pawari gyandeep - written by dr. d. tembhare nagpur

(uûoy® ÌæËNÿºm)

uÆÊ|Nÿ : �Äçºy rç�ty�

ÁçzQNÿ : gç}. rç�z¾çº bõ§ºz, �çT�ìº

ÌæËNÿºm : uûoy® - 2014

�wÉe : 280

ªîÁ®: 300

�NÿçÆNÿ : uÒªçÁç®ç �u£ÁçuÆæT ÒçHÌ, ªìæ¤F|

ISBN : 978-93-5024-980-2

@@ �Äçºy rç�ty� @@

®�tzÆ Nÿç ªÒçNÿç{ÆÁç Ìæ§çT \çz �çYy� NÿçÁç TçõgÄç�ç ®ç ^çgy �cy

NÿÒÁççoç sç, NÿF| Ìut®çõÿ Ìz �Äçºçõ Nÿç Täj ºÒç Ò{@ �Äçº Ìªç\ ¤{�TæTç osç Ä�ç| �ut®çõ Nzÿ Ìì�yNÿ �tzÆ ªõÿ

V�y Eç¤çty ªõ u�ÄçÌ Nÿº ºÒç Ò{@ FÌ qzÞ Nzÿ �Äçº Ìªç\ �z <�TuoÆyÁç NwÿÊNÿ Ìªç\> Nÿy EÁçç{uNÿNÿ

�uoÉeç �ç®y Ò{@ �Äçº Ìªç\ ¤yÌÄy Ìty �îÄ| �ç®: u�ºqº LÄª½ EuÆuqo sç @ Äz NzÿÄÁç Fo�ç \ç�oz sz uNÿ Äz

quÞ® Äm| Nzÿ ªçÁçÄç-�çº Nzÿ ªîÁç u�ÄçÌy Òøÿ@ E¤ Äz FÌ qzÞ Nzÿ TÀçªym Ìçªçu\Nÿ, ÌçæËNwÿuoNÿ ÁççzNÿ-\yÄ�

ªõÿ �ìºy oºÒ VìÁçuªÁç T®z Òø@

FÌ �uº�zß® ªõ Ì©�îm| �Äçº Ìªç\ qzÞçõ Nÿç §Àªm Nÿº ÁçzQNÿ osç ÌÒ®çzuT®çõ �z ÌV� ÌÄz|qm

uNÿ®ç LÄª½ Ìªç\\�çõ Ìz �Äçº \çuo Nÿy Gn�uð, NìÿÁçtzÄoç, �º©�ºç®õ, ºyuouºÄç\, Ësç�çæoºm, uÄËoçº

Eçut uÄu§�ç qzÞçõ ªõ \ç�Nÿçºy ÌæNÿuÁço Nÿy @ �Äçº Ìªç\ Nzÿ §çbçõ Ìz �çzus®çå �ç�o Nÿº, G�Nÿç ÌQçzÁç

E�®®� Nÿº oá®çõ Nÿçz G\çTº uNÿ®ç T®ç @

�Äçºçõ Nzÿ ÌæËNÿçº �yäjy-tº-�yäjy NÿçÁççæoº Ìz YÁçoz Eç ºÒz Ò{@ ºyuo-uºÄç\, ªç�®oçLå Òªçºy

ÌçæËNwÿuoNÿ �ºçzÒº Ò{@ Òªçºy ÌæËNwÿuo Òy Òªçºy �ÒYç� Nÿç uÄÆìò �uºY® utÁççoy Ò{@ Ìçªçu\Nÿ Tç{ºÄ-

Tuºªç Nÿç Ë¢ÿubNÿ tÆ|� Nÿºçoy Ò{@ ÁçzQNÿ �z EsNÿ �®çÌ Nÿº Òªçºz ¤ì\ìT| Ìªç\\�çõÿ Ìz Òªçºy \çuo ªõ

uÆÆì \�ª, Zby, ¤çºÌç, tçäjy u�NÿçÁç�ç, Tì¿ tyqç, £®çÒ, ªwn®ì, n®ç{Òçº Eçut E�zNÿ ÌæËNÿçº osç E�®

\çuo ºyuo-uºÄç\çõÿ Nÿy \ç�Nÿçºy ÒçuÌÁç Nÿº FÌ ºY�ç ªõ EæuTNwÿo ÿNÿy Ò{@ Òªçºz �õT-tËoìº Ìª®ç�ìÌçº

¤tÁç ºÒz Ò{@ qzÞy® �§çÄçõ Ìz G�ªõ uÄuÄ�oç Nÿy E�ì§îuo Òçzoy Ò{@ �çu³çªçn® ÌæËNwÿuoÿ Nÿç EçTç\ Òçz ºÒç Ò{

Eo: EçTz YÁçNÿº NÿÒë Äz Qçz\�z Ìz §y �\º �Òy Eç®õTz @ FÌ EÄ�çº�ç Nÿçz ª� ªõ ºQ ÁçzQNÿ �z F�Òz FÌ

ºY�ç Nÿç EæT ¤�çNÿº §çÄy �yuj®çõNzÿ uÁçL ÌçæËNwÿuoNÿ uÄºçÌo Nÿç ÌæTÀÒ uNÿoç¤ ¿�y ÌæTÀÒçÁç® ªõ uNÿ®ç Òø@

�Äçºçõ �z E��y ªçow§çÊç Nzÿ ¿� ªõ ªçÁçÄç Ìz FÌ qzÞ <�Äçºy ¤çzÁçy> E��z Ìçs ÁççF| @ Ìut®çõ oNÿ

ÄÒ Òªçºz ÌæÄçt Nÿy ÌÆOÿ §çÊç ºÒy@ Òªçºy EMqì�ç �ÒYç�, ÌìQ-tìQ Nÿy Vu�Ée Ìçsy ºÒy @

§çºo ÌºNÿçº, TwÒ ªæÞçÁç® Nÿy ÄÊ| 2001 Nÿy \�Tm�ç Nzÿ Eç�çº �º o{®çº Nÿy TF| ÌîYy ªõ uÒæty

Nÿçz 6Äz osç G�§çÊç Nzÿ ¿� ªõ �Äçºy ¤çzÁçy Nÿçz 42 Äz Ësç� �º ºQç T®ç Ò{@ �Äçºy ¤çzÁç�zÄçÁçz \�Ìªìtç®

Nÿy \�ÌæP®ç 4,25,745 ty TF| Ò{@ FÌy \�Tm�ç Nzÿ Eç�çº �º �Äçºçõ Nÿy NìÿÁçÿ \�ÌæP®ç 38-40 ÁççQ

EçæNÿy TF| Ò{@ Eo: ªçÞ tÌ �uoÆo �Äçº\� Òy �Äçºy ¤çzÁçoz Òø !

FÌ ºY�ç ªõ �Äçºy ¤çzÁçy �º oy� E�®ç® - §çÊçuÄrç� (Ã®çNÿºm), ÁççzNÿÌçuÒn® osç Æ£tNÿçzÆ

ut®z T®z Ò{ oçuNÿ Òªçºy FÌ Ìçªçu\Nÿ ÌçæËNwÿuoNÿ, LzuoÒçuÌNÿ �ºçzÒº Nÿç tqoç�îm| \o� (Ìæºqm) uNÿ®ç

\ç ÌNzÿ \çz §çÄy �yäuj®çõ Nzÿ uÁç®z t�|m Nÿy §îuªNÿç u�§çLTç @

FÌ ºY�ç Nzÿ Eæo ªõÿ tçz E�®ç® - 1. �Äçº NìÿÁççutn® ºç\ç §çz\, 2. �Äçº NìÿÁçtzÄy - ªÒçªç®ç,

�Ëoìo uNÿ®z T®z Ò{ oçuNÿ ÄçYNÿ Äwæt ºY�ç Nÿy �îm|oç Nÿy E�ì§îuo Nÿº ÌNzÿ @

ªÒçºçÉb~ Nÿç uÄt§| LÄª½ ª�

3. �Äçº ªÒ®çzTy - §ow|Òuº, 4. ÌçzÁçÒ ÌæËNÿçº LÄæ �Äçº Ìªç\ osç 5. �Äçº Ìªç\ ªõ �YuÁço NìÿZ ÿÆçÍç-

ÌæTo ªç�®oçLå

280 �wÉe

gç}.rç�z¾çº bõ§º[email protected]

ISBN 978-935024-980-2 uûoy® ÌæËNÿºm - 2014 300/-

About Book

(Preview)

@@ �Äçºy rç�ty� @@

Contents

(Preview)

1. �ÄçºçõNÿç FuoÒçÌ

2. �Äçºy ÌæËNÿçº LÄæ ÌæËNwÿuo

3. �Äçºy §çÊç-uÄrç�

4. �Äçºy ÁççzNÿ ÌçuÒn®

5. �Äçºy Æ£tNÿçzÆ6. �Äçº NìÿÁççutn® ºç\ç§çz\

7. �Äçº NìÿÁçtzÄy ªÒçªç®ç NÿçuÁçNÿç8.

9.10.

�Äçº ªÒç®çzTy, §ow|Òuº

ÌçzÁçÒ ÌæËNÿçº LÄæ �Äçº Ìªç\�Äçº Ìªç\ ªõ �YuÁço NìÿZ ÿÆçÍçÌæTo ªç�®oçLå

�uºuÆÉb 1-6

(Pawari Gyandeep)

gç}.rç�z¾çº bõ§ºzgç}.rç�z¾çº bõ§ºzgç}.rç�z¾çº bõ§ºzgç}.rç�z¾çº bõ§ºzgç}.rç�z¾çº bõ§ºz M.Sc., Ph.D

DAAD Fellow (Germany), SIO Fellow (Netherlands)MNYASc (USA), MNASc (INDIA)

uÒªçÁç®ç �u£ÁçuÆæT ÒçHÌªì©¤F| . utÁÁçy . �çT�ìº . ¤øTÁççzº . Ò{tºç¤çt

�Äçºy rç�ty�

�Äçºy rç�ty� (PAWARI GYANDEEP)

ISBN 978-93-5024-980-2

�sª ÌæËNÿºm : 2011, uûoy® ÌæËNÿºm : 2014,

�uo®çå : 1000. F|-¤ìNÿ

(C) AuthorNo part of this publication may be reproduced, stored in retrieval system, ortransmitted in any form or by any means, electronic, mechanical, photo-copying, recording and/or otherwise without the prior written permission of

the Publisher.

�NÿçÆNÿ: Ìç{. ªy�ç �çlgz®, uÒªçÁç®ç �u£ÁçuÆæT ÒçHÌ, <ºçªtîo> gç}. §çÁçzºçÄ ªçT|, uTºTçæÄ, ªì©¤F|-400 004, tîº§çÊ :23963763 / 23860170,

¢{ÿMÌ :022-23877178

Email : [email protected] * Website : www.himpub.com

ÆçQç -utÁÁçy : <�î\ç E�çb|ªõÿb>,4¤y, ªìºçºy ÁççÁçËb~yb, EæÌçºy ºçzg, tuº®çTæ\,

�F| utÁÁçy-110002 tîº§çÊ : 23270392 ¢{ÿMÌ : 011-23256286�çT�ºì : Nìæÿt�ÁççÁç YçægNÿ FlgËb~y®Áç Ëbzb, Vçb ºçzg, �çT�ìº-440018,

tîº§çÊ : 2721216, ¢{ÿMÌ : 0712-2721215¤ÿø TÁççºz : �æ. 16/1, \î�ç 12/1 �ÒÁçç ªæu\Áçç Òç}bÁç Òç®Áçøÿg \ÄÁç, ªç�Ä�Tº

ºzÌNÿçzÌ| ºçzg, ¤øTÁççzº -560009 tîº§çÊ : 2281541 /3285461,¢{ÿMÌÿ :080-22281541

Ò{tºç¤çt : �æ. 2-2-1 167/2 LY. ¢ÿËb| ¡Áççzº, ºzÁçÄz u¤À\ Nzÿ �çÌ, uoÁçNÿ�Tº, ªz� ºçzg, Ò{tºç¤çt-500044 tîº§çÊ : 55501745,

¢{ÿMÌ : 040-27560041

ªìüNÿ : Èy T\ç�� L�bº�çF|\zÌ, 21, Ììºz�ü�Tº, �çT�îº-15

tîº�Ä�y - 0712-2234104

ªÁî ® : ¿.200/-ªìQ�wÉe : §çz\ÆçÁçç, §çz\, ªæTÁçty� LÄª½ ¤{�TæTç-Ä�ç| ªîÁç �Äçºy qzÞ.

A B

quÞ® �ÄçºFuoÒçÌ

✤ ÌæËNwÿuo

✤ §çÊç-¤çzÁçy

✤

�Äçºy rç�ty� /�Äçºy rç�ty� /�Äçºy rç�ty� /�Äçºy rç�ty� /�Äçºy rç�ty� / �Äçºy rç�ty� /�Äçºy rç�ty� /�Äçºy rç�ty� /�Äçºy rç�ty� /�Äçºy rç�ty� /2

Ìçªçu\Nÿ Gnsç�Ìçªçu\Nÿ Gnsç�Ìçªçu\Nÿ Gnsç�Ìçªçu\Nÿ Gnsç�Ìçªçu\Nÿ Gnsç�ªõ Eç\yÄ� ÌÄ|ËÄªõ Eç\yÄ� ÌÄ|ËÄªõ Eç\yÄ� ÌÄ|ËÄªõ Eç\yÄ� ÌÄ|ËÄªõ Eç\yÄ� ÌÄ|ËÄ�®çøäZçÄº Nÿº�zÄçÁçz�®çøäZçÄº Nÿº�zÄçÁçz�®çøäZçÄº Nÿº�zÄçÁçz�®çøäZçÄº Nÿº�zÄçÁçz�®çøäZçÄº Nÿº�zÄçÁçzÌªç\ ÌzuÄ®çõ NÿçzÌªç\ ÌzuÄ®çõ NÿçzÌªç\ ÌzuÄ®çõ NÿçzÌªç\ ÌzuÄ®çõ NÿçzÌªç\ ÌzuÄ®çõ NÿçzÌçtº Ìªu�|o @Ìçtº Ìªu�|o @Ìçtº Ìªu�|o @Ìçtº Ìªu�|o @Ìçtº Ìªu�|o @

C D

ƒÁStzƒy (Ã∫Àƒoy)

�ªçz ÄçStzÄoz oì¥®æ �ªËoì¥®æ ÌºËÄuo @Äçum §çÊz �ªËoì¥®æ ÄçuW½ª oì¥®æ �ªçz �ª:@@


@@ �çMNÿs� @@ªÒçºçÉb~ Nÿç uÄt§| LÄª½ ª�®�tzÆ Nÿç ªÒçNÿç{ÆÁç Ìæ§çT \çz

�çYy� NÿçÁç TçõgÄç�ç ®ç ^çgy �cy NÿÒÁççoç sç, NÿF| Ìut®çõÿ Ìz �ÄçºçõNÿç Täj ºÒç Ò{ @ �Äçº Ìªç\ ¤{�TæTç osç Ä�ç| �ut®çõ Nzÿ Ìì�yNÿ �tzÆ ªõÿV�y Eç¤çty ªõ u�ÄçÌ Nÿº ºÒç Ò{ @ FÌ qzÞ Nzÿ �Äçº Ìªç\ �z <�TuoÆyÁçNwÿÊNÿ Ìªç\> Nÿy EÁçç{uNÿNÿ �uoÉeç �ç®y Ò{ @ �Äçº Ìªç\ ¤yÌÄy Ìty�îÄ| �ç®: u�ºqº LÄª½ EuÆuqo sç @ Äz NzÿÄÁç Fo�ç \ç�oz sz uNÿ Äz quÞ®Äm| Nzÿ ªçÁçÄç-�çº Nzÿ ªîÁç u�ÄçÌy Òøÿ@ Äz FÌ qzÞ Nzÿ TÀçªym Ìçªçu\Nÿ,ÌçæËNwÿuoNÿ ÁççzNÿ-\yÄ� ªõÿ �ìºy oºÒ VìÁçuªÁç T®z Òø@

u¤ÀubÆ NÿçÁç ªõ §çºoy® \çuo®çõ Nzÿ LzÿuoÒçuÌNÿ, Ìçªçu\Nÿ LÄæÌçæËNwÿuoNÿ �uºÄzÆ Nÿç uÄËowo ÌÄz|qm uNÿ®ç T®ç @ NwÿNÿ, ºÌzÁç, ÒyºçÁççÁçEçut uÄûç�çõÿ �z �ç�o \ç�Nÿçºy Nÿy ÌQçzÁç Ìªyqç Nÿº u\Áçç ºç\�Þçõ(uguËb~Mb T\zubEÌ|) osç <§çºoy® \çuo-\�\çuo> �çªNÿ EçæSÁç§çÊy.uÄÆzÊ TÀæsçõ ªõ ut®ç T®ç ÌuÄËoº uÄÄºm LNÿ E�çzQç uYºËªºmy®ÌæNÿÁç� ¤� T®ç Òø @ F� ÌçuÒn®-ÌçªTÀy Ìz Òªõ Òªçºy \çuo Nÿy Gn�uð,ÌæËNwÿuoÿ, Ìçªçu\Nÿ Ä{§Ä, Ësç�çæoº Eçut Nÿç ¤çz� ÒìEç @ Òªçºz \çuo NzÿNìÿÁçtzÄy-tzÄoç, NìÿÁç�çª (Surname), \çuouÄÆzÊ �º©�ºçLå, \çuoºyuo,Æçty-uÄÄçÒ Nzÿ ºËª uºÄç\ Eçut Ì§y �º F� ºY�çEçõÿ �z uÄÒæTª twuÉbÌz �NÿçÆ gçÁçç Òø @ onNÿçÁçy� Òªçºz �ìºQçõ �z ÆçÌNÿy® Eu�Nÿçuº®çõ Nÿçz\çz \ç�Nÿçºy ty Eç{º GÌ Ìª® �Äçºçõ Nzÿ FuoÒçÌ �º �çYy� TÀæsçõ Ìz \çzuÄÄºm ÒçuÌÁç Òçz ÌNÿç GÌz ºç\�Þçõ LÄª½ F� TÀæsçõ ªõ �Ëoìo uNÿ®ç T®çÒ{ @ Òªçºy \çuo �º ut®ç T®ç Eu�Nÿoº onNÿçÁçy� uÄÄºm �ºªçº ®çªºçeç �Äçºçõ Nÿç FuoÒçÌ tçzÒºçoç Ò{ @ uNÿ�oì �ºªçº osç ªºçeç �ÄçºÌªç\çõ Ìz Òªçºz Ìªç\ Nÿçz \çzäg�zÄçÁçy Nÿuäg®çå �ç®: �tçºo Ò{ @ FÌNÿçºm F� uÄÄºmçõ Nÿy uÄ¾çÌu�®oç �ªçumo Nÿº�ç ¤Òìo Nÿue� Nÿç®| Ò{@Eo: Ìn® oá®çõ Nÿy Qçzä\ Òy ÌÒy FuoÒçÌ Nÿçz G\çTº Nÿº ÌNÿoy Òø @

Òªçºz tçz utÄæTo Nÿª|e Ìªç\ÌzuÄ, Èy tçªçztº bõ§ºz, Eu�ÄOÿç,ÿ¤çÁççVçb Eç{º Èy ��ççÁççÁç u¤Ìz�, Eu�ÄOÿç, �y�º^ºy/¤çÁççVçb �zNÀÿªÆ: <�Äçº \çuo Nÿç FuoÒçÌ> 1967 F|. osç <§çz\ �Þ> 1984 F|. ªõÿ�NÿçuÆo uNÿ®ç @ onNÿçÁçy� G�Áç£� ÌçuÒn®-ÌçªTÀy Nzÿ Eç�çº �º �Äçº\çuo Nÿç FuoÒçÌ Nÿy ºY�ç Nÿy TF| \çz Eu�NÿçæÆ ªçÁçÄç�yÆ �ºªçºçõ Nzÿ

FuoÒçÌ Nÿy �ì�ºçÄwuð Òy \ç� �ägoy Òø @ F� ºY�çEçõ ªõ FÌ qzÞ Nzÿ �ÄçºÌªç\ Ìz \ìägy ÒìF|, Ìçªçu\Nÿ \�\çTºm, �Tuo, uÆqç, \�-�uou�u�,Ìçªçu\Nÿ ÌæËsçEçõ �º Eç�çuºo uÄÄºm \çzägç T®ç Ò{ @ tçz�çõ uNÿoç¤z�Äçºçõ Nzÿ ¤yÌÄy Ìty Nÿy Ìçªçu\Nÿ �uo§ç Nÿç tÆ|� EÄÅ® Nÿºçoy Ò{uNÿ�oì FÌNzÿ �îÄ| Nÿç �Äçºçõÿ Nÿç \yÄ�NÿçÁç Eæ�Nÿçº ªõ Òy Zçzäg ut®ç T®çÒø @

FÌ �uº�zß® ªõ Ì©�îm| �Äçº Ìªç\ qzÞçõ Nÿç §Àªm Nÿº ÁçzQNÿosç ÌÒ®çzuT®çõ �z ÌV� ÌÄz|qm uNÿ®ç LÄª½ Ìªç\\�çõ Ìz �Äçº \çuo NÿyGn�uð, NìÿÁçtzÄoç, �º©�ºç®õ, ºyuouºÄç\, Ësç�çæoºm, uÄËoçº EçutuÄu§�ç qzÞçõ ªõ \ç�Nÿçºy ÌæNÿuÁço Nÿy @ �Äçº Ìªç\ Nzÿ §çbçõ Ìz �çzus®çå�ç�o Nÿº, G�Nÿç ÌQçzÁç E�®®� Nÿº oá®çõ Nÿçz G\çTº uNÿ®ç T®ç @ FÌNÿç®| ªõ Fæu\. Èy. §çz\ºç\ ºçmç (ÌçæÄTy-Yæt��ìº/¤õTÁççzº) LÄª½ Fæu\.EÆçzNÿ ¤çz�Yz, �çT�ìº Nÿç EªîÁ® ÌÒ®çzT �ç�o ÒíEç@

�Äçºçõ Nzÿ ÌæËNÿçº �yäjy-tº-�yäjy NÿçÁççæoº Ìz YÁçoz Eç ºÒz Ò{ @ºyuo-uºÄç\, ªç�®oçLå Òªçºy ÌçæËNwÿuoNÿ �ºçzÒº Ò{ @ Òªçºy ÌæËNwÿuo ÒyÒªçºy �ÒYç� Nÿç uÄÆìò �uºY® utÁççoy Ò{ @ Ìçªçu\Nÿ Tç{ºÄ-Tuºªç NÿçË¢ÿubNÿ tÆ|� Nÿºçoy Ò{ @ ÁçzQNÿ �z EsNÿ �®çÌ Nÿº Òªçºz ¤ì\ìT|Ìªç\\�çõÿ Ìz Òªçºy \çuo ªõ uÆÆì \�ª, Zby, ¤çºÌç, tçäjy u�NÿçÁç�ç,Tì¿ tyqç, £®çÒ, ªwn®ì, n®ç{Òçº Eçut E�zNÿ ÌæËNÿçº osç E�® \çuo ºyuo-uºÄç\çõÿ Nÿy \ç�Nÿçºy ÒçuÌÁç Nÿº FÌ ºY�ç ªõ EæuTNwÿo ÿNÿy Ò{ @ Òªçºz�õT-tËoìº Ìª®ç�ìÌçº ¤tÁç ºÒz Ò{ @ qzÞy® �§çÄçõ Ìz G�ªõ uÄuÄ�oç NÿyE�ì§îuo Òçzoy Ò{ @ �çu³çªçn® ÌæËNwÿuoÿ Nÿç EçTç\ Òçz ºÒç Ò{ Eo: EçTzYÁçNÿº NÿÒë Äz Qçz\�z Ìz §y �\º �Òy Eç®õTz @ FÌ EÄ�çº�ç Nÿçz ª�ªõ ºQ ÁçzQNÿ �z F�Òz FÌ ºY�ç Nÿç EæT ¤�çNÿº §çÄy �yuj®çõ Nzÿ uÁçLÌçæËNwÿuoNÿ uÄºçÌo Nÿç ÌæTÀÒ uNÿoç¤ ¿�y ÌæTÀÒçÁç® ªõÿ uNÿ®ç Òø @

�Äçºçõ �z E��y ªçow§çÊç Nzÿ ¿� ªõ ªçÁçÄç Ìz FÌ qzÞ <�Äçºy¤çzÁçy> E��z Ìçs ÁççF| @ Ìut®çõ oNÿ ÄÒ Òªçºz ÌæÄçt Nÿy ÌÆOÿ §çÊçºÒy@ Òªçºy EMqì�ç �ÒYç�, ÌìQ-tìQ Nÿy Vu�Ée Ìçsy ºÒy @ GÌz ªÒç�EçæSÁç §çÊçuÄt½ Ìº \ç\| E¤ÀçÒª uTºÌ�, ºÌzÁç Eçut �z ÌºçÒç,�ç. gç}. Ìì. ¤ç. NìÿÁçNÿmy| (1974F|.) �z �yLY.gy. �¤�� (�çT�ìº uÄùç�ye)Òzoì E�®®� Nÿº §çÊç uÄrç� Nÿy twuÉb Ìz GÌªõÿ E�zNÿ EÁçæNÿçº, ÈæwTçº,

E F


uÄÆçÁç Æ£t-§ægçº Nÿy Qçz\ LÄæ Ìªyqç Nÿy osç gç}. ªæ\ì EÄËsy,¤çÁççVçb (1999F|.) �z FÌz E��z gy.uÁçb½. �¤�� (ºç®�ìº uÄ¾çuÄùçÁç®)Nÿç uÄÊ® ¤�çNÿº �Äçºy ÁççzNÿTyoçõ Nÿç ªç{uÁçNÿ Ìw\� uNÿ®ç @ uNÿ�oìEã¢ÿÌçzÌ! Òªçºç Ìªç\ E��y ªçow§çÊç Nÿçz oz\ º¡oçº Ìz �uºn®çT NÿººÒç Òøÿ @ NÿÒoz Ò{ <§çÊç Ìªç\ Nÿç EçF|�ç Òçzoç Ò{, ÌæËNwÿuo Nÿy YÁçoyu¢ÿºoy ^çæNÿy Òçzoy Ò{,> uÆÆì Nzÿ \¤ç� Nÿçz Æ£tçæuNÿo Nÿº Ót® Nÿy§çÄ�çEçõÿ Nÿç ªæY� �Ëoìo Nÿºoy Ò{ @ ÄÒ Ìªç\ Nÿç t�|m Òª oçzäg ºÒzÒ{, Äçmy ªºçzäg ºÒz Ò{ osç Æ�{: Æ�{: Òªçºy Ìçªçu\Nÿ \yÄ�-[®çzuo �ç®:¤ì^�z Nÿy ºçÒ �º Ò{ @ Eç\ ÄÒ TÀçªym �Äçº �uºÄçºçõ Nÿy �ìºç�y �yäjy NÿyªçÞ <Vº Nzÿ Yç{Qb Nÿy ¤çzÁçy> ¤�Nÿº ºÒ TF| Ò{ @ Òª�z uÆqç Áçy, ¤çzÁçyZçzägy; Qzoy Zçzägy, ¤çzÁçy Zçzägy; TçæÄ Zçzägç, ¤çzÁçy Zçzägy osç Eç�ìu�Nÿoç Nÿy�îæt ªõ E��y ÄzÆ§îÊç Zçzägy oçz �Äçºy §y Zçzäg ty @

u\Ì oºÒ Qägy ¤çzÁçy ªõ <Nÿçªç®�y> �Ìçt �z uÁçQy, ¤À\§çÊçªõ <ÌîºÌçTº> Ìæo ÌîºÌçTº �z ÌçNÿçº Nÿy osç EÄ�y ¤çzÁçy ªõ <ºçªYuºoªç�Ì> Nÿy oìÁçÌytçÌ �z ºY�ç Nÿy, NÿçÆ! NÿçzF| �TÁ§ ÌçuÒn®Nÿçº �Äçºçõªõ ÒìEç Òçzoç oçz Òªçºy ªçow§çÊç �Äçºy §y Eªº Òçz TF| Òçzoy !

§çºo ÌºNÿçº, TwÒ ªæÞçÁç® Nÿy ÄÊ| 2001 Nÿy \�Tm�ç NzÿEç�çº�º o{®çº Nÿy TF| ÌîYy ªõ uÒæty Nÿçz 6Äz osç G�§çÊç Nzÿ ¿� ªõ�Äçºy ¤çzÁçy Nÿçz 42 Äz Ësç� �º ºQç T®ç Ò{ @ �Äçºy ¤çzÁç�zÄçÁçz\�Ìªìtç® Nÿy \�ÌæP®ç 4,25,745 ty TF| Ò{ @ FÌy \�Tm�ç NzÿEç�çº �º �Äçºçõ Nÿy NìÿÁçÿ \�ÌæP®ç 38-40 ÁççQ EçæNÿy TF| Ò{ @ Eo:ªçÞ tÌ �uoÆo �Äçº\� Òy �Äçºy ¤çzÁçoz Òø !

FÌ ºY�ç ªõ �Äçºy ¤çzÁçy �º oy� E�®ç® - §çÊçuÄrç� (Ã®çNÿºm),ÁççzNÿÌçuÒn® osç Æ£tNÿçzÆ ut®z T®z Ò{ oçuNÿ Òªçºy FÌ Ìçªçu\NÿÌçæËNwÿuoNÿ, LzuoÒçuÌNÿ �ºçzÒº Nÿç tqoç�îm| \o� (Ìæºqm) uNÿ®ç \çÌNzÿ \çz §çÄy �yäuj®çõ Nzÿ uÁç®z t�|m Nÿy §îuªNÿç u�§çLTç @ F� E�®ç®çõNÿy ºY�ç ªõ Èy. ºçªuNÿÆçzº bõ§ºz, Eu§®æoç, Tçõut®ç, �ç. ¤çÁççºçªÆºmçTo,�çT�ìº osç Èy ÒyºçÁççÁç u¤Ìz�, �çT�ìº Nÿç ÌuNÀÿ®ÿ ÌÒ®çzT�ç�o ÒìEç @ ÁçzQNÿ Eç� Ì§y ªÒç�ì§çÄçõ Nÿç ª�:�îÄ|Nÿ Eç§çºy Ò{ @ FÌyoºÒ Èyªoy Ì®�¤çF| u\®çÁççÁç bõ§ºz (ªõjç,uoºçzgç), Èyªoy üç{�ty¤çF|u�Áççºçª ºÒçæTgçÁçz (¤bç�ç/Tçõãut®ç), Èyªoy §TÄoy¤çF| oìÁççºçª bõ§ºz,

(ªõjç/uoºçzgç), Ìç{.\®ç rç�z¾çº bõ§ºz (�çT�ìº), Nìÿ. gç}. ªæTÁçç NÿgÄz(uÌºçeç/�çæjìmç|), Ìç{. Æçz§ç ªçzÒ� ºÒçæTgçÁçz (�çT�ìº), ÌÄ|Èy oìÁççºçªbõ§ºz (ªõjç/uoºçzgç), ª�ìNÿº eçNìÿº (�çT�ìº), �ç. Eçz.Ìy.�bÁçz (EçªTçæÄ),ÌìºzÆ ªÒçtzÄºçÄ tzÆªìQ (¤çzºy/Nÿçºæ\ç), ÈçÄm �çªtzÄ ¢ÿºNÿçgz (�oy|/Nÿçºæ\ç), ÆæNÿººçÄ �Äçº, uYNÿç�z (ªçÁçzTçæÄ Nÿçºæ\ç), Nÿ�Ò{®çÁççÁç ¤çzÄçägz(¤{oìÁç), Tçz�y�çs NÿçÁç§çzº (QægÄç) Eçut ªÒç�ì§çÄçõ Nÿç ÌçuÒn® ÌæNÿÁç�LÄª½ �Ëoìuo ªõÿ ®çzTtç� Òzoì Òçut|Nÿ ��®Äçt !

FÌ ºY�ç Nzÿ Eæo ªõÿ �çåY E�®ç® - 1. �Äçº NìÿÁççutn® ºç\ç §çz\,2. �Äçº NìÿÁçtzÄy - ªÒçªç®ç, 3. �Äçº ªÒ®çzTy - §ow|Òuº, 4. ÌçzÁçÒ ÌæËNÿçº LÄæ �Äçº Ìªç\ osç 5. �Äçº Ìªç\ ªõ �YuÁço NìÿZ ÿÆçÍç-ÌæTo ªç�®oçLå �Ëoìo uNÿ®z T®z Ò{ oçuNÿ ÄçYNÿ Äwæt ºY�ç Nÿy �îm|oç Nÿy E�ì§îuo Nÿº ÌNzÿ @

ÁçzQNÿ §çÊçuÄt½, ÌçuÒn®Nÿº, FuoÒçÌNÿçº �Òy Eç{º � ÒyÌçæËNwÿuoNÿ, �çuª|Nÿ, Ìçªçu\Nÿ ºyuo-uºÄç\, �õÿT-tËoîº Nÿç rçoç Ò{ @ \çz§y Ìçº-ÌçuÒn® uÄu§�ç ËçÀçzoçõ Ìz �ç�o ÒíEç GÌz ®sç®çzS® E��y NÿÁ�Nÿ¤ìuò Ìz NÿÁçª¤ò uNÿ®ç Ò{ @

Èy. Ìì§çÊ �bÁçz, �çT�ìº Nÿç <ªìQ�wÉe> ÌæºY�ç ªõ ÌÒ®çzT ÒzoìÒçut|Nÿ ��®Äçt ! Òªçºz Ìªu�|o Ìªç\ÌzuÄ®çõ �z FÌ ºY�ç Nzÿ �NÿçÆ� ÒzoìEçTz ¤jNÿº Eçus|Nÿ ÌÒ®çzT ªìOÿ ÒËo Ìz ut®ç Eo: ºY�ç Nÿç �NÿçÆ�Ìæ§Ä Òçz ÌNÿç @ ÁçzQNÿ Eç� Ì§y ªÒç�ì§çÄçõÿ Nÿç oÒz utÁçz Ìz Eç§çºy Ò{@

FÌ ºY�ç Nÿç Nÿ©�®îbº �º ¤çº-¤çº Æ£tçæNÿ�, �ì�:ÁçzQ�, §çÊçÆìuòNÿºm Eçut ªõ To LNÿ ÄÊ| Nÿy Áç©¤y NÿçÁççÄ�y Ìz ªz. Èy T\ç��Fæbº�ç®\zÌ Nÿuª|®çõ Nÿç EsNÿ �uºÈª ºÒç Ò{ @ ÁçzQNÿ Eç� Ì§y Nÿç�tyV| LÄª½ �îm| ÌÒ®çzT Òzoì ÌÓt® Eç§çºy Ò{ @ Eæo ªõÿ �NÿçÆNÿ Èy\y.L�.�çlgz®, uÒªçÁç®ç �u£ÁçuÆæT ÒçHÌ Nzÿ Ìª® Ìª® �º ut®z T®zªîÁ®Äç� Ìì^çÄ osç �NÿçÆ� ªõÿ Eu§¿Yy Òzoî ª{ G�Nÿç Ót® Ìz Eç§çºyÒåî @

gç}.rç�z¾çº bõ§ºz44, uÄ\®�Tº, tuqm E©¤ç^ºy ªçT|,

�çT�ìº - 440 022 (ªÒçºçÉb~)¢ÿçz� 9096088436

Email : [email protected]

G H

Eæ o ºæ TGGGGG �ç²ÿs�ÿGGGGG quÞ® �Äçº Tç{ºÄ Tyo 1GGGGG NìÿÁçy� �Äçº (NÿuÄoç) 4

1. �ÄçºçõNÿç FuoÒçÌ 5-241. ¤{�TæTç Vçby Nzÿ �Äçº / 52. Gn�uð / 93. NìÿÁçtzÄoç / 114. ºç\Ä{§Ä / 125. Ësç�çæoº LÄæ uÄËoçº / 15

2. �Äçºy ÌæËNÿçº LÄæ ÌæËNwÿuo 25-461. uÆÆì \�ª / 252. äZby tËoìº / 263. ¤çºÌç / 264. uÆÆì Nÿçz Qyº YbçF| / 275. tçäjy u�NÿçÁç�z Nÿy �sç / 276. Tì¿tyqç / 287. uÄÄçÒ ÌæËNÿçº / 298. tçÒ ÌæËNÿçº / 409. Èçò / 4110. �Äçºçõã Nzÿ ªìP® n®ç{Òçº / 4111. �Äçºçõÿ Nzÿ NìÿäZ QçÌ ºyuouºÄç\ / 44

3. �Äçºy §çÊç-uÄrç� 47-1081. Äm| / 482. Æ£t / 563. G�ÌT| / 594. �n®® / 595. Ìærç / 596. uÁçæT / 637. ÄY� / 668. NÿçºNÿ / 689. ÌÄ|�çª / 71

10. uÄÆzÊm / 7711. uNÀÿ®ç / 8212. EÃ®®: uNÀÿ®ç uÄÆzÊm / 9613. ÌªçÌ / 10014. ÄçM® / 10215. �Äçºy §çÊç uÄrç� Nÿy Ìªyqç / 10416. �Äçºy ¤çzÁçy �º qzÞy® �§çÄ / 105

4. �Äçºy ÁççzNÿ ÌçuÒn® 109-1681. ÁççzNÿTyo / 1091.1. uÄÄçÒ Tyo / 1091.2 Y²ÿy ÁççzNÿTyo / 1261.3 E�® ÁççzNÿTyo / 136,1.4. Eç�ìu�Nÿ Tyo / 140,2. �Äçºy Tù ºY�çLå / 1473. ªìÒçÄºz, NÿÒçÄoz, �ÒõuÁç®çå / 159

5. �Äçºy Æ£tNÿçzÆ 169-2026. �Äçº NìÿÁççutn® ºç\ç§çz\ 203-218

1. §çz\ Nÿç ÄæÆ / 2032. §çz\ Nÿç \�ª LÄæ ºç\Ä{§Ä / 2053. §çz\ Nÿç uÄ\® Eu§®ç� / 2074. §çz\ ¤�çª T\�¤y / 2105. §çz\ Nÿç Ã®uOÿnÄ / 2126. �æugoç ªæugoç ÌÄz| §çz\ºç\z §ìÄæToz / 2137. §çz\ Nÿç Äç®ì®ç� ÆçËÞ / 2148. §çz\ Nzÿ \yÄ� Nzÿ EçtÆ| / 2159. §çz\ Nÿy ªwn®ì / 217

7. �Äçº NìÿÁçtzÄy ªÒçªç®ç NÿçuÁçNÿç 219-223

ÁçQz Nÿ Nÿç ÌçuÒn® �NÿçÆ� 266-267

Ìæt§| TÀæs 268-269

I J

8.

9.10.

�Äçº ªÒç®çzTy, §ow|Òuº

ÌçzÁçÒ ÌæËNÿçº LÄæ �Äçº Ìªç\�Äçº Ìªç\ ªõ �YuÁço NìÿZ ÿÆçÍçÌæTo ªç�®oçLå�uºuÆÉb 1-6

224-230

231-240241-251252-265


�Äçºy ÁççzNÿTyo1.1 uÄÄçÒ TyoE. ¤{�TæTç oby® �Äçºy uÄÄçÒ Tyo

1. ªæg� ÌìoçF| tËoìº �º Tyo - 1092. NÿçNÿ� ¤æ�çF| tËoìº �º Tyo - 1103. Nìÿ©Òçºy� tËoìº �º Tyo - 1104. ozÁçYäjçF| tËoìº �º Tyo - 1115. ªçÒz tÌçF| tËoìº �º Tyo - 1116. gzºy �î\� tËoìº �º Tyo - 1127. EÒzº EÄÌº �º Tyo - 1138. ¤çºço �Ësç� Nzÿ EÄÌº �º Tyo - 114

E. �º�ì \çÌz �ºç®çz tzÆ¤. tzTç ¤çº ªçzºçz tì� Nÿçz tçª

9. �çæÄ �Qçº�z Nzÿ tËoìº �º Tyo - 11610. tÒz\ Nzÿ EÄÌº �º Tyo - 117

E. tÒz\ Qºyt�z Nÿy Eçoìºoç¤. Ìîª Nÿy Tçzo gçÁç�z Nzÿ Ìª® �º TyoNÿ. tÒz\ tç{ºç� Tç®z \ç�z ÄçÁçç Tyog. tÒz\ Ìªç�� º TyoF. Ìîª Nÿy Tçzo Zçzgoz Ìª® �º Tyo

11. ¤çÁç Nzÿ QzÁç �º Tyo - 11812. NÿçNÿ� ZìgçF| tËoìº �º Tyo - 11913. �ç� uQYçF| tËoìº �º Tyo - 120

E. Ìªty Nÿy uQYçF|¤. Ìªt� Nÿy uQYçF|

14. ÌìÒçuÌu�®çõÿ �º Tyo - 12115. u¤tçF| Tyo - 121

E. �çºu©§Nÿ Tyo¤. ÁçägNÿy Ìçz��z Nzÿ Ìª® �º Tyo

16. ¤çºço Äº �q Nzÿ Vº EçTª� �º Tyo - 122¤) Ä�ç| oby® �Äçºy uÄÄçÒ Tyo

1. ¤ì\ìTçz| Nÿç Ëªºm - 1232. tìÁÒ� �ÒÁççoz Ìª® Nÿç Tyo - 123

3. Tç{ºy �î\� �º Tyo - 1244. ¤çºço �Ësç� �º Tyo - 1245. ¤çºço EçTª� �º Tyo - 1246. ¤çºço ËÄçTo �º Tyo - 1257. Ä�î u¤tçF| �º Tyo - 1258. ¤çºço Äç�Ìy �º Tyo - 125

1.2 Y²ÿy/Ycy ÁççzNÿTyoE) Ä�ç| oby® Ycy Tyo 1-22 - 126¤) ¤{�TæTç qzÞy® Y²ÿy Tyo

1. tº� uª tºÌî - 1352. ...�ç ¤çF| \çoçz ÒÁçNÿçz §®Ä - 135

1.3. E�® ÁççzNÿ Tyo1. �¶Òç TgÌz Tç ¤çF| TägÌz - 1362. ªçÒzº Nÿçz ÁçìTägç - 1373. ÄçY G�Nÿy NÿçÆy �®çT - 1374. �ÄçºuÒ� Áçç ªçzeçz Eu§ªç� - 1385. tzQçz ¤çägy Nÿy Æç� - 1396. ¢îÿ ¤çF| ¢îÿ, ¢ìÿTgy ¢îÿ - 1397. �Äçºy �NÿÄç� - 140

1.4. Eç�ìu�Nÿ TyoE) ¤{�TæTç qzÞy® Eç�ìu�Nÿ Tyo - 140

1. Eçªºy �Äçºy ÌæËNwÿuo �®çºy Ìz - 1402. oì�D Nÿç �îæ[®çz - 1413. ®z�D ÌçÁç �ºT®çz ÌìNÿç - 1424. �çzÄçºy ¤çzÁçy Nÿçz �ºÒz\ �çzNÿçz Nÿºçz - 1435. ®z Ì¤ uNÿºÌç� Nÿç Eço ÌæTy §çF| - 143

¤) Ä�ç| qzÞy® Eç�ìu�Nÿ Tyo1. u¤tçF| Tyo - 1442. tzÄº-§ç§y ÌæÄçt - 1453. oìÁçÌy Nÿçz ºX®çz Ò®½ u¤ÒçÄ - 1454. Yç{Nÿç ¤Ìçz ¤çºy tìÁçÒ� Eçz - 1465. ªõÿÒty Nÿç Tyo - 1466. tçº D ª gçÁç{ �ç�y ºz - 147

K L

�Äçºy rç�ty� /�Äçºy rç�ty� /�Äçºy rç�ty� /�Äçºy rç�ty� /�Äçºy rç�ty� / �Äçºy rç�ty� /�Äçºy rç�ty� /�Äçºy rç�ty� /�Äçºy rç�ty� /�Äçºy rç�ty� /71 2

quÞ® �Äçº Tç{ºÄ Tyo

@@ÌÄ{®ç @@

Èy TmzÆ Nÿçz �sª �ªçHå, Òço \çzägNÿº Nÿ¿ �mçª @uÄU� Òºçz uÄU�z¾çº ªzºz, Òº Áççz �§î ªzºz uÄU� oªçª @@tî\z �ªçHå ÌºËÄoy Nÿçz, ËÄ ªõã ÆuOÿ Nÿºz �tç� @Ìt{Ä ¤ìuò tz�zÄçÁçy, LzÌç tz ªçå oî Äºtç� @@Nÿ¿ �çºæ§ ozºy Nwÿ�ç Ìz, quÞ® �Äçºçõÿ Nÿç Tç{ºÄTç� @YÁççz Tçsç G�Nÿy TìmTìmçLå, ®z Ò{ FuoÒçÌ Nÿy Æç� @@

@@ Äyº Zæt @@

E¤ì|tuTºy - Ìo�ìägç Nÿy �ºoy, �ª|tç-¤{�TæTç Nÿy �çº @®ìTçõ-®ìTçõ Ìz Ò{ Äçz Tçoy, �Äçº Æç{®| Tçsç Nÿç Ìçº @@�w@@

ªÒuÊ| �ºÆìºçª �z uNÿ®ç, NÀÿçzÿ� ªõ quÞ®çõ Nÿç ÌæÒçº @o¤ ®Ò �ºoy ÒìF| u�quÞ, ªY T®ç ÌÄ|Þ ÒçÒçNÿçº @@§çºo §î �º ºÒç � NÿçzF|, Geç ÌNzÿ ºqç Nÿç §çº @®r Eç¤î �º Nÿº ªìu�®çõ �z, uNÿ®ç �Tb <quÞ® �Äçº> @@1@@

EuS�Nìæÿg Ìz �Tb ÒìL o¤, Nÿy ®ìò T\|�ç <ªçº-ªçº> @EuS�NìÿÁç Nzÿ quÞ® NÿÒÁççLæ, NìÿÁç Nÿç �çª ºQz �ºªçº @@LNÿ Òçs Ìz Ttç YÁççLæ, tî\z Òço YÁçy oÁçÄçº @tìÉb\�çõÿ Nÿç uÄ�çÆ Nÿº, \�-\yÄ� Ò{ ut®ç ÌåÄçº @@2@@

NìÿÁçt{Äo uÆÄ, \T�çºç®m, ªçå E©¤z ªÒçªç®ç �çª @ÆuOÿ ®ìÿuOÿ GÌ ªçå Ìz uªÁç TF|, §çºo §î �º YªNÿç �çª @@tzÄy ÌºËÄuo �Ì�ç G� �z, ÌçuÒn® ªõÿ ty �Tuo Nÿºç® @�Äçº oçz ÌÒy quÞ® sz Òy, E¤ Äçz ¤ÀÖ-quÞ® NÿÒÁçç® @@3@@

FÌç �îÄ| �çæY Ìç{ ªõ ÒìL, ªÒç�oç�y <Eçutn® �Äçº> @uÄNÀÿªçutn® §ºoºy Ìz ÒìF|, G[\{�y �Tºy uÄP®ço @@EçeÄë Ìty ªõ NwÿÉmºç\ �z, G[\{�y Nÿç Ì©ÒçÁçç ºç\ @tÌÄë Ìty ªõ ¤{uºuÌæÒ �z, ¤ÌçF| Ììætº �Tºy �çº @@4@@

ªìæ\- §çz\ �z ¤çÒì¤Áç Ìz, ut®ç ªçÁçÄç Nÿçz ÌçªÀç[® ¤�ç® @rç��Ìçº Nzÿ uÁçL �çº ªõ, §çz\ �z ty §çz\ÆçÁçç ¤�Äç® @@ºç\ - Ä{§Ä, ÌçuÒn® NÿÁççLå, ¤� TF| ªçÁçÄç Nÿy �ÒYç� @ËÄm|®ìT §çºo ªõ Áçç®ç, ��® �çºç �Tºy Nzÿ �Äçº @@5@@

Ìut®çõ Ìz uNÿL ºç\ uÄt§| �º, ªçÁçÄç�yÆ �Äçº Ìºtçº @�çº Ìz EçLæ rç�y \TtzÄ, YçÁçìM® ºç\ç Nzÿ tº¤çº @@uÄNÀÿªçÿutn® ÊÉbª �z ¤�ç®ç, ¤� TL �Tº�� Nzÿ Ìºoç\ @Æç{®|, Ä¢ÿçtçºy Ìz ¤�z u¢ÿº, \TtzÄ Yçætç Nzÿ ªÒçºç\ @@6@@

ªìTÁççõÿ Nzÿ \¤ ÒìL EçNÀÿªm, Òçz TL ªçÁçÄç Nzÿ ¤zÒçÁç @Yçºçz utÆç EçNÀÿçæo Òçz TF|, u¤Qº TL ªçÁçÄç Nÿz �Äçº @@uªÞÌz� o¤ Eç®ç �çº Ìz, �Tº�� tÁç-¤Áç Áçz Nzÿ Ìçs @¤Ìz �Äçº ¤{�TæTç uNÿ�çºz, §îuªÒº ¤� T®z ®Òçå uNÿÌç� @@7@@

\¤ uNÿ®ç ªìÒ©ªt Tçzºy �z, tìºçYçº Eç{º En®çYçº @�Äçº �äg TL GÁç^� ªõ Ì¤, ªçÁçÄç Zçzäg�z uNÿ®ç uÄYçº @@�Äçºçõ �z Zçzägç �çº Nÿçz, Eç®z �ª|tç Nzÿ FÌ �çº @NÿçzF| ¤Ìz ¤{�TæTç uNÿ�çºz, NÿçzF| ¤Ìz Ä�ç| Nzÿ Òy �eçº @@8@@

Ìoºç Ìç{ ªõ u¢ÿº Ìz Eç®z, E¾çtÁç ÁçzNÿº E��z Ìçs @Eç{ºæT\z¤ \¤ ÒìEç �ºçu\o, Òço Ìz uZ�ç uÄt§| Nÿç ºç\ @@Tçõg ºç\ç ¤Po Nÿçz utÁçç®ç, Ìçºç uÄt§| Nÿç ºç\�çb @¤Po ¤ìÁçæt �z utÁç Ìz uNÿ®ç, �Äçºçõ �º Òy √ƒ¡¡ �ç\ @@9@@


�Äçºçõ �z oçzäg Nzÿ \æTÁç, oçÁç oÁççÄ utL ¤�Äç® @uNÿL NwÿuÊ uÄËoçº ®Òçå �º, Qzoy Nÿº Nzÿ E�ç G�\ç® @@�Ì�ç ÒçzNÿº ¤Po ÆçÒ �z, tz utL �Äçºçõÿ Nÿçz TçæÄ @uNÿÌy Nÿçz uªÁç TF| TÀçª �bzÁçy, \ªëtçºy ¤äãgt ªÒçTçÄ @@10@@

ªºçeç Ìoºç Ìç{ F²ÿçÄ� ªõÿ, TL NÿbNÿ Ìz�ç Nzÿ Ìçs @Áçägy ÁçägçF| �Äçºçõ �z, E��y ubNÿç ºQy Ò{ ÌçQ @@�çT�ìº Nÿç ºVì\y §çõÌÁçç, ª� ªõ ¢ìÿÁçç �Òë Ìªç® @\¤ �Äç\ç ªçÁçTì\çºy, o¤ �Äçº TL ÒÊç|® @@11@@

EæTÀz\ �z ºQy ªçÁçTì\çºy, ¤äj T®ç �Äçºçõ Nÿç Ì©ªç� @Eç\çty Nÿç YÁçç ÌæVÊ|, ÒìL �Äçº ÆuÒt Nìÿ¤ç|� @@¤yÌÄëÿ Ìty ªõ ÒìEç �uºÄo|�, E��ç §çºo ÒìEç u�ÒçÁç @�Äçº Ìªç\ ÌYzo ÒìEç Ò{, uÆqç �çNÿº uNÿ®ç NÿªçÁç @@12@@

�L ®ìT Nÿy E¤ �ì� ªõ EçNÿº, �Tuo ªõ Ò{ uNÿ®ç �ÄzÆ @uNÿÌç� Nÿy uNÿÌç�y G\ägy, �ägy �ç{Nÿºy �º �\º uÄÆzÊ @@E¤ oçz �ç{Nÿºy ��ç� Òçz TF|, u¢ÿº Ã®ç�çº ÒìEç Ò{ uÒozÆ @�Äçºçõ Nzÿ ¤�z Fºçtz, YªNÿ ºÒõÿ Ò{ tzÆ uÄtzÆ @@13@@

@@ ÌÄ{®ç @@

NìÿÁçt{Äo E©¤z ªÒçªç®ç, LzÌç tz ªçå oî Äºtç� @uÆÄ \T�çºç®m Nÿy Nwÿ�ç, Ìªç\ Nÿçz uªÁçz ÌÒy Ì©ªç� @@ªçow§îuª §çºo �z u�Éeç, ÒçzÄz ÌæËNwÿuo Nÿç TìmTç� @ÒçzÄz Nwÿ�ç Ìtç oì©Òçºy, quÞ® �Äçºçõÿ Nÿç Gnsç� @@Tç{ºÄTçsç ®Ò �Äçºçõ Nÿy, tzoç Òåî FÌz ª{ ®Òçå uÄºçª @Nÿ¿ E�|m ª{ Æ£t Ììª� Ìz, ªçoç oì^ Nÿçz Nÿ¿ �mçª @@

- rç�z¾çº

NìÿÁçy� �Äçº

Æçæo uYð, Æìò EçYºm

�ªÀ Ã®ÄÒçº, ÌçuÜÄNÿ \yÄ�

NìÿÁçy� �Äçº Nÿçz \yÄ� t�|m @@1@@

Ìì\ç� rç�y, ªìOÿÒËo tç�y

u�ª|Áç ª�, Ìç�çz \yÄ� @


ÌçzY-u¤Yçºy, tq �§çºy

ty� t®çÁçî, ¤{ºçTy \yÄ�


E¢ÿçb ÆuOÿ, F|¾çº §uOÿ,

NìÿÆçTÀ ¤ìuò, Nÿª|e \yÄ�


- rç�z¾çº

^ ^

^ ^


�Äçºçõ Nÿç FuoÒçÌ

1. ¤{�TæTç-Ä�ç| Vçby Nzÿ �Äçº : u¤ÀubÆ NÿçÁç Ìz Eç\oNÿ Nzÿ

ÆçÌNÿy® \�Tm�ç G�NÀÿªçõÿ �z �Äçº \çuo Nÿy ªÒçºçÉb~ Nzÿ �çT�ìº, Ä�ç|,§ægçºç, Tçõut®ç Eç{º ª�®�tzÆ Nzÿ u�NÿbÄuo| ¤çÁççVçb, uÌÄ�y, uZætÄçgç,¤{oìÁç u\Áççõÿ ªõ ¤ÒíÌæP®ç ªõ ¤Ìç�o tÆç|®y Ò{ @ ®Ò Ìªç\ TÀçªçõ ªõ ¤ÌçÒ{ osç G�Nÿç �ªìQ Ã®ÄÌç® qzÞ NwÿuÊ ºÒç Ò{ @ ÄÊ| 2001 \�Tm�ç NzÿuÄuÄ� ËçÀçzÞçõ Ìz \ç�Nÿçºy �ç�o Òçzoy Ò{ uNÿ ¤{�TæTç Vçby Nzÿ �æÄçºçõÿNÿy\�ÌæP®ç 22,13,874 osç Ä�ç| Vçby Nzÿ �æÄçºçõÿ Nÿy \�ÌæP®ç16,40,250 LÄª½ tçz�çõ Nÿç \çzäg uªÁççNÿº NìÿÁç 38,54,124 (EgoyÌÁççQ, Yç{�� Ò\çº, LNÿÌç{ Yç{¤yÌ) Òøÿ @

§ægçºç u\Áçç T\zubEº (�sª ÌæËNÿºm,1908) �wÉe 201-202�º uÄÆzÊ ¿� Ìz GÁÁçzQ uNÿ®ç T®ç Ò{ uNÿ << They are a handsome race

with intelligent faces, usually fair, with high forehead, grey eyes. Theyare not, as a rule above middle height but they are active and hardworkingand by no means deficient in courage and animal spirit or sense or

humour.>> ºÌzÁç �z §y �ç®ç uNÿ <<Original Rajput strain is still perfectly

apparent in their fair complexions, high foreheads and in many cases,

grey eyes.>> G�Òçõ�z EçTz uÁçQç Ò{ uNÿ <<Thought they have lived for

centuries among a marathi speaking people, the Panwar’s retain a dia-lect of their own, the basis of which is Bagheli or eastern Hindi. Whenthe Marathas established themselves at Nagpur in the eighteenth cen-tury some of the Panwars took military service under them and accom-panied a general of the Bhonsla ruling family on an expedition to Cuttack.In return for this they were rewarded with grants of the waste and forestlands in the valley of the Wainganga river and here they developed greatskill in the construction of tanks and the irrigation of rice land, and arethe best agricultural caste in this part of the country. Their customshave many points of interest, and, as in natural, they have abandonedmany of the caste observances of the Rajputs (castes and Tribes of the

Central Provinces of India, 1916, pp.339-340). >>

G�ºçzOÿ EæTÀz\y �uºXZztçõÿ Nÿç §çÄçs| ®Òy Ò{ uNÿ ªîÁço®ç �ÄçºQì¤Ììºo ÒçzuÆ®çº, Tçzºz, GåYç ªçsç, Vçºy EçåQz, ª�®ª GåYçF| Nzÿ ÌuNÀÿ®,ªzÒ�oy Eç{º ÌçÒÌy osç EçNÀÿªNÿ �Äwuð Nzÿ ÁççzT Òçzoz Ò{ @ Eç\ §yªîÁç§îo ºç\�îo Tìm G�Nÿç Tçzºç ºæT, GåYç ªçsç osç Vçºy EçåQz Ë�ÉbtÆç|oz Òøÿ @ ®ùu� Äz ªºçeç ¤çÒìÁç qzÞ ªõ Ìut®çõ Ìz ¤Ì YìNzÿ Ò{ÿ, �Äçºçõÿ�z E��y ¤çzÁçy (�Äçºy ¤çzÁçy) \o� Nÿy Ò{ \çz ¤VzÁçy ®ç �îÄ| uÒæty §çÊç Ìz¤�y Òø @ \¤ ªºçeçõ �z �çT�ìº qzÞ ªõ EeçºÄy Ìty ªõ E��z-Eç� Nÿçz�Ësçu�o uNÿ®ç o¤ NìÿZ �Äçº G�Nÿy Ìz�ç ªõ §ºoy Òì®z Eç{º NÿcNÿ NÿyÁçägçF| Áçägy @ ¢ÿÁçËÄ»�, G�Òz ¤{�TæTç Vçby ªõ u�Nÿçªy osç Ä�®§îuª tç�ªõ uªÁçy u\Ìz G�Òçõ�z §çºy �uºÈª Ìz uÄNÿuÌo uNÿ®ç, oçÁçç¤ ¤çæ�z Eç{ºuÌæuYo �ç� Nÿy Qzoy ®çzS® \ªy� o{®çº Nÿy @ G�Òçõ�z FÌ qzÞ Nzÿ ÌÄçz|ðªuNÿÌç� Nzÿ ¿� ªõÿ E��z Eç� Nÿçz �Ësçu�o uNÿ®ç @ G�Nzÿ \çuo ºyuouºÄç\çõÿ ªõ E�zNÿ ÈzÉe LÄª½ EçNÿuÊ|o Nÿº�zÄçÁçz ªîÁ® twuÉbTo Òçzoz ÒøÒçÁççæuNÿ ¤Òìo Ìz quÞ® ºyuouºÄç\ (Ësç�çæoºm LÄª½ Ìª®ç�ìÌçº)Eçz^Áç Òçz YìNzÿ Òøÿ @ Äz ¤ägy-¤ägy ªìåZz ºQ�z Ä uÆNÿçº Nÿº�z Nÿçz quÞ® �ª|Nÿç �uoNÿ ªç�oz Òø @

Ä�ç| u\Áçç T\zubEº ªõ �Äçºçõ Nzÿ uÄÊ® ªõ uÁçQç T®ç Ò{ uNÿ<<They are of light colours and have good features and are strong and

hardy>> Esç|o Äz Tç{m| Äm| Nzÿ, ÿEXZz �çNÿ-�MÆ LÄª½ ÓÉe-�ìÉe �uºÈªyÁççzT Ò{ @ Russel �z §y GÁÁçzuQo uNÿ®ç Ò{ uNÿ ¤{oìÁç Nzÿ §çz®º ÁççzT NÿÒozÒøÿ uNÿ G� Nzÿ �ìÄ|\ �çº Nzÿ �Äçº sz osç ¤çÁççVçb Nzÿ �Äçº §y ®Òy oá®ªç�oz Ò{ \çz tçz�çzæ ÌªìÒçõÿ ªõ <�Äçº Qî�> Òçz�ç tÆç|oç Ò{ (Castes and

Tribes of the C.P. of India, 1916, pp. 340). tçz�çõ qzÞçõ Nzÿ �Äçº E¤ LNÿÒy <�Äçº> \�Ìªîtç® ªç�oz Ò{ Eç{º ºçzby-¤zby Nÿç Eç�Ìy Ã®ÄÒçº NÿyYÁç� ut�-¤-ut� oz\ Òçz ºÒy Ò{ @

ºÌzÁç �z <<NÿçËbÌ½ L�g b~çF£Ì Eç}¢ÿ ty Ìõb~Áç �çuÃÒæÌzÌ Eç}¢ÿFæug®ç (1916, �wÉe 335) ªõ Äm|� uNÿ®ç Ò{ uNÿ ÆÒç¤ìuñ� LÄª½ ªçzÒ©ªtTçzºy Nzÿ EçNÀÿªm LÄª½ o¤çÒy Ìz oæT ÒçzNÿº �Äçº �çº Ä ªçÁçÄç Nzÿ E�®qzÞçõÿ Ìz Gðº Ä tuqm §çºoy® �tzÆçõ ªõ �Áçç®� Nÿº T®z @ FuoÒçÌNÿçºçõNzÿ E�ìÌçº Äz �æ\ç¤-Òuº®çmç osç �u³çª ªÒçºçÉb~ �tzÆçõ ªõ \ç ¤Ìz @

5 6

1


ÁçzQNÿ LÄª½ ÌÒ®çzuTEçõ ûçºç NìÿZ Òy ut�çõÿ �ÒÁçz FuoÒçÌ, �çuª|Nÿ Ä E�®�çYy� TÀæs osç §çbçõ Nÿy �çzus®çõ Nÿç E�®®� uNÿ®ç T®ç Eç{º Nÿºy¤ 12NìÿÁççõNÿy ÄæÆçÄuÁç®çõ Nzÿ uÄ�zÊm Ìz ¤Òìo Òy ªÒnÄ�îm| oá® G\çTº ÒíEçuNÿ �Äçº Eç{ºæT\z¤ Nÿy tª�Nÿçºy �yuo®çõ Nzÿ Nÿçºm TçõgÄç�ç (tzÄTäj) Nzÿºç\ç ¤Po ¤ìÁçætÆçÒ Nzÿ ÌÒ®çzT Ìz F.Ì. 1670-1700 NÿçÁç ªõÿ ªçÁçÄç(ºç\Ësç�) Ìz TçõgÄç�ç ºç[® ªõ Ësç�çæouºo Òì®z @ \çz �Äçº\� ªçÁçÄçNzÿ �u³çª qzÞ Ìz Eç®z Äz �Tº�� uNÿÁçç (�çT�ìº-ºçªbzNÿ Ìªy�) Eç{º \çz�Äçº \� ªçÁçÄç Nzÿ �îÄ| ÌyªçÄuo| qzÞ Ìz Eç®z Äz §çzØºTj (¤{oìÁç Ìªy�)uNÿÁçz ªõ eÒºç®z T®z @ ¤çt ªõ �Tº�� uNÿÁçç u�ÄçÌy ¤{�TæTç Vçby osç§çzØºTg uNÿÁçç u�ÄçÌy �Äçº \� Ìªìtç® NÀÿªÆÿ: ¤{oìÁç, uZætÄçgç, Ä�ç|,�çT�ìº osç §ægçºç, Tçõut®ç, ¤çÁççVçb, uÌÄ�y u\Áççõ Nzÿ TÀçªym EæYÁççõÿªõ uÄËoçuºo Òì®z (�Äçº ÌætzÆ, ÄçuÊ|Nÿ �uÞNÿç, 2011, EæNÿ 26).�Äçºçõ Nzÿ Nîÿº : \çuo §çËNÿº Nzÿ E�ìÌçº §çz\-ªìæ\ NÿçÁç ªõ �Äçº \çuoNÿy NìÿÁç ZðyÌ ÆçQçLõÿ (Nîÿº) sy ®Ò ÆçQçLæ u�©� �Nÿçº Ìz sy -

1. ªçzºy 2. Ìçzgç 3. ÌçæNÿÁçç 4. Q{º 5. Gªºç 6. Ììªºç 7.ÄzuÒÁç 8. u¤uÒÁç 9. ªz�çÄo 10. ¤ìÁÒº 11. Nÿç¤ç 12. Hªb 13. ºzÒÄº14. oìlgç 15. Ìçzºub®ç 16. ÒºzÁçNzÿ 1ÿ7. Yçõtç 18. Qz\îº 19. ÌìTgç20. ¤ºNÿçzbç 21. �î�y 22. Ì©�Áç 23. §yÄç 24. NÿçÁç�ìÌº 25.NÿÁçªçzÒ 26. NÿçzÒyÁçç 27. �îÌ®ç 28. NÿÒçzuº®ç 29. �ìætç 30. tzÄç 31.¤ºÒº 32. \y�ç 33. �ç{Ìºç 34. �ìæðç 35. ubNìæÿ¤ç 36. byNÿç. F�ªõ ªçzºyNzÿ YæüTì�o ªç{®|, u¤uÒÁç (¤çTg) Nzÿ G�z�ü, ªìæ\, §çz\, Eçut \TuÄP®çoºç\ç Òì®z @ ¤{�TæTç Vçby Nzÿ �æÄçºçõÿNzÿ NìÿÁçtzÄoçEçõÿ ªõ LNÿ ÌçæNÿÁçtzÄ Ò{osç uÄûç�çõNÿç ®Ò ªç��ç Ò{ Nÿy �Äçºçõ Nÿz FÌ \�ÌªîÒ Nÿy ÌçæNÿÁçtzÄ�çª Nzÿ ÆçQç Nzÿ uNÿÌy �ìºQz (Eçù�ì»Ê) Ìz GÜ�uð ÒìF| ÒçzTy @

Ä{�TæTç �tzÆ ªõ ºÒ�z ÄçÁçz �Äçº §y ZðyÌ ÆçQçEçõ (Nîÿº) ªõÿuÄ§Oÿ Ò{ osç G�ªõ §y LNÿ ÆçQç Nzÿ �ì»Ê-Íçy®çõÿªõ <Æçty-£®çÒ> Äu\|oÒ{ @ F�Nÿy NîÿÁç ÆçQçLæ (Nîÿº) u�©� �Nÿçº Ìz Ò{ @

1. E©¤ìÁçz 2. Nÿbºz 3. NÿçzÁÒz 4. Tç{oª 5. Yç{Òç� 6. Yç{�ºy 7.\z®ðÄçº/\{oÄçº 8. eçNìÿº/eçNÿºz 9. bõ§ºz 10. gçÁçç 11. oìºNÿº 12.�bÁçz 13. �uºÒçº 14. �çº�y 15. �ì�g 16. ¢ÿºyt 17. ¤VzÁçz 18. u¤Ìz�19. ¤çz�Yz 20. §To 21. §{ºª 22. §çz®º 23. Lägz 24. ºæ\ÒçÌ 25.

ºæutÄç 26. ºÒªo 27. ºç�ç 28. ºçGo 29. ºçÒçæTgçÁçz 30. uº�çF|o31. Æº�çTo 32. ÌÒçºz 33. Ìçz�Äç�z 34. Ò�Äo 35. ÒuºmQzägz 36.qyºÌçTº.

Ä�ç| Vçby �Äçºçõ Nzÿ uÄu§�ç Nîÿºçõ (TçzÞ) Nÿçz u�Yz tÆç|®ç T®ç Òø-1. uTºçºz/uT¶Òçºz 2. �¶Øçg/�ºçgNÿº/�uºÒçº 3. Yçz�gz 4. ¤g�Tºz/

¤�ç�Tºz 5. VçTºz 6. ZzºNzÿ/ÆzºNzÿ 7. NÿgÄz 8. u¤ºTgz 9. �çez/�çezNÿº10. gçõTºut®z/gçõTºz 11. �çº�gz/�çº�ìºz 12. Yç{�ºy 13. ªçbz 14.¢ÿºNÿçgz 15. TçTg®ç/TçgTz 16. tzÆªìQ 17. Qç{Ìy/QÄÌz/Nÿç{uÆNÿ 18.utTºÌz/ugTºÌz 19. §çtz 20. ¤çºæTz 21. ºçGo 22. NÿçbçzÁçz/Ttgz 23.gçz¤Áçz/jçz¤çpz/jÄpz 24. uNæÿNÿº/uNÿ�Nÿº/uNÿ�zNÿº 25. º¤gz, 26. Nÿçzºgz/NÿçzgÁçz 27. ªç�ªçzgz 28. ÌÄçF| 29. Tçzºz/tìQy/tìÄz|/Tçz¶Òz, 30. gçÁçç 31.GNÿçº/EçõNÿçº, 32. GNÿgz/GNæÿgzÿ 33. GVgz 34. NÿgÄz 35. Nÿºtçoz/tçoz36. Nÿºæ\Nÿº/NzÿÌçF|/NÿÌÁçyNÿº 37. Nÿçªgy 38. NÿçÁç§çzº/NÿçÁç§ìo,39. NìÿugNzÿ/NìÿF|Nzÿ/NìÿF|Áçz 40. Q�ºz/Q�uº®ç 41. QÌçºz 42. QìÌQìÌz/QÌçºz 43. Tçgºz 44. TçNÿºz 45. TçzuÒoz 46. uYNÿç�z 47. bçz�Áçz 48.eÄºz/eìÌy 49. jçzÁçz 50. gÒçºz 51. gæjçºz/tæjçºz 52. tzÄçÌz 53. �çzbz 54.�çõgy 55. �çgyoçzg 56. �eçºz/�õ�z /u�æ\çºz 57. ¤ºQgz/¤ºQzgz 58. ¤çº¤çzÒºz 59. ¤çøT�z/¤{T�z 60. ¤çz¤gz/¤çz¤çb 61. ¤çzÄçgz, 62. §ìÌçºy 63. ªì�z64. ºª�ª 65. ºçQgz 66. ºçzgÁ®ç 67. Áç¤çg/ÁççgNzÿ/ÁççgM®ç 68.Ìºçz�®ç/Ìºçztz 69. Ò\çºz 70. uÒæTÄz 71. u¤Ìz�, 72. ¤çTÄç�/§çz®º,Fn®çut @

NÿçÁç �uºÄo|� E�ì¿� �Äçºçõ ªõ §y Ìçªçu\Nÿ Yzo�ç ¤yÌÄë ÌtyNzÿ Æì§çºæ§ Ìz \çT Gey @ uÆqç TÀÒ� Nÿº �ç{Nÿºy osç NwÿuÊ Nzÿ EÁççÄçGùçzT, Ã®ÄÌç®, Ã®ç�çº, ezNzÿtçºy Eçut qzÞçõÿ Nÿy Eçzº EçTz ¤jz @ Æ�{:Æ�{: TÀçªym �Äçº Ìªç\ Ìªy�Ës ÆÒºçõ ªõ Ësç�çæouºo Òçz�z ÁçTç @Äo|ªç� ªõ �Äçº ¤çÒíÁç qzÞçõ Nzÿ uÄu§�ç Zçzbz ÆÒº, u\Áçç ËsÁç \{Ìz -¤{oìÁç, uZætÄçgç, uÌÄ�y, ¤çÁççVçb, Tçõut®ç, §ægçºç, Ä�ç|, Yæü�îº, TguYºçzÁçy,EªºçÄoy, ®ÄoªçÁç, ºç\�çætTçæÄ, tìT|, u§ÁççF| osç ªÒç�Tº - utÁÁçy,ªìæ¤F|, �çT�ìº, §çz�çÁç, ºç®�ìº, \¤Áç�ìº, Fætç{º, �ì�ç, Ò{üç¤çt, Eçut ªõ§çºy oçtçt ªõ ¤Ì T®z @ NìÿZ ÿ�uºÄçº \� uÄtzÆy �çTuºNÿ §y ¤� YìNzÿÒ{ @

7 8


�Äçº \çuo Nÿçz u�äZägç ÄT| (Foº ªçTçÌÄTy|® / Etº ¤}NÿÄg|MÁççÌzÌ/Eçz.¤y.Ìy.) ªõ NÀÿªçæNÿ 189- ªÒçºçÉb~, NÀÿªçæNÿ 13- ª�®�tzÆosç ZðyÌTj LÄª½ NÀÿªçæNÿ 165 �º Nzÿ�üy® ÆçÌ� Nÿy Eçºqm ÌîYy ªõÌªçÄzÆ uNÿ®ç T®ç Òøÿ @2. Gn�uð : EuS��ìºçm, �öTì�o ºuYo <�ÄÌuÒÌçæNÿ Yuºo>, Yæü¤ºtç®yºuYo <<�wáÄyºç\ ºçÌçz>>, bç}g Nwÿo <Lu�bu�ÿub\ Llg L�ÁÌ Eç}¢ÿºç\Ësç�>, ºÌzÁç Nwÿo <NÿçËb½Ì Llg b~çF£Ì Eç}¢ÿ Ìy.�y.Eç}¢ÿ Fæug®ç>,�ºªçºNÿçÁçy� uÆÁççÁçzQ osç �ÆuËo®çæ �Äçºçõÿ Nÿy Gn�uð EuS�Nìæÿg Ìz¤oçoy Òøÿ @ Gn�uð Nÿy Vb�ç Nzÿ Ìçs §TÄç� �ºÆìºçª ûçºç �ºoy ÌzquÞ®çõ Nÿç ÌæÒçº ®ç uÄ¾ççuªÞ ûçºç ÄuÆÉe Nÿy EçÈª Ìz �æut�y (Nÿçª�z�ì)Tç{-Òºm Eçut E�zNÿ �ç{ºçumNÿ NÿÒçåu�®ç \çzäg ty TF| Ò{ @EuS��ìºçm -<<LNÿuËª��zÄ NÿçÂzoì Nÿç�®Nìÿ£\çõ uû\çzðª:

E¤ì|tæ uÆQºæ �ç�® ¤ÀÒª½Òçzª ªsç Nÿºçzo @@45@@ÄztªæÞ �§çÄç³çnÄçºy quÞ®ç: @�ªº: ÌçªÄztyY Y�Òçu�®|\ìuÄ|t: @@46@@uÞÄztyY osç ÆìMÂçzßÄç|Ì �uºÒçºNÿ: @LºçÄo NìÿÂz \çoç�T\ç�ç »Òn®z �wsNÿ @@47@@>>

\TtzÄNÿçÂy� \{�g Eu§ÂzQ u\. EçutÂç¤çt (Eçæ�À�tzÆ) ªõ u�©�çuNÿoÇÂçzNÿ �ªçº ÄæÆ tÆç|oç Ò{ -

EçÌytçÆyÃÄ|Yçzu§: ËNÿÂªìu�\�{©ªç|u�oçz ªzut�ëü{ºç\ç ªìüçæ ÄÒtu§: uÆºuÌ Ä¤óu��{£¤çz u�oÅYçbìÄçt{:uÄ¾ççuªÞ�oç� Ã®��®u��ìm: �ç�o\�ªçÄuÌÉe�®ç�çt½�îª\çXY uÞ§ìÄ�uÄuto: ÌnÄÌçº �ªçº: @@4@@

Esç|o - uÄ¾ççuªÞ Nÿçz ÄuÌÉe ûçºç �ºçu\o Nÿº�z ªìu�®çõ�z EuS� Nzÿ �oç�Ìz ¤ÂÆçÂy �ªçº Äyº Nÿy Gn�uð Nÿy \çz uÞ§ìÄ� ªõ uÄP®ço óEç@

E¤ìÁç ¢ÿ\Áç Nwÿo EçF�z ENÿ¤ºy ªõÿ ¤ç{ò �ª| �Yçº Ìz ºç\çEçõªõ u�uÉNÀÿ®oç ¤joy tzQ Ìæo ªÒç¤çÒ ûçºç <<��\y>> �ºªçº Nÿy EuS�NìæÿgÌz Gn�uð ¤oçF| TF| Ò{ @ \ç�z-ªç�z FuoÒçÌNÿçº \TtyÆ �çºç®m uÌæÒNwÿo <FuoÒçÌ Nÿç Áççzbç> ªõÿ GÁÁçzQ uªÁçoç Ò{ uNÿ YæüÄæÆy ºç\ç <<EçuT�çÁç>>\çz Eç¤ì Ìªy� YæüçÄoy ºç\�ç�y Ìz ºç[® Nÿºoç sç GÌz IÿuÊ ªìu�®çõ �z

EuS�Nìæÿg ÿªõ EuS� �[ÄuÁço Nÿº ªæÞçz�Yçº, ®ruÄu�uÄ�ç� Nÿº GÌNÿyquÞ® ÆuOÿ®çõÿ Nÿçz \çTwo uNÿ®ç, tzÄoçEçõ Nzÿ EÿçuÆÄç|t Ä tzÄy ªÒçªç®çNzÿ �ìl®�oç� Ìz GÌ�z EÌìºçõ Nÿç �çÆ uNÿ®ç Eç{º GÌÌz EuS�ÄæÆ Gt½Tª½ÒçzNÿº EçTz �ÄçuÒo ÒíEç @

NìÿZ FuoÒçÌNÿçº (§çægçºNÿº, TçæTìÁçy, §çub®ç) ªç�oz Ò{ uNÿuÄtzÆy Æîº \çuo®çõÿ Nzÿ �Ä\Äç�çõÿ Nÿçz (\{Ìz Òî�, ®Ä� Eçut) EuS�NìæÿgÒÄ�, ªæÞçz�Yçº Ìz quÞ® �ª| Nÿy tyqç utÁçç®y TF| Eç{º �Äçº ÄæÆ NÿçGt® ÒìEç @ ºç\ç ªì�\ NÿçÁçy� ÒÁçç®ì� �çªNÿ ªÒçNÿuÄ �z <<u�æTÁçÌîÞÄwuð>> ªõÿ �Äçºçõ Nÿçz <¤ÀÖqÞ> ÄæÆ NÿÒç Ò{ @ NìÿZ ÿuÄûç� GÌNÿç Es|¤ÀçÖmçõ Nÿç quÞ® Ämçúoºm ¢ÿÁçËÄ¿� �Äçº ÄæÆ Nÿy Gn�uð ªç�oz Òø @NìÿZ ÿ�ÆçuËo®çæ <�Äçº> ÄæÆ Nÿy Gn�uð Ìî®|ÄæÆy ºç\ç Ìz EuS�ÄæÆy ¤��z�º ¤oçoz Ò{ oçz LNÿ �ÆuËo tîº tºç\ Nzÿ Ìì\� tzÆ Ìz §çºo Eç�zÄçÁçy\çuo Ìz ¤oçoz Ò{ @ Esç|o ¤çt ªõÿ �Äçºçõ Nÿy EuS�Nìæÿg ÿÌz Gn�uð Nzÿ ÌçsYÃÒç�, �uºÒçº, ÌçzÁçæNÿy ÄæÆ §y \çzäg ut®z T®z @ >>

Eç�ìu�Nÿ FuoÒçÌNÿçºçõ Nzÿ E�ìÌçº Ìçªçu\Nÿ �uºÄo|� Ìª® NÿyªçæT sy @ �çYy� Eç®| �w�uoTmçõ Nÿç ÌçªÀç[® u¤Qº T®ç sç @ Yæü ÄÌî®|ÄæÆçõ Nÿy ºç\�çu�®ç} - E®çz�®ç Eç{º ÒuËo�ç�ìº, uÄNwÿo ÿ¿� ªõ §çºoNzÿ §î�wÉe �º ubªubªç ºÒy sy @ E�® ¤¤|º \çuo®çõ Nÿy LNÿ Nzÿ ¤çt LNÿYäjçF®çõã �z Eç®| ÌæËNwÿuo LÄª½ \yÄ� Nÿçz ÒÁççNÿç� Nÿº Zçzägç sç @ u\�º-G�º E¢ÿºço¢ÿºy, Áçîb-�çb Eç{º ¤¤|ºoç ªYy ÒíF| sy @ NÿÒë Eç§yº Eç{ºNÿÒë ¤ÀçÖm ºç\ç ¤� ¤{ez sz @ FÌNÿç �ªìQ Nÿçºm Eç®|§îuª �º Eçæ�y NÿyoºÒ ¤ç{ò �ª| Nÿç uÄËoçº LÄª½ quÞ® �ª| Nÿç Vçzº �o� @ ºç\Ìî® Eç{ºE¾çªz� Eçut ÆuOÿ ¤äjç�zÄçÁçy uNÀÿ®çEçõÿNÿç uÄ�ÁçÄ osç <<EuÒæÌç Òy �ª|Ò{>> Nÿç �Yçº @ �uºmçª ®Ò ÒíEç uNÿ LNÿ Eçzº §çºo Nÿy Gðºy Ìyªç ÌzÁçTy uÄtzÆy \çuo®çõ Nÿçz §çºo ªõ EçNÿº G�u�ÄzÆ Ësçu�o Nÿº�z NÿçGnÌçÒ ¤äj�z ÁçTç LÄª½ tìÌºy Eçzº quÞ®Tm ºç\tæg Nÿçz ¤Òío §çºy osçEËÞ-ÆËÞçõ Nÿçz uÒæÌNÿ Ìª^Nÿº G�Nÿy \TÒ \�-YNÀÿ Òçs ªõ ºQ�zÁçTz@ Ä{utNÿ �ª| \\|º Òçz T®ç @ �ª| Nÿy ºqç Nÿº�z ªõ GnÌçÒy ¤ÀçÖmçõ NÿçzE¤ì|tçuTuº �º LNÿ ®r Nÿº�ç �ägç oçuNÿ \çz quÞ® ÄæÆ E��z NìÿÁç Nÿy Nÿª|Ä ª®ç|tç §îÁç YìNzÿ qçÞ�ª| Nÿy G�Òz tyqç, ÆËÞ, uÄùç, EçYºm, ÆçÌ�,ÌçuÒn®, ÌæËNwÿuo Nÿy uÆqç LÄª½ tzÆ§uOÿ Nÿç �çe uÆQç Nÿº ÌÆOÿ ºçÉb~

9 10


�zownÄ u�ªç|m Nÿº�ç @ Eo: F� quÞ®çõÿ Nÿçz EuS� Nÿçz Ìçqy ºQ ªæÞ, o�,\� Ìz ÌìÌæËNwÿo ¤�çNÿº Yçº ÆçQçEçõÿ Nzÿ ºç\�ìoçz Nÿç Gt® ÒíEç @ NìÿÁçNÿç �çª EuS�NìÿÁç Eç{º �ºªçº, �uºÒçº, ÌçzÁçæNÿy, Yç{Òç� Eçut �®zºç\�îo �Tb Òì®z @ ®Ò �ª|NÀÿçæuo §çºo ªõÿ o¤ ÒíF| \¤ \{� oys|Nÿº�ç¾ç|�çs ÒìL @ u\�Nÿç Ìª® F|Ìç Ìz Eçe Ìç{ ÄÊ| �ÒÁçz ªç�ç \çoç Ò{ @

TçõgÄç�ç qzÞ Nzÿ �æÄçº ÁççzT NÿF| �yuäj®çõ oNÿ uÆqç Ìz tîº ºÒz @G�Nzÿ §çbçõ �z \çz ¤oç®ç ÄÒy �ªçm ªç�oz sz @ NìÿZ ÿLzuoÒçuÌNÿ ÁççzNÿçzuOÿ®çæLNÿ �yäjy Ìz tìÌºy �yäjy ªõ YÁçoz ºÒoy sy @ Ìçªçu\Nÿ ÌÄz|qm Ìz rçoÒíEç uNÿ \¤ Eç¤î-EYÁçTäj �º Eç®çzu\o ®r Nzÿ uÁç®z JÿuÊªìu�®çõÿ ûçºçoy� bçNÿçõÿ ªõ Vy ÌæNÿuÁço uNÿ®ç T®ç sç o¤ ªç{Nÿç �çNÿº EÌìºçõ �z §{ÌçNÿç ¿� �çºm uNÿ®ç Eç{º oy�çz bçNÿçõ Nÿç Vy �yNÿº bçNzÿ QçÁçy Nÿº ut®z@JÿuÊ-ªìu�®çõ �z onNÿçuÁç� YæüçÄoy Nzÿ ºÿç\ç Nÿçz uÄ�æoy Nÿy uNÿ F� §{ÌçõNÿçz ªçº §TçÄ @ \¤ ®ìò Nÿº ºç\ç ÒoçÆ ÒíEç o¤ GÌ�z NÿçÁçy ªçæ NzÿÌçª�z E��ç uÌº Nÿçb ºOÿ Yjç®ç o¤ tzÄy �Ì�ç ÒçzNÿº uÌº Ìz �Äçº,�g Ìz �çNÿg, ¤çÒçõÿ Ìz Yç{Òç� Eç{º ºOÿ¤ìætçz Ìz ¤ìætzÁççõÿ Nÿçz \�ª ut®ç @�ç{ºçumNÿ EuS�Nìæÿg Eç¤ì-EYÁçTj �º Eç\ §y ªç{\ìt Ò{ Eç{º LNÿ Äyº Nÿyªîuo| §y Ò{ @ bçNÿçõ Nzÿ EÄÆzÊ §y ªç{\ìt Ò{ @

F� �ç{ºçumNÿ NÿsçEçõÿ Nzÿ ªñz�\º Òª NzÿÄÁç Fo�ç Òy NÿÒ ÌNÿozÒøÿ uNÿ �Äçº EuS�NìÿÁçy� quÞ® Ò{ @ �ºªçº ®ç ªºçeç �Äçº E��ç TçzÞÄuÆÉe ªç�oz Òø @ \¤uNÿ Òªçºz �ìºQz �Äçºçõ Nÿç TçzÞ NÿÅ®� ¤oçoz Òø @

3. NìÿÁçtzÄoç : FÌy oºÒ ÌÄz|qm Ìz �oç YÁçç uNÿ Òªçºç �Äçº Ìªç\

oy� NìÿÁçtzÄoç - 1. tìÁÒçtzÄ, 2. �çºç®m tzÄ Eç{º 3. ÌçNÿº tzÄ(ÌçæNÿÁçtzÄ) Ò{ @ F�Nÿy YYç| ºÌzÁç �z §y Nÿy Ò{ @ Äz tzÄVº ªõ �çzbÁçy ªõ¤çæ� Nÿº ºQz \çoz Ò{ Eç{º �î\� Òzoì ÄÊ| ªõ tçz Ìª®-ÒºzÁçy EªçÄÌ(u\Äoy) osç ªçV ÆìMÁç �îum|ªç ®ç ªæTÁçÄçº/Æu�Äçº Nÿçz Goçºz \çoz Ò{@ G�Òz ÌìNìÿgz-EeF|-Qyº F. Nÿç �{Äzù Yjç®ç \çoç Ò{ @ G�Nÿy ªÒç�î\ç[®zÉe�îÞ Nzÿ \�ª/uÄÄçÒ Nÿy QìÆy ªõÿ ¤Nÿºz Nÿy ¤Áçy YjçNÿº Nÿy \çoy Ò{u\Ìz <¤�F|> NÿÒoz Òø @ �Äçº ÁççzT E��y NìÿÁçtzÄy NÿçÁçy ªçæ (ªÒçªç®çNÿçuÁçNÿç) Nÿçz ªç�oz Òø @ tzÄVº ªõ NÿçÁçytzÄy Nÿy ªîuo| � ÒçzNÿº ªçÞ ty®ç\Áçç®ç \çoç Ò{ @ �ÄºçuÞ®çõ ªõ �Äçº �uºÄçºçõ ªõ Vb Ësç��ç Ä tzÄy \Æ

Tç�ç, G�ÄçÌ Nÿº�ç, Ìæ§çzT Ìz tîº ºÒ�ç Eçut �á® Nÿeçzºoç Ìz �çÁçç\çoç Ò{ @ �æÄçº ªuÒÁççEçõ Nÿçz Vº ªõ ®ç ªæutºçõ ªõ NÿçÁç§{ºÄ, Ò�ìªç�,NÿçÁçy ªçæ ªîuo|�î\� ®ç tÆ|� Äu\|o Ò{ osç Vº ªõ §y F� tzÄy-tzÄoçEçõ Nÿyªîuo| Ësç��ç �Òy Nÿy \çoy @ FÌ LzÄ\ ªõ u�æägy (uÆÄuÁçæT) ºçª-Ìyoç-Ò�ìªç�, tìTç| ®ç Tç®Þy �uoªçEçõ Nÿy �î\ç Nÿºoz Òø @

Òº �Äçº �uºÄçº ªõ tzÄVº Ësçu�o Nÿº�z Nÿy �º©�ºç YÁçy EçºÒy Ò{ @ FÌ tzÄVº ªõ YÄºy Eç{º ty®ç Eç{º LNÿ �çb ºÒoç Ò{ @ ªç�®oçÒ{ uNÿ YÄºy �º �îÄ|\, ty®ç [®çzo ªõ NÿçÁçy tzÄy Eç{º �çb �º tzÄTmu�ÄçÌ Nÿºoz Ò{ @ �Äçºçõ ªõ tzÄVº ªõ EMÌº ÄuºÉe ªuÒÁçç u�®uªo �î\çNÿºoy Ò{ Eç{º E�® �uºÄçº \� ¤zÁç-¢ìÿÁç, Eqoç Ìz �{º �ägoz Ò{ @ EçæT�ªõ oìÁçÌy ÄwætçÄ� osç \çz uÆÄºçÞy ªÒçtzÄ ®çÞç ªõ �æty Nzÿ Ìçs \çoz ÒøªÒçtzÄ ¤çzÄÁçç (Y¤ìoºç) Nÿy EçæT� ªõ Ësç��ç Nÿºoz Òø @ Òº n®ç{Òçº NÿçzVº Nzÿ tzÄy-tzÄoç Nÿy �î\ç, �{Äzù E�|� uNÿ®ç \çoç Ò{ @ ªuÒÁçç®õÿ Yoìsy|,LNÿçtÆy osç FÌy oºÒ Nÿy NìÿZ uous®çõÿ �º G�ÄçÌ Nÿºoy Ò{ @ Ìì¤Ò,Æçª, tzÄVº ªõÿ ty®ç ÁçTçoy Ò{ @ �Äçº �ì»Ê ÄT| ªçÞ �ª| uÄu� uÄ�ç�ªõ QçÌ »uY �Òy Áçzoç @ �Äçºçõ ªõ ªæÞçz�Yçº, u�oçæ¤º �çºm, \�-o�Eçut �çuª|Nÿ E�ìÉeç�çõ Nÿy �sç �Òy Ò{ @

FÌ Nzÿ EÁççÄç oìºNÿº �uºÄçºçõ ªõ <<tçÄº-�yº>> Nÿy tzÄVº ªõYÄºy ¤�çNÿº �Ësç��ç Nÿy \çoy Ò{ @ Äz ¤ç¤ç ¢ÿºyt Nzÿ ªÿ\çº, uTºg u\.Ä�ç| ªõ GÌ| Áçz \çoz Òø @ Äz ÒÁççÁç Nÿº ªìTç|/¤Nÿºç Nÿçboz Òø Eç{º �sªªçæÌ-TçzËo tçÄº �yº Nÿçz Yjç®ç \çoç Òø @

u¤Ìz� �uºÄçºçõ ªõ <<ÌyªÁçç tzÄy>> Nÿy ªç�®oç Ò{ @ Æçty NzÿEÄÌº �º u¤Ìz� Äº�q Ä�î�q Ìz �yäjç Zì�çNÿº E��z Vº ¤çºço Äç�ÌyNzÿ Ìçs Áççoz Ò{ @ u\ÌNÿy ¤çt ªõÿ �î\ç Nÿy \çoy Òø @ tìÁÒç, tìÁÒ� �çbNzÿ Eÿqoç NìæÿNìÿ Ìz �çæÄ �goz Ò{ Eç{º EçuÆÄç|t Áçzoz Ò{ @

4. ºç\Ä{§Ä : Eç¤ì uÆÁççÁçzQ Nÿy 33 Äy �æuOÿ Ë�Éb Nÿºoy Òøÿ uNÿ -

<<Èy �îªºç\: �sª ¤§îª §îÄçÌÄËoÞ �ºzÆ ÄæÆz>>Esç|o �ºªçº ÄæÆ Nÿç <<�ìªºç\>> �sª ºç\ç ÒíEç @E¤ìÂ ¢ÿ\Â �z EçF�z ENÿ¤ºy (English translation by H.S.

Jaret, Revised by J. N. Sarkar) ªõ EçTz uÂQç Ò{ Nÿy ��\y Nÿy �çæYÄy

11 12


�yäjy Nÿç ÄçuºÆ ªÒçºç\ç �ìbºç\ u¤�ç Ìæoç� Nÿçz \�ª ut®z ËÄT| uÌ�çº

T®z osç ªæuÞ®çõ �z �Äçº (Puar) \çuo Nzÿ <Eçutn® �Äçº½> �çªNÿ ÆîºÄyºNÿçz Gðºçu�Nÿçºy Yì�Nÿº Tñy �º u¤eçÂç LÄª½ �Äçº ÄæÆ EçTz ¤jç @Eçutn® �Äçº Ìz ÌªÀçb uÄNÀÿªçutn® oNÿ E�zNÿ ºç\ç ó®z @Eçutn® �Äçº Nÿy ÄæÆçÄÁçy : (F|Ìç�îÄ| 400 Ìz F|ÌÄy Ì� 583 oNÿ )1. Eçutn®�Äçº, 2. ¤wÒªºç\, 3. Euo¤ÀÖç, 4. ÌVÀçzË�ç, 5. Òzªs|,6. T��Ä|, 7. uÄNÀÿªçutn®, 8. YæüÌz�, 9. QºTÌz�, 10. uYoçºNÿçzb,11. Nÿ�NÿÌz�, 12. Y�ü�çÁç, 13. ªÒõü�çÁç, 14. NÿºªYæt, 15. uÄ\®Yæt,16. ªì�\�çÁç, 17. §çz\�çÁç, 18. \®Yæt, 19. u\o�çÁç, Eçut @

uÒ�ty \To Nzÿ uÄP®ço ÌçuÒn®Nÿçº \®ÆæNÿº �Ìçt (1931) �zE��y ºY�ç <YæüTì�o> �çbNÿ Nzÿ �çºæ§ ªõ <ªç{®|ÄæÆ> Eo|To �wÉe 10 �ºuÁçQç Ò{ uNÿ - <bçg �z E��z ºç\Ësç� ªõ uÁçQç Ò{ uNÿ u\Ì YæüTì�o NÿyªÒç� �uoÉeç Nÿç Äm|� §çºo Nzÿ FuoÒçÌ ªõ ËÄmçúqºçõ Ìz uÁçQç Ò{, GÌYæüTì�o Nÿç \�ª �æÄçº NìÿÁçÿ Nÿy ªç{®| ÆçQç ªõ ÒíEç Ò{ @ Ìæ§Ä Ò{ uNÿ uÄNÀÿªÿNzÿ Ìç{ ®ç NìÿZ ÄÊ| �ÒÁçz \¤ ªç{®úÿ �w�uo Nÿy ºç\�ç�y �çbÁçy�îÞ Ìz Geyo¤ F� ÁççzTçõÿ �z G¦ç{u®�y Nÿçz ��ç�oç ty Eç{º ®Òë �º LNÿ �çtzuÆNÿÆçÌNÿ Nÿy \TÒ ºç\ç Nÿy oºÒ ºÒ�z ÁçTz @> (ºç\NÿªÁç �z�º¤}NÿÌæËNÿºm, 2010).

EçTz FÌ ÄæÆ ªõ G�z�üºç\ Ìz ªÒçÁçNÿtzÄ oNÿ E�zNÿ ºç\ç Òí®z -1) NwÿÉmºç\ G¢|ÿ G�z�ü, 2) Ä{uºuÌæÒtzÄ �sª (uÆÄºç\), 3) Ìy®NÿtzÄ�sª (Eªçz�ÄÊ|tzÄ), 4) ÄçM�uoºç\tzÄ �sª (¤�{�ºç\), 5) Ä{uºuÌæÒtzÄuûoy® (Ä\ÀbËÄçªy), 6) Ìy®NÿtzÄ uûoy® (ÒÊ|tzÄ), 7) ÄçNÿ½�uo uûoy® ®çªìå\tzÄ, 8) uÌ��ìÂºç\tzÄ ®ç �ÄÆæÆçNÿ, 9) ºç\ç §çz\tzÄ �sª,10)\®uÌæÒtzÄ,11) Gt®çutn®tzÄ,12) �ºÄª|�tzÄ,13) ®ÆçzÄª|�tzÄ,14)\®Äª|�tzÄ,15) uÄæ�®Äª|�tzÄ,16) Ìì§çoÄª|�tzÄ,17) E\ì|�Äª|�tzÄ,18)tzÄ�çÂtzÄ, 19) \®oìTç|tzÄ, 20) \®Äª|�tzÄ uûoy®, 21) \®uÌæÒtzÄ

13 14

owoy®,22) E\ì|�Äª|�tzÄ uûoy® 23) §çz\tzÄ uûoy® - 24) ªÒÂNÿ tzÄ@Gt®�îº �ÆuËo ªõ Òª �çoz Ò{ uNÿ “When Bhoja’s son Jayachand

(Jayasimha)’s reign was ended, none of the Powar caste found worth to

succeed. Then Jitpal of landlord family of the Powar caste was elected

to the throne.” (§yÂÌç- Gt®�ìº �ÆuËo Lu�TÀçu¢ÿEç Fæug®ç, Qæg-1, �wÉe -236)

R. V. Russel and Hiralal �z E��y uÄP®ço ºY�ç Caste and Tribes

of the C.P. India (Part -II, Vol. IV, 1916 ) pp 330-351. ªõ ¤{�TæTç Vçby Nzÿ �Äçºçõ Nzÿ uÄÊ® ªõ Äm|� ªõ ªçÂÄç ªõ �Äçºçõ Nÿç ÆçÌ� Ë�Éb uNÿ®ç Òø -“The Kings of Malwa or Ujjain who reigned at Dhar and flourished from the ninth to the twelfth centuries were of the Panwar clan. The seventh and ninth kings of this dynasty rendered it famous. “Raja Munja, the seventh king (974-995), renowned for his learning and eloquence, was not only a patron of poets, but was himself a poet of no small reputation, the anthologies including various works from his pen. He penetrated in a career of conquest as far as the Godavari, but was finally defeated and executed there by the Chalukya king. His nephew, the famous Bhoja, ascended the throne of Dhara about A.D. 1018 and reigned gloriously for more than forty years. Like his uncle he cultivated with equal assiduity the arts of peace and war. Though his fights with neighbouring powers, including one of the Muhammadan armies of Mahmud of Ghazni, are now forgotten, his fame as an enlightened patron of learning and a ‘skilled author remains undimmed, and his name has become proverbial as that of the model king according to the Hindu standard. Works on astronomy, architecture, the art of poetry and other subjects are attributed to him. About A.D. 1060 Bhoja was attacked and defeated by the confederate kings of Gujarat and Chedi, and the Panwar Kingdom was reduced to a petty local dynasty until the thirteenth century.”

�Äçºçõ Nzÿ §çb ºç\Ësç� Ìz ¤{�TæTç Ä�ç| qzÞ ªõ \¤ §y EçNÿº Vºçõ ªõ �ÄzÆ Nÿºoz Ò{ o¤ �Òçgy EçÄç\ ªõ u�©�çæuNÿo Tyo Tçoz Òø -

Nÿuº ¤�t� ÌìQ Nzÿ Ìt�, Tç{ºy��t T�zÌ @Nÿsîå Ìì\Ì �ìåÃÄçº NìÿÂ, ¤º tz ¤ìuò u¤ÌzÌ @@1@@

ªçÂÄ �º�y ªçæÒ, �çº �Tº º\�ç�y @¤yº oQo �ìåÄçº, Nÿyºo \TtzÄ NÿÒç�y @@2@@

uÄNÀÿªÌç �º¤yº, �Tº G[\zum ªõ �çªy @ªì�\ E¿ �w� §çz\, Yoìt|Ì-uÄùç rç�y @@3@@

\�ª uÂ®çz §ºoºy \Æç, tzÌ §®çõ Yóå tlg @


Tì¿ TçzºQ uÌº Nÿº �¶®çz, Eªº �çª EQæg @@4@@

�wáÄy eçÄy G[\zum�ìº, �ºç eçuÄ Täj �çº @

NìÿÂ Ämì| �î¿ ºç® Nÿçz, �ìÒªy ¤ägç �ìåÄçº @@5@@

Eo: �Äçºçõ Nzÿ utÁççõ ªõ �yäjy-tº-�yäjy ®Ò �çº�ç twj ÒíF| Ò{ uNÿ Äz

ªçÁçÄçu�Æ �æÄçº quÞ®çzæ Nzÿ ÄæÆ\ Ò{ @

5. Ësç�çæoºm LÄª½ uÄËoçº : §ægçºç - ¤çÁççVçb u\Áçç T\zubEº ªõ ®Ò

Eætç\ ut®ç T®ç Òø uNÿ, \¤ ªçÁçÄç Nzÿ �Äçº �w�uoEçõ Nÿç FÌ qzÞ �º

LNÿçu�Nÿçº sç o¤ ¤çºÄy Æoç£ty ªõ Æç®t �Äçº \�Ìªìtç® ªçÁçÄç Ìz FÌ

�tzÆ ªõÿ Eç®ç Òçz @ F� T\zubEºçõ�z EçTz EæuNÿo uNÿ®ç Ò{ uNÿ �Äçº ÁççzT E��z

�zoç <<uªÞÌz�>> Nzÿ �zownÄ ªõÿ G¦ç{� �º ÆÒç¤ìuñ� Tçzºy Nzÿ EçNÀÿªm LÄª½

Áçîb�çb Nzÿ �uºmçª ËÄ¿� F|.Ì. 1190 ªõÿ FÌ �tzÆ ªõ Eç®z Òçz @ ºÌzÁç ªç�oz

Ò{ uNÿ �Äçºçõ Nÿç �ÒÁçç Ësç�çæoºm \¤ G�Nzÿ ªçÁçÄç Nzÿ ºç\çEçõ ÿNzÿ Ìª®

(§çz\ �sª Ìz §çz\ uûoy®) S®çºÄy-¤çºÄy Ìty ªõÿ ÒíEç ÒçzTç Eç{º tìÌºç

Ësç�çæoºm ªçÁçÄç �º �Äçºçõÿ Nÿç ÌçªÀç[® Nzÿ �o� (F|.Ì. 1305) Nzÿ ¤çt ÒíEç

Òçz @ NwÿNÿ (<<b~çF|£Ì L�g NÿçËb½Ì Eç}¢ÿ ty �ç}s|-ÄzËb�| �çuÃÒæÌzÌ L�g Eçø�

(F.1896)>>) ªç�oz Ò{ uNÿ �Äçº ºç\�îo, \¤ Eç{ºæT\z¤ �z ªçÁçÄç �º EçNÀÿªm

uNÿ®ç Eç{º GÌNzÿ Ìºtçºçõÿ �z �çº Ä G¦ç{� ªõ Áçîb�çb ªYçF|, o¤ �Äçº ÄÒçæÌz

FÌ �tzÆ ªõ Eç®z Òçz (¤{oìÁç u\Áçç T\zubEº, 1908) @ FÌy ÈwæQÁçç ªõ EçTz

¤äãjoz Òí®z §ægçºç u\Áçç T\zubEº (F.1979, �wÉe 714) �º Òª ®Ò uÄÄºm �çoz

Òø uNÿ LNÿ �Äçº ºç\�îo Ìºtçº ªçÁçÄç Ìz Tçõgºç\ç ¤Po ¤ìÁçæt Nzÿ EçÈ® ªõ

F.Ì. 1700 ªõ Eç®ç Eç{º GÌ�z GÌz 200 E¾ç ¢ÿç{\ Nÿç �ç®Nÿ ¤�ç®ç @ FÌy

T\zubEº ªõ tzÄTg Nzÿ ºç\ç ûçºç ÌçNÿçzÁçy Ìªy� ªÒçTçæÄ osç EçªTçæÄ Ìªy�

¤ägt Nÿy \ªëtçºy �Äçºçõ Nÿçz ¤ÒçÁç Nÿº�z Nÿç GÁÁçzQ Ò{ (�w. 730). Eo: Òªçºz

Ìçª�z Eu�u³çooç Nÿy uËsuo Ò{, ªîÁç �Å� Eu�um|o Ò{ uNÿ �Äçº ªçÁçÄç Ìz FÌ

�tzÆ ªõ Ësç�çæouºo Nÿ¤ Òì®z ÒçõTz?

Eç�ìu�Nÿ FuoÒçÌNÿçºçõÿ Nzÿ E�ìÌçº ªçÁçÄç �º �Äçº ºç\çEçõÿ �z

F.Ì. 812 Ìz 1305 Nzÿ Áç©¤z NÿçÁç oNÿ ÆçÌ� uNÿ®ç @ FÌNzÿ �³çço Nÿºy¤

500 ÄÊçzúoNÿ ªìTÁç ÆçÌNÿçõ �z ºç[® uNÿ®ç @ Tçzºy Eç{º uQÁç\y ÌìÁoç�çõ Nzÿ

¤çt utÁÁçy Nzÿ ªìTÁç ÌªÀçb ENÿ¤º Ìz ÁçzNÿº Eç{ºæT\z¤ Nÿy ªçÁçÄç �º ºç\Ìðç

ºÒy Eç{º F.Ì. 1727-1732 ªõÿ u¢ÿº ªºçeç �Äçºçõ �z ªçÁçÄç Nÿç uÌæÒçÌ�

Nÿçu¤\ uNÿ®ç @

Eç{ºæT\z¤ �z Nÿºy¤ 50 ÄÊ| (F|.Ì.1658 - 1707) ºç[® uNÿ®ç@ ÄÒ

Nÿcº FËÁççª - �ºËo sç @ GÌ�z Ìªu�|o, ªçæguÁçNÿ uÒætî ºç\ç, Ìì¤ztçº,

Ìz�çu�Nÿçºy, ªçÁçTì\çº, \ªëtçº, \çTyºtçº osç Ìçªç�® \�oç �º E��z

\ìÁªçõ Nÿç NÿÒº äjç ut®ç@ gç}. ty�ç�çs Äªç| �z E��y ºY�ç <<ª�®NÿçÁçy� §çºo>>

ªõ Eç{ºæT\z¤ Nzÿ En®çYçºçõ Nÿç ¤ägç Òy ÌbyNÿ uÄÄºm ut®ç Ò{ @ G�Nzÿ E�ìÌçº

Eç{ºæT\z¤ �z uÒætîEçõÿNÿçz FËÁççª �ª| E��ç�z Òzoî ª\¤îº Òy �Òy, ÒÁççNÿç� Nÿº

ut®ç sç @ GÌ�z (1) FËÁççª Nzÿ �Yçº �Ìçº Nzÿ uÁç®z uÒætîEçõÿ �º \u\®ç Nÿº

ÁçTç®ç; (2) FËÁççª ËÄyNÿçº � Nÿº�z �º uÒætîEçõ Nÿçz Ìz�ç Eç{º �ÆçÌu�Nÿ

EçzÒtçõ Ìz Òbç®ç Eç{º �ª| �uºÄuo|o ÁççzTçõ Nÿçz ut®ç; (3) FËÁççª ËÄyNÿçº �

Nÿº�z �º uÒætîEçõ Nÿy ªçÁçTì\çºy, \ªëtçºy Ì�tz uZ�y Eç{º uÒætî Ìz ªìÌÁçªç�

¤�z ÁççzTçõ Nÿy �ìºËNwÿo ÿNÿy; (4) �ªçúoº Nÿy EçT ªõ ºç\�îo ¤Òçtìºçõ Nÿç ¤zºÒª

NÿnÁç uNÿ®ç; (5) uÒætî ¤uËoEçõ Nÿy Áçîb-�çb Eçª¤ço sy; (6) uÒætîEçõ Nÿçz

ªìÌÁçªç�çõ Nÿy E�zqç Eu�Nÿ YìæTy Nÿº tz�ç Òçzoç sç; (7) utÄçÁçy �º ºçzÆ�y,

�ÄºçÞy ªõ \ÁçÌz Eç{º ÒçzÁçy �º ºæT QzÁç�z �º ¤æty gçÁçy sy osç GÁÁçæV�

Nÿº�zÄçÁççõ �º Òçus®çõ Ìz G�Òz Ìºz Eçª NìÿYÁç ut®ç \çoç sç; (8) GÌ�z uÌQçõÿ

Nzÿ Tì¿ûçºz osç uÒætîEçõÿNzÿ ªæutºçõÿ Nÿçz �ÄËo Nÿº ut®z sz; (9) Fo�çÒy �Òy oçz

uÌQ �ª|Tì», oz\ ¤Òçtìº Eç{º \çbçõ Nzÿ ªìÿuQ®ç ºç\çºçª Nÿy Òn®ç NÿºÄç ty

T®y sy osç (10) NÿF| ºç\�îo Ìºtçºçõÿ Nÿçz tyÄçºçõ ªõ Yì�Äç (t¤ç) Nÿº ªçº gçÁçç

T®ç sç @

ªçÁçÄç ªõ �Äçº \çuo Nÿç ¤çÒíÁ® sç @ TçæÄ Nzÿ TçæÄ �Äçºçõ Ìz §ºz Òí®z sz @

G�Nÿy GÌ NÿçÁç Nzÿ E�ì»� Ìçªçu\Nÿ Ã®ÄËsç, EçYçº ÌæuÒoç Ä Ììºqç

LNÿÌçs ºÒNÿº Òy ¢ÿÁçy§îo Òçz ÌNÿoy sy @ \¤ Nÿ§y LNÿ qzÞ ªõ ºÒ�ç ªìuÅNÿÁç

Òçz \ç® oçz �îºy \çuo ®ç TçæÄ Nzÿ TçæÄ tìÌºz qzÞ ªõÿ �Áçç®� Nÿº \çoz sz @

Eç{ºæT\z¤ Nÿy tª�Nÿçºy �yuo®çõ Ìz oæT EçNÿº NÿF| quÞ® \çuo®çõ �z ªçÁçÄç Ìz

E�® qzÞçõ ªõ �Áçç®� uNÿ®ç sç (�çº u\Áçç T\zubEº) G� ªõ �Äçº §y sz @


�Äçºçõ Nÿç LNÿ ÌªìÒ �çº ®ç tuqm ªçÁçÄç Ìz tPQ� Nzÿ ªºçeç ºç[®

Nzÿ ZÞ�uo uÆÄç\y Nzÿ EçÈ® ªõÿ (F|.Ì. 1664-1680) Ìºtçº Ìç¤ìuÌæÒ Nzÿ

�zownÄ ªõÿ �sª EÒªt�Tº u\Áçz Nzÿ Ìì�z TÀçª Nÿy Täjy ªõã EçNÿº ¤Ìç @ ¤çt ªõ

G�Nzÿ ÄæÆ\ ªºçeç ÆçÌ� Nzÿ Ëoæ§ ¤� T®z @ ªºçeçõÿ �z ªçÁçÄç ªìTÁççõ Ìz \yo�z

�º 3-12-1722 osç ¤çt ªõ F.Ì. 1727 ªõ Gtçz\yºçÄ �Äçº Nÿçz ªçÁçÄç Nÿç

Ìì¤ztçº u�®ìOÿ uNÿ®ç @ ot½�³çço 27 \ìÁççF| 1732 ªõ Eç�ætºçÄ �Äçº Nÿçz �çº

Eç{º oìNÿçz\yºçÄ �Äçº Nÿçz tzÄçÌ Nÿy ºç\-Tñy Ìçø� ty TF| (NÿÄYçpz Nwÿo <<�Äçº

uÄ\®>>) @ GÌy oºÒ NÿçzF| �æ\ç¤, Òuº®çmç, uÒªçYÁç, Gðº�tzÆ, GðºçæYÁç oçz

NÿçzF| ¤æTçÁç, u¤Òçº, Tì\ºço ®ç ª�®�tzÆ Nzÿ E�® �tzÆçõ ªõÿ YÁçz T®z @

�Äçºçõã Nÿç LNÿ ¤ägç tÁç ªçÁçÄç Ìz onNÿçÁçy� TçõgÄç�ç QçÌNÿº

tzÄTäj Tçõgy ºç[® \çz ¤{oìÁç, uZætÄçgç, Ä�ç|, �çT�ìº, §ægçºç, ¤çÁççVçb uÌÄ�y

Äo|ªç� u\Áççõ Nzÿ qzÞ ªõ sç, ÄÒç Eç �ÒíåYç @ ®Ò N{ÿÌz ÒíEç FÌNÿç E�ìªç�

u�©�çæuNÿo onNÿçÁçy� Vb�çNÀÿª ÿÌz ÁçTç®ç \ç ÌNÿoç Ò{ @

Eç{ºæT\z¤ Nzÿ NÿçÁç ªõÿ tzÄTäj (TçõgÄç�ç) Nzÿ ºç\ç ¤Po ¤ìÁçætÆçÒ sz @

G�Òçõ�z Eç{ºæT\z¤ Ìz Ìæu� Nÿy Eç{º ª\¤îº� ªìËÁçyª �ª| �çº� Nÿº F.Ì.

1686 Ìz 1706 oNÿ FÌ �tzÆ �º ºç\ uNÿ®ç@ uNÿ�oì FÌ ºç[® Nÿy t®�y®

Eçus|Nÿ uËsuo Òçz�z Nzÿ Nÿçºm ÄÒ u��ç|uºo ºç\ËÄ Nÿç §ìToç� utÁÁçy ÌºNÿçº

Nÿçz u��ç|uºo Ìª®�º Nÿº�z ªõ EÌªs| ºÒoç sç @ �ÒÁçzÒy GÌNzÿ Òçsy, Vçzgz

Eç{º Q\ç�ç Eç{ºæT\z¤ Nzÿ ÌìÁoç�çõ �z \�o Nÿº uÁç®ç sç @ Eç{ºæT\z¤ �z ¤Po Nzÿ

FËÁççª �ª| �çº� Nÿº�z �º ÆæNÿç Nÿy Eç{º GÌz tzÄTäj Nÿy ºç\Tñy Ìz F|.Ì.

1691 ªõ �tX®ìo uNÿ®ç @ GÌNzÿ Ësç� �º FËÁççª �çº� Nÿº�zÄçÁçz Yçætç Nzÿ

Tçõg �ºzÆ ut�Nÿº Eç{º ¤çt ªõ GÌz §y ÒbçNÿº Nÿç�uÌæÒ Nÿçz tzÄTäj Nzÿ

uÌæÒçÌ��º uÄºç\ªç� uNÿ®ç @

¤Po Nÿçz ®Ò Nÿtçu� ÌÒ� � ÒíEç @ ÄÒ ÁçìNÿoz-Zì�oz ªçÁçÄç �ÒíåYç

Eç{º E�tËs �Äçº Eç{º E�® ºç\�îo Ìºtçºçõ Ìz uªÁçç @ Ìºtçºçõ Nzÿ TÀçªçõÿ ªõ

uÄÈçª Áçz ºÒz Ì{u�Nÿçõ Nÿçz Ìçs ÁçzNÿº TçõgÄç�ç Eç�z, Eç{ºæT\z¤ Nzÿ YæTìÁç Ìz

tzÄTäj ºç[® ËÄoæÞ Nÿº�z Eç{º ��tç{Áço Nzÿ Ìçs LzÆçõ-Eçºçª Nÿy Ììºuqo

u\ætTy \y�z Nÿy Æo| ºQy @ Eç�Ì ªõ Ìæu� Nÿº ÄÒ 3700 Ì{u�Nÿçõ Nÿy Òçsy,

Vçzgz Eç{º �{tÁç Ìz�çtÁççõ Nzÿ Nìÿbìæ¤ Nÿu¤Áççõÿ Nzÿ Ìçs ªçÁçÄç Ìz TçõgÄç�ç Eç®ç

Eç{º ªçY| 1701 ªõ tzÄTäj Ìz Eç{ºæT\z¤ Nzÿ ªçæguÁçNÿ ºç\ç Nÿçz §TçNÿº E��ç

ºç[® �ì�Ësç|u�o uNÿ®ç (§ægçºç u\Áçç T\zubEº, 1908) @ EçuÒËoz-EçuÒËoz

Eç{ºæT\z¤ Nÿç ºç[® �o� Nÿy Eçzº \ç ºÒç sç @ ¤Po �z ªç{Nÿç �çNÿº QzgÁçç, Yçætç

Eç{º uÌÄ�y Nÿy ªìËÁçyª ÌÁo�oz §y ¤Òçtìº Ìz�ç Nzÿ tª�º E��z ºç[® ªõ uªÁçç

ty @

u\Áçç T\zubEº, NwÿNÿ osç ºÌzÁç Eçut Nzÿ TÀæs ¤oçoz Ò{ uNÿ �Äçºçõÿ Nÿç

LNÿ tÁç ¤{oìÁç Ìªy� <<§çzØºTäj>> osç tìÌºç tÁç �çT�ìº-ºçªbzNÿ Ìªy�

�Tº�� Nzÿ uNÿÁççõÿ ªõ ¿NÿÄç®ç T®ç sç @ FÌNÿç �ªçm Òªçºz §çbçõ ûçºç ÌæTÀuÒo

ÄæÆçÄuÁç ®ìOÿ �çzus®çå §y tzoy Òø @ ¤çt ªõ G�Òz uÄu§�ç ËsÁççõ Nzÿ uÿNÿÁççz ªõ

Ësç�çæouºo uNÿ®ç T®ç @ F� �çzus®çõ Ìz tìÌºç ªÒnÄ�îm| oá® ®Ò G\çTº Òçzoç Òø

uNÿ \çz �Äçº tÁç �u³çª ªçÁçÄç - Tì\ºço-ºç\Ësç� ÌyªçÄoy| GªºNÿçzb, bçzNÿ,

G¦ç{�, Nÿç�Äçº, Ìz Eç®ç GÌz �Tº�� osç \çz �îÄ| ªçÁçÄç qzÞ, Ìç\ç�îº,

Ìì\çÁç�îº, Eçut Ìz Eç®ç GÌz §çzØºTäg uNÿÁççõÿ ªõ eÒºç®ç T®ç sç@

Eç{ºæT\z¤ ºç[®NÿçÁç Nÿç Eæuoª tç{º Eç{º tzÄTäj Nzÿ ¤Po¤ìÁçæt Nÿç Ìðç

ÌæVÊ| F.Ì.1680-1700 Nzÿ EçÌ�çÌ Nÿç NÿçÁç Ò{ Eç{º u\o�y §y ÄæÆçÄuÁçEçõÿ

Nÿç Òª�z E�®®� uNÿ®ç G�Nzÿ E�ìÌçº GÌ NÿçÁç Ìz Äo|ªç� oNÿ 16-17 �yäjy®çæ

Òçzoy Ò{, \çz u�®ªç�ìÌçº 16 X 20 = 320 ®ç 17 X 20 =340 LzÌz 320-

340 ÄÊ| �îÄ| (F|ÌÄy Ì� 1670-1700) �Äçº ªçÁçÄç Ìz �Tº�� osç §çzºTäj

Eç®z FÌ �oy\z �º �ÒåìYoz Òø@ <<quÞ® �Äçº FuoÒçÌ LÄª½ ÌæËNwÿuo (2006)

¤{oìÁç>> Nÿy Ìçªçu\Nÿ �uÞNÿç Nzÿ E�ìÌçº ¤çzÄçgz osç E�® �Äçº �uºÄçº

F.Ì.1677 ªõ Æì\çÁç�ìº Ìz ¤{oìÁç u\Áçõ ªõ Ësç�çæouºo Òí®z LzÌç Äm|� uNÿ®ç T®ç

Òø \çz Òªçºz E�ìªç� Nÿç Ìªs|� Nÿºoç Òø @ ¤{oìÁç u\Áçç T\zub®º uNÿ �sª

ÌæËNÿºm ªõ §y �Äçºçõ ûçºç ªçÁçÄç Ìz ¤{oìÁç u\Áçz ªõ Ësç�çæoºm Eç{ºæT\z¤ Nzÿ

NÿçÁç ªõ ¤oç®ç T®ç Ò{@ \{Ìz gì¤oz Nÿçz uo�Nzÿ Nÿç ÌÒçºç uªÁçç oçz ÄÒ oº \çoç Ò{

Ä{ÌzÒy �Äçº ¤Po ¤ìÁçæt Nÿç ÌÒçºç ÁçzNÿº ªçÁçÄç Ìz ®Òçæ QìÆÒçÁç u\ætTy Nÿy

YçÒ ªõÿ Eç®z @ 320-330 ÄÊ| �îÄ| tçz�çõ uNÿÁçz tzÄTäj Nzÿ ºç\ç Nzÿ Eçu�� sz FÌNÿç

eçzÌ �ªçm uªÁçoç Ò{ @ u¤ÀubÆNÿçÁçy� ÌçuÒn® ªõ §y Òª �çoz Ò{ uNÿ Òªçºz �ìºQçõ


�z �sª �Tº�� (¤{�TæTç oby® �Äçº) Eç{º §çzºTäj (Ä�ç| oby® �Äçº) uNÿÁççõ

ªõ EçÈ® Áçz�z Nÿy ¤ço ªìQuºo Nÿy Ò{, YçÒz Äz u\Áçç T\zubEº Òçz ®ç NwÿNÿ ®ç

ºÌzÁç Nzÿ TÀæs @�çº©§ ªõ ®z ÁççzT LNÿ uNÿÁçz Ìz E�® uNÿÁçz ªõ \çoz ºÒz @ §çbçõ Nÿy

�çzus®çõ Nzÿ Eÿ�ìÌçº �Tº�� Ìz Ìç�Täjy, Ìçøtäg, E©¤çTj, �çT�ìº, §ægçºç, ÁççÁçTäjy, �oç�Täj, YçætçTäj, ºç\Täj, \çªTäj, tzÄTäj, §ç{ºTäj (ºçª�ç®Áçy) Eçut Tçõãg ºç[® Nzÿ uÄu§�ç uNÿÁççõ ªõÿ Ësç�çæouºo Òçzoz ºÒz@

F� �çzus®çõ Ìz �oç YÁçoç Ò{ uNÿ �Äçº �uºÄçº \çz ªçÁçÄç Ìz TçõgÄç�ç Eç®z Äz ÄÒçæ �Ësçu�o Täãjy Nzÿ ºç\ÄæÆ ®ç TÀçªçõÿ Nzÿ �ªìQ sz, \çTyºtçº sz Eç{º Ìz�ç�ç®Nÿ sz @ GtçÒºm Nzÿ oç{º �º - utT�çÁçuÌæÒ u¤Ìz�, G¦ç{� Nzÿ u¤ÌT Täjy, ªçzoy�ÌçtuÌæÒ eçNîÿº, eçNÿºTäj (GªºNÿçzb), (Äo|ªç� uÌæ� �çNÿyËoç�) ÌìªzºuÌæÒ ¤VzÁçz, EYÁçTäãj (ªçHæb Eç¤î Ìªy�) oçzªºuÌæÒ bõ§ºz, bçzNÿ Nÿy Nÿç�Täjy (Äo|ªç� Nÿç�Äçºç Tì\ºço), NæÿT�uÌæÒ �bÁçz, �çb�Täjy (Tì\ºço), uÄ\®Ìz� oìºNÿº, GªºNÿçzbTäjy, Nzÿ Ìì¤ztçº sz @ FÌy oºÒ uÆÄ�çs �bÁçz/ÄgNÿº, SÄçuÁç®º ªõÿ Ìì¤ztçº sz@ GÌ Ìª® SÄçuÁç®º ªçÁçÄç ºç[® Nzÿ EæoT|o sç @

¤Po ¤ìÁçæt ÆÒç osç Yçåt ÌìÁoç� Nzÿ EçÈ® ªõÿ Eç�z Nzÿ ¤çt \�çz\y �bÁçz tzÄTäj, uÆÄºçª �çº�y �Tº��, �yºuÌæÒ u¤Ìz� Ìçøtäg, §î�uÌæÒ ºÒçæTgçÁçz §ægçºç osç ªçzoy�ÌçtuÌæÒ eçNîÿº E©¤çTäj, Nzÿ uNÿÁçztçº sz @ FÌy oºÒ Tmç\y �bÁçz, ÌìªzºuÌæÒ ¤VzÁçz, \�çz\y �bÁçz osç ªçzoy�ÌçtuÌæÒ eçNîÿº Eçut Nÿç Ìz�ç�ç®Nÿ Nÿç Òçz�ç F� �çzus®çõ Ìz �oç YÁçoç Ò{ @ Òª�z NzÿÄÁç tÌ-¤çºç Òy ÄæÆÄwqçõ Nÿç E�®®� uNÿ®ç Ò{ @ Eç{º §y Òªçºz �ìºQz Ìz�ç�ç®Nÿ osç ¢ÿç{\ ªõ GåYz EçzÒtçõ �º ºÒz ÒçõTz @ NÿF| �Äçº �uºÄçºçõ �z Eç\ §y E��y �ìÅo{�y ÆËÞçõ - oÁçÄçº, jçÁç, §çÁçz Eçut Ìut®çõ Ìz Ì©§çÁçz Òí®z Òøÿ @ Òªçºz �n®q EÄÁççzNÿ� Nzÿ E�ìÌçº Èy. ®ÆÄæoºçÄ tzÆªìQ (oìªÌº) Nzÿ �çÌ Nÿy oÁçÄçº �º oy� ÌìÄm| u¤æut®çå (Ëbçº) \ägy ÒíF| Ò{ osç Èy T\ç�� eçNîÿº (ªÁç�îºy, uoºçzägç) Nzÿ �çÌ Nÿy oÁçÄçº �º LNÿ ÌìÄm| u¤æty ª�® ªõ osç �çæY �çæY ºç{�® u¤æut®çå tçz�çõ Eçzº \äãgy ÒíF| Òø \çz uÄÆzÊrçõ Nzÿ E�ìÌçº ®ìòçõ Nzÿ uÄ\®çõ Nÿy u�Æç�y Ò{ @ §çbçõ Nÿy �çzus®çõ Ìz ®Ò Ë�Éb Òçzoç Ò{ uNÿ Òº �uºÄçº ªõ ®ìò ªõ �çºæTo Äyº�ì»Ê sz @

�çzus®çõ Ìz LNÿ ¤Òìo Òy ªÒnÄ�îm| oá® Ìçª�z Eç®ç uNÿ Äo|ªç� Nîÿº

(G��çª/ Ìº�zª) �Äçº �çº Ìz Òy Eç®z @ G�ªõ NÿçÁç �uºÄo|� E�ì»� ¤tÁç

u�u³ço oç{º �º ÒíEç Ò{, \{Ìz - eçNÿº, e²ÿº, eçNîÿº, eçNÿºz, Eç{º oçzªº, oæÄº,

bõ§uº®ç, bõ§¶®ç, bõ§ºz @ ºçÒçæTgçÁçz ºçæTTäj - ºçeçzäägç (Eç¤î YæüçÄoy Ìªy�)

uNÿÁçz Nzÿ Òçz�z Nzÿ Nÿçºm G�Òõÿ �sª ºçæTTjÄçÁçz osç ¤çt ªõ ºçæTTäjz, ºçæTTägz,

ºçÒæTägçÁçz NÿÒ�z ÁçTz @ uNÿ�oì ºÌzÁç Nÿç uÌòçæo uNÿ <<�Äçº ªçÁçÄç Ìz ®Òçæ u¤�ç

uËÞ®ç} uÁç®z Eç®z Eç{º FÌ �tzÆ Nÿy uÄ�Äç ªuÒÁççEçõ Ìz uÄÄçÒ Nÿº G�Nzÿ Nîÿº

E��ç®z Eç{º G�Òz TçzÞ \{Ìz ªç�Nÿº Æçut®çå \çzgy Eç{º �uºmçª ËÄ¿� LNÿ �F|

\çuo Nÿç Gt® ÒíEç @>> ®Ò u�ºç�çº osç ¤z\Äç¤tçº LÄª½ oá®uÒ� ÄOÿÃ® Ò{ @

ªºçeçõ Nÿy Ìz�ç \¤ �ç�y�o ®ìò Nÿº�z T®y sy o¤ Ì{u�Nÿçõ �z E��z Ìçs E��z

E��z �uºÄçº uÁç®z sz LzÌç Ë�Éb GÁÁçzQ ªºçeç FuoÒçÌ ªõ uªÁçoç Ò{ @ Eo:

�Äçºçõ �z §y ªçÁçÄç Ìz TçõgÄç�ç Ësç�çæoºm Nzÿ Ìª® Ìçs ªõ E��z �uºÄçº Áçç®z

ÒçõTz @ uÒætî �ª| �mçÁçy Nzÿ E�ìÌçº Ì§y \çuo®çõÿ ªõ �ìÞ �{owNÿ �q Nÿç Nîÿº

ÿE��çoç Ò{ � uNÿ ªçow�q Nÿç! �çzus®çõÿ Ìz �ç�o Eç�çºçõ �º Òª NÿÒ ÌNÿoz Ò{ uNÿ

<<Mixed blood>> ®Ò ªçÞ G�Nÿy QçzQÁçy EÄ�çº�ç Ò{ Eç{º �çzus®çõ �z G�Òz

�ìºy oºÒ Qçuº\ uNÿ®ç Ò{ @ �Äçºçõÿ�z ªçÁçÄç Ìz Òy E��z Nîÿº Áçç®z Eç{º

Ìª®ç�ìÌçº Äz Ësç�y® §çÊç E�ì¿� ¤tÁçoz T®z @ LNÿ �ªçº (�Äçº) \çuo \çz

Þzoç®ìT Ìz YÁçy Eç ºÒy Ò{, E�® \çuo®çõ Nzÿ Ìªç� GÌNÿç E�zNÿ ÆçQçEçõÿ ªõ

uÄ§ç\� Òçz�ç \{Ìy Ìªç\ÆçuËÞ®çõ Nÿy twuÉb ªõ ªçÞ ÌÄ|Ìçªç�® ªç�Ä Ìªç\

ÌæËNwÿuo Nÿy �uNÀÿ®ç Òø @ FÌ oºÒ Nÿy uÄu§�çoç ªºçeç �Äçºçõ ªõ §y uªÁçoy Ò{ @ Äz

ªºçeçõÿ Nzÿ 96 NìÿÁççz ªõ Ìz LNÿ Òçz�z Nzÿ ¤çÄ\ît G�ªõ �YçÌ-EfçÄ� Nîÿº (Ìº�zª)

Ò{@ ¤ç¤ìÁççÁç §çb Nÿy �çzus®çõÿ Nzÿ E�ìÌçº ¤{�TæTç oby® �ÄçºçõÿNzÿ 36

Nîÿºçõÿ ªõ Ìz NzÿÄÁç 32 Òy FÌ �tzÆ ªõ ªçÁçÄç Ìz Eç®z @ ºæ\Òçg, º�tyÄç, ¢ÿºyt Eç{º ºÒªo F� NìÿÁççõÿNÿy ÄæÆçÄuÁç®çå �çzus®çõ ªõ �Òy �ç®y \çoy @ GÌy oºÒ §çb Èy ªt�uÌæÒ G¢|ÿ Gt®uÌæÒ ¤ägÄç\y Nzÿ E�ìÌçº Ä�ç| oby® �Äçºçõÿ Nzÿ NzÿÄÁç 72 NìÿÁç Òy FÌ qzÞ ªõ Ësç�çæouºo Òí®z Òø@

�Äçº ªçÁçÄç ªõ §y Gðª Ì{u�Nÿ Nzÿ ÌçsçzÌçs u��î� NwÿÊNÿ Òçz�z Nÿy ¤Po ¤ìÁçæt Nÿçz EXZy \ç�Nÿçºy ºÒy ÒçzTy @ GÌ�z Eç{ºæT\z¤ ºç[® Nzÿ EËo Nzÿ


ºçmç eçNÿì º �çº�y ¤VÁz çz ÄgNÿº-�bÁçz ¤çEz çä gz

Yæt��ìº ªÁç�ºì y eç�zTçæÄ �ëgNÿz �çº \çª oìNìæÿ¤ Yætçzºç ªìÁçoçF|

(ÄçºçuÌÄ�y) (uoºçzgç) (uoºçzgç) (uoºçzgç) (Yæü�ìº) (¤{oìÁç)

ªçÁçÄç eçNÿºTjä �çºQTjä EYÁçTj Tç®Tjä Ìç\ç�ºî

â â â â â â

�Tº�� Tº�� Tº�� Tº�� tÄz Tjä §çºz Tjä

- - - - uÆÄ�çsuÌæÒ NzÿÁç�tzÄ

- - - - Eæoç\y YçYNÿtzÄ

- - - ÌÒtÄz ÆNæ ÿ¿ oz\ºçÄ

- ªçzoy�ÌçtuÌæÒ uNÿÆçzºuÌæÒ ÌìªzºuÌæÒ �çTçz \{ouÌæÒ

- Ìªì ºz Ì�z uÆÄºçª §yNÿî ºç\ �çgæ ºî Tæ ºn�uÌæÒ

- §çÁz çç Ìç¤ç §yªºç\ ºçVçz �ºuÌæÒ

- NÿçÁz ç¤ç ÌçH ®Æºç\ �çgæ ºì Tæ Nÿz ÒºuÌÒæ

Qçªî oç�ç �ç�ç ¢ÿ{ tç Tmç ÁçQª�

Æ§æ î Ìoæ ç �¿ Tçtæz ç �ìæ�ç \ç�î

tzH T�ç �zÄº ÁçQç TTæ ç §çÄ\y

�zH ºçªç ÁççÁçî ÌçÄç Òº¤ç �ç�Òî

¤Nÿçºçª �ç¿ Tçgõ î ¢ÿNÿyº Nÿz Æçºz çÄ Nÿç¿

ªÆæì y uÁçTæ ç tç\y E¤æ º §çz\ºç\ §ñî

ÁççÁçç uNÿÌ�ÁççÁç oÁì çÌyºçª �Nÿbî ®zÆçzºçÄ ªÁÁçî

uYÞÌz� tÁì çyYtæ Feç¤z ç TTæ çºçª ÆNæ ÿººçÄ Nÿì Ì�ç

§çz\uÌæÒ T\ç�� gçzªç\y tzH§çH §çÁçYæü Nÿ�Ò®{ çÁççÁç

ÆçtÁ|ì ç ºçªuNÿÆçºz �ªz uÌTæ Ìtç�tæ uÒªçÆæ ì Yüæ ÆQz º

E.NÿÀ . u¤Ì�z ºçÒçTæ gçÁçz Nÿbºz �bÁçz oºì Nÿº bÿõ §ºz

TçÀ ª ªçzÒ¤ºç| ¤pt uoºQzgy �çÁçgçõTºy tçÌTçæÄ ªõjç

(uÌÄ�y) (EçªTçæÄ) (EçªTçæÄ) (uoºçzgç) (Tçõut®ç) (uoºçzgç)

1670G¦ç�{ ºçTæ Tjä ªçÁçÄç �çb� GªºNÿçbz Nÿç�Tjãä

Ìz â â â â â â

1700�Tº�� Tº�� Tº�� Tº�� Tº�� Tº��

1. utT�çÁçuÌÒæ ºç\uÌÒæ -- gTæî ºuÌÒæ u¤\®Ìz� -

2. Èyºç\ §�î uÌÒæ Nìæÿ\ºç\ Qzªºç\ uÄºõãüÌz� -

3. ÁçßªmtzÄ ªVz ºç\ �ª|ºç\ Ìªì ºz uÌÒæ �yºÌz� oçªz ºuÌÒæ

4. �yºuÌæÒ �ç¿ uTº�ºuÌÒæ ºçªºç\ Èyºç\ oæÄºuÌæÒ

5. NÿªÁçtÄz \T�ç Æçªºç\ �çªtzÄ ª�ç\y oz\uÌæÒ

6. ty�uÌÒæ u�Áçç uÌæ�îºç\ �çºçz uYQÁçì TçTæ ÁçuÌÒæ

7. \çz�ºç\ Nÿgî tçtºî çª �çæTçz äjçõgç Ìtç¤z ç

8. �çTç �zH uÒº¤ç b�î ç �çºçz ªNæì ÿî t

9. uÆÄºçª Tçªz ç ºçVçz ¢ÿ{ tç NÿçÆy ÁçQç

10. Gtæ ¿ Yz�ç tç{�ç �N{ ÿç ¤îYç Tçªz ç

11. �ç¿/�ç�ç ®zÆç �çgæ î ºçªç ¤ç�ç �ç�Òï

12. TçzuÄætç ÁççgNÿî Nÿ�-î NÿçÆy ¤ç�î \yÄ� �¿

13. �çªç\y §çTÄo¤ç�î tçÁ{ ço Òºy »Nÿ� Eç�ætºçÄ

14. Ã®Næ ÿbºçÄ �ªç|\y oÁì çÌyºçª NÿçÁz çî t®çºçª ªç�çz

15. ^©ì ªNÿÁççÁç �ºì �ÁççÁç ^©ì ªNÿÁççÁç ubNÿçºçª Òzªºç\ ¤ç�ì\y

16. Yüæ ÆQz º ZÞ�çÁç utÄçNÿº §çz\ºç\ ÄçÌìtzÄ rç�z¾çº

17. Tç{ºÄ �Äym �Næ ÿ\ ®çtÄ ªçzÒyo --

21 22

<<NìÿZ ÿ�Äçº ÄæÆçÄuÁç®çå>> <<NìÿZ ÿ�Äçº ÄæÆçÄuÁç®çå>>


Ìçs Æçæuo Nÿç ÄçoçÄºm tzQ E��z ºç[® Nÿy Eçus|Nÿ uËsuo Ìì�çº�z Òzoì F� �Äçº ¢ÿç{u\®çõÿ Nÿçz LNÿ Eç{º ¤{�TæTç uNÿ�çºç oçz tìÌºy Eçzº Ä�ç| �ty uNÿ�çºz Nÿç §î§çT Qzoy Nÿº�z ut®ç @ G�Òz Qzoy Nzÿ uÁç®z \ªy�, \æTÁç, TÀçª ¤Ìç�z Nÿy Zîb Eç{º TÀçªçõÿ Nÿç �ÆçÌ� Ì¥ÒçÁç�z Nÿç Ò²ÿ Eç{º ºç\ËÄ (ªçÁçNÿç�y) \ªçNÿº u��ç|uºo uÒËÌç ºç[® ÌºNÿçº Nÿçz §ìToç� Nÿº�z Nÿz Eu�Nÿçº ut®z T®z @ (§ægçºç u\Áçç T\zubEº) @ ¤Po ¤ìÁçæt Nÿy ªwn®ì �³çço GÌNÿç ÁçgNÿç Yçæt ÌìÁoç� �z F.Ì. 1706 Ìz 1739, Nÿºy¤ 33ÄÊ| FÌ qzÞ �º ºç[® uNÿ®ç@ GÌ�z §y �Äçºçõÿ Nÿçz E��z u�oç ûçºç ¤ÒçÁç Nÿy TF| Ì§y uº®ç®oz \çºy ºQy @ GÌ�z E��y ºç\�ç�y tzÄTäj Ìz �çT�ìº ÁççF| @ �çT�ìº ÆÒº Nÿy Ësç��ç LÄæ uNÿÁçz Nÿç u�ªç|m ¤Po ¤ìÁçæt �z �ÒÁçz Òy Nÿº ºQç sç@

¤Po ¤ìÁçæt ûçºç �Äçºçõ Nÿçz ªçÒTçæÄ osç ¤ägt Nÿy \ªëtçºy �ìºËNwÿo

Nÿº�z Ìæ¤æ�y uÄÄºm �çº©§ ªõÿ Òy ut®ç T®ç Ò{ (§ægçºç u\Áçç T\zubEº) @ F�

\ªëtçºy �ìºËNwÿo ÿ�Äçºçõ Nÿç Äo|ªç� ªõ �oç ÁçTç�ç Nÿue� Nÿç®| Ò{ @

Äo|ªç�NÿçÁç Nÿy oy�çõ \ªëtçuº®çå - uoºQzägy, ¢ìÿ²ÿyªzbç osç ªçzÒ¤ºç| ÄÊ|

1815- 1820 ªõ �çT�ìº Nzÿ ºç\z §çzÌÁçç ûçºç Ì�t Ìçø��z Nzÿ �ªçm �ç�o Ò{ @

�Äçºçõ ûçºç Tçõgy ÆçÌ� NÿçÁç ªõ E�zNÿ TÀçª ¤Ìç�z Nzÿ Òªz NìÿZ

GtçÒºm uªÁçz Òøÿ, \{Ìz - �çºÌz� Nÿbºz �z §ægçºç Ìªy� �çºTçæÄ, ªzVºç\

ºçÒçæTgçÁçz �z �çæYTçÄ (§ægçºç Ìªy�), �ç¿\y ºçÒçæTgçÁçz �z ªÌzºç (Yçæt�ìº),

TçæTÁçuÌæÒ bõ§ºz �z TçæTÁçç (oÒuÌÁç uoºçzägç), E\î|�uÌæÒ bõ§ºz �z E\î|�y

(Q{ºyVçb �\yNÿ, o. uoºçzägç) Eç{º ªçzQçuÌæÒ bõ§ºz �z ªçzQz

(o. ÌçNÿçzÁçy) TÀçªçõ Nÿçz ¤Ìç®ç@ GÌy oºÒ NÿçzÁç¤ç eçNîÿº �z NÿÄÁçzÄçgç

(o.TçzºzTçÄ) Eç{º NÿçzÁççºy eçNîÿº �z Nÿçz®Áççºy (oÒ. uoºçzägç) TÀçª ¤Ìç®z@

uYQÁçì oìºNÿº ûçºç uÌÒçzºç, �çªtzÄ �bÁçz ûçºç gçõTºy (�çÁçgçzæTºy), GÌy

oºÒ �çægìºæT ÄgNÿº �z Yæü�ìº u\Áçz ªõÿ \çæ¤ oìNìÿ¤ Eç{º �çºuÌæÒ ¤çzÄçgz �z

ªìÁçoçF| Ìªy� YætçzÁçç TÀçª ¤Ìç®ç @

Ësç�y® Tçõg ºç\ç ºçªuÌæÒ �z �Äçºçõ Nÿçz tìºõtç, �çæg°ç, Z�çºç, Eçut

TÀçªçõ Nÿy ªçÁçTì\çºy tzNÿº ¤Ìç®ç @ GÌNÿy ªwn®ì 1742 F|. ªõ ÒíF|

(utÁçy�Nìÿªçº Áçßªy�Ìçt u¤Ìz� GTÁçy, �Äçº t�|m, 2010, EæNÿ 6.)

ÄÊ| 1741 Ìz 1840 oNÿ §çzÌÁççõ �z FÌ �tzÆ �º ºç[® uNÿ®ç @ Yçæt

ÌìÁoç� Nÿy ¤zÄç ºç�y ºo� NìåÿÄº �z ºVì\y §çzÌÁçç Nÿçz E��ç <<oyÌºç �ìÞ>>

ªç�Nÿº FÌ �tzÆ Nÿç ºç[® tz ut®ç @ ªºçeç NÿçÁç �Äçºçõÿ Nzÿ uÁç®z Qì¤

Ä{§ÄÆçÁçy ºÒç @ G�Òçõÿ�z ªºçeçõ Nÿy Ìz�ç ªõ ¤Òçtìºy utQçF| Eç{º TçÄ �º TçÄ

Áçzoz ºÒz @ uYª�ç\y (Qægçz\y) §çzÌÁçç ¤{�TæTç �ç�o Nzÿ Ìì¤ztçº sz @ G�Nÿç

ÆçÌNÿy® Nÿç®ç|Áç® Áççæ\y (u\.¤çÁççVçb) sç @ G�Nzÿ Ìçs �Äçºçõÿ �z Ìz�ç ªõ,

Ìu©ªuÁço ÒçzNÿº NÿbNÿ ®ìò ªõ Euûoy® ¤Òçtìºy utQç�z Nÿç Äwðçæo §ægçºç u\Áçç

T\zub®º ªõ ut®ç T®ç Òø @ NÿbNÿ �º ªºçeçõ �z 1751-80 oNÿ NÿF| EçNÀÿªmÿ

uNÿ®z sz @ F.Ì. 1815 ªõ §çzÌÁçç ûçºç �çægì Nÿbºz Nÿçz uoºQzgy - ªÁç�ìºy Nÿy

\ªëtçºy EçÄæubo Nÿº�z Nÿç u\NÀÿ §y §ægçºç u\Áçç T\zubEº ªõ uNÿ®ç T®ç Ò{ @

FÌy NÿçÁççÄu� ªõ �ç¿/�ç�ç\y u¤Ìz� ªçzNÿçÆy osç ®Æçz ºçÒçæTgçÁçz Nÿçz NÀÿªÆÿ:

ªçzÒ¤ºç| Eç{º ¢ìÿ²ÿyªzbç Nzÿ \ªëtçºy Ò²ÿ Nÿy Ì�t uªÁç�z Nÿy Eu�Nwÿo \ç�Nÿçºy

§y uªÁçoy Òøÿ@

EæTÀ\çõ Nzÿ ÆçÌ�NÿçÁç ÄÊ| 1840 Ìz 1947 F|. ªõ �Äçºçõ �z NwÿuÊÿ qzÞ ªõ

Nÿç¢ÿy oº²ÿy Nÿy@ ÌºNÿçº �z G�Òz �ìºËNÿçºçõ Ìz Ìª® Ìª® �º Ì©ªç� Nÿº

�çznÌçuÒo uNÿ®ç @ ¤çÁççVçb u\Áçç T\zubEº ªõ �Äçºçõ Nÿy NwÿuÊÿ uÄÊ®Nÿ ªz�çÄy

TìmÄðç Nÿy �ÆæÌç Nÿy T®y Òø- “In the art of rice cultivation, they are the

masters. They are skilled tank builders and they excell especially in the mending and levelling of their fields, in neat transplantation and the choice and adaption of the different varieties of rice to land of varying qualities.” GÌy oºÒ - “ They are a pleasant, intelligent and plucky race not easily caste down by misfortune and always ready to attempt new enterprises in almost any direction.”

EçTz Òª �çoz Ò{ uNÿ - “ In the middle of the Nineteenth, the first

Deputy Commissioner of the Balaghat District, Colonel Bloomfield encouraged the settlement of Baihar tehsil with Ponwars from the Wainganga Valley. About that time Lachman Pawar Naik established the

first village on the Paraswara plateau. ” FÌ oºÒ �æÄçº \�Ìªîtç® ¤{Òº

oÒuÌÁç ªõÿ ¢{ÿÁçz LÄª½ G�Òçõÿ�z FÌ qzÞ Nÿçz �ç� Nÿy Qzoy ªõ uÄNÿuÌo uNÿ®ç @

F F F


�Äçºy ÌæËNÿçº LÄª½ ÌæËNwÿuo

1. uÆÆì \�ª - TÀçªym EæYÁç ªõ �Äçº �uºÄçºçõ ªõ TçæÄ Nÿy �zÆçÄº

tç®y LÄª½ Ä®çzÄwò ªuÒÁççEçõ Nÿy u�Tºç�y ªõ �Ììuo Vº ªõ Òy NÿºçF| \çoysy@ \Òçæ ÌìuÄ�ç®õ G�Áç£� Ò{, �ÌìuoTwÒ ªõ \YNÿy NÿºçF| \çoy Òø @

uÆÆì \�ª Nzÿ oìºæo ¤çt �Ììuo Nÿq, uÆÆì Ä ªçoç Nÿy Ìç¢ÿÌ¢ÿçF|Ä Qzo Ìz bõ§¿� Nÿy ÁçNÿgy Nÿçb Nÿº ÁççNÿº ¢ÿçbNÿ Nzÿ Ìçª�z EçägyºQy \çoy Òø oçuNÿ §îo-u�ÆçY Eçut Nÿç TwÒ-�ÄzÆ EÄ»ò Òçz \ç® @EçTçªy �çæY ut�çõÿoNÿ �uºÄçº \� EÆìò (ÌìoìNÿ) uËsuo ªõ ºÒoz Ò{,Eo: EçT�oìNÿ FÌ NÿçÁççÄu� ªõ TwÒ-�ÄzÆ Nÿº EÆìò � Òçz�z Nÿç ÌæNzÿoLÄª½ ®Ò LNÿ �Nÿçº Ìz \yÄ-\æoì ÌæNÀÿªm �uoNÿçº Nÿy §y Ã®ÄËsç ªç�ÌNÿoz Ò{ @

uNÿÌy Ã®uOÿ Nÿçz \æTÁç §z\ Nÿº NÿçNÿF| �zäg Nÿy ÌçÁç ®ç ¤çºyNÿÁçNÿuäg®ç ªæTçF| \çoy Ò{ @ G�Òz NìÿbNÿº Yìm| ¤�ç®ç \çoç Ò{ @ E�® Ã®uOÿûçºç Nìÿ©Òçº Nzÿ Vº Ìz �F| Nÿçzºy ªbNÿy (Òçægy) ¤ìÁççF| \çoy Ò{ @ GÌªõÿo{®çº uNÿ®ç ÒíEç NÿçNÿF| Yìm| Ä �ªçm Ìz \Áç gçÁçç \çoç Ò{ @ G�º ªbNÿyNÿçz �çºçz (^Nÿmy) Ìz ^çæNÿ Nÿº ÁççÁç Nÿ�ägz Ìz ¤çæ�ç \çoç Ò{ @ GÌz NìæÿNîÿ,ÒÁty, YçÄÁç Nzÿ �çæY byNzÿ ÁçTçNÿº �çæÄ �ägoz Ò{ Eç{º oz\ EçTy ÄçÁçz YìÁÒz�º Yäjç tzoz Ò{ @ NìÿZ Ìª® Nÿy G¤çÁçy Ìz Nÿçäjç ¤� \çoç Ò{ @ EXZç Nÿçäjç¤��z �º GÌªõÿ ªÒì®z Nÿy ºç¤ (ªyäey \zÁçy) Zçzägoz Ò{ Eç{º EçTy Nÿçz YìÁÒzNzÿ ¤çÒº Nÿº tzoz Ò{ @ Nÿçäjç e�ägç Òçz�z �º GÌz Ìç¢ÿ ¤o|� ®ç ¤çbÁçy ªõÿ\ªç Nÿº tzoz Ò{ @ NìÿZ ªuÒÁçç®õÿ uoÁÁçy NìÿbNÿº Tìäg uªÁççNÿº uoÁÁçy NzÿÁçhï ¤�çoy Ò{ Eç{º �Ììuo (¤çºuo�¤çF|) ªuÒÁçç Nÿçz tçz�çz Ìª® �çæY ut�çõÿoNÿ Nÿçäjç Eç{º uoÁÁçy Nzÿ Tºª Áçhï ut®z \çoz Ò{ oçuNÿ Æºyº ªõÿ oçNÿoEç®õ @

ÌìoNÿ NÿçÁç ªõ �uºÄçº \�çõ Nÿçz �î\ç-�çe Äu\|o ºÒoy Ò{ @

ªzÒªç�y �Äç\y §y Äu\|o ºÒoy Ò{ @ ®Ò NÿçÁç o§y Ìªç�o Òçzoç Ò{ \¤¤ æz Nÿç �çº ^äg \çoç Ò{ Eç{º GÌz ¤çÒº \ªy� ªõ Tçäg ut®ç \çoç Ò{ @ uÆÆìXYNzÿ u�oç Nÿçz ZbyoNÿ tçjy-NÿubæT Nÿº�ç Äu\|o Òçzoç Òøÿ @ �uºÄçº \�tzÄVº, ÄwætçÄ� Eçut �uÄÞ ËsÁç Ë�Æ| �Òy Nÿº ÌNÿoz @

2. Zby Nÿç tËoìº - �Ä\ço uÆÆì Nÿç �çº ^äg�z Nzÿ ¤çt, QçÌNÿº

ZbÄz ut� ¢ÿçbNÿ�º ºQy bõ§¿� Nÿy ÁçNÿgy \Áçç ty \çoy Ò{ @ ¤çt ªõÌ©�îm| Vº Nÿy Ìç¢ÿ-Ì¢ÿçF|,Ìägç-ÌçºÄm osç u¤Ëoºçõ Nzÿ Yçtº, QçzºEçut ¤tÁçz \çoz Ò{ @ ªçoç Eç{º ¤XYæz Nÿçz �ÒÁçç �ìÁççNÿº, Nÿªºzÿ Nÿy Ìç¢ÿ-Ì¢ÿçF| Nÿy \çoy Ò{ @ Yç{Nzÿ Nÿy Ìç¢ÿ-Ì¢ÿçF|, Ìägç ÌçºÄ� Nÿº YìÁÒçõ Nÿçz�çzoç \çoç Ò{ @ �ìºç�z uªcy Nzÿ �Nÿç�z Nzÿ ¤o|� oçzäg Nÿº �®z ¤o|�çõ ªõ §çz\�¤�oç Ò{ @ tzÄVº ªõ YÄºy Nÿy �î\ç Ä ty� �[ÄÁç� uNÿ®ç \çoç Ò{ @ oìÁçÌyÄwætçÄ� Nÿçz \Áç Yjç®ç \çoç Ò{ @

¤çÁçNÿ Nÿçz ªçoç Nÿy Tçzty ªõÿ u¤eç®ç \çoç Ò{ @ E�® ªuÒÁçç®õty®ç �[ÄuÁço Nÿº Eçºoy ÁçzNÿº Eçoy Ò{ @ ty®ç Nÿçz Nÿ�gz Ìz ^çæNÿNÿººQç \çoç Òø oçuNÿ \çÄº �ìºyoºÒ Goçºoz oNÿ uÆÆì Nÿy ty®z �º �\º� �ägz @ �çF| uÆÆì Nzÿ uÌº Nzÿ ¤çÁç u�NÿçÁçoç Ò{ (\çÄº) Eç{º G� ¤çÁççõÿNÿçz ¤ìEç ®ç ¤Ò�z E��z �ÁÁçì ªõ \ªç Nÿºoy Ò{ @ ¤çÁç ^zÁç�zÄçÁçyªuÒÁççEçõÿ Nÿçz �®z ÄËÞ Ä tç�-tuqmç Ìz �ìºËNwÿo uNÿ®ç \çoç Ò{ @ tçty/¤ìEç ®ç ��ætz uÆÆì ®ut ¤çÁçNÿ Ò{ oçz Nÿºtçzºç (Nÿªºtçzºç) ¤çæ�oy Ò{ ®ç ®ut¤çuÁçNÿç Ò{ oçz GÌNzÿ �çæÄ NìÿNîÿ Ìz ºzQçæuNÿo Nÿºoy Ò{ @

FÌ ut� ¤ìEç, ¤Ò�z, ÌÌìºçÁç Nzÿ uºËoztçº Ä E��z NìÿÁçy� ÁççzTçõÿNÿçz EçªæuÞo uNÿ®ç \çoç Ò{ @ Äz LNÿ LNÿ Nÿº uÆÆì Nÿçz byNÿç ÁçTçNÿºG�Òçº §õb Nÿºoz Òø @ §çz\� ut®ç \çoç Ò{ @ uNÿ�oì ªçªç Nzÿ uÁç®z ®ÒÌªçºçzÒ Äu\|o Òçzoç Òø @ FÌ ut� Nzÿ ¤ÿçt �uºÄçº \� ¤çÒºy Ã®çÄÌçu®NÿNÿç®| Nÿº�ç �çº©§ Nÿºoz Ò{ @

3. ¤çºÌç ÌªçºçzÒ - ¤çÁçNÿ ÌÄç ªuÒ�z Nÿy Eç®ì Nÿç Òçz�z �º ¤çºÌç

ÌªçºçzÒ Eç®çzu\o uNÿ®ç \çoç Ò{ @ ^ìÁçç Ì\ç-�\ç Nÿº �ºª EçÌ� �º¤çÁçNÿ Nÿçz ÌìÁçç®ç \çoç Ò{ @ LNÿ Òçs Ìz ^ìÁçz Nÿçz uÒÁçç®ç \çoç Ò{ Eç{º

25 26

2


tìÌºz Ìz ªyey TzÒîæ Nÿy uªÌº (VìTºy) Zçzägy \çoy Ò{, u\�Òz ¤ æz ¤ägz YçåÄXYÌz Yì�-Yì� Nÿº Qçoz Òøÿ@ ¤çt ªõ ¤çÁçNÿ Nÿç �çªNÿºm uÄu� Ì©��ç ÒçzoçÒ{ @ ¤ z Nÿçz ªzÒªç� �®z-�®z Nÿ�ägz Eç{º uQÁçç{�çõ Nÿç G�Òçº tzoz Ò{ @XY

¤ z Nÿy ªçå �®z ÄËÞ �uº�ç� Nÿº Ìçª�z Nzÿ EçæT� ªõÿ EçNÿºXYæQägy Òçzoy Òø @ Vº Nÿy ¤ì\ìT| ªuÒÁçç GÌ Nzÿ uÌº �º \Áç Ìz §ºç ÁççzbçºQoy Ò{ @ ªuÒÁçç®õÿ GÌNzÿ ªçsz �º byNÿç ÁçTçNÿº �çæÄ �ägoy Ò{ @ GÌz�ç� Nzÿ ¤yägz uQÁçç®z \çoz Ò{ Eç{º Næÿ�z �º ÒuÌ®çå ºQoy Ò{ @ ¤çt ªõÿ ªçoçÁççzbz Nzÿ �ç�y Ìz EçæT� uÌæYoy Ò{, ÒuÌ®çå Ìz uªcy Qçztoy Ò{ @ ®Ò ºËª\YNÿy Nzÿ ¤çt Äu\|o TwÒ Nÿç®| - \{Ìz �ç�y §º�ç, Qzoçõÿ ªõ Nÿçª Nÿº�çEçut Eç\ Ìz �çº©§ Nÿº�z Nÿy Eçzº ÌæNzÿo ÿNÿºoy Òø @

¤çt ªõ �ÁççÆ Nzÿ 1ÿ2 �ðz �ç�y Ìz Ìç¢ÿ �çzNÿº G� ªõ oç\ç�Nÿç®ç Qç�ç-�NÿÄç�-Qyº �{Äzù Nzÿ »� ªõ �ºçzÌç \çoç Ò{ @ LNÿ �ºçzÌçuªcy Qçztz Òì®z ËsÁç �º ºQç \çoç Ò{ \çz ÌæNzÿo Nÿºoç Ò{ uNÿ ªçoç E¤u�®uªo ¿� Ìz Qç�ç ¤�ç ÌNÿoy Ò{ @ ¤çNÿy 11 �ºçzÌz tçF| E��z �ÁÁççõªõ ^çåNÿNÿº Áçz \çoy Ò{ @ FÌ EÄÌº �º tç®y Nÿçz �F| Ìçägy - YçzÁçy �Ò�çF|\çoy Ò{ @ TÀçuªmçõ Nÿçz §çz\� Nÿºç®ç \çoç Ò{ @

4. uÆÆì Qyº YbçF| Nÿç®|NÀÿª - �sª ty�çÄÁçy Nzÿ EÄÌº �º -

Áçßªy�î\� Nzÿ ut� ÁçßªytzÄy �î\� Ìªçu�o �ÅYço ªçoç ûçºç �ÄuÆÆì NÿçzE��y Tçzt ªõÿ �NÿägNÿº YçÄÁç Nÿy Qyº tzÄVº ªõ ®ç EçæT� ªõ ¤wætçÄ� NzÿÌçª�z Ybç�z Nÿy �sç Ò{ @ ¤çÁçNÿ/¤çuÁçNÿç Nÿçz �®z ÄËÞ �Ò�ç®z \çoz Òø @

5. tçäjy u�NÿçÁç�z Nÿy �sç - ÁçägNÿz Nÿy tçäjy ¢ìÿboz Òy ®ìÄç ®çuNÿÆçzº EÄËsç ªõ �ÒæìYç Ìª^ç \çoç Ò{ @ �sª tçäjy u�NÿçÁç�z ÒzoìÌªçºçzÒ Eç®çz\� Nÿy �Äçºçõ ªõ �sç YÁçy Eç ºÒy Ò{ @ ¤Ò�z, ¤ìEç, §çu§®çåEçut ªuÒÁçç®õÿ ÁçägNzÿ Nÿçz ÒÁty ÁçTçoy Ò{ @ GÌz �®z ÄËÞçõ Nÿç EÒzº uNÿ®ç\çoç Ò{ @ ®ìÄNÿ Yç{Nÿ �º EçÌ� TÀÒ� Nÿºoç Ò{ Eç{º �çF| GÌNÿy tçäjyGoçºoç Ò{ @ ¤ìEç ®ç ¤Ò�z ¤çÁççõ Nÿçz E��z �ÁÁçì ªõ ^zÁçoy Ò{ @ ¤çt ªõ �çF|®ìÄNÿ Nÿçz �ÒÁççoç Ò{ @ �Ò��z Òzoì �®ç �çzÆçNÿ GÌz ¤ìEç ®ç ¤Ò� §õb NÿºoyÒø@ u¢ÿº ®ìÄNÿ �çb Nzÿ �çæÄ �äg Nÿº EçÌ� TÀÒ� Nÿºoç Ò{ @ GÌz ªçsz �º

uoÁçNÿ-NìÿªNîÿª ÁçTçNÿº, �çæÄ �ägNÿº ¤ìEç ®ç ¤Ò� GÌNzÿ Eçõ\ìº ªõ �ç�,�çuº®Áç Eç{º Ìì�çºy ºQoy Òø @ ªuÒÁççLæ �{Ìz tzNÿº �çæÄ �ägoy Òø @

FÌNzÿ ¤çt Y�z Nÿy tçÁç, TzÒæî Nÿy VìVºy Eç{º Æ²ÿº uªÁççNÿºGÌNÿy �Ìçt Ì§y G�uËso \�Ìªìtç® Nÿçz uÄouºo Nÿy \çoy Ò{ @ FÌEÄÌº �º ¤çÁç ^zÁç�z ÄçÁçy ªuÒÁççEçõ Nÿçz ÄËÞçõ Nÿç G�Òçº Eç{º ªzÒªç�,Vº\� Eçut Nÿçz §çz\� Nÿºç®ç \çoç Ò{ @

6. Tì¿ tyqç - �Äçºçõ ªõ ®Ò �º©�ºç �yäjy-tº-�yäjy YÁçy Eç ºÒy Ò{@

FÁççÒç¤çt ®ç NÿçÆy Ìz �æugo Eç�z �º �Ä®ìÄNÿçõ Nÿçz uÄu�Äo tyqç ty \çoyÒø @ �æugo � Eç�z�º ®Ò uÄu� Ësç�y® ¤ÀçÖm, TçzÌçF|, ¤{ºçTy ®ç §Toûçºç Ì©��ç NÿºçF| \çoy Ò{ @ Æì§ uous tzQNÿº ®Ò Nÿç®|NÀÿª ÿuNÿ®ç \çoçÒ{ @

Vº Nÿy Ìç¢ÿÌ¢ÿçF|, Ìägç-ÌçºÄ� Nÿº Vº ªõ LNÿ Ësç� �º Yç{NÿgçÁçNÿº �yäjç ®ç �çb ºQç \çoç Ò{ @ ®ìÄNÿ/®ìÄoy �Òç-�çzNÿº EçÌ� TÀÒ�Nÿºoz Òø @ �sª Tì» Nzÿ Yºm Ë�Æ| Nÿº GÌNzÿ uÌº �º Nÿçzºy �çzoy ®ç tì�cçºQç \çoç Ò{, G�Òz uoÁçNÿ ÁçTçNÿº �çæÄ �ägz \çoz Òø @ Tì» �sª ®ìÄNÿ/®ìÄoy �º \Áç uZgNÿNÿº �uÄÞyNÿºm, \Áç YzÁçz/YzÁçy Nzÿ ÒszÁçy ªõÿ §ºNÿº�y�z Nÿç u�tz|Æ Nÿº EçYª� osç uÆQç (Yçzub) Nÿçz \Áç Ìz TyÁçç Nÿº Nÿ yXYTçæe ¤çæ��z NÿÒoç Ò{ Eç{º ªæÞçz�Yçº Nÿºoç Ò{@ FÌz uÆQç Äæt� NÿÒoz Ò{ @FÌ Ìª® oy� ªæÞ G çuºo uNÿ®z \çoz Òøÿ -XY

E) �uÄÞyNÿºm - Eçzª½ E�uÄÞ: �uÄÞçz Äç ÌÄç|ÄËsçæ ToçzDu� Äç @

¤) EçYª� - Eçzª½ Eªwoçz�ËoºmªuÌ ËÄçÒç @

Nÿ) uÆQç Äæt� - Eçzª½ uYüîu�um ªÒçªç®z utÃ® oz\: Ìªu�Äoz @

uoÉe tzuÄ uÆQç ª�®z oz\çzÄwuò Nìÿ»ÉÄ ªzÿ @@

¤çt ªõ Tì» E��z uÆÉ® Nzÿ Nÿç�ÿ ªõ LNÿ ªæÞ ¢ìÿNÿoçÿ Ò{ -<<�yªuÒu�>> ®ç <<Eçzª½ §î§î|Ä:ËÄ: oË®uÄoìÄ|ºzl®æ §Tçz|tzÄË® �yªuÒ u�®çz ®çz�:�Yçzt®ço ®ç Eçzª½ �ªçz uÆÄç®: ®ç Eçzª½ �ªçz ÄçÌìtzÄç® Eçut @>> Eæo ªõTì¿ uÆÉ®çõ Ìz NÿçzF| §y LNÿ ª��æÌt ÄËoî ®ç Eçto n®çT Nÿº�z Nÿç ÄY�Áçzoç Ò{ @

27 28


7. uÄÄçÒ ÌæËNÿçº - �Äçº �uºÄçºçõ ªõ ¤gy �îª�çª Ìz ª�ç®z \çoz Ò{@

�çYy� NÿçÁç ªõ Æçut®çå Ì�oçÒ §º YÁçoy sy E¤ tçz ®ç LNÿ ut� ªõ ÒyÌ©��ç Nÿy \çoy Òø @ �Äçºçõ ªõ tÒz\ ®ç Òæìgç �Àsç �Òy Òø @ uÄÄçÒ ÌæËNÿçºªõ ¤ÀçÖm EçÄÅ®Nÿ �Òy Òçzoç @ ÁçTì� <<ºçª �ÄºtzÄ - Ìyoç �ÄºyÌçÄ�ç�>> Nzÿ Ìçs �ìºç�z \ªç�z ªõ ÁçTçF| \çoy sy @ E¤ 5 ®ç 7ªæTÁççÉbNÿ ¤çzÁçzz \çoz Òø @ ÁçTì� Nzÿ ¤çt Ì�o�ty (§åÄº) <<�yªuÒ u�:>>NÿÒ Nÿº Ì©��ç Òçzoy Ò{ @ Æçty ªõ NzÿÄÁç ªæTÁçÌîÞ �ªìP®o®ç EçÄÅ®NÿTÒ�ç Òçzoç Ò{ @ E�® TÒ�z LzuXZNÿ G�Òçº ÒíEç Nÿºoz Òø @ Æçty ªõ Ä�î Nÿçu�oç Qç�-�ç� Nzÿ ¤o|�, Tç®-§{Ì, Ìçz�ç-Yçæty E��y FXZç Ìz ËÞy�� ¿�ªõ tzoç Ò{ @ uÄÄçÒ Ì©¤u�o Nÿºy¤� 25-30 �õT tËoìº Òçzoz Ò{ @ �ÄçºªuÒÁççEçõ ªõ uÄÄçÒ ÌªçºçzÒ Nÿç ÈyTmzÆç® Òçzoz Òy ªzÒæty ÁçTç�ç ªìP®EçNÿÊ|m Òçzoç Òø @

®Òçæ Ä{ÄçuÒNÿ ºyuo uºÄç\çõ Nÿç Ìæuq�o uÄÄºm �Ëoìo uNÿ®ç \çºÒç Ò{ Ä{Ìz qzÞy® �§çÄ Òº �õT tËoìº ªõ �\º Eçoç Ò{ @

�Äçºçõ ªõ Æçty ÌªçºçzÒ Nÿy uous u��ç|uºo Òçz�z Nzÿ �³çço £®çÒ NÿyºËªz �çº©§ Òçz \çoy Ò{ @

Nÿç\ (NìÿÁçtzÄ) �î\ç - uÄÄçÒ �îÄ| tçz�çz �q E��z E��z NìÿÁçtzÄoçEçõÿ Nÿy �î\ç Nÿºoz Ò{ @ �uºÄçº Nzÿ [®zÉe ÌtË® Nzÿ Vº \çNÿº ®çE��z Vº NìÿÁçtzÄ ÁççNÿº �î\ç Nÿy \çoy Ò{ @ NìÿÁçtzÄoç tìÁÒç tzÄ (uÆÄ)�çºç®m tzÄ (uÄÉmî) osç ÌçæNÿÁçtzÄ (�Äçº Eçù �ì»Ê) tzÄVº ªõÿ �çzoÁçyªõ ºQz ºÒoz Òø, G�Òz uÄu�Äo Goçºç \çoç Ò{, �î\ç Nÿy \çoy Ò{ LÄª½ËÄNìÿÁç \�çõ Nÿçz §çz\� NÿºçNÿº u¢ÿº F� tzÄoçEçõ Nÿçz �çzoÁçy ªõ Äç�ÌuÄÈçª ut®ç \çoç Ò{ @ �Äçºy �º©�ºç E�ìÌçº FÌ EÄÌº �º tîÁÒç tzÄNzÿ �{Äzù Òzoì �Æì-¤Áçy (NÿçÁçç ¤Nÿºç) Nÿy sy Eç{º FÌ ªç{Nzÿ �º ËÄNìÿÁçy�ÁççzT Vº Nzÿ Eætº §çz\� Nÿº Òhy®çæ LÄæ GÄ|uºo E�ç Vº ªõÿ Òy LNÿ Tiç¤�çNÿº GÌªõ gçÁçoz sz @ Òçs §y ÄÒë �çzoz sz Eç{º Eæo ªõ GÌ Thz Nÿçz uªcy§ºNÿº ¤æt Nÿº ut®ç \çoç sç @ FÌz <¤�F|> NÿÒoz Ò{ @ ®Ò �sç E¤ �yºz-�yºz uÄÁççzu�o Òçz ºÒy Ò{ @ Eç\NÿÁç ÁççzT NzÿÄÁç EeF|-ÌìNìÿägzÿ Nÿç �{ÄzùYäjçoz Òø @

ÌTçF| - �ÒÁçz §çÄy Ä�î Nzÿ �{º �ägz \çoz Ò{ @ Äº �q Nzÿ ÁççzT E��zuºËoztçº Ì©¤u��o uªÞçõ, TçæÄ Nzÿ �uouÉeo ÁççzTçõÿ Nÿy ¤çºço Ä�ì �q NzÿVº Áçz \çoz Ò{ @ GÌz �ìºç�z \ªç�z ªõ <Tìºçz Nÿy ¤çºço> NÿÒoz sz osç ÌTçF|Nÿçz <Tìºy ÌìÄçºy Nÿçz \zÄ�> ®ç <Tìäg§çn®ç> NÿÒoz sz @ �Äçºy �sç E�ìÌçºªzÒªç�çõ Nzÿ �çæÄ �çzNÿº G�Òz YçæÄÁç-NìæÿªNîÿª Nÿç byNÿç ÁçTç®ç \çoç Òøÿ@�ÒÁçz Nzÿ \ªç�z ªõÿ Tìäg-�çzÒç (§zÁçy-�çzÒç) ¤çt ªõ uTÁçç EçÁçì-�çzÒç-ÒÁçÄçEç{º Eç\NÿÁç uÄuÄ� Ã®æ\�çõ Nÿç �çËoç Nÿºç®ç \çoç Ò{ @ �çËoz Nzÿ ¤çt�îÄ| ªìQy utÆç ªõ Yç{Nÿ gçÁçNÿº GÌ �º �çb ºQç \çoç Ò{ @ GÌ �º Nÿ�®çEçÌ� TÀÒ� Nÿºoy Ò{ Eç{º Äº u�oç, tçtç ®ç [®zÉe §Àçoç ûçºç Nÿ�®ç NÿçzbyNÿç ÁçTçNÿº Ìçägy Eçut ÄËÞ ut®z \çoz Ò{ @ Nÿ�®ç �çzÆçNÿ �uº�ç� NÿºEçÌ� TÀÒ� Nÿºoy Ò{ @ u¢ÿº Äº �q Nÿç ¤ì\ìT| ®ç u�oç Nÿ�®ç Nzÿ Òçsçõÿ ªõ�ç�, �çuº®Áç, 5 �Nÿçº Nzÿ ¢ÿÁçÿ, TÒ�z, ÈwæTçº, Nÿ�ägz, uªeçF| tzNÿº ¤ç®õÒçs Nÿy GæTÁçy (E�çuªNÿç) ªõ EæTìey (ªìæty) �Ò�çF| \çoy Ò{ @ �³çço§îoNÿçÁç ªõ ÌÃÄç »�®ç ®ç �çæY »�®z osç NìæÿNîÿ Ìz Nÿ�®ç Nÿçz ÿbyNÿçÁçTçNÿº YçæÄÁç/Eqoç Ìz �çæÄ �äg�z Nÿy �sç sy @ E¤ g~ç®-¢Àìÿb, ÌìbNzÿÌEç{º ¤ägy N}ÿÆ Ìz �çæÄ �äg�z Nÿy �sç ¤� TF| Ò{ @ Ì§y ¤çºçoy Nÿ�®ç NÿçzbyNÿç, üÃ®tç� Nÿº �çæÄ �ägoz Ò{ @ GÌz ªÒçºçÉb~-Ä¶Òçg ªõ ÌçÁç-ªìæty NÿÒozÒ{, ^çägy �cy Nzÿ �Äçº �ç®ÁçT�y ®ç ¢ÿÁçtç� NÿÒoz Ò{ @ FÌ EÄÌº �ºÄ�î �q Nÿç tçªçt Äº �q Ìz Ì§y ÌçªTÀy TÀÒ� Nÿºoç Ò{ @ Eçæ\ìº §º�zNzÿ ¤çt ¤Ò�çõÿ ûçºç EçTtç (Eçzb-Eæ\ìºy ªõ �ç�-�{Ìç ºQNÿº �î\ç Nÿº�ç)§ºç \çoç Ò{ u\Ì ªõ �ÒÁçz NÿÁçÆ Eç{º ¤çt ªõ Ä�î Nzÿ EçTtz §ºz \çoz Òø@FÌ ªõ YçÄÁç Nzÿ tç�z �çæY ¤çº Nÿ�®ç Nzÿ �{º Ìz uÌº Nÿy Eçzº Ìz Áçz \çNÿºuÌº �º Zçzägz \çoz Ò{ @ u¢ÿº EçTtç ÄçÁçy ¤çF| �ç�tç� Ìz LNÿ �ç� Nÿç ¤yägçEç{º ¿ªçÁç Geçoy Ò{ @ �çF| ûçºç tìÁÒ� Nzÿ NìÿªNìÿª Ìz �çæÄ uÁçQz \çozÒ{ @ ¤çt ªõ §çz\� (ºçzby) Nÿç®|NÀÿª Ìæ��ç Òçzoç Ò{ @

FÌy oºÒ <Äº> Nÿy §y ÌTçF| Ì©��ç Nÿy \çoy Ò{ @ �Äçºçõ Nzÿ FÌNÿç®|NÀÿª ªõÿ ªçow�q Nÿç ¤Òìo ªÒnÄ ºÒoç Ò{ osç �íºçzuÒo ®ç ªæÞ-�î\ç �çe®ç NÿçzF| Ä{utNÿ uÄu� ¤æ��NÿçºNÿ �Òy Òçzoy @

ªæg�çXZçt� LÄª½ ªçowNÿç �î\� - �Äçºçõ ªõ 12 gzºy Nzÿ uÄÄçÒªæg� Nÿy �sç �çYy� NÿçÁç Ìz YÁçy Eç ºÒy Ò{ @ Eçe gzuº®ç} Eçe utÆçEçõ

29 30


Nÿç �uou�u�nÄ Nÿºoy Ò{ @ F�ªõ EÉb tzÄoç u�ÄçÌ Nÿºoz Ò{ @ E�® oy�gzuº®çõ �º ¤ÀÖç uÄÉmî ªÒzÆ Nÿç u�ÄçÌ Òçzoç Ò{ osç Eæuoª (12Äy) gzºy �ºNìÿÁçtzÄoç u�ÄçÌ Nÿºoz Ò{, u\Ìz ÁçTî�gzº ªç�Nÿº �î\ç Nÿy \çoy Ò{ @ÁçTî�gzº ªçzÒF| LÄæ E�® S®çºç ÌçÁçF| Nÿy, 4 ÁçbNzÿ (¤uÁÁç®çå) LÄª½24 Òºz ¤çæÌ osç ªæg� EçXZçt� Òzoî \çªì� Nÿy gTçÁçz (¢ÿçæut®ç) ÁççF|\çoy Ò{ @

FÌ ªç{Nzÿ �º ¤ìEç Nìÿ©Òçuº� Nÿy §îuªNÿç E��çoy Ò{ @ ÄÒ E��z�çÌ jNÿ�çõÿ ªõ \yºç Eç{º �u�®ç §ºNÿº �çTz Ìz ¤çæ� tzoy Ò{ G� �º �çºzºQz \çoz Ò{ @ Ì©ªìQ ¤{ey ÒíF| ªuÒÁççLå ¤ìEç Ìz jNÿ�z Qºytoy Ò{ @ G�Òzgzºy �î\� �îÄ| gzºy Nzÿ �çÌ ºQç \çoç Ò{ @

gzºy �î\� Òzoî ªuÒÁççLå tìÁÒç/tìÁÒ� Nÿçz ªæg� Áçz \çoy Ò{ @ �®ç£ÁççH\ ®ç EçæTy (YçzÁçy) ®ç Nÿçzºç Nÿ�gç �çTº Nzÿ ¢ÿçº Nÿçz Áç�zbç \çoçÒ{ @ GÌz Òçs Ìz Ë�Æ| Nÿº tìÁÒç/tìÁÒ� osç �uºÄçº\� LNÿ Nzÿ ¤çt LNÿ�ìºQçõÿNÿç �çª ÁçzNÿº Ëªºm Nÿºoz Ò{ Eç{º G�Òz FÌ ªçæTuÁçNÿ Nÿç®| ªõG�uËso Òçz�z EçªæuÞo Nÿºoz Ò{ @ gzuº®çõ Nÿçz �{Äzù Yjç®ç \çoç Ò{ @ ÒÁtyNìÿªNìÿª Nÿç byNÿç ÁçTç®ç \çoç Ò{, Ã®æ\� Yäjç®z \çoz Ò{, Eç{º �çæÄ �ägz \çozÒ{ @

ªæg� ÌìoçF| Nÿç®|NÀÿª Òzoî ªæg� ªõ Ìägç-ÌçºÄ�, ºæTçzÁçy Eçut Òçz�zNzÿ ¤ çt t çªçt ®ç § çæ\z Á ççzT Nÿ z � çTz Ì z ªæg � �çæ Y Ìz S®çºÒ ¢zÿºz NÿyXYÌîoçF| Nÿºoz Ò{ @ FÌ ªç{Nzÿ �º NÿçzoÄçÁç Eçª�Þçõÿ Nÿy oçzºm ªæg� NzÿYç{¢zÿº ¤çæ�oç Ò{ @ FÌ oºÒ ªæg� ÌìoçF| Nÿç Nÿç®|NÀÿª Ì©��ç Òçzoç Ò{ @

Q� ªçoy tËoìº Nzÿ uÁçL ªuÒÁççLæ �\utNÿ �çÌ Nÿy \ªy� Nÿyuªcy (�ºoy ªç®) Qçztoy Ò{ Eç{º ®Ò Q� ªçoy �F| bçzNÿ�y ªõÿ gçÁçNÿºuÌº�º Nÿçzºç Nÿ�ägç ÁçzNÿº ºQoy Ò{ LÄª½ Vº Äç�Ì Eçoy Ò{ @ ªæg� ªõuªcy Nÿçz TyÁçç Nÿº ÁçTî� gzº Nzÿ EçÌ�çÌ uÁç�ç \çoç Ò{ @ ÁçNÿägy Nzÿ ZçzbzÌz �çb �º LNÿ ¤ze ¤�çF| \çoy Ò{ @ NÿÒëÿ NÿÒë YìÁÒç §y Ìçs ªõ ¤�ç�z Nÿy�sç Ò{ @ ¤çt ªõ FÌ �çb Nÿçz ¤ze Nzÿ Ìçs tzÄVº Áçz \ç®ç \çoç Ò{ @

�çætg �[ÄÁç� - \çz uÄÄçuÒo �uºÄçº\� G�ÄçÌ ºQoç Ò{ ÄÒE��z uÌº uÆQç Ìz �çæÄ Nzÿ EæTìez oNÿ �çTz Nzÿ �çæY Ìºz Áçzoç Ò{, GÌzNÿ�çÌ Nÿy Nÿçægy �º Áç�zboç Ò{, u¢ÿº �çætg (uªcy Nÿç ¤o|� ) tzÄVº ªõÿ

ÁççNÿº GÌz ozÁç Ìz �îºç §º ut®ç \çoç Ò{ @ �çTz Nÿy Áçb gì¤çz ty \çoy Ò{Eç{º LNÿ uÌºç ¤çÒº ºQ GÌz �[ÄuÁço uNÿ®ç \çoç Ò{ @ FÌ �çætg Nzÿ tçz�çõÿ¤ç\î ªõ Ìço-Ìço uªcy Nzÿ ut®z �[ÄuÁço uNÿ®z \çoz Òø @ �\utNÿ Òy tçªçtçõ®ç §çå\çõ ûçºç �ç�o ¤äg Nzÿ �ðçõ Nzÿ 7 ®ç 14 \çzgy üçzm ºQNÿº G�ªõÿÌçz\y ºQy \çoy Ò{ Eç{º tzÄVº ªz Yç{ºy (�ìºQçõ) Nÿy �î\ç Nÿy \çoy Ò{ @®Ò ªÒçNÿçÁçy Nÿç ty� uÄÄçÒ Ìªçºæ§ Ìæ��ç Òçzoz oNÿ �[ÄuÁço ºQç \çoçÒ{@

ªçÒz tÌçF| Òzoî �uºÄçº Nÿy LNÿ t©�uð \çzäg-Tçe ¤çæ�Nÿº �çb-¤zebçzNÿ�ç ªõÿ ºQoz Ò{ LÄª½ �hç Ìz ^çåNÿ tzoz Ò{ @ �ì»Ê GÌz E��z uÌº �ººQNÿº osç �n�y NzÿbÁçy Ìz EQæg \Áç �çºç Zçzägoz Òí®z tçz�çõ ªæg� NÿyEçzº EçTz ¤joz Ò{ @ �çb-¤ze Nÿçz ÁçT� gzºy Nzÿ �çÌ �Ësçu�o uNÿ®ç \çoçÒ{ @ F�Òõ ÈyTmzÆ Tç{ºy Nÿç �uo¿� ªç�ç T®ç Ò{ @

NÿçNÿ� ¤æ�çF| Nÿç tËoìº ªÒnÄ�îm| Òçzoç Ò{, tìÁÒz/tìÁÒ� Nÿçz ¤yYªõ u¤eçNÿº �çæY-Ìço ªuÒÁççLæ ¤çÒº Ìz Vzºç ¤�çoy Ò{ LÄª½ LNÿ tìÌºz ÌzE��z uÌº ubNÿçoy Ò{ G�Nzÿ uÌº Nzÿ ¤çÒº Ìz �çTz Nzÿ �çæY Vzºz uÁçL \çozÒ{ @ ¤ìEç E��y ÒszÁçy Ìz �ç� �yÌNÿº YçæÄÁç u�Yçzägoy Ò{ Eç{º YçæÄÁç Nzÿ�çæY tç�z �u�®ç \yºç �çæY (Qç�z Nzÿ) �ç�çõÿ Nzÿ H�º ºQoy Ò{ @ �ç�çõÿNÿçzYçºçz oº¢ÿ Ìz ªçzgNÿº �çæY Ìºy �çTz ªõÿ oçæ¤z Nÿy EæTìey gçÁçNÿº G�Òz tçz¤çº Vzºç ªçºNÿº tçz Tçeõ ¤çæ� tzoy Ò{ @ FÌ oºÒ NÿçNÿ� ¤�Nÿº o{®çº Òçz\çoç Ò{ @ ¤ìEç Äº/Ä�î Nÿç tçuÒ�ç Òçs ÁçzNÿº ª\¤îoy Ìz �çæY ®ç �ç{ TçezÁçTçNÿº ª�Tb �º NÿçNÿ� ¤çæ� tzoy Ò{ @ NÿçNÿ� ¤çæ��z Nzÿ ¤çt Äº/Ä�î�zVº Nzÿ ¤çÒº \ç�ç ®ç Qçb/�ÁçæT �º ¤{e�ç Äu\|o Òçzoç Ò{ @

u¤\çzºç (Äº/Ä�î YäjçÄç) : �sª Äº �q Nÿy Eçzº Ìz Ä�î �q Nzÿ Vº¤ç\z Tç\z Ìz ÌTz-Ì©¤u�� Nzÿ Ìçs ¤çºço Áçz \çoz Ò{ @ ÁçgNÿy Nÿç u�oç ®ç[®zÉe ÌtË® Ì§y ¤çºçuo®çõÿ Nzÿ �çæÄ �yoÁç Nzÿ Nÿbçzºz ªõÿ �çzNÿº EæTçzZz Ìz�çõZoç Ò{ @ NìÿªNìÿª YçæÄÁç Ìz byNÿç ÁçTçNÿº Eçtº�îÄ|Nÿ ºçª-ºªçF| ÁçzoçÒ{ @ Ä�î Nÿçz NìÿÁç oy� YjçÄ Yjç®z \çoz Òøÿ@

�ÒÁçç YjçÄ - ªæg� ªõ Yç{Nÿ �º �yäjz �º Ä�î Nÿçz u¤eçÁç Nÿº ÄºNÿç u�oç ®ç ¤ì\ìT| Òçs ªõ �Ò��z Ìçägy osç £ÁççH\ Ìçø�ç \çoç Ò{ @ tìÌºçYjçÄ - Ä�î ûçºç �®z ÄËÞ �uº�ç� Nÿº�z Nzÿ ¤çt Nÿç®|NÀÿª tzÄVº ªõÿ Òçzoç

31 32


Ò{ @ FÌ ÄOÿ \zÄº, Eç§îÊm Yäjç®z \çoz Òø @ oyÌºç YjçÄ - Ìçª�z NÿyZ��º �º ®ç ªæg� ªõ Yçº Ììªy Yçº�çF| (Qub®ç) �º Ì©��ç Òçzoç Ò{ @Qub®ç Nzÿ Yçº �çæÄ �º Yçº ¤çºçoy ¤{eoz Ò{ Eç{º ¤yY ªõ Äº Nÿç ¤ägç §çF|¤{eoç Ò{ @ H�º Ìz ÆçÁçî Nÿç Zo oç�ç \çoç Ò{ @ Äº Nÿç ¤ägç §çF| tìÁÒ�Nÿçz Tçzt ªõ u¤eçoç Ò{ Eç{º Äº Nzÿ u�oç ®ç [®zÉe ÌªNìÿÁçy� Ã®uOÿ ûçºç oy�®ç Eu�Nÿ Ìçuäg®ç (ÆçÁçì, oyºTçz�y Eçut) £ÁççH\, ÌæÁçS� �çzÆçNÿ(EægºTçºªõãbÌ½) ËÄmç|§îÊm, ÈwæTçº�zby, ÌìbNzÿÌ, �çtÞçm Eçut ÌçªTÀy§zb Nÿy \çoy Ò{ @ u\Ìz Ä�î �q Nÿç tçªçt Ä�î Nzÿ �yZz Qägç ºÒNÿº TÀÒ�Nÿºoç Òø @ LNÿ Ìçägy ty�çÄÁçy Nzÿ EÄÌº �º �Ò��z Nzÿ uÁçL §y ty \çoyÒ{, FÌz Yºp Nÿy Ìçägy NÿÒoz Ò{ @ u¢ÿº u¤\çzºç Nÿç ªç�-�ç� Nÿç §çz\�(uÌªæo §çz\�) Ì©��ç Nÿºç®ç \çoç Ò{ @

¤çt ªõ gzº�îæ\y Nÿç Nÿç®|NÀÿª ÿÒçzoç Ò{ @ ¤çºçoy ªæg� ªõ Eçoz Ò{ @ªuÒÁççEçõ ûçºç Eçºoy ªæg� ªõ ÁççF| \çoy Ò{ @ ÁçTì� gzº Nÿçz Nÿçzºz Nÿ�gzªõ 9 ÒÁty, 9 Ìì�çºy Eç{º 9 �{Ìz, 9 Qç�z ¤�çNÿº EÁçT EÁçT 9Ësç�çõ�º ºQoz Ò{ @ tçz�çõ �qçõ Nzÿ Ì©¤��y (u¤ØçF|) �çbçõ �º Eçª�z Ìçª�z¤{eoz Ò{ @ tzÄy-tzÄoçEçõ Nÿç, QçÌNÿº TmzÆ osç Tç{ºy Nÿç Ëªºm Nÿº E�®tzÄoçEçõ Nzÿ §y �çª �ìNÿçºoz Ò{ @ �n®zNÿ §TÄç� Nzÿ �çª Nzÿ ¤çt LNÿ �ç�Nÿç ¤yägç LNÿ tìÌºz Nÿçz uQÁççoz Ò{ @ FÌ ÈwæQÁçç ªõ ®ut Ì§y tzÄoçEçõ NÿçËªºm Nÿºõ oçz 360 �ç� ¤yägz ÁçT ÌNÿoz Ò{ @ FÌz �ç� u\oçF| / �ç�uQYçF| NÿÒç \çoç Ò{ @ FÌ ÄOÿ Qì¤ ª\ç Eçoç Ò{ @ ¤çt ªõÿ Nÿ�ägz ªõ ºQyÌçªTÀy Nÿçz 9 Qç�çõ Nÿy tçz Tçæez ¤�çoz Ò{, LNÿ ªõ �çæY Eç{º tìÌºy ªõ YçºQç�z Nÿy Tçæez Òçzoy Ò{ @ F� Tçeçõ Nÿçz tçz�çõ �q Nzÿ ªçªçEçõ Nÿçz Ìçø�ç \çoçÒ{ u\�Nÿç Nÿçª ÁçS� VubNÿç �º Eçoç Ò{ @ F�Òz ÁçTì� Tçæez NÿÒoz Ò{ @

�çæY ¤çºçoy LÄæ Ä�î ÁçTì� gzº Nzÿ NìÿªNìÿª, ÒÁty, YçæÄÁç Ìz �çæÄ�goz Ò{ Eç{º GÌz Tiz ªõ gçÁçNÿº uªcy Ìz Tiç §ºç \çoç Ò{ @ FÌz gzº �îæ\yNÿÒoz Ò{ @ u¢ÿº �çæY ¤çºçoy \ç�çzÌç ËsÁç \çoz Ò{ @ \ç�çzÌç VºªçÁçNÿ NÿçzYçæÄÁç, ÒÁty, Ìì�çºy Eçut tzoz Ò{ oçuNÿ ÄÒ TmzÆ (T�çz¤ç) Nÿy �î\ç NÿºzÄ �uºÌº ªæTÁçª® ¤�õ @

FÌy oºÒ Ä�î �q Nzÿ ÁççzT Äº �q Nzÿ Vº u¤\çzºz Nÿy ¤çºço Áçz\çoz Ò{ @ �ÒÁçz ¤çºçuo®çõÿ Nÿç �çæÄ �çz�ç, �çËoç �ç�y Òçzoç Ò{ Eç{º YjçÄ

Nÿy ºËª Etç Nÿy \çoy Ò{ @ tìÁÒz Nÿçz NzÿÄÁç tçz YjçÄ Yjç®z \çoz Ò{ @ �ÒÁççYjçÄ ªæg� ªõÿ Yç{Nÿ-�çb �º u¤eç Nÿº byNÿç ÁçTçoz Ò{ Eç{º �Ò��z Nzÿ uÁçL�çzÆçNÿ §zb Nÿy \çoy Ò{ @ tìÌºç YjçÄ Vº ªõÿ Òçzoç Ò{ u\Ìªõ �Tgy, Ìç¢ÿç,Nÿçzb/ÆzºÄç�y, E�® Nÿ�gz, ÈwæTçº ÌçªTÀy, �zby ®ç ÌìbNzÿÌ ÿªõ §ºNÿº §zbNÿy \çoy Ò{ @ Ìçs ªõ Ìçz�z Nÿy EæTìey, Vägy, Yz� Eçut YjçF| \çoy Ò{ @ LNÿ\çzgy �çtÞçm, ªçz\ç §y ut®ç \çoç Ò{ @ Ì§y ¤çºçoy tìÁÒz Nÿçz uoÁçNÿÁçTçNÿº �çæÄ �goz Ò{ @ �çæY ¤çºçoy Ä tìÁÒç, ÌìÄçuÌ�y gzº �îæ\y NÿçNÿç®|NÀÿª Nÿºoz Ò{ @ ¤çt ªõÿ §çz\� (u¤\çzºç \zÄ�) Nÿç Eç®çz\� uNÿ®ç\çoç Ò{ @

ÒÁty-EÒzº - ªuÒÁççLæ ¤ç\z-Tç\z Nzÿ Ìçs uªcy Nzÿ Nÿbçzºz ªõÿ ÒÁtyNÿç TyÁçç Áçz�� ÁçzNÿº Vº Ìz u�NÿÁçoy Ò{ @ Ìçs ªõÿ §çæ\z, tçªçt §y ÒçzozÒ{ @ ÌÄ|�sª ÒÁty ªçoçªç®/tzÄy Tç{ºy Nÿçz YjçF| \çoy Ò{ @ ¤çt ªõ ªç»oy(Ò�ìªç�) LÄª½ E�® tzÄoçEçõ Nÿçz �çuº®Áç ¢ÿçzgNÿº uÄu�Äo �î\ç Nÿy \çoyÒ{ @ Òº tzÄoç Nÿçz �®ç ÄËÞ EÒzº uNÿ®ç \çoç Ò{ @

�çb Nzÿ �çæÄ �ägNÿº tìÁÒç/ tìÁÒ� Nÿçz ªæg� ªõ u¤eç®ç \çoç Ò{, GÌzQçÌNÿº GðºªìQy Eç{º u�owNìÿÁç Nzÿ �ì»Ê ªuÒÁççLæ �îÄ|ªìQy ¤{eoy Ò{ @�çæY ªuÒÁççLæ tìÁÒç/tìÁÒ� Nÿçz ÒÁty ÁçTçoy Ò{, ¤çt ªõÿ ªuÒÁçç-uºËoztçºÌ§y Nÿçz ÒÁty ÁçTçoy Ò{ @ byNÿç ÁçTçoy Ò{ @ ÒÁty uoÁçNÿ ªçsz�º ÁçTçNÿºG�uËso Äº/Ä�î �q Nÿçz EÒzº uNÿ®ç \çoç Ò{ @ ÌÄ|�sª Äº/Ä�î Nÿy ªçªy,¤ìEç, ªç{Ìy, Ìªt� Eçut EÒzº Nÿºoy Ò{ @ u¢ÿº E�® ªuÒÁççLæ EÒzº NÿºoyÒ{ @ tìÁÒç-tìÁÒ� Nÿçz Nÿç®|NÀÿª Ìªçu�o ¤çt ªæg� ªõÿ �ÒÁçç®ç \çoç Ò{ @ Eæoªõ ÒÁty EÒzº Nÿç §çz\� ut®ç \çoç Ò{ @

ÁçTì�¤çºço / tìÁÒçÌçº - �ìºç�z \ªç�z ªõ tìÁÒç Nÿy ÌÄçºy NzÿuÁçL QçYº Ä ¤{Áç Qì¤ Ì\ç®z \çoz sz, GÌz <Tìgìº> NÿÒç \çoç sç @ tìÁÒzNÿy ªçå tìÁÒz Nÿçz Ì\ç-�\ç Nÿº GæTÁçy �NÿägNÿº ªæg� Áçz Eçoy Ò{ @ tìÁÒç�çb Nzÿ YçæÄÁç Ìz �çæÄ �ägNÿº GÌ �º Qägç Òçzoç Ò{, GÌNÿy ªçæ ûçºç EçºoyGoçºy \çoy Ò{ FÌz <�äZçäg�ç> NÿÒoz Ò{ @ FÌ uÄu� Nÿçz EçTz ¤jçoz Òí®z�çætg, ºF| (tÒy VìÌº�z Nÿy), ªìÌÁç, Ìî�ç Eçut LNÿ-LNÿ Nÿº �®z ÄËÞçõªõ Áç�zbNÿº tìÁÒz Nzÿ �{Ìz Ìz uÌº oNÿ tç®õÿ-¤ç®õ �çæY Ësç�çõ �º Ë�Æ| NÿºuÌº Nzÿ G�º Ìz Vìªç®z \çoz Ò{ @ FÌ Nzÿ ¤çt tìÁÒz Nzÿ �çæÄ �goz Òøÿ @

33 34


tìÁÒz Nÿçz Yætçzgz Nÿy Eçzp (Zo) Nzÿ �yYz, ¤yY ªõ oìoçºy Ìz GeçNÿºYçº ÁççzT ªæg� Ìz ¢ÿçbNÿ Ìz ¤çÒº u�NÿçÁçoz Ò{ @ ¤çÁç uÄÄçÒ ªõ \y\ç ®çªçªç tìÁÒz Nÿçz Næÿ�ç ®ç Nÿªº �º u¤eçÁçNÿº ¤ç\z-Tç\z Nzÿ Ìçs u�NÿÁçozsz @ FÌ ÄOÿ tìÁÒz Nÿçz ªç¿oy ªæutº Áçz-\çNÿº �î\ç NÿºçF| \çoy Ò{ @ LNÿ®ç �çæY �çuº®Áç ¢ÿçzägz \çoz Ò{ @ tìÁÒç Yçºçz utÆçEçõ ªõ YçæÄÁç ÄÊç|Ä NÿºtzÄoçEçõ Nÿy �çs|�ç Nÿºoç Ò{ Eç{º ÄçÒ� (Tìgìº) ªõ ¤{eoç Ò{ @ tìÁÒz Nÿçz ªçåtî� u�Áççoy Ò{ Eç{º ¤oçÌz ®ç Tìäg uQÁççoy Ò{ @

FÌ ÄOÿ ¤ìEç, ¤Ò�z, §ç§y, ªçå, YçYy, Eçut ÄçÒ� �º EçºoyºQoy Ò{ @ byNÿç ÁçTçNÿº Tìäg uQÁççoy Ò{ @ Eçºoy ªõÿ tìÁÒz Ìz F|�çª ÄÌìÁçNÿºoy Ò{ Eç{º ¤çºço ¤ç\z-Tç\z Nzÿ Ìçs Ìçº Nÿy \çoy Ò{ @ FÌ ºËª NÿçztìÁÒç Ìçº NÿÒç \çoç Ò{ @ �ÒÁçz tìÁÒz Nzÿ Ìçs 3,4 ªuÒÁççLæ (ÌìÄçuÌ�y/NÿºçzuÁç�y) tìÁÒç Nÿy ÌÒç®Nÿ Nzÿ ¿� ªõÿ ¤çºço ªõ §z\y \çoy sy M®çzuNÿtìÁÒç ¤çÁçNÿ EÄËsç ªõÿ ÒíEç Nÿºoç sç @ Eç\NÿÁç Æçty ÁçTç�z Nzÿ GñzÅ®Ìz §çºy ÌæP®ç ªõÿ ªuÒÁççLæ ¤çºço ªõ Ìu©ªuÁço Òçzoy Ò{, ®Òçæ oNÿ Nÿy tìÁÒzNÿy ªçå §y @

¤çºço Nzÿ Ìçs NÿçÄäg Áçz \çF| \çoy Ò{ @ NÿçÄäg ªõ �ªNÿ, YçæÄÁç,�çzo, �çzoy osç Ììª (VçÌ) §º Nÿº Ä�î �q ûçºç ut®z \�ÄçÌç (uÄÈçªTwÒ)Áçz \çF| \çoy Ò{ @ Ììª Ìz ºËÌy ¤ì�y \çoy Ò{ @

NÿçÄäg Ìz Äç�Ìy ªõ tÒz\ (Eçæt�) ªõ uªÁçy §zb ÄËoì®zæ Ä�î Ìz Äº�q Nzÿ Vº Áçz \çF| \çoy Òø @ QçÌNÿº Tìæg, Tæ\, sçÁçy, Nÿbçzºz, Áççzbç,uTÁççÌ Áçz \çoz Ò{ @ ®Ò uºÄç\ E¤ Ìªç�o Ìy Òçz YìNÿy Ò{ @

¤çºço ETÄç�y - ¤çºço Ä�ì�q Nzÿ TçæÄ Nÿy Ìyªç �çº Nÿºoz ÒyNÿçzoÄçÁç Ä�î �q Nÿçz FÌNÿy ÌîY�ç tzoç Ò{ @ Ä�î �q Ìz tçªçt ÁççzT¤çºçuo®çõ Ìz uªÁç�z TçæÄ Ìyªç �º �æÒíYoz Ò{ @ FÌz ¤çºço ^zÁç�ç NÿÒoz Ò{@�ç�y LÄæ �ç�-Ìì�çºy Ìz ¤çºçuo®çõ Nÿç ËÄçTo uNÿ®ç \çoç Ò{ @ Äz ¤çºço Nÿçzªç¿oy ªæutº ®ç EçQº Nÿy Eçzº ¤j�z Nÿy �çs|�ç Nÿºoz Òø @

tìÁÒç Goçº�ç - ¤çºço ªç¿oy ªæutº �ÒæìYoz Òy tìÁÒ� �q NÿyªuÒÁççLæ osç �ì»Ê ¤ç\z Tç\z Nzÿ Ìçs Eçºoy, �ç�y, Æº¤o ÁçzNÿº Vº Ìz¤çºço Nÿy Eçzº YÁç �ägoz Òø @ Ìª�y (u¤ØçF|) §zb Òçzoy Ò{ @ TìÁççÁç, ÆçÁçì,

uoÁçNÿ Ìz ËÄçTo Òçzoç Ò{ @ ºçª-ºªçF| Òçzoy Ò{ @ FÌz Ìª�y §zb NÿÒoz Ò{@ªuÒÁççLæ Eçºoy tìÁÒz Nÿy Tçägy Ì©ªìQ ºQoy Ò{ @ Äº �q Ìz F�çª �çNÿºÄÒçæ Ìz Òboy Ò{ @ u¢ÿº tìÁÒz Nÿçz �yYz Goçºç \çoç Ò{, NÿºçzuÁç� §y GoºoyÒ{ @ G�Òz �ç�y Ä Æº¤o u�ÁççF| \çoy Ò{ @

tìÁÒç ªç¿oy ªæutº \çNÿº �î\ç Nÿºoç Ò{ @ Yçºçz utÆçEçõ ªõ YçæÄÁçE�|m Nÿº tzÄy-tzÄoç Nÿy Äæt�ç Nÿºoç Ò{ @u¢ÿº Vçzgz, Nÿçº �º ®ç �{tÁç EçTz¤joç Ò{ @ \¤ �{tÁç YÁçoç Ò{ oçz G�º Yætçzägç Nÿy Zo tìÁÒz Nzÿ uÌº �º YçºÁççzT �Nÿägz ºÒoz Ò{ Eç{º LNÿ ¤yY ªõÿ oìoçºy Ìz GÌz Geç®z ºÒoç Ò{ @ ¤ç\ç,EçuoÆ¤ç\y, ºçzÆ�çF|, �çY-Tç�z ÒÊçz|GÁÒçÌ Nÿy Ìªç ¤çæ�oz Ò{ @

ªæg� �ÄzÆ (ªægç ªçº�ç) - Vçzägz ®ç E�® ÄçÒ� Ìz GoºNÿº Ä�î-u�oç u�ÄçÌ ®ç ªæTÁç §Ä� Ì©ªìQ tìÁÒç �yYz Goçºç \çoç Ò{ @ ªuÒÁççLæEçºoy Goçºoy Ò{ @ FÞ �ìÉ� Eçut ¤ºÌç®z \çoz Ò{ @ tìÁÒç �ÄzÆ ûçº �ºQägy ªuÒÁççEçõ Nzÿ Tìæg Nzÿ �ç�y ªõÿ Òçs gì¤çzNÿº GÌz ^ÁçNÿçoç Ò{ Eç{º NìÿZuYÁÁçº ºçuÆ Zçzägoç Ò{ @ GÌ �º Yçº ¤ºçoy Zo uÁç®z Òçzoz Ò{ Eç{º \{ÌzÒy tìÁÒç ªæg� Ìªy� �ÒíYoç Ò{ ÄÒ ªæg� Nzÿ ÆTî� ¤çÌ Nÿçz Òçs Ìz Ë�Æ|Nÿºoç Ò{ @ ªæg� �º Ìz \y\ç (tìÁÒ� Nÿç) tìÁÒz Nzÿ G�º Nÿy Zo �º ºæTNzÿ NìÿZ uZbõ Zçzägoç Ò{ @ u¢ÿº tìÁÒç ÌìÄçuÌ� osç ªzÒªç�çõ Nzÿ Ìçs\�ÄçÌç Äç�Ì \çoç Ò{ @ FÌz ªçægçz ªçº�ç NÿÒoz Ò{ @

\�ÄçÌç - �ÄºtzÄ osç ªzÒªç�çõ Nzÿ EÁ� uÄÈçª Nzÿ uÁçL \�ÄçÌzNÿy Ã®ÄËsç Òçzoy Ò{ @ Eç\NÿÁç ¤çºço Ìy�z \�ÄçÌç Áçz \çoz Ò{ Eç{º ¤çtªõÿ ÁçTy� ªæg� ªõ @ ®Òçå Ì§y Nÿç �Òç�ç, �çz�ç, �çËoç-�ç�y Òçzoç Ò{ @ Ä�î�q Ìz NìÿZ ÿªuÒÁççL G�Òçº Nzÿ »� ªõ Qyº Áçz Eçoy Ò{ GÌz <¤�Äo> NÿÒozÒ{ @ ozÁç-Tç{gç, �çz�-Tçzgç Nÿy ¤çºçoz Æì» Òçzoy Ò{, �ªNÿ, YçæÄÁç EçutÌ§y \�ÄçÌz Ìz §z\ç \çoç Ò{ @ u¢ÿº ÁçTì� �s, £ÁççH\, �çzo, ¤çuÌæTEçut ÌçªTÀy §z\y \çoy Ò{ @ tìÁÒ� �q Nÿy Eçzº Ìz §y �çæY ¤çºçoy\�ÄçÌç EçNÿº �çåÄ �çzoz Ò{, byNÿç ÁçTçoz Ò{ Eç{º YjçÄç ËÄyNÿçº Nÿºoz Òø@

ÁçTì� Nzÿ uÿÁçL �Ësç� - tìÁÒ� �q Nzÿ ÄËÞ, Eç§îÊmçõ Ìz Ì\-�\ ¤ç\z �çY-Tç�z, EçuoÆ¤ç\y Nzÿ Ìçs �Ësç� Nÿºoç Ò{ @ �Äçºçõÿ ªõÁçTì� EMÌº Tçz�ìÁçy ¤zÁçç �º Òçzoy Ò{ @

35 36


�çumTÀÒm uÄu� - \çz tçz ÁçTì� Tçåez Ä�î Nzÿ u¤\çzºç Ìz tçz�çõÿ �qNzÿ ªçªç Áççoz Ò{ GÌz LNÿ tìÌºz Nÿçz ¢zÿº ut®ç \çoç Ò{ @ �ìºç�z \ªç�z ªõÿtìÁÒç-tìÁÒ� Nÿçz tçz ¤çåÌ Nzÿ bçzNÿ�çõÿ ªõ tzÄVº ªõ tìÁÒçtzÄ LÄª½ Yç{ºy ty�NÿNzÿ Ìçª�z ¤{eç®ç \çoç sç @ ¤yY ªõ LNÿ Eæoº�çb (Nÿçzºy �çzoy) \çz NÿçÄgNzÿ Ìçs Eçoy Ò{ GÌz tçz�çõ �q Nzÿ ªçªç �Nÿägoz sz @ Ìîº\ gì¤oz Òy Vº NzÿG�º Eçägz �º Yäjç ÒìEç Eçtªy (§To) sçÁçy ¤\çoç sç @ tzÄVº Nzÿ Eætº<u�ª uÒ u�:> NÿÒNÿº �ìÉ� ¤ºÌç®z \çoz sz @ tìÁÒç tìÁÒ� Nzÿ ÆçÁçî Nÿçz Tçæe¤çæ�Nÿº u¢ÿº ªæg� Áçç®ç \çoç sç Eç{º G�uËso Ìªìtç® G��º EqoçÄÊç|Ä Nÿº uÄÄçÒ ÁçTçoz sz @ ýÒætî uÄÄçÒ ÌæËNÿçº ªõ NìÿÁçtzÄy-tzÄoçEçõÿNÿçzÌçqy ªç�Nÿº YçæÄÁç, [Äçºy Nÿçz ÒÁty Áçz�� Nÿº uÄÄçÒ Eqoç TmzÆ Tç{ºyuÄÄçÒ Nÿç Eu§�ç EæT Ò{ @ Ä{utNÿ uÄÄçÒ �mçuÁç ªõ u¤�ç Eqoç Æçty NÿçNÿçzF| ªÒnÄ �Òy Òçzoç @

Eç\NÿÁç ªæg� ªæY �º tìÁÒç-tìÁÒ� ¤{eoz ®ç Qägz ºÒoz Ò{ @ tçz�çõã�q Nzÿ ªçªç Eæoº �çb �Nÿgoz Ò{ @ �æugo ®ç NÿçzF| §y G�uËso ®ç N}ÿÌzb5-7 �çzNÿ �Ä�y Tîæ\oy Ò{, <<ºçª Ìyoç ÁçT� ÁççTz ÌçÄ�ç�>> Nzÿ \®VçzÊNzÿ Ìçs Eqoç Nÿç ÄÊç|Ä Nÿºoz Ò{ @ Eç\NÿÁç tìÁÒç tìÁÒ� LNÿ tìÌºz Nÿçz�ìÉ�ªçÁçç �Ò�çNÿº ÁçT� ¤æ�� (�uºm®) Nÿy ºËª u�§çF| \çoy Ò{ @ ¤ç\z¤\oz Ò{, ¢ÿbçNzÿ ¢ìÿboz Ò{, EçuoÆ¤ç\y Òçzoy Ò{ Eç{º Äº �q Nzÿ ÁççzT ªæg�ªõÿ �çYoz Ò{@

�Äçºçõ ªõ Tçz�îÁçy ¤zÁçç �º ÁçT� Nÿç ¤Òìo ªÒÜÄ Ò{ @ Ìî®ç|Ëo NzÿFt|uTt| ÁçT� ÁçT�z Ìz tìÁÒç-tìÁÒ� Nÿç tç©�n® \yÄ� Ebîb Ä ªæTÁçª®ªç�ç T®ç Ò{ @ ®Ò ®çzT NìæÿgÁçy tçzÊ Nÿç uÄXZzt Nÿº Äº-Ä�î tçz�çõÿ Nzÿ uÁçL[®çzuoÉ®ªçÁçç E�ìÌçº En®æo Æì§tç®y ªç�ç T®ç Ò{ @

ÁçTì� Nzÿ ¤çt �ÄºtzÄ-�Äºy Nÿçz tìÁÒ� Nÿy ªçå ®ç tçty/YçYy/ªçÒçÁ�y (oçF|) �ç� ¤yägç uQÁççoy Ò{ @ tçz�çõ Nÿy ÆçÁçì Ìz Tçæe ¤çæ�Nÿº ªçåtìÁÒç tìÁÒ� Nÿçz ÁçzNÿº tzÄVº \çoz Ò{ @ ÄÒçæ tìÁÒç-tìÁÒ� Nÿçz �ÒzuÁç®çæ¤ì^çNÿº LNÿ tìÌºz Nÿç �çª ¤oç�ç Òçzoç Ò{ @ ÒæÌy-ª\çNÿ Nzÿ ¤yY tìÁÒ�-tìÁÒç LNÿ tìÌºz Nÿçz Áçhï uQÁççoz Ò{ Eç{º �çËoç Nÿºoz Òø @

§çåÄº (Ì�o�ty) - �ìºç�y �º©�ºç E�ìÌçº �çæY ¤çºçoy �çºgz(�ÁÁççz) ªõ �çzo ºQ Nÿº, YægçzÁçç Nÿy EçzÁç Nzÿ �yZz Ìz tìÁÒç-tìÁÒ� Nzÿ uÌº�º Ìz Ìço ¢zÿºz ÁçTçoz sz Eç{º <u�ª uÒ: u�:> (Ìuq�o Tç®Þy ªæÞ) Nÿç\®VçzÊ Nÿºoz sz @

Eç\NÿÁç �æugo\y Ìz Ì�o�ty uÄu� NÿºçF| \çoy Ò{ @ EuS� Nìæÿgªõÿ ®r Nÿº Ìço ¢zÿºz Áçzoz Ò{ @ tìÁÒç tìÁÒ� LNÿ tìÌºz Ìz ÄY� Áçzoz Ò{, �æugoFÌ �ìºy uÄu� ªõÿ ªæÞçz�Yçº Nÿºoz ºÒoz Òø @

Eçæt� (tÒz\) - �ìºç�z \ªç�z ªõ tìÁÒç-tìÁÒ� Nÿçz Tìgîº Nÿy \ìEçgyÁççNÿº ªæg� ªõ GÌ�º u¤eçÁçç \çoç sç @ Ììª Nÿy ºËÌy �çTz Nzÿ ÌçsÁçzNÿº Ìço ¢zÿºz tìÁÒç-tìÁÒ� Nzÿ Tt|� Nzÿ ¤çÒº Ìz uÁç®z \çoz sz @ �çæY ÌºyÌìª ºËÌy Ä �çTz Nÿçz ¤yY ªõÿ Nÿu�Nÿ Nzÿ Áçhï Ìz uY�Nÿç®ç \çoç sç Eç{ºFÌz Tçzo-Tìås�ç NÿÒoz sz E¤ ®Ò �sç �ç®: Ìªçu�o Nÿy Eçzº Ò{ @ ®Ò ÌîªNzÿ ºËÌy Ä �çTç Nÿy Tçzo tìÁÒ� Nÿç §çF| tìÁÒç-tìÁÒ� Nzÿ TÁçz ªõÿ gçÁçoçsç @ Ä�î �q \� §zb ÄËoìLæ ºÌçzF| Nzÿ ¤o|�, G�Nÿºm, ºçuÆ, Eçut�Ät©�uð Nÿçz §zb Nÿºoz Òø @ tÒz\ Nzÿ Eæo ªõÿ tìÁÒ� Nÿç §çF| Tçzo Zìägçoçsç @ GÌz Tç®, §{Ì, E�ç\ Eçut tz�z Nÿç ÄY� tz�ç Òçzoç sç @

�çÄ �Qçº�ç - tìÁÒ� Nzÿ ªçå-¤ç� tìÁÒç-tìÁÒ� tçz�çõ Nÿy ÌzÁçî ÌzTçæe ¤çæ�Nÿº G�Nzÿ �çæÄ tî� Ä tì§çºy Ìz �çzoz sz @ FÌ tËoìº Nÿçz �çæÄ�Qçº�ç NÿÒç \çoç Ò{ @ ®Ò Tç{ºy TmzÆ Nÿç Eu§ÊzNÿ Eç{º Yºm �î\� NÿyºËª Ò{ \çz Ä{utNÿ NÿçÁç Ìz YÁçy Eç ºÒy Ò{ @

¤çÁç QzÁç�ç - tìÁÒ-tìÁÒ� Nÿçz �çb �º u¤eçNÿº ¤çÁç (Ìzªy Nzÿtç�z) uQÁçç®z \çoz Ò{ @ FÌz Ìçºy-¢ÿçÌç ®ç Òçº-\yo QzÁç §y NÿÒç \çoçÒ{, FÌ QzÁç ªõÿ �çåY ¤çº tìÁÒç E��z ªìe ªõ ¤çÁç Nzÿ tç�z Zî�çoç Ò{ Eç{ºLzÌç tìÁÒ� §y Nÿºoy Ò{ @ LNÿ tìÌºz Nÿçz ¤oç�ç Òçzoç Ò{ uNÿ ªìæe ªõ tç�z ÌªÌæP®ç ªõ Ò{ ®ç uÄÊª ÌæP®ç ªõ @ FÌz <G�ç Nÿç �ìºç> ®ç�z uÄÌª ®ç ÌªLzÌç NÿÒNÿº ¤oç®ç \çoç Ò{ @ ®Ò QzÁç NzÿÄÁç tìÁÒç-tìÁÒ� Nÿy \çzägy Òy�Òy oçz Äº osç Ä�î �q Nÿy tçz-tçz E�® Ìª Ä®ËNÿ \çzuäg®çæ §y QzÁçoyÒ{ @ ¤çt ªõ ÒåÌy ª\çNÿ Ìz tìÁÒç-tìÁÒ� uªcy Nÿy NÿºF| Nzÿ �ç�y Ìz �ÒçozÒø @

37 38


NìÿÌì©¤ç : ¤çºço �Ësç� Òçz�z �îÄ| �ç�y §º�zÄçÁçy ªuÒÁççLæ, NÿÒçº�çF| Eçut Eçºoy ÁçzNÿº Eçoz Ò{ @ TìÁççÁç, ºæT, FÞ TìÁçç¤\Áç Ìz ¤çºçuo®çõNÿç ËÄçTo Ä �ç�tç� �zÆ Nÿº F�çª ªçæToz Ò{, \¤ tìÁÒç ªæg� ªçºoç Ò{o¤ tìÁÒ� Nzÿ \y\ç ºæT uZgNÿoz Ò{ G�Òz §y F�çª �Äç\ç \çoç Ò{ @

tìÁÒç-tìÁÒ� ¤çºço u¤tçF| - FÌz �Äçºy ªõ <Ì�b�y> NÿÒoz Ò{ @tìÁÒç-tìÁÒ� u¤tçF| Nzÿ uÁçL tzÄVº ªõ o{®çº Òçz�z�º �çF| tçz�çõ Nzÿ �çæÄçõ NÿçzÁççÁç ºæT ÁçTçoç Òø @ tìÁÒz Nÿç \y\ç ®ç §çæ\ç ¢ÿ�çzÁçy Nzÿ ¢ìÿÁç Nÿçz ºæTªõ gì¤çNÿº YzÒºz Nÿy Ì\çÄb Nÿºoç Ò{ @ u¢ÿº tìÁÒç-tìÁÒ� ªæg� ��çºoz Ò{@Ì§y tìÁÒ� �q Nzÿ ªzÒªç� Eqoç Ä ºçuÆ Ìz tìÁÒç-tìÁÒ� Nzÿ �çæÄ �ägoz Ò{@FÌNzÿ ¤çt �çætg Nÿçz TæTçº Nzÿ �ç�y ªõÿ ºQ Nÿº tìÁÒç-tìÁÒ� �tuqmç ÁçzozÒ{ Eç{º GÌz ¤ì^ç ut®ç \çoç Ò{ @ ¤çºço Nzÿ Ìçs �ªNÿ Ä YçæÄÁç \çz Äº �qÌz NÿçÄäg Ìz Eçoç Ò{ GÌz ÌÄçF| Tì�ç ¤jçNÿº tìÁÒz Nzÿ Vº Äç�Ì §z\ç \çoçÒ{ @

Nÿ�®çtç� - tìÁÒ� Nzÿ u�oç, YçYç ®ç §çF| GÌy oºÒ tìÁÒz Nÿçu�oç, YçYç ®ç §çF| Eçª�z Ìçª�z u¤Zç®o �º (tºy�º) ¤{eoz Òøÿ @ Äº �qNÿy Tçzt ªõ Ä�ì osç Ä�î �q Nÿy Tçzt ªõ Äº ¤{eoç Ò{ @ tçz�çõ Ìª�y LNÿ tìÌºzNÿçz uªeçF| ®ç Tìäãg uQÁççoz Òø @ u¢ÿº Äº �q Nÿy Tçzt (Nÿçzºç) ªõ Äº LÄæÄ�î �q Nÿy Tçzt ªõ Ä�î ¤{eoy Ò{ @ FÌz Nÿ�®çtç� ®ç ÁçgNÿy Ìçø��z Nÿy ºËªNÿÒç \çoç Ò{ @

�Ät©�uð Nÿç ËÄçTo - ¤çºço ªç¿oy ªæutº Ìªy� EçNÿº»Nÿoy Ò{, Äº Nzÿ Vº Ìz ªuÒÁçç, �ì»Ê Eçºoy ÁçzNÿº ETÄç�y Nÿº�z EçozÒ{ @ Eçºoy Tìgîº ®ç ÄçÒ� Ì©ªìQ ºQy \çoy Ò{ @ F�çª uªÁç�z Nzÿ ¤çt�ÒÁçz tìÁÒ� u¢ÿº ÌÄçuÌ�y, tìÁÒç, ÌÄçuÌ�y �yYz Goçºz \çoz Ò{ @ G�Òz�ç�y, Æº¤o u�ÁççNÿº G�Nÿç ËÄçTo uNÿ®ç \çoç Ò{ @ Ò�ìªç� Nÿy �î\ç NÿºtìÁÒç-tìÁÒ� EçTz, ¤çºçoy u�Zz YÁçoz Ò{ Eç{º ¤ç\ç-Tç\z, �çY-Tç�z NzÿÌçs Vº �ÒíæYoz Ò{ @ ¢ÿçbNÿ �º �ç�y Nzÿ Tìæg ÁçzNÿº tçz ªuÒÁççLæ Qägy ºÒoyÒ{ @ tìÁÒç-tìÁÒ� �çY ¤çº NìÿÁÁçç Nÿº �{Ìz Tìæg ªõÿ gçÁçoz Òø @ u¢ÿº ªæäg�ªõ tìÁÒç-tìÁÒ� Nÿçz �çb �º Qägç Nÿº G�Nzÿ �çæÄ �ìÁçç®õ \çoz Ò{ @ tìÁÒ�Nÿçz tìÁÒz Nÿy ªçå ®ç tçty Eçut EæTìey ®ç NÿçzF| TÒ�ç §zb Nÿºoy Ò{ ®ç ºçuÆ

tzoy Òø @ tìÁÒ� sçÁçy ªõ NìæÿªNîÿª ÿNzÿ ÁççÁç ºæT ªõÿ �çæÄ gì¤çoy Ò{ Eç{º tzÄVºtçz�çz �Ësç� Nÿºoz Òø @ tzÄVº \çNÿº Yç{ºy (�ìºQçõÿ) Nÿy �î\ç Nÿºoz Ò{ Eç{ºNÿçÄäg ªõ Äç�Ì Eç®z YçæÄÁç Eqoç Nzÿ ¿� ªõÿ Eu�|o Nÿºoz Òø @

ºçQägy ¤ägy Nÿç tËoìº - ªæg� ªõ tçªçt ÁççzT u¤Zç®o NÿçF�o\çª Nÿºoz Òø @ GÌ �º NzÿÄÁç Äº �q Nzÿ ËÄNìÿÁç (Nìÿbì©¤) Nÿy ªuÒÁççLæ�æuOÿ Ìz tìÁÒç-tìÁÒ� Nzÿ tçz�çz Eçzº ¤{eoy Ò{ @ tçªçt Ì§y ªuÒÁççLæ NzÿEçõ\Áç ªõ tìÁÒ� ûçºç ªç®Nzÿ Ìz ÁççF| ÒíF| Gägt tçÁç Nÿy ¤�çF| ÒìF| ¤ägyty \çoy Ò{ @ G�Òz Äç�Ì Áçzoz ÄOÿ ¤tÁçz ªõÿ ªîÁ® ºçuÆ Nÿy ªçæT Nÿy \çoyÒ{ @ FXZç�ìÌçº �{Ìz �çNÿº tçªçt ¤ägy Äç�Ì Áçzoz Ò{ @ ÌæNÿÁçy (Yçæty ®ç¢ìÿÁççõ Nÿç Òçº ®ç �çTçõ Nÿy LNÿ Tçåe) tìÁÒz Nzÿ TÁçz ªõ �Ò�çF| \çoy Òø @

jõägçz - ªæg� ªõ Yçº�çF| (Yçº Ììªy Qub®ç) gçÁçNÿº YætçzÁççz NÿyEçzÁç u¤ZçNÿº GÌ �º tìÁÒç-tìÁÒ� Nÿçz Qägç uNÿ®ç \çoç Ò{ @ Ì§y G�Nzÿ�çæÄ �goz Ò{ @ ÌÄ|�sª tìÁÒç - tìÁÒ� tçz�çz �æTo ªõ ¤{ez ÁççzTçõ Nzÿ �çÄ �gozÒ{ @ tìÁÒ� E��z ªç®Nzÿ Ìz ÁççF| ¤ägy Nÿy ÌçåT ¤�çoy Ò{ Eç{º �ºçzÌoy Ò{Eç{º u¢ÿº §çz\� Æì» Òçzoç Ò{ @ ®Ò �ç{ºçumNÿ �òuo Nÿç <ËÄçTo ÌªçºçzÒ>Òy Òøã@

Ìªtìºç Nÿy ¤çºço - tìÁÒ� �q Ìz ¤çºço Äº �q Nzÿ Vº Áçç®y\çoy Ò{@ FÌ ªõÿ ªuÒÁççLæ §y Eçoy Òø @ ®Ò ¤çºço tìÁÒ� Nÿçz Äç�Ì Áçz�zEçoy Ò{@ ËÄçTo, �çËoç, §çz\� �³çço tìÁÒ� Nzÿ Ìçs ¤çºço Äç�Ì ÒçzoyÒ{ @ Yç{ªçÌ, Tç{�ç Eçut Eç\NÿÁç äu¤tçF| �îÄ| Ì©��ç Òçzoz Òø @

8. tçÒ ÌæËNÿçº - �Äçºçõ ªõ ªwo tzÒ �ÁçæT/Qub®ç �º �Òy ºQoz @

Ã®uOÿ Nzÿ ªwn®ì �³çço GÌz ªçægy �º ÁçzNÿº GÌNzÿ ªìæÒ ªõÿ TæTç\Áç gçÁçç\çoç Ò{ Eç{º \ªy� �º u¤Zç{�ç �º ÌìÁçç®ç \çoç Ò{ @ ºçªç®m �çe Nÿy�ìºç�y �º©�ºç �Äçºçõ ªõ �ç®y \çoy Òø @ ªwo Ã®uOÿ Nÿçzÿ �ÒÁçç-�ìÁçç Nÿº�F| �çzÆçNÿ �Ò�çNÿº, Äæt� Nÿº �zo®çÞç u�NÿçÁçy \çoy Òø @ �zo Nÿçz Tçz¤ºy,ÁçNÿgy, Vy, Æ²ÿº ÿÄ EÁçÌy ozÁç Ìz ES�y ty \çoy Ò{ @ EuËs®çæ (¢îÿÁç)\ªç Nÿy \çoy Ò{, tçÒ ÌæËNÿçº (ªìQçuS�) Nÿº�zÄçÁçz �ìÞ Nÿç �çF| ªìæg�Nÿºoç Ò{ Eç{º GÌNzÿ ¤çÁççõÿ Nÿçz \Áç ªõ ºçQ Nzÿ Ìçs ¤Òç ut®ç \çoç Ò{@Vçb �º �çzÒç-Tìäg Nÿç �çËoç Nÿº�z Nÿy �çYy� �sç Òø @

39 40


EuËs®çæ Vº ÁççNÿº �y�Áç/Eçª �zg �º �çzbÁçy ªõ ¤çæ�Nÿº ºQozÒø ®ç ÄwætçÄ� �u\Nÿ Thç QçztNÿº LNÿ Zçzbz uªcyNzÿ jNÿ�z ªõ ºQ H�ºÌz uªcy Ìz §º tzoz Òø @ tÌ Äz ut� EuËs®çæ ¤çÒº u�NÿçÁç Nÿº �î\ç Ä �çæÄ�gçF| Òçzoy Ò{ (tÆuNÀÿ®ç) Eç{º u��gtç� Òzoì oys|ËsÁç Áçz \ç®ç \çoç Ò{ @ozºçÄz ut� TæTç�î\� Nÿº ªwn®ì §çz\ (ozºÄy ºçzby) ut®ç \çoç Ò{ @ NìÿZ ÿqzÞçõªõ oyÌºz ut� Òy ®Ò Nÿç®|NÀÿª ÿu��bç ut®ç \çoç Òø @ Eu�NÿçæÆ �Äçºçõ Nÿçu��gtç� Òzoì ºçªbzNÿ oys|ËsÁç �ªìQ Ò{ @ �ìºç�z \ªç�z ªõ �Äçºçõ ªõ �ÒÁçzut� �zoçuS� tz�z Nzÿ ¤çt ª{Áçy (EÆìò) osç ozºçÄy � Nÿºoz Òï®z oyÌºz ut�Òy ÆìuòNÿº� uÄu� Nÿº YçzQy (Æìò) ºçzby Ì©��ç Nÿºç�z Nÿy �sç sy @

9. Èçé - �Äçº ÁççzT u�ow�q (NìæÿÄçº) ªçÒ Nzÿ �QÄçgç ®ç u�owªçzqEªçÄË®ç �º ªwoNÿ Nÿy uous E�ìÌçº Èçò ª�çoz Òøÿ @ ÁçägNÿç (�uºÄçºªìuQ®ç) NìÿÆVçÌ Nÿy tçzºy Nÿy ªçÁçç (\�zH) TÁçz ªõ LÄª½ tçz�çõ Òçsçõ NÿyEæTìuÁç®çõÿ ªõ EæTìue®çå �çº� Nÿº NìÿÆVçÌ �ìÁçz �ç�y Ìz tçªçt, §çæ\z ÄE�® Euous®çõÿ Nzÿ �çæÄ �çzNÿº, G�Nzÿ ªçsz �º Yæt� Eç{º YçæÄÁç Ìz byNÿçÁçTçoç Ò{ @ Vº ªõÿ �çæY �uÞ®çæ u¤ZçF| \çoy Ò{, Ì§y �Nÿçº Nÿç sçzgç sçzgç§çz\� �ºçzÌç \çoç Ò{ u\Ìz ÈçòNÿoç| Vº Nÿy Zo �º ¢õÿNÿ tzoç Ò{ @ GÌNÿy�n�y �ç�y ¢õÿNÿoy Ò{ Eç{º u�oç Nÿç �çª \çzºçõ Ìz �ìNÿçºç \çoç Òø @ EçæT�ªõ Yç{Nÿ §º Nÿº LNÿ üçzm ªõ §çz\� ºQ, Yæt�, NìæÿNîÿ, YçÄÁç, �ìÉ� EçutÌz �çæÄ �ägoz Ò{ Eç{º NÿçT (NÿçNÿ Ë�Æ|) (Nÿç{Eç) Nÿy Qç�z Nÿy ºçÒ tzQy\çoy Ò{@ GÌNzÿ §çz\� TÀÒ� Nÿºoz Òy Tçzªçoç LÄæ ¤ÀçÖm Äwæt Nÿçz §çz\�ut®ç \çoç Ò{ Eç{º ¤çt ªõÿ ªzÒªç�çõ Nzÿ Ìçs §çz\� Ì©��ç Òçzoç Òø @

10. �Äçºçõ Nzÿ ªìP® n®ç{Òçº - �Äçº \çuo ªõ - EQçäägy (EçÊçj�ç{um|ªç), u\Äoy (ÈçÄm EªçÄË®ç), �çT�æYªy (ÈçÄm Æì.5), �ÄF|(ÈçÄm Æì. �Äªy), ºqç¤æ�� (ÈçÄm �ç{um|ªç), TçzNìÿÁç EÉbªy (§çü�tNwÿ.8), �çzÁçç (§çü�t EªçÄË®ç), Nÿç\Áç oy\ (§çü�t Æì.3) TmzÆYoìsy|(§çü�t Æì.4), ÌÄ|u�ow EªçÄË®ç (Èçò �q : Eçu¾ç� EªçÄË®ç).VbËsç��ç (Eu¾ç�y Æì.1), tÆÒºç : uÄ\®çtÆªy (Eu¾ç�y Æì.10),EçeÄy : NÿçÁççÉbªy (Eu¾ç�y Nwÿ.8) utÄçÁçy (Eçu¾ç� EªçÄË®ç), �çæg: tð\®æoy ( ªçT|uÆÊ| �ç{um|ªç) ªNÿºÌNÀÿçæuo (�ç{Ê Æì.10), ÒçzÁçy : ¢ÿçT(¢ÿçÁTì� �ç{um|ªç), Eq®owoy®ç : oy\ (Ä{ÆçQ Æì.3) Tìäjy�çgÄç (Y{Þ

Æì.1), ºçª�Äªy (Y{Þ Æì.9) Eçut n®ç{Òçº ª�ç�z Nÿy �º©�ºç �çYy� NÿçÁçÌz YÁçy Eç ºÒy Ò{ @ (®Òçå uÒæty �æYçæT E�ìÌçº uous®çå ty TF| Ò{ @)

EQçgy Nzÿ EÄÌº �º TwuÒmy G�ÄçÌ ºQ tzÄy Nÿçz tÒy, ÒÁty,NìæÿNìÿª gçÁçNÿº Yjçoy Ò{ @ Vy-Tìäg Nÿç ÒÄ� Nÿº�z Nzÿ ¤çt Ã®æ\�çõÿ Nÿç §çzTYjç®ç \çoç Ò{ @ FÌ n®ç{Òçº ªõÿ NìÿÌìª ¤ìiz, ¤ìÁÁçz (¤ägz TìÁçTìÁçz) §u\®z,Nÿäjy uÄÆzÊ ¿� Ìz ¤�çF| \çoy Ò{ @

u\Äoy Nzÿ EÄÌº �º NìÿÁçtzÄoç tzÄVº Yç{ºy �º Goçºz \çoz Ò{LÄª½ G�Òz EeF| ÌìNìÿägz Nÿç �{Äzù Yjç®ç \çoç Ò{ @

�çT�æYªy Nzÿ EÄÌº �º �çTtzÄoç Nÿçz �çæY E�ç\ Nÿy ÁççF|,Nÿ ç tî�, ªÒìÄç ºÌ, Y�z Nÿy tçÁç, osç tî� ÄçÁçç �çuº®Áç LÄª½ EeF|XYÌìNìÿgz Nÿç �{Äzù Yjç®ç \çoç Ò{ @

�ÄF| ®Ò �Äçº ÌæËNwÿuoÿ Nÿç uÄÆzÊ n®ç{Òçº Ò{ @ FÌ �Ä| Nÿçz TwuÒmy¤çÁç-¤ çõÿNzÿ QìÆÒçÁçy Nzÿ uÁç®z ª�çoy Ò{ @ FÌ ut� G�ÄçÌ ºQNÿº �ç{XYZçzby Zçzby Ä LNÿ ¤ägy ºçzby ¤�çF| \çoy Ò{, E�® ªuÒÁçç ¤gy ºçzby Nzÿ �ç{oìNÿgz Nÿº TwuÒmy Nÿy Eçzby §ºoy Ò{ @ TwuÒmy tzÄVº Nÿy tyÄçº �º ÒÁtyNìÿNìæÿ Nzÿ �ç{ byNzÿ ÁçTçoy Ò{ osç �ç{ ºçzub®çõÿ Nÿçz Qyº ÁçTçNÿº G��ºuY�Nÿçoy Ò{ @ Tìäg, Vy Nÿç ÒÄ� Nÿºoy Ò{ @ tçz oº¢ÿ uQÁÁçz TçägNÿº Nÿ�gçbçæTç \çoç Ò{ @ TwuÒmy ÄËÞ Nÿçz ªçsç bzNÿ Nÿº �çåÄ �ägoy Ò{ @ u¢ÿº TwuÒmyE��z ¤zbz-¤zub®çõÿ Nzÿ �çåÄ �goy Ò{ Eç{º Zçzby ºçzub®çõÿ Nzÿ ¤Yz Òì®z oìNÿgçõÿ Nÿç�Ìçt tzoy Ò{ @ ¤ägy ºçzby Nzÿ oìNÿgçõÿ Ìz Eçzby §ºy \çoy Ò{ G�Òz �uo �z Qç�çÄu\|o Ò{ @ ®Ò LNÿ �Nÿçº Ìz �ç{ TÀÒçõ Nÿy �î\ç Ò{ @

\�ªçÉbªy Nzÿ EÄÌº �º §TÄç� NwÿÉm Nÿçz ÁççF|, �çzÒç, Y�ç,¢ÿÁç, tÒy, tî�, ªP�� Eçut, §çzT Yjç®ç \çoç Ò{ @

�çzÁçç NwÿÊNÿ �Äçº Ìªç\ ªõÿ �îª�çª Ìz ª�ç®ç \çoç Ò{ @¤{Áç\çzug®çõÿ Nÿçz �ÒÁçç �ìÁçç Nÿº Ìì¤Ò ªÒìÄç, TzÒåî Eçbç, ªfç, �ªNÿ NÿçuªÈyo VçzÁç u�Áçç®ç \çoç Ò{ @ tçz�Òº tzÄVº ªõ uªcy Nÿy ¤{Áç\çzägy ¤�çNÿºGÌNÿy �î\ç Nÿy \çoy Ò{ @ Æçª Nÿçz ¤{Áç\çzuäg®çõ Nÿçz ÈwæTçuºo Nÿº TçæÄ NzÿEçQº �º oçzºm �yYz �î\ç Nÿy \çoy Ò{ @ Vº Eç�z �º G�Nzÿ �çÄ �ìÁçç®z\çoz Ò{ @ ªçsz �º byNÿç ÁçTç®ç \çoç Ò{ osç Nÿºæ\y, �ç�gy, �ç�¤ägz,�ìºm�çzÁçy, Eçut Nÿç §çz\� ut®ç \çoç Ò{ @

41 42


Nÿç\Áç oy\ Nzÿ ut� �Äçº ªuÒÁççEçõ ûçºç u�\|Áç G�ÄçÌ Ä Tç{ºy�î\ç Nÿy �sç �çYy� NÿçÁç Ìz YÁçy Eç ºÒy Ò{ @ �uo Nÿy Áçæ¤y Eç®ì Nzÿ uÁçLªuÒÁçç®õ NÿgNÿ ÄÀo Nÿºoy Ò{ @

TmzÆYoìsy| Nzÿ EÄÌº �º ªçztNÿ QçÌ Ã®æ\� ¤�ç®ç \çoç Ò{ @

ÌÄ|u�Þy EªçÄË®ç ®ç Èçò Nzÿ EÄÌº �º �ìºy, ÁçQçzägy tçÁç ®çGägt Nzÿ ozÁç ¤ägz, Nÿäjy, Eçut Ã®æ\� ¤�ç®z \çoz Ò{ @

�ÄºçuÞ ªõ �ì»Ê ÄT| tçäjy �Òy Nÿºoz Ä ªçæÌçÒçº ¤æt ºÒoç Òø @

G�ÄçÌ ºQç \çoç Ò{ @ �uºÌº Æìò ºQç \çoç Ò{ @ ªuÒÁçç®z gzäj �ç®ÁçyEÁçÌy ozÁç Vb �çÞ ªõ gçÁçoy Ò{ @ oìºçby Nÿy ÁçNÿgy �º 9 Nÿ�çÌ Nzÿ VzºzÁçzNÿº ozÁç ªõÿ gì¤çzoy Ò{, LNÿ uÆºç ¤çÒº ºQ [®çzo �[ÄuÁço Nÿºoy Ò{ \çz�ç{ ut� EQæg \Áçoy Ò{ @ ¤zÁç�çoy, tìÄç|, ¢îÿÁç, �n®zNÿ 9 Nÿ�ìºy �ç�,QçºNÿ, ¤çtçª, Ìì�çºy, ÒÁty Tçåez, YçæÄÁç Nzÿ EçÌ�ÿ �º �Ësçu�o uNÿ®ç\çoç Ò{, �ç{ ut� u�\|Áç G�ÄçÌ ºQç \çoç Ò{ osç ºçuÞ �î\ç, Eçºoy�³çço �Ìçt TÀÒ� uNÿ®ç \çoç Ò{ @ ºçuÞ ªõ \Ì Tç�õ Nÿy �Äçº �uºÄçºçõªõ �çYy� �ºæ�ºç Òø @ �Äçºçõ ªõ tzÄy Nÿy ªîuo| Vº ªõ �Ësçu�o Nÿº�ç Äu\|oÒ{ @

tÆÒºç - tÆÒºz Nzÿ EÄÌº �º �Äçºçõÿ ªõ ªuÒºy (YçÄÁç-ªfç )NÿçzYF| �ç� Nÿy ¤äägy, �ªìQ Ã®æ\� Òçzoz Ò{ u\�Òz NzÿÄÁç �uºÄçº \� tzÄVºªõÿ ¤{eNÿº ÌzÄ� Nÿºoz Òø @ Æçª Nÿçz ÆËÞ �î\�, ºçÄ� tÒ� osç Ìçz�ç(Ìªy/Eç�bç Äwq Nzÿ �ðz) Áçîb�z (uÌªçzÁçæV�) Ä Ìçz�z Ìz ÄuºÉe \�çõÿ Nÿz�çæÄ �g�z Nÿy �sç Ò{ @

EçeÄy Nzÿ EÄÌº �º Ìî®çz|t® �îÄ| Ìz G�ÄçÌ ºQNÿº Æçª Nÿçz�uo Nzÿ �çåÄ �ägz \çoz Ò{, Yç{ºy Nÿçz EeF| ÌìNìÿägz Nÿç §çzT Yjç®ç \çoç Ò{ @FÌ EÄÌº �º tzÄVº ªõÿ LNÿ uªcy Nÿç Zçzbç Vägç (ªbNÿy) ºQNÿº NìÿZYçÄÁç Nzÿ tç�z gçÁçz \çoz Ò{ @ ¤çÒº Ìz NìæÿNîÿ ÒÁty Eqoç Nzÿ byNzÿ ÁçTçozÒ{ LÄª½ EeF| ÌìNìÿägz Nÿç §çzT Yäjçoz Ò{ @ ®Ò �Ä| �n�y E��z �uo Nÿy Áçæ¤yEç®ì Nzÿ uÁçL Nÿºoy Ò{ @

utÄçÁçy �º �Äçºçõÿ ªõ ��Þ®çztÆy osç �ºNÿ Yoìt|Æy Nzÿ ut� Vº

Nÿy �îºy Ìç¢ÿ-Ì¢ÿçF| Nÿº tºÄç\çõ �º gçzNÿºy Ä Ìçª�z TçzÄ�|� �Ësçu�ouNÿ®z \çoz Ò{, G�Òz ¤zÁç, ¢îÿÁç, �{Äzù Nÿç §çzT YäjçNÿº G�Nÿy �î\ç Nÿy \çoyÒ{ @ Áçßªy�î\� Nÿy E�zqç �Äçº ¤uÁç�uo�tç QçÌ oç{º Ìz ª�çoz Ò{ @ FÌut� tçz�Òº ªõ Nÿçzez ªõ �Ësçu�o ªuÒÊçÌìº Nÿy �î\ç Nÿy \çoy Ò{ LÄª½�çuº®Áç Yjç®ç \çoç Ò{ @ �çuº®Áç Nÿy �Ìçt ªuÒÁççEçõ Nÿçz Äu\|o ÒçzoyÒ{ @ Tç®, §{Ìçõ osç �çÁçoî �çum®çõ Nÿçz �ÒÁççNÿº osç Ì\ç-�\çNÿºG�Nÿç �b u�NÿçÁçç \çoç Ò{ @ Vº Eç�z �º G�Nÿy �î\ç �çe Nzÿ ÌçsTç®Nÿy, §{ËNÿy Nÿçz §y byNÿç ÁçTçNÿº �çåÄ Zì®z \çoz Ò{ @ G�Òz ÄËÞçõ NÿçG�Òçº osç �æY��ÿç�çõNÿç §çz\� Nÿºç®ç \çoç Ò{ @ FÌ ut� tî� Nÿy QyºLÄª½ Ììºm Nÿy ÌçåT QçÌ Ã®æ\� Òçzoz Ò{ @ Æçª Nÿçz VçÌ Nÿç ¤uÁçºç\ç¤�çNÿº GÌz LNÿ �ÁçæT �º ÌìÁççNÿº Yçºçz Eçzº ty� �[ÄuÁço uNÿ®z \çozÒø @ uÄÄçÒ ÁçTçNÿº GÌNÿy uÄu�Äo �î\ç Nÿy \çoy Ò{ LÄª½ Vº Nÿy Zo �ºZçzägç \çoç Ò{ @

�çæg (tð\®æoy) EçæT� ªõ Yç{Nÿ ägçÁçNÿº LNÿ �çb ºQç \çoç Ò{

�çb �º LNÿ ty®ç osç NÿÁçÆ Ësçu�o uNÿ®ç \çoç Ò{ @ Áççzbz ªõ LNÿ ¤{T��ðç gçÁç Nÿº �ç�y gçÁçç \çoç Ò{ @ GÌz Eçbz Nÿy Zçzby Zçzby ºçzub®çõ Nÿç§çzT YäjçNÿº Zo �º ¢zÿNÿoz Ò{ @ FÌ EÄÌº �º �Äçºçõ ªõ Áçz�Ìy (Nÿ çXYEçbç) Nzÿ Tìæ\z QçÌ �{Äzù Nzÿ Ã®æ\� Òçzoz Ò{ @

ªNÿº ÌæNÀÿçuo Nzÿ EÄÌº �º uoÁÁçy Nzÿ Áçhï LÄª½ uYÄgç, ÒçzÁçyNzÿ EÄÌº �º Nÿºæ\y �ç�gy, �ìºm�çzÁçy osç Eq® owoy®ç Nzÿ EÄÌº �ºEçª Nÿç ��Òç, ÌzÄF| LÄª½ �ìºy, ¤ägz QçÌ Ã®æ\� Òçzoz Ò{ @ Tìäjy�çgÄç NzÿEÄÌº �º uÆºç ®ç �ìº��çzÁçy ¤�ç�z Nÿy �sç Ò{ @ �Äçºçõÿ ªõ Tìäãjy G§çº�zNÿy �sç �Òy Ò{ @

Eq® owoy®ç ®ç oy\ - ®Ò n®ç{Òçº �Äçº ÁççzTçõ Nÿç uÄÆzÊ EÄÌºÒíEç Nÿºoç Ò{ \¤ u�oºçõ Nÿy Äæt�ç LÄæ §çz\, u�oç Nzÿ �çª Ìz NÿÁçÌç §º�çEç{º ºçuÞ ªõ ÒÁç Qzo Áçz \çNÿº ¤ìEçF| Nÿç tËoìº (ªçzÒçzoìº) uNÿ®ç \çoçÒø @ ETÁçz ut� Ìz �®z ÒæTçª Nzÿ NwÿuÊÿ Nzÿ Nÿç®çzúÿ Nÿy Æì¿Äço Òçzoy Ò{ @ GÌzÌyoç ªçå (�ºoy ªçå) Nÿy �î\ç §y NÿÒç \çoç Ò{ @

43 44


11. �Äçºçõ Nzÿ NìÿZ QçÌ ºyuouºÄç\

1. �Äçº \�zH �Òy �Ò�oz, Nÿªº ªõ Nÿºtçzºç ¤çæ�oz Ò{ @

2. �Äçº uÄ�Äç Nzÿ �î�uÄ|ÄçÒ (�çb) Nzÿ �q�º Ò{, uNÿ�oìu\ætç Eçtªy ºÒoz Òì®z uÄÄçuÒo ËÞy Nzÿ E�® �ì»Ê Ìz�î�uÄ|ÄçÒ Nzÿ ÌOÿ uQÁçç¢ÿ Òøÿ@

3. �Äçº E��z NìÿÁçtzÄoç - uÆÄ Nzÿ �ºª §Oÿ Ò{ Eç{ºNìÿÁçtzÄy - ªÒçªç®ç NÿçuÁçNÿç Nzÿ �î\Nÿ Òøÿ@

4. Äz Æ{Ä LÄæ Ä{ÉmÄ tçz�çz uÒætî ºyuouºÄç\çõ Nÿçz Ìª® Ìª®�º E��çoz Òø@

5. �çYy�NÿçÁç Ìz �Äçº uÍç®çå �ÄF|, Nÿç\Áç oy\, EçeÄy,ªÒçuÆÄºçÞy EçÊçjy, Nÿçuo|Nÿy, EçÊçjy �ç{um|ªç, Yoìsy| Eçty�º NÿgNÿ G�ÄçÌ ºQoy Ò{ uNæÿoì NÿºÄçå Yç{s ª�ç�z Nÿy �Äçº\çuo ªõÿ �sç �Òy Òø @

6. �Äçº §ì\uÁç®ç n®ç{Òçº �Òy ª�çoz @

7. Eu�Nÿoº �çuª|Nÿ ºËªõ TçæÄ Nÿç §To u��bç Áçzoç Ò{,¤ÀçÖm ¤æ��NÿçºNÿ �Òy Òø @

8. �Äçº ªuÒÁçç®õÿ Ìçägy Nÿç �ÁÁçì Áçzoz Ìª® ºç\�îoçõ Nÿy�ºæ�ºç E��ç�z Nÿy ¤\ç® ªÒçºçÉb~y®� �ºæ�ºç E��çoy Ò{@

9. �Äçº ÆçNÿçÒçºy Nzÿ Ìçsçz Ìçs ªçæÌçÒçºy §y Ò{ uNæÿoìÌìÄº ®ç Tç®, ¤{Áç, §{Ì Eçut Nÿç TçzÉo ÌzÄ� �Òy Nÿºoz@

10.�Äçº \ªy� �º Qç�ç �Òy Qçoz @ Äz EMÌº �yägç-Yç{Nÿy(�çb-Yç{ºæT) �º ¤{eNÿº §çz\� Nÿºoz Ò{ @

11.�Äçº \ªy�-\ç®tçt osç �Æì�� Nzÿ �uo EçæouºNÿ ª� Ìz\ìägz ºÒoz Ò{ Eç{º ÄÒ LNÿ G�Nÿy \çuo uÄÆzÊoç ¤� TF|Òø@ G�Nzÿ Qî� ªõ ¤Ìy ÒíF| Òø @

45 46

12.�Äçºçõ ªõ ªçæ-¤ç� ûçºç ÁçäguNÿ®çõ Nzÿ �çåÄ �äg�z Nÿy �sçÒ{ @ tçªçt ÌçÌ-ÌÌìº Nzÿ �çæÄ �ägoz Ò{ @ ªçªç-ªçªy §çæ\z§çæ\y Nzÿ �çæÄ �ägoz Òøÿ @

13.§çæ\y ®ç §çæ\z - ¤Òî osç NìÿZ ÿuºËoztçº \{Ìz - ªçªç,ªçªy, ªçªz-ÌÌìº, ªçªz-ÌçÌ Eçut Nÿy ^ìey sçÁçy,uTÁççÌ �Òy Geçoy @

14.Zçzbz §çF| Nÿy �n�y Nÿçz E��z \ze Nzÿ �çåÄ �äg�ç osç �\ºuªÁçç�ç Äu\|o Ò{ @

15.�Äçº tîÌºçõÿ Nÿy �ç{Nÿºy Nÿº�z Nÿy ¤\ç® Qìt Nÿy Qzoy®ç GùçzT Nÿº�ç [®çtç �Ìæt Nÿºoz Òø @

F F F


�Äçºy §çÊçuÄrç�

�Äçºy §çÊç ªõ uÄûç�çõ �z �ç®ç uNÿ ®Ò �ªìQo®ç ºç\Ësç�y-ªçÁçÄy Nÿç �uo¿� Òø u\Ì ªõ NìÿZ-ÿNìÿZ ªçÞç ªõÿ uÒæty, ªºçey, Tì\ºçoy,¤VzÁçy, ªºçºy, ¤ìætzÁçy Nÿç uªÈm Òø @ Eç\NÿÁç NìÿZ ÿEæTÀz\y Æ£tçõ �z §y�Äçºy ªõ E��ç Ësç� ¤�ç uÁç®ç Ò{, \{Ìz - ËbzÆ�, ¤Ì, ªçzbº, byª,b}MÌ, �z�, �z�ÌyÁç, bz¤Áç, ¤õY, �Áççb, �åb, Nÿçzb Eçut @

�Äçºy §çÊç ®Ò <<Nÿuso §çÊç>> (¤çzÁçy /dialect) Nÿy Èzmy ªõ EçoyÒø @ �Äçºy Nÿy Ìut®çõ Ìz �YuÁço u�u� <<uÄÄçÒ Tyo>> Ò{ u\�Nÿy utÁçYË�Ìªyqç uÄûç� Eçº. ÃÒy. ºÌzÁç �z E��y ºY�ç <<Castes and Tribes ofCentral Provinces>> ªõ Nÿy Ò{ @ �Äçºy ªõÿ ÁççzNÿTyo oçz uªÁç \çoz Ò{ uNÿ�oìTù ÌçuÒn® Nÿç E§çÄ Òø @ NìÿZ ÿÄÊ| �îÄ| \®�çÁçuÌæÒ �bÁçz, �çT�ìº �z�Äçº Tçsç (2006), TÀçªTyoç-�Äçºy ÌæËNÿºm (2009) osç �çzÄçºyTyo-TæTç (2010) �çªNÿ ºY�çLæ ªçÞ �Äçºy ¤çzÁçy ªõ �NÿçuÆo Nÿy Ò{@GÌy oºÒ ª�ºç\ �bzÁç, ÌçNÿçzÁçy ûçºç �Äçºy ÁççzNÿTyoçõ Nzÿ NìÿZ ÿÌæTÀÒ�NÿçuÆo uNÿ®z T®z Ò{ @ Eç\NÿÁç uÄu§�ç ËsÁççõÿ Ìz �NÿçuÆo Ìçªçu\Nÿ�uÞNÿçEçõ ªõ �Äçºy Tyo Eç{º ÁçzQ �NÿçuÆo Òçz ºÒz Òø @ Eo: �Äçºy u�ºz-u�ºz uÁçuQo §çÊç Nÿç ¿� �çºm Nÿº ºÒy Ò{ @

�Äçºy §çÊç Nÿç Ã®çNÿºm �Äçºy Nÿy uÁçu� Nzÿ ¿� ªõ tzÄ�çTºy ®ç¤ÀçÖy uÁçu� Nÿç �ìº\çzº Ìªs|� Nÿºoç Òø Eç{º �Ësçu�o §çÊç uÒæty NzÿG�§çÊçEçõ - Qägy ¤çzÁçy, ¤À\§çÊç, Òuº®çmÄy, ¤ìætzÁçy, Nÿ�ç{\y, ¤VzÁçy,ZðyÌTäjy, EÄ�y, ªçºÄçgy, ªzÄçoy, \®�ìºy, ªçÁçÄy, �Òçägy, ªçT�y,§çz\�ìºy, ªTÒy osç ª{usÁçy ªõã Ìz ªçÁçÄy Ìz Ìªç�o ¤ÒíoçæÆ ªõ NÿºoyÒø @ Eo: �Äçºy Nÿç uÄNÿçÌ u�©�çæuNÿo NÀÿª Ìz ÒíEç \ç� �ägoç Òø -

§çÊç - uÒæty G�§çÊç - ºç\Ësç�y ¤çzÁçy - �Äçºy

�Äçºy §çÊç �º qzÞy® §çÊçEçõ Nÿç �§çÄ uTº�ç ËÄç§çuÄNÿ Ò{ @ªÒçºçÉb~ ªõ ªºçey oçz ª�®�tzÆ ªõ uÒæty §çÊçEçõ �z �Äçºy Nÿçz E��çÆ£t-ÌæTÀÒ �tç� Nÿº ÌªwòÆçÁçy uNÿ®ç Òø @ ÒçÁç Nzÿ LÿNÿ §çÊç-E�®®�

E�ìÌçº - §ægçºç-¤çÁççVçb Nÿy �Äçºy LÄæ uZætÄçägç ¤{oìÁç Nÿy §çz®ºy-�Äçºyªõ 60-87%, �Äçºy Eç{º NÿçzÉby, Nìæÿ§çºy ¤çzÁçy ªõÿ 80-83%, �Äçºy Eç{º¤VzÁçy ªõ 50-65% osç �Äçºy Eç{º ¤ìætzÁçy ªõ 46-64% Ìªç�oç �çF| TF|Òø @ Eo: <<NÿçzÌ NÿçzÌ �{ ¤tÁç{ ¤ç�y, Yçº NÿçzÌ �{ �ç�y >> ®Ò NÿÒçÄoYuºoçs| Òçzoy Òø @

§çºo ÌºNÿçº, TwÒ ªæÞçÁç®, \�Tm�ç �çu�Nÿºm ºç\�Þ Nzÿ E�ìÌçº�Äçºy ¤çzÁçy Nÿç ÄTy|Nÿºm <<Indo-Aryan of Central Zone of India>>LzÌç uNÿ®ç T®ç Òø @

�Äu�, ËÄº, Ã®æ\�, Æ£t Ã®ÄËsç, Eçut, �Äçºy osç uÒæty ªõ �ç®:LNÿÌy Ò{ @ �Äçºy osç uÒæty ªõ Ìærç, ÌÄ|�çª, uÁçæT, ÄY�, uNÀÿ®çÿ EçutLNÿÒy §çÊçuÄrç� Nÿçz �tuÆ|o Nÿºoy Òø @ FÌuÁç®z uÒæty Nzÿ Ã®çNÿºm NÿçzÌçª�z ºQ Nÿº �Äçºy §çÊç Nÿy »�ºzQç Nÿçz ÌçNÿçº Nÿº�z Nÿç �®çÌuNÿ®ç T®ç Ò{ @ tìÌºz Æ£tçõÿ ªõ uÒæty Nzÿ EçF|�z ªõ �Äçºy Nÿy EçNwÿuo G\çTºNÿº�z Nÿç ®Ò �®n� Òø @ uÄrç� qzÞ Nÿç NÿçzF| Ã®uOÿ ®ut §çÊçÆçËÞ Nÿç�uºªç\|� Nÿºõ oçz TÁçuo®çå Òçz�ç, Þìub®çå ºÒ�ç, NìÿZ u¤ætì oN|ÿÌæTo �Òçz�ç, ËÄç§çuÄNÿ Òøÿ @ EçÆç Ò{, §çÄy §çÊç-uYuNÿnÌNÿ G�Nÿç u�ºçNÿºmNÿºõTz!

1. Äm| (Alphabets/Letters) : <<§çÊç>> Æ£t <<§çÊ>> �çoìÌzu�uª|o Òø u\ÌNÿç Æçu£tNÿ Es| Ò{ - ¤çzÁç�ç ®ç Äçmy@ ªìQ Ìz u�NÿÁçy�Äu�®çå Ämçz| Nÿçz �Nÿb Nÿºoy Ò{ \çz �Äu� Nÿy Ì¤Ìz Zçzby FNÿçF| Òçzoy Ò{ @Äm| Es|�îm| Òçzoç Òø Eç{º G�Òz Eç{º uÄ§Oÿ uÿNÿ®ç �Òy \ç ÌNÿoç@ uÒæty\{Ìz Òy �Äçºy ªõ 48 Äm| Òø@ Ämçz| Nzÿ NÀÿª¤ò ÌªîÒ Nÿçz Äm|ªçÁçç NÿÒoz Òø@

Äm|ªçÁçç Nzÿ Äÿmçz| Nÿçz tçz �Nÿçºçõ ªõ ¤çæbç T®ç Òø - ËÄº (Vowels)osç Ã®æ\� (Consonants) @ ËÄº ËÄoæÞ Òçzoz Òø, G�Òz Gƒ¡¡∫m Nzÿ uÿÁç®zuNÿÌy �Äu� Nÿy EçÄÅ®Nÿoç �Òy Òçzoy @ Ã®æ\�çõ Nÿç Gƒ¡¡∫m ËÄoæÞ �ÒyÒçzoç @ G�Òz ËÄºçõ Nÿy ÌÒç®oç Áçz�y �äãgoy Òø @

ËÄº oy� �Nÿçº Nzÿ Ò{ÿ -¶ÒËÄ ËÄº - E, F, G, Jÿ @tyV| ËÄº - Eç, F|, H @Ìæ®ìOÿ tyV| ËÄº - L, Lz, Eçz, Eç{ @

3


FÌ �Nÿçº �Äçºy osç uÒæty ªõ Äm| ËÄºçõ Nÿy ÌæP®ç S®çºÒ Òø @ËÄºçõ Nÿçz ªçÞçEçõ Ìz u�tz|uÆo Nÿº Ã®æ\�çõ Ìz \çzäãgç \çoç Ò{ -

ËÄº

E Eç F F| G H Jÿ L L z Eç z Eç { E æ E:ªçÞçLæ

- ç u y ì î w z { çz ç{ æ :

Æ£t

�äj �çª uoÁç Qyº Tì¿ §îÁç owm ªzÁç Ò{ ªçzº ªç{o Eæ¤ç EÒ:<<E>> Äm| (ËÄº) Nÿy NÿçzF| ªçÞç �Òy Òçzoy @

Ã®æ\� - Ämçzú Nzÿ Ë�Éb G�ççºm ªõÿ ËÄºçõ Nÿy ÌÒç®oç Áçz�y �äãgoy Òø @ \{ÌzN½ÿ, ÿY½, b½, o½, �½, Áç½ @ G�ççºm uNÀÿ®çÿ E�ìÌçº ÄmçzúNzÿ E�zNÿ §zt Òçzoz Òø@

E,Eç; Nÿ - ÄT| Næÿe Næÿe°½Ò, uÄÌT|F,F|; Y - ÄT|, Æ oçÁçì oçÁçÃ®Jÿ; b - ÄT|, º, Ê ªìòç| ªìò|�®

o - ÄT|, Áç, Ì½ tæo tæn®G, H; � - ÄT| EçzÉe Eçze°½W½ \½ ; m, �, ª½ ªìQ Eç{º �çuÌNÿç E�ì�çuÌNÿL, Lz ; Næÿe + oçÁçì Næÿe - oçÁçÃ®Eçz, Eç{; Næÿe + EçzÉe Næÿeç{Ée°Y½ tæo + EçzÉe tæoç{Ée°½

�Äçºy, uÒæty osç ªºçey ªõÿ Ämçz| Nÿç G�ççºm ËsÁç osç §ztLNÿ Ìç Òçzoç Ò{ @

Ã®æ\� ÌæP®ç ªõã �øoyÌ Òø @ F�ªõ 25 Ã®æ\� Eçzeçõ Nzÿ Ë�Æ| Ìz, ªìåÒÌz u�NÿÁçoz Òøÿ @ Äz �çæY ÄTçz| ªõ ¤çæbz T®z Òø Eç{º Òº ÄT| ªõ �çæY Ã®æ\� Òçzoz

Òø -Ë�Æ| Ã®æ\� : Nÿ ÄT| - N½ÿ Qÿ T V W(Mutes) Y ÄT| - Y Z \ ^ a

b ÄT| - b e g j mo ÄT| - o s t � �� ÄT| - � ¢ÿ ¤ § ª½

E�oËs Ã®æ\� (Semi-Vowels)- Ã®æ\�çõ ªõ Yçº Ã®æ\� LzÌz Ò{ u\�ÒzNæÿe Ìz (ªìQ Nzÿ Eætº Ìz) ¤çzÁçz \çoz Òøÿ Eç{º G�Òõ EæoËs Ã®æ\� NÿÒç\çoç Ò{ @ \{Ìz - ® º Áç Ä @GÉª Ã®æ\� (Sibiliants) - Yçº Ã®æ\� LzÌz Ò{ u\� Nzÿ G ççºm ªõXYGÉªç ªìQ Nzÿ ¤çÒº u�NÿÁçoy Òø uNÿ�oì ªìQ Nÿç NÿçzF| §çT Eç�Ì ªõË�Æ| �Òy Nÿºoç @\{Ìz - Æ Ê Ì Ò @

Gunq�o Ã®æ\� ( uûTìm Ã®æ\�) - tçz Ã®æ\� LzÌz Ò{ u\�Nÿç G ççºm \yXY §

^bNzÿ Ìzÿ Òçzoç Òøÿ - \{Ìz - äg äj @

�çuÌM® Ã®æ\� - W, a, m, �, ª@

Áçìæueo Ã®æ\� - º @

�çu¾ç|Nÿ Ã®æ\� - Áç @

Ìæ®ìOÿ Ã®æ\� (conjuncts) - F� ªìÁç Yçº �Nÿçº Nzÿ Ã®æ\�çõÿ Nzÿ EÁççÄç

Yçº Ìæ®ìOÿ Ã®æ\� G�®çzT ªõÿ Áçç®z \çoz Ò{ @ Ìæ®ìOÿ Ã®æ\� (conjuncts)

Ã®æ\�çõÿ Nzÿ Ìæ®çzT Ìz ¤�oz Òøÿ @ \{Ìz -

q = Nÿ½ + Ê½ + E Gtç. qzÞ, quÞ®, qªç

Þ = o½ + º½ + E Gtç. uÞÁççzNÿ, Þìub, uYÞ

r = \½ + a½ + E Gtç. rç�, rçoç, rç�z¾çº

È = Æ½ + º½ + E Gtç. ÈÄm, Èwuo, Èª

uûnÄ Ã®æ\� - \¤ LNÿ \{Ìz tçz Ã®æ\� uªÁçoz Òøÿ o¤ LzÌz Ã®æ\�çõ Nÿçz uûnÄÃ®æ\� NÿÒoz Òø, \{Ìz -

ð = o½ + o Gtç. Nìÿðç, ¤ðy, Òðy

˜mçz| Nÿç G�çç”m L˜“‰ §zt

˜m| G�çç”m ¸sç�§zt


� ç = Y½ + Y Gtç. ¤ ç Nÿ ç�ç XY�®z Äm| - ãNÿ, ãQ, ãT, ã\, ã¢ÿ @ (Nÿ¤îÁç, Qçoyº, TÁço, NÿçT\,\ªç�ç, ¢ÿç{º�)

�Äçºy ªõ Ê osç Æ Nÿç G ççºm �ç®XY : <Ì> \{Ìç Òçzoç Ò{ @ Áç osçp (W) Nÿç G�ççºm <º> Òçzoç Ò{ @ Nÿ Nÿç <Q> \{Ìç G�ççºm Nÿºoz Ò{ @ <�Ò>ªz <Ò> Áçì�o ºÒoç Ò{ ®ç Ò Nÿç Ä \{Ìç Òçzoç Ò{ @ G�ççºm q,Þ,Jÿ,Jÿ,a,Eçut �YÁç� ªõ �Òy Ò{ @

uÒæty ªõ G�ç�o <E> Nÿç G�ççºm �Òy Òçzoç \{Ìz - Æª|, Ìty|, EæTÀz\y,Tªy|, GÁbç, ÒÁNÿç @ uNæÿoì �Äçºy ªõÿ G�ç�n® <E> Nÿç Òçzoç Ò{,G�ççºm\{Ìz Æºª, Ìºty, EæTºz\y, Tºªy, GÁçbç, ÒÁçNÿç, Eçut @ �Äçºy ªõ <�>

Eç{º <m> Nzÿ G�ççºm Eu�Nÿoº <�> \{Ìç Òy Òçzoç Ò{ @

Äm| Ìæ®çzT (((((Joining of Letters)))))ËÄº Ìæ®çzT - �Äçºy ¤çzÁçy ªõ ËÄº Ìæ®çzT u�Yz ut®z T®z Òø - NÿÿçzÉbNÿ ªõuÒæty ËÄºÌæ®çzT ut®z T®z Òø @L + F = tzFÌ (ut®ç) Eç + Eç = tçEç\y (u�oç\y)E + F = YFo½ (Y{o) Eç + G = YçHº (YçÄÁç)E + G = QHb½ (QGb) §ç + Eçz = §çEçz\y (\ze)Eç + F = tÄçF| (tÄç) E + Eç = �º (�Nÿägã�ç)Eçz + Eç = ªçzº (ª®ìº) Eç + E = �çº (oÁçÄçº �çoy Nÿy �çº)Ã®æ\� Ìæ®çzT - �Äçºy ªõ Æ£t Nzÿ �sª, ª�®ª LÄª½ E�n® F� uo�çz Qægçõ�º Ã®æ\� Ìæ®çzT uªÁçoç Òø @ uû Ã®æ\� Ìæ®çzT Eu�Nÿoº uªÁçoç Ò{ osçYçº Ã®æ\�çõ oNÿ §y Ã®æ\� Ìæ®çzT uªÁçoç Òø @(E) �sª Ã®æ\� Ìæ®çzT : GtçÒºm -Q + ® = P®çÁç � + ®ç = �®ç� ¤ + ® = £®ç\, �½ + ® = �®çº£® + ®ç = £®çbºy Ì½ + Áç = ËÁççzNÿ, �½ + ® = �®ç® �½ + ® = �®çÁçç\ + ® = [®ç �½ + ® = �®çÁçç Ì + ®ç = Ë®çF|(¤) ª�® Ã®æ\� Ìæ®çzT : GtçÒºm -Nÿ + Q = ¤Nÿ½Qº = ¤MQº (¤Qº) Nÿ + t½ = ®zNÿtçu� (LNÿtç�y)o + uº = �ouºNÿç = �uÞNÿç Nÿ + Äç = ÁçNÿÄç

Nÿ + b = gçNÿ½bº = gçMbº Ì + o = ªçËoº(Nÿ) E�n®Ã®æ\� Ìæ®çzT : GtçÒºm -� + \ = º�\ b + eç = Tb½eç,� + T = o�T, o + sç = \nsç� + T = t�T, o + ºç = \Þç� + T = º�T Äç + ¤ = Qç�t� + \ = T�\ �+ T = \�TT+ ¤=\ç©¤, b + b = Áçcï� + � = Yì��y o + º = uYÞ(g) uÞÃ®æ\� Ìæ®çzT : GtçÒºm -Nÿ½ + o½ + ®½ = ªìMn®çº o½ + �½ + ®½ = �ìo�®ç� + g + ®ç = t�g°çº �g + T½ + g = Áç�Tgç/�çæTägç�½ + g½+ t½ = Òõtägç �½ + T½ + Áç½ = Yç�½TÁççz�½ + t½ + º½ = Ììætº ª½ + ¤½ + g½ = Ìz©¤gç(F|) YoìÃ®æ\�çnªNÿ Ìæ®çzT� + g½ + T½ + ®½ = ÁççægS®ç

W + T½ + �½ + ®½ = EçõãT�®ç

�Äçºy ªõ �sª \çzg Æ£t Nÿç uÄTÀÒ Nÿº ¤çzÁç�z Nÿy �sç Ò{ - \{Ìz Èy�o-

uÌº�o, �oç�-�ºoç�, �w�t - �îº�t Eçut.

¶ÒËÄ-tyV| ËÄº ªçÞçEçõ Nzÿ NìÿZ �Äçºy GtçÒºm :

Eç -ç Nÿçºç, ªçªç, §çÁçç, �§ç @

F - u ut�, Tuo, ªæutº, u�uªo, uÁçæT, uÄu�, uÌæÒ, ªç�uÌNÿ,

�uºmçª, ªuo, Òuº, ¿uY @F| - y §yQ, ºyuo, Äyº, ¤çzÁçy, \yÄ, Ìyoç, eyNÿ, �î\�y®,

Òyºç, �Äy�, Tºy¤, ºçzby, bçz�y, TçzÁçy, ÒÄzÁçy, ¤ºey,

§çÁçy, Teºy, �bºy.

G - ì QìÆ, Ìç¤ì�, t®çÁçì, TçzNìÿÁç, u��ìm, Gº, GuYo, Tìm,

oìÁç�ç, �ìl®, NìÿÁçy, ÌìÒçT @

H - î §îQ, \îoç, Ìîºo, ªìÒïo|, Nÿ¤îoº, Nÿ¤îÁç, uÒætî, tçtî @


L - z Nzÿºç, ªzÁç, tzQ, ¢zÿNÿ @

Lz - { ¤{º, ª{Áç, Y{o @

Eçz - çz NÿçzÆ, tçzÊ, gçzÁçy, ªyeçz, Qçºçz @

Eç{ - { ªç{Ìy, Áçç{Nÿy, Yç{Nÿy, Tç{ºy @

Eæ æ EæT, \æT, oæT, ûæû, Eæ¤çº @

E: : EçÒ:, YÒç:, �ço:, tì:Q @

2. Æ£t (( (( (Word) :) :) :) :) : LNÿ EsÄç E�zNÿ Ämçz| Ìz ¤�y ËÄoæÞ LÄª½

Ìçs|Nÿ �Äu�Nÿçz Æ£t (Word) NÿÒç T®ç Òø @ Æ£tçõ Nÿç ÄTy|Nÿºm

uÄNÿçºy osç EuÄNÿçºy §ztçõ ªõ uNÿ®ç T®ç Ò{ -Æ£t

uÄNÿçºy EuÄNÿçºy

Ìærç ÌÄ|�çª uÄÆzÊm uNÀÿ®ç uNÀÿ®ç Ìæ¤æ� Ì©ªìX®® uÄËª®çut

uÄÆzÊm ÌîYNÿ ¤çz�Nÿ ¤çz�Nÿ

EÃ®® EÃ®® EÃ®® EÃ®®

�Äçºy ªõ ¶ÒËÄ osç tyV| ËÄºçõ ªõ u§�çoç ¤ÒíoçæÆ ªõ ªÒÌîÌ �Òy

Òçzoy@ �ç®: ¶ÒËÄ ËÄºçõ ªõ ¤çzÁçç \çoç Ò{ @ Nÿ§y-Nÿ§y EçÌç�y Ìz ¶ÒËÄ Nÿç

tyV| Eç{º tyV| Nÿç ¶ÒËÄ �uºÄo|� ¤çzÁç�z ªõ Òçz \çoç Ò{ @

u�� - �y�, �çu� - �ç�y, u§Nÿ - §yNÿ

�Äçºy ªõ LNÿçqºy Æ£tçõ ªõ uÆQºËs ËÄº tyV| Ìç�çºmo®ç �ç®z

\çoz Òø osç �n®zNÿ Æ£t ªõ LNÿ ¶ÒËÄ oçz tìÌºç tyV| G�Äm| �\º Eçoz Òø

GtçÒºm -

�çe½» (¤äZägç) Feçz¤ç (uÄeçz¤ç) Nÿ�çº½ (ªçsç)

ÒíYuNÿ (GYNÿy) ºçQg (ºçQ) Yìub (Yçzby )

E\½ (Eç\) QçzQÁçç (QçåÌy) �Q½ (�çQì�)

F|b½ (F|b) Eçæ\ìº½ (ÒszÁçy) ¤çuÌæT (¤çÌëT )

uoºs (oys|) �çN½ÿ (�çNÿ) ªç® (ªçå)

\uª� (\ªy�) ¤º¢ÿ (¤¢|ÿ) HÌ (T�çç)

Eçzoºçz (Go�ç) ªçæug (ªçægy) tì¢ÿçº (tçz�Òº)

gçzÌuNÿ (uÌº) Tºçz (TÁçç) �çug (�çägy)

Tç®uNÿ(Tç®Nÿy) ¤çzb (GæTÁçy) Òçzb½ (Eçõe)

¤zu� (¤z�y) ªõuj (ªõjy) Nÿuäj (Nÿjy)

uÌº (Æyº) \ç®½ (\ç) oÒç� (�®çÌ)

gçzºç (EçåQ) uYo½ (�ºçu\o) tÄ½ (sæg)

Æ£t §zt :

1. ÄçYNÿ Æ£t - ¤çzÁçYçÁç ªõ �YuÁço Æ£t, \{Ìz - Tç®, \ªy�,

Qzoy Eçut @

2. ÁççqumNÿ Æ£t -(¤çz�ÌîYNÿ Esy| Æ£t, \{Ìz - \®Yæt, ºçÄm,

NæÿÌ Eçut @

3. Ã®æ\� Æ£t - Tìj Es| Nÿç ¤çz� Nÿºç�zÄçÁçz Æ£t, \{Ìz - (Ã®æTçs|)

utÄÌ ¤ìg T®ç (Æçª), QçÁçy �zb (§îQ), ¤çºç ¤\ T®ç

(¤æe°ç�çº) Eçut @

4. LNÿçsy| Æ£t - NzÿÄÁç LNÿ Esy| Æ£t, \{Ìz -Tç�ç, ºçªç®m, ªç

(ªç®) Eçut @

5. E�zNÿçsy| Æ£t (Homonyms) Eu�Nÿ Esy| Æ£t \{Ìz - Ìçz�ç

(Gold and Sleep) ENÿçÁç ªwn®ì - Nÿª GªÀ ªõÿ ªwn®ì ®ç EÌª®

ªwn®ì @

6. �®ç|®ÄçYy Æ£t (Synonyms) LNÿ Es| Nÿç ¤çz� tz�zÄçÁçz E�zNÿ

Æ£t, \{Ìz \Áç-�ç�y-�yº, �î� -o�yÌ- o��-EçT- EæTçº Eçut@

7. uÄ�uºoçs|Nÿ Æ£t (Antonyms) �ºË�º LNÿ tìÌºz Nzÿ uÄºçz�y

Æ£t - \{Ìz ÌìQ-tìQ, Eªyº-Tºy¤, §Áçç-¤ìºç, ¤ägç - Zçzbç

Eçut@


8. Ìª¿� u§�ççs|Nÿ Æ£t - u§�ç Esy| Æ£t \{Ìz - Nÿª| -

Nÿç®|,Nÿºª - uNÿËªo, �ºtzÆ - uÄtzÆ, �tzÆ - qzÞ/�çæo @

9. ÄçM®çæÆ Esy| Æ£t - Áç©¤z ÄçM® Nÿç Ìæuq�o Æ£t¿�, \{Ìz -

�\çoæÞ - � \ç û çºç N ÿç®|ºo º ç[®, u Äùç�ye - G u Æqç � tç��ç

Nÿº�zÄçÁçy ÌæËsç @

10. �Äu�¤çz�Nÿ Æ£t - �Äu� G çºm Nÿº E��y ¤ço NÿÒ�ç, \{Ìz,�ç

tçæo uNÿbuNÿbç�ç, ¤äg¤ägç�ç, Tì�Tì�ç�ç Eçut @

11.ÌªîÒÄçYNÿ Æ£t - ÌªîÒ Esy| Æ£t \{Ìz, Ìz�ç, ÌæV, Ì§ç,®çÞy

Eçut @

12.Ìærç - �çª Nÿç ¤çz� Nÿºç�zÄçÁçç Æ£t, \{Ìz - �ìËoNÿ, �zg, ^çg,

Vº Eçut @

13.ÌÄ|�çª - �ì»ÊÄçYNÿ Æ£t, \{Ìz - uª (ª{), oì (oî),

Ä®,Äç,G (Äz) Eçut @

14. uÄÆzÊm - �çª ®ç ÌÄ|�çªNÿy uÄÆzÊoç ¤oç�zÄçÁçz Æ£t - \{Ìz (¤zÌ

Qºç¤) EXZç, ¤ìºç, (GY-�yY) HæYç, �yYç @

15. uNÀÿ®ç - ÄËoìEçõÿ Nzÿ Ì©¤�� ªõÿ uÄ�ç� Nÿº�zÄçÁçz Æ£t, \{Ìz -

Eç®Ä, T®Ä, Qç®Ä, u�®Ä (Eç®ç, T®ç, Qç®ç, u�®ç ) Eçut @

16. uNÀÿ®çuÄÆzÊm - uNÀÿ®ç Nÿy uÄÆzÊoç ¤çz�Nÿ Æ£t -

\{Ìz - Eç¤E, Nÿ¤E, (E¤, o¤) Eçut ,

17.Ì©¤�� ÌîYNÿ Æ£t - uNÀÿ®ç Ìz �çªçs|Nÿ Æ£tçõÿ Nÿç Ìæ¤�

\çzg�zÄçÁçz Æ£t, \{Ìz - Nÿçz, Áçç (Nzÿ, EçTz) Eçut@

18.Ì'“ì�çfi ⁄çz�Nÿ˘£t - tçz Æ£t ®ç ÄçM®çõNÿçz uªÁçç�zÄçÁçz Æ£t \{Ìz

E�ç, ®ç, �º (Eç{º, ®ç, uNÿ�oì) Eçut @ .

19. uÄËª®çut ¤çz�NÿÆ£t - Eºz, EÒçz (ª�çzuÄNÿçº ÌîuYo Nÿº�zÄçÁçz)

20. ®ìSªÆ£t - G�çç”m ªçÞç ®ç Äm| Nzÿ Òzº¢zÿº Ìz Es|¤tÁç

\çoç Ò{, \{Ìz - E�zqç - FXZç, G�zqç - u�ºçtº @

EÄÁç©¤ - ÌÒçºç, EuÄÁç©¤ - ÆyVÀ

Eu�Ée - u�ÉeçuÒ�, Eu�Éb - Òçu�

E�n® - Ìæoç� , E�á® - �ºÒzY

EÆOÿ - ÆuOÿÒy�, EÌOÿ - uÄºOÿ

Eçut - Fn®çut, Eçty - EçtoÄçÁçç

Eçºuo - tì:Q, Eçºoy - �î�-ty��çÞ

EÄu� - NÿçÁç , EÄ�y - §çÊç Nÿç �çª

�ç�y-\Áç �çum - Òçs

uYoç - �zoÆ{«®ç Yyoç - \æTÁçy �çum

uYº - �ìºç�ç, Yyº - Nÿ�gç

qÞ - quÞ®, ZÞ - Zçoç

NÿçÌ - QçæÌy, NÿçÆ - Æç®t

Nÿçæbç - �ìNÿyÁçç, Nÿçbç- Nÿçb�ç

NÿÒç - NÿÒ�ç, NÿÒçæ - ueNÿç�

NÿuÁç - NÿuÁç®ìT, ÌæNÿb, NÿÁçy - E�|uQÁçç ¢îÿÁç

Nwÿuo- ºY�ç, Nwÿoy- u��ìm,Nÿª|

NìÿÁç-ÄæÆ, NîÿÁç- uNÿ�çºç.

3. G�ÌT| (((((Prefix)))))

G�ÌT| Äz Æ£tçæÆ Ò{ \çz uNÿÌy Æ£t Nzÿ Eçº©§ ªõÿ \ìägNÿº GÌ Æ£t Nÿy

uÄÆzÊoç �{tç Nÿº tzoz Òø @ �Äçºy ªõ uÒæty \{Ìz Òy G�ÌT| ÁçTç�z Nÿy �sç

Òø @


�Äçºy - uÒæty Nzÿ G�ÌT|

G�ÌT| Es| GtçÒºm

E) ÌæËNwÿo G�ÌT|

Euo Eu�Nÿ, H�º En®çYçº, EuoNÀÿªm, EuoÆ®

Eu� ÈzÉe, H�º Eu�Nÿçº, E�®q, EuoÌçº

E�ì NÀÿª, Ìªç�oç E�ì¿�, E�ìËÄçº, E�ìÄçt

E� ÁçVìoç, Òy�oç E�ªç�, E�Æ£t,

E�®Æ,E�Äçt

Eu§ Ìçªy�®, Eçu�M® Eu§ªç�, E¥®çÌ

EÄ Òy�oç, E�çtº EÄËsç, EÄoçº, EÄ�uo

Eç Ìyªç, Eç{º Eç\�ª, EçYºm, Eç\yÄ�

Go½ H�º, GnNÿÊ| Gn��ç, G�çuo, GnÌçÒ, G�çº

G� u�Nÿboç, ÌÒçºç G�Nÿçº, G�tzÆ

tìº ¤ìºç, Nÿue�, tìÉb tìt|Æç, tì\|�, tìTì|ª, tìÉNÿª|

u� §yoº, �yYz u�tç�, u�Êz�, u�Äçºm

u�º½ ¤çÒº, u�Êz� u�º�ºç�, u�tçz|Ê, u�u\|Ä, u�ºçzTy

�ºç GÁçbç, �çÆ, E�çtº �ºç\®, �ºç§îo, �ºçNÀÿª

�uº EçÌ�çÌ, Yçºçz Eçzº �uºNÀÿªç, �uºmçª, �uº�îm|

� Eu�Nÿ, EçTz �NÿçÆ, �Yçº, �§î, �ªçm,

�oç�,

�uo uÄºçz�, ¤ºç¤ºy �n®zNÿ, �uoNîÿÁç, �n®q

uÄ u§�çoç, Òy�oç uÄrç�, uÄtzÆ, uÄ�Äç, uÄÄçt

Ìª �îm|oç, Ìæ®çzT ÌæTª, ÌæoçzÊ, Ìæ�®çÌ,

Ìæ®çzT,ÌæËNÿçº

Ìì ÌìQy, EXZç, Ììætº ËÄçTo, ÌìÄçÌ, Ìì\�, Ìì®Æ,

(Eç) uÒæty G�ÌT|

E / E�½ E§çÄ, u�Êz� EªçzÁç, Erç�, E��äj,

E�\ç�,

E� Eç�ç E�ªºç, E��Nÿç, E�\Áçç

G� LNÿ NÀÿª G�YçÌ, G�Òðº, G�EËÌy

Eç{ Òy�oç Eç{Tì�, Eç{Ìº, Eç{oçº

u¤� u�Êz� u¤�Nÿçªy, u¤�tzQç, u¤�\ç�ç

§º �ìºç §º�zb, §ºÌNÿ, §º�îº, §º�î�

Nìÿ / Nÿ ¤ìºçF| Nÿ�ìo, Nìÿºyuo, NìÿÌæTo

Ì ÈzÉe Ì�îo, Ì\T, ÌºÌ, ÌuÒo

(F) Eº¤y G�ÌT|

Nÿª Òy� NÿªE²ÿÁç, Nÿª\çzº, NÿªNÿyªo

QÆì ÈzÉeoç QìÆuNÿËªo, QìÆQ¤º, QÆì �Ìy¤

T{º u�Êz� T{ºÒçu\º, T{ºNÿç�î�y, T{ºÌºNÿçºy

tº ªõÿ tº©®ç�, tºNÿçº

�ç E§çÄ �çºç\, �çÁçç®Nÿ, �ç\ç®\,�ç�Ìæt

¤ E�ìÌçº ¤tç{Áço, ¤�çª

¤t½ ¤ìºç ¤t�çª, ¤tÌìºo, ¤t�Ìy¤, ¤tðº,

¤º ¤çÒº ¤ºQçËo, ¤ºtçËo

¤ç Ìçs ¤çNÿç®tç, ¤çF¦ço

u¤Áç Ìçs u¤ÁçNìÿÁç

¤z u¤�ç ¤zF|ªç�, ¤zÄNîÿ¢ÿ, ¤zF¦ço, ¤zNÿÌîº

Áçç u¤�ç ÁççYçº, Áçç�oç, Áçç�ºÄçÒy

Ìº ªìP® ÌºNÿçº, Ìº�æY, Ìºtçº,ÌºÒt

Òº �n®zNÿ Òººçz\, ÒºYy\, Òºtª, ÒºÌçÁç.


4. �n®® (( (( (Suffix) : ) : ) : ) : ) : NìÿZ Æ£tçæÆ Æ£tçõÿ ®ç �çoìEçõ Nzÿ E�o ªõ \ìägNÿº

G�Nzÿ Es| ªõÿ �uºÄo|� ®ç uÄÆzÊoç �{tç Nÿº tzoz Ò{, G�Òz �n®® NÿÒoz Ò{@

GtçÒºm -

ÄçÁçç - TçÄÄçÁçç, VºÄçÁçç Nÿº - \çNÿº, QçNÿº

EçH - ubNÿçH, u¤NÿçH ®ç - �y®ç, Qç®ç, Ìçz®ç, ºçz®ç

ENÿ - YçÁçNÿ, Tç®Nÿ H - QçH, GgçH, NÿªçH

F®ç - ¤uäj®ç, EçNÿç - �ägçNÿç, �ªçNÿç, ¢ÿbçNÿç

EçÁçì - ^TgçÁçì, t®çÁçì Eç{�ç - u¤äZç{�ç, uQÁçç{�ç

�ç - Tç�ç, Ìçz�ç, ºçz�ç, ÒÌ�ç Äç� - ��Äç�, �NÿÄç�

�y - ºçæ��y, ¤çæ��y, ºçzÄ�y, tçº - Fªç�tçº

E� - ^çg�, uÁç��, �çzo�, ¤zÁç�Yy - Q\ç�Yy

�ç - ¤zÁç�ç, ^îÁç�ç, F| - ozÁçy, §çÁçy

F| - §çºy, ºzoy, ¢ÿçÌy Eç�ç - ¤ìäjç�ç

Eç - ^ìÁçç, YìÁçç EçÒb - uYNÿ�çÒb, TºªçÒb

E� - YÁç�, uªÁç�, QçÄ� EçÌ - §gçÌ, QbçÌ

F| - ¤çÁz çy, EçTæ y, Ì�ì y, NÿÒyÌ�ì y EçF| - ¤ìºçF|, §ÁççF|

Eæo - Tjæo, ª�Tjæo EçF| - NÿªçF|, ÁçägçF|, �äjçF|, uÁçQçF|

EçÄç - utQçÄç, �ZoçÄç EçÄb - uªÁççÄb, uÁçQçÄb

Eç� - Ìæoç�, uªÁçç� EçÄ - GoºçÄ, YjçÄ, ¤YçÄ,

oç - Ììætºoç Äç - YjçÄç, ¤ìÁççÄç, utQçÄç

�� - ¤çÁç��, ¤Y�� oy - ¤joy, Goºoy, YÁçoy,

o - ÌæTo, ºæTo, �æTo

5 Ìærç (Noun) : ÌæÌçº Nÿy u�\y|Ä, Ì\yÄ ÄËoìEçõÿ, §ç{TçzuÁçNÿ

ËsÁççõ �tzÆçõ, Ìç{ºªægÁç, �Ä�y, §çÄçõ Nÿç G�Nzÿ EÿuËonÄ osç �ÒYç�

Nzÿ uÁç®z NÿçzF| � NÿçzF| �çª Ò{ Eç{º GÌ �çª Nÿçz Òy Ã®çNÿºm ªõÿ Ìærç NÿÒç

\çoç Ò{ @ Ìç�çºmo®ç Ìærç®õ u�©� �Nÿçº Nÿy Òçzoy Òø @

�çmyÄçYNÿ(Animate)Ìærç®õ - \¡z ¸¡my∆¡ı N?y ˙ìY¡Â N?∫¡oz ìØ \{√z -

Vçzägç (Vçzägç) Ìº� (Ìçæ�) ¤F|Áç (¤{Áç)

F\Tìº (uY�NÿÁçy) Nìÿoºç (Nìÿðç) Òðy (Òçsy)

Gætyº (YìÒç) ªç�ìÌ (Eçtªy) bì»�çzbî (¤çÁç-¤�çz)

EçF|ªç®y (ªuÒÁçç®õ) Ìzºy (¤Nÿºy) u¤ÁççF| (u¤ÁÁçy)

E�çumÄçYNÿ (Inanimate) Ìærç®õ - \çz �çmºuÒo ÄËoìEçõ Nÿçz

Ìæ¤çzu�o Nÿºoz Ò{ \{Ìz -

oºç (oçÁçç¤) u¤Òyº (NìåÿÄç) EçzVº (�çÁçç)

Tçzbç (�nsº) �çb� (�ç¤ç) �ty (�ty)

�çÒçäg (�Òçäg) ¤çºy (¤çägy) utÄçz (ut®ç)

ÌägNÿ (ÌägNÿ) Ìç¤º (Ì£¤Áç) YìÁÒçz (YìÁÒç)

Tm�y® (Countable) ÌærçLå - u\�Òz uT�ç \ç ÌNÿoç Ò{ @ \{Ìz -

tì® b ìºç ( tçz ¤ z)XY tì® §Ìy (tçz §{Ì)

X®çº NìÿÁçì� (Yçº oçÁçz) X®çº Nìæÿ\y (Yçº Yçu¤®ç})}

Ì® »�®ç (Z:¿�®z) Ì® oçzºç Ìçz�çz (Z:oçzÁçç Ìçz�ç)

LNÿ tº\� Nzÿºç (LNÿ g\� NzÿÁçz) ENÿºç ¤[®ç (S®çºÒ ¤\z)

ETm�y® (Non-Countable) ÌærçLå -u\�Òz uT�ç �Òëÿ \ç ÌNÿoç@

\{Ìz -

Tçzäg/uªeçz (uªeç) Eçæ¤b/Qcçz (Qcç)

ªçzeçz�mç (ªÒç�oç) Qçºçz (�ªNÿy�)

ÒÄç-�ç�y (ÒÄç-�ç�y) Eæ�çºçz (Eæ�Nÿçº)

\� (�æët) G\çºçz (G\çÁçç)

ÒçÌy (ÒæÌy) ºçzÄ�çz (ºçz�ç)

Ìærç Nzÿ §zt : Ã®çNÿºm Nzÿ twuÉbÌz Ìærç Nzÿ §zt u�©� �Nÿçº Òøÿ-


Ìærç

Ã®uOÿÄçYNÿ \çuoÄçYNÿ §çÄÄçYNÿ ÌªîÒÄçYNÿ üÃ®ÄçYNÿ

1. Ã®uOÿÄçYNÿ Ìærç (Proper Noun ) - ®Ò Ìærç uÄÆzÊ Ã®uOÿ,

Ësç� ®ç ÄËoî Nÿç ¤çz� Nÿºçoy Òøÿ, \{Ìz-

ºçª (ºçª) �îæ\çºçª (�î\çºçª) uNÿÌ� (NwÿÉm)

�çæTtzÄ (�çTtzÄ) u¤Àætç¤� (ÄwætçÄ�) Tçõt½®ç (Tçõut®ç)

oçzº tçº (oìÄÁç tçÁç) §çzÄç�y (§Äç�y) ªç® (ªçoç)

2. \çuoÄçYNÿ Ìærç (Common Noun) ®Ò Ìærç LNÿÒy �Nÿçº Nzÿ Ì§y

�çum®çõ, ÄËoìEçõ Eçut Nÿç ÌæNzÿo ÿNÿºçoy Ò{ Esç|o Ì©�îm| \çuo/ÌªîÒ Nÿç

¤çz� Òçzoç Ò{ \{Ìz -

Qzoy (Qzoy) �Tºy (�Tº) ¢îÿÁç (¢îÿÁç)

ÁççzNÿ (ÁççzT) ªç�ìÌ (Eçtªy) YçHº (YçÄÁç)

üÃ®ÄçYNÿ Ìærç osç Ìªìtç® ÄçYNÿ Ìærç LzÌz tçz �Nÿçº Nÿy \çuoÄçYNÿ

ÌærçLå Òçzoy Òøÿ @

2.1. üÃ®ÄçYNÿ Ìærç (Material Noun) Ìz uNÿÌy üÃ®, �çoì ®ç �tçs| Nÿç

¤çz� Òçzoç Òø, GÌz uT�ç �Òy \çoç NzÿÄÁç �ç�ç-oç{Áçç Òy \ç ÌNÿoç Ò{,

\{Ìz-

VyÄ (Vy) Ìçz�çz (Ìçz�ç) ÁççQçzºy (ÁçQçzºy)

ªÒy (ªfç) oçæ¤çz (oçæ¤ç) TÒï (TõÒï)

�çzmy (ªMQ�) Qìºçz (Yçæty) Yî� (¤zÌ�)

uoº ozÁç (uoÁÁçy ozÁç) �yoº (�yoÁç) �çz� (�ªNÿ)

LºægyNÿçz ozÁç (Lºægy ozÁç) NÿçÌçz (NÿçÌç) §zÁçy (Tìäg)

EºÌyNÿçz ozÁç (EÁçÌy ozÁç) FÌbyÁç (uËbÁç) uoQçz (uªYy| �çÄgº)

2.2 Ìªìtç®ÄçYNÿ Ìærç (Collective Noun) - uNÿÌy Ìªìtç® /ÌªîÒ

Nÿçz ÌîuYo Nÿºoy Òøã, \{Ìz -

Vº\� (�uº\�) Tty| (§yäg)

�çÒí�ç (ªzÒªç�) ªçægçz (ªæg�)

¤ç©çm (¤ÀçÖm) ¤ºço (¤çºço)

¤\çº (¤ç\çº) uNÿägç (uNÿbNÿ)

uNÿºÌç� (uNÿÌç�)

3. §çÄÄçYNÿ Ìærç (Abstract Noun) - FÌ Ìærç Ìz �tçsçz| Nÿy EÄËsç,

Tìm-tçzÊ, �ª|, Ã®ç�çº Eçut Nÿç ¤çz� Òçzoç Òø @ ®z Ìærç®z tçz �Nÿçº Nÿy Òçzoy

Òø -

3.1. ªîÁç§çÄÄçYNÿ Ìærç - ªîÁç ¿� Ìz §çÄÄçYNÿ Ìærç, Gtç.

ÌìQ-tìQ (ÌìQ,tì:Q) Qºçz-Qçzbçz (Ìn®-EÌn®)

\�ª-ªºm(\�ª-ªwn®ì) ÒçÌy-QìÆy (ÒåÌy-QìÆy)

3.2. �î�:u�ªy|o Ìærç - �î�:u�ªy|o §çÄÄçYNÿ Ìærç - Gtç.

ªç�ìÌ - ªç�ìÌ��ç (Eçtªy-Eçtªy��)uÒºÄçz - uÒÄºç� (Òºç-Òuº®çÁçy)Ììætº - Ììætºoç (Ììætº-Ììætºoç)¤ìägTç - ¤ìägTçz�� (¤ìäjç-¤ìäjç�ç)§çH - §çHYçºçz (§çF|-§çFYçºç)�çz� - Qçºç/Qçºçz (�ªNÿ-�ªNÿy�)ªç�ìÌ - ªç�ìÌNÿy (ª�ìÉ®-ª�ìÉ®oç)Eç�Áççz - Eç�Áççz�� (E��ç-E��ç��)ªyeçz - uªeçÌ (ªyeç-uªeçÌ)Tºª - Tºªy (Tª|-Tªy|)ÁççÁç - ÁççÁçÌº (ÁççÁç-ÁççuÁçªç)

ÒçÌ�çz - ÒçÌy (ÒæÌ�ç-ÒæÌy)


6. uÁçæT (Gender) : ÄËoì ®ç �çum Nzÿ �çª, �ì»Ê ®ç ËÞy \çuo ÄçYNÿ

Òçzoz Ò{ osç GÌ §zt Nÿçz Ã®çNÿºm Nÿy §çÊç ªõ uÁçæT NÿÒoz Ò{ @ �Äçºy ªõuÒæty Nÿy oºÒ NzÿÄÁç tçz �Nÿçº Nzÿ uÁçæT Òçzoz Ò{ -

1. �ìuÁÁçæT (Masculine Gender) osç2. ËÞyuÁçæT (Feminine Gender)

ªºçey osç ETÀz\y Nÿç ��ìæÌNÿ uÁçæT uNÿÌy Ìærç Nÿçz �Äçºy ªõÿ ��ìæÌNÿ§zt �Òy uNÿ®ç \çoç Ò{ @�Äçºy ªõ ÌærçEçõ Nzÿ uÁçæT �ÒYç� �z Nzÿ NìÿZ u�®ª :E) �ìuÁÁçæT �ÒYç� -1. tzÆ,�Ä|o, Ìªìü - §çºo,\ç�ç�, Yy�, uÒªçÁç®, Ìo�ìgç,

uÒæt ªÒçÌçTº, §îª�®ÌçTº2. ut�,ªçÌ,NìÿZ TÀÒ - ÌçzªÄçº,ªæTÁçÄçº, Y{o, Ä{ÆçQ,

ªçY|, \î�ªæTÁç, ¤ì�, ºçÒí, Nzÿoì

3. �zäg, E�ç\, üÃ®�tçs| - Eçª, �yª,�y�Áç, Y�ç, TÒï, �ç�y, ozÁç4. ¤ägy ÄËoìLå - �çÁçç, �Òçg, ¤ægÁç, �ìæ\�ç, ºçÌ, bçNÿç5. ºn� - ��çç, uÒºç, �ìQºç\, ªçzoy6. §îªægÁç ÄçYNÿ - EªzuºNÿç, Eçu¢ÀÿNÿç, Ìªìü, tzÆ, EçNÿçÆ7. Ìªìtç® ÄçYNÿ - Ìªç\, �uºÄçº, ªægÁç, tÁç, ÌæV, Nìÿbì©¤8. Æºyº Nzÿ NìÿZ EæT - tçæo, ¤çÁç, uÌº, Òçs, �ç®, bçõÿTºç, �çzb9. Ìçªçu\Nÿ Æ£t - ªÒçnªç, ªÒç�ì¿Ê, uÄùçÁç®, Ìz�ç�uo.10. Eæo ªõÿ <ENÿ> Eç�z�º -YçÁçNÿ, Tç®Nÿ, ÁçzQNÿ, �çÁçNÿ,ªçÁçNÿ <Eç�ç> - ¤ìäjç�ç, ªçzbç�ç <Eçgç> - Òçoçzägç, �Nÿçzägç, ªNÿçzägç <�ç> - Ìçz�ç, uÁçQ�ç, �äj�ç, Ì\�ç <��> - �çTÁç��, ¤äg��, ¤çÁç��, ÆÒç��m <Eç> - Vägç, TìËÌç, uÒËÌç, tæTç <EçÄç> - YäjçÄç, ¤ìÁççÄç, utQçÄç <E> - ª�,��, o�, QzÁç, ¤çzÁç, äjçzÁç

<tç�> - Qç�tç�, �ç®tç�, Tçägtç�, <Þ> - ÆçÏç, uYÞ, �qÞ, YuºÞ, qzÞ <Eçº> - Yªçº, Ìçz�çº, ÁççzÒç�, u¤Ëoçº, u�Ëoçº <ÄçÁçç> - �ç�ÄçÁçç, TçÄÄçÁçç, VºÄçÁçç, tì�ÄçÁçç <Lºç> - Áçìbzºç, YYzºç, ¢ìÿ¢zÿºç¤) ËÞyuÁçæT �ÒYç� :1. �ut®çå, uous®çå, �qÞ - TTæ ç, oç�y, LNÿçtÆy, EªçÄÌ, ºçuz Òmy, Eu¾ç�y2. ¤çÁz çy, uÁçu�, §çÊç - �Äçºy, ªçÁçÄy, tÄz �çTºy, T¿ì ªQì y, uÒtæ y, ªºçey3. uËÞ®çÿõ Nÿz �çª - Áçßªy, ÌºËÄoy, ªç®ç, Tyoç, Ìn®ç, ÌçuÄÞy4. uNÿºç�ç Ä Qçù EçÒçº - FÁçç®Yy, ÁççTø , tçÁç, Yy�y, uQYgä y, Ì£\y, Qyº5. Nÿì Z Ìçªçu\Nÿ Æ£t - �ªÆ| çÁçç, �çeÆçÁçç, ¢ÿì ÁçªçÁçç6. Æºyº Nÿz Nÿì Z ETæ - Zçoy, �ç�my, �çNÿ, \y§, Nÿªº, u�gäæ ºy,Lgä y7. �çmy Ìªìtç® - §yg, bçzÁçy, ÌºNÿçº, Ì§ç, Ìuªuo,

Ìz�ç, ÌæÌt8. NìÿZ GNÿçºç�o Æ£t - Äç®ì, �çoì, Jÿoì9. NìÿZ FNÿçºç�o Æ£t - EuS�, Æçæuo, ºyuo, \çuo, Òçu�,

¤çu� (u\ñ)10.Eæo ªõÿ <EçF|> Eç�z�º - uªeçF|, YbçF|, QbçF| <Äb> - Ì\çÄb, ¤�çÄb, uªÁççÄb <Òb> - V¤ºçÒb, NÿgÄçÒb <F®ç> - ugu¤®ç, Tìuäg®ç <EçÌ> - §gçÌ, Ìgæ çÌ <oç> - �Æìoç, LNÿoç <u�> - Òçu�, TÒçu�, Yìºu�, ªzºu� <�y> - Nÿº�y, Nÿs�y, \��y <Eç> - Tuºªç, ªuÒªç, tÄç, Ì\ç, ÒÄç <ºy> - ¤Nÿºy, �ºy, Teºy, Tºy¤y, Euªºy <F|> - Eç¤çty, EçF|, Tºªy, Ìºty, ¤ìºçF| <Æ> - ªçuÁçÆ, Ìçu\Æ, �çuÁçÆ, NÿçzuÆÆ <o> - oçNÿo, tç{Áço, uÒ©ªo, F¦ço, o¤yEo


<E> - ªçº, Nÿçb, gçb, ENÿäg, �Nÿäg, <�ç> - §çÄ�ç, ºY�ç, NÿÁ��ç <Q> - ÁççQ, §îQ, NÿçzQÄm|ªçÁçç Nzÿ F,F|,L,Lz, Jÿ Äm| ËÞyuÁçæTy osç E�® Äm| �ìuÁÁçæTy Òçzoz Ò{@�ìuÁÁçæT Ìz ËÞyuÁçæT ªõ �uºÄo|� -

�Äçºy ¤çzÁçy ªõ u�©�çuNÿo NìÿZ ÿ�n®® �ìuÁÁçæT ÌærçEçõ Nzÿ Eæoªõÿ \çzäg�z Ìz ®ç ¤tÁç�z Ìz ÍçyuÁçæTy ÌærçLå ¤� \çoy Ò{ @�n®® GtçÒºm<F�> - Ìçz�çº-Ìçz�çuº�, Nìæÿ§çº-Nìæÿ§çuº� �Äçº-�Äçuº�

ªçËoº-ªçËouº�, gçMbº-gçMbuº�, §To-§Tuo�<Eç�y> - tzÄº-tzÄ�ç�y, \ze-u\eç�y<�> - ozÁçy-ozÁçy�, ¤ºey-¤ºey�, §çÁçy-§çÁçy�,

Qçoy-Qçoy�<E/Eç> Nÿç <F|> - ¤zbç-¤zby, Vçzäãgç-Vçzägy, ÁçgNÿç-ÁçägNÿy, tzÄ-tzÄy,

YçYç-YçYy, ªçªç-ªçªy, ¤Nÿºç-¤Nÿºy, Nìÿoºç-Nìÿoºy<ENÿ> Nÿç <FNÿç> -�ç®Nÿ-�çu®Nÿç, Tç®Nÿ-Tçu®Nÿç, ÌzÄNÿ-ÌzuÄNÿç<Eç�ÿ> Nÿç <Eoy> -§TÄç�-§TÄoy, Èyªç�-Èyªoy<Äç�ÿ> Nÿç <Äoy>- TìmÄç�-TìmÄoy, ¿�Äç�-¿�Äoy<Eçz> Nÿç <F> - Nÿçºçz-Nÿçuº, Tçzºçz-Tçzuº, GæYçz-GuY, QçÁççz-QçuÁç<®ç> Nÿç <F|> - ¢ìÿ¡®ç-¢ìÿ¢ÿy, ªç{Ë®ç-ªç{Ìy, §çË®ç-§çÌy,

�ìo�®ç-�ìo�y�îm| ¤tÁç - ¤{Áç-Tç®, ªç�ìÌ-¤ç®Nÿçz, ºç\ç-ºç�y, §çH-§çzÄ\çF|

¤ç�-ªç®, ÌìÌºçz-ÌçÌî. ¤zbç-¤Òí, �ætçzF|-��æt,owoy® �ì»Ê - G - Äç , ®Ä-®çu�n® �ìuÁÁçæT Ìærç - Yyoç, u¤XZî, uNÿägç, Tõãgç, T¿g, QbªÁç, GÁÁçî,

NÿçÄºç, Nÿ¤oº, uªfï, Ty�äg @u�n® uËÞuÁçæT Ìærç- ªMQy, ÌÄçºy, ªNÿägy, ª{�ç, Nÿçz®Áç, Ì�oç�,

uooÁçy, ÌìÒçuT�, Ìoy, ªÌºy, uTºÒºy.F� ÌærçEçõãNÿçz <�º> ®ç <ªçtç> G�ÌT| \çzgNÿº uÁçæT §zt uNÿ®ç \çoçÒ{ @

uÁçæT - ÄçM®�®çzTLNÿÄY��ì. G Nÿ¤D Eç®z @ (ÄÒ Nÿ¤ Eç®zTç @)ËÞy Äç Nÿ¤D Eç®z @ (ÄÒ Nÿ¤ Eç®zTy @)�ì. ®æÄ ªç�ìÌ eyNÿ �çÒç® @(®Ò(L) Eçtªy eyNÿ �Òy)ËÞy ®ç ¤ç®Nÿçz eyNÿ �çÒç® @ (®Ò ªuÒÁçç eyNÿ �Òy @)

\çz \Ìçz Nÿºz G oÌçz §ºçz @(\çz \{Ìç NÿºzTç Äçz Ä{Ìç §ºzTç @)ªy ÌçzoçÒç ubNÿb Eç�ì� @ (ª{ ËÄo: ubNÿb Áçz EçHæTç)

¤ÒÄí Y��ì.- Ä® Nÿ¤D EçÒzo @ (Äz Nÿ¤ Eç®õTz @)ËÞy- Ä® Nÿ¤D EçÒzuo @ (Äz Nÿ¤ Eç®õTy @)�ì. L tì® ªç�ìÌ eyNÿ �çÒço @ (L tçz Eçtªy eyNÿ �Òy )ËÞy L tì® ¤ç®Nÿç eyNÿ �çÒço @ ( L tçz ªuÒÁçç®õ eyNÿ �Òy )

\z ÁççzNÿ Fo½ Äìo½ u¢ÿº Ìzoy Ä® ªçægçz ªçæ ¤Ì \ç®zo @

(\çz ÁççzT F�º-G�º Vìª ºÒz Äz ªæg� ªõ ¤{e \ç® @)

7. ÄY� (Number) : Æ£tçõ Nzÿ ¿� Ìz G�Nÿç LNÿ ®ç E�zNÿ Nÿç ¤çz�

Òçzoç Ò{ o¤ G�Òz ÄY� NÿÒç \çoç Ò{ @ LNÿÄY� Ìz LNÿ Ã®uOÿ ®ç ÄËoì osç¤ÒíÄY� Ìz LNÿ Ìz Eu�Nÿ (E�zNÿ) ÄËoìEçõÿ Nÿç ¤çz� Òçzoç Ò{ @ uÒæty ªõ¤ÒíÄY� ªõ ( z L) ®ç (®çå) \ìäg \çoz Ò{ uNæÿoì �Äçºy ªõÿ tçz�çz ÄY�çõ ªõ ÌærçLNÿÌy ºÒoy Ò{ @ ÌÄ|�çª LNÿÄY�, ¤ÒíÄY� ªõ u§�ç ºÒoz Ò{ @ GtçÒºm-

Ìærç - Vçzägç - Vçzägç (Vçzägç-Vçzgz), ¤Nÿºy -¤Nÿºy (¤Nÿºy-¤Nÿuº®ç})

�ìËoNÿ-�ìËoNÿ (�ìËoNÿ-�ìËoNzÿ), �z�ÌyÁç-�z�ÌyÁç(�z�ÌyÁç-�z�ÌyÁçz),

�ty-�ty (�ty-�ut®çå), ¤çæ�y-¤çæ�y(¤æ�y-¤æu�®çå),Ìæoºç- ÌæÞç (Ìæoºç-Ìæoºz),LNÿ »�®ç-Ìç{ »�®ç (LNÿ »�®ç-100 »�®z)

ÌÄ|�çª uª -Eçuª (ª{-Òª), oì-oìuª (oî-oìª) G/Äç-Ä® (ÄÒ-Äz)


ÄçM® ªõ uÄÆzÊm �®çzT Nÿº LNÿÄY� Ìz ¤ÒíÄY� ¤�ç�ç -L.Ä. TçÄ \Äº LNÿ �ty Ìz @ (TçåÄ Ìªy� LNÿ �ty Ò{)¤.Ä. u\Áçç ªç Yçº �ty Ìzo @ (u\Áçz ªõ Yçº �ut®çå Òø)L.Ä. uª ¤çY ºÒy ÌzÄ @ (ª{ �äãj ºÒç Òïå @)¤.Ä. Eçuª ¤çY ºØç Ìz\� @ (Òª �äj ºÒz Ò{ @)L.Ä. Nÿçºçz \çªì� YçæTÁççz/EXZçz ÒçzÌz@ (NÿçÁçç \çªì� EXZç Òçzoç Ò{@)¤.Ä. Nÿçºç \çªì� YçæTÁçç/EXZç ÒçzÌzo @ (NÿçÁçz \çªì� EXZz Òçzoz Ò{ @)L.Ä. G E\ QzÁç� �Òy Eç®Ä @ (ÄÒ Eç\ QzÁç�z �Òy Eç®ç @)¤.Ä. Ä® E\ QzÁç� �Òy Eç®ç @ (Äz Eç\ QzÁç�z �Òy Eç®z @)

uÒæty ªõ Ìærç, ÌÄ|�çª, uÄÆzÊm, LNÿÄY� Ìz ¤ÒíÄY� ªõ �ç®:¤tÁçoz Òø @ �Äçºy ªõ Eu�NÿçæÆ Ìærç LNÿ ÄY� Ìz ¤ÒíÄY� ªõ E�uºÄuo|oºÒoy Ò{ uNæÿoì NÿçzF| §zt �Òy \ç� �ägoç @ uNÀÿ®ç ¤tÁçoy Ò{ @ uÒæty Nÿy oºÒÌÄ|�çª Eç{º uÄÆzÊm uNÀÿ®ç Nzÿ Ìçs �Äçºy ªõÿ §y LNÿÄY� Ìz ¤ÒíÄY� ªõ¤tÁçoz Òø @ Ì§y ÄçMÿ® �®çzTçõ ªõ ÄY� Nzÿ Ìçs uNÀÿ®ç ¤tÁçoy Òøÿ @uÒæty ªõ Eu�NÿçæÆ ÌærçLå LNÿÄY� Ìz ( z L ÁçTçNÿº) ¤ÒíÄY� ªõ ¤tÁçoyÒ{ uNÿ�oì �Äçºy ªõ NìÿZ ÿÒy ÌærçLå LNÿ ÄY� Ìz ¤ÒíÄY� ªõ ( F| ÁçTçNÿº)¤tÁçoy Ò{ @ GtçÒºm -1 Tç®-5 TçF| (1Tç®-5 Tç®)õ 1 ÌºNÿ-5 ÌºNÿD(1 Ìgä Nÿ-5 Ìgä Nÿz ),1¤uÒ� -5 ¤uÒ�y (1 ¤Ò�-5 ¤Ò�ÿõ ) 1 §çH- 5 §çH (1 §çF| -5 §çF| )1 gçºz ç -t®ì gçºz ç(1 EçQå -2 EçQå z ) 1 ºço -t®ì ºçoD(1 ºço- 2 ºçoõ )1 ¤FÁ| ç-t®ì ¤FÁç(1 ¤Á{ ç-2 ¤Á{ ç ) 1 §Ì-t®ì §Ìy(1 §Ì{ -2 §Ì{ )z1 Nÿì oºç-Ì® Nÿì oºç(1 Nÿì ðç-6 Nÿì ð)z 1 Nÿz ºç -10 Nÿz ºç(1 Nÿz Áçç -10 Nÿz Áçz )1 ¤çÒz -ï 3 ¤çÒz ï (1 ¤Ò-ï 3 ¤ÒLï å ) 1 tÄz º-5 tÄz º (1 tÄz º-5 tÄz º)

uÒæty ªõÿ Æ£tçõ Nzÿ E�o ªõ (®çå) ¤ÒíÄY� ªõ \çzäg ut®ç \çoç Ò{ @ �Äçºyªõ \¤Nÿy NìÿZ ÿÒy Æ£tçõ Nzÿ Eæo ªõÿ (F|) ¤ÒíÄY� ªõ \çõgç \çoç Ò{ @GtçÒºm1 ¤bNÿy-3 ¤bNÿy (1 Nÿbçºz y-3 Nÿbçuz º®ç)å 1 Vgy-10 Vgy (1 Vgä y -10 Vugä ®ç)}1 ¤bz y-3 ¤bz y (1 ¤bz y-3 ¤uz b®ç)å 1 ¤çÁz çy-3 ¤çÁz çy (1 ¤çÁz çy-3 ¤çuz Áç®ç)å1 §ç�y -3 §ç�y (1 sçÁçy-3 sçuÁç®ç)å 1 ¤çbz -3¤çbz (1 GTæ Áçy-3 GTæ uÁç®ç)}

uÒæty ªõã Eæo ªõ ( ®ç) ¤ÒíÄY� ªõ \îg \çoç Ò{ uNÿ�oì EMÿÆº �Äçºy ªõNÿçzF| ¤tÁççÄ �Òy Òçzoç @�Äçºy ªõ <Eçz> Ìz <Eç> LNÿÄY� Ìz ¤ÒíÄY� ªõ ¤tÁç \çoz Ò{ @YìÁÒçz - YìÁÒç (YìÁÒç-YìÁÒz) u�jçz-u�jç (u�äjç-u�äjz)uÒæty LÄæ �Äçºy ªõ NìÿZ ÿÆ£t LzÌz Ò{ \çz LNÿÄY� Ìz ¤ÒíÄY� ªõ LNÿÌzºÒoz Òø @ GtçÒºm -

TìËÌç -TìËÌç Ìz�ç-Ìz�ç �zoç-�zoç¤{Áç-¤{Áç u�oç-u�oç �ç�y-�ç�yTì»-Tì» tî�-tî� ºç\ç-ºç\çuªÞ-uªÞ \Áç-\Áç ªçoy-ªçoy

bz¤Áç-bz¤Áç YçYç-YçYç ªçªç-ªçªç

8. NÿçºNÿ (Case) : NÿçºNÿ Nÿç Nÿçª Ìærç osç ÌÄ|�çª Nÿç Nÿç®|

u��ç|uºo Nÿº�ç Òø @ FÌ Nÿçª ªõ uÄ§uOÿ®ç}ÿ G�Nÿy ÌÒç®oç Nÿºoy Ò{ @uÄ§uOÿ®çõÿ Nÿçz <�ºÌT|> §y NÿÒç \çoç Òø @ tìÌºz Æ£tçõ ªõ, Ìærç ®ç ÌÄ|�çªNÿçz �ºÌT| Ìz \çzägNÿº GÌNÿç Ìy�ç Ìæ©¤�� uNÀÿ®ç ®ç Æ£tçõÿ Ìz rço Òçz GÌzNÿçºNÿ NÿÒoz Òø @ GtçÒºm -

E\�|ì � \®üs Áçç ¤çm ÁçNÿ ªçºyÌ @ (E\�|ì �z \®üs Nÿçz ¤çm Ìz ªçºç @)

tçz�çz §çÊçEçõ ªõ oy� Ìærç Æ£t Ò{ - E\ì|�, \®üs Eç{º ¤çm @

uÒæty ªõ <�z>, <Nÿçz> Eç{º <Ìz> ®Ò oy� uÄ§uOÿ®ç} ®ç �ºÌT| Òøÿ @G�Nzÿ Ësç��º �Äçºy ªõ <�>, <Áçç>,<ÁçNÿ> L oy� uÄ§uOÿ®ç}ÿ ®ç �ºÌT| Òøÿ @ tçz�çz§çÊçEçõ ªõ u§�ç u§�ç uÄ§uOÿ®ç}ÿ uNÀÿ®ç Ìz Ìærç Nÿç Ì©¤�� ¤oÁçç ºÒyÒø @

NÿçºNÿçõ Nzÿ §zt - �Äçºy ªõÿ uÒæty Nÿy oºÒ Eçe NÿçºNÿ Òçzoz Òøÿ @ NÿçºNÿçõNzÿ u§�ç u§�ç uÄ§uOÿ uY�Ò Òçzoz Òøÿ -

�Äçºy uÒæty1. Nÿoç| (Nominative) � �z2. Nÿª| (Objective) Áçç Nÿçz3. Nÿºm (Instrumental) ÁçNÿ Ìz,Nzÿ,ûçºç, NzÿÌçs


4. Ì©�tç� (Dative) Áçç, Ìçsy Nÿçz, Nzÿ uÁçL5. E�tç� (Ablative) ÁçNÿ Ìz (�wsNÿ Òçz�z ªõÿ)6. Ì©¤�� (Relative/ Nÿçz,Nÿy Nÿç, Nzÿ, Nÿy Possessive)

7. Eu�Nÿºm (Locative) ªç, �º ªõÿ, �z, �º8. Ì©¤çz�� (Vocative) Eºz, Òz <Òçz>, <Eºz>, <Òºz>!1. Nÿoç|NÿçºNÿ (Nÿoç| Ìz Ì©¤�� \çzägoz Ò{ @)- E\ì|� � \®üs Áçç ªçºyÌ @ (E\ì|� �z \®üs Nÿçz ªçºç @)- ªºçº � Ìº� Áçç ªçºyÌ @ (ªçÁçy �z Ìç� Nÿçz ªçºç @)G�ºçzOÿ ÄçM®çõÿ ªõ E\ì|�, ªçÁçy Nÿoç| Òø osç uÒæty ªõ <<�z>> Eç{º �Äçºyªõ <<�>> uÄ§uOÿ®çåÿ Òøÿ @2. Nÿª|NÿçºNÿ (Nÿª| Ìz Ì©¤�� \çzägoz Ò{ )- ¤ºey � T�ç Áçç u�byÌ @ (�çz¤y �z T�z Nÿçz �ybç @)- uÌ�çF| � Yçzº Áçç �ºyÌ @ (uÌ�çÒy �z Yçzº Nÿçz �Nÿägç @)

G�ºçzOÿ ÄçM®çõÿ ªõ Nÿoç| �çz¤y osç uÌ�çÒy Ò{, Nÿª| T�ç Eç{º Yçzº Ò{@Nÿoç| Nzÿ Ìÿçs uÒæty ªõ <�z> Eç{º �Äçºy ªõ <�> uÄ§uOÿ®ç}ÿ ÁçTy Ò{ osç Nÿª|Nzÿ Ìçs uÒæty ªõÿ Eç{º �Äçºy ªõ <Áçç> uÄ§uOÿ®ç}ÿ \ìägy Òø @3. NÿºmNÿçºNÿ (Nÿºm Ìz Ì©¤�� \çzägoz Ò{ @ )- ¤jF| � Nÿçägy ÁçNÿ bz¤Áç ¤�çF|Ì (¤äjF| �z ÁçNÿägy Ìz ªz\ ¤�çF| @)- G �ÁçzT ÁçNÿ ªºzÄ @ (ÄÒ �ÁçzT Ìz ªºç @)

G�ºçzOÿ ÄçM®çõÿ ªõ ªz\ ¤��z Nÿç Ìç�� ÁçNÿägãy Eç{º ªº�z Nÿç Nÿçºm�ÁçzT Òø Eç{º F� Nÿºmçõ Nÿçz uNÀÿ®çÿ Ìz uÒæty ªõ <Ìz> Eç{º �Äçºy ªõ <ÁçNÿ>uÄ§uOÿ®çõÿ �z \çzägç Òø @4. Ì©�tç�NÿçºNÿ - (Ì©�tç� Nÿç Es| Ò{ - tz�ç )- uª �D Eç�ÁçD ÌæTy Áçç �ìËoNÿ tz® tz®çz @(ª{�z E��z uªÞ Nÿçz�ìËoNÿ tz ty @- Tºy¤uÒ� Áçç \zÄ� tz® tzÄ @ (Tºy¤çõ Nÿçz §çz\� tz tçz @)- Ì\æ yÄ � Tyoç Ìçsy QÁz ç�ì ç Áç®z Nÿ� tFz Ì| @ (Ì\æ yÄ �z Tyoç Nÿz uÁç®z uQÁçç�{ zQºytNÿº ut®z @)

®Òçæ uÒæty ªõ <Nÿçz> <Nzÿ uÁç®z> F� uÄ§uOÿ®çõÿ Nÿç Ësç� �Äçºy

ªõ <Áçç> osç <Ìçsy> �z uÁç®ç Òø @5. E�tç�NÿçºNÿ- (LNÿ ÄËoì Nÿç tìÌºz ÄËoì Ìz EÁçT Òçz�ç ®ç�z E�tç�@) uÒæty ªõ <Ìz> osç �Äçºy ªõ <ÁçNÿ> E�tç� NÿçºNÿçõ Nzÿ uÿY�Ò Òø @- ^çäg ÁçNÿ �ç� �äg°çzÄ @ (Äwq Ìz �ðç uTºç @)- ªtçºy TçÄ ÁçNÿ YÁçy T®çzÄ @ (ªtçºy TçæÄ Ìz YÁçç T®ç @)- TæTç �ty uÒªçÁç® ªç ÁçNÿ u�æVD Ìz @(TæTç �ty uÒªçÁç® Ìzu�NÿÁçoy Ò{ @)

�ç®: Nÿºm NÿçºNÿ LÄæ E�tç�NÿçºNÿ tçz�çz §çÊçEçõÿ ªõ Ìªç� ÒçzozÒø @ uÒæty ªõ <Ìz> osç �Äçºy ªõ <ÁçNÿ> @6. Ì©¤��NÿçºNÿ (tçz ÄËoìEçõ Nÿç Eç�Ìy Ì©¤�� ¤oç�zÄçÁçç Æ£t ) FÌNÿçºNÿ Nÿç uÄ§uOÿ uY�Ò uÒæty ªõ <Nÿç>, <Nÿy> <Nz > osç �Äçºy ªõ, <Nÿçz><Nÿy> �ªìQ Ò{ @ - G ºçªÁççÁç Nÿçz bìºç Eç® @ (ÄÒ ºçªÁççÁç Nÿç ÁçägNÿç Ò{ @) - ®ç Tç® ÌìÌºçzVº Nÿy Eç® @ (®Ò Tç® ÌÌºçÁç Nÿy Ò{ @) - Eçªºçz ËNÿî Áç Nÿçz Ògz ªçËoº ªçez çz NÿuÄ Ìz @ (Òªçºz ÆçÁçç Nÿz ��ç�çYç®| ªÒç� NÿuÄ Ò@{ )7. Eu�NÿºmNÿçºNÿ - (Æ£t Nzÿ u\Ì ¿� Ìz uNÀÿ®ç Nzÿ Eç�çº Nÿç ¤çz�Òçzoç Òøÿ@) - \{Ìz rço Òçz uNÿ Nÿç®| Nÿç Eç�çº, Ësç� ®ç Ìª® M®ç Ò{, GÌzEu�Nÿºm NÿçºNÿ NÿÒoz Òøÿ @ FÌ NÿçºNÿ Nzÿ uÄ§uOÿ uY�Ò uÒæty ªõÿ - ªõ,�z, �º osç �Äçºy ªõ <ªçæ> <�º> <ÁçNÿ> Eçut Òçzoz Òø @- EçÁçªçºy ªç Ìçägy ezF| Ìz @ (EÁçªçºy ªõ Ìçäãgy ºQy Ò{ @)- uNÿoç¤ �ç� �º NÿçÒy �çzNÿçz uÁçQçz @ (uNÿoç¤ �wÉe �º NìÿZ �Òy uÁçQ�ç @)- uª Eç¤D sçzg GuÌº ÁçNÿ EçH� @ (ªø E§y sçzägy tzº ªõ Eç®ç @)- Eçuª �D ªÒçºç\¤çT ªç Æzº tzP®ç @ (Òª�z ªÒçºç\¤çT ªõ Æzº tzQz @)8. Ì©¤çz��NÿçºNÿ : ¤ìÁçç�ç, �ìNÿçº�ç, ÌYzo Nÿº�ç Òçz oçz uÄÆzÊ Æ£tçõ Nÿç�®çzT Nÿºoz Òø, G�Òõ Ì©¤çz��NÿçºNÿ NÿÒoz Òø @ uÒæty osç �Äçºy ªõ LNÿ ÌzÌ©¤çz��NÿçºNÿ Òçzoz Òø, \{Ìz <Eºz> <Òz> Eçut.- Eºz ¤zbç ! Nÿç®Áçç (NÿçÒz) ºçzÄDÌzÌ ! (Eºz ¤zbç! M®ì ºçz ºÒz Òçz!)- Òz §TÄç� ! ªçzÁçç Geç® Áçz @ (Òz §TÄç� ! ªì^z Geç Áçz @)


9.ÌÄ|�çª (PRONOUN) : uÒæty ªõ ÌÄ|�çª Z: �Nÿçº Nzÿ Òçzoz Òø@

1. �ì»ÊÄçYNÿ ÌÄ|�çª (Personal Pronoun)

2. u�³ç®ÄçYNÿ ÌÄ|�çª (Demonstrative Pronoun)

3. Eu�³ç®ÄçYNÿ ÌÄ|�çª (Infenitive Pronoun)

4. Ì©¤��ÄçYNÿ ÌÄ|�çª (Relative Pronoun)

5. �Å�ÄçYNÿ ÌÄ|�çª (Interrogative Pronoun)

6. u�\ÄçYNÿ ÌÄ|�çª (Reflexive Pronoun)

1. �ì»ÊÄçYNÿ ÌÄ|�çª - oy� �Nÿçº Nzÿ Òçzoz Ò{ @E. Gðª �ì»Ê (First person) uª (ª{) , Eçuª (Òª)¤. ª�®ª �ì»Ê (Second Person) oì, (oî/Eç�) oìuª (oìª/Eç�)Nÿ. E�® �ì»Ê (Third Person) G (ÄÒ) Ä® (Äz)�Äçºy ªõ E�® �ì»Ê ªõÿ G (He) osç Äç (She) \{Ìç �®çzT ªõ Áçç®ç\çoç Òø @2. u�³ç®ÄçYNÿ ÌÄ|�çª -} E. Ìªy�Äoy| ®Ä (®Ò) L (L)

¤. tîºÄoy| G/Äç(ÄÒ) Ä® (Äz)3. Eu�³ç®ÄçYNÿ ÌÄ|�çª

E. �çmyÄçYNÿ Nÿçz�y (NÿçzF|)¤. u�\y|ÄÄËoì (E�çmyÄçYNÿ) NÿçÒy (NìÿZ) (ÄËoìÄçYNÿ)

4. Ì©¤��ÄçYNÿ ÌÄ|�çª \Ìçz, (\{Ìç) oÌçz (Ä{Ìç)\çz (\çz), G (ÄÒ)Äçzoçz/Äçzoºçz(Go�ç) \zoºy (u\o�y)

5. �Å�ÄçYNÿ ÌÄ|�çªE. �çmyÄçYNÿ Nÿçz� (Nÿç{�)¤. ÄËoìÄçYNÿ Nÿç /Nÿçz� (M®ç)

Nÿçz�Ìç Nÿçz�oy (Nÿç{�Ìy Nÿçz�oy)6. u�\ÄçYNÿ ÌÄ|�çª Eç�Áçç (E��z)

Qìt (Qìt)Eç�ì� Òçz®Nÿ� (E��z Eç�)ÌçzoçÒç (ËÄo:)

ÄçM®�®çzT :

1) �ì»ÊÄçYNÿ ÌÄ|�çª

1. uª ®Òçæ ¤Ìy ÌzÄ@ (ª{ ®Òçæ ¤{eç Òïå@)2. Eçuª ®Òçæ ¤Ë®ç Ìz\�@ (Òª ®Òçæ ¤{ez Òø@)3. oì NÿÒçå ÌzÌ? (oî NÿÒçå Ò{?)4. oìuª NÿÒçæ ÌzÄ? (oìª NÿÒçå Òçz?)5. G NÿÒçæ Ìz ?/ Äç NÿÒçå Ìz@ (ÄÒ NÿÒçæ Ò{?)6. Ä® NÿÒçæ Ìzo? (Äz NÿÒçæ Ò{?)

2) u�³ç®ÄçYNÿ ÌÄ|�çª

1. ®Ä Vº ªçzºçz Eç® @ (®Ò Vº ªzºç Ò{ @)2. G Vº EçzNÿçz Eç® @ (ÄÒ Vº GÌNÿç Ò{ @)3. ®ç ªçzuº �ìËoNÿ Eç® @ (®Ò ªzºy �ìËoNÿ Ò{ @)4. Äç ªçzÒ� Nÿy �z� Eç® @ (ÄÒ ªçzÒ� Nÿy �z� Ò{ @)

3) Eu�³ç®ÄçYNÿ

1. oìªÁçç §zb� Áçç Nÿçz�y Eç®çz Òçzoçz @ (Eç�Ìz uªÁç�z NÿçzF| Eç®ç sç@)2. E\ o Vºªç NÿçÒy �çÒç® @ (Eç\ oçz Vº ªõ NìÿZ �Òy Ò{ @)

4) Ì©¤��ÄçYNÿ ÌÄ|�çª

1. \Ìçz Nÿºçz oÌçz §ºçz @ (\{Ìç NÿºçzTz Ä{Ìç §ºçzTz @)2. \çz ªzÒ�o Nÿº Ìz G ¢ÿÁç QçÌz @ (\çz ªzÒ�o Nÿºoç Ò{ ÄÒ ¢ÿÁç Qçoç Ò{ @)3. Eçzoºç �ç® �Ìçºçz \zoºy Yñº Ìz @ (Go�ç �çåÄ �ÌçuºL u\o�y Yçtº Ò{ @ )4. Eç�Ì ªç ¤{º ¤zÌ �Òy Òçz® @ (Eç�Ì Nÿç ¤{º EXZç �Òë Òçzoç @)

5) �Å�ÄçYNÿ ÌÄ|�çª

1. oìuª Nÿç uÁçQ ºØç ÌzÄ ? (oìª M®ç uÁçQ ºÒz Òçz?)

2. Qzo ªç Nÿçz� ¤Ìy Ìz ? (Qzo ªõ Nÿç{� ¤{eç Òø ?)3. ®ç Nÿçz�oy �ty Eç® ? (®Ò Nÿç{� Ìy �ty Ò{ ?)4. G Nÿçz� Nÿçz ¤F|Áç Eç® ? (ÄÒ uNÿÌ Nÿç ¤{Áç Ò{ ?)5. oìªºçz ¤F|Áç Nÿçz�oçz Eç® ? (oì©Òçºç ¤{Áç Nÿç{�Ìç Ò{ ?)


6) u�\ÄçYNÿ ÌÄ|�çª

1. G Eç�Áççz Vº T®çz @ (ÄÒ E��z Vº T®ç@)2. G Eç�ì� Òçz®Nÿ� ÄÒçæ T®çz @ (ÄÒ E��z Eç� Òy ÄÒçæ T®ç@)3. G QìtY \æTÁç ªç T®çz @ (ÄÒ Qìt Òy \æTÁç ªõÿ T®ç@)4. Eç�Áçy-Eç�Áçy Ì©ÒçÁççz Tç §çH@ (E��y E��y Ì©ÒçÁççz ºz §çF|@)5. Äç Eç�Áççz Vº TF| @ (ÄÒ E��z Vº TF| @)

�Äçºy ÌÄ|�çªçzæ Nÿç ¿�-¿�çæoº - Æ£tçõ Nzÿ uÄÆzÊ �®çzT �ì»Ê,ÄY�, uÁçæT osç NÿçºNÿçõ Nzÿ E�ìÌçº ÌÄ|�çªçõ ªõ »�çæoº Òçz \çoç Ò{,G�Nÿy ¿� ºY�ç ¤tÁç \çoy Ò{, \{Ìz -

1. �ì»ÊÄçYNÿ

1.1. Gðª �ì»Ê

NÿçºNÿ LNÿÄY� ¤ÒíÄY�

Nÿoç| uª (ª{) Eçuª (Òª)

uª�D (ª{�z) Eçuª�D (Òª�z)

ªçzºçzÁçNÿ (ªì^Ìz) EçªºçzÁçNÿ (ÒªÌz)

Nÿª| ªçzÁçç (ªì^z) EçªÁçç (Òªõ)

ªçzÁçç (ªì^Nÿçz) EçªÁçç (ÒªNÿçz)

Nÿºm ªçzºçzÁçNÿ (ªì^Ìz) EçªºçzÁçNÿ (ÒªÌz)

ªçzºçzNÿ�ÁçNÿ (ªzºz ûçºç) EçªºçzNÿ�ÁçNÿ (Òªçºz ûçºç)

Ì©�tç� ªçzÁçç (ªì^z) EçªÁçç (Òªõ)

ªçzÁçç(ªì^Nÿçz) EçªÁçç (ÒªNÿçz)

ªçzºçzÌçsy (ªzºz uÁçL) EçªºD Ìçsy (Òªçºz uÁçL)

E�çtç� ªçzºçzÌæT (ªì^Ìz) EçªºD ÌæTD (ÒªÌz)

Ì©¤�� ªçzºç (ªzºç) Eçªºçz (Òªçºç)

ªçzºy (ªzºy) Eçªuº (Òªçºy)

ªçzºç (ªzºz) Eçªºç (Òªçºz)

Eu�Nÿºm ªçzºçzªç (ªì^ªõ) Eçªºçõªç (Òªªõ)

ªçzºçz�º (ªì^�º ) Eçªºçz�º (Òª�º)

1.2 ª�®ª�ì»Ê


Nÿoç| oì (oî) oìuª (oìª)

oì�D (oî�z) oìuª�D (oìª�z)

Nÿª| oçzÁçç (oì^z) oìªÁçç (oì©Òõ)

oçzÁçç (oì^Nÿçz) oìªÁçç (oìªNÿçz)

Nÿºm oçzºçz ÁçNÿ (oì^Ìz) oìªºçz ÁçNÿ (oìªÌz)

oçzºçzNÿ� ÁçNÿ (ozºzûçºç) oìªºçzNÿ� ÁçNÿ (oì©Òçºzûçºç)

Ì©�tç� oçzÁçç (oì^z) oìªÁçç (oì©Òz)

oçzÁçç (oì^Nÿçz) oìªÁçç (oìªNÿçz)

oçzºDÌçsy (ozºzuÁçL) oìªºDÌçsy (oì©ÒçºzuÁçL)

E�çtç� oçzºçz ÁçNÿ (oì^Ìz)z oìªºçz ÁçNÿ (oìªÌz)

oçzºçzuÌ� oìªºçzuÌ�

Ì©¤�� oçzºçz (ozºç) oìªºçz (oì©Òçºç)

oçzºç (ozºz) oìªºç (oì©Òçºz)

oçzuº (ozºy) oìªuº (oì©Òçºy)

Eu�Nÿºm oçzºçz ªç (oì^ ªõ) oìªºçz ªç (oìª ªõ)

oçzºçz �º (oì^ �º) oìªºçz �º (oìª �º)

1.3 E�®�ì»Ê


Nÿoç| G/Äç (ÄÒ) Ä® (Äz)

Eçz�D (GÌ�z) G��D (G�Òçõ�z)Ä® ÁççzNÿ (Äz ÁççzT) Ä�DÁççzNÿuÒ��D

(G� ÁççzTçõ�z)


Nÿª| EçzÁçç (GÌz) G�Áçç (G�Òz)EçzÁçç (GÌNÿçz) G�Nÿçz (G�Nÿçz)G�DÁççzNÿuÒ�Áçç (G� ÁççzTçõNÿçz)

Nÿºm EçzNÿçz ÁçNÿ (GÌÌz) G�DNÿ ÁçNÿ (G�Ìz)EçzNÿçzNÿ�ÁçNÿ (GÌNzÿ ûçºç) G�NÿçzNÿ� ÁçNÿ (G�Nz ÿûçºç)

Ì©�tç� EçzÁçç (GÌNÿçz) G�Áçç (G�Nÿçz)EçzNÿçz Ìçsy (GÌNzÿ uÁçL) G�Nÿ Ìçsy (G�Nzÿ uÁçL)

E�çtç� EçzNÿçz ÌæTD(GÌ,Ìz) G�Nÿçz ÌæTD (G�Ìz)

Ì©¤�� EçzNÿçz (GÌNÿç) G�Nÿçz (G�Nÿç)EçzuNÿ (GÌNÿy) G�uNÿ (G�Nÿy)

EçzNÿç (GÌNzÿ) G�Nÿç (G�Nzÿ)

Eu�Nÿºm EçzNÿçzªç (GÌªõÿ) G�ªç (G�ªõ)

EçzNÿçz�º (GÌ�º) G��º (G��º)

�Äçºy ÌÄ|�çªçz �º qzÞy® �§çÄ

ÌÄ�| çª ¤�{ TTæ ç qÞz y® �Äçºy Ä�ç| qÞz y® �Äçºy uÒætyLNÿÄY� ¤ÒÄì Y� LNÿÄY� ¤ÒÄì Y� LNÿÄY� ¤ÒÄì Y�

�sª uª Eçuª ª, ª.ì Eçuª ª{ Òª�»ì Ê ªçºz çz Eçªºçz ªºçz Eçªçº ªºz ç Òªçºç

ªçºz y Eçªºy ªºy Eçªçºy ªºz y ÒªçºyªçÁz çç EçªÁçç ªÁçç EçªçÁçç ªºz z Òªçºz

uûoy® oî ouî ª oì ouì ª o/î Eç� oªî /Eç��»ì Ê oçºz çz oªì ºçz oçºz ç oªì çºy oçºz ç/z Eç�Nÿçz o©ì Òçºçz Eç�Nÿçz

oçºz y oªì ºy oçºz y oªì çºy oºz y/Eç�Nÿy o©ì Òçºy/Eç�NÿyoçÁz çç oªì Áçç oçÁz çç oªì çÁçç oºz /z Eç�Nÿz o©ì Òçº/z Eç�Nÿz

E�® G/Äç Ä® H/Äç ÄÒ Äz�»ì Ê EçNz ÿçz G�Nÿçz EçNz ÿçz G�Nÿy GÌNÿçz G�Nÿçz

EçNz ÿy G�Nÿy EçNz ÿy G�Nÿy GÌNÿy G�NÿyEçÁz çç G�Áçç EçÁz çç G�Áçç GÌNÿz G�Nÿz

ÄçM® �®çzTLNÿÄY� ¤ÒìÄY�

LNÿ uÒÄºçz �ç� Ìz @ �çæY uÒÄºç �ç� Ìzuo @LNÿ Nìÿoºç §ìNÿÌz @ ¤ÒïoÌç Nìÿoºç §ìNÿÌzuo @®zÄ LNÿ Vº Eç® @ ®z tì® Vº Eçuo @uª Eç�Áççz Vº ªç ÌzÄ @ Eçuª Eç�Áç½ Vº ªç Ìz\� @ªçzºçz Vº ÁçÒç� Ìz @ Eçªºçz Vº ÁçÒç� Ìz®Ò ÁçÒç� bìºç Eç® @ ®z ÁçÒç� bìºç Eçuo @ªçzºçz TçÄ \ç® @ Eçªºçz TçÄ \çÄ @ªçzuº �ìËoNÿ ®Òçu� Eç�½ @ ªçzuº �ìËoNÿ ®Òçæu� Eç�½ @®çz ªçzºçz bìºç Eç® @ ®z ªçzºçz bìºç Eçuo @ªçzÁçç LNÿ bìºy Ìz @ ªçzÁçç tì® bìºy Ìzuo @oçzºçz bìºç ®Òçæ Ìz @ oçzºç bìºç ®Òçæ Ìzuo @Äç ªçzºy ªç® Eç® @ ÄÒ ªçzºç ªç® ¤ç� Eçuo @Äç oçzuº ¤uÒ� Eç® Nÿç? Ä® oçzuº ¤uÒu� Eço Nÿç?�uÒ, Äç ªçzuº bìuº Eç® @ �uÒ, Ä® ªçzºy bìºy Eçuo @ªçzºçz §çH Vº ªçæ Ìz @ ªçºz çz §çH Eu�Nÿ ªçuz º ¤uÒ� Vº ªç Ìuz o @ªçzºçz Òço tzQ @ ªçzºç Òço tzQ @oçzºçz �ç® tzQ @ oçzºç �ç® tzQ @G�Nÿçz �ÄNÿº Eç® @ G�Nÿç �ÄNÿº Eçuo @G�Nÿçz Vº Eç® @ G�Nÿç Vº Eçuo @uª ªæutº tzQÌì @ Eçuª ªæutº tzQÌz\� @oì ªçzÁçç tzQÌzÌ½ @ oì EçªÁçç tzQÌzÌ @G ªçzÁçç tzQÌz @ G EçªÁçç tzQÌz @Äç ªçzÁçç tzQÌz @ Ä® EçªÁçç tzQÌzuo @ÄçzNÿçz Nÿç� oìbzÄ @ ÄçzNÿç Nÿç� oìb°ç @ÄçzNÿçz gçzºç ¢ìÿbzÄ @ ÄçzNÿç gçzºç ¢ìÿb°ç @ÄçzNÿçz Qzo Eç®çz @ G�Nÿç Qzo Eç®ç @Äçz uNÿ bçz�uÁç tz @ G�uNÿ bçz�Áçy tzÄ @®ç ¤çF| E��uº Ìz @ Ä® ¤çF| E��uº Ìzuo @

G §çH ÁçæTgç Ìz @ Ä® §çH Áç�Tgç Ìzuo @


10. uÄÆzÊm (ADJECTIVE ) : Ìærç ®ç ÌÄ|�çª Nÿy uÄÆzÊoç

¤oç�zÄçÁçz Æ£t uÄÆzÊm NÿÒÁççoz Òø @ uÄÆzÊm Nzÿ ªìÿP® Yçº §zt Ò{ :1. TìmÄçYNÿ uÄÆzÊm (Adjective of quality)

2. �uºªçmÄçYNÿ uÄÆzÊm (Adjective of quantity)

3. ÌæP®çÄçYNÿ uÄÆzÊm (Numerical Adjective )

4. ÌçÄ|�çuªNÿ uÄÆzÊm (Demonstrative Adjective)

1. TìmÄçYNÿ uÄÆzÊm - uNÿÌy Ã®uOÿ ®ç ÄËoì Nzÿ Tìm, tçzÊ, EçNÿçº,Ësç�, ºæT, NÿçÁç, tÆç Eçum ÌîYNÿ uÄÆzÊm @

§zt uÁçæT GtçÒºm

Tìm �ì. EXZçz/YçæTÁççz, §Áççz, Ìy�çz (EXZç,§Áçç,Ìy�ç)ËÞy. EXZy,YçæTÁçy,§Áçy,Ìy�y (EXZy,§Áçy,Ìy�y)

tçzÊ �ì. ^îeçz/Qçzbçz, ¤ìºçz, �ç�y (^îeç, ¤ìºç, �ç�y)ËÞy. ^îey, ¤ìºy, �ç�y (^îey, ¤ìºy, �ç�y)

EçNÿçº �ì. TçzÁç, �Òç�, ªçzeçz, Áç©¤çz (TçzÁç, Zçzbç, ¤ägç, Áç©¤ç)ËÞy. TçzÁç, ÁçÒç�y, ªçzey,Áç©¤y (TçzÁç, Zçzby, ¤ägy, Áç©¤y)

Ësç� - tzÆy, uÄtzÆy, ¤�çºÌy (tzÆy, uÄtzÆy, ¤�çºÌy)

ºæT �.ì �yÁçç,z uÒÄºç,z Nÿçºç,z �çjæ ºç,z u�Äºçz (�yÁçç,Òºç,NÿçÁçç,Ì¢ÿz t,�yÁçç)ËÞy. �yuÁç,uÒÄuº,Nÿçuº,�çjæ uº,u�Äuº (�yÁçy,Òºy,NÿçÁçy,�yÁçy)

NÿçÁç �ì. �Äçz, \ì�çz, �ç{ºçumNÿ (�®ç, �ìºç�ç, �çYy�)ËÞy. �Äy, \ì�y, �ç{ºçumNÿ (æ�F|, �ìºç�y, �çYy�)

tÆç �ì. ªçzbçz, �oÁççz, ÌìQçz, EçzÁççz (ªçzbç, �oÁçç, ÌîQç, TyÁçç)

ËÞy. ªçzubÿ, �ouÁç, ÌìuQ, EçzuÁç (ªçzby, �oÁçy, ÌìQy, TyÁçy)

ËÄçt �ì. ªyeçz, Qcçz, NÿägÄçz, Qçºçz (ªyeç, Qcç, NÿägÄç, �ªNÿy�)ËÞy. ªyue, Quc, NÿäguÄ, Qçuº (ªyey, Qcy, NÿägÄy, �ªNÿy�)

utÆç - §yoº, ¤çÒºz , Gðºy, tuqmy (§yoºy, ¤çÒºy, Gðºy, tuqmy)Ë�Æ| - Nÿeçºz , Nÿçªz Áç, uYNÿ�ç,z Ybºçz (Nÿeçºz , Nÿçªz Áç,uYNÿ�ç, Qºì tºç)Tæ� - YçæTÁçy, Qºç¤, ¤çÌ (ÌìTæ�, tìTúã�, Tæ�)

2. ÌæP®çÄçYNÿ uÄÆzÊm - Ìærç ®ç ÌÄ|�çª Nÿy ÌæP®ç Tm�ç Nÿç uÄÆzÊm@®z u�u³ço ÌæP®çÄçYNÿ ®ç Eu�u³ço ÌæP®ç ÄçYNÿ uÄÆzÊm Òçzoz Òø @- u�u³ço ÌæP®çÄçYNÿ uÄÆzÊmçõÿ Nzÿ u�©�çuNæÿo §zt Òçzoz Òøÿ-E) �ìmçúNÿ ¤çz�Nÿ - LNÿ, Yçº, Ò\çº, ÁççQEç) E�ìmçúNÿ ¤çz�Nÿ - E�çz| (Eç�ç), �çG� (�ç{�), ÌÃÄç (ÌÄç)

utäj (tzäj)F) NÀÿªÄçYNÿ - �ÒÁççz (�ÒÁçç), tìÌºçz (tìÌºç), uoÌºçz (uoÌºç)F|) EçÄwuðÄçYNÿ - tìT�çz (tìTì�ç), Yç{Tì�çz (Yç{Tì�ç),

tÌTì�çz (tÌTì�ç)G) ÌªìÒÄçYNÿ - tìÒy (tçz�çõÿ), X®çºÒy (Yçºçz), g\�, QægyH) ¤ÒínÄÄçYNÿ - Ì¤, Ì��ç, E�uT�o, sçzgç @ÄçM®�®çzT -

(E) Eu�u³ç®ÄçYNÿ1. bçz�Áçy ªçæ NÿçÒy Eçæ¤ç Ìzoy @ (bçzNÿ�y ªõ NìÿZ Eçª Ò{ @)

(¤) u�³ç®ÄçYNÿ2. YçuºÌ u�ÿæ bÁç �ç� Nÿy ¢ÿÌÁç §F| @ (YçÁçyÌ uMÄæ bÁç �ç� Nÿy ¢ÿÌÁç ÒFí | @)3. NÿªÁçç Áçç �uÒÁççz F�çª §zbzÄ @ (NÿªÁçç Nÿçz �ÒÁçç F�çª uªÁçç@)4. �çYÒy ¤çzb ¤ºç¤º �Òy Òçzo @ (�çåYçz GæTuÁç®çå ¤ºç¤º �Òy Òçzoy@)5. ÄçzNÿçz Vº Yç{Tì�ç ªçzeçz Ìz @ (GÌNÿç Vº Yç{Tìmç ¤ägç Ò{ @)6. Eçuª YçºÒy §çH �j°çuÁçP®ç Ì\z � @ ( Òª Yçºçz §çF| �jä z uÁçQz Ò{ @)(Nÿ) u�u³çoÌæP®çÄçYNÿ Nÿç Eu�u³ço ÌæP®çÄçYNÿ ªõÿ ¿�çæoºu�u³ço ÌæP®ç �îmçúNÿ ¤çz�Nÿ Eu�u³ço ÌæP®ç ¤çz�Nÿ1. Ìç{ �çÒí�ç Eç®ç Òçzoç @ Eætç\z Ìç{ �çÒí�ç Eç®ç Òçzoç @

(Ìç{ ªzÒªç� Eç®z sz @) (Nÿºy¤ Ìç{ ªzÒªç� Eç®z sz @)2. ��ççÌ »�®ç ÁçTzo @ Eætç\� ��ççÌ »�®ç ÁçTzo @

(�YçÌ »�®z ÁçTõTz @ ) (Eætç\� �YçÌ »�®z ÁçTõTz @)3. Ò\çº ÁççzNÿ ¤zVº §®ç ºÒzo @ Ò\çºçz ÁççzNÿ ¤zVº §®ç ºÒzo @

(Ò\çº ÁççzT ¤zVº Òí®z ÒçõTz @) (Ò\çºçõ ÁççzT ¤zVº Òí®z ÒçõTz)4. Ìçe ¿�®ç ÁçNÿ Nÿçª YÁç \çÒz @ Ìçe-Ìðº »�®ç ÁçNÿ Nÿçª YÁç \çÒz @

(Ìçe ¿�®çõ Ìz Nÿçª YÁç \ç®Tõ ç @) (Ìçe-Ìðº »�®çÌõ z Nÿçª YÁç \ç®Tõ ç @)


5. t®ì utÄÌ Nÿçz Nÿçª Ìz @ t®ì -oy� utÄÌ Nÿçz Nÿçª Ìz @(tçz ut� Nÿç Nÿçª Ò{ @) (tç-z oy� ut� Nÿç Nÿçª Òø @)

3. �uºªçmÄçYNÿ uÄÆzÊm - �uºªçm ®ç ªçÞç Nÿç ¤çz� @ GtçÒºm -

1. ªçzºçz YçÒç ªç tì® YªYç ÌçQº bçNÿçz @ (ªzºy Yç® ªõÿ tçz Y©ªY ÆMNÿº gçÁç�ç @)

2. LNÿ uÁçbº tì� Áçz\çz @ ( LNÿ uÁçbº tì� Áçz�ç @ )

3. ªçzÁçç �çY \çzgy Nÿ�gç �çuÒ\zo @ (ªì^z �çY \çzägy Nÿ�ägz YçuÒL @ )

4. EçzÁçç Ì® Nìÿgçz �ç� tz® tzÄ @ (GÌz Z: Nìÿägçz �ç� tz tçz @)

4. ÌçÄ|�çuªNÿ uÄÆzÊm (ÌÄ|�çª Nzÿ Ìçs \ìägz Òí®z uÄÆzÊm @ )ÌçÄ|�çuªNÿ uÄÆzÊmçõ Nzÿ §zt -

E) u�³ç®ÄçYNÿ - ®ç ªîºoy (®Ò ªîuo|), Äç ªîºoy (ÄÒ ªîuo|)¤) Eu�³ç®ÄçYNÿ- Nÿçz�y ªç�ìÌ (NÿçzF| Ã®uOÿ), NÿçÒy ¢ÿç®tç (NìÿZ Áçç§)Nÿ) �Å�ÄçYNÿ - Nÿçz� ªç�ìÌ? (Nÿç{� Ã®uOÿ?), Nÿç ¢ÿç®tç? (M®ç Áçç§?)

ÄçM®�®çzT -

1. ÄÒçæ Nÿçz� ÁççzNÿ G§ç Ìzoy? @ ( ÄÒçæ Nÿç{� ÁççzT Qägz Òø ?)2. ®ç Ì�ºy u¤ÁçNìÿÁç Ìç¢ÿ Ìz @ (®Ò Z��º u¤ÁçNîÿÁç Ìç¢ÿ Ò{ @)3. ªç® \Äº Nÿçz�y G§çz Ìz @ (ªçæ Nÿz �çÌ NÿçzF| Qägç Ò{ @)

5.oìÁç�çnªNÿ uÄÆzÊm -¤ÒíoÌy §çÊçEçõ ªõ uÄÆzÊm oìÁç�çnªNÿ ¤çz� tzozÒ{, \{Ìz ªîÁççÄËsç, GðºçÄËsç, GðªçÄËsç (Comparative degrees

like Positve, Comparative, Superlative) @ \{Ìz -

G�ç �ç �ç, G oº, G oª (uÒæty) (High, Higher, Highest ) (EæTÀz\y)

uNæÿoì �Äçºy ªõ oìÁç�çnªNÿ uÄÆzÊmçõÿ Nÿç E§çÄ Ò{ @ oìÁç�çnªNÿ ÈzmyuÄÄºm Nzÿ uÁçL Eu�Nÿ ®ç Ì¤ªç Ìz tÆç|F| \çoy Ò{ -

�ì. GYçz, Eu�Nÿ GYçz, Ì¤ªç GYçzËÞy. GYy, Eu�Nÿ GYy, Ì¤ªç GYy

FÌNÿç Es| Ò{ - �Äçºy ªõ uÄÆzÊm ËÄ®ª½ oìÁç�çnªNÿ Èzmy Nÿç ¤çz�

tz�z EÌªs| Ò{ @ G�Òz oìÁç�çnªNÿ Æ£t \çzg�z �äãgoz Òø @ Gtç. -- TTæ ç \T Nÿy Ì¤Ìz �uÄÞ �ty Ìz @ (TTæ ç uÄ¾ç Nÿy Ì¤Ìz �uÄÞ �ty Òø @)- §ç\z ªçÁçÄç Nÿçz Ì¤Ìz �uÌò ºç\ç §®çz @ (§ç\z ªçÁçÄç Nÿz Ì¤Ìz �uÌò ºç\ç Ò®í @z )

uÒæty ªõ NìÿZ \çzäg Æ£t E�Äçt ËÄ¿� oìÁç�çnªNÿ Èzmy tÆç|�z G�®çzTªõã Áçç®z \çoz Ò{ @ uNæÿoì �Äçºy ªõÿ oìÁç�çnªNÿ Èzmy tÆç|�z Eu�Nÿoº Æ£tçõNÿç Òy G�®çzT uNÿ®ç \çoç Ò{ @ªìÁççÄËsç GðºçÄËsç GðªçÄËsçÌìætº (Ììætº) Eu�Nÿ Ììætº (Ììætºoº) Ì¤ªç Ììætº (Ììætºoª½)YçÁççNÿ (YçÁççNÿ) Eu�Nÿ YçÁççNÿ (Eu�Nÿ YçÁççNÿ) Ì¤ªç YçÁççNÿ(Ì¤Ìz YçÁççNÿ )EXZç (EXZç) Eu�Nÿ EXZç(Eu�Nÿ EXZç) Ì¤ªçå EXZç (Ì¤Ìz EXZç)

uÒæty ªõ EXZç uÄÆzÊm Nÿy oy� Èzum®çõ LzÌy §y tÆç|®y \ç ÌNÿoy Ò{ - EXZç ¤zÒoº ¤zÒoºy�FÌ oºÒ Nÿç Èzmy �uºÄo|� �Äçºy ªõ �Òy Òø @

6. \çzäg uÄÆzÊm - �n®®, G�ÌT|, Ìærç Eç{º uNÀÿ®çÿ Ìz ¤�z uÄÆzÊm uÒætyEç{º �Äçºy ªõ LNÿÌz Òy Òçzoz Ò{ @ GtçÒºm -E. �n®® uÄÆzÊm - Es| Eçus|Nÿ Ìz�ç Ì{u�Nÿ

(FNÿ) Ìªç\ Ìçªçu\Nÿ �Tº �çTuºNÿFuoÒçÌ LzuoÒçuÌNÿ �uºÄçº �çuºÄçuºNÿªçÌ ªçuÌNÿ �ª| �çuª|NÿNÿÁ��ç NÿçÁ�u�Nÿ ÄÊ| ÄçuÊ|Nÿ

(Fo) \yÄ \yuÄo E�ªç� E�ªçu�o(F|) ÆÒº ÆÒºy �æ\ç¤ �æ\ç¤y

®çzT ®çzTy �Ä �Äy�tìQ tìQy NìÿÁç NìÿÁçy�

(H) �zb �zbî ENÿäg ENÿgît®ç t®çÁçì ^Tägç ^TägçÁçî

(Lºç) YçYç YYzºç ªç{Ìç ªç{Ìzºç(FÁçç) §ägNÿ §äguNÿÁçç YªNÿ YªuNÿÁçç

¤) G�ÌT| uÄÆzÊmu� + gº = u�gº �ç + Ìª^ = �çÌª^


Ì + \yÄ = Ì\yÄ Ì + ¢ÿÁç = Ì¢ÿÁç¤t +�çª = ¤t�çª ¤z + \ç� = ¤z\ç��ç +Áçç®Nÿ = �çÁçç®Nÿ¤z + ENÿÁç = ¤zENÿÁç

Nÿ) ÌærçÄçÁçç uÄÆzÊm(ÄçÁçç) tî� -tî�ÄçÁçç TçæÄ TçæÄÄçÁçç(Eºy) §yoº §yoºy ¤çÒº ¤çÒºy

g) uNÀÿ®ç uÄÆzÊm �y�ç -�y�zÄçÁçç tzQ�ç tzQ�zÄçÁçç(L ÄçÁçç) Ìçz�ç- Ìçz�zÄçÁçç �äj�ç �äj�zÄçÁçç

F) ÌæP®ç uÄÆzÊm -1 LN½ÿ 21 LNÿÄyÌ2 tì® 25 �æYyÌ/� yÌ�ç3 uo�½ /oy� 29 G�oyÌ/LNÿçz�oyÌ4 Yçº½ /X®çº 30 uoÌ/oyÌ5 �çY 40 YçuºÌ/YçÁçyÌ6 Ì® 50 ��ççÌ/� çÌ�ç7 Ìço½ 60 Ìçe½8 Eçe½ 70 Ìðº9 �Ä½ 80 EuËÌ/EæÌy10 tÌ½ 90 �ÃÄt/�£¤t11 ENÿºç 100 ÌÄ12 ¤çºç 1000 Ò\çº13 ozºç 100000 ÁççQ14 Yç{tç 100,00,000 Nÿçzby15 ��tºç 0.25 �çÄ16 Ìçzägç/Ìçzºç 0.50 E�ç|, E�çz|, E�y|,Eº½tçz17 Ìoºç 0.75 �çH�18 Ee½ºç 1.25 ÌÃÄç, ÌÄç19 Gu�çÌ 1.50 tzg½20 u¤Ì 2.50 EugY½

�uÒÁççz (�ÒÁçç) , tìÌºçz (tìÌºç), uoÌºçz (uoÌºç), Yç{sçz (Yç{sç)

�uÒÁçy, tìÌºy, uoÌºy, Yç{sy

11. uNÀÿ®ç (( (( (VERB) : ÄçM® ªõ Nÿoç|, Nÿª| uNÀÿ®ç �ªìQ

EæT Ò{ @ uÒæty Nÿy §çåuo �Äçºy ªõ §y uNÀÿ®ç ÄçM® Nÿç Eæuoª uÒËÌç ¤�oçÒ{, \{Ìz u�ªçæuNÿo ÄçM® ªõ ºzQçæuNÿo §çT uNÀÿ®ç Ò{ @

- ºªzÆ tî� u�® ºÒy Ìz @ (ºªzÆ tî� �y ºÒç Ò{ @ )

uNÀÿ®ç Nÿç ªîÁç ËÄ¿� <�çoì> NÿÒÁççoç Ò{. Esç|o uNÀÿ®ç Nzÿ uÄu§�ç ¿�çõÿªõ \çz EæÆ Ìªç� ¿� Ìz uªÁçoç Òø, ÄÒ uNÀÿ®çÿ Nÿy �çoì NÿÒÁççoç Ò{ @GtçÒºm Nzÿ oç{º �º -

1. �ç�y �y¿ �y¿ u�®z �ç®\z @ (�ç�y �yºz �yºz �y�ç YçuÒ®z @)2. G �ç�y �y¿ �y¿ u�ÄÌz @ (ÄÒ �ç�y �yºz �yºz �yoç Ò{ @)3. oî�D Tb Tb �ç�y u�®zÌ @ (oî�z Tb Tb �ç�y �y®ç @)4. oÒç� ¤ì^oÄºy �ç�y u�Eçz @ (�®çÌ ¤ì^oz oNÿ �ç�y u�Eçz @)5. Nìÿº�çNÿº �y¿ �y¿ �ç�y �yEçz @ (Nwÿ�®ç �yºz-�yºz �ç�y �yu\L @)

tçz�çõÿ §çÊçEçõ Nzÿ �çåYçz ÄçMÿ®çõ ªõ uNÀÿ®çÿ Nÿç <�y> EæÆ Ìªç� »�Ìz Eç®ç Ò{ Eo: <�y> uNÀÿ®ç Nÿç ªîÁç ¿� Esç|o �çoì Ò{ @ <�y> ªz <�ç>\çzäg�z Ìz �y�ç ¤�oç Ò{, <�y> �çoì Ò{ Eç{º <�ç> �n®® ®Ò uNÀÿ®ç NÿçÌçªç�® ¿� Ò{ @ �Äçºy ªõÿ �ç Nÿç Ësç� oç �z uÁç®ç Ò{ @�çoì Nzÿ §zt1.Ìçªç�® �çoì

�çoì �Àn®® uNÀÿ®ç �çoì �Àn®® uNÀÿ®çuÁçQ + oç = uÁçQoç YÁç + oç = YÁçoçTç + oç = Tçoç Qç + oç = QçoçÌçz + oç = Ìçzoç �y + oç = �yoç

uÒæty ªõÿ u�©�çæuNÿo GtçÒºm Ìçªç�® �çoì Nÿç ¤tÁççÄ ¤oçoz Ò{ -

2. Ã®ìn��ç �çoì ( (�çoì + �n®®)

�y�ç - u�ÄçÄ�çz - (u�Áçç�ç) ºçz�ç - ºçzÄçÄ�çz (¿Áçç�ç)tzQ�ç- tzQçÄ�çz ( utQç�ç) Qç�ç - uQÁççÄ�çz ( uQÁçç�ç)


3. �çª �çoì (Ìærç + �n®®)

ÁççÁçY -ÁçÁçYçÄ�çz (ÁçÁçYç�ç) Æª| - ÆºªçÄ�çz (Æªç|�ç)

�çY - �YçÄ�çz (�Yç�ç) ºæT - ºæTçÄ�çz (ºæT�ç)

4. uªÈ �çoì (uÄÆzÊm + Ìærç + �çoì)

Nÿº�ç - �®çº Nÿº�çz (Nÿº�ç) Òçz�ç - Vwmç Òçz�çz (Òçz�ç)Eç�ç - ®çt EçÄ�çz (Eç�ç) Qç�ç - ÒÄç Qç�çz (Qç�ç)

5. E�ìNÿºm §zt -

F� �çoìEçõ Nzÿ ¿�çõ Nzÿ EÿÁççÄç uÒæty \{Ìz Òy �Äçºy ªõ §yE�ìNÿºmçnªNÿ �çoì �Ä�y Nzÿ Eÿ�ìNÿºm �º ¤�oy Ò{ \{Ìz -

uÒ�uÒ� - uÒ�uÒ�ç�çz (uÒ�uÒ�ç�ç)u§�u§� - u§�u§�ç�çz (u§�u§�ç�ç)b�b� - b�b�ç�çz (b�b�ç�ç)QbQb - QbQbç�çz (QbQbç�ç)

�çoî Ìz uNÀÿ®ç ¤��z�º ËÄºçõÿ ªõ ¤tÁç1. uÒæty Eç{º �Äçºy ªõ tyV| - ¶ÒËÄ ËÄºçõ Nÿy EtÁçç ¤tÁçy - F|Eç{º H NÀÿªÆÿç F Eç{º G ªõ ¤tÁç \çoz Òø @ \{Ìz -

�çoî uNÀÿ®çÌyQ uÌQçÄ�çz, uÌQÄçÄ�çz (uÌQç�ç, uÌQÄç�ç)�yb u�bçÄ�çz, u�bÄçÄ�çz (u�bç�ç, u�bÄç�ç)§îÁç §ìÁççÄ�çz, §ìÁçÄçÄ�çz (§ìÁçç�ç, §ìÁçÄç�ç)�y u�ÄçÄ�çz, u�ÁçÄçÄ�çz (u�Áçç�ç, u�ÁçÄç�ç)Áçîb ÁçìbçÄ�çz, ÁçìbÄçÄ�çz (Áçìbç�ç, ÁçìbÄç�ç)\yo u\oçÄ�çz, u\oÄçÄ�çz (u\oç�ç, u\oÄç�ç)g¤î gì¤çÄ�çz, gì¤ÄçÄ�çz (gì¤ç�ç, gì¤Äç�ç)�î �ìÁççÄ�çz, �ìÄçÄçÄ�çz (�ìÁçç�ç, �ìÁçÄç�ç)Ìy uÌÁççÄ�çz, uÌÁçÄçÄ�çz (uÌÁçç�ç, uÌÁçÄç�ç)Qy\ uQ\çÄ�çz,uQ\ÄçÄ�çz (uQ\ç�ç,uQ\Äç�ç

2. uÒæty ªõ ®ut �çoî Nÿç Eçut ËÄº <L> Ò{ GÌNzÿ ENÿª|Nÿ osç�zºmçs|Nÿ ¿� ¤�oz Ìª® <L> ËÄº <F> ªõÿ ¤tÁç \çoç Ò{ uNæÿoì �Äçºyªõÿ ÒªzÆç E�uºÄuo|o ºÒoç Ò{ @ \{Ìz -tzQ - tzQ�çz, tzQçÄ�çz, tzQÄçÄçz (utQç�ç, utQç�ç, utQÄç�ç)Vzº�ç- Vzºç, VzºçÄ, VzºçÄ�çz (uVº�ç, uVºç�ç, uVQç�ç)3. uÒæty ªõ ®ut �çoî Nÿç Eçut ËÄº <Eçz> Ò{ oçz ENÿª|Nÿ �zºmçs|Nÿ ¿�¤�oz Ìª® <Eçz> ËÄº <G> ªõ ¤tÁç \çoç Ò{ @ �Äçºy ªõ E�uºÄuo|o ºÒoçÒ{ @QçzÁç - QçzÁç�çz, QçzÁç�ç, QçzÁçÄçÄ�çz (QìÁç�ç, QìÁçç�ç, QìÁçÄç�ç)oçzg - oçzg�çz, oçzgÄçÄ�çz, oçzgçÄ�çz (oçzäg�ç, oìägç�ç, oìägÄç�ç)4. uÒæty ªõã �çoî Nÿç <L> §îoNÿçÁç LNÿÄY� ªõ <F> ªõ ¤tÁç \çoç Ò{ @uNæÿoìÿ �Äçºy ªõ �Òy ¤tÁçoç@

tz - tz®Ä (ut®ç)Áçz Áçz®zÄ (uÁç®ç)

2. �çoìEçõ Nÿy ºY�ç - uÄu§�ç �Nÿçº

Z: �Nÿçº Nÿy �çoì®õ 1) Ã®æ\� + ËÄº, 2) Ã®æ\� + ËÄº + Ã®æ\�,(3) Ã®æ\� + ËÄº + Ã®æ\� + ËÄº + Ã®æ\� (4) Ã®æ\� + ËÄº + Ã®æ\�+ Ã®æ\� + ËÄº + Ã®æ�\� (5) ËÄº + Ã®æ\� osç 6) ËÄº + Ã®æ\� +ËÄº + Ã®æ\� Ìz ¤�y Òø @ �ÒÁçz oy� �Nÿçºçõ ªõ �Äçºy Ä uÒæty Nÿy �çoìLæ¤ÒíoçæÆ Ìªç� Ò{ @ Gtç. -

1.Ã®æ\� + ËÄºÁçz (Áçz), tz (tz), ºçz (ºçz), �çz (�çz), Òçz (Òç})

2. Ã®æ\� + ËÄº + Ã®æ\�QzÁç (QzÁç), �çY½ (�çY), Nÿº (Nÿº), ªçº (ªçº),uÁçQ½ (uÁçQ), Nÿçb½ (Nÿçb)

3. Ã®æ\� + ËÄº + Ã®\� + ËÄº + Ã®\�ÒNÿçÁç (ÒNÿçÁç), �Ìçº½ (�Ìçº), u¤Vçg½ (u¤Vçg), ¤tÁç½ (¤tÁç),�eçÄ½ (�eçÄ), ¤ìÁççÄz½ (¤ìÁççÄ)


4. Ã®æ\� + ËÄº + Ã®æ\� + Ã®æ\� + ËÄº + Ã®æ\�u¤Qºç®½ (u¤Qº) ¢ÿ®ÁççÄ½ (¢{ÿÁççÄ)uYNÿbç® (uYNÿbç) tzÄ½ QçÄ (utQç�ç)

5. ËÄº + Ã®æ\�Eç�½ (Áçç�ç) ,EçÄ½ (Eç�ç),\çÄ½ (\ç�ç), �yÄ½ (�y�ç)

6. ËÄº + Ã®æ\� + ËÄº + Ã®æ\�GYÁç½ (GYÁç) , Eç®Nÿ (Ìî�), GVg (QçzÁç), EbNÿç®½ (EbNÿç)

3. uNÀÿ®çÿ Nzÿ §zt

uNÀÿ®ç §zt

�®çzT ºY�ç uÁçæT ÄY� NÿçÁçEç�çuºo Eç�çuºo Eç�çuºo Eç�çuºo Eç�çuºo1.ENÿª|Nÿ 1.»j 1.�ìuÁÁçæT 1.LNÿÄY� 1.Äo|ªç�NÿçÁç2.ÌNÿª|Nÿ 2.®çzuTNÿ 2.ËÞyuÁçæT 2.¤ÒíÄY� 2.§îoNÿçÁç

3.§uÄÉ®NÿçÁç

�zºmçs|Nÿ Ìæ®ìOÿ E�ìNÿºmçnªNÿ �çª�çoì

uNÀÿ®ç Nzÿ ªìP® tçz §zt Ò{ -

1. ENÿª|Nÿ uNÀÿ®ç (Intransitive Verb) - uNÀÿ®ç Nÿç Ìy�ç Ìæ¤æ� Nÿoç|�º ºÒoç Ò{ Eç{º F� uNÀÿ®çEçõÿ ªõ Nÿª| �Òy Òçzoç @ \{Ìz -

1.Tç{ºÄ QzÁç ºÒy Ìz @ (Tç{ºÄ QzÁç ºÒç Òø @)2.Nìÿoºç §îQ ºÒy Ìz @ (Nìÿðç §îåQ ºÒç Ò{ @)

2) ÌNÿª|Nÿ uNÀÿ®ç (Transitive Verb ) uNÀÿ®ç Nÿç Ìy�ç Ìæ¤æ� (Nÿoç|Nzÿ Ìçs-Ìçs) Nÿª| �º �ägoç Ò{ @ \{Ìz -

E) LNÿNÿª|Nÿ

1. ºªzÆ Ìç®NÿÁç YÁçç® ºÒy Ìz @ (ºªzÆ Ìç®NÿÁç YÁçç ºÒç Ò{ @)

2. ªºçº ¢îÿÁç oçzäg ºÒy Ìz @ (ªçÁçy ¢îÿÁç oçzäg ºÒç Ò{ @)

Eç) uûNÿª|Nÿ

3.ªç® � bìºç Áçç tî� u�ÄçF|Ì @ (ªç �z ¤�çz Nÿçz tî� u�Áçç®ç @)4.uNÿºÌç� ¤®ÁçuÒ� Áçç Qzo½ uÁç\ç ºÒy Ìz @ (uNÿÌç� ¤{Áççõã Nÿçz Qzo Áçz \ç ºÒç Ò{ @)

4. uNÀÿ®ç - NÿçÁç uNÀÿ®ç - NÿçÁç

Äo|ªç�NÿçÁç §îoNÿçÁç §uÄÉ®o½NÿçÁç

-Ìçªç�® - Ìçªç�® - Ìçªç�®-E�îm| - EçÌ�ç - Ìæ§çÃ®- ÌæutS� - E�îm| - �ºçzq uÄu�- Ìæ§çÃ® - Ìæ§çÃ®-�n®q -Òzoì-Òzoìªt

-E�îm| ÌæNzÿoçs|-�îm| ÌæNzÿoçs|

GtçÒºm -

E) Äo|ªç�NÿçÁç1. Ìçªç�® - ºçª �ìËoNÿ ¤çYD Ìz @ (ºçª �ìËoNÿ �äjoç Ò{@)2. E�îm| - ºçª �ìËoNÿ ¤çY ºÒy Ìz @ (ºçª �ìËoNÿ �äj ºÒç Ò{@)3. ÌæutS� - ºçª �ìËoNÿ ¤çYo ºÒz @ (ºçª �ìËoNÿ �äjoç ÒçzTç@)4. Ìæ§çÃ® - NÿtçuYo, ºçª �ìËoNÿ ¤çYo ºÒz@

(NÿtçuYo, ºçª �ìËoNÿ �äjoç Òçz@)5.�n®quÄu� - �ìËoNÿ ¤çYçz ! (�ìËoNÿ �äjçz !)¤) §îoNÿçÁç1. Ìçªç�® - ºçª � �Ëì oNÿ ¤çuYÌ @ (ºçª �z �Ëì oNÿ �jä y @)2. EçÌ�ç - ºçª � �Ëì oNÿ ¤çYy ÌÌz @ (ºçª �z �Ëì oNÿ �jä y Ò{ @)


3. E�mî | - ºçª �Ëì oNÿ ¤çYo Òçoz çz @ (ºçª �Ëì oNÿ �jä oç sç @)4. �mî | - ºçª � �Ëì oNÿ ¤çYy Òçuz oÌ @ (ºçª �z �Ëì oNÿ �jä y sy @)5. Ì§æ çÃ® - Òç®z uÌNÿÌ,z ºçª � �Ëì oNÿ ¤çYy ºÒÌz @

(Ì§æ Äo: ºçª �z �Ëì oNÿ �jä y Òçz @)6. Ìuæ tS� - ºçª � �Ëì oNÿ ¤çYy ºÒÌz @ (ºçª �z �Ëì oNÿ �jä y ÒçTz y @)7. Òoz -ì Òoz ªì t - ºçª � �Ëì oNÿ ¤çYy ºÃÒuoÌ o �çÌ §® T®çz ºÃÒoçz @

(ºçª �Ëì oNÿ �jä oç oçz Gðym| Òçz \çoç @ )8.E�mî | ÌNæ ÿz oçs| - ETº ºçª uÌNÿz Ä ºÃÒoçz o E\ GYçz �t �º ºÒz ºÃÒoçz @

(®ut ºçª �äjç Òçzoç oçz Eç\ GæYz �t �º Òçzoç @)9.�mî | ÌNæ ÿz oçs| - ºçª � �Ëì oNÿ ¤çYy ºÄuoÌ o EçÁz çç �ºì y \ç�Nÿçºy uªÁçy ºÃÒoy@

(ºçª �z �Ëì oNÿ �jä y Òçoz y oçz GÌz Ìçºy \ç�Nÿçºy uªÁç \çoy @)Nÿ) §uÄÉ®o½ NÿçÁç1. Ìçªç�® - ºçª �Ëì oNÿ ¤çYz @ (ºçª �Ëì oNÿ �jä Tz ç @)2. Ì©§çÃ® - ºçª � �Ëì oNÿ ¤çYz �ç®\z @ (ºçª �Ëì oNÿ �jä z @)3.�ºçqz uÄu�NÿçÁç - ºçª ÌNÿçºy �Ëì oNÿ ¤çY\çz @ (ºçª NÿÁç �Ëì oNÿ �j�ç @ )5. uNÀÿ®ç Nÿy uÁçæT osç ÄY� �º Eç�çuºo ¿� ºY�çGtç. - <Eç�ç>NÿçÁç �ì»Ê LNÿÄY� ¤ÒíÄY�uÁçæT§îoNÿçÁç�ìuÁæÁçT Gðª uª Eç®çz (ª{ Eç®ç) Eçuª Eç®ç (Òª Eç®z@)

ª�®ª oì Eç®zÌ (oî Eç®ç) oìuª Eç®ço (oìª Eç®z)E�® G Eç®çz (ÄÒ Eç®ç) Ä® Eç®ç (Äz Eç®z)

ËÞyuÁçæT Gðª uª Eç®y (ª{ Eç®y) Eçuª Eç®ç (Òª Eç®y)ª�®ª oì Eç®yÌ (oî Eç®y) oìuª Eç®ço (oìª Eç®y)E�® Äç Eç®y (ÄÒ Eç®y) Ä® Eç®y (Äz Eç®y)

Äo|ªç�NÿçÁç�uì ÁÁçTæ Gðª uª EçÄÌî (ª{ Eçoç Ò)åï Eçuª EçÄÌ\z � (Òª Eçoz Ò)ø

ª�®ª oì EçÄÌÌz (oî Eçoç Ò){ ouì ª EçÄçÌz Äz (oªî Eçoz Òç)zE�® G EçÄÌz (ÄÒ Eçoç Ò){ Ä® EçÄÌoz (Äz Eçoz Ò)ø

ËÞyuÁçTæ Gðª uª EçÄÌî (ª{ Eçoy Ò)åï Eçuª EçÄÌ\z � (Òª Eçoy Ò)øª�®ª oì EçÄÌÌz (oî Eçoy Ò){ ouì ª EçÄçÌz Äz (oªì Eçoy Òç)zE�® Äç EçÄÌz (ÄÒ Eçoy Ò){ Ä® EçÄÌoz (Äz Eçoy Ò)ø

§uÄÉ®NÿçÁç�uì ÁÁæ çT Gðª uª EçH� (ª{ EçHTæ ç) Eçuª EçÄu¤� (Òª Eç®ÿõ T)z

ª�®ª oì EçÄ\çNz ÿç (oî Eç®Tz ç) ouî ª EçÄçNz ÿç (oªì EçEçTõ )zE�® G Eç®z (ÄÒ Eç®Tz ç) Ä® Eç®oz (Äz Eç®Tõ )z

ËÞyuÁçTæ Gðª uª EçH� (ª{ EçH} Ty) Eçuª EçÄu¤� (Òª Eç®Tõ )zª�®ª oì EçÄ\çz (oî EçLTy) ouì ª EçÄçz (oªì EçÄç)õE�® Äç Eç®z (ÄÒ EçLTy) ÄÒ Eç®uz o (Äz Eç®Tõ y)

�Äçºy ªõÿ uNÀÿ®ç Nÿç ¿�-¿�çæoº

NÿçÁç/�ì»Ê LNÿÄY� ¤ÒíÄY�

ÌÄ�| çª uNÿÀ ®ç GtçÒºm ÌÄ�| çª uNÿÀ ®ç GtçÒºmÄo|ªç�NÿçÁçGðª �»ì Ê uª ÌÄz (Ì)ì ¤ÌÌì ì Eçuª Ì\z � ¤ÌÌ\z �½ª�®ª �»ì Ê oì ÌÌz ¤ÌÌÌz ½ ouì ª ÌÄz ½ ¤ÌÌÄz ½E�® �»ì Ê G/Äç Ìz ¤ÌÌz Ä® Ìuz o ¤ÌÌuz o

§îoNÿçÁç

Gðª �»ì Ê uª -®çz ¤Ë®çz Eçuª -®ç ¤Ë®çª�®ª �»ì Ê oì ®ç,z ®çÌz ¤ÌÌz ouì ª ®ç,®ço ¤Ë®çoE�® �»ì Ê G/Äç ®ç/z F ¤Ë®ç/z ¤uÌ Ä® (�.ì ) -®ç ¤Ë®ç/¤Ìy

§uÄÉ®Nÿçp

Gðª �»ì Ê uª -G ¤Ìì Eçuª u¤� ¤Ìu¤�ª�®ª �»ì Ê oì \çz ¤Ì\½ çz ouì ª Eçz ¤ÌçzE�® �»ì Ê G/Äç L ¤Ìz Ä® Lo ¤Ìoz ½

�Äçºy ªõÿ uNÀÿ®ç�t§zbÌz - uªÁçoç Ò{ @ uÒægÌz - Vìªoç Ò{ @Eç®NÿÌz - Ìì�oç Ò{ u�ÄÌz - �yoç Ò{\zÄÌz - Qçoç Ò{ �eçÄÌz - §z\oç Ò{ @


Eç�Ìz - Áççoç Ò{ uÁç\çÌz - Áçz \ç ºÒç Ò{NÿçÒçgÌz - u�NÿçÁçoç Ò{ @ uÒÌNÿÌz - uZ� ºÒç Ò{�ºçÌz - §çT ºÒç Ò{ uÌN½ÿ Ìz - �äj ºÒç Ò{ @ºÃÒÌz - ºÒ ºÒç Ò{ TçÄÌz - Tç ºÒç Ò{YÁçÌz - YÁçoç Ò{ �çÄÌz - tç{äg ºÒç Ò{Yº½ Ìz - VçÌ Qç ºÒç Ò{ @ ¤Ø ºÒyÌz - ¤Ò ºÒç Ò{ @EçÄÌz - Eç ºÒç Ò{ @ \çÌz - \ç ºÒç Ò{ @QçÌz - Qç ºÒç Ò{ @ ÌçzÄÌz - Ìçz ºÒç Ò{ @\çTÌz - \çT ºÒç Ò{ @ \çTÁçy Nÿº Ìz - ºQÄçÁçy Nÿºoç Ò{@�zbçÄÌz - EçT \Áçç�ç Ò{ @ Nÿç�Ìz - Nÿçb ºÒç Ò{ @YÁç½Ìz - YÁç ºÒç Ò{ @ G§çz Ìz - äQgç Ò{ @¤ÌyÌz - ¤{eç Ò{ @ ^TgÌz - ^Tägç Nÿº ºÒç Ò{ @ªçºÌz - ªçº ºÒç Ò{ @ tºÌz - \çoç YÁçç ºÒç Ò{ @�çzÄÌz - �çz ºÒç Ò{ @ ¢zÿNÿÌz - ¢zÿNÿ ºÒç Ò{ @

�Äçºy ªõ Ìæ®ìOÿ uNÀÿ®ç�t -

�Äçºy ªõÿ �çoî Nzÿ �n®® \çzägNÿº Ìæ®ìOÿ uNÀÿ®ç�t ¤çzÁçz \çoz Òøÿ @ \{ÌzLNÿÄY� ¤ÒìÄY� -Äo|ªç�NÿçÁç

(E) <G< �n®® Eæo ªõ \ìäãgoç Ò{ @ - <Ìz\�> �n®® \ìägoç Òø @

tzQìÌì (tzQoç Òïå) tzQÌ\� (tzQoz Ò{)EçÄìÌì (Eçoç Òïå) EçÌz\� (\çoz Òø)\çÌì (\ç�ç Òïå) EçÄÌz\� (Eçoz Ò{)ÒzgìÌì (u�NÿçÁçoç Òïå) ÒzgÌz\� (u�NÿçÁçoz Ò{)GeìÌì (Geoç Òïå) GeÌz\� (Geoz Òø)Nÿ¿Ìì (Nÿºoç Òïå) NÿºÌz\� (Nÿºoz Òø)

(¤) <LÌ> �n®® Eæo ªõ \ìäãgoç Ò{) <LÄ> �n®z® Eæo ªõ \ìägoç Òø @

tzQÌzÌ (tzQoç Ò{) tzQÌzÄ (tzQoz Òçz)QçÌzÌ (Qçoç Ò{) QçÌzÄ (Qçoz Òçz)

GeÌzÌ (Geoç Ò{) GeÌzÄ (Geoz Òçz)¤çzÁçÌzÌ (¤çzÁçoç Ò{) ¤çzÁçÌzÄ (¤çzÁçoz Òçz)

(Nÿ) <L> �n®® Eæo ªõ \ìägoç Ò{ <Fuo> �n®® Eæo ªõ \ìäãgoç Òø @tzQÌz (tzQoç Ò{) tzQÌzuo (tzQoz Òø)§ìNÿÌz (§ìNÿoç Ò{) §ìNÿÌzuo (§îNÿoz Òø)ªçºÌz (ªçºoç Ò{) ªçºÌzuo (ªçºoz Òø)�gÌz (uTºoç Ò{) �gÌzuo (uTºoz Òø)

NìÿtÌzÿ (Nìÿtoç Ò{) NìÿtÌzuo (Nìÿtoz Òøÿ)

§îoNÿçÁç

(g) <Òçoz çz > �n®® Eoæ ªõ \gäì oç Ò{ @ <Òçoz ç > �n®® Eoæ ªõ \gäì oç Ò{ @

tQz o Òçoz ç(z tQz ºÒç sç) tQz o Òçoz ç (tQz ºÒz s)z

EçÄo Òçoz çz (Eç ºÒç sç) EçÄo Òçoz ç (Eç ºÒz s)z

\ço Òçoz çz (\ç ºÒç sç) \ço Òçoz ç (\ç ºÒz s)z

(F) <Òçoz çÌz > �n®® Eoæ ªõ \gäì oç Ò{ @ <Òçoz ço> �n®® Eoæ ªõ \gäì oç Ò{ @

tQz o Òçoz çÌz (tQz ºÒç sç) tQz o Òçoz ço (tQz ºÒz s)zEçÄo Òçoz çÌz (Eç ºÒç sç) EçÄo Òçoz ço ( Eç ºÒz s)z\ço Òçoz çÌz ( \ç ºÒç sç) \ço Òçoz ço ( \ç ºÒz s)z

(F)| <Äç Òçoz çz > �n®® Eoæ ªõ \gäì oç Ò{ @ <Ä® Òçoz ç > �n®® Eoæ ªõ \gäì oç Ò{ @

tQz o Òçoz çz (tQz ºÒç sç) tQz o Òçoz ç (tQz ºÒz s)ztQz o Òçuz o (tQz ºÒy sy) tQz o Òçuz o (tQz ºÒy sy)

EçÄo Òçoz çz (Eç ºÒç sç) EçÄo Òçoz ç (Eç ºÒz s)zEçÄo Òçuz o (Eç ºÒy sy) EçÄo Òçuz o (Eç ºÒy sy)\ço Òçoz çz (\ç ºÒç sç) \ço Òçoz ç (\ç ºÒz sz )\ço Òçuz o (\ç ºÒy sy) \ço Òçuz o (\ç ºÒy sy )

§uÄÉ®NÿçÁç

(G) <G> �n®® Eoæ ªõ \gäì oç Ò{ @ <u¤�> �n®® Eoæ ªõ \gäì oç Ò{ @

Nÿ» (Nÿ¿Tæ ç) tHz (tTæì ç) Nÿºu¤� (NÿºTõ )z tuz ¤� (tTõ )z

tQz ì (tQz Tæì ç) u�H (�yHTæ ç) ÒçÌî (ÒÌTæì ç) Qçu¤� (QçLTæ )z �yÄu¤� (�y®Tõ )z


(H) <\çz > �n®® Eoæ ªõ \gäì oç Ò{ @ <Eçz > �n®® Eoæ ªõ \gäì oç Ò{ @

Nÿº\ç,z (Nÿº�ç) t\z çz (t�z ç) Nÿºçz (NÿºçTz )z tEz çz (tçTz )z ,

Qç\çz (Qç�ç) Ge\çz (GeTz ç) EçH (EçÄçTz )z \çH (\çEçTz )z

(L) <G, Äç L >�n®® Eoæ ªõ \gäì oç Ò{ @ <Lo> �n®® Eoæ ªõ \gäì oç Ò{ @

Nÿºz (NÿºTz ç/Nÿºÿõ Ty) t®z z (tTz ç/tTõ y) Nÿºoz (NÿºTõ )z , t®z o (t®z Tõ )z

ªçºz (ªçºTz ç/ªçºTz y) ªçºoz (ªçºTõ )z

Ìçªç�® Äo|ªç�NÿçÁç Nzÿ NìÿZ ÿGtçÒºm

LNÿÄY� ¤ÒíÄY�

Gðª�ì»Ê

uª tQz Ìì (ª{ tQz oç Ò)åï Eçuª tQz Ì½ \z �½ (Òª tQz oz Òø )uª EçÄÌì (ª{ Eçoç Ò)åï Eçuª EçÄÌ½ \z �½ (Òª Eçoz Òø )

uª \çÌì (ª{ \çoç Òå ï ) Eçuª \çÌ½ \z �½ (Òª \çoz Òø )

uª Ògz Ìì ì (ª{ u�NÿÁçoç Ò)åï Eçuª NÿçÒçgÌ½ \z �½ (Òª u�NÿçÁçoz Ò)ø

uª GeÌì (ª{ Geoç Òå ï ) Eçuª GeÌ½ \z �½ (Òª Geoz Òø )

uª ¤ÌÌì (ª{ ¤e{ oç Ò)åï Eçuª ¤ÌÌ½ \z �½ (Òª ¤e{ oz Òø )

uª G§çz ºÒÌì (ª{ Qgç ºÒoç Ò)åï Eçuª G§ç ºÃÒÌ\z �½ (Òª Qgä z ºÒoz Ò)ø

uª ÌçÄz Ìì (ª{ Ìçoz ç Ò)åï Eçuª ÌçÄz Ì\z �½ (Òª Ìçoz z Òø )

uª \çTÌì (ª{ \çToç Ò)åï Eçuª \S®çÌ½ \z �½ (Òª \Tz Ò)ø

uª �yÄÌì (ª{ �yoç Òå ï ) Eçuª �yÄÌ½ \z �½ (Òª �yoz Òø )

uª QçÌì (ª{ Qçoç Òå ï ) Eçuª QçÌ\z �½ (Òª Qçoz Ò)ø

ª�®ª �ì»Ê

oì tQz ÌÌz ½ (oî tQz oç Ò{ ) ouì ª tQz ÌÄz ½ (oªì tQz oz Òç)zoì EçÄÌÌz ½ (oî Eçoç Ò){ ouì ª EçÄÌÄz ½ (oªì Eçoz Òç)z

oì \çÌÌz ½ (oî \çoç Ò{ ) ouì ª \çÌÄz ½ (oªì \çoz Òç)z

oì NÿÒçgÌÌz ½ (oî u�NÿçÁçoç Ò){ ouì ª u�VÌÄz ½ (oªì u�NÿÁçoz Òç)z

oì GeÌÌz ½ (oî Geoç Ò{ ) ouì ª GeÌÄz ½ (oªì Geoz Òçz )

oì ¤ÌÌÌz ½ (oî ¤e{ oç Ò){ ouì ª ¤ÌÌÄz ½ (oªì ¤e{ oz Òçz )oì G§çz ºÃÒÌÌz ½ (oî Qgä ç ºÒoç Ò){ ouì ª G§ç ºÃÒÌÄz ½ (oªì Qgz ºÒoç Òÿø )

oì ÌçÄz ÌÌz ½ (oî Ìçoz ç Ò){ ouì ª ÌçÄz ÌÄz ½ (oªì Ìçoz z Òç)z

oì \çTÌÌz ½ (oî \çToç Ò){ ouì ª \çTÌÄz ½ (oªì \ç�oz Òç)z

oì u�ÄÌÌz ½ (oî �yoç Ò{ ) ouì ª �yÄÌÄz ½ (oªì �yoz Òç)z

oì QçÌÌz ½ (oî Qçoç Ò{ ) ouì ª QçÌÄz ½ (oªì Qçoz Òçz )

E�® �ì»Ê

�.ì G tQz Ìz (ÄÒ tQz oç Ò{ ) Ä® tQz Ìoz (Äz tQz oz Ò)ø

ËÞy. Äç tQz Ìz (ÄÒ tQz oy Ò){ ÄÒ tQz Ìuz o (Äz tQz oy Ò)æ{

�.ì G EçÄÌz (ÄÒ Eçoç Ò{ ) Ä® EçÄÌoz (Äz Eçoz Òø )

ËÞy. Äç EçÄÌz (ÄÒ Eçoy Ò){ Ä® EçÄÌuz o (Äz Eçoy Òø )

�.ì G \çÌz (ÄÒ \çoç Ò){ Ä® \çÌoz (Äz \çoz Òø )ËÞy. Äç \çÌz (ÄÒ \çoy Ò){ Ä® \çÌuz o (Äz \çoy Ò{ø )

�.ì G NÿçÒgÌz (ÄÒ u�NÿçÁçoç Ò){ Ä® NÿçÒçgÌuz o (Äz u�NÿçÁçoz Òø )

ËÞy. Äç NÿçÒgÌz (ÄÒ u�NÿçÁçoy Ò){ Ä® NÿçÒçgÌuz o (Äz u�NÿçÁçoy Òø )

�.ì G GeÌz (ÄÒ Geoç Ò){ Ä® GeÌoz (Äz Geoz Ò{ ø )

ËÞy. Äç GeÌz (ÄÒ Geoy Ò){ Ä® GeÌuz o (Äz Geoy Ò){ø

by� : uÒtæ y ªPì ® Eçº{ ÌÒ®çTz y uNÿÀ ®ç�t EÁçT-EÁçT Òçoz z Ò{ (Eçoç Ò){ uNÿ�oì �Äçºy ªõÌæ®ìOÿ uNÀÿ®ç�t Òçzoz Ò{ (EçÄÌì) @ G�ºçzOÿ GtçÒºmçõÿ Ìz rço Òçzoç Ò{ uNÿ

ÌÄ|�çª Ä ÄY� Nzÿ Ìçs �Äçºy ªõÿ N{ÿÌz uNÀÿ®ç�t ¤tÁçoz Ò{ @

6. uNÀÿ®ç: ÄçX® (((((VOICE )) )) ) : ÄçM® ªõÿ uNÀÿ®ç ûçºç Ì©�çuto uÄ�ç� Nÿ§y

Nÿoç|, Nÿ§y Nÿª| ®ç Nÿ§y §çÄ Ìz \ìägç ºÒoç Òøã @ Òº uËsuo ªõ uNÀÿ®çÿ Nÿç¿� ¤tÁçoç Ò{ u\Ìz ÄçX® NÿÒoz Òø @ �Äçºy uNÀÿ®ç:ÄçX® uÒæty uNÀÿ®ç:ÄçX®Nzÿ Ìªç� Òy Òçzoz Ò{ @

ÄçX® Nzÿ �Nÿçº -

1.Nÿow|ÄçX® (Active Voice) - uNÀÿ®ç Nÿç Ì©¤�� Nÿoç| Ìz Òçzoç Ò{ @


2.Nÿª|ÄçX® (Passive Voice) - uNÀÿ®ç Nÿç Ì©¤�� Nÿª| Ìz Òçzoç Ò{ @3.§çÄÄçX® (Impersonal Voice) - uNÀÿ®ç Nÿç Ì©¤�� Òy Nÿª| ®çNÿoç| Ìz Òçzoç Ò{ @

Nÿow|ÄçX® ªõÿ Nÿoç| Nÿy ��ç�oç Eç{º Nÿª|ÄçX® ªõ Nÿª| Nÿy ��ç�oç ÒçzoyÒ{ Eç{º G� Nzÿ Eÿ�ìÌçº uNÀÿ®ç Nÿç uÁçæT, ÄY� osç �ì»Ê Òçzoç Ò{ @§çÄÄçX® ªõÿuNÀÿ®ç Ìt{Ä LNÿÄY�, �ìuÁÁçæT osç E�® �ì»Ê Nzÿ ¿� ªõÿºÒoy Òø @ Eç{º Ìtç ENÿª|Nÿ Òçzoy Ò{ @ EæTÀz\y ªõ NzÿÄÁç tçz Òy ÄçX® ÒçzozÒø - Nÿow|ÄçX® osç Nÿª|ÄçX® §çÄÄçX® �Òy Òçzoç @ GtçÒºm -

1. Nÿow|ÄçX® (uNÀÿ®ç Nÿoç| ��ç�)

ºçªç uÁçQÌz @ (ºçªç uÁçQoç Ò{@)Vçzägç �çÄ ºØç Ìzuo @ (Vçzägz §çT ºÒz Òø@)NÿªÁçç Ì{�çNÿ ºçæ�Ìz @ (NÿªÁçç Qç�ç �Nÿç ºÒy Ò{ @)EçF|-ªçF| Tç�ç TçÄÌzuo @ (uËÞ®çå Tyo Tç ºÒy Òø @)

2. Nÿª|ÄçX® (uNÀÿ®ç Nÿª|��ç�)

¤{ÁçÁçNÿ �çæTº Eçzj°çz \çÌz @ (¤{Áç Ìz ÒÁç uQæYç \ç ºÒç Ò{ @)VçzägçuÒ�ÁçNÿ ºs tç{gç®çz \çÌz @ (Vçzägçõ Ìz ºs tç{ägç®ç \çoç Ò{ @)bìºçuÒ�ÁçNÿ Tyo ®çt Nÿºç®ç \çÌzuo @ (ÁçägNÿçõÿ Ìz Tyo ®çt uNÿ® \çoz Ò{@)NÿªÁççÁçNÿ Ì�{ çNÿ º�æ ç®çz \çÌz @ (NÿªÁçç ûçºç Qç�ç �Nÿç®ç \ç ºÒç Ò{ @)EçF-| ªçFu| Ì� Tç�ç TÄç®ç \ç® ºØçÌuz o @ uËÞ®çõ ûçºç Tyo TçL \ç ºÒz Òø @

3. §çÄÄçX® (ËÄoæÞ, LNÿÄY�y), �ìuÁÁçæT, E�® �ì»Ê Ä ENÿª|Nÿ uNÀÿ®çÿ)

EçªºuÌ� EçTæ �ç®z Q� �Òy §®çÄz @ (Òª Ìz �Òç®ç �Òy T®ç @)ªçºz y ¤uÒ� � \Äz � �Òy NÿuºÌ½ @ (ªºz y ¤Ò� �z Qç�ç �Òy Qç®ç @)Ìtæ y� ÁçNÿ YÁçQ� �Òy Òç®z @ (Ìtæ y� Ìz YÁçç �Òy \çoç @)Äçª� ÁçNÿ ¤ÌÄz �Òy \ç® @ (Äçª� Ìz ¤e{ ç �Òy \çoç @)

(G�ºçOz ÿ ÄçM®çõ ªõ uNÿÀ ®ç Nÿç ¤Áç � Nÿoç| Eçº{ � Òy Nÿª�| º Ò,{ Ò{ oçz uNÿÀ ®ç Nÿz §çÄ�º)

uÄuÄ� GtçÒºmNÿow|ÄçX®

ÌNÿª|Nÿ - Æçª ¢ìÿb¤ç}Áç QzÁç ºÒy Ìz @(Æçª ¢ìÿb¤ç}Áç QzÁç ºÒç Ò{ @)

ENÿª|Nÿ - Ìyoç ÒçÌ ºÒy Ìz @ (Ìyoç ÒåÌ ºÒy Ò{ )Nÿoç|u¤�ç - Eç©Òº½ ®Òçæ ¢ÿÌÁç �Òy Nÿçby \ç® ºÒy Ìz @

(Òªçºz ®Òçå ¢ÿÌÁç �Òy Nÿçby \ç ºÒy Ò{ @)Òuººçª � ºçzby QçF|Ì @ (Òuººçª �z ºçzby QçF|)

Nÿª|ÄçX®

Nÿoç| Erço - uYfy �eçF| TF| @ (uYfy §\z y TF| @)

Nÿç��î y - ®�½ Vb�ç Nÿy \çY §® TF| @ (FÌ Vb�ç Nÿy \çYå Nÿy TF| @)

ÌYî �ç - ÁççNz ÿuÒ� Áçç Q¤º tFz | \çÌz uNÿ (\�oç Nÿçz Ìuî Yo uNÿ®ç \çoç Ò{ uNÿ)

Ìì çÄ - EÌçz Nÿº�çz ueNÿ �çÒç® @ (LÌz ç Nÿº�ç GuYo �Òy @)

§çÄÄçX® -

Nÿoç| Nzÿ Ìçs - ºªç ÁçNÿ uÁçP®çz �Òy \ç® @ (ºªç Ìz uÁçQç �Òëÿ \çoç @)Nÿoç| Nzÿ u¤�ç - Eçoç ÌÒ½®çz �Òy \ç® @ (E¤ ÌÒç �Òy \çoç @)

ÄçX® �®çzT

ÄçX® �®çzT oy� �Nÿçº Nzÿ Òçzoz Òøÿ @

1) Nÿou| º �®çTz 2) Nÿªu| m �®çTz 3) §çÄ �®çTz

1. Nÿo|uº �®çzT

1) ¤çÁçTçz�çÁç �ìËoNÿ ¤çYÌz @ (¤çÁçTçz�çÁç �ìËoNÿ �äjoç Ò{ @)2) bìuº �ìËoNÿ ¤çYÌzuo @ (ÁçäguNÿ®çå �ìËoNÿ �äjoy Ò{ @ )3) Nìÿoºç §ìQ½Ìzuo @ (Nìÿðz §çøNÿoz Ò{ @)

2. Nÿª|um �®çzT

1.ÁçägçF| ªç Ò\çºçz Ì{u�Nÿ ªç¶®ç T®ç @ (®ìò ªõ Ò\çºçz Ì{u�Nÿ ªçºz TL@)2.TÀæs Eçªºçz ÁçNÿ ¤çX®çz T®çz @ (TÀæs Òªçºz ûçºç �äjç T®ç @)3.EçF|-ªçF| uÒ� � Tç�ç TçF|� @ (ªuÒÁççEçõ �z Tç�ç Tç®ç @)

3. §çÄ�®çzT

1. Ììu�Áç � Væub ¤\çF|Ì @ (Ììu�Áç �z Væby ¤\çF| @ )2. uNÿºÌç� uÒ�� ¤ætºçuÒ�Áçç tzQy� @ (uNÿÌç�çõ �z ¤ætºçõ Nÿçz tzQç @)

3. Eçoç ªçzºuÌ� YÁçQ� �Òy Òçz® @ (E¤ ªì^Ìz YÁçç �Òy \çoç Ò{ @)


ÄçX® �uºÄo|�

1.Nÿow|ÄçX® Ìz Nÿª|ÄçX® ¤�ç�ç -

Nÿow|ÄçX® Nÿª|ÄçX®

1. ºªzÆ �çbNÿ QzÁçÌz @ ºªzÆ ÁçNÿ �çbNÿ QzÁçy \çÌz @(ºªzÆ �çbNÿ QzÁçoç Ò{ @) (ºªzÆ ûçºç �çbNÿ QzÁçç \çoç Ò{ @)

2. tçtçªç® NÿÒç�y Ìì�çÄÌz @ tçty Nÿ�ÁçNÿ NÿÒç�y Ìì�çF| \çÌz @(tçty NÿÒç�y Ìì�çoy Ò{ @) (tçty ûçºç NÿÒç�y Ìì�çF| \çoy Òø @)

3. GªzÆ QzÁç QzÁçÌz @ GªzÆ Nÿ�ÁçNÿ QzÁç QzÁçzÄ \çÌz @(GªzÆ QzÁç QzÁçoç Ò{ @) (GªzÆ ûçºç QzÁç QzÁçç \çoç Ò{ @)

4. ubNÿçºçª Nzÿºçÿ QçÌ ubNÿçºçªÁçNÿ Nzÿºç Qç®zÄ \çÌz @(ubNÿçºçª NzÿÁçç Qçoç Ò{ @) (ubNÿçºçª Ìz NzÿÁçç Qç®ç \çoç Ò{ @)

5. ÌìÆyÁçç �ìËoNÿ ¤çYÌz @ ÌìÆyÁççÁçNÿ �ìËoNÿ ¤çYy \çÌz @(ÌìÆyÁçç �ìËoNÿ �äjoy Ò{ @) (ÌìÆyÁçç ûçºç �ìËoNÿ �äjy \çoy Ò{ @)

6. Nÿç Ä® Tç®zuo ? Nÿç G�Nÿ�ÁçNÿ Tç®çz \ç®z ?(M®ç Äz Tç®õÿTz ? ) (M®ç G�Nzÿ ûçºç Tç®ç \ç®zTç?)

7. Nÿç Ä® ®Ä Nÿçª Nÿºzuo ? Nÿç G�ÁçNÿ ®çz Nÿçª NÿºQ� Òçz®z @(M®ç Äz ®Ò Nÿçª NÿºõÿTz ?) (M®ç G�Nÿz ûçºç ®Ò Nÿçª uNÿ®ç \ç®Tz ç@)

8 �uì ÁçÌ � u�tçÊ|z ªç�Ìì Áçç �uºÌ @ �uì ÁçÌ Nÿ�ÁçNÿ u�tçÊ|z ªç�Ìì �¶®çz T®çz @(�uì ÁçÌ �z u�tçÊ|z Ã®uOÿ Nÿçz �Nÿgä ç@) (�uìÁçÌ Nÿz ûçºç u�tçÊ| z Ã®uOÿ Nÿçz �Nÿgä ç T®ç @)

9. �º§î Eçªºy ºNÿÌ½ ç NÿºÌz @ �º§î Nÿ ûçºç Eçªºy ºNÿ½Ìç Nÿºy \çÌz @(�§ì Òªçºy ºqç Nÿºoz Ò{ @) (�§ì Nÿz ûçºç Òªçºy ºqç Nÿy \çoy Ò{ @)

10.ºç\ç§ç\z � Y©�ì ºçªç®m uÁçuQÌ @ ºç\ç§ç\z ûçºç Y©�î ºçªç®m uÁçQy TF| Ì@z(ºç\ç§ç\z �z Y©�ì ºçªç®m uÁçQy @) (ºç\ç§ç\z ûçºç Y©�î ºçªç®m uÁçQy TF| Ò@{ )

2. Nÿow|ÄçX® Ìz §çÄÄçX® ¤�ç�ç @

Nÿow|ÄçX® §çÄÄçX®

1.Nÿu�Áç ÒçÌÌz Nÿu�Áç ÁçNÿ ÒçæÌz \çÌz @

(Nÿu�Áç ÒåÌoç Ò{ @) (Nÿu�Áç Ìz ÒæÌç \çoç Ò{ @)

2.Ä® �Òy ÌçzÄo @ G�ÁçNÿ Ìçz®Nÿ� �Òy Òçz® @(Äz �Òy Ìçzoz Ò{ @) (G�Ìz Ìçz®ç �Òy \çoç @)

3. �N½ÿÌy �Òy Gägo @ �N½ÿÌy uÒ�ÁçNÿ GgNÿ� �Òy Òçz® @(�qy �Òy Gägoz @) (�uq®çõã Ìz Gägçæ �Òy \çoç @)

4.Nÿç ªy�ç �äjz ? Nÿç ªy�ç ÁçNÿ �j®çz \ç®z ?(M®ç ªy�ç �jzTy ?) (M®ç ªy�ç ûçºç �äjç \ç®zTç ?)

5.Eçªy ÁççNz ÿ ºç\z EçTæ �çÄz Ì\z � @ Eçªºçz ÁççNz ÿuÒ�uÌ� ºç\z EçTæ �ç®z Äz\çÌz @

(Òª ÁççTz �uout� �Òçoz Òø @) (Òª ÁççTz çõ ûçºç �uout� �Òç®ç \çoç Ò{ @)

6. G�Òçºçz ªç ÁççNz ÿ ¤Òoí u¢ÿº Ìuz o @ G�Òçºçz ªç ÁççNz ÿuÒ�ÁçNÿ ¤Òoí u¢ÿº�çz ÒçÌz z @Tuª®| çõ ªõ ÁççTz ¤Òçoz Vªî oz Ò{ @ Tuª®| çõ ªõ ÁççTz çûõ çºç ¤Òoí Vªî ç \çoç Ò{ @

12. EÃ®® : uNÀÿ®ç uÄÆzÊm (ADVERB) uNÀÿ®ç uÄÆzÊm Äz Æ£t

Ò{ \çz uNÀÿ®ç Nÿy uÄÆzÊoç �Nÿb Nÿºoz Òøÿ @ uÒæty Nÿy oºÒ �Äçºy ªõÿ §yuNÀÿ®ç uÄÆzÊm Nzÿ Yçº §zt uNÿ®z \ç ÌNÿoz Òø @

1. NÿçÁçÄçYNÿ uNÀÿ®ç - uÄÆzÊm ( Adverb at time )2. Ësç�ÄçYNÿ uNÀÿ®ç uÄÆzÊm (Adverb at quantity)3. ºyuoÄçYNÿ uNÀÿ®ç uÄÆzÊm (Adverb at manner)

1) NÿçÁçÄçYNÿ uNÀÿ®ç uÄÆzÊm

E. Eçªy Eç¤D EçÄÌz\�½ @ (Òª E§y Eç ºÒz Òøÿ @)¤. ªçzÒ� ÌNÿçºy ¤{oìÁç \çÒz @ (ªçzÒ� NÿÁç ¤{oìÁç \ç®zTç @)Nÿ.�çÁçy ªç �ç�y LNÿ ÌçºQçz ¤Ò½® ºÒy Ìz@ (�çÁçy ªõ �ç�y u�ºæoº ¤ÒºÒç Ò{@) E�® GtçÒºm

Eçoç (E¤) \¤½, (\¤) o¤½ (o¤)E\ (Eç\) NÿçÁç (¤yoç ÒïEç NÿÁç) utÄÌ (ut�)ÌNÿçºy (Eç�zÄçÁçç NÿÁç) �ºÌçz (�ºÌçz) ÌNÿçº (Ìì¤Ò)tì�çºy (tçz�Òº) utÄÌ¤ìºoç ((Ìæ�®ç) ºço (ºçÞy),ªuÒ�ç/ªçÌ (ªuÒ�ç/ªçÒ) ^ìæ^ìºNÿç (�Òçb) ¤ºÌ/¤ºÌç (ÄÊ|)


2) Ësç�ÄçYNÿ uNÀÿ®çÿ uÄÆzÊm

E. oìªy ®Òçæ ÁçNÿ YÁçy \çÄ @ (Eç� ®Òçå Ìz YÁçz \çF®z @)¤. Ä® uNÿo� \çÌzuo @ (Äçz uNÿ�º \ç ºÒz Òø @)Nÿ. QçzÁçy Nÿçz §yoº ¤Ìu¤� @ (Nÿªºz Nzÿ E�tº ¤{eõTz @)

E�® GtçÒºm -

Ìçª�z (EçTz), ªæVD (�yäZz), \Äº(�çÌ)tîÒïº (tîº), ®çÒç� (®Òçæ), GYçz (HæYç),ÄçÒç� (ÄÒçæ), ¤çÒzº (¤çÒº), Ä�½ Nÿ� (GÌ Eçzº)Fo� -Go� (F�º-G�º), QçÁ®ç (�yYç), Ä¶Øç (G�º),gçEçz (tç®çæ), G\Äçz (¤ç®çæ), L�½ Nÿ� (FÌ Eçzº)

3) �uºmçªÄçYNÿ uNÀÿ®ç uÄÆzÊm

E. ouì ª sçgäz ç-z sçgäz çz E¥®çÌ Òº ºç\z Nÿºçz @ (oªì sçgäz ç sçgäz ç E¥®çÌ �uout� Nÿºç@z )¤. G \çtç QçÌz @ (ÄÒ Eu�Nÿ Qçoç Ò{ @)Nÿ. ®oçz QÁz ççz \oz çz \¿ºy Ìz @ (Fo�ç QÁz ççz u\o�ç EçÄÅ®Nÿ Ò{ @)E�® Gtç.

¤çÒz -í ¤ºz ç (¤Òtí ç), G�çz (�®�î ), \çtç (Eu�Nÿ), �ºì çz (�®ç�| o),Euo (En®�o), Nÿªy (Nÿª), s¤õ -s¤õ (¤tæî ¤tæî ), Loºçz (Fo�ç),Eçoz ºçz (Go�ç), Nÿz oºçz (uNÿo�ç) \oz ºçz (u\o�ç) E�y| (Eç�ç),

4) ºyuoÄçYNÿ uNÀÿ®ç uÄÆzÊm -

E. G©ªyt Ìz uNÿ G E\ Eç®z @ (Ì§æ Ä Ò{ uNÿ ÄÒ Eç\ Eç®z @)¤. ºªÆz �çb� ÁçNÿ EYç�Nÿ uTº �g®çz @ (ºªÆz u\�Ìz z EYç�Nÿ uTº �gä ç @)Nÿ. �y¿-�y¿ YÁçç,z ºËoç Qºç¤ Ìz @ (�yº-z �yºz YÁç,õ ºçËoç Qºç¤ Ò{ @)

E�® GtçÒºm

\¿º (EÄÅ®), NÿÌçz (Nÿ{ Ì)z , oÌçz (ÄÌ{ )z , EÌçz (LÌz )z ,EYç�Nÿ (ENÿËªço), VçF| VçF| ÁçNÿ (ÆyVoÀ çÌ)z , �®ç�ÁçNÿ (�®ç��Äî N| ÿ),�çNz ÿçz (ªo), ª� ÁçNÿ (ª�Ì)z , NÿçÒz uNÿ (M®çuõ Nÿ),Nÿç®Ìçsy (uNÿÌuÁçL), Nÿçz Nÿçºm (Nÿz -Nÿçºm), NÿçÒz (M®çÿõ ),NÿÌçz (Nÿ{ Ì)z , Qºçz (ÌY), Qçbz çz (^eì ),

5) Ì©¤��¤çz�Nÿ (Preposition) EÃ®®

E. ªÌæ çºçª Nÿçz Ìçs (Nÿy ÌTæ o) Ìçgäz tÄz @ (ªÌæ çºçª Nÿç Ìçs Zçgäz tyu\L @)¤.uNÿoç¤ Nÿçz u¤�ç uª NÿÌçz E¥®çÌ Nÿ¿? (uNÿoç¤ Nÿz u¤�ç ª{ Nÿ{ Ìz E¥®çÌ Nÿ¿?æ )Nÿ.EçzN½ÿ ªæV½ �çzNÿçz �ºçÄçz @ (GÌNzÿ �yZz ªo §çTçz @)g. �çªç\y uTÁççÌ §º tî� �yÄÌz @ (�çªç\y uTÁççÌ §º t�î �yoç Ò@{ )F|. Yçzº Ìçªç®� ÌNÿb �¶®çzÿ T®çz @ (Yçzº Ìçªç�ÌuÒo �Nÿägç T®ç @)

6) Ì'“ì�çfi⁄çz�Nÿ (Conjunction) EÃ®® - GtçÒºm

E.ºçªç E�ç ºªç ¤uTYç ªçæ u¢ÿºÌzuo @(ºçªç Eç{º ºªç ¤TyYz ªõ Vìª ºÒz Òø @)

¤. LNÿ Ìçsy uª oìªºçz ÌæT Ë®çz @(FÌuÁçL ª{ oì©Òçºz Ìçs Òïå @)

Nÿ.T®çz Òçzoçz �º QçÁçy Òçs Áçç{bzÄ@ (T®ç sç uNæÿoì QçÁçy Òçs Áçç{bç@)g. � G ªçzº ÌæT ¤çzÁçzÄ � uª EçzN½ÿ ÌæT ¤çzÁçz® @ (� ÄÒ ªì^ Ìz ¤çzÁçç � ª{ GÌÌz ¤çzÁçç @)F. YçÒç u�Ä� Nÿy Òçzoy �º �ç�yY u�Ä�çz �g°çz (Yç® �y�y sy ªTº �ç�yÒy �y�ç �ägç @)F|. ºzug®çz Ìì�çz �Òy o byÄy tzQçz @

(ºzug®çz Ìì� Áççz ®ç by Äy tzQ Áççz @)G. oì©Òy ÒÁÁçç ¤æt Nÿºçz �Òy o ªçº QçEçz @

(oìª ÒÁÁçç ¤æt Nÿºçz E�®sç ªçº QçEçõãTz )

¢ÿ.ºçªYæt E\ ÆçÁçç �Òy \ç® ÌM®çz NÿçÒz Nÿç G ¤yªçº Òçzoçz @(ºçªYæt Eç\ ÆçÁçç �Òy \ç ÌNÿç M®çõuNÿ ÄÒ ¤yªçº sç @)

� \çzº Nÿy ¤ºÌçt §F| ªìÒí� ºËoç ¤æt Ìz @(\çzºçõÿÌz ¤ºÌço ÒíF| FÌuÁçL ºçËoç ¤æt Ò{ @)

g. EÌy ªzÒ�o Nÿºçz Nÿç �ºyqç ªçæ YçæTÁçç Tì� §zbzo @(LzÌy ªzÒ�o Nÿºçz uNÿ �ºyqç ªõ EXZz EæNÿ uªÁçz @)

j. T�î Loçz QçÌz ªç�çz §yª Eç® @(T�î Fo�ç Qçoç Ò{ ªç�çz §yª Ò{ @)


(7) uÄËª®ç¤çz�Nÿ EÃ®® ( Interjection )

ª� Nzÿ ÒÊ|, ÆçzNÿ, uÄËª®, Vwmç, Áç¦çç Eçut §çÄ Ã®Oÿ Nÿº�zÄçÁçzEÃ®® @

1. EÒç! Nzÿoºçz ª\ztçº ªçzÌª Ìz @(EÒç! uNÿo�ç ÌìÒçÄ�ç ªç{Ìª Ò{ @)

2. EçzÒçz! NzÿÄäjy tt|�çNÿ tìV|b�ç Òçzoy @ (EçzÒ! uNÿo�y tt|�çNÿ ºzÁç tìV|b�çsy @)

3. Eºz! oìuª Lo½ ÁçÄNÿº Eç® T®ço @ (Eºz! Eç� Fo�y \Áty Eç T®z @)

4. uZ:! oìªÁçç Qçzbçz ¤çzÁç� Áçç\ �Òy EçÄ½@ (uZ:! oì©Òõ ^îe ¤çzÁçoz Áç¦çç�Òy Eçoy @)

5. EÒç! TæTçºçª Nÿy Áççbºy Eç® TF| @ (Òå ! TæTçºçª Nÿy Áççbºy u�NÿÁçEçF| @)

6. Æç¤çÆ! oîuª �Do NÿªçÁç Nÿº tz®ço @ ( Æç¤çÆ! oìª�z oçz NÿªçÁç Nÿºut®ç @)

7. Òz §TÄç�! Eçoç ªçzÁçç Geç® Áçz @ (Òz §TÄç� ! E¤ ªì^z Geç Áçz @

8. Òç®! uª o½ ¤¤ç|t §® T®çz @ (Òç® ! ª{ oçz ¤¤ç|t Òçz T®ç@)

9. ¤ç� ºz ¤ç�! ®zoçz §yÊm §îNÿ©� @ (¤ç� ºz ¤ç� ! Fo�ç §yÊm §îNÿ©�@)

10. ÄçÒ! EçªÁçç oìªºçzuÌ� EÌy G©ªyt �çzÒçzuo @ (ÄçÒ! Òªõ oìªÌz ®Ò G©ªyt�Òy sy@)

G�ºçzOÿ GtçÒºmçõ Ìz Òª Ìª^ ÌNÿoz Ò{ uNÿ uÒæty osç �Äçºy ªõ ¸¡∆:

LN?√z uÉ¿ô∆¡ß¡z·N? E√∆∆ ì¡zoz ìØ @

uÒæty Nÿy oºÒ �Äçºy ªõ §y uÄu§�ç �Nÿçº Nzÿ uÄËª®ç¤çz�Nÿ EÃ®® ÒçzozÒø @ \{Ìz Eu�NÿçæÆ LNÿÌz Òçzoz Ò{ osç �Äçºy ªõ NìÿZ ÿÒy EÁçT (NÿçzÉbNÿªõ ut®z T®z) Òçzoz Òø @

1. ÒÊ|¤çz�Nÿ - EÒç, ÄçÒ-ÄçÒ, Æç¤çÆ2. ÆçzNÿ¤çz�Nÿ - EçÒ, Òç®-Òç®, Eºz, ¤ç�ºz, Òz ºçª3. uÄËª®çut¤çz�Nÿ - Òå, M®ç, N{ÿÌz, EçzÒçz, ÌY, (Qºçz)

4. uoºËNÿçº¤çz�Nÿ - �o½, u�²ÿçº, uZ:, uZ:uZ:, sî,sî,sî5. ËÄyNwÿuo¤çz�Nÿ - Òçå Òçå (Òçz Òçz) \y Òçå (\y Òçz) eyNÿ, Òçå (Òçz\y)6. EçÆyÄç|t¤çz�Nÿ - ÌìQy ºÒõÿ (ÌìQy ºÒçz), ¢ÿÁççz ¢îÿÁççz, EçTz ¤äjçz7. Ì©¤çz��¤çz�Nÿ - Eºz! Eçz, Òz, EÒçz, E\y,

EÄçz,(ËÞy),ETç,(�ì.)8. Eu§Äçt�¤çz�Nÿ - ºçª-ºçª, �ªËoz, �mçª, \®ºç\yNÿy,

\®Èyºçª9. NÀÿçz�ÌîYNÿ - E¤z, Yì�, �o, LD, EçzD, Òb, §çT,10.�çznÌçÒ�¤çz�Nÿ - Æç¤çÆ, Euo Ììætº, (NÿªçÁç Nÿº tzF|Ì) !11.SÁççu�¤çz�Nÿ - sî, �ç�y, ÒÁçNÿb, u�Áç|\, ¤zÌºª,

12.ÌçÄ�ç�oçÌîYNÿ- ÌçÄ�ç�, Q¤ºtçº, Eçut.

13.13.13.13.13. ÌªçÌ (((((Compounds))))) : : : : : ÌªçÌ ®ç�z Ìæuq�oyNÿºm @ tçz

®ç Eu�Nÿ �tçõÿ Nzÿ ªzÁç Nÿçz ÌªçÌ NÿÒoz Òøÿ @

ÌªçÌ Nzÿ §zt

1. on�»ì Ê ÌªçÌ ( Determinative Compound)

2. ¤ÒÄí yÀ uÒ ÌªçÌ (Attributive Compound)

3. ûûæ ÌªçÌ (Copulative Compound)

4. EÃ®®y§çÄ ÌªçÌ (Adverbial Compound)

1. on�ì»Ê ÌªçÌ - on�ì»Ê ÌªçÌ Nÿç tìÌºç �t ��ç� Eç{º �ÒÁçç�t Tç{m Òçzoç Ò{ @

TæTç\Áç - TæTç Nÿçz �ç�y (TæTç Nÿç \Áç)ºç\Nÿ�®ç - ºç\ç Nÿy bìºy (ºç\ç Nÿy Nÿ�®ç)Eç�¤yoy - Eç�Áççz �º ¤yoy (Eç� �º ¤yoy)�yÁçNæÿe - �yÁççz+Næÿe (ÌæNÿº §TÄç�) (�yÁçç+ Næÿe)(§TÄç� ÆæNÿº)Ì¦ç� - Ì\ + \� (Ìo½ +\�)�ºuÌæÒ - �º + uÌæÒ (�º + uÌæÒ)uÄùç�� - uÄùç + �� (uÄùç + ��)


�ÄºçÞy �Ä + ºçuo (�ç{ + ºçÞy)Yç{ªçÌ X®çº + ªuÒ�ç (Yçº + ªçÌ)

uÞÁççzNÿ uo� + ÁççzNÿ (oy� + ÁççzT)

2. ¤ÒíÄÀyuÒ ÌªçÌ - ¤ÒíÄÀyuÒ ÌªçÌ Nÿç NÿçzF| §y �t ��ç� � ÒçzNÿº,uÄÆzÊm ¤� \çoç Ò{ @

¤çºçuÌæTç- ¤çºç uÌæT ÄçÁççz �çum (¤çºç uÌæT Ò{ u\ÌNzÿ)ªÒçnªç - ªÒç�ì»Ê (ªÒç� Ò{ Eçnªç u\ÌNÿy)tÆç�� - tÌoçõg°ç (tÌ Ò{ Eç�� u\ÌNzÿ (ºçÄ�)uÄÊ�º - \ÒuºÁççz Ìº� (uÄÊ Nÿçz �çºm Nÿº�zÄçÁçç Ìçæ�)zYoìºç�� - Yçº oçõÿg ÄçÁççz tzÄ - ¤ÀÖ (Yçº ªìQ Ò{ u\ÌNzÿ - ¤ÀÖ)

3. ûæû ÌªçÌ - ûæû ÌªçÌ Nzÿ tçz�çõÿ �t ��ç� ºÒoz Ò{ Eç{º NÿçzF| §y

Tç{m �Òy ºÒoç @

�º-�çºy - ªç�ìÌ E�ç ¤çF| (�º Eç{º �çºy)\yÄ�-ªºm- \yÄ� Nÿç ªºm (\yÄ� ®ç ªºm)�ç�-�ìl® - �ç� Nÿç �îl® (�ç� ®ç �ìl®)ºç�ç-NwÿÉm - ºç�ç-uNÿÌ�D (ºç�ç Eç{º NwÿÉm)ºç\ç-ºæNÿ - ºç\ç E�ç ºæNÿ (ºç\ç Eç{º ºæNÿ)ªçå-¤ç� - ªç® ¤ç� (ªçå Eç{º ¤ç�)ut�-ºço - utÄÌ E�ç ºço (ut� Eç{º ºço)GåY-�yY - GY Nÿç �yY (GåY ®ç �yY)TæTç-®ªì�ç - TæTç - \ªî�ç (TæTç Eç{º ®ªì�ç)

4. EÃ®®y§çÄ ÌªçÌ - EÃ®®y§çÄ ÌªçÌ Nÿç �ÒÁçç �t ��ç� Eç{º tìÌºçEÃ®® Òçzoç Ò{ Eç{º ÄÒ ÄçM® ªõÿ uNÀÿ®ç-uÄÆzÊm Nÿç Nÿçª Nÿºoç Òø @

§º�zb - �zb§º �zb§ºNÿç�çõNÿç� - Nÿç�çzNÿç� LNÿ Nÿç� Ìz tìÌºz Nÿç� ªõEç\�ª - \�ª§º \�ª Ìz ÁçzNÿºEçªºm - ªºoÄºy ªºm oNÿ

Eo: uÒæty \{Ìz Òy �Äçºy ªõ §y Yçº �Nÿçº Nzÿ ÌªçÌ �YuÁço Ò{ @

14. ÄçM® - Nÿoç|, Nÿª|, uNÀÿ®ç Nzÿ Ìæ®çzT Ìz ÄçM® ¤�oç Ò{ @ÄçM® Nzÿ §zt

(E) Es| Nzÿ Eç�çº�º ÄçM® Nzÿ Eçe �Nÿçº Òøÿ @

1. uÄu�ÄçYNÿ -G VºD T®Ä @ ( ÄÒ Vº T®ç @)

2. u�Êz�ÄçYNÿ -G VºD �Òy T®Ä (ÄÒ Vº �Òy T®ç @)

3. �Å�ÄçYNÿ -oçzºçz �çÄ Nÿç Ìz (ozºç �çª M®ç Ò{)

4. EçrçÄçYNÿ -\çÄ, \zÄ� NÿºÁçzÄ (\çÄ, §çz\� Nÿºçz)

5. ÌætzÒÄçYNÿ -Ä�E½ \z® ÁçzF| ºÒzÌ (GÌ�z Qç�ç Qç uÁç®ç ÒçzTç)

6. FXZçÄçYNÿ -oìªÁçç �ætç ªç §TÄç� ¤ºNÿo tz @(Eç�Nÿçz GùçzT ªõÿ §TÄç� Ì¢ÿÁçoç tz @ )

7. uÄËª®ÄçYNÿ -ÄçÒ ! ®ç bìºy Nzÿouº Ììætº Ìz !(ÄçÒ! ®Ò ÁçägNÿy uNÿo�y Ììætº Ò{ ! )

8. ÌæNzÿoÄçYNÿ- �ç{Nÿºy §zb TF| ºÃÒoy o ªçzºy uYæoç uªb TF| ºÃÒoy@(�ç{Nÿºy uªÁç TF| Òçzoy oçz ªzºy uYæoç Òb TF| Òçzoy)

(¤) ºY�ç Nzÿ Eç�çº �º ÄçM® Nzÿ oy� §zt (ÌºÁç, uªÈ, Ìæ®ìOÿ)uNÿ®z \çoz Òøÿ @

1. ÌºÁçÄçM® - Ä�D Eç�Áççz tçzËo Nÿy Ìç®NÿÁç ÁçzF|Ì @(GÌ�z E��z uªÞNÿy Ìç®NÿÁç Quºtç )

uªÈÄçM® - Ä�D Äç Ìç®NÿÁç ÁçzF|Ì \çz ÄNÿD tçzËo Nÿy Òçzoy @(GÌ�z ÄÒ Ìç®NÿÁç Quºtç \çz GÌNzÿ uªÞ Nÿy sy )

2. ÌºÁç ÄçM® - u¤ªçº ºÃÒ� Nÿçz Nÿçºm G �uºqç ªç �çÌ �Òy §®ÌNzÿÄ @ (u¤ªçº ºÒ�z Nzÿ Nÿçºm ÄÒ �ºyqç ªõÿ Ì¢ÿÁç � Òçz ÌNÿç @)

Ìæ®ìOÿÄçM® - G u¤ªçº Òçzoçz ªìÒí� �ºyqç ªç �çÌ �Òy §® ÌNzÿÄ@ (ÄÒ u¤ªçº sç FÌ Nÿçºm �ºyqç ªõÿ Ì¢ÿÁç � Òçz

ÌNÿç @)

3. ÌºÁç ÄçM® - YçæTÁçç bìºç ªzÒ�oy ºÃÒÌzo @(EXZz ÁçägNzÿ �uºÈªy Òçzoz Ò{ @)


uªÈ ÄçM® - \z bìºç YçæTÁçç ºÃÒÌzo, Ä® ªzÒ�oy ºÃÒÌzo @(\çz ÁçägNzÿ EXZz Òçzoz Ò{, Äz �uºÈªy Òçzoz Ò{ )

4. ÌºÁç ÄçM® - ¤yªçº Òçz�çz Nÿçz Nÿçºm G ËNîÿÁç �Òy Eç®zÄ @

(¤yªçº Òçz�z Nÿçz Nÿçºm ÄÒ ËNîÿÁç �Òy Eç®ç @)

Ìæ®ìOÿ ÄçM® - G ¤yªçº Òçzoçz ªìÒí� ËNîÿÁç �Òy Eç®zÄ @(ÄÒ ¤yªçº sç FÌuÁçL ËNîÿÁç �Òy Eç®ç @)

5. ÌºÁç ÄçM®- uÄûç� �ì»Ê Nÿçz Ì©ªç� Ì¤ ÁççzNÿ NÿºÌzuo @(uÄûç� �ì»Ê Nÿç Ì©ªç� Ì§y ÁççzT Nÿºoz Òøÿ )

uªÈ ÄçM® - \çz ªç�ìÌ uÄûç� ºÃÒÌz, Äçz Nÿçz Ì©ªç� Ì¤ ÁççzNÿNÿºD Ìzoy @ (\çz �ì»Ê u¤ûç� ºÒoç Ò{, GÌNÿçÌ©ªç� Ì§y ÁççzT Nÿºoz Òøÿ@)

6. ÌºÁç ÄçM®- Q¤º EçLNÿ Nÿ� uª QìÆ §®Ä @ (Q¤º Ìì�Nÿº ª{ QìÆ ÒíEç @)

uªÈ ÄçM® - uª Q¤º EçLNzÿÄ �ç QìÆ §®Ä @ (ª{�z Q¤º Ìì�y Eç{º QìÆ ÒíEç @)

15. �Äçºy §çÊç uÄrç� Nÿy Ìªyqç �Äçºy ¤çzÁçy�º Tì\ºçoy,

ºç\Ësç�y, ¤VzÁçy osç ªºçey §çÊç Nÿç Nÿç¢ÿy �§çÄ uTºç ÒíEç Ò{ @ FÌNzÿEÁççÄç uZætÄçgç ¤{oìÁç u\Áççõÿ ªõ �Äçºçõ ûçºç ¤çzÁçy \ç�z ÄçÁçy ¤çzÁçy ªõ¤ìætzÁçy, u�ªçgy osç ªçÁçÄy §çÊç Nÿç �§çÄ Ò{ Eç{º ®Ò §çÊç �çT�ìº u\Áçzªõ ¤Ìz NÿçzÉby, uZ�tÄçgç u\Áçz ªõ ¤Ìz Nÿuo®ç Ìªç\, Y�ü�ìº u\Áçz Nzÿ�bÄç Eç{º ^çägy ªºçey osç ¤çÁççVçb u\Áçz Nzÿ ªºçº \çuo Eçut Nÿy¤çzuÁç®çõÿ Ìz Nÿç¢ÿy Ìç©®oç ºQoy Ò{ @ ºç\Ësç� Nzÿ Nÿçzbç osç EçÌ�çÌ¤Ìy ÒíF| \çuo �çNÿäg (�çºNÿº) ûçºç §y �Äçºy Nzÿ ÌªoìÁ® §çÊç <�çNÿägy>¤çzÁçy \çoy Ò{ @

F� Ì§y GtçÒºmçõÿ Nzÿ uÄ�zÊm Ìz ®Ò rço Òçzoç Ò{, uNÿ �Äçºy¤çzÁçy Nÿç EËÌy �uoÆo Æ£t ÌªîÒ uÒ�ty Eç{º ª�® §çºoy® §çÊçEçõÿ NÿçÒ{ @ �Äu� Ã®ÄËsç §y uÒ�ty Ìz Òy \ìägy ÒíF| Ò{ @ �Äçºy Nÿy uÄÆzÊoç -

(1) FÌ §çÊç ªõã �®ìOÿ uÄ§uOÿ �n®® ªõÿ Ì�oªy Nÿç <ªç> Tì\ºçoyNÿç, ÊÉey Nÿç <Nÿ> uÒ�ty Nÿç, Eç{º Yoìsy| Nÿç <Áçç> ªºçey Nÿç Ò{@

(2) <tì�>, <ÁçQ>, <�ºç>, <Eçg�ç> Fn®çut �º ÌT| ºç\Ësç�y LÄæTì\ºçoy §çÊç Ìz Ìç©®oç ºQoz Ò{ @

(3) ÌÄ|�çª ªõ �sª LÄæ uûoy® �ì»ÊÄçYNÿ ÌÄ|�çª \{Ìz <uª>, <Eçuª>,<oì>, <oìuª>, <Nÿçz�>, <Nÿçz�oçz> Fn®çut ÌÄ|�çª ªºçey §çÊç ÌzuÁç®z T®z Òø @

(4) GÌy �Nÿçº owoy® �ì»Ê ÄçYNÿ ÌÄ|�çª \{Ìz <G> (he), <Äç>(she),<Ä®> (they) Fn®çty ¤ì�tzÁçy §çÊç Ìz uªÁçoz Òø @

(5) ÌÄ|�çª uÄÆzÊm ºç\Ësç�y Ò{ \{Ìz <EÌçz>, <NzÿÄjçz>, <oÌçz>,<NÿÌçz>,Eçut@

(6) uNÀÿ®ç�t Nzÿ E�zNÿ �n®® ºç\Ësç�y Òøÿ GtçÒºm Nzÿ uÁçL <Ìz><Ìzuo> <Ì> Eçut@

(7) §îoNÿçÁç Nÿª| ¤VzÁçy §çÊç Ìz uÁç®z T®z Ò{ @ \{Ìz <ÁçS®çz>, <�g°çz>Eçut@

(8) FÌ ¤çzÁçy ªõÿ �îÄ| uÒ�ty Nzÿ E�ì¿� tçz Òy uÁçæT Òøÿ @ FÌNzÿ EÁççÄçNìÿZ Æ£t G§®uÁçæTy G�®çzT ªõÿ Áçç®z \çoz Òø @

(10) FÌ uÄÅÁçzÊm Ìz ®Ò uÄuto Òçzoç Ò{ uNÿ Òªçºy ¤çzÁçy NÿçÁçç�oºªõ ªîÁç ¿� ªçÁçÄy Ìz uÄu§�ç �ç�oçõ Nzÿ ÌæÿÌT| ªõÿ Eç�z Ìz ÄÒçåNÿy §çÊç Ìz VìÁç uªÁç TF|, LÄæ Eç\ Nÿç Äo|ªç� ÌÄ|-Ì©��çËÄ¿� ËsçF| Òçz YìNÿç Ò{ @

(11) �Äçºy ªõ �ìuÁÁçæTy uÄÆzÊm EçõNÿçºçæo Òçzoz Ò{ osç ËÞyuÁçæTyuÄÆzÊm FNÿçºç�o Òçzoz Òø @ \{Ìz -

Nÿçºçz, u�Äºçz, sçzgçz, YçæTÁççz,Nÿçuº u�Äuº, sçzug, YçæTuÁç.

(12) �Äçºy ªõ NzÿÄÁç �ìuÁÁçæT Ä ËÞyuÁçæT Òçz�z Ìz ªºçey Nzÿ NìÿZ ��ìÌæNÿuÁçæTy Æ£t �Äçºy ªõÿ �ìuÁæÁçT ¤� \çoz Òøÿ, \{Ìz - EçæT�, Nÿu�Ì,Vì¤g, Yªägç, \æTÁç, \çæ§ìº Eç{º NìÿZ ��ìÌæNÿ uÁçæTy Æ£t ËÞyuÁçæTyÒçz \çoz Òø, \{Ìz - �çNÿ, �ºÌçt, Ìº�, ªçuÁçÌ Eçut @


(13) �Äçºy ªõÿ ÊÉey Nÿç �n®® <Nÿçz> Eç{º Ì�oªy Nÿç �n®® <ªç> ÒçzoçÒ{ @ \{Ìz - G�Nÿçz �ÄNÿº, EçzNÿçz §çF|, Òçoªç Nÿägç, ¤uTYçªç ¢ìÿÁçEçut.

16. �Äçºy ¤çzÁçy�º qzÞy® �§çÄE) ¤{�TæTç osç Ä�ç| qzÞy® �Äçºy Ã®çNÿºm u§�çoç -

¤{�TæTç LÄæ Ä�ç| �ty Nzÿ ob �º ¤Ìz �Äçºçõÿ ûçºç ¤çzÁçy \ç�z ÄçÁçy§çÊç ªõ ¤Òïoç®o ªõ Ìç©®oç Ò{ LÄæ NìÿZ ÿÒy Ësç��º u§�çoç Ò{ @ \{Ìz -uNÀÿ®ç�t ªõÿ <Ìz> uNÿ \TÒ <Ì> Eçut @

¤{�TæTç oby® �Äçºy Ä�ç| oby® �Äçºyoì ÄçzÁçç tzQ½ @ oî Äçzoç tzQ½ @oì ®Òçæ EçÄ½ @ oî ®Òç� EçÄ @oçzºçz �ç® oçºçz �ç® @G�ºçzOÿ ÄçM®çõÿ Nzÿ E�®®� Ìz Ìç©®oç Nÿç �oç YÁçoç Ò{ @E¤ Òª u§�çoç LÄª½ Ìç©®oç uÄÄºm �yYz tz ºÒz Òø @

Ã®çNÿºm ¤{�TæTç oby® �Äçºy Ä�ç| oby® �Äçºy

ÌÄ|�çª �.�ì. uª, Eçuª ª, Eçuª

uû.�ì. oì, oìuª oî, oî

uNÀÿ®çÿ�t �n®® Ìz Ì½

Ìzuo½ Ì½

§îoNÿçÁç Nÿª| �äg°çz �g®çz

uÄ§uOÿ �n®® <Áçç> <Áçç>

<ªç> <ª½>

�ºÌT| <tì�½> <Ìy�½>

<QçÁ®ç> <QÁço½>

TìmuÄÆzÊm½ <uÒÄºçz> <uÒºÄçz>

<YçæTÁççz> <YçæTÁ®çz>

¤) ¤{�TæTç osç Ä�ç| qzÞy® �Äçºy Æ£t u§�çoç¤{�TæTç Ä�ç| uÒæty�Äçºy �ÄçºyEçÄ\çz Eç\çz Eç�ç

E�Qy EçHº Eç{º

EçzNÿçzªç EçzªE½ GÌªõ

EçzÁçç EçzQE½ GÌNÿçz

Z��ºy EçzÌçºy Z��º

GVgçz GVçgçz QìÁçç ÒíEç

Eæ�çºçz F��çºç Eæ�zºç

F�ç�½ F�çE½ F�Òçõ�z

Gæutº G�tºç YîÒç

Ge�ç Ge�î Gue®z

LN½ÿÌçsy LNÿÌçey FÌuÁçL

Nÿçz�Áçç NÿçzºÄE½ uNÿÌNÿçz

Nÿçz�ÒyÌy� NìÿF|ÿÌy uNÿÌyÌz

Q¶®ç� uQÁÁ®ç� QuÁçÒç�

Ybì y Y�ì �y Yçzby

\çÌî \çG, Ò® \çoç Òïå

�ç®ºy �ç®º Ìyjy®çå

�Äºç ÁççzT �uo

¤ç®Nÿçz ÁççzT�y �un�

§ço �ç�\ �Nÿç YçÄÁç

Eç�Áççz E��çz E��ç

\º� EuST� \Áç�

�ìjE½ EçùE½ EçTz

Eç�ÁççzNÿçz Eç�ì�QD E��zNÿçz

EçÄî Eç�î Eç�ç

Eç�ÁççzY Eç��çzY E��çÒy

E�çz| Eç�çz Eç�ç

Eç¤D Eç§y E§y

EçÄE½ Eç�E½ Eç

EçÄÌz EçÄ® Eçoç Ò{

EçÄE½ Ìz\�EçÄE½ Ø Eçoz Òøÿ

ªç® ªç ªç

uª ª ª{

ªçzºçz ªºçz ªzºç

oçzºçz oçzºçz ozºç

Eç�Áççz Eç�ÁçE½ E��ç

Qç�-�y� Qç��z Qç��ç�

G�Nÿç G�Nÿçz G�Nÿç

®Þz çYz ®zoçzY Fo�çÒy

oì o oî/Eç�

oìuª oî oîª/Eç�

Ìz Ì½ Ò{ (is)

Ìzuo Ì½ Òø (are)

ªç ª ªõ (in)

t�ì Ìy� Ìz (then)

QçÁç½®ç QÁço½ �yY z(under )

uÒÄºçz uÒºÄçz Òºç

¤{�TæTç Ä�ç| uÒæty�Äçºy �Äçºy

(N) ¤{�TæTç osç Ä�ç| qzÞy® �Äçºy ÄçM® u§�çoç -�yYz ut®z T®z NìÿZ ÄçM®çõÿ Nzÿ E�®®� Ìz Òªõÿ F� tçz�çõ Ësç�çõ �º

¤çzÁçy \ç�zÄçÁçy �Äçºy ¤çzÁçy Nÿy Ìç©®oç osç u§�çoç Nzÿ ¤çºz ªõ Ë�Éb¿� Ìz rço Òçz \çÄzTç @


¤{�TæTç oby® �Äçºy Ä�ç| oby® �Äçºy uÒ�ty

1. ÄçÒçå oy� Nÿì Þç Ìuz o @ ÄÒç�½ oy� Nÿì Þç Ì½ @ ÄÒçå oy� Nÿì ðz Òÿø @

2. ªçºz çz Vº �çÒç�½ Ìçz Ìz @ ªºçz Vº �ç�ì Ìçz Ì½ @ ªºz ç Vº Zçbz çÌç Ò{ @

3. ªçºz çz bºì ç Eçu® Ìz @ ªºçz �çºz S®çz Eç®çz Ì½ @ ªºz ç Áçgä Nÿç Eç®ç Ò{ @

4. ªçÁz çç oy� buì º Ìuz o @ ªÁçç oy� �çbz y��ì Ì½ @ ªºz y oy� Áçgä uNÿ®çå Ò@ãø

5. oì EçªÁçç tQz ÌÌz ½ @ oì Eç©ÒçÁçç tQz Ì½ @ oî Òªõ tQz ºÒç Òø @

6. uª ÄÒçå \çÌì @ ª ÄÒç� \çHÌ½ @ ªø ÄÒçå \çoç Òåï @

7. G ^çgä QçÁ®ç ÌçÃz ÄÌz @ Äì ^çg QÁço ÌçÌz ½ @ ÄÒ ^çgä Nÿz �yYz Ìçoz ç Ò{ @

8. jä çºz Qoz ªç Ìuz o @ jçºz ��ì Qoz ª Ì½ @ jä çºz Qoz ªõ Òø @

9. G ÄÒçå G§çz ºÃÒÌ@z G ÄÒç� G§çz ºÃÒÌ½ @ ÄÒ ÄÒçå Qgä ç ºÒoç Ò{ @

10. oçÁz çç Nÿz ðºç bºì ç Ìuz o @ oçÁz çç Nÿz ðç �çºz S®ç Ì½ @ oºz z uNÿo�z Áçgä Nÿz Òø @

11.ªçÁz çç oy� bºì ç Ìuz o @ ªçÁz çç oy� �çºz S®ç Ì½ @ ªºz z oy� Áçgä Nÿz Òÿø @

12. QçÁ®ç ¤Ì½ ½ @ QÁço½ ¤Ì½ @ �yYz ¤e{ @

13.oçºz çz §çF| Áçç ¤Áì ççÄ½ @ oçºz §çF| Áçç ¤ÁççÄ½ @ oºz z §çF| Nÿçz ¤Áì çç @

14. uª ^çg Nÿ tºî ÌÄz @ ª ^çguÌ� tºî Ì @ ª{ ^çgä Ìz tºî Òå ï @

15. Äç�z æ ªºçey uÌuNÿÌ @ Äì ªºçey uÌM®çz @ GÌ�z ªºçey uÌQç @

16. Eç�z æ ¤çF�| æ �ç�y u�u®Ì½ @ Eç�z æ ¤çF�| æ �ç�y �®çz @ GÌ ËÞy �z �ç�y �y®ç @

17.�çQºF�Áçç tì® �æQ ºÃÒ Ìzuo@ �qy�ì�ÁççÁç tì® �æQ ºÃÒÌ½ @ oçzoç Nÿçz tçz �æQ ºÒoz Òø@

18. uª ÄÒçæ T®çz @ ª ÄÒç� T®çz @ ª{ ÄÒçå T®ç @

19. uª Eç£¤ ÌçHõ Ìì @ ª Eç¤ ÌçHz Ì @ ªø E§y Ìçoz ç Òå ï @

20. Qçbz çz �çNz ÿçz ¤çÁz çî @ Qçbz çz ¤çÁz çî �Nÿçz @ ^eî ªo ¤çÁz ç @

21. ÄçNz ÿçz oçºz çz �çoçz Nÿç Ìz @ EçNz ÿçz oçºz çz �çoçz Nÿç Ì½ @ GÌNÿç oºz ç uºÅoç M®ç Ò@{

22. NÿÄçg GVg tºÄç\çz GVg @ tºÄç\ç QçÁz ç @

23. Eç�z E¥®çÌ Nÿuº ºÒÌz Eç�z E¥®çÌ Nÿ¶®çz ºÒ�z o½ GÌ�z E¥®çÌ uNÿ®ç ÒçTz ç

o �çÌ Òç®z z �çÌ Òç®z �z ½ @ oçz �çÌ ÒçTz ç @

24.�Äçº �çºÁçNÿ Foæ Eç®ç @ �Äçº �çºuÌ� Eç®çz Ì @ �Äçº �çº Ìz ®Òçæ EçL @

25. �Äçº bºì y Nÿç �ç® ÁçTÌoz @�Äçº �çbz y��ì �ç® ÁçS®çz Ì �Äçº Áçgä Nÿy Nÿz �çÄæ �gä oz Ò{@

(g) ¤{�TæTç osç Ä�ç| qzÞy® �Äçºy TùçæÆ u§�çoç -u�©�çæuNÿo �uºXZztçõ Ìz u§�çoç Ë�Éb Òçzoy Ò{ -

E) ¤{�TæTç qzÞy® �Äçºy ¤çzÁçyNÿçz�y LNÿ ªç�ìÌÁçç tî® bìºç Òçzoç @ ÄçzªçNÿçz �Òç�çz bìºç Eç�ÁçD ¤ç�

Áçç NÿÃÒ� ÁçS®çz, tçtç\y ªçzÁçç ªçzºçz uÒËÌç Nÿçz �� \çz EçÒz H tz® tzÄ@o¤D Eçz�D �� EçzÁçç ¤çb tzF|Ì @ ªæT NÿçÒy ºçz\ªç �çÒ�çz bìºç EÄVçz�� \ªç NÿºNÿ� tîº ªìÁçìQ ªç T®çz @ ªçzeçz ENÿçÁç �g°çz @ EçzÁçç

ut²ÿo ÿÒçz� ÁçTy@ o¤D G Eçz�D ªìÁçìQ ªç LNÿ §Áççz ªç�ìÌ Nÿ \ÃÒººÒ®çz @¤) Ä�ç| qzÞy® �Äçºy ¤çzÁçy

Nÿçz�y LNÿ ªç�ìÌ Áçç tìF| ¤zbç Òçzoç @ oz-ª-Nÿçz �ç�çz ¤ç�Áçç NÿÃÒ�ÁçS®çz, ¤ç¤ç ª-Áçç ªºç uÒËÌç Nÿçz �� Ìçz n®î ª Áçç tzÄæ @ o¤æ G� �æ ��EçzÁçç ¤çb ut®çz @ o¤ sçzgç ut� ªæ �ç�çz ¤zbç Ìª�çz �� \ªç NÿºNÿ�tîº ªìÁçìQ-ª T®çz @ ÄÒçæ ªçzeçz ENÿçÁç �g°çz @ Eçz-�ç u¤�o �g� ÁçTyo¤ Äçz Äçz�D ªìÁçìQ-ª LNÿ §Áçç ªç�ìÌ-Nÿ \Äº ºÒ®çz @Nÿ) uÒæty ªõ E�ìÄçt

uNÿÌy LNÿ Eçtªy Nÿçz tçz ¤zbz sz @ G� ªõ Nÿç Zçzbç ¤zbç E��z u�oçÌz NÿÒ�z ÁçTç, u�oç\y ªì^z ªzºz uÒËÌz Nÿç �� \çz §y Eç® ÄÒ tz tçz @o¤ G�Òçõ �z �� GÌz ¤çb ut®ç @ u¢ÿº NìÿZ ÿut�çõ ªõ Zçzbç ¤zbç Ì¤ ��\ªçNÿº tîº ªìÁçîNÿ ªõ T®ç @ ÄÒçæ ¤ägç ENÿçÁç uTºç @ GÌz ut²ÿo Òçz�z

ÁçTy o¤ ÄÒ GÌ ªìÁNÿ ªõÿ LNÿ EXZz Eçtªy Nzÿ �çÌ ºÒç @ FÌ oºÒ Òª NÿÒ ÌNÿoz Òø uNÿ tçz�çz qzÞçõ ªõ �YuÁço �Äçºy ¤çzÁçy

ªõ Ìç©® Eu�Nÿ Ò{, uÄ§zt Nÿª @F F F


�Äçºy ÁççzNÿ ÌçuÒn®

1. ÁççzNÿTyo : �yjy-tº-�yäjy �YuÁço �Äçºy uÄÄçÒ Tyo Òªçºz ÌæËNwÿuo

Nÿy E�ªçzÁç �ºçzÒº Ò{ @ L Tyo �çoz-uºËoçõ ªõ uªeçÌ osç uÄÄçÒ ÌªçºçzÒªõ QìuÆ®çæ §º tzoz Òø @

1.1 uÄÄçÒ Tyo

E) ¤{�TæTç oby® �Äçºy uÄÄçÒ Tyo

1. ªæg� ÌìoçF| tËoìº �º Tyo

¤çºç gzºy Nÿçz ªç�gçz Tägy Ìz, @@�w.@@

ªçægçz �º ªægçF|� EçzÁçç ¤z¿¤z»F� �º u¤ZçF|� \çæ§îº Nÿy gçºy\çæ§îº Nÿy gçºy QçÁ®ç Æçz§Ìz Eçæ¤ç Nÿy oçzº� @@1@@

\ÄçF| ºçªÁççÁç ªç�gçz Ìîo Ìz @Ìîo TçzF|oç \ÄçF| ¤ç�ì oìªºçz ÌzÁçç VçzºD Ìz @@oçzº� TçzF|oç \ÄçF| ¤ç�î oìªºçz NÿçËbçzD ÌìbÌz @@2@@

NìÿNîÿ ªç gçzFoç, ÌìÊªç Eçz ¤çF|oìªºy EæTçzºy ÁççÁç §F| Ìz @ªçægçz ªç oçzº� ÁçTy Ìz @@3@@

tçªçt \¤ ªæäg� Ìîo�ç �çº©§ Nÿºoç Ò{ o¤ ªuÒÁçç®õ ®Ò Tç�çTçoy Òø @ �Äçºçõ ªõ 12 gzºy (Qæ¤çõ) Nÿç ªæg� Æçty ªõ G§çºç \çoç Ò{ @GÌ�º ¤çæÌ u¤ZçNÿº \çªî� Nÿy ubÒu�®çõÿ Ìz EçXZçuto uNÿ®ç \çoç Ò{ @¤çt ªõ tçªçt (ºçªÁççÁç) ªæg� Nzÿ Yç{¢zÿº �çTç Tìæsoç Ò{ Eç{º Eçª Nÿyoçzº� ¤çæ�oç Ò{ @ FÌ tç{ºç� tçªçt Nÿç tì��bç \ªy��º Vçzº ºÒç Ò{ Eç{ºEçª Nÿy oçzºm ¤çæ�oz ¤çæ�oz �çzoy Nÿç NÿçËbç Zîb \çoç Ò{ @ FÌy Nÿägy ªõ

tçªçt Nÿy �n�y (ÌìÊªç¤çF|) NìæÿNîÿ Nÿç ºæT ÁçTçoz ÁçTçoz GÌNÿy GæTuÁç®çæÁççÁç Òçz \çoy Ò{ @ FÌ oºÒ ªuÒÁççLõ ÒçË® Ã®æT Tç�z ªõÿ Ã®Oÿ Nÿºoy Òøÿ@

2. NÿçNÿ� ¤æ�çF| tËoìº �º Tyo

YÁçÄçz-YÁçÄçz ¢ìÿ¢ÿç¤çF|, NÿçNÿ� ¤zºç §F| @@�w.@@

Eçªºy ¢ìÿ¢ÿç¤çF|, utÄÌ §º G�çÌy ºÒy @utÄÌ §º G�çÌy ºÒy, NÿçNÿ� ¤çæ�� EçF|YÁçÄçz-YÁçÄçz ¢ìÿ¢ÿç¤çF|, NÿçNÿ� ¤zºç §F| @@1@@

NÿçzÉby Vº Nÿçz Ìîo ¤çF|, Nìæÿ§çº Vº Nÿy Nÿçzºy ªs�y @¤çºF| Vº Nÿç �ç� ¤çF|, Ìçz�çº Vº Nÿy Ìºy @Nÿçªs ªç Nÿç �ç� ¤çF|, ¤ç� Nÿy Eç® ¤Ò�çF| @YÁçÄçz-YÁçÄçz ¢ìÿ¢ÿç¤çF|, NÿçNÿ� ¤zºç §F| @@2@@

Äº osç Ä�î Nÿçz G�Nzÿ �{owNÿ Vº �º uÄÄçÒ Ìªçºæ§ Nzÿ �çºu©§NÿVbç ªõ NÿçNÿ� ¤çæ�ç \çoç Ò{ @ ¤ìÄç ®Ò ºËª u�§çoy Ò{ @ FÌ EÄÌº �º¤ìÄç Nÿy NÿçNÿ� ¤çæ��z Òzoì EçÄ§To Nÿy \çoy Ò{ @ FÌ Ìæt§| ªõ ªuÒÁççL}G�ºçzOÿ Tyo Tçoy Ò{ÿ@

3. Nìÿ©Òçºy� tËoìº �º Tyo

Nìÿ©Òçºy� ¤çF|, Nìÿ©Òçº NÿÒçæ T®çz Eçz @Qçæt �º �çÄgç �º, ªçoy Qæt� T®çz Eçz @@1@@

Nìæÿ©Òçº ªçoy Qæt Ìz Tç ¤çF| QætÌzNìÿ©Òçºy� ªçoy, bçz�Áççªç §ºÌz @@2@@

Eç��Áçç ªçoy, Eçoç §® TF| ºçoyEFT Väg ¤çºç, utÄçz \çzoy @@3@@

EçªºD EF|TÁçç, NÿçÒz §®çz GÌyº @Nìÿ©Òçºy� ¤çF|Áçç, TpÌz NìÿÆyº @@4@@

EçªºD TçÄNÿy, Nÿçºy ªçoy @Nìÿ©Òçºy� ¤çF|Áçç, uÁç\çÌz Qçoy @@5@@

EçªºD TçæÄNÿy, Tçzbç Nÿy Ycç�Nìÿ©Òçºy� ¤çF|Áçç, uÁç\çÌz �eç� @@6@@

EçªºD TçÄNÿçz, Eçõg- ¤çõg

4


Nìÿ©Òçºy� ¤çF|Áçç, uÁç\çÌz Tçõg @@7@@

(EF|T = 12 \çzgy uªcy Nzÿ jNÿ�z Eç{º ^çNÿ�y )

uÄÄçÒ ªõÿ ¤ìEç Nìÿ©Òçuº� ¤�oy Ò{, o¤ GÌ �º Nÿbçq Nÿºoz Òí®z®Ò Tyo Tç®ç \çoç Ò{ @ Òªçºz TçæÄ Nÿy uªcy NÿçÁçy Ò{, Nìÿ©Òçuº� ®Òçæ ªç{\Ggç�z §º Eç®y Ò{ @ Òªçºz TçæÄ ªõÿ �sºyÁçy Ycç� Ò{, Nìÿ©Òçuº� Nÿçz �eç�GeçNÿº Áçz \ç®zTç @ Òªçºz TçæÄ ªõÿ Eçõgç-¤çõgç Ò{, Nìÿ©Òçuº� Nÿçz Tçõg§TçNÿº Áçz \ç®zTç @

G�®ì|Oÿ Tyo ªõ Òº �sª �æuOÿ ªçÞ oìNÿ¤æty Nzÿ uÁçL Ò{ Ä ÒºtîÌºy �æuOÿ ªõÿ GÌ �º Eçqz� ÁçTç®z \çoz Òø @ FÌ �Nÿçº Eçqz�®ìOÿ Tç�zNÿçz <<§g�ç>> NÿÒoz Ò{ @ §g�z Nÿç ®Ò NÀÿª ÿuÄÄçÒ Nÿy ºËªçõ Nÿçz ª�çzºæ\�¤�ç tzoç Ò{, u\ÌÌz ÁçTçoçº YÁç�zÄçÁçz Nÿç®|NÀÿªçõÿ Nzÿ ¤çÄ\ît sNÿç�ªÒÌîÌ �Òy Òçzoy @

4. ozÁçYäjçF| tËoìº �º Tyo

ozÁçÌçF| Eçz ozÁçÌçF|, ozÁçªç �ägy NÿçF|ÒíNìÿª\y Nÿy gæTçz ¤çF|, ozÁç Yäjç®Nÿ� TF| @@ozÁçy Vº Nÿçz ozÁç ¤çF|, NÿçzÉby Vº Nÿçz Ìîo @Nÿçªo Nÿç �ç� ¤çF|, tìNÿç� �º Nÿçz \yºçz @@

Esç|o½ ozÁç Yäjç�z Eç�z ÄçÁçy �z ozÁç Yjç®ç ®ç �Òëã, M®çõÿuNÿ ozÁçªõ oçz NÿçF| �äãgy utQ ºÒy Ò{ @ EªìNÿ Nzÿ ®Òçæ Nÿy gæTçz ¤çF| (HåYz Nÿt NÿyËÞy) ozÁç YäjçNÿº \ç ºÒy Ò{ @ ozÁç �º Nÿ§y NÿçF| �Òë \ªoy, uNÿ�oì Tyoªõ ozÁç ªõ NÿçF| �äãg�ç tÆç|Nÿº ÒæÌy Nÿç ªçÒç{Áç ¤�ç ut®ç \çoç Ò{ @

5. ªçÒz tÌçF| tËoìº �º Tyo

gÃÄç TçÄ Nÿçz EçQº �º, ¤äg Nÿçz ^çäg^çäzg�ç ªçºNÿ� Eçu�� çY �ç� ....Ä�Y Nÿç �ç� Nÿç \ÄçF| ºçªÁççÁçÌyÄD Ìzoy tçzmç Ìço-Ìço @@1@@

TæTçÄ� ÄÌºy Eªwo�çºç �ç�yE\y ®çtçzºçÄ\y oìªºy ºç�yÌçzgÌz ¤yÌç�îº Nÿçz �ç�y @@2@@

EÄçz ºzQç¤çF| oçzºçz �Äºç @G\ºÌz tyÄçz Nÿy \çzoy @@3@@

(¤g Nzÿ �ðçõ Nzÿ 7 \çzgy tÀçzm ¤�çNÿº �çætäg Nzÿ �çÌ �î\ç Nÿy \çoy Ò{)®Ò Tyo �çætäg Vb \Áççoz Ìª® Tç®ç \çoç Ò{ @

Esç|o - gÃÄç TçæÄ Nzÿ EÿçQº �º ¤äg Nzÿ �zäg Ìz �çY �ðz Áçç®z Eç{º G�Òëã�ðçõ Ìz tçªçt (ºçªÁççÁç) üçzm o®çº Nÿº ºÒç Ò{ @ Z��º Nÿçz TæTç \{ÌyÆìò Nÿº�z tÌçF| tËoì¶®ç (®çtÄºçÄ\y) Nÿy �n�y (¤yÌç�îº) Nÿy \Áç�çºçZçzäg ºÒy Ò{ osç GÌNÿç �oy ty�Nÿçõ Nÿy [®çzo �[ÄuÁço Nÿº ºÒç Ò{ @

6. gzºy-�î\� tËoìº �º Tyo

oìªºçz �çoy Nÿçz u¤Øç Òçz® ºÒy ÌzEçÄçz ¤ç¤ç\y ÌºTÁçNÿD, ªçægçz Ì\y Ìz @@�w.@@

NÿÌçz NÿÌçz EçÄ¤y� ¤çF|, Yçºy tºÄç\ç ¤æt Ìzoy @GVgçz-GVgçz Eçz tºÄç\ç, Eçªºç �îÄ|\ EçÄD Ìzoy @@1@@

EçÄçz ¤ç¤ç\y oìªºçz �çoy Nÿçz u¤Øç Òçz® ºÒy Ìz @EçÄçz EçÄçz ¤ç¤ç\y ÌºTÁçNÿD, ªçægçz Ì\y Ìz @@2@@

Eçæ¤ç Nÿ Eæ¤ºçF|Dªç, Goº \çEçz,TæTçº Nÿ �ç�yÁçNÿ, �ç® �çz® ÁçzEçzz,�ç� Nÿ �zÄÁçyªçNÿçz, �ç� Qç® ÁçzEçz,Ì�ºy Nÿ �ÁçæT�º, Eçºçª Nÿº ÁçzEçz @@3@@

tzÄy tzÄoçEçõ Nÿçz ÒÁçty Yjç�z Nzÿ ¤çt, ªuÒÁçç®õÿ ªæg� Nÿy gzºyEçzNÿç �î\� Nÿºoy Ò{ Eç{º E��z �ìºQçõ Nÿçz Eç�z Nÿy �çs|�ç Nÿºoy Òø -

Eç�Nzÿ �ç{Þ Nÿç £®çÒ Òçz ºÒç Ò{ @ Eç� ËÄT| Ìz Nwÿ�®ç ªæg� ªõÿ ��çºõÿ@�ìÄ|\ NÿÒoz Ò{ - Òª N{ÿÌz Eç®õ, Yçºçz tºÄç\z ¤æt Ò{ @ �uº\� NÿÒoz Òø, Òz!ûçº�çÁççõ tºÄç\z QçzÁççõ, Òªçºz �îÄ|\ £®çÒ ÌªçºçzÒ ªõ Eç ºÒz Òø @ ¤çt ªõ�uº\� E��z �îÄ\çõ Ìz NÿÒoz Òø - EçªºçF| ªõ Goº \ç�ç, TæTçº Nzÿ �ç�yÌz �çÄ �çz Áçz�ç, �ç�-�zÄÁçy Ìz �ç� Qç Áçz�ç Eç{º �ÁçæT �º Eçºçª NÿºÁçz�ç @


7. EÒzº EÄÌº �º Tyo

oºç Nÿ �çº �º, ¤çºy Eçz ªçzÒºÁçyEçzNÿç NÿçzÄºç Eçz NÿçzÄºç �ç�D @@1@@

§çF| Nÿy ¤Òy�ç, Eçz oìº\ç ¤çF|EçEçz Tç EçEçz, Yçæt�®ç ºçoy @@2@@

�Òy EçH, �Òy EçH, uª Yçæt�®ç ºçoyEçH� Tç EçH�, utÄçz Nÿçz \çzoy @@3@@

E\ ªçzºçz ªç® VºD EÒzº ÌzoyÒçs ªç �¿Eçz, �æX®ç Nÿy Vägy§çF| Nÿçz ªçægçz ªç, Æçz§ç utÌzD §çºy @@4@@

ªçÁçìbçzÁçç Nÿçz EçQº�ºç, Ìz ¤äg Nÿçz ^çäg¤äg Nÿçz ^çäg QçÁ®ç, Ìz NÿçzÉby Nÿy tìNÿç� @@5@@

¤Òy� �çº¤oç¤çF|Áçç, uYæoç �ägy §çºy¤çF| �çº¤oç, �æX®ç Áçz�Áçç TF| @@6@@

Äçz�Y Nÿç �æX®çNÿy, NÿºyÌ 16 VägyEÒzº ¤Ë®ç Ìzoy, §çF| ªçzºçD ªçzoy @@7@@

�çÄo-�çÄo ªçæägçz ªç EçF| @EÒzº NÿºÌz, ¤uÒ�ç �çº¤oç ¤çF| @@8@@

EÒzº §®zÄ TÄºç¤çF|, Vº ªç �çzNÿçz \çÄçz @¤Ë®ç Ìzo �çÒí�ç ªçægçz ªç, G�Nÿçz ªç��ç� Nÿºçz @@9@@

Eçªºçz Tçzo EçF| Ìz ªçægçz ªç tîº Áçæ\ÄçF|Áçç Ìª\çEçz, �æX®ç ÌzÁçì Áçæ @@10@@

Tçzo Áçç Ìª\çEçz, Òºty NìÿNÿî Áçæu¤ÒçF|� Áçç Ìª\çEçz, �ç� u¤gç Áçæ @@11@@

¤zby Áçç Ìª\çEçz uY¶®ç - Yçzºy Áçæ¤çª� Áçç Ìª\çEçz Tç®-Tçzºy Áçæ @@12@@

F� Tyoçõ ªõ Æçty ÌªçºçzÒ Nzÿ EÄÌº �º tìÁÒç / tìÁÒ� Nÿy ¤ìÄç

�º ÒçË®�îm| Nÿbçq uNÿ®ç T®ç Ò{ @ ¤ìÄç Nÿçz ªç®Nzÿ Ìzÿ Áçz�z Eç�zÄçÁçç§çF| ºço ªõÿ YÁç�z NÿÒoç Ò{, uNæÿoì ¤Ò� ºço Nÿç Ì¢ÿº �ç�Ìæt Nÿº Ìì¤Ò\ç�z Nÿç ª�çzt® Ã®Oÿ Nÿºoy Ò{ @ Ì¢ÿº Nzÿ tç{ºç� ÄÒ ª� Òy ª� NÿÒoyÒ{ uNÿ Eç\ ªzºz ªç®Nzÿ ªõÿ EÒzº Ò{ Eç{º ª{ E��z Òçsçõ ªõ �çzoy �NÿgìæTyu\ÌÌz ªzºz §çF| Nzÿ ªæg� Nÿy Æçz§ç ¤ãjzTy@

¤çt ªõ GÌz ªçÁçìbçzÁçç Nzÿ EçQº �º ¤äg Nzÿ �zäg Nzÿ �yYz NÿçzÉby NÿytìNÿç� utQoy Ò{ Eç{º ÄÒ �çzoy Qºyt�z \çoy Ò{ @ GÌ �çzoy Nÿy ÄÒ ÌçzÁççVägy Nÿº tç{goz Òí®z ªæg� ªõ �ÄzÆ Nÿºoy Ò{ Eç{º E��z §çF| Nÿçz EÒzº YjçoyÒ{ @

Eæo ªõ �uºÄçº Nÿy ¤ì\ìT| ªuÒÁçç NÿÒoy Ò{ ãuNÿ ªæg� ªz G�uËsoªzÒªç�çõ Nÿç Ì©ªç� Nÿyu\®z @ tçªçt Nÿçz �çzoy ®ç tì�cç, E�® uºÅoztçºçõNÿçz ÒÁty NìæNîÿ Nÿç byNÿç, Ìª�� Nÿçz �ç� Nÿç ¤yägç, ÁçgNÿy Nÿçz Ìçgy YçzÁçyosç ¤ÀçÖm Nÿçz Tç®-¤äZgç tzNÿº Ì©ªç� Nÿºçõ @

8. ¤çºço �Ësç� Nzÿ EÄÌº �º Tyo -

E) �º�î \çÌz �ºç®çz tzÆ !

¤çºço �Ësç� �îÄ| Vº ªõÿ tìÁÒz Nzÿ ª� ªõÿ E�zNÿ �Å� G§ºoz Ò{,u\�Nÿç Ìªç�ç� ªçå EçTz �Ëoìo Tyo Nzÿ ªç�®ª Ìz Nÿºoy Ò{ @ �ìÞ Nÿçª�çz¤Áç Ììtwäj Nÿºoy Ò{ @ ÌÒy ªç�z ªõ utÆç u�tz|ÆNÿ Nÿy §îuªNÿç u�§çoyÒ{ @ Ìçsçz-Ìçs ®Ò Tyo E�\ç� tîÁÒz Nÿçz uÄu§�ç ºyuo-uºÄç\çõ Ìz EÄToNÿºçoç Ò{, oçuNÿ uNÿÌy §y §çÄy Nÿç®|NÀÿª ÿªõ ÄÒ Ì¢ÿÁçoç�îÄ|Nÿ ºÅª-uºÄç\ u�§ç ÌNzÿ @ ®Ò Tyo FÌ �Nÿçº Ò{ -

EÁçÌy ¢îÿÁç, Y�ç ¢îÿÁç, YF|o ªçÌ,ETç ¤çº½ �º�î \çÌz �ºç®çz tzÆ @�w.@

�ºç®çz tzÆ ªçzºy ªç®, NÿÌçz \çH Eçz ?�ºtzÆ tçª tz\çz ¤çº½, �ºtzÆ \çF| \çz @@1@@

�ºç®y ÌyÄ ªçzºy ªç®, NÿÌçz Qìætî Eçz ?ÌyÄ tçª tz\çz ¤çº½, ÌyÄ Qìæty \çz @@2@@

�ºç®çz EçQº ªçzºy ªç®, NÿÌçz Yç�ì Eçz?EçQº tçª tz\çz ¤çº½, ªç�gçz Yçu� \çz @@3@@


�ºç®çz \ç�ìÌç ªçzºy ªç®, NÿÌçz \çHæ Eçz @\ç�ìÌç tçª tz\çz ¤çº½, \ç�ìÌç \çF| \çz @@4@@

�ºç®çz ÒÁty ªçzºy, ªç® NÿÌçz ÁçTçHæ Eçz @ÒÁty tçª tz\çz ¤çº½, ÒÁty ÁçTçÒz \çz @@5@@

�ºç®çz �ç�y ªçzºy ªç®, EçæT NÿÌçz �çzH Eçz ?�ç�y tçª tz\çz ¤çº½, EçæT �çzF| \çz @@6@@

�ºç®çz EçzÌºy ªçzºy ªç®, NÿÌçz Qìætî Eçz @EçzÌºy tçª tz\çz ¤çº½, EçzÌºy Qìæty \çz @@7@@

�ºç®çz ¤�Äo ªçzºy ªç®, NÿÌçz QçHæ Eçz @¤�Äo tçª tz\çz ¤çº½, ¤�Äo QçF| \çz @@8@@

�ºç®çz Nÿ�TìÁçy ªçzºy ªç®, NÿÌçz �¿æ Eçz @Nÿ�TìÁçy tçª tz\çz ¤çº½, Nÿ�TìÁçy �ºy \çz @@9@@

�ºç®y �çº ªçzºy ªç®, NÿÌçz Eç�î Eçz @�çº tçª tz\çz ¤çº½, �çº Eçu� \çz @@10@@

�ºç®çz tzÆ ¤çº½, ¤ägçz Nìÿ¤Áç @�çzNÿçz Tç Nÿº\çz, ÒçÌy Nÿy �� @@11@@

�ÒçÄ �ç �ÒçÄ ªç®, uª ®zägç TæÄçºuÌº Nÿçz ¤çuÌæT �º, ÒçzÌî ÌÄçº @@12

¤) tzTç ¤çº½, ªçzºçz tì� Nÿçz tçª !

¤çºço Vº Ìz �Ësç� ÒçzNÿº ªæutº ªõ �î\ç�çe Nzÿ �³çço tîÁÒçºzÒNzÿ ªõÿ ¤{eoç Ò{, ªçå GÌz tî� u�Áçç�z Nÿç tËoìº u�§çoy Ò{ @ GÌ ÄOÿ ªçå-¤zbz Nzÿ ¤yY \çz Äçoç|Áçç� Òçzoç Ò{ ÄÒ FÌ Tyo ªõÿ Ìæ\çz®ç T®ç Ò{.....

oºç Nÿ �çº �º, Tìgîº §®çz G§çz @ÄÒçå TF| �ÄºtzÄ Nÿy ªç®, Äçoç|Áçç� §®çz @@�w.@@

tzTç ¤çº½, tzTç ¤çº½, ªçzºçz tî� Nÿçz tçª @Eç�î Nÿç Eç�î ªçzºy ªç®, oçzºy \zÄ� Äçäj�çº @@1@@

tzTç ¤çº½, tzTç ¤çº½, ªçzºçz tî� Nÿçz tçª @Eç�î Nÿç Eç�î ªçzºy ªç®, oçzºy �ç�y Ìçº�çº @@2@@

tzTç ¤çº½, tzTç ¤çº½, ªçzºçz tî� Nÿçz tçª @Eç�î Nÿç Eç�î ªçzºy ªç®, oçzºy EçæT �çzÄ�çº @@3@@

E\ Nÿç \çÌî ªçzºy ªç®, �yº �º u¤Øç ÁçNÿç @�çY TçÄÁçç tzÒïæ ®zägç, Eç�Áççz Eç�î \�ª½ \çzägç @@4@@

oçzºy Nÿç Òçz®z ªç®, Òçægy ºçæ��çº @E\y Nÿy Òçz®z ªç®, �ç�y Ìçº�çº @@5@@

¤çF| Nÿy Òçz®z ªç®, gçzÌNÿy �çzÄ�çº @¢ìÿ¢ÿç¤çF| Nÿy Òçz®z ªç®, �ç® �çzÄ�çº @@6@@

(¤çº½ = ¤çp EsÄç ¤zbç )

ªçå ûçºç E��z ¤zbz (�ìÞ) Nzÿ Æçty Nzÿ �³çço GÌÌz GÌNÿy M®çE�zzqçLæ Òçzoy Ò{, GÌNÿy ^ÁçNÿ ®Ò Tyo G\çTº Nÿºoç Ò{ @ FÌ Tyo ªõÿ�ìÞ §y E��y �n�y ûçºç �uºÄçº Nzÿ �uo Gðºtçu®ÜÄ u�§ç�z Nÿy Òçªy§ºoç Ò{@

9. �çæÄ �Qçº�z Nzÿ tËoìº �º Tyo

ÁçS� ÁçT�z Nzÿ ¤çt osç tÒz\ �çº©§ Òçz�z Nzÿ �îÄ| tìÁÒ� Nzÿ u�oç Eç{ºªçoç ûçºç tìÁÒç-tìÁÒ� Nzÿ �çæÄ �Qçº�z (tîÿ� Ìz �çz�z/�î\�z) Nÿy �sç Ò{ @FÌ EÄÌº �º ®Ò Tç�ç Tç®ç \çoç Ò{ -

Nÿçºy Nÿu�Áçç Tç® ¤� ªç Yº� \ç® EçzD�ºo Vº Eç®y, ºçªî QìbÁçç ¤çæ� EçzD @ÁçZª� tî� tçzÒ Eçz, Ìyoç tî� Ebç® EçzDu�oç Nÿçz Òço ªç Eçæ¤y Nÿy gçº, ªç® Ìçzäg tî� Nÿy �çº Eçz @@1@@

�ºoºy ªçoç Nÿy tç¤-tì§çºy, Nÿu�Áçç Tç® Nÿçz Eçz tî� DD @�ç® Nÿç �çzF|oç ºçªY�ü\y ¤ç�, Òçs sìÁçsìÁçç Nÿç�DD @tî� Nÿç Ìçzugoç Ìyoç Nÿy ªç®, �ÄÌîÞy �Ò�çÄ gçbDD @gçbo \çÌz ªç® Nÿçz s�D, ÒºNÿç� T®çz ¤ç� Nÿçz ª�D @@2@@


10. tÒz\ Nzÿ EÄÌº �º Tyo

E) tÒz\ Qºyt�z Nÿy Eçoìºoç -

tÒz\ ¤o|� Nÿy NÿÌçº Nÿy Tçgy Ä�ì Nzÿ u�oç Nzÿ TçæÄ Eçoy Ò{Eç{º tÒz\ Qºyt�z Nÿy Eçoìºoç tÆç|oç ®Ò Tyo -

�çsºTçÄ Nÿçz EçQº �º, Ìîby NÿÌçº Nÿy Tçgyu�oç ªçzºçz Y�t� Áçç, GÌyº §F| §çºy @

�Òy tzQî, �Òy tzQî u�oç Nÿy ¤çb,�äg TF| ºzÆª Nÿy Tçe @@

¤) Ìîª Nÿy Tçzo ägçÁç�z Nzÿ Ìª® �º Tyo

tçtç\y Nÿçz EçæT� ªç, Yæt� Nÿy gzºDYæt� Nÿy gzºyÁçç, ¤æ�y ºzÆª Nÿy tçzºDDºzÆª Nÿy tçzºyÁçç, ÁçTy Ìz Ìçz�çz Nÿy QìºyQìºyÁçç ¤æ�yÌz, Tç® Nÿy tçzºyºçªî-ÌyoçNÿçz Tºçz ªç, �ägyÌz Ìîª ty tçzºy @@1@@

Nÿ) tÒz\ tç{ºç� Tç®z \ç�z ÄçÁçç Tyo

�Äºy �ìÌD Eç�Áççz tçtç\yÁçç,tçtç\y Nÿç®Nÿçz tç®\çz ªçzÁçç tz®çoD?YHNÿ Yçæt�D, Tìæg Eçæt�DEçuª ¤zby tz®ç, Nÿ�®ç tç�D @\ÄçF| Òuº³çæü ªç ®Äjçz rç�D,ÌçÌî ÌìÌºçz Nÿçz �ägz �ç®D @@1@@

ºçªî �ìÌD ÌyoçÁçç,

oçzºçz tçtç\y �D Nÿç®Nÿçz tç®\çz tzF|ÌD,ªçzºY Nÿç tçtç\y �D Tìæg tç®\çz tzF|ÌD @Tìæg ÌuºÌçz tç®\çz �ç®çz,\ÄçF| u�ºªÁççÁç ÌæoçzÊy §®çz @@Òyºç ÌºyQy ¤zby tz®zÄ,

Ìçz®ºçz ÌæoçzÊy §®çz @@2@@ºçªî �îÌD ÌyoçÁçç -oçzºçz u\\ç�D Nÿç®Nÿçz tç®\çz tzF|ÌD,ªçzºY Nÿç u\\ç�D �ç�çz tç®\çz tzF|ÌD @@3@@

g) tÒz\ Ìªç�� º Tyo

¤bNÿç Nÿy Yºo Áçç VÌºçEçz �çzNÿçz,�ÄºtzÄ Nÿçz ¤ç� Áçç V¤ºçEçz �çzNÿçz @

F) Ìîª Nÿy Tçzo Zçzägoz Ìª® �º Tyo

Ìçz�çz Nÿy VçTº, ªçzuo Nÿy Yì©§º @¤çF| �ìÉ�ç �ç�y §º @@Ìçzäg §çH, Ìçzäg §çH, ¢ÿçæÌy Nÿy Tçzo @uª YÁçy Tç Eç�Áççz tzÆ @@1@@Ìçzägoç Ìçzägoç ÁçS®çz ¤çF| §çºy @u�oç u�Ääg Ìz Nÿº� ªç Nÿy Tçz¶Òy @@E\ YÁçy QzÁçì�®ç ªçzºy @¤ç� Ìçz�z Eç�Áçy ¤zby @@2@@

ÒçË®ºÌ §ºz L Tyo FÌ Ä{ÄçuÒNÿ ÄçoçÄºm Nÿçz ªyey ÒæÌy ªõ §ºtzoz Òø @ FÌ �Nÿçº ªyey-ªyey ¤çoçõ Nzÿ ª�® ÒçË® Nÿç �ìb �ägoz Òy ÒæÌyNÿy ¢ìÿÁç^uäg®çõÿ Nÿy Q�Nÿ Tîæ\�z ÁçToy Ò{ @ uÄÄçÒ Nzÿ EÄÌº �º Ä�î �qNzÿ ÁççzT \¤ ÒÁNÿy ¢ìÿÁNÿy ÒæÌy, ueeçzÁçy §ºy ªìÒçÄºçõ Nÿy ¤ç{Zçº Nÿºoz Ò{,oçz NÿçzF| u¤ºÁçç Òy ÒçzTç \çz E��z E�ºçõ Nÿçz ÒçË® Nÿy ºzQç Ìz ªìOÿ ºQ�çoç Òçz @

11. ¤çÁç Nzÿ QzÁç Nzÿ EÄÌº �º Tyo

NÿçNÿ� Zìgç�z Nzÿ ¤çt ¤çÁç (Ìzªy Nzÿ tç�z) uQÁçç�z Nÿy ª�çzºæ\NÿºËª Òçzoy Ò{ @ FÌ tç{ºç� Ä�î Nÿy ÌÒzuÁç®çå Ä�î Ìz ueeçzÁçy Nÿºoy Ò{ -

¤\çÄçz ¤\çEçz ¤ç\ç ºz ÒçzÁ®ç, ¤ç[®ç �ç�ç �ºyD @oçzÁçç tzu¤� ºz ÒçzÁ®ç, Æçz§ç¤çF| ÌºyÌy VçzgyD @@1@@


�Òy uªÁçz ºz ÒçzÁ®ç, �çzÄçuº� ¤ç®Nÿçz oçzÁççD @¤\çÄ Tç ¤\çÄ ÒçzÁ®ç, oçzºçz ¤ç\ç @oçzÁçç tz¤y� ºz ÒçzÁ®ç, ®ç ZªZª Vçzägy @@2@@

�Äºy ÌºyQy �Òy §zbz ¤ç®Nÿçz oçzÁçç @®z�D \�ª ªç Tç, ®z�D \�ª ªç @oçzÁçç tz¤y� ºz ÒçzÁ®ç, ®ç �çzÄçuº� bìºy @@3@@

Esç|o½ - Òz ¤ç\ç ¤\ç�z ÄçÁçz ! oî NÿF| oçÁççõ ªõ ¤ç\ç ¤\ç @ Òªoì^z QìÆ ÒçzNÿº Vçzgy \{Ìy oz\ ®Ò Ä�î tz tõTz @ Ä�î Nzÿ ¤çt GÌNÿy Zçzby¤Ò�çõ Nÿç �çª §y \çzg ut®ç \çoç Ò{ @ ®ut oì^z \çuo Nÿy ÁçgNÿy �Òy uªÁçºÒy Òçz oçz FÌ �åÄçº ÁçgNÿy Ìz Òy ozºç uÄÄçÒ ÁçTç tõTz @

12. NÿçNÿ� ZìgçF| tËoìº �º Tyo

Äº-Ä�î Nÿçz ªæg� ªõ u¤eçNÿº \¤ NÿçNÿ� Zìgç�z Nÿç E�ìÉeç� ÒçzoçÒ{ oçz Äº ûçºç Ä�î Nÿç NÿçNÿ� Zçzägoz Ìª® ®Ò Tyo Tç®ç \çoç Ò{ -

Eçe TçåeNÿçz, �ç{ ¢ìæÿgNÿçz NÿçNÿ�DZçzgTç Zçzg �ÄºtzÄ, ¤çF|Nÿçz NÿçNÿ�D�Òy ZîboD, �îZ ¢îÿ¢ÿç¤çF| Áçç DVgy §º ¤ìÁçç® Áçz Tç, ÒçzÁ®ç ¤ç�ÁççD @

Esç|o½ - Eçe Tçåeçõÿ Eç{º �ç{ ¢îæÿgNÿçõÿ ÄçÁçç ®Ò NÿçNÿ� Ò{ @ Òz Äº,oìª Ä�î Nzÿ NÿçNÿ� Nÿy Tçåe QçzÁççz @ ®ut oìªÌz Tçåe � QìÁçoy Òçz oçz E��y¤ìEç Ìz FÌz QçzÁç�z Nÿç oºyNÿç �îZ Áççz @ ®ut u¢ÿº §y Ì¢ÿÁçoç � uªÁçzoçz ÒçzÁ®ç (¤ç\ç ¤\ç�z ÄçÁçç) Nÿçz ¤ç� ¤�çNÿº GÌz Tçåe QçzÁç�z ¤ìÁçç Áççz

Tyo ªõÿ ÌªçuÒo ®Ò Nÿbçq Äº Nÿçz Yì�ç{uo tzoç Ò{ Eç{º GÌ ªõNÿçNÿ� Zçzäg�z Nzÿ �uo \çzÆ Eç{º GnÌçÒ Gn��ç Nÿº tzoç Ò{ @ LzÌz Òy NÿbçqÄ�î ûçºç Äº Nÿç NÿçNÿ� Zçzägoz Ìª® uNÿ®z \çoz Ò{ @

13. �ç� uQYçF| tËoìº �º Tyo

L Tyo ¢ÿÁçtç�, u¤\ç{ºç, NìÿÌì©¤ç Eçut EÄÌºçõÿ �º Tç®z \çozÒø @ F� Tyoçõ ªõ Ìªty osç Ìªt� Nÿy ªä\çNÿ GäägçF| TF| Ò{ @

E) Ìªty Nÿy uQYçF|

\çªìºy Nÿçz �ç�, ºçQäg Nÿçz Yî�ç @ªçby Nÿy Nÿçs Eçz, Tçzbç Nÿy Ìì�çºy @�Äºy Nÿçz ¤ç� u§Nÿçºy�ç� �Òy �ì¶®ç, �ç� ªçæT Ìz G�çºy @@1@@

Ìz �ÄºtzÄ Nÿçz ¤ç� Eçz�®çº ¤çF|�ç� §º§º tzÌz G�çºy @�gzÄ �Äºy Nÿçz ¤ç�tî�,�ÄºtzÄ Nÿçz ¤ç� §çºy @@2@@

Esç|o - Òª�z oçz \çªì� Nzÿ �ðz ªõÿ ºçQ Nÿç Yî�ç, ªçby NÿyNÿnsç Eç{º NæÿNÿgçz Nÿy Ìì�çºy gçÁçNÿº �ç� ¤�ç®ç sç @ Ä�î Nÿç ¤ç�Fo�ç NæÿTçÁç Ò{ uNÿ LzÌz �ç� Nÿçz §y G�çº ªçæToç Ò{ @ Äº Nÿç ¤ç� oçzGtçº Ò{, ÄÒ GÌz �ç� tz ºÒç Ò{ @

¤) Ìªt� Nÿy uQYçF| -

gçõTº �º Nÿy gçõTºçzÁçy, ÄÒçå Ìçz�çzÁçy Nÿçz ^çägDD @ÄÒçå tz®çz uª�ì ¤çF|Áçç, �º ÄÒçææ �g½®çz Ìçz�çz Nÿçz ENÿçÁçDD @@1@@

®� tçuº� Ìªu�� ¤çF|Áçç, tz® tzÄ Ìçz�çz G�çºDD @tz® tzÄ Ìçz�çz G�çº, Ìçz�çº ¤�ç®z �YºæTy ÒçºD @@2@@

Esç|o½ - Òª�z \Òçå Ä�î Nÿç Ìæ¤æ� uNÿ®ç Ò{, Ìì�ç sç uNÿ ÄÒçå Nzÿ �Òçg �ºÌçz�z Nzÿ �zäg Òçzoz Ò{ @ u¢ÿº §y u¤\ç{ºç ªõ Fo�z Nÿª TÒ�z Eç®z Ò{ @ Æç®tÄÒçå Ìçz�z Nÿç ENÿçÁç �äg T®ç Ò{ @ Ìªt� Nÿçz tz tçz Ìçz�ç G�çº oçuNÿ FÌÌçz�z Ìz Ìçz�çº ¤�ç®z �YºæTy Òçº @


14. ÌìÒçuÌu�®çõÿ �º Tyo

tÁì Ò� Nÿz Ìçs ¤Ò�, §ç§y, ¤Eì ç, ªçÌ{ y, Eçut ÌÒì çuÌ�y (NÿºçÁz çy�)¤�Nÿº \çoy Ò{ @ FÌ QìÆy ªõÿ Äz E��y o®çºy Nÿº�z Òzoî uNÿo�y GoçÄÁçyÒçzoy Ò{ ®Ò FÌ Tyo ªõ ¤oç®ç T®ç Ò{ -

bÄºy Nÿy ¤ço ¤ì^D Ìz oD ¤ì^� tzÄD @�Äºç §îNÿçzD Ìz oD ºÃÒ� tzÄD @@1@@

bî» ºçzÄD Ìzoy oD ºçzÄ� tzÄD @�º ªçzºçz uÌ�Tçº, ÒçzÄ� tzÄD @@2@@

¤çF|, uª NÿºçzÁçy� \çÌî @®z EçºÌç ¢ÿ�y ez® tzÄ @@3@@

15. u¤tçF| Tyo

¤zby Nÿy u¤tçF| ªçå-¤ç� LÄª½ Ä�î �qÄçÁççõ Nzÿ uÁçL Nÿ»mç\�Nÿ(tì:Qt) Vägy ºÒoy Ò{ @ FÌ EÄÌº �º Tç®ç \ç�z ÄçÁçç ®Ò Tyo \Òçå LNÿEçzº Òoçz¤Áç ªçå-¤ç� Nÿç ª�çz¤Áç ¤äjç�z Nÿç �®çÌ Nÿºoç Ò{, ÄÒë u�oçªçoç, §çF|, Eçut ûçºç FÌ EÄÌº �º u�§ç®y \ç�zÄçÁçy E�zNÿ ºËªuºÄç\çõ Ìz EÄTo Nÿºçoç Ò{ @ u¤tçF| Tyo FÌ �Nÿçº Ò{ ...

E) �çºu©§Nÿ Tyo

tçtç\y Nÿçz EçæT� ªç, u�©¤çz�y Nÿçz ^çäg @LNÿY Qçætç ÒÁçç®çz, �ägy ºt½ - ¤t½ @@

§çF| ªçzºçz §çz\ºç\, Qçb �º »�®ç ªçz\½ @Geçz Geçz §çzÄ\çF|, VìÌº� ¤zºç §F| @@1@@

YÁçEçz ¤zby \zÄ�Áçç tî� §ço @ºç\ç Nÿçz NìåÿÄº Eç®çz ¤zby Ìçz� tzÄ @@¤bNÿy Nÿçz tî� §ço, ¤bNÿy ªç ºØçz @�ºç®çz tzÆ Nÿçz ºç\ç Eç®çz, ¤zby Ìçz� tzEçz @@2@@

E\ Äºy Òçzoy Eçz oìªºy Ìðç @Eçoç §F| ºçªî Nÿy Ìyoç @@¤ç� Vº Nÿy QzÁçoy, ªçÁçoy @�ºç®çz Vº Nÿy �� §F| @@3@@

oºç Nÿçz �çº �º, §çºy Eçz EªºçF| @ÄÒçæ Goºy Ìz, ºç\ç Nÿy ÌÄçºy @@ºç\ç QzÁçDÌz, Ìçz�çz Nÿy Tçzby @¤ç� Ìçz�zD Eç�Áçy ¤zby @@4@@

¤) ÁçgNÿy Ìçz��z Nzÿ Ìª® �º Tyo

E\ Eçzºy Òçzoy oìªºçz NÿçzºçEçoç \çÌî �ºç®çz Nÿçzºç DD�çzNÿçz ºçzGÌ ªç® ªçzºy\çÌî Eç�Áççz Vºç DD @

16. ¤çºço Äº-�q Nzÿ Vº EçTª� �º Tyo @

Äº-Ä�î �uºm®¤ò ÒçzNÿº Vº Eç�z �º Äº Nÿy ¤Ò� LÄª½ ¤ìEçtºÄç\ç �ÄzÆ ºçzNÿoy Ò{ o¤ Nÿç ®Ò Tyo -

¤Òy�ç ¤Òy�ç tºÄç\ç �çzNÿçz �ºçz�çD,Ìçzägçz-Ìçzägçz tºÄç\ç oìªºçzD @

VgçÄu¤� ¤çF| Tºçz Nÿy ÌçNÿºyD,tz¤y� ¤çF| oìªºç »�®ç, Ìçz�çzD @tz¤y� ¤çF| oìªºç »�®ç Ìçz�çzD,Eçoç tºÄç\ç Ìçzägçz Tç Ìçzägçz �çD @@1@@

EçªÁçç ¤çF| \ç� tzÄEçzD,ªæutº ªÒçÁç, ªæutº ªÒçÁçD,ªæutº ªÒçÁç \ç®Nÿ� ¢ÿçzg¤y� §ægçºD,Vgç® tz¤y� Ìçz�çz Nÿçz ÒçºD @@2@@


¤) Ä�ç| oby® �Äçºy uÄÄçÒ Tyo¤) Ä�ç| oby® �Äçºy uÄÄçÒ Tyo¤) Ä�ç| oby® �Äçºy uÄÄçÒ Tyo¤) Ä�ç| oby® �Äçºy uÄÄçÒ Tyo¤) Ä�ç| oby® �Äçºy uÄÄçÒ Tyo Ä�ç|-Nÿçºæ\ç, ¤{oìÁç - uZætÄçgç qzÞ ªõ uÄÄçÒ Nzÿ EÄÌº �º ¤Òïo

Òy ª�îº osç Ót®Ë�Æy| Tyo, Äº osç Ä�î �qçõ ûçºç Tç®z \çoz Òøÿ @ Ìª®Nzÿ �ÿuºÄo|�ç�ìÌçº �ìºç�y �º©�ºçLæ Áçì�o Òçzoy \ç ºÒy Òø @ Eo: G�ÌçæËNwÿuoNÿ ÁçÒºçõ Nÿçz �ÄçuÒo Nÿº �ìºç�y ®çtçõ Nÿçz oç\ç Nÿº�z Nÿç ®Ò�®çÌ Òø @

1) �îÄ|\çõ Nÿç Ëªºm uÄÄçÒ ÌªçºçzÒ Nÿy �çºu©§Nÿ VubNÿç ªõ ÒÁty Nzÿ �îÄ|, E��z

�ìºQçõÿ Nÿçz Ëªºm Nÿº, u�©�çæuNÿo Tyo TçNÿº ªuÒÁççæL G�Ìz EçuÆÄç|tªçæToy Òø...

Nÿçª Nÿ¶®ç Nÿç\ Nÿ¶®ç <�ªç|\y> @oìuª ÌºT Nÿç ÁççzT Nÿç\ ª½ EçEçz\y @@

Goºçz Goºçz Eçz ËÄT| Nÿç tzÄ @Òªçºçz EçÄ�ì �Òy Òçzo @@

Nÿçª Nÿºçz N½ÿ Nÿç\ÿ Nÿºçz,@Òªçºçz EçÄ�ì �Òy Òçzo @@

Òªçº Vº oì©Òçº �çoy Nÿçz Nÿç\,@oì©Òy \¿º EçÄ�ì, Òªçºçz EçÄ�ì �Òy Òçzo @@

2. tìÁÒ� �ÒÁççoz Ìª® Nÿç Tyo

(NÿçNÿ� ¤çæ��z Nzÿ �ÒÁçz Nÿç Tyo)

uNÿ� ¤ägz Nÿy �çæt� ¤zby, ÌÄç Vgy tî� �çÒÄz Eçz @@�w@@

EæT�ç ª uYPQÁç uNÿ��z uNÿ®ç Eçz¢ÿçTî ¤gz Nÿç �çæt� ¤zbçz ÌÄç Vägy tî� �çÒÄz Eçz @@1@@

EæT�ç ª uYPQÁç uNÿ��z uNÿ®ç EçzNÿçz� ¤gz Nÿy �çæt� ¤uÒ� ÌÄç Vägy tî� �çÒÄz Eçz @@2@@

EæT�ç ª uYPQÁç uNÿ��z uNÿ®ç EçzVìg° ¤gz Nÿy �çæt� ¤uÒ�ç ÌÄç Vägy tî� �çÒÄz Eçz @@3@@

3. Tç{ºy �î\� �º Tyo -

u�NÿÁççz � Ìy®ç \ç�Nÿy, Tç{ºy �î\� \ç® @@�w.@@

¤zbç �ãgZ® ºç\ç tÆºs Nÿçz, Tç{ºy �î\� \ç® @¤zby �ãgZ® Áçç®y \�Nÿ Nÿy, Tç{ºy �î\� \ç® @@Ìî�ãgç ¤�½®çz ª{«®ç ¤çÌ Nÿçz, Tç{ºy �î\� \ç® @u�NÿÁççz � Ìy®ç-\ç�Nÿy, Tç{ºy �î\� \ç® @@1@@

ty®ç ¤�½®çz ª{«®ç Nÿ�yNÿ Nÿçz, Tç{ºy �î\� \ç® @¤çoy ¤�y ª{«®ç ºzÆª Nÿy, Tç{ºy �î\� \ç® @@ªîÌº ¤�½®çz ª{«®ç Q{º Nÿçz, Tçzºy �î\� \ç® @u�NÿÁççz � Ìy®ç-\ç�Nÿy, Tç{ºy �î\� \ç® @@2@@

Nÿç�bç ¤�½®çz ª{«®ç ºzÆª Nÿçz, Tç{ºy �î\� \ç® @ºF| ¤�y ª{«®ç ¤çæÌ Nÿy, Tç{ºy �î\� \ç® @@�çætäg ¤�½®çz ª{«®ç Nÿ�yNÿ Nÿçz, Tç{ºy �î\� \ç® @u�NÿÁççz � Ìy®ç-\ç�Nÿy, Tç{ºy �î\� \ç® @@3@@

4. ¤çºço �Ësç� �º Tyo <tìÁÒç> ¤çºço ÁçzNÿº \¤ Vº Ìz u�NÿÁçoç Ò{ GÌ Ìª® ªuÒÁççLæ

®Ò Tyo Tçoy Ò{ -�ìu�®ç Yçæt \�ª oçzºçz, Áççg�½ Nÿç oî @Áççg�½ Nÿç oî Áççgçz ºz, �ìu�®ç Yçæt @@

5. ¤çºço EçTª� �º Tyo\{Ìz Òy ¤çºço Ä�î Nzÿ TçåÄ Nzÿ �çÌ �ÒíåYoy Òø, o¤ ¤çºçoy ªuÒÁççLæ

ª�çzºæ\Nÿ §çÄ Ìz, tìÁÒz Nÿçz Ì©¤çzu�o Nÿºoz ÒíL Tç Geoy Òø -ÌªîÒ-1 :- Nÿçz� TçåÄ ^ægçz ºçz�®çz ºz Áççägç @

ªæ\Áç½-ªæ\Áç½ YÁ®çz Eç®çz @@ÌªîÒ-2 :- <uÌÄ�y> TçæÄ ^ægçz ºçz�®çz T ¤çF| @

ªæ\Áç-ªæ\Áç YÁ®çz Eç®çz @ÌªîÒ-1 :- NÿçzN½ÿ Ì D tª Ì½ YÁ®çz ºz Áççgç @

ªæ\Áç-ªæ\Áç YÁ®çz Eç®çz @@


ÌªîÒ-2 :- Eç�Áç½ ¤ç� N½ÿ tª Ì½ YÁ®çz Ò® tìÁÒç @ªæ\Áç-ªæ\Áç YÁ®çz Eç®çz @@

ÌªîÒ-1 :- NÿçzN½ÿ Ì D tª Ì½ YÁ®çz ºz tìÁÒç @ªæ\Áç-ªæ\Áç YÁ®çz Eç®çz @@

ÌªîÒ-2 :- Eç�Áç½ ªçªç N½ÿ tª Ì½ YÁ®çz Ò® tìÁÒç @ªæ\Áç-ªæ\Áç YÁ®çz Eç®çz @@

6. ¤çºço ËÄçTo �º TyoÄ�î �q Nzÿ NìÿZ ÁççzT ¤çºço EçTª� Nÿy §�Nÿ �çoz Òy Z��º-

ªìægzº �º Yäj E��z GnÌçÒ Nÿçz �tuÆ|o Nÿºoz@ §çb, HåYy EçÄç\ ªõ TçNÿºÄ�î �q Nÿçz ÌYzo Nÿºoç -

säãgNÿo Vçzägç, ¢ÿägNÿo u�Æç�,tìÁÒç Nÿ EçæT �º, YªNÿo tìÆçÁç @Ìì�çz-Ìì�çz Ì¤ Òçz \çÄ ÒçzuÆ®çº,¤ºço ^zÁç�, Òçz \çÄ ÒçzuÆ®çº @@

7. Ä�î u¤tçF| �º Tyo ÁçS� Ì©��ç Òçzoç Ò{ @ Ä�î Nÿy u¤tçF| Nÿy ¤zÁçç Eç �ÒíåYoy Ò{ @ Ä�î

�q ªõ LNÿ tì:Q Nÿy ÁçÒº Ìy Zç \çoy Ò{ @ ÄçoçÄºm §çºy Òçz Geoç Ò{@ FÌ �º §y Äº �q Nÿy ªuÒÁççLæ, Ä�î �q Nÿy ªuÒÁççEçõ Ìz �çzNÿ-^çzNÿNÿº�z Ìz �Òë YìNÿoy -

�çæTg ÌºyNÿy ¤zby YÁçy o¤ Eç®çz ºçz\ Äçz @Nÿçzey N½ÿ Eçg D tz\ uÁç®çz o¤ � Eç®çz ºçz\ Äçz @

8. ¤çºço Äç�Ìy �º TyouÄÄçÒ-ÌªçºçzÒ Nÿç Eæuoª twÉ®, Esç|o \¤ ¤zbç, ¤Òí Nÿçz ÁçzNÿº

¤çºço ÌÒyo Vº Äç�Ì Áçç{boç Ò{ oçz tìÁÒz Nÿy ªçå Nÿy Eçzº Ìz ®Ò Tyo Tç®ç\çoç Ò{-

Nÿç\º NìÿNîÿ ¤çuÌæT Áçç \çF|ªç® �ìÌz ¤zbçÁçç, NÿçuÒ Nÿy ¤æ\ D ÁççF| ?¤çºç ¤ºyÌ §®çz tçtç @�çæt� ¤Òï ÁççF|Ì @@

1.2 Y²ÿy / Ycy ÁççzNÿTyoE) Ä�ç| oby® Ycy Tyo

(ÌæNÿÁç� LÄª½ Ìªyqç - ªì�ççÁççÁç tzÄçÌz, EçÄy|, u\. Ä�ç|)

ª�ìÉ® �z \¤ Ìz EçåQz QçzÁçy Ò{, Eçbç �yÌ�z Nÿy Y²ÿy GÌNzÿ\yÄ� Nÿç Eu§�ç EæT ¤� T®y @ Ì¥®oç Eç{º Y²ÿy Nÿç TÒºç Ìæ¤æ� Ò{@Ìæo Nÿ¤yº �z oçz E�®çnª tÆ|� Ìz §y Y²ÿy Nÿç Ìæ¤æ� \çzäg ut®ç :-

YÁçoy Y²ÿy tzQNÿº, ut®ç Nÿ¤yºç ºçz® @tçz �çb� Nzÿ ¤yY ªõÿ, Ìç¤ìo ¤Yç � Nÿçz® @@

Y²ÿy Nzÿ EçNÿçº-�Nÿçº ªõÿ Ìª® Ìª® �º �®z �®z �®çzT Òçzoz ºÒzuNæÿoì Eç\ ÁççQçõÿ ÄÊçz| ¤çt §y Y²ÿy Nÿç ªÒnÄ Nÿª �Òëÿ ÒíEç Ò{ @ Y²ÿyNzÿ \uº®z Eçbç Nÿç ªÒnÄ Nÿª �Òëÿ ÒíEç Ò{ @ Y²ÿy Nzÿ \uº®z Eçbç Nÿç ªìP®§çº Vº Nÿy ªuÒÁçç �º Òçzoç Ò{, uÄÆzÊNÿº ¤Òï �º, \¤uNÿ �ì»Ê Nÿyu\©ªztçºy ºÒy Ò{ \yuÄNÿç - G�ç\|� @ Y²ÿy �yÌ�ç VºzÁçî Nÿçª Nÿç Òy EæTªç�ç \çoç Ò{ @ ªuÒÁççLå Èª Nÿçz ÒÁçNÿç ¤�ç�z Nzÿ uÁçL Eçbç �yÌoz Ìª®Tyo Tçoy ºÒoy Ò{ @ Y²ÿy Nÿy Vº|-Vº| ªõÿ Tyoçõ Nÿy �ì� uªÁçNÿº Èª Nzÿ¤çz^ Nÿçz Nÿç¢ÿy ªçÞç ªõ ÒÁçNÿç Nÿº tzoy Ò{ @ ª�®�tzÆ ªõ Y²ÿy ÿ�º Tç®z\ç�zÄçÁçz F� ÁççzNÿ Tyoçõ Nÿçz <Ycy-Tyo> NÿÒç \çoç Ò{ @ ª�®�tzÆ Nzÿ¤{oîÁç, uZætÄçägç osç Ä�ç| u\Áçz Nÿy Nÿçºæ\ç EçÄy| oÒÌyÁç ªõ �Äçºy §çÊçNzÿ ®z ÁççzNÿ Tyo §çºoy® ÌæËNwÿuo Nÿç Òy LNÿ EæT Ò{ @ F� ÁççzNÿ Tyoçõ Nÿçz�Äçºy §çÊç Nÿy �ºçzÒº ªç�ç \ç® oçz E�ìuYo �Òy ÒçzTç @ ¤{oîÁç u\Áçz Nÿy¤{oîÁç osç ªìÁçoçF| oÒÌyÁç Nzÿ NÿF| TçåÄçõÿ ªõ Vîª-Vîª Nÿº ®z <Ycy Tyo>ÌæNÿuÁço uNÿ®z T®z \çz Eç\ §y E��y Tuºªç Nÿçz ¤�çL ÒíL Ò{ @ NìÿZ ÿYìu�ætzTyoçõ Nÿç ºÌçËÄçt� ¤ägç EçÁÒçt tç®Nÿ Ò{ @ F� Tyoçõ Nÿçz Ìì�oz Ìª® LNÿu�ºçÁçç Òy Eç�æt uªÁçoç Ò{ @ \¤ NÿçzF| ªuÒÁçç Y²ÿy ÿYÁççoz ÒíL TçoyÒ{ :- <ÌçÄ�-¢ÿçTì� Nÿç ªuÒ�ç ª

tçzºy Nÿçz Eçz uÌæVçägç�çägç ub²ÿy Nÿçz Tìægçºç�º{ ¤æ�ì ÌçÁçî Nÿç �zY ª\çÒz ¤uÒ� Nÿç tzÆ ª >@@1@@


ÌçÄ� osç ¢ÿçTì� ªçÌ ªõÿ uÄÄçuÒoç �ìÞy Nÿçz ªç®Nzÿ Ìz Ìç{TçoEçoy Ò{ uNæÿoì �ç®: §ç§y E��y ��t Nÿçz §zb tz�z Nzÿ �q ªõÿ �Òë Ò{,FÌyuÁçL §çF| E��y �n�y Nÿy �\º ¤YçNÿº Yì�Yç� ¤çÁççõ ªõ Tîås�z Nzÿ uÁçLuÌæTçägç Eç{º �çägç Nÿç ¤ægÁç osç ubNÿuÁç®çå �Tägy Nzÿ ¤æ� ªõÿ uZ�çNÿº ¤çå�Áçzoç Ò{ @ Eç{º ¤Ò� Nzÿ TçæÄ ªõÿ GÌNzÿ ªç®Nzÿ Nÿy Ìç{Tço tz�z Eçoç Ò{ @

<¢ÿçTì� Nÿç ªuÒ�ç ªÌçz�çç Nÿy u�YNÿçºyºç\ç FætÁç ^çzN{ÿ �ç�y§y\y Ìyoç Nÿy NìÿÌìªç�yºçÒy »QªçF| §ºz TçÒyFætÁç ªçzºçz Eçz LzÌçz �çÒy @> @@2@@

¢ÿçÁTì� ªçÌ ªõÿ �ç®Nÿ (F�ü) ËÄm| u�YNÿçºy ªõ ºæT uªuÈo �ç�y§ºNÿº ^çõNÿoç Ò{, u\ÌÌz NìÿÌìÿª Nzÿ Ìªç� NÿçzªÁç �çu®Nÿç §ëÿT T®yEç{º \¤ GÌ�z �ç®Nÿ Nÿy uÆNÿç®o Nÿy oçz ºçÒ YÁçoy ¿Qªç �z Ì¢ÿçF|ty uNÿ ªzºç §çF| LzÌç Æºçºoy �Òy Ò{ @

<¤æ�î ªºç Eçz Eç®ç Áçz�¤çºyNÿ ÌzÄçF|, ªîe §º Eçz eÌçeÌ¤çºyNÿ ÌzÄçF|, ªîe §º Eçz eÌçeÌºçæ�î ª Eçz NÿÌy NÿÌyª Ò{ Eçz ÌçÌì Nÿç ¤Ìyªºçz \yÄ Eçz �ºç®ç Nÿç ¤ÌyT®çz ¤æ�ì ªºçz Eçz TÁÁçy ªÌy @> @@3@@

ªzºç §çF| ªì^z Áçz�z Eç®ç Ò{, ªø ÌzÄF| ªîe ªõ eÌçeÌ §º Nÿº N{ÿÌzÿ�NÿçH? ª{ oçz ÌçÌ Nzÿ ÄÆ ªõÿ Òïå, ªzºz �çm oçz tîÌºçõ Nzÿ ÄÿÆy§îo Ò{ @ ªzºç§çF| \{Ìç Eç®ç, TÁçy Ìz Òy Áççzb T®ç @ LNÿ E�® �ÌæT -

<¤æ�î Nÿº{ ªºy ¤çzºÄ��uÒº{ ¤uÒ� �yoç©¤ºVägy �uÒº{ ºzÆª Nÿy

\ç® ¤uÒ� ºz ÒçuNÿª Nÿy @> @@4@@

§çF| �F| Ìçägy tzNÿº ªzºç ËÄçTo Nÿºoç Ò{, ª{ ºzÆªy �yoç©¤º�Ò�Nÿº \¤ E��z §çF| Nzÿ Ìçs \ç�z ÁçToy Òïå oçz LzÌç ÁçToç Ò{ uNÿ NÿçzF|ÒçuNÿª Nÿy ¤Ò� \ç ºÒy Ò{ @ )

<Yçzºy ¤uÒ� uYæty §F| Eçzªçzºy Yçzºy \º \º ¢ÿçby EçzªQ Yçzºy Nÿy �Òç® uYæoç�çætz ªºçz ªçÒzº §çTyÄæoç @> @@5@@

Òz ¤Ò� ªzºy YçzÁçy ¢ÿbNÿº uYæty Òçz T®y, ªzºy YçzÁçy \\|º ÒçzT®y, u¢ÿº §y ªì^z YçzÁçy ¢ÿb�z Nÿy uYæoç �Òëÿ Ò{ @ ªzºz uÁçL ®Òy ÌæoçzÊNÿy ¤ço Ò{ uNÿ ªzºç ªç®Nÿç §çS®Äç� ¤�ç ºÒz @

<Zyoç �º ÌçÌºÄçÌªo Nÿºz Eçz ªç®-ªçoçE��y ºçª ºÄ EçzÁçç®y ®ç �º Nÿy Zyoç @> @@6@@

<§ç§y �º ªçoç Nzÿ Eÿn®çYçº tzQNÿº ÌÓt® ��æt NÿÒoy Ò{ -Eçz ªzºy t®çÁçì ªçoç ¤Òï Nÿçz ªo Ìoç @ E��z §çF| (ºçª) Nzÿ uÁçL ®Ò �ºç®zNÿy ¤zby (Ìyoç) Áçç®y Ò{ @ Esç|o Ìyoç Nzÿ tì:Qy Òçz�z Ìz ºçª tì:Qy ÒçõÿTz,ºçª Eç{º Ìyoç Nÿç EçtÆ| \� \yÄ� ªõ VìÁçªyÁç T®ç Ò{ @

�ºæoì FÌ �Äy-�ÄzÁçy ¤Òï Nzÿ ÌìQ Ìz \Áç�z ÄçÁçy ¤Òï Nÿy ÌªÄ®ËNÿ�ägçzÌ� ÌçÌ Nzÿ Nÿç� §ºoy Ò{ uNÿ - E\y ÌçÌì¤çF|, ¤Òí �º Qî¤ En®çYçºNÿº�ç, GÌz Fo�ç Ìoç�ç uNÿ GÌNzÿ Ìçs ªç{o Nzÿ Ìªç� u�§çÄ Òçz :-

<Zyoç �º ÌçÌºÄçÌQî¤ Nÿº\çz ÌçÌì¤çF|Qî¤ Nÿº\çz ÌçÌì¤çF|EçzºÄ u�§ç\çz ÌÄo ÌçF| @> @@7@@

��æt (Nÿ�®ç) \¤ tzQ Áçzoy Ò{ uNÿ �ägçzÌ� GÌNÿy ªçå Nzÿ Nÿç�§º T®y oçz ÄÒ E��y §ç§y Nzÿ �q ªõÿ �ì�: ªçoç Ìz uÄ�® Nÿºoy Ò{ -


<Zyoç �º ÌçÌºÄçÌªo Nÿº Eçz ªç®-ªçF|E��çz Ò{ Eçz §çF|Áçç®y �ºç®ç Nÿy \çF|EçzQ u�§çEçz ¤zby ÌçF| @> @@8@@

<Òz ªçoç\y, ¤Òï �º En®çYçº ªo Nÿº�ç M®çõÿuNÿ ÄÒ u\ÌNÿyÁçßªy Ò{ ÄÒ Òªçºç §çF| Ò{, GÌy Nzÿ uÁçL �ºç®ç Nÿy \ç®y Áçç®y Ò{, EoLÄGÌ Nÿçz oìª ¤zby Ìªç� u�§ç�ç !>

�çuºÄçuºNÿ \yÄ� ªõÿ tzQç \çoç Ò{ uNÿ �F| ¤Òï Eç{º ÌçÌ Nzÿ Ìæ¤æ��ç®: ª�ìº �Òy Òçzoz @ ¤Òí �º En®çYçº Nÿº�ç ¤Òí�ç ÌçÌ E��ç ÒNÿÌçªç�oy Ò{ @ ®Ò uÄºçz�ç§çÌ Qç�-�ç� osç ºÒ�-ÌÒ� ªõÿ §y �tuÆ|o ÒçzoçÒ{ @ FÌy Ä\Ò ¤Òï Y²ÿy �yÌoz Ìª® Ã®æT Tyo ûçºç E��z ª� Nÿy Ã®sçNÿçz tîº Nÿº�z Nÿç �®çÌ Nÿºoy Ò{ -

<Nÿçºy Eçz QìQägyoçz�Ò EçzÌºy Eçz GQägyNÿçºy Eçz Nÿçz®Áçtz® \Òº Nÿç ¤çzÁç @> @@9@@

<Eçz NÿçÁçy ªìTy|, oì�z EçzÌºy GQçäg gçÁçy @ E¤ ªì^z Áçy��ç�çzo�ç �ägzTç @ Eçz NÿçÁçy Nÿçz®Áç oì \ÒºyÁçz ¤çzÁç M®çõÿ Ìì�çoy Ò{\¤uNÿ ªyeç ¤çzÁç�ç ozºç Tîm Òø @

\¤ ÌçÌ �z EXZy Ìçägy Áçy Eç{º ¤Òí Nzÿ uÁçL ªçzby ÌçägyQºyty oçz ¤Òï Nzÿ ª� Nÿç EÌæoçzÊ FÌ Æ£tçõÿ Ìz ¢îÿb �ägç ->

<ÌçÌì �uÒº{ ªçzºy o�ÌzÁçç¤Òï Q tz® Äç ¤çæg¤Òï Q Áçz® Äç ¤çægGº¢ÿçbî Ò{ Äç ºçæg @> @@10@@

u�©� Eç{º ª�®ª ÄT| ªõ Äº �q Nÿy Eç{º Ìz �ÄÄ�î Nÿçz uÄÄçÒNzÿ EÄÌº �º EMÌº \zÄº §zb uNÿ®õÿ \çoz Òø uNÿ�oì Eu�NÿçæÆ �uºÄçº

ªõ uÄÄçÒ Nzÿ ¤çt ÒÁty Zîb�z Nzÿ �îÄ| Òy ¤Òï Nzÿ o� �º Ìz Ìçºz TÒ�zGoºÄç uÁçL \çoz Òø @ LzÌy Òy LNÿ ÌçÌ ¤Òï Nÿy �s �Ò�Nÿº u¢ÿºNÿoyÒ{ oçz ¤Òï Nÿy §çÄ�ç F� Æ£tçõ ªõ Ã®Oÿ Òçzoy Ò{ -

<�çNÿ Nÿy Ò{ Eçz �sEçzÌçg°ç ªo ªçº®½,bîT \çÒz Eçz uNÿºNÿy Áççgî�s Nÿçz Ò{ Eçz EçQîäg gçæg,�s Æçz§z Eçz Tçzºç ªìQägç�çÒy Æçz§o Eçz Nÿçºç ªìQägç> @@11@@

<�çNÿ Nÿy ®Ò �s Ò{, ªìQ ªo ªºçzäg Äº�ç �s Nÿy u¢ÿºNÿy LÄæªmNzÿ bîb \ç®zTõÿ M®çõÿuNÿ �s Nÿç ËÄm| oçº ¤Òío Zçzbç (Nÿª Áçæ¤ç) Ò{ @ÌY ¤ço oçz ®Ò Ò{ uNÿ �s Tçzºz ªìQ �º Òy Æçz§ç tzoy Ò{, NÿçÁçz ªìQägz �º�s ¢ÿ¤oy �Òy Ò{ @>

Vº Nÿy §Áçy ¤Òï oçz ÄÒ Ò{ \çz Ì§y tì:Qçõã Nÿçz ^zÁçoz ÒíL Ì¤ Nÿy§ÁççF| YçÒz -

<�ÒÁççz Tç�ç TçHå EçzTçHå tzÄ Eçz �ºª Qªºç \�ª tzoçºç Qªºç ªçoç u�oç QtîÌºçz Tç�ç TçHå EçzÌçÌì ªºç ÌÌºç QoyÌºçz Tç�ç TçHå Eçzªºç Nìÿbîæ¤ QTçÁçy tzoçºç Q @> @@12@@

<ª{ �ÒÁçç Tyo tzÄ osç �ª| Nzÿ uÁçL Tçoy Òíå, ªì^z \�ª tz�zÄçÁçzªçoç u�oç Nzÿ uÁçL ªzºç �ÒÁçç Tyo Ò{ @ ªzºç tîÌºç Tyo ÌçÌ Eç{º ÌÌìºNzÿ uÁçL Ò{@ ªzºç oyÌºç Tyo ªzºz Nìÿbì©¤ ....( uÄÆzÊ Nÿº ªç®Nÿç Nÿçz) TçÁçytz�zÄçÁççõÿ Nÿçz Ìªu�|o Ò{@>


§çºoy® ÁççzNÿ \yÄ�, ÌçÒÌ LÄª½ Æç{®| Nzÿ uÁçL uÄP®ço Ò{ uNæÿoìE�®çnª ªõÿ §y ÄÒ Nÿª �Òy Ò{ @ Eç�®çunªNÿ tÆ|� Nÿy §çºoy® \� \yÄ��º TÒºy LÄæ Euªb Zç� Ò{ @ LNÿ ªÒç� uÄûç� Ìz ÁçzNÿº TçåÄ Nzÿ SÄçÁçzoNÿ Nÿy E�®çnª ªõÿ TÒºy �{e Ò{ @ TçæÄ Nÿy E��äj TåÄçº� §çzÁçy §çÁçyªuÒÁçç Nzÿ \yÄ� �º §y E�®çnª Nÿy TÒºy Zç� Ò{, FÌy Nÿçºm TçåÄ NÿyE§çÄ osç NÿÉbª® u\ætTy GÌNzÿ uÁçL ÌçÒÌ Nÿy �zºNÿ osç ÌìQtçu®�yÒ{ @ ª�ìÉ® �z \¤ Ìz EçQõÿ QçzÁçy Ò{, ÄÒ Æç®t ªwn®ì Ìz ÌÄç|u�Nÿ §®§yoÒíEç Ò{ Eç{º Eç\ §y ÄÒ FÌ §® Ìz ªìOÿ �Òy Òçz ÌNÿç Ò{ @ �ºæoì §çºoy®E�®çnª �z ª�ìÉ® Nÿç ªwn®ì Ìz ÌçqçnNÿçº Nÿºç®ç, FÌuÁçL §çºoy® �º�çºy Nzÿ uÁçL ªwn®ì ÌÒ\ Ò{, §çºo Nÿy ªuÒÁççLå ÌV� Eºl® ªõÿ uÒæÌNÿ�ÆìEçõ Nÿç Qç{¢ÿ Qç®z u¤�ç, Eç{º Qzoçõ-QuÁçÒç�çõ ªõ §îo-�zoçõ Ìz §® ªìOÿÒÿçzNÿº E��z ºçz\ªºç| Nzÿ Nÿçª ÌÒ\ jæT Ìz Nÿºoy Òøÿ, ÄÒ ªwn®ì Ìz tÒÆo�Òë Qçoy Äº� G�Nÿç ÌÒÊ| ËÄçTo Nÿº�z Nzÿ uÿÁçL ÌÒ\ on�º ºÒoy Ò{@ÄÒ §çzº Nzÿ �Qz¿ YÒNÿ�z Nzÿ �îÄ| Òy uÄ�çoç Ìz ªwn®ìNÿy ®çY�ç Nÿºoz ÒíLEçbç �yÌoy Ò{ @ �äg�ägçoy ÒíF| Y²ÿy Ìz Eçbç ¤�çoy ºÒoy Ò{ Eç{º GÌNzÿNæÿe Ìz Y²ÿy Tyoçõ Nÿy ª�îº �Äu� ªìQuºo Òçzoy ºÒoy Ò{ -

<ªQ ªº� tz\çz tzÄçªº½®ç u�oç Nÿç EçåT� ª¤ìÁçç®ç ÌçºæT�ìºy Nÿçz Tçõtºy Eçz¤ç\ç ¤\ç®ç Ììætºy Eçz @> @@13@@

<Òz §TÄ� ! ªì^z u�oç Nzÿ EçåT� ªõ ªºm tz�ç @ o¤ ÌçºæT�ìºyTçõtºy (®Æ Tç®Nÿ) ¤ìÁçç®ç \ç®zTç \çz Ììætºy �çªNÿ Äçù ¤\ç®zTç @>

<ªQ ªº� tz\çz tzÄç�ty Nÿy NÿTçº ªL�y ¤uÒ� Nÿy ÌºÄ� \Áç{ªºçz ¤æ�ì Nÿçz uÒºtç §º{�zðº Ìy �ç�y Tº{ @> @@14@@

<Òz tzÄ! ªì^z �ty Nzÿ oÿb �º ªºm tçz @ FÌ ¤uÒ� Nÿy uYoç �î �îNÿº YÁç GezTy, uÄ®çzT Ìz ªzºz ¤çF| Nÿç Ót® §º Eç®zTç Eç{º GÌNÿy EçåQçõÌz EçåÌìEçõ Nÿy ^äãgy ÁçT \ç®zTy @>

<ªQ ªº� tz\çz tzÄç�y¿ YÁççz �ç ªyey¤çF|�y¿ YÁç Eçz ªyey¤çF|ªºçz u¢ÿº Q EçÄ�çz �y Òçz® @> @@15@@<Òz tzÄ ! ªì^z ªºm tçz @ Eçz ªyey ¤çF| (ªwn®ì) �yºz YÁççz, ªwn®ì ¤Òío

�yºz Ìz Eç�ç, LNÿ tª EçuÒËoç EçuÒËoç @ E¤ ªzºç Áçç{b Nÿº Eç�ç �ÒyÒçzTç @ >

<ªQ ªº� tz\çz tzÄç\� Nÿº{ F| ÁçzNÿyEçÒzD ªºç ªçÒzº �çÁçNÿy\çÒz \�Nÿ ÒÁçNÿy @> @@16@@<Òz tzÄ! ªì^z ªºm tz�ç, ÁççzT ÆyVÀoç Nÿº ºÒz Ò{ @ ªzºz ªç®Nzÿ Nÿy

ÿ�çÁçNÿy Eç®zTy, ®Ò �çÁçNÿy ªì^z ¤ägy ÌìTªoç Ìz Áçz \ç®zTy Esç|o ªøã FÌ�çÁçNÿy �º Yäj Nÿº ÌÒ\ Òy �ºªu�oç Nzÿ u�Nÿb �ÒíåY \çHåTy @>

<ªQ ªº� tz\çz tzÄçL�ç <tzÄçË®ç> Nÿy EçzÌçºy ªu�ºçz Ìçz�çç §ºy TºÌçzÁçy ªÌçz�çç §ºy TºÌçzºy ª @> @@17@@<Òz tzÄ, ªì^z FÌ <tzÄçÌz> Nÿy EçzÌçºy ªõÿ ªºm tz�ç @ Æìò Ìçz�z

Ìz ¤�z ªæTÁç-ÌîÞ (TºÌçzºy) ªõ ªì^z �uo Nÿy EçzÌºy ªõ ªºm tz�ç Esç|oª{ �uo Nzÿ �îÿÄ| ÌìÒçT� \ç�ç YçÒoy Òïå, tzÄ oìª oçz ®Ò \ç�oz Òy Òçz uNÿ®ut ªzºz �uo ªì^Ìz �ÒÁçz Òy YÁç ¤Ìz oçz ªzºz TÁçz ªõÿ ÌìÒçT Nÿç �oyNÿªæTÁç ÌîÞ N{ÿÌz ºÒ ÌNÿoç Ò{?>

\¤ �çu®Nÿç §çzº ªõÿ Y²ÿy �º F� ªºm Tyoçz Nÿçz Tçoy Ò{ oçzÄçoçÄºm ªõÿ Nÿ¿mç ÌçNÿçº Òçz Geoy Ò{ uNæÿoì F� Tyoçõÿ Nÿçz Ìì�Nÿº ÌçÌNzÿ �{ºçõÿ oÁçz Nÿy \ªy� uQÌNÿ�z ÁçToy Ò{ Eç{º ÄÒ ¤ìºy oºÒ §ägNÿ GeoyÒ{ - <FÌ Vº ªõã oì^ �º LzÌç Nÿç{�Ìç �Òçäg bîb �ägç \çz oî ªºm ªçåT ºÒyÒ{ @ ÌçÌ Nzÿ YyQoz Òy Tyo Nÿç Ìªç bîb \çoç Ò{, ÒªzÆç Nÿç QbºçT u¢ÿºÌz Eçºæ§ Òçz \çoç Ò{, ¤zYçºy ¤Òï Nÿç ª� uQ�çoç Ìz §º Geoç Ò{, GÌNzÿª� Nÿç EçNÀÿçzÆ F� Æ£tçõÿ ªõ ¢îÿb ÿ�ägoç Ò{ -


<ÌçÌì Nÿº{ ªºy Eçz ÌçÌºÄçÌ�æt Nÿº{ ªºy Eçz ¤�ÄçÌNÿÌy Tçå\î ª Eçz �ºtzÌNÿÌy Tçå\î ª Eçz �ºtzÆ @> @@18@@

<ªzºy ÌçÌ ªì^z ¤Òío Ìoçoy Ò{ Eç{º ªzºy ��æt ªì^z Ä�ÄçÌ tz�z�º oìÁç T®y Ò{, ªø ªç®Nÿç o\Nÿº FÌ �ºtzÌ ªz N{ÿÌz ut� Nÿçåbî?>

<tæty ºz tìÌªç� F|tìÌªç� Nÿy �º{ gçÒyªºy FÌÄº §ºz TçÒyªºy FÌÄº §ºz TçÒy @> @@19@@

<ªzºz ûzÊy Eç{º tìÅª� \Áç� Ìz Vìboz ºÒõÿTz @ ªzºç LNÿªçÞÌçqy F|¾çº Ò{ @ tìÅª� uNÿo�ç §y \çÁç ºYz, ªzºy Eçzº Ìz F|¾çºTÄçÒy §ºzTõ @>

<¤æ�ì ªºçz ºz Eç®çz Áçz�¤{oìÁç TçÄ Nÿy TÁÁçy ª¤çF| ªºy Eçz oìºÌy �uY�Øçz §çz®ºçF| ¤çzÁçy ª @> @@20@@

<ªzºç §çF| ªì^z Áçz�z Nzÿ uÁçL ¤{oîÁç TçåÄ (�Tº) Nÿy TÁçy ªõ Eç®ç@GÌNÿy §çz®ºç®y (�åÄçºy) ¤çzÁçy ªõ GÌz ªzºy ¤Ò� oìÁçÌy �z �ÒYç� uÁç®ç@>Eç{º ÄÒ uÄtç ÒçzNÿº ÌçÌ Nzÿ Vº u�NÿÁç Nÿº §çF| Nzÿ Ìçs ªç®Nzÿ Nzÿ uÁçLYÁç �ägy@ Vìb� §ºy u\ætTy Ìz u�NÿÁçNÿº ÄÒ ªìOÿ ÄçoçÄºm ªõÿ \ç �ÒíåYy@ ªìño Nzÿ ¤çt GÌ�z ºçÒo Nÿy ÌçåÌ Áçy @ Eç{º LNÿ ut� LzÌç §y Eç \çoçÒ{ uNÿ ÌçÌ Nÿçz E��z Eæuoª Ìª® Nÿç Eç§çÌ Òçz�z ÁçToç Ò{, GÌ�z ¤Òí�º \çz En®çYçº uNÿ®z sz, Äz ÌçNÿçº Òçz�z ÁçToz Òøÿ @ u¢ÿº §y ÄÒ ÌçÒÌ¤bçzºNÿº ¤ägy ty� Äçmy ªõã ¤Òío EçÆç §ºy �\ºçõ Ìz ¤Òï Ìz NÿÒoy -

<ÁççÁç Eçz ÁççÁç NìæÿNîÿÒçs �{ oî NÿÁççÄ\çzL�y �æt Nÿy ªç® Òçz\çz�çgç gçzÒy Q �ìºçÄ\çz @> @@21@@

<¤Òï, E¤ oî Òy FÌ ��t Nÿy ªçoç ¤��ç, FÌz ªçowÄo Ë�zÒ Nÿº�ç@ ÒªzÆç FÌNÿy u¤tçF| Nzÿ Ìª® E��y ÒszÁçy �º ÁççÁç NìæÿNîÿ TyÁçç Nÿº�çEç{º FÌNzÿ �{º uÁçQ�ç, §çÁç �º NìæÿNîÿª ÁçTç�ç osç FÌz Òºtª �çägçEç{º ubNÿÁçy Nÿy �îuo| Nÿº�ç @> FÌyuÁçL oçz NÿÒç \çoç Ò{, <Ìç{ ut� ÌçÌNzÿ oçz LNÿ ut� ¤Òï Nÿç> @

F� Y²ÿy Tyoçõÿ Nÿçz Ìì�çNÿº \¤ ÄÒ Yì� Òçz TF| oçz NìÿZ qmG�ºçæo ª{�z ÌÒ\ Òy �îZ uÁç®ç - <Ì\y¤çF|, ÌYªìY oì©Òçºz Tyo ¤z\çzäg Òøã,uNÿÌ Ìz ÌyQy oìª ®z Tyo? >

ÄÒ ªzºy ¤ço Nÿçz Ìì�Nÿº �ÒÁçz oçz ªìÌNÿçF| u¢ÿº �yºz Ìz ¤çzÁçy -<�ç NÿçTt uÁçQ{, �ç Å®çÒy ÁççT{ @ uÒºtç ª GTõ, ªìQ Ìy ¤çzÁçõ @ Nÿç�ª Ìì�{, Tyo ¤�{ Ò\çº> @ (NìÿZ ÿTyo tîÌºçõ Ìz Ìì� Ìì�Nÿº ®çt Òçz T®zEç{º NìÿZ Ót® ªõ HT Eç®z @ E§y oçz ªzºz �çÌ NÿF| Tyo Ò{, ozºy �çzsyªõ �Òy Ìªç®õTz @)

<¤Ì ¤Ì, E§y oçz Fo�z Òy Nÿç¢ÿy Ò{, ª{ Nÿ§y EçHæTç oçz Ì¤uÁçQ Áçz \çHåTç uNÿ�oì oìª�z Tyo §îÁç ªo \ç�ç @> ª{ \Áty Ìz ¤çzÁçç@

Ì\y¤çF| §y Nÿ¤ �yZz ºÒ�zÄçÁçy sy, Yb Ìz ¤çzÁçy -

<�ç �çTº, �ç ¤PQº¤æ�ì �ç ÁççT{ ºz ÁçìÒçºu¤� �ç�y u¤�ç Qzoy¢ÿÌÁç §®y ºz Eæ¤çº @> @@22@@

ÌYªìY ÁççzNÿTyo LNÿ LzÌy ¢ÿÌÁç Ò{, u\ÌNÿç ¤T{º �ç�y Eç{ºu¤�ç Qzoy Nzÿ Eæÿ¤çº ÁçT \çoç Ò{ @ �ºæoì ºÌTÀçÒy Nzÿ E§çÄ ªõÿ ®Ò ¢ÿÌÁçG\äg ºÒy Ò{ @ uÄùwo Y²ÿy Nzÿ Nÿçºm E¤ �yºz �yºz Y²ÿy Tyoçõÿ Nÿç Áççz�Òçz ºÒç Ò{ @ ÄËoìo: F� ÁççzNÿTyoçõ ªõ Òªçºy ÌæËNwÿuoÿ LÄª½ \yÄ� tÆ|�Nÿy ^ÁçNÿ uªÁçoy Ò{ @ ÁççzNÿTyo §çºoy® \yÄ� Nÿy E�ªçzÁç u��y Ò{ @®ut F�Nÿçz ®Òçå uÁçu�¤ò �Òë Nÿº �çoç oçz ®z Y²ÿy ÿTyo E\�ªz Òy ºÒ\çoz @

( �Ëoìoy - ªì�ççÁççÁç tzÄçÌz, EçÄy| u\. Ä�ç|)


¤) ¤{�TæTç qzÞy® Y²ÿy ÿTyo¤) ¤{�TæTç qzÞy® Y²ÿy ÿTyo¤) ¤{�TæTç qzÞy® Y²ÿy ÿTyo¤) ¤{�TæTç qzÞy® Y²ÿy ÿTyo¤) ¤{�TæTç qzÞy® Y²ÿy ÿTyo

1. tº� uª t¿Ìî

tº� uª t¿Ìî Tç ¤çF|, t¿Ìî �çY tç�ç @ªçzºçz ªçÒzº Nÿçz NÿçºQç�ç @@

tº� uª t¿Ìî Tç ¤çF|, \ç�î �ÒÁçz ªçoç u�oç @ªæT \ç�î uª ºçªî Ìyoç @@

tº� uª t¿Ìî Tç ¤çF|, tºÌî Yçº TÒï @ºç\ Nÿº\çz ªçzºçz §çH @@tº� uª t¿Ìî Tç ¤çF|, t¿Ìî Nÿ�Nÿy �ye @ªçzºçz ªçÒzº Nÿçz ªìæS®ç \çzb @@

�æjº�îº Nÿy uÄfÁç ¿QªçF| @¿QªçF| Ìz EçæT� ªç @�ç�y §ºy Ìz ºçæ\� ªç @@

tîº Áç½ EçzºQî uª ªçzºçz §çF| Nÿy YçÁç @gçEçz Òçs ªç utÌÌz, ^çzºç ÁççÁç ÁççÁç @@

(ÌæNÿÁç� - Ìo�¤çF| Yç{�ºy, oçzoÁççgçzÒ, u\.�çT�îº.)

2. .....�ç ¤çF| \çoçz ÒÁçNÿçz §®çzÄ

�ç ¤çF| \çoçz ÒÁçNÿçz §®çzÄ @@�Àw@@

�ç®Áçy §º TÒî tº� Áçç ¤Ìyªçzºçz E\y ®çt Eç®çz, \çoçz ÒÁçNÿçz §®çzÄ @@1@@

�ç®Áçy §º YçHº tº� Áçç ¤Ìyªçzºy ªç® ®çt EçF|, \çoçz ÒÁçNÿçz §®çzÄ @@2@@

�ç®Áçy §º Y�ç tçº tº� Áçç ¤Ìyªçzºçz §çF| ®çt Eç®çz, \çoçz ÒÁçNÿçz §®çzÄ @@3@@

�ç®Áçy §º \çõ�ºç tº� Áçç ¤Ìyªçzºy ¤uÒ�ç ®çt Eç®y, \çoçz ÒÁçNÿçz §®çzÄ @@4@@

¤çºç ªçzºçz Ìz Ìçz®Ä, ¤çF| �Òy ªçzÁçç VçF|ªçzºy u\ætTy ºç�yÄç�y, \çoçz ÒÁçNÿçz §®çzÄ @@5@@

ÌçÌì-ÌìÌºçz Nÿy t®ç-ªç®ç, Vº Ìz ºç\�ç�y�Äºç ªçzºçz FfÁç ¤çF|, ªy EçzNÿy ¿Nÿªç®y @@6@@

1.3 E�® ÁççzNÿTyo(L ÁççzNÿTyo �Äçºy ªõ �yjy tº �yjy Ìz �YuÁço Òø )

1. �¶Òç TägÌz Tç ¤çF| TgÌz

^º-^º �ç�y, �gÌz Tç ¤çF| �gÌz @ªçzÒ� �ubÁç Nÿçz �¶Òç, TägÌz Tç ¤çF| TägÌz @@1@@

§º-§º ÒÄç, YÁçÌz Tç ¤çF| YÁçÌz @ªçzÒ� �ubÁç Nÿçz �¶Òç, TägÌz Tç ¤çF| TägÌz @@2@@

gçzF|�º Nÿy VçõTgy Ìº-Ìº, GägÌz Tç ¤çF| GgÌz @ªçzÒ� �ubÁç Nÿçz �¶Òç, TägÌz Tç ¤çF| TägÌz @@3@@

\S®ç �ç{Nÿº �çæTº, �ºÌz Tç ¤çF| �ºÌz @ªçzÒ� �ubÁç Nÿçz �¶Òç, TägÌz Tç ¤çF| TägÌz @@4@@

ª�®ç �ç{Nÿº toçº, �ºÌz Tç ¤çF| �ºÌz @ªçzÒ� �ubÁç Nÿçz �¶Òç, TägÌz Tç ¤çF| TägÌz @@5@@

gçzF| Nÿçz ÌzÄ Qçætç �º, �ägÌz Tç ¤çF| �gÌz @ªçzÒ� �ubÁç Nÿçz �¶Òç, TägÌz Tç ¤çF| TägÌz @@6@@

uÌtçzºy tzQ �ubÁç Áçç TìËÌç, EçÄÌz Tç ¤çF| EçÄÌz @ªçzÒ� �ubÁç Nÿçz �¶Òç, TägÌz Tç ¤çF| TägÌz @@7@@

�ìºçz�ºÁçNÿ �ubÁç uYQÁçªç, �gÌz Tç ¤çF| �gÌz @ªçzÒ� �ubÁç Nÿçz �¶Òç, TägÌz Tç ¤çF| TägÌz @@8@@

utÄÌ ¤ìägÌz E�ç �ubÁç �ç®-�ç®, ºçzÄÌz Tç ¤çF| ºçzÄÌz @ªçzÒ� �ubÁç Nÿçz �¶Òç, TägÌz Tç ¤çF| TägÌz @@9@@


2. ªçÒzº Nÿçz ÁçìTägç

ÁççÁç ÁçìTägç, ÁççÁç ÁçìTägç @ªçzºçz ªçÒzº Nÿçz ÁççÁç ÁçìTägç @@�w.@@

§Ä\y ªçzºy ªçzey Ì®ç�yVäg tzF|Ì ¤çF|, Ìºtç Nÿy �s�yÌçÌî\y Eçoç, Vägç®tzÄ oçzägç @@1@@

EQçägy Ìm, ªçoç �îæ\� \ç¤y�YÁççz YÁççz ��æt¤çF|, ¤ç� ¤çb� \ç¤y�u\eç�y\y ¤�ç®ÁçzÄ, NìÿÌìª - ¤ägç @@2 @@

ªçÒzº ªç ªçzºçz Eçøtç, ¤uÒ� Nÿçz u¤ØçEÌy NÿÌy \çH� ¤çF|, NåÿT� ªçzºç \ì�ç @Vägç®tzÄ�ç oìuª oºy, �Äçz NåÿT� \çzzägç @@3@@

tì® Ìì�Áçy ºzÒNÿçÁçç, �ägtç uÌÄçEçzºzÒNÿç Nÿy \çzägyÁçç, ^Áçª ¤å�çEçzÌæTªç ��æt YÁçz E�ç tzÄº \çzTägç @@4@@

3. ÄçY G�Nÿy NÿçÆy �®çT

ªç® - ¤ç�, bìºy-�çzby Nÿçªçªç-ªçªy, §çË®ç-§çÌy NÿçEçÄoç \çoç ÁçTÌzo �ç®ÄçY G�Nÿy NÿçÆy �®çT Eç® @@1@@

§çF|, ¤Òy� - §çbçz Nÿç§ç{\çF|, ��æt - EçMÌî NÿçEçÄoç \çoç ÁçTÌzo �ç®ÄçY G�Nÿy NÿçÆy �®çT Eç®ç @@2@@

¤zbç, ªç® - ¤ç� Nÿç¤Òí, ÌçÌì-ÌìÌºçz NÿçEçÄoç \çoç ÁçTÌzo �ç®

ÄçY G�Nÿy NÿçÆy, �®çT Eç® @@3@@

§¦ççz, ¢ìÿ¢ÿç - ¢ìÿ¢ÿy Nÿç�ìo�®ç, NÿçNÿç - NÿçNÿy NÿçEçÄoç \çoç ÁçTÌzo �ç®ÄçY G�Nÿy NÿçÆy �®çT Eç® @@4@@

�çoy-�çzoy, Eç\ç - Eç\y Nÿç\ÄçF| - ¤çzÄç, ÌçÌì - ÌìÌºçz NÿçEçÄoç-\çoç ÁçTÌzo �ç®ÄçY G�Nÿy NÿçÆy �®çT Eç® @@5@@

¤Òy� - ¤zbç, ªçÄÌy-ªçzÄË®ç NÿçªçÄË®ç - ªçÄÌy, ¤Òy� - ¤zby NÿçEçÄoç \çoç ÁçTÌzo �ç®ÄçY G� Nÿy NÿçÆy �®çT Eç® @@6@@

4. �çzÄçºuÒ� Áçç ªçzeçz Eu§ªç�

�ìjD ªçzeçæT, ªæVD �çÒ�çæTªçzeçæTD Nÿçzeç, �çÒç�çæTD \zÄ�-Qç� @�ìjD ¤{eNÿ ªºtç�ç, ªæVD EçF|ªçF| Nÿçz ueNÿç�Eç�Áç Vº Nÿçz, �çzÄçºuÒ� Áçç ªçzeçz Eu§ªç� @@1@@

Qzo ºÃÒÌzo ÌÄç�, ¤çæ�y §º ÁçÒºçÌz �ç� @�îºçz Áçç ºÃÒÌz Qçæg, �ç�y Nÿy �Òy Nÿªoç� @@Fºç ÁçNÿ Nÿçbçz �ç�, §çºç Áçz\çÄ Q¶®ç�Eç�ÁçD Qzoy Nÿçz, �çzÄçºuÒ�Áçç ªçzeçz Eu§ªç� @@2@@

NÿçzeçuÒ� ªç TçF| - §Ìy, NìÿbçºÁçNÿ §ºy ºÃÒÌz TÃÒç� @¤{Áç-Qçb°ç gçõTç-gçõTy �º, ¤ì^çÄ Ìzuo Eç�Áçy oçÒç� @@ÌNÿçºy ªzºÄ�, utÄÌD ou�Ì, ºço Ìçsy TÄo NÿçzFæo\çª @Eç�ÁçD Tç®-jçzº Nÿçz �çzÄçºuÒ�Áçç ªçzeçz Eu§ªç� @@3@@


�çæTº-¤Qº Ìçsy ¢ÿçÌ �\ç®Q� ezÄu¤� @Tçgçz-QçÌº Nÿy §çzÄºyuÒ�Áçç ¤ze Yjçu¤� @uª¿T Nÿy ¤zºç §F|, Qço u¤\çF| Nÿçz Nÿºçz Fæo\çªEç�ÁçD uNÿºÌç�y Nÿçz �çzÄçºuÒ�Áçç ªçzeçz Eu§ªç� @@4@@

5. tzQçz ¤çägy Nÿy Æç�

§õgy, uªYy|, Ìæ¤çº, Ìçº�y Nÿy Æç� @ÁçÌì� Nÿçætç §ç\y, Äç¢ÿç Nÿy Æç� @@TçÄ ªç tzQçz, ¤çägy Nÿy Æç� @@1@@

¤çÁç, ^ì�Nÿy tçzºNÿç, QçQº Nÿy Æç� @NÿçzÒçzºçz, ÁçÄNÿy NÿNÿgy, ªçæägçz Nÿy Æç� @@TçÄ ªç tzQçz, ¤çägy Nÿy Æç� @@2@@

ªNÿF| Nÿç Nÿu�Æ, EçæT� Nÿy Æç� @Vì®ç- NÿçzYF|, EçæT�çz�y Nÿy Æç� @@TçÄ ªç tzQçz, ¤çägy Nÿy Æç� @@3@@

Nzÿºç Nÿçz Qçæ¤, u¤uÒº Nÿy Æç� @ªçzey ªçzey ¢ÿ�y, Qçæ¤ Nÿy Æç� @@TçÄ ªç tzQçz, ¤çägy Nÿy Æç� @@4@@

6. ¢îÿ ¤çF| ¢îÿ, ¢ìÿTgy ¢îÿ

¢îÿ ¤çF| ¢îÿ, ¢ìÿTgy ¢îÿ @@�w.@@

LNÿ tî® oy� Yçº �çY Ì® ÌçoQzÁçoç QzÁçoç tª §¶®çz, Ìçzäg ªçzºçz Òço @@1@@

tî® oy� Yçº �çY Ì® Ìço EçeQzÁçoç QzÁçoç tyÄç ÁçS®ç, tìQ� ÁçTy �çe @@2@@

oy� Yçº �çY Ì® Ìço Eçe �ÄQzÁçoç QzÁçoç ºço §F|, §îÁç TF| Vº Nÿy ¤çb @@3@@

Yçº �çY Ì® Ìço Eçe �Ä tÌQzÁçoç QzÁçoç sNÿ TF|, oî ¤y QçÁ®ç ¤Ì @@4@@

�çY Ì® Ìço Eçe �Ä tÌ S®çºç§îÁçç ¤çF| YÁç Eçz Eçoç, ¤\ T®ç ¤çºç @@5@@

Ì® Ìço Eçe �Ä tÌ S®çºç ¤çºçEçzºQçz ªçzºy uQºç�o, �çÄ ÌçæTçz Qºç @@6@@

uYÄgç �Òy, VõVºy �Òy, �Òy §zÁçy �çzÒçtî� �Òy, ÌçQº �Òy, �Òy Eçoç YçÒç @@7@@

EçÌ�çÌ Eçªy, ªæ[®çº ¤Ìçz oìªyEçzÄçº Ìz\� Eçoç uÌÄ �çº¤oy @@8@@

7. �Äçºy �NÿÄç�

�ÄF| Nÿy �Ä ºçzby, Qçu¤� tìÒy ªç®-¤zby @EQçägy Nÿçz �çeç, Qçu¤� tìÒy ¤ç�-¤zbç @@�w.@@

EQçägy Áçç ¤ìÁÁ®ç-¤ìhç, u\Äoy Áçç EeF|-ÌìNìÿºç @�çæg Áçç Áçz�Ìy-Tìæ[®ç, Nÿç�Òì¤çÁçç ªeÁçy-ezeºç @@1@@

�çzºç Áçç Nÿºæ\y-�ç�gy, tÌºç Áçç ªuÒºy-¤ägy @�ÄF| Áçç �Ä-ºçzby, utÄçºy Áçç Qyº-�ìºy @@2@@

ÌæNÿºço Áçç oyº-Áççgì, uÌÄºçoºy Áçç Nÿç\ì-uNÿÌuªÌ @uÌªTç Áçç Nÿºæ\y-�ç�gy, oy\ Áçç ��Òç-ÌzÄF| @@3@@

¤çºÌçz ªç YçNÿçzÁçy-E�ºÌç, u¤Øç ªç ÌìÄçºy-ªçÁç�çzÒç @\zÄ� ªç EçbzÁç-§[®ç, Ìºçt ªç Qyº-¤ägç @@4@@

�Äouº ªç ENÿÅ®ç-Áçz�Ìy, G�Òçºçz ªç ºÌ-u�Äçºy @¤ºÌço ªç u^æTç-ªÌºy, uÒÄçºçz ªç ¤Nÿºç-Nÿçõ¤gy @@5@@

1.4 Eç�ìu�Nÿ Tyo

E) ¤{�TæTç qzÞyE) ¤{�TæTç qzÞyE) ¤{�TæTç qzÞyE) ¤{�TæTç qzÞyE) ¤{�TæTç qzÞy® Eç�ìu�Nÿ Tyo® Eç�ìu�Nÿ Tyo® Eç�ìu�Nÿ Tyo® Eç�ìu�Nÿ Tyo® Eç�ìu�Nÿ Tyo

1. Eçªºy �Äçºy ÌæËNwÿuo �®çºy Ìz

Eçªºy �Äçºy ÌæËNwÿuo �®çºy Ìz,EçªÁçç Ì¤Áçç �®çºy Ìz @@�w.@@


Eç¤î Eçªºçz, �çºç Eçªºçzªäjy tzÄçÌ Nÿy, Eçªºy Ìz @@ EçªÁçç.....@@

�çº Ììb°çz, uÄæ�® Eçzºçæg°çz§çºo §îuª, Eçªºy Ìz @@ EçªÁçç.....@@

�ºoy�îo Eçªy, Qzoy ¤çägy Ìçz�çzºzÒNÿç Nÿy \çzägy, Eçªºy Ìz @@ EçªÁçç....@@

qÞy® Eçªºçz ¤ç�ç, äQg½T Eçªºçz ªç�tÌºç Nÿy ªÒyºy, Eçªºy Ìz @@ EçªÁçç...@@

Nÿçz�Òy NÿÌz �Äçº, Nÿçz�Òy NÿÌz �çzÄçºNÿçuÁçNÿç ªçF|, Eçªºy Ìz @@ EçªÁçç.....@@

¤çÁççVçb tzP®çz, §ægçºç tzP®çzÌçz�çz Nÿy Ìºy, Eçªºy Ìz @@ EçªÁçç.....@@

uÌÄ�y u¢ÿº½®çz, �çT�ìº u¢ÿº½®çz�Tº�� Nÿy ªäjy, Eçªºy Ìz @@ EçªÁçç....@@

Qyº Nÿºæ\y, ¤ìÁ®ç ¤ägç, E�çºÌç�çoº ºçzby, Eçªºy Ìz @@ EçªÁçç....@@

ªçÁçÄ ªÒçNÿç{ÆÁç, uÄt§| tzQÁçzÄºç\ç§çz\ uÄNÀÿª, Eçªºçz Ìz @@ EçªÁçç....@@

ªçby uoÁçNÿ Nÿº, LNÿoç ¤äjçEçz�Ä®ìT Nÿy ®ç ¤ç�y Ìz @@ EçªÁçç.....@@

ºuY®oç - §«®çÁççÁç Nÿbºz, E�®ç�Nÿ, oìªÌº.

2. oì�D Nÿç �ìæ[®çz

�ºoy �ìæ[®çz, EçNÿçÆ �ìæ[®çz�ºª �ìæ[®çz, tzÄoç �ìæ[®çz®�� ìæ[®çz, EuS� �ìæ[®çzªç�ìÌ �º Ìz \Òçæ Nÿ ÄÒçæ, oì�D Nÿç �ìæ[®çz? @@1@@

ªçoç �ìæ[®çz, ªçºçzoy �ìæ[®çzºç�ç �ìæ[®çz, Nÿ�Ò{«®ç �ìæ[®çzÌyoç �ìæ[®çz, ºçª �ìæ[®çzªç�ìÌ �º Ìz \Òçæ Nÿ ÄÒçæ, oì�D Nÿç �æì[®çz? @@2@@

Tm�uo �ìæ[®çz, Tç{ºy �ìæ[®çztzÄ �ìæ[®çz, tzÄy �ìæ[®çzVb �ìæ[®çz, uÁçæT �ìæ[®çzªç�ìÌ �º Ìz \Òçæ Nÿ ÄÒçæ, oì�D Nÿç �ìæ[®çz? @@3@@

NÿçÁçy �ìæ[®çz, uÄùç �ìæ[®çzTçzbç �ìæ[®çz, ªçby �ìæ[®çz�ì�Äç �ìæ[®çz, EÄÌ �ìæ[®çzªç�ìÌ �º Ìz \Òçæ Nÿ ÄÒçæ, oì�D Nÿç �ìæ[®çz? @@4@@

ºuY®oç - ¤yºçtzÄy Ò�Äo, u§ÁççF|.

3. ®z�D ÌçÁç �ºT®çz ÌìNÿç

Eçøÿtç NÿçÒy �ç�y �¶®çz �Òy, Äçº T®çz Ì¤ �ç�,§çºy ENÿçÁç �º T®çz, Eçoç Nÿç Qç®z uNÿºÌç�? @@1@@

�ç�çºy TF|, oDG�Òçºy Nÿy �ºy� Ì¤�æ EçÌ,�º ®z�D uÒÄçºçz Nÿçz, �ç�y�D Nÿº tzF|Ì Ìn®ç�çÌ @@2@@

Eçoç oy� gçÄ Qç�çz �ç EçQº �º ªÒç\�y NÿÌy Òçz®z?\çÒçæ Eç�Áçæ �çzb Nÿy uYæoç,ÄçÒçæ ¤{Áç-jçzº Nÿçz Nÿç Òçz®z? @@3@@

Eçoç bìºyuÒ�Áçç Nÿçz� NÿÌ-NÿÌçz Nÿºz Ìçº ?� Qç\çz, � Nÿ�ºç, E�ç �Òy Ìz �{Ìç-E�Áçç @@4@@

Ìzo u¤Øç ¤çzÒío �çoçz-Tçzoy ªç, �º ªç�ìÌ NÿÌçz \ç®z?®z�D ÌçÁç ªç �º T®çz ÌìNÿç, Eçoç tzÄY ¤Yç®z @@5@@

ºuY®oç : Èyªoy GÊç �Äçº, ¤çÁççVçb.


4. �çzÄçºy ¤çzÁçy Nÿçz �ºÒz\ �çzNÿçz Nÿºçz @

EÌçz-NÿÌçz Tç oî �çzÄçº §çH @�çzNÿçz Eç�Áçy ªç®¤çzÁçy Nÿy u�ætç TçH @@�w.@@

Tì\ºçoy, uÌæ�y, ªçºÄçgy tzQçz¤\çº ºÃÒ Nÿç tìNÿç�, Eç�Áçy ¤çzÁçy ¤çzÁçÌzoy @ETç �º oìªÁçç o ªçzey Æºª ÁçTÌz,�çzÄçºy ªç ¤çzÁç� Nÿy Áçç\ ÁçTÌz @@1@@

ªìÌÁçªç�uÒ� �D EçªÁçç Gtî| uÌQçF|�,EæTzÀ\uÒ� �D EçªÁçç EæTÀz\y uÌQçF|�,oìuª §y o �çºç �Tºy ÁçNÿç Eç®ço,ªæT Nÿçz�Áçç ÌçæTçz �çzÄçºy uÌQç®ço? @@2@@

Eºz ¤ç¤ç\y Tçgy �ºç �çzÄçºy ªç ¤çzÁçÌzoy @E�ç, �çoy G�Áçç, \çzº-\çzº ÁçD ÒçÌÌzoyªçzºç �çzÄçº §çH, Eçoç oºy Ìª^çz-Ìì�ºçz�çzÄçºy ¤çzÁçy Nÿçz �ºÒz\ �çzNÿçz Nÿºçz @@3@@

ºuY®oç - uÒºçÁççÁç u¤Ìz�, �çT�ìº.

5. ®z Ì¤ uNÿºÌç� Nÿç Eço ÌæTy §çF|

�ç{Nÿº, YçNÿº, ªç�ìÌ �ç ¤çF|®z Ì¤ uNÿºÌç� Nÿç Eço ÌæTy §çF| @@�Àw@@

Qzo ªç ºÃÒ Ìz o�, ªçoy �ç Tçzbç @ÄçzNÿçz Ìçsy Òçz�ç �çæTº, ¤Qº �ç �cç @@1@@

Tçgçz, Zçby, QçÌº �ç ºzÒNÿçY²ÿç, EçËNìÿg, \ìEçgy, uÌÄº �ç \çzoç @@2@@

tçzº, tçÄç, ¤zÌ�, ªìÌNÿç �ç NÿçÌºçG§çºy, Y¶Òçb �ç ¤çºoy tzÌzo EçÌºç @@3@@

Nìÿtº, �çÄgç, ubNÿçÌ, Fºç �ç bæS®çQìºÌì�y, ÌìºF|, uTÁççÌ, TgÄç �ç YçõÿS®ç @@4@@

ÄçzgTç, Ìz�çzgy, bçz�Áçy �ç bçz�ÁççuNÿNÿºç, u¤�ççz, Yç� �ç ¤ÌÁçç @@5@@

YçÁç�y, Tçº�y, Ìì�gçz �ç Ìì�Áçy @Nìÿgçz, ¤ìtÁçy, E�Áçy �ç �ç®Áçy @@6@@

V�, Ìç¤º, Nìÿtºy �ç ÒçoçzägyuÌÁç�çbç, QÁç¤ðç, GQºy �ç Nÿçægy @@7@@

Tìæg, VTºç, VªzÁçç �ç Òçægy @TæTçº, Y¿, ªs�y �ç gçõTy @@8@@

Tçz�ç, \ç\ª, �çzoç �ç jçzÁççNÿçzsºy, ¤ìtìºNÿy, Nÿçzey ªç TÁÁçç @@9@@

EçNÿçzgy, oìoçºy, Qìb �ç QìbyE�ç ºÃÒ Ìz Qçb Q¶®ç� ªç bìby @@10@@

ºuY®oç - \® �bÁçz, �Äçºy TyoTæTç (2011) @

¤) Ä�ç| qzÞy® Eç�ìu�Nÿ TyoÄ�ç| qzÞy® Eç�ìu�Nÿ TyoÄ�ç| qzÞy® Eç�ìu�Nÿ TyoÄ�ç| qzÞy® Eç�ìu�Nÿ TyoÄ�ç| qzÞy® Eç�ìu�Nÿ Tyo

1. u¤tçF| Tyo

gçzºç §ºD §ºD \ç®, ¤zby ÌçÌî VºD \ç® @ªç® uNÿÌ�y Nÿçz ª�, Eç\ NÿçzÌy u¤Áç§çÒz @@1@@

tçtç LNÿ bNÿ tzQ®, ªçzoy b�-b� ¢zÿNÿ®\Ìy �ñy NìÿF| NîÿÁç, E��ç �y tzQ® @@2@@

§{«®ç ª�D-ª�D ÌçzY®, ¤uÒ� EæT�ç Ø Zçzäg®ºçQy Nÿç{�D NÿÁççF|, ¤çæ�z�y E¤ Eç® @@3@@

NÿçNÿç ÌçzY ºØç Ò{, ª� QzD NÿçzÌD ºØç Ò½®Nÿçz�D uNÿÁçNÿçºy ªçº½Òz, Ìî�ç ¤ç¤ìÁç Nÿç TçÄ @@4@@

ºuY®oç : Tçz�y�çs NÿçÁç§çzº, ºçzäjç, u\.¤{oìÁç


2. tzÄº §ç§y ÌæÄçt

§ç§y - ÌçÄ� ¤ºÌ® §çtçz Tº\®,ª� ªºçz Gg�çz YçÃÒ®Eçz tzÄº\y oìª ¤� �çQy,Ìç\� QD jìæj ÁççEçzNÿçz� tzÆD ª T®ç oìªºç §çF|,Nÿçz� ¤çb T®ç §îÁç\çEçz G� QD Áçz®DQ EçEçz,o� ªD Ge®½ Ò®½ ÆîÁç @@1@@

tzÄº - ª NÿçÒz Nÿç �æQ ÁçTçHGäg QD \çH tîºtîº ºÃÒ® ªºçD §{®ç, Eçz §ç§ytzD NÿçzF| ª�oº �îº @@

§ç§y Eçoç ÌçÄ� ªzÒæty ÄçÁçy,Tçzºy ÒszÁçy ÁççÒïå @�zºç Nÿº�îæ Òçs oìªçºç,EÌçzD ªæoº tzÒïåE¤ tzÄº\y Gäg \çEçz oìª§{®ç Nÿçz ÁççEçz oìª jîæj @@ @@3@@

ºuY®oç : Tçz�y�çs NÿçÁç§çzº, ºçzäjç, u\.¤{oìÁç.

3. oìÁçÌy Nÿçz ºX®çz Ò®½ u¤ÒçÄ

oìÁçÌy Nÿçz ºX®çz Ò®½ u¤ÒçÄªºyD ¤çºç ¤ºÌ Nÿy oìÁçÌy @@¤çF| Nÿç ¤ç¤ìÁç\y Nÿçz ª� ÒºÉ®çz \ç®ªºyD ¤çºç ¤ºÌ Nÿy oìÁçÌy Eçz @@

¤çF| Nÿy ª{«®ç\y Nÿçz ª� Ò® GtçÌªºyD ¤çºç ¤ºÌ Nÿy oìÁçÌy Eçz @@

¤çF| Nÿç §{«®ç\y Nÿçz ª� ÒºÌçz \ç®ªºyD ¤çºç ¤ºÌ Nÿy oìÁçÌy Eçz @@


4. Yç{Nÿç ¤Ìçz ¤çºy tìÁçÒ� EçzYç{Nÿç ¤Ìçz ¤çºy tìÁçÒ� Eçz¤ç¤ìÁç \y Ìz Eº\ Nÿºz¤ç¤ìÁç EXZç Vº £ÒçÒ\çz ªÒçºç\\�ª ¤zby ºç\ NÿºÒz @uÁçÁÁççzägçz Vçzägy �Áçç�çz ºzYçåty ºz Ìçz�ç Áçz� YÁçz,¤çb ª uªÁç T®ç ºçÒuTº ºzÌç\� oìª NÿÒçå ºz YÁçzÒªºç VºD Nÿ�®ç NìåÿÄçºy ºzYçåty ºz Ìçz�ç Áçz� YÁçzu¢ÿº \çEçz, Ìç\�, u¢ÿº \çEçz ºz -Yçåty ºz Ìçz�ç Òªºz �Òºz @@ Yç{Nÿç


5. ªõÒty Nÿç TyoNÿÒçå Ìy ªõÒty G�\çz, ¤yº ÌçÄ� ºz,NÿÒçå ºz uÁç®çz EÄoçº, TìÁçç¤y ºæT ÌçÄ� ºz @@1@@ÌºT Ìy ªõÒty G�\y, ¤yº ÌçÄ� ºz,�ºoy uÁç®çz ºz EÄoçº TìÁçç¤y ºæT ÌçÄ� ºz @@2@@ªõÒty \çz EçF| ¤çTçõ ªõ ¤çzº ÌçÄ� ºz,uYuäg®çå Yì�-Yì� Qç® TìÁçç¤y ºæT ÌçÄ� ºz @@3@@Zçzbçz Ìçz tzÄº®ç ÁççuägÁççz ¤yº ÌçÄ� ºz,ªõÒty ºçQ� \ç® TìÁçç¤y ºæT ÌçÄ� ºz @@4@@oçzägy oìägçF| bçz�Áçç §ºy ¤yº ÌçÄ� ºz,Áçz TF| ÁçÅNÿº ¤\çº TìÁçç¤y ºæT ÌçÄ� ºz @@5@@N{ÿÌz bNÿç oçzºy ªõÒty ¤yº ÌçÄ� ºz,NÿçÒçz ºz Ìzº u¤Nÿç® TìÁçç¤y ºæT ÌçÄ� ºz @@6@@»�®ç bNÿç ªºyD ªõÒty ¤yº ÌçÄ� ºz,Qçzbçz ºz Ìzº uÄ Nÿç® TìÁçç¤y ºæT ÌçÄ� ºz @@7@@

NÿÒçå Ìz ÁççH uÌÁçæ, uÌÁçç{bç ¤yº ÌçÄ� ºz,NÿÒçå ºz ÁççH Tì\ºço TìÁçç¤y ºæT ÌçÄ� ºz @@8@@


6. tçºD ª gçÁç{ �ç�y ºz

Tçägy Ìy Tçägy ueÁç T®y, ªçzºz ºæ\� §åÄºç @�{tÁç Nÿy �Òç® uT�oy, ªçzºz ºæ\� §åÄºç @Äç ªæjç �{ YF|äj YF|äj tzQ® ªçzºz ºæ\� §åÄºç @Äç Nÿçzt® ª gçÁç{ ºzoy ºz, ªçzºz ºæ\� §åÄºç @Äçæ tçº ª gçÁç{ �ç�y ºz, ªçzºz ºæ\� §åÄºç @

ºuY®oç - ªì�ççÁççÁç tzÄçÌz, EçÄy|, u\.Ä�y|.

2. �Äçºy Tù ºY�çLåE. ¤{�TæTç qzÞy® �ÄçºyE. ¤{�TæTç qzÞy® �ÄçºyE. ¤{�TæTç qzÞy® �ÄçºyE. ¤{�TæTç qzÞy® �ÄçºyE. ¤{�TæTç qzÞy® �Äçºy

1. <uª YìÁÒçz ¢ìÿNÿoY ºÒy>

¤ç¤î\yTy Nÿy ÌzNæÿg ÿg°ìby Òçzoy @ �yÁç-�yÁç utÄÌ Nÿºo Òçzoçz @ªç® E�ç uª EçªºD Ì�ºyNÿD ¤çÒzº EçæT� ªç ¤Ë®ç Òçzoç @ uª E¥®çÌNÿº�Ìçey Òçs ªç �ìËoNÿ �ºzÄ Òçzoy @ ªç® Nÿy ªçzºD ÒçsªçNÿD FæTÀ\y�ìËoNÿ �º �\º �ägy oD ªç® LNÿtª NÿÄ� ÁçTy, <<EçªÁçç o �ÒyÌª\D. ¤çF| oìªºD ®z�D �ìËoNÿ ªç Nÿçz LNÿÒy Eqº>> @ uª NÿÒzÄ, <<NÿçÒzoD ªç®! Nÿç ÌçæTì ¤zby, Eºª �Òy o Nÿºª, E�ç tzÄ �Òy o �ºª>>@ EEçzE\yTy TçæÄ Nÿç ªìNìÿägtª, oyÌ LNÿº Qzoy, ªçzÁçç �çY §çF| E�ç G�Nÿyuª LNÿY ¤uÒ� ¤ç»Áçç ¤çF| @ ªçzey ÁççägNÿy Òçzoy ¤çF| @ E\yTy Fo GoÁçNÿç Eç®ç E�ç uª utÌy �Òy o <<ªçzºy ¤zby NÿÒçæ TF| Nÿç ¤ç�ç>> NÿÃÒo.ªçzÁçç Vº Nÿçz �ç® ¤çÒzº bçNÿ� Nÿy G\çTºy �çzÒoy @ uª G�Áçç utÌy©Òm\z Æçæo Òçzoy @ §çHuToD ªçzºçz Yìæªç Áçz®z u¤Tº Qzo ªç \ço �çzÒoç@EçªºD TçÄ ªç YÄsy Äºy FËNìÿÁç @ ªçzÁçç uÌNÿ� Nÿy ªçzey ÒçÄ @ Yç{syÄºy ªçzºçz �ØÁççz �æ¤º ez®ÄY ºÄD @ TçÄ ªç \çz Nÿçz�y ªçËoº Eç®Ä HE\yTy� Nÿçz ÌæTçzY @ E\yTy� Áçç NæÿtºçoF| Òçzoç @ ¤yÌ ÌçÁç ÄºyªìNìÿgtªuTºy Nÿºy� o ¢ìÿNÿbY Nÿºy ºÒz� Nÿç! EEçz, tºçzTç \ªçtçº oE\yTy� Nÿ NÿÒzÄ u¤Tº Nÿçz�yuÒ º�b Áçzo �çzÒoç@ NÿçzoÄçÁç o G�NÿçzÁçNÿç sºsºç Nÿç�oy @ ªçzºD Eç\ç Nÿy �çY TçÄ Nÿy ªçÁçTì\çºy o¤

�çÌî�Y tºçºç Òçzoçz @ TçÄ Nÿuªby ºÃÒ Nÿç Nÿçz�y Nÿçz ÁçÒç�Ìçz ^æTägç-oæbç,E\yTy NÿD �®ç® uÌÄçF| �®ç® Òçzo �çzÒçzoçz @ ªçzÁçç oºçÌ Eç® T®Ä ªç®Nÿçz ªçÒzº - �ìºç� Eç®Nÿoç-Eç®Nÿoç E�ç \çzº ÁçNÿç NÿÒzÄ <EEçz oçzºËNìÿÁç Nÿy o ÌçæT>! Eºz Òçz uª FËNìÿÁç Nÿy ÌçæTo Òçzoy �Òy.... @

o ¤zby EçªºD TçÄ ªç YÄsy ÄºyY FËNìÿÁç Òçzoçz. LNÿ utÄÌ uªªç®Áçç NÿÒzÄ, <ªç® Eªtç YÄsy Nÿ ¤çt uÌNÿçEçz Nÿç �Òy o Eçz?> o ªç®NÿÌz, <NÿçÒz �Òy uÌNÿç®oy o Eçz @ oçzºç E\yTy NÿçÒy §ÁçoçY �ìºço�u¤Yçº Nÿç �çÒoy ¤ç¤ç @ E�ç oçzºçz o G�Áçç Eoy Áççz§ Ìz @>

YÄsy Nÿçz ÌçÁç ª�\z ¤çzºgD Nÿy �ºyß®ç. uª �ºyß®ç �uÒÁçD�æ¤º ÁçNÿç �çÌ §F| @ u\Áçç ªç YçæTÁççz �ØÁççz �æ¤ºÒy Eç®Ä @ E\ �çÌî�¤yÌ ¤ºÌç �ØÁçz EÌç �z�º-Ty�º TçÄ QzgçF|� ªç Nÿçõ[®ç \ço Òçzoç Eçz@TçÄNÿD ÁççzNÿF|� Áçç ªçÁçìª Òçz�Áçç �ç®\z ªìÒï� TçÄ§º ªì�çty §F| @NÿçzoÄçÁç TçÄ §º u¢ÿºzÄ, <LzNÿç §ç®Áççz, EçªX®ç ªìNìÿägtªçYy �çzºTy¤ç¿Áçç ¤çF| YÄá®ç ÄTç|o §ægçºç u\ÁØço �uÒÁçy EçÁçy Òçz D D D>> @

u\o�-Go� ªçzºçzY �çÄ Nÿy ¤ço @ ªæT ¤ºÌçt ÁçTy @ Eçªºçz¤zbçº Nÿy ¤çª� Nÿy bìºy Fæutºç ÌçNÿçzÁçy NÿD FËNìÿÁç ªç \ç� ¤Ìy @ uªE\yTy� Áçç NÿÒzÄ - <<E\y, ªçzºçz �çÄ §ºoy §®çz?>> o E\yTy NÿÄÆzoNÿÌç, <®zNÿ Ìçª�z uÌNÿ�çz Eçªºçz Nÿçª �çzÒz ¤zby @> ªçzÁçç o ª\çNÿYÁçTy @ ª�ªç u¤Yçº NÿºzÄ E\yuToD ªçzºçz ÌæTD EÌyY ª[®çNÿ NÿºÌzoy@ �º LNÿ ªuÒ�ç ¤yo T®çz, ªçzÁçç FËNìÿÁç \ç�Áçç Nÿçz�y ÌçæToY�çzÒoçz @ ªçzºç §çF|¤æt §y YÄsy �çÌ Òçz®Nÿº Qzoy-¤çägy Nÿçz Nÿçª Nÿºoy@FËNìÿÁç ª�\z G�Áçç Nÿç ªÒÜÄ? ªçzºçz �çºç\ ª� Nÿçz�Áçç ÌçæTz, oºy LNÿutÄÌ ªç®Áçç NÿÒzÄ,<<ªç® ªçzÁçç uÌNÿçEçz NÿçÒz �Òy o Eçz?>>

o ªç® ªçzey YçæTÁçy NÿÌz, <<¤zby oî o ¤bºç Nÿy ÌõT ÌzÌ @>>FËNìÿÁç uÌNÿNÿ�ç Nÿçz�Nÿçz §Áççz §F|Ìz E�ç Ììætº bìuºNÿ� tzQ�zÄçÁççNìÿoºç Ò\çº, ¤zby @ E�ç ®zÄ FËNìÿÁç u¤ËNìÿÁç Eçªºçz \ço Nÿçz Nÿçª �çzÒz@NzÿoçzNÿÒy uÌNÿ\çz oºy �Ìy¤ Nÿçz YìÁççz Ììbz sçzgyNÿY>> @ Fæutºç Nÿº tzQNÿºªçzºçz NÿÁçz\ç Eætº Nÿçz Eætº Nÿº�o Òçzoçz ¤zby @ �º ÌçæTî o Nÿçz�Áçç....?


ozºç ÌçÁç Nÿy Òçzoy o YìÁÒçg Nÿç �ubÁçTy G� Nÿçz �Òç� bîºçÌçeyªçzÁçç tzQ�Áçç Eç®ç, �ç®�ç�y §®çz @ §çH � YçÒç, E�ç uª �ç�-Ìì�çºyuÁç\ç®Ä @ uª Ìçgy �zÒºzÄ o ºç\ç Nÿy ºç�y tî� Nÿªy Ììætº utÌo �çzÒoy,EÌy ªçzºy ªç® NÿÄo Òçzoy @ ªçzÁçç tzQoç ¤ºçz¤º �ubÁçTy��æ �ÌætNÿºy�, <<eyNÿ Ìz ªìNìÿgtª ÌçÒz¤, oìªºy bìºy EçªÁçç �Ìæt Ìz @>> E\y�Du¤YçºyÌ <<bìºç NÿÒçæÄºy uÌNÿyÌz o\y>>@ <tÌÄy �ç�çÌ §®çz, Qzoy ªç�ç� ��Ìy o Òçzo �Òy, E�ç Eç\-NÿçÁç Nÿ bìºçF|�Áçç uYQÁçªç ¢ÿÌ�Nÿçz oºçÌ Òy EçÄÌz, �çY ÌçÁç §®ç �çT�ìº Nÿ Lª.Eç®.gy.Ìy. ªç LNÿNæÿ��y ªç ¤ç¤ì NÿçoD Ìz Qºç.>> uª tºÄç\çz NÿD EçägNÿÁçNÿç tzQo Òçzoy,ª� Nÿ ª�ªç ÒçÌo Òçzoy @ �çT�ìº Nÿçz �çÄ Eç®NzÿÄ E�ç EÌçz ÁçT�ÁçS®çz, ªçzºç o Eçoç oTtyºY Ìì�º T®ç @ uª ¤çF| oçætîºY ¤zYîæ æ @ uÌNÿy�Òy oºy YçæTÁççz Vº o uªÁçzÄ ªìÒí� ªçzey QîÆ !

Eçe utÄÌ ¤çt oçzºç ¤ç¤î\yTy ªçzÁçç tzQ�Áçç Eç®ç @ \y� Nÿçz�®çæb, uÒ��y Nÿb ¤çÁç @ tzQ�Áçç oD ºç\ç Nÿçz ºç\NìÿæÄº @ LNÿ ªuÒ�®ç ¤çtu¤Øç §®çz @ tî® ÌçÁç ¤çt ¤çzºçz�çzNÿy Eç®y @ oçzºçz ¤ç¤î\yTy�D ªçzÁçç�çT�ìºD Eç�y� @

tzQÌîoD ^çz�äg�cy.....LNÿ ªuÒ�ç Nÿçª, o tî® ªuÒ�ç Ììcy....

�º ¤çF| <<Eç�Áçy ªçægy Eç�ì�Y ^çNÿ�çz ÁçTÌz @>> Eç¤Òy oçzºæDªçªçF|�Áçç F�Nÿ �ç{Nÿºy Nÿ ¤çºçz ªç ªçÁçìª �çÒç®... @

uª NÿÒzÄ, <<ªç® ¤çª�Nÿy bìºy Fæutºç NÿÒçæÄºy uÌNÿy oD Eçz @>>

ªç® Nÿçz YzÒºç �ºç �ç�y �çzÒoçz @ QçzÁçy ªç \çoç-\çoç ªç® EçÌî�çzÌo Òçzoy E�ç NÿÄ� ¤Ìy <<NÿÒçæÄºy NÿÌzÌ ¤zby, EEçz EçªºD ¤zbçº NÿyFæutºç Nÿç}Áçz\ Nÿy �çz¢zÿÌº §F|, E�ç uª YìÁççz ¢ìÿNÿo D D Y ºÒy.>>

ºuY®oç - uÒºçÁççÁç u¤Ìz�, \®o çpç, �çT�ìº.

2. <¤zTºYçº>

^ìæ^ìºNÿç �çÌî�Y EçF|-ªçF|, ªºt-ªç�ç ¤çzÁç� Nÿçz bì¤ìº-bì¤ìºEçÄç\ ÆçªºçÄ NÿçNÿç Nÿçz VºÁç Nÿç EçÄo Òçzoçz @ ¤o|�-§çægç ¤\o Òçzoç@EÄçz �nsì §y NÿçÁçY �çT�ìº ÁçNÿç Eç®zÄ, Ìæ�oNÿçz ª�®çÌçey oy�-YçNÿyÌç®NÿÁç E�ç Òçs Nÿy Vgy Eç�®ç ªìÒí� §çTºoç ÌçæTo Òçzoy @ ªçzºy §y\� GYçby @ sægy Nÿç utÄÌ, tì® Nÿspy EçæT �ºç EçzjNÿº �ìºçz �®ç�ÆçªºçÄ NÿçNÿçNÿçz VºNÿ� ÁçTç®Nÿº ª� ªç u¤Yçº Eç®zÄ - ¤bç �nsìÌNÿçºyY �çT�ìº Áçç �Òy \ç® Nÿç ¤ç�ç? �º NÿçÁç NÿçÒy oÌy ¤çoY §F|�çzÒoy ¤ËÌ! LNÿ jî¿Nÿ ÁçTy �ç Eçæ¤ç �ºNÿç NÿçÄºç NÿçæÄDD NÿçÄDDuYÁÁçç� ¤ËË®ç @ uª NÿÒzÄ §F| ÌNÿçº @ E�ç �ºzÄ ºËoç ÆçªºçÄ NÿçNÿçNÿçz VºNÿy @ tzQÌì oæ ªç�Ä �byÁç u¤�ç Òço Nÿçz NìÿÌy| �º ¤ÌzÄ Òçzoçz @ÆçªºçÄ NÿçNÿç NÿÌz <<\ç® ºz Ìæ�o, TæTçºçª §çH Áçç §y ¤ìÁçç®Nÿº Eç�@E\ F|�Nÿçz ¢{ÿÌÁçç, Òçz®Y �ç®\z @ Ìæ�o §y GezÄ, Yç{¤yÌ FæYy Ìç®NÿÁç�ºç bçæT bçNÿyÌ, E�ç u�NÿÁçzÄ TæTçºçª §çHÁçç ¤ìÁççÄm @ Vgy§º ªçTæTçºçª, u§ªºçÄ, T\ç�� §çH §®ç \ªç!

ÁçÒç�çæT ÁçNÿç Nÿç}bÁçy ªç u¤�ç tî� Nÿy YçÒç Eç®y @ NÿçÒz Nÿç tî�Yæty �º uÁç\ç� Ìçey Nÿªy Òçz®z ªìÒí� @ ÌæT ªç tì® uºNÿçªç Nÿ� @ EçoçYçÒç �ç�y §®çzÄ @ ªçzºçz ª� Nÿçz Tìæoç NÿçÒy NÿºzÄ Ììbo �çzÒoçz @ ®zoºçÁççzNÿ \ªç NÿçÒz §®ç @ tzQoç-tzQoç ¤o|� §çægç, §ç�y-¤bNÿç, uTÁççÌ-Tgî, �ç�-��Ìy, EçæT� ªç EçÄ� ¤ËË®ç @ �y¿-�y¿ ªçzºçz §y b®î¤ÁççF|b �zb� ÁçTzÄ @ ª� ªç ÁçT� ÁçTzÄ Nÿç \¿º F|�Nÿçz Vºæ ¤zTºYçºYºÒz @

NÿçNÿpªyÌy ÄçÁççz u§ªºçÄ NÿÌz, <<§çTºoç, YÁççz ÁçÄNÿº-ÁçÄNÿºÌçªç� EçÄ�tzÄ.>> §çTºoç ªçzey QìÆ Òçzoy @ Eçzbç-�çzbç QçzÌNÿº Fo�-Go� Òçzo Òçzoy @ �ìº�oç §y NÿçÒy Nÿª QìÆ �çzÒoy @ ÄçÒy Eç�Áççz Nÿçª¤ºçz¤º Nÿºo Òçzoy @ Qç�Áçz� Nÿçz Ì�ç Ìçªç� ¤çÒzº NÿçÒçgNÿ� §®çzÄ @Eçoç �çºy Eç®y Ìçz�çz-�çmçz Nÿy @ §çTºoç E�ç �ìº�oç Nÿçz EçæT�ºç oÌçzNÿçÒy §ºzÄ VºNÿçz Ìçz�çz �çzÒoçz @ �º Ìçe Nÿçz Vº ªç �çzÒYy \ç�Nÿç NÿçNÿyÌçz�çzÁçNÿç �ìºy u�Äºy T�� Òçzoy, LNÿ Nÿçz�bçzªç ¤ÌNÿº ¤ìb-¤ìb ºçzÄoÒçzoy@ ÄçzNÿç EçåÌì �çzÌ�Áçç Nÿçz�yY �çzÒoçz @ NÿçÒz Nÿç, ¤zby ºÒy oæ ªç® Nÿçz


tìQ Ìª^ Ìz @ �º ®z�D ªçªÁççz ªç \ç�Nÿç NÿçNÿy oÌy E§çTy�Y....@

tzQoç-tzQoç EçæT� ªçNÿçz Ìçªç� tì® uÒËÌç ªç ¤çbNÿº §®çzÄ@TæTçºçª §çH NÿÌz <YÁç Eçz ªçÄÌy¤çF| Ìçz�çz NÿçÒçg�Áçç @ \ç�Nÿç NÿçNÿyVºªçÁçNÿç ¤çÒzº Eç®y @ ªìºÁçy Ìçz�çº §y Äæ[®ç o{®çºY Òçzoçz, Ìçz�çzNÿçÒçäg Nÿº ¤\� Nÿº�Ìçey @ NÿçÒy tìQªçY �º \ºç EçºçªÁçNÿçY\ç�Nÿç NÿçNÿy�æ u¢ÿºNÿy bçzÁççNÿy ¤çºy, �s, �çbÁçy, NÿçÒçägNÿ� tzF|Ì @E�ç \Ìçz ªìºÁçy Ìçz�çº� ÌçNÿºy-oº¢ÿF|�Áçç Òço ÁçTçF|Ì o, NÿçNÿyNÿçz�y ªºzÄ Äç�y ºçzÄ� ÁçTy @ Ìçz�º� §y ÌçNÿºy oº¢ÿF| Nÿçz Òço ÌçzgtzF|Ì @ Ì¤ \� Eç�Ì ªç �y¿-�y¿ VìÌìº�ìÌìº Nÿº� ¤ËË®ç @> Nÿç §®çzÄ¤ìgTyÁçç, LNÿçLNÿ NÿçÒz ºçzÄ� ¤Ìy @ \ç�Nÿç NÿçNÿy Nÿçz \¤ç¤ Òçzoçz - <<NÿçÌçæTì tçtç \z Nÿçz tìQ EçzÁççY ºÃÒÌz @>>

�æYç®o LNÿçLNÿ T�� §F| @ oçõÿg�º Nÿy ªçÌy Gpo �çzÒoy @¤ìgTy ªç® Áçç E²ÿÁç Nÿç tì® Æ£t ÌçæTz Nÿçzm? Äðªç ªç�Ä �byÁç �uÒ©ªo NÿºyÌ, <ÌçæT>! oæ NÿçNÿy NÿÌçz tìQ @ \ç�Nÿç NÿçNÿy Nÿçz YzÒºçÁççÁç-ÁççÁç §®çzÄ, NÿçNÿy EçT Nÿç TçzÁçç GTÁç� ¤ËÌy, tì�çº Nÿçz utÄÌÄç�y @> Eºz oìªÁçç ®z�D ÌçNÿºy oº¢ÿF|� Nÿçz ªÒÜÄ Nÿç Ìª\z, ®z ÌçNÿºyoº¢ÿF|� �çzÒoy, ®ç Eç® ªçzºçz Qç�tç� Nÿy u�Æç�y @ ®z tì® oçzºç NÿyÌçNÿºy oº¢ÿF|� ªçzºçz Eç\D - ÌçÌî Nÿçz EçæT�ºç Òçzoy @ EçzNÿçz ªºz Nÿçz¤çt ªç ªçzºçz ÌçÌî Nÿçz EçæT �ºç Eç®y @ E�ç Eçoç ªçzºçz EçæT�ºç, ®z��ná®ç Nÿçz \�ª �çÌî� Ìzoy, ®zÄ u¤Ìºçz ªº� Nÿçz ¤çtªçY Goºç®Nÿ�Òçz®z, E\ oìªy ®z�D tìu�®ç Nÿç ÒíÆçº ÁççzN Nÿç \ç�çz, ®z�D �ìºç�çz uÄÌºçzNÿçz ªçzÁç @ ®ç Eçªºçz Qç�tç� Nÿy u�Æç�yY �çzÒz o ®ç Eç® Eçªºçz\çoNÿy ºyoy-uºÄç\ Nÿy NÿÒç�y @ ®zÁçç NÿÌzo �ºæ�ºç, ¤îSTy, uª oìªºçz®zoºy �äjy uÁçQy �çÒÄ, �º ªçzÁçç Ìª\Ìz ¤zTºYçº E�ç ¤bÄçºç Nÿç ÒçzÌzoæ, ETç ®z� ¤zTºYçºNÿD �ç®y, YçæTÁççz-YçæTÁççz Vº Nÿçz, TçÄ Nÿçz E�çEçªºçz Ì¤ Nÿçz Ìn®ç�çÌ §®çzÄ @ Eºz u§Nÿ Áçç ÁçS®ç YçæTÁçç-YçæTÁçç�ubÁç @ ®ç ¤zTºYçº Nÿy �ºæ�ºç YçæTÁçy �çzÒçz® @ Nÿç®zÁçç NÿÌzo Ìª, ÄÒçæÌæ�oy @ ®z Ì��ç ¤çoæ o ªçzºçz Vº Nÿçz ÆÒç�çz�Y NÿÃÒ�Áçç �ç®\z @ �º ªçzÁççNÿÄ�çz �ägÌz @ ®zÄ �ná®ç tì® utÄÌ Nÿçz �çT�ìº Áçç Nÿç T®çzÄ uYfy �º uYfy

�eçÄ Ìz, ¤zTºYçº �ç®\z ªìÒí�, E�ç ÁççzNÿ utQçÄçÌçey ÁçÒç� §çF| Nÿçz¤zbçÌçey oy� YçNÿy Ìç®NÿÁç E�ç Vgy Eç�Ìz @ Äçºz �nsì !, <<gçzF| �ºçÒçs E�ç �çe �ºç Áççs>> �� ® ºz oçzºy u\�tTy, Nÿç®Áçç uÌM®ço ºz.tì® ÄºT.... ¤ìägTyªç® ®zoºçz �ºçY ¿Nÿy �Òy @ Eçu�Ì Eçz® uYfy E�ç¢zÿNÿyÌ �æYç®o �ºç @

®zÄ Ìæ�n®ç §y Nÿç ÌçæTz Tç, §ºy �Äoºy ªç §çF| Ìçey �ç®Áçy §º�çzÒç Nÿç Nìÿpçz §º YçHº �Òy �eçÄ @ G Ò\çºÒy NÿªçÄo ºÒz �º EçÌºÃÒ Ìz ¤ç� tçtç Nÿçz FËbzb Nÿy @ Nÿç®Áçç NÿÌzo, <¤zby ¤bNÿy §º �z\ NÿyE�ç ¤çÒzº TçæÄ Nÿçz §çF| Nìÿpçz §º YçHº Nÿy EçÌ ezÄÌz ªìÒí�>......

®zÄ ¤zTºYçº o¤D Òçz®z, \¤D oìªy �æYç®o Nÿç ÁççzNÿ ªçzºçz EçæTNÿç tì®æ oìNÿgç Nÿºçz, oÁçÄçº ÁçNÿç! �Òy oæ Gætyºªçº \Òº Nÿy �ìägy�yÄç®Nÿº ªçzÁçç ªçº bçNÿçz @ ªT Nÿºçz ÒçÌo-QìÆo ¤zTºYçº.....>>

ÆçªºçÄ NÿçNÿç ªæVÁçNÿç Eç®zÄ @ \ç�Nÿç NÿçNÿy Áçç NÿÌz, <<EEçzoî Nÿçz�Áçç ÌçæTÌzÌ, �æYç®o Nÿ¤NÿyY Ge T®y, E�ç tzQ, EçæT� NÿçzÌçªç� §y \Òçæ Nÿçz ÄÒçæ YÁçy T®y Ìz @ ®z tzQ, oçzºç tîÒy ¤zbç Tºçzªç ÒçobçNÿNÿº NÿÌç ÒçÌD Ìzoy @ E�ç ¤Òï §y ¤uÒ�y-¤uÒ�y Äç�y Nÿçª�ætçNÿº�Ìçey ºçæ�� QçzÁçy ªç T®y Ìzoy @ Ì¤ Vº ªç Eç® T®ç Ìzoy @>>

oì�D EçªÁçç ¤YçF|Ì Eçz ªç®, EÌçz tìF| bîºç NÿÃÒ� ÁçS®ç E�ç�ç® �g� ÁçS®ç @

ºuXç®oç - uÒºçÁççÁç u¤Ìz�, \®oçpç, �çT�ìº.

3. <Nÿç ÌçæTî ¤ç¤ç - EËÌy §F| ª[®ç>

G�Òçºçz Nÿç utÄÌ Òçzoç @ �ç® ª�ªç�z ÁççÌo Òçzoç @ EçæT ªçÁçNÿQî¤ Vçª u�æVo Òçzoçz Nÿç ¤�®ç� �yº� Áçç®Nÿ §F| Òçzoy @ EÌçz NÿgNÿG�Òçºçz ªç ªçzÁçç Eçªº uºËoztçº Nÿçz Vºæ u¤Ñ®çÁçç \ç� Nÿçz Òçzoçz @ �F|�ÄzÁçy uºËoztçºy Òçzoy @ ªçzºæ ¤ç®Nÿçz�æ LNÿ ^çz¶®ç E�ç LNÿ ÌìbNzÿÌ �ºyÌ@Eçuª Òçz�gç TçgyÁçNÿç u¤Ñ®çÁçç \ç�Áçç ¤Ë®ç @ ªçzºçz ¤ç®Nÿçz�æ u¤Øç Nÿy�ÞyNÿçY �çzÃÒoy �ºyÌ@ ¤gîªçªç\y Nÿçz Vºæ u¤Øç Ìz ®oºçz ªçÁçîª Òçzoçz @Äç §y ¤Ho utÄÌ �çÌî�, ¤gîªçªç\y Nÿçz TçÄæ TF| �çzÒoy @ ªy ÄÁçç NÿÒzÄ,


oçzÁçç o Vº §y ªçÁçîª �çÒç®, ¤gîªçªç\y Nÿçz �çÄ §y ªçÁçìª �çÒç® E�çu¤Ò®ç Nÿy �ÞyNÿç §y TçÄY u¤ÌºyÌ o¤æ Äç (Äç ª�\z ªçzºy VºÄçÁçy)NÿÃÒ� ¤Ìy, oìuª \çtç u¤Yçº �çzNÿçz Nÿºçz, \zNÿçz EçTm ªç ªçægçz utÌz,ÄçzNÿçz Vºæ \ç�Nÿçz @ ªçzÁçç ®ç ¤ço �by @ ¤ço ¤ço ªç LNÿ Væbç ªçu¤Ñ®çÄçÁççz TçÄ Eç®zÄ @ TçæÄ ªçzeçz gTº Òçzoçz @ ªçzºçz Ìçey �ÄçzY Òçzoçz @�ÒÁçz �ÒÁçz o ªçægçzNÿçz �ðçY �çzÒçzoçz @ Eçuª ®�æ TÁÁçyªçÁçNÿ Ä�æTÁÁçyªç E�ç Ä�æ TÁÁçyªçÁçNÿ ®� TÁÁçyªç u¢ÿºo Òçzoç @ EÌçz u¢ÿºou¢ÿºo LNÿ Vº Nÿçz EçæTm ªç \çæ¤ìº Nÿçz gçº Nÿçz ªçægçz utÌzÄ @ uª TçgyÁçç¤yºyNÿ ªçºzÄ @ Tçgy ªçægçz \ÄºY ez®zÄ @ ªçzºy �Äºy Tçgy�ºÁçNÿç Goºy@ªçægçz ªç �çÒímç ¤Ë®ç Òçzoç @ VºÄçÁççz ¤gîªçªç\y Nÿçzmoçz ºÒz ®z�æ u¤Yçºªçuª E�ç ªçzºy ¤ç®Nÿçz §çÁç§ìÁç tzQo Òçzoç @ EçªºçzNÿ� Ì��ç �çÄmçtzQo Òçzoç @ Äçzoºçz ªç LNÿ ¤çF| ªçzºçz \Äº Eç®y @ ªçzÁçç Nÿ¤æ Eç®ço§çH ªìÒí� u¤Yçº� ÁçTy @ �çzÄçºy ¤çzÁçy ªç NÿuÒÌ o ªçzÁçç YçæTÁççz ÁçTzÄ@Eçªºç Nÿ�gç ÆÒºy ¤�çÄb Nÿç Òçzoç ªìÒí� Eçªºçz ªç� �ç� YçÁçî §®çzÄ@EçªÁçç �ç® �çzÄ� Áçç �ç�y, �yÄ�Áçç sægçz �ç�y, E�ç �çËoç §y §zbzÄ @oºy ªçzºçz ª� ªç ÆæNÿç ÒçzoyY? ®Äæ Vº ¤gîªçªç\yNÿçz Eç® Nÿç �çzÒzÄ @NÿçzmyY EçzºNÿy Nÿç utÌo �çzÒoç @ uª ªçzºy Tçgy ÌçÄçzÁçy ªç ezÄ� Nÿçz¤Òç�çz ÁçNÿç Tçgy \Äº T®çzÄ @ Tçgy \Äº LNÿ bìºç EçºÌç tzQo Òçzoçz@ÄçzÁçç EçËoyÁçNÿç u¤YçºzÄ, <<�Äºy bìºy Nÿçz ¤ç¤ì\y oçzºçz Nÿçz� ÒçzÌz?>> bìºçNÿÃÒ�Áçç ¤ÌzÄ <<�Äºy Nÿçz ¤ç¤ì\y E�ç ªçzºçz ¤ç¤ì\y LNÿY Eç® @ ªçzºçzYæ¤gy¤çFúÿNÿçz oæ u¤®ç Ìz @>> ÄçzNÿçz ¤ç¤ì\y Nÿçz �çÄ u¤Yçº� Nÿy ªçzºy uÒ©ªoY�Òy §®y @ ªçzºy oæ <Ìço T®ç �ç �çY ºØç> EÌy ÒçÁço §®y Òçzoy. uªªçzºçz ¤ç®NÿçzÁçç ªç� ÒÁçç®Nÿ� FÌçºç NÿºzÄ Nÿç ®Ä Vº Eç�Áççz ¤gîªçªç\yNÿçz �çzÒçz @ \Áty YÁç @ Ä�æ §y ªæVçz �ìjçz Nÿçz u¤Yçº �Òy tzQyÌ �ç Tçgy�º Eç®Q� ¤Ìy @ uª �bNÿ� Tçgy Áçç NÿyNÿ ªçºzÄ @ \ç�Áçç ¤ÌzÄ oÌçzYLNÿ �çÒïmç Nÿçz EçÄç\ Eç®çzÄ - <<NÿÒç� \çÌzÄ §çH, NÿÒç� \çÌzÄ §çH.�®Áçz \zÄm Nÿºçz ªæT \çÄçz >>. ªçzÁçç o Eç®Nÿ� Nÿy ¢ìÿºÌo �çzÒçzoy @<<\Áty EçHÌì>> ®zoºçzY NÿÒzÄ. ªçzÁçç \zÁçªçÁçNÿçæ ÌìbNÿç §®y EÌçzÁçTo Òçzoçz @

ªçzºæ ¤ç®Nÿçz Nÿçz ¤gîªçªç\y Nÿçz Vº NÿÒç� §zbz, uª u¤Yçº ªç�gzÄ. ÄçzÞçz ªç ÁççHgÌ�yNÿº ªç Tç�ç Eç®Nìÿ Eç®zÄ. <<ozÁç Ìç®y Äçz ozÁçÌç®y, ozÁçªç �gy Nÿç®y>> ªçzºçz ª� ªç Eç®çzÄ Nÿç ®Ä Vº Eçªºçz¤gîªçªç\y Nÿçz ºÒzY. Eçuª �çõTç Nÿçz EçÄç\ Nÿçz �zªÁçNÿ T®ç, �ÒÁçz ªçægçzutÌzÄ @ uª EçuÒËoçÁçNÿç Tçgy YÁççÄo Òçzoçz @ ªçzey uÒ©ªo NÿºNÿ� Tçgyªçægçz \Äº ºçzNzÿÄ @ u\o� Go� EçzºQyNÿçY ÁççzNÿ utÌo Òçzoç @ <<Nÿ¤æEç®ço §çH>> EÌçz ®zNÿy ¢ìÿ¢ìÿç¤çF| NÿÃÒo Òçzoy@ �ÒzÁççz Vº Nÿçz <<Nÿ¤Eç®ço §çH,>> E�çæ Eç¤ Nÿçz <<Nÿ¤ Eç®ço §çH>> ®zNÿçz ªç ¤Òío ¢ÿºNÿÒçzoçz @ �ÒÁççz EçÄç\ �ÒyYç� Nÿçz �çzÒçzoçz @ �º Eç¤Nÿçz �ÒyYç� Nÿçz Òçzoçz@Ì��ç EçzºQyNÿç �çÒí�ç ºçª ºçª Áçzo Òçzoç @ �Äºy bìºy Nÿçz ¤ç¤ì\y¤gîªçªç\y YçzÄoç ¤ºçz¤º uª ºçª ºçª Áçz®zÄ @

Eçuª tìF| ^� ÌNÿçºy �Ä ¤\zY EçÄ� Nÿç Òçzoç @ E�ç Eç¤æENÿºç ¤[®ç Òçzoç. Nÿç®Áçç GÆyº §®çzÄ ªìÒí� ªçzºçz ¤ç®Nÿçz Nÿy ¢ìÿ¢ÿç ¤çF|u¤Yçºo Òçzoy @ uª Eç�Áçæ ª� ªç NÿÒzÄ, <<Nÿç ÌçæTî ¢îÿ¢ÿç ¤çF| oìªÁççEç�Áçy Nÿºª NÿÒç�y @>> Tçgy Qºç¤ §®y Òçzoy EÌçz ÌçæTæNÿ� Yì�Y ºÒzÄ@ªçzºy ¤ç®Nÿçz ª� Nÿçz ª� ªç ÒçÌo Òçzoy @ Vgy §ºªçYæ ªçzÁçç ªçÁçìª§®çzÄ Nÿç LNÿY TçæÄ ªç Yçº u¤Ñ®ç Ìzoy@ oºy ªçzÁçç ÁçTzÄY Nÿç �Ìy¤¤ç¤ç Vº ÁçÄNÿºY §zbzÄ @

u¤Øç Nÿç �õT YçÁçî Òçzoç @ �çÒí�ç EçÄoY Òçzoç @ u¤Ñ®çªç \ÄçF|(�ÄºyNÿçz ÌTçz \y\ç\y) ÒyºçzY ¤�zÄ Òçzoçz @ EçzNÿçz oçÁç ªçÄoY �çzÒçzoçz@Vgy Vgy ÁççGgÌ�yNÿº ªç \ÄçF| Fo� EçÄçz oìªºçz u¤�ç ¤Òío Nÿçª EägyÌz, EÌçz tÌ tÌ ªy�ybÁçNÿ �ìNÿçºo Òçzoçz @ \ÄçF| Nÿçz ªç�, �ç�, E�ç,Æç� tzQNÿº ªçzÁççF| NÿÌçzoæ ÁçTo Òçzoçz @ EÌçz utÄÌ ªçzÁçç §y tzQ�Áçç§zbz, EÌçz ªçzÁçç ÁçTo Òçzoçz @ <<¤®ç utÁç ªz QìÆ>> EÆy ªçzºy ÒçÁço §F|Òçzoy @

u¤Ñ®ç ªçzeçz eçb-ªçb ÁçNÿç §®çzÄ @ Ì��ç Nÿçª YNÿçYNÿ Òçzoçz @\ÄçF| Nÿy Qì¤Y YÁçoy Òçzoy @ Nÿçzmoy Yy\ Nÿy Nÿªy �çzÒoy @ ®Nÿçz�ºÁçNÿç ÁçTo Òçzoçz Nÿç \ÄçF| Ìçzºç�ç Ìz @ u¤Ñ®ç Ìºz�º \ÄçF| ÁççzNÿªçægçz^çgçF| Ìçey ÄÌìÁçy (¤ºTm) Nÿº�Áçç ¤Ë®ç @ ¤ºTmy Nÿº�Ìçey


ÌSTçz \ÄçF|, �ìo�\ÄçF|, §çÌçz \ÄçF| (§\çz \ÄçF|), \ÄçF| Nÿçz §çF|©Òm\z ÌçF|g \ÄçF| EÌç �çY Ì® \� Òçzoç @ tzg Ò\çº Nÿçz EçÌ�çÌ¤ºTmy §®y Òçzoy @ Qç� Áçç ªb�, �yÄ� Áçç G�Nÿçz �Ìæo Nÿy tzÆy tç¿Òçzoy @ ªb� �Òy QçmzÄçÁççzÌçey EçÁçìTçz¤y Nÿy §ç\y E�ç \yÁçz¤y Òçzoy@ªçægçz^çgç®y Nÿy �æTo ÁçÒç�çæT ¤Ìy Òçzoy @ Ì��ç Nÿçª YçæTÁççzY Òçzoçz @�m NÿÒç�oºy ªçÆy uÌNÿy @ \ÄçF| \ÄçF| ªç ¤çYç¤çYy §®y @ Nÿçõ¤gç Nÿy§ç\y ¤�çÄoç ¤�çÄoç Nÿçzmoçz oºy \ÄçF|�æ ºÌç Nÿªy Òçz® ªìÒï� zLNÿ Tgî�ç�y bçNÿyÌ @ ®Nÿçz �ºÁçNÿ ^Tgç §®çzÄ @ ¤ço ¤ço �º ^Tgç ¤joYÒçzoçz @ ÁçÒç� ÁçÒç� ¤ço�º LNÿ \ÄçF| tìÌºçz \ÄçF| Nÿy �çzÄo Òçzoçz @tìÌºçz �ÒzÁççz Nÿy �çzÄo Òçzoçz @ ®oºçz ªç ÌSTçz \ÄçF| Nÿçz �çºç Ì�NzÿÄ @(ªy ÄçzNÿçz \ÄºY \zÄ�Áçç ¤ÌzÄ Òçzoçz). G eçÄ�º ÁçNÿç oÌçzY GezÄ @Eç�Áçy Ìç®NÿÁç �ºyÌ E�ç Tçºy tzo tzo �ºç®zÄ @ \ÄçF|, \ÄçF| NÿÄo�çÒí�ç G�Nÿçz ªæV �çÄo Òçzoç @ \ÄçF| �zÁç� Áçç QçÁçy �çzÒçzoçz @ ÄçzÁçç\ÄçF| Nÿç Yy\ Ìz ®Ä Ì��çF|� Áçç tzQçÄ� Nÿçz Òçzoçz @

\ÄçF| o T®zÄ �º Fo� \ÄçF| Nÿy VºÄçÁçy uÒºçzÒy� ¤�y Òçzoy @\çz §zbz ÄçzÁçç, NÿçÒy §y ¤çzÁç�çz YçÁçî Òçzoçz @ ª� ªç \zNÿy \zNÿy NìÿºNìÿºyÒçzoy ÄçzNÿy <<�ç�ytì� �çoº>> ÒçÁço Nÿºo Òçzoy @ Äç tì® tì® ªç�ÌÒy� ÁççÌæ§çÁço �çzÒçzoy @ \y�Nÿy \y�Nÿy �ç�ytì� �çoº §®y G� � Eç� Eç�ÁççõÿTçÄNÿçz ºËoç �ºy� @ ªçægçz^gç®y Nÿçz \zÄ� §®çzÄY �Òy @ ªçzºy ªb� Qç�Nÿy FXZç Òçzoy �º \ÄçF| Nÿçz oªçÆç §®çzÄ ªìÒí� Ì��ç ¤ì\¿T G�çÆyYGe°ç ªìÒí� uª §y G�çÆyY GezÄ @ Ì��ç oçÁç ªç ¤zoçÁç, YÄ ªç ¤zYÄ §®yÒçzoy @ ªçzÁçç §y �çºç\yY Eç®y @ uª Eç�Áççz VºÄçÁçyÁçç NÿÒzÄ, <<oçzÁççEçÄ�Nÿçz ºÒzoæ EçÄ �Òyo ºÄ @>> Äç NÿçÒyY NÿÃÒo �çzÒçzoy @ Yì�Yç�Eç�Áççz ^çz¶®ç E�ç ÌìbNzÿÌ �ºNÿ� Tçgy�º Eç®Nÿ� ¤Ìy @ ªçægçz ^çgçF|Nÿçz \zÄ� Nÿy EçÌ, EçÌY º® T®y @ ÁçÒç�Ìçz oçõÿg NÿºNÿ� uª TçgyÁçNÿçEç�Áççz TçæÄ \ço Òçzoçz @ ª�ªç ¤Òío u¤Yçº EçÄo Òçzoç @ ªçzÁçç ÁçToÒçzoçz - Vgy§º ^Tgç �Òy §®çzÄ ºÄoçz o ¤zÌ �Òy Nÿç §®Ä ºÃÒoçz @

ºYu®oç �ç. gç}. ÆzQºçª ®zpzNÿº, ºç.oì.ª.�çT�ìº uÄùç�ye, �çT�ìº.

¤) Ä�ç| qzÞy® �Äçºy

1. ªºçz TçÄ Nÿçz �ubÁç

ªºçz TçÄ Nÿçz �ubÁç Nÿçz �çÄ ºç\çºçª �ubÁç Ò{® (Ì) @ �buÁç�¤çF| Nÿçz �çÄ ªæ\ìÁçç ¤çF| Ò{® @ �ubÁç Nÿçz ¤Òío ¤gçz Vº Ò{® @ Òªy �ubÁçNÿçz Vº Áçç £®çg°ç NÿÄÒ® @ £®çg°ç Nÿçz tºÄç\ç Fðçz ¤gçz Ò{® uNÿ, EçzªÌyÒðy YÁçy \ç® @ tºÄç\ç Nÿçz tçzÒy ¤ç\ìÁçç �çº (�gy) Ò{® @ �çº (�gy)� ¤e Nÿ� �ubÁç Eç{Gº TçÄÄçÁçç ¤ço Nÿº® @ tºÄç\ç Ìy E�tº \çNÿD¤gçz\ço EçæT� EçÄ® @ EçåT� Nÿçz tçzÒy ¤ç\ìÁçç ¤gç-¤gç Nÿçzeç Ò{® @ ÄyNÿçzeç ª EÁçT EÁçT ¤FÁç, Tç®, §{®Ìy, ¤çztç ¤Nÿºy ¤çæ�® Ò{® @ jçzºNÿçz Ìçª�D TÃÒç� ª Nÿäg¤ç-Nìÿbçº, jz�, ÌºNÿy Qç�Áçç tz® @ jçzº Òí� Áççtçzº (tçÄç) Ìy EÌç ¤çæ�® Nÿy Äy Qägç EHº ¤e §y ÌNÿ® @ NÿçzeçÁçç ºçz\Ì¢ÿç Nÿº®, TÃÒç�Áçç §y ºçz\ Ì¢ÿç Nÿº®, EHº Tçz¤º Áçç gìÁçy ª §ºNÿ Vìägç ª gçÁç® Ò{® @ EçåT� Áçç ut� ºçz\ Ìçzäg-Ìçg Nÿº® EHº Tçz¤gÁçyÌy Zägç gçÁçz® @ G EçT� Áçç ¤ägçz EçT� NÿÄÒ® @ Nÿçzeç Nÿçz jç¤ç � VçÌ,�Áççº, Nÿg¤ç, Nìÿbçº §ºNÿ ºQ® @ jç¤ç �º \ç� EçÄ� ÁçTìo �ç®ºy �yozu�Æç�y (Ìyäjy) ºÄÒ® Ò{® @ LNÿ Nÿçz�®ç} ª �ç�y �z� Ìçey tçz-oy� ÌyªyeNÿç bçNÿç Òí� ºQ®ç Ò{® @

¤ÁçNÿy Tç®Nÿy §{®ËNÿy, ¤FÁç, Tç®, §{®Ìy E¿ ¤Nÿºy Òí� ÁççÌºNÿy ÌºNÿy ut� §º Yºç� Áçç uÁç\ç® Ò{® @ VçzgNÿy Vçzgç-Nÿy \çzgy NÿyQçzG - tç{G ª ºÄÒ® Ò{® @ uNÿºÌç�y Nÿçz Ìy\� ª �çæT¶®ç, ¤Q¶®çtoç¶®ç, ¤FÁç Òí�Áçç �çTº ¤Qº, toçºy ª \ì�® Ò{® @ uªºT ÁçT� Nÿçz�uÒÁçz ¤FÁç Tçägy Ìy Vìgç Nÿçz Tçz¤º Qço Qzo ª Áçy \çNÿ gçÁç® ¤çt ª�çTº ¤Qº Ìy Qzo Nÿy ¤Òy Nÿº® Ò{® @ ¤ºÌço EçF| Nÿç Tçºç HºuYQÁç Nÿº® @ E� Ìçº QyYNÿ� �ç� ÁçTç® Ò{® @

ÒÄzÁçy oy� - Yçº oÌªç Nÿy ºÒÄ® @ Eç}T� Nÿçz Ìçª�D E�tºNÿy HYy EHº ¤Òçº Nÿy �yYy ºÄÒ® Ò{® @ G�º Nÿy EçzÌºy ª bzu¤Áç QìuY|E¿ �ÁçæT �zby ªç�uÄNÿ ÁççzT EH �çÄ�çÒí� Ìçey ¤e� Áçç ºQ® Ò{® @QÁçìÌ Nÿy EçzÌçºy ª ogì �yoz, Yçtº u¤ZçNÿ� ºQ® Ò{® @ QÁçìÌ Nÿy


Z�ºy ª TçÄ Nÿç ÁççzT E¿ ÄºÌçÁ®ç Òí� ¤e® Ò{® @ G��º Nÿy EçzÌçºyNÿçz tºÄç\ç Ìy EVçg Vº ª \ç® @ ®ç EVçg Vº Etªy Òí� Nÿçz ¤e�ÁçTì� ºÄÒ® Ò{® @ EVçg Vº Nÿçz Eç\ì-¤ç\ì ª ¤ägy ¤ägy QçzÁçy Ìçz� ÁçTìo(Ìçey) ºÄÒ® Ò{® @ ¤e� Nÿy QçzÁçy Ìy �çÌE½ \ç� Ìçey tºÄç\ç ºÄÒ®@G tºÄç\ç Ìy �çÌE½ Nÿy G��º QÁçìÌ Nÿy EçzÌºy, tzÄVº, ºç�çy, EçæT�çz�ç E¿ Ìçª�D Nÿçz Zçzbçz Ìçz EçæT� ª Eç�ì-\ç�ì Nÿº® Ò{® @ EçzÌºyNÿçz LNÿ Nÿçz�®ç ª ªçzTºy (Nÿçægy) Ìy �ç�, oçzº Nìÿb® Ò{® @ EçzNÿçz ¤ç\ì ªVcy (tº� \çoç) Ò{®, EçzªE½ TÒí Nÿçz �ye, tçº Nÿçz Yì�, E¿ YHº tº®Ò{® @ ÄÒçY ¤ç\ì ª LNÿ EçzQºy E¿ ªìËÌº Òz®, EçzÌy ªÌçÁçç Nìÿb® Ò{®@ºç�çy ª ªcy Nÿçz Ò�gç E¿ VVºç ºQ� Nÿç ¤zb Ò{® @ G�ªç �z� Nÿçz �ç�y�oÁççz �çÁçç Ìy Tçº Nÿ� E¿ ^çNÿ Nÿ� ºQ® @ \TÒY uÌÁç ÁççzgçºÄÒ® , Eçz�º uÒºÄçz Ìªçº ¤çb° Ò{® @ ªçoy, NÿÁç®, �yoº E¿ ËbyÁçNÿç ¤o|� ª ºçæ�ç ºç�® Ò{® @ �æTo ª \zÄ� ÃÒçg� Nÿçz �uÒÁçz sçzgçz sçzgçzYìÁÒç ª EuS� tzÄÁçç Yäjç® Ò{® @ �çÌE½ Nÿçz EçåT� Nÿçz ¤çt ¤çgy (¤çägç)ºÄÒ® @ LNÿ Nÿçz�®ç ª §yº (NìÿEç}/u¤uÒº), bçNÿç, E¿ ªçzb YÁçç� Ìçey�çÄ ºÄØ Ò{® @

�ubÁç Nÿç Yçº �çz¶®ç E¿ oy� �çzºy Ò{® @ ¤gçz �çz¶®ç uNÿºÌ�ytzQ-ºçQ Nÿº®, tìÌºçz ÄNÿyÁç, uoÌºçz ªçËoº E¿ Yç{sçz �zoçuTºy Nÿº®@�çzºy Òí� E��çz E��çz VºE½ ÌìQy Ò{® @

�ubÁç \TE½ ¤ägy TçåÄQçºy \ªy�, Nÿçºçzb Nÿy \ªy�, G�ÒçºyNÿy \ªy� ¢ÿÌÁç Ìçey EXZy Ò{® @ �ubÁç Áçç �ç�, TÒí, oçzº, uoÁÁçy,Gugt, ÌçzÁçç, ÁççQçzºy, \ÄÌ, \çz��ºç (\Äçºy) Nÿy Qçz¤ ¢ÿÌÁç Òçz®Ò{®@ �ubÁç Nÿçz Qzo ª ÌçÁç §º ÌçÁç� §ç\y Nÿçz u�NÿÁç® Ò{® @ �ubÁçÁçç tì�, tuÒ, oçNÿ, VyÄ Nÿy NÿF| Nÿªy �Òç® Ò{® @ �ubÁç Nÿy ¤ägy EªºçF|ª ªÒí Nÿçz ªçzÒºç� E� �ºÌç Nÿçz \æTÁç Ò{® @ �ubÁç Áçç Eç©¤ç, ªÒí,�ºÌç ÁçNÿ, ÁççQ Nÿy ¢ÿÌÁç E¿ \æTÁç Ìy ª®çÁç, ¢ÿçbç, \ÁççHÁçNÿgy Ìy Qì¤ Eçªt�y Òçz® Ò{® @ �ubÁç Qì¤ (Qçz¤) ��y Ò{® @ EçzNÿçz\TE½ uo\çzºy Ò{®, E¿ ÌçÒíNÿçºy Nÿº® Ò{® @

gç}. (Nìÿ.) ªæTÁçç NÿägÄz, (�yLY.gy.) �çz. uÒËÁçç� Nÿç}Áçz\, �çT�ìº.

2. Áçz \çEçz �ç LNÿ Tçägy Nìÿbçº

ªºçz TçÄ ªç oìNÿçz¤ç �çÄ Nÿçz LNÿ ªç�ìÌ Òoçz @ oìNÿçz¤ç ªç®-¤ç�Nÿçz LNÿY �çz¶®ç Òoçz @ EçzNÿç ªç®-¤ç� �ç�Òç�� ªçY ªº T®ç Òoç @ o¤DEçzNÿçz �çÁç�-�çzÊ� EçzNÿç NÿçNÿç-NÿçNÿy �ç Nÿº®çz @ EçzNÿy LNÿ EçHo NÿyQzoy Òoçz @ Qzoy-¤çägy NÿçNÿç-NÿçNÿy �Y Ì©ÒçÁçy @ oìNÿçz¤ç �çtç� Òoçzo¤Y L�D �çz¶®ç Nÿçz u¤Øç NÿçNÿç-NÿçNÿy � TçÄY Nÿy �çzºy ªçæTQD Nÿºut®çz @ o¤D L�D �çz¶®ç Q NÿF|Y �y Nÿägo ºÒz @ oìNÿçz¤ç ÒíuÆ®çº §®çz o¤DEçzNÿy ÁççzT�y Q ¤çzºçz�çz Ìçz ÁççF| @ EçzNÿy ÁççzT�y Nÿçz �çÄ Ìçz�ç¤çF| Òoçz@Ìçz�ç¤çF| Q LNÿ �çzºy §F| @ Ìçz�ç ¤çF| Q ¤çºo�� ª Qî¤ EägY� §F|E�D LNÿç-LNÿ Äç ªº TF| @

o¤D oìNÿçz¤ç �º Áç® §çºy ÌæNÿb Eç �g°çz @ Eçz�D Qì¤YNÿägNÿçF| Nÿç ut� Nÿçb°ç @ E�D Eç��y �çzºy \®Ä�oy Nÿçz �çÁç�-�çzÊ�Nÿ¶®çz@ \®Ä�oy Ì® ¤ºyÌ Nÿy §F| o¤D TçÄªY ÆçÁçç ªç uÁçQ� Q \ç�ÁçTy @ ®z�ç TçÄªçY �çYÄy Òçzºy �äjy @ o¤D TçÄNÿçY NÿTçº ªç tìÌºçzTçæÄ ªç ÒçF|ÌNîÿÁç Òoçz ÄÒç� \®Ä�oy �ç S®çºÄy Òçzºy �jQ� �çÌ ÒçzTF|@ E¤ oìNÿçz¤ç Q \®Ä�oy Nÿçz u¤Øç Nÿy u¢ÿNÿº ÁçTy @ �çzºy �äjy-uÁçQyE�D YçÁççNÿ EçHº Ììætº Òoy @ FoD GoD G Ìy �çzºy Q tzQ� Q Áç®�çz¶®ç Eç®çz Eçz�D ¤y Òíægçª¿�®ç, Vägy, byÄy E�D ËNîÿbº ªçæS®ç @ oìNÿçz¤ç¤y Áç® YçÁççNÿ Òoçz @ Eçz�D Ì¤ Nÿ¤îÁç Nÿº uÁç®çz, o¤D ¤ço �²ÿy §F|,E�D u¤Øç Nÿy o{«®çºy �îºy Nÿº Áçy o¤D u¤Øç Nÿy ¤ºço EçF| @ u¤Øç ªç�çzºy Áçç ¤ºo�-§çægç tç®\ç ªç ut®ç @ �çz¶®ç Nÿç Òçs ªç Vägy ¤çæ� ty o¤D�çz¶®ç NÿÃÒ� ÁçS®çz - <¤ìEç\y E�D Eç¿ Ìçªç� NÿÒçæ Ì?> o¤D oìNÿçz¤ç� NÿØçz uNÿ <ª u¤Òç Nÿç \çzägoçäg ªç ÁçS®çz ºØçz oõãNÿç ªçºz ª� Eç¤D TæÒïNÿy tçÄ� u� Nÿºy, E¤D ®î u¤Òç Ìçz ªçzNÿÁççz Òçz Q TæÒï Nÿy tçÄ� Nÿº Òïæo¤D [®çtç oy �y Áçz \ç�î LNÿ Tçägy> @

o¤D ¤ºço Nÿy u¤tç §F| @ tìÌºç ut� oìNÿçz¤ç \ÄçF| ¤zby Q Eç��çVºç Áçz QD Eç®çz @ tîF| ut� Nÿç ¤çt \ÄçF| �ç Eç��ç Vº \ç� Nÿy o{®çºyÁçTçF| @ o¤D oìNÿçz¤ç �ç LNÿ ¤Tçägy \ì� tçz, E�D LNÿ Tçgy ªç Nìÿbçº§ºQ� o{®çº Nÿº ty, o¤D \ÄçF| �ç byÄy E� LNÿ ËNìÿbº ªçæTy @


o¤D oìNÿçz¤ç NÿÃÒ� ÁçS®çz, <oì©Òy Nìÿbçº Nìÿbçº Nÿºo ºÒzoç, Áçz\çEçz LNÿ Tçgy Nìÿbçº §ºQ� o{®çº Ì @> o¤D \ÄçF| NÿÃÒ� ÁçS®çz<Nìÿbçº u� ªºÄç ¢ÿb¢ÿby E�D byÄy Òçz�î @> o¤D oìNÿçz¤ç NÿÃÒ� ÁçS®çz<Òª E��äj ªç�ìÌ, ÒªQç u� Nÿägo �ÒÁçzY NÿÒzu� ÌçæS®çz uNÿ ªºÄç¢ÿb¢ÿby Òçz�î @ E¤D ªºç �çÌ �{Ìç �çÒç®, ª Tºy¤ ªç�ìÌ @ ubu¢ÿ� g£¤ç,¤ºo�-§çægç tç®\ç ª tz ut®çz, E�D Nìÿbçº ÁçVzoz Áçz \çEçz @>

ºYu®oç Ìy. LÁç. �eçºz, TìÁçç¤ºç, uZætÄçgç (ª.�.)

3. ªìÒçÄºz, NÿÒçÄoz, �ÒzuÁç®ç3.1 �Äçºy ªìÒçÄºz (idioms)

E) ¤{�TæTç oby® �Äçºy ªìÒçÄºõÿE) ¤{�TæTç oby® �Äçºy ªìÒçÄºõÿE) ¤{�TæTç oby® �Äçºy ªìÒçÄºõÿE) ¤{�TæTç oby® �Äçºy ªìÒçÄºõÿE) ¤{�TæTç oby® �Äçºy ªìÒçÄºõÿ

1. ENÿÁç�º Tçzbç �g�çz - ¤ìuò �Éb Òçz�ç @2. Eç�ºçz �ç® �º G§çz ºÃÒ�çz - uNÿÌy Nÿç ÌÒçºç � Áçz�ç @3. Gu�Ì-¤yÌy Òçz�çz - sçzägç Eæoº Òçz�ç @4. Nìÿoºç Nÿy ªç{o ªº�çz - ¤ìºy ªç{o ªº�ç @5. Tg°ç ªìºtç Qçzt�çz - �ìºç�y ¤çoz tçzÒºç�ç @6. \¶®çz �º �çz� bçNÿ�çz - \Áçz �º �ªNÿ gçÁç�ç @7. tì® NÿÄgy Nÿçz ªç�ìÌ - oìXZ Eçtªy8. �çºt ¤��çz - F�º Nÿy ¤ço G�º ¢{ÿÁçç�ç @9. bìNÿägç bçzäg�çz - EçuÈo (TìÁççª) Òçz�ç @10. tço Qcç Nÿº�çz - Òºç�ç @11.Eç�Áççz GÁÁçî Ìy�çz Nÿº�çz - ËÄçs| uÌò Nÿº�ç @12. Nÿªº Ìy�y Nÿº�çz - sNÿç� uªbç�ç13. Nÿç� §º�çz - YìTÁçy Nÿº�ç @14. Nÿç� ªç ozÁç gçNÿ�çz - ¤Òºç Òçz�ç @15. uQYägy �NÿçÄ�çz - Yì�Nzÿ Ìz ÌÁççÒ Nÿº�ç @16. TìÁçZºç| GgçÄ�çz - ª\ç Nÿº�ç @17. \Òº GTÁç�çz - F|É®ç| Nÿº�ç18.\ªy� �º �ç® �Òy ezÄ�çz - ¤Òío Eu§ªç� Nÿº�ç

19.bçæT EgçÄ�çz - »NÿçÄbz gçÁç�ç20. bÌ Nÿçz ªÌ �Òy Òçz�çz - sçzgç §y �Òy uÒÁç�ç/Ìì��ç/Nÿº�ç @21. eçzNÿº Qç�çz - �ìNÿÌç� Geç�ç22. gëÿT ªçº�çz - E��y ÆzQuYÁÁçy23. oÁçÄç Yçb�çz - Yç�ÁçîÌy Nÿº�ç @24. �çz� uªYçz| ÁçTçÄ�çz - ¤ço ¤jçNÿº Nÿº�ç @25. �çNÿ ªç tª Eç��çz - �ºzÆç� /oæT Nÿº�ç26. Ò\çªo Nÿº�çz - eTç�ç27. TçÁç ¢ìÿÁççÄ�çz - ¿Ì�ç28. oçõÿg ÁççÁç Òçz�çz - TìËÌç Eç�ç29. gçzºç �ç�y ÁçNÿ g¤g¤ç�çz - ºçz�ç Eç�ç30, ¤ç� Vº Nÿy ÒçNÿ�çz - ª®Nzÿ Nÿy ¤jçF| Nÿº�ç @31. ÒÄçªç Gägç�çz - GåYy YçÁç YÁç�ç32. \y§ bç¿Áçç ÁçTçÄ�çz - Áç©¤y ¤çoõã ÒçNÿ�ç @33. YÄ�®ç Nÿº�çz - �Qºz Nÿº�ç @34. �çzb tìQ�çz - jçõT Nÿº�ç @35. gçzºç Nÿçj�çz - TìËÌç Òçz�ç @36. Òçºçzgy Nÿº�çz - ^Tgç Nÿº�ç @37. Nìÿ©§Nÿºm Òçz�çz - Qì¤ Ìçz�ç @38.Òºty ªç u�Äºçz Òçz�çz - Foºç�ç @39. tæj°çº Nÿº�çz - jçõTy ¤oç|Ä Nÿº�ç40. Ì¤Nÿ Vº ÌçºQç YìÁÒç - Vº Vº ªõ LNÿÌç Ã®ÄÒçº @41. �ç® Eç�b�çz - TìËÌç Eç�ç @42. ÁççäãgyTçzägy ÁçTçÄ�çz - uº^ç�ç, ¢ìÿÌÁçç�ç @43. ªËoNÿ Eç�b�çz - Ìæoç� Eç�ç, ¤z¤Ì Òçz�ç @44. Òço �º Òço �ºzÄ ºÃÒ�D - NÿçzF| �®çÌ ®ç ÒÁçYÁç �Òy Nÿº�ç@45. ªìæTy Nÿy YçÁç YÁç�çz - u�ºz u�ºz YÁç�ç @46. ªìægç Ììb�çz - \çzº Ìz §çT�ç47. Yìby Áçç Tçe ¤çæ��çz - �uorç Nÿº�ç @


48. �çæùç ¤��çz - u\Ì�z \{Ìç NÿÒç Ä{Ìç Nÿº�ç @50. �æTç ¤��çz - E§ü / ª®ç|tçuÒ� ¤��ç @51. EæTìeç tzQçÄ�çz - Ìª®�º �çzNÿç tz�ç52. ENÿÁç Nÿçz tìÅª� - ¤zÄNîÿ¢ÿ53. NÿÁçz\ç eægçz Òçz�E½ - ÌæoçzÊ Òçz�ç54. Qì�-�Ìy�ç LNÿ Nÿº�çz - Nÿue� �uºÈª55. TìËÌç �yÄ�çz - NÀÿçz� t¤ç�ç56. Tçæe ªçæ ¤çæ��çz - �uorç Nÿº�ç57. Vçzägç u¤NÿNÿ� ÌçzÄ�çz - ¤zu¢ÿNÀÿ ºÒ�ç58. tyÄçz QçÁ®ç Eæ�çºçz - G�º Ìz §Áçç, Eætº Ìz ¤ìºç59. NÿÁç �äg�çz - Y{� uªÁç�ç60. ^Nÿ ªçºÌì - Ã®s| Nÿç Nÿçª Nÿº�ç61. Òçs �ç® ªçº�çz - ªzÒ�o Nÿº�ç62. Òçs ªÁç�çz - �XZçoç� Nÿº�ç63. ¤ygç GeçÄ�çz - �uorç Nÿº�ç64. bçæT EgçÄ�çz - ¤ç�ç gçÁç�ç65. ª{tç� ªçº�çz - uÄ\® �ç�ç69. �ägtç bçNÿ�çz - �ì�ç�ç70. �çNÿ Nÿb�çz - ¤zF¦çoy Òçz�ç71.Eç�Áç �çzb°ç jçzªNÿç Yçb°ç - E��z ËÄçs| Nzÿ uÁçL Òt �çº Nÿº�ç

¤) Ä�ç| oby® �Äçºy ªìÒçÄºõ -¤) Ä�ç| oby® �Äçºy ªìÒçÄºõ -¤) Ä�ç| oby® �Äçºy ªìÒçÄºõ -¤) Ä�ç| oby® �Äçºy ªìÒçÄºõ -¤) Ä�ç| oby® �Äçºy ªìÒçÄºõ -1. Eç®oç � ºç®oç @

2. EçF|-ªçF| ª §îºç \ÄçF| @

3. \ªägy \ç® �� tªägy �y \ç® @

4. \¤ ÁçVz EçNÿºy, o¤ ªçæVz §çNÿºy @

5. Eç� ¢ÿÌy ¤bzº, oz gçzºç ut®ç �bzº @

6. Nÿçª Nÿçz � Nÿç\ Nÿçz, jçF| Ìzº E�ç\ Nÿçz @

7. Òço ª �y Nÿç{ägy, �çNÿZztçÄ� tç{ägy @

8. Eç ºz ¤ägç, ªîåÒ �º �ägç @

9. E²ÿÁç Nÿçz Nÿçzoy, ¤F|Áç Áçç®çz ªçzoy @

10. EçÁçº - ^îÁçº ¤çF| Nÿçz, Nÿç� bîb°çz u¤ÁççF| Nÿçz @

11. Lº^çº Yç{tç, LNÿ �{Ìç Nÿçz Ìç{tçÌæNÿÁç� - Tçz�y�çs NÿçÁç§çzº, ºçõÿäjç, u\.¤{oìÁç (QægÄç) ª.�.3.2 �Äçºy NÿÒçÄoõ - ÁççzNÿçzuOÿ®çå (Phrases)

E) ¤{�TæTç oby® �Äçºy NÿÒçÄoõ -

1.Eç�æ ºçuz Ò� ªç Nÿç�çz ºç\ç @ Eæ�� ªõ Nÿ�Äç ºç\ç @

2.X®çº utÄÌ Nÿy Yçtæ �y ªTæ E�æ ºz y ºço Yçº ut�Nÿy Yçtæ �y u¢ÿº E�æ ºz y ºço

3.\Ìçz ºç\ç oÌy �º\ç \Ì{ ç ºç\ç oÌ{ y �\ç

4.\Ìy Nÿº�y oÌy §º�y \Ì{ y Nÿº�y ÄÌ{ y §º�y

5.\çz Tº\ Ìoz Ä® ¤ºÌo �Òy \çz Tº\oz Ò{ Ìçz ¤ºÌoz �Òy

6.Yçºz Yçºz ªçÄÌ §çH Yçºz -Yçºz ªçÌ{ ºz z §çF|

7.\Ìçz Eç®çz oÌçz T®çz \Ì{ z Eç®ç ÄÌ{ z T®ç

8.Eç� §Áççoz ½ \T §Áççz Eç� §Áçç oçz \T §Áçç

9.\Ìçz ¤ç� oÌçz ¤bz ç \Ì ¤ç� oÌ �oì

10.\Ìçz Áçç oÌçz \Ì{ z Nÿçz oÌ{ ç

11.LNÿ �ç�y ÁçNÿ oçºz �Òy �yN D LNÿ ¢ÿî Áç Ìz ªçÁçç �Òy ¤�oy

12.ÁçZªy YYæ Áç Ìz Áçßªy YYæ Áç Ò{ @

13.LNÿ �sæ t®î Nÿç\ LNÿ �sæ tçz Nÿç\

14.¤ºey Nÿçz Nÿì oºç � Vº Nÿçz � Vçb Nÿçz @ �ç¤z y Nÿç Nÿì ðç � Vº Nÿç � Vçb Nÿç

15.Vº Vº ªç ªçuo Nÿç YÁì Áçç Vº Vº ªÿõ uªcy Nÿz YÁì Òz

16.Eç®oçz �º ºç®oçz Eç®oz �º ºç®oç

17.�ºÌç Áçç �ç� uo�Y �ÁçÌ Nÿçz �ðz oy�

18.EçNz ÿçz Nÿçºçz oçgõ §®Ä GÌ Nÿç NÿçÁçç ªÒì ÒEí ç @

19.YÁçoy Nÿçz �çÄ ÌTæ çoy YÁçoy Nÿç �çª Tçgä y

20.�çÒç�çz oçõgD ªçez çz VçÌ Zçbz z ªÒåì ¤gä y ¤ço


21.LNÿ e� Ìºz y TçÄ§º ¢ÿz ºyÿ sçzsç Y�ç ¤ç\z V�ç

22.�çÒç�Ìy EçÌz ºy, o�çç® Q� �Ìºy Yçtº tQz �çÄæ �Ìçº

23.LNÿ e� eÌì ç E�ç Òçgæ y §º ºÌç Gbå Nÿz ªÒåì ªÿõ u\ºç

24.�çùæ ç Äçªy ªç� ÒÁççÄÌz �tæ y Ìy Tt�| uÒÁçç @

25.LNÿ Òçs NìÿNÿgy �Äz Òçs ¤yYç LNÿ Òçs NÿNÿgy �ÄÒçs ¤y\ç

26.Òçs ªç �Òy NÿÄgy,�çNÿ uZtçÄ� tçgä{ y Òçs ªõ �Òy �ç�ç,YÁçz Áçz�z Yætçªçªç

27.ÌÌì ºçz �ç §çÌºçz Vº Nÿçz NÿçÌºçz ºç\ç ¤çÁz çz tçjä y ÒçÁçz @

28.Nÿì oºç Nÿy �Ëì by ÄçNÿgä y Nÿy ÄçNÿgä y Nÿì ðz Nÿy �Zæî ojz çz Nÿy ojz y.

29.TçÄ T®çz TÄe°ç §®çz @ ÌçÄ� ªõã Òºç Òºç @

30.Qgæ y ªç Eeºç Nÿì gä çz ¢ÿçÁz ç Áç©�b ÒçNÿ�ç/Ì¢ÿz t ^eî

31.Eç®oçz �º ºç®oçz ¤Òoy TæTç ªõ Òçs �çz�ç

32.Eº TçÄ Qoz y �ºTçÄ ªç¶®ç utÁÁçy ªõ ºÒ�ç EçTºç ªõ Qç�ç

33.Tºç| Nÿy �ç�z b ÌºçÁ| çç E¢ÿÄç ¢ÿ{ Áçç�ç,FÌNÿy GÌNÿz �çÌu�tæ ç Nÿº�ç

34.�Ìy¤uÒ� Qoz y NÿºD, ¤FÁ| ç ªºDÄç ÌQì ç �gä @ �Æy¤uÒ� �º ÌNæ ÿbçz Nÿç �Òçgä

35.�ç tçtìNÿçz Áçz�çz �ç �ç�ì Áçç tz�çzD Òºz ç ¢ÿz ºy Ìz tºî

36.Q©¤ºì ç Nÿy §Ì Eç®, ¤Yì F| Nÿçz §ço Qç® ºuÒÆ Nÿç Nÿì ðç Tñz �º ªoì ç @

37.Yªºy \ç® �º tªºy � \ç® @ Yªägy \ç® �º tªägy � \ç® @

38.¤çgçõ ª çæ Æ §æ º T çF,| ® Òçæ t �î Ìçsy \ y¤ Á çÁçYçF| @ EçÌªç� ªõ oçºçõ Nÿy §yg, Vº ªõ�Òy ty�@

39. ÒÄÁz çy §çºy, jçÁz çç QçÁçy �çª ¤gãä z tÆ�| Qçbz z

40. Nÿº�y �ç �º�y bNz ÿºç �º �\æì �ç Nÿçª Yçºz uÌº \çºz

41. TçÄ T®Ä, TÄçº §®Ä \Ì{ z ªõ T®z oÌ{ ç

42. ÒÁÁ®ç � QçFÌ| ¤Áì Á®ç E�æ ç Qç® º¤gãä y

43. TçÄ ªç Tçºz y TçÄÌz @ TçÄæ ªõ Áççºz y Tç�ç

44. �Ì{ ç � E�Áçç YÁçÄz \oºç @ \z¤ ªõ �Òy �ç�ç YÁçz �ì�ç

45. YçÁç�y ªç t�î tÒî z �ç uNÿËªo Áçç tçÊz t®z z ªQì o| ç Nÿº�ç Eçº{ uNÿËªo Nÿçz tçÊztz�ç @

46.E�ç|z uYoºç, E�ç|z ¤çÒçºç @ tçz uY\çõÿ Nÿç NÿçzF| ªzÁç � Òçz�ç @

47.GÁçbçz Yçºz Nÿçoz ÄçÁç Áçç tçbz @ E�ºç�y Òy uÆ�ç\çºz y Nÿºz @

48.LNÿ ©®ç� ªç tî® oÁçÄçº @ LNÿ \TÒ Ìªç� EÒNæ ÿçºy �Òy ºÒÌNÿoz @

49.LNÿ �sæ t®î Nÿç\ @ LNÿ �®çÌ ªõ tçz Áçç§ �ç�ç @

50.GQº ªç Ìº oº ªÌì º Nÿç gº @ uÄ�uð ªõ �{®| Ìz Nÿçª Áçz�ç @

51.NÿÒç� ºç\ç§ç\z �ç NÿÒç� TTæ î oÁz çy Zçbz z ¤gz Nÿy Nÿ{ Ìyÿ ¤ºç¤ºy

52.Nÿçºçz EÄÌº §Ì ¤ºç¤º E��jä ªjî Nÿz Áçqm @

53.Qoz T�ç Yº,z ªçº �çN{ ÿº Qç®z NÿÌºî LNÿ Nÿç, ªçº tÌì ºz Nÿçz @

54.Zey Nÿçz t�î ®çt EçÒz o¤ ENÿÁç Eç®z @ ¤ºì ç ÒçÁç Òç�z �z º ENÿÁç Eç�ç @

55.ÁçÒç� oçÿõ gE½ ªçez y ¤ço @ ¤äj ¤äj Nÿº ¤çoz Nÿº�ç @

56.\Nz ÿy Áççey EçNz ÿy §Ì @ ¤ÁçÄç� Nÿç Eu�Nÿçº Òº uY\ �º @

57.tºî Nÿç jçÁz ç ÌÒì çÄ�ç @ tºî Ìz utQoç Ò{ Ì§y EXZç

58.\ç� Ìz o \Òç� Ìz @ \yÄ� Ò{ oçz tìu�®ç Ò{ @

59.VyÄ ªç ªçÌy �gä �çz @ uÄU� Eç�ç @

60.�²ÿçºQç�ç ªç ooî y Nÿy EçÄç\ @ Ìì�ÄçF| � Òçz�ç @

61.ÌçTæ ªçºz bçÿõ Vºç Áçç @ Äçºtço �\ºEtæ ç\ Nÿº�ç @

62.�ç{ �Tt ¤Ìz , �Òy NÿçªNÿç oºz ç G�çº - Nÿª �Tt EXZç Ò,{ \çtç G�çºy Ìz

63.�yª ÒNÿyª Qoºç ªç [®ç� E�u�Nÿw o �º §ºçÌz ç ªç�z Qoºz NÿyVbæ y

64.�çÄ ªçez çz tÆ�| Qçbz çz �ÆÌæ ç Nÿz ªoì çu¤Nÿ ®çSz ®oç � Òç�z ç @

65.¤tæ º Nÿç \ç�z EtºNÿ Nÿçz ÌÄçt ªQî | M®ç �ºQz uÄûç� Nÿçz @

66.ªç� � ªç� uª oçzºçz ªuÒªç� \¤ºtËoy Nÿç ¤çz

67.�çÄ Ìç�z ç¤çF| Òçs ªç Yçtæ y Nÿçz Nÿgä ç - �çª ¤ägz tÆ|� Qçzbz


¤) Ä�ç| oby® �Äçºy NÿÒçÄoõ¤) Ä�ç| oby® �Äçºy NÿÒçÄoõ¤) Ä�ç| oby® �Äçºy NÿÒçÄoõ¤) Ä�ç| oby® �Äçºy NÿÒçÄoõ¤) Ä�ç| oby® �Äçºy NÿÒçÄoõ

1. Tºy¤ Eç®çz EçæT�, oçz Nÿç Eç®çz ªçæT� @2. oî YÁç ª EçH, �çZÁ®ç Nÿy Q¤º ÁççH @3. LNÿ ut� Nÿçz �çÃÒ�ç, tìÌºç ut� Nÿçz �uÒ @ oyÌºç ut� ºØçz, Nÿy E²ÿÁç TF| @@4. Yçzºy Nÿº�ì �y, ºç\ç Ìy gº�ì �çz @5. ª E� ªºy ªç®, ª� ª �y Ìªç® @6. �çNÿ Nÿb°ç §Áçç �º, ¤ço Nÿb°ç �çz §Áçç @7. \Òçæ \ç® §çT, ÄÒçæ ÁçTz EçT @8. Ìªìætº ªç gì¤Nÿy ªçºy, ÆæQ ÁçS®çz Òço @9. º� ¤� §{Ìç, GÁb{ oçz Òçz® N{ÿÌç @10. ªç® �y ¤ç�, \yÄ \ç®z Eç�çzEç� @11. ¤{t Nÿçz �çz¶®ç \ìNÿçª Ìy ª¶®ç @12. Vº ª �y tç�ç, ªìºTy Nÿº® �ëÿTç�ç @13. ÁççÄ® b²ÿç, ªçº® ¢ÿ²ÿç @14. T�ç Q ¤oçÄ® rç�, T�ç ÒÁççÄ® Nÿç� @15. EÁççÁç Nÿçz gzºç ¤\çº ªç @16. Òço - �ç® EçÁçÌy, ªìæª \ç® NÿçºÌy @17. Òçoy �y �çF| �çÄ Ìçz�ç¤çF| @18. Nÿçª �y Nÿç{gy Nÿçz, uºNÿçª �� y Vgy Nÿçz @19. oî §y ºç�y ª §y ºç�y, Nÿçz� §º® �ç�y @20. \zNÿç uNÿËªo NÿºD \çzº, EçzNÿçz Nÿçztçz �ëÿtz Yçzº @21. Vº Nÿy Qyº Nìÿðç Nÿç®, Yç�g°ç Ìçoy Vº Vº \ç® @22. ªçæToç Nÿç Vº ªæToç \ç® E�½ ÒçTo oNÿ Nÿçz ªçº Qç® @23. ÌoÌæT Tì� Òçz® ªç�-tç�, �yoz ÌæoÌæT Tìm \ç® �çNÿ-Nÿç� @24. Qzo u¤Tçg° �çÁçç, Vº u¤Tçg° EçÁçç (ÌçÁçç) @25. Nÿº® �çz Qzoy �g° �y ¢ÿ�t Vº §º ¢ÿyº®½ ÌìËÌºYæt @ÌæNÿÁç� - Èyªoy uTuº\ç¤çF| �uºÒçº, ¤{oìÁçTæ\, ¤{oìÁç (ª.�.)

3.3 �ÒzuÁç®çå (Poetic Puzzles )

E) ¤{�TæTç oby® �Äçºy �ÒzuÁç®çå -1. ºç\ç Nÿçz ºç\ ªç �Òy, ªçÁçy Nÿçz ¤çT ªç �Òy @

¢ÿçzgçz o TìeÁçy �Òy, QçÄçz o ÌÄçt �Òy @@2. ¤ç� ^çzÁçº, ¤zbç �çzÁçº, �çoy TleçÌìº3. �çÒçg�ºÁç GoºzÄ §çb, Äçz� u¤æu�Ì Yç{ºæT Qçb @

u¤æ�� Áçç u¤æu�Ì, �º GNÿÁç� �Òy �ç®zÄ @@4. \zÄ� §®Ä, Qç�çz §®Ä @ �çÒ�y ¤çF| Áçç Eç�� T®Ä @@5. �çÒç� Ìy Qçz�gy, EçzNÿçz §º ÁçNÿgy @ -6. LNÿ uÌæTy Tç®, �çzTo-�çzTo \ç® @ EçzNÿçz ��y ÌNÿÁço \ç® @@7. �çæjºçz Vçzgç, uÒÄºy �îZ @ �Òy u\�Ìo Eç�ºçz ÌæTy Áçç �îZ8. LNÿ ÒÁÁ®ç Nÿy ¤çºç ¤zÌ� @ \Ìçz \Ìçz u�bo, oÌçz oÌçz

¤çz©¤ÁçD9. Yçº �ç®, jçzº �Òy @ Tºçz ªç Òçº, ªçzº �Òy @@10. EçzºØç ¤çuÌæT ÌìQägç �Òy @ Áç©¤y �ìËby ¤�tºç �Òy @@11. ®� ºç\ç Nÿy E\¤ NÿçÒç�y @ �ç® ÁçNÿ �y®z �ç�y @@12. Yçæty \Ìçz YªNÿÌz, �ìjD Tçzºçz, ªæVD ÁççÁç @

ÌNÿçº §F| tzQz ºç�y, Eç�Áççz Ììætº TçÁç @@13. oy� §çF| Vºªç Ìzo, LNÿ Ìz EÁççÁç @

tìÌºçz u¢ÿºÌz Tº-Tº oºy Ì¤ NæÿTçÁç @@14. Nÿç� �º u¤Yçºz ªçªç, ªçzºçz utÁç Nÿçz ÒçÁç @

utÁÁçy ÁçNÿ Äç Áç�t� ÁçNÿ, Q¤º ¤çtªy ut� ºço @@15. ¤F|Áç �ìjD �ç®ç o �çzb o�D Ìz @

ªæVD ªæV YÁ®ç o NÿÌçz uYªD Ìz @@Gðº 1.TçºTçzby (EçzÁçç) 2.ªçzÒï (ªÒíEç) 3.Tçz��ç (Tçz��)

4.¤çÒºy (^çgî) 5.g£¤y (ªçuYÌ) 6.(tº� \çoç) 7.(Nÿçætç,�®ç\) 8.(jçzÁçNÿ) 9.uTºuTb 10.ªìTç| 11. utÄçz (ty®ç)12.EçºÌç (t�|m) 13.Vägy 14. ºzug®çz 15.ªçzb (�ç�yNÿy)


¤) Ä�ç| oby® �Äçºy �ÒzuÁç®ç} -¤) Ä�ç| oby® �Äçºy �ÒzuÁç®ç} -¤) Ä�ç| oby® �Äçºy �ÒzuÁç®ç} -¤) Ä�ç| oby® �Äçºy �ÒzuÁç®ç} -¤) Ä�ç| oby® �Äçºy �ÒzuÁç®ç} -1. Òçb TF| ¤\çº TF|, ÁççÁç ªìæTy tç¤ TF| @2. G�ççHº u¤�ççHº, u¤ ¢ÿçzoÁçç Nÿç YçHº @3. EçEçz \y ÌçÄ\y, ¤\çº Q \çEçz \y, u¤� gze Nÿç uÁç©¤î

ÁççEçz\y @4. ÁçYÁçY ÁçNÿägy bzS®ç �y \ç®, �ç¶®ç gQ{º ººÒçz [®çzn®ç �y

\ç® @5. LNÿ uÌæTy Tç®, Ì¤ ªìÁçìNÿ Nÿçz ªçº Qç® @6. Nÿçºy Tç® Nÿçbç Qç®, �ç�y tzQ QD YªNÿo \ç® @7. G�º Ìy TF| GTy tîTy, �yYDÌy EçF| TçÁç ¢ìÿTy @8. �ç�Òy Ìy ¢æÿgNìÿÁç ¢æÿgNÿb \ç®, �ç{ Ìç{ Eægç tzo \ç® @9. Eçõÿjçz NìÿEç, §çõÿgçz �ç�y, Eçzªç �çY® Zª Zª ºç�y @10. ¤çby §º ºçF|, Vº §º ¢{ÿÁççF| @11. ®ç EçF| Äç TF| @12. V� �º V� ¤ðyÌ V�, Nÿ§y �y Nÿb°çz ¤ç¤ìº ¤� @13. Nÿç¢ÿy Nÿç oz Nÿç� Ò® @ NÿçNÿç Nÿç Nÿç� �y @14. Ìº Ìºçbç G��º Nÿçbç, [®î �y \yÁç½Òz EçzNÿçz ¤ç� ªºçeç @15. ¤ç� ¤zbç tçz, ºçzby ¤�çF| oy�, ¤ºç¤º ¤ºç¤º QçF| @16. oy� ¤ägç, Z ^�y � Qç®ç, EçHº LNÿ LNÿ Qç®ç @17. §îºy §îºy ªîæZy Nÿçz gçzNÿºç, Goz Òçb ºz Òçb u¤Nÿç® @18. ¤çb � Nÿy NÿçºçzÁçy Äç oz YÁçoç Ì\� u¤Áçu¤Áçç® @19. \¤ ¤çºy Òoy o¤ Òºy Òoy @ §º \Äç�y ªÁççÁç TìÁççÁç @20. ªzjç � \�y Ò{ ¤Nÿºy, EçzNÿçz tî� ENÿçºs \ç® @21. Yçº \ Fb Nÿçz ^çz�ägç, Eçzª �ÄÁççQ T{ºç Ìªç® @22. \¤ ¤çºy Òoy o¤ ªçºy Òoy, \¤ ©®çÒy o¤ ªç¶®ç �y \ç® @23. oçzºçz ¤yºç ¤ägçz Ì{oç�, �çNÿD � ¤e°½ EçHb �Nÿg°½ Nÿç� @24. YÁç YÁç §F|, �ç �Ìº TF| @25. Yçº Vgç Eªwo §¶®ç, u¤� jNÿ�y Nÿç GVgç �g°ç @26. LNÿ §çH EÌçz, Vº-§º eË®çz @

27. Áççzbç ª Áççzbç, ¤ç� Ìçz Tçzºç ¤zbç @28. LNÿ ¤çF| EÆy, V©ªº-V©ªº VìÌy @29. Tçzºçz ¤zbç Nÿçºçz Nÿçzb @30. u¤�ç ¤y\ Nÿç t\|�§º ¤zbç @Gðº : 1. EçTy, 2. Tçº, 3. Eægç, 4. Æzº,Ìçæ�, 5.Vcy,

6. Y��, 7. �ìgy/ªçzb 8. ¢ÿ�y, 9. ºF|, 10. oçºç,11. �\º, 12. Zç®, 13. NÿjF|, oÄç 14. TÁç15. 2 ¤zbç 1 ¤ç�, 16. ÌçÌ-¤Òï, ªç®-¤zby, �æt §çH\,17. �®ç\, 18. \çªì�, 19. uªY|, 20. ªõãjNÿ,21. ª�ìªPQ, 22.ªbNÿç 23. YÅªç, 24. ^çgî ¤çzÒºy,25. Tç® Nzÿ Ëo�, 26. �ìEç �ìæTç, 27. �çuº®Áç (�çºz�)28. ºF|, 29. uÌæTçägç, 30. Nzÿºç, NzÿÁçç.

ÌæNÿÁç� - Èyªoy uTuº\ç¤çF| �uºÒçº, ¤{oìÁçTæ\, ¤{oìÁç (ª.�.) Èyªoy \®ç NÿçÁç§çzº, ºçõãäjç, u\.¤{oìÁç (ª.�.)

F F F


EEªNÿçz - NÿçzF| LNÿEºtNÿ�çuº - Eç�ç Ìºtt|EÁçì�çz - EÁçì�çEÌì� - eÌNÿçEËÌçz - LzÌçEËÌy - LzÌyEsç|Ä�çz - �²ÿç Nÿº�çE©¤çÄ�çz -Qcç Nÿº�ç/uÄº\mEæ�ºç - Eæ�çEÄætç - FÌ ÌçÁçEçEçNìÿÌç - VbÌ�|EçNÿçzgy - �{ºç u�NÿçÌy EgyEçQº - TçæÄ ª{tç�EçQìg - EQgçEçæT - ÆºyºEçæT �çzÄ�y - Ë�ç�TwÒEçºu� - ÁççzQægy uo�çF|Eçoug - EoägyEç�\� - Eæ\� (�zäg)Eç�u\º - Eæ\yº (�zäg,¢ÿÁç)Eç�\ìº - Eçõã\ÁçEç�� -Eçæ��(�ç�y G¤çÁç�ç)Eç�ì� - E��Eçæ¤b - Qcç

5 �Äçºy Æ£tNÿçzÆ

Eç®Nÿ - Ìì�Eç®oçz - o®çºEçº� - G¤Áçç ÒìEçEç¿ -¤{Áç ZgyNÿç uQÁÁççEçÄ - EçFLEçÄºç - EçæÄÁççEçÌÄÁç - EËÄÁçEçÌºçz - ÌÒçºçEç®oçz - o®çºEçQìg - EQägçEçæT �çzÄçz - �ÒçF|LFFeçz¤ç - uÄeçz¤çFºç - ÒuÌ®çFºçzÁçy - Nÿçz®oyFÌNìÿÁç - ËNîÿÁçFoºçÄ�çz - Foºç�çFÌbìÁç - ËbîÁçFoD - F|�ºFÌouº - FËÞyFÌoçz-EæTçºz/EçTyGG�çuÌ - G�çÆy,G§çz - QgçG¤çzQ - eÒºG¤gçz - uYo

GuÌº - tzºyGÌ½bçz - ^ìeç ãQç�ç)G�Òçuº - º£¤yNÿy \ªy�GoD - G�ºG�Nÿçz - G�NzÿG��D - G�Òçõ�zEçzEçzoºçz - Go�çEçz�D - GÌ�zEçzNÿçF| - EçzNÿçºyEçzNÿç - GÌNÿçEç{EçøT� - NìÿÄoEçøtç - FÌ ÌçÁçNÿNÿºæTy - GæTÁçyNÿ[®ç - NÿÁçÒNÿsgy - Tçz�gyNÿu�Nÿ - NÿmyNÿNÿ�ìÁçç - Eçbz Nÿç �NÿÄç�Nÿ�utÁç - NæÿtyÁçNÿ�çº - Nÿ�çÁçNÿ®uY - N{ÿYyNÿº� - ^ìæg (\�çÄº)Nÿº\ç - Nÿ\|NÿÁçF - NÿÁÒF|NÿÁçç® - u�ÄçÁçç ¤�ç�çNÿÄÌNÿºy - Qç\Qì\ÁçyNÿÒç� - NÿÒçæ / uNÿ�ºNÿÄçug - ¢ÿçbNÿNÿÄuº - uYVÁç�ç (ªìæÒ ªõÿ Yçºç)

NÿÌçz - N{ÿÌçNÿç\Nÿ - M®çNÿç\º - Nÿç\ÁçNÿçb - Nÿçb�ç uYº�çNÿçub - Nÿçbztçº ^çäg-^gìÁçzNÿçug - ÁçNÿägy, NÿçeyNÿçuo - Nÿouº (ºç�y,Yæ§çº ÆËÞ)Nÿç�bçz�ºç - Nÿç�bçz�yNÿç�Øç - YNÿmçNÿç�DÌz - sºsºç�çNÿçF| - ÌzÄçgNÿçºçz - NÿçÁççNÿçÄºç - Nÿç{EçNÿçÌbçz - NÿZç{bçNÿçËoNÿçº - uNÿÌç�Nÿçæg�çz - Nÿçæg�çNÿçªÁçç u§g°ç - Nÿçª Ìz ÁçTzuNÿºo� - Nÿyo|�uNÿÌu¤� -�çÁçç®Nÿ ËÞyNìÿt - GgyNìÿ¶®ç - NìÿºyNìÿºç - NìÿÁÁççNìÿtuº - NìÿtçÁçyNìæÿ¤çº - Nìæÿ§çºNìÿÁçì� - oçÁççNìæÿ\yÿ - Yç¤yNìÿ»Y - Lgy,bçYNìÿuÌº - Nÿçbzºy VçÌNÿçzãggç - Yç¤îNÿNÿçzouº - Nÿçzegy (E�ç\ §ægçº)Nÿçz�bçz - Nÿçz�ç


Nÿçõãjç - �ç� Nÿy ºçÌNÿçzºÌç - Nÿçz®ÁççNÿçz©¤ - EæNîÿºNÿçzªzÄ - ªìº^ç�çNÿçzÁÒç - ÁççzªgyNÿçzÄçg - ENÿçÁçy ¤ºÌçoNÿçzÒçõTç - NÿçzÒ�yNÿçzºç - TçztNzÿouºNÿ - uNÿo�Nõÿ�çÄº - Nÿ¤,uNÿÌ Ìª®QQoª - Ìªç�oQ� - YçzÁçy Nÿç Nÿ�gçQ� - Qçzt�çQ� - NÿªºçQægç - oìNÿgçQ�ºç - EçuToËoQ¿bç - QºçbçQÁçì - Qgî (Yì�z Nÿy NÿÁçª)QÌì - Qì\ÁçyQçNÿÌ - QÌQÌQço - QoQçuo - ÁççzÒçºQçæt -Næÿ�çQçætç - gVçÁç ¢ÿçætyQç® - QçF|LQç\çz - uªeçF|Qçuº - Eçæ¤bQçºçz - �ªuNÿ�, Qçºb

Qçº - ºçz�� ¤æ�yQçuÌ - QçzNÿÁççuQÌç - \z¤uQÌgy - uQYgyQìuº - QîbQìbç - QìæbQìub - QìæbyQìug - ¤{ÁççõÿNzÿ TÁçzNÿy tçzº,^zÁççQztçgçz - §TçÄçzQçztºç - TizQzgç - tzÒçoP®çÁç - ®çtuQ\ç�çz - Áçu¦ço Òçz�çTTG - Tç®, Ìç�ç��çTæTçH - Gðº utÆçTæTçº - �çÒ�z Nzÿ �ç�yNÿç NÿbçzºçT\Nÿº� - T\Nÿm|TägÄç - ÁççzbçT�\ç - Tçæ[®çTætÄÁç - Tçæ�yÁç ªPQyTªçzºy - VçªçzºyTº\� - TgTgçÒbTÄo - VçÌTçe¤çæ� - Tçæe ¤çæ��çTçºtç� - ¤{Áç Tçgy ºçËoçTçjçz - TçjçTç®ªìQ - TçzªìQTç®Qìºy - Tç® Nÿy �çÄ QîºTçº - oÁç ªõÿ \ªy Tçpm

Tçºç - uªcy Nÿç Áçz� Fbçõ Nÿy\ìgçF| ÒzoìTçºu�by - EçzÁçzTçºy - TçÁçyuT¶®ç� - TÀÒmTìæg - ÒægçTìægy - ÒægyTìÁ®çÁç - TìÁççÁçTçz�� - Tçz¢ÿmTçzbçºy - �suºÁçyTçzºç - Æì§ÀTçzuº - Æì§ÀTçzÄuº - TçzÄº (Æºyº �º ÁççÁçtç�z Nÿy u¤ªçºy)TõTºç�çz - LNÿtª uYÁÁçç�çVVug -Vug - ¤çº¤çºVºÄçuÁç - �n�yVºÄçÁççz - �uoVçÌ - u�ÄçÁççVçÌ - uVÌ�çVzb~ç - ¤�ççVzb~ ½y - ¤�çyVçbçz - �ìNÿÌç�Vçª - �uÌ�çYYªNÿ - ºçæTçzÁçyYGsºç - EçzbçYu²ÿ -ÿ Y²ÿyYMNìÿ - YçNìÿ

YMNìÿ - ªoÁç¤y QY| ¤YçHYQ�®ç - uoº�çYb~çz - ªçzbçYæV�çz - Yäj�çYbçÄ�çz - YQç�çYÞçF| - ÒíÆçºyYñº - YçtºY�Nÿ �çM®ç - �NÿbçYuÁç \ç® - YÁçz \çÄYçæTÁççz - EXZçYçYì - YçõYYçbç - uYbçYçætç - YæüªçYç� - Tçgy�º ¤çÌNÿy ZoYç¤�çz - Y¤ç�çYçQçz - ËÄçt ÁççuYYìºç - uYæYçz�zuY�ty - uYæ�yuYºçbç - �çTºmyYæV�çz - Yj�çYçQ�çz - ËÄçt Áçz�çYçzºÄçº - ºçËoç ÁçzYçz§ºç - ¤{Áççz Nzÿ uÁç®z ªÒíEç ºÌYçzÄ�çz - utQ¤çYìºVgy - uYºªbyYçNÿuº - �ç{NÿºyYçNÿº - �ç{NÿºYì�ç - Yì�çYìº�çz - TÒç�yYõTºç-YõTºy - �²ÿç¤ì²ÿy


ZZçub - QìÁçy QçYº\\� - u�æt\ºçÌçz - sçzgçÌç\ºçÌy - sçzgyÌy\Áçª - \�ª\Äº - �\utNÿ\Äç¶®ç - \ìägÄç\çtçÄçtç - ¤ÒçzoÌç\ç� - �çm\çu¤� - \ç®õTz\ç©§ºçz - \çæ§çgç\çtìQçz¶®ç - \çtìTº\çzS�y - Ìç�Äy\çº - \çÁçç\çº - \Áçç�ç\çËo - ¤Òçzou\Nÿ� - uQYu\�Nÿçz - u\�Nÿç\ì� - \çzo�ç\zÄ - §çz\� Nÿº\zÄ� - §çz\�\õ�çÄº- GÌ Ìª®\Òzº - uÄÊ\çzQº - \çzNÿº\çzo - [®çzuo^^Nÿçº - GÉmoç, ou�Ì^Áçª - ^îÁç

^çÁç^ìÁç - Ìæ�®ç^çzºç - s{Áççu^Nÿ - uQY�ç^çzubæT - ¤zoçÁçbbªç� - �ºçobç�T - bçæT�ç/�{ºubÁçu�T - VæbybìNÿªìNÿ - bNÿªNÿbìºç - ÁçägNÿçbìºy - ÁçägNÿybì»�çzbì - ¤çÁç-¤�çzbzNÿº - YjçF|bçõTºç - Vìb�çbçz�Áçç - bçzNÿ�çbçz�Áçy - bçzNÿ�yub�Áç gç�gì - uTÁÁçy tægçeeçzNÿº - ªçzbçezÄ - ºQ�çezÌ - eõYeçzªç§º - Eçæ\ìº§ºggu£¤ - EçT�zbygæg°çº - tæj°çº ÁççzNÿ�çb°gçb� - Tty|/EgY�gçb�çz - ¢ÿbNÿçº�çgçNÿ½oº - gç}MbºugNÿç}® tz - uY�Nÿç tzugægy - utægy

gzj - tzg (1.5)gzº - Qçæ¤gçõTç - ÁçNÿgy Nÿy �ç�yNìæÿgygçõgy - ¤çõgygçz¤ºç - g¤Nÿçgçzºç - EçæQzgçzÁç - ^çzNÿç / Qçz¤ºç gçzÁçgçzÌuNÿ - uÌºgçzÒçz - gçzÒgbNÿçº - gçb�çgçzËNÿç-tìQÌz - Ìº tt| Nÿº�çjjTÁç - jNzÿÁçujÁççz - ujÁççujÄº - ujªº/ªXZyªçºjçzug - Zçzbç �çÁççjçõg - tÄægyjçz�ub - �çz�byjçzªNÿç - Tætç �ç�y ºQ�zNÿy Òægyjçzº - �çÁçoì \�çÄºoou�Ì - �ç� Nÿç �{ºço��çz - oç��ço�� ªægç® tz -Tºª Nÿº�z ºQo�ç® tzÄ - Tºª Nÿºçzoºç - oÁççÄoº�ç® - oÁç�çæÄoÌçz - Ä{ÌçoÒç� - �®çÌoç\çz - oç\ç

oçg½�ouº - oçg�Þyoç�çz - uÆÆîoç� - uQY�çoç� - ¤ìQçºoç©¤çz - oç©¤çuoQçz - uoQç, uªYy|uo\ - Eq® owoy®çuo� - oy�uoº - uoÁÁçyuoº½�çF| - uo�çF|uoÄug - ÌzÄæoyuoÌ - oyÌoì - oîoìuª - Eç�oìºuÌ - oìÁçÌyoçzogç - oçzoºçoçzº - oìÄÁçoçzº� - oçzºmoçzºç - oçzÁçç (¤\�), oì^z,ozºzss� - Ëo�sç� - Nÿ�gzNÿy Tçæesõ¤ - ¤ìætttNÿuÌ�ç - tuqmçtº�çz - u�Ì�çtº� - Eçbçtº\� - g^�tºu\ - t\y|tÄ - sægy


tÌuÄ - tÆªytçEç\y - u�oç\ytçoNìÿugÿ - Ò�ìÄbytç�ç - Nÿmtç¤� - tç§�tç¤ tì¤çuº - tìÄç|tçº - tçÁçtçÄç - \ç�Äº ¤çæ��z Nÿç tçzºutÄÌ GæTuo - �îÄ|utÄÌ ¤ìguo - �u³çªutÄÌ ¤ìg°çz - ut� gì¤çutÄçuº - utÄçÁçyutÄçz - ut®çtì\ - uûoy®çtìuÒ - tçz�çztìuÒÁçz - tî� u�Yçzägtì¤uo - tî� tz�zÄçÁçy (Tç®/§{Ì)tì¢ÿçº - tçz�Òºtì® - tçz,tzQçÄ - utQçF|®ztætºç�®çz - ^z��ç��Tçug - EçTy�ug -Nÿ�gz Nÿy Vgy, uNÿ�çº, ¤{eNÿ�º - �Nÿäg�çÄ - tç{äg�ç�ç�çuº - �ç� Nÿy Qzoy�ìº - ¤{ÁççõÿNzÿ Tt|��º Nÿy �çby�ìºç - ¤{ÁçTçgy Nÿç uo�ç®ç bzNìÿ�ìºçz - Qzo ¤æ�y Nÿy �çÁç

�ìæTç - �ìæÄç�ìæ�ºçz - EË�Éb�ìætçg - oì¢ÿç��çõg°ç - Eu�Nÿ ªçÌ�çzÄ�çz - �çz�ç�ìætºçz - EË�Éb�ì�Nÿ� - ªçº��ç�çºy - �ç� Nÿy Qzoy�ìætçg - oî¢ÿç��Q - �çQì��æTºç - �Tçºç�Äçz - �®ç�Äuª - �Äªy�Òzº - �Òº�çæT - �çT�çæTº - ÒÁç�çæT �æYuª - �çT �æYªy�çæùç - �æty�çºzÁç - �uº®Áçu�æTºç - EæTçºz�çz� - �ªNÿ��eçÄ - §z\�ç�g - �g°çÄ \ªy� �cç�gçº - Ì¢zÿt ¢ìÿÁçy VçÌ�ºu\¤ - �äg\y¤�oºçuÁç - �Þy�oÁççz - �oÁçç�æX®ç - �çzoy

�æ�ºÄçgç - �çuqNÿ�ºÄç - �ºÌçz�ºÌç - �ÁçÌ�ºÌçt - �Ìçt�NÿuÌ - �æZy�¶Òç - �ç� ºçz��y�zÒº�çz - �Ò��ç�Ìº�çz - Ìçz�ç�çb� - �ç¤ç�çbuÁç - NæÿT��çe¿ - ¤Zägç�çºÄç - �çägÄç, tìÌºç ut��ç�Tç - g¤Áç ºçzby�çæjºçz - Ì¢zÿt�ç�Ìb - �ç�Yb�ç® - �çæÄ�ç®ç - ¤ìu�®çt�ç®uo - EçzÁçoy/�ç®sy�ç®uº - u\�ç�ç®uÁç - �ç®Áçy (ªç�)�çuºÌ - ºçzby �çbç�çºçz - oÄç/^çNÿ�y�çº - �gy�çÁççz - Ì¢ÿçF| Nÿç Nÿ�ägçu�jçz - �çbu�Áçç - ¤XYçu�Ä - �yu\Lu�ÄuÌ - s{Áçy�ìæ\�ç - �ç� Nÿy �ìæ\y�ìÌub - �îæZ

�z\ - Nÿçæ\y /Eçæ¤yÁç�zbçÄ - \ÁççÄ�zgç - �zjç�õÿug - �õjy�çzNÿº - QçzÁç,QçÁçy�çzºç - �çzÁçç (n®çzÒçº)�çzÄ� - o{º�ç�çõTuº - ¢ìæÿNÿ�yÿ�ìÌ Áçz - �ìZ Áçõ¢ÿ¢ÿºçGº - ¢ÿºçº, �çËoç¢ÿºçNÿ - ^¤Áçç¢ÿºNÿ�gç - ºÄçu¢ÿ¢ÿçzuÁç - uooÁçyu¢ÿMNÿb - u¢ÿNÿç¢ìÿ�ç¤çF| - ¤ìEç¢ìÿ�®ç\y - ¢ìÿ�ç¢ÿçzNÿ tz - ¤ìEçF| Nÿº tz¢ìÿuÁç - �çNÿ - Qägç¢ìÿb - oìb¢ìÿb�çz - oìb�ç¢ìÿË®çºNÿy - ÒìÆçºy¤¤MQÁç - \çgç, ªçzbç¤Tg - ªçzbç YçÄÁç¤T� - §cz¤Tçº - §{Ì Nÿç ¤�çç¤TçÄ - ªçzg�ç/¤Tç�ç¤æTug - Yìug®ç}¤TºçÄ�çz - ¢{ÿÁçç�ç


¤buNÿ - Nÿbçzºy¤bF|tçº - uÒËÌztçº¤bºç - ¤bç�ç¤ºgç - Ì¢zÿt ÌìQy \ªy�¤�®ç - �º ÌìÄº¤¶®ç - ºç� ÌìÄº¤æ\º - TçÄeçm¤ætºç - ¤ætº¤ºço - ¤çºço¤ºçuo - ¤çºçoy¤ºue - �çz¤y¤çæu� - ¤æ�y¤ç¤ìº - ¤ç¤ìÁç¤çtº - ¤çtÁç¤õ¤ºç�çz - V¤ºçNÿº uYÁÁçç�ç¤çºÌ - ûçtÆy¤çº - ¤çÁçNÿ¤çuº - Äçägy¤ç¿ - ºzoy¤çÁç - Ìzªy (¢ÿÁÁçy)¤çuÁç - Ìçgy¤çÄË®ç - EçªæÞm¤çÌ - Tæ�, ¾ççÌ¤çÌ¿ - ¤Zägç (Tç® Nÿç)¤çÒçuº - ¤çzÒºy (Ì¢ÿçF| Nÿy)¤ç²ÿç - EXZçu¤Nÿ� tz - ¤zY�z tz¤zY� tz - Yì��z tz¤zÌ - ueNÿ¤zºç - Ìª®

u¤\çGº - ÒzÁ®ç, ºzgçu¤\�ç - Òçs �æQçu¤^ç® tz - ¤ì^ç tzu¤ætºç¤� - ÄwætçÄ�u¤uº - Nÿm|¢îÿÁçu¤ÁççF| - u¤ÁÁçyu¤Ìºçz - \zÄºu¤Øç - Æçtyu¤ØçF| - £®çÒy/Ìª�yu¤ØçF|� - Ìª�y�¤ìgçÄ�çz - gì¤ç�ç¤z® - Nìæÿ��u¤bçº - EÆìò/u¤bçÁç/ÌìoNÿu¤YNÿçÄ�çz - u¤Vçäg�çu¤tìº - ¤tªçÆ¤ìNÿu� - Nîÿb¤zo - ¤zo Nÿy ÁçNÿägy¤ze - �ç� Nzÿ ºÌz¤zb - Tçgy Y²zÿ Nÿy �çÄ (uºæT)¤zªuY - FÌ¤¤z¿ - ¤çæÌ¤zÁçç - Äzºy¤zÒzº - NìåÿÄç¤çzb - GæTÁçy¤çzº - ¤zº¤çzÄ�çz - ¤çz�ç¤çzÄÁçç - Yç{sºç¤çzÒºbçNÿ - ^çäg Áçu¤¶®ç�y - tÒy \ªç�çu¤YNÿçFÌ - u¤Vçäg�ç

u¤tìº - ¤tªçÌ¤ì\äg�ç - YªNÿ�ç¤ìTy -- ¤�çç/¤�çy¤õgÄç - ªìTy|®çõ Nÿç u�æ\ºç¤çzägQy - QìÁçç uÌº§§G\y - §ç§y§tçg - ºçæ\m, ªbNÿç§®Ä - ÒíEç§�Nÿ�çz - §§Nÿ�ç§Ì - §{Ì§ÌNÿy - §{ÌNÿy§çHu\/§çÌºçz - \ze§çu� - sçÁçy§çægçzÁçy uVÄ - �ìºç�ç Vy§çºç - ¤çz^ç§çuÁç - �çF|§çË®ç - §çæ\ç§çÌy - §çæ\yu§Nÿ ªçæS®ç - u§Nÿçºy§ì¤ìo - EæTçºç§zt - Tìu�o (ºÒË®)§zt T®çz - VîÁç \ç�ç§zt�çz - VìÁç�ç§ztºç - bçzª}bçz§zÁçy - Tìäg§çzÄºy - Y²ÿçªªæTºÄçº - ªæTÁçÄçºªæVD - �yZz

ªæ]®ç-ªæ]®ç - ¤yY-¤yYª®ut - ªzÒætyª®�ç - ª{�çªºçº - ªçÁçyªÌç�Vçb - ËªÆç�ªÌçÁç - ªÆçÁçªÌuº - ªXZyªuÒ - ZçZªç® - ªçªçoº - ªçÞçªçoç - (ªçoçªç®/tzÄy)ªçoy - uªcyªçuoNÿçz ozÁç - NzÿºçzuÌ�ªçægçz - ªæg�ªç®ç - ªçV ªuÒ�çªçÄÌy - ªç{ÌyªçÄË®ç\y - ªç{ÌçªçÌ - ªçæÌªçÌy - ªMQyuª - ªyuª»T - ªwTuªÌy - ªìæZªìNÿn®çº - tzQºzQÄçÁççªìæTy - uYbyªçõTÌç - ªXZºªìo - ªîYªìæty - EæTìeyªìægç - Q©¤çªìÌº - ªìÌÁçªzub - EçÌ�

177 178


ªzg - ªzjªçõTºç - YçÄÁç �ºçzÌ�z NÿçY©ªYªçõTºç - ªçzTºç (�îÁç)ªçzª¤ðy - ªz�¤ðyªçz¶®ç - VçõTgy (�m| VçõTgy)ªç¶®ç - ªYç�ªzºÄ� - §{Ìçõ Nÿç uªMÌ QçùªægçÄ� - ºQ�ç®®Ä - ®Ò (�ì.)®ç - ®Ò (ËÞy)®z - L (¤ÒíÄY�)®zNÿ - LNÿ®zNÿçz - FÌNÿç®zNÿbçz - ENzÿÁçç®zNÿçtÌy - LNÿçtÆy®zoìÌçz - Fo�çÌç®zoºç - Fo�ç®z�D - FÌ�z®zNÿçæTD - LNÿ ¤ç\î ªõÿ®zºç/¤zºç - Ìª®®zºçz�y - NÿºÄæt®õtçÄº - FÌ Ìª®®Nÿçz - FÌNÿçººNÿo - ºOÿº\F| - º\çF|ºÌoç - ºçËoçºÃÒ�çz - ºÒ�ç

ºçNÿÌçG - tuqmºço - ºçÞyºçæug - uÄ�Äçºçæg°ç - uÄ�ìººçæt�QçzÁçy - �çNÿVººçæ��çz - �Nÿç�çºçª¢ÿº - ºçª¢ÿÁçºç®oçz - EYçºuºYçÄ - �yYz gçÁç�ç»�tçz - Yç{gçÁçÁçVçzuº - ÁçTçzºy (QzÁç)ÁçæTgçz - ÁçæTgçÁç©¤º - �©¤ºÁç©¤çz - Áç©¤çÁçÌì� - ÁçÌ�Áçço - �çæÄ/ÁççsÁçìTgç - �çoÁç (9Äçºy Ìçgy)Áçz�Ìy - ¤çÌìætyÁçzÒõTç - ÁçÒæTçÄÄNÿ�çz - GÁçby Nÿº�çÄNÿD - GÌNzÿÄNÿD\Äº - GÌNzÿ �çÌÄgTç - bçzNÿ�çÄgTy - bçzNÿ�yÄ® - Äz (QçÌNÿº �uo)Äºn®ç - G�ºÄºÌçuÁç� - �ç{Nÿºç�yÄç - ÄÒ (ËÞy)

ÄçQçg - ¤çæ^Äçj - �ºçzÌ�çÄçj°ç - �ºçzÌ�zÄçÁççÄçu�Ì - Äç�ÌÄçºç - ÒÄçÄçQ�çz - ÌìQç�çÄç¶®çzÄ - ÌìQ T®çÄçõT�®ç - ¤{Áç¤ægyNÿy ¤çÌNÿy ozÁç

�ÁçyÄçzÁççz - uTÁççÄçzVº - �çÁççÌÌNÿçº - Ìì¤ÒÌNÿçuº - NÿÁç (EçTçªy)ÌNÿçzNÿy - ªwotzÒ ocçÌNÿ�ç¿ - ÌNÿºNæÿtÌTgy - ÆzNÿgyÌæuT� - Ìç{o/ÌÄoÌæoºç - ÌæÞçÌ�Äçº - Æu�ÄçºÌ�� - ËÄ��Ì¢ÿç - Ìç¢ÿÌªut - £®çÒyÌªut� - £®çÒy�Ì©§çº - Ìç©§çºÌ® - ZzÌÒzt - ÆÒtÌ®�çNÿ - ËÄ®æ�çNÿ/§çz\�Ì®�çM®ç - EçYçºyÌº� - uYoç

Ìº� - Ìç�Ìºª - Æª|ÌºçÄ� - ÌçºÄm, �ìoçF|ÌÄ - Ìç{ (100)ÌºzÄ - Ìªç�oÌÒzº - ÆÒºÌçNÿº - ÆMNÿºÌçNÿºTçzub - ÌçTºTçzbyÌçNÿºy - ÌæNÿÁçyÌçoº tz -¤Vçº tz (Ì£\y)Ìçoº�y - ¢ÿçzäg�yÌçuo - ZçoyÌçoì - Ìðì (Áççgî)Ìçºy - ÌçÁçyÌçºçz - ÌçÁççÌçÁç - ÄÊ|ÌçÄºçz - ÌçæÄÁççÌçÄç - Ìç®ÌçÄÁçy - ZçÄuÌNÿ�çz - �äj�çuÌNÿçºy - uÆNÿçºyuÌNÿçÄ�çz - �jç�çuÌug - uÆgyuÌoç¢ÿº - uÌoç¢ÿÁçuÌoNÿçº - sægNÿçÁçuÌtçzºy - uÆtçzºyuÌæTçº - ÈwæTçºuÌª�y - Zçzbç ut®çuÌQç - ¤ºÌçouÌÁç - �çbç

179 180


uÌÄ - uÌÁç�çuÌÄ - ÆyÄ, ÌyªçuÌÌçzÁçy - uÆbyÌìNÿºÄçº - ÆìNÀÿÄçºÌîo - �çTçÌìoìNÿ - ÌìoNÿÌìºç - ZîºçÌìuº - ZìºyÌìÌìætºy - uYYìætºÌìÌºçz - ÌÌºçÌçÌì - ÌçÌÌõÿT - ¢ÿÁÁçyÌz� - Tçz¤ºÌz�ç - TçzÄºyÌõgç - bçõNÿÌzº - ÆzºÌzuº - ¤NÿºyÌzÄ - �tº,VìVæbÌçzg - ZçzgÌçz�çº - Ìì�çºÌçzÄ - Ìçz \çu®LËÁççzNÿ - �çzNÿÌçzut� - ªuÒÁçç oçæuÞNÿ(\çtìbçz�ç)ÒÒNÿçÁç�çz - ÒçåNÿ�çÒuð - ÒËo �qÞ/ÒçsyÒºt - ÒÁtyÒº� - uÒºmÒÁççÄ - uÒÁççÒÁÁ®ç - ¤çztç/ºzgç

Òço - ÒçsÒoºçÄ - u¤ZçÄÒçæugÌæ�®ç - EçYçºyÒçº T®zÄ - tì¤Áçç ÒíEçÒçº QçF|Ì - Òçº ªç� ÁçyÒÁçç® tz - ^ìÁçç tz/ uÒÁçç tzÒçÌy - ÒæÌyÒçÌ�çz - ÒæÌ�çuÒhç - uÒºgçÒíYNÿy - GYNÿyÒíb - GæbÒíguNÿ - Zçzbç �ÒçägÒítçgç - eçzÌçÒõtºç - Tæ�çÒçz® \çÒz - Òçz \ç®zTçÒçz®z - ÒçzTçuÒ\ºçÄ�çz-TìËÌz Ìz ¤çzÁç�ç,uÒ\ºç�çz - TìËÌç Òçz�çÒçæug - Òægy (uªcy ¤o|�)Òçæug ÒbNÿç - - ËÄ®æ�çNÿ u�Êz�Ò�®ç-T�®ç - ÒÁçNÿç �oÁççÒçNÿÁç - ¤ìÁççoç Ò{uÒægÌz - Vìªoç Ò{uÒægçz - VìªçzuÒÌNÿÌz - uZ�oç Ò{ÒzNÿ�®ç - Nÿ�ÄçÒçÁççzÒçÁç - ¤zÒçÁçÒzª - �zªÒTgÌz - Æç{Y Nÿºoç Ò{ @Ò�®ç-T�®ç - EçÁçoì ¢ÿçÁçoì

Æºyº Nzÿ EæT -EæTeç - EæTìeçEçoägy - EçæoEçæT - ÆºyºNÿ�çº - ÁçÁççbNÿ�ç - ºyäjNÿÄub - Qçz�ägyNÿªº-Nÿ©¤ºNÿçey - NÿtNÿçzºç - TçztNzÿÌ - ¤çÁçNìÿÁçç - YìoägNìÿ¿Y - LgyNÿçzÒæTç - NÿçzÒ�yQçætç - Næÿ�çTºçz - TÁççTçæg - TìtçVÌç/Vçby/Tºçz - NæÿeYìub - YçzbyZçuo - ÄqbçõVºç - Vìb�çgçzF| - uÌºgçzºç - EçåQzoº�ç® - oÁçÄçoçõg - ªìQuoº - uoÁçs� - Ëo�

tçoNÿçzuº - eìhy�Q - �çQî��ç�u� - �ÁçNÿu�æäguº - u�æjºy�çzb - �zb�ye-�çe�ç® - �çæÄ¤Qçzub - ¤TÁç¤çõ¤uÁç - �ç§y¤zu� - Yçzby (ÁçägNÿy Nÿy)¤çzb - GæTÁçy¤çzF| - YìYìNÿ§z\ç - utªçT§ç{ - §çøÒª�Tb - NÿÁççF|ªç� - Tt|�ªìe - ªìfyªçæug - \çæVuªÌy - ªìæZ®çzu� - ËÞy Tì�oçæTºNÿo - Qì�uÁçæT - �ì.Tì�oçæTÒ�çzub - tçoNÿägyÒsçzuÁç - ÒszÁçyÒºt® - Ót®Òço - Òçs

181 182

ÄTy|Nwÿo Æ£tNÿçzÆ


�Äçºy-uÒæty ªõ LNÿÌz Æ£t�çNÿ, Nÿç�, Eçze, TçÁç, \¤ägç, tçäj,tço, tçäjy, §z\ç,ªÌìägç, Zçoy,Òçs,Òhy, �ÌÁçy, EuËo�\æ º, �Ì, �çgä y,\y§, YzÒºç,Yªägy, oçÁçî, ¢zÿ¢ÿgç,

ÆçuºuºNÿ ËÄçËá® Ìæ¤æ�yEu\º� - E\ym|,E�Y�EçzNÿçºy/Nÿ® - GÁbyEæ�ºç/Eæ�ºy - Eæ�ç,Eæ�yNzÿËoçzº - NzÿËoçzgN{ÿ® - tËo - EuoÌçºQÌî -Qì\ÁçyTYNÿº� - tçtVçª - �Ìy�çVçÄ - YçzbYçby - Tæ\çuYNÿbçz - ¤ÁçTªeçzNÿº - ªçzbçoÒç� - �®çÌoç� - ¤ìQçº/[Äºtî:Q - tt|�oÁççz/�oÁçy - tì¤Áçç/ tì¤Áçy�TÁçç/¤Øç -�çTÁç�çæTägç - E�æT�çzbtìQy - �zuYÆ�y� - �Ìu�Nÿ�çz - �Nÿ�ç¤Ft - ¤{ù¤Øºç, ¤®ºy - ¤Òºç,¤Òºy

¤ìºTç/¤ìºTy - ¤ìãäkç/¤ìky¤zªYy - GN½ÿÄoªºy\ - u¤ªçºªçuo^ºç - uÄÊª[ÄºÌyNÿ - ZëãNÿÒzNÿ�®ç-YNÿ�®ç - Nÿ�ÄçTmTçzo (uºÅoz�çoz)ENÿäg ÌçÌî - �n�yNÿy ¤gy ¤Ò�Eç\½ ÌìÌºçz - Eç\z ÌÌìºEç\½ ÌçÌî - Eç\z ÌçÌEç{Áççt - Ìæoç�NÿçNÿç - YçYçNÿçNÿy - YçYyNÿçNÿ½§çF| - YYzºç§çF|NÿçNÿ½¤uÒ� - YYzºy¤Ò�NÿçN½ÿ-ÌìÌºçz - YYzºç ÌÌºçNÿçN½ÿ ÌçÌî - YYzºy ÌçÌTmTçzo - ÌTz, Ì©¤��yTçzty - tðNÿ\ÄçF| ¤çzÄç - tçªçtu\eç�y - \zeç�ybìºç/¤zbç - �ìÞbìºy/¤zby - �ìÞybì¿�çzbî - ¤çÁç¤�çztçtç/¤ç� - u�oçtçtçªç® - tçtytì¤Ìº/�çb - �î�uÄ|ÄçÒ�Äºç - �uo

�çoy - �çzoç�çoy� - �çzoy�ç�®ç/oç�®ç - Zçzbç�ìÞ�ç�ì¤çF| - Zçzby¤Ò��ç�§çH - Zçzbç§çF|�ç�y¤çzÒï - Zçzby ¤Òï�çÒí�ç - ªzÒªç��çÒíu�� - ªzÒªç�y��ìÄ|\ - �ìºQç�ìo�®ç - §oy\ç�ìo� ¤çzÒï - §uo\z Nÿy �n�y�ìo�y - §oy\y¢îÿu�/¢ìÿ�ç¤çF| - ¤ìÄç¢ìÿ¡®ç - ¢ìÿ¢ÿç¢ìÿ¢ÿ§çH - ¢ìÿ¢zÿºç§çF|¢ìÿ¢ÿ ¤uÒ� - ¢ìÿ¢zÿºy¤Ò�¢ìÿ¢ÿ-ÌìÌºçz - ¢ìÿ¢zÿºç ÌÌºç¢ìÿ¢½ÿ ÌçÌî - ¤ìÄç ÌçÌ¤uÒ� - ¤Ò�¤g°ç/¤gî - ¤ägç �ìÞ¤uÒ� \ÄçF| - �ætçzF|¤ägçz\y/ªçÒçÁ�ç - oçH¤ägyªç®/ªçÒçÁ�y - oçF|¤ägy¤çF| - ¤ägy¤Ò�¤uÒ� ¤zbç - ¤Ò� Nÿç ¤zbç(ªuÒÁçç �q)¤g§çH - ¤ägç§çF|¤uÒ� ¤zby - ¤Ò� Nÿy ¤zby-(ªuÒÁçç �q)¤ç®Nÿçz/�Äºy - �n�y

¤ç¤ç\y - tçtçu¤Øç - £®çÒu¤ØçF| - Ìªtyu¤ØçF|� - Ìªt�¤çzÒï - ¤Òï¤çzÒï¤{ty - ¤Òî¤{ty§çbçz - u\\ç§çH\y/§çÌºçz - \ze§ç{\y/Ä®�y - §ç§y§çË®ç - §çæ\ç§çÌz¤çzÒï - §çæ\z ¤Òï§çH - §çF|§çÌy - §çæ\yªçªç-ªç® - �ç�yªç® - ªç/ªçoçªç®Vº - ª®Nÿçªçª§çH - ªªzºç§çF|ªçª¤uÒ� - ªªzºy¤Ò�ªçÄÌ§çH - ªç{Ìzºç§çF|ªçÄÌ¤uÒ� - ªç{Ìzºy¤Ò�ªçÒçÁ�§çH - oçHNÿç ÁçägNÿçªçÒÁ� ¤uÒ� - oçHNÿy ÁçgNÿyªçÄÌ½ ÌçÌî - ªç{Ìzºy ÌçÌªçÒÁ�ÌçÌî - ªçÒÁ�z ÌçÌªçª½ ÌçÌî - ªçªz ÌçÌªçÄË®ç - ªç{Ìçªæ^çzÁçy ¤çzÒï - ªæ^Áçy¤Òïªçzey ¤çzÒï - ¤ägy ¤ÒïªçÄÌy - ªç{ÌyªçÄÌ ÌìÌºçz - ªç{Ìzºç ÌÌºç

183 184


ªçÒçÁ� ÌìÌºçz - oçH ÌÌìºªçª½ ÌìÌºçz - ªçªz ÌÌìººçægy - uÄ�Äçºçægçz - uÄ�îºÁçzNÿ¿ - ¤�ççÄçºÌç� - ÄçuºÌÌæTy� - Ìç{o�Ìçºçzz - ÌçÁççÌçºy - ÌçÁçyÌçuTÁç - ÌçgîÌçº\ ¤uÒ� - ÌçÁçzNÿy �n�yÌìÌºçz - ÌÌìºÌçÌî - ÌçÌ�Äçºy-uÒæty ªõ LNÿÌz �çªtzÄº, tzÄºçu�, ªçªç, ªçªy,NìæÿÄçuº, Nìÿbæì¤, Vºçuo, ¤ºçuo,��Eç\ç, ��Eç\y, �çoy-��uo.�çzÊçQEçæTy - YçzÁçyEçæT�çzÌ - oç{uÁç®ç / bç}ÄzÁçGÁç� - GÁçNÿ�ºç - Nÿ�ägçNÿç�bç - Qm, £ÁççH\ u�ÌNÿºtìºç - NÿªºtçzºNÿªº�cç - Nÿªº¤ætNÿÌç - �çgçNÿç�ìÌ - Nÿ�çÌNìÿºoç - NìÿägoçuQÌç - \z¤TÁç¤æt - ª¢ÿÁçº

\çNÿyb - \çNzÿbtçzºç - �çTçtì�bç - tì�cç�æX®ç - �çzoy¢zÿbç - Ìç¢ÿç¢ÿoF| - ¢ÿoìÒy¤ægy - ¤�®ç�ªçzYç - ªçz\ç¿ªçÁç - tËoyÁçøTç - ÁçÒæTçÁçìTgç - �çoÁçË®çÁç - tìÆçÁççÌçºy, TçzÁçÌçºy - Ìçägy�Äçºy uÒæty ªõ LNÿ Ìz �çª -bçz�y, Nÿªy\, Nÿçzb, �ç®\çªç,�oÁçì�, Yhy, ÁçæTçzby, ¤b�,ÁçìæTy, ªQªÁç, ªÁçªÁç, NÿçzÆç,ºzÆª, �çzÁçNÿç, ^¤Áçç, bçz�ºç,\çæS®ç, ÌzºÄç�y, by Æb|, Ìºçºç,VçVºç, EæTçzZç, EæTçzZy, bç®,bçz�, �ºNÿº, bç}�, Eçut.ÈwæTçº -EæTey/ªìæty/ZÁÁçç - EæTìeyLNÿtç�y,uYoçF|o - �çzoNÿº�¢îÿÁç - Nÿm|¢îÿÁç -Nÿ©¤º�cç - Nÿªº�cç,Nÿº��yNÿägy - Tçz�Qìºçz - YçætyTºÌçzÁçy - ªæTÁçÌîÞ\çzägÄç/�ç®ªìæty - u¤uZ®ç}

ubNÿÁçy - u¤æut®ç}gçzºÁçç - ÁççzÁçNÿoº�½ÌçNÿºy - oº��s�y - �sì�y�ç®oçzägç - �çÄoçzägç�çbuÁç - NæÿT��{ºy/�{º�cy - �ç®\ª�{\�y - �ø\my¢ìÿÁçy - �çNÿNÿyÁç¤æTägy/¤æTºy - Yìug®çåªçÁçç - ÒçºÌºy - ÒÌìÁçyÌçz�çz - Ìçz�çuÌæTçº �zby - ÈwæTçº�zby�Äçºy uÒæty ªõ LNÿ Ìz �çª¤çºy-u¤ºy, uÁç�uËbNÿ, Nÿç\Áç,ªzÒæty, �Q�çuÁçÌ, Yæt�, NìæÿNìÿ,Ìõtìº, Tæ�, ÒçsNÿägãç, ÁçÌ�y,Áçîb, ªy�ç,ªçu�Nÿ, �çÄgº, NÀÿyª,ªçzoy, Qägç, �T.E�ç\Gºyt - GägtNÿu�Ì - §ìcçYçÄìº - YçÄÁç\çõ�ºç - \ÄçºyTÒï - TõÒïoçzº Nÿy tçº - oìÄÁç tçÁçtçº- tçÁçLNÿÌz �çª : ¤ç\ºç, ªNÿç, �ç�,Nÿ�Nÿy, ÌºÌçz, ªîæT, Y�ç,

Y�çzÁçy, YçzNÿº, �çz�b, ¤ägy QìÁç,NìÿNÿÌç, ®zºægy, \ÄÌ, ÌºÌçz.uNÿºçmç Nzÿ �Äçºy uÒæty ªõÿ Ìªç�Æ£t : FÁçç®Yy, NÿÁçªy, oz\�ç�,ZgyÁçç, \ç®�Þy, \ç®¢ÿÁç, uÒæT,Qçz¤ºç, Ìçzägç, QÌQÌ, NzÿÌº,ºÄç, ª{tç, Ìçøÿ�, Ìì�çºy,tçÁçYy�y, E\ÄçF|�, Ìçõe, uÒæT,ºÌçzF|, Qç�-�ç� ÌçªTÀyEºÌyNÿçz - \ç{,\ÄÌEtºNÿ - EçÁççENÿË®ç - uYÁÒzNÿ�yNÿ/�ye - EçbçNÿbzº - NÿbÒÁçNÿçætç - �®ç\Nÿçõ¤gy - ªìTy|NÿçzÒºçz - Nìÿ©§ägç Nÿ¿Áçç - NÿºzÁççuQYºy - uQYägy\yºçz - \yºçTÄçº ÌõTD - TæÄçº ¢ÿÁÁçyTçNÿº - §çNÿºy/§çNÿºTçzÌ - ªçæÌTçz§y - Tçz¤yVyÄ - VyVìVºy - Yb�byYÒç�ç�y - Yç®�ç�YyY - FªÁçyYî� -¤zÌ�\zÄ� - §çz\�bîægºy/bçõÿjºy - Nìæÿüì

185 186


oyº - uoÁÁçyuoQçz - uªºYy �çÄgº/ËÄçtoìæ£®ç - oìæ¤çoìºÌy - oìÁçÌytçº - tçÁçtçzºNÿç - tçzägNÿç��®ç - �u�®ç�çz� - �ªNÿ�çz�y/Áççzmy - ªPQ��ç�ägy - ��ägy�z\ - Eçæu¤Áç¤º¤by - Yç{ÁççF|¤T� - ¤{T�/§cç¤çÁç Nÿy ÌõTD - Ìzªy ¢ÿÁÁçy¤bºç Nÿy ÌõÿTD - ªbº¢ÿÁÁçy§ço - YçÄÁç§ç\y�çÁççz - Ì£\y§ç\y§ztºç - bªçbº§çõ§çzgy - NìÿNìÿºªìðç§õãgy - u§ægy§zÁçy - Tìäg§îF|ÌõTtç�ç - ¢ÿÁÁçytç�çuªºYç - uªY|, uªºYyuªºy - NÿçÁçyuªY|ªeÁçy - ªyez u¤ËNÿybªÌºy - ªXZyªÒy -ZçZ{ªçzuÒºy - ºçF|ªìºç| - ªìºªìºçºç®oçz - EYçº

ºçzby - Y�çoyÁçÌì� - ÁçÒÌ�ÁçÄìæT - ÁçÄæTÁççQçzºy - ÁçQçzºyÌç® - tì�Nÿy ªÁççF|ÌçQº - Yy�y/Ì²ÿºÌ©¤çº - Òºç �u�®çÌNÿ�ç¿ - ÌNÿºNæÿtË®çNÿ - Ì£\yÌÒzt - ÆÒtÌçÒ\yºçz - ÆçÒ\yºçÒºt - ÒÁtyÒºty Tçe - ÒÁty TçeuÒºçzoy - ÒÁty �çÄgºuÒæty-�Äçºy Ìªç� �çª :- ^ì�Nÿy,ÁçÄNÿy, ªìæT�ç, TÁçTÁçy, ªNÿF|,Ììº�, V ì®ç, EçÁç ì, ªç zª�ç¿,ªbç¿, NÿNÿgy, �çÁçNÿ, ªzsy, Y�ç,ÁççÁç§ç\y, bçz¿bç §ç\y, �çz�®ç§ç\y, jzNÿºç §ç\y, NÿçzYF|, �ºÄÁç,Nÿñî, ªìÁçy, Tç\º, QçzÄç, tì�, tÒy,ªÁççF|, uªeçF|, \Áçz¤y, ªìº£¤ç, �çzÒç,ªìºç|, Eçªby, Yb�y, Æº¤o, Nÿçäjç,YÒç, �ç�y, ÁçËÌy, Nÿäjy, ºÌ.�NÿÄç�-Ã®æ\� (ozÁçºçæ�ç)NìÿÌìª ¤ìÁÁ®ç - uªez ¤æìtz®çYçNÿçzÁçy - YNÿÁçyuVÄçºy - uªey�ìºyezeºç - Tçæue®ç§¦ç½®ç,§u\®ç - §u\L

Áçç¿ - ÁçhíÌìÄçºy - �ìºyÌzÄ - VõVºy�Äçºy-uÒæty Ìªç� �çª - Nÿºæ\y,Tìæ\ç, EçbzÁç, ªçÁç�ìÄç, �ç�g,¤ìæty, E�ºÌç, uYÄägç, G�ªç,ÌzÄF|, Qyº, ¤çÌìæty, NÿÁççNæÿt,Áçz�Ìy, ��Òç, §ºyo, ¢ìÿbç�ç/Y�ç,ÁççF|, ªìº£¤ç, ºç¤, §Tº¢ÿÁç-¢ÿÁççÄºE�®çº - E�çºEçæ¤ç - EçªEçÄºç - EçÄÁççHÌ - T�ççLºm �çz�F| - �u�oçNzÿºç - NzÿÁççNÿbzº - NÿbÒÁç\çæ¤ - Eª»t\çæ§îº - \çªî�¤çzº - ¤zºuÁçæ¤î - u�æ¤îÌæoºç - ÌæÞç�Äçºy - uÒæty ªõÿ LNÿ \{Ìz �çª :E�ç�Ì, Ìz¤, EæTìº, uYNìÿ,Eæ\yº, oº¤î\, Qº¤î\ç, Qyºç,ªçzÌæ¤y, Ìyoç¢ÿÁç, ºçª¢ÿÁç,ªì�²ÿç, uNÿÌuªÌ, ¤tçª,QçºNÿ, �z�Q\îº, uÁçYy, Nÿç\î,uNÿÌuªÌ, ENÿºçzb,

�Äçºy uÒæty LNÿÌz Æ£t :�î\ç ÌçªTÀyNÿç�îº, Ìõtîº, NìæÿNìÿ, ÿTìÁÁ®çÁç,E¤yº, ¤ì²ÿç, Òçzª�ìägç, Gt, ºçÁç,Yæt�, �î�, ÒÄ��ìägç, N{ÿYy,�zÁçNÿbº.�Ìç��ozÁç, �Ì, ªæ\�, �çÄgº, �zËb,¤ÀÆ, uÌNÿçNÿçF|, Æz©�ì, NÀÿyª,ªìÁçoç�y ªçoy, NÿËoìºy,E�® VºTìoy ÌçªTÀyETº¤ðy - Gt¤ðyEçºÌç - EçF|�çNÿçs - NÿnsçNæÿVy/¢ÿmy - NæÿTç/¢ÿ�yNìÿÁçì� - oçÁççNìæÿ\y - YçÄyQ¿bç - QºçbçQçz�ºç - Qçz¤ºçYì�çz - Yì�çbçz�Áçy - bçzNÿ�ybçz�Áçç-bçzNÿ�çoæ¤çQì - \tç|�çºzÁç/�çºz� - �uº®Áç�ºÌço - �Ìçt¤çzÒºy - ^çgîu¤ägç - �ç�Ìç¤� - Ìç¤ì�Ìçªç®� - Ìçªç�

187 188


TÀçªym \yÄ� Ìz \ìgy uY\õªNÿç�EçæT�ì�y/�Òç�y Vº - Ë�ç�TwÒGQºy - ªuÒÁçç �îÄ|\ u�ÄçÌGºNìÿägç - Tçz¤º bçNÿçNÿ�Vº - ªzÒªç�-�Äç\y VºNÿçzsºy - E�ç\ NÿçzeyNÿçzeç - �Æì�� u�ÄçÌTÃÒç� - Yçºç gçõTyYÄºy - �îÄ|\ u�ÄçÌuYQÁç - uNÿYägYç{¤çºç - ¤{eNÿYì�çz - Yì�ç\�çÄ�çz - �{Äzù E�|m Nÿº�çjçzÁçç - �ç�§ægçºtºÄç\çz - Yç{QbutEçz - ty®çtzÄVº - tzÄçÁç®tzÄy\çzo - Vb (NÿçÁçy)�ägy - ¢ÿçbNÿ Nÿy ¤{eNÿ�Òç�çæT - �yZz Nÿç EçæT� (\�ç�ç)�ÁÁççz - �ÁÁçç, uNÿÄçg�çb� - �ç¤ç�çb - tzÄ EçÌ��ç®ºy - Ìyäjy�çº�ç - ^ìÁçç¤ç¿ - ºzoy¤çägy/¤zägçz - Ì£\¤çTu¤æüç¤� - ÄwætçÄ�¤zÒº/u¤Òyº - NìåÿÄç

¤çzÄÁçç - ªÒçtzÄ Yç{ºæT¤z® - Nìÿ�¤zÌNÿg - ¢ÿçbNÿªìæjzÁçy - �ç�y�bªìægç - Q©¤çªy�çº - Tìæ¤\tçºªçzeçæT - Ìçª�z Nÿç EçæT� (ªtç|�ç)ªçYVº - ªìP® VºÌºF| - Ìºç®ÌçÄ�y - Z��ºÌ�ºy/EçzÌºy - Z�ºyÌ®�çNÿ/Ìç�æ � QçÁz çy -ºÌçFz V| º/YçN{ ÿuÌºuªb - uÌªõbÌìg - \ÁççH ÁçNÿgy ÌçeçºÌçzF| Ìçªç�YªYç - Y©ªYYçbî - tçÁç �ºçzÌ�z Nÿç Y©ªYYç{Nÿy - sçÁçyEçÌ�YîÁÒçz - YîÁÒçoçÄç - uªcyNÿç oÄçozÁçìoç - NÿjF|tçº Vzby - tçÁç Vzº�y�ºy - �Áçy�çºçz - uªcy Nÿy ^çæNÿ�y�yäjç - �çb¤bNÿç - Nÿbçzºç¤bNÿy - Nÿbçzºy¤zÁç�ç �çºyÌ - ¤zÁç�ç �çb§ç�y - sçÁçyªÁ®ç - uªcyNÿy ªbNÿy

ªs�y/§tçg - uªcyNÿy ¤ägç ÒægçªçõãTºç - YçÄÁç �ºçzÌ�z Nÿç Y©ªYÌyÁç Áççzºç - ÌyÁç �çbçÒçægy - uªcy ÒægyE�® VºTìoy uY\õEgä uNÿðç - Ì�ì çºy ¢ÿçgz �Nz ÿç Ìºço{ çEçÁçªçºy - EÁçªçºyGQº ªìÌº - GQºy ªìÌÁçNÿçzºÌç - Nÿçz®ÁççNÿçºy - ÁçNÿägyNÿçægy - E�ç\ Nÿçæg�çQ¿bç - QºçbçQçÌº - QçYºQìºÌy - QìYy|Y²îÿ - YçNîÿYçÁç�y - YÁç�yZNÿägç/Zçby - ¤çzägNÿy QçYº\Tºç - ¤ägy ÌzTgy\çoçz - u�ÌçF| Nÿç \çoçg£¤ç - ug£¤çozÁçVç�y- NÿçzÁÒïtç§� - Ìì\ç�çõTºy - ¢ìæÿNÿ�yu�ÄÌy - ¤bìÄçu¤\�ç - �æQç (Nÿ�gz Nÿç)ªçægçz - ªæg�ºF| - VìÌº�yºzÒzNÿç - Zo ®ìOÿ QçYºÌðç - ZçoçÌ¿oç - Ìºçzoç (ºÌçzF|)

Ìì�ºç/Ìì�ºy - Ìì�ägç/Ìì�gyÌîF| - Ìì\yÌzTºy - uÌNÿägyÌìºF| - ÌìºçÒyQzoy Nÿç Ìçªç�EçËNìÿg - EËNìÿägF|ºç/F|ºçzÁçy - ÒuÌ®çEçzägTç - bçzNÿ�çEçõT�®ç - oÁz ç ºQ�Nz ÿy ¤çÌæ �ÁçyG§çºy - ¤{Áç¤ægy Qgz tægzNÿçÌºç - ¤{Áç \ìoçF| Nÿç tçzºNÿçõjç - \ç�ÄºçõãNzÿ uÁçL ªæg�Nìÿb°çº - NìÿbçºNìÿNìÿÌ - NìÿNÿÌ, �ç� Nÿç §îÌçQ¶®ç� - QuÁçÒç�Tçägçz - ¤{Áç TçägçY¶Òçb - ºËÌçYç� - QçYºZoYìº�y - �ç� TÒç�y\ìÄçgy/�îº - ¤{Áç \çzo�z Nÿy �çbyg¢ÿºy - g¢ÿÁçyou�Ì - �ç� Nÿy �{ºçoìoçºy - ¤{ÁççõNÿçz ÒçNÿ�z Nÿy Zägy�ìºç - ¤{ÁçTçgy Nzÿ tçæg�ìºçz - ¤{ÁçTçägy uo�ç®ç Ëbåg�çæTº - ÒÁç/�çTº�¶Òç - �ç� ºçz�çF|�çÄgç - ¢ÿçÄägç�z�çºy - ÆÒ�çF|�ìæ\�®ç - �ç� Nÿy Tæ\y

189 190


¤PQº - ¤Qº¤ÌÁçç - ¤ÌîÁçç¤çæ�y - �ç� Nÿy ¤æ�y¤çæ�y �ìºçz - ¤æ�y Nÿy �çÁç¤çz^ç - �ç� Nÿç Tfç¤ze - Y²zÿ Nÿy ¤zb§çzÄºy - ¤{Áç¤ægy Y²ÿçªçY - ¤{Áç¤ægy �º Nÿy YbF|º�tç - º�tçuÌÄº - uÌÃÒºuÌæT - oìoçºy (Äçù)Ìz�çzgy - Tçz¤º jçz�zNÿy bçzNÿ�yÒçoçzºy - Òsç{ägyTçæÄ Nzÿ ÁççzTF|ÌNîÿÁç - �çeÆçÁççNÿÌçº - �çoìNzÿ ¤o|� ¤zY�zÄçÁççNÿçÒçº -ªXZy\çÁçy ¤ì��zÄçÁçzuNÿºÌç� - uNÿÌç�Nìÿª§çº - Nìÿ©§çºNÿçzoÄçº - NÿçzoÄçÁçQçoy - ÁççzÒçºTç®Nÿy - TìºçQyVçzºNÿy - Vçzgz Ì©ÒçÁç�zÄçÁççY©§çº - ªçzYyujÄº - ujªº/ªXZyªçº�byÁç - �bzÁç�ç�y§¶®ç - �ç�y §º�zÄçÁçç¤z�çºy - Ã®ç�çºy¤jF| - ÁçNÿgy Nzÿ NÿçºyTº¤�Øçº - �ç{Nÿºç�y

¤ºey - �çz¤y¤ÁçNÿy - ¤{Áç YºÄçÒç§çÁçy - �çF|ªç�ìÌ/�ÄNÿº- �ç{NÿºªçËoº/Tì»\y - E�®ç�Nÿªºçº - ªçÁçyª\îº - ª\tìºªìu�ª - ºçzNÿug®çªçÒçºç - ªÒçºªìNìÿºtª - ªìNÿt|ª§To - �ì\çºy§ÌNÿy - §øÌ YºÄçÒçÌçz�çº - ÌìÄm|NÿçºÌìF|� - tç®yuÌu� - t\y|ÌzºNÿy - ¤Nÿºy YºÄçÒçÒÄçÁçtçº - NÿçªtçºÒNÿyª/Ä{t - Ä{ùÒçægy ºçæ�®ç - ºÌçzF|®çVºTìoy �Æì / \yÄ\æoîE�ç\ uNÿbNÿ - Tçgºy Ìçõg°çGb - GåbG�F| - tyªNÿGæutº/VìÌ - YìÒçNÿçÄºç - NÿÃÄçNÿçÌçz - NÿZìEçuNÿºç/uNÿägç - NÿybNìÿoºç - NìÿðçNÿçõ¤ägy - ªìuT|®çåTçF| - Tç®õ

Tçz¶Òç,Tçz¶Òy - Tç® ¤ZgçTõgîº - NzÿYìÄçuT�çg - Vçº/¤ç\uTºçgy - uTÁçÒºyVçzºç - VçzgzYçbç - Yybç\îÄD - \î^ìÁçyº - NÿçMºçzYgçzNìÿÁçç - gçõuNÿÁçç�çe/�çe¿ - ¤Zgç�çÁç/F\Tìº - uZ�NÿÁçy¢îÿÁç�çQ¿ - uooÁçy¤F|Áç - ¤{Áç¤TÁçç/¤çhç - ¤TìÁçç¤Tç¿ - §{Ìy Nÿç ¤�ççu¤ÁççF| - u¤ÁÁçyu¤�çì - u¤XZì§Ìy - §øÌzªÌºy - ªXZyuªfï - oçzoçª�ìªçÌy - ª�ìªMQyªçzÒozÁç - ª�ìªMQy ZðçªìæTy - YëbyªçõTÌç - ªXZºªçÌy - ªMQyÁççÄç - ÁçÄçuÌª�y - uYug®çÌÌç - QºTçzÆÌzºy - ¤NÿºyÌç� uÌºçzÁçy - ZZîætº

Ìº� - Ì�|Òuð - ÒçsyÒÁÁ®ç - §{ÌçÆçty £®çÒTçæe ¤çæ��çz - Tçæe ¤æ�çF|Tìgîº - tìÁÒz Nÿy ¤{ÁçTçgyYçÄìº Eqoç - YçÄÁç EqtçYç{Nÿ Yçæt� - ºçæTçzÁçygzºy �îæ\� - gzºy �î\�jõjçz - ËÄçTo ÌªçºçzÒtç®\çz - tÒz\�ìºNÿçzºy - ºzÒNÿç(¤{ÁçTçgy)YçÁçNÿ�ÄºtzÄ - Äº�Äºy - Ä�ì�õT tËoìº - uÄÄçÒ uÄu��çæÄ ÁçT�y - ¢ÿÁçtç�¢zÿºç - §æÄº�çb - EçÌ�¤ºço - ¤çºço¤çuÌæT - ÁçS� ªìNìÿb¤çÄË®ç - ÁçS� u�ªæÞmu¤Øç ªçægçz - ÁçS�ªæg�u¤Øç - uÄÄçÒªçægçz TçzÄ�çz/Tìs�çz - ªæg� Ììo�çªçÒçoy - ª�®ËsyÁçTì� gzº - uÄÄçÒQçæ¤Ìªtìºç - ¤�ìÄç�Ìy ¤çºçoÒºt - ÒÁçty

191 192


tzÄy-tzÄoç osç Ì� n®çzÒçºEQçºy - Tì»�ç{um|ªçEeF| - EÉbªyFfÁç-»NÿªçF| - uÄfÁç »QªçF|Nÿç\ºoy\ - Nÿç\Áçoy\Nÿç�Òí¤ç - NwÿÉm \�ªçÉbªyuNÿuºË� §TÄç� - NwÿÉm§TÄç�

Tm�uo �îæ\ç - TmzÆ �î\çTm�uo - TmzÆ^çäg¢ìÿNÿ- \æoº-ªæoºoìºÌy u¤æüç¤� - oìÁçÌy ÄwætçÄ�oìºÌy u¤Øç - oìÁçÌy uÄÄçÒtzHº - ªæutº/tzÄËsç�tzÄy Nÿçz eç�çz - tzÄy ªæutºtzÄVº - NìÿÁçtzÄ-tzÄy ªæutºutÄçºy - ty�çÄÁçy�ÄF| - �Äªy�çæT tzÄ - �çT tzÄoç�çæùç - �æty�çæT �æYªy - �çT �æYªy�çb - Yç{ºæT�çzÒç - ªÒçtzÄ ®çÞç�çzºç - �çzÁçç¤pîºç\ç - ¤Áçyºç\ç¤çzÄÁçç - tzÄ ¤{eNÿ§ÌçÌìº - ©Ò{ÌçÌîº§çzÄç�y - §Äç�yªçº¤t - �çzÁçç �çägÄçªçºçzoy - Ò�ìªç�

ªçoçªç® - Tç{ºyºçQy - ºqç¤æ��Ìºçt - ÈçòÌæNÿºçæuo - ªNÿºÌæNÀÿçæoÌo�çºç®m - Ìn®�çºç®muÌÄ - uÆÄÌyªTç/tÌºç - tÆÒºçÁçNÿËªy �æî\ç - Áçßªy�î\çÒçzºy - ÒçzÁçy§çºoy® �æYçT(E) Ìç�oçuÒNÿ ut�FoÄçº - ºuÄÄçºÌçz©ªçº - ÌçzªÄçºªæTºÄçº - ªæTÁçÄçº¤ìtÄçº - ¤ì�Äçº¤ËoºÄçº - Tì»ÄçºÌì²ÿºÄçº - ÆìNÀÿÄçºÌ�Äçº - Æu�Äçº(¤) ªçÒY{o - Y{Þ¤{ÌçQ - Ä{ÆçQ\ze - [®zÉeEQçg - EçÊçjÌçÄ� - ÈçÄm§çtÄç - §çü�tEçuÌ� - Eçu¾ç�NÿçºuoNÿ - Nÿçuo|NÿªçT|ÆyÊ - ªçT|ÆyÊ�ìÌ - �ç{ÊªçØç - ªçV

¢ÿçNÿ - ¢ÿçÁTì�01. �ì�Äç - �ç{um|ªç02. EÄÆ - EªçÄÆç03.Eæ�çºy - NwÿÉm�q04.G\çºy- ÆìMÁç�q(Nÿ) �qÞ1. EuÌ� - Eu¾ç�2. §º�y - §ºmy3. NìÿºuoNÿç - NwÿuðNÿç4. ºçzÒ�y - ºçzuÒmy5. uª¿T - ªwT6. Eºtºç- Eçüç7. �ì�ºÄÌî - �ì�Ä|Ìì8. �ìÌ - �ìÉ®9. EçÌºNÿç - EçÅÁçzÊç10.ªVç - ªVç11.�îºÄç¢ÿçTì�y - �îÄç|¢ÿçÁTì�y12. Goºç¢ÿçTì�y -Gðºç¢ÿçÁTì�y13. Òðy - ÒËo14. uYoºç - uYÞç15. ÌÄçoy - ËÄçoy16. uÄÌçQç - uÄÆçQç17. E�ìºç�ç - E�ìºç�ç18. \zÌeç - [®zÉeç19. ªîÁç - ªîp20. �ìºÄEQçg - �îÄç|Êçjç21. GoºEQçg - GðºçÊçjç22. ÌºÄ� - ÈÄm23. Vu�Ëeç - Vu�Éeç

24. Ìooçºç - ÆooçºNÿç25. �ìºÄ §çtçz - �îÄç|§çü�tç26. Goºç §çtçz - Gðºç §çü�tç27. ºzÄuo - ºzÄoyÆ£t-�t : E�zNÿ Æ£tçõÿNÿç LNÿÆ£t�®çzT Ìz Es| ¤çz� Òçzoç Ò{, o¤GÌz Æ£t �t NÿÒoz Òø @ TçTº ªõÌçTº §º�ç, NÿÒçÄo ®Òçæ Yuºoçs|Òçzoy Òø @Æ£t�t ÄçM®QægYoì§ì|\ - \zÁçç Yçº Òçs ÌzuotÆç�� - \zÁçç tÌ oçõg Ìzuou�t|®y- \zNÿE½ utÁçªç t®ç �çÒç®E�çs - \zNÿçz Nÿçz�y ºQÄçÁççz �çÒç®uÄ�Äç - \zNÿçz �Äºç ªº TF| ÌzNìÿÁçy� - \çz Gðª NìÿÁçÿ ªç \�ªzÄ��y - �� Äç� ªç�ìÌt®çÁçì - t®çÄç� ªç�ìÌtç�y - tç� Nÿº�zÄçÁççz ªç�ìÌuÄ¾ççÌî -\zNÿçz �º uÄ¾ççÌ Nÿºz \çÌzªìNÿç - \çz Qì�Y Nÿª ¤çzÁçÌz¤g¤g°ç - \çz ¤çzÒío ¤çzÁçÌz�Äçgçz - \çz �Äçz EçF| Ìz�îºNÿçzºy -Tçgçz-Tçgy Nÿçz YçÁçNÿtoç¶®ç - toçº YÁççÄ�z ÄçÁççz�çæT¶®ç - �çæTº Nÿçz YçÁçNÿ¤Q¶®ç - ¤PQº Nÿçz YçÁçNÿ�õægMÿ®ç - �ç� Nÿy �õÿgy ¤çæ�y ªç Eç��zÄçÁççz

193 194


VçzägNÿy - VçzgçTçgy Nÿçz YçÁçNÿÒçægyºçæ�®ç - Ì®�çNÿ Nÿº�zÄçÁççz§ÌNÿy - §Ìy ºçQ�zÄçÁççzTç®Nÿy - TçF| ºçQ�zÄçÁççzÌzºNÿy - Ìzºy ºçQ�zÄçÁççz¤ÁçNÿy - ¤F|Áç ºçQ�zÄçÁççzÌy�y - Nÿ�ägç uÌÄ�zÄçÁççz¤ºey/¤ºey� - Nÿ�gç �çzÄ�zÄçÁçç§çÁçy/§çuÁç� - Ò\çªo �ç EçæT�ç® �çzÄçÄ�çzÄçÁçç�ubÁç - TçÄ Nzÿ ªìuQ®ç�buÁç� - ªìuQ®ç Nÿy �Äºy¤äjF|, - ÁçNÿägy ¢ÿu�|Yº NÿçºçuTº¤äjF|� - ÁçNÿägy NÿçºçuTº Nÿy �ÄºyQçoy - ÁççzÒçº Eç{\çº NÿçºçuTºQçuo� - ÁççzÒçº Nÿy �ÄºyÒNÿyª - tÄçF| ºçzTyÁçç tz�zÄçÁççz§To - ^çg, ¢îÿN Nÿº�zÄçÁççzªç¶®ç - Qzo ªç ªX®ç�Q¶®ç� - TÒç�y/Yìº�y Nÿçz ueNÿç�jçzÁçç - �ç� §ºQ� ezÄ� Nÿç bçNÿçE©¤ºçF|- Eç©¤ç Nÿçz ¤çTªçzÒ¶®ç� - ªçzÒï Nÿçz ¤çT¤ç¤ìº¤� - ¤ç¤ìº Nÿçz \æTÁç�ºÌçägy - �ÁçÌ Nÿçz \æTÁçTçÄºç� - TÄo ÄçÁçy \çTç

Ììäg - \ÁççH Nÿçägy Nÿçz Ìçeç¤zÁçtçº-Fb½ uÌºuªb,Nÿçz NÿçºçuTºNÿçzoÄçÁç - TçÄ Nÿy ºQÄçÁçy ÄçÁççzEçQº - TçÄ Nÿy Yç{Nÿ / �ì²ÿgTçÄQçºy - QTçºy \çTçYç�g°ç -¤æ\º Tç\çVºNÿçzg°ç -Vº ªç ºÒ�zÄçÁççzu¢ÿºËoy - Ìtç u¢ÿº�zÄçÁççzªìÁçìNÿ u¢ÿ¶®ç -TçÄ TçÄ Vìª�zÄçÁççzEªº - Nÿ§y � ªº�zÄçÁççztÄçQç�ç- \Òç FÁçç\ ÒçzÌzEªîÁ® - \z Nÿy Nÿyªo Eoçz�ço ÌzE��j -\çz u�ºqº ÌzEç�¤yoy -Eç�Áççz �º Tì\ºy Ìz oÌyG�Nÿçºy - G�Nÿçº Nÿº�zÄçÁççzNÿçªYçzº - \çz Nÿçª ÁçNÿ Eç�Áççz EçæT NÿçjÌzTçz�ìÁçy - utÄÌ ¤ìgoç Nÿy ¤zºçVçzgzÌÄçº - Vçzgç �º ¤Ì�çºçzuYæuoo - \çz uYæoç ªç gì¤yÌzezNzÿtçº -ezNÿç �º Nÿçª Nÿº�zÄçÁççztðçNÿ - Tçzt Áçz®zÄ bîºçu�É�q- \çz Nÿçz�y Nÿy ¤ç\î �Òy ÁçzªçÌçÒçºy- \çz ªçÌ TçzÌ QçÌzÆçNÿçÒçºy-\çz ÌçT§ç\y QçÌzÌçªçu\Nÿ - Ìªç\ Nÿçz uÒouYæoNÿÆºmçTo - \çz Æºm ªç EçF| Ìz

Eç�Áççz X �ºç®çzNÿgî X TçzägGTçÄ�çz X ¤ìäg�çzTæ§yº X GsÁ®çEªwo X \ÒzºT�tTy X Ì¢ÿçF|¤çäj/�îº X ÌîQçVwmç X �zªYçæTÁççz X ¤zNÿçºVçoNÿ X �çzÊNÿEªyº X Tºy¤ÒíÆçº X ªe½eEu�Nÿ X Nÿª\yÄ� X ªºmTuÄ|Ée X �ªÀ\ze X �ç�çz�ìjE½ X ªæVE½oç\çz X ¤çÌyFoE½ X GoE½sçzgçz X \çtç®Òçæ X ÄçÒçæÁçÒç�çz X ªçzeçzÄºn®ç X QçÁ®ç¤g¤g°ç X Vî©ª�ªç� X E�ªç�Nÿ�by X u�ÉNÿ�bEçªtç�y X QºYç

uQÁç�çz X ªìº^ç�çz¢ÿç®tç X �ìNÿÌç�Tì» X YzÁççFªç�tçº X ¤zF|ªç�Tìm X EÄTìmFXZç X Eu�XZç�ç� X �îl®�çÌ X ¢zÿÁçTçÄ X ÆÒºGezÄ X �gzÄVço X Fªç�Eæ�çºçz X G\çºçzZÁç X Ìç¢ÿTºªy X sægy\® X �ºç\®E�ªç� X Ì©ªç�\çTºm X ÌçzÄ�çzEçÁçÌy X ªzÒ�oyoz\ X ªætEçÆç X u�ºçÆçENÿÁç X ¤zENÿÁçGtçº X Næÿ\ìÌeçzNÿ X uYÁÁçºG�çuo X EÄ�uoutÄÌ X ºçoGoçº X YjçÄtìTúÿ� X ÌìTæ�

195 196

�Äçºy uÄºçz�y Æ£t (Antonyms)

Gðº X tuqmtìQy X ÌìQy�ìº¤ X �u³çªtzÄ X tç�ÄNÿyuo| X E�Nÿyuo|u§Nÿ X tç��®ç® X E�®ç®ªÒy� X Ybºçzºç\ç X ºæNÿtì§ç|S® X Ìç{§çS®tîº X \ÄººçzTy X u�ºçzTy�uÄ� X \ì�çzÁççzNÿ X �ºÁççzNÿ�uÄÞ,Æìò X E�uÄÞ,u¤bçº Áçç§ X Òç�yu�ætç X oçuº¢ÿuÒºÄçz X ÄçºzÄ®Æ X E�®Æ�Äºç X �ÄºyºçT X �®çºÌìætº X Nìÿ»�u¤ªçº X o�tì»ËoÌ\yÄ X u�\y|ÄÌtì�®çzT X tì»�®çzTÒÁNÿçz X §çºy


EÄTìm = tçzÊ, ¤ìºçF|EYç�Nÿ = LNÿçLNÿEæ�çº = NÿçºçzEæÒNÿçº = VªægEu§ªç� = TÄ|EuS� = EçTEç�æt = QìÆyEçæT = ÆºyºEçtªy = ªç�ìÌEçnªç = \yÄEçNÿçÆ = ¤çtºEç�uð = ÌæNÿb, uÄ�uð,ªìÌy¤oFXZç = ÁççÁçÌçF¾çº = tzÄ,§TÄç�,tzÄoç,�ºªçnªçG�çuo = oº²ÿyG\çºçz = �NÿçÆGtçº = tç�yGðº = \Äç¤NÿÁçç = Òí�ºNÿ�by = �çzNzÿ¤ç\uNÿ�çºçz = ob, oyºNÿyªo = tçª, ªçzÁçNìÿ¤zº = ��Äç�Qì¤ = �®ç|�o, ¤ÒíoTmzÆ = Tm�uoTªy| = GÉmoçTìËÌç = NÀÿçz�

Tçz�çÁç = uNÿÌ�,Nÿç�Òì¤ç, Tçzu¤ætTçzbç = �nsºVº = ªNÿç�, EçÄçÌYoºçz = ÒíÆçº, �bçF|oYæü = Yçæt\ªy� = �ºoy, §îuª\æTÁç = ¤�\�ª = �{tç[®çzuo = \çzo^ìæ^ìºNÿç = §çzº, �çÒçb^îe = Qçzbçz^ìæg = bçzÁçy, \nsç, tÁçbìºy = ¤zbybìºç = ¤zbç, �ìobì¿�çzbî = ¤çÁç-Tçz�çÁçoìº�o = \Át, ^b�boçºç = Yçæt�yoyº = ¤çmuoºËNÿçº = tìºçÄ, �ºÒz\oºç = oÁççÄsçzgçz/sçzgy = Nÿªy, ÌyuªotìÅª� = ¤{ºyt®ç = Nwÿ�ç, ªç®çtç¿ = Æºç¤, Ìºç�utÄÌ = Äçºty� = Tºy¤,Òy�,tuºü,u��|�tìTç| tzÄy = tzÄy, ªç®, Tç{ºytì:Q = Ì�oç�, �yägç

tìÉb = �yY, �îo|, NìÿubÁç�� = tç{Áço, Ì©�uð, �{Ìç�� = Áçßªy��ìÊ = Nÿªç��ì� = o��Äºç = ªç�ìÌ, Ä®, ªçuÁçNÿ�çÆ = uÄ�ÄæÆ, uÄ�çÆ�çÄ = gçõÿTç, gçõTy, �ÄNÿç�ªËNÿçº = �ªËoz, ºçª-ºçª�ç{Nÿº = YçNÿº�Ä|o = �Òçäãg, �º¤o�æugo = uÄûç�, ¤ÀçÖm�ç�y = \Áç�ç� = �ðç�zª = �®çº, Áççg�Å� = ÌÄçÁç¤ç®Nÿçz = �Äºy, VºÄçÁçy¤çT = ¤TyYç¤ºÌço = ¤çuºÆ, �ç�y¤çtÁç = jTu¤Øç = Æçty¤ìòy = EMÁçªÌºy = ªXZy, ªZÁçyªçzq = Ìt½Tuo, ÌºTÄçÌyuªÞ = ÌæTy,tçzËo,§çF|ª{Áçç = Tætç, ªÁçy�ªºm = ªç{o, ¢ÿç{o, NÿçÁç, ªwn®ìªç� = F¦ço®çÞy = ªìÌçu¢ÿººçqÌ = t{o

ºço = ºçÞyºç\ç = ªçÒçºç\çuÄÉmì = �çºç®muÄºçz� = ¤ç�çÆuOÿ = oçNÿo, ¤ÁçuÆqNÿ = Tì»,E�®ç�Nÿ,�ç�®ç�NÿÆçÁçç = uÄùçÁç®Æìò = Ìç¢ÿuÆÄ = ªÒçtzÄ, ÆæNÿº, §çzÁçç�çsÌNÿçº = utÄÌ GS®çzÌæTo = Ì©�N|ÿ, uªÁç�Ë¢îÿuo| = oz\y, ¢ÿbç¢ÿbÌªç� = ¤ºç¤ºyÌçÄ�ç� = ÒçzuÆ®çºÌty| = sægyÌºT/ËÄT| = tzÄÁççzNÿ,Ìªìü = ÌçTº, ÌªìætºÌº� = �çæT, §ì\æT, Ìç�Ìî®| = Ìîº\uÌæÒ = ÆzºÌìætº = tzQ�çz, tzQ�y, ¿�Äç�Ìz�ç = ¢ÿç{\, tÁçÌæÌçº = \T, ÁççzNÿ, tìu�®çÌª® = ¤zºçÒ�ìªç� = ªçºçzoyÒÄç = Äç®ìÒuº = NwÿÉm, uÄÉmì, FæüÌî®|uÒª = ¤º¢ÿ

197 198

�Äçºy �®ç|®ÄçYy Æ£t (Synonyms)


Gðº - \Äç¤, Gðº utÆç�îÄ| - �uÒÁçz, �îÄ| utÆçNÿº - b}MÌ, uNÀÿ®çNÿçÁç - u�ZÁçç ut�, ªwn®ì, E§çÄNÿçª - Nÿç®|, �ætçNìÿÁç - ÄæÆ, Ì©�îm|NÿçY - Nÿç}Y, ¤b�, TìægyNÿÁçç - Òí�º, TìmNÿçzub - Nÿºçzg, ÈzmyEs| - ªoÁç¤, ��/Ã®çP®çE\ - Eç\, u�oçEæNÿ - ÌæP®ç, �çbNÿ Nÿçz LNÿ§çT, �gç NÀÿªçæNÿEæT - Æºyº, EÄ®Ä, §çTEæoº - ª�®, EÄu�, tîºyE�º - �ºoy, EçNÿçÆ Nÿçz ¤yYªç, u¤�ç ÌçÒçºzEçª - Eçª ¢ÿÁç, Ìçªç�®Eç{º - EsÄç, osç, \çtç, Eu�NÿTuo - EÄËsç, º¢ÿoçº, YçÁçVº - ªNÿç�, u�ÄçÌVºç�ç - NìÿÁç, ÄæÆV� - Òçoçzgy, §çºy, tçb, V�çVb - Nÿª, ty®çYyº - Nÿ�ägç, Yyº�ç, uYæ�y, ºzQç\yÄ� - u\ætTy, �çm\zÉe - \ze Nÿç ªuÒ�ç, ¤ägçeçNìÿº - quÞ®, §çÁçy, �çF|,

o� - tzÒ, VçÌoyº - ¤çm Nÿçz oyº, �ty Nÿçz oyºoç� - [Äº, ¤ìQçº, EçæY, GÉmoçtÁç - �q, Ìz�ç, oìNÿgytlg - Òçs Nzÿ tlg, §î§çT, Ì\ç, glgç.�Ä - �ç{ (EæNÿ), �®ç�Þ - uYfy, NÿçT\, EQ¤çº�t - NÿçÃ®�t, �{º, �tÄy, EçzÒtç�ç�y - \Áç, tìÅª�y, �uoÉeç�çzo - Nÿ�gç, �çÄ, EæoºæT¢ÿÁç - Áçç§, Äwq ¢ÿÁç, �oy\ç¤Áç - tª, Ìz�ç§çT - §çS®, uÒËÌç, ¤bÄçºç§îo - �zo, ¤yozÄ Ìª®ªçæT - YçÒ, uÌº Nÿy ªçæT, YªgçNÿçºyTº, �TçºYy.®çzT - \çzäg, G�ã®, �®ç�ºÌ - NÿçÃ® ºÌ, ¢ÿÁç ºÌºçuÆ - �qÞ-ºçuÆ, º²ÿª, ��Áçßªy - tzÄy, �{Ìç, ��, �n�yÄm| - ºæT, \çuo, ªìpçqºuÄu� - ºyuo, u�®ª, ¤ÀÖçuÆÄ - ªÒçtzÄ, ÆæNÿº.ËÄT| - tzÄÁççzNÿ, ªwn®ìÁççzNÿÒÄç - Äç®ì, �Ä�, u�ºç�çºÌçz�ç - �çoî, u�æt Áçz�ç.

¤Áç¤Áçç�çz (Gæb Nÿy EçÄç\)ºæ§ç�çz ( Tç® Nÿy EçÄç\)Tìºç|�çz (Yyoç Nÿy EçÄç\)uªuª®çæ�çz (¤Nÿºy/Ìzuº Nÿy EçÄç\)uNÿÁçuNÿÁçç�çz (¤ætº Nÿy EçÄç\)VìºVìºç�çz (§çÁçî Nÿy EçÄç\)YyQ�çz (§zug®ç Nÿy EçÄç\)tÒçg�çz (Æzº Nÿy EçÄç\)Òíºg�çz (ÌìEº Nÿy EçÄç\)§ìNÿ�çz (Nìÿoºç Nÿy EçÄç\)ºõÿT�çz (T�ç Nÿy EçÄç\)uÒ�uÒ�ç�çz (Vçzgçz Nÿy EçÄç\)©®çæH,©®çæH (u¤ÁççF| Nÿy EçÄç\)gNÿº�çz (¤{Áç Nÿy EçÄç\)bºç|�çz ( ªõjNÿ Nÿy EçÄç\)¢ìÿ¡Nÿçº�çz (Ìº� Nÿy EçÄç\)YîåwYîå Nÿº�çz (Gætyº Nÿy EçÄç\)Òïå - Òïå Nÿº�çz (Vì¤g Nÿy EçÄç\)NÿçÄ-NÿçÄ Nÿº�çz(NÿçÄºç Nÿy EçÄç\)bø-bø Nÿº�çz (uªdï Nÿy EçÄç\)TìbºTî Nÿº�çz (Nÿ¤ìoº Nÿy EçÄç\)Nîÿ® Nîÿ® Nÿº�çz (Nÿçz®Áç Nÿy EçÄç\)N{ÿ N{ÿ Nÿº�çz (¤tQ Nÿy EçÄç\)NìÿNÿgî} Nîåÿ Nÿº�çz (Nÿçõ¤gç Nÿy EçÄç\)NìÿÒNÿ�çz (ªçzº Nÿy EçÄç\)u§�u§�ç�çz (ªuMQ Nÿy EçÄç\)^�^�ç�çz (^ëTìº Nÿy EçÄç\)Ìî� Ìî� Nÿº�çz (ªçõTÌç Nÿy EçÄç\)�äg-�äg Nÿº�çz (EçzÁçz Nÿy EçÄç\)

§Nÿ-§Nÿ Nÿº�çz (Fúã\� Nÿy EçÄç\)ZìNÿ-ZìNÿ Nÿº�çz (Tçgy Nÿy EçÄç\)b�-b� Nÿº�çz (Væby/Væbç Nÿy EçÄç\)ubNÿ-ubNÿ Nÿº�çz (Vägy Nÿy EçÄç\)Q�Q�çEçz�çz (¤æTägy Nÿy EçÄç\)Yºªºç�çz (\îoç Nÿy EçÄç\)^º ^º Òçz�çz (^º�ç Nÿy EçÄç\)jª jª Nÿº�çz (jçzÁç Nÿy EçÄç\)ubª-ubª Nÿº�çz (oçºç Nÿy EçÄç\)uNÿbuNÿbç�çz (tçæo Nÿy EçÄç\)ubªubªç�çz (tyÄçz Nÿy �Ä�y)¢ÿg¢ÿgç�çz (�qy �æQ Nÿy EçÄç\)b�b�ç�çz (�ç�y ¤tæî �g� Nÿy EçÄç\)Tº\�çz (¤çtº/jT Nÿy EçÄç\)gTªTç�çz (�çæÄ Nÿy EÄËsç)Q�Q�ç�çz(»�®ç �{Ìç Nÿy EçÄç\)�gNÿ�çz - (uÒºt® Nÿy EçÄç\�î �î Nÿº�çz - (EçT Nÿy EçÄç\)Ìîæ-ÌîæNÿº�çz(Eçæ�y oî¢ÿç� Nÿy EçÄç\)Qçõÿ - Qçõ (QçÌy Nÿy EçÄç\)»�-^ì� Nÿº�çz (VìæV¿ Nÿy EçÄç\)t�t�çÄ�çz (oçz¢ÿ Nÿy EçÄç\)QbQbçÄ�çz (tºÄç\ç Nÿy EçÄç\)�bNÿ�çz (�ç® Nÿy EçÄç\)NÿgNÿgç�çz (u¤\Áçy Nÿy EçÄç\)�ªçNÿç (¤ª Nÿy EçÄç\)¢ÿb¢ÿb (¤z¿ Nÿy EçÄç\)Ìº Ìº (ÒÄç Nÿy EçÄç\)b� b� (�ç�y Nÿy EçÄç\))

199 200

�Äçºy E�zNÿçs|Nÿ Æ£t (one word, variable meaning) �Äçºy �Äu�¤çz�Nÿ Æ£t (words denoting sound)


Eç�Áççz - Eç�Áççz Eç�Áçy - Eç�ÁçyNÿÌçz - NÿÌçz NÿÒçæ - NÿÒçæNÿºoç - Nÿºoç Nîÿt - Nîÿt¢îæÿNÿ - ¢îæÿNÿ Nÿçz� - Nÿçz�Nÿç - Nÿç QìÆy - QìÆytºoç - tºoç Òºz - ÒºzQçÁçy - QçÁçy TçæÄ - TçæÄTÁçy - TÁçy Qzo - Qzo�çº - �çº �ìºçz - �ìºçzTço - Tço Qço - Qçou§o - u§o ÒçÌo - ÒçÌoºçzÄo - ºçzÄo Qçoç - Qçoçºçª - ºçª oî - oîuª - uª Vº - Vº�ç�y - �ç�y tzQo - tzQo�y¿ - �y¿ ÌçÁç - ÌçÁçÌæT - ÌæT ªæV - ªæVÌç¢ÿ - Ìç¢ÿ ÌÒoç - ÌÒoç�yoç - �yoç ªç® - ªç®

(Q) Ìªç�çs|Nÿ Æ£t \çzgyE�ç\ - �ç�y Nÿ�gç - ÁçðçFÉb - uªÞ Eçtº - ÌnNÿçºGùçzT - �ætç oçzäg - ¢ÿçzäg¢ÿÁç - ¢îÿÁç ºyuo - uºÄç\tzÄ - tzÄoç Òzº - ¢zÿºNÿçb - Zçb NÿÒ�çz - Ìì��çz¤çzÁç - §çÊç Næÿt - ªîÁçNÿçª - Nÿç\ tçÄ - �õÿY§çT - tç{g ºÒ� - ÌÒ�ÌçzY - u¤Yçº uÒÁç�çz - gìÁç�çzQzÁç - oªçÆç Qçoç - �yoçYªNÿ - tªNÿ \yÄ - \æoì\çtî - bçz�ç ^çg - �çzZ

�ºª - Nÿºª ªçº�çz - �yb�çzÌç�ì - Ìæo ÒçÌy - QìÆyuÒæg�çz - u¢ÿº�çz

(T) uÄ�ºyoçs|Nÿ Æ£t \çzgy�îjæ - ªæV Áçz�çz - tz�çzEçÄ�çz - \ç�çz Fo� - Go�¤ºçz - ÄçF|b Nìÿoºç - u¤ÁççF|Tìm - tçzÊ ÌçzÄoç - \çToçºçzÄ�çz - ÒçÌ�çz ÁçÒç� - ªçzeçz\yo - Òçº Nÿª - \çtçutÄÌ - ºço Tªy| - Ìty|Q�ì - �uÌ�ç rç� - Erç��ºª - E�ºª �®ç® - E�®ç®ªç� - E�ªç� Áç©¤y - Yç{gyÆì§ - EÆì§ Qçºçz - uªeçzÌÄçÁç - \Äç¤ tî� - tÒyªçoy - Tçzbç ÌQì - tìQ

(V) Ìçs|Nÿ u�ºs|Nÿ Æ£t \çzgyEÁçT - sÁçT GÁçbç - �ìÁçbçEçÌ - �çÌ NÿçT\ - ÄçT\YçÒç - ÄçÒç uYdy - uÄdyEçª�z - Ìçª�z YbNÿ - ªbNÿuÁçQçF| - �jçF| YçNîÿ - ÄçNîÿYì� - Yç� Zgäz - ZçägTìª - Ììª Vº - ¢ÿº\ço - �ço eçe - ¤çbjyÁçç - jçÁçç bçÁç - ªbçzÁçtzQ - §çÁç �çzNÿ - ^çzNÿª[®ç - ªËNÿºy ¤çzÁç - ¤çÁçç¤YÄz - NìÿYzÄ §yäg - §çägªçº - �çäg ªzÁç - \çzÁç¤çzÁç - YçÁç ºçzÄ�çz - �çzÄ�çzÁççzb - �çzb Ì\ - �\uÒÌç¤ - uNÿoç¤ E�ç� - Æ�ç�Lzºç - T{ºç Ìçe - Tçe

201 202

�Äçºy ®ìSªÆ£t (word pairs)

(Nÿ) LN? �y ? £t œˇåł˜``∫ z \`z�gyLN? �y ? £t œˇåł˜``∫ z \`z�gyLN? �y ? £t œˇåł˜``∫ z \`z�gyLN? �y ? £t œˇåł˜``∫ z \`z�gyLN? �y ? £t œˇåł˜``∫ z \`z�gy

F F F


�Äçº NìÿÁççutn® ºç\ç §çz\

ªçÂÄ YNÀÿÄoy| ÌªÀçb §çz\ ª�®®ìTy� §çºo Nzÿ FuoÒçÌ ªõÌªÀçb EÆçzNÿ osç uÄNÀÿªçutn® Nzÿ Ìªç� ªÒç�oç�y, ÆîºÄyº, NìÿÆÂÆçÌNÿ, uÄûç�, NÿuÄ, tç�y, rç�y, �®ç®y, �çuª|Nÿ, ÌtçYçºy, uÄûç�çõ NÿçEçÈ®tçoç, rç�-uÄrç�, NÿÂç, ÌçuÒn®, ÌæËNwÿuo Nÿç �ìºËNÿoç|, LÄª½ÂçzNÿ ÌìQ-Ìªwuò Òzoì Ìt{Ä Nÿç®|ºo, Ììºqç tq osç �\ç ªõ ETç�ÂçzNÿu�® Euûoy® EçtÆ| YNÀÿÄoy| ºç\ç óEç @

§çz\ Fo�ç ªÒç� Ã®uMonÄ Nÿç ¤Âçj° ��y sç uNÿ GÌz E�zNÿG�çu�®çõ Ìz EÂæNwÿo uNÿ®ç T®ç sç \{Ìz - ªÒçu�ºç\ �ºªz¾çº, �ºª§cçºNÿ ªÒçu�ºç\ �ºªz¾çº, ªçÂÄªlg�, ÌçÄ|§ç{ª, ªçÂÄYNÀÿÄoy|,EÄu�o�ç®Nÿ, �çºz¾çº, u�Äç|m�çºç®m, uÞ§ìÄ��çºç®m, ÂçzNÿ�çºç®m,uÄt§|ºç\, EuÒºç\, EuÒæü, Eu§�Äç\ì|�, NwÿÉm, ºmºæTªÁÂ, Eçutn®�oç�,YçmM®ªçumM®, NÿuÄºç\ Eçut Nÿºy¤� 84 G�çu�®çå gç.} Èy. Äy. ÄNõ ÿbçYÂª½�z �çº Ëbzb T\zub®º �w.107 �º G¨zuQo Nÿy Òø @ §çºo Nzÿ �sª��ç�ªæÞy ËÄ.Èy.�æ.\ÄçÒºÂçÂ �zÒ» �z §y E��y \T-uÄP®ço ºY�ç<ugËNÿÄºy Eç}¢ÿ Fæug®ç> ªõ �çºçu�Æ ºç\ç §çz\ Nÿçz ª�®®ìTy� §çºo NÿçªÒç� ºç\ç u�»u�o uNÿ®ç Ò{ @

1. §çz\ Nÿç ÄæÆ : §çz\ �z �çYy� EuS�NìÿÂ ºç\�îo quÞ® �æÄçº /

�ºªçº ÄæÆ ªõ \�ª ÂzNÿº ÄÒ ªçÂÄç Nÿç ÌçÄ|§ç{ª ºç\ç ¤�ç @ FÌNÿy�ìuÉb onNÿçÂy� oçªÀ�Þ, Eu§ÂzQ osç TÀæsçõ Ìz Òçzoy Ò{ -

Gt®çutn®NÿçÂy� �yÂNæÿez¾çº ªæutº, Gt®�ìº (u\. uÄutÆç, ª.�.) NzÿEu§ÂzQ Ìz Ë�Ébo®ç rço Òçzoç Ò{ uNÿ ºç\ç§çz\ Nÿç ÄæÆ �æÄçº sç-

Èyªç� �æÄçº ÄæË®çz �w�uoæY uÄÄì� ªçÂÄæºç[® @uNÿnÄç uÄtço ÆìºÄyº §Äæuo\Â uªt{o �çu��çæ §îÊºÒç @@2@@

6

�åÄçº ºç\ç §çz\ Nÿy ºç\ªìüç

�åÄçº ºç\ç §çz\ Nÿç ºç[®-qzÞ

�åÄçº ºç\ç §çz\


Esç|o - Èyªç� �æÄçº ÄæÆ ªõ uÄuÄ� uÄûç� Eç{º ÆìºÄyº ºç\ç óL u\�Òçõ�zªçÂÄ ºç[® Ìz �çu�®çõ Nÿç ÌæÒçº uNÿ®ç @ \®Äª|�NÿçÂy� ªçæ�çoç(u\.QægÄç, ª.�.) Eu§ÂzQ ªõ Äm|� uNÿ®ç T®ç Ò{ uNÿ -

�æÄçº ÄæË®çz �ºªçºNìÿÂçzðæÌ: NæÿÌçu\�ªuÒªç �w�: @Èy §çz\tzÄ Fn®çÌy��çÌyºNÿç�o - §îoÂ: @@5@@

Esç|o - �æÄçº ÄæÆ Nzÿ �ºªçº NìÿÂ ªõ ÌÄçz|ðª NæÿÌ Nÿçz \yo�zÄçÂyªuÒªçÄçÂç ºç\ç Èy §çz\tzÄ óEç u\Ì�z �wáÄy Nÿy Yçºçz utÆçEçõ ªõ uÄ\®�ç�o Nÿy @

2. §çz\ Nÿç \�ª LÄæ ºç\Ä{§Ä : §ç z\ Nÿç z §ç z\, §ç z\t zÄ,

§çz\ºç\, §çz\�uo, �ºõü, Eçut �çªçõ Ìz Ìæ¤çõu�o uNÿ®ç T®ç Ò{ @ �æ.ºç\Ä¨§Nwÿo <§çz\Yuºo> ªõ §çz\ Nÿç \�ª ªçV ÆìÁNÿ 5 (¤Ìæo �æYªy) Nÿçz ÌæÄo½1037 (F|.980) ªõ EæuNÿo Ò{ @ ÄÒ u�oç ªçÂÄçu�Æ uÌæ�ìÂºç\tzÄ osçªçoç ªÒçºç�y ÌçuÄÞy tzÄy Nÿç [®zÉe �ìÞ sç osç ÄçM�uo ªæì\tzÄ Nÿç§uo\ç sç@ §çz\ Nÿy uÄªçoç ºn�çÄÂy, ÆuÆ�§ç Eçut sy @ §çz\ Nzÿ ÂVì§Àçoç Nÿç �çª tìÆÂ ®ç Gn�ÂtzÄ sç \çz uNÿºçg ºç[® Nÿç ËÄoæÞ ºç\ç¤�ç@ §çz\ Nÿy �n�y ªÒçºç�y ÂyÂçÄoy osç E�® �un�®ç} Ìn®Äoy,ªt�ªæ\ºy, §ç�ìªoy, u�æTÂç,Ìì§üç Eçut sy @ §çz\ Nzÿ oy� �ìÞ sz\®uÌæÒ, tzÄºç\ osç ÄnÌºç\ osç tçz �ìuÞ®ç} - ºç\ªuo LÄæ §ç�ìªuo sy@§çz\ Nÿy �n�y, ªÒçºç�y ÂyÂçÄoy ªÒç� NÿuÄ®Þy osç Tumor sy LÄæºç\tº¤çº ªõ ªÒçNÿÄy NÿçÂytçÌ Nÿçz NÿF| ¤çº ÆçËÞçs| Äçt-uÄÄçt ªõ ÒºçYìNÿy sy @

§çz\ Ì§y�Nÿçº Nzÿ ÆËÞ osç ÆçËÞçõ ªõ u��ì� sç @ GÌ�z ºç\çªìæ\tzÄ (oçH) osç ºç\ç uÌæ�ìÂºç\tzÄ (u�oç) Nzÿ NÿçÂ ªõ ÆìºÄyº Ìz�ç�yosç uÄûç� NÿuÄ Nzÿ »� ªõ P®çuo �çF| sy @ uNÿÌy Ìª® ªÒçºç\ç ªìæ\Nzÿ tº¤çº ªõ LNÿ [®çzuoÊy Eç®ç osç GÌ�z §çz\ Nÿy \�ª NìæÿgÂy tzQNÿº¤oÂç®ç uNÿ Òz ºç\�, Ìì�çz:-

�æXYçÆn�æYÄÊç|um Ì�o ªçÌ ut�Þ®ª½ @§çz\ºç\z� §çzMoÃ®ç ÌTç{gçz tuqm�s: @@

Esç|o½ 55 ÄÊ|, 7 ªçÒ 3 ut� Tç{äg ¤æTçÂ ÌuÒo tuqm utÆç Nÿçºç[® §çz\ºç\ §çzTzTç @

ºç\ç ªìæ\ E��z ª� ªõ uÄYçº Nÿº�z ÂTç uNÿ ®ut §çz\ NzÿEu�Nÿçº ªõ ºç[® YÂç T®ç oçz ª{ \yoç Òy ªwoNÿ Ìªç� Òçz \çHæTç Ì¤¤GÌ�z §çz\ Nÿçz ªºÄç�z Nÿy YzÉbç Nÿy osç ªìæ\ �z LNÿ tîo ûçºç ¤æT tzÆ Nzÿºç\ç ÄnÌºç\ Nÿçz ¤ìÂçNÿº GÌz NÿÒç uNÿ §çz\ Nÿçz ºçuÞ ªõ §ìÄ�zÅÄºy ¤�ªõ Âz \çNÿº ªçº gçÂ�ç Eç{º uÆº NÿçbNÿº ºç\ ªæutº ªõ Òªçºz �çÌ ÂzEçÄçz @ ¤æTºç\ �z �ÒÂz oçz FÌNÿç �uoNÿçº uNÿ®ç �ºæoì ªìæ\ Nzÿ EçTÀÒ Nÿº�z�º GÌ�z §çz\ Nÿçz Ìî®ç|Ëo Nzÿ G�ºçæo ªÒçªç®ç Nzÿ ªæutº ªõ Âz T®ç osçG�Ìz NÿÒç uNÿ uNÿÌy [®çzuoÊy Nzÿ ¤oÂç�z �º ªìæ\ �z oì©Òçºç Ä� Nÿº�z Nÿyªì^z Eçrç ty Ò{ @ ®Ò Ìì�oz Òy §çz\ �z NÿÒç:-

ºçªz �Ä\�æ ¤Âzu�|®ª�æ �çlgçz: Ììoç�çæ Ä�ª½ÄwÉmy�çæ u��æ �ÂË® �w�oz ºç[®çn�uº§ÀæÆ�ª½ @�çNÿçTçºu�ÊzÄmæ Y ªºmæ ÌæuY�n® ÂæNzÿÅÄºª½,ÌÄ|:NÿçÂÄÆz� �Å®uo �º: NÿçzÄç �uºÞç®oz ? @@

Esç|o ÈyºçªYæü\y Nÿç ¤�ÄçÌ, ºç\ç ¤Ây Nÿç ¤æ��, �çægÄçõ NÿçºÒ�ç, ®çtÄçõ Nÿç ªºm, ºç\ç �Â Nÿç ºç[® Ìz �wsNÿ Òçz�ç osç tîÌºz NzÿVº \çNÿº ºÌçzF| ¤�ç�ç, ÂæNÿç�uo ºçÄ� Nÿç ªçºç \ç�ç FÌ �NÿçºÒçz�Òçº tÆç Nÿç uÄYçº Nÿºçz @ Ì¤ Òy �çmy NÿçÂ Nzÿ ÄÆ Òçz �Éb Òçz \çozÒø @ Nÿç{� ºqç Nÿºoç Ò{? @

Gt®uo ®ut §ç�ì: �uÅYªz utuSÄ§çTz,�YÂuo ®ut ªz¿ÅÆyooçæ ®çuo Äu�Ò: @uÄNÿÌuo ®ut �t½ªæ �Ä|oçTÀz uÆÂç®çæ,� uÒ YÂuo �ºçmçæ §çuÄ�y Nÿª| ºzQç @@

Esç|o Ìî®| �îÄ| ªõ Gt® Òçzoç Ò{ ÄÒ YçÒz �u³çª ªõ Gt® Òçz, �Ä|oEYÂ Òçzoç Ò{ ÄÒ YçÒz YÂ�z ÂTz, EuS� onÄ E��ç EÌÂy ¿� n®çTNÿºYçÒz ÆyoÂ Òçz \çÄz, NÿªÂ �Ä|o Nzÿ Yçzby �º YçÒz ¢îÿÂ�z ÂTz �º�oì uÄ�çoç�z ª�ìÉ®çõ Nzÿ ÂÂçb �º \çz Òç{�Òçº Nÿª|ºzQç uÂQ ty Ò{ ÄÒ �Òë uªbÌNÿoy @ ot�oº §çz\ �z ¤ºTt Nzÿ tçz �ðz ÂzNÿº LNÿ �ðz Nÿç tçz�ç ¤�ç®ç


Eç{º E��y \çæV YyºNÿº GÌªõ ¿u�º b�Nÿç®ç @ u¢ÿº LNÿ owm ÂzNÿºGÌÌz LNÿ �ðz �º LNÿ ÅÂçzNÿ uÂQç Eç{º ÄnÌºç\ Ìz NÿÒç uNÿ ®Ò �ÞÒªçºz YYç ªìæ\ Nÿçz tz tz�ç @ u¢ÿº NÿÒç uNÿ E¤ oìª ºç\ç Nzÿ Eçrç Nÿç�çÂ� Nÿº ÌNÿoz Òçz Esç|o o¤ ªìæ\ Nÿy Eçrç Nÿç �çÂ� Nÿº ªzºç uÌºNÿçb ÌNÿoz Òçz osç LzÌç NÿÒ uÌº �Äç ut®ç @ FÌy Ìª® ÄnÌºç\ Nÿç §çF|ÄÒçæ Qägç Òy sç @ GÌ�z NÿÒç uNÿ �ª| Òy LzÌç Gðª uªÞ Ò{ \çz �çmy NzÿÌçs \çoç Ò{ osç NÿçzF| uNÿÌy Nzÿ Ìçs �Òë \çoç @ FÌNÿç Fo�ç �§çÄÄnÌºç\ �º �ägç uNÿ GÌNzÿ ª� ªõ Ä{ºçS® Gn�� Òçz T®ç @ ÄnÌºç\ �zqªç ªçæTy osç §çz\ Nÿçz ºs ªõ u¤eçÂNÿº E��z Vº Tì�o Ësç� �º uãZ�çut®ç Ä uYÞNÿçºçõ ûçºç �NÿÂy uÌº §çz\ Nÿç ¤�çNÿº ªìæ\ Nzÿ Ìªq �zÆ Nÿºut®ç osç \çz �Þ §çz\ �z G�Òõ uÂQç sç GÌz tz ut®ç@ �Þ ªõ u�©�uÂuQoÇÂçzNÿ uÂQç sç :-

ªç�Èçoç Ä ªÒy�uo: Nwÿo®ìTz ÂæNÿçº§îoçz To: @Ìzoì®z|� ªÒçzt�ç{uÄºuYo: MÄçÌç{ tÆçË®ç�oNÿ: @@E�®z Yçu� ®ìu�uÉbº�§o®çz ®çoç utÄæ §î�oz ?�{Nzÿ�çu� Ìªg½Toç ÄÌìªuo ªìæ\, nÄ®ç ®çË®uo ? @@

Esç|o <<Ìo®ìT ªõ ºç\ç ªç��çoç \çz Eç§îÊm ¿� sç Esç|o�wáÄy ªõ Ì¤Nÿç uÆºçzªum sç ÄÒ §y �Òë ºÒç Eç{º u\�Òçõ�z Ìªìü ªõ �ìÂ¤çæ�Nÿº ªÒç¤Ây ºçÄm Nÿçz ªçºç LzÌz ÈyºçªYæü\y §y NÿÒçæ Ò{? Eç{º §y ¤ägzºç\ç ®ìu�uÉeº Eçut FÌ �wáÄy �º Òçz T®z Äz §y ËÄT| ÂçzNÿ Nÿçz YÂz T®z@F�ªõ Ìz LNÿ Nzÿ §y Ìçs ®Ò �wáÄy �Òë TF| @ Òz ºç\ç ªìæ\, E¤ ®z oì©ÒçºzÌçs \ç®Ty?>> F� Æ£tçõ Nÿçz Ìì�Nÿº ªìæ\ Æ«®ç �º Ìz u�Yz uTº T®ç osçEuS� ªõ �ÄzÆ Nÿº�õ Nÿy ÌçzYy @ Fo�z ªõ ÄnÌºç\ �z Ìçºç Äwðçæo ¤ìuòÌçTºNÿçz NÿÒ Ìì�ç®ç osç G�Òçõ�z ®ìuMo Ìz LNÿ ®çzTy Nÿçz ºç\ tº¤çº ªõ Âç®zosç ªìæ\ Nÿçz ¤oÂç®z uNÿ ®z ªºz ó®z Ã®uMo Nÿç uÌº �äg Ìz \çzäg tzoç Ò{M®çõuNÿ ªìæ\ Nÿçz G�ºçzMo �Þ §çz\ ûçºç uÂuQo �äjNÿº �³ççoç� Ä ºç[®Ìz Ä{ºçS® Òçz YìNÿç sç osç ÄÒ ®Òy Nÿçª�ç Nÿº ºÒç sç uNÿ §çz\ u¢ÿº Ìz\yuÄo Òçz \çÄz @ GÌ ®çzTy �z ÄnÌºç\ Nÿy ÌÒç®oç Ìz EÌÂy §çz\ Nÿçzu\Ìz ÄnÌºç\ �õ uZ�çNÿº ºQç sç GÌz ÂçNÿº ªìæ\ Nzÿ Ìªq �Ëoìo uNÿ®ç

ÂzuNÿ� G�Òõ ¤oÂç®ç uNÿ GÌ�z Nÿçbz ó®z uÌº Nÿçz \çzägNÿº §çz\ Nÿçz u\uÄouNÿ®ç Ò{ @ ¤çt ªõ ªìæ\ Nzÿ Ä� �³çço ºç\ç uÌæ�ìÁçºç\ ªçÁçÄç �w�uo ¤�z@ ºç\ç uÌæ�ìÂºç\tzÄ �z E��y ÄwòçÄËsç Nzÿ Nÿçºm E��ç ºç\uÌæÒçÌ�E��z ªz�çÄy [®zÉe �ìÞ §çz\tzÄ Nÿçz Ìç{�Nÿº ËÄ®æ o�Ë®ç Nÿº�z Ä� ªõ YÂçT®ç @ FÌ ÄOÿ §çz\ NzÿÄÂ 20 ÄÊ| Eç®ì Nÿç uNÿÆçzº sç @ FuoÒçÌNÿçºçõNzÿ E�ìÌçº §çz\ ªçÂÄç ºç\uÌæÒçÌ� �º ªçT|ÆyÊ| Äty 10, ÌæÄo 1056(1000F|.) ut� Eç»äj óEç @

�çº©§ ªõ §çz\ Nÿçz E��z �uº\� tìÅª�çõ Ìz ÌæVÊ| Nÿº�ç �ägç @ªìæ\tzÄ Nzÿ tçz�çz �ìÞ Eç¤ì osç \çÂç{º Nzÿ ËÄoæÞ ºç\ç Òçz�z Nzÿ �³çço §çz\�z Yzty¾çº, F�üºs, §yª,oçzSTÂ, YçÂìM®, Nÿmç|b, Âçb, oì»Nÿ, TçæTz®tzÄEçut E�zNÿ ºç\çEçõ Nÿçz ®ìò ªõ ÒºçNÿº ªçÂÄç ºç[® Nÿy ÌyªçLæ YçºçzutÆçEçõ ªõ uÄËowo Nÿy @ E��y ºç\�ç�y G[\{� Ìz �çºç �Tºy ËsÂçæoºNÿy @

3. §çz\ Nÿç uÄ\® Eu§®ç� : ºç\ç §çz\ uÌæÒçÌ�ç¿j Òçzoz Òy

NÿÁ®çmy Nzÿ YçÂìM®çõ Ìz �uoÆçz� Âz�z Nzÿ uÂ®z Ì¦ç Òçz T®z @ ºç\ç §çz\�z NÿÁ®çmy �º EçNÀÿªm uNÿ®ç, FÌ ®ìò ªõ NÿÂYìºy ÆçÌNÿ TçæT{® tzÄEç{º tuqm Nzÿ YçzÂ ºç\ç ºç\z�ü �z §çz\ Nÿç Ìçs ut®ç @ NÿÁ®çmy NzÿYçÂìM® �º uÄ\®, §çz\ Nÿy �ÒÂy uÄ\® Eç{º �ÒÂç Ì{u�Nÿ Eu§®ç� sç@

NÿçõNÿm Eçz{º Âçb �tzÆ �º YçÂìM®çõ Nzÿ Òy Ìçª�oçõ Nÿç Eçu��n®sç @ FÌuÂ®z §çz\ Nÿç uûoy® Ì{u�Nÿ Eu§®ç� NÿçõNÿm Eç{º Âçb �tzÆ NzÿuÂ®z óEç @ ®Òçå §y ºç\ç §çz\ Nÿçz uÄ\®Èy uªÂy @ Âçb �tzÆ ªõ ºç\ç§çz\ �z E��z Ìçª�o ®ÆçzÄªç| Nÿçz �tËs Nÿº ut®ç @ ºç\ç §çz\ �zEçut�Tº (GägyÌç) Nzÿ ÌçzªÄæÆy ºç\ç F�üºs Nÿçz �ºçu\o Nÿº GÌz E��çE�y�Ës ¤�ç uÂ®ç @

ºç\�yuo Nzÿ uºÅoz Ësç®y �Òë Òçzoz @ uªÞoç LÄæ ÆÞìoç Ã®uMoToÂç§-Òçu� LÄæ ËÄçs| Ìz ¤ätÂoy ºÒoy Ò{ @ tuqm Nÿy uÄ\® ®çÞç ªõNÿÂYìuº ÆçÌNÿ TçæTz®tzÄ �z §çz\ Nÿç Ìçs ut®ç sç uNÿ�oì §çz\ �z NÿÂYìuºÆçÌNÿ TçæTz® tzÄ Nzÿ Yzut �tzÆ �º §y EçNÀÿªm Nÿº ut®ç @ LzÌç ÂToçÒ{ uNÿ §çz\ TçæTz® tzÄ Nÿy ¤äjoy óF| ÆuMo Ìz ÌÆæuNÿo sç @ TçæTz® tzÄ �z


�uoÒçºçõ Nzÿ �o� Ìz Âç§ Geçoz ó®z G�Nzÿ ¤�çºÌ Nzÿ qzÞ �º E��çEçu��n® Ësçu�o Nÿº uÂ®ç sç @ E¤ ÄÒ �uoÒçºçõ Nzÿ �ªìQ Nzÿ�ü Nÿ��ç{\Nzÿ qzÞçõ �º E��ç Eçu��n® Ësçu�o Nÿº�z Nÿy ®çz\�ç ¤�ç ºÒç sç @ ºç\ç§çz\ Nÿy §y twuÉb �uoÒçºçõ Nzÿ GÌy qzÞ �º ÂTy óF| sy @ FÌuÂ®z �çº©§ªõ Òy §çz\ �z NÿÂYìºy �ºzÆ �º EçNÀÿªm Nÿº GÌNÿy ÆuOÿ qym Nÿº tyu\ÌÌz ÄÒ Nÿ��ç{\ Nÿy Eçzº � \ç ÌNzÿ @ uÄ\®Èy �z §çz\ Nÿç Ìçs ut®ç@FÌ ÁçgçF| Nzÿ ¤çt NÿÒçæ ºç\ç §çz\ Eç{º NÿÒçæ TçæTz® o{Áç� ®Ò NÿÒçÄoªÆÒîº ÒìF| @

Nÿ��ç{\ Ìz ÌæÂS� qzÞçõ �º Eçu��n® Ësçu�o Nÿº�z Nzÿ uÂL §çz\En®çu�Nÿ ÂçÂçu®o sç @ ºçËoz ªõ \z\çNÿ§ìuOÿ Nzÿ ÌÆOÿ uÄùç�º Y�tzÂNÿç ºç[® sç @ SÄçuÂ®º Nzÿ NÿZÄçÒz uÄùç�º Nzÿ Nÿºäj Ìçª�o sz@ §çz\uÄùç�º Y�tzÂ Ìz �Òë bNÿºç�ç YçÒoç sç M®çõuNÿ GÌNÿy ÆuOÿ Ìz ÄÒ�uºuYo sç @ FÌuÂ®z §çz\ �z SÄçuÂ®º Eç{º üî¤Nìæÿg Nÿçz E��ç uÆNÿçº¤�ç�ç YçÒç, M®çõuNÿ FÌ ºçÒ Ìz §y Nÿ��ç{\ �óæYç \ç ÌNÿoç sç @SÄçuÂ®º �º EçNÀÿªm Òçz T®ç @ §çz\ �ºçu\o Òçz T®z @ ®Ò G�Nzÿ \yÄ�Nÿy �ÒÂy EÌ¢ÿÂoç sy @ Ìæ§Ä Ò{ uÄùç�º �z E��z Ìçª�oçõ Nÿy ÌÒç®oçNÿy Òçz \çz GÌNÿç �ª| sç @ uÄùç�º Nzÿ LNÿ Eu§ÂzQ ªõ §çz\ Nÿç ÈyÒy�Òçz�ç EæuNÿo Ò{, u\ÌÌz ÂToç Ò{ uNÿ uÄùç�º �z E��z Ìçª�oçõ Nÿy ÌÒç®oçNÿy sy @ FÌy u¤Y uÄùç�º Nÿç u�� Òçz T®ç @ \z\çNÿ§ìuOÿ Nÿy Y�tzÂÌðç Yºªºç�z ÂTy @ Y�tzÂ Ìðç Nzÿ �ºç§Ä Nzÿ Ìçs Òy SÄçuÂ®º NzÿNÿZÄçÒç Ìçª�o �z Y�tzÂ Ìðç Nÿy Ìçª�oy ZçzägNÿº §çz\ Nÿy Ìçª�oyTÀÒm Nÿº Ây @ §çz\ Nzÿ uÂ®z Nÿ��ç{\ Nÿy ºçÒ Ìç¢ÿ Òçz TF| @ GuYo EÄÌºtzQNÿº §çz\ �z Nÿ��ç{\ �º EçNÀÿªm Nÿº ut®ç Eç{º ÄÒ Nÿç�®Nìÿ£\ NzÿNìÿZ qzÞçõ �º E��ç Eçu��n® Ësçu�o Nÿº�z ªõ Ì¢ÿÂ §y Òçz T®ç @ FÌyNzÿ Ìçs Gðº �tzÆ Nzÿ NìÿZ E�® qzÞçõ �º §y §çz\ �z E��y Ìðç Ësçu�oNÿº Ây @

§çz\ Nÿç Eu�oª Ì{�® Eu§®ç� E�uÒÂÄçägãç Nzÿ YçÂìM® §yª NzÿuÄ¿ò óEç @ ®ùu� §yª Eç{º §çz\ ªõ uªÞoç sy, uNÿ�oì §çz\ �z uªÞoçNÿy E�tzQy Nÿºoz ó®z E�uÒÂÄçägç �º GÌ Ìª® EçNÀÿªm uNÿ®ç \¤

§yª uNÿÌy Ì{�® Eu§®ç� ªõ E��y ºç\�ç�y Ìz ¤çÒº sç @ FÌ Ì{�®Eu§®ç� Nÿç �zownÄ §çz\ �z �Òëæ uNÿ®ç sç, Äº�½ G�Nzÿ Ìz�ç�uo NìÿÁçYæü �zuNÿ®ç sç @ §yª Nÿy E�ì�uËsuo ªõ GÌNÿy ºç\�ç�y EÌìºuqo Òçz TF| syEç{º ¤ägy ÌºÂoç Ìz ªçÂÄç Nÿy Ìz�ç �z GÌz Qî¤ Âîbç Eç{º �ÄËo uNÿ®çEç{º NìÿÁçYæü Nÿy Áçîb ®Ò uNÿÄtu�o ¤� TF| @ §yª �z Ìqª Òçzoz ó®z §y�uoÆçz� ªõ §çz\ Nzÿ uÄ¿ò Eu�® Nÿç®| �Òë uNÿ®ç@

Eæoo®ç, §çz\ Nÿç uÄNÀÿª ÌæÄo 1078 (1021 F|.) ªõ ªçÞ20ÄÊçz | ¤çt, 40-41 ÄÊ| Nÿy Eç®ì ªõ <<ªçÂÄÌªÀçb �ºª§cçºNÿªÒçºç\çu�ºç\ �ºªz¾çº uÞ§ìÄ� YNÀÿÄoy|>> Nzÿ ÌÄçz|XY ÌÄ|§ç{ª �t �ººç\uoÂNÿ óEç (Æì§ÆyÂ - §çz\�¤æ�). §çz\ �z E��z Ìz�ç�uo NìÿÂYæüosç Ììºçutn® Nzÿ Ìçs E��z ºç[® Nÿy Ìyªç Gðº ªõ uÒªçÂ® (NÿuÅªº)tuqm ªõ ªÂ® (NzÿºÂ), �u³çª ªõ ûçºNÿç osç �îÄ| ªõ ¤æTçÂ oNÿ uÄËoçuºoNÿy sy ( EÄæuoNÿç uÆÂçÂzQ). �y.by. Èyu�ÄçÌ E®æTçº, §çz\ Nÿç ºç[®TçztçÄºy osç ®ªì�ç oNÿ osç gy.Ìy. TçæTìÂy, §çz\ Nÿç ºç[® Gðº ªõ¤çæÌÄçgç, gìæTìº�ìº oNÿ, tuqm ªõ TçztçÄºy oNÿ osç �u³çª ªõ N{ÿºçu\ÂzoNÿ uÄËoìo ªç�oz Òø @ gç}. tÆºs Æªç| E�ìÌçº Tì\ºço Nÿç EÒªtç¤çtoNÿ Nÿç §çT, ªçÂÄç, ¤óoçæÆ ºç\Ësç�, ª�®§çºo Nÿç Eu�NÿçæÆ §çT,¤Ëoº §çT osç ªÒçºçÉb~ Nzÿ NÿçõNÿm, Qç�tzÆ Eç{º uÄt§| GÌNzÿ ÌçªÀç[®ªõ Ìu©ªuÂo sç @ Eo: §çz\ ÌçÄ|§ç{ª ºç\ç sç @ ªçÂÄYNÀÿÄoy| ¤� YìNÿçsç @ GÌ�z E�zNÿ Zçzbz-¤ägz ºç\çEçõNÿçz �ºçu\o Nÿº E��z ºç[®qzÞ NÿyÌyªçEçõ ªõ Äwuò Nÿy sy @ �uºmçª ËÄ»� §çz\ �z E��z �{owNÿ ºç[® Nzÿ »�ªõ NzÿÄÂ ªçÂÄç �ç�o uNÿ®ç sç u\Ìz GÌ�z uÄÆçÂ ÌçªÀç[® ªõ �uºÄuo|oNÿº ut®ç @ÄÒ 84 Ìçªæoçõ ( ªçæguÂNÿ ºç\çEçõ) Nÿç ËÄçªy sç @ GÌ�z 84G�çu�®çå TÀÒ� Nÿy sy @ 84 TÀæs uÂQz @ �çº ªõ 84 �çÌçt, tzÄçÂ® osçYç{ºçÒz ¤�çL (ÈîæTçºªæ\ºy Nÿsç) @

4. §çz\ ¤�çª T\�¤y - FuoÒçÌNÿçºçõ Nzÿ E�ìÌçº ºç\ç §çz\

§çºo Nÿç �ÒÁçç uÒ�tì ºç\ç sç u\Ì�z uÄtzÆy ªìuËÁçª EçNÀÿªmNÿçuº®çõÿNÿçz FÌ tzÆ ªõÿ �çæÄ \ªç�z �Òy ut®z @ E¢ÿTçu�Ëoç� Nzÿ T\�¤y �z \¤-\¤ EçNÀÿªm uNÿ®ç, §çz\ �z GÌz tzÆ Nÿy ÌyªçEçõÿ Nzÿ ¤çÒæº Qtzägç @


ÌÄ|�sª §çz\ �z ÄÊ| 1008 F|. ªõã ÁççÒç{º Nzÿ �w�uo ÆçÒy Eç�æt�çÁçNÿçz ÌìÁoç� ªÒªît T\�Äy Nzÿ EçNÀÿªm Nÿç ªìNÿç¤Áçç Nÿº�z E��y Ìz�ç§z\y @ FÌy oºÒ GÌNzÿ �ìÞ uÞÁççzNÿ�çÁç \çz ÄÊ| 1019-20 F|. ªõÿ ÁççÒç{ºNÿç ÆçÌNÿ sç GÌz §y E��y Ìz�ç §z\y LÄª½ §çz\ �z T\�Äy Nzÿ EçNÀÿªmçõÿNÿçz �çNÿçª®ç¤ uNÿ®ç (�çº T\zub®º).

Tty|\y Nwÿo <<\{�ìÁç EQ¤çº>> Nzÿ uÄÄºm E�ìÌçº ÄÊ| 1024-1026 F|. ªõÿ ªÒªît T\�Äy �z §çºo �º tçz¤çºç EçNÀÿªm uNÿ®ç @ ÄÒ\{ÁçÌªzº, ªçºÄçg, Tì\ºço ªçT| Ìz EçTz ¤äjç @ Tì\ºço Nzÿ YçÁçìM® �ºzÆ§yª �sª Nÿy Ìz�ç T\�Äy Nzÿ Ì{�®¤Áç Nzÿ Ìçª�z ubNÿ � ÌNÿy Eç{º GÌ�zÌçzª�çs ªæutº Nÿy oçzäg¢ÿçzäg Nÿº Qì¤ Áçîb-�çb ªYç®y @ uNÿ�oì ºç\ç §çz\Nÿy uÄÆçÁç Ìz�ç Nÿy Q¤º Ìì�oz Òy ÄÒ uÌæ� Nzÿ ºçËoz ºzuTËsç� Òçzoz ÒíLÄç�Ì E¢ÿTçu�Ësç� Áçç{b T®ç @ GÌz Äç�Ìy ªõÿ E��y Ìz�ç LÄª½ �ÆìEçõNÿy §çºy �çmÒçu� ^zÁç�y �äãgy @ ºç\ç §çz\ �z Ìçzª�çs ªæutº Nÿy ªº©ªoNÿºÄçF| @

ÁçîEg| osç ÁçzÁçz Nwÿo ÿ <<ty �ºªçºç\ Eç}¢ÿ �çº L�g ªçægî>> ªõ\ç�Nÿçºy twuÉbTo Òçzoy Òø uNÿ ºç\ç §çz\ �z ªîÒªt T\�Äy Nzÿ EÿçNÀÿªmçõÿNÿç ªìNÿç¤Áçç Nÿº�z Nzÿ GñzÅ® Ìz uÒætî ºç\çEçõÿ Nÿç LNÿ ÌÆOÿ ÌæV ¤�ç®çsç u\Ì ªõÿ NÿÁçYìºy �ºzÆ ÁçßªyNÿªç| osç Yç{Òç� Eçut ºç\�îo ÄæÆy�w�uoT� Ìu©ªuÁço sz @ <<¢ÿuºÅoç>> ªõ FÌ ÌæV Nÿy Ìæ®ìOÿ Ìzÿ�ç ªõÿE\ªzº, Nÿ�ç{\, NÿçuÁçæ\º, ÁççÒç{º Eçut ºç[®çõ Nÿy Ìz�çEçõ Nzÿ Ìu©ªuÁçoÒçz�z Nÿy �îuÉb Nÿy Ò{ oçuNÿ ÁççÒç{º �ºzÆ \®�çÁç EçNÀÿªmNÿçºy T\�¤y NÿçzÁççzÒç tz ÌNzÿ @

L. Fæ. Qæg 3, �wÉe 46 �º GÁÁçzQ uªÁçoç Ò{ uNÿ \¤ ªÒªîtT\�¤y Nzÿ �ìÞ ªuÁçNÿ ÌÁççÁç ªÌît �z Ì� 1043 F|. ªõÿ ÁççÒç{º �ºEçNÀÿªm uNÿ®ç o¤ ºç\ç §çz\ Nzÿ �zownÄ ªõÿ uÒætî ºç\çEçõ Nÿy Ìæ®ìOÿ Ìzÿ�ç�z ¤ÒºçFY Nzÿ ª{tç��º LNÿ ªçÒ oNÿ V�Vçzº ®ìò uNÿ®ç Eç{º GÌz Äç�Ì§Tç®ç @ ot½�³çço Ìæ®ìOÿ Ìz�ç �z ÒçæÌy, sç�z¾çº, �çTºNÿçzb Eçut NzÿuNÿÁççõÿ Nÿçz ªìÌÁçªç�çõ Ìz Eç\çt uNÿ®ç @ T\�¤y Nzÿ Ìz�ç�uo oçzSTÁç ÌzÁççÒç{º Nÿç uNÿÁçç ªìOÿ Nÿºç�z Nzÿ uÁç®z §çz\ �z ÁçTçoçº Ìço ªçÒ oNÿ ®ìòNÿº Eæo ªõ \yo ÒçuÌÁç Nÿy @

5. §çz\ Nÿç Ã®uMonÄ : ÈîæTçºªæ\ºyNÿsç ªõ §çz\ �z E��z

Ã®uOÿnÄ Nÿç �uºY® ut®ç Ò{ - §çz\ ÌìÄm|ª® NÿçæoyÄçÂç, GåYç,§yª§î\ç�çºy, EuoÌìætº YzÒºç, GåYç ªçsç, uÄÆçÂ ÄqÄçÂç ªÒç�ºçNÀÿªyEçNÿÊ|Nÿ Ã®uOÿnÄ Nÿç ��y sç -

Nÿ�NÿNÿçæuoXZìuºoªºNÿo�§çu§ºçªtzÒ : @u�\§ì\çzVçuÂotìª|tuº�ì @ÌooçuÄ�Nwÿo ÌìtÆ|�çzu� tìt|Æ�: ÂçÄl®�y®ìÌuÂÂç: @Òºçb½bÒçÌ FÄ uÄÆçtNÿçæuoÌ©�t: E§îo �ÌÄ§îuª @

Esç|o - ªºNÿo Nÿy ÌìÄm|�§ç uªuÈo TzóåL Äm| Nÿç Æºyº, E�uºuªoÆuOÿÄçÂy §ì\çLå \çz tìÉª�çõNÿçz §®§yo Nÿºõ, osç GÌNÿy EçNÿÊ|NÿÆºyº EçNwÿuo �º Òºtª uÄÂçÌyu�®ç} ªìS� ºÒoy sy @ §çz\ Iÿoì E�ì»�uÄuÄ� �ìÉ�çõ Nÿç Âz�� Nÿºoç sç @

GÌNÿy �ª| ªõ Ebìb Èòç sy @ ÄÒ ªuÒÂç LÄæ ¤XYçõ�º Nÿ§y §yÆËÞ �Òy YÂçoç sç @ ÆºmçToy Eç®z óL tìÅª�çõNÿçz EçÈ® �tç� Nÿºoçsç @ ÄÒ �ºuËÞ®çõ Nÿç Ì©ªç� Nÿºoç sç osç Nÿçuªu�®çõ Ìz Ìtç tîººÒoç sç @ ÄÒ uÆÄ, \T�çºç®m, ÌºËÄoy osç NÿçÂy ªçå Nÿç G�çÌNÿsç @

ÄÒ ��ìuÄ|ùç, EuÌ�z�ì (Â©¤ç YçNîÿ ®ç Zìºy) Nwÿ�çm osç oÂÄçºYÂç�z ªõ u��ì� sç @ GÌ�z <Qã½gTÆoª½> uÂQç sç @ §çz\ G�ªð ÒçsyNÿçz ÄÌ ªõ Nÿº�z Nÿy uÄùç \ç�oç sç @ ÄÒ ÒuËoÂqmçõ, E¾çTìmçõ osçG�Nÿy uYuNÿnÌç Nÿç rçoç sç (®ìuOÿNÿÁ�o», ÆçuÂÒçzÞ, Nÿçztlg NÿçÃ®)@§çz\tzÄNwÿo ®ìuOÿNÿÁ�o¿ TÀæs E�ìÌçº GÌNzÿ oy� �Nÿçº Nzÿ Ìz�çtÂ sz,�{tÂ Ìz�ç, E¾çÌz�ç osç ÒËoy Ìz�ç @

®³ç �§Äçz �ª|Ë®, EçÈ®: Ìn®Ë®, NìÿÂTwÒæ NÿÂç�çª½ ,qzoæ qÞçYçºË®, �ªçztçzùç�æ, uÄùçÂoç�çª½,u��ç�æ�yoz:, \yuÄoæ Æç{®|Ë®,ÄÌuouÄ|ÂçÌç�çª½, EçNÿº:Nÿ»mç®ç:, ¤ç��Äçz Ä{tSU®Ë®.......ºÌË®, �ç{ºz®çz��ì�|ºçmçª, ETÀmy TìmÄoçª½ @ Èw.ªæ.Nÿ.�w.9


ËÄ®æ §çz\ ªõ �ª|, Ìn®, NÿÂç, qÞçYçº, uÄuÄ� uÄùç, �yuo,Æç{®|, uÄÂçÌ, Nÿ»mç, uÄt½S�oç, ºuÌNÿoç, ��ì�|ºoç, F. uÄuÄ� TìmçõNÿçÌªçÒçº sç @ §çz\ Gtçº, ÆçÂy� LÄæ �uºÉNwÿo ª�çzÄwuðNÿç EçtÆ| �ºzÆsç @ §çºoy® EçtÆçz| Nÿç ÄÒ �oyNÿ sç @ GÌ�z F�Òy TìmçõÌz ÂçzNÿªç�Ìªõ uÄ�ìÂ »� Ìz �uoÉeç �çF| @

§çz\ ÌªÀçb EÆçzNÿ \{Ìç ÌtçYçºy osç ÌªÀçb ÌªìüTì�o \{ÌçÌçuÒun®Nÿ LÄª½ ÌªÀçb uÄNÀÿªçutn® \{Ìç ÆîºÄyº LÄª½ �®ç®y ºç\ç sç \çzÌtç E��y �\ç Nzÿ ÌìQ-Ìªwuò Nzÿ uÂL Ìªu�|o sç @ FÌ �Nÿçº §çz\ ªõuÄuÄ� Tìmçõ Nÿç ÌªçÒçº sç @ ÄÒ TìmÄç�çõ ªõ ETÀmy sç @

6. �ulgoç ªulgo: ÌÄz| §çz\ºç\ §ìÄæToz : ºç\ç §çz\ Nzÿ ÆçÌ� NÿçÂ

ªõ ªçÂÄç Euo Èy Ìæ�� sç @ ÄÒ NÿuÄºç\ <ªçÂÄç YNÀÿÄuo|�½> NÿÒÂçoçsç osç F�Òõ Òª uÒætî §çºo Nzÿ ªÒç�oª½ �ºzÆçõ Nzÿ �æuMo®çõ ªõ ºQ ÌNÿozÒø@ ªçÂÄªum §çz\ Nzÿ ËÄT|ÄçÌ �º Èy. ¤ÁÂçÂ �æugo �z uÂQç Ò{ :-

Eù �çºç u�ºç�çºç, u�ºçÂ©¤ç ÌºËÄoy,�æugoç: Qæugoç: ÌÄz|, §çz\ºç\z utÄæToz @

LNÿ uNæÿÄtæuo Nzÿ E�ìÌçº NÿuÄ NÿçÂytçÌ (§çz\ Nzÿ tº¤çº NÿçªÒçNÿuÄ �æ.uZÞ�) �çºç\ ÒçzNÿº �çº Ìz NÿÒë YÂz T®z osç \¤ G�Nÿç �oç� YÂç o¤ §çz\ �z E��z Nÿçz ªwoNÿ VçzuÊo Nÿº ut®ç u\ÌÌz NÿçÂytçÌÄçu�Ì Eç \çÄz @ FÌ ªwn®ì Nÿç ÌªçYçº Ìì�oz Òy NÿçÂytçÌ �z GMo ÇÂçzNÿNÿÒç sç osç \¤ �çº ªõ Eç®z o¤ G��z �ç®ç uNÿ ºç\ç §çz\ \yuÄo Òø osçG�Òçõ�z §çz\ Nÿy �ÆæÌç Nÿºoz óL ®Ò ÇÂçzNÿ NÿÒç uNÿ:-

Eù �çºç, Ìtç �çºç, Ìtç Â©¤ç ÌºËÄoy @�æugoç: ªæugoç: ÌÄz|, §çz\ºç\z §ìÄæToz @@

§çz\ Ìçºz ºç[®ÆçËÞ, 36 Eç®ì�uÄrç�, 72 NÿÂçEçõ ªõ �çºæTæosç (�¤æ� uYæoçªmy, ºçÌªçÂç) @ §çz\ Nÿy uÄu§�� NÿÂç osç Ä{rçu�Nÿrç� Nÿç �çæugn® ®ìuOÿNÿÁ�o», ÌªºçæTmÌîÞ�çº, ÌºËÄoy Næÿeç§ºm,ÈwæTçº�NÿçÆ osç ÈwæTçºªæ\ºyNÿsç Ìz uÄÆt Òçzoç Ò{ @ ÄÒ ÇçwæTçººÌ ªõ�çºæTo sç @ GÌ Nzÿ TÀæs uÄuÄ� qzÞçõ ªõ \{Ìz, [®çzuoÉ®, EÂæNÿçº, tÆ|�,ºç\�yuo, �ª|ÆçËÞ, uÆÁ�, Ã®çNÿºm, Ä{ùNÿ, NÿçzÊ, NÿçÃ®, Ìì§çuÊo �º

�ç®z \çoz Òø @ �§çÄNÿYuºo E�ìÌçº §çz\Nwÿo ÆçËÞçõ ªõ - §çz\Ã®çNÿºm,Æ£tçÂæNÿçº ÆçËÞ, oN|ÿÆçËÞ, uYuNÿnÌçÆçËÞ, ºç\uÌòçæo, ºÌÆçËÞ,ÄçËoìÆçËÞ, Gt®ÆçËÞ, EæNÿÆçËÞ, ÆçNìÿ�NÿÆçËÞ, E�®çnªÆçËÞ,ËÄ��ÆçËÞ, ÌçªìutNÿÆçËÞ, Ã®çP®ç�ÆçËÞ, �Ç×çYìgçªWm, �îÄ|\�ª Ìì/NìÿNwÿn® E®:ÆçËÞ, Es|ÆçËÞ, Es|Nÿçlg, ªzVªçÂç, F| sy @ NÿçztlgNÿçÃ®,§çz\�¤��, ÈwæTçºªæ\ºy Nÿsç Nzÿ EÂçÄç �çb°ÆçËÞ, ÌæTyoÆçËÞ �º§çz\ Nzÿ TÀæsçz Nÿç uÄÄºm Òø @

§çz\ Nÿºy¤� 1400 uÄûç�çõ Nÿç EçÈ®tçoç sç @ NÿçztlgNÿçÃ® osç

Erço�çªç NÿçÃ® ªõ §çz\ Nÿy uÄûo �uºÊt Nÿy \ç�Nÿçºy Ò{ u\Ì ªõ uÄuÄ�

uÄÊ®çõ Nzÿ 500 uÄûç� sz @ uÄu§�� Ç×ç / ÌªË®çEçõ�º Eu§ªo, �®ç®ÌæTo,

oN|ÿÌæTo u�ÉNÿÊ| �ç�z Òzoì F� uÄûç�çõ Nÿç ªo uÂ®ç \çoç s@ NÿçzF| §y �çTuºNÿ

u�u§|Nÿ ÒçzNÿº �®ç® Nÿç ÒNÿtçº sç @ §çz\ ËÄ®æ §zÊ ¤tÂNÿº ºç[® ªõ Vìªoç sç

@ ÄÊ|§º TçzuÉe®çå, �uºÌæÄçt, ÌæTyo, �çbNÿ ºç[®çÈ® Ìz YÂoz sz @

§çz\ �z �çº ªõ <<§çz\ÆçÂç>> ®ç <<ÌºËÄoy Ìt�>> �çªNÿ

uÄ¾çuÄùçÂ® osç G[\{� Eç{º ªçægì ªõ uÄùçÂ® QçzÂz sz @ ®Òçæ�º tzÆ-uÄtzÆ Nzÿ

ZçÞ uÆqç TÀÒ� Nÿºoz sz @ §çz\ Nÿç ��ç�ªæÞy ºçzÒNÿ osç ªæÞy- ¤ìuòÌçTº tçz�çõ

uÄûç� sz @ GÌNÿç ºç\�ìºçzuÒo - YæüÆzQº tyuqo sç @ §çz\ Nzÿ ºç\tº¤çº ªõ

ªÒçNÿuÄ YNÀÿÄoy|� �æugo uZð� Fo�ç uÄûç� sç uNÿ GÌz <NÿçuÂtçÌ> G�çu� Ìz

EÂæNwÿo uNÿ®ç T®ç sç @ §çz\ Nzÿ E�® ºç\NÿuÄ®çõ ªõ �®�æut, tÆÄÂ Eçut sz @

Ìæuq�o ªõ §çz\ ¤ÀÖquÞ ºç\ç sç \çz Äyº LÄæ �æugo §y sç @

7. §çz\ Nÿç Äç®ì®ç� ÆçËÞ : ºç\ç §çz\ �z E��y \TuÄP®ço ºY�ç

<<ÌªºçæTm ÌîÞ>> ªõ E�zNÿ uÄrç�ÆçËÞçõ Nÿç ÌbyNÿ ÌæNÿÁç� uNÿ®ç Ò{ @ FÌ TÀæs

ªõ <Äç®ì®ç�ÆçËÞ> �çªNÿ 31 NÀÿªçæNÿ Nÿç E�®ç® Ò{ @ FÌ E�®ç® Nÿç ªìÁç

Eç�çº ªÒuÊ| §çºûç\ Nwÿo <<¤wÒt Äç®ì®ç� uÄrç�>> TÀæs Ò{ @ ºç\ç §çz\ �z FÌ

E�®ç® Nÿy ºY�ç Òzoì onNÿçÁçy� 97 Ìæt§| TÀæsçõÿ Nÿy ÌîYy ty Ò{ @ G�Òçõ�z JÿSÄzt,

ºçªç®m, ªÒç§çºo Eçut ªõ Äum|o (NÀÿªÆÿ:) EçNÿçÆTçªy ºs, �ìÉ�Nÿ, ÆçÁÄ

�çªNÿ uÄªç�çõ Nÿç uÄÄºm §y ut®ç Ò{ @ ºç\ç §çz\ �z <<�çæY-uªÈ Áçç{Ò>> �çoì Nÿç


Ìç{YuÄu� Nzÿ Eæoºçº Nzÿ ¤çt t�o�çÄ� Nzÿ �³çço Ë�ç� Nÿº�ç YçuÒ®z @ªuÂ�, �ºÄËÞ, ËÞy-ÄËÞ, QægÄËÞ, \ÂçóEç ÄËÞ osç YìÒz �z NÿoºçóEçÄËÞ �Òy �Ò��ç YçuÒ®z @

§îÊm{§î|Ê®ztæTæ ®sçuÄ§ÄÌçºo: @ÆìuYÌç{§çS®Äwt�®sú Eç®ìÂ|ß©®çu§Äwt½�®z @@ ÇÂçzNÿ - 29

E��y Ä{§ÄÆuOÿ Nzÿ E�ìÌçº Eç§îÊm �çºm Nÿº�ç YçuÒL @ Eç§îÊmçõ Ìz�uÄÞoç, Ìç{§çS®, Eç®ì osç Âßªy ªõ �uºÄwuò Òçzoy Ò{ @

ooçz §çz\�ÄzÂç®ç ÌtçYçº: ÌtçnªÄç�½ @tzÄç�½ u�ow�½ Ìª¥®X®| Nìÿ®ç|�ªæTÂÄyqmª½ @@ ÇÂçzNÿ - 126

oç©¤îÂæ YÄ|®zt½§ìMnÄç �çTzÄuÞYoì:Ìtç @ ÇÂçzNÿ - 157

ªç�Ä Nÿçz ÌtçYçº Ìz �îm| Òçz�ç YçuÒ®z @ tzÄ, u�ow Eçut Nÿy EY|�ç Nzÿ�³çço½ ªæTÂ-tÆ|� Nzÿ E��oº Òy §çz\� Nÿº�ç YçuÒL @ §çz\� Nzÿ �³ççooç©¤îÂ ÌzÄ� Nÿº�ç YçuÒL @

Nìÿ»u�më NìÿÆyÂçæ Y uÄ�Äçæ Y �ºuËÞ®ª½ @\çn®ìnNwÿÉbçæ Y Òy�çæ Y �ìÞuªÞ�w�uËÞ®: @@n®\zñçÌNìÿÂçzt½§îoçæ NwÿÆçæ ËÞyæ Nÿ�®Nÿçæ osç @Ä®çzDu�Nÿçæ uËÞ®æ TnÄç o»m: ËsuÄºç®oz @oç»l®ºªmë TnÄç Äwt½Vçzu� o»mç®oz @@ ÇÂçzNÿ- 90-92

Nìÿ¿u�my, NìÿÆyÂç, uÄ�Äç, �ºtçº, Òy�, �ìÞ, uªÞ, E�ì\, Tì» Eçut NÿyËÞy, tçÌNÿ�®ç, tì¤Ây, Nÿ�®ç, �ç{j ËÞy Nÿç ÌzÄ� �Òy Nÿº�ç YçuÒL @

�ºüÃ®æ �ºËÞë Y �ºu��tçæ os{Ä Y @EuªÞ§çÊmæ Nÿç®| uËÞ®çÂç�æ Y Äm|®zo½ @@EÌn®Ä\|�æ Nÿç®| �ºüçzÒË® Ä\|�ª½ @Ä\|� Yç�®T©§ç®ç §OÿË® Y uÄÄ\|�ª½ @EÌî®çÄ\|�æ Y{Ä �uoo{: ÌæTÄ\|�ª½ @NÀÿçz�Ë® Ä\|� Y{Ä EçnªËoìuouÄÄ\|�zª½ @@Eowoæ � Ätzt½ �yªç�½ �çm{: NÿleTo{ºu� @�ª|�çÆçz §ÄzðË® �®çuo �ºNæÿ �ÀìÄª½ @@Eªwoæ Ìn®uªn®çóºÌn®æ uÄÊ G[®oz @

8. §çz\ Nzÿ \yÄ� Nzÿ EçtÆ| (Yç»Y®ç|) : §çz\ �z E��z TÀæs

<<Yç»Y®ç|>> ªõ \yÄ� Nzÿ EçtÆ| G\çTº uNÿ®z Ò{-

Ìì�yuoÆçËÞÌt½Ä{ù�ª|ÆçËÞç�ìÌçºo: @uÄºX®oz Yç»Y®ç| §çz\§î�z� �yªoç @@ Yç»Y®ç| - ÇÂçzN-1

§çz\ Nÿy twuÉb ªõ EçtÆ| \yÄ� ÄÒy Ò{ \çz �yuo, Eç®ìÄz|t osç�ª|ÆçËÞ Nÿç �uout� E�ìÌºm Nÿºoç Òçz @ Yç»Y®ç| ªõ LzÌz \yÄ� \y�zNÿy Òy E�ìÆæÌç Nÿy TF| Ò{ @ F� oy�çõ VbNÿçõ Nÿç �uout� Ì©®Nÿ½ EçYºmNÿº�z Ìz \yÄ� ªõ Yç»Y®ç| Ì©§Ä Ò{ @

uÒoç® ºç\�ìÞçmçæ Ì[\�ç�çæ os{Ä Y @YçÂY®ç| F®æ ÈzÉbçºuYoç §çz\§î¤ì\ç @@ Yç»Y®ç| Eæuoª ÇÂçzNÿ

§çz\ Nzÿ E�ìÌçº Ì[\�çõ osç ºç\�ìÞçõ Nÿçz t{u�Nÿ \yÄ� FÌ �Nÿçº Ã®oyoNÿº�ç YçuÒ®z @

ªuÂ�æ �ºÄËÞæ Y ËÞyÄËÞæ Y uÄÆzÊo:Qlgæ Y ªîÊN{ÿuÄ|t½�æ EuS�tS�æ Y Ä\|®o½ @@ ÇÂçzNÿ 24

Äç®ì®ç� u�ªç|m Nzÿ uÁç®z G�®çzT ¤oç®ç Ò{ oçuNÿ EçÌªç� ªõ Äç®ì®ç� Nÿçz ÁçzÌº

uNÿºmz quo � �ÒíæYç ÌNzÿ@ FÌy oºÒ Fæ�� Nzÿ ¿� ªõÿ �çºç (ªºNîÿºy) FËozªçÁç

Nÿº�z Nÿç u\NÀÿ uNÿ®ç T®ç Ò{ @

ºç\ç §çz\ ûçºç ty TF| Äç®ì®ç� ÆçËÞ Nÿy \ç�Nÿçºy Nzÿ Eç�çº�º

ªì©¤F| u�ÄçÌy N{ÿ. uÆÄÆæNÿº ¤ç�î\y op�tz �z ÄÊ| 1895 ªõÿ LNÿ Äç®ì®ç� Nÿç

u�ªç|m uNÿ®ç Eç{º GÌz <<ª¿nÌQç>> �çª ut®ç @ FÌ Äç®ì®ç� (ÒÄçF| \Òç\)

Nÿçz ËÄ®ª½ Ä{ªçu�Nÿ ¤�Nÿº Nÿºy¤ 1500 ¢ÿyb HåYçF| oNÿ Gägç®ç@ onNÿçuÁç�

ªì©¤F|ÄçÌy®çõ ã�z G�Nÿy FÌ EÌç�çºm G�Áçu£� Nÿy ÌºçÒ�ç Nÿy Eç{º ¤ägçztç

�ºzÆ �z G�Òz �ìºËNwÿo Nÿº Ì©ªçu�o uNÿ®ç sç LzÌç uÄÄºm ¤ägçztç ºç\Vºç�z Nÿz

onNÿçuÁç� ºzNÿç}g| ªõ uªÁçoç Ò{ @ uNÿ�oì u¤ÀubÆ ÆçÌ�Nÿoç|Eçõ ã�z N{ÿ. uÆÄÆæNÿº

op�tz Nzÿ FÌ EÁçç{uNÿNÿ G�Áçu£� Nÿy E�tzQy Nÿy LÄª½ ªçÞ 8 ÄÊçz| ¤çt F.Ì.

1903 ªæ �ÒÁçç Äç®ì®ç� Gägç�z Nÿç ÌzÒºç ºçF|b ¤��ìEçõ Nzÿ uÌº ªäj ut®ç @


�ª|ÆçËÞçum Ìooæ �ìºçmÈÄmæ osç @Nÿçº®zut½Äu��ç Ì©®Tçnªç¥®çÌæ oì u�n®Æ: @@

Yç»Y®ç| ,ÇÂçzNÿ 12-17

§çz\ Nzÿ E�ìÌçº �ºüÃ®, �ºËÞy, �ºu�ætç, EuªÞ-§çÊm, ËÞy®çõÌzÄçoç|Âç� EÌn®, �ºüçzÒ,EÌî®ç, �uooçõ Nÿç Ìçs, NÀÿçz�, EçnªËoìuo EçutNÿç n®çT Nÿº�ç YçuÒL @ §çz\ Nzÿ E�ìÌçº �çmçõ �º ÌæNÿb Eç�z�º §yEÌn® �Òë ¤çzÂ�ç YçuÒL @ Ìn® Òy Eªwo Ò{, EÌn® uÄÊ Ò{ @ �ª|ÆçËÞosç �ìºçmçõ Nÿç Ìoo ÈÄm osç Eçnªç¥®çÌ Nÿº�ç YçuÒL @

NìÿÂçYçºæ oo: Nìÿ®ç|o½ Ì��®çz�çÌ�ªçuto: @Ìî®çz|�çÌ�o: Nìÿ®ç|o½ ÌÄ|ºçzTçz�Æç�o®z @@�ª|ÌæTÀÒmæ Nìÿ®ç|o½ tç�oysçz|�ÄçÌN{ÿ: @ËÄu�Þçz¤|��ìtzÄç�çæ §Àçowmçæ Y{Ä oçzÊmª½ @@ËÄS®ú ®ÆË®ªç®ìÉ®æ ÌÄ|ºçzTÒºæ �ºª½ @tzÄ¤ÀçÖm¤��î�çæ o�|mz� �\ç®oz @@tç�æ ª�çzÒºæ Æç{®| uªÉb�îuo|uÄÄ�|�ª½ @EºçzÊtzÄoç§uOÿTçõÊì uÄ�zÊì o�|mª½ @@ÆìÈîÊmæ Tì»ËÞy�çæ o�ËoysõÊì ª[\�ª½ @uÄùç¥®çÌz� Ìooæ Ìooæ Ìç�ì ÌæTª: @@ty�ç��Nwÿ�mz¥®ÅY o�ËÄy�çæ Y oçzÊmª½ @Nÿì ®çX| Y Ìooæ ÆMn®ç Nÿyuoq| ©®u§Äûw ®@z @Yç»Y®ç| ÇÂçNz ÿ - 46-51

ªç�Ä Nÿçz Ì��®ç-G�çÌ�ç Eçut Ìz NìÿÂçYçº Nÿº�ç YçuÒL @Ìî®çz|�çÌ�ç Ìz Ìçºz ºçzT �Éb Òçz \çoz Ò{ @ tç�, oys| osç G�çÌ�ç Ìz�ª|ÌæTÀÒ Nÿº�ç YçuÒL @ E��z ªçoç-u�oç, ¤æ�ì, tzÄoç, §çF|, osç Tçz¤ÀçÖm Nÿçz ÌæoìÉb Nÿº�ç YçuÒL @ Tì» osç G�Nÿy �n�y Nÿy ÌzÄç Nÿº�yYçuÒL @ uÄùç¥®çÌ Ä Ì[\�çõ Nÿç Ìçs Nÿº�ç YçuÒL @ ty�, Eæ�, Nwÿ�m(EÌÒç®) o�ËÄy Eçut Nÿçz ÌæoìÉb Nÿº�ç YçuÒL @ F� Nÿo|Ã®çõ Nÿçz ®sçÆuOÿÌç��z Nÿç �®çÌ Nÿº�ç YçuÒL @

9. §çz\ Nÿy ªwn®î - TçæTz®tzÄ Nzÿ �ìÞ Nÿm|tzÄ �z YçÂìM® ºç\ç §yª Nzÿ

Ìçs uªÂNÿº F|.Ì. 1055 ªõ ªçÂÄç �º EçNÀÿªm uNÿ®ç @ �çºç�TºyÆÞìEçõ �z Âìb Ây@ §çz\ Äwò Òçz YìNÿç sç Eç{º VçoNÿ u¤ªçºy Ìz »Sm sç@

GÌ�z ÆËÞçõ Nÿç Òço ªõ Áçz�ç n®çT ut®ç sç@ FÌ NÿçÂ ªõ GÌNÿy ªwn®ì EçÊçäjÄty 13, ÌæÄo 1112 (1055 F|.) Nÿçz óF| @ ªçÂÄç G\äg T®ç @ FÌ oºÒªÒç� ÌªÀçb §çz\ Nÿç \yÄ�NÿçÂ Eç®ìNÿy 75-76 ÄÊ| ªõ Ìªç�o óEç @§çz\ Nz ºç\NÿuÄ tÆÄÂ Nwÿo <<uYæoçªmy Ìçum|Nÿç>> E�ìÌçºÿ §çz\ �zªçÂÄç�º 1000 Ìz 1055 F|.oNÿ ÂTçoçº 55 ÄÊ|, 7 ªçÌ, 3 ut� oNÿTç{ºÄ-Tuºªç Nzÿ Ìçs ºç[® uNÿ®ç @ NìÿZ ÿFuoÒçÌNÿçº §çz\ Nÿç ºç[®NÿçÁç1010 Ìz 1050 F|. ªç�oz Ò{@ Eo: �æÄçº ÄæÆ Nÿy �oçNÿç ÂÒºçNÿº ºç\ç§çz\ t{ty�®ªç� EçtÆ| uÒætì ºç\ç Nzÿ »� ªõ §çºoy® FuoÒçÌ ªõ E\ºçªºóEç@

F F F


�çYy� TÀæs - EuS��ìºçm, �tªTì�o ºuYo �ÄÌçÒÌçæNÿ LÄª½�ºªçº NÿçÁçy� uÆÁççÁçzQ (Annals and antiquities of Rajasthan -

Tod) Nzÿ E�ìÌçº Þzoç®ìT ªõ ªÒuÊ| ÄuÆÉe osç E�® IÿuÊªìu�®çõ �zE¤ì|tuTuº �º ®r �º §TÄç� Fæü Ìz EçTÀÒ Nÿº EuS�Nìæÿg Ìz <�Äçº>(�ºªçº / �îªºç\) Äyº �ì»Ê Nÿy Gn�uð Nÿy @ GÌ�z �Nÿb Òçzoz Òy t{n®çõÌz ®ìò uNÿ®ç @ t{n®çõ Nÿç ºOÿ �wáÄy�º � uTºz Eç{º EÌìº �{tç � Òçz FÌuÁç®ztzÄy ªÒçªç®ç NÿçuÁçNÿç ÄÒçæ EÄouºo ÒíF| Eç{º GÌ�z t{n®çõÿ Nzÿ Òº ºOÿ¤ìætNÿç �çÆ� uNÿ®ç osç �Äçº Äyº Nÿçz t{n®çõ Nÿç Ä� Nÿº�z ªõÿ �ºª §îuªNÿçu�§çF| @ EoLÄ IÿuÊ-ªìu�®çõ �z GÌz <ªÒçªç®ç NÿçuÁçNÿç> Nÿy NìÿÁçtzÄy Nzÿ¿� ªõ u�n® �î\ç-EY|�ç Nÿº�z Nÿç EçtzÆ ut®ç @ �Äçº Äyº Nÿçz ÆÍç Nzÿ¿� ªõ <Ttç> ut®ç T®ç @ <®tìÄ|zt> ut®ç T®ç @ Eç¤ì - G¦ç{�y Nÿç �tzÆ ºç\Nÿº�z uªÁçç @ ºÌzÁç osç ÒyºçÁççÁç Nwÿo ‘Castes and Tribes at C.P.

and Berar’ Ìz �Äçºçõ Nzÿ NìÿÁçtzÄoç 1) tìÁÒçtzÄ osç 2) \T�çºç®m Nÿy\ç�Nÿçºy uªÁçoy Òø @

ªçN|ÿlgz® �ìºçm Nÿy LNÿ Nÿsç Nzÿ E�ìÌçº ÈyÒuº uÄÉmì �çTÆ{®ç�º u�üç Áçz ºÒz sz @ GÌ Ìª® tçz t{n®-ª�ì LÄª½ N{ÿb§ÿ G�Nzÿ Nÿç�çõÿ ªõ�ÄzÆ Nÿº u�ägç tz�z ÁçTz @ E�| u�üç ªõ §TÄç� uÄÉmì �z <<¤ÀÖ, ¤ÀÖ>> NÿÒçEç{º G�Nÿy �ç§y Ìz NÿªÁç �ìÉ� Nzÿ EçÌ� �º ¤{ez §TÄç� ¤ÀÖç EÄouºoÒí®z @ ¤ÀÖç\y �z tzÄy ªÒçªç®ç Nÿç Ëªºm uNÿ®ç Eç{º ÄÒ �Nÿb ÒíF| @ÌÄ|�sª ªÒçªç®ç tzÄy �z ª�ì LÄª½ N{ÿb§ tçz�çz tç�Äçõ Nÿç Ä� uNÿ®ç @ot½�³çço §TÄç� uÄÉmì LÄª½ ¤ÀÖç Nzÿ EçTÀÒ �º GÌ �z ÌæÌçº Nÿy ºY�çNÿy @ ËÄT| LÄª½ ªwn®ì ÁççzNÿ ªõ Ì§y \yÄçõ Nÿçz ªç®ç Ìz §º ut®ç Eç{º FÌoºÒ ÄÒ \To Nÿy \��y, ÆuOÿ Eç{º �çÁç�Òçº ªªoçª®y <<ªçå>> Nzÿ »�ªõ Ä{utNÿ NÿçÁç ªõ EÄoçuºo ÒíF| @

ªÒçªç®ç Òºz ³çÊç o®ç Ì©ªçzØoz \To½ @rçu��çªu� YzoçæuÌ tzÄy §TÄoy uÒ Ìç @@

¤Áçtç®NwÿÉ® ªçzÒç® ªÒçªç®ç �®XZuo @o®ç uÄÌw[®oz uÄ¾çæ \TtzoXYºçYºª @@

(tìTç| Ì�oÆoy 1/55-56)

tzÄy ªÒçªç®ç \yÄ - \æoì, ªç�Ä, tzÄ, tç�Ä Ì§y Nzÿ uYð ªõ ªç®çgçÁç Nÿº ªçzÒ ªõ \Nÿäg Áçzoy Ò{ @ ÄÒ Ì©�ìm| ¤ÀÖçæg Nÿy ËÄçuª�y Òø @ ÄÒyªÒçªç®ç, ªÒçuÄùç, ªÒçÆuOÿ, ªÒçªz�ç, ªçÒºçuÞ Eç{º ªçzÒºçuÞ Ò{ @ªç®ç ªçzuÒ�y, oçz ªÒçªç®ç u�ªçz|uÒ�y Eæo:ª|� ªõ u�ÄçÌ Nÿºoy Ò{ @JÿSÄztçzOÿtzÄy ÌîOÿ E�ìÌçº ÄÒy ¤ÀÖªç®ç, uÄÉmìªç®ç Eç{º uÆÄªç®ç Nÿy uÞÄzmy Òø

Eçzª½ ªÒçÁçußª Y uÄt½ªÒz @ªÒçÌºËÄoy Y u�ªuÒ @o�ççz ªÒçªç®ç tzÄy �Yçzt®ço½ @@

EuS��ìºçm Nÿy Nÿsç E�ìÌçº Eçut NÿçÁç ªõ tzÄoç Eç{º t{n®çõ Nzÿ¤yY Áç©¤z EÌz|oNÿ ®ìò YÁçoç ºÒç @ tzÄçõ Nzÿ ºç\ç Fæü Eç{º t{n®çõ Nzÿ ºç\çªuÒÊçÌìº E��y - E��y Ìz�ç ÁçzNÿº Áçägoz ºÒz @ ªuÒÊçÌìº Nÿçz ªç®çÄyosç t{Äy uÄùçLå �ç�o sy @ EÌìºçõ Nzÿ Tì¿ ªÒuÊ| ÆìNÀÿçYç®| �z G�Òz Ìæ\yÄ�yªæÞ §y ut®ç sç @ GÌNÿç Ä� NÿçzF| Äyº-�ì»Ê �Òy Nÿº ÌNÿoç LzÌç GÌzÄº �ç�o sç @ EoLÄ ÄÒ En®æo ¤ÁçÆçÁçy sç @ Eæo ªõ tzÄTm ®ìò§îuª Ìz§TÄç� uÄÉmì Nÿy Eçzº §çTz @ ÄÒçæ ¤ÀÖç Eç{º uÆÄ\y §y �ÒíæYz @ Eo: Ì§ytzÄoçEçõNÿy �çs|�ç Ìì� Nÿº §TÄç� uÄÉmì �z tzÄy ªÒçªç®ç Nÿy Eçºç��çNÿy oçuNÿ Äyº-Íçy Ìz ªuÒÊçÌìºNÿç Ä� uNÿ®ç \ç ÌNzÿ @ onNÿçÁç ªÒçªç®çtzÄy �Nÿb ÒíF| @ §TÄç� ¤ÀÖç, uÄÉmì, ªÒzÆ osç Ì§y tzÄoçEçõ �z GÌz E��yÆuOÿ, ÆÍç LÄª½ ÈwæTçº ut®z @ ÄÒ uÒªçÁç® Nÿy Eçõb ªõ ËÄXZæt uÄYº�zÁçTy Eç{º Æ{Áç�ìÞy ¤� Nÿº ºÒ�z ÁçTy @ ot½�³çço ÄÒ ¤ÀÖYçuºmy ¤�yLÄª½ §TÄç� uÆÄ Nzÿ �çu�o Òzoì Vçzº o�Ë®ç Nÿº�z ÁçTy Eç{º Eæo ªõ GÌ�z§TÄç� uÆÄ Nÿçz �Ì�ç uNÿ®ç @ tÄz y §TÄoy u¢ÿº uÞ�®�y Yüæ Vbæ ç ÌÄÆ| uOÿªç�ªçå §Äç�y �z t{n® ªuÒÊçÌìº LÄª½ GÌNzÿ Ìz�ç�uo®çõÿ Nÿç Ä� uNÿ®ç LÄª½tzÄoçEçõ Nÿçz ªìuOÿ utÁçç®y @ ªuÒÊªut|�y Nÿçz Òy ÆçÍççõ ªõ tìTç| NÿÒç T®çÒø @

FÌy oºÒ �îÄ| NÿçÁç ªõ Æì§ - u�Æì©§ �çªNÿ EÌìºçõ �z Fæü Nÿç

7 �Äçº NìÿÁçtzÄy ªÒçªç®ç NÿçuÁçNÿç


uÞÁççzNÿy Nÿç ºç[® uZ� uÁç®ç sç @ Ìî®|, Yæü, Ä¿m, EuS�, Äç®ì ÆuOÿ®çõÿ�º §y GÌ�z E��ç Eu�Nÿçº \ªç uÁç®ç sç @ o¤ uÄÄÆ tzÄoç <tzÄyªÒçªç®ç> Nÿç Ëªºm Nÿº�z ÁçTz @ uÒªçÁç® �ìÞy ªÒçªç®ç TæTç ªõ Ë�ç�Nÿº�z Eç®y sy uNÿ G�Nzÿ Æºyº ªõ uÆÄ ÆuOÿ �z �ÄzÆ uNÿ®ç Eç{º EYç�NÿÆºyº Nÿç ºæT NÿçÁçç Òçz�z Ìz ÄÒ (<Eu©¤Nÿç> <Nÿç{uÆNÿy>) ªÒçNÿçÁçy tzÄyNzÿ �çª Ìz �uÌò ÒíF| @ �sª GÌ�z t{n®ºç\ Æì©§ Eç{º u�Æì©§ Nzÿ tîoEÌìº �îªÀÁççzY� osç ÆîºÄyº Ylg-ªìlg Eç{º G�Nÿy §Ã® Ìz�ç Nÿç ÌæÒçºuNÿ®ç Eç{º <Yçªìlgç tzÄy> NÿÒÁçç®y @ ¤çt ªõ Æì©§-u�Æì©§ �z Gtç®ì�,Nÿ©¤î, NÿçzubÄy®| Eç{º Eæo ªõ ºOÿ¤y\ \{Ìz E��z ªÒç�oçu� ÆîºÄyºçõ Nÿçz§çºy Ìz�ç Nzÿ Ìçs ®ìò Nÿº�z §z\ç @ §Äç�y YulgNÿç �z ¤ÀÖ NÿªlgÁçì,ªçÒz¾çºy uÞÆîÁç osç Ä{ÉmÄy YNÀÿ ûçºç EÌìºçõ Nÿçz ªçº gçÁçç @ uNÿ�oì EÌìººOÿ¤y\ Nÿçz EÌìºçõ Nzÿ Tì¿ ªÒuÊ| ÆìNÀÿçYç®| �z LzÌç Ìæ\yÄ�y Äº ut®ç sçuNÿ GÌ Nzÿ Æºyº Ìz �ºoy �º b�Nzÿ Òº ºOÿ Nÿy ¤ìæt Ìz Ä{ÌçÒy t{n® Gn��çÒçz \çoç sç @ o¤ YulgNÿç tzÄy Nÿç GTÀ ¿� �çºm Nÿº GÌ�z E��y u\ÃÒçÁç©¤y Nÿy Eç{º Òº ºOÿ ¤ìæt Nÿçz EÌìºçõ Nzÿ Æºyº Ìz \ªy� �º uTº�z Nzÿ�ÒÁçz Òy �y�z ÁçTy @ G�Nÿç ªçæÌ, Òuh®çæ Qç�z ÁçTy Eç{º E��z ÆÍççõÌzªÒçt{n® ºOÿ¤y\ Nÿçz ªçº gçÁçç @ ºOÿ¤y\ Nÿy ªwn®ì �³çço ªÒçNÿçÁçy �zÆì©§ osç u�Æì©§ Nÿçz §y ªçº gçÁçç Eç{º Yçºçz utÆçEçõÿ ªõ Æçæuo ¢{ÿÁç TF|@

ªÒçªç®ç tzÄy �z ¤çt ªõ NìÿÉªçægç, ËNÿ�tªçoç, Nÿçn®ç®�y, NÿçÁçºçuÞ,ªÒçTç{ºy Eç{º uÌuòtçÞy Nÿç ¿� �çºm Nÿº ªç�Ä Nÿy Eç®ì, ®Æ, ¤Áç,¤ìuò, ��, Ä{§Ä, ªçzq tz�zÄçÁçy NÿÁ®çmNÿçºy ÆuOÿ Nÿy Eu�ZçÞy, tç�Äy�Äwuð Nÿç �çÆ Nÿº�zÄçÁçy, Æì§æNÿºy, ��-Ä{§Ä, ÌìQ-Æçæoy Nÿy Eu�ÉeçÞytzÄy Nÿç ¿� �çºm uNÿ®ç @ ÄÒ ª�çzNÿçª�çL �îm| Nÿº�zÄçÁçy uÌuòtçÞytzÄy ÌºËÄoy Nÿç »� Òø @

ÌÄ|ÆuOÿ ªÒçªç®ç utÃ®rç� ËÄ¿u�um @�ç{ tìTz| \Toªçoç �mªçuª ªìÒíªì|Òí : @@

tìTç| Ì�oÆoy, Yægy �çe, tzÄy ªÒçn©®, NÿçuÁçNÿç �ìºçm Eçut Ì§y�ç{ºçumNÿ TÀæs osç uÄûç� �ª|ÆçÍçy tzÄy ªÒçªç®ç Nÿçz ÌºËÄoy Nzÿ ¿� ªõÿ¤ÀÖÆuOÿ, Áçßªy Nzÿ ¿� ªõÿ uÄÉmìÆuOÿ Eç{º �çÄ|oy Nzÿ ¿� ªõÿ uÆÄÆuOÿ

Nÿç Ìª�Ä® ªç�oz Òøÿ @ FÌz Òy tzÄy ªÒçn©® ªõ <<ªÒçªç®ç NÿçuÁçNÿç>>Ì©¤çzu�o uNÿ®ç T®ç Ò{ @

Eu¾ç�y osç Y{Þ ªçÒ ªõ ÆìMÁç �q Nÿy �uo�tç Ìz Eçº©§ ÒçzNÿº�Äªy oNÿ tçz �ÄºçÞy �Ä| ª�ç®õ \çoz Òø @ tìTç| Nzÿ 9 »�çõ Nÿy NÀÿªÆ: 9ut� �î\ç Òçz�z Nzÿ Nÿçºm G�Òz �ÄtìTç| LÄª½ �ÄºçÞ NÿÒç T®ç Òøÿ @ Y{Þ ªçÌNÿy �ÄºçÞ Nÿçz <ÄçuÊ|Nÿ �ÄºçÞ> osç Eçu¾ç�y �ÄºçÞ Nÿçz <Æçºty®�ÄºçÞ> NÿÒoz Òø @ tìTç|tzÄy (ÌÒy Es| ªõ ªÒçªç®çtzÄy) Nzÿ 9 »� - 1)Æ{Áç�ìÞy 2) ¤ÀÖYçuºmy 3) YæüVæbç 4) NìÿÉªçægç 5) ËNæÿtªçoç 6) Nÿçn®ç®�y7) NÿçÁçºçÞy 8) ªÒçTç{ºy Eç{º 9) uÌuòtçÞy Ò{ @ GÌy oºÒ GÌNzÿ 108�çª TÀæsçõ ªõ ut®z T®z Òø @ NÿÒoz Ò{, �ÄºçÞ ªõ Òº oy� ut� ÄÒ NÀÿªÆ:ªÒçNÿçÁçy, ªÒçÁçßªy osç ªÒçÌºËÄoy Nÿç »� �çºm Nÿºoy Òø @ ÄztªçoçTç®Þy Nÿçz 24 �çªçõ Ìz Ì©¤çzu�o uNÿ®ç T®ç Ò{ osç GÌ ªõ LNÿ �çªªÒçªç®ç §y Ò{ @

tzÄy YæüVæbç Òy ÌÒy Esçz| ªõ §Äç�y, tìTç|, NÿçÁçy, Ylgy, YçªìægçEçut GTÀ »�y ªÒçªç®ç Ò{ @ FÌ �uº�zß® ªõ \çz tìTç| tzÄy Nzÿ �Ä »�EuS��ìºçm ªõ ¤oç®z Òø Äz FÌ �Nÿçº Ò{ - 1) »üYlgç 2) �Ylgç 3)YçægçzTÀç 4) Ylg�çu®Nÿç 5) Ylgç 6) YlgÄoy 7) �î[®ç 8) Ylg¿�ç osç9) EuoYulgNÿç @ EÉbçtÆ §ì\ç - GTÀYlgç tìTç| tzÄy Nÿçz NÿÒç T®ç Ò{ @

ªÒçªç®ç tzÄy Nzÿ ªÒnÄ�îm| �yeçõ (�çªçõ) ªõ \©ªî, Nÿbºç (Ä{ÉmÄytzÄy �ye Ìªy�), NÿçTÀçzÌ - Nÿçªçqy, Ììætº�Tº (uÒªçYÁç), ºo��ìº,ºç®�ìº (ZðyÌTäj) Eç¤ì (ºç\Ësç�) G¦ç{�y, Q\ìºçÒçz, �çº, tzÄçÌ(ª�®�tzÆ) Òyºç�ìº, §ìÄ�z¾çº (EçzuºÌç) ªåTÁççzº (Nÿ�ç|bNÿ) Nÿ�çìº (NzÿºÁçç)osç NÿÌº�çÁç (Gðº TçzÄç) Ò{ \Òçæ ªÒçªç®ç NÿçuÁçNÿç tzÄy Nzÿ �ç{ºçumNÿªæutº Òø @ ªÒçºçÉb~ ªõ �Tº�� (ºçªbzNÿ, �çT�ìº), ªçÒíºTäj (u\. ®ÄoªçÁç)ªõ ªÒçªç®ç ÆuOÿ�ye Ò{ @ ªçÒíºTäj ªõ tzÄy ºzmìNÿç (§TÄç� �ºÆìºçª Nÿyªçoç) osç tzÄy E�ìÌ®ç LÄª½ GÌNÿç �ìÞ §TÄç� tðçÞ® Nzÿ §y ªæutºÒø @

�Äçºçõ Nÿy ªîÁç ºç\�ç�y G¦ç{�y sy @ ÄÒçæ Nÿç ªÒçªç®ç NÿçuÁçNÿçtzÄy ªæutº ªÆÒíº Ò{ @ ®Ò ªæutº ¤ç¤ç TçzºQ�çs ªæutº Ìªy� Ò{ @ ®Òçæ

118

EçùNÿuÄ NÿçÁçytçÌ �z E��y u\ÃÒç NÿçbNÿº tzÄy Nÿçz ºOÿ Yäjç®ç sç Eç{ºtzÄy �z �Ì�ç ÒçzNÿº Äºtç� ut®ç sç @ NÿÒoz Ò{ G�Òçz�z <ªzVtìo> Nÿy ºY�ç®Òçæ Ìz �zºmç ÁçzNÿºÒy Nÿy sy @ �ºªçº ÄæÆy® ºç\ç G¦ç{�y Nÿy <ªÒçªç®çNÿçuÁçNÿç> tzÄy Nÿçz E��y EçùÆuOÿ NìÿÁçtzÄy ªç�oz sz @ �ºªçº NÿçÁçy�TÀæs FÌ Nzÿ Ìçqy Òø @ ¤çt ªõ 12-13 Äy Ìty ªõ �ºªçº ºç\ uÌªbNÿº�çº - ªçægì oNÿ ºÒ T®ç sç @ o¤ �çº ªõ �Äçº ºç\çEçõ �z <ªÒçªç®çNÿçuÁçNÿç> ªæutº ¤�Äç®ç Eç{º ÄÒçæ �ÄºçÞ ªõ ºç\Nÿy® ÌªçºçzÒ ÒíEç Nÿºoçsç @ LzÌç ÄÒçæ Nzÿ �ì\çºy ¤oçoz Òøÿ @ ®Ò ªæutº �çº ÆÒº Nzÿ ¤yYçz¤yY Ò{ @

�çº ªõÿ tìÌºç NÿçuÁçNÿç Täj ªæutº Ò{ @ Èy ºVì�çs ÆçÍçy ûçºçºuYo <�çº Nzÿ �æÄçº ºç\ÄæÆ> �çªNÿ uNÿoç¤ ªõÿ �wÉe 22 �º uÁçQç T®çÒ{ uNÿ Äo|ªç� <NÿçuÁçNÿç Täj ªæutº> ªºçeç �ÄçºçõãNÿçz �çº ºç[® ºç\z ÆçÒïZÞ�uo Ìz 22 \ìÁççF| 1732 Nÿçz �ç�o Òçz�z Nzÿ ¤ÿçt ºç\z ®ÆÄæoºçÄ �Äçº(F.Ì. 1736-1761) Nzÿ ºç[®NÿçÁç tº©®ç� G�Nÿy �un� ÌNÿÄçº¤çF| �z¤�Äç®ç sç @ oçn�®| ®Ò uNÿ �çº Nÿç NÿçuÁçNÿçTäj ªæutº Eç�ìu�Nÿ Ò{ osçG¦ç{�y Nÿç <ªÒçªç®ç NÿçuÁçNÿç tzÄy> ªæutº �Äçºçõ Nÿç �ç{ºçumNÿ �ìºço�ªæutº Ò{ @ GÌy oºÒ NÿçuÁçNÿç Täj ªæutº tzÄçÌ ªõ §y ªºçeç �Äçºçõ �z 18ÄyÌty ªõ ¤�Äç®ç Ò{ @ �Äçºçõ Nÿy NìÿÁçtzÄy Nÿçz <NÿçuÁçNÿç tzÄy> Ì©¤çzu�o Nÿº�zNÿy ¤\ç® <ªÒçªç®ç NÿçuÁçNÿç tzÄy> ®ç (ªîÁçËÄ¿�) NzÿÄÁç <ªÒçªç®çtzÄy> NÿÒ�ç ÆçÍççzOÿ ®sçs|�îm| ÒçzTç@

LNÿ �ç{ºçumNÿ Nÿsç E�ìÌçº \¤ §TÄç� ºçª Ìyoç Nzÿ Òºm ÌzÃ®çNìÿÁç Òí®z o¤ G�Òçz�z �Ä ut� tzÄy ªÒçªç®ç NÿçuÁçNÿç Nÿç G�ÄçÌºQNÿº E�Äºo G�çÌ�ç Nÿy sy Eç{º tzÄy §çTÄo Nzÿ Ì©�îm| 700ÅÁççzNÿçõÿ Nÿç �e� uNÿ®ç sç @

uÌæÒçº�çe (uÌæÒûçº) ¤{Òº �º §TÄç� ºçª ªæutº Eç{º ªçå ªÒçªç®çªæutº LNÿ ËsÁç �º Òçz�ç FÌ ËsÁç Nÿçz ÆuOÿ�ye Nÿç �îm| »� �tç� NÿºoçÒ{ \çz Òº �Äçº Nzÿ uÁç®z TÄ| Nÿy ¤ço Ò{ @

ªÒçªç®ç \Toªçoç ªÒçªç®ç \Tou�oç @ªÒçªç®ç \TtòçÞy ªÒçªç®ç �ªçzËoìoz @@

@@ Æì§ª½ §Äoî @@ F F F

§ow|Òuº Nÿy \yÄ�y Nÿç ¤çz� Òªõ ÒuºÒº Nwÿo �çbNÿ <§Äw|Òuºu�Äz|t> Ìz

ªìÁço®ç �ç�o Òçzoç Ò{, NìÿZ \ç�Nÿçºy Eç�ìu�Nÿ ºY�ç®õ - LY. \y. NÿçzÄg| Nwÿo ÿ

<<§owÒuº, >> (1976), Ìºçz\ §çbz Nwÿo <<§ow|Òuº - tçÆ|u�Nÿ, LÄª½ §çÊçuÄt½ >>

(1994) osç ª�çç�çºç®m ªîuo| Nwÿo <<§ow|Òuº - LNÿ Ã®çNÿºm ÆçËÞy >> (1997)

Eçut �tç� Nÿºoy Òøÿ@

�æÄçº ªÒç®çzTy, <§ow|Òuº>8


§ow|Òuº Nÿç{� sz? G¦ç{� Nzÿ �ÄçºÄæÆ Nzÿ ªÒçºç\ç sz, �çs�æs Nzÿ ®çzTy sz,

ªÒçNÿuÄ sz Eç{º LNÿ Nÿtª EçTz ¤äj Nÿº Òª NÿÒ ÌNÿoz Ò{ uNÿ Äz F.�î. �sª

ÆoNÿ Nzÿ tçÆ|u�Nÿ sz, \çz §çºoy® ÌæËNwÿuo LÄª½ \yÄ�-tÆ|� Nzÿ t{ut�®ªç�

uÌoçºç ¤� Nÿº E��o NÿçÁç Ìz ªç�Ä Ìªç\ Nÿçz �zºmç tzz ºÒz Òøÿ @ uÄûç�çõ Nÿç

ªç��ç Ò{ uNÿ GÌ NÿçÁç ªõ ®ut NÿçuÁçtçÌ EÄouºo Òì®z � Òçzoz oçz §ow|Òuº

ªÒçNÿuÄ Òì®z Òçzoz @ ®Ò Òªçºz Ìªç\ Nzÿ uÁç®z ¤ägz tî§ç|S® Nÿy ¤ço Ò{ uNÿ Òª FÌ

ªÒç� uÄ§îuo Nÿy Ëªwuo Qçz ¤{ez u\�Òz G�Nzÿ ûçºç uÁçuQo Eªº Nwÿuo <Þ®

ÆoNÿª½>1. ÆwæTçºÆoNÿª½, 2) �yuoÆoNÿª½ osç 3) Ä{ºçS®ÆoNÿª½ ªõÿ ÌæNÿuÁço

E�ªçzÁç rç� §ægçº Nzÿ NÿçºmÄÆ Ìçºz uÄ¾ç Nÿç Eçtº �ç�o Ò{ @ Eç\ Ìz ÁçT§T

tçz Ò\çº ÄÊ| �îÄ| ªçÁçÄç �ç�o Nÿy ºç\�ç�y G¦ç{� �Äçº ÄæÆy ªÒçºç\ç §ow|Òuº

Nÿy sy Eç{º \TuÄP®ço ÌªÀçb uÄNÀÿªçutn® G�Nzÿ Zçzbz §çF| sz @

ªÒç®çzTy §ow|Òuº Nÿy uÆqç ÌæËNwÿo Nzÿ �Tçäj Ã®çNÿºmÆçËÞy EçYç®|

ÄçÌîºo Nzÿ EçÈª ªõÿ ÒìF| @ ªìÁço®ç Äz uÆÄ§Oÿ osç ¤çt ªõÿ ¤ç¤ç TçzºQ�çs Nzÿ

uÆÉ® ¤�z @ G¦ç{� Nÿç ºç\�çb �ç�z Nzÿ �ÒÁçz Äz ºç\ç ª{ÞNÿ ÄÁç§yºç[® (Tì\ºço)

ªõÿ ªæÞy�t �º Nÿç®|ºo sz @ ¤çt ªõ ºç\uÌæÒçÌ� §ow|Òuº Ìz uÄNÀÿªçutn® Nÿçz N{ÿÌz

�ç�o ÒíEç osç ªÒçºç\ç §ow|Òuº ¤{ºçTy N{ÿÌz ¤�z ®Ò E��z Eç� ªõÿ LNÿ ºçzYNÿ

NÿÒç�y Ò{ @ ºç\-�çb n®çT�z Nzÿ ¤çt G�Òçõ�z G¦ç{� u�Nÿb Tì¢ÿç ªõ Ìçºç \yÄ�

Ìæ�®çÌy ¤�Nÿº u¤oç®ç LÄª½ ÌçuÒn® Ìç��ç Nÿy @ ®Ò Tì¢ÿç <§ow|Òuº Tì¢ÿç> Nzÿ

�çª Ìz �P®ço ÒìF| @ Eç\ §y GÌNÿç Ì\yÄ EuËonÄ ¤�ç ÒìEç Òø @

ºç\ç ¤�ç ¤{ºçTy :- ªÒçºç\ç §ow|Òuº Nÿy oyÌºy ªÒçºç�y u�æTÁçç Ìç{�t®|

Ìæ��ç, ÁççÄl®Äuo, ª�ªçzuÒ�y uNÿ�oì �ºTçuª�y sy @ ÄÒ YçÁççNÿ, ª²ÿçº Eç{º

tì³çuºÞç sy @ FÌNÿç �oç uÄNÀÿª Nÿçz ÁçTç@ GÌ�z ªÒçºç\ç §ow|Òuº Nÿçz gºoz gºoz

FÌNÿy \ç�Nÿçºy ty @ uNÿ�oì u�æTÁçç Nzÿ ªç®çÄy ®ç{Ä� ¿�-ºæT ªõÿ ¢ÿåÌz ªÒçºç\ç

§ow|Òuº �z FÌz ªçÞ E¢ÿÄçÒ Ìª^ç Eç{º u�æTÁçç Nÿçz Ì¤ NÿÒ gçÁçç @ u�æTÁçç

GÁçb Nÿº ªÒçºç\ç Nzÿ Nÿç� uÄNÀÿª Nzÿ tì:³çuºÞ Nÿy ^îey NÿÒçu�®çõÿ Ìz §ºoy ºÒy

@ ÄÒ EçuQº E��z Êg®�Þ ªõ Ì¢ÿÁç ÒíF| Eç{º ºç\ç §ow|Òuº �z uÄNÀÿª ÿNÿçz E��z

ºç[® Ìz ¤çÒº u�NÿçÁç ut®ç@

NìÿZ ÄÊ| �³çço LNÿ ¤ÀçÖm �z Áç©¤y o�Ë®ç Ìz �ç�o <Eªº ¢ÿÁç>

ºç\tº¤çº ªõÿ \çNÿº ªÒçºç\ç §ow|Òuº Nÿçz Ìç{æ�ç @ ªÒçºç\ç �z QìÆ ÒçzNÿº ¤ÀçÖm

Nÿçz ¤ÒíoÌy ËÄm| ªìüçLæ ty @ ªÒçºç\ç �z GÌ Eªº ¢ÿÁç Nÿçz � Qçoz Òì®z E��y

u�®oª ºç�y u�æTÁçç Nÿçz ut®ç uNÿ ÄÒ Eªº Òçz \ç® Eç{º GÌNÿç Ìçøt®| Ìtç ¤�ç

ºÒõ @ u�æTÁçç �z GÌ ¢ÿÁç Nÿçz ËÄyNÿçº oçz Nÿº uÁç®ç uNÿ�oì Ë�ç� �³çço Qç�z Nÿç

¤Òç�ç uNÿ®ç @ GÌ�z ªÒçºç\ç Nzÿ \çoz Òy E��z �zªy Ìºtçº (tºçzTç) Nÿçz ¤ìÁçç®ç

Eç{º GÌz ÄÒ <Eªº ¢ÿÁç> tz ut®ç oçuNÿ GÌz Eç\�ª ®ç{Ä�-ÌìQ uªÁçoç ºÒz @

tºçzTç �z ¢ÿÁç �çNÿº uq�ç ªõ Ë�ç� Nÿº GÌz TÀÒm Nÿº�z Nÿç ^îeç ÄY� ut®ç Eç{º

GÌz ÁçzNÿº E��y QçÌ �zuªNÿç, LNÿ ÄzÅ®ç, Nzÿ �çÌ �Òì}Yç @ ÄÒ uYº Ësç®y ®ç{Ä�

�çNÿº Eªº ¤�y ºÒõ FÌ Áçß® Ìz GÌ�z ÄÒ <Eªº ¢ÿÁç> GÌz ut®çæ @

uNÿ�oì ÄzÅ®ç E��z �ç�çõ Ìz �ÒÁçz Ìz tì:Qy sy @ GÌ�z FÌ ¢ÿÁç Nÿçz

ÌtçYçºy Ä �ºçz�Nÿçºy ªÒçºç\ç §ow|Òuº Nÿçz tzNÿº �ç®u³ço Nÿº�ç GuYo Ìª^ç @

ºç\ tº¤çº �ÒìYNÿº ¤ägz Eçtº §çÄ Ìz GÌ�z ÄÒ ¢ÿÁç ªÒçºç\ç Nÿçz §zb ut®ç @

¢ÿÁç tzQoz Òy §ow|Òuº Nzÿ ÒçzÆ Gäg T®z @ G�Òçõ�z ¢ÿÁç Nÿçz GÌy qm Qç uÁç®ç

uNÿ�oì G�Nÿy EçæQz QìÁç T®y @ G�Òõ u�æTÁçç Nzÿ uÄ¾ççÌVço �º ¤ägy EçnªSÁççu�

ÒìF| @ Ìtªç LzÌç �æÒìYç uNÿ G�Òçõ�z ¤{ºçS® Áçz�z Nÿç twäju�³ç® uNÿ®ç @ E��z

ÁçVì§Àçoç uÄNÀÿª Nÿçz Ìz�ç ûçºç jîæj u�NÿçÁçç LÄª½ ºç\uÌæÒçÌ� �º GÌz u¤eç Nÿº

ËÄ®æ ®çzTy ¤�, Ä� ªõ u�NÿÁç �ägz @ FÌz G�Òçõã�z ËÄ®ª½ <�yuo ÆoNÿ> �çzNÿ 2 ªõ

uÁçQç Ò{ uNÿ ---

®çæ uY�o®çuª Ìooæ ªu® Ìç uÄºMoç,

Ìç�®�®uªuXZuo \�æ Ì \�çzD�®ÌMo: @

EËªnNwÿoz Y �uºæoìÉ®uo NÿçuYt�®ç,

u�Nÿ oçæ Y oæ Y ªt�æ Fªçæ Y ªçæ Y @@

Esç|o - ª{ u\Ìz Ìtç YçÒoç Òïæ ÄÒ ªì^z �Òy YçÒoy, tºçzTç (tîÌºz

�ì»Ê) Nÿçz YçÒoy Ò{ @ ÄÒ �ì»Ê ºç�y Nÿçz �Òëÿ YçÒoç Eç{º tîÌºy E�® ËÞy Nÿçz

YçÒoç Ò{ @ ÄÒ ËÞy GÌz � YçÒ Nÿº ªì^z YçÒoy Ò{ @ FÌuÁçL GÌ ºç�y Nÿçz u�²ÿçº

Ò{ ! GÌ tîÌºz �ì»Ê (tºçzTç) Nÿçz u�²ÿçº Ò{!! GÌ NÿçªtzÄ Nÿçz u�²ÿçº Ò{ !!! \çz ®Ò

Ì¤ Nÿª| Nÿºçoç Ò{ @


§ow|Òuº Nÿy ºY�çLå½

Ä{Ìz §ow|Òuº Nzÿ uNÿËÌz Eç\ §y ÁççzTçõÿ Nzÿ \ì¤ç� �º ÁççzNÿTyoçõÿ Nzÿ »�

ªõÿ Tîæ\oz Ò{ @ §ow|Òuº-Tçz�yY�t <ªçªç §çæ\z> Nzÿ Tyo Gðº §çºo ªõÿ Eç\ §y

�YuÁço Òøÿ @ NìÿZ uNÿoç¤z §y G�Áç£� Ò{ @ �çs �æs Nzÿ ÌçuÒn® ªõÿ §y §ow|Òuº Nÿy

ºY�ç®õ uªÁçoy Ò{ uNÿ�oì uÄûç�çõ �z §ow|Òuº ûçºç uÁçuQo oy� ÌæËNwÿo-NÿçÃ®çõ Nÿçz

ªç�®oç �tç� Nÿy Ò{ @ ®z ÆoNÿ Ò{ - 1.Ä{ºçS® ÆoNÿ 2. �yuo ÆoNÿ osç 3. ÈwæTçº

ÆoNÿ@ oy�çõ ÆoNÿçõ ªõ Ìçø-Ìçø �çzNÿçõ Nÿç ÌæNÿÁç� Ò{ osç G�Nÿç Ìçªçu\Nÿ

\yÄ� Ìz Ìy�ç Ì©¤�� Ò{ @ G�Òçõ�z F� ÆoNÿçõ ªõ \yÄ� ªîÁ®çõ Nÿç \çz Ìçº

�Ëoìo uNÿ®ç Ò{ ÄÒ uÞNÿçÁç Ìn® Ò{, u�ºæoº �zºmç-ËÞçzo Ò{ @ GÌy oºÒ uY�y

®çÞy ®y \ëT (Yi Jing ) �z F.Ì. 670 ªõ §çºo §Àªm uNÿ®ç sç Eç{º E��z ÌæTÀÒ

Termenes Antiqucm ªõ ªÒç®çzTy §ow|Òuº Nzÿ TÀæsçõÿ Nÿç uÄÄºm ut®ç Òø @ Þ®

ÆoNÿçõ Nzÿ EÁççÄç ÄçM®�ù (ÌæËNwÿo �ù Ã®çNÿºm) Æ£t uªªçæÌç LÄª½

§cyNÿçÃ® (NÿuÄoç ÌæTÀÒ) Nÿç Äm|� Òø @ F� ªõÿ Þ®ÆoNÿª½ \T§º �uÌò Òì®z @

1. Ä{ºçS® ÆoNÿ - ®Ò NÿçÃ®-ÌæTÀÒ �ºªçs| \yÄ� Ìz Ì©¤u�o Ò{ \çz \yÄ� Nÿç

Eæuoª Áçß® Ò{ osç ªç�Ä Nÿçz ËÄT| LÄª½ EªºnÄ Nÿy Eçzº uQYoç Ò{ @ G�Òçõ�z

LNÿ �çzNÿ ªõ uNÿo�y EXZy oºÒ Ìz ªç�Ä-\yÄ� Nÿy Ìn® E�ì§îuo Nÿy Ò{ -

§çzTç � §ìMoç Ä®ªzÄ §ìMoç, o�çz � o�oæ Ä®ªzÄ o�oç: @

NÿçÁççz � ®çoçz Ä®ªzÄ ®çoç, owÉmç � \ymç| Ä®ªzÄ \ymç|: @@

Esç|o - Òª uÄÊ®çõÿ Nÿçz � §çzT ÌNzÿ, uÄÊ®çõÿ �z Òy Òª §çzT uÁç®ç @ Òª o� �Òy

Nÿº ÌNzÿ �º o� �z Òy Òªõÿ o�ç uÁç®ç @ NÿçÁç Ã®oyo � ÒíEç, uNÿ�oì Òª Òy

Ã®oyo Òçz T®z, owÉmç Ìªç�o � ÒíF|, uNÿ�oì Òª Òy Ìªç�o Òçz T®z @ E�® �çzNÿ

ªõ G�Òçõ�z ®sçs| §ºz Æ£tçõ ªõ G�tzÆ uNÿ®ç Ò{ uNÿ -

Eç®ì: NÿÁÁççzÁçÁççzÁçæ Nÿuo�® utÄÌËsçu®�y ®ç{Ä�

Èyºsç| ÌæNÿÁ�NÿÁ�ç ��Ìª®ouguû§Àªç §çzT�ìºç: @

NÿleçÅÁçzÊçztTîjæ otu� Y�, uYºæ ®un�®çu§: �myoæ

¤ÀÖªl®çÏçMo uYðç§Äo§Ä§®ç©§çzu� �çºoºyoìª½ @

Esç|o - Eç®ì \ÁçoºæT Nzÿ Ìªç� YæYÁç Ò{, \Äç�y NìÿZ Òy ut�çõÿ Nzÿ uÁç®z ºÒç

Nÿºoy Ò{, �� ªç�uÌNÿ NÿÁ��ç Nzÿ Ìªç� EuËsº Ò{, ÄçÌ�ç §y ÄÊç|NÿçÁçy�

uÄùìuûÁççÌ Nÿy oºÒ YæYÁç Ò{, �z®Ìy Nÿç ÌìQ §y uYºËsç®y �Òy Ò{, FÌuÁç®z

§Ä-§® »�y Ìªìü Ìz �çº Òçz�z Nzÿ uÁç®z �ºªçnªç ªõÿ ª� ÁçTçEçõ @

2. �yuoÆoNÿ - ®Ò ÆoNÿ Ìçªçu\Nÿ \yÄ� Ìz \ìägç ÒíEç Ò{ @ G�Òçz�z ®Ò §y

uÆqç ty Ò{ uNÿ �yuo \yÄ� Nÿy Eç�çº uÆÁçç Ò{ osç \yÄ� ªõ uYº�o� Ìn® Nÿç

EuÄ§ç|Ä §ºç ÒíEç Ò{ @ G�Nÿç Ìçªçu\Nÿ uYæo� uNÿo�ç ÌbyNÿ Ò{ GÌNÿy ^ÁçNÿ

Òªõ FÌ �çzNÿ ªõ uªÁçoy Ò{ -

Er: ÌìQªçºç�®: ÌìQoºªçºç�®oz uÄÆzÊr: @

rç�Áç¤tîuÄ|tS� ¤ÀÖçu� oæ �º � º�\®uoæ @@

Esç|o :- �çÌª^ ÌÒ\ ªõ �Ì�ç uNÿ®ç \ç ÌNÿoç Ò{ @ Ìª^tçº GÌÌz §y ÌÒ\

ªõ �Ì�ç uNÿ®ç \ç ÌNÿoç Ò{ @ �º�oì \çz � oçz Ìª^tçº Ò{ � �çÌª^ LzÌz ª�ìÉ®

Nÿçz ¤ÀÖç §y Ì�oìÉb �Òy Nÿº ÌNÿoç@

GÌy oºÒ G�Òçõ�z uÄùç Nÿç ªÒnÄ F� ªçuª|Nÿ Æ£tçõ ªõ Ìª^ç®ç Ò{ -

uÄùç �çª �ºË® »�ªçu�Næÿ� ÿXZ�çTì�oæ ��æ

uÄùç §çzTNÿºy ®Æ: ÌìQNÿºy uÄùç Tì»mçæ Tì»: @

uÄùç ¤��ì\�çõ uÄtzÆTª�z uÄùç �ºç tzÄoç,

uÄùç ºç\Ìì �î[®oz � Òy �� uÄùçuÄÒy�: �Æì: @@

½Esç|o - uÄùç Òy ª�ìÉ® Nÿç Ìç{�t®| Eç{º Tì�o�� Ò{ @ uÄùç Òy §çzT, ®Æ Eç{º

ÌìQ Nÿçz tz�zÄçÁçy Ò{ @ uÄùç Òy Tì»Eçõ Nÿç §y Tì» Ò{ @ �ºtzÆ ªõ uÄùç Òy ¤��ì Òø @

uÄùç �ºç tzÄoç Ò{ @ uÄùç Òy ºç\Ì-Tìm Nõÿ »� ªõ �î\y \çoy Ò{, �� Òy @ Eo:

uÄùçÒy� �º u�ºç �Æì Ò{ @

E�® �çzNÿ ªõ G�Òçõ�z �� Nzÿ �uo NÿÒç Òø -

tç� §çzTçz �çÆuËoËÞçz To®çz §Äu�o uÄðË® @

®çz � ttçuo � §ìgMozoË® owoy®ç Tuo§|Äuo @@

Esç|o - �� Nÿy oy� Òy Tuo ÒíEç Nÿºoy Òøÿ @ tç�, §çzT Eç{º �çÆ @ \çz Ã®uOÿ �

tç� Nÿºoç Ò{, � G�§çzT Nÿºoç Òøÿ, GÌNõÿ �� Nÿy oyÌºy Tuo ÒíEç Nÿºoy Òø @

G�Òçõ�õ �çuºÄçuºNÿ Ì©¤��çõ Nÿy ®sçsúoç F� Æ£tçõ ªõ �uo�çuto Nÿy Ò{ -

®:�ym®znÌìYuºo{: u�oºæ Ì �ìÞçz,


®t½§oì|ºzÄ uÒouªXZuo onNÿÁçÞª½ @

ou�ªÞªç�ut ÌìQz Y ÌªuNÀÿ®æÿ ®t½,

LonÞ®æ \Tuo �ìl®Nwÿoçz Áç§�oz @@

Esç|o - \çz E��z EçYºmçõÿ Ìz u�oç Nÿçz �Ì�ç Nÿºoç Òø ÄÒy �ìÞ Ò{, \çz E��z �uo

Nÿç uÒo u�n® YçÒç Nÿºoy Ò{, ÄÒy ËÞy Ò{, \çz ÌìQ Eç{º tì:Q tçz�çõ ªõ LNÿÌç

Ã®ÄÒçº ºQoç Ò{ ÄÒy uªÞ Ò{ @ ÌæÌçº ªõ ®z oy� ¤çozæ �ìl®çnªçEçõ Nÿçz Òy �ç�o

ÒíEç Nÿºoy Ò{ @

ºç\�yuo \çz ZÁç Nÿ�b Ìz uÁç�o Òçz G�Nÿy �\ºçõ ªõ ÄzÅ®ç Nzÿ Ìªç� Ò{ -

Ìn®çD�woç Y �ì»Êç u�®Äçut�y Y,

uÒËÞç t®çÁçìºu� Yçs|�ºç Ätç�®ç @

u�oÃ®ç �Yìºu�n®��çTªç Y,

ÄçºçgT�zÄ ��yuoº�zNÿ»�ç @@

Esç|o - Nÿ§y Ìn®, Nÿ§y uªá®ç, Nÿ§y Nÿeçzº, Nÿ§y ª�ìº ÄY� ¤çzÁç�zÄçÁçy,

Nÿ§y VçoNÿ, Nÿ§y t®çÁçì, Nÿ§y ËÄçs|ºo, Nÿ§y �ºçz�Nÿçºy, u�n® Ã®® ®ç Eç®

Nÿºç�zÄçÁçy ºç\�yuo ÄzÅ®ç Nÿy oºÒ ÒíEç Nÿºoy Ò{ @

3. ÈwæTçº ÆoNÿ - ®Ò NÿçÃ® �çºy Ìçøt®| Nÿç Äm|� Nÿºoç Ò{ \çz ªç�Ä \yÄ� Nzÿ

®ç{Ä� NÿçÁç Nÿy ËÄum|ª EÁçæNÿçº ºÒy Ò{ @ ËÞy LÄª½ �ì»Ê Nzÿ E¤ç�Ì©¤æ�çz Nÿy

ÁççzÒNÿägy Òø ÄÒ ªç�Ä \yÄ� Nÿç Ìçøt®| Òø @ ®çzT Eç{º §çzT Nÿç Ìª�Ä® Nÿºçoy

Ò{@ G�Nÿy ®Ò Eªº Nwÿuoÿ NÿçÁçytçÌ osç §Ä§îuo Nzÿ ÌªNÿq ªç�y TF| Ò{ @

G�Nÿy �\º ªõÿ ®ìÄuo®çõ Nÿç ºæT»� G�Nÿç Ìçqço½ §îÊm Òø @

ÄMÞæ Y�üuÄNÿçÌy �æNÿ\�ºyÒçÌq ªõÿ ÁççzY�z @

ËÄm|ª�çNÿuºÉmì ºuÁç�yu\Émì: NÿYç�ç�Y®: @@

Äqçz\çuÄ§ Nìÿ©§Ìæ§ÀªÒºçzTìÄy| u�o©¤ËsÁçy @

ÄçYçæÒuº Y ªçtÄ®ìÄuoÊì ËÄç§çuÄNæÿ ªægÁçª½ @@

Esç|o - Yæüªç Ìç uQÁçoç ÒíEç ªìQ, NÿªÁç Nÿçz Ì\ç�zÄçÁçz �zÞ, ÌìÄm|Ìç

Nÿçæuoª® Æºyº, §Àªuº®çõÿ Nÿçz \yo�zÄçÁçz NÿçÁçz NzÿÆ, Òçsçõÿ Nzÿ Nìÿ©§ ËsÁç \{Ìç

ÌìÆçzu§o Äq, ª�ªçzuÒ�y Äçmy Nÿy ª�ìºoç Eçut ®ìÄuo®çõÿ Nzÿ ENwÿuÞª §îÊm Ò{

Eç{º FÌy Ìçøÿt®| Nzÿ Nÿçºm �çºy Nzÿ E§çÄ ªõÿ �ì»Ê E��z Eç�Nÿçz E��Nÿçº ªõ

Qçz®ç ÒíEç E�ì§Ä Nÿºoç Ò{ @

Ìoy �ty� Ìn®S�ç{ ÌnÌì oçºçQy�tìÊì @

uÄ�ç ªõ ªwTÆçÄçß®ç oªçz§îouªæt \To @@

Esç|o - Eæ�zºz Nÿç �çÆ Nÿº�z ÄçÁçz ty�, EuS�, �qÞ, Ìî®| Eç{º Y�üªç Eçut Nzÿ

ºÒoz Òí®z §y ®ut ªzºy ªwT�®�y ªzºz �çÌ �Òy Ò{ oçz ªzºz uÁç®z Ìçºç ÌæÌçº

Eæ�Nÿçºª® Ò{ @

G�Nÿç Ë�Éb ªç��ç Ò{ uNÿ �çºy ÈwæTçº, �ì»Ê Nzÿ �o� Nÿç Nÿçºm Nÿtçu�

�Òy Ò{ @ GÌ Nÿç Nÿçºm oçz ªìP®o®ç NÿçªçuS� Ò{ \çz �ì»Ê Nÿy ËÄ®ª½ Nÿª\çzºy Ò{

@

oçÄ�ªÒÜÄæ �çulgn®æ NìÿÁçy�nÄæ uÄÄzuNÿoç @

®çÄ[[ÄÁçuo �çgTzÊì Òo: �æYzÊì�çÄNÿ: @@

Esç|o - o§y oNÿ ¤äg��, �çæugn®, NìÿÁçy�oç Eç{º uÄÄzNÿ ÒíEç Nÿºoç Ò{, \¤ oNÿ

Ót® ªõÿ NÿçªçuS� Nÿy [ÄçÁçç �Òë ��Nÿoy @ G�Òçõ�z Ìn® Nÿç Eç§çÌ F� Æ£tçõ ªõ

utÁçç®ç Ò{ @

Ìn®nÄz � ÆÆçæT LÊ Ät�çz§îoçz � YõtyÄºûæûæ,

ÁççzY�oçæ Toæ � Nÿ�N{ÿº�®æT:®uÉb: Nwÿoç @

uNÿ�Äz¤ NÿuÄu§: �oçuºoÌ�ËonÄz u¤\ç��çu�,

nÄgªçæÌçzuËsª® Ä�ìªw|TtwÆçæ ª�tçz\�: ÌzÄoz @

Esç|o - Ìn®oç ®Ò Ò{ uNÿ ËÞyªìQ � oçz Y�üªç Òøÿ, G�Nÿy EçæQz � oçz NÿªÁç Ò{

� oçz F�Nÿy tzÒ Òy ÌìÄm| Ò{, u¢ÿº §y NÿuÄ®çõ Nÿy EuoÆ®çzuOÿ ªõÿ ¤ÒNÿNÿº ªtªuo

�ì»Ê �çª, ªçÌ Eç{º Òhy Ìz ¤�z uËÞ®çõ Nzÿ Æºyº Nzÿ §îQz ºÒoz Ò{ Eç{º �Éb Òçz

\çoz Ò{ @

E�o ªõÿ §ow|Òuº Þ®ÆoNÿª½ Nõÿ E�®®� Ìz ªç�Ä \yÄ� tÆ|� Nÿç Ìçº

Òªçºz ª�-ªuËoÉNÿ ªõ Ìªç \çoç Ò{ \çz � NzÿÄÁç GXY Nÿçzub Nÿç ÌçuÒn® Ò{ uNÿ�oì

ªç�Ä \yÄ� Nÿç Æç¾ço �zºmç ËÞçzo §y Ò{ @ ®Ò uNÿo�y uÄgæ¤�ç Ò{ uNÿ §ow|Òuº

Ì©�îm| \To ªõ Eªº Òçz T®z uNÿ�oì u\Ì \çuo ªõ G�Òçõ�z \�ª uÁç®ç, NÿçÁçç�oº

ªõ, ÄÒ \çuo-Ìªìtç® Òy G�Òõ §îÁç T®ç @F F F


Òªçºz IÿuÊªìu�®çõ Nzÿ uÄYçºçõ ªõ EuS� Nÿçz Ìçqy ºQ Ä{utNÿ uÄu�-uÄ�ç�

ûçºç uNÀÿ®çu�Ä® E�ìÉeç�çõ Nÿçz Òy ÌæËNÿçº NÿÒç T®ç Ò{ @ ÌæËNÿçº ®rª® uNÀÿ®ç Ò{

M®çõuNÿ uÒætì �ª| Nÿy ÌæËNwÿuo Òy ®rª® Ò{ osç ªç�Ä ÌwuÉb Nÿç \�ª LÄæ ªwn®ì

(EæozuÉb) §y ®rª® Ò{ @ Òªçºz �ªç|Yç®çz| Nzÿ ªoç�ìÌçº ÌæËNÿçº (Ìzºzª�y) ªçÞ

GnÌÄ � ÒçzNÿº �uÄuÞNÿºm (ÌçNÀÿçªz�b) uÄu� uÄ�ç� Ò{ @ u\Ì oºÒ EÆìò

Ìçz�ç Qç� Ìz ¤çÒº ÁççNÿº GÌz ¤çº¤çº EuS� ªõ o�çNÿº Æo-�uoÆo Æìò

¤�ç®ç \çoç Ò{ o¤ ÄÒ YªNÿ Geoç Ò{, ª�ªçzÒNÿ ¤� \çoç Ò{, GÌy oºÒ

ÌæËNÿçºçõ üçºç ªç�Ä Ã®uOÿnÄ Nÿçz �uºÉNÿçº, Æìuò LÄæ [®çzuoª|® oz\ËÄyoç �tç�

Nÿº ÆçºyuºNÿ, ªç�uÌNÿ osç ¤ç{uòNÿ twuÉb Ìz �îm|oç �tç� Nÿy \çoy Ò{ @ Ã®uOÿnÄ

ªç�Äy® Tìmçõ Ìz EÁçæNwÿo ÿuNÿ®ç \çoç Ò{ @ Æ¤º ªìu� �z ªyªçæÌç tÆ|� Nÿç §çÉ®

Nÿºoz Òì®z ÌY Òy NÿÒç Ò{ uNÿ <ÌæËNÿçºçõ �çª Ì §Äuo ®çuËª� \çoz �tçsçz|

§Äuo ®çzS®: NÿË®çuYts|Ë® @> Esç|o ÌæËNÿçº �çNÿº Ã®uOÿ E��ç \yÄ�

YÁçç�z ®çzS® (Ìqª) Òçz \çoç Òø @

Ã®çÌ Ëªwuo E�ìÌçº u�©�çæuNÿo �çzNÿ ªõ ÌçzÁçÒ ÌæËNÿçº ut®z T®z Ò{

u\�Òz <ÊçzägÌ ÌæËNÿçº> §y NÿÒç \çoç Ò{ @

T§ç|�ç�æ �ìæÌÄ�æ Ìyªæoçz \çoNÿª| Y @ �çªuNÀÿ®ç u�ÉNÀÿªçzD�ç - �çÆ�æ

Ä��uNÀÿ®ç @@

Nÿm|Äz�çz ÄÀoçtzÆçz Äztçº©§uNÀÿ®çuÄu�: @ NzÿÆç�o: Ë�ç�ªìòçÒçz

uÄÄçÒçuS��uºTÀÒ: @@

ÞzoçuS�ÌæTÀÒ³ç{Ä ÌæËNÿçºç: ÊçzgÆËªwoç @@@..(Ã®çÌ Ëªwuo - 1.13-14)

NÀÿªÆ: 1. T§ç|�ç�, 2. �ìæÌÄ�, 3. Ìyªç�oçz�ç®�, (Ìyªç�oç) 4.

\çoNÿª|, 5. �çªNÿºm, 6. u�ÉNÀÿªm, 7. E�ç�çÆ�, 8. YîgçNÿª| (ªìlg�), 9.

Nÿm|Äz�, 10. ®rçz�uÄo ®ç G��®� 11. Äztçº©§ /uÄùçº©§, 12.NzÿÆç�o -

ÌªçÄo|� 13. uÄÄçÒçuS� �uºTÀÒ osç Þ{oçuS�ÌæTÀÒ³ç{Ä Nzÿ NÀÿªÆ: 14. Äç��Ës

ÌæËNÿçº (TçÒ|�n®çuS�), 15. tçÒ ÌæËNÿçº (EçÒÄ�y® EuS�) LÄª½ 16.

Ìu�lgtç� ®ç tÌuNÀÿ®ç ÌæËNÿçº (tuqmçuSª) @ �sª oy� ÌæËNÿçº T§ç|ÄËsç ªõ,

11 ÌæËNÿçº \yÄ�-NÿçÁç ªõ osç Eæuoª tçz ÌæËNÿçº ªº�çz�ºçæo uNÿL \çoz Ò{ @

1. T§ç|�ç� - ®Ò ÌçzÁçÒ ÌæËNÿçº ÈwæQÁçç Nÿy �sª Nÿägãy Ò{ @ tç©�n® \yÄ� ªõ

�tç�|m Nÿºoz Òy (�Ä-uÄÄçuÒo �uo-�n�y ûçºç �çº©§ Nÿºoz Òy) �n�y Nzÿ �sª

º\çztÆ|� (ªçÌyNÿ �ª|/ªçÒçÄçºy) Nzÿ S®çºÒÄz ut� ®Ò ÌæËNÿçº Ì©��ç uNÿ®ç

\çoç Ò{ @ FÌ ÌæËNÿçº Nÿç ªîÁç GñzÅ® �Ä Ä�î Nÿçz T§|�çºm ÒçzNÿº �Ä-t©�uð Nÿçz

Ìæoç� �çu�o Nzÿ Ìçs ÄæÆ ¤äjç�ç Ò{@ Ì§y tzÄoçTm - uªÞ, Ä¿m, Tì¿,

¤ÀÒË�uo, Fæü, ¤ÀÖç FÌ �çºy Nÿçz T§|�ç� Nÿºç tõ @ FÌ §çÄ�ç Ìz �uo-�n�y tçz�çz

G�ºçzOÿ tzÿÄoçEçõÿ Nÿçz NÀÿª¤ò EçÄçÒ� Nÿº EuS�Nìæÿg ªõÿ EçÒíuo®çå Eu�|o Nÿºoz

Òø @ E�o ªõ TmzÆ �î\ç §y Nÿy \çoy Ò{ @ Eç�ìu�Nÿ ®ìT ªõ ®Ò ÌæËNÿçº �ç®: n®çT

ut®ç T®ç Ò{ @ �Äçº Ìªç\ ªõ §y ®Ò ÌæËNÿçº EtwÉ® Òçz YìNÿç Ò{@

2. �ìæÌÄ� - ÆçËÞçõ Nzÿ E�ìÌçº �ìæÌÄ� ÌæËNÿçº uûoy® ®ç owoy® ªçÌ Nÿy

T§ç|my Òçzoz Òy Eç®çzu\o Nÿº�ç YçuÒL - <Es �ìÌÄ�æ �ìºç Ë��to Fuo ªçÌz

uûoy®z owoy® Äç @> ®Ò ÌæËNÿçº T§| uÁçæT Gtu®o Òçz�z Nzÿ �îÄ| FÌuÁçL Ì©��ç

Nÿºç®ç \çoç Ò{ oçuNÿ �ìuÁçæTy uÆÆì (�ìÞ) Nÿç \�ª Òçz @ <Eçzª½ ®ðz ÌìÆyªz Ót®z

uoª�o: �\ç�o{ @ ª�®z Òæ ªçæ ouûûçæÌæ, ªçÒæ �ç{Þª�u�ç�çª½ @@ Eç¾ç. Tw.Ìî.

9.93 ªæÞçz�Yçº Nÿºoz ÒíL >®Ò ÌæËNÿçº �ìÆÄæo �qÞ <�ìÉ®> ªõÿ uNÿ®ç \çoç Ò{ @

FÌ EÄÌº�º EuS� Ësç��ç Nÿº 100 ¤çº FÉb tzÄ Nÿçz EçÒíuo®çå Eu�|o Nÿy

\çoy Ò{ osç u�oç ®ç �ìºçzuÒo ûçºç EuS� Ìªq ÌæNÿÁ� uNÿ®ç \çoç Ò{ uNÿ �ìÞ

�çu�o Òçz @ ®Ò ÌæËNÿçº §y �yºz-�yºz Áçì�o Òçz ºÒç Ò{ @ NìÿZ �uºÄçº Ìyªæoçz�ç®�

ÌæËNÿçº Nzÿ Ìçs FÌz \çzägNÿº tçz�çõã ÌæËNÿçº LNÿ Ìçs Nÿº tzoz Ò{ @ �Äçº Ìªç\ ªõ

®Ò ÌæËNÿçº Ì©��ç Nÿºçoz Òì®z NÿÒë �\º �Òy Eçoç @

ÌçzÁçÒ ÌæËNÿçº LÄæ �Äçº Ìªç\9


3. Ìyªæoçz�ç®� - ÆçËÞçõ Nzÿ E�ìÌçº Ìyªæoçz�ç®� ÌæËNÿçº T§|�çºm Nzÿ

Yoìs| ªçÌ ªõÿ Nÿº�ç YçuÒL - <Yoìsçz| T§|ªçÌz Ìyª�oçz�ç®�ª@> (E¾ççÁç®�)

TwØ ÌîÞ @ uNÿ�oì E��y ÌìuÄ�ç�ìÌçº ZbÄz ®ç EçeÄz T§|�çºm ªçÌ ªõ §y

Ì©��ç uNÿ®ç \ç ÌNÿoç Ò{@ FÌ ÌæËNÿçº Nzÿ uÄÊ® ªõ Äzt ªõ u�©�çæuNÿo ÈwYç �çF|

\çoy Ò{- ®z�çutoz Ìyªç�æ �®uo �\ç�uoª|Òoz Ìç{§çS®ç®@ oz�çÒªË®{

Ìyª�æ�®uª �\çªË®{ \ºtuf Nwÿ�çzuª @@ Esç|o- u\Ì oºÒ tzÄ ªçoç Eutuo

Nÿç �\ç�uo �z Ìyª�oçz�ç®� uNÿ®ç sç GÌoºÒ FÌ T§ç|my Nÿç Ìyªæoçz�ç®� Nÿº

FÌ Ìz Gn��ç uÆÆì Nÿy ÄwòçÄËsç oNÿ tyVç|®ìÊy Eç®ì ¤�y ºÒz @ ®Ò ÌæËNÿçº §y

�ì»ÊÄçYNÿ �qÞ, �ìæÌÄ� ®ç �ìÉ® �qÞ ªõÿ uNÀÿ®çu�Äo uNÿ®ç \çoç Ò{ @ FÌ

ÌæËNÿçº Nÿç ªîÁç GñzÅ® Ììtwj uÆÆì Nÿç ÌìÁç§ (�Ììuo) \�ª ÒçzNÿº Ä tyVç|®ìÊy,

ªÒç�oç�y Òçz FÌ �çºmç ªõÿ u�uÒo Ò{ @

Yoìs| ªçÒ ªõ Tu§|�y Nÿçz <tçzÒç> (tçzÒçäãgz) Òçz�z ÁçToz Ò{ @ ®r�Ìçt,

Eç{tì©¤ºçut Eç{Ê�y ¤�Ë�oy, Ìçpî/oçäg/uÌæty Nÿç �m|Nÿçbç Eçut Ìz �uo ûçºç

�n�y Nzÿ Ìyªæo §çTçõÿ Nÿç G�ç®� ÌæËNÿçº ªõ �çowtzÄoç, ºçNÿçtzÄoç, uÄÉmìtzÄoç,

�\ç�uo, Eçut tzÄoçEçõ Nÿç uÄu�Äo EçÄçÒ� Ä �î\� uNÿ®ç \çoç Ò{ @ ÆçËÞçõ ªõ

�çowtzÄoç Nÿçz �Ììuo u�®æÞNÿ tzÄoç ªç�ç T®ç Ò{ @ FÌz ªºçey qzÞ ªõ <Tu§|my-

�çpmç> ®ç <gçzÒç¸®çYz \zÄm> NÿÒç \çoç Ò{ @ �Äçº Ìªç\ ªõ FÌ ÌæËNÿçº Nÿç

�®ç|®y EÁ�¿� Tu§|my Nÿç <Òºy Yìug®çå tËoìº> ªç®Nzÿ Áçz\ç Nÿº Ì©��ç Nÿº�z

Nÿy �îÄ|NÿçÁç ªõ �sç sy \çz E¤ �ç®: EtwÉ® Òçz YìNÿy Òø @

4. \çoNÿª| - �Ììuo �³çço �çæYÄz ZbÄz ut� oNÿ �çº ( �ÃÒzÁç Ëb~ëT) ^äãgç �

Òçz oçz ZbÄz ut� ÌÄ| �sª u�oç N{ÿYy Ìz GÌz NÿçbNÿº EÁçT Nÿºoç Ò{ @ u¢ÿº ®Ò

ÌæËNÿçº �çº©§ uNÿ®ç \çoç Ò{ @ ¤çt ªõÿ ¤çÁçNÿ Ä ªçoç Nÿç �sª Ë�ç� Ä Nÿq Nÿy

Tçz¤º, TçzªìÞ, \Áç Eçut Ìz Ìç¢ÿ Ì¢ÿçF| Nÿy \çoy Ò{ @ �uo - �n�y LÄæ uÆÆì �Ä-

ÄËÞ �uº�ç� Nÿºoz Ò{@ ®rNìæÿg ªõÿ EuS�Ësç��ç Nÿy \çoy Ò{ @ uÆÆì Nzÿ \ì¤ç� �º

ÆÒt Ì²ÿº Vy Nzÿ uªÈm Nÿy LNÿ ¤ìæt EÁççQç Ìz YbçF| \çoy Ò{ @ uÄÆzÊ Ä{utN

<\çoNÿª| ªæÞ> GXYçº� Nÿº EçÒíuo®çå EuS� Nÿçz Eu�|o Nÿy \çoy Ò{ @

Ìçsçz-Ìçs uÄu§�ç 9 ªæÞçõÿNÿç \ç� uNÿ®ç \çoç Ò{ oçuNÿ uÆÆì Nÿç ÆçºyuºNÿ,

¤ç{uòNÿ osç Eç�®çunªNÿ uÄNÿçÌ ÒçzNÿº GÌz tyVç|®ì Áçç§ (�ç�o) Òçz @ FÌ EÄÌº

�º TmzÆ �î\ç Ä ªçoç ûçºç uÆÆì Nÿçz Ëo��ç� Nÿy ÌìºÄço Nÿºç�z Nÿy §y �sç Ò{ @

�Äçº Ìªç\ ªõ Zub �Ä| ª�çoz Ò{ uNÿ�oì uÄu�-uÄ�ç� Nÿy �sç �Òy Ò{ @ FÌ

EÄÌº�º ªçªç-ªçªy Nÿçz §çz\� Äu\|o ºÒoç Ò{ @

5. �çªNÿºm - 10,11 ®ç 12 ut�çõ Nzÿ ¤çÁçNÿ Nÿç �çªNÿºm ÌæËNÿçº uNÿ®ç

\çoç Ò{ @ Vº Nÿç �îm| ÆìuòNÿºm, uÆÆì LÄæ ªçoç Nÿç Ë�ç� LÄæ �Ä-ÄËÞçÁççz��,

NÿÁçÆ �î\�, uÆÆì Nÿy Nÿªº ªõã ºzÆªy ªzQÁçç (Nÿºtìºç) �çºm, uÆÆì Nÿçz Y©ªY

Ìz ª�ì�çÆ�, �çªNÿºm, ªæTÁççYºm, Êb½Nÿª|, uoÁç, ºqçÌîÞ, Ìì®|tÆ|� Eçut

uÄu�-uÄ�ç� Ìz Ì©��ç uNÿ®ç \çoç Ò{, ¤çt ªõ uÆÆì Nÿçz §îuª �º u¤eç®ç \çoç Ò{ @

FÌ uÄu� Nÿçz <§îuª Ë�Æ|> §y NÿÒç \çoç Ò{ @ u�oç ®ç �uºÄçº Nÿç ÌÄçz|XY ¤ì\ìT|

Eçtªy ¤çÁçNÿ Nzÿ Nÿç� ªõÿ GÌNÿç �çª Gt½VçzuÊo Nÿºoç Ò{ @ �Äçº Ìªç\ ªõ 12

ut�çõ ¤çt <¤çºÌç> Ì©��ç Nÿºoz Òø @ FÌ ut� Nzÿ ¤ÿçt Vº ªõ tzÄy-tzÄoçEçõ Nÿy

�î\ç �çº©§ Òçzoy Ò{ osç uÆÆì LÄæ ªçoç Nÿq Nzÿ ¤çÒº Tª� Nÿºoy Òø@ NÿÒy-NÿÒë

FÌy ut� uÆÆì Nÿç �çªNÿºm uNÿ®ç \çoç Ò{ uNæÿoî Eç\NÿÁç LNÿ ÄÊ| ¤çt �sª

\�ªut� ª�ç®ç \çoç Ò{ Eç{º GÌªõ �çªNÿºm uÄu� Ì©��ç Nÿy \çoy Òø @

6. u�ÉNÀÿªm - ®Ò Yçº ªçÒ Nzÿ ¤çÁçNÿ Nÿçz Ìî®| tÆ|� Nÿºç�z Nÿy uÄu� Ò{ @ uÆÆì

Nÿçz ÄËÞ-TÒ�çõÿ ÈwæTçuºo Nÿº Ìî®| tÆ|� Nÿºç®ç \çoç Ò{ Eç{º ¤çt ªõ tzÄVº ªõ

¢ÿÌ| �º uÁçbçNÿº tzÄ-tzÄy Nzÿ Ìçª�z u�©�çæuNÿo �çs|�ç Nÿy \çoy Ò{ - � Eùzn®çut

ªªçË® uÆÆçzºç®ìbu�twb°çÒçº uÌuò @ ûçºç Èy �ºªz¾çº �yn®s| TwÒçæuolNÿªmæ

NÿuºÉ®z @ FÌ ut� Ìz ¤çÁçNÿ Nÿçz Vº Nzÿ ¤çÒº Áçz \ç®ç \ç ÌNÿoç Ò{ @ Ìî®| �î\ç-

EY|�ç Nÿy \çoy Ò{ @ ®Ò ÌæËNÿçº �Äçº osç E�® Ìªç\çõÿ ªõ �ç®: Ìªç�o Òçz

YìNÿç Ò{ @

7. E�ç�çÆ� - ZÒ ªçÒ Nzÿ uÆÆì Nzÿ uÁçL LNÿ Ìç¢ÿ �çÞ ªõÿQyº gçÁçNÿº,

sçzgy ÆÒt, Vy, oìÁçÌytÁç oìNÿgz, TæTç\Áç uªÁççNÿº �î\ç Äzty �º ºQoz Òø @

EuS� Ësç��ç Nÿº Tç®Þy ªæÞ Nzÿ Ìçs Qyº-uªÈm Nÿy �çæY EçÒíuo®çæ ty \çoy Ò{


osç ¤çt ªõ ÆzÊ Qyº Ìz ¤XYz Nÿçz E�ç �çÆ� Nÿºç®ç \çoç Ò{ @ �Äçº Ìªç\ ªõ Z

ªçÒ ®ç \çtç Eç®ì Nzÿ uÆÆì Nÿy E�ç �çÆ� uÄu� �sª - ty�çÄÁçy Nzÿ EÄÌº �º

Ì©��ç Nÿºç�z Nÿy �sç Ò{ @ uÆÆì Nÿçz ªçå ®ç tçty ûçºç Tçzt ªõÿ ÁçzNÿº oìÁçÌy ÄwætçÄ�

Nzÿ Ìçª�z ®Ò ÌæËNÿçº Ì©��ç uNÿ®ç \çoç Ò{@

8. YìgçNÿª| ®ç ªìlg� - uÆÆì Nzÿ LNÿ ÄÊ| Nÿy Eç®ì �îÄ| uÌº Nzÿ ¤çÁç Goçºz \çoz

Òøÿ @ ªçoç-u�oç ¤çÁçNÿ / ¤çuÁçNÿç Nzÿ uÌº Nzÿ ¤çÁç tì�-tÒy Ìz TyÁçz Nÿºoz Ò{ @ �çF|

Zîºç-N{ÿYy Ìz �sª uÌº Nzÿ u�ZÁçz §çT Nzÿ tç®y Eçzº Nzÿ ¤çÁç, ¤çt ªõÿ u�ZÁçz §çT

Nzÿ ¤çF| Eçzº Nzÿ ¤çÁç LÄæ E�o ªõÿ uÌº Nzÿ ETÁçz §çT Nzÿ ¤çÁç u�NÿçÁç Nÿº ªìlg�

Nÿºoç Ò{ @ ¤çÁçNÿ/ ¤çuÁçNÿç Nÿçz �ÒÁççNÿº �®z ÄËÞ �Ò�ç®z \çoz Òøÿ @ EuS�

�Ësçu�o Nÿº ÒÄ� ªõ ¤ÀÖç Nÿçz �çæY EçÒíuo®çæ ty \çoy Ò{ @ uÆQç �î\� Ä

ªæÞçz�Yçº Nÿº �ìºçzuÒo EçÆyÄç|t tzoç Ò{@ �Äçº Ìªç\ ªõ ªìlg� ®ç <§çº

Goçº�ç> ®Ò ÌæËNÿçº �ÒÁçz Ì©��ç Òçzoç sç @ ®Ò �sç E¤ �ç®: LzuXZNÿ Òçz YìNÿy

Ò{ @

9. Nÿm|Äz� - oy� ®ç �çæY ÄÊ| Eç®ì Nzÿ ¤çÁçNÿ / ¤çuÁçNÿç Nÿç Nÿm|Äz� ÌæËNÿçº

Æì§ uous �º uNÿ®ç \çoç Ò{ @ �ÒÁçç �ìÁççNÿº �Ä ÄËÞ �uº�ç� Nÿº ªçoç-u�oç

E��z �ìÞ/�ìÞy Nÿçz Tçzt ªõÿ ÁçzNÿº �î\ç EçÌ� TÀÒm Nÿºoz Ò{ @ �Ä TÀÒ LÄæ NìÿÁç

tzÄoç Nÿy uÄu�Äo �î\ç Nÿy \çoy Ò{ @ EuS� ªõÿ EçÒíuo®çæ Eu�|o Nÿy \çoy Ò{ @

ÌìÄm| ªìüç Nÿçz Yæt� Nìÿ©Nìÿª ÁçTçNÿº ÒÄ� Nìæÿg ªõÿ u�VÁçç Nÿº GÌNÿy Áç©¤y oçº

¤�çNÿº ÌìÄm|Nÿçº Eçzª½ NÿÒoz ÒíL Nÿç� Nzÿ Yç�ì �º Yæt� NìæÿNìÿª Nÿy u¤æut ÁçTçoç

Ò{ @ u¢ÿº oçº Ìz Nÿm| Zzt� Nÿº ¤çºy (uºæT) ¤�çF| \çoy Ò{ @ NÿÒoz Ò{ FÌ ÌæËNÿçº

Ìz Nÿm|Äzty �Äu�-oºæTçz Nÿçz osç tzÄÄçmy Nÿçz ÈÄm Nÿºoç Ò{ osç §îo-�zo Nÿy

Äçmy u�uÊò Òçzoy Ò{ @ GÌz uNÿÌy Nÿy �\º �Òy ÁçToy osç \çtì - bçz�ç Nÿç EÌº

�Òy Òçzoç @ Eç®ìÄz|t ÆçÍç E�ìÌçº Nÿm|Äz� Ìz LNÿ Nÿç� Nÿy �çägy oçzägy \çoy Ò{

Eç{º �uºmçª ËÄ¿� \yÄ� ªõ <Òu�|®ç> u¤ªçºy Ìz ªìuOÿ uªÁçoy Ò{ @ tìÌºy Nÿç�

Nÿy �çgy Nÿç Äy®|ÄçuÒ�y Ìz Ìy�ç Ì©¤�� Ò{ \çz �çoì u�ªç|m u�®æuÞo Nÿºoy Ò{ @

�Äçº Ìªç\ ªõ ¤çuÁçNÿçEçõ Nÿç Nÿm|§zt ÌæËNÿçº Nÿº�z Nÿy �sç NìÿZ �uºÄçºçõ ªõ

�çF| \çoy Ò{ @ ¤çÁçNÿçõ Nÿç Nÿm|§zt ÌæËNÿçº �ç®: Áçì�o Òçz YìNÿç Ò{ @

10. ®rçz�uÄo/G��®�/ªîæ\ - ®rçz�uÄo ¤ÀÖY®| Nÿç �oyNÿ ªç�ç \çoç Ò{ @

Eçzª½ ®rçz�Äyoæ �ºªæ �uÄÞæ �\ç�oz®|nÌÒ\æ �ìºËoço @ Eç®ìÉ®ªTÀ®æ �uoªìæ\

Æì§À, ®rçz�Äyoæ ¤ÁçªËoì oz\: @@ Eçe ÄÊ| Eç®ì Nzÿ ¤çÁçNÿ Nÿç Æì§ uous �º

ªìæg�, ®rçz�uÄo (\�zH) �çºm Tç®Þy, ÌºËÄoy, ÌçuÄÞy (¤ÀÖç\yNÿy �n�y)

Nÿç �î\�, Fæü Nzÿ uÁçL ®r-ÒÄ� NÿÿºçNÿº Tç®Þy ªæÞ Nÿy tyqç �ìºçzuÒo ûçºç ty

\çoy Ò{ @ FÌ ut� Ìz ¤çÁçNÿ Nÿç ¤ÀÖY®| NÿçÁç �çº©§ Òçzoç Ò{, \çz Äzt-ÄztçæT,

�ìºçm, G�u�Êt LÄæ E�® �ª| TÀæsçzNÿy uÆqç Nzÿ uÁçL ®çzS®oç ÒçuÌÁç Nÿºoç Ò{ @

�çYy� ®ìT Ìz �Äçº Ìªç\ ªõÿ \�zH �çºm Nÿy �sç �Òy ºÒy Eo: ®Ò ÌæËNÿçº

Nÿº�z Nÿy �sç �Òy Ò{ @ Eç\NÿÁç ÄçºNÿºy ®ç Tç®Þy �uºÄçº Nzÿ �Äçº \�

®rçz�uÄo \çz ªçoç Tç®Þy LÄæ u�oç ®r Nÿy Ìæ®ìOÿ �uoªç Ò{, osç ÒªzÆç Æºyº

LÄæ ª� Nÿy Æìòoç ¤�çL ºQoç Ò{, uÄu�Äo ÌæËNÿçuºo ÒçzNÿº ®rçz�uÄo (\�zH)

�Ò�oz Ò{ Eç{º ¤çt ªõÿ Ä{utNÿ ®ç Tç®Þy Nÿª|-Nÿçlg �ìºçzuÒo ¤�Nÿº Ì©��ç Nÿºçoz

Òø @

11. uÄùçº©§ / Äztçº©§ - ®rçz�uÄo ¤çÁçNÿ Nÿªº ªõ ºzÆªy �çTç / ªzQÁçç

(Nÿºtçzºç) osç Nÿçz�y� / ÁçæTçzby �çºm Nÿº ¤ÀÖYçºy \yÄ� ÄÀo / �î\ç/ G�ÄçÌ Nzÿ

Ìçs u¤oçoç Ò{ @ �uo ut� ®rçz�uÄo �çºm Nÿº, Ë�ç� Nÿº Ìî®| �ªËNÿçº Nÿº

oy� Eæ\Áçy \Áç Ìî®| Nÿçz E�®|tç� Nÿºoç Ò{@ Tì¿�ç{um|ªç �º uÄùçº©§, Äztçº©§

ÌæËNÿçº Ìz ÌæËNÿçuºo uNÿ®ç \çoç Ò{ @Tì¿\y GÌNzÿ Nÿç�ÿ ªõ <u�ªÒy �y>

(Tç®Þy ªæÞ) ¢îæÿNÿozÿ Ò{ Eç{º EçÆyÄç|t tzoz Ò{ @ �îÄ| NÿçÁç ªõ �Äçº Ìªç\ ªõ

�ìºçzuÒo, Ìç�î, TçzÌçF| ®ç §To 8-10 ÄÊ| Nzÿ ¤çÁçNÿ/¤çuÁçNÿç Nzÿ Nÿç� ªõÿ Tì»

ªæÞ <Eçzª½ §î§ì|Ä: ËÄ: ®ç E�® ªæÞ ¢îÿNÿoç sç @ FÌz <Tì¿ tyqç> ®ç <Nÿç�-

¢îæÿNÿ�ç> NÿÒç \çoç sç @ E¤ ®Ò �sç u�ºz-u�ºz Ìªç�o Òçz ºÒy Ò{ @

12. NzÿÆç�o - ÌªçÄo|� - ¤çÁçNÿ Äzt osç E�® TÀæsçz Nÿy uÆqç EçYç®| Ìz

�ç�oNÿº Vº Äç�Ì Áçç{boç Ò{ @ E¤ ÄÒ ÌçzÁçÒ-EeºçÒ ÄÊ| Nÿy Eç®ì �çNÿº uNÿÆçzº

EÄËsç �ç�o uNÿ®ç ÒíEç Òçzoç Ò{ @ GÌz ¤ÀÖY®| EçÈª Ìz TwÒËs EçÈª ªõÿ �ÄzÆ

tz�z Nÿy uÄu� Nÿçz Òy ÌªçÄo|� ÌæËNÿçº NÿÒoz Ò{ @ ¤çÁçNÿ Vº Eç�z�º Tì» Nÿçz §y

Vº EçªæuÞo Nÿº G�Òz EçÌ� �tç� uNÿ®ç \çoç Ò{ @ uÄu�Äo Tì» �î\ç LÄæ Tì»


tuqmç ¤çÁçNÿ Eu�|o Nÿºoç Ò{ @ �Äçºçõ ªõ ¤çÁçNÿ Nzÿ uNÿÆçzº EÄËsç ªõ �ÒíYoz

Òy <�ÒÁçy-tçäjy> u�NÿçÁç�z Nÿy �sç Ò{ @ ®Ò �sç NzÿÆçæo ÌªçÄo|� ÌæËNÿçº Nÿç

Òy EæT \ç� �ägoy Òøã @�Äçº osç E�® Ìªç\çõ ªõ ®Ò ÌæËNÿçº E¤ �yºz �yºz

Ìªçu�o Nÿy ºçÒ �º Òø @

13. uÄÄçÒçuS� �uºTÀÒ /EÄËá®ç�ç� - ®Ò uÄÄçÒ ÌªçºçzÒ Nÿy LNÿ

ªÒÜÄ�îm| ÌæËNÿçº uÄu� Ò{ @ uÄÄçÒ ÌªçºçzÒ ªõÿ NÀÿªÆ: ªæTÁççÉbNÿ, �ìÉ�ÄwuÉb,

ªçÁ®ç�|m. TÀæus¤æ�� (Tçæe ¤æ��) �³çço ®ry® uÄu� Ì©��ç Nÿy \çoy Ò{ @ FÌ

uÄu� E�oT|o �uo-�n�y (§æÄº) EuS�Nìæÿg ÿNÿy Ìço �uºNÀÿªçL Nÿºoz ÒíL LNÿ-

LNÿ EçÒíuo EuS� tzÄoçNÿçz E�|m Nÿy \çoy Ò{ @ Ìçs ªõ Tç®Þy ªæÞ - Eçzª½

§î§ì|Ä: ËÄ: oË®uÄoìÄ|ºzl® §Tçz| tzÄË® �yªuÒ @ u�®çz ®çz�: �Yçzt®ço @@ FÌ

oºÒ Ìço ¤çº EçÒíuo®ç LÄæ Tç®Þy ªæÞçz�Yçº Nzÿ Ìÿçs tç©�n® u�Äç|Ò Nÿç twj

ÌæNÿÁ� uNÿ®ç \çoç Ò{ @ oìºæo ¤çt ªõ, Äº Ä�î �ÒÁçz tç®çæ ¤çtªõ ¤ç®ç FÌ oºÒ

Ìço ¤çº Nÿtª ¤jçoz ÒíL 1) E�çÄwuò, 2) ¤ÁçÄwuò, 3) ��Äwuò 4) ÌìQ Äwuò,

5) ÁççÁç�-�çÁç�, 6) Jÿoì Ã®ÄÒçº 7) §çF|Yçºç, ÌtçYçº Nÿy §çÄ�ç Ìz

ªæÞçz�Yçº Nzÿ Ìço-Ìço YçÄÁç Nÿy jzºy Nÿçz �{º Ë�Æ| Nÿº EçTz ¤äjoz Òø @ FÌ

uÄu� Nÿçz Ì�o�ty uÄu� NÿÒç \çoç Ò{ @ Ì�o�ty �³çço EçÌ� �uºÄo|� Nÿº E¤

Ä�î tçuÒ�y Ìz ¤çF| Eç{º Äº ¤çF| Ìz tçuÒ�y Eçzº ¤{eoz Ò{ @ �³çço Ä�ì Nzÿ ªçoç-

u�oç ûçºç tìÄç| Ìz tì� Ìz Äº Ä�ì Nzÿ �çæÄ �çzNÿº Äº Nzÿ Òçsçõÿ ªõ Ä�ì Nzÿ Òçs

Ìçø��ç (�çumTÀÒm) uÄu� Ìæ��ç Òçzoy Ò{ @ §æÄº, Ì�o�ty osç �çumTÀÒm

uÄu�®çõ �³çço Òy Nÿ�®ç <�n�y> LÄæ Äº <�uo> Nÿç Ësç� �ç�o Nÿºoç Ò{ @ Eæuoª

uÄu� oÒo �uo �n�y Nzÿ ªçæT ªõ uÌætîº, GæTÁçy ªõ EæTîey LÄæ TÁçz ªõ ªæTÁç ÌîÞ

�Ò�çNÿº GÌz Ìç{§çS®Äuo E�çúuT�y Nÿç �îm| ¿� ÌçNÿçº Nÿºoç Ò{ @

�Äçº Ìªç\ ªõ uÄÄçÒ ÌªçºçzÒ ªõ ®Ò ÌæËNÿçº Ì©��ç uNÿ®z \çoz Ò{, uNæÿoì

E§y §y Eu�NÿçæÆ �Äçº \�çõ ªõ ªæTÁççÉbNÿ ºËª Nÿçz Òy ÁçS� Ìª^oz Ò{ \çz

NzÿÄÁç tzÄy-tzÄoç Ä G�uËso \�Ìªìtç® ûçºç EçÆyÄç|t �ç�z Nÿy ªçÞ LNÿ uÄu�

Ò{ @ FÌNzÿ ¤çt oy� uÄu�®çå , Ìço ¢zÿºz (§æÄº), Ì�o�ty osç �çumTÀÒm (�Äçºy

ªõ �çæÄ �Qçº�ç NÿÒoz Ò{) Nzÿ ¤çt Ä�î Nzÿ ªçæT ªõ uÌætîº Ä TÁçz ªõ ªæTÁç ÌîÞ

�çºm Òçz�z �º Òy <uÄÄçÒ uÄu�> �îm| Òçzoy Òø, Eo: §æÄº, Ì�o�ty

®z oy�çõ Eu�Äç®| Ä{ÄçuÒNÿ uÄu� uÄ�ç� Ò{ @

14. Äç��Ës - �îÞ Vº-TwÒuËs YÁçç�z Ìªs| Òçz�z �º jÁçoy GªÀ ªõ Ä®çzÄwò

Ã®uOÿ ûçºç Vº-tçº, ÌæÌçuºNÿ ªçzÒ-ªç®ç Zçzäg Äç�Ë�Ës \yÄ� E��ç�ç

§çºoy® Ìªç\ Nÿy �çYy� �º©�ºç Ò{ @ ÌæËNÿçº uÄu� E�ì¿� �yÁçz ºæT Nzÿ ÄËÞ,

§yqç �çÞ, �yÁçç ®rçz�uÄo, �ç�y �y�z Nÿç �®çÁçç, ªzQÁçç, Nÿçz�y� �ª|tlg osç

u�Áçç tì�cç Eçut ®r�ì»Ê Nÿç �î\� Nÿº, Eu§ÊzNÿ Eçut ªæTÁççYºmçõÿ Nzÿ Ìçs

ÄÀo �çºm Nÿº EuS�Ësç��ç Nÿº ®r ªõÿ Ìço EçÒíuo®ç tzNÿº Yº{Äzuo ªæÞ Ìz

ÌæËNÿçuºo uNÿ®ç \çoç Ò{ @ Äç��Ës�çºNÿ Ì§y ÌçªTÀy Nzÿ Ìçs Vº Ìz \æTÁç, ®ç

u�\|� EçÈª ªõÿ o�ËÄy Nÿç \yÄ� E��çoç Òø @ rç� LÄæ E�®çnª ÆuOÿ®çå �ç�o

Nÿº ªç�Ä ÌzÄç Òzoì Ìæ�®çÌy Nÿç \yÄ� Ã®oyo Nÿºoç Ò{ @ �Äçº Ìªç\\�çõ ªõ

Äç��Ës \yÄ� u¤ºÁççt Ã®uOÿ Òy u¤oçoz Òø @

15. tçÒÌæËNÿçº (Eæn®zuÉb) - ªwo Æºyº Nÿçz ¤çåÌ Nÿy Æ«®ç (eeºy ®ç

Eºsy) �º TæTç\Áç, oìÁçÌytÁç, uoÁç, �ìÉ�, NìÿÆ Eçut ºQNÿº GÌ�º FÌ oºÒ

uÁçbç®ç \çoç Ò{ uNÿ ªwoNÿ uÌº Gðº LÄæ �çæÄ tuqm ªõÿ ºÒõ @ uNÀÿ®çNÿoç| \ç{ Nÿy

u�ey ®ç YçÄÁç Nzÿ u�e ®ç TzÒïå Nzÿ Eçbz Ìz TçzÁççNÿçº u�lg ¤�çNÿº GÌªõÿ NìÿZ

uoÁç Eç{º \ç{ uªÁççNÿº �çæY-ZÒ u�lg ¤�çLæ \çoz Òø @ �sª u�lg Eºsy Geç�z �îÄ|

�zo Nzÿ �zgî (Nÿub �tzÆ) �º ºQç \çoç Ò{ @ G�uËso Tm Eºsy Nÿy �tuqmç LÄæ

�ìÉ�ÄwuÉb osç ºçª-�çª Nÿç T\º Nÿº GÌz Yçº ÁççzT tçz EçTz, tçz �yZz LÄæ E�®

ÁççzT tçF|-¤çF| Eçzº Ìz Næÿ�çõÿ �º GeçNÿº Vº ûçº Ìz ¤çÒº �zo ®çÞç u�NÿçÁçoz Ò{ @

u¢ÿº tìÌºç u�lg ÆÄ Nzÿ �zb �º ºQç \çoç Ò{ Eç{º ÆÄ®çÞç EçTz ¤joy Ò{ @ TçæÄ

Nzÿ ¤çÒº Yç{ºçÒz �º \TÒ oÁççÆ Nÿº Tçz¤º Ìz Áçy��çzo Nÿº TæTç\Áç uÌæY Nÿº,

uoÁç gçÁçNÿº Eºsy ºQy \çoy Ò{ (uÄÈçª) Eç{º uoÌºç u�lg ÆÄ Nzÿ �zb Eç{º Äq

Nÿy Ìæu� �º ºQç \çoç Ò{ @ ¤çt ªõÿ EçTz Nzÿ �yZz Eç{º �yZz Nzÿ ÁççzT EçTz Eºsy

Nÿçz GeçNÿº (Næÿ�ç �çÁçb) ÆÄ ®çÞç EçTz ¤jçF| \çoy Ò{ @ ÆÄ®çÞç ËªÆç� Vçb

�ÒíæY�z �º u¢ÿº \ªy� Nÿç ÆìuòNÿºm Nÿº Eºsy Nÿçz �yYz ºQç \çoç Ò{ Eç{º Yç{sç

u�æg ÆÄ Nzÿ Zçoy�º Eu�|o uNÿ®ç \çoç Òøÿ@ u�æg §îo, �zo, u�ÆçY, ºçqÌ, ®q,

¿ü Ìz �zo Nÿy ºqç Nÿºoz Òø LzÌy �çºmç Òø @

osç �çumTÀÒm


ÅªÆç� §îuª �º \Áç uÌæuYo Nÿº Yæt�, oìÁçÌy, �ÁççÆ, �y�Áç, Äb, TìÁçº,

jçNÿ, Eçª, Æªy Eçut �uÄÞ NÿçÉeçõÿ Nÿy uYoç G§çºy \çoy Ò{ @ ÆÄ Nÿçz uYoç �º

ºQ ÄÒçæ LNÿ u�æg (Ìç�Nÿ) uYoç �º Ä tìÌºç u�æg (�zoNÿ) ÆÄ Nzÿ Òçs ªõ ºQç

\çoç Ò{, oçuNÿ GÌz �zonÄ �ç�o Òçz @ uYoçºçzÒm ®r �uNÀÿ®çÿ Ò{ @ EçÒÄ�y® EuS�

ªõ ªwo Æºyº Òçzª uNÿ®ç \çoç Ò{ @ uYoçºçzÒm uNÀÿ®çNÿª| Nÿoç| �sª Ë�ç� Nÿºoç

Ò{ u¢ÿº uYoç Nÿy �uºNÀÿªç Nÿº <Eçzª½ ES�z�®Ìì�sç ºç®z> osç <Eçzª½ Fæ�ç®

ËÄçÒç> ªæÞçz�Yçº Nzÿ Ìçs EuS��ìæ\ �[ÄuÁço Nÿº ÆÄ Nzÿ ªìæÒ�º ºQoç Ò{

(ªìQçuS�), uoÁç uªÈyo Vy Nÿy Ìço EçÒíuo®çæ, ¤çæÌ Ìz uÌº uÄXZzt (Nÿ�çÁç

uNÀÿ®ç) Eçut Ì©��ç Nÿºoç Ò{ @ G�uËso ®çÞy uYoç Nÿy �tuqmç Nÿº GÌ ªõÿ

EçÒíuo®çæ �tç� Nÿºoz Òø @ FÌ oºÒ ªwoNÿ Nzÿ �çm o�, ª�, Eçnªç Eçut ®r ªõÿ

Ìªu�|o Òçz \çoz Òø @

16. tÌuNÀÿ®ç Nÿª| ®ç Ìu�lägtç� - tçÒÌæËNÿçº Nÿoç|, �uºÄçº\� tçªçt

§çæ\z Eçut tÌÄz ut� oys|ËsÁç �ÒíæYNÿº uNÀÿ®çNÿoç| ªìlg� Ë�ç�çut, �Ä-ÄËÞ

�uº�ç� Nÿº NìÿÆ Nÿç ®rçz�uÄo (\�zH) �çºm Nÿº EuS� (tuqmçuS�)

�[ÄuÁço Nÿº ÒÄ� ªõÿ �î�-ty�, �{Äzù, oç©¤ìÁç, �æYçªwo, Qyº, \Áç EuS� tzÄoç

TçzÞ u�oç, u�oçªÒ, �u�oçªÒ,NìÿÁçtzÄoç Eçut Nÿçz ËªºmNÿº E�|m Nÿºoç Ò{ @

�ÒÁçz Nÿy oºÒ Òy Yçº u�lg ¤�çNÿº Yç{sz u�lg (ªwoNÿ u�lg) Nÿçz oy� Ìªç�

§çTçõÿ ªõ NÿçbNÿº G�Òõ E�® oy�çõ u�lgçõ ªõ uªÁççoç Ò{ Eç{º G�Òz ªwoNÿ Nzÿ uÿ�oç,

u�oçªÒ, �u�oçªÒ ®ç ªuÒÁçç Òçz oçz ÌÌìº, Eç\z-ÌÌìº, �º Eç\z-ÌÌìº Nzÿ

�çª Ìz o�|m uNÿ®ç \çoç Ò{, oçuNÿ ªwoNÿ Nÿçz E��z NìÿÁçy� �ìºQçõÿ Nzÿ ¤yY ËÄT|

ªõÿ Ësç� �ç�o Òçz @ FÌ EÄÌº �º ¤ÀçÖm §çz\�, tç�, tuqmç Nÿº ®Ò ÌæËNÿçº

Ìªç�o Òçzoç Ò{ @

�Äçºçõ ªõ NìÿZ u§�çoç �çF| \çoy Òø, \{Ìz -

1. u¤�ç ªìlg� Ä Ë�ç� uNÿL �ìÞ ûçºç ÆÄ Nÿç Ë�ç� Nÿºç�ç LÄª½ Vçb

�º uYoç tÒ� �³çço Ë�ç� Ä ªìæg� Nÿº�ç @

2. EuS� ªbNÿç Vº Ìz Áçz \ç Nÿº Vçb �º EuS� �[ÄuÁço Nÿº�ç @ EuS�

�³çço ®çuÞ®çõ ûçºç �çzÒç-Tìäg Nÿç �çÅoç Nÿº�ç @

3. ºçQ Ä EuËs®çå ÌæNÿÁç� uYoç Æçæo Òçzoz Òy oìºæo Nÿº�ç ®ç ºçQ oìºæo

uÄÌu\|o Nÿº EuËs®çå uoÌºz ut� ÌæNÿuÁço Nÿº�ç ®ç tçz�çz uoÌºz ut�

ÌæNÿuÁço Nÿº�ç @

4. tÌÄz ut� tÌuNÀÿ®çÿ oys|ËsÁç \çNÿº EuËs uÄÌ\|� Ä u�lgtç� osç

EuS� ÒÄ� Nÿº uÄu�Äo Èçò Nÿº�ç ®ç �ÒÁçz ut� ª{Áçy Ä uoÌºz ut�

EuËs uÄÌu\|o Nÿº YçzQy (Æìuò) ºçzub Nÿº uNÀÿ®çNÿª| Ìªç�o Nÿº�ç

®ç ozºçÄõÿ ut� ÆìuòNÿºm Nÿº ozºÄy §çz\ Eç®çzu\o Nÿº�ç@

5. �Äçºçõ ªõ tÆTçÞçut Nÿª| (tÌ ut�çõ oNÿ Òº ut� u�ægtç� Ä Èçò )

Nÿº�z Nÿy �sç �Òë Òø @

ozºÒÄy

T»g �ìºçm ªõ ozºÒÄy Nÿç NÿÒë §y uÄu� uÄ�ç� ®ç ÌæËNÿçº ËÄ¿� GÁÁçzQ

�Òë uªÁçoç@ ®Ò ªçÞ Vº Nzÿ ÆìuòNÿºm �ÄTÀÒ Æçæuo Ä �uº\�çõÿ Nÿçz Æç�oÄ�ç

�tç� Nÿº t{�æut� Nÿç®çz| ªõ ÌªçuÒo Nÿº�z Nÿç Ìçªçu\Nÿ Nÿç®|NÀÿª ÿÒø @ FÌ

EÄÌº �º TæTç �î\�, T»g �ìºçm �e�-ÈÄm, tç�-tuqmç, ªÒç§çz\ Eçut

�ìºçzuÒoçõ ûçºç Áççtz ÒíL G�NÀÿª YÁçç�z Nÿy �sç YÁç ºÒy Ò{ @ ozºÄy ®ut ª�ç�ç Òy

Ò{ oçz FÌz Èòçæ\uÁç Nÿç®|NÀÿª Nzÿ ¿� ªõÿ Æçæuo �çe-�e� Nzÿ Ìçs ÌçtTy Ìz ª�çL

LÄæ GÌz LNÿ EçtÆ| �º©�ºç Nÿç ËÄ¿� �tç� Nÿºz @

Ìæt§| TÀæs1.Sixteen Sanskars, Dr. Swami Satyaprasadji Maharaj - Shri Narnarayandeo Sahitya

series No. 37 -

2. Hindu Sanskaras : Rajbali Pandey

3. ÊçzgÆ ÌæËNÿçº uÄÄzY�, �æ.Èyºçª Æªç| EçYç®| 4. ÌæËNÿçº uYæoçªmy - EçYç®| uYæoçªmy �çægz 5. ÆçËÞ EÌz ÌçæToz, ªwmçuÁç�y tzÆ�çægz - ÄztÄçmy �NÿçÆ� 6. uÒætî�ª| Nzÿ ÌçzÁçÒ ÌæËNÿçº - ÌuXYtç�æt ÆìMÁç, �uo§ç �uoÉeç�7. T»g �ìºçm Ìçºçzûçº (Ìç�ì§çÄ) Tyoç �zÌ TçzºQ�ìº.

F F F


�Äçº Ìªç\ ªõ NìÿZ ÿªç�®oçEçõ

Nÿç �YÁç� �\º Eçoç Ò{ @ �ìºç�y

�yuj®çå G�Òz Nÿeçzºoç Ìz E��çoy sy

Eç{º Äz G�Nzÿ uÁçL EçYçº-ÌæuÒoç Nzÿ

¤ìu�®çty �nsº ¤� YìNzÿ sz @ F�Òy

uÌòçæoçz Nÿçz Eç\yÄ� EæuTNwÿo Nÿº�z

Nzÿ Nÿçºm �Äçº Ìªç\ Nÿy ÌçæËNwÿuoNÿ

Tuºªç Eqì�ç ¤�y ºÒy @ �F| �yäjy ®ç oçz FÌ �ºçzÒº Ìz ¤zQ¤º Ò{ ®ç �ç³ççn®

ÌæËNwÿuo Nÿy YNÿçYçø� ªõÿ G�Òz eìNÿºç ut®ç Ò{ @

Eç\NÿÁç ª�ªç�ç jæT Ìz EçYºm Nÿº�ç ªç�çz Eç�ìu�Nÿoç Nÿç ËÄçæT

Òçz T®ç Ò{ @ \¤Nÿy ÄçËouÄNÿoç ®Ò Ò{ uNÿ \çz uÄu�-uÄ�ç� Ìz EçYºm Nÿºoz Òø Äz

�º Òçzoz Òø Eç{º \çz ª� Nzÿ Eÿ�ìÌçº ª�ªç�ç jæT Ìz EçYºm Nÿºoz Òø, Äz Äç�º

(¤ætº) Òçzoz Òø -

ªo®çz ®Þ TXZuo oÞ TXZu�o Äç�ºç: @

ÆçËÞçum ®Þ TXZuo oÞ TXZu�o oz �ºç: @@

\{Ìç uNÿ Èyªt½§TÄt½Tyoç ªõ §TÄç� ÈyNwÿÉm �z NÿÒç Ò{ - EXZz

EçYºm Ìz Òy ª�ìÉ® Ìt½�ì»Ê ¤�oç Ò{ Eç{º ª�ªç�ç jæT Ìz EçYºm

Nÿº�zÄçÁçç EÌìº -

�Äwuðæ Y u�Äwuðæ Y \�ç � uÄtìºçÌìºç: (Tyoç.16/7)

Tyoç ªõ ®Ò §y ¤ägz Ë�Éb Æ£tçõ ªz NÿÒç T®ç Ò{ uNÿ -

�Äçº Ìªç\ ªõÿ �YuÁço NìÿZ ÆçËÞ-ÌæTo ªç�®oçLå

ÌçzÁçÒ ÌæËNÿçº LÄæ �Äçº Ìªç\

10®: ÆçËÞuÄu�ªìnÌw[® Äo|oz NÿçªNÿçºo: @

� Ì uÌuòªÄç��çzuo � ÌìQæ � �ºçæ Tuoª½ @@ (Tyoç 16/23)

Esç|o½ \çz ÆçËÞuÄu� Nÿçz ZçzägNÿº E��y FXZç Ìz ª�ªç�ç EçYºm

Nÿºoç Ò{, ÄÒ � Ì¢ÿÁçoç, � ª�:Æçæuo, � ÌìQ Eç{º � ªºmçõ�ºçæo �ºªTuo Nÿçz

�ç�o Òçzoç Ò{ @

ÆçËÞy® ªç�®oçLå \yÄ� Nÿçz Æìò, ÌºÁç, ÌìÌæËNwÿo, ÌìÌ¥®, Ì©��ç,

�yuoTo , ÆuOÿÄç�, LÄª½ Tuoªç� ¤�çoy Ò{ @ \yÄ� Nÿy ÌìQ-Ìªwuò LÄæ ºqç

Nÿº�z Nÿy qªoç ºQoy Òøÿ @ G�Nÿy Eç�çºuÆÁçç Òªçºz JÿuÊ-ªìu�®çõ �z E��z

�Qº Eç�®çunªNÿ , ÌçæËNwÿuoNÿ, Ä{rçu�Nÿ LÄæ [®çzuoÊy uÌòçæoçõ �º ºQy Ò{ @ Òªõ

EçtÆ| EçYçº ÌæuÒoç Nzÿ ¿� ªõ F� ÆçËÞy® ªîÁ®çæz Nÿçz \yÄ� ªõ E��ç�ç YçuÒL

M®çõuNÿ u¤�ç u�®ª-�ºª Nÿç \yÄ� u¤�ç �oÄçº Nÿy �çÄ \{Ìç Òçz \ç®zTç Eç{º

Ìªç\ ªõ GXZwQÁçoç ¤äj \çLTy, �{uoNÿoç Nÿç �o� ¤äjoç ºÒzTç @

TÀçªym �Äçº �uºÄçºçõ ªõ ÌÄz|qm Ìz �ç�o �Äçº Ìªç\ ªõ �YuÁço

ªç�®oçEçõ Nÿç ÆçËÞÌæTo E�®®� Nÿº G�Nÿy ®Òçæ �Ëoìoy Nÿy TF| Ò{ @ �n®zNÿ

ªç�®oç ªìÁç ¿� ªõ �Äçºy ¤çzÁçy ªõ �ç�o ÒíF| @ GÌz uÒæty ªõ E�ìÄçt Nÿº NÿçzÉbNÿ ªõ

ut®ç T®ç Ò{ @ �n®zNÿ ªç�®oç Nÿç ®sç®çzS® ÆçËÞy® Eç�çº uÄuÄ� �ª|TÀæsçõNzÿ

Eÿ�®®� Ìz �ç�o Nÿº ®Òçæ ut®z T®z Ò{ @ ÁçzQNÿ TÀçªym �Äçº Ìªç\\� osç

�çT�ìº uÄ¾çuÄùçÁç® TÀæsçÁç® Nzÿ Nÿuª|®çõÿ osç �ç�®ç�Nÿçõ Nÿç ÌÒ®çzT Òzoì oÒz

utÁçz Ìz Eç§çºy Ò{ @

1) Ìçz�z Nÿy utÆç -

❊ ÒªzÆç �ìº¤ Äç tuqm Nÿ� gçzF| (uÌº) ez®Nÿ� Ìçz®z �ç®\z @ Gðº

Äç �u³çª Nÿ� gçzF| ez®Nÿ� Ìçz®zÁçNÿ Gªº Nÿª ÒçzÌz E�ç ºçzTy

ÒçzÌz @

( Òºtª �îÄ| ®ç tuqm Nÿy Eçzº uÌº ºQNÿº Ìçz�ç YçuÒL @ Gðº

®ç �u³çª Nÿy oº¢ÿ uÌº NÿºNzÿ Ìçz�z Ìz Eç®ì qym Eç{º ºçzTy Òçzoç

Ò{ @)


�çX®çæ utuÆ uÆºÅÆËoæ ®ç©®ç®çªs Äç �w� @

Ìt{Ä ËÄ�o: �ìæÌçz uÄ�ºyoæ oì ºçzTtª½ @@ (uÄÉmì�ìºçm 3/11/113)

2. Ìçz�z Nÿy EÄËsç -

❊ G¤gçz, �æTçz, tìÌºçõ Nÿçz u¤Zç�çz, bîby Qçb E�ç u�\|� Vº ªç

�Òy Ìçz®z �ç®\z @

(E�çzªìQ ÒçzNÿº, �S� ÒçzNÿº, tìÌºz Nÿy Æ«®ç�º, bîby ÒíF| Qçb

�º osç u�\|� Vº ªõ Ìçz�ç �Òy YçuÒL @)

EÄçW½ ªìQçz � �S�çz Äç � Y u§�ççÌ�z MÄuYo½ @

� §S�ç®ç�oì Qb½Äç®çæ Æî�®çTçºz os{Ä Y @@ (ÁçVìÃ®çÌ ÌæuÒoç)

(2/88-89)

❊ gçzF| Áçç bçz�y Äç ¢zÿbç ¤çæ�Nÿº Ìçz®z �Òy �ç®\z @

(ºçÞy ªõÿ uÌº �º bçz�y, ¢zÿbç, �Tägy ¤çæ�Nÿº Ìçz�ç �Òy YçuÒL @ )

EÄTìle° uÆºçz ºçÞç{ � Æ®yo NÿtçY� @@

(uÄÉmì�ªçz|ðº 2/89/24)

3. Ìçz�z Nÿç Ìª®

❊ utÄÌ½ E�ç utÄÌ ¤ìgoç (utÄçz¤ço Nÿçz ¤zºç�º) \çz ÌçzÄÌz

(\� ÁçzÌz), Ìæ§çzT NÿºÌz H Ìço \�ª ºçzTy E�ç tuºüy ÒçzÌz @

(ut� ªõ Eç{º Ì��®ç Ìª® \çz �ët Áçzoç Ò{, ËÞy-Ìæ§çzT Nÿºoç Ò{

ÄÒ Ìço \�ªçõ oNÿ ºçzTy Eç{º tuºü Òçzoç Ò{ @ )

utÄÌz Ì��®®çzu�|üçæ ËÞyÌæ§çzTæ Nÿºçzuo ®: @

Ì�o\�ª §ÄzüçzTy tuºü: Ì�o\�ªÌì @@ (¤ÀÖÄ{Äo|�ìºçm 75/80)

❊ Áç©¤y Gæ¤º Ìçsy ^ì�^ìºNÿç Gez �ç®\z @

(tyVç|®î Nzÿ uÁç®z ¤ÀçÖªìÒïo| ªõ Ge�ç YçuÒ®z @)

¤ÀçÖ½®z ªìÒîoz| GuðÉeznËÄËsçz ºqçs|ªç®ìÊ: ( EÉbçæTÓt® ÌîÞ 219)

❊ ºço ªç ^çäg QçÁ®ç �Òy ºÒz �ç®\z @

(ºço ªõ �zäg Nzÿ �yYz �Òy ºÒ�ç YçuÒ®z @ )

ºçÞçz Y ÄwqªîÁç½®çu� tîºo: �uºÄ\|®o½ @@ (ª�ì:Ëªwuo, 4/73)

4. ªÁç-ªîÞ Nÿç n®çT

❊ G§çz Äç YÁçoç-YÁçoç ÒT�çz-ªìo�çz �Òy Nÿºz �ç®\z @

(Qägz ÒçzNÿº EsÄç YÁçoz-YÁçoz ªÁç-ªîÞ Nÿç n®çT �Òë Nÿº�ç

YçuÒL @)

� TXZ�ç Y uoÉe�½ Ä{ uÄlªîæÞçznÌT|ªçnªÄç�½ @ (ªçN|ÿlgz®�ìºçm 34/29)

❊ Tç®, ¤çªm, Tì», EçF|-ªçF|, EuS� E�ç ªæutº Nÿ� oçõÿg NÿºNÿ�

ÒT�çõ, ªìo�çõ �Òy Nÿºz �ç®\z @

(Tç{,¤ÀçÖm, Tì¿, ËÞy,ªæutº, EuS� Eçut Nÿy Eçzº ªìQ NÿºNzÿ

ªÿÁç-ªîÞ Nÿç n®çT �Òy Nÿº�ç YçuÒL )

� Y{Äçu§ªìQz ËÞymçæ Tì¿¤ÀçÖm®çzT|Äçª½ @

� tzÄtzÄçÁç®çzº�çªu� NÿtçY� @@ (�ö�ìºçm 52/42-43)

5. tçoì�

❊ �ºÌç Nÿçz NÿçägyÁçNÿ tço �Òy VçÌz �ç®\z @

(�ÁççÆ Nÿy ÁçNÿägy Ìz tçoì� Nÿ§y �Òy Nÿº�ç YçuÒL @ )

Es �çÁççÆæ t�o�çÄ�æ �çùço½ @ (uÄÉmìËªwuo 61)

❊ E�çªçT|, ¤zÁç, EçNÿ,�yª, Q{º, TìÁççÁç, Nÿºæ\, E\ì|�, Eç©¤ç,

ÌçÁç, ªçzÒí, Nÿt©¤, ¤çzº, ¤ç¤îº Nÿy tçoì� Nÿºz �ç®\z @

(E�çªçT|, ¤zÁç, EçNÿ, �yª, Q{º, TìÁççÁç, Nÿºæ\, E\ì|�, Eçª,

ÌçÁç, ªÒíEç,Nÿt©¤,¤zº Nÿ�zº,¤¤îÁç Eçut Äwqçõ Nÿy tçoì�

Nÿº�y YçuÒL @)

Qutº³ç Nÿº�\³ç Nÿt©¤³ç ÄbËosç @

Äzmì³ç uou�ogy�Áçqç ÄçªÀu�©¤z os{Ä Y @@

E�çªçT|³ç u¤ÁÄ³ç EN|ÿ³çç{tì©¤ºËosç @

Loz �ÆËoç: Nÿusoç t�o�çÄ�Nÿª|um @@ (uÄ¾ççuªÞËªwuo 1/61-63)

❊ Nÿçzºçz ¤çzbuÒ�ÁçNÿç Nÿ¥§yY tço �Òy VçÌz �ç®\z @


(Nÿçzºy EæTìÁçy®çõÿ Ìz Nÿ§y tçoì� �Òy Nÿº�ç YçuÒL @)

t�oË® �çÄ�æ Nìÿ®ç|�ç o\|�®ç NÿtçY� @ (�ö�ìºçm 11/14)

❊ Nÿ§y §y �îº¤ Äç Gðº Nÿ� oçõÿg NÿºQ� tço VçÌz �ç®\z @

(Ìt{Ä �îÄ| EsÄç Gðº Nÿy Eçzº ªìQ Nÿº Nzÿ t�oªæ\� Nÿº�ç

YçuÒL @)

�çWªìQçztWªìQçz Äçu� ÄçS®oçzt�o�çÄ�ª½ (ªçN|ÿlgz®�ìºçm 34/49)

6. Ë�ç�

❊ ºçoªç Äç utÄÌ ¤ìägoç Nÿ ¤zºç EçæT �çz®z �Òy �ç®\z @

(ºço Nzÿ Ìª® ®ç Ì��®ç �º Ë�ç� �Òy Nÿº�ç YçuÒL @)

� �Oÿ Ë�ç®ço½ @ � ºçÞçz ºçÒítÆ|�Ä\|ª½ @ � Ì��®çz: @

(uÄÉmìËªwuo 64)

❊ ¤ìºçz Ì�� tzQ�çz�º, Ò\çªo NÿºÄç�çz�º, ËÞy-Ì©§çzT�º,

E�ç ÌªÆç�ÁçNÿ Äç�Ì Eç®z�º EçæT �çz®z �ç®\z @

(tì:ËÄ�� tzQ�z, ¤çÁç NÿbÄç�z, ËÞyÌæT Ìæ§çzT �³çço osç

ÅªÆç�§îuª Ìz Äç�Ìy �º Ë�ç� Nÿº�ç YçuÒL @)

tì:ËÄ��æ ®ut �Å®ðì Äç�oz Äç qìºNÿª|um @

ª{sì�z �zo�îªz Y Ë�ç�ªzÄ uÄ�y®oz @@ (�çºçÆº Ëªwuo 12/1)

7. §çz\� - Qç��ç�

❊ \çz tìÒy Òçs, tìÒy �ç® E�ç oçõÿg - ®�½ �çæY EÄ®ÄuÒ� Áçç

�çz®Nÿ� \zÄ� NÿºÌz H tyVç|®ìÊy ÒçzÌz @

(\çz tçz�çz Òçs, tçz�çõ �çåÄ Eç{º ªìQ - F� �çåY EæTçõ Nÿçz �çzNÿº

§çz\� Nÿºoç Òø ÄÒ ª�ìÉ® tyV|\yÄy Òçzoç Ò{ @)

ÒËo�çtz ªìQz Y{Ä �æYçüçz| §çz\�ª½ Yºzo½ @

�æYçü|NÿËoì §ì`\ç�: Æoæ ÄÊç|um \yÄuo @@ (�ö�ìºçm, ÌwuÉb 51/88)

❊ ÆçËÞ ªç ªç�ìÌ Áçç Ììº\ YæV�Nÿy E�ç ¤ìg� Nÿy ®�½ tì®Y

¤zºç \zÄ� Nÿº� Nÿçz u�®ª Ìz @

(ÆçËÞ ªõ ª�ìÉ®çõ Nzÿ uÁç®z �ço:NÿçÁç LÄª½ Ìç®æNÿçÁç -

tçzÒy Ìª® §çz\� Nÿº�z Nÿç uÄ�ç� Ò{ @)

Ìç®æ �çoª|�ìÉ®çmçªÆ�æ Äztu�uª|oª @ (ªÒç§çºo, Æçæuo 193/10)

❊ \zÄ� ÒªzÆç �ìº¤ Äç Gðº ªìQy utÅ®ç ªç Nÿºz �ç®\z @

(§çz\� Ìtç �îÄ| EsÄç Gðº Nÿy Eçzº ªìQ NÿºNzÿ Nÿº�ç YçuÒL @)

�çäWªìQ�çu� §ì`\yo @ (ÄuÆÉeËªwuo 12/15)

¨ ÄçjzÄ \zÄ�eçÄ Nÿy u�ætç �Òy Nÿºz �ç®\z @

(�ºçzÌz ÒíL E�ç Nÿy u�ætç �Òy Nÿº�y YçuÒL @)

� u��ùçt�ç§ß®çæ³ç ËÄçûËÄçtì Y §q®zo½ @@ (ªÒç§çºo Æçu�o.193/6)

❊ \zÄ� Nÿºoç�ç ªH� ºÒz �ç®\z @

(§çz\� Nÿºoz Ìª® ªç{� ºÒ�ç YçuÒL @)

ooçz ªç{�z� §ì`\yo @ (ËNæÿt�ìºçm, ¤ÀçÖ �ªç|. 5/140)

❊ G§çz º®Nÿ� �ç�y �Òy �y®z �ç®\z @

(Qägç ºÒNÿº \Áç �Òë �y�ç YçuÒL @)

� \Áçæ YçzuËso: u�¤zo½ @ (ËNæÿt�ìºçm, ¤ÀÖ. �ªç|.6/74)

❊ Tç®, §Ì Äç Ìzºy \�� Nÿçz ¤çt tÌ utÄÌÁçNÿ tî� �Òy �y®z �ç®\z@

(Tç® §{Ì, ¤Nÿºy Nÿç �Ììuo Nzÿ ¤çt tÌ ut�çõ oNÿ tî� �Òy

�y�ç YçuÒL @)

Eu�t|Æç®ç Tçz: qyºªç{Éb~ªzNÿÆ¢|ÿ osç @

EuÄNæÿ Ìæu��yqyºæ uÄÄnÌç®ç³ç Tçz: �®: @@ (ª�ìËªwuo 5/8)

E§çz[®æ Yç�®�z®æ Y �z�çztìS�ªu�t|Æª½ @@ (ªÒç§çºo, Æçæuo 36/26)

❊ tî� ÌæT ªÒy �Òy �y®z �ç®\z @

(tî� Nzÿ Ìçs ªfç �Òy Áçz�ç YçuÒL @)

�çÅ�y®ço½ �®Ìç oNÀÿª @ (�ö�ìºçm ËÄT| 56/24)

❊ Òçs ªç �çz� Áçz®Nÿ� Yçbz �Òy �ç®\z @

(Òçs ªõÿ �ªNÿ ÁçzNÿº Yçb�ç �Òy YçuÒL @)


� �çmç{ ÁçÄmæ uÄûç� �çÅ�y®ç�½ @ (ªÒç§çºo, E�ì.104/93)

❊ tçoæuÒÁçNÿ �Q, EçæT, NzÿÆ �Òy Y¤ç®z �ç®\z @

(tçoçõÿ Ìz �çQî�, ºçzª EsÄç NzÿÆ �Òëÿ Y¤ç�ç YçuÒ®z @)

� uZùç�çQÁççzªçu� t�o{�çõn�çb°z�çQç�½ @@ (ª�ìËªwuo 4/69)

❊ �ç®ÁçNÿ EçÌ� EçzjNÿ� �Òy ¤Ìz �ç®\z @

(�{º Ìz EçÌ� QëYNÿº �Òy ¤{e�ç YçuÒL @)

� �tçÌ�ªçNÿÊz|o½ @ (Tç{oª Ëªwuo 9)

❊ \zÄ�, tzÄ�î\ç, ªçæTuÁçNÿ Nÿç®| E�ç \�o� Nÿçz ¤zºç E�ç ªçzeçz,

�ì[® ªç�ÌuÒ� Nÿçz Eçª�z-Ìçª�z sìNÿ�çz Äç ZëNÿ�çz �Òy Nÿºz

�ç®\z @

(§çz\�, tzÄ�î\ç, ªçæTuÁçNÿ Nÿç®|, \�-ÒçzªçuS� osç ÈzÉe \�çõ Nzÿ

Ìçª�z sìNÿ�ç ®ç ZëNÿ�ç �Òy YçuÒ®z @ )

�zÉªuÆW½ VçumNÿçznÌTçz| �ç�çNÿçÁçz �ÆË®oz @

¤uÁçªæTÁç\�®tç{ � Òçzªz � ªÒç\�z @@ (uÄÉmì�ìºçm 3/12/29)

❊ \zÄ�eçÄ, Tì», tzÄ, EuS� Nÿçz Ìçª�z �ç® �ÌçºNÿº �Òë

¤Ìz �ç®\z @

(§çz\� sçÁçy, Tì», tzÄoç, EuS� Ì©ªìQ �çæÄ ¢{ÿÁççNÿº �Òy ¤{e�ç

YçuÒ®z @)

�çtç{ �Ìçº®z�{Ä §ç\�æ Tì»tzÄçuS�Ì©ªìQç{ (ËNæÿt �ìºçm

ªç.Nÿç{.41/127)

8. t{�ut�y Ã®ÄÒçº - Vº TwÒus EçYºm

❊ FËoçz Áçç Eçzºçægz (ÁççæVz) �Òy �ç®\z @

(EuS� Nÿçz ÁççæV�ç �Òy YçuÒL @)

� Y EuS� ÁçW�®zt½ �yªç�½ (�ö�ìºçm, ËÄT| 55/78)

❊ Tºy¤, Eæ�ºç, �çæTºç, ¤{Òºç ªç�ìÊ Nÿy sdç �Òy Nÿºz �ç®\z @

(ty�, E��z, �æTì, ¤Òºz ª�ìÉ® Nÿç G�ÒçÌ �Òë Nÿº�ç YçÒy®z @)

ty�ç��WTì¤u�ºç �çz�ÒçË®ç NÿtçY� @@ (ÆìNÀÿ�yuo 3/115)

❊ Tì», �æugo, ªç®-¤ç�, Eç\ç-Eç\y,¤ì\îT|, �îÄ|\, ¤çª�, F.

Nÿçz Nÿ§y §y E�ªç� �Òë Nÿºz �ç®\z @

(EçYç®|,uÄûç�, ªçoç-u�oç, ¤ì\ìT|, ¤ÀçÖm Nÿç Nÿ§y §y

E�ªç� �Òy Nÿº�ç YçuÒL @)

EçYç®|³ç u�oç Y{Ä ªçoç §Àçoç Y �îÄ|\: @

�çoz|�ç�® Äª�oÃ®ç ¤ÀçÖmz� uÄÆzÊo: @@ (ª�ìËªwuo)

❊ �Q�çºy \yÄ, �ut, ÌëTÄçÁçç \�çÄº, Eç{\çºÄçÁçç ÁççzNÿ,

�ºËÞy E�ç ºç\ç �º Nÿ§y uÄ¾ççÌ �Òy Nÿºz �ç®\z @

(�QÄçÁçz, ÌëTÄçÁçz �çum, �ut, ÆËÞ�çºy, �º�çºy LÄæ ºç\ç Nÿç

Nÿ§y uÄ¾ççÌ �Òy Nÿº�ç YçuÒL @)

�Qy�çæ Y �ty�çæ Y ÈwæuTmçæ ÆËÞ�çuºmçª½ @

� uÄ¾ççÌËnÄ®ç Nÿç®|: ËÞymçæ �zÉ®\�Ë® Y @@

(�ö�ìºçm ÌwuÉb 18/336-367)

❊ ¤ÀÖÒn®ç ÌçºQçz Äç EçzNÿtî� tì��b �ç� T§|�ço Nÿº�çz ÁçNÿ ÁçTÌz @

(¤ÀÖÒn®ç ®ç GÌÌz tìTì�ç �ç� T§|�ço Nÿº�z Ìz ÁçToç Ò{ @)

®n�ç�æ ¤ÀÖÒn®ç®ç uòTìmæ T§|�ço�z @ (�çºçÆºËªwuo 4/20)

❊ \îeçz oçõg (ªìQ) NÿÒë �Òy \ç®z �ç®\z @

(\îeç ªìåÒ NÿÒë �Òë \ç�ç YçuÒL @)

� YçzuXZÉb: MÄuYætÄÀ\zo @ (ª�ìËªwuo 4/75)

❊ u¤Øç E�ç ÄçtuÄÄçt Ìtç ¤ºçz¤ºy Nÿçz ªç�ìÌ ÌæT Nÿºz �ç®\z @

(uÄÄçÒ Eç{º uÄÄçt Ìtç Ìªç� Ã®uOÿEçõÿNzÿ Ìçs Nÿº�ç YçuÒ®z @)

uÄÄçÒÅ® uÄÄçt³ç oìÁ®ÆyÁç{�w|�zÅ®oz @@ (uÄÉmì�ìºçm 3/12/22)

❊ Vº ªç [®ç EçF|ªçF| Ìtç Eç�Áçæ �Äºç Nÿ uÄ»tY ¤çzÁçÌzo,

tìÌºçõ Nÿ Vº TçÄoº ªç QìÆ ºÃÒÌzo E�ç Áçç\-Áç¦çç Zçzg tzÌzo

Ä� Vº Áçç Áçßªy Zçzº tzÌz @


(\çz uËÞ®ç Ìtç E��z �uo Nzÿ �uoNìÿÁç Òy ¤çzÁçoy Ò{, tìÌºçõÿ Nzÿ

Vºçõÿ ªõ Vìª�z ªõ ¿uY ºQoy Ò{ Eç{º Áç¦çç Nÿçz ÌÄ|sç Zçzg tzoy Òø,

G�Òõ (GÌ Vº Nÿçz) Áçßªy n®çT tzoy Ò{ @)

Ìtç Y §oì|: �uoNîÿÁçÿÄçut�yª @

�ºË® ÄzÅ§çu§ºoçªÁç¦ççªzÄæuÄ�çæ oç �uºÄ\|®çuª @@

(ªÒç§çºo, E�ì.11/11-12)

❊ ÒªzÆç ¤ì\ìT|uÒ�Áçç �mçª, �ç ÌzÄç Nÿºz �ç®\z @

(u�n® ÄuºÉeçõ Nÿçz �mçª osç ÌzÄç Nÿº�y YçuÒ®z @)

Eu§Äçt�ÆyÁçË® u�n®æ Äwòçz�ÌzuÄ�: @ (ª�ìËªwuo, 2/121)

❊ ªçow�q ÁçNÿ �çYÄy �yäjy E�ç u�ow�qÁçNÿ ÌçoÄy �yäjy Äºy \z�

bìuº Nÿçz Ì©¤�� Òy ºÃÒo ºÒz EçzNÿçz ÌæT Y bìºç Nÿçz

u¤Øç \çzºz �ç®\z @

(ªçow�q Ìz �çåYÄy �yäjyoNÿ Eç{º u�ow�qÌz ÌçoÄëã �yäjyoNÿ u\Ì

Nÿ�®ç Nÿç Ì©¤�� Òçz, GÌy Ìz ®ìÄNÿ Nÿçz uÄÄçÒ Nÿº�ç YçuÒL@)

� ��Yªy ªçow¤��ì¥®: Ì�oªy u�ow¤��ì¥®: @ (ÄuÌÉeËªwuo 8/2)

� ÌTçzÞçæ � Ìªç�çÊ|�Äºçæ §ç®ç| uÄ�tzo ªçowooËnÄç��Yªço½

�ì»Êço½ u�owo³ççÌ�oªço½ @ (uÄÉmìËªwuo 24)

❊ LNÿ ªæTÁçNÿç®| Nÿº�çz Nÿçz ¤çt tìÌºçz ªæTÁç Nÿç®| Ì® ªuÒ�ç

Nÿçz u§oº �Òy Nÿºz �ç®\z (Gtç.bîºç E�ç bîºy Nÿçz u¤Øç)

LNÿ ªæTÁçNÿç®| Nÿº�z �º tìÌºç ªæTÁç Nÿç®| Z: ªçÒ Nzÿ Eætº �Òy

Nÿº�ç YçuÒ®z @ Gtç. �ìÞ, �ìuÞ Nzÿ £®çÒ)

�ìÞçzûçÒçn�ºæ �ìÞyuÄÄçÒçz � JÿoìÞ®z @

� o®çz|ÄÀ|o ªìûçÒç�ªæTÁçz �ç�®ªæTÁçª½ @@ (�çºt�ìºçm �îÄ|.56/515)

❊ ¤ç®Nÿçz � �Äºç Nÿçz �çÄ Nÿ§y Áçz®z �Òy �ç®\z @

(�n�y �z �uo Nÿç Nÿ§y �çª �Òy Áçz�ç YçuÒ®z @)

�n®ì�ç|ª � TwuÒmy®ço½ NÿtçY� �uoÄÀoç @ (uÆÄ�ìºçm 54/119)

❊

�º EçF|ªçF|uÒ� � Nÿ§y ¤Ìz �Òy �ç®\z @

(EçzQÁçy, ªìÌÁç,^çgî, uÌÁç Nÿçægy, Y²ÿy, ûçº Yç{Qb Nzÿ G�º

ËÞy Nÿçz Nÿ§y �Òy ¤{e�ç YçuÒL)

�çzÁçîQÁçz � ªìÌÁçz � Äò|�®çæ tìÊùu� @� ®�ÞNzÿ � tzÒÁ®çæ

Ìoy Y �ÄÌznMÄuYo½ @ (uÆÄ�ìºçm, ¿ü �çÄ|oy 54/38)

❊ Vº ªç ¢ìÿb°ç ¤ºo� E�ç bîby Qçb �Òëÿ ez®z �ç®\z @

�Òy o Vº ªç NÿÁçy E�ç tuºüy EçÄÌz @

(Vº ªõ ¢îÿbzÿ ¤o|� Eç{º bîby Qçb �Òy ºQ�y YçuÒL Ämç| Vº ªõ

ÌæNÿb tìQt Äçºtço ®ç �� Òç�y Òçzoy Ò{ @)

u§�ç§çlgz NÿuÁçæ �çÒí: Qb½Äç®ç oì ��q®: @ (ªÒç§çºo E�ì.127/16)

❊ LNÿ u¤bçº ªç tìÌºçz u¤bçº Eç®z �º �ÒÁççz u¤bçº Nÿçz ÌæTY tìÌºçz

u¤bçº Nÿy Æìuò Nÿçz ÆçËÞ uÄ�ç� Ìz @ Nÿçz�y Vº ªç ªº T®çz E�ç

tÌuNÀÿ®çÿ Nÿçz �ÒÁçz Nÿçz�y EçF|ªçF| Áçç \YNÿy §F| o tìÒy Nÿy Æìòy

LNÿÌçs ozºÄy ªç Òçz® \çÌz @

(LNÿ ÌìoNÿ ªõ tìÌºç ÌìoNÿ Eç�z �º �ÒÁçz ÌìoNÿ Nzÿ Ìçs Òy GÌNÿy

Æìuò Òçz \çoy Ò{ @ �ÒÁçz ªºmçÆç{Y Nzÿ ÌæT ¤çt Nÿç \��çÆç{Y Nÿy

Æìuò Òçz \çoy Ò{ @)

E�oºç \�ªªºmz ÆzÊçÒçzu§uÄ|Æìò®uo @ (®çrÄÁç½M®Ëªwuo 3/20)

❊ º\çz�ªy| ËÞy Yç{sçz utÄÌ Æìò ÒçzÌz @

(º\çz®ìOÿ ËÞy Yç{sz ut� Æìò Òçzoy Ò{ @)

º\Nÿy �çzOÿç Yoìsz|DÒu� Æìòuo @ (�çºçÆºËªwuo 7/28)

❊ �Äºçoºy ªç Nÿ�®ç �î\� Nÿçz ¤zºç LNÿ ÌçÁç Nÿçz Gªº Nÿy

bìºy Áçç �Òy �ºz �ç®Yz @

Nÿª Ìz Nÿª tì® ¤Êç| �çÌî� tÌ ¤Êç| Gªº Nÿy �ç{ Nÿ�®ç YÁç Ìzo @

(�ÄºçÞy ªõÿ Nÿ�®ç �î\� Òzoî LNÿ ÌçÁç GªÀ Nÿy ¤çuÁçNÿç Äu\|o Ò{ @

GQº, ªìÌº, ¤çzÒºy, uÌÁç, Nÿçægy, \çoçz E�ç tºÄç\çz Nÿy Yç{Qb


tçz ÄÊ| Ìz tÌ ÄÊ| Eç®ì Nÿy �Ä Nÿ�®çL Yì��y YçuÒL @)

LNÿ ÄÊç| � Nÿo|Ã®ç Nÿ�®ç �ì\çuÄ�ç{ �w� @

NìÿªçuºNÿç oì Ìç �çzOÿç uûÄÊç| Y NÿÁ®çmç Yoìºu£tNÿç @

�ÄÄÊç| §Äzt tìTç| Ìì§üç tÆÄçuÊ|Nÿy (tzÄy§çTÄo 3/26/40-43)

❊ utÄÌ ¤ìägoç E�ç ºçoªç Ìºçt Nÿºz �Òy �ç®\z @

( Ìç®æNÿçÁç ®ç ºçÞy ªõ Èçò �Òë Nÿº�ç YçÒyL @)

Ìç®çÒ�uÍçªìÒío|: ºçÞçø Èçòæ � NìÿÄy|ÿo @ (ª�ìËªwuo 3/280)

❊ YæVoy tì�çº tì� Goºoy tì�çº Ìºçt Ìçey Gðª ªç�y \çÌz @

( �ìÄç|Ô Nÿy E�zqç E�çºçÔæ Èçò Nzÿ uÁçL ÈzÉe ªç�ç \çoç Ò{ @)

®sç Y{Äç�º: �q: �îÄ|�qçuûuÆÉ®oz @@ osç ÈçòË®

�îÄç|Òmçt�ºçÒmçz uÄuÆÉ®oz @@ (ª�ìËªwuo 3/278)

�Äçº Ìªç\ Nÿy ÌçæËNwÿuoNÿ �ºçzÒº Nzÿ ºn�çõÿNÿy Qçz\ ªõ ®Ò LNÿ

ZçzbçÌç �®çÌ ÁçzQNÿ �z uNÿ®ç Ò{ @ FÌ qzÞ ªõ Eç{º §y §uÄÉ® ªõ E�®®�

\çºy ºQ�ç u�Òç®o \¿ºy Ò{ @

F F F

�Äçºy rç�ty� / 251

�uºuÆÉb - 1

ªçÁçÄç ºç[®-�Äçåº ºç\çEçõ Nÿç ºç[®NÿçÂ1) NwÿÉmºç\ G¢|ÿ G�z�ü - Ì� 800 Ìz 825

2) Ä{uºuÌæÒtzÄ �sª (uÆÄºç\) Ì� 818-843

3) Ìy®NÿtzÄ �sª (Eªçz�ÄÊ|tzÄ) Ì� 843-8684) ÄçM�uoºç\tzÄ �sª (¤�{�ºç\) Ì� 868-9195) Ä{uºuÌæÒtzÄ uûoy® (Ä\ÀbËÄçªy) Ì� 919-9456) Ìy®NÿtzÄ uûoy® (ÒÊ|tzÄ) Ì� 945-974

7) ÄçNÿ½�uo uûoy® ®ç ªìå\tzÄ - Ì� 974 Ìz 993

8) uÌ��ìÂºç\tzÄ ®ç �ÄÆæÆçNÿ - Ì� 993 Ìz 1000

9) ºç\ç §çz\tzÄ �sª - Ì� 1000 Ìz 1055

10) \®uÌæÒtzÄ - Ì� 1055 Ìz 1070

11) Gt®çutn®tzÄ - Ì� 1070 oz 1084

12) �ºÄª|�tzÄ - Ì� 1094 Ìz 1133

13) ®ÆçzÄª|�tzÄ - Ì� 1133 Ìz 1142

14) \®Äª|�tzÄ - Ì� 1142 Ìz 1160

15) uÄæ�®Äª|�tzÄ - Ì� 1160 Ìz 1193

16) Ìì§çoÄª|�tzÄ - Ì� 1193 Ìz 1210

17) E\ì|�Äª|�tzÄ- Ì� 1210 Ìzæ 1216

18) tzÄ�çÂtzÄ - Ì� 1216 Ìz 1240

19) \®oìTç|tzÄ - Ì� 1240 Ìõ 1256

20) \®Äª|�tzÄ uûoy® - Ì� 1256 Ìz 1261

21) \®uÌæÒtzÄ owoy® - Ì� 1261 Ìz 1270

22) E\ì|�Äª|�tzÄ uûoy® - Ì� 1270 Ìz 1280

23) §çz\tzÄ uûoy® - Ì� 1280 Ìz 1300

24) ªÒÂNÿ tzÄ - Ì� 1300-130925) \®uÌæÒ Yoìs| - Ì� 1309 - 1310

�Äçºy rç�ty� / 252

úÏÂƒÁ∫ §ÊÃ uú∫sy, §‰gÁ utÆÁz tÁå u\m ÃyÃNÊˇNˇÁ¬y ßÁbm Nˇsm, E™∫ åÁ™ EƒåyÃ @

EÁ§Óúo EÁ¬ÁzNˇúo, tÏ\y G[\zmy-áÁ∫,ÃÁQ úzuo∆ÁÂ Gú∫z, uú∫sy §‰gÁ úÏÂƒÁ∫ @@

§{u∫uÃÊ“ ú∫™Á∫, ∫YyáÁ∫ EuÃ-áÁ∫ §¬§“Á Ã∫Àƒuo áÁ∫, á∫ÁÃÁ∫ uNˇÆ ßÁz\ åz @\Áz åu“ “ÁzoÁ ßÁz\, Nˇuƒå ™Áz\ tzoÁz NˇƒåNˇÁu¬tÁÃ NˇÁz EÁz\, NˇÁz §jÁƒoÁz YoÏutÊT @@

(“y∫Á¬Á¬-™ÜÆütz∆ NˇÁ Fuo“ÁÃ)

�uºuÆÉb - 2

ºç\ç §çz\ Nÿç Ìæuq�o \yÄ� �uºtwÉ®

\�ª uous : ªçV (¤Ìæo) �æYªy, ÌæÄo½ 1037 (980F|.)

�çªVçzÊ : �ºª§ñçºNÿ ªÒçºç\çu�ºç\ �ºªz¾çº Èy §çz\tzÄ.

qçÞ-NìÿÁç : EuS�ÄæÆy® quÞ® �Äçº \çuo, �ºªçº-ºç\ÄæÆ

NìÿÁç t{Äo : \T�çºç®m (Ìì®|/Fæü/EuS�), ªÒçªç®ç-ªÒçNÿçÁçy-§üNÿçÁçy uÆÄ (ªÒçNÿçÁç), ÄçStzÄy (ªÒçªç®ç-ªÒçÌºËÄoy)

ºç[®,ºç\�ç�y : ºç[® - ªçÁçÄç, ºç\�ç�y - �çº

tzÄNÿ �oyNÿ : oÁçÄçº Nÿy �çº

uÌæÒçÌ� ZÞ : ÁççÁç

TçzÞ Ä ªæÞ : TçzÞ - ÄuÆÉe, ªæÞ - Tç®Þy, ®r - EuS��ÁçNÿ Æ{Ä�ªy|

ªçoç - u�oç : ªçoç - ÌçuÄÞytzÄy, u�oç - ªçÁçÄçu�Æ �ºzÆ uÌæ�ìÁçºç\tzÄ

�un�®çå : uÁçÁççÄoy (ªÒçºç�y), Ìn®Äoy, ªt�ªæ\ºy, §ç�ìªoy, u�æTÁçç, Ìì§üç

�ìÞ-�ìuÞ®çå : \®uÌæÒ, tzÄºç\, ÄnÌºç\, E§®Yæt, §yªÌz�, Gt®tð, - ºç\ªuo, §ç�ìªuo

ºç[®u§ÊzNÿ : ªçT|ÆyÊ| tÌªy, ÌæÄo½, 1056 (1000 F|.)

YNÀÿÄoy| �tçºçzÒ� : uÄ\®ç tÌªy, ÌæÄo½ 1078 (1021 F|.)

G�çu� TÀÒm : ªçÁçÄ ÌªÀçb �ºª§ûçºNÿ ªÒçºç\çu�ºç\ �ºªz¾çº uÞ§ìÄ� YNÀÿÄoy|

Ìçªç[® : Gðº uÒªçÁç® (NÿÅªyº), tuqm - ªÁç® (NzÿºÁç) �îÄ| - ¤æTçÁç (TæTçÌçTº), �u³çª - ûçºNÿç (Tì\ºço)

�ªìQ ºç\tçº : ��ç�ªæÞy - ºçzÒNÿ, TwÒªæÞy - ¤ìuòÌçTº, Ìz�ç�uo - NìÿÁçYNÀÿ, Ììºçutn®, ºç\�ìºçzuÒo - YæüÆzQº tyuqo, ªÒçNÿuÄ - �æugo - uZÞ� (NÿçÁçytçÌ)

uÄ\®y ÁçgçF|®çå : Yzty¾çº, Fæüºs, §yª, oçzSTÁç, YçÁçìM®, Nÿmç|b, Áççb, oìºNÿ, TçæTz®tzÄ, ªÒªìt T\�y Eçut.

ÌçuÒn® Nwÿuo®çå : 84 TÀæs.

Ëªwuo®çå : §çz\ÆçÁçç, Ìçzª�çs ªæutº, Nzÿtçºz¾çº ªæutº, §çz\ ªæutº,: §çz\oçÁç (§çz\^yÁç), �ç�Ììt� Nìæÿg (NÿÅªyº-Nÿçzbzº) Nÿ�bz¾çº-ªÒçtzÄ,§çz\ Áççb ªÒÁç (Áççb-ªÌu\t) Eçut @

ªwn®ì uous : EçÊçäj ozºÌ, ÌæÄo½ 1112 (1055 F|.)

�uºuÆÉb - 3

jktkÒ¨t dh miYkC/k lkfgR; lEink!

Ekgkjktk Ò¨t ds uke ls vusd xzUFk miYkC/k g¨rs gSa vFkok Ákphu

lkfgR; esa muds ladsr ÁkIr g¨rs gSa A fofo/k fo}kuä ds

funsZ'kkuqlkj Ò¨tÑr fuEukafdr Ñfr;k¡ gSa A ¼M‚] oh jk?kou]1970½

1- LkkfgR;'kkL«k1- ljLorhd.MkÒj.k2- JàxkjÁdk'k

2- LkkfgR;3- PkEiwjkek;.k4- JàxkjeatjhdFkk5- vofudweZ'kre~ d¨n.MdkO;6- lqÒkf”kr&ÁcU/k7- fo|kfou¨n8- 'kkfYkdFkk9- egkdkYkhfot;10- pk#p;kZ11- pk.kD;jktuhfr'kkL«k vFkok pk.kD;ekf.kD;11-¼v½ okXnsohLrqfr

3- O;kdj.k12- ljLorhd.BkÒj.k ¼laLÑr O;kdj.k½13- ÁkÑr&O;kdj.k

4- d¨”k14- ukeekfYkdk15- vusdkFkZd¨”k16- vejO;k[;k

5- laxhr17- ¼la½ xhrÁdk'k

/

�Äçºy rç�ty� / 253 �Äçºy rç�ty� / 254

6- bfrgkl 18- lathouh

7- n'kZu 19v U;k;okfrZd19- rÙoÁdk'k20- fl)kUrlaxzg21- fl)kUr&lkj&i)fr22- jktekrZ.M ;¨xlw«ko`fÙk jktekrZ.M ¼osnkUr½23- rÙopfUædk

8 T;¨fr”k~24- jktekMZ.M25- jkte`xkad26- fo}TtuoYYkÒ Á'uKku Á'ufparke.kh26-¼v½ ÒheijkØe27- Á'udsjYkh28- vkfnR;&Árki&fl)kUr29- ÒqtcYkfucU/k vFkok ÒqtcYkÒhe30- T;¨fr%lkxj vFkok T;¨fr%lkxjlkj31- jRud¨”k & Ò¨tnsolkjlaxzg vFkok vCnÁc¨/k32- xzgÒk”;e~ 33- Ò¨t lkeqfæd vFkok gLrlkeqfæd34- jeYkke`r

9- /keZ'kkL«k35- iwrZekrZ.M36- O;ogkjleqPp;37- O;ogkjeatjh fl)kUrlkji)fr38- fofo/kfo|kfopkjprqjk39- ÒwikYkÑR;leqPp;

/

/

40- jktekrZ.M41- c`gæktekrZ.M42- jRuekYkk vFkok jRukoYkh43- dke/¨uq & /keZÁnhi44- nqx¨ZRlokf/kdkj45- Á;¨xi)frjRukofYk45-¼v½ euq ¼Le`fr½ Òk”;

10- jktuhfr'kkL«k46- uhfrfucU/ku vFkok uhfrÒtu47- ;qfädYir#

11- vk;qosZn48- jkte`xkad49- foJkUrfo|kfou¨n50- vk;qosZnloZLo51- jktekrZ.M ;¨xlkjlaxzg52- 'kkfYkg¨«k

12- LFkkiRFk53- lejkax.klw«k/kkj

13- vU; fo"k;54- vfÒuoÒk”;e~ ¼iratYkh½55- iapkf'kdk56- es?kekYkk57- v;ln~Òkofoo`fÙk58- æO;kuq;¨xrdZukfVdk] 59-x¨foUnfoYkkldkO; rFkk60- f'korRojRudfYkdk


�uºuÆÉb - 4MAHARASHTRA STATE GAZETTEERS

BHANGARA DISTRICT

FIRST EDITION: 1908 SECOND EDITION (REVISED) 1978

PONVARS-(Pp201-202)

The Ponvars originally belonged to Malva. The

Ponvar dynasty ruled in Malva from the 9th to the

18th Century. In the twelfth Century Nagpur was

included in the Malva Kingdom and the first

settlement of the Ponvars may probably be attributed

to this period. They themselves say that they origi-

nally came to Nagardhan near Ramtek and then

spread over the surrounding country. Some of the

most influential members of the caste accompanied

Chimnaji Bhosle on his Cuttack expedition and on

their return were rewarded with grants of land in

Lanji and other tracts to the west of the Wainganga

river which were largely covered with forests. Mr. Low

describes the Panvars as follows :-

The Ponvar is to Balaghat what the Kunbi is to

Berar or the Gujar to Hoshangabad; but at the same

time he is less entirely attached to the soil and its cul-

tivation and much more intelligent and cosmopolitan

than either. One of the most intelligent officers of the

Agricultural Department is a Ponvar and several

members of the caste have made large sums as forest

and railway contractors in this District. Ponvar

shikaris also are not uncommon. They are generally

averse to sedentary occupations and though quite

ready to avail themselves of the advantages of primary

education, they do not as a rule care to carry their

studies to a point that would ensure their admission to

higher ranks of Government service. Very few of them

are to be found as patvaris, constables, or peons. They

are a handsome race with intelligent faces usually fair

with high foreheads and often grey eyes. They are not

as a rule above middle height but they are active and

hardworking and by no means deficient in courage and

animal spirits or a sense of humour. They are clannish

in the extreme and to elucidate a criminal case in

which no one but Ponvars are concerned and in a

Ponvar village is usually a harder task than an average

police officer can tackle. At times, they are apt to affect,

especially in conversation with government officials, a

whining and unpleasant tone, especially when

pleading their claim to some concession or other, and

they are by no means lacking in astuteness and are

good hands at a bargain. But they are a pleasant, intel-

ligent and plucky race, not easily cast down by

misfortune and always ready to attempt new

enterprises in almost any direction except those

indicated by the Department of Agriculture. Their

caste customs do not differ in any marked way from

those of the other Hindus of the district. They used to

allow polygamy. They bitterly resent and able, heavily

revenge any attempt on the virtue of their women by an

outsider.

It is customary among the Ponvars for the

parents to supply clothes to a married daughter, so


long as they live and during this period, a wife will not

accept any clothes from the husband. At her

marriage, a girl is given a dowry called Khamora and

she retains this for her own use, her husband having

no control over it. The wife is a very important person

among the Ponvars and the husband will not give

anything to eat or drink out of the house, without her

concurrence. The Ponvar women are very good cooks

and appreciate variety in food. They also make pretty

grass screens and mats for the house. The Ponvars

will not eat off the ground but place their dishes on

little iron stands. At a funeral, the Ponvars eat fried

rice and sugar at the grave, which is peculiar as being

contrary to the practice of other castes.

MAHAGAON ZAMINDARI (Pp 714)

Mahagaon Zamindari," This estate is situated

in the south of Sakoli tahsil bordering the Chanda

district. Its area is 31 square miles. The founder of the

family was a Ponwar Rajput who came from Malva

and rose to the post of 2,000 horse in the service of the

Gond Raja Bakht Buland (1700 A.D.). He was given a

grant of land for suppressing a recalcitrant zamindar

in Tirora, and the family is said subsequently to have

held Lanji, which was surrendered to the Bhonsla

Government in exchange for Mahagaon. The

zamindards held sanads from the Nagpur

Government and some takids or injunctions formerly

existed which was given by Captain Wilkinson in

1822 and 1826 and conferred on the zamindar the

privilege of imposing fines upto Rs.5 and of levying a

tax upto Rs. 15 on the remarriage of windows. In 1840

a deed was granted by the Nagpur Raja, conferring the

estate on Kewal Ram, the then holder on the rule of

primogeniture." Mahagaon has an institute, imparting

training in leather working.

TIRKHEDI - MALPURI ZAMINDARI (Pp 726 - 727)

Tirkhedi - Malpuri Zamindari, "This estate of the

Tirora tahsil consists of two zamindaris, Tirkhedi

situated between the Bagh river and Salekasa and

Darekasa estates, and Malpuri to the south of

Phulchur on the borders of the Sakoli tahsil. Tirkhedi

has an area of 15 square miles and contains 7 villages.

Most of the area is hilly but the villages along the Bagh

are good ones. Malpuri has an area of 21 square miles

and has 7 villages. Much of it is forest yielding a

considerable profit. The estates have always been held

together and were granted to Pandu Ponwar in 1815 as

a reward for loyalty to the Maratha Government, when

the Ponwar Zamindar of Warad created a disturbance."

WARAD ZAMINDARI (Pp 730)

Warad Zamindari :" This estate lies in the Tirora tahsil

between Tirora and Kamtha to the south of the

Wainganga. It has an area of 70 square miles and con-

tains 32 villages. The country contains some first rate

soil. The estate was first granted by the Deogarh Raja

to a Ponwar, but in 1815 the family was ejected for mis-

rule and participation in dacoities and it was made

over to Narbad Lodhi of Bijli to whom the Kamtha

estate was given three years afterwards. Warad is now

held by the Kamtha Zamindar family of the 32 villages,

13 are held by inferior proprietors, and 4 by lessees."


�uºuÆÉb - 5

gekjs Lora=rk laxzke lsukuh gekjs lekt esa tks Lora=rk laxzke lsukuh gq;s os lHkh laiw.kZ iokj tkfr ds fy;s

LokfHkeku vkSj xkSjo Lo:Ik gS A1½ Lo-Jh dVjs i`Fohjkt n'kjFk & ¼tUe 1919½ tUexkao & [kMdh] Mksajxxkao rkyqdk &

frjksMk] ftyk & HkaMkjkA bUgksus 1942 ds pys tkvks* vkanksyu esa /ot oanuk ,oa izHkkr Qsjh fudkydj tutkx`rh dh A QyLo:Ik mUgs N%ekg dk dkjkokl gqvk FkkA

2½ Lo-Jh ijkMdj jkekth y{e.k & ¼cky lR;kxzgh] tUe 1923½ cky lR;kxzkgh dh gSfl;r ls oS;fäd lR;kxzg esa Hkkx ysus ds dkj.k 6 ekg dk dkjkokl gqvk FkkA

3½ Lo-Jh pkS/kjh gfjpan lsxksth & tUexkao & flgksjk] rkyqdk&rqelj] ftyk&HkaMkjk] 1930&31 esa fons”kh diMksa dh gksyh ,oea iape tkWtZ dh QksVks tykus ckcr 6 ekg dh ltk gqbZ FkhA

4½ Lo-Jh Bkdjs txiky /kkuq & tUexkao&;sjyh] rkyqdk ,oa ftyk&HkaMkjk] f”k{kk&izkS<A lu 1930 esa taxy lR;kxzg rFkk] lu 1942 ds vkanksyu esa ikB”kkyk ij jk"Vªh; /ot Qgjk;k] izHkkr Qsjh fudkydj jk"Vªh; ?kks"k.kk dh] ckcr mUgs pkj ekg dk lJe dkjkokl gqvk Fkk A

5½ Lo-Jh iVys /kksaMwth uankth & ¼tUe 1910½ tUexkao&;sjyh] rkyqdk&rqelj] ftyk&HkaMkjk] f”k{kk&izkSa< lk{kjrk A lu 1941 ds lR;kxzg esa Hkkx ysus ds dkj.k 19 fnu ltk gqbZ Fkh A lu 1942 esa ikB”kkyk ij jk"Vªh; /ot yxkus ds dkj.k N%ekg dh lJe dkjkokl dh ltk gqbZ Fkh A

6½ Lo-Jh ikj/kh 'kkejko ckckth & ¼tUe 1921½ tUexkao&xksafn;k] ftyk&HkaMkjk] lu 1942 esa fo|kfFkZ;ksa dk tqywl iqfyl LVs”kuij ys tkus ds dkj.k dqN fnuksa ds fy;s utjdSn fd;s x;s Fksa A

7½ Lo-Jh dkVoys fdluyky Jko.kth & ¼tUe 1925½ tUexzkae&flouh ¼ika<qjuk½] ftyk&fNanokMk] lu 1940 ls 42 rd djks ;k ejks* rFkk vaxzstks Hkkjr NksMks* vkanksyu ds le; Hkwfexr dk;Z djrs le; o/kkZ iqfyl LVs”ku ij utj can fd;s x;s A

8½ Lo- Jh ikj/kh lqdksckth foBksckth & tUexkao&;sjyh] ftyk&HkaMkjk] A lu 1930 esa taxy lR;kxzg esa Hkkx fy;k ,oa 1942 ds Hkkjr NksMks vkanksyu esa lfEefyr gksus ds dkj.k ukS ekg dh ltk gqbZ A

9½ Lo- Jh fclsu n'kjFk HkkxjFk & ¼tUe 1904½ tUexko&cMsxkao] rg&frjksMk] ftyk&HkaMkjk] lu 1942 ds pys tkvks* vkanksyu esa Hkkx ysus ds dkj.k ukxiqj tsy esa

lkr ekg dh ltk gqbZ A10½ Lo- Jh jkgkaxMkys t;iky rqylhjketh & ¼tUe 1904½ tUexako&;sjyh]

ftyk&HkaMkjkA bUgs lu 1930 esa taxy lR;kxzg rFkk 1932 lk[kj lR;kxzg* rFkk lu 1941 ds oS;fäd lR;kxzg esa Hkkx ysus ds dkj.k dkjkokl gqvk FkkA

11½ Lo- Jh jkgkaxMkys tkuckth /kksaMckth & ¼tUe 1909½ tUe LFkku&;sjyh] ftyk&HkaMkjk]A lu 1940&41 esa oS;fäd lR;kxzg djus ds dkj.k utj dSn ,oa 1942 ds vkanksyu esa Hkkx ysus ds dkj.k 1 o"kZ lJe dkjkokl dh ltk gqbZ Fkh A

12½ Lo-Jh jkgkaxMkys /kuikyth nkSyr & ¼tUe 1922½ tUe LFkku&;sjyh] ftyk&HkaMkjk]A lu 1942 esa ikB'kkyk ij jk"Vªh; /ot Qgjk;k] lcc N%ekg dkjkokl dh ltk gqbZ FkhA

13½ Lo-Jherh jkgkaxMkys ikjcrhckbZ tkuckth & ¼tUe 1913½ tUe LFkku&lkdMh] ftyk&HkaMkjk A taxy lR;kxzg rFkk 1942 ds pys tkvks* vkanksyu esa Hkkx ysus ds dkj.k N%ekg lJe dkjkokl dh ltk gqbZ Fkh A

14½ Lo-Jh jkgkaxMkys Hkksykth n'k:th & ¼tUe 1922½ tUe LFkku&;sjyh] ftyk&HkaMkjkA lu 1942 ds pys tkvks* vkanksyu esa Hkkx ysus ds dkj.k lkr ekg dh lJe dkjkokl dh ltk gqbZ FkhA

15½ Lo- Jh jkgkaxMkys lqdkth cq/kkth & ¼tUe 1913½ tUe LFkku&;sjyh] ftyk&HkaMkjk A bUgs lu 1932 esa taxy lR;kxzg rFkk lu 1941 ds dkWaxzsl oS;fäd lR;kxzg esa rFkk 1942 ds vkanksyu esa Hkkx ysus ds dkj.k lkr ekg lJe dkjkokl dh ltk gqbZ Fkh A

16½ Lo- Jh iokj lqjrjke ?kqfl;kth & tUexkao&ia/kjk[ksMkh] rg-&lkSlj] ftyk&fNanokMkA Lora=rk laxzke ds fofHkUu vkanksyuksa esa Hkkx ysus ds dkj.k N%ekg dk dkjkokl gqvk Fkk A

17½ Lo- Jh /kkjiqjs jkepUnzjko tkxksckth & ¼tUe 1905½ xzke&flouh] ftyk&fNUnokMk A bUgksus lu 1931 esa Jh lkYisdj ds usr`Resa [kqVkEck taxy lR;kxzg esa Hkkx fy;k rFkk ^Hkkjr NksMks* vkanksyu ds le; xzke ?kqedj jk"Vªh; vkanksyuizn cqysVhu ckVus dk Hkwfexr dk;Z fd;k FkkA

18½ Lo- Jh lokbZ Mksekth dk'khjke & ¼tUe 1908½ xzke&flouh ftyk&fNUnokMkA bUgksus lu 1931 esa Jh lkYisdj ds usr`Ro esa [kqVkEck taxy lR;kxzg* esa Hkkx fy;k Fkk A lu 1942 ds vkanksyu esa Hkwfexr dk;Z fd;k Fkk A

19½ Lo- Jh pkS/kjh uRFkqth ukxksth & ¼tUe 1910½ xzke&flouh ¼ika<qjuk½ ftyk&fNUnokMkA bUgksus lu 1931 esa xzke nk<hesVk taxy lR;kxzg esa Hkkx fy;k Fkk A ^Hkkjr NksMks* vkanksyu esa cqysfVu ckVusdk Hkwfexr dk;Z fd;k FkkA

20½ Lo- Jh xMhth egktu & xzke&fpapksyh cM] ftyk&fNUnokMk A vkius lu 1931 esa djokj&<kuk ds taxy lR;kxzg esa lfØ; Hkkx fy;k Fkk A lu 1941&42 ds vkanksyu esa


e/;izns'k ds vusd oS;fäd lR;kxzfg;ksa dh lgk;rk dj] Hkwfexr dk;Z fd;k Fkk A 21½ Lo- Jh fclsu Hknnqyky & ¼tUe 1909½ vkidk tUe xzke&nksanhokMk] rg- o

ftyk&flouh esa gqvk Fkk A vkius d{kk&7 oh rd f”k{kk izkIr dh A lu 1928&29 esa vkius iVokjh dh ukSdjh ls thou dh 'kq:vkr dh A ijarq mlds rqjar ckn gh vFkkZr 1929 esa ukSdjh NksMdj ,d dkWaxzsl dk;ZdrkZ dh gSfl;r ls vki Lora=rk laxzke esa lfEefyr gks x, A vkius lu 1930&31 esa [kksy&<ksMk taxy lR;kxzg esa Hkkx fy;k A ifj.kke Lo:i flouh tsy esa vkidks rhu ekg dh ltk dkVuh iMhA

22½ Lo- Jh pkS/kjh diwjpan & ¼tUe&1901] fu/ku&1959½ vkidk tUe xzke&<kduh ¼r-xksafn;k½] esa gqvk FkkA vkius Lons”kh lR;kxzg ds le; fons”kh diMksa dh gksyh esa vius dherh oL= Qsd fn, rFkk [kknh /kkj.k djus yxs A lu 1940 esa xka/khth ds usr`Ro esa O;fäxr lR;kxzg esa lfEefyr gq, A ftyk ujflagiwj ds djsyh xzke esa vkidks fxj¶rkj fd;k x;k A nqljh ckj vius xzke <kduh esa gh lR;kxzg fd;k vkSj fxj¶rkj gq, A frljh ckj 1942 ds Hkkjr NksMks vkanksyu esa iqUk%fxj¶rkj fd;s x;s rFkk HkaMkjk ,oa ukxiqj dh tsyksa esa vkidks lkr ekg dk dkjkokl Hkqxruk iMk A

23½ Lo-Jh VsaHkjs xtkuu uUgqyky & ¼tUe%03@10@1911] e`R;q%15@11@1983½ xzke&ykMlk ¼ykath½] ft- ckyk?kkV ¼e-iz½ A Jh xtkuu uUgqyky VsaHkjs laiUu d`"kd] lPps ns”kHkä rFkk xka/khth ds dêj vuq;k;h Fks A o"kZ 1930 esa tc egkRek xka/kh ykath vk;s Fks ogka mUgksus ^vlg;ksx vkanksyu* ds fy;s flag xtZuk dh Fkh A taxy ls ?kkl dVkbZ dh vaxzst 'kklu us ikcanh yxkbZ Fkh A xka/khthus ml ikcanh dks rksMus dk tu vkOgku fd;k A Lo- Jh xtkuu VsaHkjs bl vkanksyu esa dqn iMs A mUgs dkjkokl gqvk rFkk QyLo:Ik mUgs 12@09@1930 ls 26@01@1931 rd ckyk?kkV esa rFkk LFkkukarj gksdj fn- 26@01@1931 rd dsUnzh; dkjkx`g ukxiqj esa ;kruk,Wa lgrs jgs A mudk vuq”kklu eísutj j[krs gq, mUgs 1 ekg 12 fnu dh ltk ekQ dh xbZ A mUgs Hkkjrh; 'kklu }kjk esMy rFkk rkeziV ls lUekfur fd;k x;k A rFkk ckyk?kkV esa fufeZr vej 'kfgn f”kyk ij mudk uke js[kkafdr fd;k x;k gS A

24½ Lo-Jh iVsy dqathyky & ¼tUe%1892] e`R;q%1983½ xzke&jruiqj ¼mxyh½] ft-flouh ¼e-iz-½ A vkidks o"kZ 1923 ds >aMk lR;kxzg esa Hkkx ysus ds tqYe esa nsM ekg ltk dSan esa Hkqxruh iMh A i'pkr o"kZ 1930 ds taxy lR;kxzg esa pkj ekg dk lJe dkjkokl gqvk Fkk A o"kZ 1932 ds vlg;ksx vkanksyu esa N%ekg tcyiqj dkjkx`g esa canh jgsa A

25½ Lo-Jh iaokj xqykc cyoUr & ¼xzek lkybZ] rg- cj?kkV] ft- flouh e-iz-½ vki us 1923 ds >aMk lR;kxzg esa Hkkx ysus ds dkj.k nsM ekg rFkk 1930 ds taxy lR;kxzg esa Hkkx ysus ds dkj.k 3 ekg dh lä etqjh dk dkjkokl gqvk Fkk A

26½ Lo- Jh iaokj xqykcflag ckykth & ¼tUe%1902] e`R;q%1956½ xzke&lkybZ] rg- cj?kkV] ft- flouh ¼e-iz-½ A vki us o"kZ 1930 esa taxy lR;kxzg esa Hkkx fy;k Fkk vkSj 3 ekg dk

dkjkokl fNanokMk tsy esa Hkqxruk iMk FkkA27½ Lo- Jh egktu xqgktk ckykth & xzke ikSaMh] Fkkuk & mxyh] ft- flouh ¼e-iz-½A vki us

1930 ds taxy lR;xzg esa Hkkx fy;k Fkk vkSj rhu ekg dh flouh tsy esa canh cuk;s x;s Fks A

28½ Lo- Jh iokj tXxq & xzke ukpuokgh ft- flouh A o"kZ 1923 ds >aMk lR;kxzg esa 3 ekg dh flouh dkjkx`g esa ltk dkVh FkhA

29½ Lo- Jh iokj txrjke & xzke ukpuokgh] ft- flouh ¼e-iz-½ A o"kZ 1923 ds >aMk lR;kxzg esa 3 ekg tsy dh ltk Hkksxh A

30½ Lo- Jh iokj >Yyh egktu & xzke&ukpuokgh] ft- flouh ¼e-iz-½ A o"kZ 1923 ds >aMk lR;kxzg esa 1 ekg dk dkjkokl gqvk Fkk A

31½ Lo- Jh iokj ukuk taxyh & xzke lkybZ] rg- cj?kkV] ft- flouh ¼e-iz-½ A o"kZ 1930 esa taxy lR;kxzg ds dkj.k 3 ekg dk dkjkokl gqvk FkkA

32½ Lo- Jh iokj ukukth & xzke ikSMh Fkkuk] mxyh ft- flouh A o"kZ 1930 ds taxy lR;kxzg ds dkj.k 3 ekg dk lJe dkjkokl A

33½ Lo- Jh iokj ukuw fnoku & xzke mxyh] ft- flouh] o"kZ 1923 ds >aMk lR;kxzg ds dkj.k ns< ekg vkSj 1930 ds taxy lR;kxzg dkj.k 4 ekg dk flouh tsy esa dkjkokl gqvk Fkk A

34½ Lo- Jh iokj ikaMq ghjk & xzke ikSMh] Fkkuk&mxyh] ft- flouh] o"kZ 1930 ds taxy lR;kxzg esa Hkkx ysus dh otg ,d ekg dk dkjkokl A

35½ Lo- Jh iokj Qksxy lkrq & xzke ukpuokgh] ft- flouh] o"kZ 1930 ds taxy lR;kxzg esa Hkkx ysus ds dkj.k 4 ekg dk dkjkokl A

36½ Lo- Jh iokj y{e.k rqykjke & xzke ikSMh] Fkkuk&mxyh] ft- flouh A o"kZ 1930 ds taxy lR;kxzg dkj.k 3 ekg dk dkjkokl gqvk FkkA

37½ Lo- Jh iokj lhrkjke eYgkjjko & xzke ukpuokgh] Fkkuk&mxyh] ft- flouh A o"kZ 1930 ds taxy lR;kxzg dkj.k 3 ekg dk dkjkokl A

38½ Lo- Jh iokj galkjke jkeizlkn xzke lksujokj] ft- flouh A o"kZ 1930 ds taxy lR;kxzg esa Hkkx ysus ds dkj.k 3 ekg dk dkjkokl A

39½ Lo- Jh iokj f=yksdflag vkuanh & & xzke ikSMh] Fkkuk&mxyh] ft- flouh A o"kZ 1933 ds yxku canh vkanksyu ds dkj.k 3 ekg dk dkjkokl A

40½ Lo- Jh iokj rkrq f<o: & xzke ukpuokgh] Fkkuk&mxyh] ft- flouh A o"kZ 1923 ds >aMk lR;kxzg ds dkj.k ns< ekg dh ltk vkSj o"kZ 1930 ds taxy lR;kxzg dkj.k 4 ekg dkjkoklA


ÁçzQNÿ ûçºç �NÿçuÆo ºY�ç®õ1. �Äçº Ìªç\ - LNÿ uÌæÒçÄÁççzNÿ�, �Äçº ÌætzÆ 1 : 13-21

(1984).2. ®ìÄç ÄT| osç Ìçªçu\Nÿ �uºÄo|�, �Äçº ÌætzÆ 2 : 41-43

(1985).3. �Äçºy Æçty £®çÒ, tÒz\Nÿy Y�zb ªõ - §çz\ �um|Nÿç - 7 : 17-19,

(1986)4. �Äçº ªÒçÌ§ç ¤yÌÄë Æoçu£t ªõ - §çz\�Þ (�Äçº ªÒçÌ§ç

Ëªºm TÀæs EçªTçæÄ-Tçõut®ç Eu�ÄzÆ�) 1-6, (1986).5. Eçto Ìz ÁççYçº (Tyo), �Äçº ÌætzÆ, 4 : 05 (1987).6. Èy ÒzªõüuÌæÒ �åÄçº (Ã®uOÿnÄ t�|m), �Äçº ÌætzÆ 4 : 07-09

(1987).7. \¤ \¤ ËÄ\çuo �zª \�ªç�Ì ªõ Gªäg �ägzTç (Tyo) �Äçº ÌætzÆ

5 : 04 (1988).8. �Å� Òy �Å� �Äçº ÌætzÆ 6 : 01-02 (1989)9. �çT�ìº ªõ §Ä� Nÿç u�ªç|m - Òªçºç twj ÌæNÿÁ�, �Äçº ÌætzÆ 7 :

01-03 (1990).10. Nÿç{� NÿÒoç Ò{ uNÿ ÌæTe� u�ºs|Nÿ Òø ? - �Äçº [®çzuo, 2: 1-

3,(1990).11. ®ìÄç ÄT| Nÿy G�zqç M®çõ ? �Äçº ÌætzÆ 8 : 01-03 (1991).12. Ä{�TæTç Vçby Nzÿ �Äçº, �Äçº ÌætzÆ 9 : 01-06 (1992).13. ®Òy ÄOÿ Ò{, ÌÒy ÄOÿ (Tyo), �Äçº ÌætzÆ 9 : 19 (1992).14. �Äçºçõÿ Nÿç ÌÒy NìÿÁç: ¤À©ÒqÞ - �Äçº Äçmy 2 : 1-3, (1992).15. �Äçºçõÿ Nÿç ªçÁçÄç Ìz ¤{�TæTç Vçby ªõ �tç�|m - �Äçº ªÒçÌ§ç

ËªçuºNÿç 15-17,1992.16. ¤Ì ÌçæÌ ÁçõTz o§y \¤ §Ä� �îm| ¤� \ç® (Tyo), �Äçº ÌætzÆ,

10 : ETÀ�wÉe (1993)17. �ºªçº : �Äçºçõ Nÿç ºç\ÄæÆ, �Äçº ÌætzÆ 10 : 01-06 (1993).18. �Äçº ªÒç®çzTy <§ow|Òuº> - �Äçº §çºoy - 1 : 40-43, (1993).19. �ºªçºçõ Nÿy Eªº Ësç�n® NÿÁççNwÿuo®ç}, �Äçº ÌætzÆ,11 : 11-

14 (1994).20. �Äçºçõ Nzÿ NìÿÁçtzÄoç - LNÿ ÌÄz|qm, �Äçº ÌætzÆ 11 : 17-20

(1994).

�uºuÆÉb - 6

Òªçºz ÁççzNÿ�uou�u�E. �çª LÄª½ uÄ�ç�Ì§ç, ÁççzNÿÌ§ç qzÞ �t

1. ËÄ. E}g.uYæoçª�ºçÄ Tç{oª, ¤çÁççVçb ÌçæÌt2. ËÄ. Èy §çzÁççºçª �çº�y, ¤çÁççVçb ÌçæÌt3. ËÄ. E}g.Èy oz\ÁççÁç bõ§ºz, �ºÌÄçgç, ¤çÁççVçb uÄ�ç®Nÿ,uÄ.Ì.E�®q,N}ÿu¤.ªæÞy ª.�.4. ËÄ. Èy sç�uÌæÒ u¤Ìz�, ÄçºçuÌÄ�y, u\.¤çÁççVçb uÄ�ç®Nÿ5. ËÄ. E}g.Èy.�y.gy.ºÒçæTgçÁçz, TçzºzTçæÄ, u\.Tçõut®ç uÄ�ç®Nÿ 6. ËÄ. Èy \çTz¾çº�çs u¤Ìz�, ¤ºVçb, u\. uÌÄ�y uÄ�ç®Nÿ7. ËÄ. Èy Eçz^y§çH ºÒçæTgçÁçz, NæÿbTy, u\.¤çÁççVçb uÄ�ç®Nÿ8. ËÄ. Èy �oç�ÁççÁç u¤Ìz�, �ºÌÄçgç, u\.¤çÁççVçb uÄ�ç®Nÿ, ºç[®ªæÞy, ª.�.ÆçÌ�9. Èy NzÿÆÄºçÄ �çº�y, oìªÌº, §ægçºç uÄ�ç®Nÿ, ÌçæÌt10 ËÄ. Èy.§{«®çÁççÁç\y �bÁçz, uoºçzgç, u\.§ægçºç uÄ�ç®Nÿ11. ËÄ. E}g.Èy ª�ìÌît� Tç{oª, Q{ºÁççæ\y, u\.¤çÁççVçb uÄ�ç®Nÿ12. ËÄ. Èy ºçªYæü ÒuºmQzgz, TçzºzTçæÄ, u\.§ægçºç uÄ�ç®Nÿ13. Èy Nzÿ.gy.tzÆªìQ, ÄçºçuÌÄ�y, NÿbæTy, ¤çÁççVçb ÌçæÌt, (Äo|ªç� uÄ�ç®Nÿ)

14. Èy ÁççzY�ÁççÁç eçNÿºz, NÿbæTy, u\.¤çÁççVçb uÄ�ç®Nÿ, NwÿuÊºç[®ªæÞy, ª.�.15. ËÄ.Èy.§îÄ�ÁççÁç �çº�y, uNÿº�ç�îº, u\.¤çÁççVçb uÄ�ç®Nÿ16. gç}. QìÆçÁç ¤çz�Yz, TçzºzTçæÄ Tçõÿut®ç, §ægçºç uÄ�ç®Nÿ*, ÌçæÌt17. Èy Tç{ºyÆæNÿº u¤Ìz�, ¤çÁççVçb, ª.�.ÆçÌ� uÄ�ç®Nÿ, ÌçæÌt (Äo|ªç� NwÿuÊªæÞy)

18. Èy uÄ¾çz¾çº §To, Q{ºÁççæ\y, ¤çÁççVçb uÄ�ç®Nÿ, ÌçÌæt ºç[®ªæÞy, ª.�.ÆçÌ�

19. ËÄ.Èy ª�yºçª ¤çºæTz, ªìÁçoçF|, ¤{oìÁç uÄ�ç®Nÿ20. ËÄ.Èy §çºoÁççÁç u¤Ìz�, ¤ºVçb, uÌÄ�y uÄ�ç®Nÿ21 ËÄ.Èy F|¾çºt®çÁç �bÁçz, oìªÌº, u\.§ægçºç uÄ�ç®Nÿ22 gç}. jçÁçuÌæÒ u¤Ìz�, ¤ºVçb, u\.uÌÄ�y uÄ�ç®Nÿ,Nzÿ¤y�zb ªæÞy ª.�.ÆçÌ�23 Èy ªçºçzoºçÄ QÄÌz, �çæjìº�ç, u\.uZætÄçgç uÄ�ç®Nÿ24 Èy EÆçzNÿ NÿgÄz, ªìÁçoçF|, u\.uZætÄçgç uÄ�ç®Nÿ25 Èy EçõNÿçºuÌæÒ u¤Ìz�, ÄçºçuÌÄ�y, u\.¤çÁççVçb uÄ�ç®Nÿ 26 Èy. bçªÁççÁç ÌÒçºz, NÿbæTy, u\. ¤çÁççVçb uÄ�ç®Nÿ, ªæÞy, ª.�.ÆçÌ�27 Èy. Yì�çyÁççÁç eçNìÿº, TçzºzTçæÄ, §ægçºç uÄ�ç®Nÿ, ÌçæÌt28 Èy. Qçzªz¾çº ºÒçæTgçÁçz, TçzºzTçæÄ, u\.Tçzut®ç uÄ�ç®Nÿ29. Èy uÆÆì�çÁç �bÁçz, §ægçºç ÌçæÌt30. Èy ¤çz�uÌæÒ §To, Q{ºÁççæ\y, u\.¤çÁççVçb uÄ�ç®Nÿ Äo|ªç� ÌçæÌt

31. Èy Òzªæo �bÁçz, TçzºzTçæÄ, u\.Tçõut®ç uÄ�ç®Nÿ32. Èy ºÄy ºçmç, ¤g�zºç, u\. EªºçÄoy Äo|ªç� uÄ�ç®Nÿ

33. Èy ª�ì §To, �ÌºÄçägç, u\.¤çÁççVçb Äo|ªç� uÄ�ç®Nÿ

34. Èy uÄ\® ºÒçTægçÁçz, uoºçzgç, u\.Tçzõut®ç Äo|ªç� uÄ�ç®Nÿ



21. Ìçªçu\Nÿ LNÿoç ÌÄçz|�uº, �Äçº ÌætzÆ 12 : 01-03 (1995)22. u�ºsy ¤ägç �ìÄçº, �Äçº ÌætzÆ 13 : 03-05 (1996)23. Ìçªçu\Nÿ Gðºtçu®nÄ, �Äçº ÌætzÆ 15 : 13-14 (1998)24. �Äçº \çuo Nzÿ LzuoÒçuÌNÿ oá®, �Äçº ÌætzÆ (Æoçu£t uÄÆzÊçæNÿ)

1-5, (1999).25. �Äçº ªÒçÌ§ç Nÿç ÌæVÊ|ºo Ìç{ ÄÊçzúNÿç Ì¢ÿº, �Äçº ÌætzÆ 16:

11-13 (1999).26. Ìçªçu\Nÿ Nÿç®| Nÿº�z Nzÿ �îÄ| E��z ¤yªçº ª� Nÿç FÁçç\

Nÿºç®õÿ? �Äçº ÌætzÆ -17/18, 05-06 (2001)27. �Äçº Ìªç\ Nÿç Eçnª�uºY® - �Äçº Äçmy, 12: 1-2, 200228. �Äçº (�ºªçº) ÆçÌNÿçõ Nÿç uÄt§|�º ÆçÌ�, �Äçº ÌætzÆ, 19 :

17-19 (2003)29. �Äçº uÄt§| Nzÿ ºç\ç, �Äçº [®çzuo, 7 : 1-3, 200330. ºç\ç §çz\ - �Äçº t�|m, 1: 51, (2005)31. quÞ® �Äçºçõ Nÿy Æç{®| Tçsç (Tyo), �Äçº ÌætzÆ 22 : 27-28

(2006)32. ªÒçºç\ç §çz\ Nÿy NÿÒç�y Eu§ÁçzQçõÿ Nÿy \ì¤ç�y - �Äçº t�|m 2:

17-21, (2006).33. EuQÁç §çºoy® �åÄçº quÞ® ªÒçÌ§ç <<Òªçºz Ìçªçu\Nÿ uÄNÿçÌ

Nÿy EQæg [®çzuo>>, �Äçº Ìªç\ tÆ|� (Eu�ÄzÆ� uÄÆzÊçæNÿ) 13-18, (2006).

34. �Äçº NìÿÁç ÈzÉe : ºç\ç §çz\ - �Äçº Ìªç\ tÆ|� (Æoçu£tÌªçºçzÒ uÄÆzÊçæNÿ) 63-69, (2007).

35. §TÄç� ºçª : Òªçºz uYºËsç®y �zºmç Èçzzo - �Äçº t�|m - 5:19-22 (2009).

36. �Äçºçõÿ Nÿy NìÿÁçtzÄy-ªÒçªç®ç - �Äçº t�|m, 6: 23-25,(2010).37. Ìçªçu\Nÿ Eç®çz\�çõÿNzÿ uÁç®z ¤Ìæo �æYªy ÌÄçz|ðª uous - �Äçº

Äçmy 20 : 1-2, (2010).38. �Äçºçõ Nÿç ªçÁçÄç Ìz Ësç�çoºm, �Äçº ÌætzÆ 26:23-28

(2011). (NìÿZ E�Zî®z LzuoÒçuÌNÿ �ÒÁçî)39. �Äçºy ¤çzÁçy - �çzÄçº \çTwuo, ËªºumNÿç 4 : 32-39, 2011.40. ºç\ç§çz\ �uoªç E�çÄºm ÌªçºçzÒ §çz�çÁç, �Äçº t�|m 7,

(2011).

Ìæt§| TÀæs1. EuS��ìºçm, Ì©�çtNÿ - Lª.L�.tð,NÿÂNÿðç, 19032. �ÄÌçÒÌçæNÿ Yuºo, ªìÂÂzQNÿ- �t½ªTì�o, Ì©�çtNÿ - �æ.Äçª�ÆçËÞy,

¤©¤F|, 19953. �§çÄNÿYuºo½ ªìÂÂzQNÿ- �§çYæü, Ì©�çtNÿ ªìu�u\�uÄ\®,

EÒªtç¤çt,19404. §çz\�¤��, ªìÂÂzQNÿ- ¤ÁÂçÂ, Ì©�çtNÿ \TtyÆÆçËÞy, �b�ç, 19625. ®ìuOÿNÿÁ�o», ªìÂÂzQNÿ - §çz\, Ì©�çtNÿ F|¾çºYæüÆçËÞy, NÿÂNÿðç,

19176. ÈwæTçº�NÿçÆ, ªìÂÂzQNÿ- §çz\ Ì©�çtNÿ \y.Eçº.\çzÌz¢ÿº, ª{Ìîº, 19557. ÈwæTçºªæu\ºyNÿsç, ªìÂÂzQNÿ- §çz\ Ì©�çtNÿ gç}. Nzÿ.Nzÿ.ªì�Æy, ¤©¤F|,

19588. ÌºËÄoy Nÿleç§ºm, ªìÂÂzQNÿ- §çz\, Ì©�çtNÿ \yÄç�æt uÄùçÌçTº,

NÿÂNÿðç, 18949. EçF|�z ENÿ¤ºy ªìÂÂzQNÿ- E¤ìÂ ¢ÿ\Â, Ì©�çtNÿ ®tì�çs ÌºNÿçº,

NÿÂNÿðç, 194810. �Äçº ÄæÆ t�|m ªìÂÂzQNÿ- t®çÂtçÌ uÌæj°ç, Ì©�çtNÿ tÆºs Æªç|,

¤yNÿç�zº, 196011. T\zub®º Eç}¢ÿ �çº Ëbzb, Ìæ�çtNÿ- Ìy.F|. ÂìEg|,Llg Nzÿ.Nzÿ.ÂzÂz,

¤©¤F|,190812. §çz\ºç\ç - ÂzQNÿ - �y.by. LÌ.Eç®æTçº, ªüçÌ, 193113. ºç\�ìoç�z Nÿç FuoÒçÌ, ÂzQNÿ - Tç{ºyÆæNÿº Eçz^ç, E\ªzº, 193314. ty uÒËb~y Eç}¢ÿ ty �ºªçº gç®�zËby, ÂzQNÿ - gy.Ìy.TçæTìÂy, jçNÿç

193315. L�ÁÌ Llg LulbMÄybyÌ Eç}¢ÿ ºç\Ësç�, Ì©�çtNÿ- Nÿ�|Â \z.bçg,

Âæg�, 192016. ty �ºªçºçÌ, ÂzQNÿ -�uo�çÂ §çub®ç, tzÒÂy, 197017. ºçÌªçÂç, Ìæ�çtNÿ - L.Nzÿ.Nÿçz�z|Ì, Âæt�, 192418. �çº Llg ªçægî - ÂzQNÿ - F. ¤�z|Æ, ¤©¤F|, 190219. Ëbgy\ F� FægçzÂç\y, ÂzQNÿ - Äy.Äy.uªºçÆy, �çT�ìº 196020. ºç\ç §çz\, ÂzQNÿ - Äy.L�. ºzH, FÂçÒç¤çt, 193221. �ºªçºÌ½ Eç}¢ÿ �çº Llg ªçÂÄç ÂzQNÿ - N}ÿ�b� Ìy.F|. ÂìEg Llg

Nzÿ.Nzÿ.ÂzÂz, ¤©¤F|, 1908

267 268

�Äçºy rç�ty� / �Äçºy rç�ty� /120269 270

22. §çz\YuºÞ, ªìÂÂzQNÿ-ºç\Ä¨§, Ìæ©�çtNÿ-¤y.Ìy.LY.Zç¤ägç osçLÌ.ÆæNÿº�çºç®m�, §çºoy® rç��ye �NÿçÆ�, 1964.

23. �ºªçº Eu§ÂzQ, Ìæ�çtNÿ, EªºYæt uªðÂ, EÒªtç¤çt, 197924. ºç\ç §çz\ Nÿç ºY�çuÄ¾ç, ÂzQNÿ - §TÄoyÂçÂ ºç\�ìºçzuÒo,

\®�ìº,1990.25. ªÒç�oç�y §çz\ - ÂzQNÿ - ÒyºçÂçÂ Æªç|27. ºç\ç §çz\, ÂzQNÿ -uÄ¾ç�çs28. �çº Nzÿ �åÄçº ºç\ÄæÆ Nÿç Ìæuq�o FuoÒçÌ, ÂzQNÿ - ºVì�çs ªìNìæÿt

ÆçËÞy, Ftæ çº{ , 1947.29. §ægçºç u\Âç T\zub®º, ªÒçºçÉb~ ÆçÌ�, ªìæ¤F|, 197930. §çz\ �ºªçº L�g Òy\ bçFª, ÂzQNÿ - ªÒzÆ uÌæÒ31. t Eçb| Eç}¢ÿ t �ºªçºç\ Eç}¢ÿ ªçÂÄç, ÂzQNÿ- Eçº.Nzÿ.Æªç|32. ®ìT-®ìuT� �çº - ¤y. L�. Âìum®ç33. ªçÂÄç sÀì L\zÌ - ÂzQNÿ - Nzÿ. Ìy. \{�34. �ºªçº Eu§ÂzQ, Ìæ�çtNÿ- LY. ¤y. uÞÄzty35. ª�®�tzÆ Nÿç FuoÒçÌ, ÂzQNÿ - ÒyºçÂçÂ36. uÒætî uºÂy\�, NÿËbª E}lg ª}�Ì|, ÂzQNÿ - �y. sç}ªÌ½, 195637. ºç\ç §çz\, NÿçuÂtçÌ - ûçºç �æ. ¤À\ÄÁÂ§38. gçG:� ¢ÿçÂ Eç¢ÿ Fæug®ç - ûçºç Ìy. ÃÒy. Ä{ù39. �¤æ� uYæoçªum ûçºç ªz¿oìæT40. ª�®NÿçÂy� §çºo Nÿç FuoÒçÌ - ûçºç F|ÅÄºy �Ìçt41. uÒËb~y Eç¢ÿ ªzg®çuÃÒ®Â uÒætî Fæug®ç - §çT 3 - ûçºç Èy. Ìy.ÃÒy. Ä{ù42. ugËNÿÃÒºy Eç}¢ÿ Fæug®ç - ûçºç �æ. \ÄçÒºÂçÂ �zÒ¿.43. uÒËb~y Eç}¢ÿ NÿÁYº Eç}¢ÿ Fæug®� �y�Â ûçºç Eçº.Ìy. ªì\ªtçº,

ÃÒçÁ®îª 3

V V V

44. ty b~çF£Ì L�g NÿçËb½Ì Eç}¢ÿ ty �çs|ÄzËb�| �çuÃÒæÌzÌ Eç}¢ÿ Fæug®ç L�g

Eçø� - uÄuÁç®ª NìÿNÿ (1890), �®ç ÌæËNÿºm, EçMÌ¢ÿçzg|, (1995)

45. ty NÿçËb½Ì L�g b~çF£Ì Eç}¢ÿ ty Ìõb~Áç �çuÃÒæÌzÌ Eç}¢ÿ Fæug®ç-

Eçº.uÃÒ.ºÌzÁç (1916), �®ç ÌæËNÿºm, ªzNÿuªÁç� (1995).

46. �çzÄçºy ¤çzÁçy - gç}. Ìì. ¤ç. NìÿÁçNÿmy|, �çT�ìº uÄùç�ye �NÿçÆ� (1974).

§çz\ Ëªwuo®çå

�çºçuTºy tìT| (uNÿÁçç) �çº

§çz\ ÆçÁçç, �çº

§çz\�çs (uÆÄ) ªæutº, §çz\�ìº

pawari gyandeep - written by dr. d. tembhare nagpur

Education