perspektiva i menadŽment razvoja ekoturizma na Šar- …

145

Univerzitetska hronika

PERSPEKTIVA I MENADŽMENT RAZVOJAEKOTURIZMA NA ŠAR- PLANINI

MANAGEMANT OF ECOTOURISM DEVELOPMENTON SAR MOUNTAIN

Fetah Rečica, Fakultet primenjenih nauka u biznisu, Univerzitet u PrištiniVehbi Ramaj, Ekonomski fakultet, Univerzitet AAB

Bedri Millaku, Ministarstvo industrije, trgovine i turizma Kosova

SAŽETAK

Šar-planina je dragoceni potencijal za turističko-rekreativnu delatnost. Obuhvata centralni deoBalkanskog poluostrva. Najveći deo - severniod oko 1.100 km2 pripada Kosovu, dok južnideo od 500 km2 Republici Makedoniji. Ukupnapovršina od 1.600 km2 predstavlja značajan po-tencijal za razvoj ekoturizma s posebnim atrak-tivnim vrednostima. Posebno atraktivnevrednosti predstavlja 25 jezera na apsolutnojvisini preko 1.900 m, potom travnato bilje kojepokriva velike površine, te planinski pašnjaci.Šar- planina predstavlja balkansko središte bio-diverziteta sa oko 2.000 biljnih vrsta, od kojih200 jesu endemske karakteristične za ceo re-gion. Bogata fauna i ekološki čista, i vrlo zdravasredina pruža duševni mir i emocionalnoblagostanje i relaksaciju posetiocima. Ovaj pre-deo je od neprocenjive vrednosti za razvojplaninsko- ruralnog turizma.

Ključne reči: ekoturizam, Šar- planina, Re-publika Kosovo, biodiverzitet, flora, fauna.

Key words: ecotourism, Sar Planina, Repub-lic of Kosovo, biodiversity, flora, fauna.

ABSTRACT

Sar Planina is a valuable potential for tourismand recreational activities. It covers the cen-tral part of the Balkan Peninsula. The largest

portion - north of about 1100 km2 belongs toKosovo, while the southern part of the 500km2 Republic Makdoniji. The total area of1600 km2 is significant potential for eco-tourism development, with special attractivevalues. Particular attractive value other rep-resent 25 lakes in the absolute amount of over1900 m, followed by grassy plants coveringlarge areas, and mountain pastures. Sar Plan-ina Balkan is the center of biodiversity witharound 2000 plant species, of which 200 areendemic characteristic of the whole region.The rich fauna and ecological clean and veryhealthy environment provides peace of mindand emotional well-being and relaxation tovisitors. This landscape is of immense valuefor the development of mountainous ruraltourism.

UVOD

To sačinjava oko 25% celokupne floreBalkana i 18 % evropske flore, od čega je 18vrsta proglašeno međunarodno važnimbiljkama, od kojih 26 su uključene u crvenulistu ugroženih biljaka IUCN-a.

Geomorfološke i geološke osobine

Šar- planinu čine visoki masivi i niži delovi smnogo atraktivnih oblika i raznih geološkihformacija. Prema klimatskoj klasifikaciji

146


Kosova Šar- planina spada u istočnu kontinen-talnu klimu sa veoma prigodnim karakteristikamaza razvoj turizma. Brojne padavine čini Šar plan-inu bogatom vodama, što predstavlja posebnuatrakciju kako po vodnim tokovima, tako i polepim jezerima. Šarplaninski prostor karakterišebiljno bogatstvo sa mnogim vegetacionim po-jasima u skladu s menjanjem nadmorskih visina.Takođe veoma je bogat životinjskim svetomrazličitih vrsta pretežno endemskih.

Turistička privreda

Na Šar- planini postoje povoljni prirodniuslovi za razvoj turističke privredne delat-nosti, posebno za zimski i letnji planinsko-ru-ralni turizam, lov i ribolov, zdravstveni iplaninarski turizam, za aktivnosti u prirodi,ekskurzije, a sve to uz angažovanje društvatreba da čini bogatu turističku ponudu.

GEOGRAFSKI POLOŽAJ

Šar- planina prostire se u centralnom deluBalkanskog poluostrva na raskršću puteva upravcu istok-zapad između Crnog i Jadran-skog mora, dok na strani sever-jug izmeđuSrednje Evrope i Egejskog mora. Kao što jegore navedeno, najveći deo - severni od oko1.100 km2 pripada Kosovu, dok južni deo od500 km2 Republici Makedoniji. Granicaizmeđu Kosova i Makedonije prolazi prekoplaninskih visova južno i južnoistočno odKosova preko visokih planinskih vrhovaLjubotena (2.499 m), Kule (2.314 m), Li-vadice (2.491 m), Jezerske Čuke (2.604m),Bistre (2.640), Crnog vrha (2.584 m), Koblice(2.526 m) i Kara Nikole (2.106 m). Sa za-padne strane Šar- planina graniči sa Albani-jom. Preko doline rijeke Lepenac (Sijerinić)povezuje se sa Kosovskom kotlinom, dokpreko prizrenske Bistrice (Sredska) sa Ravni

Slika 1. Geografski položaj Šar- planine

147


com Dugađina. Sa ukupnom površinom od1.600 km2 Šar- planina predstavlja značajanpotencijal za razvoj ekoturizma s bogatim in-ventarom prirodnih lepota i atraktivnih vred-nosti. Sa stanovišta flore Šar- planina spada ured najbogatijih planina na Balkanu.

Osnovni podaci o Šar- planini

Na području ove planine postoje zone sposebnin prirodnim vrednostima: Arnenin vrhKodžobalkan (Veliki bor), Ošljak – Rusenica,Carska livada –jezero Jažnica, Bukuravčinareka i dr.).Prirodne lepote kao šume i pašnjacisu karakteristika ovog regiona. Veliku atrak-ciju čine 25 planinskih jezera na apsolutnimvisinama preko 1.900 m. Iz ove planinepotiču reke Lepenac, Nerodimka i Bistrica sačistom i zdravom vodom.

Karakteristike pašnjaka

Travnato bilje Šar- planine pokriva znatnepovršine vrlo povoljne za stočarstvo.Među ovim planinskim pašnjacima raz-likuju se dve vrste:

• šumski pašnjaci (pašnjaci na šumskimpovršinama do 2.000 m visine)

• pašnjaci visokih planina (pašnjaci sa šum-skom vegetacijom preko 2.200 m).Pašn-jaci se karakterišu bogatim travnatimslojem i vodnim izvorima, koji predstavl-jaju povoljne uslove za razvoj stočarstva.

Pašnjaci se protežu preko šumske vegetacijedo najviših vrhova gde se nalazi travnatipokrivač. Zato se nazivaju pašnjacima vi-sokih planina ili alpskim pašnjacima.Pašjakesačinjava travnato bilje, gde preovlađuju trav-nate zajednice (graminae).

Primarni pašnjaci nalaze se na terenima gdese može razvijati samo travnato bilje. Zbogvelike nadmorske visine i klimatskih uslovakoriste se samo u toku letnje sezone ( od 6.

maja do 15. septembra). Donja granica vi-sokoplaninskih pašnjaka nije na istom nivounadmorske visine na celom prostoru Na-cionalnog parka, već se razlikuje u zavisnostiod reljefa, klime, ekspozicije, osobinazemljišta i uticaja čoveka, tako da u poje-dinim predelima počinje od 1.600 m padoseže do 2.000 metara nadmorske visine.Imajući u vidu navedenu činjenicu, može sezaključiti da je amplituda nadmorske visinepašnjaka vrlo velika (blizu 700 m).

Visokoplaninski pašnjaci obiluju biljnimvrstama među kojima dominiraju brojne en-demske vrste.

Prirodno nasleđe.- Prirodne lepote i atraktivneturističke vrednosti Šar- planine su veomabitne za prostorno planiranje.

Zaštita prirode predstavlja multidisciplinarnudelatnost i sastavni deo ukupnog društveno-ekonomskog razvoja. Čuvanje i negovanjeprirodnih vrednosti je od velike važnosti zarazvoj i unapređenje turizma.

Biodiverzitet - Šar- planina predstavlja balka-nski centar biodiverziteta sa oko 2.000 biljnihvrsta, od kojih 200 su endemske. To čini oko25% ukupne flore Balkana i 18% biljnogsveta Evrope, među kojima 86 vrsta jeproglašeno međunarodno značajnim, a njih26 je uključeno u crvenu listu ugroženih bil-jaka od IUCN-a.

Sl. 2. Pejzaž pašnjaka na Šar- planini

148


GEOMORFOLOŠKE, GEOGRAFSKE,KLIMATSKE, HIDROLOŠKE IPEJZAŽNE KARAKTERISTIKE

Geomorfološke i geološke osobine - Šar- plan-ina ima visoke vrhove. To su planine koje seprostiru između granica Kosova i RepublikeMakedonije. Poslednji morfološki izgledŠarskog predela je rezultat pre svega, tekton-skih kretanja koje su stvarale glavne geomor-fološke celine, a kasnije i posledica delovanjavanjskih sila, ledenjaci, vodeni tokovi i dr. De-lovanjem ledenjaka kojima su bili pokrivenivisoki delovi planina, stvoren je veliki brojledenih udubljenja (virova) i mora (ledeni ma-terijal). Kasnije su u tim udubljenjima stvorenaledena jezera, od kojih atraktivniji su: Livad-ica i Jažnica. Na morfološki oblik Šar- planinenajviše su uticali rečni tokovi.

Sl. 3. Atraktivni izlged sa Šar- planine

Klimatske karakteristike - Prema klimatskojklasifikaciji Kosova Šar- planina spada u oblastistočne kontinentalne klime. Iz analize baze po-dataka u sektoru meteorologije rezultira da jeprosečna godišnja temperatura niz godina 8,4Celzijevih stepeni. Najhladniji mesec je januar sa-1,8 i -1,3 stepena C. Krajnje temperaturne vred-nosti 1963. godine bile su -33 i - 34º C. Prosečnadnevna temperatura varira između 22-25º C.Prosečna vrednost relativne vlage iznosi 67-70%.Brzina vetra iznosi 1 do 30 m/s, dominirajuvetrovi iz južnog, južnozapadnog i južnoistočnogpravca. Količina padavina u predelu Štrpce iJažnice varira između 670 i 1.200 mm.U februaru

i martu mesecu javljaju se snežne lavine kao el-ementarna nepogoda. U toku godine brojsunčanih dana u ovom području kreće se od 220do 280 dana. Oblaci i povezanost sa sunčanjemznačajno utiču na turističku valorizaciju. Najvećisneg je zabeležen 1956. godine kada je dostigaovisinu do tri metra. Najveći broj dana sa snežnimpadavinama i najveća visina snega nakon 1956.godine zabeleženi su 1981. g. u Jažnici, 117 danai debljina snega 89 cm, Štrpce 108 dana i 90 cmdebljina snega. Klima pruža povoljne prilike zaturističku valorizaciju kako u zimskom periodu,tako i ostalim godišnjim dobima. Temperaturnevrednosti u odnosu na okolišno područje su vrloniske, tako da zimski period sa nižim temperatu-rama traje više, tj. 4 meseca, što favorizuje periodzimskih sportova. Takođe, treba spomenuti me-teorološku pojavu - inverziju temperature kojanastaje zbog neravnomernog grejanja brda idolina. Oscilatorne vrednosti temperatura napodručju Šar- planine u toku leta nisu velike, a topogoduje razvoju rekreativnog letnjeg turizma.

Hidrološka obeležja.- Učestale i obilne pa-davine predstavljaju vodno bogatstvo Šar-planine koje nudi posebne atraktivne vred-nosti. Površinski tokovi zbog konfiguracijeterena i količine voda u toku padavina itopljenja snega su vrlo izraženi. Tokoviplaninskih reka sa izraženim brojemvodopada i mlazeva pružaju vrlo privlačanprizor posetiocima. Šar- planina obiluje glaci-jalnim jezerima veće i manje površine.

Jezera - Glacijalna jezera čine atrakcijunajveće vrednosti Šar- planine. Na visinipreko 1.900 m nalazi se 25 jezera od kojih seposebno ističu svojom lepotom i raznolikomveličinom- Livadica , Jažnjica, Gornje selo,Kara N ikola, Miskovo i Bezdanak. Najvećejeste jezero Livadice koje se nalazi na is-toimenom vrhu od 2.173 m. Odlikuje se mor-fološkim i morfometričkim elementima,izduženim oblikom širine 230 m i dubine 7,3m. Temperatura vode leti ponekad dostiževrednost do 20º C, čime postaje podobno zakupanje posetiocima. Jažničko jezero prostirese u strmom i vrletnom delu ispod vrha Bistre,

149


sa dužinom od 120 m, širinom 80 m i dubinom11 m i manje je od Livadičkog. Jezero KaraNikola ima dužinu 115 m, širinu 102 i dubinu0,80 m. Jezero Gornje selo nalazi se kod izvorareke Bistrica dugačko je 100 m, široko 53 iduboko 1,5 m. Boja vode je plavozelenkasta.Područje predstavlja značajan pejzaž koji karak-terišu niz lokaliteta sa istaknutim prirodnim lep-otama i atrakcijama (useci, doline, reke,vodopadi, glacijalna udubljenja, vrletne stene idr.). Na nižim delovima Nacionalnog parka upredelu Sredske i Sijerinića pejzaž činepoljoprivredne kulture. Atraktivniju celinu pred-stavljaju šumski predeli, livade, pašnjaci i drugetravnate formacije koje obuhvataju površineizmeđu 999 i 500 m visine. Formacije šuma(bukve, molike, jele, smrče itd.) smenjuju se satravnatim formacijama u svim nijansama zeleneboje koje izazivaju prijatan doživljaj prirodnelepote. Reljef je nastao presekom niz rečnihdolina i potoka u obliku kanjona i klisura sa bro-jnim vodopadima i jezerima koji upotpunjavajuizgled i doživljaj ove autentično lepe i netaknuteprirode. U letnjoj sezoni u nižim delovima , li-vadama procveta gorsko cveće koje pruža atrak-tivni pejzaž i izvanrednu lepotu, a prostoru dajeprijatan miris i posebnu svežinu čiste prirode.Poseban vizuelni doživljaj prirodne lepote Šar-planina pruža u jesen kada je čitav prostorpokriven svim bojama spektra, i u toku poznogproleća kada u nižim delovima buji vegetacijakoja kao zeleni ćilim pokrije čitavu površinu, avisoki vrhovi Ljubotena, Bistre i drugih gora supod belim snežnim pokrivačem.

Vegetacija

Područje Nacionalnog parka „Šar- planina“odlikuje se bogatstvom flore sa mnogim veg-etativnim pojasima koji su u skladu sasmenom nadmorskih visina i obiljem retkihendemskih šumskih i livadskih zajednica. Imaraznolikih vrsta kao hrast, bukva, jela, smrča,beli bor, endemski borovi i relikti visokihšuma molike i kleke. U okviru ovih šumskihformacija, pored velikog broja drvne vrste,

nalazi se i endemski javor i veoma retka vrstadrveta skoro iščeznuta obična jelovina imnoge druge vrste drveća i trava.

U vertikalnoj rasprostranjenosti vegetacijaŠar- planine podudara se sa proverenom opš-tom raznolikošću, što znači da se njen sastavmenja sa smenom nadmorskih visina, pričemu se diferenciraju vegetativni pojasi:

I Termofilni brdski teren hrastovih šuma(Quercus troyana, Q. conferta, Q. cerris,Q. ubescens, Carpinus orientalis itd.)ostao je van granica parka.

II Prelazna termofilna teritorija ljutika (Quer-cus petrea i Carpinus betulus itd.) delomičnoje obuhvaćena u okviru Nacionalnog parka.Tu dominiraju hrastovina, cerovina i Hain-buche, te veći broj drugih vrsta kao: glog,divlja kruška, Cotoneaster i dr.

III Mezofilna teritorija bukove šume javljase u dve grupe zajednica, i to:brdskabukovina i zajednica bukve i jele, dok uvišim predelima nalazimo i smrču.Bukvene zajednice su razvijene skoro naceloj teritoriji na površinama od 900 do1.500 m visine. Malo gde nisu zastu-pljene, kao što je slučaj sa jugozapadnomekspozicijom masiva Ošljaka.

IV Frigorifilna vegetacija četinara na vi-sokim planinskim površinama sastoji seod endemskih zajednica molike i jelekoje su važne sa više stajališta. Zajednicemolike su bolje sačuvane u Gine vode,kod Stojkove kuće i Kodžabalkan, dokzajednice jelovine kod Gine vode,Popovo prase, Ošljak, Ostrovica iKodžobalkan.

V Prelazna vegetacija šikara kleke visokihplanina je sačuvana u Kodžobalkanu,Ošljaku i Ostrovici. Ovaj planinski borjavlja se u vidu zajednice, dok su udrugim predelima prisutne drugežbunaste vrste, naročito niska kleka irododendra, te Erica carnea, zajednicaBruckhenthalion itd.

150


VI. Travnata i žbunasta vegetacija visokih plan-ina sastoji se od planinskih livada i pašnjaka izauzima površinu od 16.170,00 ha. S obizom naekstenzivni način korišćenja, preovlađuju zajed-nice planinske trave (Nardus stricta) kao posled-ica negativne sukcesije. Osobito su važne biljnezajednice na površinama veće visine, gde do-miniraju sarkto-alpinski elementi. Sa fito-cenološkog stanovišta u okviru šarplaninskihpašnjaka treba razlikovati teren gorskih livada ipašnjaka, jer upravo u toj zoni antropogeni fak-tor sečenjem šuma je izmenio pređašnji sastavzajednice, čime je narušen fitocenološki sastav.

Sl. 4. Vegetacija Šar- planine

Flora

Sa aspekta flore NP „Šar- planina“ spada unajbogatije planine Balkanskog poluostvra.Retko travnato bilje daje posebnu vrednostflori Nacionalnog parka, a ono raste u na-jvišim planinskim zonama (preko 2.000 m).Na njegovo čuvanje uticala su tri faktora:

- planinske oblasti gde raste to bilje nisuposećene od ljudi koji su u većinislučajeva na drugim sličnim mestimaurušavali prirodne ekosisteme;

- drastično smanjenje broja stoke nakon1999. godine, što je uticalo na ograničenjekorišćenja pašnjaka;

- zabrana korišćenja pašnjaka u oblastimabogatim endemskim biljem od strane up-

rave Nacionalnog parka. Zbog klimatskihuslova i gustine drugih biljnih vrsta,naročito travnatih otežano je regenerisanjeendemskih biljaka.

Od lekovitog bilja prisutne su: hajdučka trava,Artostafiphilos uva, Atropa beladona, Huper-icum perforatum, Thymus serpyllum, Vera-trum album, Gentiana puncata itd.

Fauna

Šar- planina je bogata raznim životinjama.Raširene su različite životinje endemskevrste. Iako kosovska fauna u celini još uveknije dovoljno istraživana, raspoloživi podaciukazuju na: 7 vrsta riba, 9 vrsta amfiba, 10vrsta reptila, 154 vrsta ptica i 3o vrsta sisara.

Ribe

Na području Šar- planine ima dosta potoka iplaninskih reka Jadranskog sliva. Premadosadašnjim saznanjima u ovim vodnimtokovima žive potočna pastrmka, potočnibrkaš, jegulja, štuka, šarančić, perka.

Vodozemci

Na području Šare nalaze se ove vrstevodozemaca: malačak, crni malačak, običnitriton, krastava žaba, zelena žaba, žaba kreke-tuša, travnjača, žaba poskočica, potočna žaba.

Sl. 5. Ris

151


Gmizavci

Vodena kornjača, kopnena kornjača, zelenigušter, zidni gušter, sivi gušter, velika vodenazmija, mala kišna zmija, kobra, talijanska lju-tica, Anguis fragilis.

Sisari

U fauni sisara na području Šara zastupljenesu skoro sve vrste životinja koje žive naKosovu, kao i neke vrste vezane isključivo sabiotipovima visokih planinskih predela. Imatu i endemskih vrsta sisara.

Glodari

Poljski zec, miš bizam, poljski miš, kućnimiš, šumski miš, veliki puhač, lešenjačkipuhač, veverica, slepi pas, Cricetus vulgaris,Cricetus cricetus, Castor fiber.

Mesožderi

Ris, mrki medved, vuk, lisica, divlja mačka,jazavac, kuna zlatka, kuna belica, vidra,nevestica, tvor.

Insektivori

Jež, krtica, Sorex araneus.

Nepreživari

Divlja svinja.

Preživari

Srndać, divokoza.

Na ovom području žive i slepi miševi, šišmiši,ali njihove vrste do sada nisu istraživane niproučavane.

Sl.6. Gypaetus barbatus – Orao

Ptice

Ptice Šarskog područja javljaju se u svim bi-otipovima, a broj njihovih vrsta i populacije pre-mašuje sve druge klase faune, osim insekata kojisu brojniji. Ptice su široko rasprostranjene, pa sezato nalaze na celom prostoru Šar-planine.

Turistička privreda

Šar- planina ima prirodne pogodnosti i usloveza obavljanje više delatnosti u funkciji razvojaturizma. Treba dati prioritet izgradnjismučarskih staza, žičara, ugostiteljskih i stam-benih objekata, infrastrukture i svih sportskihaktivnosti u zimskom i letnjem periodu, potomaktivnostima vezanih za odmor i rekreaciju,izlete, alpinizam, lov i ribolov i dr. Turizampredstavlja jednu od osnovnih funkcija kojauključuje raznovrsne turističko-rekreativne ak-tivnosti, među kojima se posebno izdvajaju sta-cionarni, izletnički i tranzitni turizam. Najvažnijije stacionarni turizam u zimskoj i letnjoj sezoni.

Korišćenje prostora vikend zona

Pre 1999. godine, pa i sada veoma je izraženavila i vikendica za odmor (njih 270) napodručju Šar- planine. Još uvek nerešeniimovinsko-pravni problemi utiču na sta-gnaciju jedinog ozbiljnog turističkog mesta

152


na Kosovu, iako potencijal stoji na raspola-ganju. Važno je da se modernizuju premasavremenim standardima hoteli, žičare idrugi prateći objekti, kako bi turisti upražn-javali svoje prohteve za raznim zimskimsportovima kao što je ranije bio slučaj, kadasu stotine i hiljade turista iz bivše Jugoslavijei šire posećivali ovo područje.

Slika 7: Vikend zona Prevalca

Slika 8. Zimski pejzaž sa Šar- planine

ZAKLJUČAK

Turizam predstavlja jednu od najkompleksni-jih delatnosti savremenog društva. U razvi-jenim zemljama ima multidisciplinarnikarakter više delatnosti, kao privreda, poli-tika, kultura i druge životne aktivnosti. Šar-planinsko područje ima raspoloživepotencijale za razvoj više grana turizma, kaošto su: zimski, letnji, planinsko-ruralni, lovni,ribolovni, zdravstveni i planinarski turizam,te aktivnosti u prirodi, turističke ekskurzije.

Ovo područje svojim položajem iraspoloživim potencijalima pruža obiljemogućnosti povećanja ponude turistima višenego što je sadašnja potražnja, što namećepotrebu da se razvoj kao proces planira uperspektivi.

.Šar- planina se s pravom naziva turističkimregionom koji predstavlja najatraktivnijituristički potencijal na Kosovu. Posebne vred-nosti čine: povoljne smučarske staze i tereni,konfiguracija terena, ekspozicija reljefa,prirodne lepote, zelenilo, čist vazduh,ekološka hrana s mlekom i zdravim mlečnimproizvodima. Na ovom području izgrađen jesmučarski centar Brezovica 12 km daleko odistoimenog sela na teritoriji opštine Štrpce,koji obuhvata površinu od 2.500 ha nad-morske visine od 1.718 do 2.522 m. Ukupnadužina uređenih skijaških staza na Brezoviciiznosi 40 kilometara. Ima i vijugastih stazaprema potražnji, dužine do 5 km. Prosečnapregibljivost tih staza iznosi 38%, a tooduševljava čak i profesionalne smučare.

153


LITERATURA

1. A/OECD (ACAU-Atelier Cooperatif d’Ahitecture et d’Urbanisme), Geneve,1968.

2. “Analiza e mundësive dhe problemeve tëzhvillimit të turizmit dimëror-sportiv”.

3. Dr.I.L. Aeschliman “Analiza e tregut tëhuaj turistik të turizmit dimëror-sportivnë Jugosllavi”.

4. I.B.T. Trbovlje “Program razvoja zim-sko-sportskog turizma na Kosovu”, iz-danje 1972.

5. Programi i zhvillimit të turizmit në ma-sivin e Sharrit.

6. Plani detal urbanistik i Brezovicës.7. Raport vrojtimi mbi gjendjen dhe prob-

lemet e zhvillimit të turizmit në Kosovë,nëntor 1990.

8. Vlerësimi i mundësive për investime nëhotelierinë e Kosovës (rezime), nëntor2000.

9. Informatë e shkurtër mbi resurset turis-tike të Kosovës, gjendjen aktuale tëekonomisë turistike të Kosovës dhepropozimi i listës prioritare për ndërtimine objekteve hoteliere në Kosovë, korrik2001.

10. I.A. Gjeomorfologjia e pjesës së malitSharr të vënë nën mbrojtjen e natyrës,dorëshkrim.

11. Dr. Riza I. Çavolli, Gjeografia regjionalee Kosovës, Prishtinë, 1997.

12. Gjendja dhe problemet e zhvillimit tëturizmit në Kosovë, prill 2002.

13. Analiza e shkaqeve dhe tendencave tëpavolitshme në zhvillimin e turizmit nëKosovë në periudhën e pasluftës, janar2008, Enti i Statistikës i Kosovës.

14. Vjetarët statistikorë 1969-1989.15. Pasqyrë statistikore mbi bizneset në

Kosovë, nëntor 2002.D/.Zyra eregjistrimit të bizneseve pranë MTI-së1969-1989, qershor 2004.

16. Sherifi, Y. Mustafa, B. (2002): Disaveçori të faunës së Malit Sharr, StudimeGjeografike, Nr. 14. Akademia e Shken-cave dhe Arteve e Shqipërisë.

17. EKMN (1982):Arsyeshmëria shoqëroree shpalljes së pjesës sëMalit Sharr nëKosovë për Park Nacional, Prishtinë.

perspektiva i menadŽment razvoja ekoturizma na Šar- …

Documents