UNIVERSITETI I PRISHTINËS

FAKULTETI I SHKENCAVE MATEMATIKE-NATYRORE

DEPARTAMENTI I KIMISË

PËRCAKTIMI KUANTITATIV I MINERALEVE, LIPIDEVE, PROTEINAVE DHE VAJRAVE

ETERIKE TE BIMA TUSSILAGO FARFARA L. (ASTERACEAE)

PUNIM I MASTERIT

MENTORI : KANDIDATI:

DR. SCI. FATMIR FAIKU, PROF. ASISTENT BESARTA DOMUZETI

PRISHTINË, QERSHOR 2011

1

Pjesa eksperimentale e masterit me titull “Përcaktimi

kuantitativ i mineraleve, lipideve, proteinave dhe vajrave

eterike te bima Tussilago farfara L. (Asteraceae )” është

punuar në Seksionin e Kimisë të Fakultetit të Shkencave

Matematike-Natyrore nën drejtimin e Dr. sc. Fatmir Faikut,

prof. asistent, të cilin e falenderoj.

Dr. sc. Nevzat Aliaga, prof. i rregullt dhe Dr. sc. Arben

Mehmetin, prof. asistent, i falenderojë për ndihmën e

dhënë në përfundimin e temës.

Përcaktimi i mineraleve me spektrofotometër të

absorbimit atomik BUCK SCIENTIFIC MODEL 200A janë

kryer në Institutin Bujqësor të Kosovës në Pejë.

Njëherit falenderoj Dr.Arben Haziri dhe Mr.Bardh Begollin

për ndihmën e dhënë gjatë punës laboratorike.

Dhe në fund falenderoj familjen që më përkrahu

gjithmonë.

2

PËRMBAJTJA

PJESA TEORIKE

1. HYRJA…………………………………………………………………………..…….7

2. TUSSILAGO FARFARA L.……………………………………………………..…..8

2.1. Vetitë dhe përdorimi……………………………………………………………….....11

2.2. Përhapja ……………………………………………………………………………….12

2.3. Efektet negative………………………………………………………………………..12

3. LIPIDET……………………………………………………………………………….13

3.1.Acidet yndyrore………………………………………………………….......................14

3.2.Roli biologjik i lipideve………………………………………………………………...15

3.3. Përcaktimi i fraksioneve të lipideve me kromatografi në shtresë të hollë……………..16

4. PROTEINAT…………………………………………………………………………...16

4.1.Struktura e proteinave…………………………………………………………………..18

4.2.Vetitë e proteinave ……………………………………………………………………..18

4.3.Ndërtimi kimik i proteinave ……………………………………………………………19

4.4.Aminoacidet…………………………………………………………………………….19

5. VAJRAT ETERIKE…………………………………………………………………..20

5.1.Historiku………………………………………………………………………………..20

5..2.Vetitë e vajrave eterike………………………………………………………………...21

5.3.Metodat për përfitimin e vajrave eterike……………………………………..……..…..23

5.4. Distilimi me avull uji ……………………………………………………………….....23

5.5. Metodat kromatografike për studimin e përbërjes kimike të vajrave eterike………....25

3

PËRMBAJTJA

6. MINERALET………………………………………………………………………....25

6.1.Natriumi …………………………………………………………………………………………………………………......26

6.2.Kaliumi………………………………………………………………………………………………………………………..26

6.3.Kalciumi ……………………………………………………………………………………………………………………..27

6.4.Magnezi ………………………………………………………………………………………………………………………28

6.5.Hekuri …………………………………………………………………………………………………………………………28

6.6.Zinku …………………………………………………………………………………………………………………………..29

6.7. Bakri…………………………………………………………………………………… ……………………………………..30

6.8.Metoda për përcaktimin e mineraleve……………………………………………………………………………31

6.8.1.Spektrofotometria e Absorbimit Atomik-SAA………………………………………………………………31

6.8.2.Aparatura………………………………………………………………………………………………………………….35

6.8.3.Atomizuesit……………………………………………………………………………………………………………….36

6.8.4.Burimet e rrezatimit …………………………………………………………………………………………………39

6.8.5..Metoda për përcaktimin e përqendrimit ……………………………………………………………………40

6.8.5.1. Metoda me lakore kalibrimi …………………………………………………………………………………....40

PJESA EKSPERIMENTALE7. Mbledhje e bimëve …………………………………………………………………….42

7.1. Metodat e tharjes së bimëve……………………………………………………………42

7.2. Tharja natyrore ……………………………………………………….………………...42

REZULTATET8. PËRCAKTIMI I LIPIDEVE………………………………………………………...44

8.1. Përcaktimi i lipideve me metodën Soxhlet……………………………………………...44

8.2. Përcaktimi i fraksioneve të lipideve me kromatografi në shtresë të hollë……………...47

9. PËRCAKTIMI I PROTEINAVE ME METODËN KJELDAHL………………....48

10. PËRFITMI I VAJIT ETERIK NGA BIMA TUSSILAGO FARAFARA …………..52

10.1. Distilimi me avuj uji…………………………………………………………………...52

10.2. Ekstraktimi me diklormetan…………………………………………………………...53

11. PËRCAKTIMI I ELEMENTEVE ME SAA………………………………………...55

4

11.1.Përgatitja e tretësirës standarde të natriumit…………………………………………..55

11.2.Përgatitja e tretësirës standarde të kaliumit…………………………………………...56

11.3. Përgatitja e tretësirës standarde të kalciumit ………………………………………...57

11.4. Përgatitja e tretësirës standarde të Magnezit ………………………………………...58

11.5. Përgaditja e tretsirës standarde të Hekurit…………………………………………....59

11.6. Përgatitja e tretësirës standarde të Bakrit ……………………………………………59

11.7. Përgatitja e tretësirës standarde të Zinkut …………………………………………...60

12. DISKUTIMI I REZULTATEVE……………………………………………………..68

13. PËRFUNDIMI ………………………………………………………………………...69

14. LITERATURA ………………………………………………………………………..71

SUMMARY ………………………………………………………………………….....73

BIOGRAFIA …………………………………………………………………………...75

5

PJESA TEORIKE

6

Kushtet tokësore dhe klimatike mundësojnë rritjen e shumë llojeve të bimëve mjekësore

në vendin tonë. Vendi ynë është i pasur me shumë lloje të ndryshme të bimëve mjekësore, që në

shikim të parë, për shumë njerëz, është një informatë e panjohur [1]. Shfrytëzimi i bimëve

mjekësore dhe kultivimi i tyre daton që nga romakët. Deri në gjysmën e shekullit XIX dhe në

fillimin e shekullit XX, bimët mjekësore kanë qenë lënda e parë për përftimin e medikamenteve.

Edhe sot, edhe pse përftimi i materieve aktive përmes komponimeve kimike është mjaft i madh,

përdorimi i bimëve mjekësore në mjekësinë popullore ka përdorim të gjerë dhe ka rëndësi të

madhe. Përdorimi i madh në kohët e fundit i materieve aktive natyrore në farmaceutikë, në

kozmetikë dhe në industrinë ushqimore, po i shtyn shumë prodhues që të fillojnë kultivimin e

bimëve mjekësore, e sidomos të disa llojeve që në natyrë gjenden rrallë.

Mjekimi me bimë dhe ekstrakte të tyre, është një shkencë që daton që nga historia e

shkruar e njerëzimit. Herbalismi është një praktikë tradicionale, medicinale apo popullore e

mjekësisë së bazuar në përdorimin e bimëve dhe ekstrakteve bimore [2]. Herbalismi është i

njohur si herbalisëm mjekësor, mjekësi bimore, Herbologji  dhe Fitoterapi. Fitoterapia është

shkenca që studion përdorimin e bimëve mjekësore derivatet e tyre për qëllime

terapeutike, ose për të parandaluar, lehtësuar apo shëruar sëmundjet e ndryshme.

Herbalismi sugjeron të përdoren ekstrakte nga pjesët e ndryshme të bimës si: gjethja, lulja

dhe rrënja. Përgatitja e ilaçeve tradicionale nga bimët luan rol kyç në farmaceutikë dhe në

mjekësi. Interesimi për studimin e bimës Tussilago farfara L. lindi nga vetitë dhe përbërësit aktiv

të kësaj bime, të cilët sjellin produkte mjaft efikase për kurimin e sëmundjeve të ndryshme.

Përdorimi tradicional i ilaçeve nga bimët, është e njohur si një mënyrë e përfitimit efikas të

barnave dhe farmacisë së të ardhmës, si dhe, si një mënyrë shumë e mirë e shfrytëzimit të

bimësisë natyrale. Në vitin 2001, studiuesit identifikuan 122 përbërje që përdoren në mjekësi të

cilat janë nxjerrë nga burimet bimore "ethnomedical".

7

1.HYRJA

Bimët kanë evoluar aftësinë për të sintetizuar komponimet kimike që i ndihmojnë ato të

mbrohen kundër sulmit nga një shumëllojshmëri e gjerë e grabitqarëve, të tilla si insektet,

këpurdhat dhe gjitarët barngrënës. Mirëpo, shumë nga këto komponime që sintetizojnë bimët,

kundër grabitqarëve barëngrënës dhanë rezultate të mira në kurimin e sëmundjeve të ndryshme.

Por, gjithashtu nevojitet një kujdes i madh gjatë aplikimit të herbalismit, ngase efektet anësore që

mund të sjellin bimët dhe mjekimi me to, është nganjëherë me shumë pasoja negative. Prandaj,

gjatë mbledhjes, dhe përdorimit të tyre nevojiten njohuri të bollshme, rreth karakteristikave të

përgjithshme të bimëve, ngase shpeshherë ngjashmëria midis dy apo më shumë bimëve është e

madhe.

Për vlerësimin e përbërjes kimike, në aspektin biologjik dha farmakologjik të bimëve

mjekësore të cilat vetë mbijnë dhe të cilat mund të kultivohen në Kosovë, nuk kemi informacione të

maftueshme. Qëllimi i punës tonë ka qenë përcaktimi kuantitativ i proteinave, lipideve, mineraleve

dhe vajrave eterike te bima Tussilago farfara L(Asteraceae), në Republikën e Kosovës, më

konkretisht në rajonin e Sharr-it.

Tussilago farfara L është bimë barishtore shumëvjeqare e cila përhapet përmes rhizomes

nëntokë, e cila i takon familjes së Asteraceae ose familjes së lulediellit, klasës së magnoliopsida

dhe nënklasës së asteridae. Kjo bimë mjeksore e bletëushqyese ndodhet në tërë Evropën dhe

lulëzon ndër të parat në Pranverë (Shkurt-Prill) [3].

Përhapja e saj përfshin një territor të konsiderueshëm edhe në Republikën e Kosovës.

Emërtimi i saj në gjuhën latine domethënë: tussis-kollë-ago, agree=shtytje e përdorur kundër

kollës, ndërsa emri farfarus rrjedh nga emri i plepit të bardhë, i cili ka një ngjashmëri të madhe

me bimën tussilago farfara. Pra edhe nga vetë emërtimi i saj shohim se ajo mund të përdoret si

8

2. TUSSILAGO FARFARA L.(Thundërmushkë, rapuhë e egër, llapuh,

bimë kuruese për shumë sëmundje, posaqërisht për sëmundjet e organeve të frymëmarrjes, në

ngjirjen e zërit dhe kollës.

Ushqimi i thundërmushkës ruhet në rhizome për ti mundësuar asaj rritjen e hershme në

pranverë [4]. Thundërmushka në fillim nxjerr kërcej që janë të drejtë, të cilët janë me luspa

vezake e heshtore dhe përfundojnë me një kaptinë të verdhë. Gjethet e saj janë mjaft të mëdha,

rrënjake, në formë zemre, të dhembëzuara, në sipërfaqen e sipërme të gjelbëruara, kurse në të

poshtmen të mbuluara me push të bardhë. Kërcelli është i gjatë me luspa të kuqe. Lulet janë të

verdha si të flori-njta, që lulëzojnë në mars – prill.

Kjo bimë identifikohet me rritje të ulët, arrin deri në 20 cm lartësi, shpesh duke formuar

një tendë të plotë që e mbulon Tokën. Thundërmushkat rriten zakonisht në ato toka ku mund ti

lëshojnë rrënjët e tyre deri në 5-20 cm thellësi. Zakonisht i gjejmë në livadhe, në vende me

lagështi, përreth rrugëve në terene me rërë e në rrënoja shtëpish, zakonisht në tokat argjilore, e

veçanërisht në vendet e shembura pa bimësi [3].

Epërsi e kësaj bime është se përhapet shumë shpejt, sidomos nën ndikimin e erërave, me ç’rast

lulja e saj si pambuk shkundet lehtë dhe barten farat e saj në largësi në toka të ndryshme [5].

Gjithashtu kjo mund të përhapet sërish pas lëvrimit të arave, duke u bërë kështu një konkurencë

të fortë të gjitha kulturave të tjera. Nëse nuk i kushtohet kujdes thundërmushkës ajo mund të

marrë përsipër një fushë të tërë dhe më pas vështirë është që ajo të zhduket dhe të ndalet përhapja

e saj. Në fushën e kulturave është raportuar në misër, grurë dimëror, sojë dhe jonxhë pranverore.

Mirëpo duhet pasur kujdes të shtuar që gjatë mbledhjes dhe përdorimit të mos gabohemi me

bimën PETASITES HUBRIDUS [5] e cila është shumë e ngjajshme në pamjen e jashtme me

thundërmushkën. Në figurat 1-4 janë paraqitur fotografi të ndryshme të bimës Tussilago Farfara

ndërsa në figurën 5 është paraqitur bima e posa shkulur dhe bima e tharë e grimëcuar

9

Figura 1. Në rajone shkëmbore Figura 2. Në Toka me rërë

Figura 3. Në livadhe dhe kultura

Figura 4. Pranë pullazeve të shtëpive nëpër zhavorrr

10

Figura 5. Bima e posa shkulur nga Toka dhe bima e tharë dhe e grimcëuar

Përbërësit e bimës Tussilago farfara janë të shumtë [6, 7] si arnidiol, vaj asential, lule-

zamkë, tanin, taraxanthin, vaj-zamkë, taninë, inulin, siterol, zink, kalium, kalcium, minerale,

tusilagin, senecionin, senkirkin, isopetasol, petasol, alkaloide pyrolizidine(jo në të gjitha bimët),

vitaminë C, sterol, phytotoxin. Petasol dhe isopetasol janë potencionalisht të përdorura si

herbicide [8].

Në saje të substancës mucilagjinoze, të esencës dhe të fitocinedeve kjo bimë mjekuese ka një

larmi të madhe të efekteve terapeutike [3].

Thundërmushka është një bimë mjaftë e efektshme me vlera të larta kuruese. Lulet e thara

përdoren në formë llapaje në infeksionet e venave, për të larë tërë trupin me puçrra. Gjethet e

thara të thundërmushkës qetësojnë kollën e lehtësojnë nxerrjen e gëlbazës në katarret akute të

rrugëve të frymëmarrjes, jo në periudhën e inflamacionit fillestar, por në fazën e shtimit të

sekretimeve dhe ndihmojnë në rrallimin e krizave të astmës. Përdoren edhe kundër gripit të

rëndë dhe kollës së vazhdueshme, sinuset dhe brohitisin.

Gjethet kanë veprim të lehtë diuretik veçanërisht të efektshme janë llapat me gjethe të freskëta

kundër dhembjeve të kyçeve, artroze dhe reumatizmit [7]. Po ashtu kjo bimë ka efekt mjaft të

madh në nxitjen e urinimit, si dhe përdoret si një qetësues mjaft i mirë për shumë sëmundje e

sidomos kundër inflamacioneve që vijnë nga ftohja. Lëngu i përfituar nga zierja e gjetheve dhe

luleve përdoret kundër diaresë, skuqjes së stomakut, kundër anginës, reumës, etj. Gjethet e kësaj

bime gjithashtu mund te përdoren edhe për kurimin e plagëve të ndryshme, në atë mënyrë që

gjethet e grimëcuara dhe të ziera, ose gjethet e njoma vendosen në vendin e plagës në lëkurë, ose

në vendin ku është kafshuar nga insektet. Gjethet e thundërmushkës gjithashtu përdoren edhe

nga pirësit e duhanit, duke i mbështjellur ato në formë të duhanit me ç’rast lehtëson

frymëmarrjen dhe qetëson kollën irrituese e të thatë. Fletët dhe lulja e llapushës përdoren

gjithashtu per çajra të ndryshëm bimor (herbal), shurup dhe infuzione, për shkak të sasisë së

madhe të zinkut që gjendet në gjethet e saj.

11

2.1. VETITË DHE PËRDORIMI

Elementet active të kësaj bime janë të shumëta dhe të lokalizuara kryesisht në gjethe dhe

në lule [4]. Në lule gjenden elementet si: karotina, arnidiol, taraxantin, vaj asential etj. Në gjethe

gjendën të lokalizuara: zinku, sitosteroli, inulini etj. Para marrjes së produkteve të kësaj bime

është thelbësore të kujtohet se alkaloidet pyrolizidine që gjenden në gjethet e kësaj bime mund

të kenë efekte negative dhe shumë toksike në mëlçi. Mirëpo është me rëndësi të madhe të cekët

se kjo bimë dhe produktet e saj shëruese nuk guxojnë të përdoren nga gratë shtatëzëne dhe gjatë

periudhës së ushqyerit të fëmijës (gjatë gjidhënjes) [7]. Tussilago farfara ka ngjashmëri të madhe

me disa barishte të tjera të familjes Asteracea, e këto janë Arctium lappa, Taraxacum officinale,

Petasites Hubridus [7].

Thundërmushka [9] është e përhapur pothuajse kudo, atë mund ta gjejmë në livadhe e

kullota, kultura bujqësore, male, përrreth lumenjëve dhe ujërave, në vende me lagështi, përrreth

në rrënojat e shtëpive, në tokat e shembura pa bimësi, në tokat argjilore. Suksesi i Tussilago

farfara që përhapet dhe mbin në vende të ndryshme menjëherë, është një funksion i disa nga

tiparet e rëndësishme të kesaj specie si:

a) tolerancë të fidaneve për tu zhvilluar në një gamë të gjërë në kushte të ndryshme të

ambientit,

b) rritje të shpejtë dhe zhvillimin e indeve,

c) shkallë të lartë të përshtatshmërisë për të arritur faza të njëpasnjëshme të zhvillimit,

ç) përhapjen intenzive dhe përtëritjen e indeve gjenerues me origjinë bimore,

d) efektivitet të lartë të riprodhimit vegjetativ dhe

Një studim shkencor i kryer në Japoni zbuloi disa të dhëna tepër shqetësuese në lidhje me

lëpushën [9]. Hulumtimet u bënë në lule të thata, ngase ato janë pjesë që janë përdorur gjerësisht

si një ilaç bimor në Japoni. Kur minjtë janë ushqyer me sasi të ndryshme të lëpushës, është

vërejtur se, ata që morën përqendrime të larta (më shumë se 4 %) u jane zhvilluar tumore

kanceroze të mëlçisë. Shkencëtarët arritën në përfundimin se lulet e lëpushës janë kancerogjene.

12

2.2. PËRHAPJA

2.3. EFEKTET NEGATIVE

Këto të dhëna kanë nxjerrë në pah toksicitetin e alkaloideve pyrrolizidine me një bërthamë

pyrrolizidine të pangopur, madje edhe në nivele shumë të ulëta [8]. Këta dy përbërës të

thundërmushkës Senecioni dhe Senkirkinja janë helme për mëlqinë.Të dy alkaloidet gjenden në

gjethe dhe lule të bimës. Senkirkina është më shumë e pranishme se senecionina, e cila gjendet

në përqëndrime më të vogla së bashku me alkaloide Pyrolidizine të tjera. Mirëpo me zierjen e

gjetheve dhe lules së thundërmushkës largohet toksiciteti i tyre dhe zhduket efekti i tyre negativ.

Ekspozimi i vazhdueshëm ose i zgjatur me këto alkaloide pyrrolizidine mund të ketë një

efekt shumë negativ të deponimit me këto alkaloide. Në qoftëse këto barishte konsumohen në

doza të mëdha mund të jene toksike. Kjo është për shkak të pranisë së alkaloideve që kanë efekte

të dëmshëm për mëlçinë. Në fakt, Gjermania ka ndaluar përdorimin e lëpushës për përdorim të

brendshëm, për shkak të përqendrimit të lartë të alkaloideve në lule. Kjo bimë mund të përdoret

vetëm nën mbikëqyrjen e një mjeku. Në vijim janë paraqitur strukturat kimike të komponimeve

përbërse të bimës [8].

133. LIPIDET

Lipidet janë komponime organike që së bashku me proteinat dhe sheqernat përbëjnë pjesën

kryesore të materies organike të botës së gjallë [10]. Nocioni lipide është përdorur për substanca

yndyrore që janë produkte natyrore të gjetura në bimë dhe shtazë. Ato definohen si molekula

biologjiko-organike të cilat janë të tretura në tretësa jopolarë, si në eter, kloroform, tetraklorur të

karbonit dhe benzen. Lipidet përfshijnë një numër të gjërë të komponimeve të ndryshme, duke

përfshirë acidet yndyrore, yndyrërat, fosfolipidet, glykolipidet, dyllërat, terpenet dhe steroidet.

Lipidet janë komponime shumë të rëndësishme pasi që kanë ca funksione të rëndësishme

biologjike, si depozitor kimik të energjisë, komponente strukturale të membranave qelizore dhe

si shtresë mbrojtëse në ca organizma. Lipidet mund të ndahen në dy grupe: një grup i prezantuar

nga lyrat, vajërat dhe dyllërat, janë substanca që mund të hidrolizojnë (saponifikojnë) me alkalie

ujore. Grupi i dytë janë të pasaponifikueshme me baza si terpenet dhe steroidet. Në bazë të

natyrës së produkteve të tyre të hidrolizës, yndyrat klasifikohen në dy grupe:

a) në lipide të thjeshta

b) në lipide të përbëra

Në grupin e parë bëjnë pjesë gliceridet (acilglicerolet) dhe dyllërat, kurse në grupin e dytë bëjnë

pjesë fosfatidet, sfingolipidet, glikolipidet, lipoproteinat si dhe sterolet. Lipidet janë estere të

glicerolit dhe acideve të larta yndyrore. Prandaj yndyrnat janë mono acil glicerole diacil glicerole

dhe tri acil glicerole. Lipidet mund të hidrolizohen me acide, baza dhe enzime, ku si produkt i

reaksionit përfitohet gliceroli dhe acidet e larta yndyrore (ose kripërat e acideve të larta yndyrore

e këto janë sapunet). Prej acideve të larta yndyrore më së shumti janë të pranishme acidi

palmatik CHз(CH₂)₁₄COOH dhe acidi stearik CH₃(CH₂)₁₆COOH. Ndërsa në vajra zakonisht

janë të pranishme acidet yndyrore të pangopura dhe pikërisht këtu qëndron dallimi midis

yndyrnave dhe vajrave. Përpos acideve yndyrore, si përbërës kryesor i yndyrnave është edhe

gliceroli. Shumica e acideve karboksilike në fraksion të lipideve janë gjetur në formë të estereve

të glicerolit, gjegjësisht si triacilglicerole shpeshherë të quajtura trigliceride ose thjesht gliceride.

Lipidet ndahen në disa kategori si glicerolipide, glicerofosfatide, fingolipide, saharolipide,

poliketidet, lipide sterole dhe lipide pronole [9].

143.1. ACIDET YNDYRORE

Acidet yndyrore janë acide karboksilike me varg të gjatë hidrokarburesh të ngopur ose të

pangopur. Fitohen me hidrolizën e yndyrnave [11].Veti e përbashkët e të gjitha acideve

yndyrore që gjendën në yndyrnat natyrore është se kanë numër çift të atomeve të karbonit. Kjo

është e kuptueshme duke marrë parasysh se si njësi themelore ndërtimore për sintezën e tyre

është acetik SCoA, d.m.th. njësia C2. Shumica e acideve yndyrore të rëndomëta kanë varg

karbonik të padegëzuar. Acidet yndyrore janë shembull i komponimeve që posedojnë veti

hidrofobike (vargu hidrokarburik) dhe hidrofilike (grupi karboksil). Komponimet e tilla janë

quajtur komponime amfipatike dhe kanë veti të formimit të miceleve nëse gjenden në mjedise

ujore. Yndyrnat zakonisht jane të përbëra prej acideve të larta yndyrore me atome të karbonit të

çiftëzuara, por ka raste kur në përbërje të tyre mund të ketë edhe acide tjera organike. Acide

yndyrore të yndyrave janë [10]:

a) Acide yndyrore të ngopura

b) Acide yndyrore të pangopura me 1, 2, 3 lidhje dy fishe

c) Oksiacidet yndyrore

ç) Ketoacidet yndyrore

d) Acidet yndyrore ciklike

Fosfatidet - ose fosfolipidet janë komponime organike që bëjnë pjesë në lipidet e përbëra dhe në

molekulën e tyre përmbajnë komponente të azotit dhe të fosforit. Fosfolipidet janë variacion i

strukturës triesterike të glicerideve të cilat përmbajnë glicerol të esterifikuar me dy mbeturina të

acideve yndyrore dhe një mbeturinë të acidit fosforik.

Dyllërat-janë estere të acideve yndyrore dhe të alkooleve larta në vend të glicerolit.

Lipidet janë mjaft të përhapura në botën bimore dhe shtazore, roli biokimik i lipideve është i

shumëfishtë [10]:

15

3.2. ROLI BIOLOGJIK I LIPIDEVE

a) Lipidet e thjeshta dhe vajrat janë substanca tipike rezervë energjetike në inde të caktuara

të organizmit. Është vëerjtur se me djegien e 1 g yndyrë me oksidim deri në CO₂ lirohet

energji prej 9.3 cal.

b) Lipidet luajnë rol të rëndësishëm në mbrojtjen e organizmit ndaj ndryshimeve të

temperaturës.

c) Lipidet e përbëra kanë rol të jashtzakonshëm në ndërtimin, strukturën dhe funksionimin e

membranave qelizore dhe organeleve qelizore.

d) Roli tjetër qëndron se gjatë oksidimit sigurohet përveç energjisë edhe një sasi e

konsiderueshme të ujit metabolik.

Emrin “KROMATOGRAFI’’ për herë të parë e përdori Tswett (1906), për ndarjen e

ngjyrave në kolonë. Për nga lloji i fazës stacionare, dallojmë kromatografinë në letër,

kromatografinë në shtresë të hollë dhe kromatografinë në kolonë (ku si adsorbues përdoret

pluhuri i celulozës, silikageli, Al₂O₃, etj.). Kromatografia në shtresë të hollë-si bartës përdor një

adsorbues (më së shpeshti pluhuri i celulozës ose silikageli), të shtrirë në shtresë të hollë në

pllakë xhami. Kromatografia në shtresë të hollë përdoret për përcaktimin e shumë komponimeve

organike, si në anën kualitative ashtu edhe atë kuantitative. Ajo përdoret edhe për përcaktimin e

aminoacideve. Përzierja e aminoacideve (lipideve) qitet në gypin kapilar në start të pllakës në

pjesën e poshtme të pllakës dhe afër saj vendoset edhe standardi i aminoacideve me Rf të

caktuar. Pllaka e xhamit pastaj vendoset në banjo ku gjendet zhvilluesi. Për shkak të forcave

kapilare zhvilluesi udhëton përpjetë dhe me vete i tërheq edhe aminoacidet, të cilat varësisht nga

tretshmëria e tyre dhe masa molekulare ato ndahen në lartësi të ndryshme, kur zhvilluesi arrin në

një lartësi të caktuar te fronti. Pllaka nxirret prej banjos (kadës), teret dhe stërpiket me tretësirë të

ninhidrinës. Pas pak kohe paraqiten njollat me ngjyrë vjollce. Kjo lloj kromatografie ka një

përparsi ndaj kromatografisë në letër, sepse me kromatografi në shtresë të hollë mund të

përcaktohet edhe ana kuantitative e komponimeve organike.

16

3.3. PËRCAKTIMI I FRAKSIONEVE TË

LIPIDEVE ME KROMATOGRAFI NË SHTRESË

TË HOLLË

4. PROTEINAT

Proteinat janë lëndë organike, komponime makromolekulare të azotuara, janë

makromolekula të cilat kryesisht përbëhen nga elementet karbon, hidrogjen, oksigjen, azot si

dhe rrallë herë edhe prej sulfurit [11]. Proteinat janë baza kryesore të qelizave. Ato jo vetëm që i

japin qelizave një strukturë, por janë edhe makina molekulare, ku bëjnë transportimin e

materieve, pompojnë jonet, dhe i katalizojnë reaksionet kimike. Prej të gjitha substancave

organike që marrin pjesë në strukturën e qelizës së pari duhet të përmenden proteinat, duke e

marrë parasysh se ato janë komponimet më të rëndësishme organike. Prandaj, proteinat janë

substancat më të rëndësishme biologjike dhe substanca me strukturë më të komplikuar kimike.

Këto janë komponime kryesore që marrin pjesë në ndërtimin dhe funksionin e qelizës së gjallë.

Pa molekula të proteinave nuk mund të paramendohet specifiteti i ndërtimit dhe funksionit të

qelizës së gjallë. Nuk ekziston asnjë funksion jetësor në të cilin nuk marrin pjesë proteinat.

Prandaj, me plot të drejtë thuhet se proteinat janë bartës të jetës dhe se pa to nuk do të ekzistonte

as jeta.

Emrin “proteinë” (greqisht, proteios – i pari, më i rëndësishmi) së pari e ka dhënë

Berceliusi. Për herë të parë ky emër përmendet në vitin 1840 [2]. Elementet ndërtues për

ndërtimin e proteinave janë proteinogjenet, gjegjësisht aminoacidet, të cilat përmes lidhjeve

peptide krijohet një zinxhir. Madhësia e një proteine sipas rregullës matet me kilo-Dalton(kDa).

Proteina më e madhe tek njeriu është Titina dhe është diku 3600 kDa, përbëhet nga më shumë se

30.000 aminoacide dhe përmban 320 proteindomene. Formimi i një proteine, si dhe ndërtimi i saj

është e koduar me gjenin përkatës. Proteinat janë molekula që të gjitha qeniet njerëzore janë në

gjendje t'i sintetizojnë nga atomi i karbonit (C). Proteinat janë furnizuesi i vetëm i azotit në

organizëm që është i domosdoshëm për rritjen, dhe mbajtjen në jetë .Ato përtërihen pa ndalur,

deri 250-300 g në ditë. Shpejtësia e përtëritjes ndryshon sipas proteinave. Ato plaken dhe fillojnë

të shkatërrohen. Ky shkatërrim furnizon energji. Ato mund të definohen si substanca polimere të

peshës molekulare mbi 7000 deri në 10000, të cilat gjatë hidrolizës komplete japin aminoacide.

Nëse proteina e dhënë permban ndonjë sasi të substancës jo amino-acidike është klasifikuar si

proteinë e konjuguar, dhe grupi jo amino-acidik është quajtur grup prostetik. Homoglobina është

shembull i proteinës së konjuguar të cilën pjesa që përmban hekur paraqet grupin prostetik.

Proteinat kryejnë dy funksione të rëndësishme biologjike: shërbejnë si material struktural i

indeve dhe si rregullator i shpejtësisë së reaksioneve biokimike dhe të transportit të materialit të

ndryshëm nëpër organizëm. Në saje të vetive fizike dhe kimike proteinat i ndajmë në dy grupe:

17

a) në proteina fibrore

b) në proteina globulare.

Proteinat fibrore (ato në flokë, thonjë, në brinjë të shtazëve dhe lëkurë) janë të patretshme në

ujë dhe i rezistojnë hidrolizës, posaqërisht asaj enzimatike. Per shkak të vetive të këtilla ky lloj i

proteinave kyen funksionin e materialit struktural në organizma të ndryshëm.

Proteinat globulare janë të tretshme (ose nëse pesha molekulare e tyre është e madhe, formojnë

disperzione hidroflike koloidale) në ujë apo tretësira ujore të acideve, bazave ose kripërave.

Proteinat globulare kryejnë funksionin e rregullatorit të shpejtësisë së reaksioneve biokimike dhe

të transportit të materialit nëpër organizëm.

Proteinat janë substanca polimere, vetitë e të cilave janë të determinuara kryesisht nga

konformacionet e vargjeve polipeptidike [11]. Konformacionet e një polipeptidi janë klasifikuar

në tri grupe të ashtuquajtura struktura primare, sekondare dhe terciare. Struktura primare paraqet

sekuencën e aminoacideve të një vargu polipeptidik. Struktura sekondare paraqet mënyrën e

rradhitjes së vargjeve polipeptidike në hapësirë për të sajuar shirite ose sfera kompakte, me lidhje

hidrogjenore, të cilat mbajnë në bashkësi vargje të ndryshme apo pjesë të ndryshme të të njëjtit

varg. Struktura terciare e një proteine është forma e tij tredimenzionale, e cila arrin nga

mbimbështjellja e vargjeve të veta polipeptidike. Lidhjet kimike në molekulën e proteinave janë

lidhja peptidike, lidhja hidrogjenore të cilat krijohen midis lidhjeve peptidike, vargjeve anësore

dhe midis vargut peptidik dhe grupeve polare të vargjeve anësore (OH, CO, NH₂, etj.), lidhjet

disulfide, lidhjet jonike, lidhjet hidrofobe. Nga struktura e molekulës proteinike varet edhe

funksioni i saj, varësisht nga numri i aminoacideve, lloji i tyre dhe sekuenca e aminoacideve në

varg varet edhe funksioni i proteinave a do të jetë enzime, hormone, vitamina etj. Në strukturën

e molekulave proteinike ekzistojnë pesë nivele të organizimit struktura primare, sekondare,

terciare, kuaternere dhe subkuaternere.

18

4.2. VETITË E PROTEINAVE

4.1. STRUKTURA E PROTEINAVE

Vetitë e proteinave lidhen me vetitë e përbërësve të tyre, aminoacideve. Për të matur

peshën molekulare të proteinave duhen përdorur teknika mjaft të vështira një ndër të cilat është

spektometria e masës. Proteinat janë komponime amofotere. Proteinat, në përgjithësi, nuk treten

mirë në ujë, por formojnë tretësira koloidale, gjë që është në pajtim me natyrën e molekulave të

tyre. Disa prej tyre treten në ujë (p.sh. e bardha e vesë), ndërsa disa të tjerë në tretësira të

holluara të acideve, bazave ose të kripërave të holluara.

Ndërtimi i proteinave është shumë i thjeshtë, shumë aminoacide janë të lidhura në mes

veti sipas principit të ndërtimit të peptideve [11]. Ato ndryshojnë në mes vete në saje të pjesës së

ndryshueshme të radikalit R, dhe pjesës së pandryshueshme ose grupit H2N-CH-COOH, e cila

është e njëjtë për të gjitha aminoacidet. Renditja e vargjeve në hapësirë quhet konformacion.

Dihet se prej strukturës të molekulës proteinike varet edhe funksioni i saj. Prandaj, në varësi nga

numri, lloji dhe renditja e aminoacideve në molekulë të proteinës varet edhe funksioni i asaj

molekule proteinike. Pra, në varësi nga cilësitë e përmendura molekula e proteinës do të jetë

enzim, hormon, vitaminë etj. Proteinat dallohen nga karbohidratet dhe lipidet në rend të parë si

substanca strukturale dhe fuksionale. Organizmi nuk i deponon proteinat në sasi të mëdha siç

është rasti me sheqerna dhe lipide, përveç në vezë dhe fara, gjegjësisht në frute të disa bimëve.

Sheqernat dhe lipidet (lipidet e thjeshta) janë materie tipike rezervë të energjisë. Proteinat kurrë

nuk shërbejnë si burim primar i energjisë. Megjithatë organizmi mund t’i përdorë proteinat si

burim të energjisë vetëm atëherë kur nuk ka burime tjera, si p.sh. në rastin e urisë së gjatë të

organizmit.

Aminoacidet janë njësi themelore të molekulave proteinike [10]. Në ndërtimin e

molekulave proteinike marrin pjesë 20 lloje të aminoacideve. Aminoacidet janë komponime

organike me peshë të vogël molekulare, të cilat në molekulën e tyre kanë së paku një grup

19

4.3. NDËRTIMI KIMIK I PROTEINAVE

4.4. AMINOACIDET

karboksil (-COOH) dhe një grup amin (-NH2). Prandaj, mund të thuhet se këto janë acide

organike, në molekulën e të cilave gjenden së paku një grup aminë. Të gjitha aminoacidet

përmbajnë C, H, O, dhe N, përveç këtyre elementeve kimike përmbajnë edhe sulfur. Struktura e

përgjithshme e aminoacideve është

Atomi i karbonit, për të cilin është i lidhur

grupi aminë, është asimetrik, që do të thotë se

aminoacidet janë komponime optikisht aktive, përveç aminoacidit më të thjeshtë – glicinës.

Pra, kur aminoacidet gjenden në tretësirë, ato e kthejnë rrafshin e dritës së polarizuar.

Meqënëse aminoacidet kanë një grup karbosil dhe një grup aminë, ato veprojnë si acide dhe si baza,

që do të thotë se kanë karakter amfotern

Historia e vajrave eterike fillon nga vendet e Lindjes, prej nga rrjedh edhe vet emri i tyre.

Procesi i distilimit të këtyre vajrave ka filluar që në civilizimin e lashtë të Orientit, Indisë e

Egjiptit, ndërsa në Perëndim ka marrë zhvillimin e saj të plotë. Përshkrimi i parë i distilimit të

vajrave eterike është bërë nga mjeku katalonas Arnold de Villanova (1235-1311) [12], ndërsa në

gjysmën e dytë të shekullit XVI është prefeksionuar përdorimi i vajrave eterike.

Emri vajra eterike dhe vajra esenciale ka origjinë nga mënyra e përfitimit të tyrë, që

nga alkimia, me distilim si një metodë e ndarjes së eterikës dhe esenciales nga e ngurta dhe jo

esenciales me ndihmën e zjarrit. Ky proces i ndarjes së “fuqisë jetësore” të vet bimës mbahet në

teorinë e Paracelsit (1493-1541) [12]. Ai mendonte se ekstrakti i fundit më i sublimuari i

ashtuquajturi “quinta essentia”është ajo që paraqet pjesën më ndikuese të secilit bar që në të

20

5. VAJRAT ETERIKE

5.1. HISTORIKU

vërtetë është qëllimi i përdorimit të atij bari. Kjo substancë bazë, në formën më të përqëndruar,

është lidhur me eterin, elementin e pestë, me komponentën shpirtërore.

Vajrat eterike janë përzierje të përqëndruara të një numri të madh komponimesh

organike,si hidrokarbure, terpene, derivate të benzenit, alkoole, aldehide, estere por edhe shumë

komponime të tjera që vajin e caktuar e bëjnë më specifik. Vajrat eterike janë substanca me erë,

lehtë të avullueshme. Kryesisht janë pa ngjyrë, mirëpo me kohë mund të oksidohen, të bëhen më

viskoze dhe të marrin ngjyrë më të errët. Për këtë arsye duhet të ruhen në enë të errëta të

mbyllura mirë dhe në ambient të freskët dhe pa lagështi.

Edhe pse quhen vajra, asnjë vaj eterik nuk përmban as vaj e as yndyrna. Vajrat eterike mund të

gjenden në pjesë të ndryshme të bimës në petale (trendafili), në gjethe (eukaliptus), në lëvore të

frutave (kanella, limoni, etj.), në fara dhe në disa pjesë të tjera të bimës. Vajrat eterike nuk janë

aqë të domosdoshme për jetën dhe zhvillimin e bimës përkundër emërtimit të tyre “esenciale“.

Vajrat eterike akumulohen në inde të specializuara të cilat përmbajnë gjëndra yndyrore. Sa më

shumë gjëndra yndyrore të përmbajnë aq më i lirë është vaji eterik dhe anasjelltas.

Këto vajra nuk përzihen me ujë, janë të tretshme në tretës organik, në vajra si dhe në

yndyrna shtazore. Në pjesë (organe) të ndryshme të po të njëjtës bimë, gjejmë vajrat eterike me

karakteristika të ndryshme dhe me përbërje të ndryshme. Vajrat eterike janë më të lehta se uji,

për shkak të strukturës së molekulave të imëta, dhe, po për këtë shkak ato lehtë treten në alkool,

yndyrna dhe emulsion. Mirëpo, vajrat eterike dallojnë shumë nga vajrat që i përdorim për

ushqim.

Bimët të cilat rriten në vende të nxehta formojnë më tepër vajra eterike sesa ato në vende me

klimë kontinentale. Në kohërat me më shumë lagështi gjatë verës, formohen më pak vajra

eterike. Zakonisht , vetëm një pjesë e vajit eterik është bartëse e erës, andaj qëllimi i studimit

tonë është që këtë pjesë më të vlefshme ta ndajmë në formën sa më të pastër dhe më të

përqëndruar [13]. Vajrat eterike i gjejmë në shumë bimë të familjeve ndryshmë, si Compositae,

Coniferae, Labiatae, Lavandula officinalis (në lule), Rosa damascena, Rosa alba, Matricaria

chamomilla (kamomili), Mentha piperita(në gjethe), në lëvoren e drurit te Sanatalum album, në

lëvore të Citrus limonum (limoni) [14].

21

5.2. VETITË E VAJRAVE ETERIKE

Me veprimin e ajrit dhe dritës vajrat eterike oksidohen dhe polimerizohen. Prandaj,

ruhen në enë të errëta pa ngjyrë dhe në vende të freskëta, por pa lagështi.Veti e përbashkët e

vajrave eterike, është vetia terapeutike, antibakteriale, antivirale e anti hipertensive,

antireumatike, etj. Çdo vaj eterik ka karakteristika të ndryshme dhe në bazë të përbërësve kimik,

efektit farmakologjik dhe terapeutik, etj., ato mund të ndahen në grupe të ndryshme.

Përbërësit kimik që gjendën tek vajrat eterike mund të ndahen në:

- Përbërësit terpenik

-Përbërësit aromatik

- Hidrokarburet me zingjir linear

- Komponimet që përmbajnë azot dhe sulfur

Vajrat eterike ndahen edhe në bazë të erës dhe shijës, në:

-Aromatika (me erë të fortë dhe shije të mirë)

-Aromatika-aroma (me erë dhe shije të idhët)

-Aromatika-acria (me erë dhe shije të fortë)

Në vajrat eterike më së shumti gjenden përbërës terpenik.

Në bazë të efektit farmakologjik dhe terapeutik vajrat eterike ndahen në vajra me efekt kundër kollës, dezinfektues, antireumatizmal, diuretik, etj.

Vetitë fizike të vajrave eterike - Konstantet fizike të cilat përdren për përcaktimin e vajit eterik janë:

- Densiteti

- Aktiviteti optik

- Indeksi i refraksionit

Këto përcaktohen me metoda standarde të njohura. Përveç konstanteve të cekura më lartë, për

vajin eterik përcaktohet edhe tretshmëria e tij në alkool. Tretshmëria e vajit shprehet me cm³ të

alkoolit 90% i cili nevojitet për të tretur 1cm³ të vajit që studiohet.

Vetitë kimike të vajrave eterike- Konstantet kimike kryesore [15] të cilat përcaktohen tek

vajrat eterike janë:

22

- Numri acidik - me numër acidik nënkuptojmë sasinë e KOH të shprehur në miligram,

e cila nevojitet që të neutralizohen acidet e lira të cilat gjenden në 1g të

vajit eterik,

-Numri esterik - me numër esterik nënkuptojmë sasinë e KOH të shprehur në miligram

e cila nevojitet për të sapunifikuar esterin i cili gjendet në 1g të vajit eterik.

- Numri acidik dhe ai esterik - përcaktohen në mënyrë volumetrike me anë të bazave

apo acideve me përqendrime të caktuara.

Metodat për përfitimin e vajrave eterike [16-18] janë:

a) Ekstraktimi me dioksid karboni të lëngët,b) Hidrodifuzioni,c) Presimi në të ftohët,ç) Anflerazhi,d) Ekstraktimi me anë të tretësave të ftohtë,e) Procesi fitonik.f) Distilimi me avull uji.

Metoda të cilën e kam praktikuar për përfitimin e vajrave eterike, është ajo e distilimit me

avuj uji. Kjo metodë është e njohur qysh në Mesopotami para 5000 viteve. Tek kjo metodë

pjesët e buta të bimës si gjethet dhe lulja vendosen në enën për destilim pa përgatitje, ndërsa

druri, lëvorja dhe rrënjët në fillim shtypën grimëcohen në mënyrë që të lirohen vajrat e

avullueshme. Bimët të cilat vendosen në distilator, i nënshtrohen avujve të përqëndruar të ujit

të cilët lirojnë molekulat aromatike nga indet qelizore. Vajrat eterike, zakonisht të

23

5.4. DISTILIMI ME AVULL UJI

5.3. METODAT PËR PËRFITIMIN E VAJRAVE ETERIKE

avullueshme, kanë pikë vlimi më të lartë se pika e vlimit e ujit. Në shumë raste, distilimi i një

vaji esencial dhe temperatura e tij e vlimit, rezultojnë me degradimin e produktit të dëshiruar

dhe gjithashtu oksidimin e tij në këtë temperaturë të lartë. Distilimi me avuj uji është teknika

e cila kodistilon vajin eterik me ujin në temperaturë pak më të ulët se temperatura e vlimit të

ujit.

Distilimi me avuj uji ka dy dallime të dukshme në krahasim me distilimin e thjeshtë.

Me distilim me avuj uji, vaji esencial mblidhet në temperaturë më të ulët se temperatura e

vlimit të tij. Kjo redukton, në shkallë të theksuar, mundësinë e oksidimit gjatë distilimit.

Dallimi i dytë është se vaji eterik mblidhet me ujë. ashtu që vaji eterik nuk mund të tretet në

ujë ai do të formojë një shtresë të ndarë (sipas densitetit) nga uji dhe shumë lehtë mund të

ndahet nga uji.

Vajrat eterike duhet të ridistilohen ose të pastrohen në mënyrë që të largohen papastërtitë siç

është pluhuri i bimës apo mbetjet e rrëshirës. Distilimi me avuj uji shpesh përdoret si metodë

për izolimin dhe pastrimin e komponimeve organike. Kjo metodë bazohet në vetinë e shumë

komponimeve që të avullohen bashkë me avullin e ujit, në temperaturë shumë më të ulët se

pika e vlimit të tyre, përkatësisht më të ulët se 100°C.

Distilimi zhvillohet ashtu që në balonin destilues me substancë nga gjeneratori special bartet

avulli i ujit, fillon avullimi i ujit dhe substancës që destilohet, avujt e fituar kondensohen në

ftohës dhe mblidhen si destilat në enë përkatëse. Komponimet organike që distilohen me

avull uji duhet të plotësojnë disa kushte:

- Të kenë tretshmëri sa më të vogël në ujë (në rastin ideal të jetë i patretshëm)

- Shtypja e avullit në 100°C të jetë më e madhe se 667 Pa

- Gjatë vlimit me ujë të jetë stabil.

Distilimi me avull uji bazohet në avullin e ujit i cili vepron në dy lëngje të cilat nuk

përzihen mes vete, uji dhe vaji eterik. Nëse shtypja e përgjithshme, e cila është shuma e

shtypjeve parciale të ujit (P₀) dhe vajit eterik (P) është e barabartë me raportin e moleve të

fraksionit (n) të lëngut dhe vajit eterik (n) në destilat. Kjo d.m.th., se sasia e madhe e ujit duhet të

avullohet që të fitohet vaji eterik. Procesi i distilimit zgjatë gjashtë orë ose më shumë. Ky ndikim

i gjatë i temperaturës shkakton stresim termik, oksidimin dhe izomerizimin e komponenteve të

vajit eterik. Krejt kjo mund të ndryshojë kompozicionin e vajit eterik dhe mund të ndryshojë

24

aromën origjinale. Mangësi tjeter janë proceset enzimatike, mikrobiologjike që mund të ndodhin

gjatë fazës së ngrohjes duke dhënë aromë të pakëndshme. Distilimi me avuj uji ka përparsi pasi

është metodë e thjeshtë, nuk duhet aparaturë e shtrejtë dhe duhet të ndërtohet nga çeliku që nuk

korrodohet.

Për studimin e vajrave eterike përdoren metoda të ndryshme kromatografike [19], si

p.sh., kromatografia në shtresë të hollë, kromatografia me shkëmbyes jonik dhe kromatografia e

gaztë. Metodat kromatogarfike mundësojnë që shpejtë dhe në mënyrë efikase të ndahen dhe

indentifikohen shumë komponime të cilat hyjnë në përbërjen e një vaji eterik, në sasi më të vogla

apo më të mëdha. Për përcaktimin kualitativ dhe kuantitativ të komponimeve që hyjnë në

përbërjen e një vaji etrik zakonisht janë të përshtatshmë kromatografia e gaztë dhe

kromatografia në shtresë të hollë. Kromatografia e gaztë është mjaft precize dhe e shpejtë. Në

kromatogramin e gaztë komponentet e veqanta të vajit eterik d.m.th. komponimet paraqiten në

formë të pikëve. Çdo piku i përgjigjet një komponent. Nga sipërfaqja e pikut mund caktohet

përmbajtja kuantitative e një komponente në vajin eterik. Në kromatogramin me shtresë të hollë

komponentet e ndara paraqiten në formë të njollës [20]. Nga sipërfaqja e njollës mund të

përcaktohet përbërja kuantitative e një komponenti në vajin eterik. Krahasimi bëhet me

substancë standarde. Kromatografia në shtresë të hollë nuk është precise sikur kromatografia e

gaztë mirëpo ka një përparsi, nuk nevojitet një aparaturë e shtrejtë dhe ka ecuri të thjeshtë.

Pjesa kryesore për matjet me kromatografi në shtresë të hollë janë pllakat e qelqit me madhësi 20

x20 cm të veshura me shtresë të hollë të adsorbentit dhe tretës të ndryshëm.

25

5.5 METODAT KROMATOGRAFIKE PËR STUDIMIN E PËRBËRJES KIMIKE TË

VAJRAVE ETERIKE

Ushqimi i bimëve përfshin elemente kimike nga përbërja e të cilave lindin molekula të

lëndëve të ndryshme [10]. Nga këto elemente, më të rëndësishmit për organizmin e njeriut janë:

kaliumi, azoti, fosfori, kalciumi, hekuri, sulfuri, magnezi. Në tokë gjenden edhe elemente të tjerë

që kanë rëndësi jetike për trupin e bimës. Për tu habitur është fakti se të gjithë këto elemente në

masa të përcaktuara (mikro-mili-gram) ndodhen në trup dhe çrregullimi i sasisë do të sillte jo

kordinim midis pjesëve të trupit të njeriut, të cilët mund edhe të dëmtohen. Pjesa më e madhe

organizmit të njeriut është i përbërë nga uji [20]. Prandaj, nuk është për tu habitur se pjesa më e

madhe e masës së trupit të njeriut është oksigjen. Karboni është njësia themelore për molekulat

organike.

Është kationi kryesor i gjakut dhe lëngjeve ekstraqelizore dhe roli kryesor i këtij

konsiston në krijimin dhe rregullimin e shtypjes osmotike në plazmën e gjakut dhe gjithashtu në

lëngjet e tjera biologjike dhe në ruajtjen natyrale të bilancit të ujit [21]. Natriumi është një

element që është jetik për jetën e njeriut. Së bashku me kaliumin dhe klorin, ai formon një pjesë

shumë të rëndësishme të plazmës së gjakut. Ky element i lejon muskujt të kontraktohen

normalisht. Funksionimi normal i sistemit nervor varet poashtu nga ky element i rëndësishëm.

Duhet cekur se sasia e natriumit gjendet në ekuilibër me atë të kaliumit dhe prishja e këtij

ekuilibri në lëngjet e organizmit do të shpie deri te vdekja e tij. Sasia e nevojshme ditore e

natriumit është nga 3 deri në 7g. Shkaqet e nivelit të ulët të natriumit në organizëm i njohur si

hiponatremia mund të jenë disa, si p.sh., humbja e lëngjeve nga organizmi ose për shkak të

konsumit të tepërt të ujit, duke ulur përqëndrimin e natriumit. Edhe pse kufizimi në dietë mund

të shkaktojë mungesë ekuilibri të natriumit, ajo rrallë rezulton në hyponatremia përveç nëse

ekziston një dietë e çekulibruar ekstreme e ndjekur për periudha të gjata. Sëmundjet që ndikojnë

në çrregullimin e ujit dhe sasisë së natriumit në organizëm mund të jenë sëmundjet e veshkave

26

6. MINERALET

6.1. NATRIUMI

6.2. KALIUMI

(sëmundja Addison). Një tjetër metodë për të rregulluar nivelin e natriumit në organizëm është

përdorimi i diuretikëve.

Kaliumi së bashku me natriumin janë ndër kationet kryesore të lëngut qelizor, i cili

merr pjesë siç u cek më lartë në ruajtjen e bilancit ujor në organizëm [21]. Përqendrimi i lartë

intraqelizor i kaliumit ndikon pozitivisht në biosintezën e proteinave në ribosome. Kaliumi është

një element jashtëzakonisht i rëndësishëm në trupin e njeriut. Trupat tanë përbëhen nga miliona

qeliza të vogla, të tilla si qelizat e trurit, qelizat e lëkurës, qelizat e mëlçisë dhe kaliumi është

shumë e rëndësishëm për qelizat, dhe pa kalium ato nuk mund të mbijetojnë. Pa kalium, qeliza

nervore nuk mund të dërgojë ato sinjale në trurin tonë. Pjesa më e madhe, nëse jo të gjitha

qelizat tona varen nga sasia e kaliumit ne organizmin tonë. Trupi i njeriut përmban rreth 250

miligram kalium.

Është një element mineral që përbën 1.5 deri në 2% të peshës trupore tek personat e

rritur. Nga kjo sasi, 99% e kalciumit gjendet në kocka dhe tek dhëmbët [21]. Roli i tij për

organizëm është i shumëfishtë merr pjesë në ndërtimin e indeve të forta, në proceset e

hemostazës, rregullimin e përshkueshmërisë së mëmbranave qelizore, ruajtjen e

ngacmueshmërisë normale në sistemin nervor qëndror, rolin e aktivatorit në sistemin nervor

qëndror, rolin e aktivatorit në disa reaksione enzimatike dhe ka veti antiflamatore. Marrja e

kalciumit nga burimet e jashtme është e nevojshme për forcimin e eshtrave dhe sistemit kockor,

mishrave të dhëmbëve si dhe në rritjen muskulare. Kur marrja nga jashtë e kalciumit është e

pamjaftueshme si dhe disa faktorë të tjerë që mobilizojnë kalciumin nga rezervat kockore në gjak

atëherë kockat dobësohen dhe vjen deri te osteoporoza. Në sistemin kardiovaskular kalciumi

ndikon në pengimin e koagulimit të gjakut si dhe në rrahjet e zemrës. Që zorrët e holla të thithin

kalciumin është e nevojshme që trupi të ketë sasi të mjaftueshme të vitaminës D, e cila rregullon

metabolizmin e kalcium-fosforit prandaj pothuajse gjithmonë këto dy elemente shoqërohen së

27

6.3. KALCIUMI

bashku. Dozat ditore të kalciumit varen nga mosha, për moshat 19-49 vjeç rekomandohet sasi e

kalciumit prej 800-1000 mg dhe për moshat mbi 50 vjeç nevojitet 1000-1500 mg. Për raste të

veçanta nevojitet konsulta e mjekut. Rreth 25 % e tregut të kalciumit sot në Amerikën e Veriut

po shkon drejt formave të buta në marrjen kryesisht për gratë shtatëzëna, pleqtë dhe fëmijët. Kur

ne nuk marrim kalcium të mjaftueshëm, funksionimi i organizmit çrregullohet. Gjatë rritjes tek

fëmijët dhe adoleshentët, mund të mos zhvillohen eshtrat plotësisht dhe personi mund të hyjë në

moshën e rritur me kocka të brishtë. Mangësia e mëtejme e kalciumit mund të qojë në probleme

serioze të trupit të njeriut. Prandaj është shumë me rëndësi që të mirret sasia e nevojshmë e

kalciumit në dietën ditore.

Në momentet e lindjes në trupin e njeriut ndodhen 0.5 g magnez, ndërsa në moshë të

rritur në trup ai gjendet në një sasi prej 21 – 28 g, ku 50-60 % ndodhet në kocka dhe roli

kryesor i tij është në qelizat nervore për të lehtësuar funksionimin e tyre [21]. Magnezi luan rol të

rëndësishëm në procesin e aktivizimit të shumë enzimeve, ndërtimin e indit skeletor. Në sasi të

vogël magnezi gjendet edhe në plazmën e gjakut. Magnezi është një element që kërkohet nga

organet tona për shumë funksione të ndryshme. Ne kemi nevojë për rritjen e duhur, formimin

dhe funksionimin e eshtrave dhe muskujve. Në fakt, magnezi dhe kalciumi luajnë rol të

rëndësishëm edhe në kontrollimin e muskujve. Magnezi ndalon disa çrregullime të zemrës dhe të

tensionit të lartë dhe ndikon në përmisimin e funksionimit të mushkërive. Ky element i

rëndësishëm gjithashtu ndihmon trurin tonë të funksionojë normalisht. Magnezi ndihmon

gjithashtu për të parandaluar depresionin dhe është thelbësor për të lejuar trupin të kontrollojë

nivelin e insulinës në gjak. Magnezi jepet në mënyrë intravenoze tek pacientat në situata të

28

6.4. MAGNEZI

jashtëzakonshme të tilla si një sulm në zemër ose sulme akute të astmës. Në situate jo

emergjente, magnezi tek personat që vuajnë nga astma jepet në formë të pilulës. Ajo relakson

muskujt përgjatë rrugës ajrore të mushkërive, i cili lejon pacientët me astmë të marrin frymë më

lehtë.

Magnezi është efektiv edhe në trajnimin e shumë sëmundjeve të zemrës. Ushqimi me

doza të larta të magnezit përfshin peshkun, produktet e qumështit, mishit pa dhjamë, drithërat,

farat dhe perimet. Nevoja ditore e magnezit është rreth 30 g.

Hekuri luan rol të rëndësishëm në funksionimin normal të të gjitha organeve, indeve

dhe qelizave [21]. Hekuri është element më i bollshëm i trupit të njeriut dhe përbën rreth 0.004

% të peshës trupore. Në mënyrë të natyrshme, sasia e tij varion nga 3 në 5 g. Por edhe kjo sasi

është e ndryshueshme, sepse varet nga mosha, gjinia, madhësia, shëndeti dhe sasia e rezervuar e

tij në trup. Sasia kryesore e hekurit, afërsisht 70% e tij në organizmin e njeriut gjendet në gjak

dhe luan rolin kyq në transportin e oksigjenit prej mushkërive deri në inde, dhe në transportin e

dioksidit të karbonit prej indeve në mushkëri. Hekuri është elementi thelbësor për efektivitetin e

punës së gjakut. Nëse sasia e hekurit e marrë në dietat ditore nuk është e mjaftueshme për

organizmin tonë, atëherë trupi do të ndiejë plogështi, gjaku nuk do të transportojë oksigjenin e

mjaftueshëm, do të ulet vigjilenca dhe muskujt nuk do të funksionojnë si duhet. Kjo mangësi e

hekurit vërehet sidomos tek atletët, sidomos gjatë vrapimit në distancë. Ky është shpesh rezultati

i lodhjes së sportistëve. Nëse mungesa e hekurit në organizmin tonë ndodhet në sasi të mëdha,

atëherë njeriu bëhet anemik, që nënkupton se gjaku nuk do të transportojë oksigjenin e

mjaftueshëm për organet e trupit të njeriut, kështu që organizmi nuk funksionon normalisht.

Mungesa e hekurit apo anemia është ndoshta sëmundja më e zakonshme ushqimore në botë, që

ndikon në pothuajse 500.000.000 njerëz. Kemikatet e caktuara në trupin e njeriut janë të

kontrolluara nga prania ose mungesa e hekurit. Hekuri është gjithashtu shumë i rëndësishëm për

ruajtjen e një sistemi të shëndoshë imunitar dhe për tretjen e ushqimit. Hekurin të cilin e marrim

nga dietat tona ditore është një pjesë thelbësore e hemoglobinës-pjesë e gjakut që mbart oksigjen.

Nevoja ditore për hekur gjithashtu është e ndryshme varësisht nga mosha. Për fat të mirë, është e

lehtë të mirret sasi e mjaftueshme e hekurit nga ushqimet me një dietë të ekuilibruar.29

6.5. HEKURI

Zinku gjithashtu është një element i rëndësishëm për organizmin e gjallë, gjindet në

muskuj, tru, eshtra, mëlqi dhe veshka 21]. Zinku është gjetur në të gjitha indet e trupit, 85% e

zinkut gjendet në muskuj dhe kocka, 11% në lëkurë dhe mëlçi dhe sasia e mbetur në të gjitha

indet e tjera. Zinku ekziston kryesisht në formën e komplekseve me proteinat dhe acidet

nukleike. Të dyja këto marrin pjesë në të gjitha aspektet e metabolizmit ndërmjetës,

transmetimit dhe rregullimit të shprehjes së informacionit gjenetik, ruajtjen, sintezën dhe

veprimin e hormoneve. Zinku luan rol të rëndësishëm në funksionimin normal të metabolizmit, e

sidomos në kontrollin e sistemit nervor, ka veti antioksidante duke mbrojtur organizmin nga

oksidantët e ndryshëm. Zinku është një mineral themelor që merr pjesë në strukturën e më

shumë se 200 enzimeve në trupin e njeriut dhe nevojitet për sintezën e AND-së dhe ARN-së.

Në lëkurë ai ndihmon në mbajtjen e nivelit të vitaminës A prandaj ndikon në regjenerimin e

plagëve nga djegiet. Ndihmon gjëndrat yndyrore të dermës prandaj është shumë efikas në

mjekimin e akneve. Në sistemin gastrointestinal deficienca e zinkut jep diare. Në shumë studime

është parë se ky element ndikon në rritjen normale të fëmijëve. Një studim në Guatemala ka

treguar se dhënia rregullisht e zinkut ka çuar në rritjen rreth 2.5 cm mbi rritjen normale.

Sasia jo e mjaftueshme e zinkut mund të ketë efekte serioze në shëndetin tonë. Disa nga

simptomat e mangësisë së zinkut janë humbja e flokëve, apatia mendore dhe dëme në organet

riprodhuese. Burime të mira të zinkut janë buka e grurit, ushqimet e detit, mishi i kafshëve, etj.

Bakri është element esencial në të gjitha bimët dhe kafshët [21].Trupi i njeriut përmban

bakër në një nivel prej rreth 1.4-2.1 mg për çdo kilogram peshe të trupit. Bakri gjendet në mëlçi,

muskuj dhe kocka. Bakri transportohet me anë të qarkullimit të gjakut, me anë të proteinës së

plazmës të quajtur ceruloplasmin. Bakri së pari absorbohet në zorrë e më pas transportohet deri

30

6.6. ZINKU

6.7. BAKRI

6.7. BAKRI

në mëlqi i lidhur me anë të albuminës. Metabolizmi dhe sekretimi është i kontrolluar me

transportimin e bakrit ndërmjet ceruplazmines kur është e sekretuar në acidet biliara.

Besohet se zinku dhe bakri garojnë për absorbim në traktin digjestiv, kështu që me një dietë të

tepruar në njërën nga këto minerale rezulton me mungesë në tjetrën.

Mungesa e bakrit në organizëm shkakton çrregullim në metabolizmin e yndyrnave,

triglicerideve të larta, sëmundje të mëlqisë dhe varfërim të sintezës së melaninës dhe dopaminës.

Nevoja ditore për bakër është 0.9 mg, ndërsa me hulumtimet më të reja rekomandohet 3.0 g.

Në këtë temë të masterit përcaktimi i mineraleve është kryer me metodën SAA.

Prandaj është e domosdoshme që në pika të shkurtëra të përshkruhen dukuritë e

spektrofotometrisë së absorbimit atomik si metodë për përcaktimin kuantitativ të elementeve të

ndryshme.

Dukuria e absorbimit të energjisë nga atomet është njohur herët, qysh në fillim të

shekullit XIX, gjatë studimit të vijave të errta të spektrit të diellit. Por spektrofotometria e

absorbimit atomik si metodë analitike ka lindur vonë më 1955. Zhvillimi i saj është i vrullshëm

dhe sot SAA është ndër metodat analitike më të përdorshme [22].

SAA bazohet në dukurinë e absorbimit të rrezatimit nga atomet e elementit në gjendje të

gaztë. Absorbimi i rrezatimit nga atomet e gazta çon në kalime rezonante nga gjendja bazë në

gjendje të eksituara (zakonisht në nivelin e parë të eksitimit). Absorbimi i rrezatimit në SAA

është në përpjestim të drejtë me numrin e atomeve në gjendje bazë dhe luhatjet e temperaturës së

flakës ndikojnë shumë pak në sinjalin e absorbimit.

31

6.8. METODA PËR PËRCAKTIMIN E MINERALEVE

6.8.1. SPEKTROFOTOMETRIA E ABSORBIMIT

Do theksuar se edhe për absorbimin atomik vlen ligji i Berit. Ky ligj shpreh lidhjen

sasiore ndërmjet shkallës së absorbimit të rrezatimit dhe përqendrimit të lëndës në tretësirë.

Nëpër një enë qelqi me faqe plan paralele kalon një rrezatim monokromatik. Supozojmë

se ena është e mbushur me tretësirën e një lënde absorbuese.Vërehet, që gjatë kalimit nëpër

tretësirë ndodhë dobësimi i intenzitetit.

Ky dobësim mund të ndodhë për këto shkaqe:

nga absorbimi prej molekulave të lëndës së treturt, Ia,

nga absorbimi prej molekulave të tretësit, I’a,

nga shpërndarja e rrezatimit prej grimcave të ngurta,që mund të

ndodhen në tretësirë në trajtë pezullie, Ishp,

nga pasqyrimi prej faqeve të enës në sipërfaqet ndarëse qelq-ajër dhe

qelq-lëng, Ip.

Në qoftë se intezitetin e rrezatimit në hyrje të enës do ta shënojmë me I o dhe intezitetin në dalje

me I atëherë vlen barazimi.

Io= I + Ia + I’a + Ishp + Ip (1)

Vlerat e Ip janë shumë të vogla dhe mund të mos merren parasysh, ndërsa Ishp= 0 në tretësirat e

kthjellta. Absorbimi nga molekulat e tretësit I’a është një madhësi konstante dhe mund të mos

merret parasysh, sepse tretësi zgjidhet i tillë, që të absorbojë sa më pak. Në këtë mënyrë barazimi

do të thjeshtohet në

Io= I + Ia (2)

Prej ku mund të gjendet Ia:

Ia= Io - I (3)

Vlerat e Ia nuk mund të maten drejpërdrejt, por vetëm si diferencë ndërmjet Io dhe I.

Në qoftë se tufa e rrezatimit të vazhduar me intenzitet I0 kalon nëpër celulë që përmban

atome të elementit në gjendje të gaztë, atëherë absorbimi i rrezatimit do të paraqitet me këtë

formulë:

I=I0 (4)

32

ku I- është intenzieti i dritës së transmetuar, N- është numri i atomeve të gazta që absorbojnë dhe

K- është një konstante. Vlerat e N janë në përpjestim të drejtë me gjatësinë e celulës l dhe me

përqendrimin e atomeve absorbuese në celulë; ky i fundit në kushte atomizimi të riprodhueshme

është në përpjestim të drejtë me përqendrimin e elementit në tretësirën e mostrës, pran

I=I0 (5)

prej ku mund të nxjerrim përshkueshmërinë dhe absorbansën:

T= (6)

A= -logT = kcl (7)

k – është koeficienti i absorbimit atomik

Shihet se për absorbimin atomik vlen ligji i Berit.

Në praktikë është e vështirë matja e saktë e I dhe I0, sepse veç absorbimit të rrezatimit nga

grimcat e lëndës së tretur, ndodh edhe absorbimi nga molekulat e tretësit, shpërhapja nga grimcat

e ngurta ose nga molekulat e mëdha etj. Prandaj, në vend të A të vërtetë që jepet nga formula

(25) gjendet një absorbansë eksperimentale:

A= - log (8)

ku Itr është intenziteti i rrezatimit në dalje nga tretësira e mostrës dhe IPB është intenziteti i

rrezatimit në dalje nga tretësira e provës së bardhë.

Për të bërë matje me SAA duhet të plotësohen dy kushte:

1. Rrezatimi i burimit që do të kalojë nëpër atomet e gazta duhet të ketë gjatësi

vale të njëjtë me atë të vijës rezonante të absorbimit të elementit që duhet të

përcaktojmë dhe

2. Gjerësia spektrale e rrezatimit të burimit duhet të jetë më e vogël sesa gjysma e

gjerësisë spektrale të vijës absorbuese.

33

Kur nuk plotësohet kushti i parë, atëherë nuk ndodh absorbimi i rrezatimit, ndërsa kur

nuk plotësohet kushti i dytë, atëherë vetëm një pjesë e vogël e rrezatimit që kalon nëpër mostër

absorbohet dhe, si rrjedhojë, ndryshimi Ia=Io-I nuk mund të matet.

Absorbimi atomik nga ana e një substance përkatëse e cila përbëhet nga grimcat me aftësi

absorbuese është i mundshëm vetëm atëherë kur atomet apo molekulat e substancës gjenden në

gjendje bazë. Atomi si sistem në vete është i qëndrueshëm vetëm në gjendje diskrete përkatsisht

në një gjendje me nivele energjetike të caktuara ndërmjet të cilave është i mundur kalimi

elektronik. Gjendje stabile e atomit është ajo që ka energji më të ultë e cila quhet gjendje bazë

ose themelore. Çdo nivel tjetër jasht kësaj gjendje quhet nivel i eksitimit.

Sipas rregullave spektroskopike del se absorbimi i energjisë nga ana e atomit bëhet në

formë të kuanteve dhe gjatë këtij absorbimi çdo atom është në gjendje të pranoj vetën një kuant

energjie. Atomet që absorbojnë patjetër duhet të plotsojnë konditën që e kërkon rregulla

spektroskopike d.m.th. ato mund të gjenden edhe në plazmën e elementit edhe në avujt e tij.

Gjatë emitimit të vijave spektrale ka rëndësi të bëhet identifikimi i niveleve energjetike të

cilat janë më të përshtatshme për matjet spektroskopike. Këtu duhet vequar nivelin rezonant dhe

vijat rezonante të cilat kanë rëndësi të madhe në identifikimin e elementit përkatës. Nivel

rezonant i atomit është niveli i parë i eksituar në të cilën çiftzimi i spineve është i kundërt me atë

të gjendjes bazë dhe vlera e numrit të mbrendshëm kuantik ,,J’’ nuk dallohet për më shumë se

një njësi nga vlera e numrit ,,J’’ të gjendjes bazë.

Rrezatimi që formohet gjatë kalimit prej nivelit rezonant në atë themelor quhet vijë rezonante.

Vijat e tilla në spektroskopi kan rëndësi për shkak të mundësis së regjistrimit dhe si të tilla janë

vija identifikimi.Vijat spektrale karakterizohen me gjatësin valore dhe intenzitetin e tyre.

Gjatësia valore e rrezatimit për një kalim spektral nuk mvaret nga vetitë e sistemit para dhe pas

atij kalimi por kryesisht mvaret nga ndryshimi i energjive të gjendjeve stacionare të tyre.

Inteziteti i vijave spektrale mvaret kryesisht nga besueshmëria e kalimit të nivelit spektral dhe

nga numri i atomeve në gjendjë nga i cili mund të bëhet ky kalim. Besueshmëria e kalimit mvaret

nga natyra e gjendjes fillestare dhe asaj përfundimtare. Besueshmëria e kalimit mund të llogaritet

duke e njohur mekanikën kuantike, mirëpo për atomet e ndryshme këto njehsime janë shumë të

përbëra, komplekse, prandaj ato zakonisht njehsohen në bazë të thjeshtimeve përkatësisht në

bazë të supozimeve.

34

Eksitimi i atomit nga gjendja bazë (normale) në një gjendje tjetër bëhet me metoda të ndryshme,

p.sh. termike, elektrike, rrezatimit etj.

Nëse eksitimi është bërë me rrugë nxehtësie s’pari duhet të ushtrohet një ekuilibër termik në

sistem dhe pastaj të vërehet raporti ndërmjet atomeve të të dy gjendjeve, pra të gjendjes së

eksituar dhe të gjendjes bazë.

Boltzmani ka shikuar dhe studjuar këto raporte dhe erdhi në përfundim se mund të arrihet një

gjendje e tillë

= x e- (9)

paraqet raportin ndërmjet atomeve të gjendjes së eksituar dhe të gjendjes bazë,

Pj dhe Po janë masat statike të gjendjes së eksituar dhe gjendjes bazë,

Ej dhe Eo janë energjitë e gjendjeve përkatse,

K është konstanta e Boltzmanit

T është temperatura termodinamike.

Gjatë këtij eksitimi në rrugë termike mbushja e niveleve më të larta energjetike është më

e vogël se sa ajo e niveleve më të ulta. Njehsimet sipas ekuacionit të Boltzmanit tregojnë se gjatë

eksitimit të atomeve në flakë raporti Nj/No për nivelin e parë dhe atë bazë për shumicën e

atomeve ka vlerë shumë të vogël dhe se ekziston e dhënë eksperimentale që ky numër ndryshon

me rritjen e temperaturës.

Spektrofotometrat e absorbimit atomik kanë skema të ngjashme me spektrofotometrat e

zakonshëm që përdoren për matje të absorbimit molekular në zonën UV-VIS. Në fig. 6. janë

treguar aparatet SAA.

35

6.8.2. APARATURA

Në figurën 7 janë paraqitur pjesët kryesore të një aparati të SAA dhe funksioni që ato kryejnë.

Figura 7. Pjesët e një aparati të SAA dhe funksioni i tyreMonokromatori shërben për të veçuar zonën spektrale ku ndodhet vija analitike (gjerësia

spektrale e tij është D=0,2-10 nm). Në këtë mënyrë detektori, që është një fotoshumëzues

elektronik, ,,sheh’’ vetëm vijën spektrale kur në atomizues futet mostra dhe kur në atomizues

futet prova e bardhë (c=0).

Aparatet bashkohore janë të lidhur me regjistrues tek të cilët menjëherë mund të lexohet

përqendrimi i substancës së analizuar në mostër. Aparatet në SAA mund të jenë me një tufë dhe

me dy tufa. Në këto të fundit mund të bëhet korigjimi i luhatjeve të intenzitetit të burimit të

rrezatimit me kohën, por jo korigjimi i absorbimit jospecifik të atomizuesit (sepse tufa e dytë nuk

kalon nëpër të).Korigjimi i absorbimit jospecifik (p.sh. absorbimi molekular, shpërndarja e dritës

etj.) mund të bëhet duke përdorur aparatet me dy burime, ku krahas burimit të rrezatimit analitik

vendoset një burim i rrezatimit të vazhduar (llambë deuteriumi), tufat e të cilave kalojnë nëpër të

njëjtën rrugë optike, por lexohen veçmas nga pajisja elektronike (sepse burimet ushqehen me

rrymë me frekuenca të ndryshme).

36

Të dyja tufat dobësohen në shkallë të njëjtë nga absorbimi jospecifik, por vetëm rrezatimi

analitik pëson absorbim të konsiderueshëm nga atomet e elementit që do të përcaktojmë. Në këtë

mënyrë, duke bërë ndryshimin ndërmjet sinjaleve që merren për të dyja tufat, gjendet shkalla e

absorbimit të rrezatimit vetëm nga atomet e elementit.

Nga të gjitha pjesët e skemës vetëm atomizuesi dhe burimi i rrezatimit janë specifike për

SAA, prandaj ato do t’i trajtojmë veçmas.

Vetinë e absorbimit diskret të rrezatimit e shfaqin vetëm atomet e elementit në gjendje të lirë të

gaztë,pranda fitimi i avujve atomik është procesi bazë i SAA.

Mënyrat kryesore të atomizimit që përdoren në SAA janë dy:

1. atomizimi me flakë dhe

2. atomizimi pa flakë (elektrotermik).

Atomizimi me flakë është metoda më e përhapur e fitimit të avujve atomik të elementit që do të

përcaktohet. Në fig. 8 është paraqitur një skemë e proceseve që pëson mostra gjatë atomizimit në

flakë.

37

6.8.3. ATOMIZUESIT

Figura 8. Atomizimi në flakë (i kaliumit)

Flaka duhet të sigurojë shpërbashkimin sa më të plotë të komponimit në atome, por njëkohësisht

shkalla e jonizimit të elementit që do të përcaktohet të jetë sa më e ultë. Veç kësaj, flaka duhet të

jetë sa më e tejdukshme në zonën e matjeve dhe të ketë emision sa më të dobët. Vetitë analitike

të flakës lidhen edhe me zhvillimin e reaksioneve kimike të komponimeve dhe të radikaleve që

ndodhen në të.

Flakët më të përshtatshme në SAA janë flaka acetilen-ajër dhe flaka acetilen-suboksid azoti.

Flaka acetilen-ajër përdoret më shpesh, ndërsa flaka acetilen- suboksid azoti jep temperaturë

rreth 500-600°C më të larta, në krahasim me flakën acetilen-ajër, prandaj përdoret kryesisht për

atomizimin e elementeve më refraktare ose për të mënjanuar disa interferenca kimike.

Në veçanti pajisjet e flakës duhet të sigurojnë një regjim të qëndrueshëm të djegies dhe të futjes

së tretësirës së mostrës në të, gjë që përbën një kusht vendimtar për përpikmëri të lartë të

matjeve.

38

Atomizimi pa flakë është një metodë e re atomizimit. Atomizimi bëhet në gypa prej

grafiti (quhen edhe furra grafiti ) me gjatësi 50 mm dhe diametër 5 mm që ngrohet deri në

3000°C me anë të një rryme elektrike me intenzitet 400 A dhe tension 1-10V. Mjedisi në furrë,

është gaz inert (zakonisht Ar). Mostra e lëngët futet në furrë me mikropipetë nëpër një vrimë të

veçantë. Në fig 9. është dhënë skema e një atomizuesi elektrotermik (me furrë grafiti)

.

Figura 9. Furra prej grafiti

Cikli i matjeve përbëhet prej tri stadeve:

tharja për largimin e plotë të tretësit (në 100°C) ,

kalcinimi për të larguar lëndët organike dhe matricën,

atomizimi në temperaturën në të cilën elementi që do të përcaktohet

kalon tërësisht në gjendje avulli atomik.

Regjimi i temperaturës zgjidhet eksperimentalisht për çdo analizë dhe programohet me

pajisje automatike.

Atomizimi elektrotermik ka përparsi ndaj atomizimit me flakë, sepse ndjeshmëria e

përcaktimeve me të është mjaft e lartë, rreth 1000 herë. Përqendrimi më i lartë i atomeve të

elementit në furrë shkaktohet jo vetëm nga atomizimi i plotë i mostrës, por edhe nga koha më e

gjatë e qëndrimit të atomeve në tufën e dritës, veç kësaj, mjedisi inert i furrës menjanon mjaft

39

interferenca që shkaktohen nga reaksione dytësore në flakë. Megjithatë atomizimi elektrotermik

përdoret shumë më rrallë sesa flaka në praktikën analitike për shkak të vështirësive që ai paraqet.

Burimi i rrezatimit është përbërës thelbësor i aparateve të SAA. Që një burim drite të

përdoret në SAA, ai duhet ti plotësoj disa kërkesa:

a) Të emitoj rrezatim rreptësishtë monokromatik në gjatësinë e valës të vijës analitike

b) Të jetë i qëndrueshëm në kohë,

c) Vija analitike e emituar të ketë intensitet të lartë,

d) Vija analitike e burimit të jetë sa më e pastër, sa më larg nga vijat e huaja.

Burimi që i plotësonë më mirë këto kërkesa në aparatet e SAA-së, është lampa katodike zgavër e

cila zakinisht shënohet shkurt me HPLC(Holloë Cathode Lamp).Kushtet bazë që duhet të ketë

burimi i rrezatimit për matje në SAA dhe, në veçanti, kushti që rrezatimi të jetë shumë

monokromatik, plotësohen mirë nga llambat katodike zgavër.Një llambë e tillë është nje gyp

shkarkimi Geisler (shkarkesa e ngarkesave elektrike në gaze të rralluar) me formë të veçantë (fig.

10).

Figura 10. Llapa katodike zgavër

Përmasat dhe forma e katodës kanë rëndësi të veçantë; katodat në formë zgavre me

diametër të mbrendshëm 2 mm japin rrezatime karakteristike të përqëndruara në tufa të ngushta

dhe mjaft intensive. Në tensionin e ushtruar ndërmjet katodës dhe anodës gazi inert që ndodhet

në llambë (zakonisht Ne ose Ar në p=4-10 torr) jonizohet, jonet e formuara goditin katodën,

shkëputin atomet nga sipërfaqja e saj dhe i eksitojn ato. Atomet e eksituara, kur kthehen në

gjendjen bazë, emitojnë rrezatimet që përmbajnë vijat diskrete, karakteristike për to. Vetia 40

6.8.4. BURIMET E RREZATIMIT

kryesore e llambave me katodë zgavër është se vijat e spektrit të emisionit të tyre janë shumë

monokromatike e më të ngushta, sesa vijat e absorbimit të elementit në atomizues.

E meta kryesore e përdorimit të tyre si burim rrezatimi në SAA është se për çdo element

që do të përcaktohet duhet të përdoret një llambë e veçantë. Ka edhe llamba shkarkese pa

elektroda (p.sh. për As, Sb, Hg etj.) në të cilat eksitimi i atomeve bëhet me anë të një fushe

elektromagnetike me frekuencë në zonën e radiovalëve ose mikrovalëve.

Kjo është metoda që përdoret më shpesh në praktikën analitike [22]. Lakorja e kalibrimit

A = f(C) ndërtohet duke u bazuar në matjet e absorbansave të një serie tretësirash standarde

(zakonisht 3 deri 5)të kryera në kushte të njëjta. Pastaj,nga matja e absorbansës së tretësirës

(tretësirave) së mostrës gjendet grafikisht përqendrimi i saj. Metoda me lakore kalibrimi paraqet

disa përparësi ndaj metodës së krahasimit me një standard. Së pari, mund të gjendet përqendrimi

i tretësirave edhe në zonat e përqendrimeve ku kemi shmangie nga ligji i Berit (natyrisht, për

ndërtimin e lakores së kalibrimit në këto zona duhen më shumë standarde). Së dyti, mund të

menjanohen lehtë rezultatet e matjeve të gabuara, të cilat kanë shmangie të konsiderueshme nga

varësia e përgjithshme. Së fundi, nëpërmjet përpunimit statistikor të rezultateve të matjeve (p.sh.

me metodën e katrorëve me të vegjël) mund të gjendet shprehja matematikore, që lidh A me c, si

dhe mund të vlerësohet përpikmëria e metodës (shprehja e rezultateve).

41

6.8.5. METODA PËR PËRCAKTIMIN E PËRQENDRIMIT

6.8.5.1. METODA ME LAKORE KALIBRIMI

PJESA EKSPERIMENTALE

42

Gjatë mbledhjes së bimëve duhet patur kujdes. Sidomos lulet dhe gjethet nuk guxojnë të

lëndohen. Sa më shpejtë që është e mundur, ato duhet t’i vendosim në vendin ku duhet të thahen,

sepse, nëse, për një kohë të gjatë ato qëndrojnë, atëherë ato e humbin përmbajtjen e materieve

shëruese [1]. Bima Tussilago farfara është mbledhur me 19 mars të vitit 2011 në komunën e

Sharrit.

Tharja është operacion i cili vjen pas mbledhjes së bimëve dhe ka rëndësi të veçantë për

kualitetin e përgatitjes së bimës [1]. Është me rëndësi që sa më shpejt që është e mundur të bëhet

tharja e bimëve për arsye se pengohet ndikimi negative i fermenteve në zbërthimin e materieve

shëruese në bimë. Kështu që me tharjen e shpejtë të bimëve arrijmë të ruajmë ngjyrën natyrale të

bimës. Bimët mjekuese nuk lejohet që të thahen në kohë të vrenjtur. Ato duhet të thahen në kohë

me diell dhe gjithmonë nën hije.

43

7. MBLEDHJA E BIMËVE

7.1. METODAT E THARJES SË BIMËVE

7.2. THARJA NATYRORE

Tharja natyrore bëhet në temperaturë normale, si në garazhe, në tavane të shtëpive dhe në

vende të ndryshme. Por gjithmonë duhet të kemi parasysh kohën, sepse, nëse koha është e ftohtë,

atëherë lokalet ku bëhet tharja, duhet të ngrohen, por temperatura nuk guxon të arrijë mbi 50 0C.

Është bërë tharje natyrore e bimës Tussilago farfara për tri javë.

REZULTATET

44

Sasia e lipideve në produktet ushqimore sillet prej 0.1% (në perime) deri përafërsisht në

100% (në lipidet natyrore të yndyrave dhe vajrave) [10]. Me termin“lipid” kuptojmë të githa ato

komponime që ekstraktohen në eter pa ujë dhe të cilat pas tharjes një orëshe në termostat, në

temperaturë prej 100°C nuk avullohen. Ekzistojnë metoda të shumta për përcaktimin e tyre si:

- Metodat e ekstraktimit me sasi të pacaktuar të tretësit ( metoda e Soxhlet-it),

- Metodat e ekstraktimit me sasi të caktuar të tretësit (metoda e Grossfeld-it),

- Metodat e ekstraktimit me sasi të caktuar apo të pacaktuar të tretësit organik pas

veprimit me baza, acide ose me substancë aktive.

Reagjentët dhe mjetët e punës:

a) Eter ose petroleter, kloroform pa ujë, b) Na₂SO₄ pa ujë , c) Rërë e pastër dhe e djegur, d) Aparatura e Soxhlet-it, e) Peshorja, f) Baloni

Ecuria e punës:

Mostra që analizohet duhet të jetë e tharë (e terur) së paku 1-2 orë në temperaturë 105 °C, ngase

eteri shumë më lehtë e bën ekstraktimin në materie të terur. Saktësisht peshohen 5-10 g mostër

(nëse është nevoja ajo duhet të imtësohet në havan), pastaj hidhet në letër filtruese, mbështillet

në formë të fishekut, duke e mbyllur në të dyja anët me kujdes, vendoset në ekstraktor (në pjesën

e mesme të aparatit Soxhlet), në fund i bashkangjitet kodenzatori me balon.

Aparatura Soxhlet përbëhet nga:

45

8. PËRCAKTIMI I LIPIDEVE

8.1. PËRCAKTIMI I LIPIDEVE ME METODËN SOXHLET

a) Kondenzatori , shtojca me CaCl₂,

b) Ekstraktori,

c) Baloni,

d) Banjoja ujore ose me nxehëse.

Në figurën 11. është paraqitur ekstraktori Soxhlet

Figura 11. Ekstraktori Soxhlet

Pas përgatitjes dhe montimit të aparaturës së Soxhlet-it, peshohet baloni i zbrazët prej 500-1000

cm³ dhe shënohen pesha e mostrës dhe e balonit të zbrazët.

A₀-pesha e mostrës (5-7 g).

A₁-pesha e balonit të zbrazët.

A₂-pesha e balonit me lipide.

Në balon hidhen disa grimca qelqi ose rruza të vogla qelqi, ndërsa në ekstraktor qitet 1½

e vëllimit me petroletër. Së pari, ekstraktori mbushet me eter deri te gypi i sipërm, pritet të

zbrazet dhe sërish mbushet deri te gjysma e tij. Ekstraktimi zgjat 3-6 orë, varësisht nga mostra që

analizohet.

46

Ekstraktimi kryhet atëherë kur mirret një pikë tretës dhe qitet në letër filtruese.

Nëse nuk paraqitet njolla e yndyrës, atëherë ekstraktimi konsiderohet i kryer.

Pastaj duhet pritur që tretësi në ekstraktor të zbrazët dhe nxirret baloni, i cili vendoset në

avullues rotativ, me qëllim që tretësi të avullohet plotësisht.

Baloni, pastaj futet në termostat, në temperaturë 105 °C për gjysëm ore ose një orë, ftohet në

eksikator dhe në fund, peshohet në peshore digjitale me katër decimale pas presjes dhjetore.

Njehsimi:Shebulli mostra 1:

a - pesha e lipideve në balon 85.748 g

b- pesha e balonit të zbrazët

85.615 g

Pesha e mostrës për analizë

7.81 g

% e lipideve= (a-b) x 100 / pesha

e mostrës (10)

% e lipideve=(85.748 – 85.615)g

x 100 /7.81 g= 1.703

Në tabelën 1. është paraqitur sasia e lipideve në tri mostra e shprehur në përqindje.

Tabela 1. Sasia e lipideve në përqindje te bima Tussilago farfara

Në figurën 12. është paraqitur diagrami i sasisë së lipideve në tri mostra te bima Tussilago

farfara e shprehur në përqindje.

Mostra Përqindja (%)

1 1.703

2 1.681

3 1.852

Mesatarja 1.745

47

Figura 12. Diagrami i sasisë së lipideve në tri mostra te bima Tussilago farafara

Kjo është një metodë që ka shpejtësi të realizimit të lartë, rezulucion të mirë dhe

ndieshmëri të lartë me kosto të ulët.

Ecuria e punës:

Së pari është bërë injektimi i mostrës në mënyrë manuale ndërmjet aplifikatorit, pastaj

është kryer procesi i zhvillimit të pllakës, gjatë së cilës mostra është zhvendosur në shtresën e

palëvizshme. Pasi është avulluar mostra, pllaka është vendosur në një enë të mbyllur në një

mjedis të avujve të ngopur të diklormetanit dhe acetonit në raport 100:2 (CH₂Cl₂:aceton), ku

janë fituar njolla të kaltërta. Kur fronti i lëngut ka arritur ½ pllakën e kemi larguarr nga tretësi

dhe është lënë të thahet. Për vizualizimin e njollave kemi përdorur H₂SO₄. Nga zhvillimi i

pllakës kromatografike janë ndarë pesë fraksione të lipideve të izoluara. Në figurën13. është

paraqitur zhvillimi i pllakës kromatografike dhe fraksionet e lipideve te bima tussilago farfara L.

e rritur në regjionin e Sharrit

48

8.2. PËRCAKTIMI I FRAKSIONEVE TË

LIPIDEVE ME KROMATOGRAFI

NË SHTRESË TË HOLLË

Fig.13. Përcaktimi i fraksioneve të lipideve të izoluara (eluenti 2% (CH3)2CO në CH2Cl2).

Metodën për përcaktimin e proteinave për herë të parë e perdori kreu i departamentit të

kimisë Johan Kjeldahl (1849-1900), nga i cili edhe u muar emërtimi i procesit. Ai këtë metodë e

përdori në mungesë të teknikave të përsosura për përcaktimin e proteinave në drithëra të

rëndësishëm. Qëllimi kryesor i tij ishte përcaktimi i sasisë së azotit në drithëra.

Me metodën e Kjeldahl-it ssubstanca që analizohet i nënshtrohet djegies së lagët, e si produkt i

reaksionit përfitohet amoniaku.

Figura 14. Johan Kjeldahl (1849-1900)

49

9.PËRCAKTIMI I PROTEINAVE ME METODËN

KJELDAHL

Gjatë nxehjes së substancës me acid sulfurik të përqëndruar, materiet organike oksidohen

deri në acid karbonik, kurse azoti që lirohet në formë të amoniakut me acid sulfurik kalon në

sulfat amoni. Me veprimin e bazës, sulfati i amonit zbërthehet deri te amoniaku, e ai kalon në

acid sulfurik me normalitet të caktuar, ose në acid borik 1% pH=7 (pH=7 rregullohet me bazë

NaOH 0.1N deri te paraqitja e ngjyrës kafe të zbehtë)

Me përcaktimin e sasisë së amoniakut përcaktohet sasia e azotit në substancë.

Reaksioni i djegies (mineralizimit) ndjek këtë rrugë

Substanca organike + H SO → CO + H O + (NH ) SO + SO₂ ₄ ₂ ₂ ₄ ₂ ₄ ₂ (11)

Me metodën Kjeldahl-it përcaktohet % e azotit,e mandej me shumëzimin me faktorin për

proteinë përcaktohet përqindja e proteinave në produkt (mostër).

Reagjentët:

- H₂SO₄ i përqendruar,

- NaOH 33% tretësirë,

- Fenolftaleinë 1% të tretur në etanol,

- H₂SO₄ 0.1 N ose 0.05 N,

- NaOH 0.1 N ose 0.05 N,

- Katalizatori,

- Acidi borik 1% (pH=7, që rregullohet me NaOH).

Caku i përcaktimit sipas metodës së Kjeldahl-it bazohet në disa faza:

- përgatitja dhe peshimi i mostrës,

- mineralizimi (djegja),

- distilimi,

-titullimi.

Mostra që analizohet duhet të jetë e terur dhe e bluar mirë, ajo duhet të jetë homogjene.

Djegia e mostrës:

Për të shpejtuar djegien (mineralizimin), shtohet katalizatori. Më së shumti si katalizator

përdoret sulfati i bakrit (CuSO₄), seleni, etj. Seleni është treguar si katalizator më i mirë.

Duhet pasur kujdes që të mos shtohet shumë selen, sepse mund të vie deri te përfitimi i azotit

elementar e jo i sulfatit të amonit. Djegia e mostrave ushqimore dhe joushqimore mund të

përshpejtohet edhe me shtimin e kripërave, duke ndihmuar shtimin e pikës së vlimit të H₂SO₄.

Për këtë më së shumti përdoret sulfati i kaliumit 10-15 g në 25 cm³ H₂SO₄ të përqendruar, madje

50

në përzierje me katalizatorin selen (Se). Për zbërthimin e mostrave më së shumti përdoret baloni

i Kjeldahl-it. Mostra e peshuar me kujdes vendoset në enën e Kjeldahl-it, në të cilën me maje te

lugës, shtohen katalizator selen, K₂SO₄ afërsisht 6-10 g. Po ashtu, me maje të lugës, qitet pak

CuSO₄, përzihet, dhe në fund pasi të jetë shtuar 20 cm³ H₂SO₄ të përqendruar, masa përsëri

përzihet. Ena e Kjeldahl-it me mostër përforcohet me mbajtëse pjerrtazi( 45°), lihet të qëndrojë

disa minuta, që substanca të zbërthehet gradualisht e pastaj me kujdes nxehet në digestor, sepse

lirohen gazra të helmueshëm. Nxehja vazhdon derisa tretesira të marrë ngjyrë të kthjellët të

kaltër në të gjelbër. Prapë nxehet edhe 15 min.dhe kështu kryhet plotësisht djegia e mostres.

Kujdes:

1. Nëse nëpër mure të enës Kjeldahl ngjiten grimca ose pika të errëta, atëherë ajo duhet

ftohur. Shtohen pastaj disa cm³ H₂SO₄ për shpërlarje të enës dhe përsëri vazhdon

mineralizimi.

2. Gjatë mineralizimit, disa produkte ushqimore, sidomos ato ushqimore që përmbajnë

sasi të madhe të sheqerit, shkumojnë shumë, prandaj në fillim të djegies duhet pasur

tepër kujdes.

Ena e Kjeldahl-it duhet të ftohet, e pastaj tërë sasia e tretësirës vendoset në enë normale prej

200cm³, duhet pasur kujdes që të mos humbet ndonjë pikë e mostrës së mineralizuar.

Pastaj bëhet shpërlarja e enës Kjeldahl dhe e hinkës me ujë të distiluar dhe plotësohet deri të

shenja me ujë të distiluar. Ena normale përzihet pak homogjenizohet tretësira. Prej enës normale

merren me kujdes 20 cm³ mostër të mineralizuar, vendosen në balon për distilim, ku shtohen 100

cm³ ujë të distiluar, pastaj 2-3 pika indikator fenolftaleinë, me maje të lugës MgO dhe lëgurë

Devarsi.

Pas montimit të aparaturës, në pjesën e poshtme të kondezatorit vendoset erlenmajeri me acid

borik 1% (ai duhet të jetë ngjyre kafe të cilën e rregullojmë me shtimin e kujdesëshm të NaOH

0.1 N, pH=7). Pjesa e poshtme e kondezatorit (shtojca) duhet të futet në tretësirën e acidit borik.

Lëshojmë ujin, që kondezatori të ftohet, për të shtuar në balonin për distilim 23 cm³ NaOH 33% ,

e mbyllim menjëherë lidhësen e balonit me kondenzator, pastaj e nxehim balonin me nxehëse

ose me flakëdhënës. Nxehja bëhet me kujdes, në mënyrë graduale. Koha e zgjatjes së distilimit

duhet të jetë 50 min. Pasi të jetë kryer distilimi, bëjmë shpërlarjen e kondenzatorit dhe shtojcës

51

së tij, e në fund e bëjmë titullimin me H₂SO₄ 0.1 N përderisa tretësira të marrë ngjyrë kafe të

zbehtë( kjo është pika ekuivalente). Lexohen cm3 në biretë, pastaj bëhet njehsimi me shprehjen:

N(%)= N X V x E(14) x 200 x 100/1000 x g x V (12)

Mostra 1:

m (mostrës)=1.224 g

V(H2SO4)= 0.3 cm3

% N =0.3 cm3 · 0.1N · 14 · 250 ·100·0.93/1000 · 1.224 · 20

% N =0.39889

% proteinave= 0.39889· 6.25 = 2.4931%

%proteinave = 2.4931 %

Në tabelën 2. është paraqitur sasia e proteinave në tri mostra e shprehur në përqindje.

Tabela 2. Sasia e proteinave në përqindje te bima Tussilago farfara

Mostra Përqindja (%)

1 2.493

2 2.685

3 2.254

Mesatarja 2.4773

Në figurën 15. është paraqitur diagrami i sasisë së proteinave në tri mostra te bima Tussilago

farfara e shprehur në përqindje

52

Figura 15. Diagrami i sasisë së proteinave në tri mostra te bima Tussilago farafara

Metoda më e zakonshme e ekstraktimit të vajrave eterike është distilimi me avull uji.

Ajo zhvillohet ashtu që avulli i ujit nën shtypje të lartë kalon nëpër bimën e grimëcuar me anë të

distilimit të sofistikuar, shpesh në vakum, andaj vajrat eterike mund të kondensohen dhe mund të

ndahen lehtë nga uji. Për 1kg të vajit eterik të trëndafilit duhet harxhuar 4000 kg lule të bimës.

Materia bazë për përfitimin e vajit eterik janë lulet dhe gjethet e bimës, të grimëcuara dhe të

shtypura mirë.

Mjetet e punës:

- Gjeneratori i avullit,

53

10. PËRFITIMI I VAJIT ETERIK NGA BIMA TUSSILAGO FARFARA

10.1. DISTILIMI ME AVUJ UJI

- Baloni për distilim me avull uji,

- Kondensatori i Libigut,

- Adapteri për distilim,

- Menzurë 100-250 cm³

- Erlenmajer 300-500 cm³.

Ecuria e punës :

Përgatitet aparatura për distilim me avull uji. Në balon vendoset sasia e caktuar (20.5g)

e materialit të bimës dhe ujë pak më shumë se gjysma. Gjeneratori mbushet deri në gjysmën e

vëllimit të tij me ujë të distiluar dhe nxehet njëkohësisht me balonin. Kur fillon dalja e avullit

nga vrima anësore e gjeneratorit, për një moment ndërpritet nxehja dhe me ndihmën e një gypi

gome gjeneratori lidhet me balonin distilues. Distilati mblidhet në menzurë me vëllim prej 100-

250 cm³ derisa të largohet era apo distilati të kthjellohet. Distilimi përfundon dhe ndërpritet

lidhja e gjeneratorit me balonin. Në figurën 16 është paraqitur aparatura për distilim me avuj uji.

Figura 16. Aparatura për distilim me avuj uji

54

10.2. EKSTRAKTIMI ME DIKLORMETAN

Vaji eterik (150 cm³) i fituar pas distilimit me avull uji ekstraktohet tri herë radhazi me

nga 30 cm³ diklormetan. Ekstraktimi bëhet me hinkën për ekstraktim. Në figurën 17 është

paraqitur hinka për ekstraktim.

Figura 17. Hinka për ekstraktim

Në hinkë në fillim vendoset vaji dhe i shtohen 30 cm³ diklormetan. Tundet disa minuta

dhe kur shtresat të qetësohen e largojmë diklormetanin, pasi që është më i rëndë se uji dhe e

përsërisim ecurinë dy herë me të njëjtën sasi të diklormetanit. Pastaj, vajit të ekstraktuar i

shtojmë tri lugë Na₂SO₄, e lëmë të fundërrohet dhe e filtrojmë. Tretësi largohet duke e avulluar

me avullues rotativ.

Llogaritja e masës së vajit eterik:

- Baloni me mostër – 41.8413 g

- Baloni i thatë – 41.7898 g

- Masa e mostrës – 20.5 g

% =(m. e balonit me mostër –m. ebalonit të thatë)∙100 /m. e mostrës (13)

%= (41.8413 – 41.7898) g x 100/20.5 g = 0.10198

Në tabelën 3. është paraqitur sasia e vajit eterik në tri mostra e shprehur në përqindje.

Tabela 3. Sasia e vajit eterik në përqindje te bima Tussilago farfara

55

Mostra Përqindja (%)

1 0.10198

2 0.10201

3 0.09852

Mesatarja 0.1008

Në figurën 18. është paraqitur diagrami i sasisë së vajit eterik në tri mostra te bima Tussilago

farfara e shprehur në përqindje

0.096

0.097

0.098

0.099

0.1

0.101

0.102

0.103

1 2 3 Mesatarja

Përqindja (%)

Përqindja (%)

Figura 18. Diagrami i sasisë së vajit eterik në tri mostra te bima Tussilago farafara L

Për përgatitjen e tretësirës standarde të natriumit është përdorur kloruri i natriumit i

pastërtisë p.a., prodhimi ,, Merk’’.56

11. PËRCAKTIMI I ELEMENTEVE ME SAA

11.1. PËRGATITJA E TRETËSIRËS STANDARDE TË NATRIUMIT

2.542 g klorur natriumi janë tretur në 1 dm3 ujë të dejonizuar. Përqëndrimi i kësaj tretësireje

është 1000 µg cm-3. Në tabelën 4 janë paraqitur kushtet instrumentale për përcaktimin e natriumit

Tabela 4. Kushtet instrumentale për përcaktimin e natriumit

Gjatësia valore 589 nm

Çarja 0.7 nm

Burimi i dritës Llamba katodike zgavër

Tipi i flakes Ajër-acetilen

Nga kjo tretësirë standarde drejtpërdrejt me hollim kemi përgatitur tretësirat me përqëndrim nga

1-6 µg cm-3. Në tabelën 5. janë paraqitur vlerat e absorbansës për përqendrime të caktuara të

tretësirës standarde të natriumit.

Tabela 5. Vlerat e absorbansës për përqendrime të caktuara të tretësirës standarde të natriumit

Përqendrimi në µg cm-3 Absorbansa (A)

1 0.135

4 0.54

6 0.81

Për përgatitjen e tretësirës standarde të kaliumit është përdorur kloruri i kaliumit i

pastërtisë p.a., prodhimi ,, Merk’’.

1.907 g klorur kaliumi janë tretur në 1 dm3 ujë të dejonizuar. Përqëndrimi i kësaj tretësireje

është 1000 µg cm-3. Në tabelën 6 janë paraqitur kushtet instrumentale për përcaktimin e kaliumit

Tabela 6. Kushtet instrumentale për përcaktimin e kaliumit

Gjatësia valore 766.5 nm

57

11.2. PËRGATITJA E TRETËSIRËS STANDARDE TË KALIUMIT

Çarja 1.4 nm

Burimi i dritës Llamba katodike zgavër

Tipi i flakes Ajër-acetilen

Nga kjo tretësirë standarde drejtpërdrejt me hollim kemi përgatitur tretësirat me përqëndrim nga

2-8 µg cm-3. Në tabelën 7. janë paraqitur vlerat e absorbansës për përqendrime të caktuara të

tretësirës standarde të kaliumit.

Tabela 7. Vlerat e absorbansës për përqendrime të caktuara të tretësirës standarde të kaliumit

Përqendrimi në µg cm-3 Absorbansa (A)

2 0.0087

4 0.0174

8 0.07

Për përgatitjen e tretësirës standarde të kalciumit, është përdorur karbonat kalciumi i

pastërtisë p.a., prodhimi ,,Merk. Nga 1.249 g karbonat kalciumi është përgatitur tretësira

standarde në të cilën kemi shtuar 50 cm3 ujë të dejonizuar dhe sasi minimale e acidit klorhidrik

(rreth 10 cm3) në mënyrë që të tretet plotësisht karbonati i kalciumit dhe pastaj është holluar deri

në 1 dm3 me ujë të dejonizuar. Tretësira e tillë e përgatitur e karbonatit të kalciumit përmban 500

µg cm-3 kalcium. Në tabelën 8 janë paraqitur kushtet instrumentale për përcaktimin e kalciumit.

Tabela 8. Kushtet instrumentale për përcaktimin e kalciumit

Gjatësia valore 422.7 nm

Çarja 0,7 nm

Burimi i dritës Llamba katodike zgavër

Tipi i flakes Ajër-acetilen

58

11.3.PËRGATITJA E TRETËSIRËS STANDARDE TË KALCIUMIT

Nga kjo tretësirë standarde drejtpërdrejt me hollim kemi përgatitur tretësirat me përqëndrim nga

2-8µg cm-3. Në tabelën 9. janë paraqitur vlerat e absorbansës për përqendrime të caktuara të

tretësirës standarde të kalciumit.

Tabela 9. Vlerat e absorbansës për përqendrime të caktuara të tretësirës standarde të kalciumit

Përqendrimi në µg cm-3 Absorbansa (A)

2 0.014

4 0.028

8 0.112

Për përgatitjen e tretësirës standarde të magnezit, është përdorur shirit magnezi. 1.000 g

shirit magnezi është tretur në sasi minimale të tretësirës HCl (1+1). dhe është holluar deri në 1

dm3 me tretësirë 1% të HCl. Përqëndrimi i kësaj tretësireje është 1000 µg cm -3. Në tabelën 10

janë paraqitur kushtet instrumentale për përcaktimin e magnezit.

Tabela 10. Kushtet instrumentale për përcaktimin e magnezit

Gjatësia valore 258.2 nm

Çarja 0,7 nm

Burimi i dritës Llamba katodike zgavër

Tipi i flakes Ajër-acetilen

Nga kjo tretësirë standarde drejtpërdrejt me hollim kemi përgatitur tretësirat me përqëndrim nga

1-2.5 µg cm-3.

Në tabelën 11. janë paraqitur vlerat e absorbansës për përqendrime të caktuara të tretësirës

standarde të magnezit.

Tabela 11. Vlerat e absorbansës për përqendrime të caktuara të tretësirës standarde të magnezit

Përqendrimi në µg cm-3 Absorbansa (A)

59

11.4.PËRGATITJA E TRETËSIRËS STANDARDE TË MAGNEZIT

1 0.345

2 0.69

2.5 0.863

Për përgatitjen e tretësirës standarde të hekurit është përdorur teli i hekurit.

1,000 g tel i hekurit është tretur në 50 cm3 tretësirë HNO3 (1+1), dhe është holluar deri në 1 dm3

me ujë të dejonizuar. Përqëndrimi i kësaj tretësireje është 1000 µg cm -3. Në tabelën 12. janë

paraqitur kushtet instrumentale për përcaktimin e hekurit.

Tabela 12. Kushtet instrumentale për përcaktimin e hekurit

Gjatësia valore 248,3 nm

Çarja 0,2 nm

Burimi i dritës Llamba katodike zgavër

Tipi i flakes Ajër-acetilen

Nga kjo tretësirë standarde drejtpërdrejt me hollim kemi përgatitur tretësirat me përqëndrim nga

4-8 µg cm-3. Në tabelën 13. janë paraqitur vlerat e absorbansës për përqendrime të caktuara të

tretësirës standarde të hekurit.

Tabela 13. Vlerat e absorbansës për përqendrime të caktuara të tretësirës standarde të hekurit

Përqendrimi në µg cm-3 Absorbansa (A)

4 0.114

6 0.171

8 0.456

60

11.5. PËRGATITJA E TRETËSIRËS STANDARDE TË HEKURIT

Për përgatitjen e tretësirës standarde të bakrit është përdorur bakri metalik.

1,000 g bakër metalik është tretur në sasi minimale të tretësirës HNO3 (1+1) dhe është holluar

deri në 1 dm3 me tretësirë 1% të HNO3. Përqëndrimi i kësaj tretësireje është 1000 µg cm-3. Në

tabelën 14. janë paraqitur kushtet instrumentale për përcaktimin e bakrit

Tabela 14. Kushtet instrumentale për përcaktimin e bakrit

Gjatësia valore 324,7 nm

Çarja 0,7 nm

Burimi i dritës Llamba katodike zgavër

Tipi i flakes Ajër-acetilen

Nga kjo tretësirë standarde drejtpërdrejt me hollim kemi përgatitur tretësirat me përqëndrim nga

2-4 µg cm-3. Në tabelën 15. janë paraqitur vlerat e absorbansës për përqendrime të caktuara të

tretësirës standarde të bakrit

Tabela 15. Vlerat e absorbansës për përqendrime të caktuara të tretësirës standarde të bakrit

Përqendrimi në µg cm-3 Absorbansa (A)

2 0.064

2.5 0.08

4 0.128

Për përgatitjen e tretësirës standarde të zinkut është përdorur zinku metalik.

61

11.6. PËRGATITJA E TRETËSIRËS STANDARDE TË BAKRIT

11.7. PËRGATITJA E TRETËSIRËS STANDARDE TË ZINKUT

0,500 g zink metalik janë tretur në sasi minimale të tretësirës HCl (1+1) dhe janë holluar deri në

1dm3 me tretësirë 1% të HCl. Përqëndrimi i kësaj tretësireje është 500 µg cm -3. Në tabelën

16.janë paraqitur kushtet instrumentale për përcaktimin e zinkut.

Tabela 16. Kushtet instrumentale për përcaktimin e zinkut

Gjatësia valore 213,9 nm

Çarja 0,7 nm

Burimi i dritës Llamba katodike zgavër

Tipi i flakes Ajër-acetilen

Nga kjo tretësirë standarde drejtpërdrejt me hollim kemi përgatitur tretësirat me përqëndrim nga

2-4 µg cm-3. Në tabelën 17. janë paraqitur vlerat e absorbansës për përqendrime të caktuara të

tretësirës standarde të zinkut.

Tabela 17. Vlerat e absorbansës për përqendrime të caktuara të tretësirës standarde të zinkut

Përqendrimi në µg cm-3 Absorbansa (A)

2 0.465

3 0.697

4 0.93

Reagjentët dhe mjetët e punës:

- Furra për djegie,- Peshorja analitike,- Filxhan porcelani,- Lugë për marrjen e mostrës,- Hinka,- Enë normale,- Flakëdhënësi,- Spektrofotometri i absorbimit atomic

Ecuria e punës:

Merren 3.075 g mostër dhe digjen në flakëdhënës. Pastaj vendosen në furrë për

kalcinim në temperaturë 300-400 °C, e cila rritet gradualisht deri në 900°C. Në këtë temperaturë

62

mostra qëndron 30 minuta. Pas kësaj mostrën e vendosim në eksikator për tu ftohur.

Mostra tretet në acid klorhidrik 1: 4, e më pastaj nivelizohet gjer në 100 cm³ me ujë të distiluar.

Përcaktimi i elementeve biogjene është bërë në Institutin Bujqësor në Pejë, me anë të

spektrofotometrit të absorbimit atomik. Për çdo element që përcaktohet ekzistojnë edhe llampa

të veqanta me gjatësi valore të caktuar. Së pari kyqet aparati, pastaj lëshohet prodhuesi i ajrit dhe

acetilenit dhe vendoset llamba për elementin përkatës, po ashtu përcaktohet edhe gjatësia valore.

Pastaj kemi përgatitur standardet dhe i kemi vendosur në kivetë ku në ekranin e spektrofotometrit

kemi lexuar absorbancën e standardit. Përsëri kemi kalibruar instrumentin me ujë të distiluar dhe

kemi filluar matjet e parapara. Në figurën 19 është paraqitur peshimi i mostrës së kalcinuar

Figura 19. Peshimi i mostrës së kalcinuar

Në vazhdim është paraqitur njehsimi i përqindjes së natriumit në mostrën 1.

1 µg cm-3 : 0.135 = X : 0.230

X = 1.7037 µg cm-3

a) % (g ⁄ 100g )= µg cm-3 (A. e stand.) x V(mostrës) cm³ xHollimi ⁄ 10000 x g (mostrës)

= 1.7037 µg cm-3 x 100 cm³ x 10 ⁄ 3.075g ∙ 10000= 0.055405

% (g ⁄ 100g) = 0.055405

b) mg ⁄ 100g = µg cm-3 (A. e stand.) x V(mostrës) x Hollimi ⁄ 10∙ g(mostrës)

=1.7037 µg cm-3 x 100 cm³ x 10 ⁄ 10 x 3.075 g =55.405 mg

63

mg ⁄ 100g= 55.405

c) mg ⁄ kg = µg cm-3 (A. e stand.) x V(mostrës) x Hollimi ⁄ g (mostrës)

=1.7037 µg cm-3 x 100 x 10 ⁄ 3.075 g =554.045

mg ⁄ kg =554.045

Në mënyrë analoge bëhet njehsimi i përqindjeve edhe për elementet tjera.

Në tabelën 18 janë paraqitur përqindjet e natriumit, kaliumit, kalciumit, magnezit, hekurit, bakrit dhe zinkut.

Tabela 18. Sasitë e elementeve në përqindje te bima Tussilago farfara

Mostra Përqindja (%)

Na K Ca Mg Cu Zn Fe

1

0.0554 0.2973 0.4643 0.2262 0.0813 0.0327 0.91282

0.0623 0.275 0.48 0.2742 0.08 0.032 0.9043

0.0525 0.3142 0.445 0.185 0.082 0.033 0.92Mesatarja

0.05673 0.2955 0.4631 0.22846 0.0811 0.0325 0.9122

Në figurat nga 20 deri 26 janë paraqitur në mënyrë grafike përqindjet e elementeve të

përcaktuara te bima Tussilago farfara.

64

Figura 20. Parqitja grafike e sasisë së natriumit në përqindje te bima Tussilago farfara

Figura 21. Parqitja grafike e sasisë së kaliumit në përqindje te bima Tussilago farfara

65

Figura 22. Parqitja grafike e sasisë së magnezit në përqindje te bima Tussilago farfara

Figura 23. Parqitja grafike e sasisë së bakrit në përqindje te bima Tussilago farfara

66

Figura 24. Parqitja grafike e sasisë së hekurit në përqindje te bima Tussilago farfara

Figura 25. Parqitja grafike e sasisë së kalciumit në përqindje te bima Tussilago farfara

67

Figura 26. Parqitja grafike e sasisë së zinkut në përqindje te bima Tussilago farfara

Në tabelën 19 janë paraqitur vlerat mesatare të elementeve në mg/kg te bima Tussilago farfara. Tabela 19. Vlerat mesatare të elementeve në mg/kg te bima Tussilago farfara

Elementi Sasia (mg/kg)

Na 567.3

K 2955.5

Ca 4631

Mg 2284.6

Cu 811

Zn 325

Fe 9122

Në figurën 27 është paraqitur garfiku për vlerat mesatare të elementeve të shprehura në mg/kg

68

Figura 27. Paraqitja grafike e vlerave mesatare të elementeve të shprehura në mg/kg

Bima Tussilago farfara L. është analizuar në aspektin kimik me qëllim të hulumtimit të

natyrës kimike të saj. Janë analizuar metabolitët primar dhe mineralet në aspektin kuantitativ.

Nga të dhënat e përfituara eksperimentale kemi hasur në sasira shumë të vogla të lipideve ( 1.745

%) dhe proteinave (2.4773 %). Nga zhvillimi i pllakës kromatografike janë ndarë pesë fraksione

të lipideve te izoluara nga kjo bimë. Po ashtu kishte edhe sasi shumë të vogël të vajrave eterike,

komponentet e së cilës ne mund ti konsiderojmë si metabolitë sekondar (0.1008 %). Nga këto të

dhëna ne mund të përfundojmë se sasi më madhe përbërsë te kjo bimë janë karbohidratet.

Po ashtu janë hulumtuar edhe bioelementet si Na, K, Ca, Mg, Fe, Cu dhe Zn. Vlerat

mesatare të këtyre elementeve është me sa vijon: Na (0.05673 %), K (0.2955 %), Ca (0.4631

%), Mg (0.22846 %), Cu (0.0811 %), Zn (0.0325 %) dhe Fe (0.9122 %). Rendi i përmbajtjes së

elementeve në bimën Tussilago farfara L.është me sa vijon:

0

1000

2000

3000

4000

5000

6000

7000

8000

9000

10000

Na K Ca Mg Cu Zn Fe

Sasia (mg/kg)

Sasia (mg/kg)

69

12. DISKUTIMI I REZULTATEVE

hekur > kalcium > kalium > magnez > bakër > natrium > zink

Nga kjo renditje shohim se sasia e hekurit në këtë bimë është më e madhe se e

elementeve të tjerë. Pra bima Tussilago farfara është bimë e pasur me Fe dhe me sasi të

karbohidrateve ndërsa përmban sasi shumë të vogël të lipideve dhe proteinave.

Si karakteristik kimike e kesaj bime qenka përmbajtja e lartë e Fe (0.9122 %) krahasuar

me elementët tjerë. Bima Tussilaga Farfara L është mjaftë e varfur me proteina dhe lipide. Po

ashtu vajrat eterike janë në sasira shumë të vogla nën 1%.

Nga këto të dhëna ne mund të konstatojmë se aktiviteti biologjik i kësaj bime vie

kryesisht nga prezenca e mineraleve si dhe nga komponentet që janë përbërs të vajit eterik. Edhe

pse në sasira të vogla, komponentet përbërse të vajit eterik kanë aktivitet të lartë biologjik. Në

munges të aparaturave dhe në munges të standardeve ne nuk kemi pasur mundësi të hulumtojmë

profilin kimik të vajit eterik te bima Tussilago farfara L. Në të ardhmen mendohet që të

vazhdohen hulumtimet në drejtimin e karakterizimit kimik të vajit eterik te bima Tussilago

farfara L.

Është bërë përcaktimi kuantitativ i mineraleve, lipideve, proteinave dhe vajrave eterike te

bima Tussilago farfara L. (Asteraceae ) e rritur në regjionin e Sharrit.

Proteinat totale janë analizuar sipas metodës së Kjeldahlit ndërsa lipidet janë analizuar

sipas metodës së Soxhletit. Përcaktimi i fraksioneve të lipideve është bërë me kromatografi në

shtresë të hollë. Nga zhvillimi i pllakës kromatografike janë ndarë pesë fraksione të lipideve te

izoluara nga kjo bimë. Përbërja minerale e bimës Tussilago farfara L është studiuar dhe

analizuar me metodën e spektrofotometrisë së absorbimit atomik (SAA). Shtatë elemente hekuri,

kalciumi, kaliumi, magnezi, bakri, natriumi dhe zinku janë përcaktuar në këtë bimë. Per izolimin

e vajit eterik është perdorur hidrodistilimi me avull uji.

Nga të dhënat eksperimentale ne mund të konkludojmë se bima Tussilago farafara L e

rritur në regjionin e maleve të Sharrit (Kosovë) përmbanë:

Lipide 1.745 %,

70

13. PËRFUNDIM

Proteina 2.4773 %,

Vaj eterik 0.1008 %,

Hekur 0.9122 %,

Kalcium 0.4631 %,

Kalium 0.2955 %,

Magnez 0.22846 %,

Bakër 0.0811 %;

Natrium 0.05673 %,

Zink 0.0325 %.

Rendi i përmbajtjes së elementeve në bimën Tussilago farfara L.është me sa vijon:

hekur > kalcium > kalium > magnez > bakër > natrium > zink

Nga kjo renditje shohim se sasia e hekurit në këtë bimë është më madhe se e elementeve

të tjerë. Gjithashtu bima e studiuar përmban proteina në sasi më të madhe pastaj lipide, ndërsa

sasia e vajrave eterike është shumë e vogël. Në të ardhmen mendohet të hulumtohet

karakterizimi kimik i vajit eterik të bimës Tussilago farfara, pasi qe mendojmë se aktiviteti

biologjik i kësaj bime vie kryesisht nga përbërsit e vajit eterik.

Do theksuar edhe njëherë se kushtet tokësore dhe klimatike mundësojnë rritjen e shumë

llojeve të bimëve mjekësore në vendin tonë. Por, fatkeqësisht, ne nuk po i shfrytëzojmë sa duhet

këto bimë dhe nuk po i kushtojmë kujdes të merituar kësaj dege, përkundër ekzistimit të

mundësive për zhvillim.

Të shpresojmë se në programet e ardhshme të politikave bujqësore të vendit tonë, përmes

programeve zhvillimore në ndërmarrje private dhe në komuna, kësaj dege do t’i kushtohet më

shumë kujdes.

71

1. A. Mehmeti, E. Sherifi, A. Demaj, Bimët mjekësore, 7-8, Prishtinë 2007.

2. Fabricant DS, Farnsworth NR, The value of plants used in traditional medicine for drug

discovery, Environ. Health Perspect, 109 Suppl1, 69–75, 2001.

3. P. Kokalari, Z. Sima, P. Xinxo, Bimë Mjekësore në familje, 44-58,Tiranë 2002

4. S. Katarina, S. Fodulovic, N. Menkovic, Vodic kroz svet lekovitogbilja, 56-71, Beograd 2001.

5. Coltsfoot.eu (www.iherb.com )

7. P. Gostushki, Lecenje bolesti lekovitim biljem, 91-104,Beograd 1935.

8. Zhangjian Jiang, Feng Liu, Jennifer Jia Lei Goh, Lijun Yu , Sam Fong Yau Li, Eng Shi Ong,

Choon Nam Ong, Determination of senkirkine and senecionine in Tussilago farfara using

72

14. LITERATURA

microwave-assisted extraction and pressurized hot water extraction with liquid

chromatography tandem mass spectrometry, Talanta, 79 (2), 539-546, 2009.

9. Discoverlife.org ; coltsfoot herb (www.iherb.com )

10. N. Aliaga, Biokimia-Statike dhe dinamike, 33-37, Prishtinë 2008; Biokimia eksperimentale

dhe Bromatologjia (Praktikum), 64-77, Prishtinë 2006.

11. N. Daci, Kimia Organike, 688-693, 771-777, Prishtinë 2003.

12. Aromatica - Bioaromatica, Higjiensko kozmeticki proizvodi, Zagreb 1991.

13. Collen K. Dodt, The Esencial Oils Book, 35-38,Talanta 1999.

14. Chanchal Cabrera, Clinical Aromatherapy-The Medicinal Value of Volatile Oils, MSc

MNIMH, AHG, 2010.

15. Tehnicka Enclikopedija, Zagreb 1969.

16. Settle, Handbook of instrumental techniques for analytical chemistry, Perntice Hall 1997.

17 A. Haziri, S. Govori-Odai, M. Ismaili, F. Faiku, I. Haziri, Essential Oil of Tanacetum

parthenium (L.) from East Part of Kosova, American Journal of Biochemistry and

Biotechnology 5 (4): 226-228, 2009

18 A. Haziri, N. Aliaga, M. Ismaili, S. Govori-Odai, O. Leci, F. Faiku, V. Arapi, I. Haziri,

Secondary Metabolites in Essential Oil of Achillea millefolium (L.)Growing Wild in East

Part of Kosova, American Journal of Biochemistry and Biotechnology 6 (1): 32-34, 2010

19. Encyclopedia of Separation Science, Academic Press, 2000.

20. Encyclopedia of Analytical Science, Elsevier Ltd. 2005.

21. Educationjlab.org (The Periodic Table of Elements).

22 A. Çullaj, Metodat istrumentale të analizës kimike (Metodat optike të analizës; Metodat

elektrokimike, Kromatografia), 176-195, 246-252, Tiranë 2004.

73

Minerals, lipids, proteins and etheric (essential) oils were quantitatively determined for

the plant Tussilago farfara L. (Asteraceae ), which grows in the Sharr region.

Proteins were determined according to the Kjeldah method, whereas lipids were

determined according to the Soxlet method. Determination of the lipid fraction was performed

using thin layer chromatography. Five fractions of lipids isolated from this plant were separated

from the developed chromatographic plate. The mineral content of Tussilago farfara L was

investigated using Atomic Absorption Spectrophotometry (AAS). Seven elements, iron, calcium,

potassium, magnesium, copper, sodium, and zinc, were determined in this plant. Etheric oils

were isolated using steam distillation.

According to the experimental data we may conclude that Tussilago farafara L, which

grows in the Sharr region (Kosovo), contains:

74

SUMMARY

13. CONCLUSION

Lipids 1.745 %,

Proteins 2.4773 %,

Etheric oils 0.1008 %,

Iron 0.9122 %,

Calcium 0.4631 %,

Potassium 0.2955 %,

Magnesium 0.22846 %,

Copper 0.0811 %;

Sodium 0.05673 %,

Zinc 0.0325 %.

According to the amount that Tussilago farfara L. contains, elements go in this order:

iron > calcium > potassium > magnesium > copper > sodium > zinc

It is evident that iron is present in larger amounts in this plant compared to other

elements. The plant under investigation contains proteins in larger amounts compared to lipids,

whereas the etheric oil content is very low. Chemical characterization of the etheric oil of

Tussilago farfara will be a topic for future work, because we think that the biological activity of

this plant is mainly dependent on the contents of its etheric oil.

We should stress again that the terrain and the climatic conditions of our country

(Kosovo) enable the growth of a variety of medicinal plants. Unfortunately we are not devoting

enough attention to this field and are not benefiting from these plants as much as we are able to,

despite the great potential for development that this field offers.

We hope that in the future programs of the agricultural policies of our country, through

different development programs in private companies as well as in municipalities, this field will

be given its proper place.

75

Besarta DOMUZETI u lind më 29. 10. 1987 në Prizren. Shkollën fillore dhe

gjimnazin e shkencave natyrore i kreu në vendlindje. Në vitin shkollor 2006/2007 është

regjistruar në Fakultetin e Shkencave Matematike - Natyrore, Departamenti i Kimisë në

Prishtinë ku edhe diplomoi në vitin 2009 dhe mori titullin bachelor i kimisë inxhinierike.

Studimet e masterit në drejtimin Kimia Analitike dhe e Mjedisit në Departamentin e

Kimisë të Fakultetit të Shkencave Matematike - Natyrore në Prishtinë i ka regjistruar në vitin

shkollor 2009/2010.

76

BIOGRAFIA

77