1

BOSNA I HERCEGOVINA FEDERACIJA BOSNE I HERCEGOVINE

TUZLANSKI KANTON MINISTARSTVO OBRAZOVANJA/NAOBRAZBE,

NAUKE/ZNANOSTI, KULTURE I SPORTA/ŠPORTA PEDAGOŠKI ZAVOD TUZLA

PREDMETNI ISPITNI KATALOG

ZA OPĆU MATURU B

Bio

logi

ja

Primjenjuje se od juna 2006. godine

2

1. UVOD Eksterna matura u općim gimnazijama TK-a se prvi puta polaže 2006.godine. Ovaj predmetni katalog znanja za eksternu maturu iz biologije namijenjen je učenicima koji su kao predmet za polaganje izbrali biologiju. Sadržaji koji su odabrani za ispitivanje i provjeravanje na maturi predstavljanju najvažnije programske sadržaje iz biologije i osnova su za uspješan nastavak studija prirodnih, biomedicinskih i tehničkih nauka. Provjerom su obuhvaćana i znanja iz obrade rezultata laboratorijskih vježbi koje su učenici radili u toku izborne nastave i priprema za polaganje maturskog ispita. U katalogu je data i organizacija i ocjenjivanje ispita. One su struktuirane tako da omogućavaju ne samo provjeru znanja iz svih oblasti predviđenih Katalogom već i provjeru sposobnosti učenika da povezuju znanja iz različitih oblasti pri rješavanju postavljenih problema. 2.CILJ ISPITA Ovim ispitom se želi provjeriti koliko su znanja koja su učenici usvojili i sposobnosti koje su razvili u skladu sa ciljevima i zadacima koji su postavljeni u proučavanju biologije u toku školovanja u općoj gimnaziji. Po nastavnom planu predviđeno je da ovi učenici imaju ------ čas teorijske nastave i ----- časova laboratorijskog rada. Takav fond je dovoljan za ostvarivanje postavljenih ciljeva. Smatramo su Ministarstvo obrazovanja i škole obavezne uložiti više napora i sredstava za obezbjeđivanje boljih uslova za laboratorijski rad,kako bi se kvalitet učeničkih znanja na tom području poboljšao. 2.1. Ciljevi i zadaci nastave biologije Potrebno je pogodnom kombinacijom teorijskih objašnjenja, demonstracionih ogleda i praktičnog laboratorijskog rada postići da učenici: • razumiju biološke pojave, procese i zakonitosti u skladu sa savremenim naučnim

dostignućima. • sinhronizovano i u potpunoj mjeri, jasno uoči jedinstvo organizacije, funkcionisanje

i kontinuitet žive supstance na molekularnom, ćelijskom, individualnom i grupnom nivou, odnosno u osnovnim stupnjevima ekološke integracije živih i neživih supstanci.

• upoznavanje sa organizacijom i funkcijom ćelije, biohemijskim i biofizičkim procesima i pojavama na kojima počiva.

• sticanje znanja o osnovnim karakteristikama pojedinih grupa organizama, njihovoj filogenezi, biogeografiji, polažaju u prirodi i privrednom značaju.

• shvatanje toka općih fizioloških pojava i procesa u biljnom, životinjskom i ljudskom organizmu.

• usvajanje neophodnih znaja o genetičkoj kontroli i regulaciji organizacoionog i funkcionalnog integriteta i kontinuiteta živih sistama na molekulskom, ćelijskom individualnom i populacijskom nivou, te mogućnostima manipulacije genetičkim materijalom.

3

• Uočavanje jedinstva žive i nežive prirode, odnosno stupnjeva ekološke integracije i međuzavisnosti živih i neživih sistema, procesa kruženja materije i proticanje energije.

• razvijanje ekološke kulture-svijesti, ljubavi i odgovornosti za zaštitu i unapređivanje životne sredine.

• upoznavanje osnovnih dokaza izvora, faktora, tokova i drugih bitnih odrednica procesa organske evolucije.

• upoznavanje sa principima, bionike, savremene biotehnološke proizvodnje i primjenom bioloških agenasa u različitim područjima ljudske djelatnosti.

• formiranje naučnog pogleda na svijet, radnih navika, odgovornog odnosa prema radu, prirodnom, društvenom i radnom okruženju.

• usmjeravanje učenika na samoobrazovanje istraživanje i kreativnost. • razvijati sposobnosti za grupni i ndividulani rad. • razvijati sposobnosti jasnog i preciznog izražavanja, objektivnost, dosljednost i

izdržljivost. • budu dobro pripremljeni za studij prirodnih, biomedicinskih i tehničkih nauka na

univerzitetima • Razvija kod učenika svijest da znanje prelazi granice država i da je jezik nauke

svima razumljiv ako se dosljedno i pravilno koristi

2.2. Područja provjeravanja Provjeravanje znanja iz biologije obuhvata

• Znanje i razumijevanje • Prikupljanje i obradu prirodnog materijala i rješavanje zadataka • Eksperimentalne sposobnosti i vještine

Znanje i razumijevanje: Učenici treba da znaju i razumiju:

• biološke pojave i zakonitosti, definicije, pojmove i teorije • najnovija dostignuća u biologiji i biološkim disciplinama • primjenu bioloških zakona u tehnologiji i njen uticaj na društvo, privredu i životnu

sredinu.

Prikupljanje i obrada prirodnog materijala i rješavanje zadataka Učenici treba da budu sposobni da riječima, ali i na druge načine (crtežom, grafički, tabelarno i pomoću ključa) da:

• prikupe materijal, determinišu ga i odrede sistematsku pripadnost. • da analiziraju i crtežom predstave građu organizama. • da rješavaju zadatke iz genetike, fiziologije i upotrebljavaju znanje, • da uoče jedinstvo u funkcionisanju živog svijeta • pronađu, izaberu, urede i pregledno predstave informacije iz različitih izvora, • na osnovu prikupljenih podatke za uočavanje veza i zakonitosti među

organizmima,

4

Ekperimentalne sposobnosti i vještine Učenici treba da budu sposobni da:

• pravilno rukuje mikroskopom, • da zna napraviti privremene i trajne mikroskopske preparate, • da zna pravilno koristiti laboratorjiske aparate i pribor, • da zna koristiti ključ za određivanje vrsta organizama, • da zna pravilno uraditi disekciju živog materijala, • obrade podatke i pravilno izraze rezultate mjerenja i istraživanja neke biološke

pojave Ove eksperimentalne sposobnosti i vještine, učenici treba da dobiju u toku laboratorijskog rada i izvođenja demonstracionih eksperimenata. U toku laboratorijskog rada učenici treba da što više samostalno rade uz korišćenje uputstava, ako je to potrebno, a u toku demonstracije eksperimenata treba koristiti svaku priliku da neko od učenika učestvuje u realizaciji.

3. NAČIN POLAGANJA ISPITA I OCJENJIVANJE NA ISPITU 3.1. Način polaganja ispita

• ispit se polaže pismeno • polaganje traje 135 minuta • ocjenjivanje na ispitu je eksterno • na ispitu se može raditi naliv perom, hemijskom olovkom, grafitnom olovkom, drvene

bojice, može se brisati gumicom, može se koristiti vlastiti pribor za disekciju, vlastiti džepni kalkulator.

3.2. Vrste zadataka i ocjenjivanje

• Prvi dio – Zaokruži tačan odgovor,sa ponuđenih nekoliko odgovora od kojih je samo jedan tačan, 31 pitanje (31 bod ukupno),

• Drugi dio – Dopuni rečenicu, 10 pitanja (20 bodova ukupno),

• Treći dio – Zaokruži pravilnu tvrdnju, 10 pitanja od kojih su jedna ili dvije tvrdnje tačne

( 5 + 10 =15 bodova),

• Četvrti dio - Pitanja sa slikom, na slici je potrebno obilježiti ili prepoznati određeni problem, 5 pitanja (10 bodova ukupno),

• Peti dio – Riješi zadatak, 3 pitanja rješavanje zadataka iz genetike (15 bodova),

• Šesti dio – Sredi tabelu, navedene podatke razvrstati u odgovarajuće mjesto u tabeli, 3

pitanja (9 bodova ukupno). Ukupan broj bodova za sve zadatke je maksimalno 100.

5

4. SADRŽAJ ISPITA Redni broj

Nastavna oblast i nastavna jedinica Razred

Ciljevi

1. CITOLOGIJA I i III Ishod učenja Učenik treba da bude sposoban da: Historijat citologije

definiše citologiju i zna njenu historiju. zna nabrojati osnovne metode citoloških istraživanja. Organski i neorganski

sastojci ćelije

zna šta su bioelementi i njihovu podjelu

zna osnovne uloge vode u organizmu.

zna nabrojati organski sastav ćelije

zna građu bjelančevina i objasniti peptidnu vezu.

zna podjelu i ulogu bjelančevina.

zna građu masti

zna podjelu i ulogu ugljikohidrata/glicida.

zna osnovne predstavnike monosaharida, disaharida i polisaharida

Tipovi ćelijske organizacije

zna razlike u morfologiji i organizaciji prokariotske i eukariotske ćelije/stanice.

zna razlike u morfologiji i organizaciji biljne i životinjske ćelije.

Zna objasniti postupak pravljenja privremenog preparata pokožice crvenog luka.

Zna na slici obilježiti sve dijelove ćelije.

Citoplazmatske organele

zna oblik, građu i funkciju ćelijskih/staničnih organela. Mitohondrije (hromosomi), endoplazmatska mreža, ribosomi, golđijevo tijelo, lizosomi, centrosomi, plastidi i specijalne ćelijske organele.

Ćelijska membrana zna strukturu i funkciju ćelijske/stanične membrane. Ćelijsko jedro zna strukturu i funkciju ćelijskog/staničnog jedra –

nukleusa. zna definisati pojam koloida i kogulacije. zna definisati osmozu, difuziju i dijalizu. 2. HISTOLOGIJA II i III Ishod učenja Učenik treba da bude sposoban da: Biljna tkiva Zna podjelu biljnih tkiva Zna vrste i ulogu tvornih tkiva Zna vrste i ulogu kožnih tkiva (epiderma) Zna ulogu stoma (puči). Zna izgled i ulogu osnovnog tkiva (parenhima). Zna ulogu i podjelu mehaničkih tkiva. Zna ulogu i sastav floema i ksilema. Zna vrste provodnih snopića i njihov raspored kod

jednosupnica i dvosupnica.

6

Biljni organi Zna ulogu lista i dijelove lista. Zna objasniti pojam heterofilije. Zna objasniti i na slici obilježiti anatomsku građu lista na

poprečnom presjeku. Zna građu i ulogu korijena Životinjska tkiva Zna navesti vrste životinjskih tkiva 3. GENETIKA III i IV Ishod učenja Učenik treba da bude sposoban da: Uvod definiše genetiku i gene i zna šta čini genetički materijal Istorijat otkrića molekule DNK Struktura nukleinskih

kiselina i gena objasni i nacrta polinukleotidnu strukturu lanca DNK i

RNK tačno opiše i nacrta nukleotid DNK i nukleotid RNK zna koje su komplementarne heterociklične baze Replikacija DNK objasni replikaciju (autoduplikaciju) DNK i zna kada se

ona dešava istakne ulogu starih lanaca u sintezi novih Genetička transkripcija zna gdje se vrši transkripcija i ulogu DNK u tom procesu zna gdje se „čuva“ genetička informacija i kakve upute

ona sadrži pomoću primjera raspozna KOD i KODON i šta oni

šifriraju zna šta je produkt transkripcije Genetička translacija zna tačno gdje se vrši biosinteza proteina i ulogu iRNK u

tom procesu prepozna ulogu tRNK i ANTIKODONA, kao i način

vezivanja AK-a Hromozomi i

hromozomske garniture objasni nukleoproteinski sastav i strukturu hromozoma

zna prepoznati tipove hromozoma prema položaju

centromere razlikuje haploidnu i diploidnu hromozomsku garnituru objasni pojam homologinih hromozomima, lokusa i alela zna broj autosoma i polnih hromosoma u gametima i

somatskim ćelijama čovjeka zna pojam kariotipa i kariograma Raspodjela hromozoma

tokom ćeliske diobe može navesti faze mitoze i mejoze i prepoznati ih na slici

da zna razlike između mitoze i mejoze poznaje detaljnije profazu I prve mejotičke diobe Zakonitosti nasljeđivanja zna o Mendelovim ogledima mono i dihibridnog ukrštanja zna o segregaciji i slobodnom kombinovanju gena (I i II

Mendelov zakon) razlikuje pojmove : dominantni i recesivni geni i osobine,

genotip, fenotip, homozigot i heterozigot zna o monogenskom i poligenskom kao i o polnom

vezanom nasljeđivanju Mutacije i nasljedne

bolesti kod ljudi razlikuje modifikacije i mutacije

zna o genskim mutacijama tj. promjeni strukture gena

(alkaptonurija) razlikuje hromozomske i genomske mutacije zna nabrojati mutagene faktore može objasniti hromozomopatije na primjerima : Daunov

sindrom, Tarnerov sindrom i Klinefelterov sindrom zna primjenu amniocenteze

7

4. Biotehnologija i genetičko inžinjerstvo

III i IV Ishod učenja

Učenik treba da bude sposoban da: definiše biotehnologiju definiše genetičko inžinjerstvo i njegovu podjelu objasni tehnologiju rekombinantne DNK, ulogu restriktaza

i ligaza navede primjenu transgenih bakterija u proizvodnji

lijekova prepozna perspektive genetički modifikovanih biljaka u

poljoprivredi

Vježbe

1. Prepoznavanje faza mitoze 2. Prepoznavanje faza mejoze 3. Analiza kariograma čovjeka 4. Primjeri dominantno recesivnog nasljeđivanja

(kod čovjeka: boja očiju i Rh faktor krvnih grupa)

5. Interakcije gena kod: kodominantnog naasleđivanja (ABO sistem krvnih grupa) i intermedijarno nasljeđivanje

6. Dihibridno ukrštanje uz upotrebu Panetove rešetke

7. Polno vezano nasljeđivanje (daltonizam, hemofilija)

8. Genealoški metod i analiza rodoslova (mora znati osnovene genealoške simbole)

5. BIOSISTEMATIKA 11 i III Ishod učenja Učenik treba da bude sposoban da: Uvod u biosistematiku Zna definisti biosistematiku kao nauku Zna podjelu živih bića na pet carstava Virusi Zna građu virusa, pojam infekcije i patogenosti Bakterije Zna podijelu bakterija prema obliku, načinu ishrane i

disanja. Gljive Zna karakteristike gljiva, njihov značaj u prirodi i značaj

za čovjeka Zna podjelu gljiva i glavne predstavnike svake klase 5.1 SISTEMATIKA

BILJAKA

Zna šta su talofite, čime se karakterišu i kako se dijele Alge Zna karakteristike algi, njihov značaj u prirodi, kao i

značaj za čovjeka Zna podjelu algi na odjeljke i glavne predstavnike Lišajevi Zna nastanak lišajeva, značaj za čovjeka Zna šta su kormofite, njihove karakteristike i kako se

dijele Mahovine Zna karakteristike mahovina, smjenu generacija kod

mahovina, njihovu podjelu na dvije klase Papratnjače Zna karakteristike paprati, smjenu generacija, istorijski

razvoj, podjelu na tri klase Sjemenjače Zna karakteristike sjemenjača, rasprostranjenost, podjelu,

karakteristike golosjemenjača, građu cvijeta Zna podjelu pododjeljka Conipherophytina i glavne

predstavnike tri porodice Zna građu cvijeta skrivenosjemenjača i razmnožavanje Zna pojam i građu ženskog gametofita Zna pojam i građu muškog gametofita Zna razlike između jednosupnica i dvosupnica

8

5.2 SISTEMATIKA ŽIVOTINJA

Protozoa navede i prepozna 4 klase praživotinja može razvrstati po klasama:amebe, tripanozom,

paramecijum i plazmodijum zna uzročnika i prenosnika malarije Spongia (Spužve) da na slici prepozna građu Spongia objasni pojam sesilnog oblika Coelenterata (Dupljari) objasni zajedničke odlike spužvi i dupljara (simetrija i

dvoslojna građa tijela) zna klasifikovati dupljare u tri klase razlikuje pojam polipa i meduze Plathelminthes

(pljosnate gliste) može razvrstati životinje u Radiata i Bilateralia

da na slici prepozna metilja i pantljičaru navede način zaraze čovjeka goveđom i psećijom

pantljičarom Nemathelminthes

(Oble gliste) objasni mogućnost zaraze čovjeka dječijom glistom i

trihinom prepozna ljudske organe u kojima parazitira dječija glista i

trihina Anellides

(Člankovite gliste) zna koji tip segmentacije tijela i krvnog sistema imaju

člankovite gliste objasni značenje parapodija i može razvrstati anelide u tri

potklase može opisati značaj kišne gliste za plodnost tla Arthropoda (Zglavkari) zna navesti tjelesne regione zglavkara razvrsta zglavkare u četiri klase Mollusca (Mekušci) navede i razvrsta četiri klase mekušaca zna vrstu lokomotornog organu mekušaca zna o ulozi mekušaca u ljudskoj ishrani i koje se vrste gaje

u kulturi Echinodermata

(Bodljokošci) zna o simetriji tijela bodljokošaca i način kretanja

klasifikuje bodljkošce u pet klasa Chordata (Svitkovci) objasni ime hordata, kao i tip krvnog i nervnog sistema zna podjelu Chordata u četiri osnovne grupe (subphylum-

a) Vertebrata (Craniota) zna podjelu kičmenjaka u šest klasa može razvrstati kičmenjake prema sposobnosti regulacije

tjelesne temperature Pisces (Ribe) zna koji je osnovni kriterijum za klasifikaciju riba zna kakav skelet imaju ajkule i raže

zna nabrojati najpoznatije slatkovodne i morske vrste iz reda Teleostei

Amphibia (Vodozemci) može razvrstati vodozemce u tri reda zna pojam metamorfoze Reptilia (Gmizavci) može klasifikovati recentne gmizavce u četiri reda zna najveće guštere i zmije zna najpoznatije otrovne zmije naše zemlje i svijeta Aves (Ptice) navede tri nadreda klase ptica zna gdje žive pingvini i nojevi, kao i koje su najveće ptice

letačice zna koji je najmnogovrsniji red ptica i može navesti primjere Mammalia (Sisari) objasni stručno ime sisara navede tri potklase sisara i da im zna odlike embrionalnog

razvića može navesti predstavnike iz redova: mesoždera, glodara,

kopitara, papkara i primata

9

Laboratorijske viježbe: 9. Infuzum sijena (uzgajanje i posmatranje Paramecium-a)

10. Disekcija kišne gliste 11. Morfologija insekata 12. Disekcija ribe

6. FIZIOLOGIJA II i III Ishod učenja 6.1 FIZIOLOGIJA BILJAKA Učenik treba da bude sposoban da: Uvod Zna definisati fiziologiju kao nauku Zna definisati homeostazu Zna šta je plazmoliza, deplazmoliza i snaga usisavanja. Zna objasniti mehanizme apsorpcije, transporta i

distribucije vode u biljci. Zna vrste transpiracije Zna definisati autotrofiju, heterotrofiju i miksotrofiju i

objasniti primjere tipova ishrane. Fotosinteza Zna definisati fotosintezu. Zna razlike između hlorofila a i hlorofila b. Zna uloge i vrste fotosintetičkih pigmenata. Zna objasniti svjetlosnu fazu fotosinteze. Zna razlike između ciklične i neciklične fotosintetičke

fosforilacije. Zna objasniti i nacrtati Kelvinov ciklus (C3-put) Disanje Zna objasniti proces glikolize. Zna objasniti i nacrtati shemu Krebsovog citratnog

ciklusa. zna osnovne faze razvića viših biljaka. Fiziologija cvijeta, sjemena

i ploda. Zna objasniti dormanciju i vernalizaciju.

Zna podjelu biljnih hormona i njihovu ulogu. 6.2 FIZIOLOGIJA

ŽIVOTINJA

Funkcionalni sistem informisanja

Zna pojam čula

Zna pojam receptora Zna pojam efektora da objasni refleksne radnje da nabroji vrste regulacije i procesa u organizmu Zna šta su draži zna navesti vrste receptora prema vrsti draži Zna razliku između nadražljivosti i nadražaja da prepozna dijelove oko na slici objasni ulogu štapića i čunića Zna vrste opsina da na slici odredi dalekovidnost i kratkovidnost (vježba) Zna građu čula sluha Zna funkciju Kortijevog organa Nervni sistem Zna građu i funkciju nervne ćelije Zna način prenošenja impulsa objasni akcioni potencijal Zna građu sinapse neurotransmitere Zna vrste nervnih vlakana na slici da odredi dijelove i tipove nervnih sistema Zna podjelu nervnog sistema čovjeka Zna djelove mozga i rasored osnovnih centara u mozgu Endokrimi sistem Zna šta su hormoni i njihovu funkciju da zna pripadnost hormona određenoj žljezdi da zna opisati djelovanje inzulina i adrenalina na

organizam životinja (vježba)

10

Sistem organa za varenje Da zna razlikovati pojam varenja od pojma ishrane tipovi varenja hrane šta su enzimi i njihova uloga sastav želudačnog soka, enizime koji djeluju u želudcu i

šta razlažu na crtežu da zna prepoznati građu crijevnih resica i

objasani pojam resorbcije sastav pankreasnog soka, crijevnog soka i njihovo

djelovanje Tjelesne tečnosti i da zna tipove tjelesne tečnosti, njihov sastav i cirkulacija organizme kod kojih se javljaju da na gotovom preparatu prepozna krvne elemente da zna ulogu krvnih elemenata elektrocita, leutrocita i trombocita da zna objasniti reakciju antigen antitijelo zna definisati imunitet i vrste imuniteta da zna nabrojati krvne grupe i njihove pokazatelje šta je Rh faktor da zna objasniti zašto kod Rh negativne majke dolazi do

komplikacija u trudnoći građu srca definisati krvni pritisak i protumačiti vrijednosti krvnog

pritiska i pojam hipertenzije i hipotenzije zna šta je transfuzija šta je puls, njegove normalne vrijednosti i mjesto gdje se

može mjeriti Disanje pojam disanja tipovi disanja da zna definisati vitalni kapacitet pluća definisati plućno i ćelijsko disanje na slici da objasni spirometar Ekskrecija pojam ekskrecije da zna razlikovati tipove organa za ekskreciju i kod koga

se javljaju građu nefrona građu bubrega na crtežu da zna razliku između primarne i sekundarne mokraće da zna sastav definitivne mokraće Fiziologija kretanja

a) Kožni sistem

zna ulogu kože da na crtežu zna prepoznati dijelove kože b) Skelet da zna hemijski sastav kosti građu kosti na poprečnom presjeku zna oblike kostiju, veze među kostima zna nabrojati dijelove skeleta c) Mišići da razlikuje poprečno prugaste i glatke mišiće na slici zna svojstva mišićne ćelije Zna kontrakcije i na šemi prepozna složenu i prostu

kontrakciju Zna pojam tonusa i njegov značaj rad mišića i umor mišića Metabolizam Zna pojam metabolizma Zna izračunati kalorijsku vrijednost hrane Polni život čovjeka Zna sredstva za kontracepciju Prepozna prve simptome trudnoće Zna nabrojati polno prenosive bolesti

11

7. EKOLOGIJA III i IV Ishod učenja Učenik treba da bude sposoban da: Uvod Zna definisati ekologiju kao nauku Zna pojam biosfere (geobiosfere), šta obuhvata i njenu

podjelu Ekološki faktori Zna osnovne ekološke faktore i njihovu podjelu Zna podjelu biljaka u odnosu na svjetlost i vlažnost Ekološka valenca Zna pojam ekološke valence i podjelu živih bića prema

ekološkoj valenci Populacija Zna pojam populacije, i navesti njene karakteristike, zna grafički predstaviti rast populacije u koordinatnom

sistemu Biocenoza Zna pojam biocenoze, i navesti njene karakteristike Zna sastaviti lanac ishrane u različitim biocenozama sa

minimum 4 trofička nivoa Ekosistem Zna pojam ekosistema, kruženje materije i protok energije

u ekosistemu, na primjerima kruženja C2 i N2 Zna razliku između primarnih, sekundarnih i tercijernih

ekosistema Zna raspodjelu kopnenih bioma na horizontalnom profilu

Zemlje Ekologija čovjeka Zna ekološku valencu čovjeka u odnosu na O2,

temperaturu, vodu i hranu Biodiverzitet Zna pojam i nivoe biodiverziteta 8. EVOLUCIJA

IV Ishod učenja

Učenik treba da bude sposoban da:

Dokazi evolucije da zna na čemu s temelji Darvinova teorija (varijabilnost,

borba za opstanak i selekcija)

da zna uporediti Lamarkovu i Darvinovu teoriju evolucije

da zna na slici razlikovati paleontološke dokaze – prelazne oblike

razlikovati homologne i analogne organe

da poznaje rudimentirarne organe

šta su atavizmi i da navede primjere Faktori evolucije da zna nabrojati faktore evolucije zna razlikovati nasljednu od nenasljedne varijabilnosti navesti primjere invidualne, grupne, nasljedne i

nenasljedne varijabilnosti primjere prilagođavanja (aposemija, mikrija, kriptična

sličnost) pojam i vrste izolcija tipove reproduktivne izolacije Specijacije da zna pojam specijacija da razlikuje filetičku od divergentne specijacije da poznaje faktore hominizacije Evolucija čovjeka da poznaje etape predhumane i humane faze

antropogeneze.

12

Šifra Kandidata

BOSNA I HERCEGOVINA FEDERACIJA BOSNE I HERCEGOVINE

TUZLANSKI KANTON MINISTARSTVO OBRAZOVANJA/NAOBRAZBE,

NAUKE/ZNANOSTI, KULTURE I SPORTA/ŠPORTA PEDAGOŠKI ZAVOD TUZLA

juni, 2006. godine

BIOLOGIJA

Uputstvo kandidatu:

Test popunjavajte perom ili hemijskom olovkom. Vrijeme izrade testa: 180 minuta. Pažljivo proučite uputstvo. Počnite sa izradom testa, kada Vam dežurni nastavnik da potrebne upute. Prilijepite kod, odnosno upišite svoju šifru (u okvir u gornjem desnom uglu). Pomoćne radnje, u rješavanju zadataka, radite uz tekst zadatka. Ocjenjivač neće uzimati u obzir dodatne listove. Pišite čitko, perom ili hemijskom olovkom. Ako pogriješite, napisano prekrižite. Pazite da Vaš rad bude pregledan i čitljiv. Nejasni i nečitljivi zadaci neće se bodovati. Svaki zadatak brižljivo provjerite. Rješavajte ih promišljeno. Uzdajte se u sebe i svoje sposobnosti. Broj bodova, koje možete osvojiti, je 100. Prema broju osvojenih bodova, ocjene su: Osvojeni bodovi Ocjena

- od 0 – 39 .................................... 1 - od 40 – 54 .................................... 2 - od 55 – 69 .................................... 3 - od 70 – 84 .................................... 4 - od 85 – 100 .................................... 5

Želimo Vam puno uspjeha.

13

I Zaokruži slovo/slova ispred tačnog odgovora ! 1. U ćeliji hromosomi se nalaze u:

a.) Mitohondrijama b.) Ribosomima Tačan odgovor c.) Endoplazmatskom retikulumu d.) d.) Jedru

2. Riboza spada u: a.) Monosaharide b.) Disaharide Tačan odgovor c.) Polisaharide a.)

3. Parenhim je: a.) Primarno kožno tkivo b.) Meristemsko tkivo Tačan odgovor c.) Osnovno tkivo c.) d.) Provodno tkivo

4. Koralji spadaju u :

a.) Dupljare b.) Crvene alge Tačan odgovor : a.) c.) Morske gliste d.) Bodljokošce

5. Homo sapiens biosistematski spada u: a.) Potklasu Marsupialia b.) Red Rodentia Tačan odgovor: d.) c.) Aplacentalne sisare d.) Red Primates

6. Prenošenje genetičke informacije sa DNA na iRNA vrši se: a) Replikacijom b) Translacijom Tačan odgovor c) Transkripcijom c.) d) Apsorpcijom

7. Alkaptonurija posljedica je: a) Promjene broja hromozoma b) Mutacije gena Tačan odgovor c) Modifikacije b.) d) Izostajanje mitoze

8. Potomak ima krvnu grupu O od roditelja čije su krvne grupe B. Koja je očekivana proporcija O i B krvnih grupa kod potomaka.

a) 1:1 b) 1:3 Tačan odgovor c) 1:2 b.) d) 2:1

14

9. U biotičke faktore spadaju: a) Temperatura b) Klimatski faktori Tačan odgovor c) Zoogeni faktori c.) i d.) d) Virogeni faktori

10. U grupu talofita ubrajamo:

a) Virusi b) Alge Tačan odgovor c) Gljive b.) i c.) d) Sjemenjače

11. Vitalni kapacitet pluća je:

a) Količina vazduha koju možemo udahnuti. b) Maksimalna količina vazduha koju možemo udahnuti. c) Maksimalna količina vazduha koju možemo izdahnuti. d) Količina vazduha koju možemo izdahnuti nakon maksimalnog udisanja. e) Srednja količina vazduha koju možemo udahnuti i izdahnuti.

Tačan odgovor (d) 12. Antigen je:

a) Gen koji koči funkciju drugog gena b) Gen koji se izražava u fenitipu c) Strana supstanca, obično protein koji stimuliše stvaranje antitijela d) Protein koji inaktiviše antitijelo e) Gen koji se uvijek izražava u fenotipu

Tačan odgovor (c) 13. Hormoni štitne žljezde su:

a) Timozin b) Tiroksin c) Tireotropin d) Inzulin e) Vazoperisin Tačan odgovor (b)

14. Do hemolize eritrocita djeteta i pojave mrtvorođenosti može doću ukoliko je:

a) majha Rh+, otac Rh- b) majka Rh-, otac Rh- c) majka Rh-, otac Rh+ d) majka Rh+, otac Rh+

Tačan odgovor (c)

15

II Dopuni rečenicu ! 15. Plazmoliza je _______________________________________________________ ____________________________________________________________________.

Odgovor: pojava odvajanja plazmatske membrane od čvrstih dijelova ćelijskog zida.

16. Put ugljika u fotosintezi kod C3 biljaka otkrili su ________________________________.

Odgovor: Kelvin i saradnici.

17. Stalnu tjelesnu temperaturu imaju _____________________, a promjenjivu ____________________ organizmi.

Odgovor: Stalnu homeotermi, a promjenjivu poikilotermi.

18. Čovjek se može zaraziti trihinom _______________________________ , a psećijom pantljičarom___________________________________________________________________________________________________________.

Odgovor: Čovjek se može zaraziti trihinom konzumiranjem trihinoznog mesa, a psećijom pantljičarom ako poslije dodirivanja psa uzima hranu i unese u sebe jaja pantljičare.

19. Strukturu i djelovanje DNK kao genetičkog materijala otkrili su_____________________, godine _______.

Odgovor: Watson i Crick 1953 godine.

20. Genetički KOD je predstavljen _______________________, koji se nalazi na molekuli _____________ .

Odgovor: Genetički KOD je predstavljen tripletom baza koji se nalazi na molekuli DNA. 5. Periferni nervni sistem čine:

___________________________________ Odgovor: Periferni sistem čovjeka čine svi živci. III Zaokruži pravilnu tvrdnju 21. a.) Glavonošci spadaju u mekušce.

b.) Ameba je uzročnik malarije. Tačani odgovori : a.) c.) c.) Čovjek spada u red Primates. d.) Čovječija ribica spada u klasu Pisces.

22. a.) Spužve su aktivno pokretljive. b.) Kišna glista ima zatvoreni cirkulatorni sistem. Tačani odgovori : b.) c.) c.) Ptice su homeotermi organizmi. d.) Zebra je iz reda papkara.

16

23. a.) Timin je heterociklična baza iz molekule RNA.

b.) tRNA dobila je ime zato što transportuje iRNA u ribozome. c.) Mejozom se osigurava jednostruk broj hromozoma u gametima. d.) Geni su uvijek linearno raspoređeni na hromozomima. Tačan odgovor : c.) d.)

24. a.) Peptidnom vezom se povezuju aminokiseline. b.) Prpisivanje genetičke šifre sa DNA na iRNA zove se translacija. c.) Organizam ispoljava recesivno svojstvo ako ima bar jedan recesivni gen. d.) Kod čovjeka smeđe oči se nasleđuju kao dominantna osobina. Tačan odgovor: a.) d.)

IV Pitanja sa slikom 25. Ponuđena šema predstavlja:

a) Nervni sistem riba b) Krvni sistem mekušaca c) Ambulakralni sistem morske zvijezde d) Smone hodnike četinara

Tačan odgovor : c.)

26. Kakvu simetriju ima organizam prikazan na slici A, a kakvu na slici B?

Odgovor : A. bilateralna simetrija tijela B. Radijalna simetrija tijela

17

27. Na slici označi brojevima sljedeće organele!

1. Jedro 2. Endoplazmatski retikulum 3. Mitohondrije 4. Vakuolu 5. Plastide 28. Ponuđena šema predstavlja:

a.) Rasplitanje hromozoma b.) Replikaciju DNA c.) Miofibrile d.) Sintezu iRNA

Tačan odgovor: b.)

29. Iz slike vidimo da je ovo:

a.) Kariogram ženske osobe sa Daunovim

sindromom b.) Kariogram zdrave ženske osobe c.) Kariogram muškarca d.) Kariogram sa Tarnerovim sindromom Tačan odgovor: a.)

18

V Rješi zadatak

I zadatak – Mitoza 30. Šema mitotičke diobe ćelije. Na skici označi slovima A, B i C: hromozom, centromeru i nit diobnog vretena 31. . Koju fazu mitoze skica predstavlja? 32. U kojem položaju se nalaze hromosomi na slici? 33. Skiciraj slijedeću fazu mitoze i označi joj ime! 34. Napiši brojčano kakav će biti rezultat mitoze u našem primjeru! Odgovori: 30.

31. Metafazu. 32. U ekvatorijalnoj ravani. 33.

Anafaza 34. Mitozom od jedne diploidne ćelije nastaju dvije nove diploidne ćelije. U našem primjeru će od ćelije sa 4 hromozoma nastati dvije ćelije sa po četiri hromozoma .

19

II zadatak - Analiza rodoslova ¤ - oznaka za nosioca recesivnog gena

35. Kako se zove genetički metod po kome se prati nasljeđivanje određene osobine kroz više generacija u porodičnom stablu?

36. Šta se označava rimskim brojevima? 37. U navedenom primjeru koji je tip nasljeđivanja? 38. Na kojem hromosomu je lociran gen koji uzrokuje poremećaj? 39. Može li ovo biti primjer nasljeđivanja hemofilije i zašto? 40. Kolika je vjerovatnoća da će muško dijete biti bolesno, ako se osoba A uda za zdravog muškarca?

Odgovori: 35. Genealoški metod. 36. Generacije jedinki (potomaka). 37. Tip nasljeđivanja je polno vezano 38. Gen je lociran na X hromozomu 39. Može, poznato je da se hemofilija nasljeđuje recesivno preko X hromozoma, te da češće oboljevaju muškarci, a žene je prenose. 40. Osoba A je nosioc recesivnog gena (heterozigot) i vjerovatnoća je 50% da će njeni sinovi biti bolesni: B = gen koagulaciju krvi b = gen za hemofiliju

III zadatak Dihibridno ukrštanje 41. U roditeljskoj generaciji žena ima AB krvnu grupu i plave oči, a muškarac AB krvnu grupu i smeđe oči, čiji otac ima plave (R i r su oznake za alelogene koji determinišu boju očiju ). Napiši genotipove roditelja! 42. U Panetovoj mreži upiši kombinacije gena u gametima i sve moguće genotipove u F1 generaciji. 43. Koja se srazmjera u potomstvu očekuje između jedinki A krvne grupe i plavih očiju i B krvne grupe i smeđih očiju? 44. Označi u Panetovoj mreži tražene genotipove!

20

Odgovori: 41. ♀ ABrr ♂ABRr 42.

43. AArr (A krvna grupa i plave oči) BBRr ( B krvna grupa i smeđe oči) 1 : 1 44.

VI Sredi tabelu 45. Razvrstaj ponuđene vrste po klasama kičmenjaka!

1. Čovječija ribica 2. Raža 3. Pingvini 4. Poskok 5. Daždevnjak 6. Gorila 7. Udav 8. Albatros9. Morski konjić 10. Slijepi miš

KLASE KIČMENJAKA RIBE VODOZEMCI GMIZAVCI PTICE SISARI 2 i 9 1 i 5 4 i 7 3 i 8 6 i 10

46.

Odgovori: (B, F, G)

Pronađi i precrtaj uljeza: (građa bubrega)

A Nefron E Kora

B Melanocit F Mokraćna cijev C Glomerul G Mokraćni mjehur D Čašica H Srž