ayaà svayaà prakäçaù | tathäpi svaà prati na prakäçate yata eva jaòa ity ucyate | tasmät tu svaà paraà ca prakäçayan svätmänaà prati prakäçamänatvät svasmai svayaà prakäçaù | yata eva cid-rüpa ucyate | tad uktam anyair api | svayaà prakäçatvaà sva-vyavahäre parän apekñ atvät avedyatve satya-parokñ a-vyavahära-yogyatvaà ceti |tatra pürvatra-svasmaipadam apekñ yam uttaratra tu spañ ö ärtham | ataù svadå k svasmai svayaà prakäça ity arthaù | na cäsau paramätma-prakäçyatve ghaö avat para-prakäçyaù paramätmanas tat-parama-svarüpatvena para-prakäçyatväbhävät | evam eväha dväbhyäm | mamäìga mäyä guëa-mayy anekadhä vikalpa-buddhé ç ca guëair vidhatte | vaikärikas trividho’dhyätmam ekam athädhibhütam adhidaivam anyat || då g-rüpam ärkaà vapur atra randhre parasparaà sidhyati yaù svataù khe | ätmä yad eñ äm aparo ya ädyaù svayänubhütyäkhila-siddha-siddhiù || [BhP 11.12.30-31] vikalpaà bhedaà tad-buddhé ç ca | anekadhätvaà prapaïcayati vaikärika iti | aneka-vikäravän apy asyau sthüla-då ñ ö yä tävat trividhaù | traividhyam äha adhyätma ity ädinä | täni krameëäha då g-ädi-trayeëa | vapur aàçaù | atra randhre då g-golake praviñ ö aà tat trayaà ca parasparam eva sidhyati na tu svataù | yas tu khe äkäçe arko vartate sa punaù svataù sidhyati | cakñ ur viñ ayatve’pi sva-virodhinaù pratiyogya-prekñ äbhäva-mätreëa svata ity uktam | evaà yathä maëòalätmärkaù svataù sidhyati tathätmäpé tyäha | yad yataù pürvokta-då ñ ö änta-hetor ätmä eñ äm adhyätmädé näà yo’para ädyas teñ äm äçrayaù | so’pi svataù sidhyati kintu svayänubhütyeti cid-rüpatväd viçeñ aù | na kevalam etävad api tu akhilänäà paraspara-siddhänäà siddhir yasmät tathäbhütaù sann iti || || 11.12 || çré -bhagavän ||27||

18


[28]

yasmät svarüpa-bhütayaiva çaktyä tathä prakäçate tasmäd eka-rüpa-svarüpa-bhäktvam api dé pavad eva | nätmä jajänety ädäv [BhP 11.3.37]5 upalabdhi-mätram ity anenaivoktaà mätra-padaà tad-dharmäëäm api svarüpänatiriktatvaà dhvanayati | atha cetanatvaà näma svasya cid-rüpatve’py anyasya dehädeç cetayitå tvaà dé pädi-prakäçayitå tvavat | tad etad vilakñ aëa ity ädäv eva då ñ ö äntenoktam | prakäçaka iti cetayitå tve hetuù | vyäpti-çé latvam udähariñ yamäëa ätmety ädau çré -prahläda-väkye vyäpaka ity anenoktaà vyäpti-çé latvam ati-sükñ matayä sarväcetanäntaù-praveça-svabhävatvam | jïäna-mäträtmako na cety atra cid-änandätmaka ity api hetv-antaram | tatra tasya jaòa-pratiyogitvena jïänatvaà duùkha-pratiyogitvena tu jïänatvam änandatvaà ca | jïänatvaà tüdähå tam | änandatvaà nirupädhipremäspadatvena sädhayati | tasmät priyatamaù svätmä sarveñ äm eva dehinäm | tad artham eva sakalaà jagac caitac caräcaram || [BhP 10.14.54] spañ ö am || 10.14 || çré -çukaù ||28||

[29] tasmiàç cänandätmake jïäne pratisvaà yuñ mad-arthatvaà na bhavati | kintv ätmatväd asmad-arthatvam eva | tac cäsmad-arthatvam ahambhäva eva | tato’ham ity etac chabdäbhidheyäkäram evaa jïänaà çuddha ätmä prakå tyäveço’nyathä nopapadyate | yata eväveçät tadé ya-saìkhäta eväham ity ahasmäväntaraà präpnoti tad etad abhipretya tasyähamatvam äha | evaà paräbhidhyänena kartå tvaà prakå teù pumän | karmasu kriyamäëeñ u guëair ätmani manyate || [BhP 3.26.6] paräbhidhyänena prakå tyäveçena prakå tir eväham iti mananena prakå ti-guëaiù kriyamäëeñ u karmasu kartå tvam ätmani manyate | atra nirahambhävasya paräbhidhyänäsambhavät paräveçajätähaìkärasya cävarakatväd asty eva tasminn anyo’hambhäva-viçeñ aù | sa ca çuddha-svarüpa-mätra-niñ ö hatvän na saàsära-hetur iti spañ ö am | etad evähaìkära-dvayaà sanne yad indriya-gaëe’hami ca prasupte küö astha äçayam å te tad-anusmå tir na ity atra [BhP 11.3.39] darçitam6 | upädhvabhimänätmakasyähaìkärasya prasuptatvät tad-anusmå tir na ity anena sukham aham asväpsvam ity ätmano’hatayaiva parämarçäc ca ataeva mäm ahaà näjïäsiñ am ity atra parämarçe’pi upädhyabhimänino’nusandhänäbhävaù anyasya tv ajïäna-säkñ itvenänusandhänam iti dik | || 3.26 || çré -kapiladevaù ||29||

[30] tathä –

5 Quoted above in section 22. 6 Above, section 19.

19


nå tyato gäyataù paçyan yathaivänukaroti tän | evaà buddhi-guëän paçyann ané ho’py anukäryate || [BhP 11.12.53] pürvavat || 11.12 || çré bhagavän ||30||

[31] evam eva svapna-då ñ ö äntam api ghaö ayann äha | yad-arthena vinämuñ ya puàsa ätma-viparyayaù | praté yata upadrañ ö uù sva-çiraç chedanädikaù || [BhP 3.7.10] upadrañ ö ur amuñ yeti svapna-drañ ö rä amunä jé venety arthaù || 3.7 || çré -maitreyaù ||31||

[32] sädhite ca savrüpa-bhüte’hambhäve pratikñ etraà bhinnatvam api sädhitam | yat tu vastuno yady anänätvam ätmanaù praçna é då çaù | kathaà ghaö eta vo viprä vaktur vä me ka äçrayaù || [BhP 11.13.22] ityädau jïänino laukika-guru-ré tià tadé ya-präkå ta-då ñ ö ià vänuså tya svasya jé väntara-sädhäraëya-kalpanä-maye çré -haàsa-deva-väkye jé vätmanäm ekatvam | tat khalu aàça-bhede’pi jïänecchün prati jïänopayogitvena tam avivicyaiva samänäkäratvena | bheda-vyapadeçaù yathä tatraiva | païcätmakeñ u bhüteñ u samäneñ v api vastutaù | ko bhavän iti vaù praçno väcärambho hy anarthakaù || [BhP 11.13.23] iti | taträpy aàça-bhedo’sty eva | ata uktaà svayaà bhagavatä -- çuni caiva çvapäke ca paëòitäù samadarçinaù [Gé tä 5.18] iti | nirdoñ aà hi samaà brahma ity ädi ca [Gé tä 5.19] | atra brahmeti jé va-brahmaivocyate | yathä yathäham etat sad-asat sva-mäyayä paçye mayi brahmaëi kalpitaà pare iti | mayi brahmaëi dehätmakaà pare brahmaëi ca jagad-ätmakaà sad-asat kärya-käraëa-saìghätaà sva-viñ ayaka-mäyayä jé va-mäyäkhyayä deha evähaà tathä indra-candrädy-ätmakaà jagad eveçvara ité daà kalpitam eva yayä matyä paçye paçyämé ty arthaù | samäna-käraëatväd eva pürvavad anyatra ca so’haà sa ca tvam iti | tad evaà sarveñ äm eva jé vänäm ekäkäratve sati | yävat syäd guëa-vaiñ amyaà tävan nänätvam ätmanaù | nänätvam ätmano yävat päratantryaà tadaiva hé ty-ädiñ u devädi-deha-bheda-kå tägantuka-nänätvaà nigadyate | veëu-randhra-vibhedena bhedaù ñ aò-jädi-saàjïtaù | abheda-vyäpiné väyos tathä tasya mahätmanaù || ity [ViP 2.14.32] ädikaà tu paramätma-viñ ayakam eva |

20


tad etat sarvam abhipretya jé vänäà pratikñ etraà bhinnatvaà sva-pakñ atvena nirdiçanti | aparimitä dhruväs tanu-bhå to yadi sarva-gatä iti || [BhP 10.87.30]

21


atra yadi-çabdät pürva-päö henäparimitatvaà dhruvatvaà cäsandigdham iti tatra svapakñ atvaà paçcät-päö hena sarva-gatatvaà tu sandigdham iti | tatra para-pakñ atvaà spañ ö am eva | ataeva eko devaù sarva-bhüteñ u güòha ity ädikaà parmätma-paraà väkyaà jé vänäm ekatvaà bodhayati || 10.87 || çrutayaù ||32||

[33] prati-kñ etra-bhinnatve hetv-antaram aëur iti | aëuù paramäëur ity arthaù | paramäëuç ca yasya dig-bhede’py aàço na kalpayituà çakyate sa eväàçasya parä käñ ö heti tad-vidaù | aëor apy akhaëòa-deha-cetayitå tvaà prabhäva-viçeñ äd guëäd eva bhavati | yathä çira ädua dhäryamäëasya jatu-jaö hitasyäpi mahauñ adhi-khaëòasyäkhaëòa-deha-puñ ö é karaëädi-hetuù prabhävaù | yathä väyaskäntäder lauha-cälanädi-hetuù prabhäva eva tadvat | tad etad aëutvam äha sükñ mäëäm apy ahaà jé va iti [BhP 11.16.11] tasmät sükñ matä-paräkäñ ö hä-präpto jé va ity arthaù | durjïeyatväd yat sükñ matvaà tad atra na vivakñ itam | mahatäà ca mahän ahaà sükñ mäëäm apy ahaà jé va iti paraspara-pratiyogitvena väkya-dvayasyänandaryauktau svärasya-bhaìgät | prapaïca-madhye hi sarva-käraëatvän mahat-tattvasya mahattvaà näma vyäpakatvaà na tu på thivyädy-apekñ ayä sujïeyatvaà yathä tadvat prapaïce jé vänäm api sükñ matvaà paramäëutvam eveti svärasyam | çrutayaç ca – eñ o’ëur ätmä cetasä veditavyo yasmin präëaù païcadhä saàviveçeti [MuëòU 3.1.9] | bälägra-çata-bhägasya çatadhä kalpitasya ca | bhägo jé vaù sa vijïeyaù [ÇvetU 5.9] iti | ärägra-mätro hy aparo’pi då ñ ö a iti ca || 11.16 || çré -bhagavän ||33||

[34] tathä – aparimitä dhruväs tanu-bhå to yadi sarva-gatäs tarhi na çäsyateti niyamo dhruva netarathä | ajani ca yan mayaà tad avimucya niyantå bhavet samam anujänatäà yad amataà mata-duñ ö atayä || [BhP 10.87.30] ayam arthaù – paramätmano’àçatvaà tasmäj jäyamänatvaà ca jé vasya çrüyate | tatra mamaiväàço jé va loke [Gé tä 15.7] ity ädi siddhe’àçatve tävat tasya vibhutvam uktam ity ähuù | aparimitä vastuta evänanta-saìkhyä nityäç ca ye tanu-bhå to jé väs te yadi sarvagatä vibhaväù syuù, tarhi teñ äà vyäpyatväbhävena samatvät çäsyateti niyamo na syät | é çvaro niyantä jé vo niyamya iti veda-kå ta-niyamo na ghaö ata ity arthaù | he dhruva itarathä jé vasyäëutvena vyäpya-bhäve tu sati na tan-niyamo na api tu sa ghaö ata evety arthaù | atha yato vä imäni bhütäni jäyante iti jäyamänatvävasthäyäm api vyäpya-vyäpakatvenaiva niyantå tvaà bhavati | sarvatraiva kärya-käraëayos tathäbhäva-darçanäd ity ähuù ajané ti | yan-mayaà yad-upädänakaà yad ajani jäyata ity arthaù | tad-upädänaà kartå tasya jäyamänasya yan-niyantå bhavet tad avimucya kiïcid apy anuktä vyäpyaivety arthaù | kià ca yad-upädäna-rüpaà paramätmäkhyaà tattvaà kenäpy apareëa samaà samänam ity anujänatäà yaù kaçcit tathä vadati tatränujïäm api dadatäm amataà jïätaà na bhavaté ty arthaù | tatra hetuù mata-duñ ö atayä tasya matasyäçuddhatvena | taträçuddhatvaà çrutvä ca virodhät | çrutiç ca asamo vä eñ a paro na hi kaçcid eva då çyate sarve tv ete na vä jäyante ca mriyate sarve hy apürëäç ca bhavanté ti caturveda-çikhäyäm | na tat-samaç cäbhyadhikaç ca då çyate iti |

22


atha kasmäd ucyate brahmä bå àhati bå àhayati ceti cänyatra | bå hatväd bå àhaëatväc ca yad brahma paramaà vidur iti [ViP 1.12.57] çré -viñ ëu-puräëe | ataù paramätmana eva sarva-vyäpakatvam | eko devaù sarva-bhüteñ u güòhaù sarva-vyäpé sarva-bhütäntarätmä ity ädau | tasmäd aëur eva jé va iti | yat tu çré -bhagavad-gé täsu nityaù sarva-gataù sthäëur ity ädinä jé va-nirüpaëaà tatra sarva-gataù çré -bhagavän eva tat-sthas tad-äçritaç cäsäv aguëaç ca iti sarvagataù sthäëur jé vaù proktaù || 10.87 || çrutayaù ||34||

[35] atha çuddha-svarüpatvän nitya-nirmalatvam udähå tam eva | çuddho vicañ ö e hy aviçuddha-kartur ity anena | tathä tenaiva çuddhasyäpi jïätå tvam apy udähå tam | jïänaà ca nityasya sväbhävika-dharmatvän nityam | ataeva na vikriyätmakam api | tathä caitanya-sambandhena dehädeù kartå tva-darçanät | kvacid acetanasya kartå tvaà ca | na å te tat kriyate kià ca näre ity ädäv antaryämi-caitanya-sambandhena bhavaté ty aìgé käräc ca çuddhäd eva kartå tvaà pravartate | tad uktam – dehendriya-präëa-mano-dhiyo’mé yad-aàça-biddhäù pracaranti karmasv iti [BhP 6.16.24] | tat tüpädhi-prädhänyena pravartamänam upädhi-dharmatvena vyapadiçyate | yathä – kärya-käraëa-kartå tve käraëaà prakå tià vidur ity [BhP 3.26.8] ädau | paramätma-prädhänyena pravartamänaà tu nirupädhikam evety äha | sättvikaù kärako’saìgé rägändho räjasaù små taù | tämasaù små ti-vibhrañ ö o nirguëo mad-apäçrayaù || [BhP 11.25.26] spañ ö am || 11.25 || çré -bhagavän ||35||

[36] atha bhoktå tvaà saàvedana-rüpatvena yathä tathä tatraiva cid-rüpe paryavasyaté ty äha bhoktå tve sukha-duùkhänäà puruñ aà prakå teù param iti [BhP 3.26.8] || käraëam iti pürveëaivänvayaù || 3.26 || çré -kapila-devaù ||36||

[37] atha paramätmaika-çeñ atveti vyäkhyeyam | ekaù paramätmano’nyaù çeñ o’àçaù | sa cäsau sa ca eka-çeñ aù | paramätmana eka-çeñ aù paramätmaika-çeñ aù | tasya bhävas tattvaà tad eva svabhävaù prakå tir yasya sa paramätmaika-çeñ atva-svabhävaù | tathäbhütaç cäyaà sarvadä mokñ a-daçäyäm apé ty arthaù | etädå çatvaà cäsya svataù svarüpata eva na tu paricchedädinä | tadé ya-sväbhävikäcintya-çaktyä sväbhävika-tadé ya-raçmi-paramäëu-sthäné yatvät aupädhikävathäyäs tv aàçena prakå ti-çeñ atvam api bhavati iti ca svata ity asya bhävaù | çakti-rüpatvaà cäsya taö astha-çakty-ätmakatvät, tathä tadé ya-raçmi-sthäné yatve’pi nitya-tad-äçrayitvät tad-vyatirekeëa vyatirekät | hetur bhävo’sya sargäder ity anusäreëa jagat-så ñ ö au tat-sädhanatvät | dravya-svarüpatve’pi pradhäna-sämyäc cävagamyate | uktaà ca prakå ti-viçeñ atvena tasya çaktitvam – viñ ëu-çaktiù parä proktä kñ etrajïäkhyä tathä parä | avidyä karma-saàjïäkhyä tå té yä çaktir ucyate || iti viñ ëu-puräëe [ViP 6.7.61] |

23


bhümir äpo’nalo väyur ity [Gé tä 7.4] ädau bhinnä prakå tir añ ö adhety anantaram | apareyam itas tv anyäà prakå tià viddhi me paräm | jé va-bhütäà mahäbäho yayedaà dhäryate jagat || iti çré -gé topaniñ atsu ca | viñ ëu-çaktiù parä proktety ädi viñ ëu-puräëa-vacane tu tisè ëäm eva på thak çaktitva-nirdeçät kñ etrajïasyävidyä-karma-sambandhena çaktitvam iti paräs tam | kintu svarüpenaivety äyätam | tathä ca gé tam mamaiväàça iti | ataeväpareyam itas tv anyäm ity uktam | kñ etrajïa etä manaso vibhüté r ity ädau kñ etrajïa-çabdaç ca çuddhe’pi pravartate kñ etra-çabdasyopalakñ aëa-mätratvät | tad evaà çaktitve’py anyatvam asya taö asthatvät | taö asthatvaà ca mäyä-çakty-até tatvät | asyävidyäparäbhavädi-rüpeëa doñ eëa paramätmano lepäbhäväc cobhaya-koö äv apraveçät | tasya tac-chaktitve saty api paramätmanas tal-lepäbhävaç ca yathä kvacid eka-deça-sthe raçmau chäyayä tiraskå te’pi süryasyätiraskäras tadvat | uktaà ca taö asthatvaà çré -närada-païcarätre – yat taö asthaà tu cid-rüpaà sva-saàvedyäd vinirgatam | raïjitaà guëa-rägeëa sa jé va iti kathyate || ity ädau | ato viñ ëu-puräëe’py antaräla eva paö hito’sau | anyatvaà ca çrutau asmän mäyé så jate viçvam etat tasmiàç cänyo mäyayä saàniruddhaù [ÇvetU 4.9] | tayor anyaù pippalaà svädv atti ity ädau | ataevoktaà vaiñ ëave vibheda-janake jïäne näçam ätyantikaà gate | ätmano brahmaëo bhedam asantaà kaù kariñ yaté ti | devatva-manuñ yatvädi-lakñ aëo viçeñ ato yo bhedas tasya janake’py ajïäne näçaà gate brahmaëaù paramätmanaù sakäçäd ätmano jé vasya yo bhedaù sväbhävikas taà bhedam asantaà kaù kariñ yati api tu santaà vidyamänam eva sarva eva kariñ yaté ty arthaù | uttaratra päö he näsantam ity etasya vidheyatväd anyärthaù kañ ö a-så ñ ö a eveti mokñ adäyäm api tad-aàçatvävyabhicäraù sväbhävika-çaktitväd eva | ataevävidyä-vimokñ a-pürvaka-svarüpävashtiti-lakñ aëäyäà muktau tal-lé nasya tat-sädharmyäpattir bhavati | niraïjanaù paramaà sämyam upaité ty ädi-çrutibhyaù | idaà jïänam upäçritya mama sädharmyam ägatäù | svarge’pi nopajäyate pralaye na vyathanti ceti çré -gé topaniñ adbhyaç ca | ataeva brahma veda brahmaiva bhavaté ty [Muëò 3.2.9] ädiñ u ca brahma-tädätmyam eva bodhayati | sväbhävyäpattir upapatter itivat | tad evaà çaktitve siddhe çakti-çaktimatoù parasparänupraveçät çaktimad-vyatireke çakti-vyatirekät cittväviçeñ äc ca kvacid abheda-nirdeça ekasminn api vastuni çakti-vaividhya-darçanät bheda-nirdeçaç ca näsamaïjasaù | çré -rämänujé yäs tu adhiñ ö hänädhiñ ö hätror api jé veçayor abheda-vyapadeço vyakti-jätyor gavädi-vyapadeçavad iti manyante | yathä çré -viñ ëu-puräëe7– yo’yaà tavägato deva- samé paà devatä-gaëaù | sa tvam eva jagat-srañ ö ä yataù sarva-gato bhavän || iti |

7 Not found in Gita Press edition.

24


çré -gé täsu ca – sarvaà samäpnoñ i tato’si sarva iti | tatra jïänecchün prati çästram abhedam upadiçati bhakté cchün prati tu bhedam eva | kvacit tu paramätma-pratibimbatvaà yad asya çrüyate, yathä – yathä puruñ a ätmänam ekam ädarça-cakñ uñ or dvidhä-bhütam evekñ eta tathaiväntaram ävayor iti | tad api jïänecchün praty abheda-då ñ ö i-poñ aëärtham evocyate na västava-vå ttyaiva pratibimbatvena | advayaväda-guru-mate’py ambuvad agrahaëäd8 iti [Vs 3.2.19] nyäya-virodhäd vå ddhi-hräsa-bhäktvam antrabhäväd ubhaya-sämaïjasyäd evam iti [Vs 3.2.20] nyäyena yathä-kathaïcit pratibimba-sädå çya-mäträìgé käräc ca | tad etat tasya parmätmäàça-rüpatäyä nityatvaà çré -gé topaniñ adbhir api darçitam mamaiväàço jé va-loke jé va-bhütaù sanätana iti | tad evaà aàçatvaà tävad äha tatra samañ ö eù -- eña hy açeña-sattvänäm ätmäàçaù paramätmanaù | ädyo 'vatäro yaträsau bhüta-grämo vibhävyate || [BhP 3.6.8] öékä ca – açeña-sattvänäm präëinäm ätmä vyañöénäà tad-aàçatvät aàço jévaù | avatäratoktis tasmin näräyaëävirbhäväbhipräyeëety eñä || 3.6 || çré-çukaù || 37 ||

[38] atha vyañ ö eù – ekasyaiva mamäàçasya jé vasyaiva mahämate | bandho’syävidyayänäder vidyayä ca tathetaraù || [BhP 11.11.4] itaro mokñ aù | atra raçmi-paramäëu-sthäné yo vyañ ö iù | tatra sarväbhimäné kaçcit samañ ö ir iti jïeyam || 11.11 || çré -bhagavän ||38||

[39] tatra çaktitvenaiväàçatvaà vyaïjayanti – sva-kå ta-pure’py amé ñ v abahir-antara-saàvaraëaà tava puruñ aà vadanty akhila-çakti-dhå to’àça-kå tam | [BhP 10.87.20] iti | abahir-antara-saàvarëaà bahir bahiraìgäëi käraëäni käryäëi antar antaraìgäni tair asaàvaraëaà kärya-käraëair asaàspå ñ ö am | aàça-kå tam aàçam ity arthaù | akhila-çakti-dhå taù sarva-çakti-dharasyeti viçeñ aëaà jé va-çakti-viçiñ ö asyaiva tava jé vo’àço na tu çuddhasyeti gamayitvä jé vasya tac-chakti-rüpatvenaiväàçatvam ity anenaiväàçatvam ity etad vyaïjayanti | atha taö asthatvaà ca sa yad ajayä tyajäm anuçayé tety ädau vyaktam asti ubhayakoö äv apraviñ ö atväd eva || 10.87 || çrutayaù çré -bhagavantam ||39||

[40] atha jïänecchuà prati jé veçayor abhedam äha -- ahaà bhavän na cänyas tvaà

8 ambuvad agrahaëät tu na tathätvam is the full sütra.

25


tvam evähaà vicakñ va bhoù | na nau paçyanti kavayaç chidraà jätu manäg api || [BhP 4.28.62] spañ ö aà || 4.28 || çré -paramätmä puraïjanam || 40 ||

[41] tatra pürvokta-ré tyä prathamaà tävat sarveñ äm eva tattvänäà parasparänupraveça- vivakñ ayaikyaà praté yate ity evaà çaktimati paramätmani jé väkhya-çakty-anupraveça-vivakñ aiva tayor aikya-pakñ e hetur ity abhipraite çré -bhagavän -- parasparänupraveçät tattvänäà puruñ arñ abham | paurväparya-prasaìkhyänaà yathä vaktur vivakñ itam || [BhP 11.22.7] ö é kä ca – anyonyasminn anupraveçäd vaktur yathä vivakñ itaà tathä pürvä alpa-saìkhyä aparä adhika-saìkhyä tayor bhävaù paruväparyaà tena prasaìkhyänaà gaëanam ity eñ ä || 11.22|| çré -bhagavän || 41 ||

[42] athävyatirekeëa cid-rüpatväviçeñ eëäpi tayor aikyam upadiçati – puruñ eçvarayor atra na vailakñ aëyam aëv api | tad-anya-kalpanäpärthä iti [BhP 11.22.11] | ö é kä ca – kathaà tarhi païcaviàçati-pakñ as taträha puruñ eti | vailakñ aëyaà visadå çatvaà nästi dvayor api cid-rüpatvät | atas tayor atyantam anyatva-kalpanä-pärthä ity eñ ä | atra sadå çatvänanyatväbhyäà tayoù çakti-çaktimattvaà darçitam | tenävyatireko’pi || 11.21 || çré -bhagavän ||42||

[43] atha bhakté cchuà prati tayor bhedam upadiçati | yadä rahitam ätmänaà bhütendriya-guëäçayaiù | svarüpeëa mayopetaà paçyan sväräjyam å cchati || [BhP 3.9.33] ätmänaà jé vaà svarüpeëa tasyä jé va-çakter äçraya-bhütena çaktimatä mayä upetaà yuktam | sväräjyaà särñ ö yädikam || 3.9 || grabhodaçäyé brahmäëam ||43||

[44] tatra bhede hetum äha – anädy-avidyä-yuktasya puruñ asyätma-vedanam | svato na sambhaväd anyas tattvajïo jïänado bhavet || [BhP 11.22.10]

26


ö é kä ca – svato na sambhavati, anyatas tu sambhavät | svataù sarvajïaù parmeçvaro’nyo bhaved iti aò-viàçati-tattva-poakñ äbhipräyaù ity eñ ä | jïänadatvam atra jïänäj jïätuç ca vailakñ aëyam é çvarasya bodhayaty eveti bhävaù | evaà tvatto jïänaà hi jé vänäà pramoñ as te’tra çaktitaù [BhP 11.22.28] ity uddhava-väkyaà cägre | atra yadi jé väjïänakalpitam eva tasya parameçvaratvaà syät tarhi sthäëu-puruñ avat tasya jïäna-dattam api na syäd ity ataù satya eva jé veçvara-bheda ity evaà çré mad-é çvareëaiva svayaà tasya päramarthikeçvaräbhimänitvenaivästitvaà müòhän prati bodhitam iti spañ ö am | bheda-vädinaç cätraiva prakaraëe yathä viviktaà yad vaktraà gå hëé mo yukti-sambhaväd ity atra parama-vivekajas tu bheda eveti | tathä, mäyäà madé yäm udagå hya vadatäà kià nu durghaö am iti [BhP 11.22.4] ca manyate | nanu, çrutiù pratyakñ am aitihyam anumänaà catuñ ö ayam | pramäëeñ v anavasthänäd vikalpän sa virajyate || ity [BhP 11.19.17] atra bheda-mätraà niñ idhyate vikalpa-çabdasya saàçayärthatvät | saàçayaà parityajya vastuny eva niñ ö hä karoté ty arthaù | ataeva karmaëäà pariëämitväd äviriïcyäd amaìgalam | vipaçcin naçvaraà paçyed adå ñ ö am api då ñ ö avad ity aträsyottara-çloke’pi viriïcam evävadhià kå tvä naçvaratva-då ñ ö ir uktä na tu vaikuëö hädikam apé ti || 11.19 || çré -bhagavän ||44||

[45] anyaträpi çré -jämätå -munibhir upadiñ ö asya jé va-lakñ aëasyaviopajé vyatvena taà lakñ ayati tribhiù – ahaà mamäbhimänotthaiù käma-lobhädibhir malaiù | vé taà yadä manaù çuddham aduùkham asukhaà samam || [BhP 3.25.16] tadä puruñ a ätmänaà kevalaà prakå teù param | nirantaraà svayaà-jyotir aëimänam akhaëòitam || [BhP 3.25.17] jïäna-vairägya-yuktena bhakti-yuktena cätmanä | paripaçyaty udäsé naà prakå tià ca hataujasam || [BhP 3.25.18] spañ ö aiva yojanä | taväham iti padyena sa ätmä nitya-nirmala iti | ätmänam ity anenaiväham artha iti | anyathä hy ätmatva-praté ty-abhävaù syät | kevalam ity anenaika-rüpa-svarüpa-bhäg iti | prakå teù param ity anena vikära-rahitaù | bhakti-yuktenety anena paramätma-prasädädhé na-tat-prakäçatvät nirantaram ity anena nityatvät paramätmaika-çeñ atvam iti | svayaà jyotir ity anena svasmai svayaà prakäça iti jïäna-mäträtmako na ca iti ca | aëimänam ity anenäëur eveti prati-kñ etraà bhinna iti ca | akhaëòitam ity anena vicchinna-jïänädi-çaktitvät jïätå tva-kartå tva-bhoktå tva-nija-dharmaka iti vyaïjitam || 3.25 || çré -kapiladevaù ||45||

[46]

27


tathedam api präktana-lakñ aëä-viruddham – ätmä nityo 'vyayaù çuddha ekaù kñ etra-jïa äçrayaù | avikriyaù sva-då g hetur vyäpako 'saìgy anävå taù || [BhP 7.7.19] etair dvädaçabhir vidvän ätmano lakñ aëaiù paraiù | ahaà mamety asad-bhävaà dehädau mohajaà tyajet || [BhP 7.7.20] avyayaù apakñ aya-çünyaù | eko na tu dehedriyädi-saìghäta-rüpaù | kñ etrajïo jïätå tvädi-dharmakaù | indriyädé näm äçrayaù | sväbhävika-jïätå tväd evävikriyaù | svadå k svasmai svayaà prakäçaù | hetuù sargädi-nimittam | tad uktaà çré -sütena – hetur jé vo’sya sargäder avidyä-karma-käraka [BhP 12.7.18] iti | vyäpako vyäpti-çé laù | asaìgé anävå taç ca svataù prakäça-rüpatvät | ahaà mamety asadbhävaà dehädau mohajaà tyajed iti dehädy-adhikaraëakasya mohajasyaiva tyägo na tu svarüpa-bhütasyety ahama artha iti | vyajjate | tad evaà jé vas taad –aàçatvät sükñ ma-jyoté -rüpa ity eke | tathaiva hi kaustubhäàçatvena vyaïjitam | tathä ca skända-prabhäsa-khaëòe jé va-nirüpaëe – na tasya rüpaà varëä vä pramäëaà då çyate kvacit | na çakyaà kathituà väpi sükñ maç cänanta-vigrahaù || bälägra-çata-bhägasya çatadhä kalpitasya ca | tasmät sükñ mataro devaù sa cänantyäya kalpyte || äditya-varëaà sükñ mäbham ab-bindum iva puñ kare | nakñ atram iva paçyanti yogino jïäna-cakñ uñ ä || iti || ||7.9|| çré -prahlädo’sura-bälakän ||46||

[47] tad evam anantä eva jé väkhyäs taö asthäù çaktayaù | tatra täsäà varga-dvayam | eko vargo’nädita eva bhagavad-unmukhaù anyas tv anädita eva bhagavat-paräìmukhaù | svabhävatas tadé ya-jïäna-bhävät tadé ya-jïänäbhäväc ca | atra prathamo’ntaraìgäçakti-viläsänugå hé to nitya-bhagavat-parikara-rüpo garuòädikaù | yathoktaà pädmottara-khaëòe tripäd-vibhüter lokäs tv ity ädau bhagavat-sandarbhodähå te (81) | asya ca taö asthatvaà jé vatva-prasiddher é çvaratva-koö äv apraveçät | aparasya tat-paräìmukhatva-doñ eëa labdha-cchidrayä mäyayä paribhütaù saàsäré | yathoktaà haàsa-guhya-stave – sarvaà pumän veda guëäàç ca taj-jïo na veda sarvajïam anantam é òe iti [BhP 6.4.25] | ekädaçe ca -- bhayaà dvité yäbhiniveçataù syäd iti [BhP 11.2.37] | tad-varga-dvayam evoktaà çré -vidureëäpi – tattvänäà bhagavaàs teñ äà katidhä prati-saìkramaù | tatremaà ka upäsé ran ka u svid anuçerate || [BhP 3.7.37] ity anena | tatra parameçvara-paräòmukhänäà çuddhänäm api tac-chakti-viçiñ ö än parameçvarät sopädhikaà janma bhavati | tac ca janma nijopädhi-janmanä nija-jnamäbhimäna-hetukädhyätmikävasthä-präptir eva | tad etad ähuù --

28


na ghaö ata udbhavaù prakå ti-puruñ ayor ajayor ubhaya-yujä bhavany asubhå to jala-budbudavat | tvayi na ime tato vividha-näma-guëaiù parame sarita ivärëave madhuni likhyur açeñ a-rasäù || [BhP 10.87.31] prakå tes traiguëyaà puruñ aà çuddhau jé vas tayor dvayor apy ajatväd udbhavo na ghaö ate ye cäsubhå ta ädhyätmika-rüpäù sopädhayo jé vä jäyante tat-tad-ubhaya-çakti-yujä paramätmanaiva käraëena jäyante prakå ti-vikära-pralayeëa supta-väsanatvät çuddhäs täù paramätmani lé nä jé väkhyäù çaktayaù så ñ ö i-käle vikäriëé à prakå tim äså jya kñ bhita-väsanäù satyaù sopädhikävasthäà präpnuvantya eva vyuccaranté ty arthaù | etad abhipretyaiva bhagavän eka äsedam ity [3.5.23] ädi tå té ya-skandha-prakaraëe – käla-vå ttyä tu mäyäyäà guëa-mayyäm adhokñ ajaù | puruñ eëätma-bhütena vé ryam ädhatta vé ryavän || [BhP 3.5.26] ity anena vé rya-çabdoktasya jé vasya prakå tävädhänam uktam | evaà çré -gé topaniñ atsv api mama yonir mahad brahma tasmin garbhaà dadhämy aham ity [Gé tä 14.3] atroktam | ö é käkäraiç ca brahma-çabdena prakå tir vyäkhyätä garbha-çabdena jé va iti | punar eñ a eva tå té ye – daivät kñ ubhita-dharmiëyäà svasyäà yonau paraù pumän | ädhatta vé ryaà säsüta mahat tattvaà hiraëmayam || [BhP 3.26.19] ity atra vé ryaà cic-chaktim iti ö é käyäà vyäkhyätamataù çaktitvam asya ö é kä-sammatam | tato’kasmäd udbhava-mäträàçe då ñ ö äntaù | jala-budbudavad iti | ataù punar api pralaya-samaye ime sopädhikä jé väs tvayi bimbasthäné ya-müla-cid-rüpe raçmi-sthäné ya-cid-eka-lakñ aëa-çuddha-jé va-çaktimaye | tata eva svam apé to bhavaté ty ädi çrutau sva-çabdäbhidheye parame paramätmani vividha-näma-guëair vividhäbhir devädi saàjïäbhir vividhaiù çubhäçubha-guëaiç ca saha lilyur lé yante | pürvavat pralaye’pi då ñ ö äntaù sarita ivärëava iti açeñ a-rasä iva madhuni iti ca | atra deva-manuñ yädi-näma-rüpa-parityägena tasmin lé ne’pi svarüpa-bhedo’sty eva tat-tad-aàça-sad-bhäväd ity abhipräyaù | atra çrutayaù ajäm ekäm ity [ÇvetU 5.5] ädi | yathä nadyaù syandamänäù samudre ’staà gacchanti näma-rüpe vihäya | tathä vidvän näma-rüpäd vimuktaù parät paraà puruñ am upaiti divyam || [MuëòU 3.2.8] iti | yathä saumyemä madhu-kå to nistiñ ö hanti nänä-rüpäëäm vå kñ äëäà rasän samavahäram ekatäà rasaà gamayanti || [ChäU 6.9.1] te yathä vivekaà na labhante amuñ ähaà vå kñ asya raso’smé ty evaà khalu saumyemäù sarväù prajäù sati sampadya na viduù sati sampadyämaha iti || iti [ChäU 6.9.2] || 10.87 || çrutayaù çré -bhagavantam ||47||

[48]

29


tad evaà paramätmanas taö asthäkhyä çaktir vivå tä | antaräìgäkhyä tu pürvavad eva jïeyä | atha bahiraìgäkhyä vivriyate | eñ ä mäyä bhagavataù så ñ ö i-sthity-anta-käriëé tri-varëä varëitäsmäbhiù kià bhüyaù çrotum icchasi || [BhP 11.3.18] bhagavataù svarüpa-bhütaiçvaryädeù | paramätmana eñ ä taö astha-lakñ aëena pürvoktä jagat-så ñ ö y-ädi-käriëé mäyäkhyä çaktiù | trayo varëä yasyäù sä | tathä cätharvaëikäù paö hanti | sitäsitä ca kå ñ ëä ca sarva-käma-dughä vibhor iti | uktaà ca daivé hy eñ ä guëamayé mama mäyä duratyayä [Gé tä 7.14] iti ||11.3|| antaré kñ o videham ||48||

[49] tasyä mäyäyäç cäàça-dvayam | tatra guëa-rüpasya mäyäkhyasya nimittäàçasya drava-rüpasya pradhänäkhyasyopädänäàçasya ca parasparaà bhedam äha caturbhiù | atha te sampravakñ yämi säìkhyaà pürva-viniçcitam | yad vijïäya pumän sadyo jahyäd vaikalpikaà bhramam || [BhP 11.24.1] ö é kä ca – advité yät paramätmano mäyayä prakå ti-puruñ a-dvärä sarvaà dvaitam udeti punas tatraiva lé yate ity anusandadhänasya puruñ asya dvandva-bhramo nivartate iti vaktuà säìkhyaà prastauti atha te ity eñ ä | atra pradhäna-paryäyaù prakå ti-çabdhaù ||49||

[50] äsé j jïäna-mayo arthaà ekam evävikalpitam | yadä viveka-nipuëä ädau kå ta-yuge yuge || [BhP 11.24.2] ö é kä ca – atho çabdaù kärtsnye | jïänaà drañ ö å | tena då çya-rüpaù kå tsno’py arthaç ca vikalpa-çünyam ekam eva | brahmaëy eva lé nam äsé d ity arthaù | ity eñ ä | tå té ya-skandhe ca bhagavän eka äsedam agra ätmätmanäà vibhur ity [BhP 3.5.23] ädau yad bhagavattvena çabdyate tad evätra brahmatvena çabdyate iti vadanté ty ädivad ubhatraikam eva vastu pratipädyam | ante tu eñ a säìkhya-vidhiù prokta ity ädau parävara-då çä mayety anena bhagavad-rüpeëäpy avasthitiù spañ ö aiva | kadety apekñ äyäm äha | yadä ädau kå ta-yuge viveka-nipuëä janä bhavanti tasmin yuge tat pürvasmin pralaya-samaya ity arthaù ||50||

[51] tan-mäyä-phala-rüpeëa kevalaà nirvikalpitam | väì-mano-gocaraà satyaà dvidhä samabhavad bå hat || [BhP 11.24.3] ö é kä ca – tad bå had brahma väì-mano-gocaraà yathä bhavati tathä | mäyä då çyam | phalaà tat-prakäçaù | tad-rüpeëa mäyä-rüpeëa viläsa-rüpeëa ca dvidhäbhüd ity eñ ä | atra mäyä

30


då çyam iti phalaà tat-prakäça iti chedaù | tena brahmaëä yad då çyaà vastu tan mäyä | tasya brahmaëo yaù prakäça-vikäçaù sa phalam ity arthaù ||51||

[52] tayor ekataro hy arthaù prakå tiù sobhayätmikä | jänanty anyatamo bhävaù puruñ aù so’bhidhé yate || [BhP 11.24.4] ö é kä ca – tayor dvidhäbhütayor aàçayor madhye ubhayätmikä kärya-käraëa-rüpiëé | ity eñ ä | çré -viñ ëu-puräëe – viñ ëoù svarüpät parato hi te’nye rüpaà pradhänaà puruñ aç ca vipra ity [ViP 1.2.24] atra teñ äm eva ö é kä ca – parato nirupäder viñ ëoù svarüpät te präg ukte pradhänaà puruñ aà ceti dve rüpe anye mäyä-kå te iti || 11.24 || bhagavän ||52||

[53] anyatra tayor upädäna-nimittayor aàçayor vå tti-bhedena bhedän apy äha -- kälo daivaà karma jé vaù svabhävo dravyaà kñ etraà präëam ätmä vikäraù | tat-saìghäto bé jaroha-pravähas tan-mäyaiñ ä tan-niñ edhaà prapadye || [BhP 10.63.26] ö é kä ca – kälaù kñ obhakaù | karma nimittaà tad eva phaläbhimukham abhivyaktaà daivam | svabhävas tat-saàskäraù | jé vas tadvän | dravyaà bhüta-sükñ mäëi | kñ etraà prakå tiù | präëaù sütram | ätmä ahaìkäraù | vikära ekädeçendriyäëi mahäbhütäni ceti ñ oòaçakaù tat-saìghäto dehaù | tasya ca bé ja-rohavat pravähaù | roho’ìkuraù | dehäd bé ja-rüpaà karma | tato’ìkura-rüpo dehaù | tataù punar evam iti pravähaù | taà tväà niñ edhävadhi-bhütaà prapadye bhaje iti | ity eñ ä | atra käla-daiva-karma-svabhävä nimittäàçäù anye upädänäàçäs tadvän jé vas tübhayätmakas tathopädäna-varge nimitta-çakty-aàço’py anuvartate | yathä jé vopädhi-lakñ aëe’ham-äkhye tattve tadé yäham (aàha?)-bhävaù sa hy avidyä-pariëäma ity ädi | yathoktaà tå té yasya ñ añ ö he – ätmänaà cäsya nirbhinnam abhimäno 'viçat padam | karmaëäàçena yenäsau kartavyaà pratipadyate || [BhP 3.6.25] iti | aträtmänam ahaìkäram abhimäno rudraù karmaëähaà-vå ttyä iti ö é kä ca | atra ca yan nirbhinnaà tad-adhiñ ö hätnaà väg-ädé ndriyaà tå té yänta-madhyätmam iti prakaraëa-nirëayañ ö é käyäm eva kå to’sti | bé ja-rüpatvaà käraëatä-mätra-vivakñ ayä | tad evam aträpi müla-mäyäyäù sarvopädänäàça-müla-bhütaà kñ etra-çabdoktaà pradhänam apy aàça-rüpam ity adhigatam | jé vas tadvän ity anena çuddha-jé vasya mäyäté tatvaà bodhayati || 10.62 || jvaraù çré -bhagavantam ||52||

[54] atha nimitta-rüpäàçasya prathame dve vå tté äha – vidyävidye mama tanü

31


viddhy uddhava çaré riëäm | bandha-mokñ a-karé ädye mäyayä me vinirmitte || [BhP 11.11.3] ö é kä ca –tanyete bandha-mokñ äv äväbhyäm iti tanü çakté me mäyayä vinirmite | mäyä-vå tti-rüpatväd bandha-mokñ a-karé ty eka-vacanaà dvi-vacanärthe | nanu tat-käryatve bandha-mokñ ayor anäditva-nityatve na syätäà taträha ädye anädé | tato yävad avidyäà prerayämi tävad bandhaù yadä vidyäà dadämi tadä mokñ aù sphuraté ty arthaù | ity eñ ä | atra mäyä-vå ttitväd iti vastuto mäyä-vå tté eva te | vinirmitatvaà tv aparänanta-vå ttikayä tayä prakäçamänatväd evocyate | yato’nädé ity arthaù | tathä sphuraté ty asya mokñ a ity anenaivänvayaù | jé vasya svato muktatvam eva | bandhas tv avidyä-mätreëa praté taù | vidyodaye tu tat prakäçate mätram | tato nitya eva mokñ a iti bhävaù | na ca väcyam eñ ä mäyety ädau sämänya-lakñ aëo mokñ a-pradatvaà tasyä noktam ity asamyaaktvam iti | antakäritvenätyanta-pralaya-rüpasya mokñ asyäpy upalakñ itatvät | atra vdiyäkhyä vå ttir iyaà svarüpa-çakti-vå tti-viçeñ a-vidyä-prakäçe dväram eva na tu svayam eva seti jïeyam | athävidyäkhyasya bhägasya deva vå tté | ävaraëätmikä vikñ epätmikä ca | tatra pürvä jé va eva tiñ ö hanté tadé yaà sväbhävikaà jïänam ävå ëvänä | uttarä ca taà tad-anyathä-jïänena saïcayanté vartata iti || 11.11 || çré -bhagavän ||54||

[55] atra nimittäàças tv evaà vivecané yaù | yathä nimittäàça-rüpayä mäyäkhyayaiva prasiddhä çaktis tridhä då çyate jïänecchä-kriyä-rüpatvena | tatra tasyäù parameçvara-jïäna-rüpatvaà yathä tå té ye | sä vä etasya saàdrañ ö uù çaktiù sad-asad-ätmikä | mäyä näma mahä-bhäga yayedaà nirmame vibhuù || [BhP 3.5.25] iti | asya ö é käyäm | sä vai då añ ö å -då çyänusandhäna-rüpä | saha-då çyam asad-då çyam ätmä svarüpam | sad-asaté r ätmä yasyäs tad-ubhayänusandhäna-rüpatväd iti | tad-icchä-rüpatvaà yathä tatraiva | ätmecchänugatäv ätmety asya ö é käyäm | ätmecchä mäyä tasyänugatau laye saté ti | tat-kriyä-rüpatvaà caikädaçe eñ ä mäyä bhagavata ity udähå ta-vacane eva drañ ö avyam | yad yadi parameçvarasya säkñ äj jïänädikaà na mäyä | kintu svarüpa-çaktir eva | tathäpi taj-jïänädikaà präkå te kärye na tad-arthaà pravartate | kintu bhaktärtham eva pravartamänam anuñ aìgennaiva pravartata ity agre vivecané yatvät | tat-pravå ttyäbhäsa-saàvalitaà yan mäyä-vå tti-rüpaà jïänädikam anyat tad eva taj-jïänädi-çabdenocyate | tathäbhütaà ca taj-jïänädikaà dvividham | svabhäva-siddhatvät kevala-parameçvara-niñ ö haà tad-dattatvät jé va-niñ ö haà ca | tatra prathamaà drañ ö å -då çyänusandhäna-siså kñ ä-kälädi-rüpaà dvité yaà vidyävidyä-bhogecchä-karmädi-rüpam iti | atho-pädänäàçasya pradhänasya lakñ aëam | yat tat tri-guëam avyaktaà nityaà sad-asad-ätmakam | pradhänaà prakå tià prähur aviçeñ aà viçeñ avat || [BhP 3.26.10] yat khalu tri-guëaà sattvädi-guëa-traya-samähäras tad evävyaktaà pradhänaà prakå tià ca prähuù | taträvyakta-saàjïatve hetur aviçeñ aà guëa-traya-sämya-rüpatväd anabhivyakta-viçeñ am ataevävyäkå ta-saàjïaà ceti gamitam | pradhäna-saàjïatve hetuù viçeñ avat svakärya-rüpäëäà mahad-ädi-viçeñ äëäm äçraya-rüpatayä tebhyaù çreñ ö ham |

32


prakå ti-saàjïatve hetuù | sad-asad-ätmakaà sad-asatsu kärya-käraëa-rüpeñ u mahad-ädiñ u käraëatväd anugata ätmä svarüpaà yasya tat | tathä nityaà pralaye käraëa-mäträtmanävasthita-sarväàçatvena så ñ ö i-sthityoç ca païcé kå täàçatvenävikå taà svarüpaà yasya tädå çam iti brahmatvaà mahad-ädi-rüpatvaà ca vyävå ttam | brahmaëo nirguëatvät mahad-ädé näà cävyaktäpekñ ayä käryarüpatvät | evaà ca çré -viñ ëu-puräëe -- avyaktaà käraëaà yat tat pradhänam å ñ i-sattamaiù | procyate prakå tiù sükñ mä nityaà sad-asad-ätmakam || akñ ayyaà nänyad ädhäram ameyam ajaraà dhruvam | çabda-sparça-vihé naà tad- rüpädibhir asaàhitam || triguëaà taj-jagad-yonir anädi-prabhaväpyayam | tenägre sarvam eväsé d vyäptaà vai pralayäd anu || ity ädi [ViP 1.2.19-21] | idam eva pradhänam anäder jagataù sükñ mävasthä-rüpam avyäkå tävyaktädy-abhidhaà vedäntibhir api parameçvarädhé natayä manyate tad-adhé natväd arthavad ity [Vs 1.4.3] ädi-nyäyeñ u niñ idhyate tu säìkhyavat svatantratayä änumänikam apy ekeñ äm iti cen na çaré ra-rüpaka-vinyasta-gå hé ter darçayati ca ity ädi-nyäyeñ u [Vs 1.4.1] | çvetäçvataropaniñ adi pradhäna-çabdaç ca çrüyate | pradhäna-kñ etrajïa-patir guëeçaù saàsära-bandha-sthiti-mokñ a-hetur ity ädau ||3.26|| çré -kapiladevaù ||55||

[56] tad evaà sandarbha-dvaye çakti-traya-vivå tiù kå tä | tatra nämäbhinnatä-janita-bhränti-hänäya saìgraha-çlokäù – mäyä syäd antaraìgäyäà bahiraìgä ca sä små tä | pradhäne’pi kvacid då ñ ö ä tad-vå ttir mohiné ca sä | ädye traye syät prakå tiç cic-chaktis tv antaraìgikä | çuddha-jé ve’pi te då ñ ö e tatheça-jïäna-vé ryayoù || cinmäyä-çakti-vå ttyos tu vidyä-çaktir udé ryate | cic-chakti-vå ttau mäyäyäà yoga-mäyä samä små tä || pradhänävyäkå tävyaktaà traiguëye prakå tau param | na mäyäyäà na cic-chaktäv ity ädy ühyaà vivekibhiù || iti | atha mäyä-käryaà jagal lakñ yate – tatas tenänuviddhebhyo yuktebhyo 'ëòam acetanam | utthitaà puruñ o yasmäd udatiñ ö had asau viräö || [BhP 3.26.51] etad aëòaà viçeñ äkhyaà krama-vå ddhair daçottaraiù | toyädibhiù parivå taà pradhänenävå tair bahiù

33


yatra loka-vitäno 'yaà rüpaà bhagavato hareù || [BhP 3.26.52] teneçvareëänubiddhebhyaù kñ ubhtebhyo mahad-ädibhyo’ëòam acetanam utthitam | yasmäd aëòäsau viräö puruñ as tüdatiñ ö hat | bhagavataù puruñ asya || 3.26 || çré -kapiladevaù ||56||

[57] tad evaà bhagavato rüpam ity uktes tasyäpi prägvad-apräkå tatvam äpatati | tan-niñ edhäyäha | amuné bhagavad-rüpe mayä te hy anuvarëite | ubhe api na gå hëanti mäyä-så ñ ö e vipaçcitaù || [BhP 2.10.35] amuné amü upäsanärthaà bhagavaty äropite jagad-ätmake sthüla-sükñ mäkhye viräö hiraëya-garbhäpara-paryäye samañ ö i-çaré re ye mayä tubhyam anuvarëite te ubhe api vipaçcito na gå hëanti vastutayä nopäsate kià tarhi tadé ya-bahiraìgädhiñ ö hänatayaivety arthaù | tad uktaà vaiñ ëave – yad etad då çyate mürtam etaj-jïänätmanas tava | bhränti-jïänena paçyanti jagad-rüpam ayoginaù || iti [ViP 1.4.39] | etan-mürtaà jagad bhränti-jïänenaiva tava rüpaà jänanté ty arthaù | çrutiç ca – nedaà yad idam upäsata iti | yad idaà jagad upäsate präëinaù nedaà brahmeti çré -rämänuja-bhäñ yam | ataeva na gå hëanté ty atra hetur mäyä-så ñ ö e na tu svarüpa-çakti-prädurbhävite | anena caturbhujädi-lakñ aëasya säkñ äd-rüpasya mäyäté tatvam api vyaktam | aträsya jagato mäyämayasya puruñ a-rüpatve puruñ a-guëävatäräëäà viñ ëv-ädé näà sattvädiamayäs tad-aàçä rüpäëé ti jïeyam | täny apekñ ya coktaà märkaëòeye -- viñ ëuù çaré ra-grahaëam aham é çäna eva ca | käritäs te yato’tas tväà kaù stotuà çaktimän bhavet || iti | çaré ra-çabdasya tat-tan-nija-çaré ra-väcitve tu tad-grahaëät pürvaà viñ ëv-ädi-bhedäsambhavät tan-nirdeçänupapatteù || 2.10 || çré -çukaù || 57 ||

[58] pürvaà mäyä-så ñ ö e ity uktam | tatra mäyä-çabdasya näjïänärthatvam | tad-väde hi sarvam eva jé vädi-dvaitam ajïänenaiva sva-svarüpe brahmaëi kalpyate iti matam | nirahaìkärasya kenacid dharmäntareëäpi rahitasya sarva-vilakñ aëasya cin-mätrasya brahmaëas tu näjïänäçrayatvaà na cäjïäna-viñ ayatvaà na ca brahma-hetutvaà sambhavaté ti | paramälaukika-vastutväd acintya-çaktitvaà tu sambhavet | yat khalu cintämaëy-ädäv api då çyate,yatä tridoñ aghnauñ adhivat paraspara-virodhinäm api guëänäà dhäriëyä tasya niravayavatvädike saty api sävayavatvädikam aìgé kå tam | tatra çabdaç cästi pramäëam | vicitra-çaktiù puruñ aù puräëaù cänveñ äà çaktayas tädå çaù syur ity ädikäù çvetäçvataropaniñ ad-ädau | ätmeçvaro’tarkya-sahasra-çaktir ity [BhP 3.33.3] ädikaù çré -bhägavatädiñ u | tathä ca brahma-sütram – ätmani caivaà viciträç ca hi iti [Vs. 2.1.28] |

34


tatra dvaitänyathänupapattyäpi brahmaëy-ajïänädikaà kalpayituà na çaktaye asambhaväd eva | brahmaëy acintya-çakti-sad-bhävasya yukti-labdhatvät çrutatväc ca dvaitänyathänupapattiç ca düre gatä | tataç cäcintya-çaktir eva dvaitopapatté käraëaà paryavasé yate | tasmän nirvikärädisvabhävena sato’pi paramätmano’cintya-çaktyä viçväkäratvädinä pariëämädikaà bhavati cintämaëy-ayaskäntädé näà sarvärtha-prasava-loha-cälavädivat | tad etad aìgé kå taà çré -bädaräyaëena çrutes tu çabda-mülatväd iti [Vs 2.1.27] | tatas tasya tädå ça-çaktitvät präkå tavan-mäyä-çabdasyendra-jäla-vidyä-väcitvam api na yuktam | kintu mé yate vicitraà nirmé yate’nayeti viciträrtha-kara-çakti-väcitvam eva | tasmät paramätma-pariëäma eva çästra-siddhäntaù | tad etac ca bhagavat-sandarbhe vivå tam asti | tatra cäpariëatasyaiva mato’cintayä çaktyä pariëäma ity äsau san-mätratävabhäsamäna-svarüpa-vyüha-rüpa-dravyäkhya-çakti-rüpeëaiva pariëamate na tu svarüpeëeti gamyate | yathaiva cintämaëiù | atas tan-mülatvän na paramätmopädänatä-sampratipatti-bhaìgaù | tad uktam ekädaçe çré -bhagavatä – prakå tir yasyopädänam ädhäraù puruñ aù paraù | sato’bhivyaïjakaù kälo brahma tat-tritayas tv aham || [BhP 11.24.19] iti | ataeva kvacid asya brahmopädänatvaà kvacit pradhänopädänatvaà çrüyate | tatra sä mäyäkhyä pariëäma-çaktiç ca dvividhä varëyate | nimittäàço mäyä upädänäàçaù pradhänam iti | tatra kevalä çaktir nimittaà tad vyüha-mayé tüpädänam iti vivekaù | ataeva çrutäv api vijïänaà cävijïänaà ceti [TaittU 2.6.1] kascyacid bhägasyäcetanatä çrüyate | atha müla-pramäëe çré -bhägavate’pi tå té yädau mukhya eva så ñ ö i-prastäve ca jïäna-vairägyäìgatvena ca purëäntara-gati-sämänya-sevitaù pradhäna-pariëäma eva sphuö am upalabhyate | kva ca stuty-ädau jïäna-vairägyäìgatayaiva vivarto’pi yaù çrüyate so’pi jagato nänyathä-siddhatäparaù kintu paramätma-yüha-pradhäna-pariëämena siddhasyaiva tasya samañ ö i-vyañ ö i-rüpasya yathäyathaà çuddhe paramätmani tad-aàça-rüpätmani vätmätmé yatädhyäropitäparaù | tatra paramätmani viräddhupäsanä-väkyädi-çravaëaà hetur ätmani tu tat-tad-äveço hetur iti vivecané yam | anyatra siddhasya vastuna evänyaträropo mithyä-khapuñ päder äropäsambhavät pürva-pürva-vivarta-mätra-siddhänädi-paramparätve då ñ ö äntäbhäväc ca | kià ca pürvaà väri-darçanäd väry-äkärä vå ttir jätäpi tad-aprasaìga-samaye suptä tiñ ö hati tat tulya-vastu-darçanena tu jägarti, tad viçeñ änusandhänaà vinä tad-abhedena sva-tanträropayati tasmän na väri mithyä, na vä smaraëa-mayé tad-äkärä vå ttir, na vä tat-tulyaà maré cikädi vastu kintu tad-abhedenäropa eväyathärthatvän mithyä | svapne ca mäyä-mätraà tu kärtsnyenänabhivyakta-svarüpatväd iti nyäyena [Vs 3.2.3] jägrad-då ñ ö a-vastv-äkäräyäà mano-vå ttau paramätma-mäyä tad-vastv-abhedam äropayaté ti pürvavat | tasmäd vastu tasya na kvacid api mithyätvam | çuddha ätmani paramätmani vä tädå ça-tad-äropa eva mithyä na tu viçvaà mithyeti | tato jagataù paramätma-jätatvena säkñ ät-tad-ätmé yatväbhäväd abudhänäm eva tatra çuddhe tat-tad-buddhiù | yadyapi çuddhäçrayam eva jagat tathäpi jagatä tat-saàsargo nästi | tad uktam asaktaà sarvabhå c caiva iti gé täsu [Gé tä 13.14] | tathä deha-gehädäv ätmätmé yatäjïänaà teñ äm eva syäd ity ubhayatraiväropaù çästre çrüyate | yathä yad etad då çyate mürtam ity [ViP 1.4.39] ädikaà viñ ëu-puräëe | yathä vä tväm ätmänaà paraà matvä paramätmänam eva ca |

35


ätmä punar bahir må gya aho akñ ajanäjïatä || iti [BhP 10.14.27] | tväm ätmänaà sarveñ äà müla-rüpaà param itaraà tad-viparé taà matvä tathä param itaraà jé vam eva ca müla-rüpätmänaà matvä säìkhya-vida iva tasya tathä manyamänasya punaù sa jé vätmä bahir må gyo bhavati | tasya tenaiva hetunä labdha-cchidrayä mäyayä dehätma-buddhiù käryata ity arthaù | aho ajïa-janatäyä ajïatä kramäj jïäna-bhraàça ity arthaù | tad uktaà haàsa-guhya-stave – deho 'savo 'kñ ä manavo bhüta-mäträm ätmänam anyaà ca viduù paraà yat | sarvaà pumän veda guëäàç ca taj-jïo na veda sarva-jïam anantam é òe || [BhP 6.4.25] iti | tathä çré -bhagavad-uddhava-saàväde – ätmä parijïänamayo vivädo hy asté ti nästé ti bhidätma-niñ ö haù | vyartho’pi naivoparameta puàsäà mattaù parävå tta-dhiyäà svalokät || iti [BhP 11.22.34] kià ca vivartasya jïänädi-prakaraëa-paö hitvena gauëatvät pariëämasya tu sva-prakaraëa-paö hitatvena mukhyatvät jïänädy-ubhaya-prakaraëa-paö hitatvena sad-aàça-nyäya-siddha-präbalyäc ca pariëäma eva çré -bhägavata-tätparyam iti gamyate | tac ca bhagavad-acintyaiçvarya-jïänärthaà mithyätväbhidhänaà tu naçvaratväbhidhänavat viçvasya paramätma-bahirmukhatväpädakatväd dheyatäjïäna-mäträrthaà na tu vastv eva tan na bhavaté ti jé veça-svarüpaikya-jïäna-mäträrthaà vaidharmyäc ca na svapnädivat [Vs 2.2.29] iti nyäyena | tathä ca näradé ye – jagad-viläpayämäsur ity ucyetätha tat små teù | na ca tat-små ti-mätreëa layo bhavati niçcitam || iti | tatra mukhya eva så ñ ö i-prastäve pradhäna-pariëämam äha -- käla-vå ttyä tu mäyäyäà guëa-mayyäm adhokñ ajaù | puruñ eëätma-bhütena vé ryam ädhatta vé ryavän || [BhP 3.5.26] tato 'bhavan mahat-tattvam avyaktät käla-codität | vijïänätmätma-deha-sthaà viçvaà vyaïjaàs tamo-nudaù || [BhP 3.5.27] bhagavän eka äsedam iti [BhP 3.5.23] präktanänantara-granthäd adhokñ ajo bhagavän puruñ eëa prakå ti-drañ ö r-ätma-bhütena sväàçena dvära-bhütena kälo vå ttir yasyäs tayä mäyayä nimitta-bhütayä guëa-mayyäà mäyäyäm avyakte vé ryaà jé väkhyam ädhatta | hantemäs tisro devatä ity ädi-çruteù | vijïänätmaiva mahat-tattvam | tamo-nudaù pralya-gatäjïäna-dhvaàsa-kartä || 3.5 || çré -maitreyaù || 58 ||

[59]

36


jïänädy-aìgatve’py äha -- eko näräyaëo devaù pürva-så ñ ö aà sva-mäyayä | saàhå tya käla-kalayä kalpanta idam é çvaraù || eka evädvité yo’bhüd ätmädhäro’khiläçrayaù | kälenätmänubhävena sämyaà né täsu çaktiñ u | sattvädiñ v ädi-puruñ aù pradhäna-puruñ eçvaraù || parävaräëäà parama äste kaivalya-saàjïitaù | kevalänubhavänanda-sandoho nirupädhikaù || kevalätmänubhävena svamäyäà triguëätmikäm | saìkñ obhayan så jaty ädau tayä sütram arindama || täm ähus triguëa-vyaktià så janté à viçvatomukham | yasmin protam idaà viçvaà yena saàsarate pumän || yathorëa-näbhir hå dayäd ürëäà santatya vaktrataù | tayä vihå tya bhüyastäà grasaty evaà maheçvaraù || [BhP 11.9.16-21] kälaù kalä yasyäs tayä svädhé natayä mäyayä | çrutiç ca – yathorëanäbhiù så jate gå hëate ca yathä på thivyämoñ adhayaù saàbhavanti | yathä sataù puruñ ät keçalomäni tathä’kñ arät saàbhavaté ha viçvam || iti [MuëòU 1.1.7] || 11.9 || çré -dattätreyo yadum || 59 ||

[60] tad evaà sükñ ma-cid-acid-vastu rüpa-çuddha-jé vävyakta-çakteù paramätmanaù sthüla-cetanäcetana-vastu-rüpäëy ädhyätmika-jé vädi-på thivy-antäni jäyanta ity uktam | tataù kevalasya paramätmano nimittatvaà çakti-viçiñ ö asyopädänatvam ity ubhaya-rüpatäm eva manyante | prakå itià ca pratijïä då ñ ö äntänurodhäd ity ädau | tad evaà tasya sadä çuddhatvam eva | tatra çakteù çaktimad-avyatirekäd ananayatvam uktam | tathä sat-kärya-vädäìgé käre sväntaù sthita-svadharma-viçeñ äbhivyakti-labdha-vikäçena käraëasyaiväàçena käryatvam ity evaà väcärambhaëaà vikäro näma-dheyaà må ttikety eva satyam ity ädi-çruit-siddhaà käryasya käraëäd anyatvaà käraëasya tu käryäd anyatvam ity äyäti | tad evaà jagat käraëa-çakti-viçiñ ö ät paramätmano’nanyad evedaà jagatas tv abhävanya evety äha -- idaà hi viçvaà bhagavän ivetaro yato jagat-sthäna-nirodha-sambhaväù tad dhi svayaà veda bhaväàs tathäpi te prädeça-mätraà bhavataù pradarçitam || [BhP 1.5.20] idaà viçvaà bhagavän iva bhagavato’nanyad ity arthaù | tasmäd itaras taö asthäkhyo jé vaç ca sa iveti pürvavat | ataeva etad-ätmyam idaà sarvam iti sarvaà khalv idaà brahmeti çrutù | yato bhagavataù | bhavato bhavantaà prati pradeça-mätraà kiïcin-mätraà darçitam ity arthaù || 1.5 || çré -näradaù çré -vyäsam || 60 ||

[61] spañ ö am eväha –

37


so 'yaà te 'bhihitas täta bhagavän viçva-bhävanaù | samäsena harer nänyad anyasmät sad-asac ca yat || [BhP 2.7.50] so’yaà samäsena saìkñ epeëäbhihitaù | kathaà taö astha-lakñ aëenaivety äha | sat käryaà sthülam açuddha-jé va-jagad-äkhyaà cetanäcetanaà vastu | asat karaëaà sükñ maà çuddha-jé va-pradhänäkhyaà cid-acid-vastu ca yat tat sarvaà harer anyan na bhavati sükñ masya tac-chakti-rüpatvät sthülasya tat-kärya-rüpatväd iti bhävaù | idam eva çré -haàsa-devenoktaà – aham eva na matto’nyad iti budhyadhvam aïjasä iti [BhP 11.13.24] | jagatas tad-ananyatve’pi çuddhasya tasya tad-doñ a-säìkaryaà nästé ty äha anyasmäd iti || 2.7 || çré -brahmä çré -näradam ||61||

[62] tatränanyatve yuktià vivå ëoti païcabhiù – ädäv ante janänäà sad bahir antaù parävaram | jïänaà jïeyaà vaco väcyaà tamo jyotis tv ayaà svayam || [BhP 7.15.57] janänäà dehädé näm ädau käraëatvena ante cävadhitvena yat paramätma-lakñ aëaà sarva-käraëaà vastu sad vartamänaà tad eva svayaà bahir bhogyaà anta-bhoktå paravaraà cocca-né caà tamo’prakäçaù jyotiù prakäçaç ca sphurati nänyat | anyasya tad vinä svataù sphuraëänirüpyatväd iti bhävaù |

[63] nanu kathaà tarhi tasmäd atyanta-på thag iväthajätaà praté yate taträha – äbädhito 'pi hy äbhäso yathä vastutayä små taù | durghaö atväd aindriyakaà tadvad artha-vikalpitam || [BhP 7.15.58] äbädhitas tarka-virodhena sarvato bädhitaù svätantrya-sattäyäù sakäçän nirasto’pi yathä äbhäsaù süryädi-prati-raçmir bälädibhiù på thak prakäçam änatäd arthanäd vastutayä svatantra-padärthatayä små taù kalpitaù tadvad aindriyaka sarvaà müòhaiù svatanträrthatvena vividhaà kalpitaà tat tu na tattva-då ñ ö yä svätantrya-nirüpaëasya durghaö atväd ity arthaù |

[64] tad eväha dväbhyäm – kñ ity-ädé näm ihärthänäà chäyä na katamäpi hi | na saìghäto vikäro 'pi na på thaì nänvito må ñ ä || [BhP 7.15.59]

38


kñ ity-ädé näà païca-bhütänäà chäyä aikya-buddhyälambana-rüpaà dehädi-saìghätärambha-pariëämänäà madhye katamäpy anyatamäpi na bhavati | na tävat teñ äà saìghäto vå kñ äëäm iva vanam eka-deçäkarñ aëe sarväkarñ aëänupapatteù | na hy ekasmin vå kñ a äkå ñ ö e sarvaà vanam äkå ñ yate | na ca vikäraù ärabdho’vayavé | api-çabdät pariëämo’pi | kutaù | kim avayavebhyaù på thag ärabhyate pariëamate ca tad-anvito vä | na tävad atyantaà på thak tathä apraté teù | na cänvitaù | sa kià pratyavayavam anveti aàçena vä | ädye aìguli-mätre’pi deha-buddhiù syät | dvité ye tasyäpy aàçäìgé käre saty anavasthäpätaù syät | ato dehädeù svätantryeëävasthitir må ñ aiveti |

[65] evaà dehädeù svätantryeëänirüpyatvam uktvä tad-dhetünäà kñ ity-ädé näm api tathaivänirüpyatvam äha dhätavo 'vayavitväc ca tan-mäträvayavair vinä | na syur hy asaty avayaviny asann avayavo 'ntataù || [BhP 7.15.60] dhärayanté ti | dhätavo mahäbhütäni tan-mätraiù sükñ mair avayavair vinä na syuù | avayavitvät teñ äm api | tarhy avayava eva svatantra iti cet taträha ukta-prakäreëävayavini nirüpayitum asati avayavo’py antato nirüpayitum asann iva syät | avayavi-praté ty-anyathänupapattià vinä paramäëu-lakñ aëävayava-sad-bhäve pramäëäbhäväd ity arthaù | tad uktaà païcame – evaà niruktaà kñ iti-çabda-vå ttam ity [BhP 5.12.9] ädi | tasmäd aikya-buddhyälambana-rüpaà yat praté yate tat sarvatra paramätma-lakñ aëaà sarva-käraëaà vastv eveti sädhüktam ädäv ante janänäà sad ity ädinä | evam eva tå té ye’py uktam – iti täsäà sva-çakté näà saté näm asametya saù | prasupta-loka-tanträëäà niçämya gatim é çvaraù || käla-saàjïä tato devé à vibhrac chaktim urukramaù | trayoviàçatit-tattvänäà gaëaà yugapad äviçat || so 'nupraviñ ö o bhagaväàç ceñ ö ärüpeëa taà gaëam bhinnaà saàyojayäm äsa suptaà karma prabodhayan || iti [BhP 3.6.1-3] ataeva yasya på thivé çaré ram ity ädi-çrutau [Bå hadU 3.7.3] sarvasya paramätma-çaré ratvena prasiddhiù paramätmanas tu çaré ratvena | tad evam avayava-rüpeëa pradhäna-pariëämaù sarvaträvayavé tu paramätma-vastv eveti siddham | tato’py amithyätvam eva jagata upapadyeta ||

[66] nanu yadi paramätma-vastv eva sarvaträvayavé dehaù syät tataç ca tatraiva brähmaëatvädi-saàjïä-präpte guëa-doñ a-hetü vidhi-niñ edhäv api syätäà | tau ca na sambhavataù | tasmäd anya evävayavé yujyate | ity äçaìkyäha – syät sädå çya-bhramas tävad vikalpe sati vastunaù | jägrat-sväpau yathä svapne tathä vidhi-niñ edhatä || [BhP 7.15.61]

39


vastunaù paramätmano vikalpe saàçaye saté ti tasya tädå çatvena nirëayo yävan na syät ity arthaù | tävad eva tasmät sarvaikya-buddhi-nidänät på thag dehaikya-buddhiù sädå çya-bhramaù syät | pürväparävayavänusandhäne sati parasparam äsajyaikatra sthitatvenävayavatva-sädhäraëyena caikya-sädå çyät pratyavayavam ekatayä praté teù | so’yaà deha iti bhrama eva bhavaté ty arthaù | prativå kñ aà tad idaà vanam itivat | yathoktaà svayaà bhagavatä – so’yaà dé po’rciñ äà yadvat srotasäà tad idaà jalam | so’yaà pumän iti nè ëäà må ñ ä dhé r gor må ñ äyuñ äm || iti [BhP 11.22.45] | tataç ca tatraiva brähmaëatvädy-abhimäne sati svapna-vaiñ ayakau jägrat-svapnäv iva tad-viñ ayakau vidhi-niñ edhau syätäm ity äha jägrad iti | tathä tena prakäreëa vidher vidhitä niñ edhasya niñ edhatety arthaù | evaà parasvabhäva-karmaëi na praçaàsen na garhayet | viçvam ekätmakaà paçyan prakå tyä puruñ eëa ca || [BhP 11.28.1] ity ädir ekädaçäñ ö aviàçatitamädhyäyo jïeyaù | tatra ca kià bhadraà kim abhadraà vä dvaitasyävastunaù kiyad ity ädikaà syät sädå çya-bhramas tävad ity ädy-anusäreëaiva vyäkhyeyam | avastu yad dvaitaà tasyety arthaù | tasmät svätantryeëa nirüpaëäçaktyä paramätmano ‘nanyad eva sarvam iti prakaraëärthaù || ||7.15 || çré -näradaù çré -yudhiñ ö hiram || 66||

[67] ata äha – tvaà väyur agnir avanir viyad ambu mäträù präëendriyäëi hå dayaà cid anugrahaç ca | sarvaà tvam eva saguëo viguëaç ca bhüman nänyat tvad asty api mano-vacasä niruktam || [BhP 7.9.48] hå dayam antar-indriyaà mano buddhyähaìkära-cittätmakaà, cit çuddo jé vaù | anugrahaù sva-sammukhé -karaëa-çaktiù | kià bahunä sa-guëo mäyikaù viguëaç cämäyikaù sarvärthas tvam eveti || 7.9 || çré -prahlädaù çré -nå siàham ||67||

[68] atha tasya mäyä-çakti-kärya-mäyä-jé vebhyo’nyatvaà ca spañ ö ayati – yatholmukäd visphuliìgäd dhümäd väpi sva-sambhavät | apy ätmatvenäbhimatäd yathägniù på thag ulmukät || [BhP 3.28.40] bhütendriyäntaù-karaëät pradhänäj jé va-saàjïität | ätmä tathä på thag drañ ö ä bhagavän brahma-saàjïitaù || [BhP 3.28.41] ayam arthaù | sva-sambhavät svopädäna-käraëät ulmukät käñ ö ha-muñ ö y-upädhikät | agner hetor yä visphuliìgo yaç ca dhümas tasmät tasmäd yathä tat-tad-upädänam agniù på thag

40


yathä ca tasmäd ulmukät tad-upädäna, asäv agniù på thak | ké då çäd api tat-trayäd apy ätmatvenäbhimatät näpakatayä dhüme’gny-aàça-sad-bhävenägni-svarüpatayä praté täd api tathä visphuliìga-sthäné yäj jé va-saàjïitäj jé vät ulmuka-sthäné yät pradhänät pradhänopädhika-bhagavat-tejasaù dhüma-sthäné yäd bhütädeù sarvopädäna-rüpo bhagavän på thak | ya evätmä sväàçena tat-tad-antaryämitayä paramätmä | kvacid adhikäriëi nirviçeñ a-cinmätratayä sphuran brahma-saàjïitaç ca | yata eva drañ ö ä teñ äm ädi-madhyäntävasthä-säkñ é ti || 3.28 || çré -kapiladevaù ||68||

[69] tatra yeñ äà manaù paramätmani nästi, te paramätmätmake jagaty asad aàçam eva gå hëanti, ye tu paramätma-vidas te sad-aàçam eva gå hëanté ty ähur bhägavatäù | sad iva manas tirvå t tvayi vibhäty asadäm anujät sad abhimå çanty açeñ am idam ätmatayätmavidaù | na hi vikå tià tyajanti kanakasya tad-ätmatayä svakå tam anupraviñ ö am idam ätmatayävasitam || [BhP 10.87.26] tvayy asad avartamänaà yan manas tat khalu trivå t tri-guëa-kärye jagati vartamänaà sat tvayi sad iva vartamänam iva vibhäti | darvé süparasa-nyäyena svävagäòhe jagati sato’pi paramätmano grahaëäbhävät | na tu vartamänam eva vibhäté ty arthaù | ataeväsad-aàçasya triguëa-mäyämayatvaà manomayatvaà coktam – yad idaà manasä väcä cakñ urbhyäà çravaëädibhiù | naçvaraà gå hyamäëaà ca viddhi mäyä-manomayam || iti | [BhP 11.7.7] ye tv ätma-vidas tvad-dhetor aaste ämanujät sopädhika-jé vasvarüpam abhivyäpya idam açeñ aà jagad eva ätmatayä tvad-rüpatayä sad abhimå çanti teñ äà sad-aàça eva då ñ ö ir nänyatrety arthaù | tatra då ñ ö äntaù na hi vikå tam iti | teñ äà kanaka-mätraà må gayamänänäà kanaka-vaëijäà hi kanaka-vikäre sundara-kurüpäkäratäyäà då ñ ö ir nästi | çuddha-kanaka-mätra-gå ähitvät tathätma-vidäm apé ti bhävaù | därñ ö äntike’pi tad-ätmatve hetu-trayam ähuù idaà jagat svena sac-chakti-viçiñ ö ena upädäna-rüpeëa tvayä kå taà paçcät siddhe’pi kärye käraëäàça-vyabhicäritayäntaryämitayä ca svena tvayä praviñ ö aà punaù pralaye’py ätmatayä sac-chakti-viçiñ ö a-sad-rüpatayaivävasitaà ceti | evaà då ñ ö änte’pi vivecané yam | tad etat sarvam abhipretyoktaà vaiñ ëave – jïäna-svarüpam akhilaà jagad etad abuddhayaù | artha-svarüpaà paçyanto bhrämyante moha-samplave || ye tu jïäna-vidaù çuddha- cetasas te’khilaà jagat | jïänätmakaà prapaçyanti tvad-rüpaà parameçvara || iti || [ViP 1.4.40-41] ||10.87|| çrutayaù ||69||

[70]

41


tad evaà pariëämädikaà sädhitam | vivartaç ca parihå taù | tato vivarta-vädinäm iva rajju-sarpavan na mithyätvaà kintu ghaö avan naçvaratvam eva tasya | tato mithyätväbhäve’pi trikäla-vyabhicärabhäväj jagato na sattvam | vivarta-pariëämäsiddhatvena tad-doñ a-dvayäbhävavaty eva hi vastüni sattvaà vidhé yate | yathä paramätmani tac-chaktau vä | sad eva saumyedam agra äsé d ity ädau idaà-çabdoktaà jagat | sükñ mävasthä-lakñ aëa-tac-chakti-brahmaëor mithas tädätmyäpannayoù sac-chabda-vacanät | ataù sat-kärya-vädaç ca sükñ mävasthäm avalambyaiva pravartate | tad evaà sthite’pi punar äçaìkate | nanu sad-upädänaà jagat kathaà tadvan naçvaratäm api bhajan na khalu sat syät | yadi ca naçvaraà syät tarhi kathaà çukti-rajatavat vyabhicäritvena kevala-vivartäntaù päti na syät | tad etat praçnam uö ö aìkya pariharanti || sata idam utthitaà sad iti cen nanu tarka-hataà vyabhicarati kva ca kva ca må ñ ä na tathobhaya-yuk | vyavahå taye vikalpa iñ ito’ndha-paramparayä bhramayati bhäraté ta uruvå ttibhir uktha-jaòän || [BhP 10.87.36] idaà viçvaà dharmi sad iti sädhyo dharmaù sata utpannatvät yad yata utpannaà tat khalu tad-ätmakam eva då ñ ö aà | yathä kanakäd utpannaà kuëòalädikaà tad-ätmakaà tadvat | tatrotthitam eva na tu çuktau rajatam iva | taträropitam iti siddhäntinaù svamatam anüditaà naivety ähuù | nanu tarka-hatam iti | apädäna-nirdeçena bheda-praté ter viruddha-hetutvät | nanu nämedaà sädhayämaù | kintu tata utpannatvena kuëòalädivad bhedam anüdya pratiñ edhämaù | taträbheda eva syäd ity äçaìkyänaikäntikatvena hetuà düñ ayati | vyabhicarati kva ceti | kva ca kuträpi käraëa-dharmänugatir vyabhicarati | kärya-käraëa-dharmasya saväàçenänugataà bhavaté ti niyamo na vidyata ity arthaù | dahanädy-udbhavae prabhädau dähakatvädi-dharmädarçanäd iti bhävaù | dve rüpe brahmaëas tasya mürtaà cämürtam eva ca | kñ aräkñ ara-svarüpe te sarva-bhüteñ v avasthite || akñ araà tat-paraà brahma kñ araà sarvam idaà jagad | ity [ViP 1.22.55] ädy-anantaram | eka-deça-sthitasyägner jyotsnä vistäriëé yathä | parasya brahmaëaù çaktis tathedam akhilaà jagat || ity [ViP 1.22.56] etad | evaà vyäkhyätaà çré -svämibhir eva çré -viñ ëu-puräëe – nanv akñ arasya para-brahmaëas tad-vilakñ aëaà kñ ara-rüpaà kathaà syäd ity äçaìkya då ñ ö äntenopapädayati ekadeçeti | prädeçikasyägner dé päder dähakasyäpi tad-vilakñ aëä jyotsnä prabhä yathä tat-prakäça-vistäras tathä brahmaëaù çakti-kå ta-vistära idam akhilaà jagad iti | prakå tam anusarämaù | nanu tarhi vyabhicäritve çukti-rajatavad evästu | taträhuù kva ca må ñ eti | kva ca çuktädäv eva präté tika-mätra-sattäkaà rajatädikaà må ñ ä | anyatra yatra ubhayaà praté tim artha-kriyä-käritvaà ca yunakti bhajate tatra na tathä må ñ eti | nanu küö atämrikädiñ v arthakriyä-käritäpi då çyete ity äçaìkyähuù vyavå taya iti | kraya-vikrayädi-lakñ aëa-vyavahäräyaiva vikalpo bhrama iñ ö aù | na tu tat-tat-prasiddha-samyag-artha-kriyä-käritäyai | tad-dänädau yathävat puëya-phalädikaà kré tvä çuëö hé -jïänena bhakñ itam api närogya-janakaà pratuyta märakam eva iti | tasmät tat-tat-prasiddha-

42


samyag-artha-kriyä-käritayaiva satyatvam aìgé -kriyate | ekäìgena sä küö a-sarpädau bhayädi-rüpä tvasty eveti na tad-dhetuù | kià cändha-paramparayeti | sa ca kraya-vikrayädi-lakñ aëa-vyavahäro’pi na tu yathärtha-tämrikasyeva tad-vyavahära-kuçaleñ v api kintv andha-paramparayaiva | atas tatra tadé ya-kuçaleñ v asiddhatvena vyavahärasyäbhyäsa-mätratvät tasmäd anyathä nänumeyam | dhümäbhäse hi vahni-vyabhicärasyaucityam eveti bhävaù | tad evam artha-kriyä-käritvenästy evetarasya bhrama-vastu-vailakñ yät satyatvam iti vivartavädini niraste punar anaçvara-vädé pratyuttiñ ö hate | nanv apäma somam amå tä abhüma akñ ayyaà ha vai cäturmäsa-yäjinaù sukå taà bhavaté ti [Atharva-çira Upaniñ ad 3] çrutyaiva karma-phalasya nityatva-pratipädanän naçvaratvaà na ghaö ate ity äçaìkyähuù bhramayaté ti | he bhagavan te tava bhäraté uru-vå ttibhiù vahné bhir gauëa-lakñ aëädibhir vå ttibhiù uktha-jaòän ukthäni yajïe çasyante tatra jaòäù karma-çraddhä-bharäkränta-manda-mataya ity arthaù tän bhramayati | ayaà bhävaù na hi vedaù karma-phala:a nityam abhipraiti | kintu lakñ aëayä präçastya-mätram | anyeñ äà väkyänäà vidhy-eka-vakyatvena vidhäv eva tätparyät | anyathä väkya-bheda-prasaìgaù tad yatheha karma-jito lokaù kñ é yate evam evämutra puëya-jito lokaù kñ é yata [ChäU 8.1.6] iti nyäyopärta hi çruty-antara-virodhaç ca | ataù karma-jaòänäm idaà bhrama-mätraà jagat tu satyam api pariëäma-dharmatvena naçvaram eveti | tad uktaà bhaö ö enaiva athavetihäsa-puräëa-prämäëyät så ñ ö i-pralayäv apé ñ yete iti | athavä näbhedaà sädhayäma ity ädikam äçaìkya prasiddhasya sattä-trayasya mitho vailakñ aëyät pariharati | kva ca ghaö ädau artha-kriyä-käriëy api vyabhicarati satteti çeñ aù | vastv-antarasyärtha-kriyäkäritäyäm asämrthyät deçäntare svayam aidyamänatvät käläntare tirobhävitväc ca | kva ca çukti-rajatädau taträpi tadäné m api må ñ ä artha-kriyä-käritväbhävät | yä tübhaya-yuk ubhayatra ghaö ädi-sattäyäà çukti-rajatädi-sattäyäà ca yug yogo yasyäù | yayä sä sattä labdha-padä bhavaté ty arthaù | sä parama-käraëa-sattä na tathä kintu sarvaträpi sarvadäpi tat-tad-upädhy-anurüpa-sarvärtha-kriyädy-adhiñ ö häna-rüpety arthaù | tasmäd artha-kriyä-käritvena satyam api pariëatatvena ghaö avan naçvaram eva jagat na praté ta-mätra-sattäkaà na cänaçvara-sattäkam iti paraspara-vailakñ aëya-darçanät katham ekam anyad bhavitum arhaté ti bhävaù | küö a-tämrikatvam äçaìkyähuù vyavahå taya iti | vikalpyate anyaträropyate iti vikalpaù svataù-siddhas tämrikädir arthaù sa eva vyavahå taye iñ itaù | ayam arthaù | atra küö a-tämrikeëa yaà vyavahäraà manyase so’pi na tena sidhyati | kià tarhi satya-tämrikeëaiva | arthäntaraà vyavahartur hå di tasyaiva pratyakñ atvät | küö a-tämrikam atropalakñ aëam eva kvacit taà vinäpi tava gå he tämriko datta iti paçcäd dätavya iti vä chala-prayoge smaryamäëenäpi tena tathä vyavahära-siddheù | tasmäd vyavahära-rüpäpy artha-kriyä-käritä tasyaiva bhavaté ti sa satya eva | anyathä satyasya tämrikasyäbhäve çatam apy andhänäà na paçyaté ti nyäyena küö a-tämrika-paramparayäpi vyavahäro’pi na sidhyed ity ähuù | andha-paramparayeti | andha-paramparä doñ ät sa eva vyavahå taya iñ ita ity anvayaù | yathändha-paramparayä vyavahäro na sidhyet tathä küö a-tämrika-paramparayäpé ty arthaù | ittham eva vijïäna-vädo’pi niräkå taù | çaìkara-çäré rike’pi anäditve’py andha-paramparä-nyäyenäpratiñ ö haivänavasthä vyavahära-vilopiné syät | näbhipräya-siddhir ity uktam | etad uktaà bhavati – yathedaà suvarëaà kena kré tam iti praçne kaçcid äha anenändheneti | anena kathaà paricitam iti punar äha tenändhena paricäyitam | tena ca kathm ity äha kenäpy apareëändhenety andhaparamparayäpi na sidhed vyavahäraù | kintu taträndha-paramparäyäyà yady eko’pi cakñ ñ män sarvädi-pravartako bhavati tadaiva sidhyati | yathä ca tatra sarveñ v api cakñ uñ mata eva vyavahära-sädhakatvaà | tathä kasmiàçcit tämrike prathamaà satye saty eva vyavahäraù sidhyati | tatra ca satyasaiva vyavahära-sädhakatvaà | tad anusandhänenaiva tatra pravå tteç cakñ uñ mata iva pravartakatvät tataç ca na tämrika satya iti sthite, yatra tad-vyavahära-kuçalaù paré kñ ayä satyatävagamyate sa eva küö a-

43


tämrike’py äropyamäëaù satyo bhavet | tad evam artha-kriyä-käritvena tasya satyatve tad-upalakñ itaà viçvam eva bhrama-vastu-vilakñ aëaà satyam iti siddham | paramätmana evävayavitva-vyavahära-sädhitatväd yuktam eva tat | tathä ca bhramädibhiù stutam – satyasya yonim [BhP 10.2.26] iti | tat satyam ity äcakñ ata iti çrutiç ca | çiñ ö am anyat samänam |

[71] evaà jagataù satyatvam aìgé kå taà tac ca naçvaram iti | tatra naçvaratvaà nätyantikaà kintv avyaktatayä sthiter adå çyatä-mätram eva | sat-käryatä-samprattipatteù | yad bhütaà bhavac ca bhaviñ yac cety ädi çruteù | ataeva çuktitve rajatvam iva tasyävyakta-rüpatve jagattvam asan na bhavati | paö avac ca iti [Vs 2.1.20] nyäyena jagad eva hi sükñ matäpannam avyaktam iti då çyatvena bhränti-rajata-kakñ am api jagat tad-vilakñ aëa-sattäkaà tathätmavad apariëatatväbhävena naikävastha-sattäkam ity evam artha-siddhaye tad-anantaram evähuù | na yad idam agra äsa na bhaviñ yad ato nidhanäd anumitam antarä tvayi vibhäti må ñ aika-rasa | ata upamé yate draviëa-jäti-vikalpa-pathair vitatha-mano-viläsa-må tam ity avayasnty abudhäù || [BhP 10.87.37] yad yadi idaà viçvam agre så ñ ö eù pürvaà näsat näsé t tadä na bhaviñ yan näbhaviñ yad eva aòägamäbhäva ärñ aù äkäçe kusumam iveti | çrutayaç äsé d eveti vadanti sad eva saumyedam agra äsé t ätmä vä yad idam agra äsé d ity ädyäù | tad evaà sükñ matayä tvat-tädätmyena sthitaà käraëävastham idaà jagat vistå tataya käryävasthaà bhavati | ato yan-nidhanän näça-mäträd dhetoù çuktau rajatam iva tvayi tad idam antarä så ñ ö i-madhya eva na tv agre cänte ca vibhäté ty anumitaà tan må ñ eti pramäëa-siddhaà na bhavaté ty arthaù | tatra hetum ähur ekarase iti | anubhaväntarä-viñ ayänanda-sväda iti | yasminn anubhüte sati viñ ayäntara-sphürtir na sambhavati tasmiàs tvayi çukty-ädi-nikå ñ ö a-vastüné va viñ ayäropaù kathaà syäd ity arthaù | dadhati sakå n manas tvayi ya ätmani nitya-sukhe na punar upäsate puruñ a-sära-harävasthän || ity [BhP 10.87.35] asmäkam evokteù || ato’cintya-çaktyä svarüpäd acyutasyaiva tava pariëäma-své käreëa draviëa-jäté näà dravya-mäträëäà må l-lohädé näà vikalpä bhedä ghaö a-kuëòalädayas teñ äà panthäno märgäù prakäräs tair eväsmäbhir upamé yate na tu kuträpi bhramara-jatädibhiù | yasmäd evaà tasmäd vitathä mano-viläsäù ya etädå çam eva å taà tad-rüpaà brahma vedaà jagad ity abudhä evävayanti manyante | tasya tad-adhiñ ö hänatväsamabhaväd iti bhävaù | ita-çabda-prayogas tv atra mithyäsambandha-rähitya-vyaïjanärtham va kå ta iti jïeyam | atra sat-käryavädinäm ayam abhipräyaù | må t-piëòädi-kärakair yo ghaö a utpadyate sann asan vä | ädye piñ ö a-peñ aëam | dvité ye kriyäyäù kärakaiç ca tat-siddhir iti dik | tasmän na prakaö am eva sanna cätyantam asan kintv avyaktatayä må t-piëòe eva sthito’sau yathä käraka-tan-niñ panna-kriyä-yogena vyajyate | tathä parama-käraëe tvayi sthitaà viçvaà tvat-sväbhävika-çakti-tan-niñ panna-kriyä-yogeneti | atra sva-vedäntitva-prakhyäpakänäm anyathä-yukti-viruddham eva | mana eva bhüta-käryam iti hi tatra prasiddhaà yukti-viruddhaà ca | mano’haìkärädé näà manaù-kalpitatväsambhavät | tathä hi sati veda-viruddho’né çvara-vädaç ca prasajyeta | sa ca ninditaù pädme – çrutayaù små tayaç caiva yuktayaç ceçvaraà param | vadanti tad-viruddhaà yo vadet tasmän na cädhamaù || iti |

44


asatyam apratiñ ö hante jagad ähur ané çvaram | aparaspara-sambhütaà kim anyat käma-haitukam || iti [Gé tä 16.8] çré -gé topaniñ adam ané çvara-vädina eva vyäcakñ ate | asatyaà mithyä-bhütaà satyäsatyäbhyäm anirvacané yatvenäpratiñ ö haà nirdeça-çünyaà sthäëau puruñ atvavat brahmaëé çvaratvasyäjïäna-mätra-kalpitatväd é çvaräbhimäné tatra kaçcin nästé ty ané çvaram eva jagat aparaspara-sambhütam anädy-ajïäna-paramparä-sambhütam aparasparäù kriyä-sätatye ataù käma-haitukaà manaù saìkalpa-mätra-jätaà svapnavad ity arthaù | atra pravå ttià cety ädinä teñ äà saàskära-doñ a uktaù | etäà då ñ ö im ity [Gé tä 16.9] ädinä tu gatiç ca nindiñ yate iti jïeyam ebhir eva brahmaëa aiçvaryopädir mäyäpi jé väjïäna-kalpitä tayaiva jagat-så ñ ö ir iti matam | yad uktaà tadé ya-bhäñ ye tad-ananyatvam ity [Vs 2.1.15] ädi-sütre – sarva-jïeçvarasyätmabhüte ivävidyä-kalpite näma-rüpe tatvätattväbhyäm anirvacané ye saàsära-prapaïca-bé ja-bhüte sarvajïeçvarasya mäyä-çaktiù prakå tir iti çruti-små tyor abhilapyete iti | kintv atra vidyävidye mama tanü ity [BhP 11.11.3] ädi çré -bhagavad-väkyena tu viruddham iti | ato mäyävädatayä cäyaà vädaù khyäyate | tad evaà ca pädmottara-khaëòe devé à prati päñ aëòa-çästraà gaëatayä çré -mahädevenoktam – mäyävädam asac chästraà pracchannaà bauddham ucyate | mayaivaà kathitaà devi kalau brähmaëa-rüpiëä || vedänte tu mahä-çästre mäyävädam avaidikam | mayaiva vakñ yate devi jagatäà näça-käraëät || iti | tac cäsuräëäà mohanärthaà bhagavata eväjïayeti tatraivoktam asti | tayä ca pädma evänyatra çaive ca -- dväparädau yuge bhütvä kalayä mänuñ ädiñ u | svägamaiù kalpatais tvaà ca janän mad-vimukhän kuru || iti çré -bhagavad-väkyam iti dik | ataevoktaà çré -nå siàha-puräëe yama-väkyam – viñ adhara-kaëa-bhakñ a-çaìkarokté r daçabala-païca-çikhäkñ a-päda-vädän | mahad api suvicärya loka-tantraà bhagavad-uktim å te na siddhir asti || iti | sarve’tra väda-granthä eva nirdiñ ö ä na tu mantra-granthä iti nämäkñ aram eva säkñ än nirdiñ ö am iti ca nänyathä manané yam | ato yat kvacit tat-tat-praçaàsä vä syät tad api nitänta-nästika-vädaà nirjityäàçenäpy ästikya-vädaù khyäpita ity apekñ ayä jïeyam | tasmät svatantra é çvara eva sarva-srañ ö ä na tu jé vaù | sväjïänena sva-çaktyaivety äyätam | tad uktaà çré -bädaräyaëenäpi bahutra saàjïä-mürti-kÿ ptis tu trivå t kurvata upadeçäd ity [Vs 2.4.20] ädiñ u | atas tan-mano’så jata manaù prajäpatim ity ädau manaù-çabdena samañ ö i-mano’dhiñ ö hätä çré män aniruddha eva | bahu syäà prajäyeya iti [Chä 6.2.3] tat-saìkalpa eva vä väcyaù | satya-sväbhävikäcintya-çaktiù parameçvaras tuccha-mäyikam api na kuryät cintämaëé näm adhipatiù svayaà cintämaëir eva vä küö a-kanakädivat | tathä ca mädhva-bhäñ ya-pramäëitä çrutiù – athainam ähuù satya-karmeti satyaà hy evedaà viçvam aså jata iti | evaà ca -- satya-vrataà satya-paraà tri- satyaà

45


satyasya yonià nihitaà ca satye | satyasya satyam å ta- satya-netraà satyätmakaà tväà çaraëaà prapannaù || [BhP 10.2.26] ity atra satya-saìkalpatvaà satya-päräyaëatvaà så ñ ö y-ädi-lé lä-trayeñ u satyatvaà satyasya viçvasya käraëatvaà satya eva viçvasminn antaryämitayä sthitatvaà satyasya tasya sthitatä-hetutvaà satya-vacanasyävyabhicäri-diñ ö eç ca pravartakatvaà satya-rüpatvam ity eteñ äm arthänäm äkütaà paripäö é ca saìgacchate | anyathä satyasya yonim ity ädau traye taträpi nihitaà ca satya ity aträkasmäd ardha-jaraté ya-nyäyena kañ ö a-kalpanämayärthäntare tu bhagavatä sva-pratiçrutaà satya-kå taà yat tat tad yuktam evety ato brahmädibhis tathä stave svärasya-bhaìgaù syät prakrama-bhaìgaç ca | tasmät satyam eva viçvam iti sthitam || 10.87 || çrutayaù çré -bhagavantam ||71||

[72] tad eva na yad idam agra äsety anena präkå ta-layo’pi sat-kärya-väde’nugamitaù | ätyantike tu mokñ a-lakñ aëa-laye na på thivyädé näà näçaù | jé va-kå tena tathä bhävanä-mätreëa sväbhävika-paramätma-çakti-mayänäà teñ äà näçäyukteù | labdha-mokñ eñ u çré -paré kñ itädiñ u tad-deha-sthänäm api på thivy-ädy-aàçänäà sthiteù çravaëät tathä hiraëyagarbhäàçänäà buddhy-ädé näm api bhaviñ yati | atas teñ v adhyäsa-parityäga evätyantika-laya ity ucyate | ataeva ghaö e bhinne ghaö äkäça äkäçaù syäd yathä purä | evaà dehe må te jé vo brahma sampadyate punaù || ity atra | tathä – evaà samé kñ ya cätmänam ätmany ädhäya niñ kale | daçantaà takñ akaà päde lelihänaà viñ änalam || na drakñ yasi çaré raà tvaà viçvaà ca på thag-ätmanaù || [BhP 12.5.12] ity aträpy upädheù saàyoga eva partiyajyate na tu tasya mithyätvaà pratipädyate | tathä hi buddhé ndriyety ädi-prakaraëam | tatra tad-äçrayatva-tat-prakäçyatva-tad-avyatiriktatvebhyo hetubhyo buddhé ndriyädé näà paramätma-svabhäva-çaktimayatvam äha | buddhé ndriyärtha-rüpeëa jïänaà bhäti tad-äçrayam | då çyatvävyatirekäbhyäm ädy-antavad avastu yat || [BhP 12.4.23] antaùkaraëa-bahiù-karaëa-viñ aya-rüpeëa paramätma-lakñ aëaà jïänam eva bhäti tasmäd anyad eva buddhy-ädi-vastv ity arthaù | yatas tad-äçrayaà teñ äm äçraya-rüpaà taj jïänam | klé btvam ärñ am | tathäpi räja-bhå tyayor ivätyanta-bhedaù syät | tatra hetv-antare’py äha | då çyatvaà tat-prakäçyatvam avyatirekas tad-vyatireke vyatirekaù täbhyäm | tasmät eka-deça-sthitasyägner jyotsnä vistäriëé yathä | ity [ViP 1.22.56] ädivad buddhy-ädé näà tat-sväbhävika-çaktimayatvam eva setsyaté ti bhävaù | yat khalv ädy-antavat çukty-ädau kadäcid eväropitaà rajataà tat punar avastu tad-äçrayakatva-tat-prakäçakatva-tad-avyatirekäbhävät | çukty-ädi-vastu na bhavati çukty-ädibhyo’nanyan na bhavaté ty arthaù | tataç caika-vijïänena sarva-vijïäna-pratijïä viruddheteti bhävaù ||72||

46


[73]

evam asat-kärya-vädäntare’pi jïeyam | ekasyäpi vastuno’àçabhedenäçrayäçrayitvaà svayam eva då ñ ö äntena spañ ö ayati -- dé paç cakñ uñ aç ca rüpaà ca jyotiñ o na på thag bhavet | evaà dhé ù khäni mäträç ca na syur anyatamädå tät || [BhP 12.4.24] dé paç cakü-rüpäëäà mahäbhüta-jyotir-aàça-rüpatvät dé pädikaà na tataù på thak | evaà dhé -prabhå té ni å tät paramätmano na på thak syuù | tathäpi yathä mahä-bhüta-jyotir dé pädi-doñ eëa na lipyate tathä buddhyadi-doñ eëa paramätmäpi | tadvad asyäpy anyatamatväd ity äha anyatamäd iti |

[74] tad evaà dhé -prabhå té näà paramätma-sväbhävika-çaktimayatvam uktvä tathäpi tebhyo bahiraìgaa-çaktimayebhyo’ntaraìga-çakti-taö astha-çakti-viçiñ ö a-paramätmano ’nyatamatvena teñ äm açuddhatva-vyaïjanayä sa-doñ atvam uktvä teñ dhé -vå ttiñ u tävac chuddhasyaiva jé vasya sakäraëam adhyäsam äha -- buddher jägaraëaà svapnaù suñ uptir iti cocyate | mäyämätram idaà räjan nänätvaà pratyag-ätmani || [BhP 12.4.25] buddhi-vå tti-rüpaà jägaraëaà svapnaù suñ uptir ité daà pratyag-ätmani çuddha-jé ve viçvatairjasa-präjïatväkhyaà nänätvaà mäyä-mätraà mäyä-kå tädhyäsa-mätreëa jätam ity arthaù |

[75] tataù paramätmani buddhy-ädi-mayasya jagataù sato’pi samparkaù sutaräà nästé ty arthaà cäha -- yathä jaladharä vyomni bhavanti na bhavanti ca | brahmaëé daà tathä viçvam avayavyudayäpyayät || [BhP 12.4.26] yathä vyomni vyoma-kärya-väyu-jyotiù-salila-pärthiväàça-dhüma-pariëatä jaladharäù sveñ äm evävayavinäm udayäd bhavanti då çyante | apy ayän na bhavanti na då çyante ca te ca tan na spå çanté ti jïeyam | tathä brahmaëé daà viçvam iti yojyam | tataù sükñ ma-rüpeëa tasya sthitir asty eva jagac-chakti-viçiñ ö a-käraëästitvät | ittham evoktam sato’bhivyaïjakaù käla iti ||75||

[76] tad evaà vaktuà käraëästitvaà då ñ ö äntena pratipädayati -- satyaà hy avayavaù proktaù

47


sarvävayavinäm iha | vinärthena praté yeran paö asyeväìga tantavaù || [BhP 12.4.27] sarveñ äm avayavinäà sthüla-vastünäm avayavaù käraëaà satyaà satyo vyabhicära-rahitaù proktaù | loke yathä darçnäd ity äha vineti ||76||

[77] arthena sthüla-rüpeëa paö enäpi vinä tasmin käryästitvam api vyatirekeëa pratipädayati | yat sämänya-viçeñ äbhyäm upalabhyeta sa bhramaù | [BhP 12.4.28] ayam arthaù | yady evam ucyate pürvaà sükñ mäkäreëäpi jagan näsé t kintu sämänyaà kevalaà çuddhaà brahmaiväsé t tad eva çaktyä nimitta-bhütayä viçeñ äkäreëa jagad-rüpeëa pariëatam iti tad asat | yataù yad eva sämänya-viçeñ äbhyäm upalabhyeta sa bhramo vivarta-väda eva | tatra hi çuddhaà brahmaiväjïäna-rüpayä çaktyä jagattayä vivå tam iti mataà na cäsmäkaà tad-abhyupapattiù pariëämavädasya sat-käryatä-pürvakatväd ity arthaù ||77||

[78] nanv apürvam eva käryam ärambha-vivarta-vädinäm iva yuñ mäkam api jïäyatäà taträha – anyonyäpäçrayät sarvam ädyantavad avastu yat || [BhP 12.4.28] yadädyantarvad apürvaà käryaà tat punar avastu nirüpaëäsaham ity arthaù | tatra hetur anyonyopaçrayät | yävat käryaà na jäyate tävat käraëatvaà må t-çukty-äder na sidhyati käraëatväsiddhau ca käryaà na jäyata eveti paraspara-säpekñ atva-doñ ät | tataù käraëatva-siddhaye kärya-çaktis taträvaçyam abhupagantavyä | sä ca kärya-sükñ mävasthaiveti käryästitvaà sidhyati | tathäpi sthû la-rüpatä-pädakatvän må d-ädeù käraëatvam api sidhyaté ti bhävaù |

[79] tad evaà sväbhävaika-çaktimayam eva paramätmano jagad ity upasaàharati -- vikäraù khyäyamäno’pi pratyag-ätmänam antarä | na nirüpyo’sty aëur api syäc cec cit-sama ätmavat || [BhP 12.4.29] yadyapi khyäyamämanaù prakäçamäna eva tathäpi svalpo’pi vikäraù pratyag-ätmänaà paramätmänaà vinä tad-vyatirekeëa svatantratayä na nirüpyo’sti | tad uktaà tad-ananyatva-vivaraëa eva | yadi ca taà vinäpi syät tadä cit-samaù syäc cid-rüpeëa samaù sva-prakäça eväbhaviñ yat | ätmavat paramätmavan nityaikävasthaç cäbhaviñ yat |

[80] nanu yadi paramätmänaà vinä vikäro nästi tarhi paramätmanaù sopädhitve nirupädhitvaà na sidhyati | tasmät sopädher nirupädhir any eva kim ity aträha --

48


na hi satyasya nänätvam avidvän yadi manyate | nänätvaà chidrayor yadvaj jyotiñ or vätayor iva || [BhP 12.4.30] satyasya paramätmano nänätvaà na hi vidyate | yadi tasya nänätvaà manyate tarhy avidvän yatas tasya nirupädhitva-sopädhitva-lakñ aëaà nänätvaà mahäkäça-ghaö äkäçayor yadvat tadvad gå häìgana-gata-sarva-vyäpi-tejasor iva bähya-çaré ra-väyvor iva ceti |

[80] yasmäd vikäraù khyäyamäno’pi pratyag-ätmänam antarä na nirüpyo’sty aëur api tasmät sarva-çabda-väcyo’pi sa eveti sa-då ñ ö äntam äha – yathä hiraëyaà bahudhä samé yate nå bhiù kiryäbhir vyavahära-vartmasu | evaà vacobhir bhagavän adhokñ ajo vyäkhyäyate laukika-vaidikair janaiù || [BhP 12.4.31] kriyäbhis tat-tad-vacana-bhedair bahudhä kaö aka-kuëòädi-rüpeëa yathä suvarëam eva vacobhis tat-tan-nämabhiù praté yate tathä laukiak-vaidikaiù sarvair eva vacobhir bhagavän eva vyäkhyäyate | tad uktam – sarva-nämäbhidheyaç ca sarva-vedeòitaç ca saù iti skände |

[81] tad evaà jagataù paramätma-sväbhävika-çaktimayatvam uktvä tena ca jé va-kartå keëa jïänena tan-näçana-sämarthyaà vyajya mokñ ärthaà tad-adhyäsa-parityägam upadeñ ö uà paramätma-çaktimayasyäpi tasyopädhyadhyätmakasya jé va-svarüpa-prakäçävarakatva-rüpaà doñ aà sadå ñ ö äntam upapädayati -- yathä ghano’rka-prabhavo’rka-darçito hy arkäàça-bhütasya ca cakñ uñ as tamaù | evaà tv ahaà brahma-guëas tad-é kñ ito brahmäàçakasyätmana ätma-bandhanaù || [BhP 12.4.32] arka-raçmaya eva megha-rüpeëa pariëatä varñ anti | (!) agnau präptähutiù samyag ädityam upatiñ ö hate | ädityäj jäyata vå ñ ö ir vå ñ ö er annaà tataù prajäù | iti vacanät | ayam arthaù | yathärka-prabhavo’rkeëaiva darçitaù prakä-

49


çitaç ca ghano niviòo meghaù | arkäàça-bhütasya cakñ uñ as tamaù divi bhümau ca mahändhakära-rüpo bhavati | evam ahaà präkå tähaìkäro brahma-guëaù paramätma-çakti-kärya-bhütaù tadé kñ itas tenaiva paramätmanä prakäçitaç ca brähmäàçakasya taö astha-çakti-rüpatvät paramätmano yo hé näàças tasyätmano jé vasyätma-bandhanaù svarüpa-prakäçävarako bhavati |

[82] sa cädhyäsa-parityägaù svato na bhavati kintu paramätma-jijïäsayä tat-prabhävenaiveti vaktuà pürvavad eva då ñ ö änta-paaripäö é m äha -- ghano yadärka-prabhavo vidé yaryate cakñ uù svarüpaà ravim é kñ ate tadä | yadä hy ahaìkära upädhir ätmano jijïäsayä naçyati tarhy anusmaret || [BhP 12.4.33] ghano yathärka-prabhavo vidé ryate iti då ñ ö äntäàçe tad-vidäraëasya na cakñ uù-çakti-sädhyatvam kintu sürya-prabhäva-sädhyatvam iti vyaktam | anena därñ ö äntike’pi ätmanaù paramätmano jijïäsayä jätena tat prasädenähaìkäro naçyati paläyate ity aträàçe puruñ a-jïäna-sädhyatvam ahaìkära-näçasya khaëòitam | ato vivarta-vädo näbhyupagataù | atra copädhir iti viçeñ aëena svarüpa-bhütähaìkäras tv anya eveti spañ ö é bhütam | evaà yathä då ñ ö änteghana-präya-mahändhakärävaraëäbhävät tat-prabhäveëa yogyatäläbhäc ca cakñ ù kartå bhütaà svarüpaà karma-bhütam é kñ ate sva-svarüpa-prakäçam astitvena jänäti sva-çakti-präkaö yaà labhata ity arthaù | kadäcit tadé kñ aëonmukhaù san ravià cekñ ate tathä därñ ö äntike’py anusmaret smartur anusandhätuà yogyo bhavati, ätmänaà ceti çeñ aù |

[83] nigamayati – yadaivam etena viveka-hetinä mäyämayähaìkäraëätma-bandhanam | cchitväcyutätmänubhavo’vatiñ ö hate tam ähur äyantikam aìga samplavam || [BhP 12.4.34] etena pürvokta-viveka-çastreëa | mäyämayeti viçeñ aëaà svarüpa-bhütähaìkärasya vyavacchedärtham | avatiñ ö hate sva-svarüpeëävasthito bhavati | na kevalam etävad eva acyutmänubhavaù acyute’cyuta-nämny ätmani paramätmany anubhavo yasya tathäbhüta eva sann avatiñ ö hate || 12.4 || çré -çukaù ||84||

[84] aträyam apy ekeñ äà pakñ aù parameçvarasya çakti-dvayam asti svarüpäkhyä mäyäkhyä ceti | pürvayä svarüpa-vaibhava-prakäçanam aparayä tv indra-jäla-vattayaiva mohitebhyo jé vebhyo viçva-så ñ ö y-ädi-darçanam | då çyate caikasya nänävidyävataù kasyäpi tathä vyavahäraù | na caivam advaitavädinäm iva vedanam äpatitam | satyenaiva karträ satyam eva drañ ö äraà prati satyayaiva tathä çaktyä vastunaù sphoraëät loke’pi tathaiva då çyata iti bhavatv apé daà näma | yataù satyaà na satyaà naù kå ñ ëa-pädäbjämodam antarä | jagat satyam asatyaà vä ko’yaà tasmin durägrahaù ||

50


tad etan-mate sata idam utthitam ity ädiväkyäni präyo yathä ö é kä-vyäkhyänam eva jïeyäni | kvacit tat-kå tänumänädau bheda-mätrasyäsattve prasakte vaikuëö hädé näm api tathätva-prasaktis tan-mate syäd ity atra tu teñ äm ayam abhipräyaù | vayaà hi yal loka-pratyakñ ädi-siddhaà vastu tad eva tat-siddha-vastv-antara-då ñ ö äntena tad-dharmakaà sädhayämaù | yat tu tad asiddhaà çästravid-anubhavaika-gamya-tädå çatvaà tat punas tad-då ñ ö änta-parärdhädinäpy anyathäkartuà na çakyata eveti | jé veçvaräbheda-sthäpanä ca cid-rüpatä-mätra eveti | atha sväbhävika-mäyä-çaktyä parameçvaro viçva-så ñ ö y-ädikaà karoti jé va eva tatra muhyaté ty uktam | tatra sandehaà praçnottaräbhyäà pariharaty añ ö abhiù – çré -vidura uväca brahman kathaà bhagavataç cin-mätrasyävikäriëaù | lé layä cäpi yujyeran nirguëasya guëäù kriyäù || [BhP 3.7.2] he brahman cin-mätrasya cinmätra-svarüpasya sataù svarüpa-çaktyä bhagavataù çré -vaikuëö hädi-gata-tädå çaiçvaryädi-yuktasya ataeva nirguëasya präkå ta-guëäspå ñ ö asya tata evävikäriëas tädå k-svarüpa-çakti-viläsa-bhütänäà kriyäëäm anantänäm api sadodita-varänanta-vidha-prakäçe tasmin nitya-siddhatvät tat-tat-kriyävirgbhäva-kartus tasyävasthäantara-präptatväbhävät präkå ta-kartur iva na vikäräpattir iti | nirvikärasya ca kathaà sattvädayaù präkå ta-guëäù kathaà vä tadäsaìga-hetukäù sthity-ädayaù kriyäç ca yujyeran | tataç ca cinmätra-vastu-virodhäd eva te ca täç ca na yujyante | bhagavattve tu svaira-ceñ ö ayäpi na yujyeran ity äha lé layä väpé ti | aträvikäritva-nirguëatväbhyäà saha cinmätra-bhagavattvaà cety ubhayam api své kå tyaiva pürva-pakñ iëä på ñ ö am |

[85] tataç ca tasya cin-mätra-svarüpasya bhavatu bhagavattvaà taträsmäkaà na sandehaù | kintu tasya katham itara-guëädi-své käro yujyate ity eva på cchata iti väkyärthaù | tataç cinmätratve bhagavattve ca tasya tucchä guëäù kriyäç ca na sambhavanty eveti dviguëé bhüyaiva praçnaù | lé layä väpi kathaà yujyeran iti viçadayati | kré òäyäm udyamo 'rbhasya kämaç cikré òiñ änyataù | svatas-tå ptasya ca kathaà nivå ttasya sadänyataù || [BhP 3.7.3] udyamayait pravartayati ity udyamaù | arbhakasya kré òäyäà pravå tti-hetuù kämo’sti | anyatas tu vastv-antareëa bäläntara-pravartanena vä tasya kré òecchä bhavati | bhagavatas tu svataù svenätmanä svarüpa-vaibhavena ca tå ptasya ata evänyataù sadä nivå ttasya ca katham anyato jé väj jagac ca nimittät cikré òiñ eti | na ca tasya te guëäs täì kriyäç ca na vidyante ity apalapané yam |

[86] tathaiva prasiddher ity äha -- asräkñ é d bhagavän viçvaà guëa-mayyätma-mäyayä | tayä saàsthäpayaty etad bhüyaù pratyapidhäsyati || [BhP 3.7.4]

51


guëa-mayyä traiguëya-vyaïjinyä ätmäçritayä mäyayä saàsthäpayati pälayati pratyapidhäsyati prätilaumyena tirohitaà kariñ yati | jé vasya ca kathaà mäyä-mohitatvaà

[88] ghaö até ty äkñ epäntaram äha -- deçataù kälato yo 'säv avasthätaù svato 'nyataù | aviluptävabodhätmä sa yujyetäjayä katham || [BhP 3.7.5] yo’sau deçädibhir aviluptävabodha ätmä jé vaù sa katham ajayävidyayä yujyeta | tatra deça-vyavadhänato deça-gata-doñ ato vä cakñ uù prakäça iva kälato vidyud iva avasthätaù små tir iva svataù çukti-rajatam iva anyato ghaö ädi-vastv iva na tasyävabodho lupyate avyähata-svarüpa-bhüta-jïänäçrayatväd evety arthaù ||

[89] tatraiva virodhäntaram äha – bhagavän eka evaiñ a sarva-kñ etreñ v avasthitaù | amuñ ya durbhagatvaà vä kleço vä karmabhiù kutaù || [BhP 3.7.6] eñ a eka eva bhagavän paramätmäpi sarva-kñ etreñ u sarvasya jé vasya kñ etreñ u deheñ v avasthitaù | tatra sati katham amuñ a jé vasya durbhagatvaà svarüpa-bhüta-jïänädi-lopaù karmabhiù kleçaç ca tasya vä kuto nästi | na hy ekasmin jalädau sthitayor vastunoù kasyacit tat-saàsargaù kasyacin neti yujyata ity arthaù |

[90] tatra kevalaà cin-mätratvaà na sambhavaté ti bhatgavattvam eväìgé kå tya çré -maitreya uväca – seyaà bhagavato mäyä yan nayena virudhyate | é çvarasya vimuktasya kärpaëyam uta bandhanam || [BhP 3.7.9] yayä viçva-så ñ ö y-ädikaà bhavati seyaà bhagavato’cintya-svarüpa-çakter mäyäkhyä çaktiù | yad yä ca nayena tarkeëa virudhyate tarkäté tatayä seyam apy acintyety arthaù | yadyapy evaà dvayor apy acintyatvaà tathäpi bhagavato m>ayety anena vyaktatvät svarüpa-çakter antaraìgatväd bahiraìgäyä mäyäyä guëaiù sattvädibhis tat-käryaiù sthäpanädi-lé läbhiç ca näsau spå çata ity arthaù | tantreëa cäyam arthaù | yad yayä mäyayä yena bhagavatä saha na virudhyate näsau virodha-viñ ayé kriyata iti ca evam eva ñ añ ö he navamädhyäye – duravabodha iva taväyam ity [BhP 6.9.34] ädinä gadyena tasya saguëa-kartå tvaà virudhya punar atha tatrabhavän iti [BhP 6.9.35] gadyenäntaryämitayä guëa-visarga-patitatvena jé vavad bhoktå tva-yogaà sambhävya, na hi virodha ubhayam ity [BhP 6.9.36] ädi gadyena tatra taträvitarkya-çaktitvam eva ca siddhänte yojitam |

52


tatra svarüpa-çakter avitarkyatvaà bhagavaté ty ädibhir viçeñ aëair mäyäyäç cätma-mäyäm ity anena darçitam | tatra svarüpa-dvayäbhäväd ity asya tathäpy acintya-çaktyä tat-kartå tvaà tad-antaùpätitvaà ca vidyate ity arthaù | sama-viñ ama-maté näm iti [BhP 6.9.37] tu gadyaà tathäpy uccävaca-buddhé näà tathä sphurasé ti pratipatty-arthaà jïeyam | duravabodha iveti präktana-gadye tv açaré ra iti çaré ra-ceñ ö äà vinä açaraëa iti bhümy-ädy-äçrayaà vinä ity arthaù | atha tatrety ädau svakå te’pi tasyäpi hetu-kartå tväd yojané yam | tasmäd aträpi svarüpa-çakter eva prädhänyaà darçitam | ataeva å te’rthaà yat praté yeta ity [BhP 2.9.34] ädau mäyäyä äbhäsa-sthäné yatvaà pradarçya tad-aspå çyatvam eva bhagavato darçitam | tvam ädyaù puruñ aù säkñ äd ity ädau mäyäà vyudasya cic-chaktyä ity [BhP 1.7.23] anena ca tathä jïäpitam | mäyä paraity abhimukhe ca vilajjamänä ity [BhP 2.7.47] anena ca | tad evaà bhagavati tad-virodhaà parihå tya jé ve’py avidyä-sambandham atarkyatvena darçitayä tan-mäyayaiva samädadhati | é çvarasyeti yad ity anenaiva sambadhyate | artha-vaçäd atra ca tå té yayä pariëamyate | yad yayä é çvarasya svarüpa-jïänädibhiù samarthasya ataeva vimuktasya jé vasya kärpaëyaà tat-tat-prakäça-tirobhävas tathä bandhanaà tad-darçi-guëa-maya-jäla-praveçaç ca bhavaté ti | tad uktam – tat-saìga-bhraàçitaiçvaryam iti [BhP 6.5.15] | tad etat sarvam abhipretya çrutayo’py ähuù – sa yad ajayä tv ajäm ity ädäv apeta-bhaga iti [BhP 10.87.38] ca | atra müla-padye bhagavato mäyety anena bhagavattvaà tu mäyikam ity äyätam | indrasya mäyety atra yathendratvam |

[91] evaà pürvaträpi jïeyam | punar api jé vasya vastutaù své ya-tat-tad-avasthatväbhäve’pi bhagavan-mäyayaiva tat-tat-praté tir iti sadå ñ ö äntam upapädayati | yad arthena vinämuñ ya puàsa ätma-viparyayaù | praté yata upadrañ ö uù sva-çiraç chedanädikaù || [BhP 3.7.10] yad yasya | mäyayä hetor arthena vinäpi | yady api tasya trikälam eva so’rtho nästi tathäpy ätma-viparyayaù ätmavismå ti-pürvaka-paräbhimäne näham eva tad-dharmé ty evaàrüpaù so’rthaù syät | upadrañ ö ur jé vasya | tå té yärthe ñ añ ö hé | svapnävasthäyäà jé vena sva-çiraç-chedanädiko’té väsambhavo’rthaù praté yate | na hi tasya çiraç chinnaà na tu vä sva-çiraç chedaà ko’pi paçyet | kintu bhagavan-mäyaivänyatra-siddhaà tad-rüpam arthaà tasminn äropayaté ti |

[92] mäyä-mätraà tu kärtsnyenänabhivyakta-svarüpatväd iti nyäyena | ataeva çuddhasyäpi sato jé vasyaupädhikenaiva rüpeëopädhi-dharmäpattir iti då ñ ö äntäntareëopapädayaté ti -- yathä jale candramasaù kampädis tat-kå to guëaù | då çyate 'sann api drañ ö ur ätmano 'nätmano guëaù || [BhP 3.7.11]|| yathä jale pratibimbitasyaiva candramaso jalopädhi-kå taù kampädi-guëo dharmo då çyate na tv äkäça-sthitasya tadvad anätmanaù prakå ta-rüpopädher dharmaù ätmana

53


çuddhasyäsann api aham eva so’yam ity äveçän mäyayopädhi-tädätmyäpannähaìkäräbhäsasya pratibimba-sthäné yasya tasya drañ ö ur ädhyätmikävasthasyaiva yadyapi syät tathäpi çuddho’sau tad-abhedäbhimänena taà paçyaté ty arthaù | tad uktam ekädaçe çré -bhagavatä – nå tyato gäyataù paçyan yathaivänukaroti täm | evaà buddhi-guëän paçyann ané ho’py anukäryate || [BhP 11.22.53] iti | tathaivoktam – çuddho vicañ ö e hy aviçuddha-kartur iti | vi-çabdasya cätra tad-äveça eva tätparyaà tasmäd bhagavato’cintya-svarüpäntaraìga-mahä-pravala-çaktitväd bahiraìgayä pravalayäpy acintayäpi mäyayäpi na så ñ ö iù | jé vasya tu tayä så ñ ö ir iti siddhäntitam || 3.7 || çré -çukaù || 85-92 ||

[93] evaà så ñ ö y-ädi-lé lä-traye yojine’pi punar viçeñ ataù saàçayya siddhäntaù kriyate sthüëä-nikhanana-nyäyena | nanu pälana-lé läyäà ye ye’vatäräs tathä tatraiva sva-prasäda-vyaö jaka-smitäbhaya-mudrädi-ceñ ö ayä sura-pakñ a-päto yuddhädi-ceñ ö ayä daitya-saàhära ity ädikä yä yä vä lé läù çrüyante te ca täç ca svayaà parameçvareëa kriyante na vä | ädye pürva-pakñ as tad atrastha eva pratyuta pakñ a-pätädinä vaiñ amyaà ca | ante teñ äm avatäräëäà lé länäà ca na svarüpa-bhütayä sidhyaté ti sampratipatti-bhaìgaù | atrocyate | satyaà viçva-pälanärthaà parameçvaro na kiïcit karoti kintu svena sahaivävaté rëän vaikuëö ha-pärñ adän tathädhikärika-devädy-antargatän tathä taö asthän anyäàç ca bhaktän änandayituà svarüpa-çaktyäviñ käreëaiva nänävatärän lé läç cäsau prakäçayati | tad uktaà pädme – muhürtenäpi saàhartuà çakto yadyapi dänavän | mad-bhaktänäà vinodärthaà karomi vividhäù kriyäù || darçana-dhyäna-saàsparçair matsya-kürma-vihaìgamäù | sväny apatyäni puñ ëanti tathäham api padmaja || iti | hari-bhakti-sudhodaye – nityaà ca pürëa-kämasya janmäni vividhäni me | bhakta-sarveñ ö a-dänäya tasmät kià te priyaà vada || iti | tathä çré -kunté -devé -vacanaà ca -- bhakti-yoga-vidhänärthaà kathaà paçyema hi striya iti [BhP 1.8.20] | atra bhakti-yoga-vidhänärthaà tad-artham avaté rëaà tväm iti ö é kä ca | çré -brahma-vacanaà ca -- prapaïcaà niñ prapaïco’pi viòambayasi bhütale | prapanna-janatänanda- sandohaà prathituà prabho || [BhP 10.14.37] svarüpa-çaktyaiväviñ käraç ca çré -brahmaëaiva darçitaù – eñ a prapanna-varado ramayätma-çaktyä yad yat kariñ yati gå hé ta-guëävatära [BhP 3.9.23] ity ädinä | gå hé tä guëäù käruëyädayo yatra tathäbhüto’vatäro yasyety arthaù | tad evaà bhaktänandärtham eva tän prakaö ayatas tasyänanusaàhitam api sura-pakñ a-pätädi-viçva-pälana-rüpaà tan-mäyä-käryaà svata eva bhavati | loke yathä kecid bhaktäù parasparaà bhagavat-prema-mukholläsäya militäs tad anabhijïän api käàçcin märdaìgikädé n

54


saìgå hya tad-guëa-gänänandenonmattavan nå tyanto viçveñ äm evämaìgalaà ghnanti maìgalam api vardhayanté ti | tad uktaà väg gad-gadety ädau mad-bhakti-yukto bhuvanaà punäté ti [BhP 11.14.24] | evam evoktam – så ñ ö y-ädikaà harer naiva prayojanam apekñ ya tu | kurute kevalänandäd yathä martyasya nartanam || iti | [Näräyaëa-saàhitä] na ca vaktavyaà svena teñ äà tair api svasyänandane svatas tå ptatä-häniù syät tathänyän parityajya ca teñ äm evänandane vaiñ amyäntaram api syäd iti | taträdye viçuddhorjita-sattva-tanum äçrite’pi muni-jane svatas tå pti-paräkäñ ö häà präpto bhakta-vätsalya-darçanät tad-anucara eväsau guëo na tu tat-pratighäté ti labhyate | yathä sarvän muné n prati çré -paré kñ id-väkyam – nehätha nämutra ca kaçcanärtha å te paränugraham ätma-çé lam | [BhP 1.19.23] tathä jaòa-bharata-caritädau – sindhu-pataya ätma-satatvaà vigaëayataù paränubhävaù parama-käruëikatayopadiçya ity ädi [BhP 5.13.24] çré -närada-pürva-janmani -- cakruù kå päà yadyapi tulya-darçanäù; çuçrüñ amäëe munayo 'lpa-bhäñ iëi | [BhP 1.5.24] tathä kunté -stave – namo 'kiïcana-vittäya nivå tta-guëa-vå ttaye | ätmärämäya çäntäya kaivalya-pataye namaù || [BhP 1.8.27] akiïcanä bhaktä eva vittaà sarvasvaà yasyeti ö é kä ca | tato’nyathä cäkå tajïatä-doñ aç ca nirdoñ e bhagavaty äpatati | tataù siddhe tathävidhasyäpi bhakta-vätsalye bhaktänäà duùkha-hänyä sukha-präptyä vä svänando bhavaté ty äyätam eva | kià ca parama-säraa-bhütäyä api svarüpa-çakteù sära-bhütä hlädiné näma yä vå ttis tasyä eva sära-bhüto vå tti-viçeñ o bhaktiù sä ca raty-apara-paryäyä | bhaktir bhagavati bhakte ca nikñ ipta-nijobhaya-koö iù sarvadä tiñ ö hati | ataevoktaà bhagavän bhakta-bhaktimän iti | tasmäd bhaktasthayä tayä bhagavatas tå ptau na svatas tå ptirtä-häniù | pratyuta çaktitvena svarüpato bhinnäbhinnäyä api tasyäù ye yathä mäà prapadyante täàs tathaiva bhajämy aham iti nyäyena bhakta-citta-sphuritäyä bheda-vå tter eva sphuraëät bhagavato mäà hlädayaty asya bhaktir iti änandacamatkärätiçayaç ca bhavati | çakti-tadvator bhedamate’pi viçiñ ö asyaiva svarüpatvaà sampratipannam | tad etat sarvam abhipretya bhaëitaà durväsasaà prati çré -viñ ëunä – ahaà bhakta-parädhé no hy asvatantra iva dvija | sädhubhir grasta-hå dayo bhaktair bhakta-jana-priyaù || näham ätmänam äçäse mad-bhaktaiù sädhubhir vinä | çriyaà cätyantiké à brahman yeñ äà gatir ahaà parä ||

55


ye därägära-puträpta- präëän vittam imaà param | hitvä mäà çaraëaà yätäù kathaà täàs tyaktum utsahe || mayi nirbaddha-hå dayäù sädhavaù sama-darçanäù | vaçe kurvanti mäà bhakty sat-striyaù sat-patià yathä || mat-sevayä praté taà te sälokyädi-catuñ ö ayam | necchanti sevayä pürëäù kuto 'nyat käla-viplutam || sädhavo hå dayaà mahyaà sädhünäà hå dayaà tv aham | mad-anyat te na jänanti nähaà tebhyo manäg api || [BhP 9.4.63-68] iti | atra ye därägäreti trayam akå tajïatä-niväraëe sädhavo hå dayaà mahyam iti svatas tå pti-parihäre | bhakteù svarüpa-çakti-sära-hlädiné -säratve ca ahaà bhakta-parädhé na iti dvayam | tatraiva bhakteñ v api bhakti-rüpeëa tat-praveçe sati viçeñ ato mat-sevayä praté tam ity api jïeyam | tato na präktano doñ aù | dvité ye’py evam äcakñ mahe | paränandane pravå ttir dvidhä jäyate parato nijäbhé ñ ö a-sampattyai kvacit tad-abhé ñ ö a-mätra-sampattyai ca | tatra prathamo näträpy ayuktaù sätmärtha-mätratayä kuträpi pakñ apätäbhävät | atrottara-pakñ e para-sukhasya para-duùkhasya cänubhavenaiva paränukülyenaiva pravå tté cchä jäyate na tu yat-kiïcij-jïäna-mätreëa cittasya para-duùkhäsparçe kå pä-rüpa-vikäräsambhavät | yathä kaëö aka-biddhäìgo jantor necchati täà vyathäm | jé va-sämyaà gato liìgair na tathäbiddha-kaëö akaù || iti nyäyät | tataç ca sadä paramänandaikarüpe’pahata-kalmañ e bhagavati präkå tasya sukhäbhidha-duùkhasya prasiddha-duùkhasya ca sürya pecaka-cakñ ur jyotiñ a iva tamasa iva cätyantäbhävät tat-tad-anubhavo nästy eva | yat tu bhagavati duùkha-sambandhaà parijihé rñ anto’pi kecid evaà vadanti, tasmin duùkhänubhava-jïänam asty eva, tac ca paraké yatvenaiva bhäsate na tu své yatveneti | tad api ghaö ö a-kuòyäà prabhätam duùkhänubhavo näma hi antaù-karaëe duùkha-sparçaù, sa ca svasmäd bhavatu parasmäd veti duùkha-sambandhäviçeñ ät | asarvajïatä-doñ aç ca sürya-då ñ ö äntenaiva parihå taù, pratyuta guëatvenaiva darçitaç ca | tasmät tasmin yat kiïcid duùkha-jïänam astu, duùkhänubhavas tu nästy eva | yata eva kartum akartum anyathä-kartuà samarthe parama-karuëämaya-nicaya-çiromaëau tasmin viräjamäne’py adyäpi jé väù saàsära-duùkham anubhavanté ty atra nairghå ëya-parihäraç ca bhavati | yat tu bhaktänäà sukhaà tat tasya bhakti-rüpam eva, tathä teñ äà duùkhaà bhagavat-präpty-antaräyeëaiva bhavati, tatra cädhikä bhagavaty eva cittärdratä jäyate sä ca bhaktir eveti | kvacid gajendrädé näm api präkå ta eva duùkhe sa eva mama çaraëam ity ädinä tathaiva bhaktir udbhütaiveti | kvacid yamalärjunädiñ u çré -näradädi-bhaktänäà bhaktiù sphuö aiveti

56


ca sarvathä dainyätmaka-bhakta-bhakty-anubhava eva taà karuëayati na tu präkå taà duùkhaà, yogye käruëe saty ayogyasya kalpanänaucityaät duùkha-sad-bhävo’sty eva käraëatve sarva-saàsärocchitteù | atha tasya paramparä-käraëatvam asty eva ced asstu na käpi hänir iti | tasmäd ubhayathä bhaktänandane tad-bhakty-anubhava eva bhagavantaà pravartayaté ti siddham | tat etad uktaà bhavati | yady anyasya sukha-duùkham anubhüyäpi tat-tat-tyägenetarasya sukhaù duùkha-hänià vä sampädayati tadaiva vaiñ amyam äpatati | çré -bhagavati tu präkå ta-sukha-duùkhänubhaväbhävän na tad äpatati, yathä kalpa-tarau | tad uktaà çré mad-akrüreëa – na tasya kaçcid dayitaù suhå ttamo na cäpriyo dveñ ya upekñ ya eva vä | tathäpi bhaktän bhajate yathä tathä sura-drumo yadvad upäçrito’rthadaù || iti [BhP 10.38.22] | atra bhaktäd anya eva kaçcid iti jïeyam | kaù paëòitas tvad-aparaà çaraëaà samé yäd bhakta-priyäd å ta-giraù suhå daù kå tajïäd ity [BhP 10.48.26] etad-väkyenaiva tat-priyatva-prokteù | çré -mahädevenäpy uktam -- na hy asyästi priyaù kaçcin näpriyaù svaù paro 'pi vä | ätmatvät sarva-bhütänäà sarva-bhüta-priyo hariù || tasya cäyaà mahä-bhägaç citraketuù priyo 'nugaù | sarvatra sama-då k çänto hy ahaà caiväcyuta-priyaù || [BhP 6.17.33-34] tathoktaà çré -prahlädenäpi -- citraà tavehitam aho 'mita-yogamäyä- lé lä-viså ñ ö a-bhuvanasya viçäradasya | sarvätmanaù samadå ço 'viñ amaù svabhävo bhakta-priyo yad asi kalpataru-svabhävaù || [BhP 8.23.8] iti | arthaç ca -- yat tvaà bhakta-priyo’si so’pi samadå ças tava svabhävo’viñ amaù viñ amo na bhavati | tatra hetu-garbha-viçeñ aëaà kalpataru-svabhäva iti | tasmäd viñ ama-svabhävatayä praté te’pi tvayy avaiñ yam ity até va citram iti | athavä paraträpi kalpa-vå kñ ädi-lakñ aëe samäna eväçrayaëé ye vastuni bhakta-pakñ a-päta-rüpa-vaiñ amya-darçanäd vaiñ amyam api samasyaiva svabhäva ity eva vyäkhyeyam | tathä pürvaträpi bhaktän bhajata iti vaiñ amya eva yojané yam iti | vastutas tu çré -bhagavaty acintyam aiçvaryam eva mukhyas tad-avirodhe hetuù | yad uktam – namo namas te’stv å ñ abhäya sätvatäm ity [BhP 2.4.14] ädau dvité yasya caturthe ö é käyäm | tad evaà vaiñ amya-praté täv apy adoñ atväyäcintyam aiçvaryam äheti | tad uktaà çré -bhé ñ meëa sarvätmanaù samadå ço hy advayasyänahaìkå teù | tat-kå taà mati-vaiñ amyaà niravadyasya na kvacit || tathäpy ekänta-bhakteñ u paçya bhüpänukampitam | yan me 'süàs tyajataù säkñ ät kå ñ ëo darçanam ägataù || iti [BhP 1.9.21-22] tathä çré -bhagavatä –

57


samo 'haà sarvabhüteñ u na me dveñ yo 'sti na priyaù ye bhajanti tu mäà bhaktyä mayi te teñ u cäpy aham || iti [BhP 9.29] tad evaà tat-tad-doñ e bhakta-pakñ a-pätasya svarüpa-çakti-sära-bhütatve bhakta-vinodärtham eva svarüpa-çaktyaiva svayam eva ca tat-tad-avatära-lé läù karoti bhagavän tato viçva-pälanaà tu svayam eva sidhyaté ti sthite na vaidura-praçnas tad-avasthaù | atra devädé näà präkå tatayä taiù saha lé läyäà svatas tå ptatä-hänis teñ u tad-aàçäveçädi-své käreëägre parihartavyä | tathä na cävatärädé näà svarüpa-çakty-ätmatä-häniù | tathä bhakta-vinodaika-prayojanaka-svaira-lé lä-kaivalyena cänyatra räga-dveñ äbhävän na vaiñ amyam api pratyuta pitta-düñ ita-jihvänäà khaëòäd vairasya iva tasmän nigrahe’py anubhüyamäne teñ äà duñ ö atädi-kñ apaëa-lakñ aëaà hitam eva bhavati | atra na hy asya janmano hetuù karmaëo vä mahé pate | ätma-mäyäà vineçasya parasya drañ ö ur ätmanaù | yan mayä ceñ ö itaà puàsaù sthity-utpatty-apyayäya hi | anugrahas tan-nivå tter ätma-läbhäya ceñ yate || [BhP 9.24.57-58] iti navamäntastha-çré -çuka-väkyänusäreëa pralaye lé nopädher jé vasya dharmädy-asambhaväd upädhi-så ñ ö y-ädinä dharmädi-sampädanenänugraha iti tadé ya=ö é känusäreëa ca | tathä, loke bhavän jagati naù kalayävaté rëaù sad-rakñ aëäya khala-nigrahaëäya cänyaù | kaçcit tadé yam abhiyäti nideçam é ça kià vä janaù svakå tam å chati tan na vidmaù || [BhP 10.70.27] iti jaräsandha-baddha-räja-vå nda-nivedane’pi é çvare tvayi sad-rakñ aëärtham avaté rëe’pi ced asmäkaà duùkhaà syät tarhi kim anyaù kaçcij jaräsandhädis tvad-äjïäm api laìghayati kià ca tvayä vakñ yamäëo’pi janaù sva-karma-duùkhaà präpnoté ty eveti na vidmaù | na caitad ubhayam api yuktam iti bhävaù | iti tadé ya-ö é känusäreëa ca lé läyäù svairatve’pi durghaö ané mäyaiva tadä tadä devänusarädé näà tat-tat-karmodbodha-sandhänam api ghaö ayati | yathä sva-sva-karmaëä på thag eva ceñ ö amänänäà jé vänäà ceñ ö ä-viçeñ äù paraspara-çubhäçubha-çakuntatayä ghaö itä bhavaté ty ädikaà loke’pi då çyate | yatra tu kvacid eñ ä tal-lé läjavam anugantuà na çaknoti tatraiva parameçituù svairatä vyakté bhavati | yathä – guru-putram ihäné taà nija-karma-nibandhanam | änayasva mahäräja mac-chäsana-puraskå taù || [BhP 10.45.45] iti yama-viñ ayaka-çré -bhagavad-ädeçädau | tataç ca tasyätivirala-pracäratvän na sarvatra kå ta-häny-akå täbhyägama-prasaìgaç ca | atha yadi kecid bhaktänäm eva dviñ anti tadä tadä bhakta-pakñ a-pätäntaùpätitväd bhagavatä svayaà tad-dveñ e’pi na doñ aù | pratyuta bhakta-viñ ayaka-tad-rateù poñ akatvena hlädiné -vå tti-bhütänandolläsa-viçeñ a eväsau | yena hi dveñ eëa pratipada-pronmé lat-sändränanda-vaicitré -samatirikta-bhakti-rasa-marusthala-brahma-kaivalyäpädäna-rüpatvena tadé ya-bhakti-rasa-mahä-pratiyogitayä tato’nyathä duçcikitsatayä ca tatrocitam | tad-uttha-bhagavat-tejasä tat-svarüpa-çakter api tiraskäreëa dhvaàsäbhäva-tulyatvam | svargäpavarga-narakeñ v api tulyärtha-darçina iti [BhP 6.17.28] nyäyenänyeñ äm até va duùsahaà teñ äm api kämukänäà nikämam anabhé ñ ö am uddaëòa-daëòa-viçeñ aà kurvaty

58


eva bhagavati tasya sarva-hita-paryavasäyi-cäritra-svabhävatväd eva tat-tad-durvära-durväsanämayäçeñ a-saàsära-kleça-näço’pi bhavati | yaù khalv abhedopäsakänäm atikå cchra-sädhyaù puruñ ärthaù | kvacic ca paramärtha-vastv-avabhijïänäà naraka-nirviçeñ aà teñ äà käminäà tu nikämam abhé ñ ö aà viö aké ö änäm ivämedhyaà svarga-viçeñ aà tebhyo dadäti sa parameçvaraù | ataevoktaà nägapatné bhiù – ripoù sutänäm api sutavat

59


pälyänäà devänäm ity [BhP 10.16.33] arthaù | damam iti yato dama apé ty arthaù | yat tu pütanädäv uttama-bhakta-gatiù çrüyata tad-bhaktänukaraëa-mähätmyenaiveti tatra tatra spañ ö am eva | yathä sad-veñ äd api pütanäpi sakulety [BhP 10.14.35] ädi | atha yadi kecid bhaktä eva santo bhaktäntreñ u kathaïcid aparädhyanti tadä tenaiväparädhena bhakteñ u bhagavati ca vivartamänaà dveñ a-bäòavänala-jväläläpam anubhüya cirät kathaïcit punaù sad-veñ eëäpi bhagavat-saàsparçädinä saparikare tad-aparädha-doñ e vinañ ö e svapadam eva präpnuvanti | na tu brahma-kaivalyam bhakti-lakñ aëa-bé jasyänaçvara-vabhävatvät | teñ u bhagavataù krodhaç ca bäleñ u mätur iveti ||

[93] tathä hi çré -räjoväca – samaù priyaù suhå d brahman bhütänäà bhagavän svayam | indrasyärthe kathaà daityän avadhé d viñ amo yathä || [BhP 7.1.1] paramätmatvena samaù suhå t hitakäré priyaù pré ti-viñ ayo bhagavän | evaà sati sämyenaivopakartavyatvena pré ti-viñ ayatvena na ca sarveñ v eva präpteñ u kathaà viñ ama iva daityän avadhé t | viñ amatvam upalakñ aëam asuhå di vä priya iva ceti |

[94] kià ca yasya yaiù prayojanaà sidhyati sa tat-pakñ apäté bhavati | yebhyo bibheti tän dveñ eëa hanti na tu tad aträsté ty äha -- na hy asyärthaù sura-gaëaiù säkñ än niùçreyasätmanaù | naiväsurebhyo vidveñ o nodvegaç cäguëasya hi || [BhP 7.1.2] niùçreyasaà paramänandaù |

[95] ataù – iti naù sumahä-bhäga näräyaëa-guëän prati | saàçayaù sumahän jätas tad bhaväàç chettum arhati || [BhP 7.1.3] guëän anugraha-nigrahädé n prati tat-tat-saàçayam |

[96] atra çré -å ñ r uväca – sädhu på ñ ö aà mahäräja hareç caritam adbhutam | yad bhägavata-mähätmyaà

60


bhagavad-bhakti-vardhanam || [BhP 7.1.4] he mahäräja | idaà yat på ñ ö haà tat sädhu suvicäritam eva | kintu hareç caritam adbhutam apürvam avaiñ amye’pi viñ amatayä praté yamänatvena vicäräté tatvät | yad yatra hareç caritre bhagavad-bhakti-vardhanaà bhägavata-mähätmyaà bhägavatänäà prahlädopalakñ ita-bhakta-vå ndänäà mähätmyaà vartate | anena bhägavatärtham eva sarvaà karoti bhagavän na tv anyärtham ity asyaivärthasya paryavasänaà bhaviñ yaté ti vyaïjitam | ö é kä ca – sva-bhakta-pakñ a-pätena tad-vipakñ a-vidäraëam | nå siàham adbhutaà vande paramänanda-vigraham || ity eñ ä |

[97] ato – gé yate paramaà puëyam å ñ ibhir näradädibhiù | natvä kå ñ ëäya munaye kathayiñ ye hareù kathäm || [BhP 7.1.5] paramaà puëyaà yathä syät tathä yä gé yate täà kathäm iti yat tadoradhyähäreëänvayaù | atra ca tair gé yamänatvena bhaktaika-sukha-prayojanatvam eva vyaïjitam |

[98] tatra tatra tävad vyaïjitärthänurüpam eva praçnasyottaram äha -- nirguëo 'pi hy ajo 'vyakto bhagavän prakå teù paraù | sva-mäyä-guëam äviçya bädhya-bädhakatäà gataù || [BhP 7.1.6] yasmät prakå teù paras tasmän nirguëaù präkå ta-guëa-rahitaù tata eväjo nitya-siddhaù tata eva cävyaktaù präkå ta-dehendriyädi-rahitatvän nänyena vyajyate iti svayaà prakäça-dehädir ity arthaù | tataç ca prakå ti-guëottha-räga-dveñ ädi-rahitaç ceti bhävaù | evam evambhüto’pi sveñ u bhakteñ u yä mäyä kå pä tatropito yo guëo lé lä-kautukamaya-viçuddhorjita-sattväkhyas tam äviçyälambya bhagavän nityam eva prakäçita-ñ aò-guëaiçvaryaù san, etad apy upalakñ aëaà kadäcid ity ädau jätaù san lokendriyeñ u vyakto’pi san bädhya-bädhakatäà gataù | nija-då ñ ö i-pathe’pi sthätum asamartheñ u atikñ udreñ u deväsurädiñ u sva-sähäyya-pratiyoddhå tva-sampädanäya svayaà saïcäritaà kiïcit tad-aàça-lakñ aëam eva tejaù samäçritya bädhyatäà bädhakatäà ca gataù | yuddha-lé lä-vaicitryäya pratiyoddhå ñ u tadäné à svasmin prakäçyamänäd api tejaso’dhikaà tejo’àçaà saïcärya bädhyatäà paräjayaà kadäcit tu tasmän nünaà saïcärya bädhakatäà jayaà präpta ity arthaù | syät kå pä-dambhayor mäyä iti viçva-prakäçaù | atra saty apy arthäntare bhägavatänugraha-prayojanatvenaivopakräntatväd upasaàhariñ yamäëatväc ca gati-sämänyäc ca chala-maya-mäyayä tat-tat-kartå tve’py adhika-doñ äpätäc ca tan näpekñ ate | tasmäd bhakta-vinodaika-prayojanaka-svaira-lé lä-kaivalyenänyatra räga-dveñ äbhävän nätra vaiñ amyam iti bhävaù | ataeva bädhyatäm api yäté ti bädhaktayä sahaivoktam | tathä nija-svarüpa-çakti-viläsa-lakñ aëa-lé läviñ käreëa sarveñ äm eva hitaà paryavasyaté ti suhå ttädikaà ca näpayäté ti dhvanitam |

[99]

61


atha kathaà so’pi viçuddha-sattväkhyo guëaù präkå to na bhavati kadä vä kutra taà vé ryätiçayaà saïcärayati kathäà vä kå ta-hänya-kå täbhyäbhyägama-prasaìgo na bhavaté ty ädikam äçaìkyäha dväbhyäm -- sattvaà rajas tama iti prakå ter nätmano guëäù | na teñ äà yugapad räjan hräsa ulläsa eva vä || [BhP 7.1.7] sattvädayo guëäù prakå ter eva nätmanaù | ätmanaù parameçvarasya tasya tu ye sarve’pi nityam evolläsino guëäs te tu te na bhavanté ty arthaù | tad uktam – sattvädayo na santé ça [ViP 1.9.44] iti | hlädiné sandhiné saàvit tvayy eva sarva-saàsthitau iti [ViP 1.12.69] ca | yasmän nätmanas te tasmäd eva yugapat hräsa eva vä ulläsa eva vä nästi, kintu vikäritvena parasparam upamardyatvät kasyacit kadäcit hräsaù kadäcit kadäcid ulläso bhavaté ty arthaù |

[100] tataç ca devädé näà tat-sähäyye surädé näà ca tad-yuddhe yogyatäà darçayati | tathä sattvädy-ulläsa-käle tal-lé läyäs tad-adhé natvam iva yat praté yate tad anuvadan pariharati -- jaya-käle tu sattvasya devarñ é n rajaso 'surän | tamaso yakñ a-rakñ äàsi tat-kälänuguëo 'bhajat || [BhP 7.1.8] sattvasya jaya-käle devän å ñ é àç cäbhajat bhajati bhagavän tat-tad-deheñ u sattvopädhika-nija-tejaù saïcärayati yena ca tän sahäyamänän karoté ty arthaù | evaà rajaso jaya-käle asureñ u raja-upädhikaà tamaso jaya-käle yakñ a-rakñ aùsu tama-upädhikam iti yojané yam | tataç ca yena tän yakñ ädé n pratiyoddè n kurvan devädé n paräjitän karoti svayam api tathä darçayaté ty arthaù | tad evaà bhakta-rasa-poñ a-lé lä-vaicitryäya bädhya-bädhakatäà yäté ti darçitam | yac ca kñ é roda-mathane çrüyate | tathä suräë äviçad äsureëa rüpeëa teñ äà bala-vé ryam é rayan | uddé payan deva-gaëäàç ca viñ ëur devena nägendram abodha-rüpaù || [BhP 8.7.11] iti | taträpi tad-vaicitryärtham eva tathä tat-tad-äveças tasyeti labhyate | nanv äyätä tasya tat-tad-guëodbodhakälapäravaçyena svaira-lé latä-häniù | tataç ca guëa-sambandhätiçaye vaiñ yädikaà ca spañ ö am evety äçaìkyäha tat-kälänuguëa iti | teñ äà sattvädé näà käla evänuguëo yasya saù | bhagavac-charaëa itivat samäsaù | svairam eva kré òati tasmin nityam eva tad-anugatikayä mäyayä tad-anusäreëaivänädi-siddha-pravähaà taà jagat-karma-samudäyaà prerya sva-vå tti-viçeñ a-rüpatvena pravartyamänaù sattvädi-guëänäà käla eva tad-adhé no bhavaté ty arthaù | kälasya mäyä-vå ttitvam udähå taà kälo daivam ity ädau tvan-mäyaiñ eti | yad vä teñ äà kälo’pi sadänugato bhaktänugraha-

62


mäträrtha-svaira-ceñ ö ätmaka-prabhäva-lakñ aëo guëo yasya sa ity arthaù | tato’pi tac-ceñ ö änusäreëaiva mäyayä tat-tat-pravartanam iti bhävaù | yad uktam – yo 'yaà kälas tasya te 'vyakta-bandho ceñ ö äm ähuç ceñ ö ate yena viçvam || [BhP 10.3.26] iti | tathä cobhayathäpi na päravaçyam ity äyätam | ittham eva çré -kapila-devo’pi – yaù kälaù païca-viàçaka iti [BhP 3.26.15] | prabhävaà pauruñ aà prähuù kälam eke yato bhayam iti [BhP 3.26.16] ca | tatra mäyävyaìgatva-puruñ a-guëatva-lakñ aëa-mata-dvayam upanyastavän | atra tasya ceñ ö ä prabhävasya bhakta-vinodäyaiva mukhyä pravå ttiù | guëodbodhädi-käryaà tu tatra svata eva bhavaté ti tatra pravå ttyäbhäsa eva | tataç ca pürvo’àçaù svayam eveti svarüpa-çakter eva viläsaù paras tad-äbhäsa-rüpa evety äbhäsa-çakter mäyäyä eväntargataù | yo’yaà käla ity ädau nimeñ ädir ity uktis tu dvayor abheda-vivakñ ayaiveti jïeyam | ata evaà vyäkhyeyaà | yathä bhå tyasyänugato bhå tyo’nubhå yaù tathätra prabhäva-lakñ aëasya guëasyänugata äbhäsa-rüpo guëo’nuguëaù | tathä ca teñ äà kälo’py anuguëo na tu säkñ äd guëo yasyeti ||

[101] nanu teñ u teñ u tenäveçyamänaà tejaù kathaà na lakñ yate | taträha -- jyotir-ädir iväbhäti saìghätän na vivicyate | vidanty ätmänam ätma-sthaà mathitvä kavayo 'ntataù || [BhP 7.1.9] yadyapi teñ u teñ u nija-tejo’àçenäviñ ö o’sau saìghätät sammiçratvät na vivicyate lokair vivektuà na çakyate tathäpi kavayo viveka-nipuëä antato mathitvä tasyäpi sähäyyaà tenäpi yuddham ity ädikäsambhavärtha-niñ edhena vivicya tad-aàçenätmasthaà tat-tad-ätmani praviñ ö am ätmänam é çvaraà vidanti jänanti | tatra hetu-garbho då ñ ö äntaù | yasmät tat-tejaù jyotir-ädi-padärtha iväbhäti drañ ö å ñ v iti viçeñ aù | ayam arthaù | yathä nedaà maëes tejaù pürvam adarçanät, kintu tadätapa-saàyogena sauraà teja evätra praviñ ö am iti sürya-käntädau tülädi-dähena tad-anubhaviñ u tadä bhäti | yathä ca pürvavad eva väyor ayaà gandhaù pärthiva eva praviñ ö a iti teñ v äbhäti | tathäträpé ti | athavä nanv evaà tarhi tair api kré òaté ti då çyata taträha jyotir iti | yathä cakñ r-ädi-jyotibhiù sväàçe rüpa-mätre’pi prakäçyamäne gandhädi-guëa-païcakä må d eväsua prakäçata iti praté yate | yathä ca karëädi-nabhasä sväàçe çabda-mätre’pi gå hyamäne dundubhir eväsäv iti praté yate | tac ca tat-tad-guëänäà saàmiçratväd eva bhavati na vastutaù | tathä kavayaù ätmänam é çvaraà tat-tat-saìghäta-sthatvenänyair aviviktam api ätmasthaà sväàça-tejobhir eva kré òantaà jänanté ty arthaù |

[102] yad evaà yuddhädi-nija-lé läbhir bhakta-vinodanam eva prayojanaà, viçva-pälanaà tu tataù svata eva bhavaté ty uktvä, så ñ ö i-pralayayoù prakå té kñ aëädäv api sarväçaìka-niräsärtham atidiçan triñ v apy aviçeñ am äha – yadä siså kñ uù pura ätmanaù paro

63


rajaù så jaty eñ a på thak sva-mäyayä | sattvaà viciträsu riraàsur é çvaraù çayiñ yamäëas tama é rayaty asau || [BhP 7.1.10] yadä yatra sva-ceñ ö ä-lakñ aëe käle eñ a paraù parameçvaraù sva-mäyayä bhakta-kå payä ätmanaù puraù präcé na-så ñ ö i—gata-sädhaka-bhakta-rüpäëi svasyädhiñ ö hänäni siså kñ ur bhavati prakå tyä saha teñ u lé neñ u ävirbhävanärthäm é kñ äà karoti tadä på thak svarüpa-çakter itaräsau jé va-mäyäkhyä çaktiù pürvavat tac-ceñ ö ätmaka-prabhäväbhäsoddé ptä rajaù så jati sväàça-bhütäd guëa-traya-sämyäd avyaktäd vikñ ipati udbodhayaté ti vä | yad vä på thaì-mäyänugata eñ a käla eva så jati tathäsau-padena ca käla evocyate | atha viciträsu nänä-guëa-vaicitré -maté ñ u tal-lakñ aëäsu pürñ u yadä rantum icchur bhavati tadäsau sattvaà så jati, yadä punas täbhir eva militvä çayiñ yamäËaù çayitum icchur bhavaté ty arthaù | tadäsau tamaù så jaté ti | tato bhakta-nimittam eva sarvä eva så ñ ö y-ädi-kriyäù pravartante iti bhävaù | yathäìgé kå tam ekädaçasya tå té ye ö é käkå dbhir api | kim arthaà sasarja sva-mäträtma-prasiddhaye | svaà mimé te pramimé te ätmänam upäste yaù sa sva-mätä tasyätmano jé vasya prakå ñ ö ä ye siddhaya iti çayanam atra puruñ ävatärasya kadäcit pralayodadhau yoga-nidrä kadäcid bhagavat-praveço vä | yadyapi sarveñ v api jé veñ u antaryämitayä parameçvaras tiñ ö hati tathäpi taträsaàsaktatväd asthita eva bhavati tad bhakteñ u tu samäsaktatvän na tatheti | na ca tat-saìgädau tasyeccheti yathokta-vyäkhyänam eva balavat | tathä ca çré -bhagavad-upaniñ adaù matsthäni sarvabhütäni na cähaà teñ v avasthitaù | na ca matsthäni bhütäni paçya me yogam aiçvaram || [Gé tä 9.4-5] iti ye bhajanti tu mäà bhaktyä mayi te teñ u cäpy aham || [Gé tä 9.29] iti ca | uktaà ca hari-bhakti-sudhodaye – bhaktänäà hå dayaà çäntaà saçriyo me priyaà gå ham | vasämi tatra çobhaiva vaikuëö häkhyäd ivarëanä || iti |

[103] evaà prasaìgena så ñ ö i-pralayäv api vyäkhyäya punaù pälanam eva vyäcakñ äëaù prakaraëam upasaàharati särdhena -- kälaà carantaà så jaté ça äçrayaà pradhäna-pumbhyäà nara-deva satya-kå t | ya eñ a räjann api käla é çitä sattvaà suräné kam ivaidhayaty ataù | tat-pratyané kän asurän sura-priyo rajas-tamaskän pramiëoty uruçraväù || [BhP 7.1.11] satya-kå t svarüpa-çakti-viläsenaiva svayaà paramärtha-satya-kriyävirbhävaka eva san sva-ceñ ö ä-rüpaà kälaà så jati vyaïjayati | kià kurvantaà pradhäna-puàbhyäà ca carantaà tat-tat-sambandhänäà sädhaka-bhaktänäà devädi-praviñ ö aà nija-tejo’àçänäà ca sähäyyaa-hetor eva så jyamänatayä utpattaivävyakta-jé va-saìghätäbhyäà carantam ataeva sannidhänenaiva tayos tat-tad-avasthänäm äçrayam udbhava-hetuà ca | narad-deveti sambodhanena yathä nijaiñ ayä mukhyam eva käryaà kurvatas tava tathaivänayad api kñ udrataraà svayam eva sidhyati tadvad ihäpé ti bodhitam | tato ya eñ a ceñ ö ä-rüpaù kälaÙ sa sattvaà satrtva-pradhänaà suräné kameghayaté va tata eva ta-pratyané kän rajas-tamaù-pradhänän asurän pramiëoté va hinsté va, ye tu deveñ u bhaktä asureñ u bhakta-dveñ iëas tän

64


svayaà pälayati caiveti pürvem evoktam | yasmät tac-ceñ ö ä-lakñ aëasya kälasyaivaà värtä tasmäd é çitäpi edhayaté va pramiëoté va ceti | he räjann iti pürväbhipräyam eva | nanu yadi ceçituù prayojanaà na bhavati tarhi kathaà kadäpy asurän api sva-pakñ än vidhäya devair na yudhyeta, taträha sura-priyaù | sureñ u vartamänäù priyä bhaktä yasya saù | sattva-pradhäneñ u sureñ u präyaças teñ äà sarveñ äm anugamanenaiva tasyänugamanam | kadäcid bå haspaty-ädiñ u mahatsv aparädhe tu teñ äà mälinyena suratväcchädanät teñ äà tasya caiteñ v ananugamanaà syäd iti | jayakäle tu sattvasyety ädy uktam iti bhävaù | nanu kathaà te’pi tän nänugacchanti taträha – rajas-tamaskän iti | atyanta-bhagavad-bahirmukhatä-karayor guëayor arocakatväd eveti bhävaù | tary asau sadaiväsuräëäà nigraham eva karoté ty athäpy asamaïjasyam ity äçaìkyäha uruçraväù | uru sarvato vistå taà mahattamaà vä çravaù ké rtir yasya sa teñ äm apy anugrahaà karoté ti bhävaù |

[104] tad evaà siddhäntaà pradarçya tatra sva-bhaktänugraha-mätra-prayojanas tat tat karoti pareça iti pratijïätärthodäharaëäya prahläda-jaya-vijayädi-kå päyäù sücakam itihäsa-viçeñ am äha -- atraivodähå taù pürvam itihäsaà surarñ iëä | pré tyä mahäkratau räjan på cchate’jäta-çatrave || ity [BhP 7.1.12] ädi | ö é kaiva då çyä || 7.1 || çré -çukaù ||93-104||

[105-106] tad evaà sarve api vaiñ amya-nairghå ëye parihå te | é çvaras tu paryanyavad drañ ö avya ity asya brahma-sütra-nirgatärtha-nyäyasyäpy atraiväntarbhäva-siddheù | iti brahma-bhagavat-paramätmäno vivå täù | tad evaà trivyühatvam eva vyäkhyätam | kvacid väsudevädi-caturvyühäditvaà ca då çyate | sa ca bhedaù kasyacit kenacid abheda-vivakñ ayä ca näyuktaù| tad uktaà mokñ a-dharme näräyaëé ye -- eka-vyüha-vibhägo vä kvacid dvi-vyüha-saàjïitaù | tri-vyühaç cäpi saìkhyätaç caturvyühaç ca då çyate || iti [Mbh 12.336.53] çrutiç ca – sa ekadhä bhavati dvidhä bhavaté ty [Chä 7.26.2] ädyä | atha pürva-ré tyä caturvyühatvädy-avisaàväditayä yad atra tri-vyühatvaà tatra prathama-vyühasya çré -bhagavata eva mukhyatvaà yat-pratipädakatvenaiväsya çré -bhägavatam ity äkhyä | yathoktam – idaà bhägavataà näma puräëaà brahma-sammitam iti | tasya hi prädhänye ñ aò-vidhena liìgena tätparyam api paryälocyate | upakramopasaàhäräv abhyäso’pürvatä phalam | arthavädopapatté ca liìgaà tätparya-nirëaye || ity ukta-prakäreëa | tathä hi tävad upakramopasaàhärayor aikyena -- janmädy asya yato 'nvayäd itarataç cärtheñ v abhijïaù svaräö tene brahma hå dä ya ädi-kavaye muhyanti yat sürayaù | tejo-väri-må däà yathä vinimayo yatra tri-sargo 'må ñ ä dhämnä svena sadä nirasta-kuhakaà satyaà paraà dhé mahi || [BhP 1.1.1]

65


kasmai yena vibhäsito’yam atulo jïäna-pradé paù purä tad-rüpeëa ca näradäya munaye kå ñ ëäya tad-rüpiëä | yogé ndräya tad-ätmanätha bhagavad-rätäya käruëyatas tac chuddhaà vimalaà viçokam amå taà satyaà paraà dhé mahi || [BhP 12.13.19] tatra purvasyärthaù | artho’yaà brahma-süträëäm iti gäruòokter asya mahä-puräëasya brahma-süträkå trima-bhäñ yätmakatvät prathamaà tad upädäyaivävatäraù | tatra pürvam athäto brahma jijïäseti vyäcañ ö e tejo-väri-må däm ity-ädy-ardhena | yojanäyäà präthamikatväd asya pürvatvam | tatra brahma-jijïäseti vyäcañ ö e paraà dhé mahé ti | paraà çré -bhagavantaà dhé mahi dhyäyema | tad evaà mukta-pragrahayä yoga-vå ttyä bå hatväd brahma yat sarvätmakaà tad-bahiç ca bhavati | tat tu nija-raçmy-ädibhyaù sürya iva sarvebhyaù param eva svato bhavaté ti müla-rüpatva-pradarçanäya para-padena brahma-padaà vyäkhyäyate | tac cätra bhagavän evety abhimatam | puruñ asya tad-aàçatvän nirguëasya brahmaëo guëädi-hé natvät | uktaà ca çré -rämänuja-caraëaiù – sarvatra bå hatva-guëa-yogena hi brahma-çabdaù | bå hatvaà ca svarüpeëa guëaiç ca yatränavadhikätiçayaù so’sya mukho’rthaù | sa ca sarveçvara eveti | uktaà pracetobhiù nahyanto yad vibhüté näà so’nanta iti gé yate | ataeva vivdha-manoharänantäkäratve’pi tat-tad-äkäräçraya-paramädbhuta-mukhyäkäratvam api tasya vyaïjitam | tad evaà mürtatve siddhe tenaiva paratvena na tasya viñ ëv-ädi-rüpaka-bhagavattvam eva siddham | tasyaiva brahma-çivädi-paratvena darçitatvät | atra jijïäsety asya vyäkhyä dhé mahé ti | yatas taj-jijïäsäs tät-paryaà tad-dhyäna eva | tad uktam ekädaçe svayaà bhagavatä -- çabda-brahmaëi niñ ëäto niñ ëäyät pare yadi | çrutas tasya çrama-phalo hy adhenum iva rakñ ata || [BhP 11.11.18] iti | tato dhé mahé ty anena çré -rämänuja-mataà jijïäsä-padaà nididhyäsana-param eveti | své yatvenäìgé karoti çré -bhägavata-nämä sarva-vedädi-sära-rüpo’yaà grantha ity äyätam | dhé mahé ti bahu-vacanaà käla-deça-paramparä-sthitasya sarvasyäpi tat-kartavyatäbhipräyeëa ananta-koö i-brahmäëòäntaryäminäà puruñ äëäm aàçibhüte bhagavaty eva dhyänasyäbhidhänät | anenaika-jé va-väda-jé vana-bhüto vivarta-vädo’pi nirastaù | dhyäyatir api bhagavato mürtatvam api bodhayati dhyänasya mürta eväkañ ö ärthatvät | sati ca susädhye pumarthopäye duùsädhyasya puruñ äpravå ttyä svata eväpakarñ ät tad-upäsakasyaiva yuktatamatva-nirëayäc ca | tathä ca gé topaniñ adaù – mayy äveçya mano ye mäà nityayuktä upäsate | çraddhayä parayopetäs te me yuktatamä matäù || [Gé tä 12.2] ye tv akñ aram anirdeçyam avyaktaà paryupäsate | te präpnuvanti mäm eva sarvabhütahite ratäù || [Gé tä 12.3-4] kleço 'dhikataras teñ äm avyaktäsakta-etasäm avyaktä hi gatir duùkhaà dehavadbhir aväpyate || [Gé tä 12.5] idam eva ca vivå taà brahmaëä -- çreyaù-så tià bhaktim udasya te vibho kliçyanti ye kevela-bodha-labdhaye | teñ äm asau kleçala eva çiñ yate nänyad yathä sthüla-tuñ ävaghätinäm || [BhP 10.14.4] iti |

66


ataeväsya dhyeyasya svayaà bhagavattvam eva sädhitam | çivädayaç ca vyävå ttäù | tathä dhé mahé ti liìgä dhyotitä på thag-anusandhäna-rahitä prärthanä dhyänopalakñ ita-bhagavad-bhajanam eva param-puruñ ärthatvena vyanakti | tato bhagvatas tu tathätvaà svayam eva vyaktam | tataç ca yathokta-parama-manohara-mürtitvam eva lakñ yate | tathä ca vedänäà sämavedo’smé ti [Gé tä 10.22]| tatra ca bå hat-säma tathä sämnäm ity [Gé tä 10.35] ukta-mahimni bå hat-sämni bå had-dhämaà bå hat-pärthivaà bå had-antaré kñ aà bå had divaà bå had vämaà bå hadbhyo vämaà vämebhyo vämam iti | tad evaà brahma-jijïäseti vyäkhyätam | athäta ity asya vyäkhyäm äha satyam iti | yatas taträtha-çabda änantarye ataù çabdo vå ttasya hetu-bhäve vartate tasmäd atheti svädhyäya-kramataù präk präpta-karma-käëòe pürva-mé mäàsayä samyak karma-jïänäd anantaram ity arthaù | ata iti tat-kramataù samanantaraà präpta-brahma-käëòe tüttara-mé mäàsayä nirëeya-samyag-arthe’dhé ta-caräd yat-kiïcid-anusaàhitärthät kutaçcid väkyäd dhetor ity arthaù | pürva-mé mäàsäyäù pürva-pakñ atvenottara-mé mäàsänirëayottara-pakñ e’sminn avayçyäpekñ yatväd aviruddhäàçe sahäyatvät karmaëaù çänty-ädi-lakñ aëa-sattva-çuddhi-hetutväc ca tad-anantaram ity eva labhyam | väkyäni caitäni tad yatheha karma-jito lokaù kñ é yate evämevämutra puëya-jito lokaù kñ é yate | atha ya ihätmänam anuvidya vrajanty etäàç ca satya-kämäàs teñ äà sarveñ u lokeñ u käma-cäro bhavaté ti na sa punar ävartate iti sa cänantyäya kalpate iti niraïjanaù paramaà sämyam upaité ti | idaà jïänam upäçritya mama sädharmyam ägatäù | sarge 'pi nopajäyante pralaye na vyathanti ca || iti [Gé tä 14.2] | tad etad ubhayaà vivå taà rämänuja-çäré rake mé mäsä-pürvabhäga-jïätasya karmaëo’lpästhira-phalatvaà tad-uparitana-bhägävaseyasya brahma-jïänasya tv anantäha-praphalatvaà çrüyate | ataù pürva-vå ttän karma-jïänäd anantaraà brahma jïätavyam ity uktaà bhavati | tad äha sarvädi-vå ttikäro bhagavän baudhäyanaù – vå ttän karmädhigamäd anantaraà brahma vividiñ eté ti | etad eva puraïjanopäkhyäne ca dakñ iëa-väma-karëayoù pitå -hüdva-hü-çabda-niruktau vyaktam asti | tad evaà samyak karma-käëòa-jïänänantaraà brahma-käëòa-gateñ u keñ ucid väkyeñ u svargädy-änandasya vastu-vicäreëa duùkha-rüpatva-vyabhicäri-sattäkatva-jïäna-pürvakaà brahmaëas tv avyabhicäri-paratamänandatvena satyatva-jïänam eva brahma-jijïäsäyäà hetur iti arthäta ity asyärthe labdhe tan-nirgalitärtham eväha satyam iti | sarva-sattädätravyabhichäri-sattäkam ity arthaù | param ity anenänvayät satyaà jïänam anantaà brahmety atra [Taitt 2.1.3] çrutau ca brahmety anena | tad evam anyasya tad-icchädhé na-sattäkatvena vyabhicäri-sattäkatvam äyäti | tad evam atra tad etad avadhi vyabhicäri-sattäkam eva dhyätavanto vayam idäné à tv avyabhicäri-sattäkaà dhyäyemeti bhävaù | atha paratvam eva vyanakti dhämneti | atra dhäma-çabdena prabhäva ucyate prakäço vä | gå ha-deha-tviö -prabhävä dhämané ty amarädi-nänärtha-vargät | na tu svarüpam | tathä kuhaka-çabdenätra pratäraëa-kå d ucyate | tac ca jé va-svarüpävaraëa-vikñ epakäritvädinä mäyä-vaibhavam eva | tataç ca svena dhämnä sva-prabhäva-rüpayä sva-prakäça-rüpayä vä çaktyä sadä nityam eva nirastaà kuhakaà mäyä-vaibhavaà yasmät tam | tad uktaà mäyäà vyudasya cic-chaktyeti | tasyä api çakter ägantukatvena svenety asya vaiyaarthyaà syät | sva-svarüpeëety evaà vyäkhyäne tu svenetyanenaiva caritärthatä syät | yathä kathaïcit tathä vyäkhyäne’pi kuhaka-nirasana-lakñ aëä çaktir eväpadyate | sä ca sädhakatama-rüpayä tå té yayä vyakteti | etena mäyätatkärya-vilakñ aëaà yad vastu tat tasya svarüpam iti sva-svarüpa-lakñ aëam api gamyam | tac ca satyaà jïänam änandaà brahmeti vijïänam änandaà brahmeti [Taitt 2.1.3] çruti-prasiddham eva | etac-chruti-lakñ akam

67


eva ca satyam iti vinyastam | tad evaà svarüpa-çaktiç ca säkñ äd evopakräntä tataù sutaräm eväsya bhagavattvaà spañ ö am | atha mukhye satyatve yuktià darçayati yatreti | brahmatvät sarvatra sthite väsudeve bhagavati yasmin shtitas trayäëäà guëänäà bhütendriya-devatätmako yasyaiveçituù sargo’py ayam å ñ ä çaktyädau rajatädikam iväropito na bhavati | kintu yato vä imäné ti çruti-prasiddhe brahmaëi yatra sarvadä sthitatvät saàjïä-mürti-kÿptis tu trivå t kurvata upadeçäd iti [Vs. 2.4.20] yad eka-kartå katväc ca satya eva | tatra då ñ ö äntenäpy amå ñ ätvaà sädhayati – teja-ädé näà vinimayaù parasparäàça-vyatyayaù parasparasminn aàçenävasthitir ity arthaù | sa yathä må ñ ä na bhavati kintu yathaiveçvara-nirmäëaà tathety arthaù | hatemäs tisro devatäs trivå d ekaikä bhavati | tad agne rohitaà rüpaà tejasas tad-rüpaà yat çuklaà tad apäà yat kå ñ ëaà tat på thivyäù tad annasyeti çruteù [ChäU 6.4.1] | tad evam arthasyäsya çruti-mülatvät kalpanä-mülas tv anyo’rthaù svata eva parästaù | tatra ca sämänyatayä nirdiñ ö änäà teja-ädé näà viçeñ atve saìkramaëaà na çäbdikänäà hå daya-madhyärohati | yadi ca tad evämaàsyata tadä värädé ni maré cikädiñ u yathety evävakñ yate | kià ca tan-mate brahmatas trisargasya mukhyaà janma nästi kintyäropa eva janmety ucyate | sa punar bhramäd eva bhavati | bhramaç ca sädå çyävalambé | sädå çyaà tu käla-bhedenobhayam evädhiñ ö hänaà karoti | rajate’pi çukti-bhrama-sambhavät | na caikätmakaà bhramädhiñ ö hänaà bahv-ätmakaà tu bhrama-kalpitam ity asti niyamo mitho militeñ u vidüra-varti-dhüma-parvata-vå kñ eñ v akhaëòa-megha-bhrama-sambhavät | tad evaà prakå te’py anädita eva tri-sargaù pratyakñ aà praté yate | brahma ca cinmätratayä svata eva sphurad asti | tasmäd anädya-jïänäkräntasya jé vasya yathä sad-rüpatä-sädå çyena brahmaëi tri-sarga-bhramaù syät tathä tri-sarge’pi brahma-bhramaù kathaà na kadäcit syät | tataç ca brahmaëa evädhiñ ö hänatvam ity anirëaye sarva-näça-prasaìgaù | äropakatvaà tu jaòasyaiva cinmätrasyäpi na sambhavati | brahma ca cinmätram eva tan-matam iti | tataç ca çruti-müla eva vyäkhyäne siddhe so’yam abhipräyaù | yatra hi yan nästi kintv anyatraiva då çyate tatraiva tad-äropaù siddhaù | tataç ca vastutas tad-ayogät tatra tat-sattayä tat-sattä kartuà na çakyata eva | tri-sargasya tu tac-chakti-viçiñ ö äd bhagavato mukhya-vå ttyaiva jätatvena çrutatvät tad-vyatirekät tatraiva sarvätmake so’sti | tatas tasmin na cäropitaà ca | äropas tu tathäpi dhämnety ädi-ré tyaiväcintya-çaktitvät tena liptatväbhäve’pi tac-chäìkara-rüpa eva | tathä ca ekadeça-sthitasyägner jyotsnä vistäriëé yathety anusäreëa tat-sattayä tat-sattä bhavati | tato bhagavato mukhyaà satyatvaà tri-sargasya ca na mithyätvam iti | tathä ca çrutiù satyasya satyam iti tathä präëä vai satyaà teñ äm eva satyam iti (Bå hdadU 2.3.6) | präëa-çabdoditänäà sthüla-sükñ ma-bhütänäà vyavahärataù satyatvenädhigatänäà müla-käraëa-bhütaà parama-satyaà bhagavantaà darçayaté ti | atha tam eva taö astha-lakñ aëena ca tathä vyaïjayan prathamaà viçadärthatayä brahma-süträëäm eva vivå tir iyaà saàhiteti bibodayiñ ayä ca tad-antaraà sütram eva prathamam anuvadati janmädyasya yata iti | janmädé ni så ñ ö i-sthiti-pralayam | tad-guëa-sa:avijïäna-bahuvré hi | asya viçvasya brahmädistamba-paryantäneka-kartå -bhoktå -saàyuktasya pratinyata-deçakäla-nimitta-kriyä-phaläçrayasya manasäpy acintya-vividha-citra-racanä-rüpasya yato yasmäd acintya-çaktyä svayam upädäna-rüpät karträdi-rüpäc ca janmädi taà paraà dhé mahé ty anvayaù | atra viñ ayä-väkyaà ca bhügurvai väruëir varuëaà pitaram upasasära adhé hi bho bhagavo brahmety ärabhya yato vä imäni bhütäni jäyante yena jätäni jé vanti yat prayanty abhisaàviçanti tad-vijijïäsasva tad brahma iti (TaittU 3.1.1.) tat tejo’så jata ity ädi (ChäU 6.2.3) ca |

68


janmädikam iho lakñ aëaà na tu viçeñ aëam | tatas tad-dhyäne tan na praviçanti | kintu çuddha eva dhyeya iti | kià ca atra präg ukta-viçeñ aëa-viçiñ ö a-viçva-janmädes tädå ça-hetutvena sarva-çaktitvaà satya-saìkalpatvaà sarva-jïatvaà sarveçvaratvaà ca tasya sücitam | yaù sarvajïaù sarva-vid yasya jïänamayaà tapaù sarvasya vaçé ity ädi çruteù [Muëò 1.1.9, 2.2.7]| tathä paratvena nirastäkhila-heya-pratyané ka-svarüpatvaà jïänädy-ananta-kalyäëa-guëatvaà sücitam | na tasya käryaà käraëaà ca vidyate ity ädi çruteù | ye tu nirviçeñ a-vastu jijïäsyam iti vadanti tan-mate brahma-jijïäsäyäà janm¨ dyasya yata ity asaìgataà syät | niratiçaya-bå had-bå àhaëaà ceti nirvacanät | tac ca brahma jagaj-janmädi-käraëam iti vacanäc ca | evam uttareñ v api sütreñ u sütrodähå ta-çrutayaç ca na tatra pramäëam | tarkaç ca sädhya-dharmävyabhicäri-sädhana-dharmänvita-vastu-viñ ayatvän na nirviçeñ a-vastuni pramäëam | jagaï-janmädibhramo yatas tad brahmati svotprekñ a-pakñ e ca na nirviçeñ a-vastu-siddhiù | bhram-mülam ajïänam ajïäna-säkñ i brahmeti upayamät | säkñ itvaà hi prakäçaika-rasatayocyate | prakäçatvaà tu jaòäd vyävartakaà svasya parasya ca vyavahära-yogyatäpädana-svabhävena bhavati | tathä sati svaiçeñ atvaà tad-abhäve prakäçataiva na syät | tucchataiva syät | kià ca tejo-väri-må däm ity anenaiva teñ äà vivakñ itaà setsyaté ti janmädyasya yata ity aprayojakaà syät | atas tad-viçeñ atve labdhe sa viçeñ aù çakti-rüpa eva | çaktiç cäntaräìgä bahiraìgä taòasthä ceti tridhä darçitä | tatra vikärätmakeñ u jagaj-janmädiñ u säkñ äd-dhetunä bahiraìgäyä eva syäd iti sä mäyäkhyä copakräntä | taö asthä ca vayaà dhé mahé ty anena | atha yadyapi bhagavato’àçät tad-upädäna-bhüta-prakå tyäkhya-çakti-viçiñ ö ät puruñ äd eväsya janmädi tathäpi bhagavaty eva tad-dhetunä paryavasati | samudraika-deçe yasya janmädi tasya samudra eva janmädé ni | yathoktam – prakå tir yasyopädänam ädhäraù puruñ aù paraù | sato’bhivyaïjakaù kälo brahma tat tritayaà tv aham || [BhP 11.24.19] tasya ca bhagavato janmädyasya yata ity anenäpi mürtatvam eva labhyate | yato mürtasya jagato mürit-çakter nidhäna-rüpa-tädå çänänanta-para-çakté näà nidhäna-rüpo’säv ity äkñ ipyate | tasya parama-käruëatväìgé kärät | na ca tasya mürtatve saty anyato janmäpatet anavasthäpatter ekasyaiväditvenäìgé kärät | säìkhyänäm avyaktasyeva | sa käraëaà karaëädhipädhipo na cäsya kaçcijjanitä na cädhipaù [ÇvetU 6.9] iti çruti-niñ edhät | anädu-siddhäpräkå ta-sväbhävika-mürtitvena tasya tat prasiddhiç ca | tad evaà mürtatve siddhe sa ca mürto viñ ëu-näräyaädi-säkñ äd-rüpakaù çré -bhagavän eva nänyaù | tathä ca – yataù sarväëi bhütäni bhavanty ädi-yugägame | yasmiàç ca pralayaà yänti punar eva yuga-kñ aye || ity ädi tat-pratipädaka-sahasra-nämädau tatraiva tu yathoktam anirdeçya-vapuù çré män iti | evaà ca skände – srañ ö ä pätä ca saàhartä sa eko harir é çvaraù | srañ ö å tvädikam anyeñ äà däru-yoñ ävad ucyate || eka-deça-kriyävattvän na tu sarvätmaneritam |

69


så ñ ö y-ädikaà samastaà tu viñ ëor eva paraà bhavet || iti | mahopaniñ adi ca – sa brahmaëä så jati sa rudreëa viläpayati ity ädikam | ata eva vivå taà – nimittaà param é çasya viçva-sarga-nirodhayoù | hiraëyagarbhaù sarvaç ca kälasyärüpiëas tava || iti | tava yo rüpa-rahitaù kälaù käla-çaktis tasya nimitta-mätram iti vyadhikaraëa eva ñ añ ö hé | tathä ädyo’vatäraù puruñ aù parasyety ädi | yad-aàçato’sya sthiti-janma-näçä ity ädi ca | tad evam aträpi tathävidha-mürtir bhagavän evopakräntaù | tad evaà taö astha-lakñ aëena paraà nirdhärya tad eva lakñ aëaà brahma-sütre çästra-yonitvät, tat tu samanvayäd ity etat-sütra-dvayena (1.1.3-4) sthäpitam asti tatra pürva-sütrasyärthaù | kuto brahmaëo jagaj-janmädi-hetutvaà taträha – çästraà yonir jïäna-käraëaà yasya tattvät | yato vämäni bhütäné ty ädi-çästra-pramäëakatväd iti | nätra darçanänataravat tarka-pramäëakatvam | tarkäpratiñ ö hänät antyantäté ndriyatvena pratyakñ ädi-pramäëa-viñ ayatväd brahmaëaç ceti bhävaù | vainäçikäs tv avirodhä-dhyäye tarkeëaiva niräkariñ yante | atra tarkäpratiñ ö hänaà caivam – é çvaraù kartä na bhavati prayojana-çünyatvän muktätmavat | tanu-bhuvanädikaà jé va-kartå kaà käryatväta ghaö avat | vimati-viñ ayaù kälo na loka-çünyaù kälatvät vartamäna-kälavad ity ädi | tad evaà darçanänuguëyneçvaränumänaà darçanäntara-prätikülya-parähatam iti çästraika-prämäëikaù para-brahma-bhütaù sarveçvaraù puruñ ottamaù | çästraà tu sakaletara-pramäëa-paridå ñ ö a-samasta-vastu-vijäté ya-särvajïya-satya-saìkalpatvädi-miçränavadhikätiçayäparimitodära-vicitra-guëa-sägaraà nikhila-heya-pratyané ka-svarüpaà pratipädayaté ti na pramäëäntarävasita-vastu-sädharmya-prayukta-doñ a-gandhaù | ataeva sväbhävikänanta-nitya-mürtimattvam api tasya sidhyati | athottara-sütrasyärthaù | brahmaëaù kathaà çästra-pramäëakatvaà taträha tat tv iti | tu çabdaù prasaktäçaìka-nivå tty-arthaù | tac-chästra-pramäëakatvaà brahmaëaù sambhavaty eva | kutaù samanvayät | anvaya-vyatirekäbhyäm upapädanaà samanvayas tasmät | tatränvayaù satyaà jïänam anantaà brahmeti [Taitt 2.1.3] änando brahmeti ekam evädvité yaà brahma iti | tat satyaà sa ätmä iti | sad eva somyedam agra äsé d iti | ätmä vä idam eka evägra äsé t puruñ a-vidha iti | puruñ o ha vai näräyaëa iti | eko ha vai näräyaëa äsé d iti | bahu syäà prajäyeya iti [Chä 6.2.3] | tasmäd vä etasmäd ätmana äkäçaù sambhüta iti | tat-tejo’så jata iti | yato vä imäni bhütäni jäyanta iti | puruñ o ha vai näräyaëo’kämayata atha näräyaëäd ajo’j¨ äyata yataù prajäù sarväëi bhütäni näräyaëaà paraà brahma tattvaà näräyaëaù param å taà satyaà paraà brahma puruñ aà piìgalam ity ädiñ u ca | atha vyatirekaù | katham asataù sajjäyeta iti | ko hy evänyät kaù präëyäd yad eñ a äkäça änando na syäd iti | eko ha vai näräyaëa äsé n na brahmä na ca çaìkara ity ädinä | sa caivaà paramänanda-rüpatvenaiva samanvito bhavaté ti tad upalabdhyaiva parama-puruñ ärhtatva-siddher na prayojana-çünyatvam api | tad evaà sütra-dvayärthe sthite tad etad vyäcañ ö e, anvayäditarataç cärtheñ v iti | artheñ u nänä-vidheñ u veda-väkyärtheñ satsv anvayät anvaya-mukhena yato yasmät ekasmäd asya janmädi praté yate tathetarato vyatireka-mukhena ca yasmäd eväsya tataù praté yata ity arthaù | ataeva tasya çruty-anvaya-vyatireka-darçitena parama-sukha-rüpatvena parama-puruñ ärthatvaà ca dhvanitam | eko ha vai näräyaëa äsé d ity ädi-çästra-pramäëatvena präk-sthäpita-rüpaà ceti | athekñ ater näçabdam iti vyäcañ ö e abhijïa iti | atra süträrthaù idam ämnäyate chändogye sad eva somyedam agra äsé d ekam evädvité yaà brahma tad aikñ ata bahu syäà prajäyayeti | [Chä 6.2.3] | tat-tejo’så jatety ädi | atra paroktaà pradhänam api jagat-käraëatvenäyäti | tac ca nety äha é kñ ater iti | yasmin çabda eva pramäëaà na bhavati tad-açabdam

70


änumänikaà pradhänam ity arthaù | na tad iha pratipädyam | kuto’çabdatvaà tasyety äçaìkyäha é kñ ateù | na tad iha pratipädyam | kuto’çabdatvaà tasyety äçaìkyäha é kñ ateù | sac-chabda-väcya-sambandhi-vyäpära-viçeñ äbhidhäyia é kñ ater dhätoù çravaëät | tad aikñ ateté kñ aëaà cäcetane pradhäne na sambhavet | anyatra cekñ äpürvikaiva så ñ ö iù | sa aikñ ata lokänuså jä iti sa imän lokän aså jatety ädau | é kñ aëaà cätra tadeça-så jya-vicärätmakatvät sarvajïatvam eva kroòé karoti | tad etad äha abhijïa iti | nanu tadäné yam evädvité yam ity uktes tasyekñ aëa-sädhanaà na sambhavati taträha svaräò iti | sva-svarüpeëaiva tathä räjata iti | na tasya käryaà karaëaà ca vdiyata ity ädau sväbhäviké jïäna-bala-kriyä cety ädi çruteù | etenekñ aëavan-mürtimattvam api tasya sväbhävaikam ity äyätam | niùçvatitasyäny agre darçayiñ yamäëatvät | tac ca yathoktam eveti ca | atra çästra-yonitväd ity asyärthäntaraà vyäcañ ö e tena iti | tac cärthäntaraà yathä kathaà tasya jagaj-janmädi-kartå tvaà kathaà vä nänya-tantroktasya pradhänasya na cänyasyeti taträha | çästrasya veda-lakñ aëasya yoniù käraëaà tad-rüpatvät | evaà vä are asya mahato bhütasya niçvasitam etad yadå g-vedo yajur-vedaù sämavedo’tha väìgirasa itihäsa-puräëaà vidyä upaniñ adaù çlokäù süträëy upasüträëi vyäkhyänäné ti çruteù | çästraà hi sarva-pramäëägocara-vividhänanta-jïäna-mayaà tasya ca käraëaà brahmaiva çrüyata iti | tad evaà mukhyaà sarvajïaà tädå çaà sarvajïatvaà vinä ca sarva-çå ñ ö y-ädikam anyasya nopapadyat iti prokta-lakñ aëaà brahmaiva jagat-käraëaà na pradhänaà na jé väntaram iti | tad eva vivå tyäha tene brahma hå dä ya ädikavaya iti | brahma vedam ädi-kavaye brahmaëe brahmäëaëaà hå däntaù-karaëa-dväraiva, na tu väkya-dvärä | tene ävirbhävitavän | atra bå had-väcakena brahma-padena sarva-jïäna-mayatvaà tasya jïäpitam | hå dety anenäntaryämitvaà sarva-çaktimayatvaà ca jïäpitam | ädikavaya ity anena tasyäpi çikñ ä-nidänatväc chästra-yonitvaà ceti | çrutiç cätra yo brahmäëaà vidadhäti pürvaà yo vai vedäàç ca prahiëoti tasmai | taà ha devam ätma-buddhi-prakäçaà mumukñ ur vai çaraëam ahaà prapadye || [ÇvetU 6.18] | mukta-jé vä api tat-käraëaà nety äha muhyanté ti | yatra brahmaëi vedakhye sürayaù çeñ ädayo’pi | anena ca çayana-lé lä-vyaïjita-niçvasitamaya-vedo brahmädi-vividhänana-locanaç ca yaù padmanäbhas tad-ädi-mürtikaù çré -bhagavän eväbhihitaù | vivå taà caitat | pracoditä yena purä sarasvaté ty [BhP 2.4.22] ädinä | atha tat tu samanvayäd ity asyäntaraà, yathä çästra-yonitve hetuç ca då çyate ity äha tat tv iti | samanvayo’tra samyak sarvatomukho’nvayo vyutpattir vedärtha-parijïätaà yasmät tu çästra-nidänatvaà niçcé yata iti jé ve samyak | jïänam eva nästi pradhänaà tv acenam eveti bhävaù | sa vetti viçvaà na hi tasya vetteti çruteù | yad etad asya tadé ya-samyag-jïänaà vyatirekamukhena bodhayituà jé vänäà sarveñ äm api tadé ya-samyag-jïänäbhävam äha muhyanté ti | sürayaù çeñ ädayo’pi yad yatra çabda-brahmaëi muhyanti | tad etad vivå taà svayaà bhagavatä – kià vidhatte kim äcañ ö e kim anüdya vikalpayet | ity asyä hå dayaà loke nänyä mad veda kaçcana || iti (BhP 11.21.42) | anena ca säkñ äd-bhagavän eväbhihitaù |

71


athekñ ater näçabdam ity asyärthäntaram abhiijïa ity atraiva vyaïjitam asti | atra süträrthaù – nanv açabdam asparçam arüpam avyayam ity ädi çruteù | kathaà tasya çabda-yonitvaà, tatra hi prakå ta-brahma çabda-hé naà na bhavati | kutaù |

72


é kñ ateù | tad aikñ ata bahu syäà prajyäyeyety atra bahu syäm iti çabdätmakekñ a-dhätoù çravaëät | tad etad äha, abhijïaù | bahu syäm ity ädi-çabdätmaka-vicära-vidagdhaù | sa ca çabdädi-çakti-samudäyas tasya na präkå taù prakå ti-kñ obhät pürvaträpi sad-bhävät | tataù svarüpa-bhüta evety äha svaräò iti | atra pürvavat tädå çaà sadharmakatvaà mürtimattvam api siddham | yathähuù sütrakäräù antas tad-dharmopadeçäd iti (Vs 1.1.10) | ato’çabdatvädikaà präkå ta-çabda-hé natvädim eveti jïeyam | atrottara-mé mäàsädhyäya-catuñ ö ayasyäpy artho darçitaù | tatränvayäd itarataç ceti samanvayädhyäyasya satyaà param iti phalädhyäyayeti | tathä gäyatry-artho’pi spañ ö aù | tatra janmädyasya yata iti praëavärthaù så ñ ö y-ädi-çaktimattva-väcitvät | tad evam evägni-puräëe gäyatré -vyäkhyäne proktam taj-jyotir bhagavän viñ ëur jagaj-janmädi-käraëam iti | yatra tri-sargo må ñ eti vyähå ti-trayärthaù | ubhayaträpi lokatrayasya tad-ananyatvena vivakñ itatvät | svaräò iti savitå -prakäçaka-parama-tejo-väci | tene brahma hå deti buddhi-pravå tti-preraëä prärthanä sücitä | tad eva kå payä svadhyänäyäsmäkaà buddhi-vå tté ù prerayatäd iti bhävaù | evam evoktaà gäyatryä ca samärambha iti | tac ca tejas tatra antas tad-dharmopadeçäd ity ädinä sampratipannaà yan-mürtaà tad-ädy-ananta-mürtimad eva dhyeyam iti | tatra cägni-puräëa-krama-vacanäni evaà sandhyä-vidhià kå tvä gäyatré à ca japet smaret | gäyatry-ukthäni çästräëi bhargaà präëäàs tathaiva ca || tataù små teyaà gäyatré sävitré yata eva ca | prakäçiné sä savitur väg-rüpatvät sarasvaté || taj-jyotiù paramaà brahma bhargas tejo yataù små taù | bhargaù syät bhräjata iti bahulaà chandasé ritam || vareëyaà sarva-tejobhyaù çreñ ö haà vai paramaà param | sargäpavarga-kämair vä varaëé yaà sadaiva hi || vå ëoter varaëärthatvät jägrat-svapnädi-varjitam | nityaà çuddhaà buddham ekaà nityaà bhargam adhé çvaram || ahaà brahma paraà jyotir dhyäyema hi vimuktaye | taj-jyotir bhagavän viñ ëur jagaj-janmädi-käraëam || çivaà kecit paö hanti sma çakti-rüpaà paö hanti ca | kecit süryaà kecid agnià daivatäny agni-hotriëaù || agny-ädi-rüpo viñ ëur hi vedädau brahma gé yate | tat padaà paramaà viñ ëor devasya svaituù små tam || dadhäter vä dhé mahé ti manasä dhärayemahi | no’smäkaà yac ca bhargas tat sarveñ äà präëinäà dhiyaù || codayät prerayäd buddhià bhoktè ëäà sarva-karmasu | då ñ ö ädå ñ ö a-vipäkeñ u viñ ëuù süryägni-rüpa-bhäk || é çvara-prerito gacchet svargaà vä çvabhram eva vä | é çäväsyam idaà sarvaà mahad-ädi-jagad dhariù || svargädyaiù kré òate devé yo haàsaù puruñ aù prabhuù | dhyänena puruñ o’yaà ca drañ ö avyaù sürya-maëòale || satyaà sadä-çivaà brahma viñ ëor yat paramaà padam | devasya svaitur devo vareëyaà hi turé yakam || yo’säv äditya-puruñ aù so’säv aham anuttamam | janänäà çubha-karmädé n pravartayati yaù sadä || ity ädi | yaträdhikå tya gäyatré à varëyate dharma-vistaraù | vå träsura-vadhotsiktaà tad-bhägavatam ucyate || ity ädé ni ca | tasmäd bhaga brahma parä viñ ëur bhagavatac-chabdäbhinna-varëatayä tatra tatra nirdiñ ö ä api bhagavat-pratipädakä eva jïeyäù | madhye madhye tv ahaàgrahopäsanä-nirdeças tat-sämya iva labdhe hi tad-upäsanä-yogyatä bhavaté ti | tathä daça-lakñ aëartho’py atraiva

73


då çyaù | tatra sarga-visarga-sthäna-nirodhä jandmädy asya yataù ity atra | manvantareçänukathane ca sthänäntargate poñ aëaà tena ity ädau | ütir muhyanté ty ädau | muktir jé vänäm api tat-sännidhye sati kuhaka-nirasana-vyaïjake dhämnety ädau | äçrayaù satyaà param ity ädau9 | sa ca svayaà-bhagavattvena nirëé yatvät çré -kå ñ ëa eveti pürvokta-prakära eva vyakta iti | tad evam asminn upakrama-väkye sarveñ u pada-väkya-tätparyeñ u tasya dhyeyasya saviçeñ atvaà mürtitvaà bhagavad-äkäraà ca vyaktam | tac ca yuktam | svarüpa-väkyäntara-vyaktatvät | yo’syotprekñ aka ädi-madhya-nidhane yo’vyakta-jé veçvaro yaù så ñ ö yedam anupraviçya å ñ iëä cakra-puraù çästi täù | yaà sampadya jahäty ajäm anuçayé suptaù kuläyaà yathä taà kaivalya-nirasta-yonim abhayaà dhyäyed ajasraà harim || iti |[BhP 10.87.50] ato dharmaù projjhitety ädäv anantara-väkye’pi kià vä parair ity ädinä tatraiva tätparyaà darçitam | tathopasaàhära-väkyädhé närthatväd upakramasya nätikamaëé yam eva | kasmai yena vibhäsito’yam ity ädi-darçitam tasya tädå ça-viçeñ avattvädikam | yathaiva ätma-gå hé tir itaravad uttaräd ity atra (Vs 3.3.16) çaìkara-çäré rakasyäparasyäà yojanäyäm upakramoktasya sac-chabda-väcyasyätmatvam upasaàhärasthäd ätma-çabdäl labhyate tadvad ihäpi catuùçloké -vaktur bhagavattvaà darçitaà ca çré -vyäsa-samädhäv api tasyaiva dhyeyatvam | tad eva ca sva-sukha-nibhå tetyädi çré -çuka-hå dayänugatam iti || 1.1 || çré -vyäsaù ||105|| athopasaàhära10-väkyasyäpy ayam arthaù | kasmai garbhodaka-çäyi-puruñ a-näbhi-kamalasthäya brahmaëe tatraiva yena mahä-vaikuëö haà darçayatä dvité ya-skandha-varëita-tädå ça-çré -mürty-ädinä bhagavatä vibhäsitaù prakäçitaù na tu tadäpi racitaù ayaà çré -bhägavata-rüpaù purä pürva-parärdhädau tad-rüpeëa brahma-rüpeëa tad-rüpiëä çré -närada-rüpiëä yogé ndräya çré -çukäya tad-ätmanä çré -kå ñ ëa-dvaipäyana-rüpeëa | tad-ätmanety asyottareëänvayaù | tatra tad-ätmanä çré -çuka-rüpeëeti jïeyam | tad-rüpeëety ädibhis tribhiù padair na kevalaà catuùçloky eva tena prakäçitä kià tarhi tatra taträviñ ö enäkhaëòam eva puräëam iti dyotitam | atra mad-rüpeëa ca yuñ mabhyam iti saìkocenänukto’pi çré -süta-väkya-çeñ o gamyaù | evaà sarvasyäpi çré -bhägavata-guror mahimä darçitaù | saìkarñ aëa-sampradäya-pravå ttis tu kå ñ ëa-dvaipäyana-kartå ka-prakäçanäntargataiveti på thaì nocyate | tat-paraà satyaà çré -bhagavad-äkhyaà tattvaà dhé mahi | yat tat param anuttamam iti sahasra-näma-stoträt para-çabdena ca çré -bhagavän evocyate | ädyo’vatäraù puruñ aù parasyeti dvité yät | brahmädé näà buddhi-vå ddhi-prerakatvenäbhidhänäd gäyatryä apy artho’yaà grantha iti darçayati | tad uktaà – gäyatré -bhäñ ya-rüpo’sau bhäratärtha-vinirëayaù || iti || ||12.13|| çré -sütaù || 106||

[107] athäbhyäsena –

9 See Tattva-sandarbha 55-56. BhP 2.10.1-7. 10 The verse is given above at the beginning of 106. kasmai yena, etc.

74


kali-mala-saàhati-kälano’khileço harir itaratra na gé yate hy abhé kñ ëam | iha tu punar bhagavän açeñ a-mürtiù parivå to’nupadaà kathä-prasaìgaiù || [BhP 12.12.66] kälenonäçanaù | itaratra karma-brahmädi-pratipädaka-çästräntare | akhileço viräò-antaryämé näräyaëo’pi tat-pälako viñ ëur väpi na gé yate kvacid gé yate vä tatra tv abhé kñ ëaà naiva gé yate tu-çabdo’vadhäraëe säkñ ät çré -bhagavän punar iha çré -bhägavate eväbhé kñ ëaà gé yate | näräyaëädayo vä ye’tra varëitäs te’py açeñ ä eva mürtayo’vatärä yasya saù | tathäbhüta eva gé yate na tv itaratraiva tad-avivekenety arthaù | ataeva tat tat kathä-prasaìgair anupadaà padaà padam api lakñ yé kå tya bhagavän eva pari sarvato-bhävena paö hito vyaktam evokta iti | anenäpürvatäpi vyäkhyätä anyatränadhigatatvät || 12.12 || çré -sütaù ||107||

[108] atha phalenäpi – pibanti ye bhagavata ätmanaù satäà kathämå taà çravaëa-puö eñ u sambhå tam | punanti te viñ aya-vidüñ itäçayaà vrajanti tac-caraëa-saroruhäntikam || [BhP 2.2.37] satäm ätmanaù präëeçvarasya yad vä vyadhikaraëe ñ añ ö hé satäm ätmanaù svasya yo bhagaväàs tasyety arthaù | teñ äà bhagavati svämitvena mamatäspadatvät atra kathämå taà prakramyamäëaà çré -bhägavatäkhyam eva mukhyam | yasyäà vai çrüyamäëäyäm ity [BhP 1.7.7] ädikaà ca tathaivoktam iti ||2.2|| çré -çukaù ||108||

[109] athärthavädena – yaà brahma varuëendra-rudra-marutaù stunvanti divyaiù stavair vedaiù säìga-pada-kramopaniñ adair gäyanti yaà sämägäù | dhyänävasthita-tad-gatena manasä paçyanti yaà yogino yasyäntaà na viduù suräsura-gaëä deväya tasmai namaù || [BhP 12.13.1] stavair vedaiç ca stunvanti stuvanti | dhyänenävasthitaà niçcalaà tad-gataà yan-manas tena || 12.13 || çré -sütaù || 109 ||

[110] athopapattyä – bhagavän sarva-bhüteñ u lakñ itaù svätmanä hariù | då çyair buddhy-ädibhir drañ ö ä lakñ aëair anumäpakaiù || [BhP 2.2.35] prathama-drañ ö ä jé vo lakñ itaù | kair då çyair buddhy-ädibhiù | tad eva dvedhä darçayati då çyänäà jaòänäà buddhy-ädé näà darçanaà sva-prakäçaà drañ ö äraà vinä na ghaö ata

75


jïänopapatti-dvärä lakñ aëaiù sva-prakäça-drañ ö å a-lakñ akaiù tathä buddhy-ädé ni kartå prayojyäni karaëatväd väsyädivad iti vyäpti-dväränumäpakair iti | atha bhagavän api lakñ itaù | kena sarva-bhüteñ u sarveñ u teñ u drañ ö å ñ u praviñ ö ena svätmanä sväàça-rüpeëäntaryämiëä | ädau sarvair drañ ö å bhir antaryämé lakñ itaù tatas tena bhagavän api lakñ ita ity arthaù | sa ca sa ca pürvavat dvidhaiva lakñ yate | tathä hi kartå tva-bhoktå tvayor asvätatnrya-darçanät karmaëo jaòatvät karmaëo jaòatvät sarveñ äm api jé vänäà tatra tatra pravå ttir antaù-prayojaka-viçeñ aà vinä na ghaö ata ity anupapatti-dväräntaryämé lakñ yate | eñ a hy anenätmanä cakñ uñ ä darçayati çrotreëa çrävayati manasä mänayati buddhyä bodhayati tasmäd etä bähuù | må tir amå tir iti bhällaveya-çrutiç ca | ataeva gé topaniñ atsu – athavä bahunaitena kià jïätena tavärjuna | viñ ö abhyäham idaà kå tsnam ekäàçena sthito jagat || iti | viñ ëu-puräëe ca – sva-çakti-leçävå ta-bhüta-sarga iti | tathä jé väù prayojaka-kartå -preritavyäpäräù | asvätantryät | takñ ädi-karma-kara-janavad ity evam antaryämiëi tattve vyäpti-dvärä siddheù | punas tenaiva bhagavän api sâdhyate | tuccha-vaibhava-jé väntaryämi-svarüpam é çvara-tattvaà nijäàçitväçrayaà tathaiva paryäpteù | räja-prabhutväçrita-takñ akädi-karma-kara prayojaka-prabhutvädivad iti | athavätra yathendriyaiù på thag-dvärair artho bahu-guëäçrayaù | eko näneyate tadvad bhagavän çästra-vartmabhiù || [BhP 3.32.33] ity evodäharaëé yam | anenaiva gati-sämänyaà ca sidhyaté ti || 2.2 || çré -çukaù || 110 ||

pratyavasthäpitaà vadanté ty ädipadyam |

iti çré -kali-yuga-pävana-sva-bhajana-vibhäjana-prayojanävatära-çré -çré -bhagavat-kå ñ ëa-caitanya-deva-caraëänucara-viçva-vaiñ ëava-räja-sabhäjana-bhäjana-çré -rüpa-

sanätanänuçäsana-bhäraté -garbhe çré -bhägavata-sandarbhe paramätma-sandarbho näma tå té yaù sandarbhaù ||

çré -bhägavata-sandarbhe sarva-sandarbha-garbha-ge | paramätmäbhidheyo’sau sandarbho’bhüt tå té yakaù ||

samäpto’yaà tå té yaù sandarbhaù ||

76

paramätma-sandarbhaùignca.gov.in/sanskrit/3_paramatma_sandarbha.pdf · [1] atha paramätmä...

Documents