pedagogizacja rodzicÓw - kpbc.umk.plkpbc.umk.pl/content/180817/pedagogizacja.pdf · rola dziadkÓw...

PEDAGOGIZACJA RODZICÓW – POTRZEBY I UWARUNKOWANIA

Przemysław Ziółkowski


Bydgoszcz 2016

R e c e n z e n c i

dr hab. Małgorzata Jagodzińska

dr hab. Beata Ziółkowska

R e d a k c j a j ę z y k o wa i k o r e k t a

Bartosz Jan Ludkiewicz

S k ł a d

Adriana Górska

P r o j e k t o k ł a d k i

Studio Grafiki Wyższej Szkoły Gospodarki

ISBN: 978-83-64628-44-3

Liczba znaków: 385041

Wydawnictwo Uczelniane Wyższej Szkoły Gospodarki w Bydgoszczy

PEDAGOGIZACJA RODZICÓW – POTRZEBY I UWARUNKOWANIAPrzemysław Ziółkowski

www.wsg.byd.pl Wydawnictwo Uczelniane Wyższej Szkoły Gospodarki

5

Spis treści

WSTĘP 7

1. RODZINA 111.1. POJĘCIE RODZINY I JEJ ZNACZENIE 111.2. WSPÓŁCZESNA RODZINA 131.3. PROBLEMY WSPÓŁCZESNEJ RODZINY 161.4. TYPY RODZIN 281.5. FUNKCJE RODZINY 331.6. RODZINA JAKO ŚRODOWISKO WYCHOWAWCZE 371.7. WPŁYW ZMIAN ZACHODZĄCYCH WE WSPÓŁCZESNYM ŚWIECIE NA

FUNKCJONOWANIE RODZINY 481.8. ROLA RODZINY W KSZTAŁTOWANIU POSTAW

ORAZ PLANÓW ŻYCIOWYCH 501.9. ZNACZENIE RODZINY 511.10. RODZINY WIELOPOKOLENIOWE 531.11. KOMUNIKACJA INTERPERSONALNA W RODZINIE 591.12. DZIADKOWIE 64

1.12.1. FUNKCJA BABCI I DZIADKA JAKO SPEŁNIANIE ROLI SPOŁECZNEJ 64

1.12.2. WIĘZI MIĘDZY WNUKAMI A DZIADKAMI 671.12.3. POZYCJA BABCI I DZIADKA W RODZINIE 691.12.4. CO WNUKI OTRZYMUJĄ OD DZIADKÓW

W PROCESIE WYCHOWANIA? 731.12.5. CO DZIADKOWIE OTRZYMUJĄ OD WNUKÓW

W PROCESIE WYCHOWANIA? 751.12.6. ROLA DZIADKÓW W WYCHOWANIU WNUKÓW 761.12.7. BŁĘDY WYCHOWAWCZE W RELACJACH DZIADKOWIE

– WNUKI 84

2. WYCHOWANIE 872.1. WYCHOWANIE A PROCES SOCJALIZACJI 872.2. ŚWIADOMOŚĆ WYCHOWAWCZA RODZICÓW 892.3. STYLE WYCHOWANIA DZIECI 922.4. METODY I STYLE WYCHOWANIA 962.5. ZASADY WYCHOWANIA 1092.6. POSTAWY WYCHOWAWCZE I POTRZEBY DZIECI 1132.7. UWARUNKOWANIA WYCHOWANIA DZIECKA

W RODZINIE 1182.8. ROLA NAGRODY I KARY W WYCHOWANIU 1202.9. RODZAJE NAGRÓD I KAR ORAZ ICH ZASTOSOWANIE 122

2.10. WYCHOWANIE BEZSTRESOWE 127

3. PEDAGOGIZACJA RODZICÓW 1073.1. CEL I POTRZEBA PEDAGOGIZACJI RODZICÓW 1333.2. FORMY I METODY PEDAGOGIZACJI 1413.3. PRZYKŁADY PEDAGOGIZACJI RODZICÓW 1503.4. PERSPEKTYWY ROZWOJU PEDAGOGIZACJI 1533.5. EFEKTY PEDAGOGIZACJI 155

4. WSPÓŁPRACA RODZINY ZE SZKOŁĄ 1574.1. RELACJE RODZIC – SZKOŁA W UJĘCIU POLSKIEGO

PRAWA OŚWIATOWEGO 1584.2. SZKOŁA JAKO ŚRODOWISKO WYCHOWAWCZE 1604.3. WSPÓŁDZIAŁANIE RODZINY I SZKOŁY

W PROCESIE NAUCZANIA I WYCHOWANIA 1624.4. GŁÓWNE FORMY WSPÓŁPRACY SZKOŁY Z RODZICAMI 1734.5. ZASADY PARTNERSTWA SZKOŁA – RODZIC 1774.6. BARIERY WE WSPÓŁPRACY SZKOŁY I RODZICÓW 178

ZAKOŃCZENIE 185

BIBLIOGRAFIA 187

O AUTORZE 195



7

WSTĘP

„Rodzice są jak ogrodnicy, którzy kupują nasiona. Tyle że w przypadku dzieci nie ma takich ładnych torebeczek, gdzie widać,

co z każdego nasionka wyrośnie, i instrukcji jak się o to nasionko troszczyć. Wszystko jest wymieszane, wsadza się rękę do worka i bierze co popadnie.

Gdy rodzice zaczynają hodować swoje nasionko, to mogą mieć marzenie, by wyrósł z niego dąb.

Ale może się okazać, że zasadzili bratek. I wtedy rodzic, który się uprze przy dębie, będzie próbował z bratka zrobić dąb.

A w rezultacie nie będzie ani dębu, ani bratka. Wyhoduje jakąś hybrydę, coś bardzo nieszczęśliwego.

I skrzywdzi to nasienie. Mądry rodzic w takiej sytuacji dowie się jak hodować bratki,

i zrobi wszystko, by jego bratek był jak najbardziej udany”.

Wojciech Eichelberger

Zacznijmy nietypowo…

Jakie trzeba spełnić wymagania, aby zostać rodzicem? Odpowiedź na to retorycznie postawione pytanie brzmi zasadniczo „żadne”. Nato-miast aby móc obsługiwać wózek widłowy, należy spełnić szereg wymo-gów i kryteriów, do których należą m.in.:

• ukończone18lat,• ukończenie specjalistycznego kursu kwalifikacyjnego (26 godz.

w cenie ok. 2000 zł)• wymagane odbycie szkolenia bhp, w tym instruktaż stanowiskowy, • zapoznaniesięz instrukcjąobsługiwózkaorazinstrukcjątrans-

portu wewnątrzzakładowego oraz oceną ryzyka zawodowego na stanowisku operatora wózka,

Pedeutologia – zarys problematyki

8

• zdobycie orzeczenia lekarskiego stwierdzającego brak przeciw-wskazań do pracy na stanowisku operatora wózka.

Zkoleibymócpodjąćpracęjakooperatordźwigu,należy:• ukończyć40-godzinnykurskwalifikacyjnydlaoperatorówdźwi-

gów,• miećukończone18lat,• posiadać stan zdrowia umożliwiający podjęcie pracy operatora

na danej maszynie potwierdzony orzeczeniem specjalisty medy-cyny pracy,

• mieć ukończoną szkołę podstawową (dla operatorów suwnici cięgnikówkat.IIISi IIW,operatorówżurawisterowanychz po-ziomu roboczego, operatorów dźwigów oraz podestów rucho-mych),

• miećukończonązasadnicząszkołęzawodowalubposiadaćświa-dectwo robotnika wykwalifikowanego o kierunku elektrycznym lubmechanicznym(dlaoperatorówsuwnici cięgnikówkat.IIS,IS i IW oraz wszystkich typów żurawi z wyjątkiem sterowanych z poziomu roboczego).

Przedziwna to zatem sytuacja, gdzie dla bycia rodzicem nie okre-ślonożadnychwymagańformalnych(zarównow kontekściewieku,jaki posiadanych kompetencji czy predyspozycji), a dla operatorów wóz-ków widłowych i dźwigów państwo polskie wydało nawet akty prawne w formierozporządzeń.

Gdybyjednaksięgnąćdoliteraturyprawnej(wtymdoaktównor-matywnych, a szczególnie do kodeksu rodzinno-opiekuńczego), można by znaleźć kilka istotnych obowiązków, jakie państwo polskie nakłada na rodziców. Są to m.in.:

• obowiązekwspółdziałanianarzeczdobrarodziny(art.23),• obowiązekzaspokajaniapotrzebrodziny(art.27),• obowiązekwzajemnegoszacunkui wspieraniasię(art.87),• obowiązekwykonywaniapieczynaddzieckiemi jegomajątkiem

oraz obowiązek wychowania dziecka z poszanowaniem jego god-nościi praw(art.95),

9

Wstęp

• obowiązek troszczeniasięo fizyczny i duchowyrozwójdziecka(art.96),

• obowiązek(niezależnieodwładzyrodzicielskiej)utrzymywaniakontaktówz dzieckiem(art.113),

• obowiązekalimentacyjny(art.133).

Odziaływanie rodziny na dzieckomawpływ na kształtowanie siętzw.orientacjiprzyszłościowejdziecka,októrejwielepisząwspółcześnipsychologowie badają to zagadnienie z różnych perspektyw. Status spo-łeczno-ekonomicznyrodziny,atmosferadomowaczystylwychowaniadzieckamająznaczenienastopniowezwiększaniesięwzględnejnieza-leżnościdzieckaodwarunkówzewnętrznych,stawaniesięzdolnymdoautonomicznego kierowania własną osobą i własną drogą życiową.

Rodzinajestpierwszymśrodowiskiemwychowawczymdziecka.Tow tymśrodowiskustawiaonopierwszekroki,nabywapierwszeumie-jętności.Rodzicemają ogromnywpływna kształtowanie osobowościswojegodziecka.Jesttoodpowiedzialność,doktórejmożnai trzebasiędobrzeprzygotować.Rodzinastanowipewnąmałąspołeczność,w któ-rej istotą jest zachowanie równowagi przy ciągłym rozwoju jej człon-ków.Rodzice jakopierwsinauczyciele swoichdziecipowinniposiąśćodpowiedniąwiedzęi umiejętnościpedagogiczne,abymócdobrzewy-chowywać.Niewystarczykierowaćsięmiłością i życiowymdoświad-czeniem–rodzicepowinnirozwijaćswojąwiedzępedagogiczną,którapomożeimwykluczyćbłędywychowawcze,mogąceprowadzićdopo-ważnych zaburzeń w zachowaniu dziecka.

Wieleosóbw momencie,gdydowiadujesię,żezostanierodzicem,zadaje sobie zasadnicze pytanie: „Czy jestem dostatecznie przygotowa-na/y do roli matki/ojca i czy podołam nowej roli?”. Jest ono o tyle za-sadne,gdyżnajważniejszachybarola,jakąspołeczniewiększośćz osóbpełni,a więcrolamatki,ojca,babci,dziadka,jestwypełnianaw dużejmierze intuicyjnie. Nie ma bowiem systemu ani specjalistycznych in-stytucji,którebyczłowiekado tej roliprzygotowywały.Sąoczywiścieróżneorganizacje,którezajmująsięwspieraniemrodzicielstwa,aleto,cooferują,tozdecydowaniezamałow kontekściepotrzebspołecznych.Celem niniejszej publikacji jest próba wskazania obszarów kompeten-cji,w którepowinienbyćwyposażonykażdy,ktoprzygotowujesiędo

Pedeutologia – zarys problematyki

10

rolirodzicalubrodzicemjużjest,takżedziadków,którzybardzoczęstowspółcześniewypełniająpoczęścirolęrodzicówswoichdzieci.Celemjesttakżeudowodnienie,żepedagogizacjawynikawspółcześniez ko-nieczności,a niemody.



11

1. RODZINA

„Rodzice jako pierwsi nauczyciele swoich dzieci ponoszą szczególną odpowiedzial-ność za ich edukację, zaś edukacja szkolna ma wspierać domową, nie ją zastępować.”

Fragment Statutu Europejskiego Stowarzyszenia Rodziców

1.1. Pojęcie rodziny i jej znaczenie

Rodzina jest instytucją tak dawną jak społeczne jest życie człowie-ka;„stanowiłazawszegłównąkomórkężyciaspołecznego,podstawowąw sensiei biologicznym(zapewniającnastępstwoi ciągłośćgeneracji),i społeczno-kulturowym(wdrażającmłodągeneracjęw podstawyżyciaspołecznego i kulturowego)”1.Jejpriorytetowąrolępodkreślałjużw sta-rożytnościArystoteles.

Określenie, czym jest rodzina, sprawia wiele trudności zarównopsychologom, socjologom, jak i pedagogom. Najogólniej rzecz biorąc, rodzina jest instytucją ogólnoludzką spotykaną we wszystkich epokach i kulturach. To para małżeńska posiadająca dzieci.

Natle formułowanychw literaturzecorazkonkretniejszychdefini-cji rodziny,ogólnąstajesię ta,wedługktórej rodzina togrupaopartaw zasadzie nawspółżyciu płciowym, dostatecznie ścisła i trwała, abystworzyć warunki dla prokreacji i wychowania dzieci. Zgodnie z tą de-finicją, a bardziej konkretnie i w sposób bliższy współczesnym warun-kom,możnaokreślićrodzinęzaJ.Szczepańskim–jakogrupęzłożonąz osób, które łączył stosunek rodzicielski, z tym że chodzi tu o stosunek

1 Pedagogika, red. B. Suchodolski, Warszawa 1985, s. 205.


12

rodzicielski w szerokim, społeczno-prawnym rozumieniu. Autor mówi: „dwa podstawowe stosunki decydujące o powstaniu i istnieniu rodziny, to :małżeństwo i pokrewieństwo. Pokrewieństwo może być rzeczywiste (między rodzicami i dziećmi przybranymi). Pokrewieństwo zachodziw liniiwstępnej:rodzice,dziadkowie,pradziadkowie,orazw liniizstęp-nej,rodzice,dzieci,wnuki(...),członkowierodzinyżyjązazwyczajpodjednym dachem.”2

Z koleiZ.Tyszkadefiniujerodzinę jako„zbiorowość ludzipowią-zanychzesobąwięziąmałżeństwa,pokrewieństwa,powinowactwalubadopcji”3,a J.Rembowskiokreślająjako„małąi jednocześniepierwotnągrupęo swoistejorganizacjii określonymukładzierólmiędzyposzcze-gólnymiczłonkami,związanąwzajemnąodpowiedzialnościąmoralną,świadomąwłasnejodrębności,mającąswetradycjei przyzwyczajenia,zespolonąmiłościąi akceptującąsięnawzajem”4.

WedługJ.Bradshaw„funkcjonalna,zdrowarodzinatotaka,w którejwszyscyczłonkowiesącałkowiciefunkcjonalnii relacjepomiędzynimisącałkowiciefunkcjonalne.Jakoistotyludzkie,wszyscyczłonkowiero-dziny sąw staniewykorzystywaćw niej swoje ludzkiemożliwościdowspółpracy, indywidualizacji i spełnienia zarówno indywidualnych, jak i wspólnych potrzeb. Funkcjonalna rodzina jest zdrową glebą, na której jejczłonkowiemogąwyrosnąćnadojrzałeistotyludzkie.Maonanastę-pujące cechy:

• jestjednostkązabezpieczającąrozwóji wzrastaniekażdegoczło-wieka, włączając także rodziców,

• jest glebą, która zaspokaja potrzeby emocjonalne swoich członków,• jestmiejscem,gdzierozwijasiępoczuciewłasnegoja,• jestpodstawowąjednostkąsocjalizacjii madecydująceznaczenie

dla przetrwania społeczeństwa.”5

Wszystkie definicje rodziny łączy jedna wspólna cecha – eksponu-ją jej znaczenie, zarówno w indywidualnym życiu jednostki, w życiu

2 J. Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa 1972.3 Z. Tyszka, Socjologia rodziny, Warszawa 1974, s. 47.4 J. Rembowski, Więzi uczuciowe w rodzinie, Warszawa 1972, s. 83.5 J. Bradshaw, Zrozumieć rodzinę, Warszawa, 1994, s. 18.

13

Rodzina

narodu, jak i w życiu całego społeczeństwa. Podkreślają rolę rodzinyw wychowaniu odpowiedzialnego i w pełni przygotowanego do życia młodego człowieka.

Niemożnapominąćw tymmiejscu faktu, iż odwielu lat przeży-wamypoważnykryzys rodziny.Dyskusjao rodzinie toczy się jużnietylkowśródpsychologów,pedagogówi socjologów,alerównieżcorazczęściejwśródpolitykówi nasilasięszczególniew momentach,gdyme-diainformująnaso wciążnowychprzykładachświadczącycho rozluź-nieniuwięzirodzinnych,a takżepatologiach,którymniektórerodzinypodlegają.Z tego teżwzględu rodzą się różnorakiekoncepcjemającenaceluprzywrócenieistotnychfunkcjirodziny.Istotnystajesięfakt,iżdlawielurodzinwartościąpriorytetowąstajesiępracazawodowaorazzapewnieniedzieciomżyciazgodnez pewnymiprzyjętymistandarda-mi.Wobectegofaktusamowychowaniedziecistajesięsprawądrugo-rzędną.W wyobrażeniachwielurodzicówfunkcjętęmogłaby,a nawetpowinna, przejąć szkoła.

1.2. Współczesna rodzina

Odwielulatbadaczezajmującysięproblememrodzinyodnotowująznaczny wzrost przedmałżeńskich i pozamałżeńskich kontaktów seksu-alnych. Świadczy o tym stwierdzenie T. Pilcha: „Mimo to współżycie seksualne w relacjach małżeńskich jest bardziej cenione niż w prze-szłości.W ceniejestjakośćprzeżyć,pełnasatysfakcjaseksualnaobojgamałżonków.W przeszłości żonymiałymniejszewymaganiapod tymwzględemodmężczyzny, ale kobieca „rewolucja seksualna” podwyż-szyła wymagania kobiet, uświadomiwszy, iż istnieją możliwości uzy-skiwaniawiększejsatysfakcjiseksualnej.Brakwystarczającejsatysfakcjiseksualnej jednego lub obojga współmałżonków jest obecnie znacznie bardziejkonfliktogennyniżw przeszłości”6.

W zakresiefunkcjimaterialno-ekonomicznychcorazbardziejczłon-kowie rodziny dbają o własne dochody. Dotyczy to szczególnie rodzin pracowniczych, w których dochody posiadają zarówno mąż, jak i żona, a nierzadko również dorastające dzieci. Do wspólnej, rodzinnej „kasy” 6 T. Pilch, I. Lepalczyk, Pedagogika społeczna, Warszawa 1995, s. 147.


14

trafia tylko część uzyskanych dochodów, reszta natomiast pozostajew gestii poszczególnych członków rodziny i może być przeznaczana na ich indywidualne cele.

W ostatnimczasiedaje się zaobserwowaćograniczenie kontrolnejfunkcjirodziny.Dziejesiętakzwłaszczaw warunkachżyciamiejskiegoi wielkomiejskiego,w którychpanujeswegorodzajuanonimowośćjed-nostki poza domem rodzinnym.

„Wzmożona ruchliwość geograficzna i ogólna mobilność w ska-li kraju orazw skalimiędzynarodowej czyni kontrolęmniej skutecz-ną. Nastąpił ogólny kryzys kontroli społecznej na wszelkich pozio-mach.Dalszywzrost niewygodności kontroli społecznej prowadziłbydo znacznego nasilenia patologii w społeczeństwach – tym bardziej, żew świeciewspółczesnymmaleje równieżkontrolawewnętrznapo-szczególnychjednostek(samokontrola)wynikającaz mniejskutecznejinternalizacjinormi wzorówwłaściwegopostępowania.A więc takżeproblem poprawnej i skutecznej socjalizacji – w tym również socjali-zacji rodzinnej – należy uznać za jeden z najistotniejszych problemów współczesności”7.

Znacznym przekształceniom uległa w czasach współczesnej cywi-lizacji również socjalizacyjno-wychowawcza funkcja rodziny, którejzakres uległ znacznemu zawężeniu. Spowodowane jest to zwiększo-nymobszaremdziałaniainnychinstytucjii ośrodkówmającychnacelupełnienietejfunkcji.Jednakw tymzwężonymzakresiezwiększyłysięjej socjalizacyjno-wychowawczezadaniawynikającez większychwy-magańedukacyjnych.Rodzinaodgrywakluczowąrolęw socjalizacji.„Ujmując zagadnienie w skali masowej prawidłowa socjalizacja doko-nywana przez miliony rodzin ma istotne znaczenie dla prawidłowego funkcjonowaniaspołeczeństwa,a nieprawidłowarodzinnasocjalizacjapowoduje nasilenie zjawisk patologicznych w jego ramach, które jest szczególniewidocznew warunkachwspółczesności,sprzyjająonebo-wiemrozprzestrzenianiusięzjawiskpatologiispołecznej”8.

Sprzyjającymi przesłankami patologii są przede wszystkim brutal-netreściprzekazywaneprzezwspółczesneśrodkimasowegoprzekazu.7 Ibidem, s. 148.8 Ibidem, s. 150.

15

Rodzina

Treścitewywierająbardzoujemnywpływnaosobowośćdzieci.Powo-dują niekorzystne dla rozwoju osobowości emocje, a także agresyw-nepostawy i zachowania.Agresywnośćpostawwśróddzieciwzrastaw wyniku:

• częstegooglądaniatelewizjiodnajmłodszychlat,• brakukontroliprzezrodziców,jakieprogramyoglądajądzieci,• oglądaniaprogramówo treściachbrutalnychi ukazującychprze-

moc,• zastąpieniamiłościrodzicielskiej(brakczasudladziecka)telewi-

zorem.9

Teoriauczeniasięagresji jawisiędopierow całejpełni,gdymówisięo wpływie technik i programówkomputerowychnakształtowaniesię postawmłodego człowieka.Ze stronypojawiających się ostatnichlatach gier komputerowych, istnieje obecnie poważne zagrożenie. Wy-nikaz tego,żewieletakichgier,któresąnasyconebrutalnościąi prze-mocą,stajesiędladzieckapoprostu„lekcjąagresywności”10.

Naukoweteoriewyjaśniającepowstawanieagresjimająjedenwspól-ny mianownik, którym jest rodzina. Sytuacje wychowawcze w wielu rodzinachsąróżnorodnei skomplikowane,alezawszewspółwystępujew nichwieleczynnikówmającychwpływnakształtowanieosobowościdziecka. Badania wielu pedagogów psychologów i socjologów wykaza-ły, iżwadliwepostawyrodzicielskie(odtrącenia,unikania,nadmierneochraniająca,nadmierniewymagająca),błędyw wychowaniupopełnia-neprzezrodziców,m.in.agresywnośćwobecdziecka,niekonsekwencja,uleganiedziecku,stanowiąprzyczynyagresywnościichdzieci.Agresjarodzicówwywołujeu dziecka,opróczlęku,poczuciezagrożeniai winy.Agresywnirodziceniewzbudzająuczuciasympatiiswoichdzieci,częstowręczw takichprzypadkachdziecinienawidząswoichrodziców.Stłu-mionew domudziecirodzicówagresywnychwyładowująswojenapię-ciewśródrówieśników11.

9 Agresja i przemoc w szkole. Przyczyny, rozpoznanie, zapobieganie,red.I.Pufal-Stru-zik, Kielce 2007, s. 8–10.

10 M. Braun-Gałkowska, I. Uflik, Zabawa w zabijanie: oddziaływanie przemocy prezen-towanej w mediach na psychikę dzieci, Warszawa 2000, s. 42.

11 S. Forward, Toksyczni rodzice, Warszawa 1992, s. 22.


16

Odnalezienie sposobów przeciwdziałania powyższemu zjawisku na-leży uznać za jeden z najistotniejszych problemów współczesnego wy-chowania, a przede wszystkim wychowania w rodzinie.

1.3. Problemy współczesnej rodziny

Wśródnaturalnychśrodowiskwychowawczychszczególneznacze-niedlarozwojui wychowaniadzieckamawłaśnierodzina.Stanowionapodstawowe środowisko życia człowieka,naturalną formęwspółżycialudzi i integralnączęśćspołeczeństwa.Rodzina jestdlakażdegoczło-wieka grupą podstawową, to znaczy taką, w której członkowie pozosta-ją ze sobą w bliskim kontakcie i wzajemnie ze sobą współdziałają. Jest wspólnotąosób i jednocześnie instytucjąogólnoludzką spotykanąwewszystkich epokach i kulturach.

JużPlatonuważałrodzinęzapodstawowąkomórkężyciaspołeczne-goi głównąinstytucjęwychowawczą.Takżeobecniejejrolajestuzna-wana i doceniana. Według W. Okonia rodzina to mała grupa społeczna składająca się z rodziców, ichdzieci i krewnych; rodziców łączywięźmałżeńska, rodziców z dziećmi –więź rodzicielska, stanowiąca pod-stawęwychowaniarodzinnego,jakrównieżwięźformalnaokreślającaobowiązkirodzicówi dzieciwzględemsiebie.

Jan Paweł II na spotkaniu z młodzieżą w maju 1985 r. w Maastricht zaznaczył,mówiąco rodzinie,że„tamuczymysięistnieć.”W rodzinieprzychodzimyna świat, to jestważnemiejscedlakażdegoczłowieka,gdyż tam coraz silniejwiążemy się każdegodnia z naszymi bliskimi.To w rodzinie człowiek powinien znaleźć oparcie w drodze do pełnego rozwoju.

Rodzina zaspokaja wszystkie potrzeby biologiczne i psychiczne jed-nostki. Najważniejszymi funkcjami rodziny są: funkcja prokreacyjna(utrzymanieciągłościgatunkuludzkiego),socjalizacyjna(przygotowa-niejednostkidożyciaspołecznego),a takżeekonomiczna(polegającana zapewnieniu odpowiednich warunków bytu materialnego). Rodzina równieżspełnia funkcjęniwelatorawstrząsów,filtru i pomostu,chro-niącdorastającepokolenieprzedbrutalnymzetknięciemsięz rzeczy-wistością, chroniprzedujemnymiwpływami i konfliktamiwspółcze-

17

Rodzina

sności.Odpoziomu,najakimdajeonadzieckuelementywykształceniai wychowania, zależy jego harmonijny i wszechstronny rozwój.

Człowiek jest z rodziną ściśle związany poprzez swoją osobowośći pełnione przez siebie role społeczne (matki, ojca,męża, żony itd.).Z rodzinąrównieżświadomiei mocnoidentyfikujesięjakojejczłoneki reprezentant, współtworzy i przejmuje kultywowane w niej poglądy, postawy,obyczaje,wzoryzachowaniai postępowania.

Podstawą rodziny jest małżeństwo. Według Z. Tyszki „jest ono legal-nym,względnie trwałymzwiązkiemkobiety i mężczyznypowołanymw celuwspólnegopożycia,współpracydladobrarodziny,a więcgłów-nie wychowania dzieci, prowadzenia wspólnego gospodarstwa domo-wego oraz wszelkiej innej współpracy dla dobra rodziny”.

Ważnym zadaniem rodziny jest powoływanie do życia dzieci oraz przygotowywanie ich do życia społecznego. Rodzina stanowi natural-neśrodowiskożyciadziecka,oddziałujenaniesocjalizująco,stwarzającoptymalnewarunki rozwoju.W rodziniedzieckouczy się zaspokaja-nia potrzeb, reagowania na odczuwane bodźce, wyrażania uczuć itd. W rodziniedzieckoporazpierwszyspotykasięzeświatemwartości,torodziceokreślająmu,cojestdobre,a cozłe.Poprzezwzoryzacho-wań dorosłych dziecko kształtuje pierwsze wyobrażenia o otaczającym świecie,panującychmiędzyludźmiinterakcjach,uzyskujepodstawowepojęcieo życiuspołecznym,rozwijapodstawyświatopoglądu,pojęciaetyczno-moralne,kryteriaocenysiebiei innych.Wiadomościtedzieckoprzyswajapoprzezbezpośredniedoświadczeniaspołeczne,dziękitemuwdrażasiędofunkcjonowaniaw czekającychjerolachspołecznych.

Ogólnie zadania rodziny możnasformułowaćnastępująco:• rodzina jest naturalnym środowiskiemwychowawczym, wpro-

wadzamłodepokoleniew życiespołeczne,stanowipomostmię-dzy jednostką a społeczeństwem;

• rodzinakształtujew dzieckupoczuciebezpieczeństwai pewno-ści, jest toszczególnie trudnezadaniezewzględunazłożonośćwspółczesnegoświata,rodzinaniwelujewstrząsyi trudności,za-spokajając podstawowe potrzeby psychiczne dziecka, jak: potrze-bapomocy,współdziałania,bezpośrednichkontaktów;


18

• rodzinajakopodstawowakomórkaspołecznakształtujepostawymoralnei etycznedziecka,a takżejegostosunekdowartościuni-wersalnych,dzieckouczysiędokonywaniawłaściwychoceni ra-cjonalnegodziałania,mającoboksiebiedoradcęi sprzymierzeń-caw rodzinie.Stądrodzinapełniznaczącąrolęw kształtowaniuosobowościdziecka.

Przedstawionepowyżejwzględywskazująnapodstawową rolę ro-dziny w społeczeństwie i procesie wychowania dzieci i młodzieży. Wo-bectegopojawiasiępotrzebaotoczeniarodzinyopieką.Zainteresowa-nierodzinąobejmujewszystkiedziedzinyjejżycia,w tymtakżewystę-pujące w niej problemy.

Nieulegawątpliwości,żeprzeobrażenia,jakiew ostatnichlatachza-szływ różnychdziedzinachżycia,niepozostałybezwpływunarodzinęi jejfunkcjonowanie.Współczesnarodzinaulegaszybkimprzemianom.Zachodzą nowe procesy demograficzne i zjawiska obyczajowe, zmianie ulegająwarunkiekonomiczne,hierarchiawartości,stylżycia.Starymo-del rodziny wielopokoleniowej nie pasuje już do naszych czasów. Tra-dycyjnewięzirodzinneniecosięrozluźniły–conieznaczy,żezaczęłyznikać.Przeobrażeniateściślewiążąsięz funkcjami,którerodzinaspeł-nia wobec jednostki i społeczeństwa.

Wieleniepokojącychzjawiskwystępującychw rodziniewymagain-gerencji z zewnątrz i szerokopojętej pomocy.Obecnieniewystarczadziałalność filantropijna, ukierunkowana na wspomaganie środowisknajuboższych.Współcześnie konieczna jest wielostronna pomoc, nietylko materialna, ale również poradnictwo rodzinne, wychowawcze, zdrowotne itd.

Rodzina współczesna ulega wielu przemianom ekonomicznym, społecznym i demograficznym. Znamiennym zjawiskiem są zmiany w strukturzerodziny.Dawnąwielopokoleniowąrodzinęzastąpiłamałarodzina, łącząca zwykle dwie generacje: rodziców i dzieci, przy czym obserwuje się spadek liczby dzieci.Obecnie poszczególni członkowierodziny – dziadkowie, rodzice, usamodzielnione dzieci – mieszkają w odrębnychmieszkaniach, leczutrzymująze sobąkontakty.WedługA. Kamińskiego skutkiem zaniku wielkich rodzin jest swoista „pustka” małejrodziny.Wielkarodzinastanowiłanaturalnąszkołężyciadladzie-

19

Rodzina

ci,w tokurośnięciapoznawałyonew sposóbbezpośrednifaktyurodzini śmierci,narzeczeństwai małżeństwa,sposobyprzygotowywaniapo-siłków, opieki nad chorymi, poznawały wiele sposobów majsterkowa-niaitd.Dzieciuczyłysięoddorosłychi odsiebienawzajem.Natomiastwspółczesna, mała rodzina dostarcza dziecku nielicznych wzorców oso-bowych, są one ograniczone do wzoru ojca, matki oraz ewentualnie ro-dzeństwa.Zawężonyzostajewięckrągzależnościi stosunkówspołecz-nych.Ograniczeniatekompensowaćmożejedyniewartościowaorgani-zacja wspólnego współżycia, dobre przykłady, które obserwuje dziecko.

Charakterystyczną cechą współczesnej rodziny jest praca obojga ro-dziców. W dawnej rodzinie ojciec zarabiał na utrzymanie, matka zaj-mowałasiędomemi wychowywaniemdzieci.Pojawiającesięobecnieproblemyrodzinywynikającez pracypozadomowejrodzicówwiążąsięz niezapewnieniem wystarczającej opieki nad dzieckiem, zaniedbywa-niemobowiązkówrodzicielskich,rozluźnieniemwięzirodzinnychitd.Ważnaw tymprzypadkujestilośćczasuspędzanegowspólniez rodzi-ną,a zwłaszczaczaspoświęconydzieckupomimoobowiązkówzawodo-wych.Pracarodzicówmożestanowićbodziecrozwojowy,gdyżdziękiniejw świadomościdziecikształtuje siępostawaposzanowaniapracyjakodziedzinyaktywnościi źródławieluwartości.Ważnajestwięcnietyle aktywność zawodowa rodziców, codługośćdnia pracy, czasnie-obecnościw domu.Właściwa organizacja życia rodzinnego, kontrolawychowawczaw czasiewolnymodnauki i poświęcenieczasuwolne-go dzieciom powinny zapobiec problemom związanym z pozadomową pracą rodziców.

Obecnie na skutek zmiany kulturowej i społecznej pozycji kobiety matka podejmuje pracę poza domem. Nie ma wątpliwości, że pracazawodowa matki ma wpływ na życie i wychowanie dzieci w rodzinie. Według A. Kamińskiego ujemny wpływ pracy pozadomowej matki przejawiasięw istotnysposób,gdy:jesttomatkasamotna,matkamałe-go dziecka, matka pracująca na 2–3 zmiany lub matka pracująca w za-kładzie wymagającym dłuższego dojazdu, a także gdy zaniedbuje dom, zwłaszcza w sensie uczuciowym. Ujemne konsekwencje takich sytuacji niewystępują,gdymatkapotrafi,mimoswojejnieobecności,zachowaćkontaktpsychicznyz rodziną(przejawiazainteresowanietym,codziałosiępodczasjejnieobecności)i gdydziecisąjużodchowane.


20

Konsekwencją pracy zawodowej matek jest wzrost liczby kobiet z wyższymwykształceniemorazpełniącychodpowiedzialnefunkcjeza-wodowe.Wiążesięz tymwzrostbudżeturodziny.Jednakżeaktywnośćzawodowa kobiet nie wynika tylko z przesłanek ekonomicznych, lecz takżez chęcizdobyciapoprzezwłasnąpracęzawodowąwyższejpozycjispołecznej.Równieżnietrwałośćwspółczesnej rodziny jest przyczynądążenia kobiet do zapewnienia sobie warunków materialnej egzystencji. Niemniej ważne jest – w perspektywie upływającego czasu – wypraco-wanie sobie zabezpieczenia emerytalnego.

Uderzająca jest obecnie zmiana pozycji ojca w rodzinie. Rola ojca nie jest już bowiem dominująca. Nie tylko on odpowiada za podsta-wymaterialne. Ewolucja funkcji kobiety do roli współodpowiedzial-nejzacałośćsprawrodzinyi uczestniczącejw świeciepozadomowym(kulturalnym,społecznym,ekonomicznymitd.)wprowadziłaznaczącezmiany w tradycyjnym układzie społecznym w rodzinie. Wykształciła sięrodzinademokratyczna.W takiejrodziniestosunkiukładająsięnapłaszczyźnie przyjaźni, wzajemnego zrozumienia i współpracy, znika teżpodziałnapracemęskiei żeńskie.

W rodzinach obserwuje się przechodzenie kierownictwa w ręcematki,którazapewniastabilizacjęrodzinyswympoczuciemodpowie-dzialności, zarządza budżetem rodzinnym, kieruje gospodarstwem,pełni funkcjeopiekuńcze.Mężczyzna–niegdyśgłowarodziny–stajesię współuczestnikiem życia rodzinnego.WówczaswedługM.Mead:„Po raz pierwszyw historii ludzkości dokonuje odkrycia, iż chciałbyzostawaćw domui zajmowaćsiędziećmi”.Takasytuacjadoprowadzado wspólnego wychowywania dzieci przez obydwoje rodziców lub prze-ciwnie–pojawiasięzagrożeniepsychicznegowyłączeniasięmężczyznyz życiarodziny.Psychicznanieobecnośćojca(niekompetencja,brakza-interesowania rodziną itp.) zawsze wpływa niekorzystnie na stan rodzi-ny.Wartościowywzórosobowymężczyznyjestszczególniepotrzebnychłopcom i ma istotny wpływ na ich rozwój społeczno-moralny. Ba-daniaprzeprowadzonenadnieletnimiprzestępcamiwykazałyzwiązekmiędzywykolejeniamichłopcówa brakiemojcaw rodzinnie(psychicz-nymlubfizycznym).Świadomość,iżmężczyznabywasłabymogniwemwielu rodzin i wychowania w rodzinie powinna stanowić ważny czyn-nik decydujący o kontrakcji społeczno-wychowawczej.

21

Rodzina

Nie dla wszystkich dom rodzinny jest miejscem pełnym ciepła, mi-łościi bezpieczeństwa.Wieledziecijestkrzywdzonychprzeztych,któ-rych najbardziej kochają – własnych rodziców. Problem przemocy w ro-dziniejestzjawiskiem,któreniestetystalesięnasila12.

Agresję w rodzinie uważano zazwyczaj za zjawisko występującew klasie robotniczej.Okazuje się jednak, że przemocw stosunku dowspółmałżonkalubdzieckazdarzasięwewszystkichklasachspołecz-nych, chociaż jej prawdopodobieństwo wzrasta wraz z problemami finansowymi i bezrobociem.Większośćofiarprzemocyw rodzinie tokobiety.W przeszłościkobietyniemiałymożliwościwyborui pozosta-wały z agresywnymimężami.Częstomusiały braćpoduwagędzieci,któremogłybysięznaleźćw niebezpiecznejsytuacji,gdybymatkiode-szły. Poza tym niektóre były zależne ekonomicznie. Niestety w obecnych czasachnadalspotykamysięz takimisytuacjami,aledziękiwzrastającejliczbie grupwsparcia, uwrażliwieniupolicji i sądów, a takżewiększejświadomościspołeczeństwanapastowaneżony(i mężowie)mająwięcejmożliwościwyboru. Istnieją domy,w których ofiary przemocymogąmieszkać wraz z dziećmi.

Wzrosła również liczba napastowanych dzieci. Odpowiedzialni za przemoc są głównie mężczyźni. W wielu przypadkach dopuszczającysięprzemocy samibyliofiaramiprzemocyw dzieciństwie.W ten spo-sóbutrwalają sięwzory agresywnych zachowań. Stosowanie przemocywobecdzieckaodciskapiętnonawszystkichjegosferachrozwojowych.Ma konsekwencje dla zdrowia fizycznego, rozwoju umysłowego, stanu psychicznego oraz umiejętności współżycia z innymi ludźmi. Dzieci,wobecktórych stosuje sięprzemoc, zaniedbywaneorazpochodzące ześrodowisko małychmożliwościachstymulacjirozwojowejcechujesłab-szyrozwójumysłowy,niższypoziomopanowaniajęzykai mniejdojrzałereakcjeemocjonalne.Ofiarykrzywdzeniaczęstoodmawiająrozmowynatematprzykrychprzeżyćlubtego,cozdarzyłosięw kontaktachz innymiludźmi.Powodemtegomożebyćciążącenadzieckubrzemiętajemnicy13.

Przemoc w rodzinie jest problemem najbardziej niepokojącym we współczesnym świecie. Z badań dotyczących rodziny, a także obser-

12 Ibidem, s. 25.13 J. Brągiel, Zrozumieć dziecko skrzywdzone, Opole 1998, s . 38.


22

wacji życia społecznego wiadomo, że ludzie niechętnie przyznają siędoprzemocywewnątrz rodziny.Trudno jest określićdokładnie skalętegozjawiskaw Polsce.Corokuzgłaszasięzaledwiekilkanaścietysięcysprawo znęcanienadrodziną,w tymsamymczasiepolicja rejestrujeokoło miliona awantur domowych, do których jest wzywana. W poszu-kiwanieskutecznychformprzeciwdziałaniaprzemocyw rodziniei po-maganiajejofiaromangażujesięwieluprofesjonalistówi wolontariuszy,organizacji pozarządowych i specjalistycznych instytucji. Nie jest to łatwezadanie,bowiemśrodowiskorodzinnejest, i powinnobyć,sku-tecznie chronioneprzed ingerencjamizewnętrznymi.Zajmowanie sięprzemocą domową wymaga zarówno wnikliwego rozumienia zjawisk występującychw życiu rodzinnym, jak i szczególnej troski i rozwagiw trakcie interwencji14.

Niewątpliwie jedną z przyczyn problemów współczesnej rodziny były przemiany mające miejsce w Polsce w latach osiemdziesiątych, wskutek których nastąpiła likwidacja wielu fabryk i zakładów prze-mysłowych. Polskie społeczeństwo zaczął nękać problem bezrobocia,a podstawowymźródłemdochoduwielurodzinstałsięzasiłek.Niestetyjegowysokośćniepozwalanazaspokojeniewszystkichpotrzeb,wsku-tek czego wiele rodzin bieduje. Ludzie, nie radząc sobie z wciąż narasta-jącymiproblemami,zaczynająsięgaćpoalkohol.

Alkoholizm jest chorobą całej rodziny, której skutki są krzywdzące dla wszystkich jej członków. Może ona dotknąć każdego, nie ma tutaj znaczenia wiek, płeć, wykształcenie czy też rodzaj wykonywanej pracy. Istniejewieleprzyczynalkoholizmu,jednakżenajczęściejdotykaonlu-dzi słabych psychicznie, którzy nie potrafią radzić sobie z napotykanymi problemami.Alkoholicypodwpływemspożywanychtrunkówstająsięagresywni,objawiasiętoprzemocąwobecrodziny.Niektórzyz nichzaswojąsytuacjęobwiniająpozostałychczłonkówrodziny,wyładowującnanichswojązłość.Nieważne,czymatocharakterfizycznyczypsy-chiczny, jest toprzyczynązaburzenia funkcjonowaniadziecka i możeodgrywaćznaczącąrolęw jegodorosłymżyciu15.

Nierzadkozdarzająsięsytuacje,gdydzieckowychowywanew rodzi-

14 PARPA, Charakterystyka zjawiska przemocy w rodzinie, Warszawa 2008, s. 51.15 J. Mellibruda, Ludzie z problemami alkoholowymi, Warszawa 1996, s. 67.

23

Rodzina

niez chorobąalkoholowąsamosięgapotąużywkę.Takiedzieckonieodnosisukcesówszkolnych,gdyżlekceważyswojeobowiązki.Stajesięagresoremw szkole,popadaw konfliktyz rówieśnikami,a takżez na-uczycielami.Częstorównieżdopuszczasięczynówprzestępczych16.

Kolejnym niepokojącym problemem współczesnej rodziny jest jej nietrwałość i w rezultacie jej rozkład. Przez pojęcie rozkładu rodzi-nyrozumiesiętakąsytuację,w którejmałżonkowieżyjąrazem,alesąskłóceni, czasemutrzymująnieformalne związkipozamałżeńskie. Sy-tuacjatakawiążesięz konfliktami,którychdzieckojestuczestnikiem,zwłaszcza przy niskiej kulturze moralnej rodziców. Wpływa to na zabu-rzenia w rozwoju dziecka, powstawanie urazów i silnych kompleksów utrudniających życie dziecku. Podobne konsekwencje pociąga za sobą rozbicierodziny.Oznaczaonosytuację,w którejmałżonkowiesą for-malnielubfaktycznieseparowani,dzieckoznajdujesięw kręguczęstosprzecznych oddziaływań rodziców. Rozbicie rodziny nie zawsze łączy się z rozwodem.Głównymprzejawemtego rozbicia jestdezorganiza-cjawspólnotyrodzinnejw wynikuznacznejpatologiiw relacjachmię-dzyludzkich (konflikty, walka utajona lub otwarta). Rozkład rodzinyoznacza zerwanie lub zaburzeniewięzi pomiędzy członkami rodziny,przedewszystkimmałżonkami.W ostatecznościpodejmowanyzostajeakt prawny zwany rozwodem.

M.Bolechowskawyróżniłanastępująceczynnikiwystępowaniaroz-wodów: alkoholizm, zdrady małżeńskie, różnice charakterów, unikanie stałejpracy,porzucenierodziny,odbywaniekarywięzienia,deprawacjaseksualna dzieci. Rozbicie rodziny, rozwód rodziców zawsze prowadzą do poważnych zaburzeńw funkcjonowaniu rodziny jako środowiskawychowawczego. Dzieci z rodzin rozbitych wykazują zakłócenia w pra-widłowym przystosowaniu społecznym. Mogą być agresywne, impul-sywne,niezrównoważoneemocjonalnielubbojaźliwei nieśmiałe.Moż-nawięcpowiedzieć, żewykazują trudnościw procesie adaptacji spo-łecznej.

Trzebajednakrównieżprzychylićsiędopoglądu,żemimotakewi-dentnie niekorzystnych skutków rozpadu rodziny dla rozwoju i wycho-waniadziecka,w wieluwypadkachrozwódjestzasadny.Stwarzaszansę

16 S. Forward, Toksyczni rodzice, Warszawa 1992, s. 19.


24

nanowe życie bez agresji, nienawiści, bolesnych konfliktów. Sytuacjataka, choć nie jest optymalna dla dziecka, jest znacznie korzystniejsza niż przebywanie w rodzinie przepełnionej wzajemną ignorancją i bru-talnością.

Nacisk, jaki kładzie się na szczęście osobiste i samorealizację, do-prowadził do tego, że wiele osób uznało swoje związki za mało satys-fakcjonujące.Aktywnośćzawodowakobietumożliwiłaimuzależnieniesięfinansoweodmężczyzn.Rozwódnie jest już zjawiskiem takpięt-nowanymspołecznie, jakw przeszłości.Więcej jest rozwodówwśródosóbrozwodzącychsięporazkolejnyniżwśródrozwodzącychsięporazpierwszy.Rozwódmożewywołaćpoczucieklęskiosobisteji samot-ności,a takżespowodowaćtrudnościfinansowe17.

Rozwód z socjologicznego punktu widzenia jest rozbiciem grupy społecznej, jaką jest rodzina. Rozbicie to nie zawsze ma związek z dzieć-mi–takzwanymi„owocamimiłości”.Pozostajepytanie:„Cosięstałoz tąmiłością?”.Dlaczegozabłędyrodzicówmusząodpowiadaćgłówniedzieci?Bo to one sąnajwiększymiposzkodowanymiw całej sprawie.Rodzicenapewnozdają sobie sprawęz tego, że ichdecyzjaniesie zasobąnegatywnekonsekwencjedlaichpotomstwa.U dziecinajczęściejw takich sytuacjach zanika poczucie bezpieczeństwa, a zaniku tego nie sąw staniesobiewytłumaczyć–tymbardziejżerodziceczęstoszukająwsparciau swoichpociechw związkuzeswoimpostępowaniem,które-go te nie są w stanie zrozumieć. Dlatego też ważnym aspektem rozwodu jestwytłumaczeniedziecku,cotojestrozwód,dlaczegomusisięodbyć,jaktowygląda,a przedewszystkim,cosięz nimstanieporozstaniusięrodziców.Częstymskutkiembrakutakiejrozmowyjestobwinianiesiępotomka o rozpad związku rodziców, a co za tym idzie dezaprobata wo-becsiebiei świata,nagannezachowanie,zbytdużywysiłekemocjonalny–zagubieniesiędzieckawewłasnejinterpretacjisytuacji.

Kwestiaopiekinaddziećmibardzoczęstokomplikujeprocesrozwo-dowy.Zwyklesądprzyznajepełnąopiekęnaddziećmimatce,alecorazczęściejojcowiewalcząo swojeprawadodzieci.W rezultaciepowszech-nym zjawiskiem jest opieka obustronna, która polega na tym, że dziecko mieszkaz jednymz rodziców,aledużoczasuspędzaz drugimrodzicem.

17 M. Herbert, Rozwód w rodzinie. Jak wesprzeć dzieci, Gdańsk 2005, s. 17–19.

25

Rodzina

Opiekaobustronnapozwaladzieckuzachowaćwięźz obojgiemrodzi-ców.Takiukładmoże jednakokazaćsięzbyt trudnydlamatki i ojca,ponieważ niekiedy mają oni za sobą wspomnienia bardzo niemiłego procesu rozwodowego.

W przeszłościuważano,iżrozwódjestbardzoprzykrymprzeżyciemdla dzieci. Obecne badania wykazują jednak, że jest dla nich znacznie lepiej,jeśliichnieszczęśliwirodzicerozwiodąsię,niżgdybymielipozo-staćz sobąmimozłości,nienawiści,goryczyi przemocy.

Duża liczba rozwiedzionychmężczyzn i kobietpopewnymczasiezawiera ponownie związek małżeński. Wysoki procent zawieranych małżeństwświadczyo znaczeniumałżeństwaw życiuspołeczeństwa18. „Ponownie zawarte małżeństwo tworzy nową – odtworzoną lub stopio-ną–rodzinęskładającąsięz dwojgarodziców,z którychprzynajmniejjednowprowadzadotegozwiązkujednolubwięcejdzieciz poprzed-niego małżeństwa. Stosunki interpersonalne w tych rodzinach są nie-zwykle złożone”19.

Kolejnympoważnymi złożonymproblemem,jakiwpływanajakośćrodziny, jest bezrobocie. Na początku lat osiemdziesiątych doszło do przełomu społecznego, który wyraźnie wpłynął na życie polskiej ro-dziny, zachowania jej członków i proces wychowania rodzinnego. Za-mykanie nierentownych zakładów pracy i inne przemiany społeczno--ekonomiczne spowodowały gwałtowny wzrost bezrobocia z wszelkimi negatywnymi konsekwencjami tego zjawiska.

Świadomośćbezrobociajestdlajednostkistresującymdoświadcze-niem, źródłemwewnętrznych napięć, utrudnia planowanie własnegożycia w dłuższej perspektywie. Dotyka nie tylko osoby pozostające bez pracy,leczrównieżichrodziny,częstonawetdużeśrodowiska,zarównomiejskie, jak i wiejskie. Bezrobocie wpływa na powstawanie w rodzi-nieatmosferynapięcia i zagrożenia.Dochodzidoznacznegozuboże-nia,pojawiająsięsytuacjekonfliktowe,niepewnośćjutra,zwiększasięskłonnośćdonadużyć,kradzieży,przemocy,gwałtu,alkoholizmu,nar-komanii, rozwodów, a nawet zachowań samobójczych oraz mordów. Wydłużaniesięzjawiskabezrobociai niewłaściwychzachowańpowo-18 H. Januszek, J. Sikora, Podstawy socjologii, Poznań 2000, s. 67.19 N. Goldman, Wstęp do socjologii, Poznań 2008, s. 195.


26

dujecałkowitądegradacjęspołeczną,w tymtakżedegradacjęrodziny.

Pedagogika społeczna, edukacja i wychowanie mogą pomóc w ta-kiej sytuacji, zakładając wspieranie człowieka poprzez rozwijanie jego podmiotowościw tymkierunku,bypotrafiłw corazwiększymstopniuprzezwyciężaćtrudności.Pomoctajestszczególniepotrzebnamłodzie-ży wchodzącej w dorosłe życie społeczne. Oczekują na nią także wszy-scybezrobotni,pozbawieniśrodkówdożyciai utrzymaniarodziny.

Innympoważnymproblememw funkcjonowaniurodzinyjestuza-leżnienie od alkoholu, narkotyków, nikotyny, leków. To szczególnie mroczna strona egzystencji człowieka. Uzależnienie, rozumiane jako szkodliwy nawyk, zakorzenione przyzwyczajenie do picia alkoholu, ale również do zażywania narkotyków, palenia papierosów, nadużywania leków,przybierającepostaćchorobliwą,przejawiającąsięw psychiczneji fizycznejzależnościorganizmuodtychśrodkówtoksycznych,wkro-czyłodowspółczesnejrodziny.Objęłonietylkoojcówi matki,alenawetich dzieci. Przyczyny uzależnień dorosłych są bardzo złożone, należy wyróżnić czynniki biologiczne, psychologiczne, społeczno-ekonomicz-ne.Alkoholizmczęstopowodowanyjestzaburzeniamisferypsychospo-łecznejosobowości(drażliwością,impulsywnością,biernością,uległo-ścią itp.), trudną sytuacją rodzinną, sytuacją zawodową (m.in.bezro-bociem),usytuowaniemśrodowiskowym(presjąspołeczną,tradycjamizwiązanymi z piciem alkoholu itp.). Przyczyny narkomanii są podob-ne:zaburzeniaosobowości–nadwrażliwość,trudnesytuacjeżyciowe,wpływgrupkoleżeńskich,a takżeciekawość.Uzależnieniaodnikotynykształtująsięinaczeju kobietniżu mężczyzn.Nikotynizmu mężczyznjestnajczęściejpowodowanyprzezwysokiewymaganiaw pracy,trud-ności w podejmowaniu decyzji, depresje, nadużywanie alkoholu lubśrodkówodurzających.Podstawowądeterminantąnikotynizmukobietjest młody wiek, brak wykształcenia, zła sytuacja finansowa, niezado-wolenie z pełnionej roli kobiety, konflikty małżeńskie, depresja.

Skutki uzależnienia rodziców są rozległe i niebezpieczne, szczególnie alkoholizmi narkomaniaprowadządozaburzeńfunkcjonowaniarodzi-ny, a nawet jej rozpadu. Powodują samozniszczenie fizyczne i psychicz-ne, zubożenie, a także nie pozostają bez wpływu na dzieci. Rozwój psy-chosomatyczny dzieci zostaje wypaczony lub nawet zahamowany, poja-wiasięzjawiskosieroctwaspołecznegolubteżnaturalnego,szczególnie

27

Rodzina

niebezpiecznejestrównieżwczesneuzależnianiesiędzieciodnikotyny,alkoholui narkotyków.Współcześnieobserwujesięrozszerzenieplagitoksykomaniiwśróddzieci i młodzieży.Licznebadaniapotwierdzają,żeimczęściejw domupijesięalkohol,tymwięceji częściejpijądzieci.Dzieci pijące alkohol nie odnoszą sukcesów szkolnych, lekceważą swoje obowiązki,ichaspiracjeedukacyjnesąniskie,sąagresywne,częstopo-padająw konfliktyz otoczeniemi dokonujączynówprzestępczych.

Kolejnymczynnikiemmającym istotnywpływna funkcjonowanierodziny są warunki bytowe. Rodzina musi posiadać podstawowe zasoby materialne umożliwiające zaspokojenie potrzeb biologicznych, rozwo-jowychi wychowawczych.Utrzymaniedziecka(żywienie,odzież,edu-kacja itd.) oraz zapewnienie mu odpowiednich warunków mieszkanio-wych, miejsca do nauki, wypoczynku ułatwiają rodzinie wypełnianie jej zadańwychowawczych.Częstojednakokazujesię,żerodzinao dużychzasobach finansowych wykazuje oznaki złego funkcjonowania i od-wrotnie–rodzinao skromnychzasobachfunkcjonujebardzodobrze.

Warunki mieszkaniowe rodziny to ważny wskaźnik sytuacji ro-dzinnej, współcześnie często stanowiący problem natury społecznej.Gęstośćzaludnieniamierzonajestliczbąosóbprzypadającychnajed-nąizbęmieszkalną.Dwieosobynaizbęstanowiąprógbezpieczeństwadlapomyślnościrodziny.Jeżelitenprógzostanieprzekroczony,rodzinaprzejawia różnego rodzaju zaburzenia w zachowaniu zarówno dzieci, jaki dorosłych(nerwowość,agresja,ucieczkiz domów,kradzieżeitd.).Fundamentem w rozwiązywaniu problemów mieszkaniowych jest odpowiednia polityka państwa, zapewniająca należyte minimum po-wierzchni, umożliwiające wykorzystanie urządzeń kultury i cywilizacji. Każdy członek rodziny powinien mieć w domu własny kąt, spokojny i urządzony według własnych upodobań. Zadaniem pedagogiki spo-łecznej jest tu zaopatrzenie osiedli w kulturalne wzory urządzeń i za-chowań.

Znaczenie rodziny w życiu jednostki i społeczeństwa jest ogromne. Rodzina jest grupą społeczną, która stwarza najkorzystniejsze podsta-wy do wychowania i rozwoju młodego pokolenia. Współczesna rodzina uległawieluprzeobrażeniom,wiążą sięz tymróżnezagrożenia i nie-bezpieczeństwa.Pedagogika społeczna, skupiając sięnaproblematyceśrodowiskowychuwarunkowańprocesówwychowawczychi socjaliza-


28

cyjnych, w tym także w rodzinie, oraz na analizie warunków umożli-wiających zaspokajanie potrzeb rozwojowych człowieka, dąży do do-skonaleniai przekształcaniaśrodowiskażyciajednostkiw takisposób,aby odpowiadać na zmiany społeczne, które są cechą współczesnej rze-czywistości.Pedagogikaspołecznaradziwykorzystaniew tymprocesiesiłtkwiącychwewnątrzśrodowiska,uwzględniającrównieżśrodowiskorodzinne. Nie można bowiem dokonywać żadnych zmian bez auten-tycznego, emocjonalnego zaangażowania samych zainteresowanych a więcposzczególnychczłonkówrodzin.Rodzinasamamożekreowaćpożądane zmiany społeczne. Pedagogika społeczna pomaga w kompen-sacji wychowawczej i opiekuńczej, wskazuje kierunki wsparcia w insty-tucjach, grupach społecznych, służbach społecznych (opiece społecz-nej) itp.Stądpedagogspołeczny,dziękiswejwiedzy,umiejętnościom,postawie,zapewnićmajaknajwięcejszansw mobilizowaniujednosteki grupspołecznychdomożliwiesamodzielnegoprzezwyciężaniaswychtrudności i aktywnego współorganizowania środowiskowych warun-kówżyciazapewniającychpomyślnyrozwójspraw.

1.4. Typy rodzin

Rodzina to stosunkowo trwała grupa społeczna, złożona z jedno-stek powiązanych przez wspólnych przodków, małżeństwo lub adop-cję.W naszymspołeczeństwiemamydoczynieniagłównie z jednymtypem – rodzina nuklearną oraz w pewnym stopniu z typem rodziny poszerzonej.

Rodzinanuklearnaskładasięz dwóchdorosłychosóbróżnejpłci,które utrzymują z sobą społecznie usankcjonowany związek seksualny, oraz z ich własnych lub adoptowanych dzieci. W dzisiejszych czasach obserwujesięjednakwciążrosnącąliczbęrodzinbezdzietnych,rodzinz jednym rodzicem bądź też związków partnerskich i par homoseksu-alnych.

„Istnieją ponadto dwa podtypy rodzin nuklearnych. Pierwszy z nichtorodzinanuklearnaokreślającaorientacjężyciową,czylirodzi-na,w którejprzychodziliśmynaświati w którejmamystatusdziecka.Członkowietejrodzinywpływająnanasząpodstawowąorientacjęży-

29

Rodzina

ciową – stąd jej nazwa. Drugi podtyp to rodzina nuklearna zapewniają-caprokreację,czylirodzina,jakązakładamy,wstępującw związekmał-żeński,i w jakiejmamystatusdorosłego.Tentyprodzinyczęstookreślasię jako „małżeński”, ponieważ związekdwojga ludzi odgrywaw niejgłównąrolę.Skorona rodzinęmożnaspojrzećz dwóchpunktówwi-dzenia, to można też powiedzieć, że każda rodzina zawiera w sobie dwie rodziny nuklearne”20.

„Rodzinaposzerzonatorodzinaskładającasięz dwóch lubwięcejrodzinnuklearnychopartychnawięzi rodzic –dziecko i obejmującarównieżstosunkimiędzyrodzeństwem.Naprzykład:dziecko,rodzicei dziadkowietworząrodzinęposzerzoną.Ogniwemwiążącymw tejgru-pie są rodzice, którzy są powiązani zarówno z dziadkami, jak i z dziec-kiem.Czasemużywa się terminu „rodzina spokrewniona” z powoduzwiązków krwi łączących jej członków” 21.

Rodzina jako podstawowa jednostka społeczna podlega różnorakim podziałom na kategorie i typy. Do najważniejszych możemy zaliczyć poniższy.

1. Zewzględunastopieńwychowawczyrodzinwyróżniamynastępu-jące:• rodzinawzorcowa–spełniawszystkienajistotniejszefunkcjero-

dziny,dziękiczemuumożliwiająprawidłowąegzystencjęwszyst-kim jej członkom;

• rodzina normalna – jej funkcjonowanie odbywa się zgodniez ustanowionyminormami;występujetutajzintegrowanieosóbwychowujących z elementami wpływającymi na wychowanie;

• rodzina jeszcze wydolna wychowawczo – funkcje wychowaw-cze w takiej rodzinie bywają niejednokrotnie zachwiane, ale jej członkowie dążą do wyeliminowania wszelkich konfliktów wła-snymisiłamibezingerencjiśrodowiskazewnętrznego;

• rodzinaniewydolnawychowawczo–najczęściej jest to rodzinastojącanakrawędzirozbiciabądźniepełna;występujew niejpo-ważnenaruszeniepodstawowychfunkcjiwychowawczych;

20 N. Goldman, Wstęp do socjologii, Warszawa 2008, s. 183-188.21 J. Bradshaw, Zrozumieć rodzinę, Warszawa 1994, s. 23.


30

• rodzinapatologiczna–cechuje jądużenagromadzenieczynni-kównegatywnych,takichjak:alkoholizm,przestępczość,agresja,a także porzucenie rodziny przez rodzica.

2. Zewzględunarozkładwładzyi kompetencjiw rodziniewyróżniamyrodzinę:• patriarchalną–władzanależydomężai ojca;• matriarchalną–władzęsprawujeżonai matka;• elitarną(inaczejpartnerską)–równypodziałwładzypomiędzy

mężai żonę.

3. Zewzględunawięzimożemywyróżnićrodzinę:• nuklearną(zamkniętą,małą)–składającąsięz małżonkóworaz

ich niepełnoletnich dzieci; kontakty w tego typu rodzinie są ogra-niczone do najbliższych krewnych;

• dużą(familia)–w którejskładwchodząprzynajmniejtrzypoko-lenia; rodzina takanajczęściej połączona jestwspólnymmająt-kiem;

• dużazmodyfikowana(rozproszoną)–jesttorodzinawielopoko-leniowa, jednakże jej członkowie nie mieszkają ze sobą.

4. Zewzględunarodzajzawoduwykonywanegoprzezżywicielarodzi-ny wyróżniamy: • chłopską;• robotniczą;• inteligencką;• elitarną.

5. Zewzględunailośćczłonkówrozróżniamy:• rodzinęmałą(podstawową)–dwupokoleniową,pełnąbądźnie-

pełną. • rodzinędużą;• zredukowanąrodzinędużą–czyliinaczejposzerzonąrodzinęmałą;• rozproszonąrodzinędużą.

6. Zewzględunaukładstosunkówpracyzawodowejczłonkówrodzinywyodrębniamy:

31

Rodzina

• tradycyjną – głównym żywicielem rodziny jest mąż, żona nato-miast prowadzi gospodarstwo domowe;

• zatrudnioną–obojemałżonkówpracuje i wspólniezajmująsięgospodarstwem domowym;

• wspomaganą – oboje małżonkowie pracują, a gospodarstwo do-mowe prowadzi osoba trzecia.

7. Zewzględunastylew wychowaniuwyróżniamy4następującetypyrodzin: • autokratyczna – w tej rodzinie rodzice egzekwują od swych dzieci

kategoryczneprzestrzeganienormpostępowania;• demokratyczna – mamy tutaj do czynienia z układem partner-

skim, a kanon norm jest dostosowany do potrzeb wychowanków;• liberalna – pomimo istniejącego w tej rodzinie kanonu norm,

występuje tutaj zjawiskobezstresowegowychowywaniapotom-stwa;

• mieszana –w takiej rodziniewystępująwszystkie trzy opisanewcześniejstylewychowawcze.

8. Zewzględunarodzajwięzispołecznychmożemywyróżnićrodzinę:• normalną–jesttorodzinapełna,w którejwystępująwięzibio-

logiczne;konfliktyw tejrodziniepojawiająsięsporadyczniei sąnietrwałe;układrólodbywasięzgodniez modelemrodzinytra-dycyjnej;

• niepełną–rodzinapowstałanaskutektrwałejnieobecnościjed-negoz jejczłonków;tworzyjąnajczęściejtylkomatkalubojcieci dzieci, ale mogą ją tworzyć również tylko same dzieci bez rodzi-ców;

• zreorganizowaną – powstająca na skutek ponownego małżeństwa któregośz rodziców;

• zdezorganizowaną–funkcjaopiekuńczarodzicówwobecdziecijestznacznieosłabiona;występująw takiejrodzinierelacjekon-fliktowe, ponadto podstawowe potrzeby członków rodziny są nieodpowiednio odczytywanie i zaspakajane;

• zdemoralizowaną – rodzina, w której zachowanie rodziców jest sprzecznez normamimoralnymii prawnymi;najczęściejjestto


32

rodzinadotkniętaalkoholizmem,w którejodnotowujesięzacho-waniaprzestępcze;

• zastępczą–jesttorodzina,któraopierasięgłównienafunkcjiopie-kuńczo-wychowawczej, skierowanej w kierunku dziecka całkowi-cielubczęściowopozbawionegoopiekirodzicówbiologicznych22.

Konkubinat

Odnosisiędosytuacji,w którejparaniezwiązanawęzłemmałżeń-skim prowadzi wspólne gospodarstwo domowe. Nie jest to nowy model współżycia, ale liczba takich związków nadal wzrasta. W Polsce aktu-alnieniemamożliwości rejestrowaniakonkubinatówanipraktyczne-godochodzeniadla konkubentapraw spadkowych (chyba że z testa-mentu), alimentacyjnych i jakichkolwiek innych z tytułu pozostawania w konkubinacie. Konkubenci jedynie są dla siebie osobami najbliższymi w rozumieniuprawakarnego,corodzipewneskutkiw postępowaniukarnym (np. możliwość odmowy zeznań wobec konkubenta). Ogra-niczenia wynikające z pozostawania w konkubinacie uniemożliwiają wspólne przysposobienie dziecka czy wspólne sprawowanie funkcjiopiekuna.Konkubinatjestszczególniepopularnywśródludzimłodych.Rzadziejwybierajątakizwiązekosobydeklarującegłębokąreligijność.Większośćparfunkcjonującychw tegorodzajuzwiązkuniemadzieci.Poupływiejakiegośczasuwieluludziżyjącychw konkubinaciedecydu-jesięnamałżeństwo,choćniekonieczniez osobą,z którążyło.

Rodziny z jednym z rodziców

Rodziny z jednym z rodziców to głównie rodziny utrzymywane przezmatki.Wzrost liczby takich rodzin jest konsekwencją większejliczby rozwodów i samotnych matek, które nie oddają dziecka do adop-cji.Liczbapar,któredecydująsięnadzieckobezślubu,takżestopniowowzrasta.Rodzinyz jednymz rodzicówniesąjużtakpiętnowaneprzezspołeczeństwojakniegdyś.Zwyklejednakżyjąbardziejubogoniżro-dzinyz obojgiemrodziców.Określenie„feminizacjaubóstwa”dotyczyogólnie kobiet, które samotnie wychowują dzieci. 22 Ibidem, s. 27–39.

33

Rodzina

Nieznacznyprocentzamężnychkobietniechcemiećdzieci.Corazdoskonalsze metody antykoncepcji pozwalają im wytrwać w tym posta-nowieniu. Wyniki badań sugerują, że osoby wybierające taki styl życia sąprzeważniewykształconeoraznastawionenawłasnąkarieręzawodo-wą.Wielespośródnichbyłopierwszymidziećmiw rodzinie.W wieluprzypadkach decyzja o nieposiadaniu dzieci zapadła w trakcie trwania małżeństwa, a nie przed nim.

Corazwięcej osóbwybiera styl życia tak zwanego „singla”.Gospo-darstwadomoweprowadzoneprzezsamotnekobietyi samotnychmęż-czyznalbowspólniez osobaminiespokrewnionymistanowiądużągrupęwszystkichgospodarstw.Dlawieluosóbsamotnośćjestetapemprzejścio-wym na drodze do małżeństwa czy powtórnego związku małżeńskiego, dla innych to wybrany styl życia. Niemal 5 milionów Polaków w wieku od 25do40latżyjew pojedynkę.Z badańGłównegoUrzęduStatystycznegowynika,żedo2030rokuprzybędąkolejne2milionywolnychstrzelców.Podobnie jestw innych krajach.Najwięcej żyjącychw pojedynkę spo-tkamyweFrancji(ok.9milionów)i w Szwecji–tukawalerowie,panny,rozwodnicyi wdowcystanowiąwiększągrupęniżmałżonkowie.Ludzie,którzypreferująwolność,a takżeci,zaktórychwyborudokonałlos,zy-skalimianosingli.Określenietakienietylkolepiejbrzmi,niżstarapanna,kawalerczysamotnik,aleprzedewszystkimniekojarzysięz życiowyminieudacznikami, lecz... z sukcesami. Single mogą bowiem postawić na ka-rierę,majączasnarozwijaniezainteresowańi spotykaniesię,z kimimsiężywniepodoba.Większośćz nichniełożynautrzymanierodziny,możewięcsobiepozwolićnawypoczynekczyrozrywkę.Prawdziwerzeszesin-gli żyjąw dużychmiejscowościach.Przyciąga ich tupraca,możliwościrozwoju,aletakżeswobodai anonimowość,o którątrudnonp.nawsi”.

1.5. Funkcje rodziny

Każda rodzina istniejew określonymspołeczeństwie i jest zależnaod ram, jakie owe społeczeństwo stwarza dla jej egzystencji i rozwoju. Najtrwalej i najgłębiej oddziałuje na funkcjonowanie i rozwój każdejjednostkipoprzezwypełnianieswoichpodstawowychfunkcji,któresty-mulująrozwójsferpsychicznychorazumożliwiająjednostcejejprzysto-sowaniedowspółczesnejrzeczywistości.


34

Jak wielu jest psychologów, pedagogów i socjologów, tak wiele jest definicjii klasyfikacjifunkcji,a jejzakresznaczeniowyniejestjednolity.

Funkcjespełnianeprzezrodzinęzmieniałysięnaprzestrzeniczasu,co wynikało z przeobrażeń samej rodziny. Z kolei przeobrażenia te były wypadkową zmian i rozwoju stosunków społecznych w ich makroska-li.Zmiennośćfunkcjirodzinnychpolegałanazanikuniektórychz nichi pojawieniu się innych, jak również na wzroście znaczenia jednychfunkcji,przyjednoczesnymosłabieniuznaczeniapozostałych.

„Niezależnie od przemian, jakim rodzina uległa w procesie roz-woju społecznego, jej funkcjawychowawcza zawsze uważana była zaelementarną. W okresie rozwoju szkoły jako powszechnej instytucji wychowawczej powstało znane przysłowie: dom wychowuje, szkoła na-ucza.W przysłowiutymwyrażasiętendencjaobronyroliwychowaw-czej rodziny w okresie, gdy czynniki natury ekonomicznej i kulturowej ostrozaczęłyograniczaćjejtradycyjnemiejscew strukturzespołecznej.Obrońcy tezy o rodzinie jako podstawowej jednostce komórce życia społecznego skłonni byli pod wpływem oczywistych wymogów życia społecznegouznaćszkołęzainstytucjęodpowiedzialnązawychowanieumysłowe dzieci i młodzieży, rodzinie jednak pozostawili elementarne zadania wychowawcze”23.

„Arystoteles w „Etyce nikomachejskiej” sformułował trzy funk-cje rodziny jako podstawowej komórki społecznej: prokreacyjną, czyli biologicznego przedłużania gatunku, wychowawczą i produkcyjną. Ta typologia,przezdługiczasuznawanadośćpowszechnie,niejestw peł-ni adekwatna dla rodziny współczesnej. Niektóre bowiem z tych cech rodziny uległy przeobrażeniom, inne zanikły całkowicie. Rodzina prze-stała być grupą produkującą dobra materialne, zatraciła cechy swoiste-gozakładuwytwórczego.Ekonomicznejejpodstawyniezamykająsięw obrębiewłasnegowarsztatupracy,źródładochoduzwiązanesąbo-wiem z szerszym układem stosunków – społecznych i produkcyjnych – w których uczestniczą członkowie rodziny”24.

„Funkcje reprodukcyjne i wychowawcze rodziny tradycyjnej jako instytucjispołecznejobwarowanebyłysankcjamiformalnymi.Rygory-23 SuchodolskiB.(red.),Pedagogika, Warszawa 1985, s. 205. 24 Ibidem, s. 206.

35

Rodzina

styczniepojmowanobiologicznąfunkcjęrodziny,cowyrażałosięmię-dzy innymi w społecznej i prawnej dyskryminacji dzieci ze związków pozamałżeńskich. Dopiero ruch obrony praw dziecka na przełomie XIX i XXwiekudokonałliberalizacjiopiniipublicznej,a następnieformal-nego równouprawnienia tych dzieci”25.

S.Kowalskiwylicza trzypodstawowe„funkcjespełnianeprzezro-dzinę:

• prokreacyjną• wychowawczą,• gospodarczą”26.

„Źródłem funkcji prokreacyjnej jest dążenie człowieka do zaspo-kajaniapopędupłciowego.które todążeniewraz z chęciąposiadaniapotomstwa, doprowadziło między innymi do powstania małżeństwai rodziny.Ścisłyzwiązekz funkcjąprokreacyjnąmafunkcjawychowaw-czarodziny,którajestkonsekwencjąpierwszej.Trzeciafunkcja–gospo-darcza,warunkujepełnienieprzezrodzinędwóchpoprzednichfunkcji.Stwarza ona podstawy ekonomiczne dla prawidłowej egzystencji rodzi-ny i zaspakajania bieżących jej potrzeb, jak np.: dostarczanie pożywie-nia, odpowiedniego ubrania itp.”27.

StanowiskoJ.Szczepańskiegow sprawiefunkcji,jakiespełniarodzi-na, jest zbliżone do S. Kowalskiego, z tym że uznaje on za celowe, poza wychowawczą, wyodrębnić jeszcze funkcję kulturalno-towarzyską.Mówizatemo czterechfunkcjach:

• biologiczno-opiekuńczej,• gospodarczej,• wychowawczej,• kulturalno-towarzyskiej28.

M.Ziemskarównieżwymieniaczteryfunkcjerodziny,różniącesięjednakodproponowanychprzezJ.Szczepańskiego.Sątofunkcje:

25 Ibidem, s. 207. 26 S. Kowalski, Socjologia wychowania w zarysie, Warszawa 1979, s. 87.27 Ibidem, s. 89.28 J. Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa 1972.


36

• prokreacyjna–dostarczanowychczłonkówdlaswojejgrupyi dlacałego społeczeństwa;

• usługowo-opiekuńcza–zapewniajejczłonkomcodzienneusługi(mieszkanie,wyżywienie,odzież),a starszymlubchorymopiekę;

• socjalizacyjna – oznacza zarówno stosunek rodziny do dzieci,które przez życie w niej wrastają w społeczeństwo, jak i dostoso-wywaniesięmałżonkówdosiebie;

• psychoseksualna–zapewniaczłonkompoczuciestabilizacji,bez-pieczeństwa,możliwośćwymianyemocjonalnej,stwarzawarun-kidlarozwojuosobowości,dojrzałościemocjonalneji równowa-gi psychicznej29.

Interesującei słusznejest,żepozaprokreacyjną,uwypuklasięjesz-cze funkcję psychoseksualną, przez co podkreśla się psychiczną rolęseksualnego współżycia małżonków.

Autorem,któryw znacznymstopniurozszerzaliczbęfunkcjiprzy-pisywanych rodzinie, jest W. Adamski. Dokonuje on gradacji znaczenia poszczególnychfunkcji,uznającjednezapodstawowe,innezadrugo-rzędne.Jegozdaniem„podstawowezadaniarodzinyto:prokreacja,so-cjalizacja i funkcjamiłości,natomiastza funkcjedrugorzędneuważa:ekonomiczną, opiekuńczą, rekreacyjną, religijną i integrującą30.

Kolejnyautor–Z.Tyszka–wymienianastępującefunkcjerodziny:• prokreacyjnalubbiologiczna–regulacjastosunkówseksualnych

związana jest z zaspokojeniem popędu seksualnego i potrzebąmiłości;dziękispełnieniutejfunkcji,rodzinazachowujeciągłośćbiologiczną i społeczną;

• materialno-ekonomiczna–rodzinadostarczaniezbędnychdóbrmaterialnych;

• opiekuńczo-wychowawcza–rodzinajestmiejscemwychowaniaprzyszłego pokolenia;

• emocjonalno-ekspresyjna – rodzina zaspokaja potrzeby uczu-ciowedziecii rodzicóworazpotrzebęwyrażaniawłasnejosobo-wości;

29 M. Ziemska, Rodzina i dziecko, Warszawa 1986, s. 236.30 W. Adamski, Socjologia małżeństw i rodzin, Warszawa 1984, s. 47.

37

Rodzina

• rekreacyjno-towarzyska–poleganaorganizowaniuprzezrodzi-nęswoimczłonkomwypoczynkui spędzaniaczasuwolnego;

• religijna – opiera się na przekazywaniu potomstwu wartości,normi wzorówzachowańreligijnych;tądrogądokonujesięinte-gracjadzieckazespołecznościąreligijną;

• stratyfikacyjna(klasowa)–gwarantujeokreślonystatusspołecz-nyczłonkomrodziny;określaprzynależnośćczłonkówdodanejgrupyspołecznej,nadajewrazz urodzeniemokreślonąpozycjęspołeczną, a tym samym punkt startu życiowego;

• socjalizacyjno-kulturowa–wprowadzaczłonkówrodzinyw ży-ciespołecznei przekazujeimwartościkulturowe31.

Wedługtegosamegoautorafunkcjarodzinyto„wyspecjalizowa-ne oraz permanentne działania i współdziałania członków rodziny, wynikające z bardziej lubmniej uświadamianych sobie przez nichzadań, podejmowanych w ramach wyznaczonych przez obowiązu-jącenormyi wzory,a prowadzącedookreślonychefektówgłównychi pobocznych”32.

1.6. Rodzina jako środowisko wychowawcze

Rodzinastanowinajbardziejpodstawowąinstytucjęwewszystkichspołeczeństwach.Ponieważjesteśmyw niątakbardzowtopieni,przyj-mujemy jej istnienie za coś oczywistego i naturalnego, a tym samymryzykujemy brak pełnego jej zrozumienia. Najczęściej zaczynamy jądoceniać dopiero wtedy, gdy coś jej zagraża. Powinniśmy natomiastzawszebyćświadomiwartościrodziny,szczególnie jakopodstawowe-go środowiska wychowawczego jednostki. Bowiem chociaż człowiek„w pewnymstopniurozwijasięzawsze”,tojednakokresami,„w którychprocesrozwojudokonujesięw tempienajszybszym,w sposóbnajbar-dziejwyrazisty,sądzieciństwoi młodość” 33,a więcczasspędzonynaj-bliżej rodziny.

31 Z. Tyszka, Socjologia rodziny, Warszawa 1974, s. 47.32 Ibidem, s. 48. 33 H. Filipczuk, Rodzina a rozwój psychiczny dziecka, Warszawa 1981, s. 5.


38

Byw sposóbodpowiednispełniaćswojąwychowawcząrolę,rodzi-namusi „stanowić zgraną, zdrową, prawidłowo funkcjonującą grupęspołeczną. Stosunki w niej panujące muszą być oparte na wzajemnym szacunku,miłości,a przynajmniejżyczliwości,nazasadzieuznawaniai honorowania z jednej strony uprawnień każdego z jej członków, a po-ważnego stosunku każdego z członków do obowiązków wobec niej – z drugiej strony”34.

W rodzinieodbywasięnietylkobiologicznareprodukcjaspołeczeń-stwa,alei reprodukcjaspołecznai kulturowa(socjalizacja).Dziękirodzi-niewłaśniezostajezachowanaciągłośćdziedzictwakulturowego i spo-łecznego;istniejąoczywiścieteżinneczynniki,któresązwiązanez proce-sem socjalizacji, ale żaden nie ma aż tak wielkiego wpływu jak ona.

Rodzinazapewniaswoimczłonkomwyjściowątożsamośćspołecz-ną.Określonyprzezprzynależnośćstatusdajekażdejosobieusankcjo-nowaną pozycję w społeczeństwie, która w sposób znaczący wpływanapóźniejszedoświadczeniajednostki.Rodzinastanowizarównowyj-ściowy,jaki późniejszykontekstspołeczny,w którymzaspokajanajestludzkapotrzebamiłości,ciepłai troski.Intymnycharakterżyciarodzin-nego stwarza doskonałe warunki do zapewnienia koniecznego wsparcia emocjonalnego.

Współczesna rodzinawpływanaosobowość, funkcjonowanie jed-nostek, a także kształtuje w znacznym wymiarze ich losy. Spełnia ważne funkcjew ramachspołeczeństwaglobalnego,w zakresiejegoreproduk-cji biologicznej oraz w dziedzinie socjalizacji jednostek i ich przygoto-waniadożyciai działańw zmieniającymsięszybkospołeczeństwie.Jeślifunkcjonowanierodzin,ichkondycjapogarszasię,odbijasiętoujem-nienafunkcjonowaniui losachzarównojednostek,jaki całegospołe-czeństwa.W interesiewięcjednosteki społeczeństwależyprawidłowefunkcjonowanie rodzin oraz tworzenie warunków dla prawidłowegoichfunkcjonowania.

Wiele warunków musi zostać spełnionych, aby rozwój dziecka był właściwie ukierunkowany, wszechstronny i przebiegał harmonijnie.Niektórez tychwarunkówzależąodobiektywnejsytuacji,w jakiejsię

34 W. Rachalska, Wybór zawodu w wychowanie przez pracę w rodzinie, Warszawa 1984, s. 58.

39

Rodzina

dziecko znajduje i rozwija. O wielu jednak decyduje najbliższe otocze-niedziecka,czylirodzina.Rodzicejużw życiupłodowymtroszcząsięo swoje dziecko, czyniąc wszystko, by rozwijało się prawidłowo. Jesttowynikiemmiłościdodziecka.Niewystarczyjednakjedyniekochaćdziecko,byw sposóbprawidłowykierowaćrozwojemjegoosobowości,aż do ukształtowania zintegrowanego i w pełni dojrzałego człowieka. Rodziceczynią tonajlepiejwówczas,gdysącałkiemświadomiswojejrolii znaczeniaw życiumłodegoczłowieka.Miłośćdodzieckapowin-na być uzupełnieniem wiedzy o podstawach i prawach decydujących o jakościjegorozwoju.Dziecko,jakrównieżczłowiekdorosły,stanowipsychofizycznąjedność.Jegoorganizmi psychikasąściślezesobąpo-wiązane, wzajemnie na siebie oddziałują. Dlatego w procesie wychowa-nia nie jest możliwe odgraniczenie rozwoju fizycznego od psychicznego, gdyżprzebiegająonerównocześnie.

„Zmiany, które zachodzą w organizmie i psychice dziecka w po-szczególnychfunkcjachi czynnościachpsychicznych,majątakżecha-rakterjakościowy.Następujeprzejścieodfunkcjiprostychdotrudnych,oddziałańodtwórczychdotwórczych,od formniedojrzałych,niedo-skonałych do dojrzałych, doskonałych”35.

Prawidłowości zmian zachodzących w psychofizycznym rozwojumłodegoczłowieka stanowiąpodstawępodziału tego rozwojunapo-szczególneokresy.„W polskiejpsychologii rozwojowejzostałprzyjętypodziałnaokresyrozwojowezewzględuna:

• sposóbi poziompoznawaniai uświadamianiasobieprzezdziec-kootaczającejrzeczywistości;

• dominujący rodzaj działalności dziecka – specyficzne formyi metody oddziaływania wychowawczego, jakie są w tym okresie stosowane wobec dziecka”36.

Na podstawie tych kryteriów rozwojowych Maria Żebrowska opra-cowałaobowiązującądodziśperiodyzację,któraobejmuje:

• okresniemowlęcy(pierwszyrokżycia);• okresponiemowlęcy(2.–3.rokżycia);

35 Ibidem, s. 6.36 J. Reykowski, O rozwoju osobowości, Warszawa 1976, s. 36.


40

• wiekprzedszkolny(4.–6.rokżycia);• młodszywiekszkolny(7.–11.–12.rokżycia);• wiekdorastania(11.–12.–17.–18.rokżycia);• okresmłodzieńczy(17.–18.–24.rokżycia)”37.

Pomiędzywymienionymiokresaminiemawyraźniezarysowanychgranic.Zmianydokonująsięstopniowo,a każdyetapjestwprowadze-niemdonastępnego.Powstającezmianyilościoweprowadządotworze-niaprzemianjakościowych.Należyjednakpamiętać,żekażdedzieckorozwijasięw swoimindywidualnymtempie.

Okresemrozwojowym,którynasuwanajwięcejtrudności,jestwiekdorastania.Trudnościtenajczęściejpowiązanesąz dojrzewaniemfizjo-logicznym, czyli zachodzącymi w młodym organizmie zmianami go-spodarkihormonalnejwpływającyminazmiennośćnastrojówi więk-sządrażliwość.Dorastającedzieckopragniewięcejzaufaniai wolności.Chce być poważnie traktowane, na równi z dorosłymi. W tym czasie rodzice corazwięcej odniegowymagają, obciążają nowymi zadania-mii obowiązkami,stosując jednocześniecorazwięcejzakazów.Rodzisiębunt,któryprzybieranasilew momencie,gdyrodzicenieokazu-jądzieckuzrozumienia.W efekcietegobuntumłodyczłowiekpragniezaznaczyć swojąodrębność.Zaczynaod rzeczy,któremożnazmienićw najprostszysposób,a którezarazempozwoląpodkreślićmuwłasnąindywidualnośći odmiennośćodrodziców(ubiór,fryzura,zmianawy-stroju pokoju). Dla nastolatka ważna jest w tym okresie rozmowa z do-rosłym,dziękiktórejsamczujesiębardziejdorosły.Niemajednakuni-wersalnegomodelurozmowyi sprawdzonychsposobówpostępowaniaz nastolatkiem – każde dziecko to przecież indywidualista38.

Należy takżepamiętać, że chociażwychowaniudzieciwięcej czasupoświęcazwyklematka,tojednaknastolatekpotrzebujewsparciaoboj-ga rodziców. Zwłaszcza w sytuacji konfliktowej, np. po kłótni z mamą, niezwyklecennybędziegłosojca–nawetwtedy,gdynacodzieńniejeston obecny w życiu dziecka. Tata może zabrać dziecko do kina, poprosić o pomocprzynaprawiesamochodu,wysłuchać,opowiedziećcośo so-

37 M. Żebrowska, Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, Warszawa 1980, s. 16.38 Ibidem, s. 17-18.

41

Rodzina

bie, pozwolić dziecku zadawać pytania, cierpliwie tłumaczyć. Niech opo-wie,jakwidzisytuację,i spróbujepodpowiedziećrozwiązanie.Nastola-tekpoczuje,żemadwojerodziców,którzyinteresująsięjegosprawami.

Mimotego,iżokresdorastaniajestczasemnajwiększychtrudności,wszystkieokresyrozwojudzieckaodgrywająbardzoistotnąrolę.Każdyz nichmaswojecharakterystycznewłaściwości i przynosispecyficzneproblemy wymagające rozwiązania. Rodzice sprawujący rolę opieku-nów i wychowawców pragną, by rozwój ich dzieci przebiegał prawidło-wo i aby w jego wyniku osiągały jak najwyższy poziom. Wszystko po to, byw przyszłościichdzieciwyrosłynaszczęśliwych,w pełniprzygoto-wanych do życia ludzi.

Rodzina stanowi początek, źródło i punkt zbieżny relacjimiędzy-ludzkich.Znajdujesięu podstawnarodui jegospołecznejświadomo-ści.Jakopierwszahistoryczniespołecznośćjestniejakopierwowzoremkażdejspołeczności,pierwotnymi podstawowymźródłemkażdejwięzispołecznej. Jest ona formą podstawową współżycia ludzkiego, formąodpowiadającą najistotniejszym potrzebom człowieka. Stanowi rdzeń społeczeństwa, warunkujący jego właściwy rozwój i trwanie, utrzy-manie życia i zachowanie rodzaju ludzkiego. Wspólne dobro rodziny domaga się struktur jej organizacji i hierarchiiwładzy, różnych formprawi obowiązkóworazodpowiedzialności.Życierodzinnesuponujesuwerennośćprawno-społecznąrodzinyorazmonogamicznośći niero-zerwalnośćmałżeństwastanowiącąprzejawprawanaturalnego.

Rodzina bywa z jednej strony terenem realizacji ambicji życiowych, społecznych, kulturowych, sama przechodząc do pozycji przedmiotu kształtowanegow wynikuprocesudojrzewaniaświadomościjejczłon-ków. Z drugiej strony bywa także, a może przede wszystkim, podmiotem oddziaływań o szerokim społeczno-edukacyjnym charakterze. „Rodzi-na jest naturalnym środowiskiem wychowawczym, wprowadzającymmłodągeneracjęw krągszerszychstycznościspołecznych.W szczegól-nościw wiekuprzedszkolnymi młodszymwiekuszkolnymwspółudziałdzieckaw grupach rówieśniczych i szersze jego styczności społeczneodbywająsięzazwyczajpoprzezśrodowiskorodzinne,którepozostajew tej dziedzinie czynnikiem inspiracji i kontroli”39.

39 B.Suchodolski(red.),Pedagogika, Warszawa 1985, s. 208.


42

U dawnych reformatorówwychowaniamożna było się spotkać zestanowiskiem, że w miarę obejmowania przez szkołę całej populacjidzieci i młodzieży, zmniejszać się będzie rolawychowawcza rodziny.Obecnie, realizując powszechność oświaty na poziomie szkoływyso-ko zorganizowanej i obowiązkowej dla całej młodej populacji, docenia sięogromnąi podstawowąodpowiedzialnośćrodzicówzawychowanieichdzieci,zaichkarieręszkolnąi przygotowaniedosamodzielnegoży-cia.„W rodziniedokonujesiępodstawowyproceskształtowaniapojęćmoralnychdziecka,jegowrażliwościmoralneji społecznej,a więctychcech, które mają wielkie znaczenie dla spełnienia zadań wychowaw-czych każdej szkoły i każdej placówki wychowawczej”40.

Wychowaniedzieciw domurodzinnympełnymciepłai miłościjestwychowaniemnaturalnym,znacznieróżnisięodwychowaniaintencjo-nalnego, prowadzonegow specjalnie powołanychdo tegoośrodkach,gdzierolęrodzicówodgrywająwychowawcyi opiekunowie41. Wpływu rodzinynadzieckoniedazastąpićsięprzezżadneinneformyopieki.O sile tego oddziaływania decyduje nie tylko podłoże emocjonalne, osobisty stosunek rodziców do dziecka, ale także naturalne zaufaniedziecka do rodziców. Wiadomo, że utrata rodziców wywołuje bardzo głębokieprzeżyciau dziecka.Nicteżdziwnego,żewielcywychowaw-cy dzieci pozbawionych rodzin w wyniku sieroctwa lub wyrzeczenia się dziecka przez rodzinę naturalną (JanHenryk Pestalozzi, CzesławBabicki i Janusz Korczak) usiłowali opierać prace w swoich zakładach wychowawczychnaformachżyciarodzinnegoi dziękitemuuzyskiwalisukcesy.

Zaopiekę i wychowaniedzieciodpowiedzialnisąrodzice,którychzadaniem jest realizacja podstawowych funkcji rodziny. „Rodzice sąpierwszymii najważniejszymiwychowawcamidziecka.Zewzględunaszczególneemocjełączącedzieckoz rodzicami,stająsięonidlaniegoosobamiznaczącymi,mającymimożliwośćwywieraniananiegoistot-nego wpływu. Rodzice są dla dziecka osobami, z którymi identyfikuje sięw sposóbszczególny,wynikającyz roli,jakąpełniąw jegożyciu.Sąosobami najbliższymi zarówno w sensie fizycznym, jak i psychicznym,

40 Ibidem, s. 210.41 Ibidem, s. 39-46.

43

Rodzina

bowiemdzieckostykasięz nimicodziennie,zaspakajająoni jegopo-trzeby i kontrolują jego najważniejsze cele”42. Rzeczą konieczną jest, by znajdowali oni czas na przebywanie z własnymi dziećmi, ponieważ brak zainteresowania ich wychowaniem może wywołać zaburzenia emo-cjonalnei poważniewpłynąćnaichprzyszłe,dorosłeżycie.Towłaśnierodzicewarunkują rozwój osobowości dziecka, przekazują przydatnąwiedzęi zasadypostępowania,zanimjeszczedzieckopójdziedoszko-ły. Przy współpracy innych instytucji modelują też poziom socjalizacji, uwzględniającindywidualnośćdziecka.

Samo mieszkanie ze sobą, przypadkowe bytowanie pod jednym dachem i przy jednym stole – to za mało, aby móc mówić o rodzinie w myślprzytoczonychjużwcześniejdefinicjii pojęć.W rodziniemusibyć wyczuwalne życie rodzinne, to znaczy życie razem, poniekąd dla siebienawzajem,wewłaściwymklimacie i atmosferze,nastawionenapomoc,wykazującegotowośćdawaniai nacechowaneszczerymrozu-mieniemi zaufaniem,a przedewszystkimwzajemnąmiłością.Bezpie-czeństwoi miłośćsąpodstawowymipotrzebamipsychicznymidziecka,a rodzina mu je zapewnia.

Właściwyukładstosunkówwewnątrzrodzinnychuważasięzapod-stawę prawidłowego rozwoju dziecka, za podstawę kształtowania sięjego równowagi uczuciowej i dojrzałości społecznej, na formowanieobrazusamegosiebiei stosunekdosiebieorazdogrupyrówieśniczej,a także na późniejsze pełnienie ról rodzinnych, w tym roli ojca czy mat-ki.Na tenwłaściwyukład stosunkówwewnątrzrodzinnych składa siękilkaczynników:postawyrodzicielskie,stylewychowania,więźuczu-ciowapanującaw rodziniei atmosferadanegożyciarodzinnego.

Postawy rodzicielskie już od lat młodości wpływają na dzieckow pozytywny bądź negatywny sposób. Decydują o doborze środkówwychowawczychi ichskuteczności.W literaturzemożemyspotkaćsięz pojęciempostawrodzicielskichokreślonychprzezM.Ziemską,któ-ra definiuje je jako „nabytą strukturę poznawczo-uczuciowo-wolicjo-nalną, ukierunkowującą zachowanie się rodziców wobec dziecka. Tatendencja do negowania w określony sposóbw stosunku do dziecka

42 A. Błasiak, E. Dybowska, Wybrane zagadnienia pedagogiki rodziny, Kraków 2010, s. 106.


44

musi być w pewnym stopniu utrwalona, by mogła zyskać miano posta-wy rodzicielskiej”43.Nakształtowaniesiętychpostawmawpływwieleczynników,jaknp.:procesyemocjonalne,doświadczenia,płeć,wiekczyjakośći sposóbprzyswajanejwiedzy.

Wyróżniasięnastępującepostawyrodzicielskie:

a) negatywne postawy rodzicielskie:• postawa odtrącająca – nadmierny dystans uczuciowy wobec

dziecka;• postawaunikająca–wycofywaniesięz kontaktuz dzieckiem;• postawa zbyt wymagająca (agresywna) – rozkazywanie dziecku,

ignorowanie jego potrzeb, bagatelizowanie motywów jego działania;• postawa nadmiernie chroniąca – nadmierna koncentracja uczu-

ciowa, uporczywe i sztywne dążenie do korygowania zachowania dziecka albo trzymania dziecka przy sobie;

b) pozytywne postawy rodzicielskie:

• postawa akceptacji – przyjęcie dziecka takim, jakie ono jest,z jego cechami fizycznymi, usposobieniem, z jego umysłowy-mimożliwościamii łatwościąosiągnięćw jednychdziedzinach,a ograniczeniamii trudnościamiw innych;akceptującyrodzicerzeczywiścielubiąswojedzieckoi nieukrywająprzednimtegouczucia;

• postawawspółdziałania–świadczącao pozytywnymzaangażo-waniu i zainteresowaniu rodziców zabawą i pracą dziecka, a tak-żewciąganiei angażowaniedzieckaw zajęciai sprawyrodzicówi domu–odpowiedniodojegomożliwościrozwojowych;współ-działającychz dzieckiemrodzicówcechujeaktywnośćw nawią-zywaniu wzajemnych kontaktów;

• postawa dawania dziecku właściwej dla jego wieku, rozumnejswobody;dzieckow miaręprzechodzeniaprzeznowefazyroz-wojucorazbardziejoddalasięfizycznieodrodziców,aleprzytymrozbudowuje się świadomawięź psychicznamiędzy rodzicamia dzieckiemi rodzicedarząjewiększymzaufaniem;

43 Ibidem, s.114.

45

Rodzina

• postawa uznania praw dziecka w rodzinie jako równych, bez przecenianiai niedocenianiajegoroli;rodziceustosunkowująsiędoprzejawów aktywności dzieckaw sposób swobodny, niefor-malnyi niewścibskiczydyktatorski,dostosowującsięprzytymdopoziomufazyrozwojowej,w jakiejsięonoznajduje44.

Rodzice mogą stosować także różne sposoby kierowania dzieckiem: od autokratycznego, poprzez demokratyczny, aż do liberalnego. W ro-dzinie autokratycznej nie są tolerowane żadne odstępstwa od normustalanych przez rodziców. Wymagania, jakie są stawiane dzieciom, nie uwzględniają samodzielności, swobody działania. Rodzice życząsobiebezwzględnegoszacunku,a wszystkoopierasięnalękui karachza każde przekroczenie norm. Dziecko nie jest nauczane, jak radzić so-bie w życiu, a tylko narzucany jest mu sposób realizacji z góry wyzna-czonychzadań.Konsekwencjątakichdziałańjestskłonnośćdobuntu,kłamstwa,braksamodzielnościlubinicjatywy.Takiewychowaniemożedoprowadzić do zaniżenia samooceny.

Demokratycznystylzaśopierasięnapodobnychwartościachjakpo-przedni,z tąróżnicą,żew określonychprzypadkachistniejemożliwośćodstępstwaodustalonychnorm i wartości. Przekroczenie tychnormgrozi mimo wszystko odpowiednio przemyślaną i uzasadnioną karąpolegającąnaperswazji,wyjaśnieniu,z możliwościąwypowiedzeniasięprzez dziecko

Liberalny styl wychowania zostawia dziecku sporo swobody. Podej-muje on sam decyzje, ale za to nie są mu podsuwane tematy do dyskusji. W rezultacie dziecko może działać bez ograniczeń i wyrażać swoje zda-nie, a przekraczanie norm jest tolerowane. Rodzice rozpieszczają swoje dziecko,spełniająjegowszystkiezachcianki,cosprawia,żekształtujesięw nim postawa egoistyczna.

Może ponadto zaistnieć dochodzić do sytuacji, w której rodzice nie mogąznaleźćwspólnegofrontui mająróżnezdaniacodowychowaniadziecka. Taki przypadek prowadzi do modelu wychowania niejedno-litego – rodzice stawiają dziecku różne, czasem nawet przeciwstawne wymagania, stosują odmienny układ kar i nagród. Tego typu zachowa-nia rodzicóww konsekwencjimogąwywołaću dzieckaniestabilność

44 M. Ziemska, Postawy rodzicielskie, Warszawa 1973, s. 57–59.


46

emocjonalną,nadpobudliwośćczypoczuciezagrożenia.Dziecko,wy-korzystując ten rodzaj działań rodziców, manipuluje nimi, by zyskać, dopuszczającsięnawetkłamstw.

Właściwywybór formy komunikacji czy styluwychowywaniamaznaczącywpływnato,jakimczłowiekiemstaniesiędziecko,cobędziesobą reprezentował. Jedne postawy rodziców mogą wpływać konstruk-tywnie na rozwój dziecka, a inne go hamować i prowadzić do niedosto-sowania społecznego. Rodzina jest bazą prawidłowego i wszechstronne-gorozwojudziecka,a szkołaprowadzikontynuacjętychdziałańz part-nerskim udziałem rodziców, wprowadzając swoje programy kształcenia i metodywychowawcze.W momencierozpoczęciaprzezdzieckoszkołyoddziaływanierodzicówwcalenieznika,a uzupełniasięz tym,czegodoświadczająuczniowiew placówce.

Rodziceprzejawiającywłaściwepostawy(sąto:akceptacjadziecka,współdziałanie z dzieckiem, dawanie rozumnej swobody, uznanie praw dziecka)wobecdzieckaz chęciąotaczająjeopieką,dostrzegająi zaspo-kajająjegopotrzeby,sącierpliwi,gotowidotłumaczeniai wyjaśniania.Rodziceo właściwychpostawachsązdolnidoobiektywnejocenydziec-ka,dziękizachowaniuodpowiedniegodystansuwobecniego,a zarazemdo akceptacji jego osoby.

Istniejeścisłyzwiązekpomiędzyzachowaniemsięrodzicówwobecdziecka a zachowaniem dziecka wobec rodziców. Chodzi tu przede wszystkimo emocjonalneustosunkowaniesiędodzieckaujmowanew skrajnychwymiarachjako:akceptacja–odrzucenie,wyrozumiałość–surowość.Przyniewłaściwychpostawachrodzicówniemożesięroz-winąć realistyczna ocena samego siebie, dziecko nie może zdobyć sa-mowiedzy,w czymjestdobrei jakiemaniedostatki.Częstoprowadzitodozaniżaniaswoichmożliwości,niewiaryw siebie,unikaniatrud-nychzadań.Ocenarealistycznaumożliwiaakceptacjęsamegosiebie,mimoistniejącychbraków,niedostatkówczywad,cooczywiścieniewykluczakorygowaniaichw miaręmożliwości.Sąjednakpewnewła-ściwości,którychzmienićniemożna, trzebasięzatemz nimipogo-dzić, zaakceptować – to mogą ułatwić dziecku rodzice o odpowiednich postawachrodzicielskich.Właśniepostawyw dużejmierzedecydująz koleio styluwychowaniaw rodzinie,a więctakżeo doborzemetodwychowania, częstotliwości i jakości stosowanych kar, zakresie wy-

47

Rodzina

magań,jaki o sposobachodnoszeniasiędodzieckaprzezwszystkichczłonków rodziny.

„Atmosfera życia rodzinnego” to pojęcie trudne do zdefiniowaniazewzględunaswoistązłożoność.Możnajednakmówićo pewnymkli-macie panującym w danej rodzinie. Mówimy, że w tym domu panuje atmosferażyczliwości,ciepła,zrozumienia,a w innymdomuwyczuwasięwyraźnieatmosferęchłodu,obojętności,napięciaczyteżzniecierpli-wienia.Atmosferęwychowawcząw rodzinieokreślaprzedewszystkimcharakterwzajemnychstosunkówmiędzyrodzicami,stopieńzaintere-sowania sprawami dziecka, a także ich stosunek do niego.

Wszystkieteczynnikidecydująo niepowtarzalnościrodziny,o spe-cyficznychjejwalorach.Częstookreślamy,żerodzinastanowinatural-ne środowisko wychowawcze. Codzienny kontakt członków rodzinyze sobą na różnych płaszczyznach działania, w zaspokojeniu potrzeb fizycznych, emocjonalnych, kulturalnych, stosunkówmiędzyludzkichoraz ich wzajemny udział w organizacji życia, pracy i wypoczynku, do-konywany w celu harmonijnego współżycia powoduje, że rodzina jest terenem wielostronnego kontaktu członków rodziny. Jest instytucją re-alizującącelewychowawcze.Zasadywychowaniaw rodzinie funkcjo-nująw działaniu,przyczymczęstow ogólenieokreślasięichsłownie.Właśniew rodziniemłodyczłowiekuczysiępostępowaćw określonysposób,wykonująccodzienniepowtarzanewielokrotnieczynności.

Zadania wychowawcze i społeczne współczesnej rodziny są znacz-nie trudniejsze niż były w rodzinie tradycyjnej. Rodzina współczesna jako instytucja społeczno-wychowawcza, ulegając ewolucji, nie zawsze nadążazadokonującymisięprzemianamispołeczno-gospodarczymi.Dlategoteżrodząsię trudności i zaburzenia funkcjiwychowawczychi to szczególnie w tych rodzinach, gdzie obydwoje z rodziców pracu-ją. Imwiększy jest stopieńniepokoju i konfliktowości życia społecz-nego, tym większe zadania wychowawcze spadają na rodzinę, któramusi chronić młode pokolenie przed szkodliwymi czynnikami życia pozarodzinnego i przygotować je do samodzielnej roli w służbie spo-łeczeństwu. Ochrona nie może jednak polegać na izolowaniu młodej jednostkiodświataaniteżtłumieniujegowpływów.Wychowywaćtoznaczyrozumniewprowadzaćdzieckow otaczającyjeświat,ukazywaćmuw nimcele,wartości,nadawaćwłaściwykierunekjegożyciowejak-


48

tywności oraz umiejętniemodulować i organizowaćwpływypocho-dzące z zewnątrz.

Rolarodzinyw wychowaniudzieckajestwięcniezaprzeczalniebar-dzoduża.Wychowaniew rodzinie trwanieustannie, bezwzględunato, czy jest ono wychowaniem zamierzonym czy też nie; podejmowane z przygotowaniem czy niepodejmowane w ogóle; spontaniczne, impul-sywneczykontrolowane;z pełnąodpowiedzialnościączyteżjejpozba-wione. Rozwój psychofizyczny dziecka w dużej mierze uzależniony jest właśnieodrodzinyi niewskazujenato,byw najbliższymczasiemogłobyć inaczej.

1.7. Wpływ zmian zachodzących we współczesnym świecie na funkcjonowanie rodziny

Zapoczątkowane w wieku XIX procesy industrializacji i urbanizacji w sposób wszechstronny, całkowicie zmieniły życie społeczeństw w wie-kuXX.Wzmożonaprodukcjapodniosławyraźniestopężyciowąludno-ścikrajówwysokoi średniorozwiniętych.Podniosłasięzatemznaczniestopażyciowa rodzin, a także jejpoziomzdrowotności.Usprawnionezostałofunkcjonowaniegospodarstwdomowychdziękiwprowadzeniudonich techniki.Wytworzenie i znaczneupowszechnienie siędomo-wychśrodkówprzekazuinformacjii kulturywpłynęłow dużejmierzena tryb i styl życia rodzin.

W pierwszej połowie XX wieku wzrosła znacznie liczba rozwodów, a procestennasilałsięjeszczebardziejw drugiejpołowieubiegłegostu-lecia.Corazczęściejformułowanotezę,żemamydoczynieniaz kryzy-sem rodziny.

W drugiej połowie XX wieku dalszy intensywny rozwój nauki i coraz bardziej z nią związane techniki spowodowały dalsze, znaczące prze-obrażenia społeczno-ekonomiczne i społeczno-kulturowe. Zaznaczył sięnaszerokąskalęrozwójdziałalnościusługowejwspomagającej ro-dzinę,zaspokajającejpotrzebyjejczłonków–zarównomaterialne,jaki pozamaterialne. Rozwinęła się w olbrzymim stopniu informatyka,komputery„wkroczyły”w większośćdziedzinżycia.

49

Rodzina

Ruchliwośćgeograficznanasiliłasięjeszczebardziej–zarównow ra-machposzczególnychkrajów, jak i międzykrajami,comiałogłówniepodłożeekonomiczne,jakkolwiekwystępowałyrównieżruchyemigra-cyjne inspirowane przesłankami politycznymi – szczególnie do lat dzie-więćdziesiątych. Przepływ ludności odbywał się przeważnie z krajówmniejrozwiniętychi uboższychdokrajówbardziejrozwiniętych45.

„W drugiejpołowieXXwiekumedycynazrobiłaogromnepostępyosiągając bardzo dużą skuteczność leczenia. Opanowano całkowiciechorobyepidemiczne,przyśpieszonoleczeniewieluchorób,zainicjowa-noi rozpowszechnionotransplantacjeorganówwewnętrznych.Wzro-słaskutecznośćleczeniachorób,któreuważanodawniejzanieuleczalnelubniemalnieuleczalne.Rozwiniętojeszczebardzieji upowszechnionosystem opieki nad chorymi. Ogólnie rzecz biorąc, determinizm biolo-gicznyw życiurodzinznaczniezmalał.Ogromniezmalałaśmiertelnośćkobietw trakcieporodów, a takżeporodowa i poporodowa śmiertel-nośćniemowląt.Rzadziej teżwystępuje śmiertelność starszychdziecioraz rodziców. Zmniejszyła się liczba owdowiałych żon i wdowcówmających pod swoją opieką niedorosłe dzieci”46. Rozwój medycyny stał sięteżprzesłankąpowstaniai rozpowszechnienianowoczesnychśrod-kówantykoncepcyjnych,coprzyczyniłosięw krajachrozwiniętychdoznacznego zmniejszenia przyrostu naturalnego, a w skali rodziny – do zmniejszeniajejdzietnościi radykalnegooddzieleniajejfunkcjiseksu-alnejodfunkcjiprokreacyjnej.

„Wytwory współczesnej techniki – rozpowszechniane obecnie na szerokaskalę–pozwalająspędzićczasw sposóbatrakcyjnyw samotno-ści,w izolacjiodinnychludzii bezstymulacjiz innychstron”47.

W odniesieniu do kwestii narodowych dostrzec można malejący pa-triotyzm.Ludziesącorazmniejpoświęceńskorzydopoświęcaniasiędlaojczyzny.Wartorównieżwspomnieć,że„narastabrakskłonnościdopo-święceńnietylkow imięnarodu,alerównieżw imięhumanistycznychideałówludzkości,w imięzasadreligiiczymoralności.Ludziestalisię

45 Z. Tyszka, Model rodziny współczesnej, „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze”, nr 7/1986.

46 T. Pilch, I. Lepalczyk, Pedagogika społeczna, Warszawa 1995, s. 142.47 Ibidem, s. 143.


50

praktyczni,corazmniejceniąideologię,a corazbardziejjakośćżycia,ak-tualnąkondycjęmaterialną,bezpieczeństwosocjalne,osobisteaspiracjeżyciowe,sącorazmniejskłonnidowyrzeczeńw imięracjiwyższych,co-razbardziejcenionesąwartościsłużącejednostcei własnejrodzinie”48.

1.8. Rola rodziny w kształtowaniu postaw oraz planów życiowych

Przedmiotem postawy może być obiekt materialny lub konkretny człowiek, klasa przedmiotów, zbiór ludzi, pewne zdarzenia lub sytu-acjebądźzbiórzdarzeńi sytuacji.W myśltegoprzedmiotempostawymoże być aktualna rodzina dziecka, a także przyszła. Ponadto postawa jestzawsze„czyjaś”,tzn.jestzjawiskiemistniejącymw psychicedanegoczłowieka.Takwięczawszenależywskazywaćnaosobę,któraprzejawiadanąpostawę.

Każdyczłowiekmaw swoimżyciujakieścelei plany,którechciał-byw przyszłościosiągnąćlubzrealizować.Szczególneznaczeniemająonedlamłodychludzi,gdyżw znacznejmierzewyznaczają ichdrogężyciową. Młody człowiek zaczyna zdobywać wiedzę o samym sobie.Zaczyna rozumieć własne uczucia, potrzeby, postawy, a także poznaje swojemożliwości.Zdobywawiedzęw wynikuwłasnychdoświadczeńzeświatemzewnętrznym,nieustanniewzbogacającobrazwłasnejoso-by i obrazcałegoświata.Znajomośćsamegosiebie,własnychpotrzebi wartości,odgrywaistotnąrolęw kształtowaniuplanówi działańżycio-wych.Z kolei tworzenieplanównaprzyszłośćpozwalanakierowaniesięwłasnymipotrzebami,rozwojemi życiem.Pozwalanasamookreśle-niesięmłodegoczłowieka.

Każdy człowiek, również dziecko, ma określone postawy wobecróżnych przedmiotów. Żyjąc codziennie w rodzinie, kształtuje w sobie postawy wobec niej, a także wobec poszczególnych członków rodziny. Ciekawośćświata,wyobrażeniai twórczemyślenietotrzypotężnesiły,dziękiktórymdzieciosiągającorazwyższypoziomrozwojui dojrzało-ści.Ichpostawywobecrodzinysącorazpełniejsze49.48 Ibidem, s. 144.49 M. Marody, Sens teoretyczny a sens empiryczny pojęcia postawy, Warszawa 1976, s. 16-20.

51

Rodzina

„Rodzina wywołuje w dzieciach pewne emocje, dziecko nieustannie obserwuje ją, poznaje i ocenia. Poprzez przekazywanie własnych opi-nii, rodzice znacznie wpływają na poziom wiedzy dziecka i spostrze-ganieprzezniegocałegoświata.W związkuz tymdzieckozachowujesięw określonysposóborazwyznaczaprogramwłasnegodziałanianaprzyszłość”50.

Niektórzy rodzice nie zdają sobie sprawy z tego, jak ważne i bezcen-ne jest kształtowanie postaw wobec życia rodzinnego. Dobrze, jeżeli reguły i postawy wobec rodziny wyuczone podczas rozwoju dziecka i życiaw tejrodziniesąpozytywne.Prowadzitodopoczuciakomfortupsychicznego.

O prawidłowym psychicznym i moralnym rozwoju dziecka decydu-je to, jacy są jego rodzice, czy dziecko wzrasta w dobrej rodzinie, tzn. harmonijnej. Liczne badania wykazują, że dzieci i młodzież niedosto-sowanaspołecznietow większościmłodzieżz rodzin,w którychbrakjestharmonii,pożyciamałżeńskiegomiędzyrodzicami,w którychwy-stępuje alkoholizm rodziców bądź rozkład rodziny, niejednokrotnieprowadzący do alkoholizmu dzieci, narkomanii czy nawet prostytucji nieletnich.

Podejmowanie poważnych życiowych decyzji dla młodego człowie-kaniejestsprawąłatwą.Naszczęściemaonnaswojejdrodzesojuszni-ka,jakimjestrodzina.Todziękiniejdzieckopodchodzidoswojejprzy-szłościpoważniei rozważnie–i toonakształtujewłaściwąosobowośćdziecka51.

1.9. Znaczenie rodziny w życiu człowieka

Rodzinętworzywspólnotaosób,którąłącząwięziformalne,miesz-kaniowe i materialne. Jest to podstawowa jednostka życia społecznego i indywidualnego. Każda rodzina tworzy własną atmosferę życia do-mowego,naktórą składają sięm.in.wzajemne stosunkimiędzymał-żonkami,miłośćrodzicielskadodzieci,codziennezachowaniawszyst-

50 B. Spock, Rodzicom o dzieciach, Poznań 1998, s. 31.51 Ibidem, s. 33-34.


52

kichczłonkówgrupyrodzinnej,kultywowanieobrzędówi tradycjiorazuznawanieokreślonychwartości.Rodzinapełniniezwykleważnąrolęwe wszechstronnym rozwoju swoich członków, pomaga w zaspokajaniu wielupotrzeb. Jest źródłemmiłości i akceptacji, gwarantujepoczuciebezpieczeństwa,bliskośćosób,naktóremożnaliczyć.W niejczłowiekuczysiępewnychstandardówzachowań i postępowania,poprzezpo-znawanie poglądów i postaw innych jej członków kształtuje swoje wła-sne.Wszystko towpływanakształtowanie jegoosobowości.Rodzinajest formązmienną, która reagujena zewnętrznebodźce,np. zmianyogólnospołeczne,doktórychstopniowosięprzystosowuje.Zawszejed-nakstanowidlaswoichczłonkówoparciei ochronę,tymsamymułatwiaodnalezieniesięw nowejrzeczywiścispołecznej.

Rodzicemusząbyćświadomi,żezaangażowanieemocjonalnedziec-kauniemożliwiamukrytycznąocenęichzachowania(szczególniewewczesnym stadium rozwoju). Rodzina stanowi system, w którym istnie-je szeroka sieć powiązań i oddziaływań, które mają nieustanny wpływ najejczłonków.Dlategoistotnąrolęw życiudzieckapełninaprzykładrodzeństwo,z którymnawiązujerelacjepartnerskie,uczysięwspółpra-cyi współdziałania.Istotądobrejrodzinyjestciągłepogłębianiewięziemocjonalnychmiędzyjejczłonkami:rodzicami,dziadkami,dziećmi.

Rodzice jakoosobyżyciowodoświadczonewmawiająsobieczęsto,że rozumieją doskonale swoje dzieci. Prawo do takich twierdzeń upa-trują w przeżytym już dzieciństwie. Jednak Eva Madrova zauważa, że dorosły widzi dzieciństwo z perspektywy swego – dorosłego wieku, bar-dziejobiektywniei logicznie,bogatszyw doświadczeniaz późniejszegookresu swego życia. Jednak subiektywna prawda dziecka może być mu niedostępna,a przecieżjejpoznaniebywaczęstojedynądrogądopo-znaniaświatadzieckaumożliwiającąudzieleniemupomocy52.Dbałośćo nawiązywanie kontaktu ze swoim dzieckiem jest niezwykle ważna. Dzieckokomunikuje sięczęstoz otoczeniemprzez swojezachowaniei gesty.Powinnomiećmożliwośćokazywaniaswoichemocji,wyrażaniasiebie.Wychowanieczęstosprowadzasiędostosowaniaprzezrodzicówzakazów i nakazów–wyuczenieu dzieckaposłuszeństwaz pominię-ciem kontaktu emocjonalnego sprawi, że z czasem porozumienie stanie sięniemożliwe.Dzieckupowinnopokazaćsięuczuciei dobreintencje52 H. Terenowicz, „Wychowanie”, nr 12/2002, s. 3.

53

Rodzina

rodziców,abyczułosiękochanei ważne.Rozmowanakażdymetapieżyciajestdlaczłowiekaniezbędna.Rodzicemusząpodjąćwszelkiesta-rania, aby ze swoim dzieckiem rozmawiać, aby zaspokajać jego cieka-wość,doceniaćjegostaraniai omawiaćpierwszeniepowodzenia.Trze-bapamiętać,żerodzicesądladzieckaprzewodnikami,którzyotaczająje opieką i troską, pomagają dorastać i pokonywać kolejne wyzwania.

1.10. Rodziny wielopokoleniowe

W obrazie polskiego społeczeństwa XX wieku dominowały duże, wielopokoleniowe rodziny wyznające tradycyjne wartości, którychczłonkowie najczęściej mieszkali w jednym domu. Obecnie zaczy-na panować powszechne przekonanie, że lepszym rozwiązaniem jest, gdy młoda rodzina zamieszka osobno, a „opiekuńcza instytucja” babci i dziadkafunkcjonujedorywczo53.

W Polsce 42,30% dzieci w wieku do lat 14 jest pod opieką krewnych, znajomychi sąsiadów,zaśz usługopiekuńczych(prywatnychi publicz-nych) korzysta 22,73% dzieci. Dla porównania: w Grecji proporcje te wynoszą40,29%i 32,17%,weWłoszech40,03%i 26,35%,zaśw Szwecji– 1,79% i 52,99%, a w Czechach 35,96% i 23,99%.

Według badań zrealizowanych w 2008 roku na zlecenie Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej zaangażowanie osób w wieku okołoemery-talnym w Polsce w sprawowanie opieki nad innymi członkami rodziny (zarównodziećmi,jaki dorosłymi)jestznaczące.Jesttowynikkulturo-wych uwarunkowań, które nakładają obowiązek opieki przede wszyst-kim na najbliższych krewnych z różnych generacji, w tym zwłaszcza na kobiety.Sprawujeją31%kobieti 20%mężczyznw tymwieku.Opiekatamanaogółcharakterciągły(codziennielubrzadziej–kilkadniw ty-godniu)orazpochłanianajczęściejpowyżej10godzintygodniowo,przyczymniecomniejczasupotrzebanaopiekęnadosobamidorosłyminiżnad dziećmi54.

53 A. Giza-Poleszczuk, Rodzina a system społeczny – reprodukcja i kooperacja w perspe-ktywie interdyscyplinarnej, Warszawa 2005, s. 278.

54 Z. Tyszka, Rodzina współczesna – jej geneza i kierunki przemian, [w] M. Ziemska (red.),Rodzina współczesna, wyd. UW, Warszawa 2005, s. 210.


54

Opiekaświadczonaprzezosobyw wiekuokołoemerytalnymmawy-raźnie charaktermiędzypokoleniowy. Kobiety częściej niżmężczyźnizaangażowane są w sprawowanie opieki, jednak różnice nie są już tak znaczące,gdybierzemypoduwagęcałąpopulacjęosóbdorosłych.Nie-mal równorzędneznaczeniemaopieka sprawowananaddziećmi, jaki osobami dorosłymi. Opieka nad członkami gospodarstwa domowego sprawowanajestniecoczęściejniżnadosobamiżyjącymipozagospo-darstwem.

Innajestnatomiastsytuacja,gdydziadkowiejużosiągnęliwiekeme-rytalnyi niepracują.Wówczasichzaangażowaniew opiekęnadwnu-kamimożepomócw rozładowaniukonfliktupomiędzypracąi opieką,doświadczanegoprzezrodzicówdziecka,beznegatywnegowpływunawysokośćemeryturdziadkówczyichmożliwościuczestnictwaw rynkupracy.

W aspekcieopiekiświadczonejprzezdziadkówi innychdorosłychczłonków rodziny nad dziećmi niezwykle cennym narzędziem stałasięniedawnouchwalonaUstawaz dnia4 lutego2011r.o opiecenaddziećmi w wieku do lat 3 – zwana popularnie „ustawą żłobkową”. Usta-wadajem.in.możliwośćlegalnegozatrudnieniaczłonkówrodzinynaetacie niani. Tym samym umożliwia dziadkom uzyskanie dodatkowych przychodów.

Omawiając zagadnienie rodziny wielopokoleniowej, należy wskazać stronypozytywnei negatywnetegozjawiska.Zaletęstanowito,żedziecimożna zostawić pod opieką dziadków, pod warunkiem, że ci nie pra-cują.Toniezwyklewygodne,podobniezresztą jakfakt,żemamycałąswojąrodzinęw pobliżu,niemieszkamyz dalaodnieji bezpośredniekontakty są na co dzień ułatwione.

Dla dziecka wzrastanie w rodzinie wielopokoleniowej to cenne do-świadczenienacałeżycie.Abyjednakw rodziniepanowałaharmonia,trzebawykazaćsiętaktemi dobrąwolą.Młodzimałżonkowie,zwłasz-czaci,którzypozostajązeswoimirodzicamiw materialnejzależności,musząpamiętać,żekorzystającz czyichśzasobów(czasu,energii,pie-niędzy),niemożnaniedopuszczaćgodogłosuw ważnychsprawachdotyczących rodziny.Dziadkowie zaś powinni dodawaćmłodymod-wagi, wspierać, a nie krytykować, doprowadzając tym nieraz do sporów.

55

Rodzina

Przyczyn konfliktówmiędzypokoleniowych w rodzinie jest wiele.Nie sposób wymienić ich wszystkich, gdyż przede wszystkim zależy to odatmosferypanującejw rodzinie.Wyróżniasięczteryrównieważneuwarunkowania konfliktów interpersonalnych w rodzinie:

• wadliwaatrybucja,czyliprzypisywanieinnymczłonkomrodzinyniewłaściwychmotywówzachowania;

• wadliwakomunikacja,którawywołujeu członkówrodzinyemo-cje zakłócające wzajemne zrozumienie;

• naiwnyrealizm,czyli tendencjado spostrzeganiawłasnychpo-glądówjakoprawdziwych,zaśpoglądówinnychjakozniekształ-conychprzezichpoglądyczywyznawanewartości;

• zmienne osobowościowe, mogące np. powodować, że jedni sąbardziej skłonni do popadania w konflikty od innych55.

KonfliktowipokoleńpoświeconopoIIwojnieświatowejwieleuwa-gi.Najczęściejsprowadzanoprzyczynywystępowaniazjawiskadonie-właściwego traktowania przez rodziców potrzeb psychicznych dziecii młodzieży albo do zarysowującej sięmniej lub bardziej drastycznejodmiennościpoglądów,dążeń i upodobań. Jedniutrzymywali, żeniema żadnego konfliktu, inni uzasadniali jego istnienie.

W relacjach rodzic – dziecko konflikty są nieuniknione już od naj-młodszych lat dziecka. Stanowią jednak rzecz naturalną i oczywistą w procesie wychowawczym. Należy pamiętać, że potrzeby człowiekasą nieograniczone i niemożliwe jest ich stuprocentowe zaspokojenie. W ten sposób powstają pierwsze konflikty, np. gdy dziecko chce zabaw-kę,którejrodziceniesąw staniemukupić.

Z czasem dzieci dorastają i zaczynają rozumieć pewne rzeczy. Wtedy jednak powstają inne konflikty – przede wszystkim związane z proce-semdojrzewania.Wielurodzicówbardzoobawiasiętegookresu,gdyżwtedyichdzieciwkraczająw dorosłość,stająsiębardziejsamodzielnei niezależne.Konfliktrodzisięwtedy,gdyrodzicepragnąodwlecmo-mentwkroczeniadzieckaw dojrzałość,a onosamochce,bystałosiętojaknajszybciej.Dzieckostarasięmiećcorazwięcejswobody,natomiastrodzice ją oganiczają z troski o jego bezpieczeństwo. W rodzinie bez 55 T. Rostowska, Konflikt międzypokoleniowy w rodzinie. Analiza psychologiczna, Łódź

2001, s. 45.


56

żadnychpatologiikłótnietakie,choćczęstoostrei gwałtowne,zazwy-czaj nie są zbyt brzemienne w skutkach i z czasem zanikają, gdyż rodzi-comi dzieckuudajesięodnaleźćgranicę,którejobiestronyniepowinnyprzekraczać.Niekiedyjednakkonfliktyprzybierająnasilei mająfatalneskutki. Wpływ na to ma wiele czynników – najprostsze, takie jak za-borczyi nieustępliwycharakterdzieckalubrodziców,a takżebardziejzłożone, np. sytuacja materialna. Wbrew pozorom nie tylko bieda ma negatywny skutek na relacje w rodzinie. W dzisiejszych czasach bardzo często właśnie dostatek jest przyczyną bardzo wielu problemów. Ro-dzicegoniązapieniądzem,niemajączasu,byzająćsiędzieckiem,coowocujetym,żeczujesięononiekochanei z czasemzaczynatraktowaćrodziców jedynie jako źródło utrzymania.

Rodziceodnajmłodszychlatwpajajądzieckuwartościi ideały,któredla nich są najważniejsze. Początkowo dziecko przyjmuje je bezkrytycz-nie.Jednakz wiekiem,gdypoznajenoweosoby,jegoświatopoglądsięzmienia. Jest on kształtowany już nie tylko przez rodziców, ale także przez otoczenie. Ma ono zatem ogromny wpływ na kontakty w rodzinie. Jeśliznajomiwpojądzieckuinnewartościniżrodzice,wtedyrozpoczy-nająsiękłótniei spory.

Konfliktypomiędzydzieckiemi rodzicamiczęstorodząsięw mo-mencie przyjścia na światmłodszego rodzeństwa. Rodzice są wtedyzmuszenipoświęcićwięcejczasunowemuczłonkowirodziny.Starszedzieckoczujesięprzeztozaniedbane,mniejkochane,czasamiwręczniepotrzebne.

Dorosłe czy dorastające dziecko nie musi być wcale odwzorowa-niemrodziców,abyprzejąćodnichlekceważącyi niechętnystosunekdo dziadków. Jest to po prostu postawa wygodna, zwłaszcza że szacun-ku dla najstarszych członków rodziny nikt nie wpoił. Ludzie młodzi nie potrafiąwybiegaćwyobraźniądalekow przyszłość,nierozumiejąkon-sekwencjiwynikającychz przedłużania się życiaczłowieka.Uważają,żestarsiludzietoudręka,kłopoti dodatkoweobciążenie.Wymienionezjawiska w dużym stopniu mają wpływ na powstawanie w rodzinie sy-tuacji konfliktowych.

Wnukiczęstotraktujądziadkówbezszacunku,sądlanichniemili,opryskliwi,wulgarni.Mana towpływkilka czynników.Częstobywa

57

Rodzina

tak,żedziadkowieokazujądzieciomo wielewięcejmiłości,niżrobiątorodzice.Dzieckowidzi,żeniezależnieodtego,jaksięzachowa,i takbędziekochaneprzezswojąbabcię i dziadka,dlategoczęstoniewahasięzachowaćźle,gdyżwie,żenieponiesiezatożadnychkonsekwencji.Częstoteżrodzicewymagająoddzieckażelaznejdyscypliny,by„cho-dziło jak w zegarku”. Dziecko jednak musi dać upust swym emocjom, więcatakuje dziadków.

Dziadkówu nastolatkówrazinadmiernapewnośćsiebie,podkreśla-nie,żewszystkowiedząnajlepiej.Starszymosobomzarzucasię,iżsą„niez tejepoki”,a młodzieży,żejeszczeniedorosła,żemazamałodoświad-czenia życiowego. Do najtrudniejszych należą sytuacje, kiedy z dziadka-mi nie można rozmawiać, ponieważ nie interesuje ich ani przedmiot roz-mowy,anisposóbmyśleniarozmówcy,każdasprawawydajeimsiętakaoczywista i znana, że nie warto zajmować nią swojego czasu. Te sytuacje częstoprowadządonarzucaniamłodszymswojejwolii despotyzmu.Ta-kiezachowaniawprowadzajązłąatmosferęw domu,wywołująsprzeciw,złość,prowadządokonfliktówi kłótnimiędzydomownikami.

Kiedy między pokoleniami zaistnieje sytuacja konfliktowa (a niekonflikt), rozwiązać ją można na trzy sposoby:

• próbowaćbezpośredniospowodowaćzmianęw zachowaniusiędziecka,

• zmodyfikowaćśrodowisko,• zmienićsiebie.

Jeśli sytuacja konfliktowa nie zostanie rozwiązana, przerodzi sięw konflikt.Najczęściej jesttokonflikttypu„ktosilniejszy”.Wtedyro-dzice mają do wyboru dwie metody:

• Zmuszaniedzieckadopodporządkowaniasię–tametodaprzy-nosiszybkiefekt,alemawielewad.Wywołujeu dzieckagniew,poczuciekrzywdyi najczęściejniechętnystosunekdopolecenia.Poza tym rygor skłania dziecko do podejmowania takich czynno-ścijakkłamstwo,oszustwo.Zdominowaneprzezrodzicówbędziedążyłodojaknajszybszegoodcięciasięodwładzyrodzicielskiej.

• Kapitulacjazestawianychżądań–toinaczejustępowaniedzieckuw każdejdziedzinie.Największymdefektemtejmetodyjestto,iż


58

dzieckoniejestzdolnedouświadomieniasobiewłasnychogra-niczeń.W kręgupozarodzinnymniepotrafiprzystosowaćsiędowydawanychzakazówi nakazów,coczęstokończysiękonfliktemz rówieśnikami.W rodziniedzieckoczujesięniekochane,gdyżrodzicesamiczująsiępokrzywdzeniprzezdziecko,więcujawnia-ją wobec niego swoje negatywne postawy i uczucia.

Niestety – żadna z tych metod nie jest idealna, ponieważ w każdej zawszektośprzegrywa.DlategoJerzyStrojnowskiw artykule„Rozwią-zywanie konfliktów w rodzinie” pokazuje, jak wygląda trzecia, idealna metoda.Polegaonanarozłożeniudziałaniarodzicównasześćkroków:

• konfliktzidentyfikowaći zdefiniować,• zaproponowaćkilkaalternatywnychrozwiązań,• propozycjeteocenićkrytycznie,• zdecydowaćsięnapropozycjenajlepszedlaobustron,• wypracowaćdrogiwprowadzeniadanegorozwiązaniaw życie,• sprawdzić,jakrozwiązaniefunkcjonuje.

Według autora o stosowaniu metody trzeciej trzeba dziecko wcze-śniejpoinformowaći dokładniewyjaśnić,żezależynamnarozwiązaniukonfliktu.Trzebapamiętaćteżo tym,żerozwiązaniemusibyćdoprzy-jęciadlaobustroni przezstronytezaakceptowane.Korzyścitejmeto-dysąróżne.Przedewszystkimłatwiejwtedydojśćdoźródłakonfliktu,gdyżdzieckomapoczucie,iżjestkimśważnym,dziękiczemuprościejjest mu mówić o swoich uczuciach i emocjach. Przy tej metodzie zarów-no dziecko, jak i rodzic stoją na wygranej pozycji.

Konfliktmiędzypokoleniowytoprzedewszystkimproblemywyni-kające z różnicy zdań i poglądów członków rodziny. Każde pokolenie to inny czas, inny styl życia. To, co było ważne dla dziadka, ma zupełnie inne znaczeniedlawnuka.Dziś trudnopogodzić się starszymz tym,że młodzi są zupełnie inni. Do wielu spraw i rzeczy każde pokolenie podchodzi bowiem inaczej. Naszym dziadkom zależy na dobrym wy-chowaniui natradycjach,któresąbardzogłębokie.Młodzieżmainnezdanie–jestbardziejwyluzowana.Dziśkażdybiegniezaczymś,brakujeczasunazwykłerozmowyi spotkania.Starsitylkokręcągłowamii niepotrafiązrozumiećtejgonitwyzapieniędzmii wygodami.Konfliktmię-

59

Rodzina

dzypokoleniowybył, jest i będzie–poprostuludziew różnymwiekunierozumiejąsięnawzajem.

Pomimojednakróżnic,któredzieląkażdepokolenie,kochamysię.Prawdziwamiłośćjesttolerancyjnai w każdymz nasznajdujesięiskier-każyczliwości.Międzypokoleniamiistniałyzawszejakieśgranice,którenigdynieprzestanąistnieć.Tojestzupełnienaturalne,więcnienależysiętakbardzoprzejmowaćkonkretnymkonfliktem–trzebagopopro-stu zaakceptować. Po latach dużo rzeczy i spraw ma zupełnie inne zna-czenie, inaczej patrzymy na wszystko i wiele sobie wybaczamy. Dlatego niewartoprzejmowaćsięmałoznaczącymikonfliktami.Należyjednakzwrócićuwagęna ichprzyczyny,byw przyszłościniepopełniać tychsamychbłędów.

Szerzej rola dziadków w rodzinie i w wychowaniu dziecka została omówiona w ostatnim rozdziale.

1.11. Komunikacja interpersonalna w rodzinie

Przy stole, w łazience, podczas wspólnych wakacji, zakupów itd. – w każdej chwili w rodzinie wysyłamy do siebie nawzajem przeróżne komunikatyzapomocąsłówi gestów,składającesięnaproceszwanykomunikacją interpersonalną.Naszeciałanieustannie,częstoniewy-powiadając nawet słowa, emitują sygnały, które wyrażają nasze samo-poczucie, nastawienie, postawy.Najczęściej komunikowanie się rozu-miemy jakoprzekazywaniewiadomościpomiędzyczłonkamirodziny(nadawcą i odbiorcą). Na proces ten składają się: nadawca, przekaz,odbiorca i sytuacja, w której dochodzi do komunikacji. Naturalnie każ-daformakomunikacjiinterpersonalnejmaswojąspecyfikęi złożoność,uzależnioną przede wszystkim od sytuacji oraz zależności pomiędzyosobami,międzyktórymizachodzi.W każdejrodziniepraktyczniekaż-daczynnośćktóregośz domownikówwywołujepewienskutekkomu-nikacyjny.

Istotnąsprawąw komunikowaniusięw rodziniejestprzedewszyst-kimpodmiotowetraktowaniewychowanków(dzieci),czyliuznanieich


60

zaosoby równieważne jakdorośli (rodzice).Należy stworzyćmożli-wościstałego i komfortowegowyrażaniatego,co i pocorobi.Mode-lową, najbardziej pożądaną i efektywnąw relacjach rodzic – dzieckojestkomunikacjawielokierunkowa,dziękiktórejtworząsiępozytywnerelacje interpersonalne z mentorem. Rodzic w modelu wielokierunko-wym zdobywa czynnie swoje doświadczenia rodzicielskie w różnychmiejscach i na różnorodnych płaszczyznach swojej działalności. Bar-dzoważnaw kontaktachrodzicaz dzieckiemjestdbałośćo informacjęzwrotną.Istotnazewzględunaefektyprocesurodzicielskiegojestrze-czywistazmianapoglądówi stanowiskosób,któresięporozumiewają.Równieważnyelementstanowiklimatzaufanianapłaszczyźnierodzic– dziecko, jak i odwrotnie. Rodzic, jako główny nadawca komunikatu, powinien być przede wszystkim wiarygodny. Jego wychowanek powi-niengopostrzegaćjakokompetentnegoi budzącegozaufanie.Odbiorcykomunikatówpozytywniejodbierająintencjęnadawcy,gdyspostrzega-ją, że chce onprzyjść z pomocą, a nie uzyskaćwłasną korzyść przezprzekonanieodbiorcy.Wartopamiętaćtakże,żew procesiekomuniko-waniasięrodzicodgrywaogromnąrolęw formowaniupsychikiswo-jegodziecka,choćniezawszez tegosobiezdaje sprawę.Doważnychczynnikówbudującychpomostyw komunikowaniusięrodzicaz dziec-kiem należy tworzenie sytuacji sprzyjających wymianie zdań, co może być realizowane przez odpowiednie planowanie rozkładu dnia. Bardzo ważnym czynnikiem ułatwiającym komunikację interpersonalną jestdbanieo równowagęw wymianiezdań.Istotnejeststosowaniekomuni-kacji poziomej płynącej od dziecka do rodzica.

Aktywne słuchanie w toku rozmowy sprawia, iż często dzieckozaczyna się otwierać przed rodzicem. Rodzic, pomagając swojemudziecku, formułuje własnymi słowami swoje rozumienie komunika-tu wysyłanego przez dziecko. Korzystając z otwieraczy, czyli wtrąceń, przykładowo:„czychciałbyścośjeszczepowiedziećnatentemat”,orazodpowiedzi potwierdzających typu „tak”, „rozumiem” potwierdzonych potakiwaniem budują pozytywne relacje z uczniem. Pozwala to opano-waćdzieciomproceskomunikacjiniewerbalnej,a więcgestów,mimi-ki, dystansu, kontaktu wzrokowego itp. Komunikacja niewerbalna jest istotna – dynamika, przestrzeń, dotyk, wokalizacja, odruchy negatyw-ne, np. zmarszczenie powiek, barwa, ton, wyraz twarzy. Rodzica powin-

61

Rodzina

na cechować wysoka kultura osobista i nienaganne zachowanie. Nale-żypamiętać, żedziecinasobserwują i czerpią z nasprzykład.Każdabowiemczynnośćrodzica,czytozamierzonaczyniezamierzona,możemieć na dziecko nieoceniony wpływ wychowawczy. Nie należy zapo-mnieć o rozwijaniu u dzieci asertywności, umiejętności pełnegowy-rażenia siebie w kontaktach z drugą osobą. Umiejmy sami powiedzieć „nie” i odpowiedzialnie uczmy tego swoich podopiecznych. Aby jednak porozumiewaniez dzieckiembyłoefektywne,należyuwzględnićcechyosobowościrodzica,preferowanyprzezniegostylkomunikowaniasięoraz model relacji interpersonalnych.

Należyzatempamiętać,żeaktywnesłuchaniecechujeprzedewszyst-kim:

• taktyka,którapozwalanakierowanierozmowąorazwpływanajakośćkontaktu,

• umiejętnośćwspółpracy z dzieckiem, pomaganiemuw wypo-wiadaniusię,takabyrodzicmógłzrozumieći wiernieodtworzyćto, co dziecko chce przekazać,

• zbiórtechnik,którychmożnasięnauczyć,• pracawymagającadużejmobilizacji,a w tymwłaściwegodobie-

raniatechnikdookoliczności,sytuacjii osobyrozmówcy.

Rodzicstosującyaktywnesłuchaniepowinienpamiętaćo:• odzwierciedlaniuuczuć,emocjiw stosunkudodziecka,• skupianiusięnanajważniejszychkwestiachrozmowyz dzieckiem,• umiejętnościformułowaniapytańw stosunkudodziecka,• wykazywaniuzainteresowaniaprzekazywanąprzezdziecko tre-

ściąrozmowy,• postaraniusięo zapamiętanienajistotniejszychkwestiirozmowy

z dzieckiem.

Osiągnięcie celu, jaki rodzic chciałby zrealizować w rozmowiez dzieckiemorazjakośćtejrozmowyzależąw dużymstopniuodsame-gorodzica.Bowiemjeślirodzicpotrafipoprowadzićrozmowęw spo-sóbświadomy,przyjmującpostawęaktywnegosłuchacza,zwiększatymsamymszansęna satysfakcjonującyobiestronyefektkońcowy.Zatemprzestrzeganie powyższego „ABC aktywnego słuchania” pozwoli na


62

uniknięciebarierkomunikacyjnychi czynnikówwprowadzającychcha-os komunikacyjny.

Warto pamiętać, że przeszkody w komunikacji interpersonalnejw rodzinietkwiąbardzoczęstow samejosobiejednegoz rodziców,jegointencji,brakuempatii,chęcimanipulacjiorazniezrozumieniatego,codziecko(nadawca)miałnamyśli,przekazującokreślonykomunikat.

Barierajęzykowatoczynnik,którystanowiistotneźródłonieporo-zumieńw komunikacji.Źródłemfrustracjirodzicazakłócającejproceskomunikacjistajesięczęstopobieżnaznajomośćjęzyka,jakiegoużywa-jądzieci,i niechęćdojegozrozumienia.Dziejesiętakw kontaktachust-nychz dziećmi,gdystarająsięonikonwersowaćz rodzicami,używającswoichpotocznychokreśleńbądźslangu.Niezgodnekomunikatywer-balne,a czasamiwręczichsprzeczność(np.splecionenapiersiachręcepołączonez szerokimuśmiechem),toczęstofałszywieinterpretowanesygnaływysyłanezapomocąjęzykaniewerbalnego.Stanowiąonedużezachwiania procesu komunikacji na osi rodzic – dziecko. Także zacho-waniaproksemicznezwiązanez dystansemczęstosąlekceważoneprzezobie strony. Niejednokrotnie podczas prowadzonych rozmów zarówno jedna,jaki drugastronaprzekraczasferęosobistąrozmówcy,którąontymczasem uważa tylko za swoją. Najbardziej uczulona na tego typu za-chowania jest młodzież dojrzewająca. Przekroczenie bariery dystansu osobistegonegatywniewpływanakomunikację.

Należy pamiętać, że postawy ciała przyjmowane przez rodzicóworazdzieciwysyłają szereg komunikatów (np. usadowienie się rodzi-ca za stołem przez cały czas trwania rozmowy nastawia negatywnie dziecko wobec niego; natomiast taka sama postawa przerywana rucha-mipopomieszczeniubardzoułatwiakomunikacjęw obukierunkach,stwarzającwrażeniegotowościdowspółpracy i partnerstwa).Sygnaływysyłane przez rodzica poprzez zamaszyste gesty rąk lub wskazywanie palcemw kierunkudzieckasączęstoodbieranejakogroźbyi powodujązamknięciedzieckanadalszyproceskomunikacji.

Ponadtoczęstestosowaniekomunikatówparalingwistycznychw po-stacikrzykliwegointonowaniai częstezawieszaniegłosupowodująza-mieszaniewśród rozmówców. Rodzicw taki sposób postępujący jestczęstopostrzeganyjakoosoba,któradysponujemałymzasobemwiedzy

63

Rodzina

bądź wiedza ta jest tylko powierzchowna. Bywa, iż i nadawcy, i odbior-cyniezawszepoprawnieinterpretująinformacjewynikającez artyku-lacji oraz nie zwracają uwagi na kontekst rozmowy, który jest kluczowy w procesie komunikacji.

Wiadomości zawartew wyglądzie i ubiorze samego rodzicamogąpostawićgonaprzegranejpozycjilubmożeonsięokazaćwielkimzwy-cięzcąpodczasrozmowyz dzieckiem.Niedbaływyglądi nieschludnośćw wyglądziepowodują,iżpojawiasięniechęćdojakiejkolwiekkomuni-kacji.Młodzieżczęstomanifestujepoprzezubiórswojąprzynależnośćdo danej grupy społecznej, co może prowadzić do stereotypizacji przez dorosłych.Dodatkowych, często błędnych informacji dostarcza językkolorów–kolorystykaodzieży.Noszeniedużejilościbiżuteriiprowadzido„zaszufladkowania”takiejosoby,a w efekciedozafałszowaniawize-runku danej osoby oraz przypasowania jej do grupy czy statusu społecz-nego, do którego nie przynależy.

Wszystkie te elementy osłabiają komunikaty werbalne lub zaprze-czająim,utrudniającw tensposóbkomunikowaniesię.Częstoniskipo-ziommotywacjidzieckaprzekładasięnajegobiernesłuchaniew trakcierozmowy.Myślenieo innychsprawachw trakcietrwaniakomunikacjinaosirodzic–dzieckonieprzynosidobrychefektówkońcowych.Dopozostałych barier komunikacyjnych zaliczyć można także brak obiek-tywizmu, niedostosowaniewypowiedzi domożliwości percepcyjnychodbiorcy,zakłóceniazewnętrzne,np.hałas,rozpraszającystrój,złesa-mopoczucie fizyczne, normy obyczajowe, stereotypy, uprzedzenia, brak czasu,zbytniąkoncentracjęnakomunikacie,a nienaodbiorcy,czybrakempatii.Wartotakżewspomnieć,żekomunikowaniusięniesprzyjająm.in. stałe przerywanie i ocenianie wypowiedzi rozmówcy, brak em-patii, jedno- lub obustronne lekceważenie i ignorowanie, nadmierny dystans,nieuprzejmezaprzeczanie,złośliweżarty,a takżezwykłypesy-mizm jednego z rozmówców.

Istniejekilkasprawdzonychmetodprzezwyciężaniabarierkomuni-kacyjnych,o którychwartopamiętać.Należądonichm.in.komunikacjadwustronna,czylisprzężeniezwrotne(np.zadawaniepytań,wyrażanieopinii),zachowaniewiarygodnościi empatia(wczuwaniesięw sytuacjęi punktwidzeniarozmówcy),wrażliwośćnapotrzebynadawcy,spraw-dzaniei upewnianiesięw trakcierozmowy,czyi jakwiadomośćzostała


64

odebrana,regulowanieprzepływuinformacji(niezbytdużoinformacjinaraz),świadomośćbogactwaróżnychśrodkówprzekazu(stosowanieróżnychkanałówi formkomunikowaniasię).Badaniawykazują,żenie-które postawy czy typy zachowań sprzyjają komunikowaniu się, innenatomiast tworzą dla niego klimat niekorzystny, wywołując u ludzi po-stawy niekorzystne.

Podsumowując, należy wspomnieć, że do tworzenia klimatu pozy-tywnegoporozumiewaniaprzyczyniasięm.in.szczerezainteresowanierodzicówsprawamidziecii odwrotnie,ujawnienieswoichuczući myśli,szacuneki wzajemnezrozumienieorazuśmiechi tzw.emocjepozytyw-ne, które powinny cechować każdego rodzica. Rozmowa z dzieckiem nigdyniemożeprzybieraćformyprzesłuchaniaczywywiaduśledczego,leczzawszemusiopieraćsięnawzajemnymzaufaniuorazmiłości56.

1.12. Dziadkowie

1.12.1. Funkcja babci i dziadka jako spełnianie roli społecznej

Pokolenia są siłą, która kształtuje społeczeństwo. Ich istnienie spra-wia,żew społeczeństwiedokonujesięciągławymianawartościi tradycjiprzezwprowadzanienowychi kultywowaniestarychnośnikówkultury.

Dlawiększościdziadkównarodziny ichpierwszegownuka są jed-nym z ważniejszych momentów w życiu. To radosna chwila połączona z przeżywaniem wspomnień własnego rodzicielstwa oraz powiązana z głębokimwzruszeniem.Faktpojawieniasięnaświeciekolejnegopo-koleniabardzoczęstowywołujerefleksjęnadupływemczasu,biegiemwłasnegożycia.Todopierowtedydziadkowieuświadamiają sobie, żeich własne dzieci dorosły.

Istotą „dziadkowania” jest pełnienie swoich ról w sposób pełny, to znaczyopartynawięziemocjonalnej,dającwnukompoczuciemiłościi bezpieczeństwa. W swoje role dziadkowie wchodzą stopniowo. Babcia

56 P. Ziółkowski, Komunikacja, [w:] Przewodnik po mentoringu, red. A. Jeran, Bydgo-szcz 2013, s. 29-32.

65

Rodzina

zaczynająpełnićwcześniejniżdziadek,wykorzystującdoświadczeniaz własnegomacierzyństwa.Bliskośćuczuciowa,skłonnośćdoponow-negomatkowania,świadomośćbłędówwychowawczychpopełnionychw wychowaniuwłasnychdzieci–toniektórecechytejroli.Obecnośćbabci zwiększa poczucie bezpieczeństwa w rodzinie, sprzyja powsta-waniuatmosferyspokojui pogody.Dziękijejpomocyznaczniełatwiejmożna zorganizować czas wolny w rodzinie, zaplanować wakacje, przy-gotowaćuroczystościrodzinneczyobchodyświąt.Babciawprowadzado rodziny bardzo cenne elementy tradycji. Umożliwia wnukom zro-zumieniepsychiki,potrzebi postawludzistarszych.Dziękiniejszerzejspojrzymy na rodzinę i jej dzieje.Wprowadza ona wnuki w historierodziny, opowiada o krewnych, dba o przekazywanie zwyczajów ro-dzinnych, podtrzymuje kult rodziny jako rodu. Współczesna babcia to kobietajeszczew silewiekui częstopracującazawodowo.Pomimotobardzo kocha wnuki i zawsze można liczyć na jej pomoc.

Rola dziadka nie jest wyraźnie określona, pojawia się w momen-cieprzyjścianaświatwnuka,a częstojeszczeprzedjegonarodzeniem.Wchodzeniew tęrolę,jejuczeniesię,odbywasięw sposóbstopniowyi naturalny.Dziadekstajesięhistorykiemi kronikarzemrodziny,przy-jacielem dla starszego wnuka, a bohaterem dla młodszego. Jest dla wnu-ków nauczycielem, który w pełni akceptuje swego młodszego partnera i nanimkoncentrujecałąswojąuwagę57. Relacje oparte na wspólnych spacerach, wycieczkach, grach i zabawach, czytaniu lektur, oglądaniu telewizji oraz rozmowach pozwalają na wzajemne poznawanie się.Z dziadkiemmożnawymienić informacje i poglądy,wysłuchać inte-resujących opowiadań. Zachowanie dziadka jest także dla dziecka źró-dłeminformacjio sposobachpostępowaniaw różnychsytuacjach.Silnezwiązki emocjonalne, podtrzymywane i rozbudowywane przez wielo-letni kontakt dziecka z dziadkiem, są bardzo ważne. To one w znacznej mierze wyznaczają dziecięcą koncepcję rodziny oraz wizję własnych,przyszłychrólspołecznych–ojcai męża58.

Wolny czas, którym dysponują dziadkowie, ich angażowanie sięw życierodzinyorazdoświadczenieżyciowesprzyjająprzełamywaniu

57 J. Rembowski, Postawy dzieci wobec rodziców i innych członków rodziny, Gdańsk 1971, s. 16.

58 L. Dyczewski, Więź pokoleń w rodzinie, Warszawa 1976, s. 42.


66

barier,wyciszają lękidziecipoporażkach, stwarzająatmosferęciepła,spokoju,wzajemnego zrozumienia, tolerancji, solidarności oraz lojal-ności.Bardzo częstow kontaktachdziadkówz wnukami realizują sięprzyjaźnie,partnerstwoi dialog.Postawatakiegodialogutonajczęściejstałagotowośćdodążeniaprzezrozmowędozbliżeniasiędoinnych.Dialog jest podstawowym sposobem bycia, reprezentowanym przez dziadków i wyzwalanym przez nich w dziecku. Dziadkowie przedsta-wiająwnukomświati jegoproblemyw takisposób,abysensbyłzrozu-miały dla dziecka, niezależnie od tego, w jakim jest wieku.

Dziadkowiebardzo częstoużywają sformułowania: „wnuki kochasiębardziejniżwłasnedzieci”.Odmienność tejmiłościzwiązana jestz dwomaaspektami.Z jednejstronyukazujesięświadomośćwartościżyciai ciągłościrodziny,którąwnukizapewniają,natomiastz drugiejrysuje się brak obciążenia odpowiedzialnością przy opartym na do-świadczeniużyciowymuświadamianiusobiezagrożeń,najakienara-żone jestżyciemałegodziecka.Rezultatemtego jestmiłośćdownu-kówzabarwionaszczególnączułością.Miłośćdziadkóww stosunkudownukówjestbardziejświadoma,a stosunekdonichłagodniejszyniżdo własnych dzieci.

Ważnym czynnikiem psychicznej równowagi jest dla ludzi starszych poczuciewłasnejużyteczności,udzielanie sięnamiarę swoichmożli-wości.Okazywanamiłośći pomocinnymosobomw rodziniei pozaniąmożebyćdlanichźródłemprawdziwegoszczęścia.Służebnapostawa,praktykowana dla dobra swych rodzin, społeczeństwa, a także siebie sa-mych,jestwyrazemichmoralnejdojrzałości,a zarazemmożebyćczyn-nikiemwłasnej,szczęśliwejstarości.W procesiekulturowegodziedzic-twa dziadkowie mogą być wzorami i nauczycielami wnuków, stanowić dlanichpomoctakżew dziedziniewychowaniareligijnego.Najczęściejto dziadkowie i babcie wdrażają do przestrzegania zasad religii. Spo-tkaniastarszychpokoleńz młodszymiumacniająwięzimiędzypokole-niowe.Dziadkowiemająprawodozainteresowaniasięnimizestronyswych dzieci i ich rodzin, do przychodzenia im z pomocą, niezależnie odtego,czymieszkająz nimi,osobnoczyteżznajdująsięw zakładachopieki społecznej59.

59 A. Biela, Rola babci i dziadka w opinii młodzieży, „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze”, nr 6/2003, s. 36.

67

Rodzina

Dorastające wnuki traktują dziadków przede wszystkim jako senio-rów rodziny. Dziadkowie są cenieni i uczuciowo akceptowani za to, że scalająrodzinę.Towłaśnienajczęścieju nichspędzasięświętai uroczy-stościrodzinne.

Rola babci i dziadka powinna być pełniona z radością, miłościąi w mądry sposób. To oni kształtują poczucie trwałości rodziny, ob-darzają wnuki zainteresowaniem i akceptacją. Zaangażowanie w ży-cie rodziny, doświadczenie życiowe sprzyjają przełamywaniu barierkomunikacyjnych. W kontaktach dziadków z wnukami realizują sięprzyjaźnie,partnerstwoi dialog.Dialogowośćjestnajcenniejsząrelacjądziadkówz wnukami.Częsterozmowysąefektemdobrychwzajemnychkontaktów,dzięki czemudzieckoczuje się swobodnie,nieobawia sięporuszania trudnych tematów ani ośmieszenia. Z dziadkami możnaporozmawiaćo szkole, zajęciach,warunkachnauki.Rozmowydziad-kówz wnukamimogąteżbudowaćwięźrodzinną,niwelowaćkonflik-ty między rodzeństwem, rodzeństwem także konflikty z rodzicami.W rozmowachdokonuje sięwymianamyśli i doświadczeń. Spełniająoneniejednokrotnie rolę psychoterapeutyczną. Silnie odczuwanami-łośćdziadkówi pełnaakceptacjaz ichstronypozwalawnukomuzyskaćdobre samopoczucie i wsparcie psychiczne. Rozmowy z dziadkami są dla wnuków subiektywnie ważne, zwłaszcza w okresach przeżywania pewnychtrudności.Miłośći mądrośćżyciowadziadkówbywaźródłemwsparciaw momentach przeżywania stresów i frustracji, nierzadkichw okresiedorastania.Kontaktyz wnukamispełniająteżistotnąfunkcjęrewitalizacji dziadków60.

Dziadkowie i wnukiwzajemniesiępotrzebują.Dziadkowietworządla wnuków emocjonalną świątynię, z dala od codziennego świata,w którejwspólneprzebywaniedajepoczuciemiłościi bezpieczeństwa.

1.12.2. Więzi między wnukami a dziadkami

W relacjach dziadków z wnukami znaczące miejsce zajmuje wspólne wykonywanieczynności.W większościsątoczynnościtypurekreacyj-nego, takie jak: wycieczki, spacery, oglądanie telewizji, gry oraz zabawy. 60 Ibidem, s. 38.


68

Dziadkowie przekazują wnukom także elementy historii kraju, w której samibraliudział.Jakjużwspomniano,zdarzasię,żedziadekdlawnu-kówstajesiębohaterem,wzoremdonaśladowania.W istotnysposóbwpływatonarozwójosobowościdziecka.

Bezpośrednie kontakty z dziadkami uczą dzieci rozumieć rozwójspołeczeństwa oraz dzieje własnej rodziny. W odpowiedni sposób kształtuje się także ich stosunekdo ludzi starszych.Dziękidziadkomdzieciodnajmłodszychlatucząsiędostrzegaćróżnepotrzebyinnych,ucząsiętolerancjiorazszacunkudladrugiegoczłowieka.Starsiwpły-wająrównieżnakształtowaniesięw nichpoczuciaobowiązkui odpo-wiednich postaw61.

Zwracasięuwagęnato,iżz regułyspośróddziadkówwiększywpływna życie rodzinne wywiera babcia. Ojcowie rodziców dziecka zdecy-dowanierzadziejstykająsięz wnukami,a kontaktz nimimagłówniecharakter rekreacyjny. W wielu przypadkach to babcia obejmuje szereg opiekuńczychfunkcji,żebypomócw tensposóbrodzicom.Dziadkowielubiąokazywaćdumęz powoduosiągnięćwnuków,a zarazemwcaleniesą skłonnidobraniana siebieodpowiedzialności za ichwykroczeniaorazbłędy.Częstobardzochętnienawiązująkontaktyz wnukami,po-nieważ bywają one dla nich bardziej atrakcyjne aniżeli kontakty z przed-stawicielami własnej generacji. Mają one głównie charakter zabawowy, towarzyski czy rekreacyjny62.

Takierelacje,o ilesączęstei przezdzieckolubiane,w istotnyspo-sób na nie oddziaływają. Stosunek dzieci do dziadków jest zazwyczaj odbiciem stosunku rodziców do dziadków. Może to być stosunek dez-aprobaty oraz lekceważenia albo też szacunku oraz uznania. Przy coraz częstszej nieobecności w domu zapracowanych rodziców dziadkowiestanowią oparcie dla młodych członków rodziny. Stąd tak istotne jest wpojeniedzieciomszacunkudlaosóbstarszych.Bezpośrednikontaktdzieci z dziadkami pozwala uświadomić im, jaką mądrość zdobywaczłowiekrazemz wiekiem.Obecnośćw rodzinieosóbstarszychuczymłodzież tolerancji, lecz również pozwala bezpośrednio zetknąć sięz ich problemami.

61 M. Susłowska, Psychologia starzenia się, Warszawa 1998, s. 23.62 J.K. Wawrzyniak, Opiekuńczo-wychowawcza rola…, op. cit., s. 101.

69

Rodzina

Dziadkowie często biorą na siebie dbałość o przekazanie tradycji.Jeżeli wychowują swoje wnuki, towarzyszy temu nie tylko spełnienie obowiązkówbądźchęćudzieleniawsparcia rodzicom.Ważne jestdlanichrównieżto,żew swoichwnukachwidząciągłośćrodu,kogoś,ktomoże nadać nowy sens ich życiowym wysiłkom oraz staraniom przod-ków. Istnieje przekonanie, także wśród samych dziadków, że rodzicewychowują, a dziadkowie rozpieszczają. Zadaniem dziadków jest nada-nie dodatkowego kontekstu wychowaniu: spełniania zachcianek, ma-rzeń,cieszeniasięsamymfaktemobcowaniaz dziećmiswoichdzieci.Ludziestarsimajączęstowięcejczasu,sąmniejobciążenistresemorazzabieganiem o codzienne dobra. Stąd też najbardziej powszechnym w kontaktach z wnukami jest związek zaangażowany oraz towarzyski. Pierwszycharakteryzujesięaktywnymuczestnictwemw wychowaniuwnuków, z kolei drugi – przyjaznymi stosunkami wynikającymi z bli-skościorazzaufania63.W wielurodzinachtowłaśniedziadkowiezaspo-kajająu dzieckapotrzebębezpieczeństwa,którejdługotrwałybrakmożeniekorzystnie modyfikować rozwój małego dziecka64.

1.12.3. Pozycja babci i dziadka w rodzinie

Dziadkowie to doświadczeni rodzice, którzy wychowali już wła-snedzieci.Majązatemdużąwiedzęnatematpostępowaniaz dziećmi,a przede wszystkim ich wychowywania. Mogą służyć podpowiedzią i radą.Częstopostępujązupełnieinaczejniżz własnymi,odchowany-midziećmi.Miłośćdziadkówdodzieckamaw sobiecośz dojrzałości,byćmożejestteżbardziejświadoma.Pozwalauświadomićsobiewła-sneuczucia.Dziadkowiemająjużzasobąpewienbagażdoświadczeńw wychowywaniudzieci,niepopełniajątakichbłędówjakrodzice.

Dziecibardzoczęstoposzukująu dziadkówpocieszeniaw trudnychchwilach, gdy nie mogą go uzyskać od rodziców. W sytuacjach takich roladziadkówjestnieoceniona.Zdarzasięczęsto,żerodzicez powo-duzapracowanianiesąw staniepomócwłasnymdzieciom.Towłaśniewtedy działanie babci czy dziadka jest najbardziej potrzebne. Dziadko-

63 M. Marchow, Dziadkowie, „Remedium”, nr 6/2005, s. 13-21.64 Z. Włodowska, O późnej miłości, „Wychowanie na co Dzień”, nr 4/1995, s. 19-21.


70

wiestająsiękimśw rodzajupośrednikamiędzyrodzicem,a dzieckiem,potrafiąpoprowadzićdialogmiędzypokoleniowy.

Warto również wspomnieć o tym, że babcia i dziadek to niezastą-pieni towarzysze zabaw. Z uwagi na czas, którym dysponują mogą dzieckupoświęcićdużouwagi.Chętniesięz nimibawią,kupująza-bawkii wchodząw różnerole,którychoczekująodnichdzieci.Dziękiswojemuzaangażowaniuw życierodzinyi doświadczeniużyciowemułatwiejprzełamująbarierękomunikacyjną.Kontaktydziadkówz wnu-kamizazwyczajprzebiegająw atmosferzeprzyjaźnii partnerstwa65.

Dziadkowiebardzotroszcząsięo wnukii martwiąpodobniejakrodzice,niechcieliby,żeby ichwnukomstałosięcośzłego.Zapew-nepostępują oninieco inaczej niż z własnymidziećmi.Rola babcii dziadkajestnietylkoszczególna,alei trudna.Pojawieniesiędziec-ka w rodzinie jest ważnym momentem w życiu nie tylko rodziców, alei dziadków.Najczęściejrodzicepracująi w momencie,w którymnie można „oddać” dziecka do przedszkola czy żłobka, zbawieniem okazują się właśnie dziadkowie. Przy pierwszym dziecku dziadko-wiemogąsłużyćdoświadczeniem.Zdarzasię,żeprzypominającso-biewłasnerodzicielstwo,starająsięmatkowaćczyojcowaćwnukom.Kiedybabcialubdziadekwczuwająsięrolęrodzica,częstodoprowa-dzatodopewnychstarćmiędzyrodzicamia dziadkami.Wystarczywówczas szczera rozmowa dotycząca oczekiwań zarówno z jednej, jak i z drugiej strony.Dziadkowie sąwręczniezastąpieniw niektórychsytuacjach, ale nie powinno dochodzić do zamiany ról. Wiadomo, żewszyscyzajmującysiędziećmipowinnidarzyćjemiłością.Tylkowtedydzieckowyrastaw atmosferze,któraodpowiedniojestymulu-jei pozwalanawłaściwyrozwój.Niepodlegawątpliwości,żemiłośćdownuka jestgłęboka i prawdziwa.Ważne,aby jejkieruneksłużyłogólnemudobrudziecka.Trzebapilnować,żebynieprzerodziłasięw rywalizacjęo wpływynadziecko.Unikniesięwówczas trudnychsytuacji związanych ze skomplikowanymi relacjami rodzinnymi. Więźmiędzy dziadkami a wnukami, którawytwarza się w okresiewczesnegodzieciństwa,trwadośćdługo.Pewnabarieramiędzynimiwytwarza się w okresiemłodzieńczym,w którym bardziej dziecko

65 G. Gajewska, Pedagogika opiekuńcza: elementy metodyki. Rola dziadków w opiece nad dzieckiem , Zielona Góra 2006, s. 88.

71

Rodzina

potrzebujerodzicówniżdziadków.Cooczywiścienieoznacza,żesąwówczas w ogóle niepotrzebni66.

Osoby starsze są zawsze gotowe, by służyć młodszym swoją mądro-ścią, radą,opartyminadoświadczeniudługich lat życia.W trudnychchwilach, jakie nieraz pojawiają się w życiu, ludzie starsi bywają dlaswoichdzieciwartościowąpodporą.Niemniejszeznaczeniemacennarola, jaką pełnią ludzie starsi w stosunku do swoich wnuków. Trzeba podkreślić,żestałaczyczasowaobecnośćludzistarszychw rodziniejestczynnikiem wychowawczym i scalającym różne pokolenia, które win-nysięwzajemnieuzupełniać.Młodziludzieczęstomająlepszykontaktz dziadkiem czy babcią niż z własnymi rodzicami, którzy niejednokrot-niepochłonięcisąpracąi nieznajdujączasudlaswoichdzieci.

Dziadkowiedajątakżepoczuciestabilnościrodzinyi zakorzenieniajejw czasie.Obokpoczucia tożsamości rodzinnej i wartości kulturo-wychprzekazująmłodszemupokoleniutakżemiłośćdoojczyzny,dba-ją o to, by zmysł historyczny, a z nim związane poczucie tożsamościnarodowejniezostałzatracony.Opierającsięnaprzekazywanejprzezdziadków historii rodziny czy też narodu, młodsze pokolenie wytycza swojądrogężycia.W takisposóbprzeszłośćzostajewplecionaw teraź-niejszość.Przyszłośćmłodychłączysięz przeszłościąstarszychi nieja-koz niejwyrasta.Tozaśnadajecharakterciągłościi stabilnościżyciu,zarówno dla poszczególnego człowieka, jak i dla społeczeństwa. A jest toniezwyklecennedlazachowaniaodrębnościi tożsamościkulturowejspołeczeństwa67.

Babcia i dziadek pełnią swoje rolemądrze, z radością i miłością.Nadmiar miłości może mieć czasem negatywny wpływ na dopierokształtującą się psychikęmałego człowieka.Dzięki babci i dziadkowidzieci uczą się akceptacji, rozwijają swoje zainteresowania, kształtująpoczucie trwałości rodziny.Dość istotna jestpozycjadziadkóww ro-dzinie,w którejmająoniwpływnawychowaniedzieci,coprzejawiasiępoprzezopiekęorazprzezwsparciedlarodzicówdziecka.Zaznaczyćtujednaknależy,żedziadkowiew żadnymstopniuniepowinnizastępo-wać dzieciom rodziców.

66 Ibidem, s. 91.67 L. Dyczewski, Ludzie starzy i starość w społeczeństwie i kulturze, Lublin 1994, s. 78.


72

Jakzostałopowiedziane,ludziestarsisąw stanieubogacaćrodzinęswojąmądrościąi wyważonąradą.Abyjednakbyłotomożliwe,ludziemłodzimuszą się otworzyćna ten cennydar. Podobnie rzecz sięmaz przekazemwartościkulturowychi patriotycznych.Nawetnajbardziejwytrwalidziadkowiemogąkiedyśzrezygnowaćwobecoporuzestronymłodszego pokolenia. Byłaby to wielka strata na płaszczyźnie wycho-wawczej współczesnej rodziny.

Ponadtozwracasięuwagętakżenawsparciematerialne,jakieludziestarsi często ofiarują swoim dzieciom i wnukom, niejednokrotnie zacenęwłasnychwyrzeczeń i oszczędności.Poczuciewięzi z dziadkamimają szczególnie młodsze pokolenia i to one wskazują też konkretne dobra, jakieimzawdzięczają.Oczywiście,żeci,wobecktórychdziad-kowieodgrywaliprzez jakiśczasroleopiekuńcze i wychowawcze,za-wdzięczajązdecydowaniewięcejniżci,którychkontaktz dziadkamibyłsporadyczny68.

Nie należy także zapomnieć o poziomach wychowania w rodzinie. Wychowanie to wielopłaszczyznowy proces oddziaływania na młodego człowieka,którytrwaprzezwielelat.Dziękitemuoddziaływaniurodzi-cemająznacznywpływnakształtosobowościswegodzieckai procesjego dojrzewania na różnych płaszczyznach życia.

Napierwszympoziomie–biologiczno-popędowym–rodzicewy-znaczająkształtosobowości swegodzieckapoprzez troskęmaterialnąo jegopotrzebyodpierwszychchwiljegoprzyjścianaświatażdomo-mentu usamodzielnienia. Szczególną pomocą na tym poziomie troski o dzieckomogąbyćwłaśniedziadkowie,którzywspomagająmaterial-niemłodąrodzinęorazsłużąpomocąw bezpośredniejtrosceo dziec-kopowierzoneichpieczynaczasnieobecnościrodziców.Tenpierwszyetapwyzwalaw dzieckuwięźz rodzicamii innymiczłonkamirodziny,co z kolei wyzwala w nim ogromny potencjał twórczy69.

Natomiast na poziomie psychiczno-uczuciowym rodzice poprzez miłość skierowaną do dziecka, naturalną życzliwość i opiekuńczośćkształtująpsychikędziecka.W tychzabiegachwychowawczychrównież

68 B.Szatur-Jaworska,P.Błędowski,M.Dzięgielewska,Podstawy gerontologii społecz-nej, Warszawa 2006, s. 104.

69 J. Szyran, Rycerz Niepokalanej – Dziadek i Babcia,610(2007)nr3,s.88-89.

73

Rodzina

bardzodużąrolęodgrywajądziadeki babcia,którzypoprzezprzykładwłasnejbezinteresownościorazmiłościpomagająrodzicomukształto-waćw dzieckupostawęzależności„jadlawas”.

Takżezaukształtowaniestrefyświadomościowo-moralnejodpowia-dająrodzice.W związkuz tymrodzinapowinnawybieraćtewartości,które chce przekazać swemu potomstwu, a dziadkowie tym procesie musząpodporządkowaćsięwolirodziców,którzyw pierwszymrzędziemają prawo do kształtowania postaw swego dziecka. Na każdym pozio-mie wychowania i w całym czasie jego trwania dziadkowie mogą sta-nowićgłosdoradczy,jednakniepowinninasiłęnarzucaćswoichprze-konań. Zarówno babcia, jak i dziadek mogą być obiektywnym obser-watorem,którystoiz boku,jestbogatyo własnedoświadczeniei możebyć cennym drogowskazem dla kierowania procesem wychowawczym młodego pokolenia.

1.12.4. Co wnuki otrzymują od dziadków w procesie wychowania?

W dawnych czasach to rodzina wielopokoleniowa była najpow-szechniejsza formą koegzystencji człowieka. Obecnie w państwachwysoko rozwiniętych obserwuje się tendencję do zakładania rodzinmałych (dwupokoleniowych) mieszkających oddzielnie. Jednakżew polskich realiach ekonomicznych liczba rodzin trzypokoleniowych, w których dziadkowie mieszkają wspólnie z wnukami, nie spada bardzo gwałtownie,chociażistniejedążnośćmłodychmałżeństwdoposiada-nia własnego mieszkania, a większość współczesnych dużych rodzinistniejez przymusuwłaśniez uwaginabrakmożliwościsamodzielnegozamieszkaniazewzględówfinansowych.

Nawet w zredukowanych dużych rodzinach, które mają inną struk-turęniżwielopokoleniowe,z racjizamieszkiwaniaz młodszympoko-leniem tylko jednego z dziadków – przeważnie babci – rola seniorów jestodmiennaaniżeliw poprzednichdziesięcioleciach.Przekształceniaekonomiczne, polityczne oraz obyczajowe doprowadziły do modyfi-kacjiobrazurodziny,conaderczęstoniekorzystniewpływanaprocessocjalizacjiorazzapewnienieopiekidzieciom.Podobnietransformacja


74

spowodowałamiędzy innymirozchwianie sytuacjibytowej.Wszystkoto sprawia, że dzieci dorastają w otoczeniu społecznym, które charak-teryzujesięosłabieniemnormorazznaczenia instytucji.Stądrodzinaspełniaswojefunkcjew gorszychwarunkach,nawetjeżelidobrzesobieradzipodwzględemekonomicznym70.

Jednymze skutków transformacji ustrojowej oraz gospodarczej sąwyjazdyzarobkowe,którestanowiąpoważnezagrożeniedla trwałościrodzinyi prawidłowegorozwojudzieci.W zastępstwienieobecnychro-dzicówdziećmiprzeważniezajmująsiędziadkowie,którzysąw tejsy-tuacji nieocenionym wsparciem dla pracujących rodziców, a także źró-dłemmiłościorazciepła,gwarantemstabilności i bezpieczeństwadladzieci.Potwierdzatoprawdę,żetamgdziesądziadkowie,dzieciomżyjesięlepieji spokojniej.

Realizacjafunkcjiopiekuńczychorazwychowawczychmożliwajestdzięki istnieniu rodziny wielopokoleniowej. W znacznej mierze jesttorodzinawielopokoleniowazmodyfikowana,która jednakoparłasięzachodnim tendencjom do szybkiego usamodzielniania oraz reduko-waniawięzi z bliskimi.Relacje, jakiepanująw rodziniewielopokole-niowej, mają niezwykle ważny wpływ na wychowanie młodego człowie-ka. Dziecko dorastając, od najmłodszych lat czerpie wzorce osobowe, którymibędzieposługiwało sięw dorosłymżyciu.Żyjącpod jednymdachem zarówno z rodzicami, jak i dziadkami, młody człowiek uczy sięwielunormpostępowania zaobserwowanychw domurodzinnym.W czasach,kiedyrodzicezajęcisąpracązawodową,towłaśnienadziad-kach spoczywa obowiązek opieki oraz wychowania swoich wnuków. Przekazującodpowiednietradycje,wzorcedonaśladowania,sąw staniezapewnić im odpowiedni start w dorosłe życie.

Istotnym aspektem w tym procesie są bliskie oraz pozytywne ich kontakty, które – jak zostało już powiedziane – pozwalają na zrozumie-niepsychiki,potrzeborazpostawludzistarszych.Uświadomieniesobietego jest szczególnie istotne w dzisiejszych czasach, kiedy to wydłuża sięwiek życia ludzi starszych, a w wielu przypadkach stosunekmło-degopokoleniadonichjestniewłaściwy.Bezpośredniekontaktydzie-ci z dziadkami uczą tych pierwszych rozumieć rozwój społeczeństwa

70 Ibidem, s. 102.

75

Rodzina

orazdziejewłasnejrodziny.Wewłaściwysposóbkształtujesięrównieżichstosunekdoludzistarszych.Obecnośćbabci i dziadkaw rodziniepozwalawnukomnabezpośredniezetknięciesięz ichproblemami,nakształtowaniewłaściwegopodejściadonich,a toz koleistanowijednoz przejawówkulturyosobistejorazspołecznej.Dziękidziadkomwnukiuczą się takżedostrzegaćpotrzeby ludzi starszych,uczą się tolerancjioraz szacunku dla drugiego człowieka.

1.12.5. Co dziadkowie otrzymują od wnuków w procesie wychowania?

Kontakt z wnukami pozytywnie wpływa na zdrowie dziadków, ponieważ towłaśniedziękiwnukomludzie,nawetw mocnozaawan-sowanymwieku,mającelw życiu,powódorazmotywacjędodziała-nia.Kontaktz dziećmiwłasnychdziecizwiększaaktywnośćseniorów.Dziadkowiedziękiwnukomczująsiępotrzebnii matoszczególnezna-czenie dla osób, które były aktywne zawodowo, a które niejednokrotnie, przechodzącnaemeryturę,tracąsensżycia.Mającwnuki,takieosobymają nowy cel i nowe zadanie do wykonania.

Dziadkowie, którzy czują się potrzebni i wartościowi dziękiwnu-kom,bardziejdbająo zdrowiei kondycjęfizyczną,bopragnązapewnićwnukomadekwatnądo ichwiekuopiekę.Oczywiściezdarzasię rów-nież,żerolewrazz upływemczasusięodwracająi tokilkunastoletniewnuki pomagają dziadkom, robiąc zakupy, wychodząc z nimi na space-ry, odwożąc do lekarza, pilnując, aby babcia czy dziadek nie zapomnieli połknąć leków. Jest to bardzo istota rola wnuka, bo daje starszym oso-bompoczucie,żebliscyo nichpamiętająi żeichkochają71.

Dziadkowieucząsięodwnuków–wielestarszychosóbwłaśniedzię-kiichpomocyzaczęłyposługiwaćsiękomputerem.Nierazdziadkowierozmawiają z wnukami za pomocą Gadu-Gadu, Skype czy wysyłają wia-domościmailowe.Relacjadziadkówz wnukami,o ilemaoczywiścieod-powiednie proporcje, jest korzystna dla obydwu stron i zarówno wnuki, jak i dziadkowie czerpią z niej dużo radości.Kontakty są pozytywne

71 Ibidem, s. 103.


76

i potrzebne, lecz nie można zapominać, aby były dostosowane do indy-widualnychmożliwościseniora72.

Reasumując:dziadkowieotrzymująwieleodswoichwnuków.Czę-stownukipomagająodnaleźćsię swoimdziadkomwewspółczesnymświecie, towarzyszą impodczas codziennychobowiązków,mobilizujądo aktywności, odkrywanianowinek technicznych czynawiązywaniarelacji.

1.12.6. Rola dziadków w wychowaniu wnuków

Roli babci i dziadka w życiu wnuków nie sposób przecenić. Wyda-rzenie, jakim jest przyjście na światwnuka, z reguły zapoczątkowujeniezwykle udany okres w życiu dziadków, okres przynoszący przypływ sił i wiele zadowolenia.

Bycie babcią, dziadkiem to spełnianie kolejnej roli społecznej, czyli wykazywanie pewnych zachowań oraz przyjmowanie postaw społecznie określonychi oczekiwanychprzezdanągrupęspołecznąodosobyzaj-mującejdanąpozycjęspołeczną.Związanejesttoz wiekiemi z faktemwydanianaświatpotomstwaprzezdzieci.W naturalnysposóbnastępujemożenieprzejściez rolirodzicadorolidziadkaczybabci,alewzboga-cenie swego „repertuaru” ról o kolejną. Siłą rzeczy ludzie, towarzysząc swoim dzieciom podczas ich dorastania, zakładania rodziny, są obecni od samego początku w życiu wnuków. W pierwszych miesiącach życia małego człowieka rodzice i dziadkowie opiekują się nim, zaspokajająjegopotrzeby,ucząjepodstawowychumiejętnościpozwalającychnaco-razbardziejsamodzielnepoczynania.Dzieckouczysięodnichmówić,poprzezobserwacjęi naśladownictwonabywaróżnezachowania.

Dziadkowiez radościąmogąpatrzećnarozwójwnuka,któryz bez-radnegoniemowlęciastajesięcorazdojrzalszą,bardziejodpowiedzial-nąosobą.Człowiekiem,którybędziemiałcechyodziedziczonerównieżpodziadkach.Przezwiele lat babcia i dziadekbędąodgrywaćważnąrolęw życiuwnuków i nikt ichw tymniemoże zastąpić. Samaper-

72 Ibidem, s. 105-106.

77

Rodzina

spektywa zostania dziadkami to okazja, by naprawić stosunki w rodzi-nie,jeślibyłyonenadwątlone.Wspólnewnukimogąułatwićnawiąza-nie serdeczniejszych stosunków obu babciom i dziadkom. Dobrze jest omówić z przyszłymi rodzicami istotne kwestie, a różnice zdań na temat np.karmieniapiersią czypowrotumamydopracynajlepiejwyjaśnićodrazu,abyw przyszłościniewywoływałykonfliktów.Czasamiprzy-szła mama czy tata nie tyle odrzuca przekonania swoich rodziców, ile pragniepokazaćżonieczymężowi,żejegożyczeniasąważnedlanichobojga.Jeśliprzedyskutujesięzasady, jakimikażdysiękieruje, łatwiejbędziewszystkimzaakceptowaćpodjętedecyzje.Jeśliistniejepotrzebai możliwość(babciajużniepracujezawodowo)stałejpomocyw opiecenadmaluchem,dziadkowiemogąpoczućsiędowartościowani.Powinnijednakzastanowićsięnadtym,czegotapomocbędzieodnichwyma-gać–napewnodużoczasuspędzanegow domumalucha,cierpliwościi wytrwałości,siłyfizyczneji odpornościpsychicznej,entuzjazmu,któryniezmienisiępokrótkimczasiew znużenie. Jeślibabciaczydziadekmająjakieśwątpliwości lubpomysłstałejopiekinadwnukiemimnieodpowiada,powinnijasno,wyraźniei odpowiedniowcześniezakomu-nikować to rodzicom73.

Czasami trudno postępować w pełni konsekwentnie, szczególniegdy chodzi o wychowanie dziecka. Prawdą jest również, że dziadkowie lubią rozpieszczać swojewnuki, a te chętniena toprzystają.W pew-nych sprawach należy jednak przestrzegać zasad ustalonych przez ro-dzicówi respektowaćichprośby.Niepodważająwtedyautoryteturo-dzicówi niepowodująniepotrzebnychkonfliktów.Częstodziadkowiechcielibyjaknajwięcejczasuspędzaćz wnukiem–alebezwzględunato, jakbardzogokochają,musząpamiętać, żenie jest ichdzieckiem.Większośćrodzicówwoli,gdydziadkowiezachowująrezerwę,niżgdydajądozrozumienia,żewiedząnajlepiej, jaksięopiekowaćwnukiem.Trudnookreślić,kiedysłużeniedobrąradąstajeniepożądanąingeren-cją,a dobreintencjezmieniająw tzw.niedźwiedziąprzysługę.Najlepiejpolegaćnawłasnejintuicjii rozsądku,biorącpoduwagęcharaktersto-sunkówz synemczycórką.Dziadkowiemusząpamiętać,żeodczasu,kiedyonipełnilifunkcjerodzicielskie,zmieniłysiępoglądynawycho-waniemałychdzieci.Niktnietwierdzi,żepodejściebabciczydziadka

73 J. Kieniewicz-Górska, Wychowanie dzieci i młodzieży. Tom II, Warszawa 2008, s. 412.


78

jestbłędne,aleniekonieczniemusibyćjedynymwłaściwymi słusznym.Najlepszym lekarstwem na żale, pretensje i konflikty jest szczera rozmo-wao własnychuczuciach.Wieludziadkówdziwisięnaprzykład,żeichsyndzieliz żonąpielęgnowaniedziecka,żewyręczająw obowiązkachdomowych, podczas gdy sam zainteresowany uważa to za rzecz normal-ną. Najgorszą rzeczą, jaką w takiej sytuacji mogą zrobić dziadkowie, to zasiać ziarno niezgody w małżeństwie rodziców.

Rola babci czy dziadka jest bardzo wdzięczna. Gdy przebywająz wnukami,mogąbyćzawszeodprężeni.Niemusząmartwićsięo nie-ugotowanązupkę,pamiętaćo terminieszczepienia,o kupieniu butów.Nie są, tak jak rodzice, obciążeni codziennymi obowiązkami wycho-wawczymi i poczuciem odpowiedzialności za życie i zdrowie dziec-ka.Jeślipotrafiąznaleźćczasdlawnuka,mogąstaćsiępowiernikiemi przyjacielem dopuszczonym do tajemnic, o których zabiegani rodzice nic nie wiedzą. Mogą go wiele nauczyć, wpływać na to, jakim stanie się człowiekiem i jakbędzie radził sobiew życiu.Obdarowują swojewnuki,alesamirównieżsiębogacą,czerpiącsatysfakcjęz tychrelacji74.

Dziadkowieczęstostająsięgłównymipocieszycielami,opiekunamii powiernikamidlawnuków–dziejesiętak,gdynaprzykładdziecicier-piąz powoduniezadowoleniarodzicówz ichpostępóww szkole.Mniejoptymistyczny jest przypadek, kiedy młoda rodzina mieszka daleko od swoichrodziców,teściów.Dziecimająkontaktz dziadkamitylkopod-czasświąt,wakacji.Jednaki techwilesąbardzoważnew życiudziecka– okresy te wyzwalają przyjemne emocje, utrwalają ciepły, pełen uroku wizerunek dziadkóworaz kojarzą z nimi poczucie szczęśliwego, bez-piecznego dzieciństwa.

W okresiedorastaniamłodyczłowiekoddalasięodrodziców,od-rzucaichsystemwartości.Uczącsięsamodzielności,odchodziodro-dziców.I choćczujesięsamotny,zadajepytania,naktórenieznajdujeodpowiedzi,rzadkozwracasiępopomoci radędorodziców.Niechcebyćtakijakoni,niechcetakżyć,poszukujewłasnejtożsamości,a cozatym idzie własnego pomysłu na życie. Zjawisko konfliktu pokoleń po-jawiającegosięw tymczasiespowodowanebywaspotkaniemsięzjawi-skabuntuzestronymłodegoczłowiekai przeżywaniemkryzysuśrodka

74 Ibidem, s. 418.

79

Rodzina

życia przez rodziców. Rodzice nie są wówczas zdolni udzielać dzieciom skutecznegowsparcia.W tymokresieżyciadziadkowiestająsięczęstojedynym źródłem wsparcia, zrozumienia i akceptacji. Kontakt z nimi jest pełen ciepła, bez zobowiązań i wymagań, to czas na wysłuchanie i nawypłakaniesię,a nierzadkototakżeźródłofinansowegowsparcia.Dziadkowieczęstołagodząkonfliktydzieciz rodzicami.

Pozafunkcjąopiekuńcządziadkowiespełniajątakżeinnąrolę–sądla wnuków skarbnicą mądrości, źródłem wiedzy o życiu, tradycji,przekaźnikiem dawnych dziejów, historii rodziny, przekazują podania i legendy. Są nośnikami informacji o historii najbliższego otoczenia,regionu czy kraju.W związku z tym, że posiadają oniwiększy bagażdoświadczeń życiowych niż rodzice, ichmiędzypokoleniowy przekazw rodzinie, gdzie są dziadkowie, jest bogatszy.

Wartozastanowićsięrównieżnadprawidłowymii nieprawidłowy-mi relacjami. Dziadkowie mają towarzyszyć młodej rodzinie, wspierać ją,pomagać,służyćradą.Powinniopiekowaćsięwnukami,ale–pod-kreślmytorazjeszcze–niewolnoimzastępowaćrodziców.Wymagatooddziadkówdużejmądrości,wrażliwościi odpowiedzialności,alejestkonieczne dla zachowania zdrowia rodziny i prawidłowych w niej rela-cji.Bardzoczęstotenpunktstajesięogniwemzapalnymdlakonfliktów,kłótnimiędzyrodzicamia dziadkami.Młodzirodzicesąz jednejstronywdzięczni zaogromnąpomoc, z drugiejniemogą sobiepozwolićnato,abyzejśćnaplandalszyw procesiewychowania ichdzieci.Toonichcą podejmować decyzje i trzeba im na to pozwolić, trzeba służyć radą, pomocą, ale nie wolno zapomnieć, że to ich rodzina, ich dzieci. To jest właśnie to, codziadkowiepowinni robić– towarzyszyć! Powinni być obok – są przecież, zaraz po rodzicach najbliższymi dziecku osobami. Najważniejszajestświadomośćswojejrolii związanychz niąatrybutów.Nieulegawątpliwości, żedziadkowie sąbardzopotrzebniw procesiewychowania wnuków, jednak zależność ta nie jest jednokierunkowa.Dziadkowierównieżpotrzebująwnuków.Todziękinimmająkontaktzeświatem,mogąbyćnabieżącoz różnyminowinkamitechnicznymi,dziękinimmogąspojrzećnaswojeżyciejakodobrzeprzeżytei warto-ściowe.Czują sięwartościowi i potrzebni.Todlanichbardzoważne,zwłaszczagdydotądaktywnizawodowo,odchodząw stanbezczynnościna emeryturze.


80

Znaczeniedziadkóww rodziniewiążesięz ichroląw procesieso-cjalizacjiwnuków.Pojęcietodotyczyw głównejmierzekształtowaniaosobowości,czyliprzekazywaniawartości,normorazwzorówkulturo-wych, a to ma niezwykle istotne znaczenie w zjawisku przystosowania społecznegodzieciorazmłodzieży.Wychowawcza(socjalizacyjna)roladziadkówmacharakterzarównobezpośredni,gdyżrealizujesiępoprzezopiekę,jakrównieżpośredni,ponieważstanowiwsparciedlarodzicówdziecka. Z perspektywy osób starszych rodzina stanowi naturalne oraz częstojedyneśrodowisko,w jakimfunkcjonująorazrozwijająsię75.

Dziękipoprawiającymsięstandardomżyciadostrzegalnystajesięprocesstarzeniasięludnościprzezwydłużaniesiężycialudzkiego,a toz koleimatenpozytywnywymiar,iż(potencjalnie)większaczęśćnaj-młodszegopokoleniamaszansędoświadczaniaobecnościorazwpły-wu w okresie własnego dorastania.

Dziśczęstodziadkamizostająosobysprawnefizycznie,czasemjesz-czepracującezawodowoi będącew silewieku.Zarównobabcie,jakrów-nieżdziadkowiecorazrzadziejsąskłonniograniczaćswojąaktywnośćtylkodorólrodzinnych.Raczejpokolenieczwartegowiekuobecnieczę-ściejrealizujesięw pełnieniurólbabćorazdziadków,takwięc„dziado-wanie”mawspółcześniecharakterbardziejnowoczesnyorazkoleżeńskianiżeliwewcześniejszychpokoleniach.Oprócz tego szerokie angażo-waniesięw zadaniaopiekuńczeorazwychowawczestarszegopokole-niamaniezawszekorzystnywpływnaatmosferęw domu.Możetobyćzwiązanez nadmiernymwpływembabcinadziecko,częstokonfliktemautorytetów,próbamidominacji(główniebabć)bądźteżnadmiernymkrytykowaniem oraz pouczaniem płynącym ze strony obydwu pokoleń (rodzicóworazdziadków)76. Udział babci w rodzinie trzypokoleniowej implikuje ryzyko niekorzystnego wpływu na pełnione przez rodziców role rodzicielskie. Wzajemne stosunki rodzice – dziecko są wówczas zachwiane. Niekorzystne interakcje rodziców z dziadkami nie nale-żądorzadkościi stanowiąw dużymstopniuczynnikdezorganizującymłodą rodzinę.Brakporozumieniapomiędzy rodzicamia dziadkami

75 B. Małecka, Więzi uczuciowe między dziadkami a wnukami, „Problemy Opiekuń-czo-Wychowawcze”, nr 2/2006, s. 23.

76 J.K. Wawrzyniak, Opiekuńczo-wychowawcza rola dziadków w rodzinie, [w] Pedago-gika Rodziny. Family Pedagogynr1(2)/2011,Łódź2011,s.99.

81

Rodzina

odnośnie traktowaniadziecka jestźródłemsprzecznychoddziaływań,jakimpodlegaonow rodzinie.Zewzględunafakt,żebabciecorazczę-ściejprzejmująw pewnymobszarzeobowiązkimatki,zwłaszczaw tychrodzinach, w których oboje rodzice pracują zawodowo, jest to praw-dopodobniedosyćczęstezjawisko.Pewneświatłonaudziałdziadkóww życiu rodziny rzucają wyniki badań z lat 70. XX stulecia. Analizując budżetczasu1000pracującychkobiet,stwierdzono,iżopiekęnaddzieć-mi do 14. roku życia pełnią zazwyczaj dziadkowie, z kolei dziećmi do 7 rokużyciaopiekująsięgłówniebabcie.Jesttodowódnato,jakznaczącąrole odgrywają dziadkowie w wychowaniu swoich wnuków77.

Dawnepokoleniawspominająbabcię,którazawszebyłanamiejscu,kiedy rodzice wychodzili z domu. Ona również najszybciej zdaje sobie sprawęzeswejroli.Dzisiejszebabcietozazwyczajkobietypracująceza-wodowoorazbędącew silewieku.Dlategoterazniepoświęcająsięzupeł-nie opiece nad wnukami. Mimo to bardzo je kochają i zawsze można li-czyć na ich pomoc. W ten sposób przekazuje ona pewne tradycje kulturo-wewnukom.Dzieciucząsięokreślonychregułpostępowania,mająwzór,który później w dorosłym życiu przenoszą na własny grunt rodzinny.

W literaturze przedmiotu spotyka się różne typologie pełnieniarolibabci,którebiorąpoduwagęzarównotypzbliżonydotradycyjniepojmowanego, jak również nowoczesne wersje aktywności rodzinnejw tym zakresie i implikacje społeczno-psychologiczne w obszarze peł-nienia nowej roli. Są to78:

• babciamatkująca–tokompilacjarólbabciorazmatkiz przewa-gą zachowań macierzyńskich,

• babciaobojętna–torola,w którejrealizacja jakichkolwiekpo-trzebniejestzwiązanaz aktywnościąwiążącąsięz wnukami,

• babciawyemancypowana–tobabcia,którakochaswojewnuki,ale nie ma dla nich czasu z powodu innych atrakcyjniejszych dla niejaktywności,

• babciaw pretensjach–ukrywafaktbyciababcią,podobnie jakswójwiek, niechętnie patrzyna role rodzinnewynikające z tejfazyżycia,

77 C. Czapów, Rodzina a wychowanie, Łódź 1978, s. 12.78 Rybczyńska I., Jak być (kochaną) babcią, Warszawa 1976, s. 136-146.


82

• babcianormalna–cieszysięz przebywaniaz wnukami,poświęcaim wiele czasu oraz uczuć, lecz nie wchodzi w kompetencje ro-dziców,

• babciaentuzjastka–rozpieszczawnukiorazz oddaniemwypeł-niarolębabci,uznającjązanajważniejszą,

• babciadyspozycyjna–zawszemożnananiąliczyć,pełnigłówniefunkcjeusługoweorazpomocniczewobecdziecii wnuków,

• babciawszechmatka–jejinstynktmacierzyńskigórujenadinny-mi,zarównodzieci,jaki wnukiobdarowujemiłością,zapewniazawsze azyl oraz poczucie bezpieczeństwa,

• babcia męczennica – chętnie opiekuje się wnukami, lecz robiz siebiemęczennicę,

• babciadyktator–jestgłowąrodzinyw sensiekierowania,decy-dujeo wszystkimw rodzinie,nieznosisprzeciwu,częstojestpo-strachem najbliższych.

Choć dziadek często również nie od razuwchodziw swoją nowąrolęspołeczną,jestontaksamoistotnydlawnukówjakbabcia.Relacjedziadka z dziećmi są inne aniżeli w przypadku kobiet.

Kontaktydziadkówz wnukamioczywiścieniemogąbyćzastąpio-neprzezinnezwiązki.Nieulegarównieżwątpliwości,iżobapokoleniawzajemnie się potrzebują.W literaturze dokonano swoistej typologiistylówpełnieniarolidziadków,w którejbierzesiępoduwagęzarównocechy specyficzne dla seniorów, jak również psychospołeczne warunki realizowania danej roli. Są to79:

• styl formalny – tu dziadkowie ograniczają się w kontaktachz wnukami do tego, „co należy”,

• stylzastępczychrodziców–polegaonnawypełnianiuw stosun-ku do wnuków ról rodzicielskich,

• rola krynicymądrości rodzinnej – dziadkowie edukują wnukiorazprzekazujątradycjerodzinne,ciesząsiędużymautorytetem,

79 B. Szatur-Jaworska, P. Błędowski,M. Dzięgielewska,Podstawy gerontologii społecz-nej, Warszawa 2006, s. 100.

83

Rodzina

• rola rozrywkowa– dziadkowie utrzymują z wnukami stosunkiopartenawspólnejzabawieorazwzajemnejsatysfakcji,

• rolażyczliwychŚwiętychMikołajów–dziadkowierzadkokon-taktują się z wnukami, ale obdarowują ich prezentami, pie-niędzmi.

Zewzględunatradycyjnepojmowanierólrodzinnychmożnaprzy-puszczać,iżstosunkoworzadkow Polsceobserwujesięstyl,którypole-ganadystansowaniusięodwnuków.Częściejrelacjamiędzydziadkamia wnukami ma charakter „odroczonego rodzicielstwa80. Na powszech-nośćtakiegoprzyjmowaniarolidziadkówwpływmająwarunkimiesz-kaniowe oraz praca zawodowa bądź kontynuowanie studiów przez ro-dziców.

W relacjach dziadkowie – rodzice istotną rolę odgrywa ustaleniemetod wychowawczych stosowanych w domach wielopokoleniowych. Bardzo ważne jest to, aby metody wychowawcze stosowane zarówno przez rodziców, jak i dziadków były jednolite i konsekwentnie stoso-waneMa to duże znaczenie, zwłaszcza jeśli dziecko często pozostajepod opieką babci lub dziadka. W sytuacji sporadycznych kontaktów ma tomniejsząwagę–gdy rzadkowidująwnuczka,możnaprzyznać imprawo do rozpieszczania go.

Zdarzasiędośćczęsto,żebabcianiezgadzasięz wyznawanymiprzezmatkę poglądami nawychowanie dziecka. Trudno jej w takim przy-padkupowstrzymaćsięodkrytycznychuwag,tymbardziejżeposiadawiększedoświadczenie.Niekiedyjednakcórkalubsynowa,pamiętającnieprzyjemne przeżycia z własnego dzieciństwa, pragnie oszczędzićdziecku podobnych sytuacji. Nieporozumienia mogą powstawać na tle treningu czystości (babcie często starają się nauczyćmalca jaknajwcześniejszegokorzystaniaz nocnika)lubzmuszaniadojedzenia.

Rodzice starają sięniepopełniaćbłędów,któreodczulinawłasnejskórze.Nieoznaczatojednak,żebędąidealnymiwychowawcami.Z tejprzyczyny nie powinni odbierać uwag dziadków jako próby wtrącania się,leczjakoprzejawtroskio dobrodziecka.Dziadkowiez koleimuszązdawaćsobiesprawę,iżichzdanietraktowanejestwyłączniejakopora-

80 M. Susłowska, op. cit., s. 67.


84

da,decydującygłosw każdejsytuacjimająjednakrodzice.Postępowanietakiewymagadużego taktu,abyżadnaze stronnieczuła sięurażonai lekceważona. Wszelkie nieprawidłowości we wzajemnych kontak-tachsądostrzegane i boleśnieprzeżywaneprzezdziecko.Z tejprzyc-zyny konieczne jest wypracowanie kompromisów. Rodzice powinni okazywaćdziadkomuznaniei wdzięcznośćzaichwysiłki.Dziadkowiezaśniemogąnadmiernieingerowaćw życierodziny,podważaćswymzachowaniem autorytetu rodziców. Ich wkład w wychowanie dziecka jest cenny tylko wtedy, jeżeli nie narusza panujących w domu zasad81.

Opiekującasięwnukiembabcianiepowinnapozwalaćmunazabawy,którychzakazujematka.Błędemjestrównieżdawaniedzieckusłodyczy,jeżeli rodzice tego unikają. Jeśli dziadkowie dają się terroryzować,ulegają wszelkim zachciankom wnuczka, tolerują jego naganne zachow-anie–wyrządzająmukrzywdęi zaburzająproceswychowania.Mimoogromu uczucia, jakim darzą dziecko, powinni zdobyć się na pewnąsurowośći dostosowaćsiędożyczeńrodziców.

Najczęściej jednak dziadkowie doskonale radzą sobie z wnukami,wspanialesięnimiopiekująi ciesząsięichtowarzystwem.Włączającasięw życierodzinnebabciawnosiatmosferęspokojui bezpieczeństwa.Dzięki niej rodzice mogą pozwolić sobie na spędzenie czasu pozadomem,niemartwiącsięo dzieci.Niepowinnijednaktegonadmierniewykorzystywać. Pomoc ze strony starszego pokolenia jest ważna i potr-zebna, lecz nie zwalnia ich od wypełniania obowiązków wobec dziecka. Nawetjeśliwięźuczuciowamiędzynima dziadkamijestbardzosilna,ojciec i matka pozostają najważniejszymi osobami w jego życiu82.

1.12.7. Błędy wychowawcze w relacjach dziadkowie – wnuki

Rodzice, powierzając swoje dzieci opiece dziadków, wielokrotnie zdająsobiesprawęz tego,żew jakimśsensiepójdzienamarnepewienokresichtruduwychowawczego.Dziadkowiebowiemw swojej,czę-81 A. Giza-Poleszczuk, Rodzina a system społeczny – reprodukcja kooperacja w perspe-

ktywie interdyscyplinarnej, Warszawa 2005, s. 305.82 F. Adamski, Socjologia małżeństwa i rodziny, Warszawa 1982, s. 49.

85

Rodzina

stoniezawinionejnaiwnościuważają,żemiłośćtocałkowitepoddaniesięwoliwnukai spełnianiewszelkichjegozachcianek.Właśnieprzeztakiepostępowaniedziadkowiepopełniająbłęduwychowawcze,którepóźniejrodzicemusząnanowokorygować.Donajczęściejpopełnia-nych należą:

• brakwspólnejliniiwychowawczej,• rozpieszczaniedzieci,• stawaniew opozycjidorodziców,• nieporadnośćwobecpomysłówdziecka,• ingerencjaw wychowanie.

Brak wspólnej linii wychowawczej polega na tym, że dziadkowie albo nie zdają sobie sprawy z tego, co rodzice zabraniają swoim dzie-ciom, jakich postaw nie tolerują i jak chcą kształtować swoje dzieci, albo ignorująwpojoneprzezrodzicównormypostępowania.

Rozpieszczanie dzieci przez dziadków jest dużym problemem. Efektem jestnie tylkopóźniejsze złe zachowaniewnuków, aleprzedewszystkim utrata poczucia bezpieczeństwa przez dziecko. Mechanizm jestdośćprosty:kiedydorosłyniepotrafipostawićkonkretnejgrani-cy i ulega złym zachowaniom lub kaprysom dziecka, jest ono na pozór zadowolone–manipulujeopiekunamiw dowolny sposób, jakmusiępodoba. Jednak bilans emocjonalny takiego dziecka jest zdecydowanie ujemny.Otrzymujeonobowiempośrednio informację: twójopiekun,ten,którypowinienciębronići strzec,taknaprawdęjestsłabszyodcie-bie. Z drugiej strony natomiast panuje ogólne przyzwolenie na rozpiesz-czanie dzieci przez dziadków, mają oni do tego jakby niepisane prawo. Towłaśniedziadkowienajchętniejspełniajązachciankiswoichwnuków.

Stawanie w opozycji do rodziców to nic innego, jak lekceważenie na-kazówi zakazówrodzicielskichprzezdziadków.Podejścietakiestawiarodziców na pozycji z góry przegranej i niweczy ich wysiłki wychowaw-cze.W dzieckukreujesiębowiemobrazdobrychdziadkówi złychro-dziców.

Podobniesytuacjawyglądaz nieporadnościąwobecpomysłówdziec-ka. Dziadkowie muszą konsekwentnie, krocząc po linii wychowawczej rodziców,egzekwowaćoddzieckaposłuszeństwoi karność.Niepowin-


86

nipozwalaćsobienawyjątkii odstępstwaodprzyjętychnormi zasad,gdyżdojdziedotakiejsytuacji,w którejniebędąumielizapanowaćnadwnukiem.

Jeślinatomiastchodzio ingerencjędziadkóww wychowaniewnu-ków, to z Karty Praw Rodziny wynikajądlarodzicównastępująceprawaodnośniewychowania,którychniktniemaprawanaruszaćanipod-ważać:

• prawo do wypełnienia własnej odpowiedzialności w zakresieprzekazywania życia i wychowania,

• prawodointymnościżyciamałżeńskiegoi rodzinnego,• prawodostałościwięzii instytucjimałżeńskiej,• prawodowiaryi jejobrony,• prawodowychowaniadzieciwedługwłasnejtradycjii światopo-

glądu.

Dziadkowie zatem winni uszanować zwyczaje i zasady panujące w rodzinieorazpodporządkowaćsięstylowiwychowaniapotomstwa,o ile jest on zgodny z zasadami moralnymi i zdrowym rozsądkiem83.

83 Santorski J., Niemczycka K., Emocje, charaktery, geny, Warszawa 2004, s. 132.



87

2. WYCHOWANIE

2.1. Wychowanie a proces socjalizacji

Wychowanie jest nieodzownym składnikiem życia każdej ludzkiej społeczności.Przystosowujeonokażdąkolejnągeneracjędooczekiwańspołeczeństwai ośrodkówwładzy.Zapewniaciągłośćtradycjinarodo-wych, religijnych, ideologicznych. Staje się instrumentem rozwijaniauzdolnieńi umiejętności.Uczyrozwiązywaniasytuacjikonfliktowychw każdej zbiorowości. Daje przygotowanie do współuczestniczeniaw życiu gospodarczym, politycznym, kulturalnym. Sprzyja kształtowa-niu siępożądanychpotrzeb społecznych, emocjonalnych i konsump-cyjnych. Stwarza nawyki kulturowe oraz kształtuje gusty i upodobania muzyczne, estetyczne, literackie i artystyczne84.

Według Stanisława Kawuli wychowanie w najszerszym rozumie-niu tego słowa stanowi proces wdrażania młodych pokoleń do życia w społeczeństwie.Działalnośćwychowawczarodzinyzapoczątkowujetenproces,któryw dalszymciągujestprzejmowanyprzezszkołęi inneinstytucjewychowawcze,wzmacnianyprzezwpływy środowiskadal-szegoi bliższegoorazprzezaktywnośćwłasnąjednostki.Wychowaniew rodziniemożemiećcharaktercelowy,planowanyi świadomyze stro-ny rodziców – czyli refleksyjny, podobnie jak w instytucjach wychowa-niabezpośredniego(na przykładw szkole),aletakżemożeodbywaćsięw sposób przygodny i samorzutny – bezrefleksyjny85.

84 R. Dyoniziak, K. Iwanick, A. Karwińska, Z. Pucek, Społeczeństwo w procesie zmian. Zarys socjologii ogólnej, Kraków 1992, s. 201.

85 S. Kawula, Diagnozowanie potrzeb opiekuńczo-wychowawczych środowiska rodzin-nego, Toruń 1978, s. 21-22.


88

Processocjalizacjiw rodziniezaczynasięodnajmłodszychlatżyciai zależnyjestodwartościkulturowychrządzącychzachowaniamiczłon-kówrodziny,kultury języka środowiskadomowego,poziomumoral-nego domowników, ich dążeń estetycznych, celów życiowych, wzorów sukcesu życiowego, ich orientacji światopoglądowych, postawwobecpracy, nauki, obowiązków życiowych wobec drugiego człowieka i jego potrzebitp.W efekcietychoddziaływańjednostkazostajeprzysposo-biona do pełnienia ról społecznych związanych z płcią, ról rodzinnych i zawodowych,rólzwiązanychz członkostwemw określonychgrupachi instytucjach, ról związanych z przynależnością do kręgów koleżeń-skich i towarzyskich.

Arnettpiszeo pojęciusocjalizacjijakoprocesie,podczasktóregolu-dzienabywajązachowania i przekonaniazeświataspołecznego, to jestkultury, w której żyją86. Proces socjalizacji jednostki winien polegać na takimkierowaniujejrozwojem,abyz ogromnejilościwzorówpotencjal-nychzachowań,z jakimiprzyszłanaświat,rozwinęłai zinterioryzowałate,któresą akceptowaneprzezgrupę,w którejżyje.Socjalizacja jest toproceszachodzącyprzedewszystkimw czasiewypełnianiaprzezrodzinęokreślonychzadańwzględemdzieci.Dopodstawowychzadań rodzinynależyprzekazywaniepotomstwuwiedzyo otaczającymświecieprzyrod-niczym i społecznym. Wiedza ta kształtuje u dziecka jego zachowanie, działanie,nadającimracjonalnycharakter.Rodzinakształtujeumiejęt-ności w posługiwaniu się podstawowymi przedmiotami codziennegoużytku, wpaja normy i wzory zachowań, systemy zakazów i nakazów.

Istota procesu socjalizacji rodzinnej sprowadza się naśladownic-twa zachowań najbliższego otoczenia rodzinnego, przyswajania przez wychowankówokreślonego systemunorm i wartości akceptowanychw rodziniei w szerszejspołecznościorazkontrolispołecznej,którapo-lega na nagradzaniu zachowań pożądanych i represji zachowań niepo-żądanych.W ujęciusocjologicznymsocjalizacjaoznaczaprzekazywa-niepotomstwuwiedzyo otaczającymświecie,dziedzictwakulturowegooraz przygotowanie do pełnienia dorosłych ról społecznych87. W rodzi-

86 J.J. Arnetta, J.D. Harris, J. Boguski, Kryzys rodziny w świetle koncepcji socjalizacji, [w] Opieka i wychowanie, red. C.Kępski,Lublin2003,s.55.

87 A.W. Janke, S. Kawula, Polimorficzność i komplementarność badań nad współczesną rodziną, [w] Pedagogika rodziny, S. Kawula, J. Brągiel, A.W. Janke, Toruń 2002, s. 38.

89

Wychowanie

niemasiędoczynieniaz takzwanąsocjalizacjąpierwotnąorazwtór-ną. Według P. L. Bergera i T. Luckmana socjalizacja pierwotna polega nauczynieniujednostkiczłonkiemspołeczeństwaprzezinternalizacjęi generalizacjęznaczeńnajbardziejogólnych,dziękipośrednictwuosóbopiekującychsięjednostką.Socjalizacjawtórnaz koleipoleganaprze-jęciuznaczeńrzeczywistościspołecznejw jejzróżnicowaniu,zinstytu-cjonalizowanym88.

Rodzice nie zawsze zdają sobie sprawę z rzeczywistych skutkówswych oddziaływań socjalizacyjnych. Proces wychowania nie zawsze jest procesem racjonalnym, to znaczy podporządkowanym ideałom wychowawczym opartym na pedagogicznej refleksji i wiedzy o współ-zależnościzjawisk;częstoniejesttoprocesplanowyi metodyczny.Dlazachowaniabowiemcechymetodycznościi planowościprocesusocjali-zacjitrzeba,abyrodzicedobieralinależneformyopiekinaddzieckiem,stosowali odpowiednie wymagania i sposoby przystosowania dziecka do samodzielnego życia, ustawicznie kontrolowali wyniki swych od-działywań socjalizujących, a przede wszystkim potwierdzali te oddzia-ływania własnym konstruktywnym przykładem. W rodzinie odbywa sięnietylkobiologicznareprodukcjaspołeczeństwa,alei reprodukcjaspołecznai kulturowa,czyliwłaśniesocjalizacja.Przezrodzinęspołe-czeństwoutrzymujeciągłość swojegodziedzictwakulturowego i spo-łecznego.Istniejąteżoczywiścieinneczynnikizwiązanez procesemso-cjalizacji, ale żaden nie ma tak wielkiego i stałego wpływu jak rodzina89.

2.2. Świadomość wychowawcza rodziców

W skład świadomościwychowawczej rodziców,w odniesieniu dospraw orientacji zawodowej, wchodzą:

• świadomośćwłasnejroliwychowawczej i odpowiedzialnościzalos dziecka,

• wzorcewychowawczeuznawaneprzezrodziców,

88 T. Kukołowicz, Komplementarność psychosocjologicznego podejścia w analizie funk-cji socjalizacyjnej rodziny, [w] Metodologiczne problemy badań nad rodziną, red. Z. Tyszka, Poznań 1980, s. 190.

89 N. Goodman, Wstęp do socjologii, Warszawa 2000, s. 189.


90

• postawarodzicówwobecpracy,• postawarodzicówwobecwyboruzawoduprzezdziecko,• wiedzarodzicówo dziecku.

Niesątooczywiściewszystkiez możliwychskładnikówświadomościwychowawczej, których realizacja ma wpływ na jej poziom u rodziców. Świadomośćwłasnejroliwychowawczejrodzicówi odpowiedzialnościzalosdzieckajestzagadnieniemistotnymdlawszelkiejdziałalnościwy-chowawczejrodziców,bowiemuzmysłowieniesobie,żejestsięwycho-wawcą własnych dzieci, umożliwia nawiązanie właściwego stosunkuwychowawczego.Rodzicemusząposiadaćwysoki stopieńświadomo-ściwłasnej roliwychowawczej. Bardzoniekorzystnie nawychowanierodzinne wpływa rezygnacja jednego z rodziców z ingerencji wycho-wawczej,przydominacjidrugiego.Częstomatkazbytgorliwiewyręczamałżonka w kontaktach z dziećmi w obawie, by nie wypaczył obranej przez nią linii postępowaniawychowawczego. To niekorzystna sytu-acja,ponieważw rodzinnymśrodowiskuwychowawczymnieodzownajest rola zarówno matki, jak i ojca.

Zeświadomościąwłasnejroliwychowawczejłączysięwysokiepo-czucieodpowiedzialności zawychowaniewłasnychdzieci. Jest tonietylko sprawa osobista rodziców, ale także ich podstawowy obowiązek obywatelski.

Rodzice powinni rozumieć, że dziecko już w najwcześniejszymokresieżyciaopróczpielęgnacjipotrzebujerównieżświadomegowy-chowania. Ubóstwo bodźców lub ich nadmiar mogą wyrządzić mu nie-powetowanestraty.Bardzoczęstorodzicedbająo zaspokojeniepotrzebfizycznych, nie dostrzegając w ogóle potrzeb psychicznych dziecka. Zdecydowanawiększośćrodzinograniczaswojąaktywnośćdozaspo-kojenia potrzeb bytowych i częściowo uczuciowychwłasnych dzieci,a okazjonalniejedynieinteresujesięichrozwojemi postępamiw nauce.Jeślichodzio uświadomieniesobieprzezrodzicówwłasnejroliwycho-wawczej, to z przeprowadzonych badań Ireny Jundziłł wynika, że tylko 21%badanychrodzicówczytałoksiążki(lubartykuły)o wychowaniudziecka,świadomieprzygotowującsiędomacierzyństwa.Częśćrodzi-cówuważa,żeopróczpielęgnacjinicwięcejmałemudzieckunietrzeba,gdyżononiczegonierozumie.Przeztakiwłaśniesposóbrozumowania

91

Wychowanie

wychowaniew niejednej rodzinie zostaje przesunięte na dalszy plan.Doświadomościwszystkichrodzicówtrzebadoprowadzićniezawodnąprawdę,żeniemadzieciz naturyzłychlubdobrych,ichcharakter,po-stawymoralnei sposobyzachowaniasięsąkształtowanepodwpływemróżnychczynników,a donajważniejszychz nichzaliczasięśrodowiskorodzinne. W społeczeństwie jest jeszcze wielu rodziców, którzy uważa-ją,żedzieckojestichwłasnościąi sposóbwychowaniagostanowiichosobistąsprawę.Badaniawykazują,żew zakresiewiedzyo wychowaniuw świadomościrólrodzicielskichjestwielebraków.Dlategoteżnale-żysądzić,żerodzicompowinnosię,a nawet trzeba,ukazywaćwielkąrolęwychowaniaw rodziniei uświadamiać,jakłatwomożnapopełnićbłąd, a jak trudno jest go naprawić. Ukazywanie rodzicom skutków zaniedbań wychowawczych może uwrażliwić ich na sprawy związane z wychowaniemdziecka, zmusićdopewnychprzemyśleń i jednocze-śnie rozwinąć ich zainteresowania pedagogiczne, co łączy sięmocnoz kulturą pedagogiczną rodziców.

Najważniejszątreściąwychowaniajestmożliwiewszechstronnyroz-wójosobowości,a więcrozwójfizyczny,umysłowy,społeczny,kultural-ny, a także przygotowanie do pracy i do czynnego uczestnictwa w życiu. Pytanie „Kogo chcemy wychować?” towarzyszy wszystkim tym wycho-wawcom,którymzależynawłaściwymwychowaniuczłowieka.

Jakiewobec tegowzorywychowawcze (osobowe)należałobypod-suwaćmłodympokoleniomdonaśladowania?Powinnytobyćwzoryludzi mądrych i uczciwych, pracowitych i zdyscyplinowanych, kochają-cych własny kraj i szanujących inne narody, wrażliwych na sprawy ludz-kie i przestrzegających zasady współżycia społecznego, gospodarnych i aktywnych, kojarzących swe osobiste aspiracje z dążeniami społeczeń-stwa. Mogą to być wzory osobowe ludzi młodych lub zaawansowanych wiekiem, robotników chłopów, techników i inżynierów, nauczycieli. Przede wszystkim powinni być to ludzie, którzy czynem potwierdza-ją swoje poglądy i przekonania. Takich wzorów nam potrzeba. Byłoby dobrze,gdybytakimwzoremw miaręmożliwościstalisiędladzieckarodzice oraz nauczyciele, a także osoby z najbliższego otoczenia. Gdyby tak było, niewiele trzeba by mówić o wychowaniu. Przykład jest najsku-teczniejsząmetodąw przekazywaniuwłaściwychwzorówwychowaw-czych.


92

2.3. Style wychowania dzieci

Niestety nikt nikogo nie uczy, jak być dobrymi rodzicami. Każdy człowieksamzdobywadoświadczeniejakomamalubtata,szukasłusz-nejdrogi,uczysięnawłasnychbłędach.Czasemzdarzasięnawettak,żekiedyjużwiemy,jakpostępowaćz dziećmii jakjenależydobrzewy-chowywać, nasze pociechy są już duże. Realizowany wobec dzieci styl wychowania jest wypadkową:

• własnychżyciowychdoświadczeń,• charakteru,• obserwacjiinnych,• wiedzyzaczerpniętejz poradników,• systemuwartościżyciowych.

Dzieckoniewychowujesięw próżni.Każdewzrastaw określonymkontekścieemocjonalnym.Współczesnapsychologiatwierdziwpraw-dzie, że charakter przede wszystkim zdeterminowany jest przez geny, któreotrzymujemyodrodziców, jednakatmosferapanującaw domutakżewpływanaosobowośćmłodegoczłowieka.Rodziceswoimipo-stawami i sposobem traktowania dziecka mogą stymulować jego rozwój i sprawiać, że dziecko zrealizuje w pełni swoje genetyczne dziedzictwo. Mogą też spowodować, że dziecko nie wykorzysta wszystkich szans, któredostałow genach.Zdarzasięi tak,żeniektórepraktykirodziciel-skienegatywniewpływająnarozwójosobowościdziecka.

Poniżej zaprezentowano style wychowania dzieci i charakterystyki najczęściejwystępujących„typów”:

• rodzicnadopiekuńczy,• rodzicniedojrzałyemocjonalnie,• rodzicperfekcjonista,• rodzicuszczęśliwiający,• rodzicautokrata,• rodzicpodporządkowany,• rodzicchłodnyuczuciowo,• rodzicnieobliczalny.

93

Wychowanie

Rodzic nadopiekuńczy to taki, który bez przerwy odczuwa tro-skęi lęko swojedziecko.Takąpostawęnajczęściejwykazujekobie-ta.W tymstyluwychowaniadziecisąwyręczane,osłaniane,nakaż-dym kroku przestrzegane i kontrolowane przez rodzica. Rodzic taki w swojej nadgorliwości samwpadaw pułapkę: zamiast pomagać –wyręczadziecko,zamiastumożliwiaćszukanierozwiązań–narzucaje,zamiaststopniowodawaćautonomię–uzależniadzieckoodsiebie.Nadopiekuńczyrodzicjestzmęczony,przeciążony,przezcałyczasza-troskanymyśleniemo dziecku i zadziecko.Uzależniapotomkaodsiebie oraz uniemożliwia mu dojrzewanie. Nie uznaje prawa dziecka do autonomii.

Jeślirodzicielstwospadanaczłowiekazbytwcześnie,totakaosobamożecharakteryzowaćsiętypemrodzica niedojrzałego emocjonalnie. Takieosobytraktujądzieckojakzabawkę,a w gruncierzeczysamijesz-cze potrzebują opieki. Rodzic niedojrzały emocjonalnie obciąża dziecko odpowiedzialnościązaswojedobresamopoczucie,odzachowaniapo-tomkacałkowiciezależyszczęściei humorrodzica.Czasamidochodzidotego,żenastępujeodwrócenieról–dzieckostajesięodpowiedzialnezadobrynastrójrodzica,troszczysięo jegokomfortpsychiczny,a przezto żyje staleobciążony lękiem,w poczuciunieudolności i winy.Takirodzicpowinienuświadomićsobie,żejegodzieckomaprawododzie-ciństwai żetorodzicmusidorosnąćwcześniejniżdziecko.

Rodzicperfekcjonista to osoba przesadnie sumienna w wypełnianiu swoich rodzicielskich zadań oraz nadmiernie odpowiedzialna i zbyt mocnoprzejmującasięswojąrolą.Czytamnóstwoporadników,ksią-żek, chce wiedzieć wszystko o wychowaniu i psychologii dziecka. Taki „nadodpowiedzialny” rodzic uważa, że szczęście potomka zależywy-łącznieodniego,odjegodoskonałościi jeżelitylko będziesiębardzostarał,zapewnimuje.Wszelkieporażkiwychowawcze(jeżelidzieckonie spełnia jego oczekiwań i nie jest takie, jak sobie założył) przyjmu-jebardzociężko,bopowodująoneogromnepoczuciewiny.W takimprzypadkudobrze,byrodzicuświadomiłsobie,żedzieckotoodrębnaosoba, ma własne cele życiowe, charakter oraz upodobania; nie można ukształtować go według własnych wyobrażeń i stworzyć z niego ideał. Dziecko musi być wspierane i kochane, a przede wszystkim akceptowa-ne takim, jakie jest.


94

Rodzicuszczęśliwiający chce swojemu dziecku „przychylić nieba”. Jego priorytetem jest, żeby dziecko było szczęśliwe, wesołe, żeby niecierpiało,nieprzeżywałoporażek,zawodów,niezetknęłosięz ciemnąstronążycia.Rodzictakiżyjew przeświadczeniu,żeszczęściepotomkazależyodniego,zrobiwięcwszystko,abymujezapewnić.Najchętniejtrzymałby potomstwo „pod kloszem”. Tymczasem dawka frustracjii bólu jest konieczna do normalnego rozwoju i dojrzewania młodego człowieka.Każdymusinauczyćsięradzićsobiez negatywnymidozna-niami i emocjami90. Rodzic uszczęśliwiający zapomina, że dzieci niemuszą,a nawetniepowinnystaleczućsiędobrzei miećżycieusłaneróżami. Próbuje stale eliminować smutek, ból i rozczarowanie, nie wi-dząc,żeczynnikitesąniezbędnymiskładnikamipełnegoczłowieczeń-stwa.Rodzicowitakiemuwydajesię,żejestwyłącznieodpowiedzialnyzaszczęścieswojegodziecka.Niepotrafiuświadomićsobie,żedzieckopowinno umieć sobie radzić samo, także w trudnych sytuacjach.

Dla rodzica autokraty najważniejsząwartością jest posłuszeństwo,a pożądanym efektem jego zabiegów wychowawczych stanowi takzwane grzeczne dziecko. Bardzo obawia się tego, żeby potomek „niewszedłmunagłowę”i wyznajezasadę,żedzieckopowinnoznaćswo-jemiejsceorazpodporządkowywaćsięwolirodziców,którzynajlepiejwiedzą, co dla niego dobre. Taki rodzic narzuca dziecku swoje wyma-gania i decyzje, które mają być traktowane jako nieodwołalne. Sprawuje drobiazgowąkontrolęorazkarzezaniesubordynację.Koncentrujesięna utrzymaniu dyscypliny, a znacznie mniej zależy mu na stworzeniu prawdziwejwięziz potomkiem,nie interesujągo jegomarzenia i dą-żenia,natomiastwydajemusię,żeokazywaniemiłościpoleganakie-rowaniudzieckiem.W tegotypurodzinienapozórwszystkoświetniefunkcjonuje.Otoczeniez zazdrościąpatrzynadobrą,wzorowąrodzinę,w którejniemaw miejscanakontestacjęczynieodpowiedniezacho-wanie młodego człowieka. Pod skrzydłami taty autokraty czy mamy despotki rośnie mały konformista, posłuszna marionetka, która niemaszans,żebynauczyćsięrozpoznawaćwłasnepotrzeby,dokonywaćwyborów, być asertywnym. Drugi możliwy scenariusz to nieustające starcia z dzieckiem,któremana tyle silnąosobowość, żeniepozwa-lawtłoczyćsięw ramyprzygotowaneprzezrodziców.Życierodzinne

90 Ibidem, s. 426.

95

Wychowanie

stajesięwojnąpozycyjną,ażwreszcienadchodziczaswielkiegobuntui nastolatekodrzucanietylkodomoweograniczenia,alew ogólemamęi tatę,którzygonierozumieją91.

Rodzic podporządkowany nie korzysta z tego, że jest mądrzejszy, silniejszy i starszy. Jest zbyt tolerancyjny, pobłażliwy, cierpliwy, zanadto wyrozumiały.Gdymazamiarpodjąćjakąśdecyzjędotyczącąmalca–wyczerpującotłumaczyswojemotywy,usprawiedliwiasię,bardzoczę-stoustępuje.Tojegopociecharządzii samarozstrzyga,cozaakceptuje,a nacosięniezgodzi,rodzicjestzupełnieuległy,stajesięniewolnikiemswojego dziecka – zależnym od jego kaprysów, gotowym zrobić wszyst-ko,byprzypodobaćsiędziecku.Dzieckoniemażadnychograniczeń,dyscypliny,borodzicobawiasię,żepociechaźletoprzyjmie.Najczę-ściejsątorodzice:

• ślepoi niemądrzekochającynaprzykładjedynaka,dzieckochorelub takie, na które bardzo długo czekali,

• zmęczeniciągłymikonfrontacjamiz dzieckiemo silnejosobowości,• leniwi,• zapracowani,mającypoczuciewinywobecdziecka,• niepewniswoichrodzicielskichkompetencji.

Rodzic podporządkowany nie stawia dziecku ograniczeń i wyma-gań,spełniakażdązachciankę–dzieckożyjew przekonaniu,żeświatzostałstworzonydlaniego,żejestmupoddany.Rodzicestająsięjegoofiarami, którymi coraz skuteczniej manipuluje. Oczekiwania i żądania malcarosną,a zawojowanirodziceniemogąjużcieszyćsiężyciem,re-alizowaćswoichpragnieńi planów,miećprawadoprywatności.

Rodzic chłodny uczuciowo jest zajęty swoimiważnymi sprawamii niedostrzegaprawdziwychpotrzebdziecka,niemaochoty,bywejśćw jegoświat.Zapewniadzieckudostatnieżycie,interesujesięjegopo-stępamiw szkole,upomina,stawiawymagania,jednakniewie,o czymmarzyjegodziecko,czegosięboi,a kiedyczujesięzakłopotane.Każde-go dnia młody człowiek odbiera od chłodnego rodzica przekaz: „nie za-wracaj mi głowy”, „nie wiem”, „nie mam czasu”, a przecież dziecko po-trzebujeuczuć,źleczujesięw emocjonalnejpustce,sądzi,żedlanikogo

91 Ibidem, s. 429.


96

nie jest ważne, nic nie znaczy. Dziecko nienauczone przez chłodnych rodziców emocjonalnego abecadła może mieć kłopoty w rozumieniu siebiesamegoi innych ludzi.Trudnomubędziew przyszłościwchodzićw głębokiezwiązkiuczuciowe.

Rodzic nieobliczalnyjestwybuchowy,szybkowpadaw złość,a kie-dy jest zadowolony, okazuje to żywiołowo. Jego życie to emocjonalna huśtawka,a jegonajbliżsinigdyniewiedzą,coczekaichw najbliższejprzyszłości.Często zdarza się, że potomekdziedziczyponieobliczal-nym rodzicu taki temperament. Rodzic nieobliczalny jest niejednokrot-nie dumny ze swojego wyrazistego charakteru, ale od dziecka wymaga, bypodporządkowało się i było inne–niedopuszczalne jest dlanich,bydwieosobyw domudominowały.Codziennościąwięcstajesięmię-dzypokoleniowapróbasił, a ciągłe iskrzenie i częstewybuchysąnie-uniknione.Rodzicdenerwujesięnazuchwałegopotomka,któryusiłujepokonaćgojegowłasną bronią.Częstoefektemwzrastaniaw takiejdo-mowejatmosferzejestnadpobudliwośću dziecka.

Niejestłatwostaćsięidealnymrodzicemi wypracowaćodpowiednistyl wychowania dziecka. Aby modyfikować swoje zachowania jako ro-dzica,należystaleobserwowaćdziecko,przyglądaćsię,jakradzisobiez trudnościami i z gniewem, jaknawiązuje kontakty społeczne, jakierole przyjmujew grupie.Ważne jest poszanowanie jego osobowości,stosowanienagród,pochwałi zachętw większymstopniuniżkari re-strykcji. Istotne jest również szanowanie samego siebie, bycie uprzej-mym, ale i stanowczym, stworzenie jasnego i wyrazistego systemu wy-magańorazzakazów.Tylkowtedydzieckomaszansęzrozumieć,czegowymagają od niego rodzice.

2.4. Metody i style wychowania

Pojęcie„metoda”wywodzisięz językagreckiego,odsłowametho-dosoznaczającegodrogę,czylisposóbpostępowania.Metodajestrów-nieżpewnymsposobemdziałania.Totakżedroga postępowaniawy-chowawcy z wychowankiem – utarta i dobrze znana. Można ją trakto-wać jako systematycznie stosowany sposób współbycia, współprzeży-waniawychowawcyz wychowankiemw bezpośrednimlubpośrednim

97

Wychowanie

kontakcie za pośrednictwemwartości sztuki, nauki bądź wytworówwłasnychwychowanka.Kontaktbezpośredniobejmujemiędzyinnymiwypowiadaneprzezwychowawcęsłowaodnoszącesiędoróżnychmo-mentówdziałalnościwychowanka92.Następnymczynnikiemtegokon-taktusąstawianewychowankompoleceniaodnoszącesiędorealizacjiprzeznichokreślonychzadańo charakterzerozwojowym.

Wychowawca (rodzic) oddziałuje na wychowanka (dziecko) za-równo za pośrednictwem słowa, poprzez tłumaczenie, wyjaśnianieokreślonychzdarzeń,zachowań,jaki zapośrednictwemswojegobez-pośredniegobyciaw różnychsytuacjachspołecznychi swojegozacho-wania w przypadkach trudnych i niejednoznacznych. Ma również do dyspozycji cały rejestr kar oraz nagród, które przydziela za konkretne zachowaniai myślidzieckaorazaranżowaneprzezniegosytuacjespo-łeczne93.

Metoda to także powtarzanieczynnościzmierzającedocelu94. Ma-jąc to na uwadze, należy zauważyć, że oczekiwane zmiany osobowościu dzieckawystępująpodwpływemcelowychoddziaływań wychowaw-czych. Metoda wychowania definiowana jest także jako systematycznie stosowany sposób postępowania wychowawczego bądź powtarzalneczynności,którezmierzajądourzeczywistnieniacelów,jakiestawiaso-bie wychowawca95.Przezmetodywychowaniarozumiesiętakżeświa-domiei konsekwentniestosowanysposóboddziaływanianajednostkę(dziecko/wychowanka),grupęlubzbiorowośćdlaosiągnięciazamie-rzonego celu wychowawczego96.

Uogólniając: metody wychowania są pewnymi schematami celo-wych działań, zgodnymi z potrzebami wychowanków, wielokrotnie sprawdzonymi w praktyce wychowawczej. Działania wychowawcze stanowiąpodstawęuogólnień,którenaukowowyjaśnionei uporząd-

92 L. Zarzecki, Teoretyczne podstawy wychowania. Teoria i praktyka w zarysie, Jelenia Góra 2012, s. 73.

93 J. Górniewicz, Teoria wychowania (wybrane problemy), Warszawa 2008, s. 86.94 K. Konarzewski, Podstawy teorii oddziaływań wychowawczych, Warszawa 1997, s. 326.95 W. Okoń, Wszystko o wychowaniu, Warszawa 2009, s. 235.96 W.Ciechanowicz (red.),Pedagogika. Podręcznik dla szkół medycznych, Warszawa

2000, s. 124.


98

kowane są z kolei podłożem teorii metod wychowania97.

W literaturzepedagogicznejwystępujewieleklasyfikacjimetodwy-chowania,w tym:metody indywidualne(relacje interpersonalne:wy-chowawca – wychowanek, rodzic – dziecko) i metody wpływu przez grupę, kiedywychowawca (rodzic)w sposób pośredni oddziałuje nawychowanka, dokonując restrukturalizacji pozycji socjometrycznych w grupie (na przykład rodzinie, klasie), zmieniając nastawienia po-szczególnychosóbwobecdanegowychowanka.Większośćautorówdometod wpływu bezpośredniego, interakcji wychowawca – wychowa-nek,zaliczametodę:nagradzaniai karania,modelowania,kształtowa-nia zachowań wychowanka według przykładu osobistego albo innego wzoruwychowawczego.Możnaspotkaćrównieżmetodęstawianiaza-dańi perswadowaniaczytłumaczeniazasadpostępowaniamoralnego.Natomiast do metod grupowych, czyli wpływu pośredniego, zaliczasię: kształtowanienorm i wartości grupowychw klasie szkolnejbądźinnej grupie wychowawczej, restrukturyzowanie powiązań interperso-nalnych w grupie, kreowanie przywództwa w klasie bądź innej grupie wychowawczej98.

Metoda wychowania jest jednym z podstawowych elementów sys-temu wychowania, ściśle sprzężonym z celami wychowania, tworzą-cymatmosferęorazstylwychowania.Właściwametodawychowawczawinnabraćoduwagęmożliwościi etaprozwojudziecka,oddziaływaćpozytywnie oraz stymulująco na wychowanka, zapobiegać niebezpie-czeństwom,jednocześnienieusuwającwszelkichprzeszkód(niemożeprowadzić do tak zwanego wychowania cieplarnianego). Podstawą ta-kiejmetodyjestrozmowaz dzieckiemi wyjaśnianiemumotywów,dla-czegocośnależyczynić,a czegośrobićniewolno99.

W każdejrodziniestosowanyjestokreślonystylwychowania,czyliwypadkowa sposobów oraz metod oddziaływania na dziecko w rodzi-nie.Zazwyczajdominujejedenstyl,stwarzającyatmosferężyciarodzin-nego, jednak każdy z nich ma konkretne walory wychowawcze100. Style

97 L. Zarzecki, Teoretyczne podstawy…, op. cit., s. 74.98 Ibidem, s. 73–74.99 J. Wilk, Pedagogika rodziny, Lublin 2002, s. 85.100 S. Kuczkowski, Przyjacielskie spotkania wychowawcze, Kraków 1991, s. 234.

99

Wychowanie

wychowania decydują o ilości oraz jakości oddziaływań na psychikędziecka.Jedenz najczęściejspotykanychpodziałówwskazujena3style:

• autokratyczny–dzieckustawianesąbardzowysokiewymagania,którym ma obowiązek sprostać; stosowane są zasady i normy, którymdzieckomasiębezwzględniepodporządkować;dzieckaniepytasięo zdanie,niemaonowpływunapodejmowanedecy-zje;w rodziniefunkcjonujesurowysystemkar;

• demokratyczny–decyzjepodejmowane są razemz dzieckiem,dziecko jest w centrum różnych ustaleń w rodzinie, ma prawo głosu; ma obowiązki, które zostały wspólnie wypracowane; ro-dzicówi dzieckołączysilnawięźemocjonalna;

• liberalny–dzieckomapełną,niekontrolowanąprzezrodzicówswobodę;rodzicomczęstobrakujekonsekwencjiw stosunkudoniewłaściwego zachowania dziecka; dochodzi do usprawiedli-wiania naruszania norm101.

W ramach pierwszego z wymienionych stylów wychowania wyróż-niasięróżnejegotypy.Z jednejstronyzatemprzejawiasięonw surowejkontroli,ostrychśrodkachrepresjiorazwymaganiachprzekraczającychnierzadkomożliwościdziecka,zaśz drugiej–w racjonalnymogranicza-niu swobody, stawianiu przed dzieckiem zadań oraz wymagań dostoso-wanych do jego cech indywidualnych oraz rozwojowych. W pierwszej odmianiestyluautokratycznegodominująkaryorazwzbudzanielęku,zachodzi jednostronna komunikacja dziecka z rodzicami, występująrozkazyorazpouczenia,jakmasięonozachowywać.Z koleiw drugiejodmianie przeważa życzliwość, która jednakże połączona jest ze sta-łymkierowaniemorazkontrolączynnościdziecka.Międzyrodzicamiwystępujedystans,leczniewykluczaonserdecznościorazokazywaniasobie uczuć. Komunikacja w rodzinach stosujących ten styl wychowa-niabywadwustronna:dzieckojestpouczane,leczuzyskujewyjaśnieniaoraz odpowiedzi na nurtujące je pytania102. Z kolei w rodzinach, które kierują domem w sposób autokratyczny mogą panować złe stosunki. Takistylwychowaniawystępujew rodzinachpatriarchalnychi macha-

101 W. Strykowski, J. Strykowska, J. Pieluchowska, Kompetencje nauczyciela szkoły współczesnej, Poznań 2007, s. 129.

102 Ibidem, s.130.


100

rakter konserwatywny. Występują tam napięcia, konflikty, oschłość,brak wzajemnego zainteresowania oraz zrozumienia. Rodzice zazwy-czajprzyjmująrolesędziów,którzynieuznająsprzeciwui wydająpole-cenia, a także wymagają ich absolutnego wykonania. W rodzinach, któ-restosujątenstylwychowania„się niedyskutuje”.W domupanujeat-mosferaposłuszeństwa,surowości,a czasamirównieżlęku.Dziecimająszanowaćautorytetrodziców,częstopodprzymusem.Surowemetodywychowania,stosowanew ramachtegostylu,ograniczająswobodę,ro-dząbunt,a takżeuniemożliwiająnawiązywaniewłaściwychstosunkówz rodzicami103.

Za najbardziej skuteczny uznawany jest styl demokratyczny, czy-li życzliwy. W rodzinach stosujących ten styl wychowania wszyscy członkowiemająokreśloneprawaorazobowiązki.Występujedysku-sja, wszyscy wspólnie planują, organizują, wykonują zadania oraz mają swój udział w kontrolowaniu ich wykonania. Rodzice są koordynato-ramiwspólnychdziałań.Dziękitakiemustylowirozwijasięwspółod-powiedzialnośćorazwspółdecydowanie.Używasięłagodnychśrodkówoddziaływania wychowawczego, takich jak: dyskusja, argumentacja, perswazja czy zachęta. Dziecko czuje szacunek oraz życzliwość, jegoprawa są szanowane oraz respektowane, a to z kolei powoduje dobre stosunki pomiędzy rodzicami i dziećmi. Rodzice zyskują akceptacjędzieci.W takichrodzinachstosujesięnagrody104. Sposoby kierowania zachowaniem dziecka oraz kontroli w stylu demokratycznym są zazwy-czaj luźne. Zakres obowiązków oraz zadań nie zostaje dziecku narzuco-ny,leczdobrowolnieonogoprzyjmuje,czasemz własnejchęci,a cza-sem,ponieważwyjaśnionomusensorazkoniecznośćpodjęciadanychczynnościdladobrarodziny.Zasprawądemokratycznegostyluwycho-waniastosunkowowcześniekształtujesięu dzieckazdolnośćdosamo-kontroliorazdyscyplinabazującanauwewnętrznionychnormachorazzasadachmoralnych.Więźemocjonalnamiędzyrodzicamia dzieckiemjestsilna.Pojawiająsięgłównieuczuciapozytywne,zaufanie,sympatiaorazżyczliwość105.

103 Ibidem, s.129.104 A. Pluta, Młodzież i dom rodzinny, Warszawa 1979 s. 66.105 M. Przetacznik-Gierowska, Z. Włodarski, Psychologia wychowawcza 2, op. cit.,

s. 130-131.

101

Wychowanie

Z koleistyl liberalny tostyl,w którymnieustalasięniczegoaniwspólnie, ani oddzielnie. Dzieci są rozpieszczane oraz mają nadmier-nąswobodę.Rodziceodczasudoczasurozporządzająorazwycho-wują, jednakże są to działania niekonsekwentne. W takich rodzinach młodzieżw pewnejchwiliokazujesięinnaodrodzicielskichideałów,wyobrażeń, pokładanych nadziei. Dziecko zaczyna lekceważyć rodzi-ców, omijać oraz nie respektować ich wymagań, szukać innych auto-rytetów106.Rodziceprzyjmujązałożenie,iżniepowinnosięhamowaćaktywności oraz spontanicznego rozwoju dziecka. Należy stworzyćmuwłaściwewarunkidozabawyorazdonauki,zaspokoićpotrzebymaterialne, a także uczuciowe i okazywać zainteresowanie jego spra-wami,kiedytegozażąda.Interwencjaw zachowaniedzieckawystępu-je jedynie w przypadkach, kiedy naruszy ono normy społeczne. Lecz nawet wówczas restrykcje oraz kary są łagodne. Wpajanie norm oraz zasadzaczynasięw tymprzypadkupóźno,opóźnionyjestprocesso-cjalizacjidziecka.Z trudempozbywasięonoegocentryzmu,matakżeproblemyz przystosowaniemsiędogrupyrówieśniczej107.

Warto wspomnieć jeszcze o pewnym rozróżnieniu w zakresie stylu liberalnego, a mianowicie możemy mieć do czynienia ze stylem liberalnym kochającym lub liberalnym niekochającym. W pierw-szym z nich dziecko otoczone jest czułością orazmiłością, rodzi-ce są z nimzwiązani, zostawiająmu swobodędziałańorazwybórpostaw, uważają, iż dziecko samo dokona dobrych wyborów kiedy dorośnie.Z koleiw styluniekochającymrodzicesąw stosunkudodzieckaobojętni,okazująmuchłódemocjonalnyi nieinteresująsięjego życiem108.

Hanna Liberska wyróżnia jeszcze jeden, czwarty styl wychowa-nia, który nazywa niekonsekwentnym, który jak się okazujemożebyć niezwykle destrukcyjnym dla procesy wychowania dziecka. W tabeli przedstawiono porównanie czterech stylów wychowaw-czych w rodzinie.

106 A. Pluta, op. cit.107 M. Przetacznik-Gierowska, Z. Włodarski, op. cit., s. 131.108 M. Ryś,Systemy rodzinne. Metody badań struktury rodziny pochodzenia i rodziny

własnej, Warszawa 2001, s. 18.


102

Tab. 1. Porównanie czterech stylów wychowania

WSKAŹNIKSTYLE WYCHOWANIA

Demokratyczny Autorytarny Liberalny Niekonse-kwentny

Kontrola nad dzieckiem

Umiarkowana, dyskretna Silna, jawna Słaba, dys-

kretna

Zmienne natężenie ijawność

Komunikacja rodzic-dziecko

Dwustronna, otwarta

Jednostronna, inicjowana

przez rodzica, zamknięta

Jednostronna, inicjowana

przez dziecko

Jednostronna, zmienna

Wsparcie udzielane dziecku

Adekwatne do potrzeb dziecka:

intelektualne, emocjonalne, behawioralne

Regulowanie odgórnymi

ustaleniami - arbitralne

Adekwatne do potrzeb

sygnalizowa-nych przez

dziecko

Niestabilne, zmienne

Reakcja rodziców na przewinienia

dziecka

Reakcje werbal-ne: tłumaczenie,

wyjaśnianie,nagana, ograni-czanie aktyw-

ności(np.zakazwyjściazdomu,

nakaz wykonania jakiejśczynności)

Przewaga silnych kar słownych i fizycznych,

ograniczanie aktywności

Brak kar lub bardzo słabe kary(raczejsłowne upo-

mnienia)

Ziemne pod względemsiły

i rodzaju

Czas dla dziecka

Nieograniczony – adekwatny do potrzeb dziec-ka; inicjowany przez rodziców

i dzieci

Ograniczony wcześniej-

szymi ustale-niami

Nieograniczo-ny – regulo-wany potrze-

bami dziecka i w odpowiedzi na jego inicja-

tywę

Zależny od nastroju ro-

dziców i sytuacji

Organizacja życia rodziny

Wynik wspól-nych ustaleń:

podział obowiąz-ków stosownie

do wieku i moż-liwościwszyst-kich członków

rodziny

Sztywna, ustalona

przez rodzi-ców

Podporząd-kowana

potrzebom i woli dziecka

Zmienna, zależna od aktualnych

potrzeb rodzi-ców i sytuacji

103

Wychowanie

Sposób podejmowa-nia decyzji

dotyczących rodziny

Większośćdecy-zji podejmowana

jest na drodze wspólnych usta-leń; Dziecko ma prawdo decydo-wania w niektó-rych sprawach

jego dotyczących

Decyzje podejmują

rodzice

Decyzje podejmuje

dzieckoZmienny

Stałośćiklarownośćnorm ro-dzinnych

Względniestałe i klarowne; zrozumiałe dla

dziecka, modyfi-kowanewmiaręrozwoju dziecka

Stałe, kla-rowne, choć nie zawsze zrozumiałe dla dziecka i nie uza-

sadnione a „podane do wiadomości”

Jedyną sta-łą normą

jest „dobro dziecka”

Niestabilne, mało klarow-ne; uzasad-nione słabo

lub w zmien-ny sposób

Autorytet rodziców Bardzo duży Bardzo duży Umiarko-

wany Brak

Źródło: H. Liberska, Obrazy życia rodzinnego z perspektywy interdyscyplinarnej, „Rocz-niki Socjologii Rodziny” XVII, wyd. UAM, Poznań 2006.

Jedną z najczęściej przytaczanych klasyfikacji metod wychowaniajest podział zaproponowany m.in. przez Mieczysława Łobockiego, któ-ry podzielił metody na metody oddziaływania indywidualnego oraz na metody oddziaływania grupowego. Do metod oddziaływania indywi-dualnego zaliczył:

• metodęmodelowania,• metodęzadaniową,• metodęnagradzania,• metodękarania,• metodęperswazji.

Jako że niniejsza publikacja dotyczy pedagogizacji rodziców, sku-pimysięjedynienametodachoddziaływaniaindywidualnego.Tebo-wiemsąnajczęściejstosowanymiprzezrodziców.Poniżejprzedstawio-nokrótkąichcharakterystykę.


104

Metoda modelowania(oddziaływaniawłasnymprzykładem)poleganakształtowaniuzachowańwychowankawedługokreślonegowzorcalubwzoru.Częściejstosowanaw rodzinie,zewzględunawięziemocjo-nalnei siłęidentyfikacjidzieckaz rodzicami,a takżez powoduwiększejpodatnościna jejdziałanieu dziecimłodszych.Zewzględuna to, żemodelowaniestanowizazwyczajprocesnieuświadomiony,jesttome-toda naturalna i bardzo skuteczna, ale również trudna dla nauczycie-la, bowiem wymaga zbudowania relacji z uczniem, prezentowania za-chowania pożądanego, a nie tylko mówienia o nim. W pewnym sensie wystarczysamemubyćnośnikiemwartości,postawi zachowań,którechcemyukształtowaću wychowankóworazbyćdlanichkimśważnym.Natymwłaśnierównocześniepolegatrudnośćtejmetody.Jednakświa-dome jej stosowanie jest bardzo rozwojowe dla nauczyciela, sprzyja kształtowaniu u siebie cech, które mają stanowić wzorzec dla wycho-wanków, samoobserwacji i samodoskonaleniu.

Dowarunkówskutecznościmetodymodelowanianależą:• wiekdziecka,częstotliwośći długośćkontaktuz modelem;• siłaidentyfikacjiwychowawcyi wychowanka(zmniejszasięwraz

z wiekiem wychowanka);• autorytet, kompetencje i prestiż wychowawcy, zakres jego władzy;• możliwościudzieleniawychowankowiwsparciaprzezwychowawcę;• podobieństwozainteresowań,postaw,umiejętności,uzdolnień;• przejawianie przez model entuzjazmu do prezentowanych za-

chowań pożądanych;• zgodnośćpłci–sprzyjaupodobnieniom;feminizacjazawoduna-

uczycielskiegodajewięcznaczniemniejszansnamodelowaniezgodnez płciąchłopcom,cojednocześnieuświadamiaznaczenienauczycieli-mężczyznw procesiewychowania;

• liczbamodelizachowującychsiętaksamo(imwiększa,tymlepiej);dlategotakważnejestporozumieniemiędzynauczycielamidotyczą-cepriorytetówichdziałalnościwychowawczej,a takżeuzgodnieniejednorodnościtychdziałańz rodzicaminadrodzewspółpracy)109.

109 A. Kozubska, Wybrane problemy pedagogicznego funkcjonowania nauczyciela-wy-chowawcy, [w:] R. Koc, A. Kozubska, P. Ziółkowski, Nauczyciel w drodze do profes-jonalizmu, Bydgoszcz 2014, s. 85-90.

105

Wychowanie

Metoda zadaniowa polega na powierzaniu dzieciom i młodzieży konkretnychzadań,którychwykonywanie–jaksięzakłada–prowadzizwrotnie do konstruktywnych zmian ich zachowań i postaw pożądanych z wychowawczego punktu widzenia, a także do wzbogacenia ich wie-dzyi doświadczeńw określonejdziedziniedziałalności.Jesttometoda,w której z jednej stronywychowaneknabywakonkretneumiejętności,np.wyjaśnianiekomuśczegoś,a z drugiej stronykształtujemyu niegogotowośćdopomaganiainnym,uzyskującefektwychowawczy.Dajemymuteżmożliwość,poprzeznaprzykładprzydzielaniezadaniawzajemnejpomocyw nauce, odczucia satysfakcji z pomagania, co sprzyja utrwa-leniu się tej gotowości. Wdzięcznym obszarem wychowania poprzezpowierzanie zadań jest rodzina, w której istnieje wiele okazji do przy-dzielania dziecku obowiązków wynikających z bycia członkiem rodziny, a takżeumożliwiającychmunabywanie jakiśumiejętności (sprzątania,opiekowaniasięroślinami,zwierzętami).Sprzyjatouświadamianiusobietejnaturalnejprawidłowościżyciaspołecznego,polegającejnatym,iżbę-dącczłonkiemjakiejśwspólnotypowinniśmymiećgotowośćdodziała-nianajejrzecz,respektowaniareguływzajemności.Dowartościwycho-wawczych, jakie niesie ze sobą ta metoda, należy jej rola w przygotowa-niudopełnieniaróżnychrólspołecznych(męża,żony,rodzica,opiekunaitp.),w przezwyciężaniuwłasnegoegoizmu i skłonnościdorywalizacjinarzeczaltruizmui gotowościdowspółpracyorazniesieniapomocyin-nym.Nauczyciel-wychowawcapowinienwięcprzydzielaćjaknajczęściejwychowankomzadaniawartościowe,o społecznymznaczeniu.

Skutecznośćtejmetodyzależyod:• formułowaniazadańo poziomietrudnościadekwatnymdomoż-

liwościwychowanka,• stopniowaniatrudnościzadań,• zwiększaniasamodzielnościwychowankai stopniowegoograni-

czania interwencji wychowawcy,• podejmowania się zadań dobrowolnie i świadomie, a nie pod

przymusemlubzakarę,• przekonaniao potrzebiepomaganiai znajomościcelu,• zachętyzestronyrodzicówi nauczycieliw formiepochwałoraz

wskazywaniakorzyści,jakieodniosłyosobywspomagane,


106

• zadowoleniazeswojejużyteczności,• doboru zadań wynikających z naturalnych potrzeb wychowan-

ków.

Zewzględunakorzyści,jakieprzynositametodaw zakresiespołecz-nego i moralnego rozwoju wychowanków, należy zadbać o to, aby była ona wykorzystywana w jak najszerszym zakresie110.

Metoda nagradzania (wzmacnianiapozytywnego)i metoda karania (wzmacnianianegatywnego)sąszerokoopisanew literaturzepsycholo-giczneji pedagogicznej.Opierająsię nateoriiwzmocnieńB.F.Skinnera,która zakłada, że zachowania nagradzane ulegają powieleniu, a karane wygaszeniu.Sąonemetodaminajczęściejstosowanymiprzeznauczy-cieli w praktyce wychowawczej.

Metoda nagradzania polega na udzielaniu pochwał lub przyznawa-niu nagród i promowaniu w ten sposób zachowań pożądanych. Nie-stetyczęśćrodzicówuważa,żenależyjąstosowaćpowściągliwie,możebowiem,jaktwierdzą,„rozpuścić”dziecko.Tenpoglądwyrażanyprzeznauczycielimanajczęściejźródłow ichwiedzypotocznejo wychowa-niu.Oczywiściemetodanagradzaniapowinnabyć,jakkażdaz metod,stosowana w połączeniu z innymi, adekwatnie do sytuacji wychowaw-czej.Wówczaslęko jejnadużywaniejestbezzasadny.

Ma ona wiele walorów, z których każdy stanowi wystarczający powód motywującydojejstosowania.Przyjmujesię,żemetodanagradzania:

• zwiększaprawdopodobieństwowystąpieniazachowaniapożąda-nego u dzieci i młodzieży,

• pozytywnie motywuje do przejawiania zachowań społeczniei moralnie pożądanych,

• wpływanaaktywnośći kreatywność,• umacniapoczuciewłasnejwartościi godności(dlategoodgrywa

ogromną rolęu wychowankówprzejawiających zaburzenia za-chowania lub niedostosowanie społeczne).

Skutecznośćmetodynagradzaniawymagaprzestrzeganiapewnychzasad, na przykład:

110 Ibidem, s. 88-90.

107

Wychowanie

• znajomościuczniów,a przedewszystkimwiedzynatemattego,co rzeczywiście stanowidlanichnagrodę; jeśli bowiemdziała-nie nauczyciela nie jest przez ucznia postrzegane jako nagroda, nie przyniesie oczekiwanego skutku wychowawczego, np. usta-wiczne stawianie ucznia zawzór do naśladowania, szczególniew okresie dojrzewania, może wywołać negatywne reakcje grupy, a więcraczejbędziedlaniegokarąniżnagrodą;

• nagradzaniabezpośredniopozamanifestowaniuzachowaniapo-żądanego,abywykluczyćsytuację,w którejmiędzyzachowaniempożądanyma odroczonąnagrodąpojawiasięzachowanieniepo-żądanerównieżwzmacnianeprzeztęnagrodę;

• nagradzaniasystematycznegozachowańpożądanych,a dotych-czasniewystępujących;

• nagradzania niesystematycznego, jeśli wychowanek zaczynaprzejawiać zachowania pożądane w stopniu zadowalającym – po to, aby zrozumiał, że na dodatkowe wzmocnienie powinien za-służyć w sposób szczególny;

• zastępowania z czasemwzmocnień o charakterzematerialnympodporami niematerialnymi.

Skutki metody nagradzania są często odroczone w czasie, np.ukształtowanieu uczniaokreślonejpostawy,zmianaprzekonań.Nie-kiedynauczycielniemaszansyichobserwować,mimożesiędonichprzyczynił–i dlategometodataczęstoprzegrywaz metodąkarania.

Metodą karania nazywasiękażdądziałalnośćwychowawcząpole-gającą na tworzeniu awersyjnych dla wychowanka zdarzeń, pozostają-cychw czasowymzwiązkuz jegookreślonymzachowaniemsię.Możetodotyczyć sytuacjiniewykonania reakcji (np.uczenie sięunikania)oraz wykonania reakcji nieprawidłowej. Karanie jest prawdopodob-niejnajlepiejpoznaną i najczęściej stosowanąmetodą,możnanawetzaryzykować stwierdzenie, że nadużywaną. Z moich doświadczeńpracy z kandydatami na nauczycieli wynika niepokojąca obserwacja, iżnazajęciachwarsztatowych,gdysymulowanajestpracaz uczniemsprawiającymtrudnościwychowawcze,karaniejestczęstopierwszym,niekiedy jedynym rozwiązaniem tej sytuacji, które są oni w stanie za-proponować.


108

Nauczycielstosującymetodękaraniapowinienzadbaćo spełnieniewarunkówzwiększającychjejskuteczność,doktórychnależą:

• pozytywnystosunekkaranegodokarzącego;• akceptacja przez karanego norm, za nieprzestrzeganie których

zostałukarany;skutecznekaraniewymagawięcukształtowaniau wychowanka norm, które są przez niego zinternalizowane, co pokazuje, jak bardzo powodzenie w jej stosowaniu zależy od in-nych metod i oddziaływań wychowawczych ją poprzedzających;

• stosowaniekaranianiew sposóbbezduszny,poniżającykarane-goi raczejniew obecnościosóbtrzecich;

• unikaniewymierzaniakaryw złościi podwpływemsilnychemocji;• konsekwentnestosowaniekarzakonkretnezachowania,a nieza-

leżnie od nastroju nauczyciela;• unikaniezbytsurowychi zbytłagodnychkar,dostosowaniestop-

niaichsurowościdowykroczenia,aleteżodpornościi wrażliwo-ścikaranego;

• poprzedzeniekarywyjaśnieniemszkodliwościczynui winykara-nego, co jest bardzo ważnym elementem wzmacniania negatywne-gow kontekścieuzyskiwaniaskutkówwychowawczychi powinnobyćdopełnioneprzeznauczycielazeszczególnąstarannością;

• stworzeniemożliwościdaniarekompensatyzawyrządzonezło,czegoczęstowychowankowiepróbująuniknąć,gotowiponieśćnawet surowszą karę. A tenwarunekwłaśniema dużewalorywychowawcze, ponieważ wiąże działanie niepożądane z koniecz-nością naprawienia szkody i być może czyni z kary nie tylkozewnętrznewzmocnienienegatywne, alenarzędziekształtującepotrzebęzadośćuczynienia.

Zanimnauczycielsięgniepotęmetodę,powinienwyraźnieuświa-domić sobie, że wywołuje ona wiele negatywnych skutków ubocznych, takichjak:lęk,gniew,obniżeniewłasnejwartości,smutek,gotowośćdozemsty,a także,żezachowanieniepożądaneczęstonieznika,jestjedy-niewygaszanew obecnościkarzącego,a w sytuacjachniezagrożonychkarą wychowanek powraca do tych zachowań111. Bardziej szczegółowo

111 Ibidem, s. 86-90.

109

Wychowanie

znaczenie nagród i kar omówione zostało w dalszych podrozdziałach niniejszej książki.

Metoda perswazyjna stanowi rodzaj słownego oddziaływania, pole-ganaprzekazywaniuwychowankowikomunikatówjęzykowychw celuzmiany jego opinii, przekonań i postaw, wzbogacaniu i korygowaniu jego wiedzy w różnych sprawach. Cel tej metody stanowi głównie wy-jaśnienie i uprzystępnienie wychowankowi wartości i norm. Ważnew perswazji,jakometodziewychowania,jestsłowo–nośnikinformacji,ale równie istotne jest emocjonalne tło przekazu, sposób w jaki mówi-my: stanowczy, upominający, spokojny itd.

MetodaperswazjiopierasięnakoncepcjiwychowaniabezporażekT.Gordona,któryzwróciłuwagęnato,żeprzyczynąwieluniepowo-dzeńwychowawczychjestnieumiejętneporozumiewaniesię,któremanegatywny wpływ na relacje. Skrytykował on takie praktyki rodziciel-skiei wychowawcze,jak:krytykowanie,potępianie,komenderowanie,grożenie, ośmieszanie,wypytywanie, pouczanie, głoszenie kazań itp.,nazywając je barierami komunikacyjnymi112. Dorośli stosujący takiepraktyki często mylą je właśnie z metodą perswazji, która wymagaumiejętnościkomunikacyjnych:aktywnegosłuchania,stosowaniako-munikatówniewerbalnychzgodnie z intencją, formułowaniaprzeko-nujących argumentów, a przede wszystkim szacunku do drugiego czło-wieka,liczeniasięz jegoopiniami,niewykorzystywaniaprzewagiwyni-kającejz roliczysytuacji.Skutecznośćmetodyperswazjizależywłaśnieod wyżej wymienionych warunków. Jej podstawą jest szczera rozmowa, którapowinnaskłaniaćdogłębszejrefleksjietyczneji motywowaćdopodejmowania zachowań pożądanych moralnie i etycznie113.

2.5. Zasady wychowania

Aby wychować szczęśliwe dziecko, należy być rodzicem konse-kwentnym. Najważniejszą wskazówką dla młodych rodziców jest za-pewnienie potomkowi bezpieczeństwa. Należy przekazać mu zasady, jakiebędąobowiązywaływ jegowychowaniu.Tworzonyjestw tenspo-112 T. Gordon, Wychowanie bez porażek, Warszawa 1995, s. 93-100.113 A. Kozubska, op. cit., s. 85-90.


110

sóbzdrowyfilarrozwoju,dającypoczucieposiadaniasolidnegofunda-mentu budowania udanego życia.

Dzieckonależytraktowaćtak,jaksamibyśmychcieli,abynastrak-towano–z godnościąi należytymszacunkiem.Należystawiaćgranicei wprowadzać je wspólnie, dziecko bowiem potrzebuje zasad, aby nie byłozagubione.Rodzic(wychowawca,opiekun)musibyćświadomyswoichsłów,czynów,zachowańw obecnościmalca.Nakazaniedziec-kuprzymusowegospędzeniaokoło15minutw samotnościi rozmyśla-nia o swojej postawie jest lepsze niż impulsywne karanie go.

Nauka empatii wobec innych musi być wpajana od najmłodszych lat.Największacierpliwośćwymaganaw stosunkudonajmniejszegopotomstwa. Dziecko powinno wysłuchać rodzica, a rodzic dziecka, przy czym rodzic stara się go zrozumieć.Dzieckowymaga dużegozainteresowania, opieki oraz bezpieczeństwa. Nie należy o nich za-pominać!

Rodzicepowinnistanowićwzórdonaśladowania,byćautorytetemw oczach dziecka. Nie mogą wobec tego zapomnieć o własnej pozy-tywnej postawie. Powinni na przykład zawsze dotrzymywać złożonych obietnic.Wartoteż,byanalizowaliswojepostępowanie,zadającsobiepewne pytania, np.:

• „Czychciałbyś,abyTwojedzieciństwobyłotakie,jakieTypro-ponujesz swojemu malcowi?”,

• „Dlaczegoniepoświęcaszmuwięcejczasu?”,

• „Kiedygoprzytulisz?”,

• „Dlaczegonarzucaszmunp.granienaskrzypcach?”.

Zastanawiając sięnadkwestiamidotyczącymiwychowania– jakiebyło,jakiepowinnobyćitp.–należysięprzyjrzećsiętemu,jakzosta-ło wychowane nasze pokolenie. Najgorszym „rozwiązaniem” jest, gdy rodzicpopełniabłędywychowawcze swoich rodziców: „byłembity–będębił”,„byłemkarany–będękarał”albowręczgdyusprawiedliwianegatywnezachowaniaswoichrodziców,mówiącczęsto:„Mójdziadekdostawał lanie, mój ojciec dostawał lanie, ja dostawałem lanie, jak by-łemmałyi wszyscywyrośliśmynaporządnychludzi”lubpodajewręcz

111

Wychowanie

absurdalny argument stosowania np. kar cielesnych: „Tyłek nie szklan-ka–niepęknie”.

Małedzieciszybciejprzyjmująnoweinformacjeniżstarsiczłonko-wiespołeczeństwa.Razzapamiętanei powtarzanezjawiskoz udziałemdziecka może negatywnie lub pozytywnie wpłynąć na jego wychowanie. Takie przypadki negatywnych zachowań muszą być szybko rozwiązy-wane,gdyżichskutkimogąstaćsięregułą.Złystosunekmusibyćjaknajszybciejwyjaśnionyprzezopiekuna(rodzica).

Granica wychowania zależna jest od wychowanka, jego czynników genetycznych,różnicindywidualnych,a takżeczynnikówśrodowiska.Kluczdodobrej interpretacji zasad stanowi świadomość tego, żeko-munikatmusibyćczytelnyi prosty.Wówczasdzieckobędziewiedzieć,czegosięodniegooczekuje,a nietylkobędziesiędomyślać.Wychowa-niebezgranicpowodujegłównieskutkimiędzyludzkiew formiebrakuempatii,wyczuciataktuw stosunkachmiędzyludzkich,skupianiusięnasobie,egocentryzmu,niepewnościi dezorientacji.

Modelfunkcjonowaniarodzicajakoautorytetumusibyćopartynadialogu. Zachowanie i oddziaływanie nie może bowiem doprowadzić dosytuacji,kiedyufnośćdzieckadodorosłychzostaniezakłócona.Tafazajesto tyleistotna,żemłodyczłowiekdoświadczakryzysutożsamo-ścii ciągleposzukujeideałów,którebędągodne,byjenaśladować,czer-pać z nich pozytywne wzorce, darzyć szacunkiem uznany autorytet114.

Kazimierz Dąbrowski wyróżnił cztery zasady wychowania:• wychowywać dziecko tak, aby jemu i z nim było dobrze innym;

odwołanie jest tu do uczuć odwzajemnionych, czerpania przy-jemnościz relacjispołecznych,wzajemnychżyczliwościi dopra-widłowego koleżeństwa;

• wychowanie kandydatów na rodziców i małżonków zależy od na-uki wczesnych lat dzieciństwa;jeślimałedzieckoprzejawiaempa-tięw stosunkudoinnych,życzliwiesiędonichodnosi,chętnieudzielapomocy,współczujepokrzywdzonym,czujepotrzebępo-magania chorym i niepełnosprawnym, to na podstawie tych cech

114 P. Ziółkowski, Wybrane problemy prawno-organizacyjnego funkcjonowania nauczy-ciela-wychowawcy, [w:] R. Koc, A. Kozubska, P. Ziółkowski, op. cit., s. 56.


112

mogąbyćbudowanewłaściwerelacjew małżeństwie,stosunkachpartnerskich i relacjach rodzic – dziecko;

• postępować trzeba tak, jak postępują ci, których się kocha i szanu-je;zasadataodwołujesiędonajbliższychdzieckuwzorówosobo-wych, czyli rodziców i wychowawców;

• rozwój dziecka wszechstronnie należy opierać na jego zaintereso-waniach i uzdolnieniach pozytywnych, które nie mają zaburzeń psychicznych; z tą zasadą należy rozwijać wyższe uczucia dziecka, jegointeligencję,wolę,uzdolnieniai zainteresowania115.

Walentyna L. Fiediajewa stwierdza, iż „główny cel wychowania dorastającegopokoleniazawierasięw rozwojuosobowości, jejdarównatury, zdolności, talentów, które w niej tkwią. Podstawową zasadąwychowaniapowinnastaćsięniejakaśkonkretnaideologia,a wartościogólnoludzkie, takie jak: życie człowieka, godny stosunek do rodziców, honor, godność, patriotyzm”116. Rodzina uczy dziecka tych wartości,uczy bycia sobą, brania odpowiedzialności za innych oraz zawłasnezachowanie i działanie. Warunkiem realizacji jest akceptacja dziecka takim, jakim jest.

„Zgodnie ze swoją naturą dzieci i młodzież szukają kontaktu z ludź-mi i rzeczami. Szukają wzorców i ideałów. Naturalne oddziaływanie na siebie ciągłego kontaktu dziecka i odwzajemnienie tego przez nauczy-ciela ukształtuje późniejsze zainteresowania, przystosowania społecz-nei emocjonalne.Abystworzyćtakikontaktpomiędzynauczycielema młodzieżą,wychowawcaniemożebyćtylkokimś,ktoprzekazujewie-dzęksiążkową, stawiaoceny,karze lubnagradza.Niemożebyćzim-nymmechanizmem,kimś,ktostwarzaprzepaśći dystansmiędzyszkołąa uczniem.Jegopostawa,odpowiedzialnośćzawykreowaniedrugiegoczłowieka powinna zmierzać w kierunku stworzenia przyjacielskich stosunków, zapanowania radosnej atmosfery zaufania i wzajemnegoszacunku117.115 K. Dąbrowski, O niektórych zasadach wychowania dzieci na wartościowych członków

społeczeństwa, [w:] B. Śliwerski, Pedagogika ogólna, Kraków 2013, s. 143–145.116 W.L. Fiediajewa, Kształcenie pedagogiczne rodziców w procesie wychowania w rodzinie,

[w:] I. Błaszczyk(red.),I.N. Smetanski (red.), Odpowiedzialność za wychowanie, Byd-goszcz 2010, s. 200.

117 A .Kozubska, op. cit., s. 67.

113

Wychowanie

2.6. Postawy wychowawcze i potrzeby dzieci

Wszystkie rodziny borykają się z problemami dnia codziennego.Te, które potrafią sprostać obowiązkom i pomyślnie rozwiązująwła-sneproblemy,kierującsięchęciąutrwalaniaswojejwspólnotyi reali-zacjiprzypisanych im funkcji,nazywamyrodzinami funkcjonalnymi.Natomiastrodzinyniepotrafiącepomyślnierozwiązywaćswoichsytu-acji kryzysowych i realizować swych funkcjiwystarczająco dobrze torodziny dysfunkcjonalne118. Każda rodzina, czy to funkcjonalna czyniefunkcjonalna,powinnatroszczyćsięo zaspokojeniepodstawowychpotrzeb dziecka, takich jak: potrzeby fizjologiczne, bezpieczeństwa, przynależności,szacunkui miłościorazuczuciowegowsparcia,potrze-ba samourzeczywistnienia, realizowana poprzez potrzebę twórczości,wiedzyi piękna119. W zaspokajaniu rozmaitych potrzeb dziecka poma-gająprzyjmowaneprzezrodzicóww procesiewychowywaniawłaściwepostawy rodzicielskie. „Postawy rodzicielskie sprzyjają rozwojowi pew-nych cech zachowania się dzieci.Dobre,właściwe postawy rodzicówdecydująo pełnymrozwojumożliwościdziecka.Dziejesiętakdlatego,żewłaściwepostawyrodziców,jakakceptacjadziecka,współdziałaniez nim, dawanie mu swobody odpowiedniej do wieku oraz poszanowa-nie, uznawanie jego praw jako członka rodziny bez przeceniania czy niedoceniania jego pozycji zaspokajają podstawowe potrzeby psycho-społeczne dziecka i nie prowadzą do powstawania zaburzeń w jego za-chowaniu”120.

Zadaniempostawrodzicielskichjestwarunkowaniewłaściwegostyluwychowania w rodzinie. W znacznej mierze oddziałują one na kształto-waniesięwięziuczuciowejmiędzy jejczłonkami,a przez tonaogólnąatmosferę życiaw rodzinie.Prawidłowoprzyjętepostawy rodzicielskiepozwalają wykształcić w dziecku cechy umożliwiające mu prawidło-

118 E. Syrek, Teoretyczne standardy zdrowia dzieci i młodzieży a ich środowiskowe uwa-runkowania w rejonie górnośląskim. Studium pedagogiczno-społeczne, Katowice 1997, s. 17.

119 S. Kawula, Rodzina o skumulowanych czynnikach patogennych, [w:] S. Kawula, J. Brągiel, A.W. Janke, Pedagogika rodziny. Obszary i panorama problematyki, Toruń 2002, s. 129.

120 M. Ziemska, Rodzina i dziecko, Warszawa 1986, s. 236.


114

we współdziałanie ze środowiskiem rówieśniczym, jak i całym społe-czeństwem121. Przez wielu badaczy uważane są one za główny czynnik decydującyo rozwojudzieckai jegoprzyszłości,ponieważdająo sobieznaćnajwcześniej.Ichdziałanierozpoczynasięjużw łoniematkii kon-tynuowanejest,gdydzieckopojawisięnaświecie.Jesttoswegorodzajustosunekdodziecka,któryzmieniasięwrazzezmianąfazyrozwojowejdziecka.

Dzieckoniestanowiwłasnościrodziców.Jestodrębnąistotą,któramaswój los, własną podróż do odbycia. Rodzice są po to, aby przygotować jedopodjęciawyzwania,którymjestjegowłasneżycie.Cowięcej,toonisąmuwinniwdzięczność,boprzychodzidonichpoto,bynauczylisięprawdziwie i mądrze kochać. Związek z dzieckiem jest jedyny w swoim rodzaju.Tegorodzajuwięzii bliskośćniedoświadczymyzwiązkunigdzieindziej. Dziecko ma moc przeistaczania dorosłych i otwierania ich serc. Z dzieckiemnajgłębiejprzeżywasiębliskośćdrugiegoczłowieka,dotykasięistotywięziz ludźmii zeświatem122. Badacze przyjmują, iż systemy rodzinne, które dają oparcie, bezpieczeństwo, zrozumienie, otwarte na komunikację oraz wzajemny szacunek, umożliwiają stworzenie jed-nostek gotowych na poradzenie sobie z wymogami rodzicielstwa123. Wychowankowie z tak funkcjonującychdomówbędąprawdopodob-niebardziejcierpliwi,a ichzdolnościkomunikacyjnebardziej rozwi-nięte, natomiast empatia orazwrażliwośćpozwoli imnaprawidłowewychowanieorazkontrolowanieichdzieci.Należypodkreślić,żeosobytew swoichrodzinachdoświadczałyniejedynie„brania”,leczrównież„dawania”124.

Postawy rodzicielskie są swojego rodzaju odpowiedzią współcze-snych czasów na zapotrzebowanie, które wynika z naturalnej potrzeby rozumienia wpływu, jaki implikuje określone wychowanie. ZdaniemMariiZiemskiejpojęciepostawrodzicielskichkierujeuwagęnarodzin-ne tło kształtowania się osobowości. Jednakże jest to pojęcie o wieleszersze.Wyrażanieocenwzględemzachowańdziecimożekształtować

121 Ibidem, s. 238.122 E. Eichelberger, Mężczyzna też człowiek, Warszawa 2003, s. 106.123 M. Plopa, Psychologia rodziny: teoria i badania, Kraków 2005, s. 247.124 Ibidem, s. 247.

115

Wychowanie

powtarzalność określonych zachowań – karanie, chwalenie, uwaga,odrzucenie, oburzenie, zaufanie, swoboda125. Najczęściej wymienianeczynnikiwpływającenakształtowaniesiępostawto:potrzeby,oddzia-ływanie środowiska społecznego, informacjeo przedmiotachpostaw,traumatycznedoświadczenia,cechyosobowości,wpływwczesnychdo-świadczeń,procesyemocjonalne126.

Postawy,któremożnaokreślićjakowłaściwe,zawierająw sobieele-mentzwanypodejściemskierowanym„kudziecku”. Jest topodejściedo dziecka bez przesadnej koncentracji, ale i bez nadmiernego dystan-su,a więcnawiązaniez nimswobodnegokontaktu–aninapiętego,anizbyt luźnego127.Właściwapostawapoleganazrównoważonejorazswo-bodnejwymianiemiędzypokoleniowej,którapozwalanaprawidłowyrozwój dziecka.

Rodzicewychowującyswojedzieciczęstomająokreślonąpostawęrodzicielską. Postawa ta i relacje, które z niej wynikają, mają ogromny wpływnazachowanie i kształtowanieosobowościdziecka.Tworzonoróżne klasyfikacje postaw rodzicielskich, jednak najczęściejwykorzy-stujesię typologięopracowanąprzezMarięZiemską,którapodzieliłapostawy rodziców na pozytywne i negatywne. Każda prawidłowa posta-wa ma swój nieprawidłowy odpowiednik.

Do pozytywnych postaw zaliczamy:• postawę akceptacji – to przyjęcie dziecka takim, jakie jest; ak-

ceptacja osoby jest w tym przypadku bezwarunkowa; polega na zrozumieniu, akceptowaniu wszystkich wypływających z dziecka emocji,abyteniebyłyprzyczynązaburzeńw funkcjonowaniu;postawa ta uczy nazywania emocji oraz ich kontrolowania; rodzi-ceucząsięakceptacjicechpozytywnych,jaki negatywnych;

• postawę współdziałania z dzieckiem – jest to zaangażowanie w czynnościwykonywane przez dziecko, zarówno zabawę, jaki pracę, oraz angażowanie go w sprawy domowe (oczywiściezgodniez jegomożliwościami);

125 M. Ziemska, Postawy rodzicielskie, Warszawa 2009, s. 5.126 M. Plopa, op. cit., s. 246.127 Ibidem, s. 57.


116

• postawę rozumnej swobody – polega na uznawaniu autonomii dziecka odpowiednio do jego wieku; wszystkie dzieci dorasta-jącdążądosamodzielności;rodzicepowinniumiejętniestawiaćdzieckugranice,którebędąprzesuwanewrazz jegowiekiem;na-leżypamiętać,żezbytwczesnestawianiegranicmogąwywołaćw dzieckubunt,zaniedbaniestawianiagranicskutkujeczęstoza-gubieniem;

• postawę uznania praw dziecka – polega na traktowaniu go jak równoprawnego człowieka; on jest członkiem rodziny, w której powinien mieć prawo wypowiadania swoich spostrzeżeń; trzeba uznać indywidualność dziecka i dostosowywać wymagania dojegomożliwości.

Do negatywnych postaw zaliczamy:• postawę odtrącającą – rodzice nabierają w stosunku do dziec-

ka nadmiernego dystansu, nie okazują mu pozytywnych uczuć, a wręcz przeciwnie; z łatwością dziecko krytykują, lekceważą,stosują surowe kary;

• postawę unikającą–wiążesięz dużymdystansemlubzbytniskimstosunkiemuczuciowymmiędzyrodzicamia dzieckiem;rodzicemają luźny stosunek do relacji z dzieckiem, bywają nieodpowie-dzialni, kontakt jest rzadki; dziecko próbuje nawiązać kontakt z rodzicami, ale jest ignorowane; jest zaniedbane szczególnie pod względememocjonalnym;

• postawę nadmiernie chroniącą – rodzice są nadopiekuńczy i po-błażliwi,ograniczająw dzieckupotrzebęautonomiii samodziel-ności,wyręczajądzieckow rozwiązywaniuwszelkichproblemówi zadań;

• postawę nadmiernie wymagającą – rodzice kształtują dziecko we-dług wzoru, który sobie wymarzyli, zapominając o jego indywi-dualnych predyspozycjach; kiedy dziecko nie osiągnie postawio-nychmu(częstozawyżonych)wymagań,zostajeukarane128.

W zakres pierwszej z wymienionych pozytywnych postaw – posta-wyakceptacji–wchodziwspomnianyjużwcześniejmotywskierowa-128 W. Strykowski, J. Strykowska, J. Pieluchowska, Kompetencje nauczyciela szkoły

współczesnej, Poznań 2007, s. 127-128.

117

Wychowanie

nia „ku dziecku”. Jest to bardzo istotne, ponieważ rodzice, którzy mają takąpostawę,nieodrzucajądziecka,leczakceptująjetakim,jakieonojest. Nie oznacza to również, że ich postawa jest bezkrytyczna – po-trafiąoniganićdziecko,gdyrobicośniewłaściwego–leczakceptująje pomimo tego. Rodzice lubią swoje dziecko i nawet małe jego zwy-cięstwastanowiądlanichpowóddoradości129.Mężczyzna–zdaniemBronisława Mierzwińskiego – który został ojcem, powinien w szcze-gólnościpokochaćswojedziecko.Znaleźćdlaniegoczas,interesowaćsięproblemamidziecka,umiećsłuchać,staraćsięzrozumieć,a takżebyć wyczulonym na własne zachowania – wiedząc, iż osobisty przykład jest najważniejszy. Podobnie jak w postawie akceptującej M. Ziemskiej –Mierzwińskizwracauwagę,żetrzebawychowywaćz miłością, leczkonsekwentnie130.

Kolejnawłaściwapostawarodzicielskatowspółdziałanie.Takapo-stawaw wiekuwczesnodziecięcymwymagadużopracyod rodziców,którzy uczą dziecko, w jaki sposób można osiągać coś razem przywspółpracy z innymi. Im dziecko starsze, tym inicjatywa wychodzi bar-dziej od niego samego131.

Następna postawa właściwa określana jest jako rozumna swobo-da. Postawatacharakteryzujesięz jednejstronychronieniemdzieckaprzedniebezpieczeństwami, z drugiej zaś sprawianiem,bywkraczałoonow otaczającygoświat.Akceptacjaorazwspółpracaniezmiernietoułatwiają. Swoboda, zwiększanie samodzielności rozwija aktywnośćdziecka.

Ostatnia prawidłowa postawa w ramach opisywanej typologii to uznanie praw dziecka. Jest to także niezwykle istotne w procesie wy-chowania. Poszanowanie jego tajemnic, indywidualności – szacunekdla tego, co dziecko robi132.

Właściwepostawyrodzicielskiepowinnywystępowaćrazem–za-równo akceptacja, współdziałanie, rozumna swoboda, jak również

129 M. Plopa, op. cit., s. 269.130 B. Mierzwiński, [w:] Przygotowanie do życia w rodzinie, K.Ostrowska,M.Ryś(red.),

Warszawa 1997, s. 59.131 M. Ziemska, Postawy…, op. cit., s. 58.132 Ibidem, s. 58-59.


118

uznanie praw wnoszą wiele dobrego w wychowanie dziecka. Takie po-stawyrodzicielskieprzenikająsię–współdziałaniemożewynikaćz ak-ceptacji, akceptacja z rozumnej swobody i tak dalej133.

W prawidłowofunkcjonującejrodziniepowinnyprzeważaćposta-wy pozytywne. Jeżeli to postawy negatywne dominują, to występujekonflikt, zaburzenie lub nawet patologia. Nauczyciel znający prawi-dłowości zachowańrodzicówswoichuczniówmaokazjęokreślić typpostawy rodzicielskiej, co umożliwia mu dostosowanie swoich działań w relacjachmiędzyrodzicamii dziećmi.

Należywyraźniepodkreślić,żeprzedstawionepowyżejcechypostawrodzicielskichprzeplatająsięwzajemniezestylamiwychowania.Nieist-niejąrodzice,którymmożnaprzypisaćjednąpostawęi jedenstylwycho-wania.Ważnejest,abydążyćdoosiągnięciapostawypozytywnej,choćelementów postaw negatywnych nie da się całkowicie wyeliminować.Styl wychowania i konsekwencja w jego realizowaniu może dać znako-miteefektyw kształtowaniupoprawnychzachowańdzieci.Zatakiuznajesiępowszechniestyldemokratyczny.Dążeniedowłaściwejpostawyro-dzicielskiej i wprowadzenie odpowiedniego stylu wychowania zagwaran-tujedobrąatmosferężyciarodzinnego.Właściwepostawypomagająpie-lęgnowaćwięziemocjonalne,ciepło,serdecznośći wzajemnyszacunek.

2.7. Uwarunkowania wychowania dziecka w rodzinie

Wyróżniasiętrzypodstawowekategorieuwarunkowańwpływają-cych na wychowanie dziecka. Są to opisane poniżej134:

• Uwarunkowania ekonomiczno-społeczne – chodzi tutaj o cało-kształt stosunkowo trwałych warunków materialnych, społecz-nych oraz kulturalnych, powodujących korzystną lub niekorzyst-nąsytuacjężyciowądzieciw środowiskurodzinnym.Zaliczasiętutaj zatem: dochód rodziców, sposób odżywiania dzieci, ubiór i środki czystości zapewnianedzieciom,wykształcenie i zawód

133 M. Plopa, op. cit., s. 270.134 K. Lewkowicz, Jak pokonać szkolne niepowodzenia, „Życie Szkoły”, nr 7/2012, s. 28-30.

119

Wychowanie

rodziców, miejsce, jakie zajmuje dziecko w rodzinie, zaspoka-janie potrzeb kulturalnych, intelektualnych i towarzyskich ro-dziców i dzieci, strukturę oraz stosunki panujące w rodzinie,a także stosowane metody wychowawcze, bezrobocie i poważ-neubożenierodzinpolskich.Oczywiścieniemożnazapomniećo patologicznymcharakterzerodzin,złychrelacjachmiędzymał-żonkami, co w istotny sposób wpływa, zazwyczaj niekorzystnie, na dziecko. Ogromny wpływ na nieprawidłowy rozwój dziecka ma niezaspokojenie w rodzinie jego potrzeb psychicznych, ta-kich jak:potrzebapewności i poczuciabezpieczeństwa,potrze-bamiłości,potrzebasolidarnościi łącznościz bliskimiosobamii potrzeba uznania. Zaspakajanie wymienionych potrzeb może uchronić dziecko, przynajmniej połowicznie, od złych wpływów warunkówzewnętrznych135.

• Uwarunkowania biologiczno-psychologiczne(biopsychicznetkwią-ce w dziecku) – są to zadatki wrodzone, na przykład anatomiczna struktura mózgu, oraz warunki sprzyjające bądź hamujące prawi-dłowy rozwój tych zadatków. Innymi słowy: są to przede wszyst-kim indywidualne cechy dziecka i jego właściwości rozwojowe,uwarunkowanegenetycznie,w tymcechycharakteru,osobowośćdziecka, jego temperament, rozwój umysłowy, czyli spostrzeganie, myślenie,pamięći uwaga,orazrozwójfizyczny,a w nimkoordy-nacja i sprawność ruchowa,manualna itp.Właściwości temogąbyć przyczyną powstawania różnorodnych trudności i sprzyjaćodnoszeniu sukcesów wychowawczych przez dziecko.

• Uwarunkowania pedagogiczne – zalicza się tutaj treść,metody,formyi środkiwychowaniaw domuczynauczaniaw szkole,jakrównież warunki, w jakich przebiega praca dydaktyczno-wy-chowawcza, zbyt wysokie albo zbyt niskie wymagania stawiane dzieckuoraz jakośćkomunikatówsłownychczy teżniewerbal-nych kierowanych do dziecka136.

Tak w skrócie można ująć i opisać uwarunkowania, które pomagają alboutrudniająopiekunompracęwychowawczą.

135 Ibidem, s. 28–30.136 E. Kubiak-Szymborska, D. Zając, Wokół podstawowych zagadnień teorii wychow-

ania, Bydgoszcz 2002, s. 86.


120

2.8. Rola nagrody i kary w wychowaniu

PrawoefektuzostałosformułowaneprzezE.L.Thorndike`a –jedne-goz twórcówteoriiuczeniasięorazpsychologiipedagogicznej.Zgod-niez tymprawem,jeżelibodźcowi,a następniereakcjitowarzyszyprzy-jemnośći zadowolenie,tozachowaniatakiezostająutrwalone.Osłabie-niunatomiastulegajątezwiązki,którychefektemjeststanprzykrościi niezadowolenia. Pojęcia przyjemności i przykrości, które oznaczająsubiektywnieodczuwanestanyemocjonalne,zastąpionezostałypoję-ciami nagrody i kary137.

Zarównopojęcie kary, jak i pojęcienagrodynależądopodstawo-wychw teoriizachowaniasięnietylkoludzi,alegeneralniewszystkichistot żywych. Karą jest „każdy nieprzyjemny, niepożądany dla danego osobnika bodziec stosowany przez eksperymentatora, wychowawcę,kierownika – za wykonanie, niewykonanie lub niewłaściwewykona-nieokreślonejczynnościw określonychwarunkach.I odwrotnie:każ-depożądanei przyjemnedladanegoczłowiekanastępstwowykonaniaprzezeńokreślonej czynności lubpowstrzymywania sięodniej– jestnagrodą”138.

W procesie wychowywania dziecko może być karane lub nagradzane nietylkopoprzezświadomeorazzamierzonereagowanierodzicównazachowanie,alerównieżpoprzezsamfakt,iżjegoaktywnośćw każdymprzypadkuwywołujepewnenastępstwa,któremogąmiećdlaniejróż-ne znaczenia. Dziecko może również samo siebie nagradzać lub karać. Dziejesiętak,gdypodejmujeaktywność,którasprzyjalubniesprzyjazaspokajaniupewnychmotywów,coz koleiwiążesięz tym,żeczłowiekjestskłonnydopowtarzaniazachowań,którew przeszłościbyłynagra-dzane, a unikania tych zachowań, które były karane.

Jedną z najważniejszych cech rodziców powinna być umiejętnośćuchwycenia tego, co dla dziecka jest nagrodą, a co karą. Choć współcze-śniepostulujesiębardzodemokratycznestylewychowania,to jednak

137 M. Przetacznikowa, Z. Włodarski, Psychologia wychowawcza, Warszawa 1981, s. 364.138 J. Siuta(red.), Słownik psychologii, Kraków 2005, s. 59.

121

Wychowanie

wartopamiętać,iżkarastanowiłai nadalstanowijedenz najważniej-szych czynników, których celem jest zapobieganie niepożądanym za-chowaniom dziecka, choć np. według Adlera kary „nie są skutecznym środkiem przeciw jakimkolwiek wadom charakteru; żadna kara niewywiera dodatniego wpływu, lecz przeciwnie – działa ujemnie. Poni-ża,przygnębia,onieśmiela,zniechęcadopoprawy,nastrajawrogodoosóbwymierzającychkarę,budzipragnieniezemsty”139. Jednak nie jest możliwe usunięcie kary jako środka wychowawczego – ani w teorii,aniw praktyce–ponieważstanowionajednąz formprzymusu.Wartozauważyć, iż Adler wskazuje, że kary powinny zostać zastąpione wyja-śnieniaminaturalnychprzykrychskutkówzłegoczynulubzadośćuczy-nieniem. Należy jednak stwierdzić, iż zarówno „rozmowa wychowaw-cza”, jak też zadośćuczynienie to znaneoraz często stosowane formykar.Karapowinnabyćstosowanawyłączniejakośrodekwychowawczy,a nie jakośrodekzastraszaniaczymechanicznejrepresji.Oznacza to,iż w okresie wczesnego dzieciństwa, kiedy dziecko nie odczuwa żadnej powinności, kara powinnawystępowaćw formie siły naturalnej. Po-winnawięcbyćnaturalnąkonsekwencjączynu.Właśniedlategowartounikać słowa „kara” na rzecz słowa „konsekwencja”, tak aby utrwalać u dzieckawzorzec,żewszystko,couważazakarę,jestwyłączniekonse-kwencjąjegowłasnegozłegozachowanialubzłamaniawcześniejusta-nowionych zasad, reguł i norm. Kara czy też konsekwencja nigdy nie powinna być stosowana jako czynnik poniżenia dziecka i/lub obniżenia jegopoczuciawłasnejwartości.

Rozpatrując problem kar oraz nagród w wychowaniu dziecka w wie-kuprzedszkolnym,należypodkreślić,że największą wartośćmająpo-zytywneoddziaływania,takiejakuznanie,zachęta,pochwała,czylipoprostu nagrody. Z tego powodu w pracy wychowawczej nauczyciela przedszkola powinny dominować przede wszystkim takie sposoby od-działywanianapostępowaniedzieci, które sprawiają imprzyjemnośćoraz dają poczucie zadowolenia, a tym samym mobilizują do pożądane-gopostępowaniawychowawczego.Odchodzisięobecnieodstosowaniawzmocnień negatywnych, ale mimo wszystko są one w dalszym ciągu istotne. Stosowanie kar to bardzo trudny problem w wychowawczej pracyprzedszkola,bowiemnależyzdaćsobiesprawęz tego,żecodla

139 Ibidem, s. 59-62.


122

jednegodzieckabędziekarą,która spełniła swoją rolę– jakowycho-wawczy środek,np.brakuwaginauczycielki albo jejniezadowolenie,dladrugiegodzieckaniebędziestanowiłokary.

Jednak nawet w stosowaniu nagród istnieją pewne niebezpieczeń-stwa. Nagradzając dziecko w wieku przedszkolnym, trzeba uważać, żebywysiłkidzieckaniekierowałysięwyłącznienaosiągnięciepowo-dzeniazawszelkącenę.Należyunikaćsytuacji,gdydzieckoprzejawiadane pozytywne zachowanie tylko dla nagrody. Dlatego używanie zbyt dużejilościnagródprzyczynićsięmożedotego,żedzieckostaniesięsamolubnei domagaćsiębędziewyróżnieniaorazuznaniapodczaswy-konywanianajprostszych czynności, a niewtedy, kiedynaprawdęnanagrodęzasłuży.

2.9. Rodzaje nagród i kar oraz ich zastosowanie

Funkcjęnagrodylubkarymożepełnićkażdyczynnik,którywywie-ra wpływ na zachowanie dziecka. Można zauważyć, iż w praktyce spo-łecznejdużoczęściejstosowanesąkaryniżnagrody.Wynikatoz faktu,iż rodzice dysponują dużo szerszym repertuarem kar niż nagród.

Kara odbierana jest przez dziecko jako jedna z przykrych konse-kwencji postępowania, ponieważ najczęściej kojarzy się z pojęciemstrachu, bólu, wstydu, upokorzenia lub krzywdy. Choć uznana jest za koniecznyśrodekwychowawczy,tojednakbezwzględniew każdejsy-tuacji należy odrzucać kary cielesne, jako niepedagogiczne oraz niehu-manitarne, takie, którewiążą się z represjami oraz aktami przemocysilniejszego rodzica nad słabszym fizycznie dzieckiem. Nie należy na-tomiast rezygnowaćz karyw formiedezaprobaty,upomnienia,ogra-niczeniauprawnieńlubpozbawieniachwilowejprzyjemności140. Taka forma karania wydaje się być najskuteczniejsza. Czasowe odbieraniedzieckuprzyjemnościw postacidostępudokomputera,Internetu,tele-wizoraczyteżkorzystaniaz telefonukomórkowegomożepozwolićbar-dzo szybkoodnieśćpożądany skutekwychowawczy.Kluczem jednakdoefektywnegostosowaniametodykarania,jakrównieżdostosowania

140 L. Niebrzydowski, Psychologia wychowawcza, Warszawa 1989, s. 139.

123

Wychowanie

wszystkich innych przedstawionych już metod wychowania jest kon-sekwencja działań, która powinna łączyć wszystkich członków rodziny (ojca,matkę,dziadków),a takżeszkołę,doktórejdzieckouczęszcza.

W myślipedagogicznejwieluzwolennikówposiadakara,któraokre-ślanajestjakorekompensatawyrządzonegozła. Najprostsząjejformęstanowiąprzeprosiny.Trudniejsze jest zadośćuczynienie.Ważne jest,aby tozadośćuczynieniewiązało sięz wysiłkiemdziecka. Jeślinapra-wienie skutków złego zachowania biorą na siebie na przykład rodzice dziecka,wówczaskaratracisens.Innąformąkaryjestkaranaturalna,którapoleganapozostawieniuprzezjakiśczasskutkówzłegozachowa-niadziecka.Tenrodzajkaryuznajesięzanajwłaściwszyw przypadkumałychdzieci.W stosunkudonichwłaściwąkarąjestrównieżizolacja.Karą jest także słowne zganienie zachowania dziecka. Ten rodzaj może być stosowany zarówno bezpośrednio po wykroczeniu, jak równieżw ustalonych momentach. Jeżeli dziecko posiada pewne przywileje, wówczas karą może być ich ograniczenie. Niezależnie od rodzaju kary istotnejest,abydzieckowiązałozłyczynz jegonastępstwami141.

Bardzoważnajesttowarzyszącawymierzaniukaryatmosfera.Karaniemoże sięmianowiciewiązać z poniżaniem godności dziecka, niepowinnaonieśmielać,niepowinnateżnastawiaćwrogow stosunkudoosóbwymierzającychkary,abyniebudzićchęcizemsty.Jeżelikarzeto-warzyszy poczucie wstydu moralnego, wówczas można uznać, iż speł-nia swoje zadanie.

Poruszając problematykę kar, należy wskazać, iż w praktyce czę-sto jako kara w stosunku do dzieci stosowana jest przemoc. Dotyczy to szczególnie rodzin patologicznych, niewydolnych wychowawczo, o niskim statusie społecznym. Literatura przedmiotu wskazuje cztery formyzłegotraktowaniadziecka.Sąto142:

• przemocfizyczna,• znęcaniepsychicznelubemocjonalne,• wykorzystywanieseksualne,• zaniedbywanie.

141 W. Pomykało(red.), Encyklopedia pedagogiczna, Warszawa 1997, s. 410.142 J. Mazur, Przemoc w rodzinie – teoria i rzeczywistość, Warszawa 2002, s. 104.


124

Najtrudniejszadowykryciajestprzemocpsychiczna.Wiążesiętochoćby z faktem subiektywnego odczuwania pewnych sytuacji. Dlajednych dane zachowanie może być zupełnie neutralne, dla innych możeokazaćsiębolesnymciosem.Niekażdyzdajesobiesprawęz fak-tu, iżz pozoruzwykłezwymyślanieczyobelgamogąkomuśsprawićwielkąprzykrość.Wśródpsychicznychformprzemocynaddzieckiemwymieniasięnastępujące:ograniczeniesnui pożywienia,narzucaniewłasnych sądów, degradacja werbalna (wyzywanie, poniżanie, upo-karzanie), hipnoza, narkotyzowanie, groźba zabójstwa, przekleństwa, groźby wyrzucenia z domu lub wysłania do „poprawczaka”. W prakty-ceprzypadkipsychicznegoznęcaniasięujawnianesąnajczęściejw sy-tuacji przemocy fizycznej.

W doktrynietocząsięsporydotycząceskutecznościkarania.Prze-ciwnicykaruważają,iżkaraniezmniejszapotrzeby,a wręczprzeciwnie–wzmagająi dlategow wynikukaraniadzieckoniebędziezachowywa-łosięinaczej,jedyniejegoreakcjezostanąwyciszone.Pojakimśczasiepojawiąsię,a ichnasileniemożebyćwiększe.Obserwacjętepotwier-dzono w badaniach eksperymentalnych psychologii wychowawczej. Wykazano, iżkaraniezmniejszaatrakcyjnościkaranegozachowania,a efektkarynajczęściejjestchwilowy.Jakoprzykładmożnapodaćzja-wiskorecydywyu nieletnichprzestępców143.

Przeciwnicy kar postulują, iż eliminowanie niepożądanych zacho-wańpowinnowiązać się raczej z niewzmacnianiemzachowańnega-tywnychi jednocześniez nagradzaniemzachowańpozytywnych.Uwa-żają, iżkaranienie tylkonie jest skuteczne,ale jestwręczszkodliwe.Przekonania te są wynikiem przede wszystkim przekonań etycznych, przeświadczenia,iżkary–szczególniete,któremożnauznaćzaokrut-ne–opierająsięnaprzesłankachniehumanitarnych,wywołująstrach,prowadządofrustracjioraznerwic,a więcw jakiśsposóbgodząw za-sady zdrowia psychicznego. Psychologowie wskazują również, że na przykład kary cielesne nie tylko nie tłumią zachowań agresywnych, ale wzmagająjenazasadzienaśladownictwai sprawiają,iżagresjaprzeno-szona jest na inne osoby144.

143 M. Przetacznikowa, Z. Włodarski, Psychologia wychowawcza, Warszawa 1981, s. 364.144 Ibidem, s. 365.

125

Wychowanie

Istnieje również wiele argumentów przemawiających za skutecz-nością kar.Karypowodują pożądane zmianyw zachowaniudziecka.Skutecznośćkarypoleganatym,iżwywołujeonastrach.Prowadziwięcdoosłabienialubwystępowaniazachowańniepożądanych.Coważne:funkcjonujeponadtopogląd,iżkarąmożebyćtakżeniepodanienagro-dy. Jeżeli dziecko oczekuje nagrody i nie dostaje jej, wówczas przeży-wa rozczarowanie, co dla dziecka jest karą. Tego typu kara nie wywiera szkodliwegowpływunaorganizmdzieckai jednocześniepełniważnefunkcjewychowawcze.145.

Z pewnościąmożnawskazać,iżwarunkiemskutecznegooddziały-wania kar jest przede wszystkim akceptacja wymaganych norm przez dziecko oraz pozytywny stosunek dziecka do osoby, która wykonuje karę.Jeżelikarabędziezgodnaz oczekiwaniamidziecka,wywoławstydza przekroczenie normy, którą dziecko uznaje za słuszną. Prawdopo-dobnejestwówczas,iżw przyszłościdzieckobędziestarałosięunikaćkolejnych przekroczeń tej normy.

Skutecznośćwychowaniazapomocąkaroraznagróduzależnionajestprzedewszystkimod takichelementów, jak:kolejność ichwystępowa-nia, proporcje ilościoweoraz częstość stosowania,nasilenie.Ważne sąrównież czynniki społeczne, które towarzyszą karom i nagrodom. Skutki nagradzaniai karaniauzależnionesątakżeodczynnikówwewnętrznych,takichjakosobowośćdziecka,indywidualnapotrzebaosiągnięć,odpor-nościnafrustracjęczyteżsamoocenadziecka.Równieważnesąokolicz-nościwymierzaniakary–naprzykładto,czykarazostaławymierzonaw sposóbdyskretnyczyw obecnościinnychludzi,czynagrodęuzyskanow sytuacji współzawodnictwa, przy dużej lub małej konkurencji146.

W literaturze przedmiotu znaleźć można wskazówki, które dotyczą karania.Dasięjeskrótowoprzedstawićw postacinastępującychreguł:

• należystosowaćkarywstrzemięźliwie,• należypostaraćsięwyjaśnićdziecku,zacoi dlaczegojestkarane,• należystworzyćmożliwośćwyborualternatywnegow stosunku

dozachowaniakaranegosposobuosiągnięciacelu,

145 Ibidem, s. 366.146 Ibidem, s. 369.


126

• należynagradzaćdzieci za zachowania sprzecznez tymi,którenależy osłabić lub wyeliminować,

• należyunikaćw miaręmożliwościkarfizycznych,• należyunikaćkarania,kiedyprzeżywasięsilneemocjenegatyw-

ne(złość,gniew)147.

Podobnie jak celowym zabiegiem wychowawczym jest stosowanie kar, tak również celowe jest stosowanie nagród. Zarówno teoretycy, jak i praktycyprzypisująnagrodomorazpochwałomwiększąskutecznośćwychowawczą niż ma to miejsce w przypadku karania oraz ganienia. Dzieje się tak,ponieważnagrody rozwijają czynnąpostawę,kształtu-ją skłonności do obowiązkowości oraz dowłaściwego postępowania,podczas gdy karanie prowadzi jedynie do kształtowania poczucia, że postępowaniewłaściwe stanowi raczejprzykrąkonieczność.Nagrodywskazujądziecku,czegooczekująodniegorodzice, zachęcajądopo-wtarzania pożądanych zachowań. Nagradzanie dziecka sprawia, iż ko-jarzyonookreślonezachowaniez pozytywnymstanempsychicznym.Dzieckodążywięcdowywołaniatakichstanów.

Nagrodymobilizują oraz zachęcają do kontynuowania czynności,którejużzostałyrozpoczęte.Stosowanieichniejestpotrzebnew przy-padku „normalnego wysiłku” oraz sukcesów dziecka. Celowe i słuszne jestzatonagradzaniejakoformadodaniadzieckuodwagiorazzawszewtedy,gdyrzeczywiściespełniarolęzabieguwychowawczego148.

Nagrodamożewystępowaćw formieprzedmiotu,np.książki,biletudokinalubteatru,nart,roweru,zestawunarzędzidomajsterkowania,lubsłownej(pochwała,zachęta),a takżew formieprzyjaznegogestu149. Wśródnagród,którepolecanesązarównoprzezteoretyków,jakrów-nieżprzezpraktykówwychowania,wymieniasiępochwałęorazupomi-nekrzeczowy(symboliczny)150.

Kary i nagrody sterują zachowaniem dziecka – również dlatego że dostarczają pewnych informacji.Nagroda informuje o sukcesie, kara

147 W. Pomykało(red.),Encyklopedia pedagogiczna, Warszawa 1997, s. 405.148 L. Niebrzydowski, Psychologia wychowawcza, Warszawa 1989, s. 141.149 Ibidem, s. 141.150 W.Pomykało(red.),Encyklopedia pedagogiczna, Warszawa 1997, s. 410.

127

Wychowanie

natomiastinformujeo porażcei jednocześnieprowokujedozmianyza-chowania151.

2.10. Wychowanie bezstresowe

Bezstresowe wychowanie dzieci jest popularnym i modnym tema-tem w dzisiejszych czasach. Wychowywać bezstresowo oznacza nie narzucać sposobu życia według ustalonej reguły, obserwować obrany przez dziecko styl i pomagać mu w zdobywaniu wiedzy o otaczającym świecie.Dzieckopoznajew tensposóbsamegosiebiei dostrzegawła-snemożliwościrozwoju.Umożliwiasięmusamorealizacjęi świadomekreowaniewłasnejprzyszłości.Elementarnymcelemwychowania jestprzecieżto,abyniezaszkodzićjednostce,którąsięwychowuje.

Wokół zjawiska bezstresowego wychowania narosło wiele stereoty-pówi mitów.Różnorodnepowiedzenia,przysłowiai przypowieściskła-dają sięnaperspektywę, z której sprawcy świadkowieoceniajądanesytuacje.Abyuniknąćnieprzyjemnychzdarzeńw sklepie,kościelebądźw innychmiejscach,należyokreślaći formułowaćprostegranice.Za-sady i normy zachowania muszą mieć jasny i zrozumiały komunikat. Dzieckomusiwiedzieć,comuwolno,a conie,a nietylkosiędomyślać.Należyunikaćwyrażaniazakazówrozpoczynającychsięodsłowa„nie”.Z drugiejstronynadmiargranicstawianychdzieciommożejezniechę-cać i deprymować.

Najważniejszy mit o wychowaniu bezstresowym to ograniczenie dominimumstresudziecka.TeoriaprzyjętaprzezBenjaminaSpockamówi, że rodzice są dla swoich potomków zbyt surowi i stawiają im wielewymagań.Założeniateoriisąjednakbłędne,ponieważstresjakoczynnik psychofizyczny towarzyszy człowiekowi przez całe życie, już od narodzin.Dziecimusząwiedzieć,żeświatniesiezesobąstresi żeczło-wiekuczysię,jaksobiez nimradzić.Dlategoteżpotrzebująprostychprzekazów, instrukcji, jak postępowaćw trudnych sytuacjach, granici normzachowań.Potrzebująteżpoczuciabezpieczeństwai miłości,za-pewnienia, że są kochane i akceptowane.

151 M. Przetacznikowa, Z. Włodarski, Psychologia wychowawcza, Warszawa 1981, s. 368.

Do pozytywnych zachowań wychowania bezstresowego można za-liczyć:

• braknaciskui presjinadziecko,• brakkarcielesnych,• szacunekdlajegowolności,• umożliwieniemuuczeniasięsamodzielnościi liczenianasiebie,• rozmowyrodzinne,• jaknajwiększąeliminacjęstresu.

Z kolei do negatywnych zachowań wychowania bezstresowego za-liczasię:

• ubogistosunekuczuciowy,a nawetjegoobojętność,• kontakt z dzieckiem nie sprawia przyjemności, bywa nawet

trudny,• brak potrzeby opiekowania się dzieckiem i wpływania na jego

rozwój,• brakangażowaniasięw sprawydziecka,• dyscyplinę,• brakpoczuciabezpieczeństwa,• egocentryzm,• brakpewnościsiebie,• chaos,brakrozeznania,cojestdobre,a cozłe,• brakautoryteturodziców,• brakumiejętnegoradzeniazestresem,• brakpowinnościdladziecka,• braksilnychrelacjirodzic–dziecko,• brakmotywacjidodziałania,• brakzakazówi kar,• interwencjetylkow wyjątkowychprzypadkach,• zachciankidzieckazaspokajanesąbezichoceny.

Zupełna swoboda, brak kar i konsekwencji czynu sprawiają, że dziec-kożyjew ciągłymniepokojui olbrzymimstresie.Zasadytworząświat

129

Wychowanie

bezpiecznyi spodziewany.Dziecko,znającregułypostępowania,możebowiem planować swoje poczynania. Gdy dotychczasowe zasady zostają zniesione,torównocześniezabieranejestpoczuciebezpieczeństwa.

Skutki bezstresowego wychowania widać wyraźnie po paru latach od praktykowania tejże metody. Niestety za późno jest wówczas na ko-rygowaniebłędówwychowawczych.Pozostajejedynieponosićprzykrekonsekwencje wyboru tego stylu wychowawczego.



131

3. PEDAGOGIZACJA RODZICÓW

W dzisiejszych czasach coraz częściej słyszy się o „pedagogizacji”.Wieleosóbzastanawiasię,cotowłaściwiejesti czemumasłużyć.Ter-minemtymokreśla siędziałanianauczycieli i rodziców,którezostaływprowadzonez uwaginakoniecznościwspółpracyw zakresiewycho-wania dziecka. Taka forma współpracy ze środowiskiem rodzinnymuczniapowinnawzbogacaćwiedzęposiadanąjużprzezrodzicówi bu-dować ich dobre partnerskie relacje z nauczycielami. W wyniku znacz-nego rozwoju społeczeństwa i zmian, jakie w nim zachodzą, podejmo-wanietakichdziałaństajesięnieodzowne.

Według encyklopedii pedagogicznej: „pedagogizacja rodziców jest todziałalnośćzmierzającadostałegowzbogacaniaposiadanejprzezro-dziców potocznej wiedzy pedagogicznej o elementy naukowej wiedzy o wychowaniudzieci i młodzieży,dostarczanierodzicomwiadomościo celach, zadaniach, treściach,metodach, środkach i uwarunkowaniuprocesu wychowania zachodzącego w rodzinie, szkole, zakładzie wy-chowawczym, w różnych organizacjach ze szczególnym położeniem nacisku na uzupełnienie ich wiedzy o wychowaniu ich dzieci w rodzi-nie”152.Dziękipedagogizacjizatemrodzicmożewzbogacićswojąwiedzęwychowawczą, która pozwoli mu zrozumieć wiele kwestii i współpraco-wać zarówno z dzieckiem, jak i nauczycielem.

Podstawą pedagogizacji jest szeroko rozumiana współpraca. Współ-praca według Wincentego Okonia to „współdziałanie ze sobą jednostek lub grup ludzi wykonujących swoje cząstkowe zadania, aby osiągnąć ja-kiśwspólnycel;opierasięnawzajemnymzaufaniui lojalnościorazna

152 W.Pomykało(red.),Encyklopedia pedagogiczna, Warszawa 1993, s. 585.


132

podporządkowaniusięcelowi,należycieuświadomionemusobieprzezwszystkie jednostki lub grupy”153.

O współdziałaniu nauczycieli i rodziców Mieczysław Łobocki pisze, że jest ono „wspólnym działaniem dla dobra poszczególnych uczniów, klas i całej społecznościszkolnejw procesienauczania i wychowania.Jego cechą konstytutywną jest przede wszystkim podejmowanie róż-nychzadańw imięwspólnieuzgodnionychcelów”154. Współpraca na-uczyciela i rodzica jest czynnikiem wpływającym na ucznia. Nauczyciel rozpoczyna prace tam, gdzie kończy ją rodzic – i odwrotnie.

Podjęcie badań nad stanem współczesnej pedagogizacji rodzicówjestistotnezewzględówspołecznych.W dzisiejszychczasach,gdywięk-szość rodzicówposiadawykształceniewyższe,mogłoby sięwydawać,żeposiadająoniwystarczająceumiejętnościdopodejmowaniadziałańw kierunku pozyskiwania nowej wiedzy, którą potrafiliby wykorzysty-wać,wychowującswojedzieci.Częśćz nichuważa,żeposiadajużwy-starczająceinformacjei niepotrzebujesiędokształcać.Resztanieznaj-duje czasuna poszerzanie swoichwiadomości choćby zewzględunanadmiar obowiązków.

Opracowanie zagadnienia pedagogizacji rodziców wymaga sprecy-zowaniazagadnieńz nimzwiązanych i przyjęciakonsekwentnegoza-kresupojęciowego.Należyzauważyć,żetematykaporuszanajestprzezwielu autorów, którzy używają zróżnicowanych definicji. Anna Dzi-komska-Kucharz w artykule „Pedagogizacja rodziców – zadanie szkoły” opublikowanymw czasopiśmie„Edukacjai Dialog”precyzuje,żepeda-gogizacja powinna dotyczyć głównie problematyki wychowawczej, ale niemożnapominąć takichaspektów funkcjonowania rodziny jaknp.zagadnień prawnych, zdrowotnych czy społecznych. Rodzice powin-nirozwijaćswojąwiedzęrównieżnatemathigieny,genetyki,psycho-logii rozwojowej i wychowawczej, socjologii, ekonomii i medycyny155. StanisławKawulapodkreśla,żecelempedagogizacjijestbezpośrednia

153 W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, Warszawa 1996, s. 318.154 M. Łobocki, Współdziałanie nauczycieli i rodziców w procesie wychowania, Warsza-

wa 1985, s. 16.155 A. Dzikowska-Kucharz, Pedagogizacja rodziców – zadanie szkoły, „Edukacja i Dia-

log”, nr 3/2011, s. 7.

133

Pedagogizacja rodziców

i pośredniapomocrodzicóww wychowywaniuichdzieci,dziękipod-niesieniustopniaichrefleksyjności,zwiększeniaichświadomościpeda-gogicznej,coumożliwiapoprawnefunkcjonowanierodziny156. Ważnym elementemmającymwpływnaefektywnośćpedagogizacjirodzicówjestkulturapedagogiczna.Ogólniepodtympojęciemkryjesięogółwarto-ści,norm,wzorców,modelii zachowań,którewynikajązeświadomościcelów wychowawczych. Autorka definicji – Urszula Tokarska – wyod-rębniaz tejdefinicjinastępująceelementy:

• świadomośćwychowawcząrodziców,• określonąwiedzę(elementpoznawczyw kulturzepedagogicznej):

- znajomośćpotrzebdziecka,- znajomośćcelówi zasadwychowania,- znajomośćcechidealnegowychowawcy,- znajomośćtrudnościi zagrożeńrozwojowych157.

3.1. Cel i potrzeba pedagogizacji rodziców

Zadania wychowawcze i społeczne współczesnej rodziny, która nie zawsze nadąża za dokonującymi sięw sferze społeczno-gospodarczejprzemianami, są coraz trudniejsze bardziej skomplikowane. Dlatego w niektórychrodzinachrodząsiętrudnościi zaburzeniafunkcjiwycho-wawczych.Niewłaściwysposóbzaangażowaniarodzicóww proceswy-chowaniawłasnegodziecka,popełnianiebłędówwychowawczychwy-nikającychz nieznajomości jegopotrzebi prawrządzącychrozwojempsychofizycznym prowadzą do dysfunkcji rodziny. W zmieniającychsięwarunkachzachodzipotrzebaopartegonapodstawachnaukowychprzygotowaniapedagogicznegorodzicówdopełnieniafunkcjiwycho-wawczych w rodzinie. Jako że rodzina stanowi podstawową i nierozłącz-nączęśćsystemuwychowania,będącpartneremwszystkich instytucjiwychowawczych,pedagogizacjastajesięproblememspołecznym,a nie

156 S. Kawula, Pedagogizacja rodziców, [w:]W.Pomykało(red.),Encyklopedia pedago-giczna, Warszawa 1993, s. 581.

157 U. Tokarska, Kultura pedagogiczna rodziców, „Wychowawca”, nr 11/2003, s. 5.


134

wyłącznie sprawą osobistą rodziców158. Do potrzeb społecznych zalicza-my obecnie organizowanie i upowszechnianie wiedzy psychologicznej i pedagogicznejwśródrodzicówucznióww ramachdziałalnościszkoły.Celemzasadniczym jestusprawnieniewychowawczejdziałalności ro-dziny,a cosięz tymwiąże–jejogólnego,właściwegofunkcjonowania.Uświadomienieskutkówwadliwychoddziaływańwychowawczychorazzapoznanie z konstruktywnymi metodami rozwiązywania konfliktów mogąprzyczynićsięzasadniczodobudowaniawłaściwejatmosferywy-chowawczejw rodzinie.Niebagatelnąrolęodgrywawyćwiczeniewła-ściwychzachowańi skutecznychsposobówkomunikowaniasięz dzieć-mi. Cele te mogą być realizowane w rozmaity sposób: poprzez rozmowy indywidualnez rodzicami,sugerowaniezapoznaniasięz literaturąfa-chową, organizowanie spotkań ze specjalistami.

Przystąpienie do wyboru metod pracy z rodzicami wymaga zapo-znaniasięz psychologiąuczeniasię ludzidorosłych.Należypamiętaćo celu,jakiprzyświecapedagogizacji:zdobyciewiedzyo dzieckupoto,aby prawidłowo oddziaływać na nie w rodzinie159. Dlatego należy poło-żyć nacisk na wiązanie wiedzy teoretycznej z praktyką wychowawczą. Doprowadzenie do zmiany utrwalonego zespołu czynności pedago-gicznychjestniełatwe.Uczuciarodzicówczęstoniepozwalająimspoj-rzeć na własne dziecko obiektywnie. Stosunkowo łatwo jest przekazać informacje o rozwoju dziecka oraz co należy robić, aby rozwijało siędobrze.Trudnośćpojawiasię,gdywskazujesięnaniewłaściwenawykiwychowawczei zwracauwagęnapoddaniesiękoniecznejdyscyplinienakazującej w postępowaniu z dziećmi przestrzegania konsekwencjiw ustalonychzasadach.Efektywnąwspółpracęzapewniaodpowiedniakomunikacja160. Zakłócenia w procesie komunikacji spowodowane są najczęściej nieszczerością. Szczególnie widoczne jest to podczas roz-mówindywidualnychz rodzicami.Mogąonemiećwydźwiękprzyjem-nylubnie,w zależnościodichtreści.Te,któredotycząnp.wykrytychu dziecka zalążków talentu, który wymaga dodatkowych starań, aby go

158 S. Kawula, Pedagogizacja rodziców, [w:]W.Pomykało(red.),Encyklopedia pedago-giczna, Warszawa 1993, s. 581

159 K. Kotłowski, O pedagogicznym kształceniu rodziców, Warszawa 1968, s. 127.160 W. Strykowski, J. Strykowska, J. Pielachowski, Kompetencje nauczyciela szkoły

współczesnej, Poznań 2007, s. 129-133.

135


rozwinąć,niewywołująkonfliktu.Jednakabyprzeprowadzićrozmowęnatemattrudnościwychowawczychi zmotywowaćrodzicówdozmian,konieczne jest staranne przygotowanie. Szczególnie rozmowy z rodzi-cami przejawiającymi wrogi stosunek do szkoły i nauczycieli wymagają dużego taktu pedagogicznego i przemyślanego postępowania. Przydasię bez wątpienia umiejętność rozwiązywania konfliktów. Budowanieklimatu wzajemnego zaufania i poczucia bezpieczeństwa jest czaso-chłonne. Służyć temu może model przyjaznych zebrań, podczas których rodzice nie mają wrażenia, że są uczniami bez prawa głosu. Dlatego też pogadankizawszepowinnykończyćsiędyskusją.Ważnejest,abymiałynaceluwyjaśnieniejakiegośzjawiska,częstoniekorzystnego,i wspólneopracowanie metod jego likwidacji.

Z celu pedagogizacji wynikają zadania, które powinien realizować każdy pracownik pedagogiczny. Przede wszystkim powinien ukazywać rodzicom ważne problemy związane z wychowaniem dzieci, których niekiedy nie są w stanie dostrzec i należycie zrozumieć. Ważne jest pod-kreśleniewagistosowaniaprzyswajanejwiedzyteoretycznejwewłasnejpraktyce wychowawczej. W ramach pedagogizacji powinna zostać za-szczepionapotrzebapermanentnego samokształcenia się pedagogicz-nego rodziców, np. przez czytelnictwo fachowej literatury, oglądaniewartościowychtelewizyjnychprogramówedukacyjnych itp.Narynkuwydawniczym jest wiele książek, czasopism i filmów popularnonauko-wych,którenadająsięzwłaszczadoprofilaktykitrudnościwychowaw-czych.WielemożliwościdajeInternet,w którymmożnaznaleźćstronydobrze przygotowane merytorycznie, z treściami popularyzującymiproblematykęrozwiązywaniaproblemówwychowawczych.

Niesątozadaniałatwe,ponieważw grupierodzicówznajdująsięza-zwyczaj osoby o bardzo zróżnicowanych zainteresowaniach, zawodach i wykształceniu, doświadczeniuwychowawczymorazwiedzypsycho-logicznej.Najtrudniejszymirodzicamisąci,którzypozostająobojętnii nie kontaktują się ze szkołąmimo licznych zaproszeń. Jednak jeślitylkowyrażają chęć podjęciawspółpracy, to ustawicznewzbogacanieświadomościpedagogicznejwpływanapoprawęjakościoddziaływaniawychowawczego rodziców na dzieci. Upowszechnianie elementarnej wiedzy o rozwoju psychofizycznym dzieci i młodzieży służy także po-prawie kontaktów na linii rodzic – szkoła.


136

Pedagogizacjarodzicówstanowizatemformęwspółpracyszkołyześrodowiskiem rodzinnym ucznia, nieodłączny element pracywycho-wawczejszkoły,działalnośćzmierzającądostałegowzbogacaniaposia-danej przez rodziców potocznej wiedzy pedagogicznej o elementy na-ukowej wiedzy o wychowaniu dzieci i młodzieży. Pedagogizacja wpływa napodniesieniejakościwychowania.Towłaśnieszkołanaskutekbez-pośredniejformykontaktówz rodzicamimożewpływaćnapodniesie-niejakościwychowaniaw rodziniei poprawęsytuacjidzieckazarównow domu, jak i w szkole.

W obecnych czasach zadania wychowawców, pedagogów czy rodzi-cówróżniąsięodideistosowanychw dawnymmodeluwychowania.Roz-wójcywilizacyjnysprawił,żemusząonizmierzyćsięz szeregiemnowychproblemów.Pedagogizacjabowiemtocoświęcejniżtylkoprzekazywaniewiedzy ex cathedra.Należyjąpostrzegaćjakookazjędowymianyinfor-macji o dziecku i wspólnych poszukiwań rozwiązań problemów wycho-wawczych, które mają w rezultacie doprowadzić do usprawnienia wycho-wawczejdziałalnościrodzinyi jejogólnegowłaściwegofunkcjonowania.Takierozumieniepedagogizacjiwymagaodejściaodrutynowychdziałańszkoły i rodziców i potraktowania wzajemnych relacji po partnersku.

Wyznaczenieceludziałańpozwolinamuporządkowaćw jakimśsen-siepoczynaniazarównonauczycieli,jaki rodziców.Świadomośćtego,co chcemy osiągnąć zbliża nas do wyznaczonego planu.

StanisławKawulauważa,żecelempedagogizacji jestbezpośredniai pośredniapomocrodzicomw ichoddziaływaniachwychowawczychdziękipodniesieniustopniaichrefleksyjności,wzbogaceniuświadomo-ścipedagogiczneji przeztopoprawniefunkcjonowaniarodziny.Waż-nym zadaniem pedagogizacji jest też kształcenie kultury pedagogicz-nej rodziców i innych osób zaangażowanych w proces wychowania161. Głównym celem pedagogizacji jest zatem aktywizowanie rodziców do współpracy ze szkołą i umożliwienie im udziału w tworzeniu warunków do wszechstronnego i harmonijnego rozwoju dzieci. Oprócz przedsta-wionego celunadrzędnegowewspółpracynauczycieli i rodziców ist-nieje jeszcze wiele innych bardziej szczegółowych celów, takich jak np.:

161 S. Kawula, Pedagogizacja rodziców,[w:]W.Pomykało(red.),Encyklopedia pedago-giczna, Warszawa 1993, s. 412.

137


• działania szkoły i rodziny powinny być oparte nawzajemnymszacunku i wspólnym realizowaniu działań dla dobra dziecka,

• umożliwienie porozumiewania się w sposób demokratyczny,partnerski,

• umocnieniewięziemocjonalnejmiędzynauczycielami i rodzi-cami,

• lepsze poznanie rodziców i uczniów zarówno w środowiskuszkolnym, jak i domowym,

• umocnieniewięzirodzinnych,takżetychwielopokoleniowych,• obopólnezaangażowaniesięw proceskształceniai wychowania,• ustalenieprawidłowychzachowań,systemukar i nagródstoso-

wanychprzezobiezestronwzględemdziecka,• wymianaopiniinatematefektówkształcenia,zachowańdziecka

i określenieformoddziaływańwychowawczych.

Z zaprezentowanych powyżej celów współpracy rodziny i szko-ły wynikają obopólne korzyści.W wyniku tej współpracy następujeusprawnienie oddziaływań wychowawczych szkoły i rodziny, a to służy wychowankowi, na którego te działania są ukierunkowane.

W projekcieMEN dotyczącym reformy polskiej edukacji z 1998rokupodkreślonoważnąi wiodącąrolęrodzinyw procesiewychowy-wania młodych pokoleń. Jak wiadomo, jest to wyzwanie oraz zadanie ażnadtoprzeceniającemożliwościwspółczesnejrodzinyw jejrealnymfunkcjonowaniu. Pedagog może jedynie zadbać o to, aby przekazaćaktualnym i przyszłym rodzicom wszelkich możliwych i przydatnych informacjii materiałóworaz,abyichwzajemnei międzypokolenioweinterakcjebyłyprzepełnionecorazwiększądawkąrefleksji.

Nauczyciele są kluczowymi postaciami w dziele intensyfikacji współpracy162.Nanichciążyodpowiedzialnośćzawskazanierodzicomsłusznościwspółdziałania szkoły i domu,a ci rodzice,którzyprzeko-nanisąo swojejużyteczności,zdecydowaniechętniejpomagająszkole.Tozadanienauczycielizapewnenie jest łatwe,ale jeśli jestumiejętniewykonane,przyniesiespodziewanewyniki.Pamiętaćnależy,żekorzyst-ne postawy wychowawcze prezentują zwłaszcza rodzice ojcowie i matki, 162 M. Mendel, Rodzice i szkoła, Toruń 1998, s. 13.


138

którzydoceniająrolękształceniadzieci i stwarzają imw domuodpo-wiedniewarunkidoprzyswojeniatreścinauczania,a takżewspółpracu-ją ze szkołą w tym zakresie163.

Pewne zasady i normy, do których wpojenia młodzieży dąży wycho-wawca,nabiorąo wielewiększejwagi,gdyzostanąpotwierdzoneprzezrodzicóww domu.Z drugiej strony rodzice,właśnie jakogrupa,wy-mieniającmiędzysobąswojeprzemyślenia,mogąpoddaćwychowawcywiele cennych pomysłów i inicjatyw, a także wzajemnie sobie pomóc164. I. Jazukiewicz pisze, że współpraca nauczyciela i rodzica jest czynnikiem wpływającym na pełnienie roli dziecka i ucznia. Nauczyciel rozpoczyna pracętam,gdziekończyjąrodzic–i odwrotnie165.

Mówiąco współpracypomiędzynauczycielamia rodzicamiucznia,należywziąćpoduwagęnadrzędnycelobustron,a mianowicie„dobrodzieckai jegorozwój”.Niestetyczęstozapominamyo tym,żepodpo-jęciem szeroko rozumianego „dobra”niejednokrotnie ukrywa się cośinnego.Właśniew rodziniedokonujesięwprowadzeniadzieckaw pod-stawowewartościkultury,wartościmoralne, ideowe i światopoglądo-we166. Każdy z rodziców ma różne poglądy dotyczące wychowania, sys-temówwartościi inneoczekiwaniadotycząceswojegodziecka.Jaksięokazuje,niezawszemogąsięonepokrywaćz poglądaminauczyciela.Powoduje to sytuacje, kiedy to cele, które stawia szkoła, nie są adekwat-nedotych,którewyznająrodzice.Jeślitakasytuacjamamiejsce,możespowodować zaburzenia w prawidłowym rozwoju dziecka. Dlatego ważnym zadaniem stawianym przed nauczycielem-wychowawcą jest, opróczpoznaniawychowanków,poznanieichśrodowiskarodzinnego.Wiedzatapozwalanałatwiejszewyłapanienieprawidłowościi przyjęciewłaściwegosposobuoddziaływańpedagogicznychzarównonadzieci,jak i rodziców. Ważnym czynnikiem korygowania negatywnych zacho-

163 S. Kawula, J. Brągiel, A.W. Janke, Pedagogika rodziny. Obszary i panorama problema-tyki, Toruń 2004, s. 351.

164 A. Radziwiłł, O współdziałaniu między szkołą a domem, Warszawa 1975, s. 130.165 I. Jazukiewicz, Kompetencje interpersonalne nauczyciela w pedagogicznej relacji

z rodzicami, [w:] Pedagogiczna relacja rodzica-szkoła – dylematy czasu przemian, A.W.Janke(red.),Bydgoszcz1995,s. 165.

166 S. Kawula, J. Brągiel, A.W. Janke, Pedagogika rodziny. Obszary i panorama problema-tyki, Toruń 2004, s. 343.

139


wańczyuświadamianiarodzicompewnychsprawzwiązanychz wycho-waniem jest ich pedagogizacja.

I.Jundziłł,analizująckulturępedagogicznąrodziców,zwróciłauwa-gęnawyraźnąprzewagęelementówemocjonalnychnadintelektualny-mi. Silne podporządkowanie intelektumiłości rodzicielskiej utrudniaim prawidłowe kierowanie rozwojem dziecka oraz odpowiedni dobór środkówi metododdziaływaniawychowawczego167. Taka sytuacja po-woduje,żerodziceczęstopopełniająpodstawowebłędywychowawcze,które zazwyczaj wynikają z braku wiedzy dotyczącej potrzeb dziec-ka oraz swojej roli w procesie wychowania. Autorka w swoje książce podkreśla,żew procesiepedagogizacjirodzicównauczycielw głównejmierzemusizwrócićuwagęna to,że jest toprocesprzedewszystkimtypuemocjonalnego.Rodzicepowinnimiećwiedzędotyczącądzieckaw różnych fazach jego rozwoju, a takżepodstawowąwiedzęo sposo-bach kierowania nim168.

Stanisław Kawula napisał, że pedagogizacjama przyczynić się dostałegopodnoszenia stopnia refleksyjności rodzicóww ichdziałalno-ściwychowawczej.Pedagogizacjamawięcdoprowadzićw rezultaciedousprawnieniawychowawczejdziałalnościrodzinyi jejogólnegowłaści-wego funkcjonowania169. Z tak określonego celu pedagogizacji,wyła-niająsięzadaniadorealizacjidlaosób,którezajmująsiętegorodzajupedagogizacją:

• powinniwskazywaćrodzicomkwestiezwiązanez wychowaniemichdzieci,którychczęstoniesąw staniedostrzecczyteżzrozu-mieć;

• powinniuczyćrodzicówzasady,żepobranąwiedzęo wychowa-niu należy stosować w życiu codziennym;

• powinni wpoić im potrzebę nieustannego samokształcenia siępedagogicznego.

S. Kawula pisze także, że intencje pedagoga w zakresie pedagogizacji rodzicówpowinnyzawieraćnastępującecele:

167 I. Jundziłł, Rola zawodowa pedagoga szkolnego, Warszawa 1980, s. 164.168 Ibidem, s.164169 S. Kawula, Pedagogizacja rodziców…, op. cit., s. 581.


140

• należyposzerzaćpotocznąwiedzęrodzicówo bardziejszczegóło-we elementy wiedzy naukowej bądź popularnonaukowej,

• powinnosięmodelowaćpozytywnewzorcew układachrodzin-nych, jak np. rodzic – rodzic, rodzic – dziecko, dziecko – rodzic itp.,

• trzebazmieniać i wzbogacać sposóbpostępowaniawychowaw-czego w rodzinach, utrwalać ich relacje.

Dla nauczycieli istotna jest wiedza na temat swoich „odbiorców”, a mianowicie rodziców ich uczniów, dotycząca zarówno ich zaawanso-waniaw sferzerodzicielstwa,jaki uwarunkowańspołecznychi środo-wiskowych.Posiadającjużdanąwiedzęnatematrodziców,doktórychmasięodnosićprocespedagogizacji,należyzastanowićsięnadskutecz-nymiformamikontaktu.Trzebapamiętać,żeniekażdysposóbkomuni-kacjiw danejsytuacjimożeprzynieśćpozytywneskutki.Dlategoważnejestwyważeniewszystkichdostępnychform,abymócw jaknajszerszysposób dotrzeć do swoich „odbiorców”.Dowiedzieć się, co rodzicomodpowiadaorazw jakichsytuacjachz nauczycielemczująsiębezpiecz-nie i otwarcie.Tylkodzięki takiejpostawienauczycieli i systematycz-ności w działaniu istnieje możliwość wzbogacenia wiedzy rodzicóww nowe,potrzebneinformacje.

Thomas Gordon, amerykański autor bestsellerowych poradnikówdlarodziców,stwierdził,że„rodzicówsięoskarża,alesięichnieszko-li”170. Dlatego rodzice czasem inaczej postrzegają działanie dla „dobra” dziecka i niechcącynawetwyrządzająmukrzywdę, np. przezwłasnąniekonsekwencję.Maskują swoją bezradnośćwobec problemów, któ-rychniepotrafiąwłaściwiezdiagnozować,a następnierozwiązaćpora-dzićsobiez nimi.Pierwszymkrokiemdorozwiązaniajestuświadomie-nie sobie problemu, dopiero później należy stawić mu czoła. Ogromnie ważnajestmądramiłośćrodzicielskaw rozumieniui zaspakajaniupo-trzebdziecka.Niemniejistotnajestmożliwośćzwróceniasiędokom-petentnej osoby, która może wspomóc rodziców w ich staraniach wy-chowawczych.

Kryzys rodziny, objawiający sięm.in. rosnącymwskaźnikiem roz-wodów, kryzysy gospodarcze, które przynoszą kłopoty materialne i co-

170 T. Gordon, Wychowanie bez porażek, Warszawa 1994, s. 7.

141


razczęstszewyjazdyrodzicówzagranicęw poszukiwaniupracy(nie-kiedyw krajupozostajądzieci–stądokreślenie„eurosieroty”)odbijająsięnakondycjirodziny.Czymbardziejwyczerpanifizycznie,emocjo-nalnie i duchowo są rodzice, tym trudniej wychowywać im dziecko. To odpedagogaoczekujesiękompetencji,skutecznejporadyi informacji.Rodzicomczęstotrudnodostrzeczwiązektrudnościdzieckaz sytuacjąrodzinną.Niezawszepoświęcająmutyleczasu,abypoznaćjegozainte-resowania,potrzeby,problemy,przeżyciaczykontaktyześrodowiskiemspozarodziny.Więzirodzinnecorazczęściejmającharakterformalnyi powierzchowny. Brak wspólnych przeżyć emocjonalnych powoduje, że kontakt pokolenia współczesnych rodziców z ich dorastającymi dziećmi jestniewystarczającyi małoefektywnywychowawczo.

Pedagogizacja jest ważnym czynnikiem korygowania negatywnych zachowańi uświadamianiarodzicompewnychsprawzwiązanychz wy-chowaniem. Powinna ona wskazywać na pojawiające się zagrożeniai związanez nimiskutkiorazwskazywaćsposobypostępowaniaw celuich wyeliminowania. Spotkania nauczycieli z rodzicami pozwalają na zastanowienie się nadprzyczynamiproblemu, szukania sposobu roz-wiązania,pozwalająnaprzedyskutowaniepalącychkwestiii dająokazjędo zintegrowania działań na linii szkoła – rodzice.

Zadaniem pedagogizacji jest zatem spowodowanie, aby rodzice w wychowaniudzieckakierowalisięprzedewszystkimwiedząi umie-jętnościamipedagogicznymi,a nietylkointuicjąi tradycją.Powinnibyćświadomiwłasnejrolirodzicielskiej,znaćpotrzebydziecka,stawiaćja-sne celewychowawcze, umiejętnie nagradzać i karać, interesować sięsprawami dziecka i w prawidłowy sposób okazywać uczucia.

3.2. Formy i metody pedagogizacji

Ogólnie wszystkie metody pedagogizacji można dzielić na specy-ficzne i niespecyficzne.Dometod specyficznychzalicza się te,któremają zastosowanie w jednej dziedzinie wiedzy lub w jednym rodza-judziałalności.Metodyniespecyficznemajązastosowaniew różnychdziedzinach wiedzy i w różnych działaniach. W pracy z rodzicami posługujemysięmetodaminiespecyficznymi.Rozgraniczeniemetod


142

i form nauczania nie zawsze jest przejrzyste, dlatego należy pamię-tać, że metoda nauczania jest to systematycznie stosowany sposób pracynauczycielaz uczniami,umożliwiającyosiągnięciecelukształ-cenia.Formanauczaniazaśoznaczaorganizacyjnąstronęnauczania.Przykładowymi formamipedagogizacji rodzicówsą: rozmowa indy-widualna, wykład, pogadanka, dyskusja, opracowania literatury pe-dagogicznej, zebrania ogólne rodziców, zebrania klasowe, kontakty indywidualne, organizacje rodzicielskie, komitety rodzicielskie, trójki klasowe. Przedstawione metody pracy z rodzicami można uzupełniać i urozmaicaćnaróżnesposobyw zależnościodinwencjiwykładające-go. Zbytnie mnożenie metod czasami może doprowadzić do chaosu, a w konsekwencjidopowstaniawielubłędów.Lepiejjest,gdystosowa-ne są metody znane, wypróbowane i łatwe w użyciu. Kierując kształ-ceniem pedagogicznym rodziców, rozsądniej jest liczyć na ich indy-widualnąpracęw domui takorganizowaćzajęcia,abycałyprogramwyczerpaćw czasieichtrwania.O stopniuopanowaniawiedzybędzieświadczyłowłaściwepostępowaniew stosunkudodziecizarównowła-snych, jak i cudzych.

Właściwewspółdziałanieszkołyz rodzicamizależyodwieluczynni-ków,naktórenależyzwrócićszczególnąuwagę.Niektórez nichsątakważne,żedeterminująskutecznośćpodjętejpracy.Możnazatemmówićo pewnychwarunkach,któresąniezbędnew pedagogicznymkształce-niurodziców.Sątom.in.następujące:

• zasadniczymwarunkiemwspółpracyszkołyz rodzicamijestzgo-dadyrekcjiszkołynaprowadzenietakiejdziałalności,

• ważnajestpierwszaprelekcja,pierwszykontaktz rodzicami,• istotnąsprawąjestzawiadamianierodzicówo mającymsięodbyć

zebraniui formategozawiadomienia,• stałeterminyspotkań,• umiejętne, odpowiednienawiązywanie problematykądobieżą-

cych zainteresowań rodziców,• systematyczneuczestnictworodzicóww kształceniu,• organizowaniewspólnychspotkańrodzicówi ichdzieci,• udostępnianierodzicomliteratury.

143


Zgodnie z przepisamiprawaoświatowego, każda ze szkół opraco-wujewłasneformykontaktówz rodzicami.Niektóreposiadająbogatywachlarzmożliwości,natomiast innezaledwieograniczają siędonaj-prostszychform,częstow żadensposóbniedostosowanychdopotrzebodbiorców, którymi są rodzice.

Głównympodziałemtakichformpedagogizacji(tabelaponiżej)jestpodziałzewzględunawielkośćgrupyosób,doktórychmasięodnosićdanaforma.Wedługtegokryteriumwyróżniamyformygrupoweorazindywidualne.

Formy podziału pedagogizacji

grupowe indywidualne

• spotkania robocze, tzw. wywiadówki

• spotkania towarzyskie• spotkania z ekspertem,

specjalistą• zajęciaotwarte

• rozmowy indywidualne• konsultacje pedagogiczne• wizyty domowe• korespondencja listowna,

elektroniczna• rozmowytelefoniczne

Źródło: opracowanie własne.

Wywiadówkimająnaogółcharakterinformacyjny.Przeważniesąnatyleubogąformą,żenatakichspotkaniachnauczycielprzeważnieprze-kazuje tylko przykre sprawy dotyczące dzieci, jak oceny, złe zachowanie. W żadensposóbniebierzepoduwagęmożliwościprzybliżeniarodzi-cówdosprawbardziejwychowawczych,coczęstobudziu nichniechęćdoszkołyi powodujerezygnacjęz uczestnictwaw takichspotkaniach.

Jednakżezdarzająsięszkoły,w którychnauczycielnawywiadówkachinformujerodzicówo pozytywnychosiągnięciachuczniów,o organiza-cjizajęć,o planowanychprzedsięwzięciachlubciekawychwydarzeniachz życiaklasy.Podczasspotkańroboczychniejednokrotnieprowadzisiępedagogizację rodziców.Udanym sposobem jej przeprowadzenia jestpostawieniei uzasadnienieokreślonegoproblemuo treścipedagogicz-


144

nejw czasieniedłuższymniż10–15minuti podjęciedyskusjinajegotemat łącznie z jej podsumowaniem171.Należypamiętać, że rodzicówinteresuje przede wszystkim praktyczne zastosowanie wiedzy teoretycz-nej,dlategopodczas takichspotkańnależy jaknajwięcejprzekazywaćprzykładów zaczerpniętych z życia rodziny lub szkoły oraz rodzicompozwolić zabierać głos w dyskusji.

Kolejnąz formpedagogizacjigrupowychsąspotkania towarzyskie. Sąoneuzupełnieniemspotkańroboczych.Nanieskładająsięimprezyokolicznościowe oraz spotkania organizowanew szkole z okazji uro-czystości.Takiewydarzenianaogółodbywająsięw miłej,kameralnejatmosferze.Częstoprzykawieczyherbacie.Powodemorganizacjispo-tkańokolicznościowychmożebyćdążenienauczycieladozjednaniaso-bieprzychylnościrodziców.Takaformakontaktuwymagaodnauczy-ciela dużej subtelności orazumiejętności prowadzenia takiej dyskusjibez próby kierowania nią. Spotkania okolicznościowe nie wymagająz góry wyreżyserowanego przebiegu, gdyż byłoby to zaprzeczeniem ich towarzyskiego i kameralnego charakteru. Zagadnienia wychowawcze omawiasięnamarginesiewieluinnychspraw,coniekiedyprzyczyniasiędobardziej skutecznejwymianydoświadczeńpedagogicznychniżformalnie zaaranżowana dyskusja w tym zakresie172. Natomiast spo-tkaniaorganizowanez okazjiuroczystościszkolnychlubklasowychsąprzeważnie inicjowaneprzezwychowawcę, częstoprzyudziale rodzi-ców.Każdez tegotypuuroczystościjestdoskonałymsposobemzapre-zentowaniaprzezuczniów swoichumiejętności i zdolności.Pozwala-ją na ujawnienie przez rodzicami nieznanych im dotąd zainteresowań dziecka. Takie spotkania często przybierają formę wieczorków lite-rackich, wieczoru dobrych manier, pokazów tanecznych połączonych z częściąartystyczną,konkursówczyzawodówsportowych.Spotkaniatepozwalająnapokazanierodzicompewnychformzachowań,którychczęsto nie stosująw swoim życiu, np. kiedy stosować dobremanieryalbow jakisposóbchwalićdzieckozaosiągnięcia.Dziękitakimwyda-rzeniomrodzicemająmożliwośćzaobserwowaniaswoichdzieciw no-wychsytuacjachorazwyeliminowaniauprzedzeńwzględemszkołyczy

171 M. Łobocki, ABC wychowania, Lublin 1999, s. 112-113.172 M. Łobocki, Współdziałanie rodziców i nauczycieli w procesie wychowania, Warsza-

wa 1985, s. 86-87.

145


wychowawcy,cow przyszłościmożepozwolićnauczycielowinalepszykontakt z rodzicami swoich wychowanków. Spotkania z okazji świątogólnoszkolnychsącennerównieżz tegowzględu,że–obokkontaktóww nauczycielami i dziećmi–umożliwiająwzajemnekontaktymiędzyrodzicami – nie tylko rodzicami uczniów z klas równoległych, ale tak-żeklaso różnympoziomiewiekowym.Stwarzatookazjędowymianyzdańnatematwieluspraw,w tymrównieżosobistychdoświadczeń173.

Trzeciąz formpedagogizacjirodzicówwskazanychw powyższejta-beli są spotkania z ekspertem, specjalistą. Jak wiadomo, nauczyciele nie zawsze są w stanie pomóc rodzicom we wszystkich problemach doty-czących ichdzieci.Podczasprocesuedukacjipojawia sięwiele spraw,któreczęstosąpozazakresemkompetencjiwychowawcy.Wtedyteżna-uczyciel może skorzystać z pomocy eksperta lub specjalisty z danego tematu. Są to przeważnie pracownicy szkoły, jak: psycholog, pedagog szkolny czy też bardziej doświadczony nauczyciel, jednakże są przy-padki,w którychkorzystasięz doświadczeniaosóbspozaśrodowiskaszkolnego, np. policjanta, lekarza, prawnika, pracownika naukowego. Zazwyczaj ich udział w sprawie ma miejsce podczas spotkań, których organizatorem jest wychowawca klasy. Takie zebrania polegają przeważ-nienatym,żespecjaliścinajpierwdokładniewysłuchująrodziców,na-stępnieustosunkowująsiędoomawianychprzeznichspraw.Nakoniecudzielają porad, konsultacji na wybrane tematy wychowawcze, lekarskie czy teżorganizacyjne.Ważne jest, aby stworzyćatmosferę sprzyjającąszczerym wypowiedziom.

Szczególnie zalecanymi spotkaniami z ekspertem są zebrania po-święconedokształcaniurodziców,zwłaszczapedagogicznemui psycho-logicznemu. Nabywana podczas ich trwania wiedza sprzyja nie tylko ujednolicaniu reprezentowanych przez rodziców różnych stanowisk na temat wychowania i rozwoju psychicznego uczniów, ale także przyczy-nia siędousprawnieniazarówno ichwspółdziałaniaz nauczycielami,jak i konkretnych poczynań wychowawczych wobec swoich dzieci174. Takie spotkaniawyzwalająw rodzicachaktywność,pobudzają ichdorefleksji.Częstotematytakichwykładów,prelekcjipodająonisaminp.

173 Ibidem, s. 89-90.174 Ibidem, s. 97.


146

w czasie zebrań lub poprzez ankiety, o których wypełnienie proszą wy-chowawcy.

Ważnymi warunkami do spełnienia w trakcie organizacji takich spo-tkańsąnastępujące:

• przygotowaniezbiorutematówinteresującychrodziców;• właściwydobórekspertów;• dbałość o uatrakcyjnienie spotkań np. filmami, prezentacjami

multimedialnymi, wystawkami książek, poradników zgodnych z tematem prelekcji;

• zapewnieniedogodnegoterminudlawiększościzainteresowanych.

Kolejną formą spotkań, podczas której nauczyciel ma możliwośćprowadzenia pedagogizacji rodziców, są zajęciaotwarte.Jesttotakafor-ma kontaktów, w której uczestniczą zarówno dzieci, jak i rodzice. Każ-dy,ktoznatakąformęspotkań,wie,żezajęciaotwartezawszebudziłyi w dalszymciągubudząwielepozytywnychemocjiwśródrodziców,alewywołują obawy u nauczycieli, zwłaszcza młodych, którzy dopiero roz-poczynająswojąpracęzawodową.Przeważniezajęciatakieodbywająsięnaterenieszkoły.Pokazująformępracynauczycieliz dziećmi,ichrela-cji oraz pozwalają rodzicom zaobserwować, jak ich dziecko zachowuje sięnatleklasy.Jednaknajważniejszepodczastakichspotkańjestchybastworzenierodzicom,poprzezudziałw zajęciachotwartych,możliwościśledzeniapostępówwłasnegodzieckaw zakresieosiąganiasprawności:umysłowych, ruchowych, muzycznych, plastycznych itd. Taka formadaje bowiemmożliwość obserwacji całej grupy dzieci w naturalnychwarunkach szkoły.

Ważnąrolęw dokształcaniurodzicówodgrywająformywspółdzia-łaniaindywidualnegopomiędzynauczycielema opiekunamiuczniów.Podczas takich spotkań można poddać analizie zachowanie konkretne-goucznia,stanbytowyjegosamegoi jegorodziny,postępylubtrudno-ściw nauceorazsposobywychowawczerodziców.Niejednokrotniena-uczyciel,któryzapoznasięz sytuacjąrodzinnąucznia,inaczejzareagujenp.nabrakprzygotowaniadozajęćlubwybuchagresji.Ponadtomożezasugerować rodzicom sposoby postępowania w danych sytuacjach.Dlatego też nawiązanie osobistych kontaktów nauczyciel – rodzic za po-średnictwemrozmowyjesttakważne.

147


Zewzględunapoprawęsposobówwychowawczychrodzicówko-rzystne są konsultacje pedagogiczne. Mogą być prowadzone przez nauczyciela,wychowawcęklasowego,dyrektoraszkoły,pedagogalubpsychologa szkolnego. Takie konsultacje nie polegają na udzielaniu radi wskazówek,a naodpowiedzinapytania,któredręcząnauczycielii rodziców.Musząbyćoneefektemwspólnychrozmów,a niejedno-stronnie wygłaszanych rad, jak lepiej wychowywać. Ważne jest, aby w odpowiedni sposób nastawić rodziców do konsultacji. Trzeba wy-eliminować wszelki niepokój rodziców związany z planowanym spo-tkaniem.Należypoinformowaćicho celui przebiegutakiegorodzajukonsultacji.Przygotowującsię,wychowawcamusidokładniezaintere-sowaćsiędzieckiem,dlategoistotnejestzasięgnięcieopiniiu innychnauczycieli, psychologa lub pedagoga szkolnego oraz dokładne prze-analizowanie ocen.

Mieczysław Łobocki175podajekilkazasad,doktórychnależysięza-stosować, aby spotkanie było poprowadzone w sposób dokładny:

• Rozpoczęcie i prowadzenie rozmowy przez nauczyciela, którysiedzinaprzeciw,przybiurku,możeonieśmielićrodziców,znie-chęcićdoszczerościi otwartości,sprawić,żespotkaniestaniesięczystoformalne.

• Wprowadzenie do rozmowy powinno dotyczyć pozytywnych cech ucznia.

• Spośród tematów pojawiających się w trakcie rozmowy należypoczątkowowybraćtendotyczącytrudnościw nauce,zaktóretorodzicmożeoskarżyćszkołę,a niesiebie.

• Należy nawiązać kontakt psychiczny z rodzicami podczas dys-kusji dotyczącej problemów w nauce, ponieważ opowiadanie o trudnościachw zachowaniudzieckajesttematemczęstodośćkrępującymdlarodziców.

• Wychowawcapowinienotrzymaćodrodzicówinformacjeo tym,jak oni postrzegają swoje dziecko i jakimi uczuciami je darzą.

• W trakciewspólnegozastanawianiasięnadmożliwościamipo-konania kłopotów dobrze jest tak pokierować rozmową, by ro-dzicsammógłwskazaćniektóreśrodkizaradcze.

175 Ibidem, s. 109.


148

• Nienależyudzielaćradi wskazówekbezpośrednio,leczjedyniepośrednio–sugerowaćje.

• Rodzice bardziej potrzebują moralnego zrozumienia oraz wspar-cia niż gotowych wskazówek i rad.

• Spotkanie nie powinno trwać dłużej niż 20–30 minut.• Rozmówniepowinnyzakłócićżadneczynnikizewnętrzne.

Kolejnymzesposobównawłaściwykontaktz rodzicamisąwizytydomowe składane przez nauczycieli w domu rodzinnym ucznia. W rze-czywistościjesttoformadośćrzadkospotykana.Niektórzypodkreślają,żeniktniemaprawa ingerowaćw wewnętrzneżycie rodziny, tak jaki nie ma obowiązku odsłaniania przed kimkolwiek swych tajemnic do-mowych176. Należy przyznać, że jest w tym wiele prawdy, stąd też w tym przypadkubardzoważnajestsubtelność.Przedewszystkimniemożnawtargnąć do domu ucznia i przeprowadzić kontroli zaistniałej sytuacji rodzinnej. Taka wizyta może jedynie mieć na celu lepsze nawiązanie kontaktuz rodzinądziecka.Ważnejest,abywystarczającowcześniepo-informowaćrodzicówuczniao chęciodwiedzin,a podczastakiejwizytytrzebapamiętaćo tym,żeby:

• zwracaćuwagęnapozytywnecechydziecka;• unikać ocen negatywnych;• pamiętać,żejestsięgościemi należystosowniezachowywaćsię.

Dla rodziców bardzo ważne jest częste uzyskiwanie informacjio swoimdziecku.Częstokontaktpomiędzynauczycielamia rodzicamiutrudniony jest z powodu dalekiego miejsca zamieszkania, pracy któ-regośz rodzicówzagranicą,niepełnosprawnościlubbrakumożliwościznalezienia czasu, wynikającego np. z posiadania młodszego dziecka itp. Dlatego też istotne jest, aby wychowawca lub nauczyciel prowadził ko-respondencję z opiekunami uczniów.Taka korespondencjamoże byćlistownabądźprzesyłanadrogąelektroniczną,W szkołach stosuje siędzienniczkikorespondencjipomiędzyszkołąa rodzicami.Możnarów-nieżnapisaćlist,w któryminformujesięo ważnychsprawachlubteżza-prosićrodzicanaspotkanie.Niektóreinformacjeprzekazujesięrównież

176 M. Łobocki, ABC…, op. cit., s. 11.

149


za pomocą e-dziennika, coraz bardziej popularnego w szkołach. Tam opiekunmamożliwośćuzyskaniainformacjio ocenachdziecka,uwa-gachdotyczącychzachowania,frekwencjinazajęciachczyćwiczeniachzadanych uczniom do wykonania w domu. Jednakże korespondencja listownalubzapomocąe-mailinajczęściejinformujeo zbliżającymsięterminie zebrania, uwagach, przeważnie negatywnych, dotyczących zachowaniadziecka,a czasemprzypominao koniecznościdokonaniaopłat.

Aby stosowanie korespondencji wzbudziło pozytywne emocje, trze-bapamiętaćo:

• zastosowaniu wszystkich elementów wzajemnego szacunku,• zawarciuokreślonejinformacjii napisaniujejw jasnysposób,• opisaniu wszystkich istotnych wiadomości, zarówno tych do-

brych, jak i złych,• eleganckiejformieedytorskiej,• zachowaniupoufności.

Uzupełnieniemwszystkich dotychczas omówionych form kontak-tówsąrozmowytelefoniczne.Mogąonebyćinicjowaneprzeznauczy-cieli, jak i rodziców. Można wymienić kilka rodzajów takich rozmów. Jedne dotyczą okolicznościowej wymiany informacji o uczniu, innespraw organizacyjnych klasy, a jeszcze inne polegają na udzielaniu po-radwychowawczych.Rozmowy telefoniczne,w którychwymienia sięinformacjeo uczniu, spowodowanesąkonkretnymisytuacjamiw ży-ciudziecka.Rodzicczęstoprzeztelefoninformujewychowawcęo nie-obecnościucznianazajęciach,o przykrychsytuacjachz życia.Oprócztakich niespodziewanych wypadków ten rodzaj rozmów dotyczy rów-nieżpostępówi niepowodzeńw nauce,ważnychwydarzeńz życiaklasy.W procesie pedagogizacji takie rozmowy mają znaczenie, gdyż można przekazaćrodzicominformacjeo ciekawychartykułach,pozycjachlite-rackichbądźteżprogramachtelewizyjnych,audycjachw radiopoświę-conychtematycewychowawczej.Rozmowytelefonicznepolegającenaudzielaniu porad w sprawach wychowawczych są rzadziej stosowane. Przeważnie są to porady specjalistów, takich jak pedagog czy psycholog szkolny.Rodzicemogązgłosićsięz różnymiproblemami,dlategoważnejestpopierwszepoinformowanierodzicówo tym,żemająmożliwość


150

uzyskaniatakiejpomocyprzeztelefonorazodpowiedniedobraniespe-cjalisty,którypełnidyżurtelefoniczny.

Prowadząctakieformypedagogizacji,szkołastajesiębardziejotwar-ta na potrzeby rodziców. Jest w stanie poprawić rozwój swoich uczniów pod względem moralnym, społecznym oraz intelektualnym poprzezpogłębianiewiedzyichrodziców.Należyjednakpamiętać,żetakiefor-my dokształcania rodziców nie dają stuprocentowej gwarancji rzeczy-wistegousprawnieniapracywychowawczej.Częstobywatak,żeosoby,dla których owe spotkania byłyby najbardziej potrzebne, nie uczestni-cząw nich.Jednakżetakiesposobynapedagogizacjęw połączeniuz in-nymi metodami kontaktów szkoły z rodzicami mogą odegrać znaczącą rolęw procesiepoprawyzachowańwychowawczych,zarównow rodzi-nie, jak i w szkole.

3.3. Przykłady pedagogizacji rodziców

Na bycie rodzicem nie trzeba mieć licencji. Do tej niełatwej roli czło-wiekprzygotowujesięw oparciuo wyniesionez własnego,rodzinnegodomudoświadczenia,intuicję,zasłyszanelubobiegoweopinie,niekiedytakże przy pomocy lektury. Tak skomplikowane zadanie jak wychowa-nie własnego dziecka nie wymaga sformalizowanej nauki. Niektórzyrodzice,najczęściejci,którymdodatkowenaukibardzobysięprzyda-ły, sąprzekonanio własnejnieomylności. Jestgruparodziców,którzymartwią się swoimi, częstoprzejściowymi,porażkamiwychowawczy-mi. Chcą zrozumieć, na przykład, jaki wpływ na reakcje ich dziecka ma trudny okres adaptacji w nowej szkole i jak można mu pomóc. Taką in-stytucjąpomocowądostępnądlakażdegorodzicajestszkoła,któramusistworzyć odpowiedni klimat autentycznej współpracy z rodzicami.

Szkolenia

Szkolenia pozwalają na omówienie drażliwych tematów i korzysta-niez wiedzyfachowcównapodstawieliteraturylubw trakciespotkańz fachowcami.Organizowaneprzezszkołępowinnyodbywaćsięw wa-runkach, które dają poczucie partnerstwa, bezpieczeństwa i wspólnej troskio dobrodziecka.Wielkąrolęw tegotypuspotkaniachodgrywa

151


stworzenieodpowiedniej,kameralnej,wręczrodzinnejatmosfery.Moż-na to osiągnąć przez przygotowanie sali: ustawienie krzeseł i stolików w kręgu, tak aby zachowany został kontakt wzrokowy, oraz wspólneprzygotowanie herbaty czy kawy.

Ważny jest model kontaktów pedagoga z rodzicami. Irena Dzierz-gowska – autorka książek i opracowań dotyczących kierowania jednost-kamioświatowymi,a takżestandardówedukacyjnych–zwracauwagę,że aby namówić rodziców do udziału w szkoleniach, lepiej jest zaczynać od wykładowcy spoza szkoły177. Może to być np. psycholog, terapeuta, lekarz,policjant.Stopniowotezajęciamogązacząćprowadzićpedago-dzy szkolni lub inni nauczyciele. Muszą jednak bezwarunkowo dobrze poznać tematykę szkoleń,umiećpracowaćz dorosłymi, łatwonawią-zywaćkontaktorazunikaćpouczaniaz pozycjiformalnegoautorytetu.Nauczycielmusijednakpamiętać,żetoonjestprowadzącymszkoleniei niemożedopuścić,abyprzebiegspotkaniawymknąłsięspodkontroli.

Pożądane jest, aby cykl szkoleń był przygotowany przez pedagoga szkolnegolubnauczycielawychowawcęporozpoznaniugrupyszkole-nioweji uzyskaniuinformacjio nurtującychjąpytaniach.Proponowanatematyka byłaby odpowiedzią na problemy, które wymagają przeanali-zowania. W takim wypadku jest duże prawdopodobieństwo, że te szko-leniaspotkająsięz zainteresowaniemrodziców.

Warsztaty dla rodziców

Specyficzną formąszkoleńsązajęciawarsztatowe.Dobrąpraktykąjest,abyrodzicenapoczątkurokuotrzymaliofertęz tematamii termi-namizajęć.Mogątęlistęmodyfikować,dopisująctetematy,któreuzna-ją za istotne dla siebie. Warsztaty mają charakter wyraźnie użytkowy – dotyczą bezpośrednio kłopotówwychowawczych zainteresowanychrodziców. Przykłady zagadnień omawianych i rozwiązywanych podczas spotkańmogąbyćnastępujące:

• „Co zrobić, gdy dziecko kłamie?”,• „Jakkomunikowaćsięz dzieckiem?”,• „Jakreagowaćnaprzekorę,bunt,negację,gniew?”,

177 I. Dzierzgowska, Rodzice w szkole, Warszawa 1999, s. 95.


152

• „Jakpomócw nawiązaniudobrychkontaktówz rówieśnikami?”,• „Jaknauczyćdzieckosięuczyć?”,• „Jak mówić, żeby dzieci nas słuchały?”,• „Jak uniknąć niebezpieczeństw czyhających w Internecie?”.

Warsztatyprzynosząniepodważalneefekty.Rodzicenietylkolepiejradzą sobie z kłopotami wychowawczymi, ale również podchodzą do nichz większymdystansem.Podczaspracyw grupieinnirodziceprze-konująsię,żeichproblemyniesąodosobnionei niezawszezawinione.Istotnym elementem tych spotkań „jest wyzwolenie i wykorzystanie siły twórczej drzemiącej w rodzicach – ich pomysłów, entuzjazmu, zdolno-ści, doświadczeń życiowych”178.Dzielą sięwłasnymi,wypracowanymisposobami radzenia sobie z dzieckiem. Dobrze, jeżeli ta sama grupa spotykasięcykliczniei możeinformowaćsięwzajemnie,jakiedziałaniaudałosięwprowadzićw życie,a z czymbyłytrudności.W trakciećwi-czeńpraktycznychrodzicemogą samina sobiedoświadczyć skutkównajczęściejstosowanychwypowiedzi,jakiekierujądodzieci.Jesttonaj-skuteczniejszysposóbwykorzystaniawiedzyi nabywaniaumiejętnościsprawnego radzenia sobie w sytuacjach trudnych wychowawczo.

Działania wspierające pedagogizację rodziców podejmowane w bibliotece szkolnej

Dowzbogaceniaświadomościpedagogicznejrodzicówmożeprzy-czynić się biblioteka szkolna, w której gromadzone sąm.in. różnegotypu dokumenty (zarówno tradycyjne, jak i elektroniczne) dotyczącepedagogikii psychologii,udostępnianerównieżrodzicom.Tutajużyt-kownicy mają dostęp do fachowych książek i specjalistycznych cza-sopism poruszających problem metod wychowawczych, poradników dotyczących zapobieganiu patologii społecznych oraz dokumentów regulujących pracę szkoły. Skuteczną reklamą tego typuwydawnictwsą wystawy organizowane przy okazji zebrań z rodzicami. Jest to sto-sownymomentnazachęceniedokorzystaniaz filmotekiDVD.Częstosą to krótkie filmy poruszające ważne dla nastolatków problemy z ich

178 D. Bierowska, O pedagogizacji rodziców słów kilka, „Nowe w Szkole”, nr 3/1998–99, s. 21.

153


punktuwidzenia,któryczęstojestdlarodzicówzaskoczeniem.Dobrymprzykłademsąimpresjefilmowenakręconeprzezmłodzieżi nagrodzo-ne w ramach programu profilaktyczno-edukacyjnego „Sztuka wyboru”. Celemtegoprogramubyłoograniczenienegatywnychzjawiskw środo-wiskumłodzieżyszkółgimnazjalnychi ponadgimnazjalnych.Przedsię-wzięcie ukierunkowane było na przeciwdziałanie zjawisku zażywaniaśrodkówodurzającychi nosiłotytuł„Kręcęfilmy,a niejointy”.

Współczesna biblioteka to także nowoczesne centrum informacjiwyposażonew komputeryz dostępemdoInternetu.Bibliotekarzeszkol-ni,którzynadzorująszkolnecentrainformacjimultimedialnej,jakniktinnyw szkolemajądoświadczeniazwiązanez bezpiecznymInternetem.

W bibliotecemożna równieżuzyskać informacjeo możliwościachuzyskania pomocy psychologicznej i adresy oraz telefony do innychinstytucji pomocowych. Tutaj też można spotkać na dyżurze pedagoga i porozmawiać o kłopotach wychowawczych.

Te pokrótce omówione przykłady działań dowodzą, że pedagogiza-cja rodziców jest zadaniem wszystkich pracowników pedagogicznych w szkole i może być z powodzeniem przez nich realizowana.

3.4. Perspektywy rozwoju pedagogizacji

Pełniejsza realizacja głównego celu pedagogizacji rodziców wymaga stałego usprawnienia jej form organizacyjnych i stosowanychmetod.Jesttokoniecznezewzględunadokonującysięwspółcześniepostępna-ukowo-techniczny, zmiany społeczne i gospodarcze, co z kolei wymaga także przyspieszenia postępu w dziedzinie wychowania179. S. Kawula uważa,żeabytakipostępbyłmożliwydozrealizowania,należyprze-strzegać co najmniej dwóch zasad:

• propagowaćznajomośćnowoczesnychcelówwychowaniawśródwszystkich, którzy mają do czynienia z wychowywaniem dzieci,

• dostarczaćzainteresowanymodpowiednichwskazówek,materia-łówpozwalającychnarealizacjęzałożonychcelów.

179 S. Kawula, Pedagogizacja rodziców, [w:] W.Pomykało(red.), Encyklopedia pedagog-iczna, op. cit., s.584.


154

Należyzwrócićuwagęnaistotnąrolępedagogizacjijakoformydo-skonalenia umiejętności wychowawczych rodziców. Pedagogizacjaw obecnychczasach jestnieodzownymelementemkontaktówpomię-dzy szkołą a domem ucznia. Wnosi wiele pozytywnych zmian w życie każdejzestron.Pozwalazdobyćnowedoświadczenia,wymieniaćpo-glądyorazprowadzidopogłębieniarelacji.

Zadaniapedagogizacjirodzicównaprzyszłośćprzedstawiająsięna-stępująco:

• Zewzględunadużezainteresowanierodzicówchęciąpogłębia-nia swojej wiedzy na temat wychowywania dzieci można jedno-znacznie stwierdzić, że w szkołach musi być prowadzona pedago-gizacja.

• Pedagogizacji nie należy rozumieć jako zwykłe przekazywaniewiedzy,ale jakomożliwośćwymiany informacjio dzieckuorazwspólnego poszukiwania rozwiązań zaistniałych problemów wy-chowawczych.

• Pedagogizacjąnależałobyobjąćrównieżgrononauczycieli,gdyżposzerzenie ich wiedzy pomoże im w podniesieniu swoich kom-petencji oraz polepszeniu relacji z rodzicami uczniów, jak i samy-mi uczniami.

• Ważnejestuświadomienierodzicom,jakważnajestrolaobojgarodzicóww procesie pogłębianiawiedzy dotyczącej sprawwy-chowawczych,ponieważw środowiskudzieckanieodzownajestrola zarówno matki, jak i ojca.

Trudno jest oczekiwać, że w wyniku pedagogizacji rodziców dokona sięnagleradykalnychzmianw dotychczasowymzachowaniui postępo-waniuz dziećmi.Jednakżewydajesię,żedziękistaraniomorazsamemuprocesowipedagogizacjiznaczniełatwiejbędzieopiekunomprzeanali-zowaćwłasnezachowanie,kontrolowaćswojedziałania,korygowaćbłę-dyorazdostrzegaćznaczenieprzekazywanychprzeznauczycieli formwychowywania dzieci.Należywciąć poduwagę również fakt, że nie-jednokrotnie pedagogizacja rodziców sprzyja procesowi pedagogizacji nauczycieli przygotowujących spotkania mające na celu dokształcenie rodziców lub choćby uczestniczących w nich.

155


3.5. Efekty pedagogizacji

Nie brakuje form współpracy partnerskiej między nauczycielamia rodzicami.Zdającsobiejużsprawętakżez istniejącychbarier,któremogązakłócićkontaktmiędzytymidwomajednostkami,możemyjed-noznaczniestwierdzić,żepedagogizacjaprzynosipozytywnekorzyścizarówno dla rodziców, jak i nauczycieli, a co za tym idzie – i dla uczniów.

Najogólniejszym uzasadnieniem pedagogicznej współpracy rodziny zeszkołąjestfakt,żeowawspółpracatopodstawowyczynnikwarunku-jącyprawidłowefunkcjonowanieszkołyi rodziny.Odniejzależyosią-gnięciezasadniczegocelui rozwojuwychowanków.Ponadtowspółpra-caszkołyz rodzinąistotniewpływanapostępyucznióww nauceoraznadoskonalenie ichosobowości, zachowań i charakteru.Harmonijnarelacjamiędzydomema szkołądajerównieższansęciągłegoudoskona-laniasięnauczycielii rodzicówjakowychowawcówodpowiedzialnychza rozwój dzieci i młodzieży.

Oczywiście nie istnieje złoty środek na powodzenie relacji szko-ła – rodzice. Jest jednak wiele czynników, które do tych relacji mogą sięprzyczyniać.Warunkiemdobrejwspółpracydlaosiągnięciazamie-rzonych celów jest traktowanie rodziców z szacunkiem, dbanie o do-bre relacje, przy jednoczesnym budowaniu przez nauczyciela poczucia wsparcia.Komunikacjaukładasięlepiej,kiedyrodzicmaświadomość,żejakzwrócisięo pomocczyradędopedagoga,tobędziewysłuchanyi w sposóbkompetentnyzostaniemuudzielonaporada.Z drugiejzaśstronyrodzicmapoczucieważnościi przynależnościdozespołudziała-jącegonarzeczdobradzieci.Poczuciebyciaczęściągrupymożnatakżepogłębićpoprzezszeregdziałańskierowanychgłówniew stronęrodzi-ca.Należyjednakpamiętać,żeobiezestronpowinnypoczuwaćsiędoodpowiedzialności i mieć świadomość, że tylkodziałania partnerskiemojąracjębytu.S.Wlazłouważa, iżpozytywnestosunkiz rodzicamimożna osiągnąć poprzez:

• oficjalnepodziękowaniazapomoci współpracę,• przekazywanierodzicominformacjio pracyszkoły(np.biuletyn),• umożliwienierodzicomprezentacjiefektówswoichzainteresowań,• udziałrodzicóww imprezachszkolnych,


156

• założenieskrzynkikontaktowej,kontaktinternetowy,• organizowanie„specjalnych”spotkańz rodzicami,• prowadzeniesondaży,wywiadóww celuzebraniainformacji,jak

rodzicepostrzegająszkołę.

Ponadtonauczycielpowinienmiećświadomośćtakżetego,żemusizaangażowaćsięw życieszkoływ takimstopniu,żebyumiećdostosowaćodpowiednie środki zapobiegawczedlaposzczególnych sytuacji, jakiemogą mieć związek z uczniem. Podawanie gotowych rozwiązań nie jest dobrympomysłem.Ograniczaniesiędojednegozesposobówradzeniasobiez problememnierozwiążego,a możenawetgopotęgować.Każ-dy z nas jest inny, różnie reagujemy na trudne sytuacje czy zdarzenia, dlategokreatywność i dostosowanieformpomocyczywspółpracydokonkretnej osoby da poczucie personalizacji. Krytyka mimo wszystko możetakżeprzynieśćkorzyści,należytylkopamiętać,żebywewłaściwysposób jąprzekazywać i umieć siędoniejodnieść.Otwartadyskusjajest kolejnym warunkiem, jaki należałoby spełnić w relacjach rodzic – nauczyciel.Musibyćopartanaszczerości,którąmożemyzyskać,kiedyzaznajomimysięz danymśrodowiskiemuczniai jegorodziną.Pozna-nie strony, która działa dla dobra tej samej osoby, nie stworzy barier komunikacyjnych, a to podstawa przy tego typu relacjach. Budowanie poczucia ważności poprzez uświadomienie praw, jakie mają rodzicei angażowanieichw życieszkołytakżepomożenami zachęcirodzicówdo działań.

Gdyby zebrać w jedną całość wszystkie wypisane sugestie co dowspółpracy, to otrzymamy zarys tego, jak rodzice i nauczyciele powinni współpracowaćzesobą.Relacjemiędzyniminiemusząbyćskompliko-wanei wprowadzaćniezręcznychsytuacji.Wystarcządobrechęci,poka-zanieobustronom,jakiekorzyścipłynąz partnerstwai najważniejsze,codzieckodziękitemuzyska.Jesttodobrypoczątekwspólnychi owoc-nych działań wychowawczych i społecznych. Ważne jest, by uważnie ob-serwować, słuchać ze zrozumieniem, odczuwać i poszukiwać rozwiązań dogodnych dla wszystkich.



157

4. WSPÓŁPRACA RODZINY ZE SZKOŁĄ

SzkołaXXIwiekufunkcjonujew układzie,w którymrodzinacorazczęściej zaniedbuje swą funkcjęwychowawczą.Dzieci i młodzieżwy-magają corazwiększej ilości działańwychowujących, gdyż zasóbwy-noszonychz domuwartości,postaw i zachowańzawieracorazwięcejwzorców społecznie niepożądanych.W przeszłości, gdy wzorce spo-łecznebyływyraziste,hierarchiawartości jednolita i powszechnieak-ceptowana, rola szkoły była dużo prostsza. Zachowania odbiegające od przyjętejnormyspołecznejszkołapoprosturestrykcyjnietępiła.Dzi-siejszaszkołamusistworzyćsystemkomunikacjimiędzyuczestnikamiżycia szkolnego, do którego należą główni klienci szkoły – rodzice, ich dzieci i nauczyciele.

Dzieci i młodzież sprawiające problemy wychowawcze to poważ-nyproblemwspółczesnej szkoły i rodziny.Między tymidwoma śro-dowiskami musi powstać wzajemna relacja, która korzystnie wpłynie na rozwój młodego pokolenia. W ostatnich latach nastąpił kryzys wychowania w rodzinie i znaczny spadek autorytetu rodziców. Coraz częściej słyszy sięo bezradności rodzicówwobecproblemówswoichdzieci. Sami próbują poradzić sobie z zaistniałym problemem, a jeżeli jużprosząwychowawcęo pomoc,niezawszeumieją lubchcą jąwy-korzystać. Wielu rodziców stawia ogólne tezy, że dziecko sprawia pro-blemy wychowawcze, niewielu natomiast szuka realnej przyczyny tych zachowań. Rozwiązanie problemu często wymaga samokrytycyzmuwłasnejosoby i podjęcia skutecznej edukacjiw rodzinieorazwspół-pracy z pedagogami, którzy odpowiadają za wychowanie dzieci poza środowiskiemdomowym.


158

Niktniemawątpliwości, że dla rozwoju człowiekaważna jest ro-dzina.Imsprawniejdziała,tymsilniejszei spójnewewnętrznieosobyw niej wyrastają. Naprzeciw rodzicom wychodzi szkoła, która w ramach pedagogizacji dostarcza im wskazań pedagogicznych dotyczących tego, jakradzićsobiez trudnościami.

4.1. Relacje rodzic – szkoła w ujęciu polskiego prawa oświatowego

Statusprawnyrodzicaokreślająliczneaktyprawneo zasięgueuro-pejskim lub globalnym. Polska z racji swych związków ze Wspólnotą Europejskąi przynależnościdoONZhonorujem.in.:

• PowszechnąDeklaracjęPrawCzłowiekaz 10grudnia1948roku,• EuropejskąKonwencjęo OchroniePrawCzłowiekai Podstawo-

wychWolnościz 4listopada1950roku,• DeklaracjęPrawDzieckaONZz 1959roku,• UchwałęParlamentuEuropejskiegoo WolnościWychowaniawe

Wspólnocie Europejskiej z dnia 14 marca 1984 roku,• Konwencjęo PrawachDzieckaONZz 30listopada1989roku.

Wśród aktówprawnychwewnętrznych (w Polsce), które stanowiąo rodzicach wymienić można m.in.:

• KonstytucjęRzeczypospolitejPolskiej,• Ustawę:Kodekrodzinnyi opiekuńczyz 25lutego1964roku,• Ustawęo systemieoświatyz 7września1991roku.

Konwencja o Prawach DzieckaArt. 18

1. Państwa-Strony podejmą wszelkie możliwe starania dla pełnego uznania zasady, że oboje rodzice ponoszą wspólną odpowiedzial-ność zawychowanie i rozwój dziecka.Rodzice lubw określonychprzypadkach opiekunowie prawni ponoszą główną odpowiedzial-nośćzawychowaniei rozwójdzieckamabyćprzedmiotemichnaj-większejtroski.

159

Współpraca rodziny ze szkołą

2. W celu zagwarantowania i popierania praw zawartych w niniejszej konwencjiPaństwa-Stronybędąokazywałyodpowiedniąpomocro-dzicom oraz opiekunom prawnym w wykonywaniu przez nich obo-wiązków związanych z wychowaniem dzieci oraz zapewnią rozwój instytucji, zakładów i usług w zakresie opieki nad dziećmi.

3.Państwa-Stronybędąpodejmowaływszelkiewłaściwekrokidlaza-pewnienia dzieciom pracujących rodziców prawa do korzystania z usług instytucji i zakładów w zakresie opieki nad dziećmi, do któ-rych są one uprawnione.

Konstytucja Rzeczypospolitej PolskiejArt. 48

1. Rodzice mają prawo do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami.Wychowanietopowinnouwzględniaćstopieńdoj-rzałościdziecka,a takżewolnośćjegosumieniai wyznaniaorazjegoprzekonania.

Art. 533. Rodzice mają prawo do zapewnienia dzieciom wychowania i na-

uczania moralnego i religijnego zgodnie ze swoimi przekonaniami. Przepisart.48ust.1stosujesięodpowiednio.

Art. 724.RzeczpospolitaPolska zapewniaochronęprawdziecka.Każdyma

prawo żądać od organów władzy publicznej ochrony dziecka przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem i demoralizacją.

Ustawa z dnia 7 września 1991 roku o systemie oświatyArt. 18

1. Rodzice dziecka podlegającego obowiązkowi szkolnemu są obowią-zani do:1) dopełnieniaczynnościzwiązanychzezgłoszeniemdzieckadoszkoły;2) zapewnieniaregularnegouczęszczaniadzieckanazajęciaszkolne;3) zapewnienia dziecku warunków umożliwiających przygotowywa-

niesiędozajęć;


160

4)informowania,w terminiedodnia30wrześniakażdegoroku,dy-rektora szkoły podstawowej lub gimnazjum, w obwodzie których dziecko mieszka, o realizacji obowiązku szkolnego spełnianego w sposóbokreślonyw art.16ust.5b.

Ustawao systemieoświatydajerodzicomprawodo:

• udziałuprzedstawicielarodzicóww komisjikonkursowejwybie-rającejdyrektoraszkoły(art.36aust.5pkt2)

• posiadania swoich przedstawicieli w krajowych, wojewódzkichi lokalnychradachoświatowych(art.45–49)

• wyboruswoichprzedstawicielidoskładuradyszkoły(art.51).

4.2. Szkoła jako środowisko wychowawcze

Gdykrągspołecznychdoświadczeńdzieckarozszerza siępozaro-dzinę,wówczas zaczynautożsamiać się ono z innymi osobami spozabliskiegootoczenia.Szkołajestdrugimobokrodzinyśrodowiskiemwy-chowawczym, który wywiera wpływ na dziecko.

Samwyraz„szkoła”pochodziz językagreckiego(schola). Wincenty Okoń definiuje szkołę jako „instytucję oświatowo-wychowawczą zaj-mującąsiękształceniemi wychowaniemdzieci,młodzieżyi dorosłych,stosowniedoprzyjętychw danym społeczeństwie celów i zadańorazkoncepcji oświatowo-wychowawczych i programów; osiąganiu tychcelów służy odpowiednio wykształcona kadra pedagogiczna, nadzór oświatowy,bazalokalowai wyposażenieorazzabezpieczeniebudżetoweze skarbu państwa, samorządów lokalnych lub innych źródeł”180.

W momencie przekroczenia szkoły dzieckownosi do niej cząstkęśrodowiska,w którymfunkcjonuje,spędzaw niejczasi toonadostarczamuwieluprzeżyć,wzbogacao nowedoświadczenia.Młodzieżuczestni-czącw różnychdziedzinachżyciaszkolnego,przygotowujesiędoczyn-

180 W. Okoń, Słownik pedagogiczny, Warszawa 1992, s. 201.

161


negouczestnictwaw życiu społecznym.Działalność szkoły przebiegana dwóch płaszczyznach: dydaktycznym i wychowawczym przy udziale profesjonalnieprzygotowanychpedagogów.Każdątakąplacówkętwo-rzy jej kierownictwo, uczniowie, zespół pedagogiczny, wychowawcy, instruktorzy. Organy szkoły, tj. dyrektor, rada pedagogiczna, rada szko-ły, samorząd uczniowski, rada rodziców, działają zgodnie z warunkami określonymiw statucieszkołyorazw myślustawyo systemieoświaty.

Szkoła jako instytucjama szereg zadańwobec ucznia, dookreślo-nychm.in.w licznychprzepisachprawaoświatowego(Ustawao syste-mieoświaty,RozporządzeniaMinistraEdukacjiNarodowej).W myślzapisów obowiązujących aktów prawnych, szkoła umożliwia uczniowi:

• poznaniei rozumienieświataorazjegokultury,• ujawnienie zainteresowań i uzdolnień,• rozumienie siebie, innych ludzi, ich poglądów,• poszukiwanie duchowych wartości życia oraz kształtowanie

i ocenęwłasnejwartości,rozwijaniepotrzebydoskonaleniasię,• przygotowanie do odpowiedzialnego współtworzenia świata

i odnajdywaniaw nimwłasnegomiejsca;samoidentyfikacjęna-rodową i kulturową,

• kształtowanie postaw patriotycznych, poczucia przynależnościdospołeczności lokalnej,grupyetnicznej,narodu,społecznościmiędzynarodowej,

• zdobycie wykształcenia.

Szkoła zapewnia:• opiekę,przyjazne,bezpiecznei korzystnedlazdrowiauczniawa-

runki edukacji;• poszanowanie praw ucznia;• warunki prawidłowego rozwoju psychofizycznego.

Szkoła wspiera: • rozwój osobowości w zgodzie z własnym systemem wartości,

któryrespektującprawainnych,wartościuniwersalnei przyjętenormy,dajemożliwościsamorealizacji;


162

• aktywnośćpoznawcząi twórczą;• rozwójwrażliwościemocjonalneji wyobraźnispołecznej;• samowychowanie, samokształcenie i kierowanie własnym rozwo-

jem;• prospołeczne i prozdrowotne działania ucznia.

W polskim prawie oświatowym możemy spotkać się z prawamii obowiązkami zarówno po stronie pedagogów i dyrekcji, jak również uczniów i ich rodziny. Wyznaczają one uczniom i nauczycielom nie-zbędnegranice, bezktórychniebyłobymożliwości efektywnejpracy.Szkołazdajesobiesprawę,żeposiadaodpowiednieśrodkidotego,bypedagogizować i dostrzega ich dobrodziejstwo.

4.3. Współdziałanie rodziny i szkoły w procesie nauczania i wychowania

Dzieckow wiekuszkolnympodlegagłówniewpływomdwóchśro-dowisk wychowawczych, jakimi są rodzina i szkoła. Na etapie rozwo-jui kształcenia,wyznaczaniagranici modelowaniaosobowościważnejest, by zbudować wspólny jednolity kierunek działań wychowawczych.

Głównym zadaniem szkoły w Polsce jest przygotowanie dzieci i mło-dzieży do pracy i życia w społeczeństwie. Cel ten można osiągnąć tylko nadrodześcisłejwspółpracyszkołyz domemrodzinnym.Szkołai ro-dzina powinny nie tylko wiedzieć, w jakim zakresie może przejawiać sięichwspółpraca,alerównież,jakjąmożnarealizowaćdlaogólnegodobradziecka.Dobrzewychowanedziecibędąszczęściemnaszej sta-rości,źlewychowane–przyczynąnaszejpóźniejszejniedoli, łez i po-czucia winy w stosunku do innych ludzi i kraju. Chyba wszyscy rodzice pragnąbyćdumni ze swoichdzieci, pragną cieszyć się z ichdobrychpostępóww szkoleorazpoprawnegozachowanianalekcjach,w domu,naulicy.Zdarzasię jednak,żedziecisprawiająrodzicomi nauczycie-lom poważne trudności wychowawcze, przysparzające wiele troski kłopotów – są nieposłuszne, nie respektują poleceń matki i ojca, do starszychosóbodnosząsięopryskliwie,w szkoleosiągająsłabewyniki

163


w nauce itp. Przyczyn takiego stanu rzeczy jest wiele. Jedną z nich jest nieumiejętne postępowanie rodziców z dziećmi.Wypowiedzi niektó-rychrodziców,zmierzającedoprzerzuceniapełnejodpowiedzialnościzawychowaniedziecinaszkołę,sąz gruntufałszywe.Wychowaniedajedobre wyniki wtedy, kiedy zarówno nauczyciele, jak i rodzice wspólnie dbają o dziecko, a ich zabiegi wychowawcze oparte są na wzajemnym zaufaniui porozumieniu.Podstawąautoryteturodzicóww oczachdzie-ci jest dużepoczucie odpowiedzialności zawychowanie.Zdarzają sięwypadki,żezachowaniesięrodzicówwobecsąsiadów,krewnych,zna-jomychjestwysokoniewłaściwe.Dziecko,którewidzizłepostępowanieojca czy matki, słyszy kłótnie, przestaje szanować najbliższych i być im posłuszne. Tacy rodzice tracą w oczach dzieci autorytet, a chcąc go od-zyskać,popełniająwielebłędówwychowawczych.Dążącdo tego, abydziecibyłyposłuszne,osiągająautorytetopartyczęstonaniewłaściwychzałożeniach. Podstawą autorytetu rodzicielskiego może być jedynie ży-ciei pracarodziców,ichpostawaobywatelska,ichpostępowanie.Jeżelirodzicewykonująswojeczynnościuczciwie,rozumniei jeżelistawiająsobiewielkiei piękneceleorazzdająsobiesprawęzeswojegopostępo-wania, to wówczas posiadają prawdziwy autorytet. Praca ojca czy matki powinnaprzedstawiaćsięoczomdzieckajakopoważnai godnaszacun-ku.Autorytet będąmieli tylko ci rodzice, którzydzieciom imponują,którzy budzą w nich szacunek dla własnej pracy, dla własnej postawy moralnej.Dzieciszczycąsięwyglądemrodziców,ichzachowaniemczyteższacunkiem,jakimotaczająichojcalubmatkęsąsiedzii rodziceko-legów.Rodzicepowinniwystępowaćwobecswoichdziecinietylkojakopracownicy na ograniczonym odcinku swego zespołu, ale również jako ci,którymznanesąwydarzeniapolitycznez krajui zeświata,którymznana jest literatura, najnowsza technika. Obywatelska postawa rodzi-cówimponujedziecku.Właśnietacyrodziceciesząsięzawszedużymautorytetem.

By zapewnić sobie jak najpełniejszy autorytet, trzeba przede wszyst-kimwiedzieć,czymżyjei interesujesiędziecko,colubi,czegoniechce,jaksiębawi,coczyta,jakijestjegostosunekdoszkoły,donauczycieli,jakiematrudności,jakzachowujesięw klasie,wśródrówieśnikówitd.Dzieci lubią, gdy rodzice znają ich życie; szanują ich za to. Autorytet opartynaznajomościżyciadzieckaprowadzidoautorytetupomocy.


164

W życiukażdegodzieckazdarzająsięwypadki,kiedyniewieono,jak trzeba postąpić i wtedy potrzebuje rady i pomocy. Być może nie będzieumiałopoprosićo to rodziców, sami rodzicewówczaspowin-nimuprzyjśćz pomocą.Możetobyćbezpośredniarada,nierazżart,polecenie, a może i rozkaz. Gdy rodzice znają swoje dziecko, wiedzą jakmająpostąpić.Nieraztrzebatępomocokazaćw jakiśspecjalnyspo-sób–możetobyćudziałw zabawiedzieci,zaznajomieniesięz kolega-mi dziecka, rozmowa przeprowadzona ze starszym rodzeństwem itp. Pomocdladzieckaniepowinnabyćjednaknatrętna.Należyzostawićmu zawsze samodzielność w wybrnięciu z trudności czy pokonaniuprzeszkód.Trzebajednakobserwowaćdziecko,jakonoprzystępujedorozwiązywania skomplikowanych sytuacji, by w koniecznej potrzebie, gdyjestbezwyjścia,a nawetwpadaw rozpacz,podaćpomocnądłoń.Niekiedy dobrze jest, gdy dziecko czuje i widzi skupioną nad sobą uwa-gęrodziców,ale jednocześniezdajesobiesprawę,żerodziceodniegożądająpracyi niemajązamiaruzaniewykonaćzajęciaanizdjąćz niegoodpowiedzialności.

Zasadaodpowiedzialnościjestważnąpodstawąautoryteturodziciel-skiego.Dzieckowinnozdawaćsobiesprawę,żekierowanienimjestpo-ważnym zadaniem rodziców, za które rodzice są odpowiedzialni przed całymspołeczeństwem.Topoczucieodpowiedzialności jestpodstawąnie tylko pomocy, ale i wymagań. Niekiedy wymagania te powinny być wyrażonew najbardziejstanowczejformie,któraniedopuszczasprze-ciwu.Należyjednakpamiętać,żestawianiewymagańwtedyprzyniesiepożytek,gdyautorytetodpowiedzialnościmocnotkwiw świadomościdziecka.

Współczesnarzeczywistośćedukacyjnaprzekonujeo potrzebiepo-głębionejrefleksjinadroląszkołyi rodzinyw procesiewychowaniai roz-woju młodego człowieka. Rodzina i szkoła to bowiem dwa najważniejsze środowiskawychowawczedziecka,mającedecydującywpływnaprawi-dłowyjegorozwóji funkcjonowaniew społeczeństwie.Współdziałanietych dwóch instytucji jest jednym z istotnych czynników prawidłowego procesu wychowawczego. Wpływa zarówno na kształtowanie osobowo-ścidzieci,ichzachowanie,jaki postępyw nauce.Dajerównieższanseciągłego doskonalenia rodziców i nauczycieli jako wychowawców od-powiedzialnychzawielostronnyrozwójdziecii młodzieży.Efektywność

165


pracywychowawczejzależyw dużejmierzeodsystematyczności,formi metod współdziałania. Współpraca ta zwykle jest rozumiana jako wy-konywanie wspólnych działań służących dobru nie tylko pojedynczego dziecka, ale także ogółu klasy181.

Rodzina stoi na początku drogi rozwoju każdego człowieka. To pierwsze i najważniejsze środowisko odgrywające największą rolęw rozwojuosobowościdziecka.Szkołapojawia siępóźniej, a trafiają-ce do niej dzieckoma już ukształtowane zręby osobowości. Rodzinaprzekazuje wartości społeczne, uczymiłości i szacunku do drugiegoczłowieka.W niejdzieckozdobywaprzyszłąumiejętnośćżyciaw spo-łeczeństwiei wiedzęo otaczającymjeświecie.Rodzinamożepopełnićteżwielebłędówwychowawczych.Brakkonsekwencjiw postępowaniuz dzieckiem,nadmiernapobłażliwośćoraznastawienienakonsumpcyj-nystyl życia tobłędy,którezauważane sąprzeznauczycieli i niestetynie zawsze dostrzegane przez rodziców. Najlepsza praca wychowawcza szkoły nie zastąpi domu rodzinnego182.

Szkoła, przejmując dziecko, ma za zadanie rozszerzyć kapitał rodzi-cielskio wymiarintelektualny.Matakżepogłębićkulturęrodzinnąo wy-miar społeczny. Wychowanie w szkole winno współbrzmieć z wychowa-niem rodzinnym. Szczególniewartościową rzeczą jest, gdy pomiędzyrodzinąa szkołąistniejewspółpraca,uzupełnianiesię,a nierywalizacja.Wzajemnewspółdziałaniei pomocmogąpozwolićnauniknięciewielutrudnościwychowawczych,a niekiedynawettragedii.

Szkoła jako instytucja społecznego kształcenia i wychowania powin-na zapewnić każdemu młodemu człowiekowi odpowiednie warunki dla jego prawidłowego rozwoju i w pełni przygotować go do wypełniania obowiązków rodzinnych i obywatelskich. W każdej szkole trwa nieusta-jąca „lekcja wychowania”, porównywania rzeczywistości do ideałów,programów i celów edukacyjnych, a także życia szkolnego do życia re-alnego. Szkoła stwarza uczniomokazje dowzajemnegopoznania się,dajemożliwośćnawiązanianowychkontaktów.Jednostkazdobywado-świadczeniespołeczne,konfrontujewłasnepoglądyz wartościami in-nych,przezcouczysięnowychzachowań.Dzieckoprzezkontaktz dru-

181 E. Kosińska, Wychowanie przez integrację, „Wychowawca”, nr 1/2000, s. 12-13.182 T.E. Olearczyk, Rodzina i szkoła, „Wychowawca”, nr 3/2000, s. 16–17.


166

gimczłowiekiemkształtujeswojąosobowośći w tensposóbdokonujesięjegoprawdziwyrozwój183.

Szkoła jest miejscem, w którym dokonuje się dzieła wychowaniai w którym obecny jest trud wzrastania nie tylko uczniów, ale także ro-dzicówi nauczycieli.Tonauczycielesąświadkamizmiennościokresówrozwojowych zachodzących w uczniach. Bez wychowania w domu, na którymbazuje szkoła,niebyłobymożliwościpodjęciaprocesusamo-wychowania, który jest procesem wtórnym. W wychowaniu szkolnym rzecząważnąjestwyraźneokreślenieprawi obowiązkówucznia.Wdra-żanie do odpowiedzialności za swoje działanie, za organizację życiaspołecznego szkoły czy klasy jest wprowadzaniem w uspołecznienie młodego pokolenia. Wychowanie do podejmowania obowiązków jest zadaniem zarówno domu, jak i szkoły184.

W placówkach działają aktywnie rady rodziców i rady szkół. Sku-piają one tych rodziców, którymdobro szkoły kojarzy się z wysokimpoziomem kształcenia, atrakcyjnym programem wychowawczym. Działalnośćtychuspołecznionychciałwspomagającychszkołęnabieracorazwiększegoznaczeniaw procesieuspołecznianiaszkół,w którymrodzicjakopetentwcielasięw rolęwspółodpowiedzialnegozaproceswychowania swojego dziecka i proces przygotowania go do przyszłego dorosłego życia.

Szkoła powinna pomagać rodzicom i dlatego jest zobowiązana do ścisłeji dobrejwspółpracyz nimi.Roląszkołyjestlepszepoznanieswo-ichuczniówi ichśrodowiskrodzinnych,byuzupełnićewentualnebrakiwychowawcze rodziny. Dla prawidłowego rozwoju dziecka potrzebne jest współbrzmienie domu i szkoły w zakresie wskazywania zasad, norm i wartości.Szczególniedotyczytouczniów„trudnych”,którymmusipo-móc zarówno rodzic, jak i nauczyciel.

W dzisiejszych czasach proces wychowania młodego człowieka jest szczególnie skomplikowany. Wymaga od rodziców i nauczycieli wielkiej pracyi odpowiedzialności.Szkołajestmiejscem,gdziezachodząrelacjemiędzynauczycielamii uczniami,aletakżemiejscemspotkańi oddzia-ływań nauczycieli i rodziców. To miejsce, w którym podejmowany jest 183 C. Banach, Polska szkoła i system edukacji, Toruń 1995, s. 97.184 T.E. Olearczyk, Rodzina i szkoła, „Wychowawca”, nr 3/2000, s. 16–17.

167


trudwychowania.Rodziciei nauczycielewinnizdawaćsobiesprawę,iżwychowanie nie jest sprawą prywatną, lecz ma wymiar społeczny. Od tego, czy na płaszczyźnie nauczyciele – rodzice występuje zbieżnośćcelówwychowania, zależy, jakiebędą jegoefekty.Celedomu i szkołymogąbyćzbieżnewtedy,kiedyistniejedobrawspółpracamiędzyszkołąi rodziną oraz okazywanie wzajemnego szacunku domu i szkoły185.

Zadaniem szkoły jest zastosowanie takich strategii, które pozwolą przerwać negatywne nastawienie rodziców do nauczycieli i do współ-pracyzeszkołąoraznauczycielidouczniów.Mająoneuświadomićro-dzicom,żeszkołaproponujefaktycznąwspółpracęi liczysięz ichzda-niem. Należy dążyć do tego, aby rodzic nie był w szkole tylko petentem, któryzebraniei rozmowęz nauczycielemlubdyrektoremtraktujejakoprzykrąkonieczność.Nauczycielepowinnibyćzawszeotwarcinapo-trzebyrodzicówi odwoływaćsiędoichpomocyw rozwiązywaniupro-blemów szkoły. Zarówno szkoła, jak i rodzina przeanalizować powinna popełnianebłędy i stopniowojeeliminować–obiestronysąbowiemwspólnie odpowiedzialne za wychowanie dziecka.

Model współczesnej szkoły lansuje wzór nauczyciela otwartego i do-bregopsychologa,którysłużyswojąwiedząi umiejętnościamiwszyst-kim uczniom. Stymuluje ich rozwój oraz inspiruje do pracy twórczej. Nauczyciel taki musi umieć uczyć innowacyjnie, sprawować nie tylko funkcję kształcącą, lecz równieżopiekuńczą.Ważne jest, abynauczy-cieluświadomił sobie,żeodgrywabardzoważnąrolęw życiuswoichuczniów. Pozytywne kontakty z uczniami stymuluje zachowanie na-uczyciela,którysystematyczniebudujeatmosferężyczliwości,szacunkui ciepła, jest bacznym obserwatorem swoich podopiecznych wrażliwym na ich sukcesy i porażki. Nauczyciel powinien czuć swą odpowiedzial-nośćzalosuczniai nieuchylaćsięwykrętamiodtejodpowiedzialności.Prawidłoweoddziaływaniepedagogiczneopierasięprzedewszystkimna poszanowaniu ucznia. Kto nie potrafi autentycznie szanować dziec-ka, interesować się jego losem, nie będzie nigdy skutecznymwycho-wawcą, choćby miał setki innych przymiotów186. Potwierdzają to słowa EwyKosińskiej:„Nieulegajednakwątpliwości,iżw dziedziniewycho-

185 L. Pawelski, Prawdy i fikcje w polskiej oświacie, „Nowa Szkoła”, nr 3/2000, s. 5–6.186 I.Kość,Funkcja opiekuńcza szkoły wobec potrzeb dziecka, [w:] Opieka i wychowanie,

C.Kępski(red.),Lublin1998,s.185.


168

wania społeczeństwo nie zaspokoi swoich potrzeb za pośrednictwempojedynczejinstytucjioświatowej,działającejw izolacjii osamotnieniu.Nauczaniunienadasięcharakteruwychowującego,jeżeliniezaistniejedobrze pojętawspółpraca szkoły z rodziną, placówkamiwychowaniapozaszkolnego,Kościołem,policją,radamiosiedliczygmin, jeżeliniebędąodbudowanedemokratycznestrukturyw funkcjonowaniusamejszkoły i wreszcie gdy zabraknie autentycznego zainteresowania samych nauczycieli”187.

Możliwość współdziałania szkoły z rodzicami wymaga uwzględ-nieniapewnychwarunków,odktórychzależyskutecznośći zakrestejwspółpracy. Zdzisław Sargialis, mówiąc o współpracy szkoły z rodzica-miw zakresiewychowaniai opieki,zwracauwagęnanastępującewa-runki:

• Podstawowymwarunkiemjestrozwijaniei utrzymanieczęstychkontaktów szkoły z rodzicami.

• Włączenie rodziców do realizacji zadań całościowych związa-nych z realizacją programowych zadań opiekuńczo-wychowaw-czych.A niejednostkowychi doraźnych.Inicjatywawinnawyjśćze szkoły.

• Wytworzenie klimatu satysfakcjonowania rodziców z faktu ichuczestnictwa w pracy szkoły.

• Skutecznośćwspółpracyszkołyz rodzicamizależyteżodwarun-ków organizacyjno-materialnych, jakie należy stworzyć podczas różnego rodzaju spotkań.

Z kolei Bolesław Huras uzależnia warunki współpracy szkoły z ro-dzicami od:

• formyzaproszeńnazebrania,• dobregosamopoczuciarodzicóww trakciezebrania,• poruszanianazebraniachklasowychproblemówdotyczącychca-

łej klasy, a nie przypadków indywidualnych,• wyróżnienia rodzicówdziałającychdladobra szkoły czy teżna

rzecz klasy.

187 E. Kosińska, Wychowanie przez integrację, „Wychowawca”, nr 1/2000, s. 12-13.

169


Warunki współdziałania rodziców i nauczycieli są o tyle istotne, że z właściwiezorganizowanejwspółpracytychgrupwynikająważneko-rzyści.MieczysławŁobockiwymienianastępujące:

• lepsze poznanie i rozumienie uczniów przez nauczycieli i rodzi-ców,

• przewartościowaniewzajemnychpostaw,• uzgadnianiedziałańwychowawczych,• udzielaniesobiewzajemnejpomocy,• stwarzaniewłaściwejatmosferywychowawczejw szkolei domu.

Mówiąco warunkachskutecznościwspółdziałaniaszkołyz rodzica-mi w przygotowaniu uczniów do wyboru zawodu, trzeba wspomnieć o pewnychteoretycznychzałożeniach,któresprzyjajątejskuteczności.Doteoretycznychuwarunkowańzaliczasięnastępująceczynniki:

• poziomświadomościwychowawczejrodziców,• jednośćoddziaływaniaśrodowiskaszkolnegoi domurodzinne-

go,• dynamizacjawiedzypedagogiczno-psychologicznej,• właściwemetodypedagogicznegokształceniarodziców,• zasadywłaściwegokontaktunauczycielaz rodzicami.

Szkoła powinna uczyć nie tylko, jak żyć, ale i jak zmieniać życie. To ambitnezadanieszkołamożerealizować jedyniewewłaściwejwspół-pracy z rodzicami uczniów, które należy realizować wg pewnych przy-jętychzasad:

• pedagogizacjarodzicówpowinnabyćprowadzonaw sposóbno-woczesny, zrozumiały i atrakcyjny dla nich,

• poruszana problematyka powinna odpowiadać zainteresowa-niomi potrzebomedukacyjnymrodzicóworazuwzględniaćpro-blemy wychowawcze występujące w danym środowisku szkol-nym,

• ważnymzadaniemdyrektorówszkół jeststworzenieodpowied-nich warunków organizacyjnych do realizowanej systemowo i opracowanej wspólnie z radą pedagogiczną pedagogizacji ro-dziców,


170

• rodziców powinien pedagogizować nie tylko pedagog szkolnypoprzezróżneformydziałań,aletakżeinninauczycieleorazwy-chowawcaklasy,którymanajczęstszykontaktz rodzicamii po-winien im służyć pomocą w rozwiązywaniu problemów dydak-tyczno-wychowawczych,

• rodzicównależyumiejętnieaktywizowaćdowspółpracyzeszko-łą i korzystania z różnychoferowanych im formpedagogizacji,którepowinnysięstaćstałymelementemżyciaszkolnego,

• pedagogizacją należy objąć również nauczycieli, aby poszerzaćichwiedzępsychopedagogiczną i pomócimw poprawierelacjiinterpersonalnych z rodzicami i uczniami. Tematy, które należy wybrać na spotkania z rodzicami:

- omawiające rozwój psychofizyczny dziecka, - poruszające potrzeby dziecka, jego zainteresowania, - dotyczące problemów okresu dojrzewania, - omawiające zagrożenia okresu adolescencji, - dotyczące bezpieczeństwa.• Pedagogizacjarodzicówmusibyćprowadzonaz dużymtaktem.

Mamy bowiem do czynienia z osobami dorosłymi, które posia-dają własne doświadczenia życiowe, wychowawcze, któremająutrwalonepoglądyi postawy.Musimypamiętaćo tym,żerodzicereprezentują różny poziom kulturalny, moralny i intelektualny.

W celunawiązaniabezpośredniegokontaktunauczycielaz rodzica-mi nieodzowne jest -wedługRomanaOssowskiego – uwzględnienienastępującychzasad:

• wzajemnejakceptacji,• sprzyjającychwarunkówzewnętrznych,• wyrównanychpostawemocjonalnych,• komunikatywności,• dyskusyjnościi partnerstwa.

O zasadach współpracy z rodzicami pisze także Helena Izdebska. Za-sadapierwsza–toznajomośćspołecznychuwarunkowańprocesuroz-

171


woju i wychowania dzieci w warunkach współczesnego życia. Autorka kładziedużynacisknarodzinęjakogłównyterenżyciaucznia.W niejbowiemodbijająsięwszystkieprocesyi towarzysząceimzjawiska,którezachodząw całejspołeczności.Drugazasada–toorientacjaw proble-matyce współczesnej rodziny, zachodzących w niej przemianach i ich konsekwencjachdlawychowania.Abynawiązaćdialogześrodowiskiemrodziny uczniów, należy znać problem tych rodzin. Trzecia zasada – to organizowaniekontaktówz rodzicami,a takżeliczeniesięw tychkon-taktach z poziomem intelektualnym rodziców, ich pozycją społeczną, rodzajemwykonywanej pracy.W kontaktach z rodzicami niezbędnajestdelikatnośći takt,życzliwapomoci zachęta,ukazaniekonieczno-ściorazpotrzebywiększegozainteresowaniasięwychowaniem,a takżeliczeniesięz uczuciowymzwiązkiemrodzicówz dzieckiem,z icham-bicjami i oczekiwaniami, jakie z nim wiążą. Nauczyciel powinien być przyjacielem i doradcą rodziny. Przyjazny kontakt z rodzicami w znacz-nymstopniumożeułatwić trudną i odpowiedzialnąpracęnauczycie-la. Ten kontakt nauczyciela z rodziną ucznia wyrasta na płaszczyźnie wspólnego dążenia do możliwie pełnego rozwoju dziecka.

Kilkukrotnie wspomniane zostało, że w procesie kształtowania oso-bowości dziecka niezmiernie istotny jest wspólny, możliwie jednoli-ty kierunek wszystkich poczynań wychowawczych. Jest to tak istotne, bowiem negatywne konsekwencje braku ujednolicenia wpływów są ogólnie znane. Prowadzenie dziecka po dwóch nieskoordynowanych ścieżkachżycia–domoweji szkolnej,czyszerszejśrodowiskowej–dajezawsze minimalne szanse pozytywnych zmian w zachowaniu jednostki.

Jednośćoddziaływańszkołyi domunieoznaczajednakwcaletakie-go samego, identycznego oddziaływania. Inne bowiem zadania ma do spełnienia rodzina, a inne szkoła. Nie chodzi o utożsamianie zadań i ról pełnionychprzezdwaśrodowiska.Szkołai domniepowinnyzatracaćswojejodrębnościi specyfiki.

„Oddziaływanie rodziny na dziecko jest oddziaływaniem angażują-cymcałąosobowość:emocje,intelekt,działanie.Skutecznośćtegood-działywaniazwiększa fakt,że jestonooddziaływaniemw swej istocieindywidualnym,uwzględniającymróżnorodnośćpotrzebi zaintereso-


172

wań,możliwościintelektualnei fizyczne,odmiennościgustów,aspiracjiczłonkówrodziny.Szkołajakośrodowiskowychowawczewnosidoży-cia dziecka wiele innych walorów. Dziecko staje tu wobec zadań stawia-nych wszystkim dzieciom, egzekwowanych i ocenianych nie tylko przez nauczycieli,aletakżeprzezrówieśników.Pozwalatonawprowadzeniew życiedzieckapewnegoobiektywizmui koniecznościprzystosowaniasię dowymagań, do zorganizowanego życia szkolnego, zadań, termi-nów.Ponadtoszkoładostarczadoświadczeńspołecznychwynoszonychz kontaktówz rówieśnikamiczyw organizacjachdziecięcych.Kontaktyteucząfunkcjonowaniai życiaw zespole”188.

Takwięcobateśrodowiska,mimoswychodmiennościw funkcjo-nowaniu,czasemnawetbrakówi niedociągnięć,sąważnew życiudziecii młodzieży. Rodzina stanowi podstawowe ogniwo wychowania. Związ-kimiędzyfunkcjonowaniemobutychinstytucjisąbardzościsłe.Wszel-kieniedostatkiczynieprawidłowościw działaniurodzinyodbijają sięnatychmiastnaterenieszkoły.I odwrotnie–nieprawidłowościw szkoleznajdująswójwyrazw domurodzinnym.Tylko jednośćoddziaływańszkołyi rodzinyoraznajbliższegośrodowiskazapewnićmożepożądanewynikiwychowawcze.Dlaosiągnięciajaknajlepszychwynikóww wy-chowaniu dzieci powinien powstać uzgodniony system oddziaływania wychowawczegow domui w szkole.Obecniemówisięo pedagogiza-cji rodziców, co oznacza o wdrażaniu ich do odpowiedzialnej i trudnej działalnościrzeczywistychwychowawcówmłodegopokolenia.Wspo-maganierodzinyi organizowanieszerokopojętegośrodowiskawycho-wawczegostajesięoczywistąkoniecznością.Celemtegowspółdziałaniapowinno być:

• tworzeniewspólnegoprogramudziałalnościwychowawczejobo-wiązującegow domu,w szkole,a jednocześnieuwzględniającegoróżnorodne i swoiste dla tych instytucji sytuacje;

• ujednoliceniewymagańadresowanychdodzieci;• wspólnadziałalność(szkołyi rodziny)narzeczszkoły,dzielnicy,

osiedla;• niesieniepomocyrodzinomnapotykającymtrudności.

188 J. Maciaszkowa, Współdziałanie szkoły i rodziny warunkiem skutecznego wychow-ania dzieci i młodzieży,„Oświatai Wychowanie”, nr 4/1979, s. 167-168.

173


Byosiągnąćjednośćw oddziaływaniu,niewystarczyżądaćodrodzi-ców by spełniali wymagania szkoły, lecz trzeba pracować z rodzicami w tym kierunku, by rozumieli oni sens i znaczenie tych wymagań oraz byzgodniewspółdziałalizeszkołą.Dlaosiągnięciategoceluniewystar-czą dorywcze, okazjonalne kontakty nauczyciela z rodzicami. Koniecz-nejestpodjęciesystematycznej,planowejakcjipedagogizacjirodziców.

Problemwspółpracymiędzydomema szkołąnależyw pedagogicedo bardzo ważnych. Ta współpraca jest bardzo ważna i potrzebna za-równo rodzicom, jak i nauczycielom. Brak porozumienie i współdziała-niapowodujeosamotnieniedziecka,stawiajeczęstow trudnychsytu-acjach,stajesięźródłemnarastającychkonfliktówi urazów.

Abyrodziceautentycznieodczuwalipotrzebęposzerzaniai wzbogaca-nia posiadanej wiedzy pedagogiczno-psychologicznej, nie może być ona czymśstatycznym.Niepowinnabyćtojedynieznajomośćogólnychprawi prawidłowości psychologicznych czy pedagogicznych. Przedewszyst-kim wiedza musi być dostarczana odbiorcy w tym okresie, gdy odczuwa onwłaśniezapotrzebowanienategorodzajuinformację,gdywie,żejestonapotrzebnai żepomożew rozwiązaniurodzącychsięproblemów.

4.4. Główne formy współpracy szkoły z rodzicami

Żeby rodzice chcieli ze szkołą współpracować, muszą znaleźć w niej odpowiedniklimat.Musząpoczućsiępartneramidyrektorai nauczy-cieli.Nietylkowtedy,gdypotrzebnesąpieniądzelubdodatkoweręcedopracy.Potrzebęuczestnictwarodzicóww życiuszkołymożnazaakcen-towaćpoprzezrealizacjęwspólniewypracowanegoi zaakceptowanegoprogramu wychowawczego szkoły.

Główneformywspółpracymożnaogólniepodzielićna:• doraźne:

- zebrania klasowe, - dni otwarte szkoły, - kontaktykorespondencyjne,telefonicznei osobiste,- uroczystościi imprezyszkolne,


174

• zinstytucjonalizowane:- komitet rodzicielski,- radęszkoły.

Zebrania klasowe

Sątospotkaniaz rodzicami,zwaneczęstowywiadówkami.Odbywa-jąsięprzynajmniejczteryrazyw ciągurokuszkolnego,jednakzazwy-czaj częściej.Biorąw nichudział zazwyczaj rodzice jednejklasy.Do-tycząonespraworganizacyjnych,osiągnięćedukacyjnychuczniów,ichfunkcjonowaniaw społecznościszkolneji ewentualnychtrudnościwy-chowawczych. Na pierwszym zebraniu wychowawca przedstawia har-monogram spotkań na cały rok szkolny wraz z ich tematyką. Zapoznaje rodziców z planem pracy wychowawczej, wewnątrzszkolnym i przed-miotowym systemem oceniania oraz innymi dokumentami związanymi z pracą szkoły, np. procedurami egzaminu gimnazjalnego czy matural-nego, jeżeli takowe są przewidziane w nadchodzącym roku szkolnym. Może poprzedzać je zebranie ogólne wszystkich rodziców, z którymi spotyka się dyrekcja szkoły lub prezydium komitetu rodzicielskiegow celuprzekazaniaważnychinformacji.Właściwiezorganizowanespo-tkanie poprzedza staranna analiza ogólnej sytuacji wychowawczej klasy. Jesttookazjadopoinformowaniao tym,cosiędziejenaforumklasyi szkoły, jakieprzedsięwzięcia są realizowane i jakie sąpotrzeby.Abyspotkania takie nie były prowadzone w sposób szablonowy, rodzice mu-sząmiećmożliwośćkonstruktywnegowpływunatocosiędziejew kla-sie. Ich propozycje powinny być uwzględniane w dalszych poczyna-niachwychowawczych.Atmosferatychspotkańmapozytywnywpływnauaktywnieniesięrodziców.Ważne,abyczulisiępotrzebniszkole,np.w charakterze dodatkowych opiekunów na wycieczkach, dyskotekach, jakogościedzielącysięswoimdoświadczeniemnalekcjachwychowaw-czych lub współorganizatorzy imprez kulturalnych.

W trakcie zebrań klasowych – poza sprawami organizacyjnymi – jest oczywiście miejsce również na pedagogizację rodziców, prowadzonąm.in. w ramach szkoleń, spotkań z ekspertem albo warsztatów.

175


Dni otwarte szkoły

To cykliczne dyżury w określonym dniu i godzinach wszystkichnauczycieli,podczasktórychrodzicemogąspotkaćsięz nimiindywi-dualnie.Jesttookazjadoszczereji nieskrępowanejrozmowynatematdziecka-ucznia. Ponieważ jest to kontakt spersonalizowany, można do-głębnieskupićsięnadobrychi słabychstronachdanegouczniai próbo-wać poszukać konsensusu. Nauczyciel konkretnego przedmiotu i rodzic mogąwspólniezastanowićsię,jakrozwiązaćewentualnyproblem.

Kontakty korespondencyjne i telefoniczne

Tegotypukontaktyodbywająsięnietylkodrogątradycyjną,aleco-razczęściejzapomocąwpisóww dzienniczkuelektronicznym,doktó-regorodzicmacałodobowydostęp.Kontaktytakiewykorzystywanesąwtedy,gdyrodzicwykazujesięobojętnościąwobecrealizowaniaobo-wiązków szkolnych swojego dziecka, nie reaguje na zaproszenia na spo-tkania klasowe lub rozmowy indywidualne. Nie dotyczą one wyłącznie spraw typowo interwencyjnych, których celem jestwyjaśnienie incy-dentów.List,telefonlubdzienniczekelektronicznysąrównieżśrodkiemdoprzekazywaniaszybkiejinformacjint.zebrań,szkoleń,mogąbyćza-proszeniemnauroczystośćszkolnąlubklasową,informacjąo przyzna-niulistugratulacyjnegozaosiągnięciaszkolnedziecka.

Kontakty osobiste

Kontaktywychowawcyz rodzicaminiepowinnykończyćsięnaze-braniach klasowych. Mogą mieć miejsce na terenie szkoły w ramach dni otwartych, w domu rodzicielskim lub na gruncie neutralnym. Najtrud-niejsze zazwyczaj są wizyty domowe, które bywają nieprzewidywalne i mają miejsce wtedy, gdy nie można w żaden sposób nawiązać kon-taktu z rodzicami.Mogą jednakże przynieść spostrzeżenia dotyczącewarunkówegzystencjidzieckai skonfrontowaćwłasneprzypuszczeniaze stanem faktycznym. Owocne w skutkachmogą być przypadkowespotkanianagruncieneutralnym.Rozmowęmożnazacząćodtematówniezwiązanych z dziećmi i dopiero po pewnym czasie skierować na in-teresujące obie strony zagadnienia.


176

Uroczystości i imprezy szkolne

Popularnąformąwłączaniarodzicóww życieklasyi całejszkołyjestzapraszanieichnauroczystościz okazjiświąt,rocznic,rozpoczęcielubzakończenie roku szkolnego.

W szkole,w zależnościodtypu,jestwieleokazji,któremożnawyko-rzystać na zintegrowanie rodziców. Przykładem mogą być pikniki szkol-ne,w którychuczestniczącałerodziny.Atmosferatakichimprezsprzyjanawiązaniumniejformalnychrelacjimiędzynauczycielamia rodzica-mi.W przygotowaniei realizacjęprogramu(np.konkurencjesportowe,występyartystyczne,zabawy)włączająsięwszyscyuczestnicy.Podobnąfunkcjępolegającąnanawiązaniubardziejosobistychkontaktów,któ-reułatwiająwzajemnepoznawaniesięsąkameralnespotkaniaklasowez okazjiświątreligijnych,DniaMatki,Andrzejekitp.Pomocrodzicówjest bezcenna przy okazji „studniówek”, obchodów Dnia Patrona Szkoły lub imprez kulturalnych, takich jak konkursy piosenki, przedstawienia teatralne. Rodzice pomagają uczniom w doborze repertuaru, sugerują strojei wspomagająw ichwykonaniu,zajmująsięwrazzeswymidzieć-mi udekorowaniem sali.

Uczestnictwo uczniów, ich rodziców i nauczycieli w tego typu uro-czystościach i imprezachstwarzawarunkidouczeniasię, jakukładaćdobrestosunkimiędzytymitrzemapodmiotami.

Komitet rodzicielski

Komitet rodzicielski jest organem wewnętrznym szkoły, któregofunkcjonowaniewynikaz ustawyo systemieoświaty.Komitetrodziciel-ski, zwany radą rodziców, jest obok rady pedagogicznej oraz samorządu uczniowskiego trzecim filarem szkolnej struktury organizacyjnej. Sku-pia wybranych demokratyczne przedstawicieli rodziców poszczegól-nych klas. Celem działalności jest zapewnienie współpracy rodzicówz dyrektorem szkoły, radą pedagogiczną, samorządem uczniowskim, organaminadzorującymiszkołęi innymiinstytucjamii organizacjamiw realizacji zadań szkoły. Główne zadania komitetu rodzicielskiego po-legają na współdziałaniu w programowaniu pracy szkoły oraz udziela-niu pomocy w zapewnieniu warunków realizacji zadań dydaktycznych,

177


wychowawczych i opiekuńczych szkoły. Rodzice współuczestniczą w tworzeniu i realizacji programów wychowawczych i profilaktycznych oraz współpracują z organizacjami uczniowskimi działającymi w szko-le. Prezentują opinie i postulaty rodziców wobec dyrekcji i rady peda-gogicznej,a takżewładznadzorującychszkołę.Sąniezastąpienipodczasorganizacjiwszelkichszkolnychprzedsięwzięć.Pozyskująśrodkifinan-sowedlawspieraniaprzedsięwzięćwychowawczo-opiekuńczychszko-ły–funduszkomiteturodzicielskiegojestnierzadkogłównymźródłemunowocześnianiabazydydaktycznej.

Współpraca szkoły, jako placówki edukacyjnej, i rodziców to wy-konywaniewspólnychzadańw imięuzgodnionychi zaakceptowanychprzez obie strony celów. Nie wyklucza to współdziałania na płaszczyź-niejednokierunkowychświadczeń,np.w postaciudzielaniapomocyfi-nansowejbądźrzeczowej.Wybórkonkretnychformwspólnychdziałańoraz ich zakres to wypadkowa wielu czynników: celów nauczyciela, któ-ryrealizujezałożeniasystemuoświaty,jegoprzygotowania,indywidu-alnychpreferencji,warunków,w jakichdziała,potrzebsygnalizowanychprzez rodziców.

4.5. Zasady partnerstwa szkoła – rodzic

Wiadomo już, że rodzice i nauczyciele mają znaczący wpływ na wie-lostronny rozwój ucznia. Aby współpraca była owocnamiędzy nimii urzeczywistniała wyżej wymienione cele, ważne jest przestrzeganie podstawowychzasad.M.Łobockiprzedstawiajenastępująco189:

• zasadapozytywnejmotywacji,• zasadapartnerstwa,• zasadawielostronnegoprzepływuinformacji,• zasadajednościoddziaływań,• zasadaaktywneji systematycznejwspółpracy.

Zasada pozytywnej motywacji – głosi, że skuteczne współdziałanie rodziców i nauczycieli zależy od ich dobrej woli, chęci do działania

189 M. Łobocki, Współdziałanie nauczycieli i rodziców w procesie wychowania, Warszawa 1985, s. 32-25.


178

i świadomościcelowościwzajemnejwspółpracy.Chodzigłównieo to,aby obie ze stron widziały sens w podejmowaniu działań i były optymi-stycznie nastawione na uzyskanie zamierzonych wyników.

Zasada partnerstwa – obejmuje działania obu ze stron na tych sa-mychniemalwarunkachi prawach.Obateśrodowiskapowinnytwo-rzyćswojegorodzajuwspólnotę,któraniebędziefaworyzowaćniektó-rychjejczłonków,a podejmowaniedecyzjiodbywaćsiępowinnopo-przezjednakowyudziałi z pełnąodpowiedzialnością.

Zasada wielostronnego przepływu informacji – polega na systema-tycznej i nieprzerwanejwymianie informacjina tematucznia.Wyko-rzystaniuróżnychformporozumiewaniasięmiędzyróżnymiosobamina wielorakich płaszczyznach.

Zasada jedności oddziaływań – przypomina o obraniu jednakowego kierunkudziałańi o koniecznościrealizowaniaprzezszkołęi rodzicówzgodnychzesobącelówwychowawczych.Ujednoliceniemetodi formpostępowaniaułatwipracęi w jakimśstopniuscaliuczniówzeszkołąi rodziną.

Zasada aktywnej i systematycznej współpracy–odnosisiędopotrze-byczynnegozaangażowaniasięnauczycielii rodzicóww wykonywaniezadań.

Różnorodnywachlarzformwspółpracypozwalanauczycielomi ro-dzicom na sukcesywne podejmowanie kontaktu w celu nawiązania współpracy dla dobra dziecka. W praktyce bywa niestety różnie. Zarów-norodzice,jaki nauczycieleodczuwająw mniejszymlubw większymstopniupotrzebęnawiązywaniawzajemnychkontaktówi podejmowa-niawspółpracy. Czasem obserwuje sięwyraźną niechęć z jednej, jaki drugiej strony, a nieraz działania są partnerskie.

4.6. Bariery we współpracy szkoły i rodziców

Napoczątekwartowyjaśnićpojęciekomunikacji.W literaturzemoż-naspotkaćsięz wielomaopisamitegozagadnienia,jednakwedługmnienajbardziej obrazujący omawiany temat jest cytat z książki Jana Wasz-kiewicza: „Zarówno użycie słowa komunikacja, jak i jego etymologia

179


pokazują, iż termin ten oznacza różnorodne sposoby budowania mniej lub bardziej trwałej wspólnotymiędzy ludźmi. Budowanawspólnotadotyczyć może podzielanych odczuć, przeświadczeń, wartości, zna-czeń, celów działania i samych działań. W pewnych sytuacjach dotyczyć onamożei wspólnejarenywalki,a konstytuującejąwięzidalekiesąodprzyjaźni. Wspólnota, o której mowa, tworzona może być przez prze-mieszczanie i łączenie osób za pomocą urządzeń telekomunikacyjnych bądźzapomocądziałańjęzykowychi innychzachowańsymbolicznych,przenoszących znaczenia”190.

Barierykomunikacyjnenatomiast towszystko to,cozakłócaefek-tywneporozumieniepomiędzynadawcąa odbiorcąkomunikatu.Mogąwynikaćzarównoz błędówpopełnionychprzezjedną,jaki drugąstronęw komunikacji.W niniejszejpracybariery,jakiewystępująw omawia-nymśrodowiskuszkolnym,podzielonezostanąnadwieczęści–wystę-pujące po stronie szkoły i po stronie rodziców.

Bariery współpracy ze strony nauczycieli

Dobrerelacjemiędzynauczycielema rodzicemtopodstawawspół-działania.Nierazzdarzyćsięmoże,żeprzezswojezachowanie,posta-wę świadomączy teżnieświadomązakłócimykanał komunikacyjnyi wtedyefektypracysąniezadowalające.Abyzniwelowaćteprzeciw-ności, należy uświadomić sobie, że one istnieją, są wynikiem róż-nych sytuacji życiowych czy wypalenia zawodowego. Jedną z takich przyczynstojącychnadrodzedobrychrelacjijestlęk,którymożenasparaliżować, ograniczać.Kiedy zapanujenadnami, częstonie jeste-śmyw stanieosiągnąćcelów.Najczęściejwystępującymizdarzeniami,w którychnauczycielowizdarzasięunikaćniektórychformkontaktuz rodzicem, jest obawa przed mniej czy bardziej słusznymi atakami lubagresją,naciskiemzestronygrupy,nerwowośćprzedspotkaniemwiększejliczbyosób.Największyodsetekludzi,nietylkonauczycieli,odczuwa niepokój przed wystąpieniami publicznymi, a takich nie bra-kuje,jeślimasiękontaktz uczniami.Kolejnąważnakwestiąsąsytu-acje, w których nauczyciel ma poczucie ignorowania przez rodziców.

190 J. Waszkiewicz, Jak Polak z Polakiem: szkice o kulturze negocjowania, Warszawa 1997, s. 26.


180

To, co nauczyciel ma do powiedzenia w danej sprawie, nie jest zbyt uważnieodbierane,a wręczbywa i tak,żerodziceniedoceniająza-angażowania,jakiewkładaw swojąpracę.Takiesytuacjepowodowaćmogąu nauczycielaniechęćdopracyczystaraniasię–pocobowiemsięstarać,skororodzicniechceniczyskaćlubwykazujepostawę„I takwiemswoje”.Takiezachowanieuniemożliwiapodjęciedziałańczyja-kiegokolwiek wpływu na rodziców, co w rezultacie stwarza patową sytuację,trudnączęstodorozwiązania.Poczucieporażki,botakczę-stonauczycieleokreślająswójstanwynikającyz brakuefektówswojejpracy, ma swoje konsekwencje i traci na tym głównie uczeń. Nauczy-ciel, który nie jest w stanie dotrzeć do ucznia w żaden sposób, zaczy-nasięfrustrować,a jeśliposiadanp.zbytwysokąambicjęnastawionąna „zwycięstwo”, to doprowadzić tomożew przyszłości dowypale-niazawodowegoi niechęcidopodejmowaniadziałańw późniejszymczasie, zwłaszcza z rodzicami czy uczniami, z którymi obcowanie nie jestsatysfakcjonujące.Wpływnaefektywnośćpracymarównieżsytu-acja osobista pracownika placówki. Kłopoty w domu czy zła sytuacja finansowa mogą kolidować z powierzonymi mu obowiązkami. Takie utrudnienia powodują, że nauczyciel nie posiada wystarczającej liczby czasu i energii na sprawy szkoły.

Bariery, jakieudałonamsięzgromadzić,stanowiąproblemw ko-munikacji,którajesttakważnaw codziennymfunkcjonowaniuzwią-zanymz placówkąoświatową.Uświadomieniesobie,że takoweprze-szkodywystępują,jestjużdobrymkrokiemw kierunkuicheliminacji.

Bariery współpracy ze strony rodziców

Nadrzędnymcelemobustronjestdobrodzieckai jegowszechstron-ny rozwój. Problem jednak tkwi w szczegółach, czyli w tym, co każdy rodzicrozumiepodpojęciem„dobra”.Różnesąprzecieżpoglądyrodzi-cównasprawywychowaniaczyformi jakościprzekazywanychwarto-ścidziecku.Niezawszesąonezgodnez światopoglądemnauczyciela.W takimprzypadkucelestawianeprzezszkołęniepokrywająsięz tymiwyznawanymiprzezrodzinę.Takasytuacjamożedoprowadzićdokon-fliktów, a w rezultacie do wystąpienia różnorodnych zakłóceń w komu-nikacji.

181


Jedną z pierwszych barier, jaka stoi na przeszkodzie dobrym kon-taktomrodzic–szkołasądoświadczeniaz latmłodości.Rodzicemająw pamięciswojewspomnieniaz czasów,kiedysamibyliuczniami–bu-dynek, ławki, dzwonek, kontakty z własnymi nauczycielami. Wchodzą nieświadomiew rolęuczniaonieśmielonegoautorytetemnauczyciela,zapominając,żesąjużdorośli,mająterazinneprawai obowiązki.Biorącudziałw zebraniach,czująsięnieswojo,gdyzasiadająponowniew ław-kach. Sygnały wysyłane przez nauczyciela poprzez zamaszyste gesty rąk lubwskazywaniepalcemposzczególnychuczniówsączęstoodbieranejakogroźbyi powodujązamknięcierodzicanadalszyproceskomuni-kacji.Częste stosowaniekomunikatówparalingwistycznychw postacikrzykliwegointonowaniai częstezawieszaniegłosupowodujązmiesza-niewśródrozmówców.Osobakierującakomunikato takichcechachjestczęstopostrzeganajakodysponującamałymzasobemwiedzybądźwie-dzą tylko powierzchowną. Bywa, iż zarówno nadawcy, jak i odbiorcy nie zawszepoprawnieinterpretująinformacjewynikającez artykulacjioraznie zwracają uwagi na kontekst rozmowy, który jest kluczowy w pro-cesie komunikacji. Nie zawsze też przy okazji takich spotkań rodzice odczuwająpotrzebędziałanianarzeczszkoły.Wynikaćtomożez tego,żebrakjestpodejmowaniaczynnościscalającychwszystkichrodziców.Nieznającsięwzajemnie,nieczująwspólnoty i chęciwspółdziałania.Jeślijużdojdziedonawiązaniainicjatywyprzezrodziców,chcielibyonimiećpewność,żeichstaraniasąpożądane.Widząjednak,żenajważ-niejsze decyzję dotyczące ich dzieci są podejmowane bez brania poduwagęichzdania,więcniechcąuczestniczyćw czymś,coniedajeimszans na autentyczne działanie191.

Kolejną kwestią jest zła organizacja szkoły co do przeprowadzenia rozmów,zebrańczywywiadówek.Brakmiejsci zbytdużejilościczasupowodują, że rodzic nie jest w stanie spytać o wszystkie kwestie, które gointeresują.Chęćporozmawianiaz innyminauczycielamiteżstajesięproblemem w momencie, kiedy presja innych rodziców oczekujących narozmowęz tymsamympedagogiemzmuszanasdopośpiechu.Ogra-niczony czas, duża liczba rodziców– sytuacja staje sięnerwowa.Niedośćdobrewarunkidoprzeprowadzeniaspotkańz rodzicamipozamo-mentamiwyznaczonyminatencel(np.wywiadówka)sprawiają,żetakie

191 P. Ziółkowski, Wybrane kompetencje społeczne, Bydgoszcz 2014, s. 17.


182

rozmowyodbywająsięnakorytarzunajczęściejpodczasprzerw,naktó-rych panuje hałas i ogólny harmider, lub w pokoju nauczycielskim, przy innychosobach.Niedajetotejswobodywypowiedzi.Rodziceczująsięjak intruz i chcąsię jaknajwcześniejwycofać,sądząc,że jest tostrataczasu. Niektórzy rezygnują w takim momencie z podejmowania prób kontaktu,coniejestdobredladziecka.Samirodziceteżczęstoniemajązadużoczasudlanauczycieli.„Wpadają”nachwilę,zamieniąkilkasłów,omówiąparękwestiiorganizacyjnychi niepytająo szczegóły.Możejed-nak nie wynika to wyłącznie z braku czasu po stronie rodzica, a postawa nauczycieli ma także wpływ na takie zachowanie? Bywają bowiem takie sytuacje, w których nauczyciel nie jest odbierany w sposób pozytyw-ny.Jegokompetencjei fakt,żeniewzbudzazaufaniau rodziców,takżepowodują powstawanie barier. Rodzice nie mają przekonania do szcze-rychrozmówz nauczycielem,ponieważniewierząw poprawęsytuacji,a wręczmająobawę,żeewentualnewyartykułowanepodczasrozmowyuwagi wobec szkoły, zostaną w późniejszym czasie użyte przeciwko nim i ichdzieciom.Woląwięcunikaćkontaktuniżurazićnauczyciela,wy-wołującjegoniechęć,zwłaszczajeślimożemiećtonegatywnywpływnasposób traktowania ich dzieci. W przypadku rodziców dziecka z proble-mamiwychowawczymisłuchaniezłychinformacjipowodujeobniżenieichpoczuciawartościjakorodziców.Niechcądoświadczaćprzykrościi – choć wiedzą o problemach dziecka – nie reagują.

Należy także pamiętać, że rodzice różnią się temperamentem, stosunkiem do innych ludzi, poziomem kompetencji społecznych i doświadczeniamiw zakresierelacjiszkoła–rodzina.Diagnozowa-niewspółpracyrodzinyi szkołyuświadamia,żemożeonaprzybieraćpostać:

• partycypacji(współudziału,współdziałania,inspiracji),• przystosowania(akomodacji),• inercji(bierności,obojętności),• opozycji(odrzucenia,sprzecznościinteresów,konfliktu)192.

Partycypacja – oznaczapartnersko-inspiracyjnąpostawę rodzicówwobec zadań szkoły.

192 J. Brągiel, A. Janke, S. Kawula, Pedagogika rodziny, Toruń 2005, s. 209.

183


Akomodacja –poleganapozytywnymprzystosowaniusięrodzicówdowymagańszkoły,jednocześniejednakograniczająsięoniwyłączniedotychzachowań.Cechątejrelacjijestjednokierunkowośćinicjowaniadziałalności–odszkołydorodziców.Wypełnianiepoleceńszkołycodowyposażenia dziecka.

Inercja – przejawiasięw obojętnymstosunkurodzicówdodziałańszkoły. Rodzice nie chodzą na zebrania, nie podejmują wobec swoich dziecipróbuświadamianiai wychowaniaseksualnego.Inicjatywywy-chowawcze mają charakter jednokierunkowy – od szkoły do rodziców, niespotykająsięz akceptacją, są ignorowaneprzezrodziców,niepo-wodujążadnegopozytywnegoodzewu.Jesttowięcpoziompowiązań,który należy ocenić negatywnie.

Opozycja –charakteryzuje się szkodliwymipostawamiwychowaw-czymiczęścirodziców,którew wieluwypadkachgranicząwręczzezja-wiskami patologii opiekuńczo-wychowawczej. To wyraźnie opozycyjne nastawienierodzicówdozadańszkołyuniemożliwiawręczkonstruktyw-ne rozwiązywanie problemów na linii szkoła-dom i nawiązanie dialogu międzytymidwomapodstawowymiśrodowiskamiwychowawczymi193.

Literatura pedagogiczna wyróżnia również kilka typów rodziców w relacjach ze szkołą:

• Rodzic awanturniczy–makłopotyzeznoszeniemfrustracji,nawszystkoreagujewybuchamiwściekłości,próbujewywrzećpre-sjęnanauczycielu,byusunąłźródłodyskomfortui postąpiłwe-dle niekoniecznie słusznej sugestii rodzica. Sądzi, iż wszystkiemu winna jest beznadziejna szkoła, a jego dziecko jest dobre.

• Rodzic bierno-agresywny – nie wyraża swych uczuć wprost. Jego cechącharakterystycznąjestbiernyopór.Spóźniasię,zwleka,za-pomina,krytykujezaplecami.Boisiękonfrontowaćz osobami,od których jest zależny. Nauczyciel uczy jego dziecko i rodzic nie chce popsucia tej relacji.

• Rodzic zależno-roszczeniowy – idealizuje nauczyciela, przypisuje munadzwyczajne umiejętności.Dąży do tego, aby jego relacja

193 A. Kozubska, Wybrane problemy pedagogicznego funkcjonowania nauczyciela-wy-chowawcy, [w:] R. Koc., A. Kozubska, P. Ziółkowski, Nauczyciel w drodze do profes-jonalizmu, Bydgoszcz 2014, s. 125-142.


184

z nauczycielem była jak najlepsza. Zwraca się dowychowawcyz najmniejszymi problemami. Jego oczekiwania wobec nauczy-cielarosnąbardzoszybko.Całąodpowiedzialnośćzaswojetrud-ności próbuje zrzucić nawychowawcę, często przychodzi pozazebraniami do domu nauczyciela.

• Rodzic wielkościowy – to rodzic, który skoncentrowany jest na budowaniuswojegopozytywnegowizerunku(rodzicgwiazda–podczas rozmowy z nauczycielemnp. odbiera telefony, kierujefirmąitp.).Rodzicetacyuważająsięzaosobybezskazy,sądosko-nali, oczekują uznania i podziwu, są dla siebie wyjątkowi, a swoją doskonałość„przelewają”nadziecii wtedykażdąkrytycznąuwa-gępodadresemswoichpociechtraktująjakoataknasiebie.

• Rodzic dramatyzujący – robi wrażenie zrozpaczonego lub pod-ekscytowanego. Rozmowa z takim rodzicem może mieć charak-ter „wylewu rozpaczy” lub „spektaklu ekscytacji”.

• Rodzic kontrolujący – to osoba dążąca do panowania nad sytu-acją.Wykazuje się zamiłowaniemdowładzy i kontroli.Częstopodtymkryjesięniepokóji poczuciebezradności.Częstowywo-łujeu nauczycielazłość.

• Rodzic podejrzliwy–maskłonnościdoobwinianiainnycho po-wodowanie kłopotów własnego dziecka oraz przejawia przesadne zaniepokojenie, że jest ono celowo krzywdzone, krytykowane, wykorzystywane.

• Rodzic wycofany–jestnieśmiały,zagubiony,zawstydzony,z po-czuciem alienacji.Możemiećniskie poczuciewłasnejwartościpłynące z niekorzystnych dla siebie porównań społecznych. Nie lubizabieraćgłosunaforum194.

194 Ibidem.



185

ZAKOŃCZENIE

Partnerstwo i dialog to ogniwa łączące ważne w wychowaniu dzie-cii młodzieżygrupy–rodzicówi nauczycieli.Rzeczywistośćspołecz-na, w jakiej żyjemy, wymaga intensyfikacji działań szkoły w zakresie pedagogizacji dorosłych. Pedagogizacja ta jest jednym z zadań szkoły jakoinstytucjioświatowej,któraz racjiswychfunkcjipowinnaini-cjowaćwspółpracęz rodzicamiuczniów,takżetymi,którzyniewi-dzą potrzeby zaangażowania w życie placówki edukacyjnej, do której uczęszcza ich dziecko.Zadaniemdyrektorów szkół jest stworzeniewarunków organizacyjnych do systemowego realizowania opracowa-nej w ramach rady pedagogicznej pedagogizacji rodziców. Powinna być ona prowadzona w sposób nowoczesny i atrakcyjny, a poruszana problematyka musi odpowiadać potrzebom edukacyjnym rodziców i staćsięstałymelementemżyciaszkolnego.Ważnymelementemjestzdiagnozowaniei uwzględnienieproblemówwychowawczychwystę-pującychw danymśrodowiskuszkolnym.

Rodzicówpowinienpedagogizowaćnietylkowyznaczonyz urzę-du pedagog szkolny, ale także nauczyciel wychowawca, który poprzez najczęstszykontaktz rodzicamimożeimsłużyćpomocąw rozwią-zywaniuproblemów.Należypodkreślić,żejesttonietylkoprzeka-zywaniewiedzyz pozycji„wszechwiedzącego”pedagoga,ale formawymiany informacji o dziecku i wspólnego poszukiwania rozwią-zań problemów wychowawczych. Kształtowanie wzajemnych re-lacjinauczycieli i rodzicówwymagaempatii i zaufania.Nauczycielmusi mieć na uwadze, że wchodzi w interakcje z osobami dorosłymi, z pewnymi doświadczeniami życiowymi, utrwalonymi poglądami i postawami.


186

Środowisko rodzinne, jak i szkolne jest niezwykle ważne dla roz-wojudziecka.Dlategotakbardzopodkreślasięistotnośćwspółpracymiędzynimi.Najważniejszymielementamitychrelacjijestobopólnyszacunek, jasność i czytelnośćprzekazywanych informacji i podej-mowanie działań w zgodzie z sobą na rzecz dziecka. Aby wychowa-nieprzyniosłooczekiwaneefekty,oddziaływanianarodzicówi na-uczycielimusząbyćstałe i systematyczne.W czasachzwiększającejsięliczbyniepełnychrodzin,wzrostupoziomuoczekiwańrodzicówi rodzin,któreniesąw staniewziąćodpowiedzialnościzaprawidło-we wychowanie, wprowadzenie pedagogizacji do szkolnictwa staje siękoniecznością.Gdybyniebyłotakiejpotrzeby,toczypedagodzyzachęcalibyrodzicówdoczynnegoudziałuw życiuszkoły,wprowa-dzaliby bloki tematyczne mające na celu poszerzenie wiedzy i spoj-rzenia na niektóre sytuacje z innego punktu widzenia? Wobec tego nauczycielei rodzicepowinniuświadomićsobiestojąceprzednimizadaniai rozpocząćwprowadzaniew życietakichformwspółpracy,aby były bardziej skuteczne niż do tej pory. Jedynie rozsądna współ-pracamożezagwarantowaćrealizacjęszczytnychcelówpedagogicz-nych, nie tylko w teorii, ale i w praktyce.

Kierunekzmianwewspółczesnejszkolewymagaodejściaodru-tyny i potraktowania rodziców jak autentycznych partnerów, którym naspotkaniachprzekazujesięnietylkospisoceni negatywneuwagio uczniu, ale także elementy wiedzy psychopedagogicznej. Wspólna troskao wychowaniedzieciwymagaczegoświęcejniżjedyniedzia-łalnościnaprawczej–wymagarównieżprewencji.

Pedagogizacja stwarzaokazjędozintegrowanychdziałań i holi-stycznego spojrzenia na dziecko. Konsolidacja działań rodziców i na-uczycieli ma wpływ na równomierny rozwój młodego człowieka.



187

BIBLIOGRAFIA

• AdamskiF.,Socjologia małżeństw i rodzin, wyd. PWN, Warszawa 1984.• Arnetta J.J, Harris J.D., Boguski J., Kryzys rodziny w świetle koncepcji so-

cjalizacji, [w:] Opieka i wychowanie,C.Kępski(red.),wyd.UMCS,Lublin2003.

• BadziukiewiczB.,SałasińskiM.,Vademecum wychowawcy, wyd. Żak, War-szawa 2005.

• BakieraL.,Rodzicielstwo a rozwój dorosłych w wieku średnim, [w:] B. Har-was-Napierała(red.),Rodzina a rozwój człowieka dorosłego, wyd. UAM, Po-znań 2003.

• BakieraL.,Rodzina z perspektywy socjologicznej i psychologicznej: ciągłość i zmiana, „Roczniki Socjologii Rodziny”, wyd. UAM, Poznań 2006.

• Bakiera L., Rozwojowe współoddziaływanie pokoleń w rodzinie. Rodzice w wieku średnim i dorastające dzieci,„Psychologiarozwojowa”,13(1),wyd.UAM, Poznań 2008.

• BakieraL.,Wartość małżeństwa w rozwoju człowieka dorosłego, [w:] B. Har-was-Napierała(red.),Rodzina a rozwój człowieka dorosłego, wyd. UAM, Po-znań 2009.

• BanachCz., Nauczyciel wobec reformy systemu edukacji, „Nowe w Szkole”, nr 7–8/2005.

• BanachC.,Polska szkoła i system edukacyjny, Toruń 1995.• BabiuchM.,Jak współpracować z rodzicami „trudnych” uczniów?, wyd. WSiP,

Warszawa 2007.• BeeH.,Psychologia rozwoju człowieka, wyd. Zysk i S-ka, Poznań 2004.• BielaA.,Rola babci i dziadka w opinii młodzieży, „Problemy Opiekuńczo-

-Wychowawcze”, nr 6/2003.• Bierowska D., O pedagogizacji rodziców słów kilka, „Nowe w Szkole”, nr

3/1998–99.


188

• Błasiak A., Dybowska E., Wybrane zagadnienia pedagogiki rodziny, wyd. WAM, Kraków 2010.

• BocheńskaK.,Mówię do ciebie, człowieku, wyd. WSiP, Warszawa 2003.• Braun-GałkowskaM.,UlfikJ.,Zabawa w zabijanie, oddziaływanie przemocy

prezentowanej w mediach na psychikę dzieci, Warszawa 2000.• BradshawJ.,Zrozumieć rodzinę, Warszawa 1994.• BrągielJ., Zrozumieć dziecko skrzywdzone, Opole 1998.• Brągiel.J.,JankeA.,KawulaS.,Pedagogika rodziny, wyd. Adam Marszałek,

Toruń 2005.• BrzezińskaA.,Psychologiczne portrety człowieka, wyd. GWP, Gdańsk 2005.• BugajskaB.(red.),Młodość i starość: integracja pokoleń, wyd. Zapol, Warsza-

wa 2010.• CiechanowiczW.(red.),Pedagogika. Podręcznik dla szkół medycznych, War-

szawa 2000.• ChrzanowskaD.(red.),50 tajemnic o naszych dzieciach, wyd. Instytut Wy-

dawniczy Związków Zawodowych, Warszawa 1987. • CzapówCz.,Rodzina a wychowanie, Łódź 1978.• CzerwińskiM.,Przemiany obyczaju, Warszawa 1969.• DebesseM.,Etapy wychowania, wyd. WSiP, Warszawa 1982.• DróżdżA.,Mity i utopie pedagogiczne, Wydawnictwo Naukowe Akademii

Pedagogicznej, Kraków 2000.• DyczewskiL., Ludzie starzy i starość w społeczeństwie i kulturze, wyd. KUL,

Lublin 1994. • DyczewskiL.,Więź pokoleń w rodzinie,wyd.OśrodkaDokumentacjii Stu-

diów Społecznych, Warszawa 1976.• DyoniziakR.,IwanickaK.,Karwińska,A.,PucekZ.,Społeczeństwo w proce-

sie zmian. Zarys socjologii ogólnej, wyd. Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych „UNIVERSITAS”, Kraków 1992.

• DzierzgowskaI.,Rodzice w szkole, wyd. CODN, Warszawa 1999.• Dzikomska-KucharzA.,Pedagogizacja rodziców – zadanie szkoły, „Edukacja

i Dialog”, nr 3/2011.• ElliottJ.,PlaceM.,Dzieci i młodzież w kłopocie, wyd. WSiP, Warszawa 2000.• FaberA.,MazlizhE.,Jak mówić, żeby dzieci nas słuchały, jak słuchać, żeby

dzieci do nas mówiły, wyd. Media Rodzina, Poznań 1993.• FilipczukH.,Rodzice i dzieci dorastające,wyd.„NaszaKsięgarnia”,Warszawa

1987.

189

Bibliografia

• FilipczukH.,Rodzina a rozwój psychiczny dziecka, Warszawa 1981.• ForwardS., Toksyczni rodzice, wyd. Agencja Wydawnicza J. Santorski, War-

szawa 1992.• Gajewska G., Pedagogika opiekuńcza: elementy metodyki. Rola dziadków

w opiece nad dzieckiem, wyd. PEKW Gaja, Zielona Góra 2006.• Giza-PoleszczukA.,Rodzina a system społeczny – reprodukcja i kooperacja

w perspektywie interdyscyplinarnej, wyd. UW, Warszawa 2005.• GoodmanN., Wstęp do socjologii, wyd. Zysk i S-ka, Warszawa 2000. • GordonT.,Wychowanie bez porażek w szkole, wyd. IW Pax, 1995.• Goddard Blythe S., Jak osiągnąć sukcesy w nauce?, wyd. PWN, Warszawa 2011.• GórniewiczJ.,Teoria wychowania (wybrane problemy), Warszawa 2008.• GrabowskaG.,BigdaG.,Poradnik metodyczny do pracy z dziećmi sześciolet-

nimi w zakresie przygotowania do nauki szkolnej, wyd. WSP, Słupsk 1988.• GrębskiM.,Sukces na egzaminie, wyd. WSiP, Warszawa 2004.• GuryckaA.,Błąd w wychowaniu, wyd. WSiP, Warszawa 1990.• Harwas-NapierałaB.,Komunikacja interpersonalna w rodzinie, wyd. UAM,

Poznań 2008.• HerbertM., Rozwód w rodzinie. Jak wesprzeć dzieci, Gdańsk 2005.• HurasB.,Warunki współpracy z rodzicami w szkole średniej, „Życie Szkoły”,

nr 1/1983.• HűtherG.,NitschC.,Wspieranie rozwoju dziecka,wyd.Olesiejuk,Műnchen

2004.• JanickaI.,LiberskaH.(red.),Psychologia rodziny, wyd. PWN, Warszawa 2014.• JankeA.W.(red.),Pedagogika rodziny na progu XXI wieku, wyd. Akapit, To-

ruń 2004.• JanuszekH.,SikoraJ.,Podstawy socjologii, Poznań 2000.• Jaworska-WitkowskaM.,Domżał.U.,Dzieci i inicjacja uniwersytecka. Inte-

gralna próba akademicka, WSEZiNS, Łódź 2010.• JazukiewiczI.,Kompetencje interpersonalne nauczyciela w pedagogicznej re-

lacji z rodzicami, [w:] Pedagogiczna relacja rodzic – szkoła: dylematy czasu przemian,JankeA.W.(red.),Bydgoszcz1995.

• JundziłłI.,Rola zawodowa pedagoga szkolnego, Warszawa 1980.• KamińskiA.,Funkcje pedagogiki społecznej, wyd. PWN, Warszawa 1982.• Kawula S.,Diagnozowanie potrzeb opiekuńczo-wychowawczych środowiska

rodzinnego, Toruń 1978.


190

• Klimowicz G., Przeciwko bezradnej samotności, wyd. „Nasza Księgarnia”,Warszawa 1988.

• KocR.,KozubskaA.,ZiółkowskiP.,Nauczyciel w drodze do profesjonalizmu, wyd. WSG, Bydgoszcz 2014.

• KoletyńskaK.,SitkoH.,Spotkania z rodzicami – inaczej, ciekawiej, skutecz-niej, wyd. WSIP, Warszawa 2004.

• Konarzewski K., Podstawy teorii oddziaływań wychowawczych, Warszawa 1997.

• KościńskaE.,Wychowanie przez interakcje, „Wychowawca”, nr 1/2000.• KośćI.,Funkcja opiekuńcza szkoły wobec potrzeb dziecka. Opieka i wychowa-

nie, wyd. UMCS, Lublin 1998.• KowalskiS.,Socjologia wychowania zarysie, Warszawa 1982.• KotłowskiK.,O pedagogicznym kształceniu rodziców, wyd. Państwowe Za-

kłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1968.• KozielskaJ.,PiorunekM.,Skowrońska-PućkaA.,Rodzina, młodzież, dziec-

ko, wyd. UAM, Poznań 2014.• KozubskaA.,ZiółkowskiP.,Artystyczny uniwersytet dziecka i rodzica, wyd.

WSG, Bydgoszcz 2014.• KrzeszewskaB.,Współpraca szkoły z rodzicami w przygotowaniu uczniów do

wyboru zawodu, wyd. WSiP, Warszawa 1989.• Kubiak-SzymborskaE.,ZającD.,Wokół podstawowych zagadnień teorii wy-

chowania, wyd. WERS, Bydgoszcz 2002.• KukołowiczT.,Komplementarność psychosocjologicznego podejścia w anali-

zie funkcji socjalizacyjnej rodziny, [w:] Metodologiczne problemy badań nad rodziną,Z.Tyszka(red.),Poznań1980.

• KwakA.,Rodzina w dobie przemian. Małżeństwo i kohabitacja, wyd. Żak, Warszawa 2005.

• ŁobockiM.,ABC wychowania, Lublin 1999.• ŁobockiM.,Poradnik wychowawcy klasy, wyd. WSiP, Warszawa 1985.• ŁobockiM.,Współdziałanie rodziców i nauczycieli w procesie wychowania,

Warszawa 1985.• Małecka B., Więzi uczuciowe między dziadkami a wnukami, „Problemy

Opiekuńczo-Wychowawcze”.• MarchowM.,Dziadkowie, „Remedium”, nr 6/2005.• MarodyM.,Sens teoretyczny a sens empiryczny pojęcia postawy, Warszawa

1976.

191

Bibliografia

• Mazur J., Przemoc w rodzinie – teoria i rzeczywistość, wyd. Żak, Warszawa 2002.• MilerskiB.,ŚliwerskiB.,Pedagogika, wyd. PWN, Warszawa 2000.• MierzwińskiB.,[w:]Przygotowanie do życia w rodzinie, K. Ostrowska, M.

Ryś (red.), wyd. Oficyna Wydawniczo-Poligraficzna ADAM, Warszawa1997.

• Misiorny-FitzM.,Kultura pedagogiczna rodziny, [w:] Metodologiczne pro-blemy badań nad rodziną,Z.Tyszka(red.),wyd.UAM,Poznań1980.

• MendelM.,Rodzice i szkoła, Toruń 1998.• Mellibruda J., Ludzie z problemami alkoholowymi, wyd. CRSS Warszawa 1996.• MuszyńskiW.(red.),Rodzina w świecie wartości. Religia, praca, czas wolny,

wyd. Adam Marszałek, Toruń 2010.• NiebrzydowskiL.,Psychologia wychowawcza, wyd. PWN, Warszawa 1989.• OlearczykT.E.,Rodzina i szkoła, „Wychowawca”, nr 3/2000.• OkońW.,Wszystko o wychowaniu, wyd. PWN, Warszawa 2009.• PalecznyT.,Sekty, wyd. Universitas, Kraków 1998.• PawelskiL.,Prawdy i fikcje w polskiej oświacie, „Nowa Szkoła”, nr 3/2000.• PielakowaJ.,Jak im pomóc, wyd. PWN, Warszawa 1985.• PilchT,LepalczykI.,Pedagogika społeczna, wyd. Żak, Warszawa 1995.• PlopaM.,Psychologia rodziny: teoria i badania, wyd. Impuls, Kraków 2005.• PlutaA.,Młodzież i dom rodzinny,wyd.NaszaKsięgarnia,Warszawa1979.• PomykałoW.(red).,Encyklopedia pedagogiczna, wyd. Fundacja Innowacja,

Warszawa 1997.• PrejsB.,Subkultury młodzieżowe, wyd. KOS, Katowice 2010.• Przetacznikowa M., Na przełomie dzieciństwa i młodości, wyd. „Książka

i Wiedza”, Warszawa 1972.• PrzetacznikowaM.,WłodarskiZ.,Psychologia wychowawcza, wyd. PWN,

Warszawa 1981.• Pufal-StruzikI.,Agresja i przemoc w szkole. Przyczyny, rozpoznanie, zapobie-

ganie, Kielce 2007.• RachalskaW.,Wybór zawodu w wychowaniu przez pracę w rodzinie, Warsza-

wa 1984.• RadziwiłłA.,O współdziałaniu między szkołą a domem, Warszawa 1975.• RembowskiJ.,Rodzina w świetle psychologii, wyd. PWN, Warszawa 2005.• Rembowski J., Postawy dzieci wobec rodziców i innych członków rodziny,

wyd. UG, Gdańsk 1971.


192

• RembowskiJ.,Więzi uczuciowe w rodzinie, wyd. WSiP, Warszawa 1972. • ReykowskiJ.,O rozwoju osobowości, Warszawa 1976.• RostowskaT.,Konflikt międzypokoleniowy w rodzinie. Analiza psychologicz-

na, Łódź 2001• RostowskaT.,Rozwojowe aspekty transmisji międzypokoleniowej w rodzinie,

[w:] Stan i przeobrażenia współczesnych rodzin polskich, Z. Tyszka (red.),wyd. Centralny Program Badań Podstawowych, Poznań, 1991.

• RybczyńskaI.,Jak być (kochaną) babcią, Warszawa 1976.• RyśM.,Systemy rodzinne. Metody badań struktury rodziny pochodzenia i ro-

dziny własnej, wyd. Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedago-gicznej, Warszawa 2001.

• SantorskiJ.,NiemczyckaK.,Emocje, charaktery, geny, wyd. Czarna Owca, Warszawa 2004.

• SargialisZ.,Współpraca szkoły z rodzicami w zakresie wychowywania i opie-ki, „Życie Szkoły”, nr 12/1980.

• SchafferH.R.,Psychologia dziecka, wyd. PWN, Warszawa 2008.• SeligmanE.P.,MartinD.L.(red.),Psychopatologia, wyd. Zysk i S-ka, Poznań

2005.• SieradzkiA.,Stworzeni do miłości. Jana Pawła II rozmowy z młodymi, War-

szawa – Łomianki 1991.• SiutaJ.(red.),Słownik psychologii, wyd. Zielona Sowa, Kraków 2005.• SpionekH.,Rozwój i wychowanie małego dziecka,wyd.NaszaKsięgarnia,

Warszawa 1967.• SpockB.,Rodzicom o dzieciach, Poznań 1998.• StrykowskiW.,StrykowskaJ.,PielachowskiJ., Kompetencje nauczyciela szko-

ły współczesnej, wyd. eMPi2, Poznań 2007.• SuchodolskiB.(red.),Pedagogika, wyd. PWN, Warszawa 1985.• SusłowskaM.,Psychologia starzenia się, Warszawa 1998.• SyrekE,Teoretyczne standardy zdrowia dzieci i młodzieży a ich środowiskowe

uwarunkowania w rejonie górnośląskim. Studium pedagogiczno-społeczne, Katowice 1997.

• SzabelskaG.,TarasenkoG.(red.),Rodzina współczesna. Portret interdyscy-plinarny, wyd. KPSW, Bydgoszcz 2014.

• Szatur-JaworskaB.,BłędowskiP.,DzięgielewskaM.,Podstawy gerontologii społecznej, Aspra-JR, Warszawa 2006.

• SzczepańskiJ.,Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa 1972.

193

Bibliografia

• SztumskiJ.,Wstęp do metod i technik badań społecznych, wyd. Śląsk, Katowi-ce 2005.

• SzutyJ.,Gdy nauczyciel jest wychowawcą, wyd. PWN, Warszawa 2001.• ŚwidrakE.,Świadomość wychowawcza we współczesnej rodzinie, wyd. KUL,

Lublin 2013.• TavrisC.,WadeC.,Psychologia. Podejścia oraz koncepcje, wyd. Zysk i S-ka,

Poznań 2003.• TillmanD.,Wychowanie w duchu wartości, wyd. WSiP, Warszawa 2004.• TokarskaU., Kultura pedagogiczna rodziców, „Wychowawca”, nr 11/2003.• TyszkaT.,Rodzina we współczesnym świecie, wyd. UAM, Poznań 2002.• TyszkaZ.,Rodzina współczesna – jej geneza i kierunki przemian, [w:] M.

Ziemska, (red.),Rodzina współczesna, wyd. Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2005.

• TyszkaZ.,Rodziny współczesne w Polsce, wyd. IWZZ, Warszawa 1982.• TyszkaZ.,Socjologia rodziny, wyd. PWN, Warszawa 1974.• TyszkaZ.,Model rodziny współczesnej, „Problemy Opiekuńczo-Wychowaw-

cze”, nr 7/1986.• TyszkaZ.,Społeczna przynależność rodziny a system edukacji przedszkolnej,

Poznań 1992.• WiguraK.,Rodzina i dom. Szkoła uczuć, wyd. Instytut Wydawniczy CRZZ,

Warszawa 1977.• WilliamsP.,Dziadkowie na medal, wyd. Helion, Gliwice 2008.• WilkJ.,Pedagogika rodziny. Wybrane zagadnienia, wyd. KUL, Lublin 2002.• WłodowskaZ.,O późnej miłości, „Wychowanie na co Dzień”, nr 4/1995.• Wojciechowska L., Oddziaływania wychowawcze rozwiedzionych matek

a przystosowanie społeczne ich dzieci,[w:]L.Wołoszynowa(red.),Materiały do nauczania psychologii, wyd. PWN, Warszawa 1984.

• Wojciechowska L., Praktyczna wiedza o rozwoju życia rodzinnego, [w:] J. Trempała (red.),Psychologia rozwoju człowieka. Podręcznik akademicki, wyd. PWN, Warszawa 2011.

• WroczyńskiR.,Pedagogika społeczna, wyd. PWN, Warszawa 1985.• ZarzeckiL.,Teoretyczne podstawy wychowania. Teoria i praktyka w zarysie,

wyd. Karkonoska Państwowa Szkoła Wyższa, Jelenia Góra 2012.• ZiemskaM.,Postawy rodzicielskie, wyd. Wiedza Powszechna EAN, Warsza-

wa 2009.• ZiemskaM.,Rodzina i dziecko, wyd. PWN, Warszawa 1986.


194

• ZimbardoP.G.,Nieśmiałość: co to jest? Jak sobie z nią radzić, wyd. PWN, Warszawa 2002.

• ZiółkowskiP.,Komunikacja, [w:] Przewodnik po mentoringu, A.Jeran(red.),wyd. WSG, Bydgoszcz 2013

• Ziółkowski P. (red.), Trening kompetencji rodzicielskich, wyd. WSG, Byd-goszcz 2015.

• ZiółkowskiP.,Wybrane kompetencje społeczne – skrypt dla studentów, wyd. WSG, Bydgoszcz 2014.

• ZnanieckiF.,Socjologia wychowania, wyd. PWN, Warszawa 1973.• ŻebrowskaM.(red.),Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, wyd. PWN,

Warszawa 1980.• Żebrowski J. (red.),Rodzina polska na przełomie wieków – przeobrażenia,

zagrożenia, patologie, wyd. UG, Gdańsk 2006.



195

O autorze

Przemysław Ziółkowski - historyk i pedagog, nauczyciel akademic-ki w Wyższej Szkole Gospodarki w Bydgoszczy, zatrudniony na stano-wisku docenta. Dyrektor Instytutu Nauk Społecznych WSG, Dyrektor MiędzywydziałowegoStudiumPedagogicznegoorazPlacówkiDosko-nalenia Nauczycieli WSG. Absolwent kilku studiów podyplomowych oraz licznych kursów i szkoleń. Kierownik i koordynator projektów edukacyjnych oraz inicjator i popularyzator różnych innowacyjnych form edukacji ustawicznej.Wykładowcaw placówkach doskonalenianauczycieli, twórca wielu programów kursów i studiów podyplomo-wychdlakadroświaty.EkspertMinisterstwaEdukacjiNarodowejorazInstytutu Badań Edukacyjnych. Zainteresowania naukowe to dydaktyka akademicka,samorządnośćuczniowskaorazedukacjaosóbstarszych.Współtwórca pierwszego w Polsce Uniwersytetu Rodzinnego dla dzieci i ich rodziców oraz pierwszego w Bydgoszczy przedszkola akademickie-go. Autor trzydziestu artykułów naukowych, siedmiu książek: Student 50+, poradnik dla organizatorów uniwersytetów trzeciego wieku(2013),Wybrane kompetencje społeczne (2014), Samorząd uczniowski - idee, uwarunkowania i doświadczenia(2014),Teoretyczne podstawy kształce-nia(2015),Poradnik dla organizatora, kierownika i wychowawcy w pla-cówce wypoczynku dzieci i młodzieży oraz kierownika wycieczki szkol-nej (2015),Pedeutologia – zarys problematyki (2016),Uniwersytet dla dzieci (2016),współautorczterechmonografii:Artystyczny uniwersytet dziecka i rodzica(2014),Nauczyciel w drodze do profesjonalizmu (2014),Przewodnik metodyczny dla osób pracujących z wykorzystaniem meto-dy gier diagnostyczno-symulacyjnych (2015),Zrozumienie rynku pracy krokiem do sukcesu (2015)orazredaktorporadnikaTrening kompetencji rodzicielskich(2015).

pedagogizacja rodzicÓw - kpbc.umk.plkpbc.umk.pl/content/180817/pedagogizacja.pdf · rola dziadkÓw...

Documents