Petar Đuranović UPRAVLJANJE GRAĐEVINSKIM PROJEKTIMA MONOGRAFIJA Podgorica, 2003. Prof. dr Petar Đuranović, dipl.inž.građ. redovni profesor Građevinski fakultet Univerziteta Crne Gore, Podgorica UPRAVLJANJE GRAĐEVINSKIM PROJEKTIMA Recezenti Dr Živojin Praščević, dipl. građ. inž., redovni profesor Građevinskog fakulteta u Beogradu Dr Goran Ćirović, dipl. građ. inž. docent Građevinskog fakulteta u Beogradu Izdavač+ Građevinski fakultet Univerziteta Crne Gore Podgorica za izdavača Dr Radenko Pejović, dipl. građ. inž., redovni profesor Građevinskog fakulteta u Podgorici Lektor (upisati) Tehnički urednik (upisati) Grafička obrada (upisati) Priprema za štampu (upisati) Tiraž 500 primjeraka [tampa (upisati) ISBN_________________ + Odlukom Naučno-nastavnog vijeća Građevinskog fakulteta u Podgorici br. 1374 od 3.10.2003. godine, knjiga je prihvaćena kao monografija. PREDGOVOR U želji da studentima olakšam savladavanje programa iz predmetai Upravljanje projektima, pripremio sam ovu knjigu. Isto tako, mi je želja da stručnjacima iz prakse, tj. našim bivšim studentima pomognem i olakšam upravljanje projektima, tj. rješavanje mnogih značajnih pitanja iz domena investicione izgradnje. Nastojao sam da u knjigu ugradim svoja dugogodišnja pozitivna

iskustva koja sam stekao na izgradnji objekata i upravljanju građevinskim Projektima u zemlji i inostranstvu. Ako ova knjiga ispuni moje želje i nastojanja biću veoma zadovoljan i zahvalan korisnicima iste. Ova knjiga je prošireno i dopunjeno izdanje skripte iz 1998. godine. U međuvremenu od 1998. godine došlo je do značajnih izmjena u zakonskoj regulativi koja mnogo utiče na pojedine segmente upravljanja projektima, pa je tekst prilagođen toj regulativi kako u terminološkom tako i u suštinskom domenu. Poglavlje "Primjena računara u upravljanju projektima" obradila je mr Snežana Rutešić na čemu joj zahvaljujem. Svjestan sam da možda ima izvjesnih nedostataka i propusta, pa ću zato sa zahvalnošću prihvatiti sve dobronamjerne primjedbe i sugestije, koje bih ugradio u eventualno novo izdanje ove knjige. Koristim priliku da se zahvalim asistentu mr Snežani Rutešić, dipl. građ. inž., koja je uložila dosta truda da knjiga bude solidno tehnički obrađena. Srdačno se zahvaljujem________________________, za lekturu teksta i _______________, koji je profeisonalno obradio i pripremio tekst za štampu, dajući doprinos izgledu knjige. Posebno želim da se zahvalim recenzentima, Dr Živojinu Praščeviću, redovnom profesoru Građevinskog fakulteta u Beogradu i Dr Goranu Ćiroviću, docentu Građevinskog fakulteta u Beogradu, na njihovim konstruktivnim sugestijama i preporukama i dragocjenoj podršci. Podgorica, _____________, 2003. godine. Autor IZVOD IZ RECENZIJE Na osnovu izloženog sadržaja ove knjige, koja se sa velikim razlozima može smatrati za monografiju, može se zaključiti da se u njoj na sveobuhvatan i originalan način izlaže i prikazuje veoma aktuelna problematika upravljanja projektima i izgradnjom građevinskih objekata. Zahvaljujući svome dobrom poznavanju teorije organizacije i upravljanja i izvanrednom višedecenijskom iskustvu na rukovođenju i planiranju izgradnje objekata, izradi i kontroli projektne dokumentacije (posebno projekata organizacije građenja), pripremi i obradi tenderske dokumentacije, sprovođenju licitacija, rukovođenju građevinskim preduzećima i poslovnim udruženjima, upravljanju velikim investicionim projektima u našoj zemlji i inostranstvu, u čemu je učestvovao i kao investitor i kao izvođač, kao i svome značajnom iskustvu profesora Građevinskog fakulteta u Podgorici, autor ove knjige je napisao originalno djelo u kojem su na najbolji način spojena dostignuća teorije i prakse. U njoj nisu izloženi samo tehničko-tehnološki i organizacioni aspekti, nego ekonomski i pravni problemi upravljanja projektima i izgradnje objekata. Prikazana su ne samo naša praksa i iskustva, nego je dat osvrt na svjetsku praksu i preporuke međunarodnih organizacija i institucija u ovoj oblasti kao što su Međunarodna federacija inženjera konsultanata, direktive Evropska Zajednice i dr. Ova monografija je pisana sistematično, sažeto i

jasno sa svim neophodnim prikazima, podacima, objašnjenjima i predlozima. Tekst knjige je ilustrovan mnogim originalnim šemama i dijagramima, koji omogućavaju čitaocu bolje razumijevanje i efikasnije korišćenje njenog sadržaja. Autor se u njoj nije ograničio samo na neposrednu problematiku upravljanja projektima, što se uglavnom srijeće u domaćoj i stranoj literaturi, nego je obuhvatio i materiju koja se odnosi na probleme organizovanja i rukovođenja poslovnim sistemima u građevinarstvu od gradilišta do preduzeća i većih poslovnih asocijacija. U ovom domenu je primijenjen sistemski pristup u kojem se konkretni projekti i poslovne cjeline tretiraju kao upravljivi sistemi. Zbog svega ovoga ova monografija predstavlja originalno djelo, kojim se upotpunjuje naša literatura u oblasti upravljanja građevinskim projektima, preduzećima i proizvodnjom. Ona će biti, s toga, od velike koristi ne samo studentima koji izučavaju ovu problematiku na fakultetima i višim školama, nego i svima koji se bave naučno-istraživačkim radom u ovoj oblasti, kao i širokom krugu inženjera i stručnjaka drugih specijalnosti koji su uključeni u veoma složene i odgovorne poslove građevinskog menadžmenta i upravljanja građevinskim projektima. Zbog svega ovoga sa velikim zadovoljstvom preporučujemo da se ovo djelo štampa kao monografija kako bi što prije bilo dostupno stručnoj javnosti i svima koji se bave problemima upravljanjaa građevinskim projektima i proizvodnjom. Recenzenti: Dr Živojin Praščević, dipl. građ. inž., s.r. redovni profesor Građevinskog fakulteta u Beogradu Dr Goran Ćirović, dipl. građ. inž., s.r. docent Građevinskog fakulteta u Beogradu i SADRŽAJ 1. UVOD....................................................................................................6 2. DEFINICIJA, SPECIFIČNOST I PODJELA INVESTICIONIH PROJEKATA...........8 2.1 DEFINICIJA INVESTICIONIH PROJEKATA................................................................8 2.2 SPECIFIčNOST GRAđEVINSKIH PROJEKATA...........................................................9 2.3 PODJELA GRAđEVINSKIH PROJEKATA................................................................10 2.4 ZNAčENJE POJEDINIH IZRAZA......................................................................10 3. UČESNICI U REALIZACIJI GRAĐEVINSKIH PROJEKATA...............................15 4. FAZE INVESTICIONIH PROJEKATA..........................................................18 5. PRISTUP UPRAVLJANJU PROJEKTIMA.....................................................20 5.1 PROJEKAT KAO KIBERNETIčKI SISTEM.............................................................20 5.2 OBLASTI UPRAVLJANJA.............................................................................22 6. ULOGA KONSULTANTA U UPRAVLJANJU GRAĐEVINSKIM PROJEKTIMA.......24 6.1 KONSULTANSKE USLUGE............................................................................25 6.2 KONSULTANSKE USLUGE PREMA FIDIC-U........................................................26 6.2.1 Savjetodavne usluge........................................................................ ..........26 6.2.2 Predinvesticione usluge................................................... ..........................26 6.2.3 Usluge projektovanja i nadzora kod izgradnje objekata.............................26 6.2.4 Specijalizovane usluge projektovanja i razvoja..........................................27

6.2.5 Rukovođenje Projektom................................................ ..............................27 6.3 MODELI PRUžANJA KONSULTANSKIH USLUGA.......................................................27 6.3.1 Konvencionalni model.................................................................. ..............27 6.3.2 Sopstveni model....................................................................................... ..28 6.3.3 Model rukovođenja (upravljanja) Projektom.......................................... ......29 6.3.4 Model "ključ u ruke"..................................................... .............................30 7. KONCIPIRANJE PROJEKTA.....................................................................32 7.1 PRETHODNA STUDIJA OPRAVDANOSTI..............................................................33 7.1.1 Uvod............................................................................................... ............35 7.1.2 Opis objekta....................................................................... ........................35 7.1.3 Ocjena razvojnih mogućnosti investitora........................................ ...........35 7.1.4 Analiza prodajnog tržišta.................................................. .........................35 7.1.5 Grafički prikaz Projekta............................................................................. .35 7.1.6 Analiza nabavnog tržišta......................................................................... ...35 7.1.7 Analiza lokacije i životne sredine...............................................................36 7.1.8 Finansijska analiza............................................................... ......................36 7.1.9 Ocjena prethodne studije opravdanosti.....................................................36 7.1.10 Zaključak..................................................................................... ............36 7.2 STUDIJA OPRAVDANOSTI...........................................................................36 ii 7.2.1 Uvod............................................................................................... ............37 7.2.2 Opis objekta sa prikazom idejnog projekta (tehnološko - tehnička analiza) ........................................................................................................... .................38 7.2.3 Analiza i ocjena razvojnih mogućnosti investitora.....................................41 7.2.4 Analiza prodajnog i nabavnog tržišta..................................................... ....45 7.2.5 Prostorni i lokacijski aspekti (analiza lokacije)...........................................47 7.2.6 Analiza zaštite životne sredine i zaštite na radu........................................48 7.2.7 Analiza organizacionih i kadrovskih aspekata...........................................49 7.2.8 Analiza izvodljivosti i dinamika realizacije Projekta...................................50 7.2.9 Ekonomsko - finansijska analiza............................................................... ..52 7.2.10 Ocjena studije opravdanosti................................................................. ....60 7.2.11 Zaključak..................................................................................... ............60 7.3 REVIZIJA STUDIJE OPRAVDANOSTI..................................................................61 7.4 ODLUKA O PRIHVATANJU STUDIJE OPRAVDANOSTI..................................................62 7.5 OBEZBJEđENJE FINANSIJSKIH SREDSTAVA...........................................................62 8. DEFINISANJE PROJEKTA (IZRADA TEHNIČKE DOKUMENTACIJE)...............63 8.1 USLOVI ZA IZRADU TEHNIčKE DOKUMENTACIJE....................................................64 8.2 OSNOVE ZA IZRADU TEHNIčKE DOKUMENTACIJE...................................................66 8.2.1 Studija opravdanosti.......................................................... ........................66 8.2.2 Rješenje o lokaciji.............................................................. ........................66 8.2.3 Podloge i podaci........................................................................... ..............67 8.2.4 Projektni zadatak................................................................................... .....69 8.2.5 Studije i istrage................................................................... .......................70 8.2.6 Propisi i standardi................................................................................... ....71 8.3 FAZE TEHNIčKE DOKUMENTACIJE..................................................................71

8.4 SADRžAJ TEHNIčKE DOKUMENTACIJE..............................................................73 8.4.1 Opšta dokumentacija o projektu.................................................... ............73 8.4.2 Projektni zadatak................................................................................... .....74 8.4.3 Tekstualna dokumentacija........................................................................ ..74 8.4.4 Proračuni i numerika........................................................ .........................75 8.4.5 Grafička dokumentacija............................................ ................................75 8.4.6 Studije, analize i elaborati................................................................. .........76 8.5 VRSTE TEHNIčKE DOKUMENTACIJE.................................................................76 8.6 TEHNIčKA DOKUMENTACIJA ZA PRETHODNE I PRIPREMNE RADOVE................................80 8.7 USTUPANJE IZRADE TEHNIčKE DOKUMENTACIJE (IZBOR PROJEKTANTA)............................81 8.8 IZRADA TEHNIčKE DOKUMENTACIJE................................................................84 8.9 STRUčNI NADZOR TOKOM PROJEKTOVANJA........................................................86 8.10 KONTROLA TEHNIčKE DOKUMENTACIJE..........................................................87 8.11 SAGLASNOST NA TEHNIčKU DOKUMENTACIJU....................................................91 8.12 ČUVANJE TEHNIčKE DOKUMENTACIJE............................................................91 9. UPRAVLJANJE REALIZACIJOM INVESTICIONOG PROJEKTA........................92 9.1 PRIBAVLJANJE DOKAZA O PRAVU SVOJINE ILI KORIšćENJA GRAđEVINSKOG ZEMLJIšTA.............94 9.2 GRAđEVINSKA DOZVOLA............................................................................95 9.3 USTUPANJE GRAđENJA OBJEKTA (IZBOR IZVOđAčA RADOVA).......................................96 9.3.1 Ugovorna dokumenta (tender)....................................................... ............97 9.3.2 Javno nadmetanje........................................................... .........................100 9.3.3 Prikupljanje ponuda.................................................................................. 103 9.3.4 Neposredna pogodba................................................................ ...............104 9.3.5 Ustupanje građenja objekta (izbor izvođača radova) po posebnim načinima .......................................................................................................... ................104 9.3.6 Ustupanje građenja objekata (izbor izvođača radova) po Zakonu o javnim nabavkama.......................................................................... .............................105 9.4 UPRAVLJANJE GRAđENJEM OBJEKTA...............................................................111 9.4.1 Uvođenje izvođača radova u posao......................................................... ..111 iii 9.4.2 Izvođenje radova ............................................................................. .........111 9.4.3 Stručni nadzor tokom građenja............................................. ..................114 9.4.4 Kontrola izvođenja radova ....................................................................... .116 9.4.5 Naplata i isplata izvršenih radova .................................................... .......119 9.4.6 Razlike u cijeni (klizna skala)...................................................................120 9.4.7 Rješavanje sporova............................................................................. .....125 9.4.8 Dokumentacija na objektu........................................... ............................127 9.4.8.1 Dokumentacija potrebna za početak građenja............................................. ...127 9.4.8.2 Dokumentacija koja se vodi tokom građenja ............................... ...................128 9.4.9 Način vođenja dokumentacije................................................ ..................130 9.4.9.1 Tehno-ekonomski elaborat............................................................... ..............130 9.4.9.2 Mjesečni operativni plan.............................................................. ..................131

9.4.9.3 Građevinski dnevnik................................................................ ........................132 9.4.9.4 Građevinska knjiga..................................................................... .....................136 9.4.9.5 Knjiga inspekcije................................................................................ .............137 9.4.9.6 Protokol obilježavanja urbanističke parcele (regulacione i građevinske linije i visinske tačke)................................................................................... ............138 9.4.9.7 Protokol o kontroli temeljne jame................................................... ................139 9.4.9.8 Protokol o kontroli temelja..................................................................... .........141 9.4.9.9 Protokol o kategorizaciji iskopa ......................................... ............................142 9.4.9.10 Protokol o kontroli ankera i obilježavanju osovina stubova...........................143 9.4.9.11 Protokol o kontroli čeličnih stubova...................................... ......................144 9.4.9.12 Protokol o kontroli kranskih staza..................................................... ............145 9.4.9.13 Protokol o kontroli kranskih šina ..................................... ............................147 9.4.9.14 Protokol o kontroli gotovosti temelja, nosećih i potpornih konstrukcija........148 9.4.9.15 Protokol o kontroli pravca i nivelete podzemnih instalacija..........................149 9.4.9.16 Protokol o kontroli skele................................................... ............................150 9.4.9.17 Protokol o kontroli oplate..................................................................... .........151 9.4.9.18 Protokol o kontroli armature.......................................................... ...............151 9.4.9.19 Protokol o kontroli instalacija................................................................... .....152 9.4.9.20 Protokol o kontroli hidro i termo izolacije......................... ............................154 9.4.9.21 Elaborat o kontroli kvaliteta................................................................... .......155 9.4.9.22 Evidencija tehničke dokumentacije....................................................... .......156 9.4.9.23 Službene zabilješke.............................................................. ........................157 9.4.9.24 Zapisnici komisija.................................................................... .....................158 9.4.9.25 Izvještaji o radu i rezultatima................................................. ......................159 9.4.9.26 Zahtjevi izvođača radova ............................................................... ..............160 9.4.9.27 Prepiska........................................................................................ ................162 9.4.9.28 Opšta evidencija dokumentacije............................................................... ....162 9.4.10 Tehnički pregled.................................................................. ..................163 9.4.10.1 Priprema za tehnički pregled................................................... ....................163 9.4.10.2 Procedura tehničkog pregleda................................................. ....................170 9.4.11 Upotrebna dozvola.................................................................. ...............174 9.4.12 Obračun i primopredaja objekta...................................................... ......175 9.4.13 Garantni rok..................................................................... ......................176 10. UPRAVLJANJE PROBNOM PROIZVODNJOM..........................................178 11. ORGANIZACIJA UPRAVLJANJA PROJEKTIMA........................................180 11.1 MODELI UPRAVLJANJA I RUKOVOđENJA..........................................................181 11.1.1 Modeli upravljanja i rukovođenja sa aspekta investitora........................181 11.1.2 Modeli upravljanja i rukovođenja sa aspekta izvođača radova ..............185 11.2 PROJEKTNI TIM.................................................................................192 12. MODEL ORGANIZOVANJA GRAĐEVINSKOG PREDUZEĆA.........................202 12.1 MODEL I NJEGOVA ORGANIZACIONA STRUKTURA...............................................204 12.2 ORGANIZACIONA RJEšENJA.....................................................................206 12.2.1 Organizaciona šema uprave preduzeća................................................207 12.2.2 Organizaciona šema i zadaci tehničkog sektora...................................208 12.2.3 Organizaciona šema i zadaci sektora marketinga.................................216

12.2.4 Organizaciona šema i zadaci finansijskog sektora.................................218 iv 12.2.5 Organizaciona šema i zadaci sektora pravnih, kadrovskih i opštih poslova .......................................................................................................... ................219 12.3 FUNKCIONISANJE ORGANIZACIJE.................................................................223 12.3.1 Upravljanje preduzećem......................................................... ...............224 12.3.2 Rukovođenje preduzećem......................................... .............................225 12.3.3 Izvršavanje zadataka........................................................ .....................227 12.3.3.1 Ispitivanje tržišta, obrada ponuda i ugovaranje................................. ...........228 12.3.3.2 Planiranje izvršavanja zadataka......................................... ..........................228 12.3.3.3 Građenje objekta................................................................. ..........................231 13. GRAĐEVINSKA REGULATIVA ..............................................................236 13.1 ZAKONSKI PROPISI.............................................................................238 13.1.1 Zakon o izgradnji objekata.......................................................... ...........238 13.1.2 Zakon o planiranju i uređenju prostora...................................... .............241 13.1.3 Zakon o građevinskom zemljištu.......................................... ..................241 13.1.4 Zakon o urbanističkoj i građevinskoj inspekciji......................................242 13.1.5 Zakon obligacionim odnosima...................................... .........................242 13.1.6 Zakon o privrednim društvima.............................................................. .242 13.1.7 Zakon o javnim nabavkama....................................................... ............243 13.1.8 Zakon o eksproprijaciji......................................................... ..................243 13.1.9 Zakon o zaštiti na radu..................................................... .....................244 13.1.10 Zakon o životnoj sredini.................................................... ...................245 13.1.11 Zakon o zaštiti od požara............................................................. .......245 13.1.12 Zakon o komunalnoj djelatnosti........................................... ...............246 13.2 PODZAKONSKA AKTA...........................................................................247 13.3 POSEBNE UZANSE O GRAđENJU.................................................................249 13.4 FIDIC-OVI USLOVI UGOVORA.................................................................249 13.5 DIREKTIVA EVROPSKE ZAJEDNICE 89/106/EEC.............................................251 13.5.1 Evropske direktive............................................................................... ...251 13.5.2 Direktiva 89/106/EEC................................................. ...........................251 13.5.3 Neka tumačenja........................................................... .........................252 13.5.4 Osnovni zahtjevi................................................................................ .....252 13.5.5 Tržište Evropske zajednice i "treće zemlje"...........................................253 14. PRIMJENA RAČUNARA U UPRAVLJANJU PROJEKTIMA..........................255 14.1 UPRAVLJANJE PROJEKTIMA I INFORMACIONE TEHNOLOGIJE.....................................255 14.1.1 Programski paket Microsoft Project........................................ ................257 14.1.2 Programski paket Primavera........................................... .......................261 LITERATURA..............................................................................................I v 1.UVOD Poznato je da je izgradnja investicionih objekata veoma složen, dugotrajan i mukotrpan posao. Ovo proizilazi iz činjenice: da svaki investicioni objekat ima veliki broj faza, aktivnosti i postupaka; da u njegovoj realizaciji učestvuje veliki broj organizacija i pojedinaca; da je investiranje u proizvodne objekte veoma rizično; da se

tokom realizacije projekta pojavljuje veliki broj faktora neizvjesnosti i dr. Zbog svega rečenog neophodno je upravljati sa ovim, po mnogo čemu specifičnim, procesom da bi se efikasno odvijao. Najveću odgovornost i rizik snosi investitor, odnosno vlasnik sredstava koja se ulažu u realizaciju investicionog Projekta. Otuda se može slobodno reći da investitor upravlja sa kompletnim Projektom, a svi ostali učesnici u njegovoj realizaciji samo u domenu svojih aktivnosti i odgovornosti. Osnovni cilj upravaljanja je da se obezbijedi realizacija Projekta željenog obima i kvaliteta, u planiranom roku i u granicama planiranih finansijskih sredstava. Radi uspješnog upravljanja Projektom moraju se sagledati svi relevantni faktori koji će imati uticaja na njegovu uspješnu realizaciju, kao što su: - vrsta, obim i kvalitet proizvodnje, sirovinska baza, tržište gotovih proizvoda, odnosno utvrđivanje potrebe za realizaciju ma kog investicionog Projekta; - opravdanost ulaganja finansijskih sredstava; - mogućnost i sposobnost investitora da se prihvati realizacije planirane investicije; - mogućnost izbora lokacije sa aspekta obezbjeđenja adekvatnog prostora, dovoza sirovina, plasmana gotovih proizvoda, obezbjeđenja kadrova i radne snage, obezbjeđenja energije i infrastrukture i uticaja proizvodnje ili postrojenja objekta na okolinu i sl.; - realne mogućnosti za obezbjeđenje savremene tehnologije; - mogućnost i način realizacije Projekta kroz sve njegove faze; - organizacioni modeli za upravljanje Projektom u svim fazama njegove realizacije; - vremenske komponente realizacije Projekta i sl. Proučavanjem ovih faktora i detaljnom analizom svih njihovih elementa stvoriće se uslovi za organizovan, ekonomičan, pravovremen i kvalitetan rad. Da bi se to postiglo mora se uspostaviti takav organizacioni model koji će omogućiti da se na najbolji način primjene i iskoriste savremene metode planiranja i kontrole uz primjenu najnovijih organizacionih sredstava i dobro koncipiranih i urađenih organizacionih akata. Ovo zbog toga što blagovremeno predviđanje i planiranje omogućava bolju podjelu zadataka, racionalnu upotrebu i korišćenje sredstava, bolje korišćenje vremena, ekonomično poslovanje i sl. Značajno je napomenuti da su sve prisutnije savremene tendencije u realizaciji investicionih Projekata. U tom smislu primjena najnovijih dostignuća nauke, tehnike i tehnologije daju značajan impuls razvoju građevinarstva, a samim tim i realizaciji 6 investicionih Projekata. Ona podstiču i stvaraju povoljne uslove za dalji razvoj i korišćenje novih informacija, materijala, mašina, postrojenja i alata, uz istovremenu primjenu savremenih metoda i postupaka u organizovanju i upravljanju investicionim Projektima. Ovakve tendencije uslovaljavaju sve veću podjelu rada i specijalizaciju, što zahtijeva odgovarajuću koordinaciju koja mora biti usmjerena na kanalisanje aktivnosti i napora između velikog broja učesnika u materijalizaciji zamisli i rješenja vezanih za realizaciju investicionog Projekta.

Koordinacija predstavlja postojanje organizacione i operativne regulative, koja svojim načinom kreiranja i rješavanja problema daleko prevazilazi klasičan prilaz rješavanju problema realizacije investicionih Projekata. Posebno, u svim fazama realizacije investicionog Projekta treba voditi računa o: pravnom sistemu zemlje u kojoj se realizuje Projekat, poslovnim običajima, klimatskim i ostalim lokalnim prilikama, društveno-ekonomskom sistemu i sl. Ovo zbog toga, jer pojedina rješenja u domenima ovih prava, prilika i sistema imaju velikog odraza na ivesticioni Projekat, a samim tim i na investitora i ostale učesnike u njegovoj realizaciji. Cilj ovog rada je da se sagledaju struktura, obim i složenost pojednih aktivnosti, odrede njihovi nosioci i utvrde metode i modeli organizovanja za uspješnu realizaciju investicionog Projekta. Zbog toga su aktivnosti razmatrane i navođeni njihovi nosioci po tehnološkom slijedu, koji je veoma važan pri realizaciji investicionog Projekta. 7 2. DEFINICIJA, SPECIFIČNOST I PODJELA INVESTICIONIH PROJEKATA 2.1 Definicija investicionih projekata Projektom nazivamo svaki poduhvat bez obzira na njegovu veličinu, strukturu, cijenu koštanja, vrijeme i mjesto realizacije. Osnovno je da je poduhvat, tj. zadatak definisan i da predstavlja određenu cjelinu ili jasno razgraničen dio te cjeline. Zavisno od vrste zadatka Projekat1 može biti složen ili manje složen, može da traje kraće ili duže i da obuhvata jednu ili više privrednih grana. Projekat: može da bude jednokratan ili ponovljiv (tipski), mora biti ciljno usmjeren, treba da predstavlja određeni proces, zahtijeva organizaciju za realizaciju zadataka sve dok ne postigne konačan cilj, izložen je manjem ili većem riziku i sl. Projekti koji imaju za cilj izgradnju i opremanje građevinskog objekta nazivaju se investicioni ili građevinski Projekti. Kada se radi o investicionom Projektu - izgradnji objekta mora se reći da se radi o posebnoj vrsti poduhvata. Naime, radi se o veoma složenom i kompleksnom Projektu sa velikim brojem aktivnosti i učesnika u njegovoj realizaciji. Uz ovo, za svaki investicioni poduhvat može se reći da je to fizički, tehnički, deterministički, unikatni i jednokratni Projekat. Projekat je u stvari sistem i to organizacioni sistem. On kao i svi ostali sistemi ima svoju strukturu, odnosno veliki broj potprojekata, faza, podfaza i aktivnosti, izmeđ u kojih postoje logičke veze. Potrebno je ukazati da se u svakodnevnom životu pod pojmom projekat podrazumijeva tehnička dokumentacija, što je pogrešno. Zato treba ukazati na razliku između projektne i projektantske djelatnosti. Projektna djelatnost je proces programiranja i realizacije nekog poduhvata u svim oblastima života i rada: razvoj novog proizvoda, izgradnja nove fabrike, izgradnja građevinskog objekta, uvođenje novog informacionog sistema, zaštita životne sredine, popis stanovništva i sl.. Svaki od ovih poduhvata naziva se Projekat. Projektantska djelatnost je proces izrade tehničke i ostale dokumentacije: izrada generalnih projekata ili idejnih rješenja; idejnih projekata; glavnih projekata;

izvođačkih projekata i projekata izvedenih objekata (arhitektura, konstrukcija, vodovod i kanalizacija, termotehničke i elektro instalacije, izrada detalja); izrada projekata 1 U daljem tekstu će se Projekat, kada se misli na poduhvat, pisati velikim početnim slovom, radi boljeg zapažanja 8 organizacije i tehnologije građenja i dr. Očigledno je da je projektantska djelatnost dio projektne djelatnosti i predstavlja jednu fazu Projekta. U daljnjem će biti govora o investicionim,odnosno građevinskim Projektima. 2.2 Specifičnost građevinskih projekata Proces investiranja u građevinske Projekte je veoma kompleksan i složen poduhvat. Složenost procesa proizilazi iz sljedećih specifičnosti i činjenica: - građevinska proizvodnja se skoro uvijek ostvaruje po narudžbi, tj. za poznatog kupca, što građevinskom preduzeću smanjuje prostor za tipizaciju i standardizaciju i uvođenje savremenih metoda građenja; - posao se dobija putem licitacija, kojom prilikom pojedini investitori nameću takve uslove koji se nigdje van građevinarstva ne mogu sresti; - građevinski objekat nakon završetka ostaje, a ljudi i sredstva se sele, što je kod drugih proizvodnih oblasti obrnuto; - građevinski objekat je uvijek velikog obima i velike vrijednosti; - građenje objekata ostvaruje se na otvorenom prostoru i pod uticajem odgovarajućih lokalnih prilika i klimatskih uticaja koji otežavaju rad radnika i značajno utiču na dimaniku i cijenu izgradnje objekata; - veliki broj građevinskih objekata gradi se van urbanizovanih sredina, što usložava organizaciju procesa građenja, otežava uslove rada i uslovljava život radnika van porodičnog kruga, što sve skupa ima ozbiljnog odraza na psihu radnika; - pretežan broj aktivnosti u pripremi i realizaciji građevinskog objekta ostvaruje se uz učešće velikog broja projektanata, izvođača, podizvođača i isporučioca sa različitim navikama i metodama rada, što usložava proces koordinacije i upravljanja; - svaki građevinski objekat je unikat, jer njegovu veličinu, oblik, strukturu i druge elemente diktiraju lokalni i urbanistički uslovi, investitor i uslovi priključenja na infrastrukturu. Ovo usložava pripremu, projektovanje i građ enje objekta i znatno utiče na cijenu koštanja; - dužina perioda koncipiranja, projektovanja i građenja objekata predstavlja veliki problem kako sa aspekta investitora tako i sa aspekta izvođača, jer često dovodi do zastarijevanja tehnološkog procesa, prekoračenja troškova (inflatorna kretanja, interkalarne kamate i dr.), gubljenja dobiti, slabljenja tehnološke i radne discipline, promjene na tržištu nabavke i prodaje i sl.; - izrada tehničke dokumentacije od strane jednog, a građenje od strane drugog izvršioca usložava posao sa aspekta tehnologije, organizacije i dr. - realizacija velikih Projekata ostvaruje se u etapama, tako da se pojedine etape eksploatišu, odnosno puštaju u upotrebu, dok se druge realizuju; - uspjeh, odnosno neuspjeh, Projekta ima veliki uticaj na ukupni društveni i

privredni razvoj mjesta ili regiona; - veliki broj Projekata, u fazi realizacije, a naročito u fazi eksploatacije ima veliki uticaj na životnu sredinu. Zbog svega možemo zaključiti da građevinski Projekat predstavlja kompleksan poduhvat koji obuhvata rješavanje tehnološko-tehničkih, organizacionih, finansijskih, pravnih, socioloških i drugih zadataka čiji je krajnji cilj izgradnja i opremanje objekta koji će zadovoljiti sve funkcije koje su mu namijenjene. Pri ovome uvijek treba voditi 9 računa o suštinskom cilju investiranja, a to je: odricanje u sadašnjosti radi stvaranja boljih uslova i boljeg života u budućnosti. 2.3 Podjela građevinskih projekata Uobičajeno je da se građevinski Projekti dijele na tri osnovne grupe, i to: - Projekti iz oblasti visokogradnje - arhitektonski objekti (stanovanje; društvene, socijalne i zdravstvene funkcije; nauka i obrazovanje; sport; turizam; ugostiteljstvo; promet; poljoprivreda i prerada; zanatstvo; prateće funkcije saobraćaja i industrije; telekomunikacije; vodoprivreda i dr.); - inženjerski objekti (industrijske, sportske i ostale hale; dimnjaci; silosi; vodotornjevi; podzemne konstrukcije; potporne i obložne konstrukcije i dr.). - Projekti iz oblasti hidrotehnike - snadbijevanje vodom naselja i industrije; - odvođenje i prečišćavanje otpadnih voda; - hidromeliracioni sistemi (navodnjavanje i odvodnjavanje); - uređenje riječnih tokova, plovni putevi i pristaništa; - brane i akumunalcije i - hidroenergetski objekti. - Projekti iz oblasti saobraćaja - putevi; - gradske saobraćajnice; - željeznice; - aerodromi, heliodromi; - mostovi i tuneli. Pojedini autori opštu podjelu Projekata vrše na različite načine, tako Ž. Praščević (58) podjelu Projekata vrši prema: - namjeni ili predmetu na: naučno istraživačke, razvojne, projekte istraživanja tržišta i druge Projekte; - riziku ostvarenja na: determinističke i stohastičke Projekte; - učestalosti na: jednokratne i tipske Projekte. Ovakva podjela može se prihvatiti i za građevinske Projekte, jer kod svih imamo definisanu namjenu, rizik, a posebno učestalost. 2.4 Značenje pojedinih izraza Radi što boljeg razumijevanja nije suvišno navesti odgovarajući broj izraza koji se najčešće koristi u procesu upravljanja Projektima: - "Projekat" je poduhvat koji u ovom radu ozbačava izgradnju građevinskog

objekta; - "izgradnja objekta" je skup radnji koji obuhvata: prethodna proučavanja, izradu tehničke dokumentacije za izgradnju objekta, stručni nadzor u toku izrade dokumentacije, kontrolu tehničke dokumentacije, prethodne radove, pripremne radove za građenje, građenje objekta i stručni nadzor u toku građenja objekta; 10 - "objekat" je prostorna, funkcionalna, konstruktivna, arhitektonska, estetska ili biotehnička cjelina sa svim instalacijama, postrojenjima i opremom, odnosno same instalacije, postrojenja i oprema koja se ugrađuje u objekat ili samostalno izvodi (zgrade svih vrsta, saobraćajni, vodoprivredni i energetski objekti, unutrašnja i spoljna mreža i instalacije, objekti komunalne infastrukture, industrijski, poljoprivredni i drugi privredni objekti, javne zelene površine, objekti sporta i rekreacije, groblja, skloništa i dr.); - "pomoćni objekat" je objekat koji služi korišćenju stambenog i drugog objekta, a gradi se na istoj urbanističkoj parceli (barake, garaže, ostave, septičke jame, bunari, ograde i sl.); - "građenje objekta" je izvođenje građevinskih i građevinsko-zanatskih radova, ugradnja instalacija, postrojenja i opreme; - "rekonstrukcija" je izvođenje građevinskih i drugih radova na postojećem objektu, kojima se: vrši nadogradnja, dogradnja, sanacija, zamjena instalacija, uređaja, postrojenja i opreme; utiče na stabilnost i sigurnost objekta; mijenjaju bitni konstruktivni elementi; mijenja tehnološki proces; mijenja spoljni izgled koji je određen uslovima za uređenje prostora, utiče na bezbjednost susjednih objekata, saobraćaja i životne sredine; mijenja režim voda; mijenjaju uslovi zaštite prirodnog i nepokretnog kulturnog dobra, dobra koje uživa prethodnu zaštitu i zaštitu njegove zaštićene okoline, osim konzervatorsko-restauratorskih radova; izgrađuje novi prostor uz ili na postojeći objekat i sa njim čini funkcionalnu ili tehničku cjelinu ili kojima se mijenja namjena objekta (pretvaranje) i sl.; - "adaptacija" je izvođenje radova na održavanju objekta i radova koji nijesu od uticaja na stabilnost objekta, odnosno pojedinih njegovih djelova i ne smatraju se građenjem objekta; - "rušenje" objekta je izvođenje radova na rušenju ili demontaži građ evinskog objekta ili dijela objekta; - "građevinski proizvodi" su građevinski materijali i iz njih izgrađeni građ evinski elementi, kao i drugi proizvodi ili poluproizvodi koji su namijenjeni za trajnu ugradnju u objekte; - "gradilište",znači zemljište, objekat ili ostala mjesta na kojima, ili ispod kojih, ili kroz koja, će se izvoditi radovi, i sva druga zemljišta ili mjesta koja su nužna radi izvršenja radova, kao i sva ostala mjesta koja budu posebno označena da predstavljaju dio gradilišta; - "prethodna proučavanja" obuhvataju pripremu i analizu svih tehničkih i ostalih podloga koje su potrebne za izradu tehničke dokumentacije i organizaciju građenja objekta i izvršavanje prethodnih i pripremnih radova;

- "prethodni radovi" su radovi na uklanjanju postojećih objekata, izmještanju saobraćajnica i instalacija, skretanju vodotokova i drugo, koje je potrebno uraditi da bi se građenje objekta i izvršenje pripremnih radova moglo nesmetano odvijati; - "pripremni radovi" su radovi koji prethode građenju objekta i odnose se naročito na: građenje i postavljanje objekata, instalacija, postrojenja i opreme privremenog karaktera za potrebe izvođenja radova; obezbjeđenje prostora za dopremu i smještaj građevinskog materijala i drugi radovi kojima se obezbjeđuje sigurnost susjednih objekata i obezbjeđenje nesmetanog odvijanja saobraćaja i korišćenja okolnog prostora; - "glavni radovi" su radovi koje treba izvršiti da se izgradi objekat prema tehničkoj dokumentaciji; 11 - "tehnička dokumentacija" je skup pisane, numeričke i grafičke dokumentacije kojim se razrađuje koncepcija, uslovi i način građenja objekata; - "faza tehničke dokumentacije" podrazumijeva: generalni projekat ili idejno rješenje, idejni, glavni, izvođački i projekat izvedenog objekta; - "projektovanje" označava izradu tehničke i ostale dokumentaicje; - "generalni projekat" ili "idejno rješenje" je projekat kojim se utvrđuje generalna koncepcija, tehnološko-tehničke i ekonomske karakteristike i opravdanost za izgradnju objekta; - "idejni projekat" je projekat kojim se određuju: položaj, kapacitet, arhitektonske, tehnološke, tehničke i funkcionalne karakteristike objekta, organizacioni elementi izgradnje objekta, elementi održavanja objekta, orjentaciona vrijednost objekta i opravdanost za izgradnju objekta; - "glavni projekat" je projekat kojim se utvrđuju arhitektonsko-građevinske, tehnološke, tehničke i eksploatacione karakteristike objekta sa opremom i instalacijama, tehnološko-tehnička i organizaciona rješenja za građenje objekta, vrijednost objekta i uslovi održavanja objekta. - "izvođački projekat" je projekat koji sadrži razradu svih neophodnih detalja za građenje objekta prema glavnom projektu; - "projekat izvedenog objekta" je projekat koji prikazuje izvedeno stanje objekta za potrebe eksploatacije i održavanja objekta; - "projekat održavanja", znači projekat koji će služiti za održavanje objekta u toku njegove eksploatacije; - "tehnička kontrola tehničke dokumentacije" je provjera usklađenosti tehničke dokumentacije sa zakonima i drugim propisima, standardima, tehničkim normativima, pravilima struke i normama kvaliteta koji se obavezno primjenjuju pri građenju određene vrste objekta; - "vrste tehničke dokumentacije" podrazumijeva projekte: tehnologije, arhitekture, konstrukcije, instalacija, opreme, organizacije građenja i sl.; - "ponuda", označava odgovor ponuđača na raspisana ugovorna dokumenta; - "ugovor", znači ugovor o projektovanju i/ili građenju zaključen između investitora i projektanta i/ili izvođača radova i obuhvata sve njegove

sastavne djelove kojima se utvrđuju obaveze i prava ugovornih strana; - "ugovorna dokumenta" (tender), označavaju dokumenta za podnošenje ponude i ugovaranje izrade tehničke i ostale dokumentacije i izgradnje objekta; - "ponuđač" znači preduzeće ili drugo pravno lice koje svojom ponudom nudi da izradi tehničku i ostalu dokumentaciju i/ili izgradi objekat koji je predmet neke ponude; - "ovlašćeno lice" je lice koje je ovlašćeno za punovažno zastupanje, potpisivanje i raspolaganje sredstvima ponuđača; - "ovlašćeni predstavnik ponuđača" je lice kome je ovlašćeno lice dalo odgovarajuće ovlašćenje; - "podizvođač " (neko ga naziva "kooperant"), znači bilo koje preduzeće ili zanatsku radnju kojima je izvođač radova dao na izvršenje bilo koji dio građ evinskih, zanatskih i/ili instalaterskih radova; - "potprojektant " (neko ga naziva "kooperant"), znači bilo koje preduzeće ili biro kome je projektant povjerio izradu dijela i/ili vrtse tehničke dokumentacije; 12 - "predstavnik investitora", znači lice ovlašćeno od strane investitora, da u njegovo ime vodi poslove na izvršenju ugovora; - "rukovodilac nadzora", znači lice koje je rješenjem investitora imenovano i ovlašćeno da rukovodi nadzorom (službom nadzora) tokom građenja objekta; - "nadzorni organ", znači lice koje je rješenjem investitora imenovano i ovlašćeno da vrši nadzor nad izvršenjem određene vrste radova; - "rukovodilac građenja", znači predstavnik izvođača radova koji rukovodi građenjem objekta, a kojeg je izvođač radova postavio rješenjem u kome mu je odredio ovlašćenja; - "dana", znači kalendarskih dana; - "mjeseci", znači kalendarskih mjeseci; - "godina", znači kalendarska godina; - "ključ u ruke", znači da je ugovorenom cijenom obuhvaćena izrada tehničke i ostale dokumentacije, izvršenje svih glavnih, prethodnih i pripremnih radova, zatim viškova i nepredviđenih radova i sve eventualne razlike u cijeni (izuzetno), kao i da je isključen uticaj manjkova radova, promijenjenih, nepredviđenih i neočekivanih okolnosti i više sile; - "predračun radova", znači opis radova, jedinicu mjere radova i proizvod orjentacionih količina radova i jediničnih cijena; - "situacija", označava dokument za naplatu i isplatu izvršenih radova i obavljenih poslova; - "ugovorena cijena", znači ukupnu vrijednost iskazanu u ugovoru koja podliježe ili ne podliježe promjenama pod uslovima ugovora; - "nepredviđeni radovi", znače radove koji nijesu predviđeni predračunom, a predviđeni su tehničkom i ostalom dokumentacijom, i koje je nužno izvesti radi normalne funkcije objekta; - "naknadni radovi", znače radove koji nijesu predviđeni predračunom ni

tehničkom i ostalom dokumentacijom, a investitor traži da se izvedu; - "viškovi radova", znače količine izvedenih radova veće od količina predviđenih predračunom radova; - "manjkovi radova", znače količine izvedenih radova manje od količina predviđenih predračunom radova; - "mehanizacija", znači postrojenja, mašine, aparati i sva sredstva bilo kakve prirode, potrebna za izvođenje i održavanje radova, ali ne uključujući opremu ili druge predmete koji obrazuju dio glavnih radova; - "oprema", znači mašine, uređaji i instalacije koji se ugrađuju u objekat kao dio glavnih radova, uključujući i one koje izvođač radova treba samo da isporuči (ukoliko takvih ima); - "sertifikat", znači dokument koji je izdao investitor o konačnom preuzimanju objekta; - "garancija", znači garanciju uz ponudu ili garanciju za avans, ili garanciju za dobro izvršenje ugovora ili garanciju za otklanjanje nedostataka u garantnom roku, koje je izdala banka jemac ponuđača, odnosno izvođača radova u skladu sa ugovornim dokumentima; - "odobreno", znači odobreno u pismenom obliku uključujući i odgovarajuću pismenu potvrdu ranije datog usmenog odobrenja; - "promijenjene okolnosti", znači da su to događaji koji se nijesu mogli predvidjeti u vrijeme izrade ponude, a čije se nastupanje nije moglo izbjeći niti njihovo dejstvo otkloniti, a to su: mjere utvrđene zakonima, odlukama i 13 drugim propisima nadležnih organa; promjene cijena materijala i usluga na tržištu; promjene troškova života; viša sila i sl.; - "nepredviđene i neočekivane okolnosti" su pojave nepredviđenih i neočekivanih geoloških, tektonskih, hidroloških uslova i slične pojave. 14 3.UČESNICI U REALIZACIJI GRAĐEVINSKIH PROJEKATA Kao što smo rekli, jedna od karakteristika građevinskih Projekata je ta što ima veliki broj učesnika u njegovoj realizaciji. Osnovna i uobičajena je podjela na 3 osnovna učesnika: - Investitor (naručilac) - Projektant - Izvođač radova. Medjutim, činjenica je da imamo daleko širi krug učesnika, pa ćemo sve ostale učesnike uvrstiti u četvrtu grupu (ostali učesnici). Investitor je preduzeće, organizacija ili pojedinac, koje raspolaže finansijskim sredstvima (ili ima mogućnost da ih obezbjedi), koja namjerava da uloži u izgradnju nekog investicionog objekta. On je, znači, vlasnik i korisnik budućeg objekta. Investitor može preuzeti funkcije upravljanja Projektom ili samo neke od njih (npr. nadzor i sl.). Projektant je preduzeće, koje izrađuje investicionu, tehničku i ostalu dokumentaciju, a može vršiti tehničku kontrolu, projektantski nadzor, stručni nadzor, pružati stručne i konsultantske usluge investitoru i ostalim učesnicima

Izvođač radova je preduzeće koje izvodi građevinske, građevinsko-zanatske i instalaterske radove. Ostali učesnici su sva preduzeća, instituti, istraživačke i druge organizacije i organi, koji na neposredan ili posredan način učestvuju u realizaciji investicionog Projekta. To mogu biti: - Istraživačke organizacije koje se bave istraživanjima za koncipiranje, definisanje ili realizaciju investicionog Projekta: (geodetske podloge, geologija, geomehanika, hidrologija, seizmologija, vodoprivreda, zaštita životne sredine, meteorologija i dr.). - Isporučioci tehnologije su preduzeća ili organizacije koje se bave davanjem tehnologije i tehnoloških rješenja, stručne pomoći, konsultacija; obukom kadrova i sl., za proces proizvodnje ili usluga. - Isporučioci opreme su preduzeća koja izrađuju i isporučuju tehnološku, nestandardnu i standardnu opremu. - Montažeri opreme su preduzeća koja se bave montažom tehnološke, nestandardne i standardne opreme. - Podizvođači su preduzeća koja su angažovana od ma kog učesnika u realizaciji Projekta za izvršenje pojedinih radova ili poslova na pojedinim objektima. - Naučno-istraživačke organizacije i/ili instituti su organizacije koje se bave istraživanjem pojedinih problema, ocjenom pojedinih rješenja, stručnom pomoću, konsultacijama i sl. za potrebe pojedinih učesnika. 15 - Konsultanti su preduzeća ili pojedinci koji su angažovani od ma kog učesnika u realizaciji Projekta radi pružanja konsultantskih usluga. - Inspekcijski organi su nadležni drzavni ili opštinski organi koji imaju obavezu i pravo da vrše kontrolu nad radom svih učesnika u realizaciji Projekta u skladu sa zakonima, podzakonskim aktima i odlukama nadležnih organa (građevinska inspekcija, inspekcija rada, vodoprivredna inspekcija, inspekcija zaštite životne sredine, protivpožarna inspekcija i dr.). - Ostale organizacije su preduzeća, organizacije, komisije i sl. koje mogu preuzeti pojedine funkcije, kao što su: poslovi vršenja tehničke kontrole dokumentacije, stručnog nadzora, tehničkog pregleda, špediterskih usluga, ispitivanja materijala i konstrukcija, i dr. U FIDIC-u (Međunarodna federacija konsalting inženjera) navode se samo osnovni učesnici u građenju objekata i to: - "Naručilac" podrazumijeva osobu imenovanu kao takva u Dodatku Tenderu i pravne nasljednike na koje je Naručilac prenio svoja prava, ali ne (osim u slučaju saglasnosti Izvođača) i bilo koja osoba koju je Naručilac opunomoćio; - "Izvođač" znači osoba čiji je Tender prihvaćen od strane Naručioca i pravne nasljednike na koje je Izvođač prenio svoja prava, ali ne (osim u slučaju saglasnosti Naručioca) i bilo koja osoba koju je Izvođač opunomoćio; - "Predstavnik Naručioca" znači osobu koja je postavljena od strane Naručioca da djeluje kao Predstavnik Naručioca radi ostvarenja Ugovora i

imenovana kao takva u dodatku Tenderu, ili druga osoba postavljena s vremena na vrijeme od strane Naručioca i o kojoj je kao takvoj obaviješten Izvođač; - "Predstavnik Izvođača" znači osoba (ukoliko je ima) imenovana kao takva u Ugovoru ili druga osoba postavljena s vremena na vrijeme od strane Izvođača u okviru odredaba Ugovora; - "Podizvođač" znači bilo koju osobu imenovanu u Ugovoru kao podizvođač, proizvođač ili isporučilac za dio Radova ili bilo koja osoba kojoj je dio Radova dat Podugovorom u skladu sa odredbama Ugovora i pravni nasljednici na koje je ta osoba prenijela svoja prava, ali ne i bilo koja osoba koju je Podizvođač opunomoćio; - "Odbor za presuđivanje u sporu" znači osobu ili osobe imenovane kao takve Ugovorom, ili druga osoba ili osobe postavljene kao takve s vremena na vrijeme u okviru odredaba Ugovora. Ovakva podjela na učesnike nije u koliziji sa našom podjelom, jer: - su našom podjelom obuhvaćeni svi učesnici u izgradnji, a ne samo u građ enju objekta; - pod pojmom "podizvođač" mogu se podrazumijevati svi "ostali učesnici" koji su kod nas navedeni, što zavisi od vrste ugovora između investitora (naručioca) i izvođača. Uobičajena je praksa, a za objekte koji se fnansiraju iz sredstava budžeta i fondova (sredstva poreskih obveznika) obaveza, da se učesnici i izgradnji objekta biraju na ustaljeni, provjereni i propisani način. U tom smislu može se koristiti algoritam kojim je utvrđen redosled svih aktivnosti (Sl. 1). 16 INVESTITOR I UČESNIK zaključivanje ugovora INVESTITOR izrada ugovorne dokumentacije STRUČNE SLUŽBE konkurs za izbor učesnika STRUČNE SLUŽBE prijem ponuda KOMISIJ A otvaranje ponuda KOMISIJ A vrednovanje ponuda KOMISIJ A dodjeljivanje poslova (predlog investitoru) odluka investitora realizacija zadataka stop da ne PONUĐ AČI

izrada ponude ponovo Slika 1. Algoritam izbora učesnika u realizaciji investicionog Projekta Postupak pri izboru je u principu isti za bilo kog učesnika u realizaciji Projekta. Detaljnije o pripremi dokumentacije i ukupnoj proceduri izbora biće riječi u poglavljima 8.7 i 9.3. 17 4. FAZE INVESTICIONIH PROJEKATA Projekat ma kog obima bio, mora proći kroz određene faze svog nastajanja. Podjela nastajanja Projekta na faze je nužna iz više razloga: - postoji tehnološka zavisnost između aktivnosti u procesu nastajanja Projekta; - nužno je donošenje određenih upravljačkih odluka nakon završetka pojedinih aktivnosti, kao uslova za nastavak sa radom na ostalim aktivnostima; - bolja je podjela zadataka, a samim tim i lakša kontrola; - može eventualno da dodje do odustajanja od daljih aktivnosti u slučaju da se, na bazi prethodnih aktivnosti i eventualnih izmjena ili poremećaja na tržištu, utvrdi da nije opravdano da se nastavi sa radom, čime se mogu uštedjeti znatna finansijska sredstva. Realizacija nekog Projekta, a samim tim i upravljanje, može da se ostvari kroz četiri faze: - koncipiranje Projekta; - definisanje Projekta; - realizacija investicionog Projekta; - probna proizvodnja. Iz pobrojanih osnovnih aktivnosti koje treba obaviti u pojedinim fazama, vidljivo je da se između pojedinih faza ne može povući jasna granica. Naprotiv, takva granica nije ni poželjna, jer bi to znatno uticalo na kvalitet svake naredne faze, a posebno na rok završetka svih faza. Iskustvo pokazuje da su preklapanja neizbježna i nužna i da sve faze projekta traju od početka do konačnog cilja, što se vidi iz grafikona na slici 2. INTEZITET TRAJ ANJ E A B C D POČETAK REDOVNE PROIZVODNJE KONCIPIRANJE I FAZA DEFINISANJE II FAZA REALIZACIJA

III FAZA PROBNA PROIZVODNJA IV FAZA 18 Slika 2. Faze investicionog projekta Iz grafikona (Slika 2.) se vidi da se intenzitet svih aktivnosti u jednom periodu povećava da bi u određenom vremenskom periodu dostigao svoj maksimum, a onda većom brzinom od brzine uspona, padao. Pri tome, primijetne su tri tačke (A, B, C) i jedna linija presjeka (D). Tačke presjeka predstavljaju naglo smanjenje intenziteta aktivnosti prethodne faze i povećanje intenziteta aktivnosti naredne faze. Linija presjeka predstavlja maksimalni intenzitet aktivnosti na uhodavanju proizvodnje i prelazak na redovnu proizvodnju, uz istovremeni prestanak svih aktivnosti iz tri prethodne faze. To ujedno označava i završetak Projekta. Svaki učesnik u pojedinim fazama realizacije Projekta ima određene zadatke. Jedini učesnik koji ima zadatke u svim fazama je investitor. Znači, može se reći da investitor upravlja Projektom, a ostali učesnici sa pojedinim aktivnostima i zadacima u njemu. Zato svi oni za svoje zadatke u okviru podfaza Projekta mogu napraviti sličan grafikon. Na kraju treba naglasiti da pojedini autori imaju mišljenja da treba Projekat dijeliti na više faza, što je moguće, jer nigdje i nikada nijesu utvrđena pravila o toj podjeli. Rukovodilac Projekta, sa svojim saradnicima, treba o tome da odluči imajući u vidu specifičnosti, složenost i vrijeme nastajanja Projekata. Pri tome, treba se starati da se faze i zadaci koje u njima treba izvršavati, jasno definišu i lociraju. 19 5. PRISTUP UPRAVLJANJU PROJEKTIMA Savremena koncepcija upravljanja Projektima zahtijeva jedan osmišljen i organizaciono definisan pristup. Složenost investicionih Projekata, njihova struktura, veliki broj učesnika, cijena koštanja, rok gradnje, uslovi izvršavanja pojedinih aktivnosti i drugi specifični uslovi koji karakterišu svaki investicioni Projekat iziskuju programiran rad u cijelom procesu investiranja, tj. od zamisli pa do ostvarivanja konačnog cilja. Veoma važan element u upravljanju Projektima je osposobljenost investitora. Od sposobnosti investitora zavisi i kakav će biti izbor izvođača radova i ostalih učesnika u realizaciji investicionog Projekta, jer svaki sposobni investitor zna pravilno da procijeni podobnost izvođača. On zna pravilno da usmjerava sve poslove po unaprijed utvrđenom algoritmu izvršavanja pojedinih aktivnosti. To se postiže pravilnom raspodjelom zaduženja, redovnom kontrolom, pravovremenom informacijom i donošenjem odluka. Radi ostvarivanja ovih zadataka investitoru i svim ostalim učesnicima u realizaciji investicionog Projekta stoji na raspolaganju savremena računarska tehnika i brojni programi za upravljanje Projektima. 5.1 Projekat kao kibernetički sistem Investicioni Projekat kao kompleksan poduhvat predstavlja jedan sistem. To je upravljivi ili kibernetički sistem kod koga ulogu upravljačkog podsistema vrši projektni tim, a strukturu Projekata, kao dijela sistema kojim se upravlja, čine radni

procesi ili aktivnosti, koje je potrebno izvršiti da bi se Projekat realizovao. Radne procese ili aktivnosti, kao komponente ovog sistema, za čije izvršenje je potreban rad, sredstva, vrijeme i informacije, koncentrisali smo u četiri faze i to: koncipiranje, definisanje, realizacija i probni rad. Investicioni Projekat u kibernetičkom smislu pripada grupi sistema sa zatvorenim upravljanjem, koji imaju povratnu spregu. Ulogu povratne sprege, između izlaza upravljanog dijela podsistema i upravljačkog podsistema, vrši jedan poseban podsistem informacija, koji mora postojati u svim sistemima Projekta (Slika 3.). Upravljački podsistem određuje ciljeve, politiku, strategiju, organizaciju, donosi odluke, vrši koordinaciju i kontrolu. Cilj se, u teoriji sistema, definiše kao neko stanje sistema koje se želi postići. U konkretnom slučaju cilj je realizacija nekog investicionog Projekta. Politika upravljanja je skup pravila i principa, koje usvoji upravljački podsistem, na osnovu kojih odlučuje i planira akcije. Ona omogućava jedinstveno usmjeravanje akcija pa zbog toga ima sva svojstva plana. 20 Plan je skup određenih aktivnosti, njihovih međuzavisnosti, trajanja istih i potrebnih resursa i sredstava za njihovo izvršavanje. Strategija je skup pravila u algoritamskom obliku na osnovu kojih se preduzimaju dopunske upravljačke akcije u zavisnosti od stanja u kome se sistem nađe u nekom vremenu da bi se postigli neki podciljevi. Zbog toga ona je podložna stalnim promjenama tokom vremena. Organizovanje predstavlja formulisanje odgovarajuće organizacione strukture, veza elemenata strukture, zadataka koordinacije aktivnosti svih učesnika i organizaciona sredstva potrebna za ostvarenje projekta. aktivnosti faze projekta koncipiranje definisanje realizacija probni rad Podsistem implementacije projekta ciljevi politika organizovanje donošenje odluka kontrola Podsistem upravljanja projektom prikupljanje i obrada informacija Podsistem informacije

okolina izlaz Y ulaz U Slika 3. [ema upravljanja Projektom Donošenje odluka je aktivnost upravljačkog sistema kojom se razrješava problem izbora između više varijanti. Uslov za donošenje optimalne odluke je postojanje dobre organizacije, kompleksnih, jasnih i pravovremenih informacija i uspješne koordinacije članova upravljačkog tima. Koordinacija je usklađivanje u izvršavanju aktivnosti, održavanje harmonije i vršenje adaptacije i smirivanja između učesnika u realizaciji Projekta, što sve skupa zahtijeva stalno komuniciranje između izvršioca određenih zadataka. Kontrola je upravljačka aktivnost koja podrazumijeva utvrđivanje odstupanja od planiranih i projektovanih veličina, analizu uzroka odstupanja i aktiviranje nadležnih organa radi eliminisanja odstupanja. Aktivnosti kontrole se odnose na kvalitet, količine, troškove, vrijeme i funkcionisanje organizacije. Upravljani dio sistema-podsistem implementacije Projekta, prima instrukcije od upravljačkog podsistema i izvršava sve aktivnosti na ostvarivanju Projekata. Aktivnosti ovog podsistema izvršava veliki broj subjekata-učesnika u ostvarivanju Projekta. Da bi se uspješno moglo upravljati sistemom mora da postoji jedinstven informacioni sistem koji ima, tj. vrši ulogu povratne sprege između izlaza podsistema implementacije Projekta i podsistema upravljanja Projektom (Slika 3). Ovaj sistem ima zadatak da prikuplja, obrađuje, čuva i distribuira sve podatke i informacije svim subjektima koji učestvuju u realizaciji Projekta a posebno podsistemu upravljanja Projektom. Složenost investicionih Projekata, njihova specifičnost, veliki broj učesnika u njegovom ostvarivanju, dužina gradnje i cijena koštanja uslovljavaju da se rješavanju ovako složenih upravljačkih zadataka priđe algoritamski. To podrazumijeva da se odrede aktivnosti, izvršilac i proces izvršavanja. 21 5.2 Oblasti upravljanja Na osnovu iskustva i detaljnih istraživanja, a imajući u vidu specifičnost i složenost građevinskog Projekta, može se prihvatiti opredjeljenje da su osnovne funkcionalne komponente upravljanja kako slijedi : - upravljanje obimom Projekta; - upravljanje vremenom; - upravljanje troškovima; - upravljanje kvalitetom; - upravljanje ugovaranjem; - upravljanje nabavkom; - upravljanje ljudskim resursima; - upravljanje komunikacijama; - upravljanje konfliktima; - upravljanje promjenama i

- upravljanje rizikom. Upravljanje obimom Projekta se najefikasnije ostvaruje u fazi koncipiranja, gdje se u osnovi definišu svi fizički parametri koji opredjeljuju obim Projekta. Ovo ne znači da se i u narednim fazama ne može uticati na obim Projekta, ali sve što se više približavamo kraju taj uticaj je sve manji. Treba imati u vidu da od obima Projekta zavisi njegov proizvodni ili upotrebni kapacitet, a nakon završetka Projekta i njegov ekonomski položaj, što se posebno odnosi na troškove održavanja i amortizacije. Zbog toga se treba starati da obim radova, opreme i postrojenja bude optimalno programiran. Upravljanje vremenom je veoma važna funkcionalna komponenta kojom se uspostavlja, održava i obezbjeđuje održavanje planiranih rokova izvršavanja pojedinih zadataka, a samim tim i roka završetka Projekta. U cilju kvalitetnog upravljanja vremenom koriste se savremene metode planiranja, prvenstveno tehnika mrežnog planiranja, savremeni programski paketi i sredstva. Operativnim planiranjem vremena i preduzimanjem adekvatnih organizaciono-tehničkih mjera obezbjeđuje se regulacija planiranog vremena tj. eliminisanje eventualnih zakašnjenja u realizaciji projekta. U postupku upravljanja vremenom uvijek se treba rukovoditi izrekom "vrijeme je novac". Upravljanje troškovima obezbjeđuje se ostvarivanje planiranih troškova u svim fazama Projekta. Sprovođenjem adekvatne procedure obezbjeđivanja, trošenja, praćenja, analiziranja, izvještavanja i kontrole obezbjeđuje se racionalan postupak utroška finansijskih sredstava. Ove aktivnosti administrativno provode finansijske službe a suštinskih najviše na troškove i njihovo pravilno korišćenje utiču tehnički organi koji realizuju Projekat. Zbog toga upravljanje troškovima je jedan od prioritetnih zadataka svih nosioca funkcija realizacije Projekta. Upravljanje kvalitetom se mora sprovodditi u svim fazama i svim djelovima Projekta. Upravljanjem se mora obuhvatiti materijal, oprema, postrojenja, sirovine, rad i dr. Upravljanje se mora sprovoditi u skladu sa propisima, normativima i standardima. Cilj upravljanja kvalitetom je da se onemoguće greške, tj. da se postignu projektovani kapaciteti i kvalitet i da se minimiziraju gubici materijala, rada, vremena i dr. Upravljanje ugovaranjem je funkcionalna komponenta kojom se uspostavljaju poslovni odnosi između investitora i učesnika u realizaciji Projekta. Upravljanje ugovaranjem pretpostavlja kvalitetnu pripremu (tehnička i ostala dokumentacija, ugovorna dokumenta i dr.), sam proces ugovaranja (poziv, procedure i potpis ugovora) i praćenje realizacije ugovorenih obaveza tokom nastajanja Projekta. Od kvaliteta ugovaranja umnogome zavisi budući odnos ugovornih strana, a samim tim i uspješnost Projekta. Zbog toga upravljanje ugovaranjem treba shvatiti kao veoma značajnu komponentu funkcionisanja cjelokupnog upravljanja Projektom. 22 Upravljanje nabavkom je voma važna funkcionalna komponenta kojom se obezbjeđuju preduslovi za uspješnu realizaciju Projekta od strane svih učesnika. Upravljanje nabavkom moraju biti obuhvaćeni svi materijalni resursi kako za građenje, tako i za opremanje Projekta. Upravljanje mora da obezbijedi odgovarajuće procedure koje će garantovati kvalitet, optimalne troškove i planirane rokove. Svi učesnici u realizaciji Projekta imaju odgovarajuće obaveze u procesu upravljanja nabavkama. Upravljanje ljudskim resursima podrazumijeva usmjeravanje i koordinaciju ljudskih resursa tokom čitavog perioda realizacije Projekta. Prilikom realizacije

Projekta nosilac procesa upravljanja ljudskim resursima je rukovodilac Projekta. Zbog toga njegovom izboru treba posvetiti posebnu pažnju. Njemu pomažu pomoćnici koji, svaki u svom domenu, upravlja dijelom ljudskih resursa. Osnovni principi rukovodioca Projekta treba da su: besprekorno izvršavanje zadataka, briga o ljudima, disciplina i drugarstvo, jedinstvenost upravljačkih akcija, eliminisanje nejednakosti među ljudima i motivacija. Sprovođenjem ovih principa obezbjeđuje se ostvarivanje ciljeva Projekta u okviru kvaliteta, troškova i vremena. Upravljanje komunikacijama je voma značajna komponenta sa aspekta cijelog procesa upravljanja Projektom. Upravljanje se mora vršiti u cijelom procesu informisanja tj. kroz proces slanja, prenosa, prijema, obrade, interpretacije i razmjene informacija, kao i organizovanje i održavanje baze podataka. Informacije moraju biti pouzdane, jednoznačne, blagovremene, dostupne, dovoljne i ekonomične. Upravljanje konfliktima obuhvata istraživanje i način rješavanja konflikta između ljudi. Konflikti dovode do poremećaja odnosa unutar grupe, ili šire, čime umanjuje njenu kohezionu stranu i slabi mogućnost ostvarenja ciljeva, zadataka i interesa. Zato treba blagovremeno djelovati tj. upravljati konfliktima. Najbolje je upravljanje usmjeriti ka izbjegavanju konflikata, što se postiže: razvijanjem dobrih međ usobnih odnosa; eliminisanjem nejednakosti među ljudima; dobrom i efikasnom organizacijom upravljanja ljudskih resursima i sl. Upravljanje promjenama je komponenta koja se bavi predviđanjima promjena i njihovim uvođenjem u Projekat. Promjene su neizbježne kod Projekata čija realizacija dugo traje. Na Projekat mogu uticati razni događaji i mjere koje se mogu, manje ili više, odraziti na njega. Najčešće se dešavaju tehnološke, finansijske, pravne, vojne, političke i dr. Osnovno je da treba upravljati sa promjenama što znači da treba planirati, uvoditi i pratiti promjene. Posebno je važno analizirati uticaj promjena na ciljeve Projekta. Adekvatno obimu promjena treba preduzimati mjere kojima će se omogućiti da se osnovni ciljevi Projekta ostvare. Upravljanje rizikom ima za cilj da se: otkriju mogući rizici; procijeni njihov uticaj na Projekat i iznađu načini eliminisanja ili svođenja negativnih uticaja na najmanju moguću mjeru. Rizici su neizbježni kod investicioniih Projekata. Oni se mogu manifestovati kroz: tehnologiju, rokove, cijene, elementarne nepogode, nedostatak resursa, nesreća na poslu, donošenjem zakona i podzakonskih akata i sl. Upravljanje rizikom je stalan i složen posao upravljačkih struktura. Preventivnim djelovanjem moraju se mogući rizici svesti na najmanju moguću mjeru. Stalnim praćenjem, otkrivanjem i blagovremenim eliminisanjem rizika i/ili njihovih posledica doprinijeće se njihovom svođenju na razumnu mjeru. U nastavku prilikom obrade pojedinih poglavlja biće više govora o konkretnim rješenjima u pogledu primjene funkcionalnih komponenti upravljanja Projektima. 23 6. ULOGA KONSULTANTA U UPRAVLJANJU GRAĐEVINSKIM PROJEKTIMA Konsultant u najširem smislu te riječi je savjetnik. Savjetnik može biti potreban u svim područjima ljudskog rada i djelovanja. Naše interesovanje za konsultanta ograničeno je na područje izgradnje objekata, tj realizacije investicionih Projekata.

Konsultanske usluge se mogu pružiti kao pojedinačne, kao grupa usluga ili kompleksna usluga. Dakle, može se zaključiti da su konsultanske usluge one gdje pojedinac, firma ili grupa firmi pružaju savjetodavne usluge naručiocu radi rješavanja određenih tehničkih, ekonomskih, pravnih i drugih pitanja iz područja izgradnje objekata. Tu se prvenstveno misli na izbor tehnologije, vođenje investicija, prenos znanja, obuku kadrova, upravljanje cijelim Projektom i dr. Bitno je shvatiti da konsultanske usluge nijesu fizičko izvršavanje bilo kakvih vrsta radova. Temeljna pravila u obavljanju konsultanskih usluga su: - profesionalnost u poslu i zaštita interesa naručioca; - potpuna nezavisnost od druge strane; - primanje naknade za svoj rad isključivo od naručioca; - stručnost koja mu omogućava da uspješno obavi zadatak; - profesionalnost u radu. Konsultant ne smije imati nikakvog finansijskog interesa, van ugovorenih, u izgradnji, proizvodnji ili nabavci materijala i opreme za Projekat na kojem je angažovan. Na taj način biće oslobođen svih mogućih sukoba interesa koji bi mogli iz toga proizići. Konsultant prilikom odlučivanja o prihvatanju neke konsultanske usluge mora voditi računa da: - preuzeti posao treba obaviti na visokom profesionalnom i etičkom nivou; - tehničko i ostalo znanje, profesionalno iskustvo i sposobnost izvršioca poslova mora u potpunosti odgovarati potrebama Projekta; - prihod ostvaruje isključivo od usluga. O angažovanju konsultanta odlučuje učesnik u izgradnji objekta po sopstvenom opredjeljenju, a u direktnoj je zavisnosti od njegove stručne osposobljenosti. Prema vodiču Svjetske banke (World Bank) konsultantske inženjerske firme se mogu svrstati u tri kategorije : a) firma nezavisnih konsultanata; b) firme koje povezuju funkcije konsultanata sa funkcijom izvođača, koje su međ usobno povezane ili udružene ili su u vlasništvu izvođača; c) firme koje su u stvari podružnice proizvođačima ili sami proizvođači sa odsjecima za projektovanje koje nude konsultantske usluge. 24 Za Svjetsku banku su prihvatljivi kao konsultanti na Projektima koji se finansiraju iz njenih kredita firme navedene pod a) ako su njihove kvalifikacije odgovarajuće. Firme navedene pod b) i c) su prihvatljiva samo ako se unaprijed saglase da će na Projektu, za koji se angažuju, svoju ulogu ograničiti samo na konsultantske usluge i da će sebe i članove svoje podružnice diskvalifikovati u bilo kom drugom svojstvu na tom Projektu. Naravno, svi investitori i finansijeri imaju pravo da propišu način i kriterijume ne samo za izbor konsultantske firme već i za izbor ostalih učesnika u realizaciji građ evinskog i ma kog drugog Projekta. Ovo pravo proističe iz želje investitora i finansijera da se u izgradnju uključe samo podobni i referentni učesnici koji garantuju uspjeh Projekta kako po kvalitetu i vremenu realizacije tako i u pogledu ekonomske racionalnosti.

6.1 Konsultanske usluge Konsultantske usluge mogu biti sve aktivnosti na upravljanju projektima i kroz sve njegove faze među kojima su najznačajnije: - prethodna istraživanja; proučavanja i analize tehnološko-tehničkih, ekonomskih, urbanisitčkih, energetskih, saobraćajnih, geotehničkih, seizmoloških, geodetskih, hidrometeoroloških, hidroloških, vodoprivrednih i dr. uslova; uslova zaštite od požara i eksplozija; zaštite životne sredine i drugih uticaja na izgradnju i korišćenje objekta; - istrage lokacije za izgradnju objekta i stim u vezi sve istrage, studije i analize; - istraživanja tržišta u zemlji i inostranstvu; - izrada prethodne studije opravdanosti i studije opravdanosti; - priprema dokumentacije za izbor učesnika u izgradnji objekata (ugovorna dokumenta) i poslovi na analizi prispjelih ponuda; - prikupljanja uslova za izradu tehničke dokumentacije i saglasnosti na istu; - nadzor nad izradom tehničke dokumentacije; - revizija i tehnička kontrola dokumentacije; - praćenje i usklađivanje rada učesnika u izgradnji objekata; - kontrola praćenja finansijskih sredstava; - nadzor nad izgradnjom objekta; - stručne usluge kod dobijanja građevinske dozvole, tehničkog pregleda objekta i dobijanja upotrebne dozvole; - stručna pomoć u postupku konačnog obračuna, preliminarne primopredaje i konačne primopredaje objekta; - prikupljanje, inoviranje i obrada podataka i informacija; - nadzor nad funkcionisanjem objekta u fazi probne proizvodnje; - ekonomske i pravne usluge u svim fazama Projekta. - učešće u rješavanju sporova, raznih zahtjeva i sl. Očigledno je da se konsultanske usluge mogu davati i koristiti u sve četiri faze nastajanja Projekta. Konsultanske usluge mogu koristiti investitor, izvođač radova i ostali učesnici u izgradnji objekata. Koje usluge će učesnik u Projektu ponuditi konsultantu u najvećoj mjeri zavisi od osposobljenosti učesnika. U svakom slučaju kod rješavanja nestandardnih problema treba uključiti odgovarajuće konsultante ili konsultantske firme. 25 6.2 Konsultanske usluge prema FIDIC-u Prema FIDIC-u (međunarodna federacija konsalting-savjetodavnih inženjera) konsultanske usluge mogu se podijeliti u pet velikih grupa i to: - savjetodavne usluge; - predinvesticione usluge; - usluge projektovanja i nadzora kod izgradnje objekata; - specijalizovane usluge projektovanja i razvoja; - rukovođenje Projektom. 6.2.1 Savjetodavne usluge Ove usluge obuhvataju davanje savjeta kontinuirano ili za posebne Projekte ili

probleme. Tu mogu biti obuhvaćeni savjeti o rukovođenju, proizvodnji, nadzoru, testiranju i kontroli kvaliteta. One mogu obuhvatiti i takve usluge kao što su nastupi pred sudovima, komisijama, direkcijama ili drugim pravnim tijelima, kako bi se pružili dokazi ili na drugi način iznijelo stručno mišljenje temeljeno na poznavanju inženjeringa, na iskustvu i prosuđivanju, te procjene da bi se ustanovila vrijednost imovine, zgrada, postrojenja, opreme i materijala ili drugih prirodnih bogatstava i sredstava. 6.2.2 Predinvesticione usluge Predinvesticione usluge su istraživanja koja normalno prethode donošenju odluka da li da se priđe izvođenju nekog konkretnog Projekta. Te usluge mogu imati kao svoje ciljeve: utvrđivanje investicione politike, određivanje glavnih karakteristika i izvodljivosti Projekta ili utvrđivanje promjena u politici i radu za uspješnu realizaciju ili funkcionisanje investicionih Projekata. U okviru ovih usluga podrazumijevaju se svi poslovi na utvrđivanju prirodnih bogatstava, istraživanja i mjerenja i razne alternativne studije razvoja. Isto tako vrši se izbor lokacije, razrada konkretnih tehničkih rješenja, proračun troškova, ekonomske i finansijske analize potrebne za ocjenu Projekta. Usluge se pružaju i u domenu rukovođenja, planiranja, regulatorne i marketing politike, sistema vođenja poslova, izbora kadrova i radne snage i dr. 6.2.3 Usluge projektovanja i nadzora kod izgradnje objekata Ove usluge uglavnom obuhvataju inženjerijski dio Projekta i najčešće se pružaju kroz četiri faze: - generalni projekti ili idejna rješenja kroz koja se daju podaci za izradu prethodne studije opravdanosti; - idejni projekti putem kojih se daju osnovni podaci za izradu studije opravdanosit; - izrada glavnih i izvođačkih projekata koji pružaju detaljne podatke o koštanjima i služe za dobijanje građevinske dozvole, izbor učesnika u građ enju i za građenje objekta; - specijalne usluge koje su potrebne za neki Projekat kao što su: rezidentni nadzor tokom građenja, specijalni pregledi i testiranja, planiranje, kontrola troškova, pomoć u fazi probne proizvodnje i sl. 26 6.2.4 Specijalizovane usluge projektovanja i razvoja Ovu vrstu usluga pružaju konsultanti koji su se specijalizovali za izradu inicijalnih projekata za neke radove, kao što su projekti za procese koji se koriste kod obrade sirovina ili u proizvodnji, za primjenu automatskih komandi, za projekte montažnih zgrada ili opreme. U najvećem broju slučajeva ova vrsta usluga izvršava se u saradnji sa osobljem naručioca posla. Ponekad se pružaju usluge za razvijanje noviteta i za pomoć pri registraciji patenata. Vrlo često konsultant ima svoju laboratoriju, a u nekim slučajevima on koristi laboratorijske usluge koje mu pružaju istraživačke i naučne organizacije. 6.2.5 Rukovođenje Projektom

Rukovođenje Projektom je definisano kao: "Mobilizacija raznovrsnih izvora i koordinacija njihovih aktivnosti sa ciljem da se posao koji izvršava svaki pojedinac akumulira u multidiscipliniran timski napor da se postigne investitorov cilj u okviru dogovornog plana, budžeta i kvaliteta" . Od tima za rukovođenje Projektom, pored vođenja inženjeringa dobavke, izgradnje i primopredaje, zahtijeva se da se angažuje u izvršavanju i drugih poslova, kao što su osiguravanje finansiranja Projekta, održavanje javne svijesti o Projektu i dobijanje državnih saglasnosti i odobrenja. U nastavku će detaljnije biti govora o svim pojedinačnim uslugama koje su ovdje samo taksativno nabrojene, što će omogućiti da se stekne potpun uvid u kompleksnost ovih usluga. 6.3 Modeli pružanja konsultanskih usluga Od veoma velikog značaja je da se investitor prije pristupanja realizaciji Projekta odluči o modelu svog organizovanja, a u vezi sa tim o potrebi, mogućnostima i modelu korišćenja konsultanskih usluga. Prema vodiču Ujedinjenih nacija-ekonomska komisija za Evropu, uloga i položaj konsultanta pri realizaciji nekog Projekta može se zasnivati na jednom od četiri sljedeća modela: - konvencionalnom modelu; - sopstvenom modelu; - modelu rukovođenja (upravljanja) projektom ili - modelu "ključ u ruke". 6.3.1 Konvencionalni model Kod ovog modela investitor angažuje konsultanta radi obavljanja profesionalnih usluga kao što su: izrada planova, izrada tehničkih specifikacija, izrada ugovorne dokumentacije za izbor učesnika u izgradnji objekta, analiza pojedinih troškova, učešće u pregovorima, zastupanje interesa investitora i sl. Znači investitor zadržava punu odgovornost za realizaciju Projekta, a konsultant mu služi kao profesionalni savjetnik ili opunomoćeni predstavnik. Ovaj je veoma često primjenljiv metod jer ima niz prednosti koje se ogledaju u sledećem: - konsultant nastupa u stručnom pogledu potpuno nezavisno i bez ikakvih finansijskih interesa u izgradnji, proizvodnji ili nabavci materijala, 27 osiguravajući na taj način u potpunosti slobodu od bilo kakvih sukoba interesa; - dokumentacija je uglavnom završena prije nego što se zaključe ugovori o građenju, te se na taj način smanjuje rizik koji se javlja zbog nepredviđenih problema u toku napredovanja Projekta; - odgovornosti nezavisnog konsultanta, izvođača i investitora mogu se jasno utvrditi, dopuštajući kontrolu i ravnotežu odnosa između njih u cjelosti; - obim građevinskih radova je tačno utvrđen, ali se dozvoljavaju konkurentnije ponude za građenje; - učešće investitora u razvoju Projekta je fleksibilno; - ovaj metod uglavnom odgovara zakonskim traženjima za javne radove u

mnogim zemljama; - finansijska obaveza je prethodno utvrđena. Ova metoda nije najbolja, tj. daje veoma male efekte u slučajevima kada se izgradnja odvija u fazama i kada se tehnička dokumentacija izrađuje u toku građenja, jer njena dosledna primjena u ovom slučaju traži više vremena. Ovo i zbog toga jer se troškovi izgradnje utvrđuju u kasnijim vremenima što može imati odraza na povećane troškove, naročito ako se ponude traže u nepovoljnijem razdoblju vremena. Mora se voditi računa i o tome da izvođač radova mora biti osposobljen da preuzme odgovornost za svoje podizvođače. Pri izboru metode mora se voditi računa o ovim mjerama opreza. Ipak ovaj metod podržava najveći broj pravnih i finansijskih udruženja, posebno zbog činjenice da investitor zadržava za sebe obavljanje veoma značajnog dijela poslova na planiranju, kontroli i koordinaciji. Ovaj metod može biti primjenljiv kod svih vrsta, od malih pa do velikih i kompleksnih Projekata. 6.3.2 Sopstveni model Sopstveni model pretpostavlja maksimalno angažovanje stručnjaka investitora, a minimalno angažovanje nezavisnih konsultanata. Po ovom modelu stručnjaci investitora se bave rukovođenjem Projektom, izradom ugovorne dokumentacije, sprovođenjem postupka izbora učesnika u izgradnji objekta, izvršavanjem svih obaveza nabavke opreme i postrojenja i puštanjem objekta u probni rad. Uloga nezavisnog konsultanta svedena je na minimum, a obično se angažuje na davanju savjeta ili pomoći u specifičnim elementima Projekta o kojima osoblje investitora nije dovoljno osposobljeno, iskusno iii spremno. Prednosti ovog metoda su: - male ili nikakve mogućnosti spoljnih sukoba interesa; - veoma visoka fleksibilnost i sloboda u internom prenošenju odgovornosti; - mogućnost da investitor zadržava kontinuitet angažovanja i da se članovi tima za izvođenje Projekta bolje upoznaju sa potrebama i politikom investitora nego spoljne firme; - mnogo jednostavnije prilagođavanje izgradnji; - dozvoljava maksimalno uključenje u razvoj Projekta s odgovarajućom mogućnosti kontrolisanja odluka. Prilikom izbora ove metode mora se voditi računa o angažovanju onih kadrova koji nijesu potrebni nakon završetka Projekta, kao i o punoj odgovornosti investitora za cio Projekat. Mogao bi se pojaviti i problem ograničenja pristupu novim metodama i postupcima kao i razgraničenju pojedinih troškova internog osoblja, pri čemu nije isključena i mogućnost pojave većih sveukupnih troškova Projekta. Ovaj metod treba uvijek primjenjivati kada je investitor obezbijedio adekvatno osposobljeno osoblje i kontinuitet u obavljanju investicionih poslova. Adekvatno 28 osposobljeno osoblje podrazumijeva osposobljenost do nivoa osposobljenosti konsultanata u profesionalnim organizacijama. 6.3.3 Model rukovođenja (upravljanja) Projektom Ovaj model podrazumijeva angažovanje jedne ili više konsultanskih firmi, od strane

investitora, za izvršavanje sledećih aktivnosti u domenu realizacije Projekta: - planiranje; - rukovođenje Projektom; - rukovođenje izradom dokumentacije; - nabavka; - rukovođenje građenjem i montažom; - primopredaja i dr. Uloga konsultanata svodi se na ulogu investitora i na stručne usluge, a nikako na izvršenje radova, tj. građenje objekta. Ove firme, u procesu izbora i praćenja rada učesnika u izgradnji, nastupaju kao predstavnici investitora, u dijelu poslova koji im je povjeren. Tako se jedna konsultanska firma može angažovati kod izrade tehničke dokumentacije, druga za rukovođenje građenjem, treća za rukovođenje nadzorom, a nije isključena ni mogućnost angažovanja firme koja bi upravljala cijelim Projektom i kojoj bi sve ostale bile podređene. Osnovne prednosti ove metode su jer: - investitor, kao dio tima za rukovođenje Projektom, može sarađivati direktnije i bliže u toku izvršavanja poslova. Međutim stepen angažovanosti investitora je veoma fleksibilan, te može biti od cjelokupnog donošenja odluke o Projektu do znatnog angažovanja osoblja investitora u timu za rukovođenje Projektom: - u svim fazama se prihvataju iskusni stručni savjeti; - se firma ili firme koje pružaju stručne usluge kod rukovođenja Projektom, ne sukobljavaju u interesima koji bi proizašli iz finansijskih interesa u opremi, materijalima ili građevinskim radovima; - se olakšava građenje u etapama, jer se time dozvoljava planiranje i održavanje kratkih rokova građenja; - postoji mogućnost da se svi ugovori za izgradnju zaključe na osnovu rezultata sprovedenog nadmetanja na bazi kompletnih specifikacija, smanjujući tako rizik izvođača radova koji bi ugradio u ponuđene cijene; - se svaki pojedini ugovor zaključuje putem nadmetanja pa je efektivna kontrola cijena olakšana upoređivanjem. Svako odstupanje od planiranih i/ili procijenjenih troškova može se vrlo rano otkriti i izvršiti odgovarajuće ispravke zajedno sa investitorom; - je uravnoteženo razmatranje aspekata dokumentacije i izgradnje objekta; - je olakšano angažovanje malih i/ili lokalnih izvođača radova da bi se pomogao njihov razvoj. Prilikom odlučivanja o prihvatanju ovog modela treba uzeti u obzir i sljedeće činjenice: - stepen angažovanosti investitora i obim poslova kojima će rukovoditi tim za "rukovođenje Projektom", treba da se utvrdi na početku, kako bi se olakšalo donošenje odluke o samom postupku; - da treba jasno definisati odnose između pojedinih ugovarača; - investitor ne dobija veće garancije za radove i nabavljenu opremu nego što bi dobio direktnim izborom učesnika u izgradnji, budući da firma koja pruža usluge "rukovođenja Projektom" nastupa kao njegov zastupnik u tom pogledu;

29 - konsultanska firma koja je rukovodilac Projekta ne može dati garancije koje se odnose na rad postrojenja, ili procese koji su obuhvaćeni u postrojenju, osim za sisteme i/ili procese koje su oni projektovali; - ne mogu se garantovati konačni troškovi, dok se ne dobiju svi ugovori za izgradnju; - na Projektima koji su locirani u područjima gdje je mogućnost lokalnih izvođača ograničena, korištenje velikog broja ugovora za izgradnju nije baš izvodljivo, s obzirom na troškove mobilizacije svakog izvođača. U takvim je slučajevima bolje imati jednog izvođača. - investitor treba biti zadovoljan samo sa konsultanskom firmom čije su kvalifikacije odgovarajuće za Projekat. S obzirom na kompleksnost zadatka "rukovođenje Projektom", od takve se firme zahtijeva veliko iskustvo i sposobnost. Ova metoda najbolje odgovara Projektima koji su kompleksni i zahtijevaju čvrsti program rada. 6.3.4 Model "ključ u ruke" Model "ključ u ruke" podrazumijeva ugovor s jednom firmom za projektovanje i građ enje kompletnog objekta koji je spreman za upotrebu. U nekim situacijama ovakav aranžman bi mogao uključiti i odredbe za finansiranje Projekta. Investitor ili krajnji korisnik zadržavaju odgovornost za održavanje i rad postrojenja. U sistemu izgradnje po sistemu "ključ u ruke" postoje dvije odvojene uloge koje može odigrati konsultant. Jedna je, ona, u kojoj je konsultant savjetnik investitoru i pomaže mu da se udovolji svim traženjima, te nastoji zaštititi interese investitora na Projektu. Alternativna uloga je ona u kojoj je on podizvođač firme koja ugovara projektovanje i građenje objekta, te on nastupa kao savjetnik te firme ili kao dio konzorcijuma. Prednosti ovakve metode su jer: - se traži minimalni broj osoblja investitora; - je moguće garantovati plan rada, projektno izvođenje u nešto ranijoj fazi Projekta, nego što se to može kod ostalih načina izgradnje objekta; - građenje objekata može otpočeti prije nego što je završena cjelokupna tehnička dokumentacija, što može podspješiti rok završetka Projekta; - postoji puna odgovornost prema investitoru s obzirom na jedan ugovor. Prilikom odlučivanja i prihvatanja ovog modela treba uzeti u obzir i ove činjenice: - uslovi programa i preliminarne specifikacije koje se koriste na nadmetanje moraju biti kompletne da bi se apsolutno osigurao kvalitet i sadržaj Projekta. Obrnuto, ako ta firma nije izabrana putem nadmetanja, cijena ili gornja granica cijena se ne utvrđuje prije temeljne definicije obima, uključujući i sve vrste odluka koje se odnose po detaljnim planovima i specifikacijama, tako da se cijena ne utvrđuje ranije nego li kod drugih načina izvođenja radova; - stručne usluge koje se daju kod izrade dokumentacije takođe su dio poslova po sistemu "ključ u ruke", tj. nijesu u operativnoj nadležnosti investitora. U drugim oblicima ugovaranja koji obuhvataju tri učesnika -

investitora, konsultanta i izvođača -postoji sistem pregleda i ujednačavanja, koji ne postoji kod načina po sistemu "ključ u ruke". Cijena, programi rada i garancije za izvođenje trebaju se pažljivo ispitati kako bi se utvrdila njihova efikasnost. Odredbe o višoj sili ili promjeni obima posla u ugovoru mogu izmijeniti ili učiniti nevažećom bilo koju navedenu garanciju. Postoje znatni problemi kod utvrđivanja garancija za izvođenje, jer da bi se dozvolilo ispitivanje, one se moraju bazirati na prethodno utvrđenom opterećenju, uslovima okoline i ostalim 30 uslovima za izvršenje. Takvi kriterijumi nijesu tačno utvrđeni sve dok Projekat nije dovoljno definisan. Ova metoda je najpogodnija kad su u pitanju mali ili jednostavni Projekti, gdje nijesu izraženi problemi definisanja obima radova, ili kada je obim radova standardan. Takva su stambena naselja, komercijalni, administrativni, industrijski i slični objekti. Na kraju treba naglasiti da je odabir metoda i odgovarajućeg konsultanta stvar investitora ili drugog učesnika u izgradnji objekta i da od uspješnosti ovog odabira u mnogome zavisi i uspješnost Projekta. Konsultanti se moraju starati da opravdaju povjerenje koje im je dato, vodeći računa o tome da se ugled konsultanta teško i dugo stiječe, a lako i brzo gubi. Konsultanti moraju biti afirmisani, stručni, karakterni i dobro plaćeni stručnjaci, što obezbjeđuje njihovu korektnost u izvršavanju povjerenih im poslova. 31 7. KONCIPIRANJE PROJEKTA Faza koncipiranja je razrada inicijative za nastajanje Projekta, pri čemu su u ovoj fazi nužne sljedeće aktivnosti: - definisanje osnovnog cilja Projekta, tj. određivanje vrste, asortimana, količine i kvaliteta proizvodnje - ako se radi o proizvodnom objektu, a osnovnih podataka o namjeni i funkciji objekta - ako se radi o neproizvodnom objektu; - definisanje tehnoloških i ostalih procesa proizvodnje i utvrđivanje proizvodnih parametara; - definisanje ulaznih elemenata, kao što su: sirovina, energija, poluproizvodi i dr.; - definisanje tržišta, prihoda, rashoda i ostalih komponenata koji su značajni za donošenje odgovarajućih odluka; - definisanje potreba u stručnim i proizvodnim radnicima; - utvrđivanje potrebnih finansijskih sredstava; - utvrđivanje elemenata uticaja okoline na sistem (lokacijski, hidrološki, meteorološki i drugi uticaji), proizvodnog procesa na okolinu (zagađivanje, promjena klime i dr.) i veze sistema sa ostalim sistemima istog ili višeg reda (transport, komunikacije i dr.); - izučavanje i prezentiranje podataka o uklapanju Projekta u prostorne, regionalne, generalne i detaljne urbanističke planove dotičnog područja ili posebne namjene, te u energetske, vodoprivredne, saobraćajne i druge osnove i uslove; - izrada tehničkih rješenja objekta, instalacija i nestandardne opreme kao i svih potrebnih podataka za standardnu opremu;

- ispitivanje i utvrđivanje mogućnosti za primjenu mjera za zaštitu od zemljotresa i drugih neugodnosti, te zaštite životne sredine; - izrada globalne postavke organizacionih modela, principa i dinamike realizacije Projekta; - utvrđivanje više mogućih tehničkih rješenja i njihovo vrednovanje; - predvidjanje osnovnih problema koji mogu nastati u pojedinim fazama nastajanja Projekta i predlaganje mogućih rješenja za njihovo eliminisanje; - donošenje odgovarajućih odluka nadležnih organa i organizacija. Značajno je navesti da je vrlo važno da se ova faza studiozno i kvalitetno obavi, jer njen koncept ima presudni uticaj na sve sljedeće faze, odnosno na postizanje pozitivnih rezultata kako u domenu vrste, asortimana, količine i kvaliteta proizvodnje, tako i u domenu ostvarivanja dobrih finansijskih efekata kao jednog od važnih elemenata cilja koji treba postići. Pored toga, od kvaliteta poslova obavljenih u ovoj fazi u mnogome zavise i ukupni troškovi Projekta. Iako su troškovi za ovu fazu procentualno i apsolutno najniži, oni najviše utiču na ukupne troškove projekta, što se vidi na slici 4. 32 Iz dijagrama na slici 4. vidi se da koncipiranje u ukupnim troškovima projekta učestvuje sa svega 5%, a utiče na ukupne troškove sa cijelih 65%. (Podaci Svjetske banke na osnovu obimnih istraživanja povodom pedesetogodišnjice banke). Inače, koncipiranje predstavlja najstručniji dio posla, jer u ovoj fazi svi učesnici moraju posjedovati veliko znanje iz niza oblasti: tehnologije, proizvodnje, proizvodnih procesa, projektovanja, planiranja i programiranja, organizacije rada, građenja, finansija, pravnih poslova i dr. Zato je potrebno da se ovoj fazi pokloni posebna pažnja, da i eventualno odustajanje od Projekta ne prouzrokuje velike troškove. Koncipiranje Projekta uspješno se može izvršiti kroz dvije podfaze ove faze, tj. izradom Prethodne studije opravdanosti i Studije opravdanosti. UTICAJ NA UKUPNE TRO[ KOVE 65% 25% 10% KONCIPIRANJ E I FAZA REALIZACIJ A III FAZA 5% 10% 85% STVARNI TRO[ KOVI PROJ EKTA DEFINISANJ E II FAZA Slika 4. Učešće i uticaj pojedinih faza na troškove Projekta Koncipiranje Projekta može se izvršiti na bazi algoritma gdje je prikazana cjelokupna procedura rada (Slika 5.). Prethodna studija opravdanosti, studija opravdanosti, tehnička i ostala dokumentacija izrađuje se na osnovu projekata, elaborata, podataka i rezultata koji se obrađju na osnovu prethodnih proučavanja. "Prethodna proučavanja, u zavisnosti od vrste i karaktera objekta, obuhvataju: istraživanja i izradu analiza i projekata i drugih stručnih materijala, pribavljanje

podataka kojima se analiziraju i razrađuju tehnički, ekonomski, tehnološki, energetski, urbanistički, geološki, geotehnički, seizmički, geodetski, meteorološki, hidrološki, vodoprivredni i saobraćajni uslovi, uslovi zaštite od požara i eksplozija, zaštite životne sredine i drugi uslovi od uticaja na izgradnju i korišćenje određenog objekta" 80. 7.1 Prethodna studija opravdanosti Prethodna studija opravdanosti je prva informacija o namjeri da se ulažu finansijska sredstva u izgradnju nekog investicionog objekta. To je prvi u nizu dokumenata koji se izrađuje u procesu donošenja odluke o investiranju. Prethodnom studijom opravdanosti utvrđuje se finansijska, tržišna, ekonomska i društvena opravdanost izgradnje objekta za koji je izrađen generalni projekat ili Idejno rješenje . Prethodnom studijom opravdanosti se vrši analiza varijanti kako bi se izabrala varijanta za dalju obradu, tj. za izradu studije opravdanosti. Otuda je kod razrade ove 33 studije prihvatljiva i manja tačnost ulaznih informacija, a osnovni cilj je da se relativno brzo i uz male troškove stekne utisak i izvrši uvid u efikasnost investicionog Projekta. Stručnost i iskustvo obrađivača studije treba da su garancija za sveobuhvatnost i kvalitet iste. Prethodna studija opravdanosti obavezno se izrađuje za objekte: - za koje građevinsku dozvolu izdaje nadležno ministarstvo za građevinarstvo, - primarne komunalne i saobraćajne infrastrukture u naseljenim mjestima i - koji se finansiraju iz budžeta i/ili fondova države i zajednica lokalne samouprave (opština). stop POČETAK INVESTITOR definisanje cilja PROJ EKTANT prethodna studija opravdanosti REVIZIONA KOMISIJ A revizija odluka investitora PROJ EKTANT studija opravdanosti REVIZIONA KOMISIJ A revizija odluka investitora INVESTITOR I KREDITORI obezbjeđ enje finansijskih sredstava stop odluka investitora stop da prelazak na fazu

definisanja ne da da ne ne - Opis objekta - Ocjena razvojnih mogućnosti investitora - Analiza tržišta - Grafički prikaz Projekta - Analiza lokacije i životne sredine - Finansijska analiza - Ocjena - Zaklučak - Tehničko - tehnološka analiza - Ocjena razvojnih mogućnosti investitora - Analiza tržišta - Analiza životne sredine - Analiza organizacionih i kadrovskih aspekata - Analiza izvodljivosti i dinamika realizacije - Ekonomsko - finansijska analiza - Ocjena - Zaklučak popravak popravak popravak A Slika 5. Algoritam koncipiranja Projekta Prema mnogim saznanjima, dugogodišnjim iskustvu i raspoloživoj literaturi, te zakonskim opredjeljenjima Prethodna studija opravdanosti treba da sadrži sljedeće: - uvod; - opis objekta; - ocjenu razvojnih mogućnosti i sposobnosti investitora; - analizu prodajnog tržišta; - grafički prikaz Projekta; 34 - analizu nabavnog tržišta; - analizu lokacije i životne sredine; - finansijsku analizu;

- ocjenu prethodne studije opravdanosti; - zaključak. 7.1.1 Uvod Uvod, između ostalog, treba da sadrži: ciljeve investiranja, podatke o investitoru, podatke o obrađivačima (autorima) studije, zadatak izrade studije, podloge i ostala dokumenta koja su korišćena pri izradi studije, karakteristike vremena u kojemu je studija rađena i sve druge uvodne podatke od značaja za konkretnu studiju. 7.1.2 Opis objekta Opisom objekta treba obuhvatiti: funkciju objekta, značaj objekta u sistemu ili mreži sličnih objekata, tehnologiju koja će biti zastupljena (opis i porijeklo), tehničkotehnološ ka rješenja, prozvodni program, proizvodna sredstva, tehnološki proces, obim i vrstu proizvoda, normative utroška sirovina i energije i druge releventne elemente koji su značajni za tehnološko-tehnička rješenja. Pored navedenog potrebno je obraditi i etapnost izgradnje, mogućnost i dinamiku realizacije, potrebe kadrova i radne snage, organizaciona rješenja i sl. U svakom slučaju opisom objekta treba obuhvatiti više varijanti i predložiti optimalnu varijantu. 7.1.3 Ocjena razvojnih mogućnosti investitora Analiza razvojnih mogućnosti investitora, između ostalog, treba da sadrži opšte podatke o investitoru koji obuhvataju: naziv, sjedište, datum osnivanja, predmet poslovanja (glavna i sporedna djelatnost), teritorijalna razuđenost, položaj i status u grupaciji kojoj pripada, unutrašnja organizacija, vrste odgovornosti u pravnom prometu, vlasništvo i druge podatke koji su specifični za djelatnost investitora. Takođe treba dati analizu i ocjenu dosadašnjeg razvoja i ocjenu razvojnih mogućnosti investitora. 7.1.4 Analiza prodajnog tržišta Analizom prodajnog tržišta treba obuhvatiti osnovne elemente koji karakterišu proizvod i tržište: karakteristike proizvoda ili usluga, analizu tražnje, analizu ponude, procjenu mogućnosti plasmana (prodaje) i dr. 7.1.5 Grafički prikaz Projekta Treba priložiti lokaciju, situacioni plan ili preglednu kartu sa svim objektima i instalacijama, karakteristične osnove i presjeke objekta iz kojih se mogu vidjeti svi relevantni parametri za predmetni objekat. Sve grafičke prikaze treba uzeti iz generalnog projekta (za objekte saobraćaja i hidrogradnje) i idejnog rješenja (za objekte visokogradnje) koji čine prilog prethodne studije opravdanosti. 7.1.6 Analiza nabavnog tržišta U okviru nabavnog tržišta treba analizirati količine, kvalitet, mogućnost nabavke i transporta svih sirovina za potrebe tehnološkog procesa. Prethodno treba analizirati ukupne potrebe i njihove karakteristike. 35 7.1.7 Analiza lokacije i životne sredine Analizom lokacije i životne sredine treba obuhvatiti: - Analizu lokacije sa aspekta prirodnih uslova, izgrađenost lokacije, geografske uslove, geološke i hidrogeološke uslove, seizmičke uslove,

vlasništvo i mogućnosti priključenja na infrastrukturu i - Analizu uticaja okoline na objekat i objekte na okolinu sa aspekta zaštite životne sredine i mjera zaštite. Uvijek treba razmatrati najmanje dvije lokacije, ocijeniti ih i dati predlog za izbor optimalne. 7.1.8 Finansijska analiza Finansijskom analizom treba obuhvatiti: investicije u stalna (osnovna) sredstva, obrtna sredstva, izvore finansiranja, dinamiku ulaganja sredstava, uslove i obaveze po kreditima, troškove poslovanja (materijal i energije, ostali materijalni troškovi, amortizacija, plate, doprinosi, porezi, režija i sl.), ukupan prihod (od prodaje i usluga), bilans uspjeha i bilans stanja. Pored ovoga ovom analizom treba ovuhvatiti: devizni efekat investicije, efekte za razvoj regiona i države, efekte za zapošljavanje i sl. 7.1.9 Ocjena prethodne studije opravdanosti Ocjenom prethodne studije opravdanosti treba obuhvatiti: tržišnu i društvenu ocjenu, finansijsku ocjenu, ocjenu tehnološko-tehničke izvodljivosti, ocjenu neizvjesnosti, tj. rizika, uporednu ocjenu sa sličnim programima, ocjenu uticaja na životnu i radnu sredinu, ocjenu uticaja na opstanak, rast i razvoj investitora i zbirnu ocjenu. Kod većih projekata treba uzeti u razmatranje i dinamički pristup. 7.1.10 Zaključak U zaključku treba dati sumarni pregled, ocjenu i decidirani predlog u pogledu izbora pojedinih varijaniti i isplativosti ili ne nastavljanja aktivnosti na konkretnom Projektu. 7.2 Studija opravdanosti Studija opravdanosti je tehno-ekonomski elaborat kojim se analiziraju tehnički, tehnološki, ekonomski i drugi uslovi za realizaciju investicionog Projekta (izgradnju objekata) i utvrđuje ekonomska i opšta opravdanost ulaganja finansijskih sredstava. Studija opravdanosti se obavezno izrađuje za objekte: - za koje građevinsku dozvolu izdaje nadležno ministarstvo za građevinarstvo, - za koje je propisana izrada procjene uticaja zahvata (objekta) na životnu sredinu, - koji se nalaze u zaštićenoj okolini nepokretnog kulturnog dobra od izuzetnog i velikog značaja, - koji će se graditi u etapama, i - koji se finansiraju iz budžeta i/ili fondova države i zajednica lokalne samouprave (opština). Na samom početku studije opravdanosti moraju se prezentirati podaci o investitoru i njegovoj razvojnoj i finansijskoj sposobnosti, kao i podaci o eventualnim drugim značajnim činjenicama. Nakon toga mora se tačno navesti što se želi postići sa namjeravanom investicijom, tj. investicionim Projektom. Sljedeći potez treba da bude analiza tržišta kako prodajnog tako i nabavnog. Moraju se ispitati uslovi lokacije 36 sa svih aspekata koji mogu imati uticaja sredine na Projekat i Projekta na sredinu. Veoma je važno detaljno analizirati tehnološko-tehnička rješenja, jer je to osnova za uspješno poslovanje budućeg kapaciteta. Analize o sirovinskoj i energetskoj bazi su jedan od važnijih faktora za odlučivanje o usvajanju ili odbijanju realizacije Projekta. Isto tako analiza potreba i mogućnosti obezbjeđenja stručne radne snage je jedan od

presudnih faktora. Analiza ekonomsko-finansijskih elemenata je osnovni parametar koji treba da ukaže da li će namjeravana investicija biti isplativa. Mjere zaštite životne sredine moraju se posebno analizirati, jer svako prekoračenje dozvoljenih parametara imalo bi negativne efekte na sredinu, a samim tim bi se dovela u pitanje i sama proizvodnja. Studijom opravdanosti se moraju odrediti uslovi pod kojima će se Projekat realizovati. Vrijeme realizacije je jedan od veoma važnih faktora, pa ga treba utvrditi. Cilj izrade studije opravdanosti je da omogući donošenje konačne odluke o realizaciji Projekta ili o odustajanju od realizacije. Izrada studije opravdanosti je veoma složen i kompleksan posao te zahtijeva interdisciplinaran pristup. Obzirom na materiju koju obradjuje na izradi studije treba angažovati veći broj specijalista iz domena tehnologije, geologije, građevinarstva, mašinstva, elektrike, geodezije, urbanizma, ekonomije, finansija, sociologije, prava i dr. Na osnovu prethodno rečenog, studija opravdanosti treba da sadrži sljedeće elemente: - Uvod - Opis objekta i prikaz idejnih projekata - Analizu i ocjenu razvojnih mogućnosti investitora - Analizu prodajnog i nabavnog tržišta - Prostorne i lokacijske aspekte (analizu lokacije) - Analizu zaštite životne sredine i zaštite na radu - Analizu organizacionih i kadrovskih aspekata - Analizu izvodljivosti i dinamiku realizacije Projekta - Ekonomsko-finansijsku analizu - Ocjenu studije opravdanosti - Zaključak Za koncipiranje svih elemenata i studije opravdanosti treba se koristiti podacima iz prethodne studije opravdanosti, a dopunjavati je sa svim relevantnim podacima i informacijama iz idejnih projekata objekata, radi dobijanja pouzdanih parametara koji su relevantni za donošenje investicione odluke. Idejni projekti objekata čine sastavni dio ove studije. 7.2.1 Uvod U uvodnom dijelu treba obraditi i priložiti sljedeće: - ciljeve investiranja; - podatke o investitoru; - kako se došlo do ideje da se radi Studija opravdanosti i iz kojih razloga se pristupilo njenoj izradi (navesti sve relevantne podatke iz prethodne studije opravdanosti, a posebno ocjenu te studije); - koje su studije i stručne osnove služile kao podloga za izradu studije opravdanosti, navesti kratak sadržaj tih studija i stručnih osnova. Isto tako treba navesti ko ih je izradio, u čijoj organizaciji, kada, da li su verifikovane i od koga; - zadatak i cilj izrade studije opravdanosti; - kratak opis cijelog postupka izrade studije opravdanosti; - priložiti odluku organa upravljanja o izradi studije opravdanosti;

37 - navesti pun naziv preduzeća ili institucije koja je izradila studiju opravdanosti, uz ovo priložiti rješenje o njegovoj registraciji iz koje se može zaključiti da je registrovano za izradu ovakve dokumentacije; - navesti rukovodioca izrade studije opravdanosti, druge autore i njihove saradnike sa naznakom poglavlja ko je što uradio, uz ovo treba priložiti dokaze o njihovoj sposobnosti za izradu ovakvih studija. Ti dokazi moraju biti u skladu sa zakonskim propisima; - sva ostala obrazloženja koja žele da daju obrađivači studije opravdanosti i sva ostala dokumenta koja treba da se prilože u skladu sa zakonskim propisima; - kratak prikaz osnovnih elemenata i rezultata studije opravdanosti. 7.2.2 Opis objekta sa prikazom idejnog projekta (tehnološko - tehnička analiza) Izbor optimalnog tehnološko-tehničkog rješenja je najvažniji zadatak u procesu planiranja investicionog Projekta. Od toga zavisi kvalitet i učinci proizvoda kao i ostale karakteristike samog Projekta. Zbog toga se prije izrade studije opravdanosti u okviru prethodne studije opravdanosti, uradi zaključak o varijantnim tehnološko-tehničkim rješenjima na bazi kojih se usvaja optimalno rješenje. U studiji opravdanosti daje se kratak sadržaj te studije i detaljni opisi, podaci, crteži i ostali parametri o izabranoj varijanti tehnološko-tehničkog rješenja. Najčešće, tehnološko-tehnička analiza ima sljedeće djelove: - opis usvojenog tehnološkog rješenja; - tehnološku dokumentaciju; - tehničku dokumentaciju; - tehnološki kapacitet i obim proizvodnje; - materijalni inputi i outputi proizvodnje; - broj zaposlenih i kvalifikaciona struktura; - pregled potrošnje energije. Opis usvojenog tehnološkog rješenja. U ovom dijelu potrebno je dati detaljan opis usvojenog tehnološkog rješenja. To se posebno odnosi na informacije o: - opisu proizvoda koji se namjerava proizvoditi; - tehnološkom postupku i načinu proizvodnje; - šemi tehnološkog procesa; - hodogramu proizvodnog procesa kako za pojedine radne procese tako i za cio proces; - rasporedu opreme; - transportnim putevima; - međufaznim skladištenjima; - materijalnim inputima i normativima njihovog utroška; - materijalnim autputima; - korišćenju, kvalifikacionoj strukturi i broju zaposlenih; - načinu skladištenja sirovine, repromaterijala i gotovih proizvoda; - načinu kontrole kvaliteta; - načinu organizacije unutrašnjeg transporta;

- zaštiti životne sredine i parametrima koji mogu uticati na istu; - načinu zaštite na radu; - drugim relevantnim elementima. U opisu se mora navesti da li se tehnologija kupuje od domaćih ili inostranih ponuđača. Posebna se pažnja posvećuje kupovini inostrane tehnologije, pri čemu je obavezno poštovanje zakonskih propisa. Veoma je važno da se navede oblik transfera 38 tehnologije (patent, licenca, know-how, industrijski model, zaštitni znak, dugoročna proizvodna kooperacija, poslovno-tehnička saradnja ili zajedničko ulaganje sa inostranim partnerom). Tehnološka dokumentacija. Tehnološka dokumentacija koja čini sastavni dio studije opravdanosti je u stvari idejni tehnološki projekat. Njegov sadržaj mora da obezbjedi pun uvid u tehnološki proces i sve njegove komponente, kao i da dã dovoljno elemenata za izradu tehničke dokumentacije i ostalih djelova studije opravdanosti. Zbog toga on mora sadržavati: - šemu razmještaja svih objekata sa naznakom tehnoloških, skladišnih i pomoćnih objekata; - šemu tehnološkog procesa; - razmještaj tehnološke i ostale opreme sa naznakom svake mašine; - šemu cijevnih tehnoloških instalacija (para, komprimirani vazduh, topla voda, plin, naftni derivati i sl.); - šemu kablovske tehnološke instalacije (elektromotorni razvod, razvod za kontrolu procesa i sl.); - rješenja unutrašnjeg transporta; - šemu protoka materijala i njeno vezivanje za pojedina skladišta; - šemu skladištenja materijalnih inputa i gotovih proizvoda; - tehničke uslove za izradu tehničke dokumentacije (visine, širine, gabarite otvora, potrebe osvetljenja, kondicioniranja, provjetravanja, vlažnosti, grijanja, upotrebljivost pojedinih materijala i sl.); - specifikaciju tehnološke, standardne i nestandardne opreme (sve posebno) sa osnovnim podacima o istoj: proizvodnost-kapacitet, broj komada, gabariti, težine, potrošnja energije, podaci o ispuštanju štetnih materija i drugi relevantni podaci; - specifikaciju opreme za neposredno ili daljinsko vođenje proizvodnje preko računarskih sistema; - specifikaciju opreme za kontrolu kvaliteta sa svim podacima, kao i kod tehnološke opreme; - specifikaciju opreme za skladištenje i transport sa svim podacima, kao kod tehnološke opreme; - specifikaciju opreme za kancelarije, garderobu i druge slične objekte; - podatke o broju proizvodnih i neproizvodnih radnika koji su vezani za proces proizvodnje (za I, II i III smjenu); - način rješavanja otpadnih materija; - način zaštite životne sredine. Tehnička dokumentacija. Na osnovu tehnološke dokumentacije i podataka koji karakterišu lokaciju (topografski, geološko-geomehanički, klimatski, seizmološki,

meteorološki, infrastrukturni i dr.) izrađuje se tehnička dokumentacija na nivou idejnog projekta, koji čini sastavni dio studije opravdanosti. Tehnička dokumentacija mora sadržati: - šemu razmještaja svih objekata sa naznakom tehnoloških, skladišnih, pomoćnih, infrastrukturnih, energetskih i ostalih objekata i površina; - svu dokumentaciju o uslovima i saglasnostima nadležnih organa i organizacija; - grafički prikaz svih objekata (osnova, presjek, fasada) u pogodnoj razmjeri iz kojeg se vidi cjelovito funkcionalno, tehničko, tehnološko, oblikovno i estetsko rješenje, njihova opšta dispozicija u odnosu na okolinu i prikaz svih elemenata objekata neophodnih za utvrđivanje podataka na osnovu kojih se može ocijeniti valjanost rješenja i procijeniti koštanje objekata; - konstruktivno rješenje za sve glavne noseće konstruktivne elemente i opis tih rješenja; 39 - grafički prikaz svih instalacija koje su u funkciji objekta (vodovod i kanalizacija, termotehničke instalacije, jaka i slaba struja i dr.) i to na nivou koji obezbjeđuje ocjenu rješenja i utvrđivanje cijene koštanja; - grafički prikaz svih spoljnih infrastrukturnih objekata (instalacije, putevi, trotoari, platoi, ograde, parkirališta, ozelenjavanje, priključci i dr); - tabelarni pregled objekata iz kojeg se mogu ogledati bruto i neto površine i zapremine svakog objekta posebno; - tabelarni pregled svih instalacija iz kojeg se mogu sagledati kvantitativne veličine; - tabelarni pregled spoljnih infrastrukturnih objekata iz kojeg se mogu sagledati dužine i površine svakog objekta; - predračun troškova koštanja za sve objekte i radove koji će služiti za procjenu ukupnih troškova za realizaciju Projekta; - sve druge elemente koje treba da sadrži idejni projekat za odnosnu vrstu objekata; - tehnički opis kojim će se obrazložiti: tehnička rješenja; prilagodljivost objekata konkretnim uslovima (urbanizam, energetika, vodoprivreda, saobraćaj, sanitarni uslovi, životna sredina i dr.); analiza uticaja sredine na objekat i objekta na životnu sredinu; geološka i geomehanička rješenja; podatci o objektu i instalacijama; prilagodljivost tehnološkom rješenju, klimatskim uslovima, seizmici i sl.; - popis propisa, standarda, normativa i ostale dokumentacije koja je korišćena pri izradi tehničke dokumentacije. Tehnološki kapacitet i obim proizvodnje. Na osnovu planirane tehnološke opreme i analize prodajnog tržišta može se utvrditi tehnološki kapacitet i obim godišnje proizvodnje. Isto tako uzimajući u obzir specifičnost proizvodnje, trajanje potražnje za proizvodima, tehničku i ekonomsku zastarivost tehnologije, raspoloživost sirovina i dr., može se odrediti vijek Projekta. Na osnovu tehnološkog kapaciteta i vijeka trajanja Projekta treba izračunati obim proizvodnje u svakoj godini vijeka trajanja Projekta. Materijalni inputi proizvodnje. Na osnovu tehnološko-tehničkog rješenja

treba utvrditi strukturu i normative potrošnje sirovina, repromaterijala, pomoćnih materijala, energije i ostalih inputa po jedinici proizvoda. Naravno, ovo treba izračunati za svaki proizvod posebno i prezentirati podatke u vidu tabele. Na osnovu ovih normativa i obima proizvodnje mogu se izračunati ukupne količine inputa za sve godine vijeka trajanja Projekta. I ovaj proračun treba prikazati tabelarno, jer će biti pregledniji. Obzirom da kod pojedinih projekata može biti veliki broj inputa dovoljno je ovaj proračun izvršiti samo za one koje učestvuju sa više od 5% u ukupnim inputima. Broj i kvalifikaciona struktura radnika. Osnov za proračun broja i kvalifikacione strukture radnika za fazu realizacije projekta i njegovu eksploataciju čine: - tehnološko-tehnička rješenja i oprema koja će se koristiti za tehnološke potrebe; - šema upravljanja, rukovođenja i izvršavanja zadataka koji nijesu direktno vezani za tehnološki proces; - šema upravljanja, rukovođenja i izvršavanje zadataka vezanih za realizaciju Projekta. Na osnovu ovoga treba napraviti tabelarni pregled radnika, i to: - za radnike u procesu proizvodnje; - za radnike u pratećim djelatnostima; - za radnike na upravnim i administrativnim poslovima; - za radnike na realizaciji Projekta. 40 Posebno, u izvodu, treba dati pregled upravljačke i rukovodeće strukture kako za vrijeme realizacije Projekta, tako i za vrijeme eksploatacije, tj. proizvodnje. Jasno je da ovo pretpostavlja da se prethodno usvoji organizacija upravljanja i rukovođenja Projektom i procesom proizvodnje. Veoma je važno navesti koja su radna mjesta (naročito za realizaciju Projekta) već popunjena i objasniti način i postupak obezbjeđivanja radnika i njihovog stručnog osposobljavanja za realizaciju Projekta i za proces proizvodnje. Treba imati na umu činjenicu da niti jedan posao ne može biti uspješno vođen i realizovan bez kvalitetnih i kreativnih kadrova na što treba ukazati kroz studija opravdanosti. Pregled potrošnje energije. Kod svake proizvodnje energija je veoma važan faktor. Uz to troškovi energije mnogo utiču na cijenu proizvoda. Zato je potrebno da se u studiji opravdanosti posebna pažnja posveti energiji. Potrebna količina energije može se izračunati na osnovu pregleda opreme i potrošnje energije za potrebe rada te opreme. Najjednostavnije je to uraditi tabelarno i to po svakoj vrsti opreme izračunati potrebu: električne energije, toplotne energije, komprimiranog vazduha, tehnološke vode i dr. Na osnovu faktora potrošnje, faktora istovremenosti i godišnjeg fonda radnih časova može se izračunati godišnja potrošnja po pojedinoj vrsti energije. Uz ovo potrebno je izračunati i potrošnju energije van proizvodnog procesa (osvetljenje, grijanje, ventilacija, birotehnika i dr.). 7.2.3 Analiza i ocjena razvojnih mogućnosti investitora

Svrha analize razvojnih mogućnosti investitora je ocjena njegovog prošlog, sadašnjeg i budućeg poslovanja na bazi kojeg se može približno ocijeniti stepen rizika u pogledu uspješnosti planiranog investicionog Projekta. Ovu analizu treba prilagoditi karakteru investicionog Projekta pri čemu možemo imati Projekat koji ima cilj osvajanja novih proizvoda, rekonstrukciju stare proizvodnje sa ili bez povećanja obima proizvodnje ili proširenje postojeće proizvodnje sa postojećim tehnološkim rješenjima. Obzirom da se analiza prošlog poslovanja uglavnom zasniva na podacima iz prošlih perioda, treba uzimati što duži period. Pri tome ovaj period nebi smio da bude kraći od pet godina. Ova analiza se ne može zadržati na jednostavne finansijske pokazatelje uspješnosti ili neuspješnosti investitora u prošlom periodu, već mora dati kompleksnu ocjenu njegove razvojne sposobnosti koja obuhvata: - opštu informaciju o investitoru; - analizu i ocjenu dosadašnjeg razvoja; - prognozu budućeg razvoja. Opšta informacija o investitoru treba da pokaže formalno-pravne, organizacione, tehničko-tehnološke i tržišne podatke i podatke o okruženju, pa zbog toga treba da sadrži: - tačan naziv, šifru djelatnosti, mjesto i adresu investitora; - godinu osnivanja, registraciju i eventualne izmjene i dopune u registraciji; - opis predmeta poslovanja (osnovna i dopunska djelatnost); - organizacionu strukturu investitora i njegovih organizacionih jedinica; - formalno pravni položaj investitora u odnosu na uže i šire okruženje; - kvalitativnu ocjenu tržišnih aspekata proizvodnje; - kvalitativnu ocjenu tehnološko-tehničkih aspekata poslovanja i - ostale relevantne podatke. Analiza i ocjena dosadašnjeg razvoja može se vršiti sa sljedećih aspekata: 41 - tehnološko - tehničkih uslova i obima proizvodnje, - položaja investitora na tržištu nabavke i prodaje - dosadašnjeg poslovanja i dr. Kada se govori o tehnološko-tehničkim uslovima i obimu proizvodnje, potrebno je dati kratak opis ovih parametara, s posebnim osvrtom na: - proizvodni program; - korišćenu tehnologiju (opis i porijeklo); - tehnološko-tehnička rješenja u proizvodnji; - tehnološko-tehnički kapaciteti i ostvareni obim proizvodnje; - tehničku strukturu proizvodnih i ostalih osnovnih sredstava, kao i - normative i ukupne količine utroška sirovine i energije potrebnih za proizvodnju. U sklopu ovoga po svakom proizvodu (tabelarno) treba prikazati: tehnološki kapacitet, ostvarenu proizvodnju, stepen iskorišćenosti kapaciteta, prodaja na inostranom i domaćem tržištu, te obim zaliha i to za svaku godinu (min. 5) posebno. Ako se ne radi o proizvodnom već uslužnom ili sličnom preduzeću, onda će se ovdje pobrojati usluge i njihov obim po pojedinim godinama.

Pri navođenju proizvoda ili usluga treba obuhvatiti one najosnovnije koje čine od oko 90% ukupnog obima proizvodnje ili usluga. Iz ovog pregleda treba da se dobiju dragocjene i veoma značajne informacije o ukupnoj proizvodnji (uslugama), korišćenju kapaciteta i plasmanu proizvodnje. Veoma važna kvantitativna informacija je ona koja ukazuje na normative utroška sirovine, materijala, energije i rada za pojedine proizvode (usluge). Zbog toga treba uraditi pregled normativa utroška ovih resursa po svakoj vrsti proizvoda ili usluga. Treba naglasiti da je nužno analizirati osnovni i pomoćni materijal i energiju po vrstama: električna energija, plin, mazut, voda i dr., a rad prema odgovarajućoj kvalifikaciji zaposlenih. Sljedeća veoma potrebna kvantitativna informacija odnosi se na strukturu: nabavke, potrošnje i zaliha sirovine i repromaterijala. Podatke treba obraditi tabelarno, po svim vrstama sirovina i repromaterijala, i to po elementima: nabavka u zemlji, nabavka u inostranstvu, utrošeno u proizvodnji i stanje na zalihama. Sve ovo treba obraditi za svaku godinu minulog perioda. Na bazi ovih kvantitativnih informacija može se donijeti ocjena o ekonomičnosti poslovanja što je veoma bitan elemenat u ocjeni razvojne mogućnosti i sposobnosti investitora. Sa aspekta položaja investitora na tržištu nabavke i prodaje cilj je da se utvrdi dosadašnja uspješnost investitora na tržištu kako bi se ocijenila njegova konkurentska sposobnost i sposobnost da obezbijedi blagovremenu nabavku sirovine i repromaterijala. Pri ovoj ocjeni koriste se podaci iz pregleda koje treba napraviti u obliku tabela, i to: - pregled najvažnijih kupaca; - pregled najvažnijih dobavljača; - pregled postignutih prodajnih cijena proizvoda i - pregled postignutih nabavnih cijena sirovina, energije i poluproizvoda. Kod pregleda najvažnijih kupaca i dobavljača važno je posmatrati odvojeno domaće i strane i utvrditi učešće pojedinog kupca, odnosno dobavljača, u vrijednosti ukupnih nabavki, kao i učešće nabavki na kredit u ukupnim nabavkama. Kod pregleda postignutih prodajnih cijena gotovih proizvoda važno je iste istaći za cio posmatrani period po godinama. Ovdje je veoma važno dati uporedne podatke o cijenama investitora u odnosu na cijene domaćih i inostranih konkurentskih firmi. Pregled postignutih nabavnih cijena sirovina i repromaterijala treba uraditi za domaće i inostrano tržište kako bi se mogao sagledati odnos tih cijena. 42 Sve ove analize mogu dobro da posluže i ukažu na to koliko je investitor uspio da se održi na prodajnom tržištu i kako uspijeva da se snalazi na nabavnom tržištu. I ova ocjena je veoma bitna za utvrđivanje razvojne mogućnosti i sposobnosti investitora. Broj i kvalifikaciona struktura zaposlenih kod investitora ukazuju na potencijalnu mogućnost investitora da se prihvati realizacije investicionog Projekta. To se posebno odnosi na specijaliste koje se bave tehnologijom, mašinstvom, građevinarstvom, elektrotehnikom i drugim strukama. Zbog toga treba napraviti pregled kvalifikacione strukture po zanimanjima i specijalnostima kako u neposrednoj proizvodnji tako i

ostalim organizacionim jedinicama preduzeća. Takođe treba napraviti pregled radnika i stručnjaka koji se nalaze na specijalizacijama. Veoma je važno sagledati i stanje rukovodećeg kadra sa njihovim stručnim spremama i specijalnostima. Broj i kvalifikacionu strukturu zaposlenih po zanimanjima treba dati za poslednjih pet godina dok pregled i stanje rukovodećih kadrova samo za godinu prije investiranja. Od značaja je prikazati saradnju sa domaćim i stranim naučnim i istraživačkim institucijama iz dotične oblasti i ukazati na godišnji utrošak sredstava za iztraživanje i razvoj. Obzirom da je stručni kadar i radna snaga jedan od bitnih faktora za ocjenu razvojnih mogućnosti i sposobnosti investitora, bilo bi veoma korisno da se uradi uporedna analiza stanja kadrova sa srodnim i sličnim preduzećima u zemlji i inostranstvu. Kao polazni podaci za analizu dosadašnjeg poslovanja služe godišnji obračuni preduzeća za analizirani period. Bez obzira što u ovim dokumentima ima određenih slabosti treba ih prihvatiti, jer ipak predstavljaju službeno potvrdjene informacije. Uz ovo podaci su uniformisani, pa omogućavaju komparaciju sa sličnim ili srodnim preduzećima. Bilans uspjeha (ukupan prihod, ukupan rashod, dobit, porezi i doprinosi na dobit, dobit za rasporedjivanje, eventualni gubitak i drugo) treba prikazati i analizirati po svim elementima iz završnog računa za analizirane godine. Bruto plate treba analizirati za zadnju godinu prije investiranja i to po kvalifikacionoj strukturi zaposlenih, a na osnovu ostvarenih radnih časova. Bilans stanja je dokument koji predstavlja dobru osnovu za ocjenu opremljenosti i efikasnosti investitora. On se prikazuje po svim elementima koji su propisani odgovarajućim zakonskim propisima i podzakonskim aktima. Na osnovu podataka iz bilansa stanja može se: - utvrditi veličina materijalne osnove investitora koja proizilazi iz odnosa poslovnih i drugih sredstava i izvora; - ostvariti uvid u mobilnost sredstava, odnosno kvalitet njihovih izvora na osnovu odnosa dugoročnih i kratkoročnih sredstava, odnosno njihovih izvora; - utvrditi stepen samofinansiranja poslovanja na osnovu strukture izvora imovine; - utvrditi kratkoročna likvidnost na osnovu pokrivenosti kratkoročnih obaveza kratkoročnim sredstvima; - utvrditi kvalitet osnovnih sredstava na osnovu strukture i otpisanosti istih; - ostvariti uvid u visinu neto obrtnog fonda, tj. solventnost investitora koja proizilazi iz pokrivenosti dugoročnih sredstava dugoročnim izvorima. Obrtna sredstva i njihovi izvori su jedan od bitnih pokazatelja poslovanja investitora pa im treba posvetiti posebnu pažnju. Zbog toga treba uraditi pregled prosječne godišnje vezanosti obrtnih sredstava za posmatrane godine, kroz: zalihe sirovina, repromaterijala i sitnog inventara, proizvodnju u toku, zalihe gotovih proizvoda, dugoročne plasmane, kratkoročne plasmane, sredstva na žiro-računu i potraživanja. Logično je da treba uraditi i pregled izvora obrtnih sredstava, i to: trajne izvore, dugoročne izvore i kratkoročne izvore. 43

Spoljnotrgovinsko poslovanje investitora treba posebno obraditi. To se odnosi kako na uvoz tako i na izvoz, a samim tim i na priliv i odliv sredstava. Dugoročne finansijske obaveze treba sagledati za jednu godinu prije početka investicije, pa sve do kraja isplate svih obaveza. Ovo se odnosi na kredite za osnovna i obrtna sredstva i to kako za domaće tako i za inostrane kredite. Na osnovu svih navedenih elemenata mogu se izračunati odgovarajući pokazatelji koji mogu jasno da ukažu na razvojnu mogućnost i sposobnost investitora. Tu se prvenstveno misli na: dobit po zaposlenom, akumulaciju prema angažovanim sredstvima, bruto plate, neto devizni efekat, energetsku intenzivnost, ekonomičnost proizvodnje, reproduktivnu sposobnost, učešće izvoza u ukupnom prihodu, pokriće uvoza izvozom, stepen uvozne zavisnosti proizvodnje, kratkoročnu likvidnost, stepen stabilnosti, stepen dugoročne zaduženosti, stepen samofinansiranja, stepen pokrivenosti zaliha neto obrtnim fondom, kapitalnu opremljenost radnog mjesta, otpisanost osnovnih sredstava, kvalifikacionu strukturu zaposlenih, troškove razvoja i drugo. Veoma je važno utvrditi da li je i koliko investitor sposoban da izdvoji sopstvenih sredstava za namjeravanu investiciju. Tu se prvenstveno misli na raspoloživa sredstva prije početka investiranja i na neto priliv u godinama investiranja. Od značaja je za ocjenu sposobnosti investitora da se sagleda njegova investiciona aktivnost u zadnjih pet godina. U sagledavanju investicione aktivnosti treba navesti investicione Projekte koje je u tom periodu započeo i završio, kao i dati objektivnu ocjenu njegove uspješnosti. Na kraju treba donijeti konačnu ocjenu o razvojnim mogućnostima i sposobnosti investitora koristeći sve kvantitativne i kvalitativne podatke i informacije o poslovanju u analiziranom periodu. Na obrađivačima ovog poglavlja je da donesu objektivni zaključak, što neće biti naročito teško, jer broj i karakter pokazatelja koji im stoje na raspolaganju to omogućavaju. Treba naglasiti da se može desiti da je investitor novoosnovao preduzeće koje je osnovano za realizaciju i kasniju eksploataciju dotičnog Projekta. U ovom slučaju ove podatke o investitoru ne možemo prezentirati niti analizirati, pa će se prezentirati samo opšta informacija o investitoru, kvalifikaciona struktura i broj zaposlenih, kao i osnovni podaci iz elaborata o osnivanju preduzeća. Prognozu budućeg razvoja najbolje je utvrditi analizirajući potrebu realizacije Projekta. Cilj analize i prognoze je da se preliminarno utvrdi da li je ili ne potrebno realizovati neki Projekat na određenom području. Radi dobijanja odgovora potrebno je uraditi analizu i prognozu koja će se zasnivati na relevantnim podacima i informacijama. Značaj izrade ove analize je u tome što se, uz angažovanje malih finansijskih sredstava, može približno utvrditi da li ili ne postoji ekonomska opravdanost realizacije Projekta. Analiza i prognoza potreba realizacije Projekta u suštini se zasniva na inventivnoj aktivnosti. Ona je usko povezana uz analizu, praćenje i prognoziranje razvojnih procesa. Prema tome, osnov inventivnosti je razvoj koji je shvaćen kao kontinualan proces. Otuda polazišta potreba realizacije Projekta su društvene potrebe, zahtjevi tržišta i želje budućih investitora. One se mogu ogledati u želji, potrebi i cilju:

- zadovoljenja tržišta sa određenom vrstom proizvoda; - povećanja dobiti, tj. profita; - boljeg iskorišćavanja postojećih kapaciteta; - većeg zapošljavanja stanovništva; - većeg korišćenja prirodnih dobara; - poboljšanja ličnog i društvenog standarda stanovništva; - pružanja boljih usluga stanovništvu; - smanjenja uvoza; 44 - povećanja izvoza i sl. Osnova za ovim željama i potrebama može se naći u: - planovima regionalnog razvoja; - planovima državnih organa; - planovima velikih poslovnih sistema; - planovima preduzeća; - planovima poslovnih banaka; - informacijama naučno-istraživačkih organizacija; - informacijama projektantskih organizacija i sl. Sva ova polazišta, potrebe, zahtjeve i želje treba analizirati i zaključke donositi u skladu sa elementima i ocjenama studije opravdanosti koje su utvrđene u prethodnoj studiji opravdanosti. Na planeru je da detaljno analizira sve želje i potrebe, te raspoložive informacije i donese odgovarajuće zaključke o nastavljanju rada na izradi studije opravdanosti ili ne. Naravno, presudnu ulogu u odlučivanju ima investitor, koji mora od obrađivača studije dobiti jasnu prognozu razvoja u domenu implementacije Projekta. 7.2.4 Analiza prodajnog i nabavnog tržišta Analizom tržišta treba da se utvrdi odnos potražnje i ponude, tj. da se utvrde količine proizvoda koje su potrošači voljni da kupe, a prodavci da prodaju na određenom tržištu i u određenom vremenu za odgovarajuću cijenu. Broj godina analiziranog razdoblja treba da bude jednak vijeku trajanja projekta. Svi rezultati analiza daju se u numeričkom i opisnom obliku. Dokumentaciona osnova se izrađuje za svaki proizvod posebno. Najčešće metode koje se koriste u analizi tržišta su: u kvantitativnom istraživanju - stope rasta, trendovi i regresivne metode, metoda "nivoa potrošnje", metoda "krajnjeg korisnika", "koeficijenti potrošnje" i dr., a kod kvalitativnog istraživanja - metode posmatranja, ispitivanja i eksperimenta ili druge metode koje omogućavaju kvalitetno predvidjanje potrošnje. Analiza tržišta u procesu izrade studije opravdanosti ima dva dijela: - analizu tržišta prodaje - analizu tržišta nabavke. Analiza tržišta prodaje. Strukturu analize tržišta u procesu analize tržišta prodaje čine sljedeći djelovi: - karakteristike planiranog proizvoda; - analiza prodaje i projekcija potražnje; - analiza i projekcija ponude i

- mogući obim plasmana planiranog proizvoda. Karakteristike planiranog proizvoda važne za analizu tržišta su: da li se proizvod izrađuje za poznatog ili nepoznatog kupca, da li je proizvod namijenjen finalnoj potrošnji ili daljnoj proizvodnji, da li se radi o samostalnom proizvodu ili o proizvodu u kombinaciji sa drugim proizvođačima, kakvo je mjesto proizvoda u grupi tih proizvoda, kakav je dosadašnji razvoj proizvoda, da li je proizvod namijenjen domaćem ili inostranom tržištu, odnosno i jednom i drugom, i dr. Analiza prodaje i projekcija potražnje pretpostavlja identifikaciju i analitičku obradu svih značajnih faktora koji utiču na potražnju planiranog proizvoda. Tom prilikom veoma je važno utvrditi potražnju na pojedinim tržištima, obim potražnje i osnovne kvalitativne faktore. Isto tako treba utvrditi koji faktori ubrzavaju, odnosno usporavaju potražnju dotičnog proizvoda. Posebno treba obraditi potražnju na domaćem i inostranom tržištu. 45 O potražnji na domaćem tržištu služe informacije o potražnji u prošlosti i sadašnjosti na osnovu kojih se planira potražnja u budućnosti. Na osnovu ovoga treba napraviti pregled prodaje, za razdoblje 5-6 prošlih godina, i projekciju potražnje na domaćem tržištu. O potražnji na inostranom tržištu teže je prikupiti relevantne informacije. Otuda za analizu inostranog tržišta koriste se informacije o ukupnom izvozu zemlje i u tom okviru mogućnost za izvoz proizvoda iz planiranog Projekta. Treba uraditi pregled izvoza, za razdoblje 5-6 proteklih godina, kao i plan izvoza za planirani vijek projekta. Veoma važno područje kod analize prodaje su cijene na domaćem i inostranom tržištu. Treba napraviti strukturu i dinamiku cijena, uzimajući u obzir prošli i budući period. Mora se izvršiti komparacija cijene po Projektu, cijena konkurentskih preduzeća i inostranih cijena. Pri uporedjivanju domaćih sa uvoznim ili izvoznim cijenama treba uzeti u obzir sve elemente (transport, carine, beneficije, premije i dr.) značajne za utvrđivanje maloprodajne cijene. Analiza i projekcija ponude je treći značajan dio analize tržišta prodaje. Informacije o analizi i projekciji ponude treba dati za sadašnje i proteklo vrijeme, na bazi čega se izrađuje procjena za buduće vrijeme, što je od posebnog značaja za planirani projekat. Posebno treba obraditi domaću proizvodnju, i to za proteklih 5-6 godina, kao i procjene za buduće, tj. vijek Projekta. Isto tako treba dati podatke i za uvoz i to po zemljama proizvođača. Tako se na bazi podataka o kretanju proizvodnje, uvoza i izvoza može ocjeniti ukupna ponuda na domaćem tržištu, pri čemu treba posebno navesti udio investitora. Mogući obim plasmana planiranog proizvoda treba utvrditi na bazi već izvršenih analiza tržišta prodaje. On se izrađuje u vidu tabelarnog pregleda za sve godine ekonomskog vijeka Projekta, koji sadrži proizvodnju po obimu i vrijednosti, prodaju u zemlji i u izvozu, i to po svakom proizvodu posebno. Uz ovaj dio programa treba dati marketinške, tj. kvantitativne i kvalitativne podatke i informacije koje se odnose na koncepciju tržišnog nastupa, promotivnih aktivnosti, distributivnih puteva, prilagodjavanja tržištu, politici razvoja proizvoda, vođ enju svih aktivnosti oko prodaje proizvoda, politici cijena, troškovima prodaje i distribucije i dr.

Analiza tržišta nabavke. Za realizaciju proizvodnje koriste se različite sirovine, materijali, poluproizvodi, energija i usluge. Zbog toga je potrebno izvršiti analizu tržišta nabavke. U postupku analize potrebno je izvršiti procjenu potrošnje i ukupnih potreba sirovine i ostalih inputa po važnijim elementima potrošnje, utvrditi ko su potencijalni isporučioci i u kojim količinama, utvrditi kvalitet i cijene svih inputa. Treba dati podatke i opisati karakteristike planiranih sirovina, materijala, energije i dr. Isto tako analizirati i utvrditi mogućnosti i uslove nabavke sirovina, materijala i ostalih inputa. Analizom treba ukazati na sve pozitivne i negativne činioce koji djeluju na nabavku. Ako je investitor u proteklom periodu koristio slične sirovine, onda treba dati pregled istih po domaćim i inostranim dobavljačima i to za poslednjih pet godina. Najvažnija je prognoza nabavke sirovina, materijala, energije i poluproizvoda koja se zasniva na temelju potreba pri postizavanju maksimalnog kapaciteta. Osnovno je dokazati da inputa ima u dovoljnim količinama i to po mogućnosti kod više isporučioca. Ako je samo jedan isporučilac, onda treba pribaviti dokaze da je on raspoložen za isporuku i da su riješeni uslovi isporike sirovina ili energije. Značajno je napomenuti da se moraju obezbjediti odgovarajuće saglasnosti za snabdjevanje električnom energijom, vodom i sl. Radi što boljeg sagledavanja potreba i mogućnosti nabavke, treba uraditi preglede potreba, prognozu domaćih nabavki, prognozu uvoznih nabavki, kao i prognozu cijena inputa. Prognoze nabavki treba dati za cio ekonomski vijek Projekta. Uz ove preglede treba dati procjenu mogućnosti svih nabavki materijalnih inputa kako u kvantitativnom tako i u kvalitativnom smislu. U tom smislu treba utvrditi 46 koncepciju marketinškog nastupa na nabavnom tržištu u zemlji i inostranstvu, politiku cijena, troškove nabavke, ulaganja u distribuciju, skladištenje i čuvanje inputa, i sl. 7.2.5 Prostorni i lokacijski aspekti (analiza lokacije) Osnovni uslov za planiranje investicionog Projekta je lokacija koja mora biti u skladu sa prostornim i urbanističkim uslovima za dotično područje. Pod pojmom lokacije podrazumijevamo odgovarajući prostor, koji je ograničen geografskim koordinatama, na kojem će se planirana aktivnost, tj. realizacija Projekta odvijati. Lokacija može zauzimati uži ili širi prostor, a kod pojedinih Projekata (saobraćajnice) prostire se na regione ili cijelu državu. Lokacija se mora analizirati sa više aspekata: tehnološkog, tehničkog, ekonomskog, saobraćajnog, enetgetskog, klimatskog, ekološkog, seizmološkog, hidrološkog, vojnog i dr. To znači da lokacija mora biti tehnološko-tehnički izvodljiva, a ekonomski i društveno prihvatljiva. Svrha analize lokacije je da se, zavisno od pojedinih parametara i uslova, od više mogućih rješenja izabere najpovoljnije. Zbog toga se kod značajnijih Projekata radi posebna studija lokacije sa makrolokacijskih aspekata na osnovu koje se određuje mikrolokacija. Pod makrolokacijskim aspektima podrazumijeva se analiza lokacije u širem regionalnom prostoru. Tom prilikom posebno se, uzevši generalno, analiziraju sljedeći lokacijski aspekti:

- prirodni aspekti: geografski i drugi prirodni uslovi, kvalitet zemljišta, sirovine, vodni i drugi resursi, demografski faktori i sl.; - istorijski aspekti: postojeći kapaciteti, tradicija, radna vještina i sl.; - tehničko-ekonomski aspekti: vrsta i obim proizvodnje, obezbjeđenje sirovina, tržište i prostorna struktura plasmana robe i usluga, međ uzavisnost ekonomskih aktivnosti, potreban prostor, obezbjeđenje vodom, obezbjeđenje energije, radna snaga, ostali tehnički i tehno-ekonomski faktori; - društveno ekonomski aspekti: razvojni ciljevi i ograničenja, distribucija ekonomskih parametara, interna i eksterna ekonomija, uklanjanje štetnih sastojaka, ekološki zahtjevi, spoljnotrgovinski zahtjevi i dr. Prije analize svih aspekata moraju se utvrditi: lokacije sirovina i svih ostalih inputa, tržište plasmana, transportni troškovi inputa, investiciona ulaganja na određ enoj lokaciji, troškovi proizvodnje, troškovi distribucije i dr. Na bazi svega rečenog moguće je uraditi komparativnu analizu alternativnih lokacija (makro-analiza lokacije) i odabrati najpovoljniju, tj. onu koja je tehnološkotehnič ki prihvatljiva, a ekonomski pokazuje optimalne rezultate. Za izabranu lokaciju vrši se analiza potreba i utvrđuju parametri koji su najneposrednije vezani za kriterijume izbora tehnologije i služe za izradu tehnološke i tehničke dokumentacije. Tom prilikom posebno se analiziraju: - potreban prostor i fizičke karakteristike lokacije (izgrađeni proizvodni i ostali prostor, otvoreni prostor i sl.); - mogućnost obezbjeđenja potrebne elektro energije: ukupno, trafostanica, dalekovod, priključci, agregati i ostalo; - mogućnost obezbjeđenja ostale energije: para, topla voda, plin, mazut, ugalj i ostalo, i sa tim u vezi uređaji, stanice, rezervoari, skladišta, dovodi, odvodi i sl.; - potreban transport: ulazni transport, izlazni transport, unutrašnji transport, specifični transport i sl.; 47 - potrebna voda, odvodnjavanje i prečišćavanje: ukupno potrebna voda (sanitarna, tehnološka, posebnog kvaliteta), bunari, rezervoari, vodovod, ukupno otpadnih voda (sa karakteristikama), kanalizacija, uređaji za prečišćavanje (po vrstama), ostali uređaji; - unutrašnje saobraćajnice, skladišni prostor, ograde i drugi infrastrukturni objekti; - deponije otpadaka; - objekti društvenog standarda, života i rada zaposlenih (restorani, ambulante, objekti rekreacije i sl.); - zelene i zaštitne površine; - površine rezervisane za eventualna proširenja; - priključci telefona, teleksa, interneta i stanje mobilne telefonije. Veoma je važno utvrditi i analizirati sljedeće bitne aspekte koji karakterišu lokaciju i koji imaju uticaja na cijenu projekta: - geografske i topografske uslove;

- seizmološke uslove; - podatke o postojećim objektima i instalacijama; - geološko-geomehaničke uslove; - hidrološke uslove; - klimatske i meteorološke uslove; - uslove zaštite životne sredine; - imovinsko-pravne uslove: pribavljanje zemljišta, troškovi korišćenja i uređ enja zemljišta i dr.; - priključke na postojeću infrastrukturu (elektrika, vodovod, kanalizacija, telefoni, teleksi, telefaksi, plin, gas i td.). Uz analizu lokacije treba priložiti sve saglasnosti i preliminarna odobrenja: urbanističko-tehničke uslove, vodoprivrednu, sanitarnu, energetsku, ekološku i saobraćajnu saglasnost. U analizi lokacije treba uzeti u obzir sve elemente iz ovih uslova i saglasnosti, i sa njima računati troškove. 7.2.6 Analiza zaštite životne sredine i zaštite na radu Zaštitu životne sredine i zaštitu na radu možemo posmatrati sa više aspekata, a posebno sa aspekta: - zaštite od zagađivanja; - zaštite od elementarnih i prirodnih nepogoda, - zaštite na radu; - protivpožarne zaštite; - protivprovalne zaštite; - zaštite od ratnih dejstava. Kada se govori o zaštiti od zagađivanja, onda se moraju analizirati mogući uticaji investicionog Projekta na okolinu, ali i okoline na Projekat. Kroz tehnološko-tehničku analizu sagledavaju se vrste i koncentracije štetnih materija koje se ispuštaju u procesu proizvodnje. Koncentraciju treba utvrditi na jedinicu zapremine, a količinu u jedinici vremena. Otpaci mogu biti u čvrstom, tečnom ili gasovitom stanju. U studiji opravdanosti moraju se predvidjeti tehnička rješenja uređaja (mjere) za pročišćavanje vazduha, vode i dr., zavisno od mjesta javljanja i načina ispuštanja štetnih materija. Isto tako, moraju se predvidjeti posebne instalacije za sakupljanje i odvod na određena mjesta, zagađenih voda, vazduha, čvrstih čestica i dr. Na tim mjestima se postavljaju uređaji za prečišćavanje. 48 Isto tako, ako ima uticaja okoline na zagađivanje objekta, moraju se proučiti ti uticaji i preduzeti tehnološko-tehničke mjere da se ti uticaji eliminišu ili smanje do dozvoljenih granica. Ako to nije moguće, a ti uticaji mogu imati štetnih posledica na tehnološki proces, proizvode ili na ljude onda treba odustati od te lokacije. Ako se investicioni Projekat realizuje na području izloženom zemljotresima ili drugim prirodnim nepogodama, u studiji opravdanosti moraju se analizirati i uslovi za izgradnju na tom području i predvidjeti mjere i sredstva za zaštitu objekata i ljudi od tih elementarnih nepogoda. Mjere zaštite na radu, protivpožarnu i protivprovalnu zaštitu moraju se predvidjeti u studiji opravdanosti kroz tehnološko-tehnička i ostala rješenja, a u skladu sa važećim tehničkim i ostalim propisima i vrstom objekata koji čine

investicioni Projekat. U tom cilju moraju se analizirati opasnosti koje nastaju, gdje i kada se mogu pojaviti i u skladu sa tim predvidjeti odgovarajuće mjere zaštite. Mjere zaštite od ratnih dejstava treba analizirati i predvidjeti u skladu sa planovima odbrane nadležnih organa i propisima za tu zaštitu. Studijom opravdanosti moraju se predvidjeti tehnička rješenja i odgovarajuća sredstva. Na kraju se mora dati meritorna ocjena podobnosti Projekta sa aspekta zaštite žiovtne sredine i zaštite na radu. 7.2.7 Analiza organizacionih i kadrovskih aspekata Analizom organizacionih i kadrovskih aspekata treba obuhvatiti sve relevantne faktore koji su od značaja za proces proizvodnje. U tom smislu treba uraditi: - prijedlog makroorganizacije u okviru koje će se odvijati proizvodnja, zbog koje se Projekat realizuje, sa definisanjem svih unutrašnjih veza između pojedinih organizacionih jedinica i spoljašnjih sa okruženjem. - prijedlog mikroorganizacije organizacione jedinice i njenih djelova sa prikazom unutrašnjih veza i veza sa ostalim organizacionim jedinicama. - koncept organizovanja i funkcionisanja proizvodne i drugih funkcija sa posebnim osvrtom na obezbjeđivanje skladnosti i uspješnosti u djelovanju i izvršavanju svih zadataka koji su usmjereni ka izvršavanju proizvodnih i drugih zadataka. Ovdje posebnu pažnju treba obratiti na menadžment Projekta, tj. planiranje, organizovanje, upravljanje, rukovođenje i kontrolu. U tom cilju potrebno je utvrditi osnovni koncept funkcionisanja svih struktura, što se postiže organizacionom i operativnom regulativom. - plan kadrova za proces proizvodnje i ostalih funkcija, koji treba da sadrži sve bitne elemente: zanimanje, kvalifikacija, radno mjesto, iskustvo, starost, pol, broj i dinamiku obezbjeđivanja. - plan obuke, specijalizacije i usavršavanja kadrova, koji treba da sadrži sve elemente iz plana kadrova i: način, vrijeme, mjesto i vrstu obuke, specijalizacije i usavršavanja. Ova analiza treba da pokaže da će biti moguće organizovati proizvodnju i obezbijediti neophodne kadrove u datom vremenu i predviđenoj proizvodnji prema Projektu. 49 7.2.8 Analiza izvodljivosti i dinamika realizacije Projekta U okviru ove analize posebno treba sagledati: - mogućnost izvođenja (izvodljivost) Projekta; - organizaciju upravljanja Projektom; - način izbora izvođača radova i isporučioca opreme; - dinamiku realizacije Projekta. Mogućnost izvođenja (analiza izvodljivosti) Projekta ima poseban zadatak da, u okviru pretpostavki, planira obim i način realizacije Projekta, te da definiše redosled aktivnosti, njihovu međuzavisnost i dinamiku realizacije Projekta. Analizom treba sagledati mogućnost realizacije Projekta uzimajući u obzir tehnološko-tehničke karakteristike, vrste i konstruktivne karakteristike objekata, vrstu

opreme i radova. U vezi sa ovim treba sagledati da li izvođači radova treba da posjeduju specifičnu opremu za izvođenje radova, transport i montažu opreme. Treba sagledati mogućnost nabavke opreme i da li se oprema nabavlja u zemlji ili u inostranstvu. Posebno je potrebno sagledati da li postoji problema i ograničenja u pogledu dobijanja odgovarajućih rješenja, saglasnosti i dozvola za realizaciju Projekta. Isto tako treba analizirati mogućnost i uslove nabavke materijala i poluproizvoda za realizaciju Projekta, što značajno može da utiče na cijenu koštanja i dinamiku realizacije. U svim slučajevima treba sagledati mogućnost i opravdanost fazne realizacije Projekta. Ako je to neophodno onda ih treba definisati i odrediti sve uslove i parametre za njihovu realizaciju. Organizacija upravljanja Projektom. Ovdje treba analizirati sve načine realizacije Projekta i modele organizovanja za upravljanje konkretnim Projektom (vidi poglavlje 11.). Zavisno od vrste i obima Projekta, sadašnjeg statusa investitora i ostalih okolnosti treba prihvatiti odgovarajući način realizacije i model organizovanja. Na osnovu prednjeg treba detaljno razraditi organizacione šeme, definisati funkcije i utvrditi potreban broj specijalista i radnika i njihovu kvalifikacionu strukturu. Ovo pretpostavlja da se izvrši precizna podjela rada, utvrde zadaci, prava i odgovornosti pojedinih funkcija, njihove međusobne veze i veze sa okruženjem. Veoma je važno da se utvrdi model informacionog sistema i odrede informacioni i distributivni kanali. Izbor izvođača radova i isporučioca opreme. Bez obzira na izabrani način realizacije Projekta u analizi realizacije Projekta mora se utvrditi način izbora izvođača radova i isporučioca opreme. Ovo podrazumijeva da se izabere generalni izvođač radova ili glavni izvođač, ili izvođači pojedinih radova. Pri tome moraju se obuhvatiti sve aktivnosti, i to: - istražni radovi; - projektovanje, tj. definisanje Projekta; - izvođenje građevinskih, instalaterskih i zanatskih radova; - isporuka opreme; - montaža opreme; - vršenje stalnog stručnog nadzora; - vršenje ostalih usluga i dr. Drugim riječima, za sve aktivnosti koje ne namjerava izvršavati sam investitor, treba izabrati izvršioca tih aktivnosti. Izbor izvođača radova i isporučioca opreme investitor može izvršiti na jedan od sledećih načina koji su najviše prisutni u praksi i teoriji: javnim nadmetanjem, prikupljanjem ponuda, neposrednom pogodbom ili na poseban način. 50 U studiji opravdanosti treba analizirati sva četiri načina i predložiti optimalno rješenje koje će garantovati da će biti izabrani najbolji izvođači radova i isporučioci opreme i koji će sve aktivnosti izvršavati u skladu sa usvojenom dinamikom. U ovom dijelu studije opravdanosti treba analizirati predmet i sadržaj ponude, tj. način ugovaranja radova sa izabranim izvođačem i isporučiocem opreme. Analizom treba obuhvatiti tri moguća slučaja, tj.:

- da je predmet i sadržaj ponude definisan opisom, pozicijama radova i crtežima i da se od ponuđača traže odgovori na konkretna pitanja i jedinične cijene za pojedine radove (obračun po jediničnim cijenama), ili - da je predmet i sadržaj ponude definisan opisom, specifikacijama i crtežima ili samo funkcionalnim, tehničkim i ekonomskim parametrima, i da se od ponuđača traže odgovori na konkretna pitanja i ukupna cijena za sve radove koji su predmet ponude (obračun po sistemu "ključ u ruke"); - kombinacijom pomenuta dva slučaja što je moguće kod Projekata koji imaju više različitih objekata (proizvodni, administrativni, skladišni i dr.). Analizom treba ukazati na sve prednosti i mane pojedinog načina i odlučiti se za onaj koji ima najviše prednosti. Ukoliko se prihvati treći način, onda treba specificirati objekte koje treba ugovarati po sistemu "ključ u ruke" i one druge. Treba naglasiti da izbor izvođača radova za sve Projekte koji se finansiraju iz budžeta Republike ili opština, fondova i preduzeća sa većinskim vlasništvom države treba izvršiti u skladu sa Zakonom o javnim nabavkama. Dinamika realizacije Projekta. Dinamikom realizacije Projekta utvrđuje se vremensko trajanje najvažnijih aktivnosti, a time i ukupno trajanje Projekta. Dinamika realizacije Projekta je neophodna sa više aspekata: utvrđivanje roka početka i završetka Projekta, utvrđivanje dinamike ulaganja sredstava, proračun troškova upravljanja Projektom i dr. Dinamika mora biti urađena od strane stručnjaka koji dobro poznaju tehnologiju realizacije odgovarajuće vrste Projekta i metode planiranja. Pri izradi dinamike možemo koristiti jednu od poznatih metoda planiranja: gantogram, ortogonalni plan, ciklogram ili tehniku mrežnog planiranja, što zavisi od vrste građevinskog Projekta. Za većinu Projekata je najpovoljnije primijeniti tehniku mrežnog planiranja kojom se, između ostalog, definišu međuzavisnosti pojedinih aktivnosti i utvrđuje kritični put, a prikladna je za primjenu računara. Pravilan izbor reprezentativnih aktivnosti, proračun njihovog trajanja i definisanje njihovih međusobnih aktivnosti su veoma bitni elementi svakog dinamičkog plana. Pri izboru karakterističnih aktivnosti, između ostalog, moraju se uzeti u obzir i sljedeće grupe aktivnosti: - donošenje odgovarajućih odluka, - priprema podataka za lokaciju; - obezbjeđenje finansijskih sredstava; - izrada tehničke dokumentacije; - rješavanje imovinsko-pravnih odnosa; - obezbjeđenje dozvola i saglasnosti; - priprema ugovorne dokumentacije (tendera) za izbor izvođača radova, isporučioca i montažera opreme; - izbor izvođača radova (izvršioca); - izbor isporučioca opreme; - uvođenje izvođača radova u posao; - izvršenje pripremnih radova; - izvršenje prethodnih radova; - izvršenje glavnih radova;

- isporuka opreme; 51 - školovanje kadrova; - montaža opreme; - probna proizvodnja; - tehnički pregled objekta; - dobijenje upotrebne dozvole i - konačan obračun i primopredaja objekta. Za svaku od ovih grupa treba izabrati po nekoliko aktivnosti (kod izvršenja radova svakako više) i na bazi toga uraditi definitivnu listu aktivnosti za koje treba izračunati trajanje i utvrditi međusobne odnose na osnovu čega se može uraditi dinamički plan. Svaki veći Projekat ima niz objekata pa je sve ove aktivnosti potrebno analizirati po objektima i zbirno za cio Projekat. Medjuzavisnost aktivnosti nije teško utvrditi, jer one proizilaze iz tehnološkog slijeda odvijanja pojedinih od njih. Medjutim, teže je odrediti trajanje pojedinih aktivnosti, jer ne postoje normativi i pravila koja ovo određuju. Zbog toga se koriste podaci o već izgrađenim objektima i baza podataka sa kojima treba da raspolažu svi autori studija opravdanosti. Nakon izrade dinamike realizacije Projekta, treba uraditi dinamičke planove finansijskih sredstava i to: - dinamiku ulaganja po namjeni, - dinamiku ukupnih ulaganja. 7.2.9 Ekonomsko - finansijska analiza Analizom tržišta, lokacije, tehnološko-tehničkih parametara, realizacije Projekta i zaštite životne sredine utvrdili smo sve fizičke veličine potrebne za realizaciju Projekta. U ekonomsko-finansijskoj analizi sve ove fizičke veličine, uz primjenu odgovarajućih cijena, svode se na finansijske veličine. Time sve aktivnosti dobijaju zajednički imenitelj - vrijednost, što omogućava njihovo zbrajanje, uporedjivanje, analiziranje i donošenje odgovarajućih zaključaka. Sve fizičke veličine su jednoznačno određene, dok su jedinične cijene stvar procjene i proračuna. Zbog toga utvrđivanju jediničnih cijena, koje korespondiraju fizičkim veličinama, treba posvetiti posebnu pažnju. Treba naglasiti da se svi proračuni finansijskih veličina u studiji opravdanosti vrše, po pravilu, na osnovu stalnih cijena. Osnovna struktura ekonomsko-finansijske analize u studiji opravdanosti podrazumijeva izradu informacione osnove koju sačinjavaju: - investicije u stalna sredstva; - investicije u obrtna sredstva; - izvori finansiranja i obaveza prema njima; - obračun troškova proizvodnje i formiranje ukupnog prihoda; - bilans uspjeha; - bilans stanja; - finansijski tok Projekta; - ekonomski tok Projekta; - društveni tok Projekta.

Ekonomsko-finansijska analiza treba, na bazi navedene informacione osnove, da omogući preglednu, kvalitativnu, kvantitativnu, argumentovanu i pouzdanu analizu svih relevantnih faktora za ocjenu efikasnosti investicionog Projekta. Investicije u stalna (osnovna) sredstva. Stalna sredstva su dio ukupnih sredstava koja se u konkretnoj aktivnosti trajno koriste, postepeno troše, a služe kao faktor procesa proizvodnje i mogu se koristiti više godina. U finansijskom smislu investicije u stalna sredstva dvostruko djeluju na Projekat. S jedne strane to je osnovni 52 investicioni trošak, a sa druge strane služe za obračun amortizacije koja predstavlja fiksni trošak. U osnovi sva stalna sredstva možemo podjeliti u tri osnovne grupe, i to: - zemljište, građevinski objekti i infrastruktura; - oprema i - druga ulaganja u stalna (osnovna) sredstva. Vrijednost zemljišta se može utvrditi na osnovu površina iz analize lokacije i tržišnih cijena nabavke i uređenja zemljišta. U tehnološko-tehničkoj analizi utvrđena je predračunska vrijednost objekata i infrastrukture pri čemu su korišćene fizičke veličine iz projektnih rješenja i tržišne cijene za ove radove. Oprema je količinski i po karakteristikama specificirana u tehnološko-tehničkoj analizi. Nabavna vrijednost opreme utvrđuje se na osnovu: - prodajne cijene proizvođača; - troškova transporta; - troškova carina i ostalih uvoznih troškova; - troškova montaže; - troškova osiguranja i - ostalih troškova, ako ih ima. Pod drugim ulaganjima u stalna sredstva podrazumijevaju se: - ulaganja u materijalna prava: "know-how", licence, patenti, modeli, uzorci, tehnološko-tehnička dokumentacija i dr.; - osnivačka ulaganja: studije i istrage, otkupi i odštete, osposobljavanje radnika, izrada investiciono-tehničke dokumentacije, troškovi upravljanja Projektom, osiguranja, doprinosi, interkalarne kamate, drugi troškovi kredita i dr.; - ostala ulaganja: knjige, časopisi, slike, skulpture i dr. Troškovi drugih ulaganja u stalna sredstva utvrđuju se na bazi planiranih aktivnosti, obima i cijena utvrđenih na osnovu ponuda, proračuna i tržišnih uslova. Radi bolje preglednosti tabelarno treba uraditi pregled troškova za pojedina ulaganja, i to: Pregled investicionih troškova za otkup zemljišta, građevinske objekte i infrastrukturu, sa dinamikom ulaganja po godinama. U ovom pregledu treba navesti sve građevinske objekte i objekte infrastrukture sa priključcima, a troškove iskazati po pojedinim godinama realizacije i ukupno. Treba naglasiti da se svi ovi objekti moraju posebno iskazati u dinamičkom planu izvršenja radova, jer se u protivnom ne bi mogli utvrditi troškovi po pojedinim godinama.

Na kraju treba dodati nepredviđene radove, sredstva za razlike u cijeni (klizna skala) i izračunati ukupno i po godinama. Pregled investicionih troškova za opremu. U ovom pregledu treba navesti opremu po specifikaciji koja se mora poklapati sa specifikacijom iz tehnološke dokumentacije. Isto tako, treba navesti broj komada, valutu, cijenu po komadu, fakturnu vrijednost, carinu, transport, osiguranje, montažu, ostalo i ukupno, kao i uvozni režim. Na kraju treba dati određene iznose za nepredviđenu opremu i razlike u cijeni, i ukupno u domicilnoj i stranoj valuti, kao i sveukupno. Dinamika ulaganja finansijskih sredstava u opremu. U dinamici treba navesti specifikaciju opreme saglasno specifikaciji iz tehnološke dokumentacije (prvo domaća, a zatim uvozna oprema) i na kraju pozicija "nepredviđeno". Troškove treba iskazati po godinama i ukupno. Na kraju treba dati određen iznos za nepredviđenu opremu i razlike u cijenama, i sveukupno u domicilnoj i stranoj valuti. Pregled investicionih troškova i dinamika drugih ulaganja u osnovna sredstva. U ovom pregledu treba specificirati sve vrste troškova (materijalna prava, osnivačka 53 ulaganja, ostala ulaganja), a troškove iskazati po godinama i ukupno. Na kraju treba dati određen iznos za nepredviđena ulaganja i razlike u cijeni i sveukupno. Dinamika plaćanja se radi na osnovu podataka iz navedenih pregleda, s tim što se struktura prilagodi kasnijem korišćenju uz sažimanje nekih pozicija. Na osnovu rečenog struktura dinamike plaćanja mogla bi da izgleda ovako: - studije i istrage; - dozvole i saglasnosti; - nabavka i uređenje zemljišta; - investiciono-tehnička dokumentacija; - građevinski radovi; - domaća oprema; - uvozna oprema; - carina, transport i ostali troškovi uvozne opreme; - "know-how", licence i dr.; - montaža domaće opreme; - montaža uvozne opreme; - upravljanje Projektom; - školovanje radnika; - osiguranje u periodu građenja; - provizija banaka; - porast cijena u toku građenja (posebno po svim elementima troškova); - nepredviđene aktivnosti; - ostalo; - interkalarne kamate; - sveukupno stalna sredstva. Ukupne troškove po ovoj strukturi treba rasporediti po godinama izgradnje, pri čemu se koriste podaci iz pomenutih pregleda. Pri tome treba naglasiti da se ova dinamika ne može poklapati sa dinamikom ulaganja koja je urađena na bazi dinamike realizacije Projekta. Ovo zbog toga što dinamika plaćanja zavisi od uslova koje postavljaju izvođači radova i isporučioci opreme (avansiranje, kreditiranje i dr.uslovi).

Zbog toga je veoma važno poznavati ove uslove i uobičajenu praksu kako bi se dinamika plaćanja što realnije uradila. Dinamika plaćanja je veoma važna radi utvrđivanja strukture i dinamike izvora finansiranja. Zbog toga, na kraju ovog poglavlja, treba uraditi pregled potrebnih finansijskih izvora stalnih sredstava. Pregled se obično radi tabelarno i u njemu se sredstva iskazuju u domicilnoj i stranoj valuti, prema stalnim cijenama. U tabeli se iskazuje vrsta izvora (domicilna, strana valuta), po godinama realizacije Projekta i ukupno. Na kraju se, preračunato u domicilnoj valuti, daju sveukupna sredstva. Investicije u obrtna sredstva. Obrtna sredstva su dio investicija koja su neophodna za nesmetano funkcionisanje Projekta u vrijeme njegove redovne proizvodnje. Iako se ova ulaganja vrše neposredno prije početka redovne proizvodnje potrebno ih je blagovremeno planirati, tj. predvidjeti u studiji opravdanosti. Na veličinu trajnih obrtnih sredstava utiče iznos ukupnih investicija, a na efikasnost investicionog Projekta u mnogome utiče vrijeme koje je potrebno da se u potpunosti završi reprodukcioni ciklus koji obuhvata sve aktivnosti od pripreme proizvodnje, preko same proizvodnje pa do razmjene i potrošnje. Zbog toga je, da bi realno planirali obrtna sredstva, potrebno izvršiti analizu reprodukcionog ciklusa. To je u stvari potrebno da bi se mogao izračunati koeficijent obrta obrtnih sredstava, jer on direktno zavisi od vremena zadržavanja pojedinih vrsta obrtnih sredstava u reprodukcionom ciklusu. S tim u vezi treba procijeniti koliko vremena protekne od jedne do druge faze i koliki je broj vezivanja pojedinih faktora proizvodnje, na ulaznoj i 54 izlaznoj strani reprodukcionog lanca, i u samoj proizvodnji, kako bi se mogao izračunati koeficijent obrta obrtnih sredstava. Radi realnog utvrđivanja visine trajnih obrtnih sredstava potrebno je, pored fizičkih veličina iz tehnološko-tehničke analize i analize tržišta, posjedovati i finansijske informacije koje su vezane za plaćanja i potraživanja. Da bi se pravilno izvršio proračun obrtnih sredstava potrebno je raspolagati sa velikim brojem informacija, među kojima su najvažnije: godišnja vrijednost sirovina, repromaterijala, energije, sitnog inventara i rezervnih djelova; godišnji iznos amortizacije; godišnji iznos plata; godišnja vrijednost proizvodnje u toku i vrijednost gotovih proizvoda na zalihi; godišnja vrijednost potraživanja od kupaca; godišnje obaveze po raznim osnovama; godišnje obaveze prema dobavljačima, godišnji iznos prometa na žiro računu i dr. Obračun trajnih obrtnih sredstava najbolje je izvršiti tabelarno. U tabele se upisuju vrste obrtnih sredstava (zaliha sirovina i repromaterijala, zalihe nedovršene proizvodnje, zalihe gotovih proizvoda, sredstva na žiro-računu, potraživanja, dobavljači, amortizacija, razne obaveze, potrebna sredstva i sl.), ukupne godišnje potrebe, broj dana vezivanja, koeficijent obrta, potrebna obrtna sredstva i dr. U posebnoj tabeli treba prikazati potrebna obrtna sredstva po godinama vijeka trajanja Projekta. Izvori finansiranja investicije i obaveze prema njima. Izbor izvora finansiranja investicije je veoma važan korak u izradi studije opravdanosti, ne samo sa aspekta zatvaranja konstrukcije finansiranja, nego i sa aspekta finansijskih obaveza koje iz njega proističu. Zbog toga izboru izvora finansiranja i uslovima koje se tim

povodom javljaju treba posvetiti posebnu pažnju. Osnovno pravilo u zatvaranju konstrukcije finansiranja je izjednačavanje veličine izvora finansiranja sa veličinom ulaganja. Pri tome moraju se poštovati dinamički plan izgradnje, dinamika ulaganja i dinamika plaćanja, odnosno korišćenja izvora finansiranja. Konstrukciju finansiranja možemo smatrati završenom kada su nam poznati: izvori finansiranja, cijena izvora, raspoloživost izvora, namjena korišćenih izvora i očekivana rentabilnost ulaganja. Od svih ovih faktora najmanje je poznata očekivana rentabilnost ulaganja. Zbog toga utvrđivanje konačne konstrukcije finansiranja treba obaviti u najmanje dva koraka: preliminarni izbor finansiranja u toku pripreme studije opravdanosti i konačni nakon ocjene studije opravdanosti. Inače, cijena izvora je najvažniji faktor o kome se mora posebno voditi računa, tj. težiti da se minimiziraju troškovi izvora finansiranja. Na osnovu definisane strukture izvora, cijene izvora i ostalih potrebnih i relevantnih faktora izračunavaju se finansijske obaveze. U tom cilju moraju se znati: iznos kredita, rok otplate, kamatna stopa, interkalarna kamatna stopa, ostale obaveze, tj. troškove kredita, dinamika i način otplate, stopa inflacije i dr. Izvori finansiranja i obaveze prema njima prikazuju se tabelarno kroz nekoliko tabela. - Pregled potrebnih sredstava (domicilna i strana valuta) za finansiranje investicija gdje se navodi struktura sredstava (stalna sredstva, obrtna sredstva, ostali izdaci), ukupni iznos sredstava po strukturi i iznosi po godinama realizacije Projekta. - Pregled strukture i dinamike korišćenja izvora finansiranja gdje se navodi struktura izvora (sopstvena sredstva, zajednička ulaganja sa domaćim partnerima, zajednička ulaganja sa inopartnerima, krediti, ostali izvori), vrijednost (u domicilnoj i stranoj valuti), učešće pojedinih izvora u ukupnoj vrijednosti i ukupno po godinama korišćenja sredstava. - Pregled uslova korišćenja finansijskih izvora gdje se kod korišćenja kredita navodi: vrsta obaveze (domaći krediti, inostrani krediti, zajednička domaća i inostrana ulaganja na kreditnoj osnovi), iznose kredita u stalnim cijenama, kamatne stope, rok otplate, način vraćanja. Posebno se treba 55 uraditi pregled uslova zajedničkog ulaganja sredstava domaćih i inostranih partnera na principima podjele dobiti, gdje treba navesti izvor (saulagače), iznose u domicilnoj ili u stranoj valuti, u stalnim cijenama i ugovorene uslove. Isto tako, posebno treba uraditi pregled ostalih troškova i uslova po kreditima, gdje treba navesti vrstu troškova (interkalarne kamate, provizije za garanciju, komitentne i menadžment troškove), osnovicu za plaćanje (u domicilnoj ili stranoj valuti), stopu i iznos. - Pregled otplate kredita, gdje se navodi razdoblje otplate, ostatak duga, otplata glavnice, kamata i anuiteta. - Pregled strukture i dinamika kreditnih obaveza koji se radi na bazi pregleda otplate kredita i dinamičkog pregleda po godinama, a sadrži: strukturu obaveza (krediti-domicilne i strane valutne obaveze), valutna plaćanja i iznose po godinama otplate.

- Pregled strukture i dinamike ostalih obaveza po kreditima koji sadrži: strukturu obaveza (interkalarne kamate, garancije, komitentne i menadžment troškove), valutna plaćanja i iznose po godinama otplata. - Pregled formiranja i raspodjele zajedničke dobiti ako je vršeno zajedničko ulaganje u smislu učešća u njoj. Pregled sadrži: strukturu (ukupan prihod, materijalni i ostali troškovi, amortizacija, bruto plate, ostale obaveze, zajednička dobit, obaveze prema ulagačima, dio za investitora) i iznose po godinama vijeka Projekta. - Pregled - rekapitulacija ukupnih investicionih troškova i izvora finansiranja u stalnim cijenama, koji je potreban radi utvrđivanja rentabilnosti investicionog Projekta, a koji sadrži: strukturu investicionih troškova i izvora finansiranja, stalna sredstva, obrtna sredstva, ostali izdaci, troškovi kredita, ukupno sopstvena sredstva, zajednička ulaganja domaća i inostrana, krediti, ostali izvori, ukupni troškovi i troškovi po godinama realizacije projekta. - Pregled - rekapitulacija ukupnih investicionih troškova i izvora finansiranja u tekućim cijenama, koji ima isti sadržaj kao onaj iz prethodne alineje, s tim što je izražen u tekućim cijenama. Tekuće cijene se dobijaju ako se iznosi po godinama iz prethodne alineje, povećaju za očekivani porast cijena u pojedinim godinama. Ovo se odnosi na ukupnu strukturu kako investicionih troškova tako i izvora finansiranja. Podaci iz ovog pregleda koriste se za konačno utvrđivanje potrebnih izvora za finansiranje Projekta i za analizu likvidnosti u vrijeme realizacije Projekta. Obračun troškova proizvodnje i formiranje ukupnog prihoda. U prethodnom dijelu obračunata su potrebna investiciona sredstva za finansiranje stalnih (obrtnih) sredstava. Medjutim, za utvrđivanje ukupnih investicionih troškova i potrebnih ukupnih finansijskih sredstava potrebno je utvrditi i vrijednost potrebnih obrtnih sredstava, što je moguće uraditi tek nakon obračuna troškova proizvodnje. Tehnološki kapacitet prilagodjen prodajnim mogućnostima je osnov za proračun proizvodnih troškova. Poznato je da se u prvim godinama proizvodnje, zbog proizvodnih, tehničkih i prodajnih problema, ne postiže puno korišćenje kapaciteta. Zbog toga prilikom planiranja troškova i ukupnog prihoda to treba imati u vidu. Zato je najrealnije troškove i ukupan prihod planirati za godinu u kojoj se očekuje normalno korišćenje kapaciteta. U ovom dijelu ekonomsko-finansijske analize treba prikazati: - obračun materijalnih i ostalih troškova proizvodnje; - obračun amortizacije; - obračun plata i - obračun ukupnog prihoda. 56 Obračun materijalnih i ostalih troškova proizvodnje. Za obračun materijalnih i ostalih troškova poslovanja koriste se prikupljeni podaci u dijelu tehnološko-tehničke analize, analize lokacije, analize tržišta, zaštite životne sredine, organizacionih i ostalih uslova proizvodnje. Pod materijalnim i ostalim troškovima poslovanja podrazumijevamo: utrošene

sirovine i materijal, utrošenu energiju, investiciono održavanje, proizvodne i neproizvodne usluge, troškove razvoja, fiksne i varijabilne troškove i druge troškove proizvodnje i poslovanja. Strukturu i visinu materijalnih i ostalih troškova proizvodnje i poslovanja, radi preglednosti, treba uraditi tabelarno. Troškovi se obračunavaju u domicilnoj i stranoj valuti, a na kraju se svode na stalne cijene u domicilnoj valuti. Obračun amortizacije. Amortizacija je jedan od najvećih fiksnih troškova u strukturi ukupnih troškova u vrijeme eksploatacije investicionog Projekta. Obračun amortizacije vrši se na osnovu nabavne vrijednosti osnovnih sredstava i zakonskih stopa amortizacije, tj. otpisa osnovnih sredstava. Amortizaciju je najjednostavnije obračunati tabelarno, pri čemu je potrebno prikazati strukturu osnovnih sredstava, nabavne vrijednosti istih, godišnje stope amortizacije, eventualnu dodatnu stopu amortizacije (zbog rada u više smjena), iznose amortizacije po godinama vijeka trajanja Projekta i na kraju ostatak vrijednosti osnovnih sredstava, jer ona imaju i poslije otpisa neku tržišnu vrijednost. Ako se kod nekog Projekta pojedini objekti postepeno puštaju u rad, o tome treba voditi računa pri obračunu amortizacije, tj. amortizaciju za te objekte i opremu obračunati od dana puštanja u rad. Obračun plata. Osnov za obračun troškova plata čine broj i kvalifikaciona struktura radnika u procesu proizvodnje, u pratećim djelatnostima i na upravnim i administrativnim poslovima, i cijena, tj. visina plata po pojedinim kvalifikacijama. Visina plata može se uzeti u iznosu prosjeka za grupaciju ili sličnu djelatnost. Obračun treba izvršiti tabelarno gdje treba navesti kvalifikacionu strukturu radnika, broj radnika, visinu mjesečne plate, doprinose, ukupni iznos plata za mjesec i ukupni iznos plata za godinu. Obračun ukupnog prihoda. Ukupan prihod investicionog Projekta je zbir vrijednosti prodatih proizvoda i usluga na domaćem i inostranom tržištu. Osnov za utvrđivanje ukupnog prihoda je količina plasmana na domaćem i inostranom tržištu i odgovarajuće cijene na prodajnom tržištu. Ranije je rečeno da pri formiranju cijena za inostrano tržište treba uzeti u obzir i eventualne subvencije i izvozne premije, što može biti od značaja za ukupan prihod. Ukupan pregled fizičkog i vrijednosnog obima prodaje za ekonomski vijek trajanja Projekta treba dati u tabelarnom pregledu. U pregledu treba izdvojiti prodaju na domaćem i inostranom tržištu, prikazati njihove vrijednosti, a posebno istaći subvencije i izvozne premije. Sve treba prikazati po godinama za ekonomski vijek Projekta. Uz ovo treba prikazati i eventualne vanredne prihode, prihode od finansiranja i kapitalne dobitke, ako se predvidjaju. Bilans uspjeha. U skladu sa svim do sada proračunatim elementima, a saglasno važećim zakonskim propisima, treba uraditi bilans uspjeha za sve godine ekonomskog vijeka Projekta. Bilans uspjeha treba uraditi tabelarno, pri čemu voditi računa da budu obrađ ene sve stavke prihoda i rashoda. Prihodi mogu biti: - Poslovni prihodi: prihodi od prodaje na domaćem i inostranom tržištu, od subvencija, dotacija, regresa, kompenzacije, povraćaj dažbina po osnovu

prodaje i drugi prihodi od prodaje i javni prihodi. 57 - Prihodi od finansiranja: iz odnosa sa povezanim preduzećima, od kamata, od pozitivne kursne razlike, od pozitivne razlike revalorizacije i od ostalih prihoda od finansiranja. - Vanredni prihodi i - Kapitalni dobici. Zbrajanjem svih ovih prihoda dobija se ukupan prihod u dotičnoj godini proizvodnje. Rashodi mogu biti: Poslovni rashodi - materijalni troškovi i amortizacija: troškovi materijala, energije, rezervnih djelova i sitnog inventara; usluge sa karakterom materijalnih troškova; ukalkulisana rezervisanja materijalnih troškova, amortizacija i revalorizacija amortizacije i smanjena amortizacija na teret kapitala; - nematerijalni troškovi: ukalkulisani nematerijalni troškovi; ostala lična primanja; ukalkulisani porezi i doprinosi neovisni od dobiti i ukalkulisana rezervisanja nematerijalnih troškova; - ukalkulisane bruto plate: ukalkulisane bruto plate i ukalkulisane bruto naknade zarada; - javni rashodi; - smanjenje vrijednosti zaliha nedovršene proizvodnje i gotovih proizvoda; - povećanje vrijednosti zaliha nedovršene proizvodnje i gotovih proizvoda; - nabavna vrijednost prodate robe i materijala: nabavna vrijednost prodate robe, nabavna vrijednost prodatog materijala, rezervnih djelova i sitnog materijala i rezervisanje po osnovu roba. Rashodi finansiranja: rashodi finansiranja iz odnosa sa povezanim preduzećima; kamate; negativne kursne razlike; smanjenje vrijednosti dugoročnih finansijskih ulaganja; ostali rashodi finansiranja i pokriće negativne razlike valorizacije. Vanredni rashodi: vanredni materijalni rashodi i vanredni nematerijalni rashodi. Kapitalni gubici. Zbrajanjem svih ovih rashoda dobijaju se ukupni rashodi za dotičnu godinu proizvodnje. Ako od ukupnog prihoda oduzmemo ukupne rashode, dobićemo dobit od koje treba oduzeti porez i doprinose na dobit u skladu sa zakonskim propisima, poslije čega se dobija dobit za rasporedjivanje - neto prihod. Ako su ukupni rashodi veći od ukupnih prihoda, znači da bi se u dotičnoj godini ostvario gubitak što bi bilo znak za preispitivanje bilansa uspjeha i uopšte opravdanosti realizacije Projekta. Bilans stanja. Bilans stanja treba uraditi na bazi do sada dobijenih i izračunatih elemenata i prilagoditi ga formi koja odgovara zakonskim propisima koji

važe u vrijeme izrade studije opravdanosti. Bilans stanja ima dva osnovna dijela, i to: - aktivu i - pasivu. U dijelu Aktiva treba prikazati a) Upisani a neuplaćeni kapital; b) Stalna sredstva: - nematerijalna ulaganja; 58 - materijalna ulaganja: zemljište, građevinski objekti, oprema, ostala sredstva rada, materijalna ulaganja u pripremi, avansi za materijalna ulaganja i sl. - dugoročna finansijska ulaganja: ulaganja u povezana preduzeća, uložena sredstva u banke, ostala uložena sredstva, dati depoziti i kaucije, ulaganja u hartije od vrijednosti, krediti dati u zemlji, krediti dati u inostranstvu, ostala dugoročna poslovna ulaganja i sopstvena učešća. a) Obrtna sredstva: - zalihe: materijal i rezervni djelovi, sitan inventar, proizvodnja, proizvodi i roba; - kratkoročna potraživanja iz poslovanja: avansi, depoziti, kaucije, kupci u zemlji, kupci u inostranstvu, potraživanja iz zajedničkog poslovanja od povezanih preduzeća, iz specifičnih poslova i razna druga potraživanja; - kratkoročna finansijska ulaganja: u povezana preduzeća, u banke, uložena sredstva, krediti u zemlji, krediti u inostranstvu, ostala kratkoročna finansijska potraživanja; - ostala kratkoročna potraživanja: od državnih institucija, od drugih institucija, od radnika, razna potraživanja; - hartije od vrijednosti i novčana sredstva. a) Aktivna vremenska razgraničenja c) Poslovna sredstva (a+b+c+d) d) Gubitak iznad trajnog kapitala e) Poslovna aktiva (e-f) f) Vanposlovna aktiva: - sredstva zajedničke potrošnje za potrebe stanovanja: stanovi i stambene zgrade, pribavljanje stanova i stambenih zgrada, potraživanja za prodate društvene stanove, krediti za stambenu izgradnju, ostala potraživanja po osnovu zajedničke potrošnje za potrebe stanovanja; - sredstva zajedničke potrošnje za druge potrebe; - ostala vanposlovna sredstva. i) Ukupna aktiva (g+h) j) Vanbilansna aktiva. U dijelu Pasiva treba prikazati: a) Trajni kapital: - osnovni kapital: društveni kapital (početni društveni kapital, društveni

kapital iz rezultata, ostali društveni kapital), dioničarski kapital (dioničarska glavnica, povećanje vrijednosti dionica), trajni ulozi (domaćih lica, stranih lica, zadružni kapital), kapital inokosnog vlasnika; - rezerve: zakonske, statutarne, slobodne i revalorizacione rezerve; - nerasporedjena dobit: iz ranijih godina i iz tekuće godine; - nepokriveni gubitak do visine kapitala: gubitak ranijih i tekuće godine; b) Dugoročna rezervisanja: paušalno odmjereno rezervisanje za pokriće dubioznih potraživanja, ostala dugoročna rezervisanja; c) Dugoročne obaveze: obaveze prema povezanim preduzećima, oročena ulaganja domaćih lica, oročena ulaganja stranih lica, krediti od banaka u zemlji, ostali krediti u zemlji, krediti u inostranstvu, prodate obveznice, ostale dugoročne obaveze; d) Kratkoročne obaveze: - kratkoročne obaveze iz poslovanja (avansi, depoziti i kaucije); dobavljači (u zemlji i inostranstvu), za nefakturisanu robu i usluge, 59 instrumenti plaćanja i hartije od vrijednosti, kratkoročne obaveze iz zajedničkog poslovanja, obaveze za zarade; - kratkoročne finansijske obaveze: obaveze prema povezanim preduzećima, obaveze za udružena i uložena sredstva, krediti od banaka u zemlji, ostali krediti u zemlji, krediti u inostranstvu, ostale kratkoročne finansijske obaveze; - ostale kratkoročne obaveze: obaveze za poreze, doprinose i dažbine, ostale obaveze i razne obaveze e) Pasivna vremenska razgraničenja; f) Poslovna pasiva (a+b+c+d+e); g) Vanposlovna pasiva: - izvori zajedničke potrošnje za potrebe stanovanja: fond za potrebe stanovanja, obaveze za udružena sredstva za potrebe stanovanja, druge obaveze za potrebe stanovanja; - izvori zajedničke potrošnje za druge potrebe; - izvori ostalih vanposlovnih sredstava; h) Ukupna pasiva (f+g); i) Vanbilansna pasiva. 7.2.10 Ocjena studije opravdanosti Obrađivač je dužan da uradi ocjenu studije opravdanosti na osnovu koje treba da pripremi decidirani predlog naručiocu. Ocjena studije opravdanosti mora sadržati: - Finansijsku (komercijalnu) ocjenu, tj. pokazatelje efikasnosti i opremljenosti (statička ocjena); ocjenu neto sadašnje vrijednosti, jediničnu neto sadašnju vrijednost, internu stopu rentabilnosti i rokove vraćanja (dinamička ocjena) i ocjenu likvidnosti. - Društvenu ocjenu, tj. društvenu neto sadašnju vrijednost; ekonomsku stopu prinosa; učinak na zaposlenost; diskontovani neto devizni efekat; kvantitativne pokazatelje i Cost-Benefit analizu. - Ocjenu u uslovima neizvjesnosti, tj. metod praga rentabilnosti

Projekta (statička ocjena), analizu osjetljivosti i analizu vjerovatnoće (dinamička ocjena). 7.2.11 Zaključak Obrađivač studije je dužan da na kraju uradi zaključak analize i da zaključnu ocjenu Projekta. Ovo podrazumijeva da obrađivač: - uradi, u vidu rezimea, zaključne ocjene po svim djelovima studije opravdanosti; - ukaže na elemente neizvjesnosti i rizika; - ukaže na elemente zaštite životne sredine; - predloži mjere koje investitor treba da preduzme u smislu tehnološkotehnič ke i organizacione izvodljivosit; - da predloži mjere koje investitor treba da preduzme da bi se naredne aktivnosti uspješno odvijale; - dã decidiranu ocjenu Projekta, tj. zaključak o opravdanosti investiranja i nastavka rada ili odustajanja od narednih aktivnosti. 60 7.3 Revizija studije opravdanosti Revizijom studije opravdanosti treba da se utvrdi da li su svi elementi studije realno koncipirani, tj. da se potvrdi ili ospori njena kompletnost i realnost. Postupak revizije treba da slijedi sadržaj i postupak iz urađene studije opravdanosti, što ne znači da treba ponavljati analitičko-istraživački postupak, već utvrditi njegov sadržaj, obuhvatnost, potpunost, realnost izvršenih proračuna i drugih relevantnih pokazatelja koji su bitni za donošenje ispravne investicione odluke. Revizija treba da se zasniva na stručnoj i dokumentacionoj osnovi. Izvještaj o reviziji studije opravdanosti, pored obaveznih zakonskih priloga koji su uobičajeni kod revizije i tehničke kontrole dokumentacije, između ostalog treba da sadrži: (1) Provjeru opisa objekta sa prikazom idejnog projekta, odnosno provjeru tehnološko-tehničke analize, pri čemu posebnu pažnju obratiti na: tehnološka rješenja; tehnička rješenja objekata i infrastrukture; proizvodni program; inpute; kvalitet izrađene dokumentacije sa aspekta tehnologije, tehničkih propisa i standarda, procjene broja radnika, potrošnje energije, predračuna troškova i sl. (2) Provjeru razvojnih mogućnosti investitora, pri čemu se analizira ukupni poslovni bonitet investitora koji je značajan za uspješnu realizaciju investicionog Projekta. U okviru provjere posebnu pažnju treba obratiti na kadrovski potencijal investitora i tom prilikom dati kvalitativnu i kvantitativnu ocjenu o sposobnosti i spremnosti stručnjaka investitora da uspješno realizuje planirani Projekat. Provjerom treba obuhvatiti i potrebu realizacije Projekta, pri čemu posebnu pažnju obratiti na elemente, koji prema procjeni sastavljača studije opravdanosti, predstavljaju osnov za realizaciju Projekta (3) Provjeru realnosti rezultata u analizi tržišta, pri čemu posebno provjeriti tržište prodaje, a posebno tržište nabavke. Treba provjeriti kako domaće tako i inostrano tržište i to sa aspekta tražnje, ponude i cijena.

(4) Provjeru prostornih i lokacijskih aspekata (analize lokacije), pri čemu posebnu pažnju obratiti na blizinu sirovina, postojeću infrastrukturu, raspoloživost radne snage, zaštitu životne sredine, seizmičnost područja i sl. (5) Provjeru analize zaštite životne sredine i zaštite na radu, pri čemu posebnu pažnju obratiti na zaštitu od zagađivanja i od elementarnih i prirodnih nepogoda. (6) Provjeru sa organizacionih i kadrovskih aspekata. (7) Provjeru analize izvodljivosti i dinamike realizacije Projekta sa aspekata upravljanja i principa za izbor izvršioca. (8) Provjeru ekonomsko-finansijske analize, posebno sa aspekata realnosti cijena i visine investicija, izvora finansiranja i obaveza prema njima i obračuna ukupnog prihoda, bilansa uspjeha i bilansa stanja. (9) Provjeru finansijske, društvene i ocjene u uslovima neizvjesnosti Projekta. Provjeru studije opravdanosti može vršiti kompetentna i osposobljena projektantska organizacija ili stručna komisija koju formira investitor. Provjera se mora povjeriti kompetentnim stručnjacima bez obzira da li je vrši neka institucija ili komisija. Rezultat provjere, tj. predlog investitoru, koji mora biti saopšten u vidu izvještaja, može biti: - da studiju opravdanosti prihvati bez primjedbi (što je vrlo rijedak slučaj); - da studiju opravdanosti prihvati sa primjedbama koje treba okloniti u narednoj fazi, tj. u fazi definisanja projekta; 61 - da studiju opravdanosti povrati obrađivaču na doradu, što pretpostavlja da se ponovo izvrši provjera ili - da se studija opravdanosti odbije, zbog nekvalitetne izrade. Ako je studija opravdanosti dobro urađena, što mora biti potvrdjeno i provjerom, i ako ukazuje da nije svrsishodno nastaviti sa daljnjim aktivnostima, investitor će donijeti takvu odluku. 7.4 Odluka o prihvatanju studije opravdanosti Ako se studijom opravdanosti dokaže opravdanost investiranja, investitor donosi odluku o njenom prihvatanju. Odluka treba da sadrži osnovne pokazatelje iz studije opravdanosti, a posebno podatke o: - prihvatanju lokacije; - prihvatanju tehnološko-tehničkih rješenja; - visini finansijskih sredstava, njihovim izvorima i uslovima korišćenja istih; - načinu upravljanja Projektom; - načinu izbora pojedinih izvršioca; - dinamici realizacije Projekta; - mjerama i zadacima koje treba preduzeti i izvršiti da bi proces investiranja tekao normalnim tokom. 7.5 Obezbjeđenje finansijskih sredstava

Na osnovu odluke o prihvatanju studije opravdanosti pristupa se obezbjeđenju finansijskih sredstava potrebnih za realizaciju Projekta. Ovo pretpostavlja: - donošenje odluke o ulaganju sopstvenih sredstava investitora i - zaključivanje ugovora sa finansijerima ili drugim ulagačima sredstava (zajedničko ulaganje i sl.). Visina sredstava i uslovi pod kojima se obezbjeđuju (kamate, rokovi otplate i sl.) moraju biti u skladu sa opredjeljenjima iz studije opravdanosti. Ukoliko se ne mogu sredstva obezbjediti po uslovima iz studije opravdanosti, onda treba ponovo preispitati opravdanost investiranja. Obezbjeđenjem finansijskih sredstava smatra se da je faza koncipiranja završena i da su stvoreni uslovi da se pređe na sljedeću fazu - na fazu definisanja Projekta, tj. izradu tehničke dokumentacije. 62 8.DEFINISANJE PROJEKTA (IZRADA TEHNIČKE DOKUMENTACIJE) Ova faza, s jedne strane, predstavlja konkretizovanje postavki faze koncipiranja Projekta kroz određena tehnička rješenja, a s druge strane, treba da stvori uslove za fazu realizacije. Izrada tehničke dokumentacije-projektovanje predstavlja veoma složen i značajan proces u kome se, primjenom naučnih i stručnih dostignuća, definišu tehnološko-tehnička rješenja, sa izobiljem detalja koji su neophodni za materijalizaciju zamisli investitora, tj. za realizaciju investicionog Projekta. Tehnička dokumentacija je elaborat u kome se tehnički razrađuju tehnološka, proizvodna, eksploataciona, ekološka i ekonomska koncepcija investicionog Projekta i daju tehnička rješenja za njegovu realizaciju. Radi stvaranja uslova za realizaciju treće faze, tj. realizaciju Projekta, potrebno je uraditi i razraditi, između ostalog, sljedeću tehničku i ostalu dokumentaciju: - projekte tehnološkog dijela; - projekte arhitektonskog i građevinskog dijela; - projekte opreme; - projekte instalacija i uređaja; - projekte infrastrukture; - projekte obrazovanja kadrova; - projekte obezbjeđenja sirovina, polufabrikata i elemenata; - dinamiku realizacije; - organizaciju proizvodnog procesa; - ostala dokumenta koja su nužna radi uspješne realizacije treće faze; - ostale projekte i dokumenta. Potrebno je navesti da i ova faza ima veliki uticaj na ukupne troškove projekta (25%) što se vidi iz dijagrama na slici 4. S obzirom da se radi o veoma kreativnom poslu, za realizaciju zadataka iz ove faze treba angažovati veoma stručne izvršioce odgovarajućih zanimanja. U ovoj fazi je veoma važno koristiti što više kompjutersku tehniku, što umnogome olakšava posao, a veoma mnogo utiče na kvalitet tehničke dokumentacije i omogućava

eventualne izmjene bez velikog angažovanja. Poznato je da se danas veliki broj tehničke dokumentacije u potpunosti izrađuje korišćenjem kompjuterske tehnike, bez obzira na njen obim i njenu složenost. Tehnička dokumentacija se, bez obzira na vrstu objekata, može izrađivati na bazi algoritma na kome je prikazana cjelokupna procedura od izrade idejnog do izvođačkog projekta (Slika 6.) 63 INVESTITOR davanje potrebnih podloga PROJ EKTANT izrada idejnog projekta KOMISIJ A revizija odluka investitora PROJ EKTANT izrada glavnog projekta KOMISIJ A tehnička kontrola odluka investitora da da popravak popravak B A - završetak faze koncipiranja projekta ISPORUČILAC TEHNOLOGIJ E tehnološke podloge ISPORUČILAC OPREME podaci o opremi saglasnost nadležnih organa PROJ EKTANT izrada izvođ ačkog projekta da popravak ISPORUČILAC OPREME davanje saglasnosti KOMISIJ A tehnička kontrola odluka investitora prelazak na fazu realizacije Slika 6. Algoritam definisanja Projekta 8.1 Uslovi za izradu tehničke dokumentacije

Tehnička i ostala dokumentacija treba da ispunjava sve tehničke i ostale uslove koji garantuju nesmetano korišćenje objekta. Među njima su najvažniji: - Stabilnost i trajnost objekta, tj. objekat mora biti stabilan u cjelini i u svakom njegovom dijelu i elementu. Isto tako, građenjem i korišćenjem objekta ne smiju se ugroziti: stabilnost susjednih objekata, tlo, vodotoci, 64 saobraćajnice, instalacije, životna sredina i dr. Objekat mora biti projektovan i izgrađen tako da njegova trajnost i upotrebljivost odgovaraju namjeni za koju je izgrađen. - Zaštita od zemljotresa mora biti obezbijeđena u svemu prema propisima i dostignućima nauke, kako u toku tako i nakon izgradnje. U svim slučajevima treba postići cilj, tj. treba seizmički rizik svesti na prihvatljivi nivo. - Zaštita od elementarnih i drugih nepogoda mora biti obezbijeđena u skladu sa tehničkim i ostalim propisima. Posebno treba obratiti pažnju na zaštitu od: klizanja terena, poplava, udara groma, indukovane seizmičnosti od vještačkih jezera i drugih nepogoda. - Zaštita od požara i eksplozija mora obezbijediti zaštitu od nastajanja i širenja požara i eksplozija i njihovo efikasno gašenje i spašavanje ljudi i materijalnih dobara. - Zaštita od korozije i sličnih dejstava pretpostavlja projekovanje, građ enje i korišćenje objekta na način koji će sve djelove objekta zaštititi od korozije, površinskih i podzemnih voda, vlage, agresivnih sastojaka tla, vode i vazduha, štetnih hemikalija, pare, temperaturnih promjena i drugih nepovoljnih dejstava. - Toplotna zaštita mora biti u skladu sa klimatskim uslovima, uslovima lokacije i namjenom objekta sa ciljem da se smanji gubitak toplote na najmanju moguću mjeru, odnosno spriječi zagrijavanje prostorija usljed spoljnjeg uticaja. - Zaštita od buke mora se tako uraditi da objekat bude zaštićen od unutrašnje i spoljne buke, a okolina od buke koja nastaje u objektu usljed tehnoloških ili drugih razloga. - Zaštita od vibracija podrazumijeva takav način projektovanja i građenja koji će smanjiti vibracije i njihovo prenošenje na najmanju moguću mjeru, tj. na propisima dozvoljeni nivo. - Zaštita javnih interesa ostvaruje se poštovanjem uslova propisanih od strane državnih organa i organizacija. To znači da se prije ili tokom izrade tehničke dokumentacije moraju pribaviti i poštovati sljedeći uslovi: - urbanističko-tehnički uslovi, - saobraćajni uslovi, - telekomunikacioni uslovi, - energetski uslovi, - uslovi zaštite životne sredine, - vodoprivredni uslovi, - sanitarni uslovi, - uslovi zaštite na radu,

- uslovi zaštite spomenika kulture, - uslovi zaštite prirode i nacionalnih parkova, - uslovi zaštite šuma, poljoprivrednog zemljišta i dr., - uslovi za pristup invalidnih lica, - uslovi priključaka na postojeću infrastrukturu (vodovod, kanalizacija, uređaji za prečišćavanje, elektrika, telekomunikacija i sl.), - uslovi odbrane zemlje. Koje će od ovih uslova biti potrebno obezbijediti zavisi od vrste objekta, lokacije i dr. 65 Tehnički i ostali uslovi propisuju se od strane nadležnih državnih ili opštinskih organa i organizacija, a veliki dio njih se nalazi u tehničkim i ostalim propisima. 8.2 Osnove za izradu tehničke dokumentacije Osnove za izradu tehničke dokumentacije čine: - studija opravdanosti; - rješenje o lokaciji; - podloge i podaci; - projektni zadatak; - studije i istrage; - propisi (opšti i tehnički) i standardi. 8.2.1 Studija opravdanosti Studija opravdanosti je, kao što je rečeno u poglavlju 7.2 tehno-ekonomski elaborat kojim se utvrđuje ekonomska i opšta opravdanost ulaganja finansijskih sredstava i analiziraju tehnološki, tehnički, ekonomski i drugi uslovi za realizaciju investicionog Projekta. 8.2.2 Rješenje o lokaciji Rješenje o lokaciji izdaje republički ili opštinski organ uprave nadležan za poslove uređenja prostora. Rješenje o lokaciji za izgradnju objekta izdaje se na osnovu prostornog plana (Republike, regiona, jedinice lokalne samouprave, područja posebne namjene, detaljnog prostornog plana) i urbanističkih planova (generalni, plan naselja, detaljni i urbanistički projekat). Lokacija je urbanistička parcela, odnosno prostor na kome treba da se izgradi objekat, tj. da se prostor privede namjeni predviđenoj prostornim,odnosno urbanističkim planom. Nadležni republički organ za uređenje prostora izdaje rješenje o lokaciji za sve objekte kojima se prostor privodi namjeni, tj. za sve specifične objekte od interesa za Republiku, kao što su 80: - objekti bazne i hemijske industrije, crne i obojene metalurgije; - objekti za proizvodnju celuloze i papira; - objekti za preradu kože i krzna; - objekti u kojima se proizvode i skladište opasne materije i slični objekti i postrojenja koja bi svojim radom mogla ugrožavati životnu sredinu;

- stanice i postrojenja za uskladištenje i pretakanje goriva motornih vozila; - željezničke pruge javnog saobraćaja; - postrojenja na tečni i naftni gas; - auto-putevi, magistralni i regionalni putevi, tuneli dužine preko 50 metara; - luke kapaciteta prijema i otpreme robe preko 500.000 tona; - aerodromi; - hidroelektrane i termoelektrane snage 10 MW i više; - visoke brane i akumulacije ispunjene vodom, jalovinom ili pepelom za koje je propisano tehničko osmatranje; - dalekovodi i trafostanice napona 110 kV i više i rasklopna postrojenja od 110 kV i više; 66 - magistralni plinovodi i naftovodi; - međuregionalni i regionalni objekti vodosnabdijevanja; - uređaji za prečišćavanje otpadnih voda za gradska naselja; - međuregionalni i regionalni kanalizacioni sistemi; - tranzitne i glavne telefonsko-telegrafske centrale i u njima pripadajuća postrojenja i veze između tih centrala; - objekti od posebnog interesa za odbranu zemlje; - radio difuzne stanice i radio relejni sistemi; - objekti u kojima se skuplja veći broj lica (pozorište, bioskopske, fiskulturne, izložbene i slične dvorane), vjerski objekti, fakulteti, instituti i škole, bolnice, stadioni, višeetažne robne i slične kuće, hoteli, poslovne i stambene zgrade preko 1000 m2 i sa više od četiri nadzemne etaže; - primarne infrastrukturne mreže gradova; - silosi zapremine 500 m3 i više; mostovi raspona 15 m i više; - hale raspona 15 m i više, konstrukcije sistema ljuske, prednapregnute i spregnute konstrukcije i kupole; - sanitarne deponije otpadaka i postrojenja za tretman čvrstog i opasnog otpada; - industrijske klanice, kafilerije i slični objekti; - sistemi i objekti koji se grade na teritoriji dvije ili više jedinica lokalne samouprave. Nadležni opštinski organ za poslove uređenja prostora i/ili građevinarstva izdaje rješenje o lokaciji za sve ostale objekte, tj. za one koji nijesu pobrojani u prethodnom stavu. Rješenje o lokaciji sadrži: podatke o investitoru, orijentacioni gabarit objekta, vrstu i namjenu objekta, kao i druge podatke od značaja za izradu tehničke dokumentacije. Rješenje prestaje da važi ukoliko se u roku od 12 mjeseci ne zatraži građevinska dozvola. Rješenju o lokaciji se kao prilog prilažu urbanističko - tehnički uslovi. Urbanističko-tehnički uslovi sadrže: namjenu objekta, situaciju terena sa granicama urbanističke parcele; građevinsku i regulacionu liniju; orijentacionu horizontalnu osnovu objekta; nivelacione kote, vrste materijala za spoljnu obradu; vrstu materijala za krovni pokrivač; orijentaciju objekta u odnosu na strane svijeta; meteorološle podatke; podatke o nosivosti tla; podatke o nivou podzemnih voda;

podatke o seizmičnosti; uslove za zaštitu životne sredine; slobodne površine; priključenja na saobraćajnice; uslove za priključke na komunalnu infrastrukturu; uslove za zaštitu od elementarnih nepogoda; uslove za uređene urbanističke parcele i druge uslove koji mogu biti specifični za predmetnu lokaciju. Urbanističko-tehnički uslovi za izgradnju puteva moraju sadržavati i uslove za priključak ili za: ukrštanje sa drugim putevima; prelaz preko ili ispod željezničkih pruga; izgradnju pratećih objekata (motela, restorana, benzinskih pumpi, servisa, WCa, parkirališta, signalizacije, veza i sl.), zaštitu kulturne baštine, ambijentalnih vrijednosti i dr. 8.2.3 Podloge i podaci Podloge i podaci za izradu tehničke dokumentacije moraju biti detaljnije od onih koje smo imali kod izrade studije opravdanosti. Pod podlogama i podacima podrazumijevamo: - geodetske podloge, - geotehnički elaborat, - hidrološke podloge, - klimatsko-meteorološke podloge, - seizmološke podloge, 67 - podloge za priključke. Geodetske podloge, u analognom (grafičkom, fotos) i/ili digitalnom obliku čine: topografske i pregledne karte, geodetski planovi, geodetski planovi terena i objekata na njemu, geodetski planovi podzemnih instalacija ("Katastar podzemnih instalacija"), grafički i/ili numerički podaci o profilima terena i/ili objekata, podaci o katastru zemljišta i nepokretnosti, i dr. Geodetske podloge moraju biti ažurne, tj. u vrijeme njihovog korišćenja na njima moraju biti ucrtani svi izgrađeni objekti, instalacije i sve promjene konfiguracije terena ako ih je bilo. Geodetske podloge su nezamenljive za izradu tehničke dokumentacije za sve objekte koji se grade na novim lokalitetima ili rekonstruišu, a posebno za one koji zauzimaju veće površine (saobraćajnice, melioracije, aerodromi i dr.). Sadržaj geodetskih podloga zavisi od njihove namjene, tj. vrste objekta za koje se pripremaju. U cilju pravilne izrade geodetskih podloga potrebno je uraditi projektni zadatak kojim treba definisati: - naziv i vrstu objekta; - investitora; - namjenu geodetskih podloga; - vrste i strukturu geodetskih podloga; - metode i elemente za izradu geodetskih podloga (terenska snimanja primjenom savremenih sredstava, aviosnimci), tačnost kartiranja, ekvidistance, koordinatni sistem (državni ili separatni), operativni poligon, način objeležavanja, boje, brojevi, opis obilježavanja, kote, koordinate, način predstavljanja terena i objekata i dr.; - obuhvat snimanja na poprečnim profilima (sa tačno definisanim profilom), objekte, instalacije, potporne zidove, visoke i strme zasjeke, šahtove, ograde, zasade, zidove, priključke infrastrukture i dr.;

- način obrade i prezentacije geodetskih podloga: formate, razmjere, boje, pakovanje, broj primjeraka u digitalnom i fizičkom formatu i sl.; - propise kojih se obrađivač mora pridržavati; - sve ostalo specifično i značajno za dotičnu vrstu objekta. Projektni zadatak i geodetske podloge moraju biti urađene u skladu sa propisima, pravilnicima, standardima i normativima koji regulišu ovu oblast. Projektni zadatak i geodetske podloge podliježu reviziji od strane komisije koju imenuje investitor. Geotehničke podloge čine geološke i geomehaničke karte i blok dijagrami koji sadrže istorijske podatke i podatke o bušotinama. Podloge treba da omoguće pun uvid u mehaniku tla i mehaniku stijena sa aspekta nosivosti i stabilnosti zemljanih i stijenskih masa. Podloge treba da pruže pun uvid terena na kojemu će se objekat graditi i terena sa kojih će se eksploatisati lokalni prirodni materijal (kamen, šljunak, pijesak, materijal za nasipanje i dr.). Isto tako treba da obuhvate i područja za izradu pristupnih puteva, privremenog gradilišta i naselja. Geološke podloge, potrebne za izradu investiciono tehničke dokumentacije, rade se kao: - geotehnički izvještaj za izradu generalnih projekata, odnosno idejnih rješenja i idjenih projekata, i kao - elaborat za izradu glavnih i izvođačkih projekata. Geotehnički izvještaj i elaborat su nezamjenljivi dokumenti za izradu tehničke odkumentacije za većinu investicionih objekata, a naročito za objekte hidrogradnje i objekte saobraćaja. Najčešće su u primjeni sledeće metode istraživanja: - analiza raspoloživih: geoloških, inženjerskogeoloških i seizmičkih karata i druge dokumenatacije; 68 - rekognosciranje terena; - fotogeološka analiza aviosnimaka; - detaljna geološka i inženjerskogeološka kartiranja terena; - terenski istražni radovi: istražno bušenje, istražni iskopi, geofizička ispitivanja i sl.; - analiza geotehničkih uslova tla na osnovu izvršenih terenskih istražnih radova (bušotine, raskopi, šahtovi, geofizika i sl.) i - laboratorijska ispitivanja uzoraka čvrstih stijena i tla. Izvještaj i Elaborat o geotehničkim istraživanjima najčešće sadrže: - opšte podatke; - tekstualni dio; - zaključak; - preporuke projektantu; - grafičku dokumentaciju i - dokumentacionu osnovu. Geotehnički izvještaj i elaborat o geotehničkim istraživanjima se rade na osnovu odgovarajućih projektnih zadataka. Projektni zadaci, izvještaj i elaborat moraju biti u skladu sa važećom regulativom, tj. propisima, pravilnicima, standardima i normativima koji regulišu ovu oblast.

Projektni zadaci, geotehnički izvještaj i elaborat podliježu reviziji od strane komisije koju imenuje investitor. Hidrološke podloge čine hidrološke karte koje sadrže istorijske podatke i odgovarajuća mjerenja. Podloge treba da omoguće pun uvid u stanje podzemnih voda i o kretanju i trajanju podzemnih voda i vodostaja. Hidrološki podaci imaju posebnu važnost ako se radi o objektima koji se grade u riječnim tokovima, u kojim slučajevima je potrebno da se donese odluka o usvajanju kriterijuma za preduzimanje mjera zaštite. Obim i sadržaj podataka u mnogome zavisi od vrste objekta za koji se podloge pripremaju, pa se u tom smislu trebaju i pripremiti. Klimatsko-meteorološke (hidrometeorološke) podloge čine skup klimatsko-meteoroloških istorijskih podataka i odgovarajućih mjerenja. Podloge moraju da sadrže podatke o klimatskom režimu na dotičnom području (kiša, snijeg, magla, vjetar, temperatura vazduha, vode, zemljišta i dr.). Veoma je važno da podloge sadrže dužinu trajanja pojedinih pojava, kolike su maksimalne, minimalne i srednje vrijednosti tih pojava. Kod vjetra je veoma važno dati podatke o dominantnim vjetrovima sa ružom vjetrova. Seizmološke podloge čine geofizički i inženjerijsko-seizmološki istorijski podaci i odgovarajuća mjerenja. Od značaja su i podaci o interakciji terena i elemenata građevinske konstrukcije koji se dobijaju na osnovu odgovarajućih istraživanja i mjerenja. Pored korišćenja podataka iz seizmološke karte zemlje, za sve značajnije objekte, treba uraditi karte mikroseizmičke rejonizacije sa svim podacima koji su od značaja za proračun konstrukcija. Podloge za priključke predstavljaju osnove i uslove za priključak na postojeću infrastrukturu: putevi, vodovod, kanalizacija, elektrika, PTT instalacije i dr. U podlogama moraju biti dati svi tehnički i ostali uslovi. 8.2.4 Projektni zadatak Projektni zadatak je osnovni dokument koji definiše osnovne elemente i tehničke uslove na osnovu kojih se izrađuje tehnička dokumentacija. Projektni zadatak u osnovi mora imati sljedeći sadržaj: - ciljeve i svrhu izrade tehničke dokumentacije; - opšte podatke o investitoru (naručiocu); - osnovne podatke o objektu, lokaciji, okruženju i dr.; 69 - strukturu, odnosno fazu ili faze izrade tehničke dokumentacije: podloge, i/ili generalni projekat ili idejno rješenje, i/ili idejni, i/ili glavni i/ili, izvođ ački, i/ili projekat izvedenog stanja; - područje istraživanja radi izrade tehničke i ostale dokumentacije; - osnove za izradu tehničke dokumentacije sa naznakom vrste, obrađivača, autora, vremena izrade i dr.; - uslove za izradu dokumentacije sa naznakom vrste, organa i organizacije koji ih izdaju, i/ili tehničke i opšte propise iz kojih se mogu obezbijediti; - posebne uslove kojih se projektant mora pridržavati u pogledu primjene materijala i konstrukcije (zbog tehnoloških i drugih razloga), diskrecije (odbrana zemlje, zaštita određenih prava) i drugih razloga; - sadržaj dokumentacije, po fazama, koja treba da se uradi ili priloži, prema sljedećem:

- opšta dokumentacija (rješenje, licence, ovlašćenja, izjave i dr.,za organizaciju i autore projekta); - projektni zadatak; - uslove nadležnih organa i organizacija; - tekstualna dokumentacija: tehnički izvještaj sa analizom: podloga, uslova, propisa, tehničkih i ostalih rješenja i uslova za implementaciju projekta; predmjer sa opisom radova; opšti uslovi za izvođenje radova; predračun radova i sl.; - numerička dokumentacija (statički i dinamički proračuni), numerika kod objekata saobraćaja, razna dimenzionisanja, proračuni i dr., zavisno od vrste objekta i faze i vrste projekta; - grafička dokumentacija: situacije, šeme, osnove, poprečni i uzdužni presjeci i profili, detalji i dr.; - prateći projekti: projekat tehničkih mjera zaštite životne sredine; osmatranje tla i objekta u toku građenja i eksploatacije; skele; organizacije i tehnologije građenja i dr.; - prateći elaborati: procjena uticaja objekta na životnu sredinu; program ispitivanja objekta, prilog o zaštiti na radu, elaborat o zaštiti od požara i dr.; - ostali projekti i elaborati. Ovdje je dat sadržaj tehničke dokumentacije za slučaj arhitektonskih i građ evinski projekata. Po istom postupku, sa nešto izmijenjenom strukturom, može se uraditi i sadržaj projekta instalacija i sl. Na kraju projektnog zadatka moraju se dati uslovi obrade pojedine faze tehničke dokumentacije: - obrada u analognoj ili digitalnoj formi (moguća i naznaka programa); - formati crteža; - vrsta i način pakovanja i povezivanja; - sadržaj i boja spoljnjeg omota (korica); - broj primjeraka u fizičkom i digitalnom obliku. Projektni zadatak se radi za svaki objekat posebno, bez obzira koliko objekata ima Projekat. Projektni zadatak mora biti urađen u skladu sa važećim propisima, pravilnicima, standardima i normativima koji važe za predmetnu vrstu tehničke dokumentacije. Projektni zadatak podliježe reviziji komisije koju imenuje investitor. 8.2.5 Studije i istrage Ovdje se misli na studije i istrage van onih na osnovu kojih su urađene podloge i podaci, a odnose se na specifične studije i istrage za pojedine vrste objekata koji mogu predstavljati opasnost po okolinu ili mogu značajno uticati na promjenu klime ili 70 režim života u okruženju (izgradnja visokih brana, hemijske industrije, vojnih objekata, deponije otpadaka). 8.2.6 Propisi i standardi Propisi i standardi su osnov za izradu tehničke dokumentacije za izgradnju objekata na područjima za koja ti propisi i standardi važe. Sve zemlje propisuju odgovarajuće norme kojih se investitori, projektanti i izvođači radova moraju pridržavati. Isto tako, postoje međunarodni i domicilni standardi kojih se svi učesnici u realizaciji

investicionih Projekata moraju pridržavati. Detaljnije o svim propisima (građevinskoj regulativi) biće govora u nastavku. Sve osnove za izradu tehničke dokumentacije obezbjeđuje investitor. Medjutim, zavisno od načina organizovanja investitora (o čemu će kasnije biti rijeći), on može izradu pojedinih studija i podloga povjeriti projektantu ili nekom drugom izvršiocu. Treba naglasiti da, bez obzira ko bude pribavljao ili izrađivao pojedine osnove ili studije, one treba da glase na investitora (Rješenje o lokaciji, Urbanističko-tehnički uslovi, Projektni zadatak, Studija opravdanosti i dr.). 8.3 Faze tehničke dokumentacije Kod svih vrsta građevinskih objekata, bez obzira da li se radi o objektima visokogradnje, niskogradnje ili hidrogradnje, u principu, imamo pet faza tehničke dokumentacije - projekata 80: - generalni projekat, ili idejno rješenje - idejni projekat, - glavni projekat, - izvođački projekat i - projekat izvedenog stanja (objekta). Generalni projekat ili idejno rješenje predstavlja tehnološko-tehničku i ekonomsku razradu koncepcije za izgradnju nekog objekta. Generalnim projektom odnosno idejnim rješenjem se razrađuju i utvrđuju: - mikrolokacija objekta; - tehnološko-tehnička koncepcija; - funkcionalna rješenja (prostorna dispozicija, spratnost, etapnost izgradnje, osnove, podužni i poprečni presjeci i dr.); - moguća varijantna rješenja sa aspekta uklapanja u prostor; - moguća varijantna arhitektonska, konstruktivna, instalaciona i druga rješenja; - moguća varijantna rješenja sa aspekta uklapanja u prirodne uslove; - procjene uticaja zahvata na životnu sredinu; - elementi zaštite prirodnih i nepokretnih kulturnih dobara; - elementi zaštite od požara i eksplozija; - vrste upotrijebljenih materijala i način njihove obrade; - osnovni ekonomski pokazatelji; - analiza uporednih pokazatelja (tehnoloških, tehničkih i ekonomskih) i predlog optimalnog rješenja. Generalni projekat, odnosno idejno rješenje predstavlja tehnološko-tehničku osnovu za izradu prethodne studije opravdanosti. Oni se po pravilu rade u dvije ili više varijanti.. 71 Idejni projekat predstavlja daljnju razradu tehnološko-tehničke koncepcije definisane kroz generalni projekat ili idejno rješenje. Cilj izrade idejnog projekta je da se utvrdi optimalno tehničko rješenje sa stanovišta tehnoloških, funkcionalnih, ekonomskih i ostalih zahtjeva. Idejni projekat se najčešće radi u dvije ili više varijanti, što zavisi od vrste objekta i želje da se istraže bolja rješenja. Idejni projekat sadrži naročito podatke o 80:

- mikrolokaciji objekta sa instalacijama i opremom; - tehničko-tehnološkim i eksploatacionim karakteristikama objekta; - preliminarnom proračunu stabilnosti i sigurnosti objekta; - tehničko-tehnološkim i organizacionim elementima građenja objekta; - mjerama za sprečavanje ili smanjenje negativnih uticaja zahvata na životnu sredinu i zaštitu od požara i eksplozija; - idejnom rješenju infrastrukture; - uporednoj analizi varijantnih arhitektonskih, konstruktivnih i građevinskih rješenja sa stanovišta svojstva lokacije i tla, funkcionalnosti, stabilnosti, procjene uticaja zahvata na životnu sredinu, prirodnim i nepokretnim kulturnim dobrima, racionalnosti izgradnje i eksploatacije, visine troškova izgradnje, transporta, održavanja, obezbjeđenja energije i drugih troškova. Idejni projekat predstavlja osnovu za izradu studije opravdanosti. Glavni projekat predstavlja detaljnu razradu svih elemenata tehničke dokumentacije kroz koje se razrađuju tehnološka, arhitektonska, konstruktivna i instalaterska rješenja i dokazuje stabilnost objekta, prema usvojenoj optimalnoj varijanti iz idejnog projekta. Glavni projekat sadrži sve elemente i parametre za izbor optimalne tehnologije građenja, za proračun cijene koštanja i za utvrđivanje potreba energije za njegovu normalnu upotrebu, odnosno korišćenje. Glavni projekat sadrži naročito 80: - dopunske istražne radove; - razradu tehnološko-tehničkih i eksploatacionih karakteristika objekta sa opremom i instalacijama; - arhitektonska, odnosno građevinska rješenja, proračun stabilnosti i sigurnosti objekta i proračune iz oblasti građevinske fizike; - tehnološko-tehnička i organizaciona rješenja za građenje objekta; - razradu priključaka objekta na odgovarajuću saobraćajnu i drugu infrastrukturu i uređenje slobodnih površina; - tehnička rješenja za zaštitu objekata i susjednih objekata od požara i eksplozija i druga tehnička rješenja zaštite; - razradu mjera za sprečavanje ili smanjenje negativnih uticaja zahvata na životnu sredinu; - troškove izgradnje i održavanja objekta; - geodetsko-tehničku dokumentaciju za građenje i osmatranje objekta. Glavni projekat za nadogradnju objekta, pored pobrojane dokumentacije, sadrži i analizu uslova nadogradnje kojom se potvrđuje da: - nadogradnja do predviđene visine neće ugrožavati objekat, kao i susjedne objekte; - nadogradnja neće pogoršati upotrebljivost pojedinih djelova objekta za svrhe kojima služe i druge uslove koiršćenja objekta; - objekat po dovršenoj nadogradnji kao cjelina zadovoljava zahtjeve stabilnosti, sigurnosti i savremene uslove korišćenja. Glavni projekat za izvođenje radova na pretvaranju zajedničkih djelova objekta u stambeni, odnosno poslovni prostor, pored navedene dokumentacije sadrži i sljedeće dokaze: - da je pretvaranje moguće po propisanim tehničkim uslovima za izgradnju

stanova; 72 - da pretvaranje neće uticati na stabilnost objekta i susjednih objekata; - da pretvaranje neće pogoršati upotrebljivost pojedinih djelova objekta i uslove njegovog korišćenja. Glavni projekat služi za dobijanje građevinske dozvole. Izvođački projekat izrađuje se za potrebe izvođenja radova. Njime se razrađuju detalji za izvođenje građevinskih, zanatskih i instalaterskih radova obuhvaćenih glavnim projektom (detalji: oplate, armature, izolacija, podova, zidnih obloga, dimnjaka, fasade, radova od kamena, ivičnjaka, kolovozne konstrukcije, odvodnjavanja, stolarije, bravarije i dr.). Projekat izvedenog objekta je projekat koji predstavlja realnu sliku izvedenog objekta, tj. sadrži sve izmjene i dopune koje su prihvaćene i realizovane u toku izvođenja radova - građenja. On predstavlja osnovu za izradu građevinske knjige, a samim tim i za konačan obračun između investitora i izvođača radova. Projekat izvedenog stanja služi za eksploataciju i održavanje objekta. Pored toga, on služi i za eventualnu dogradnju, rekonstrukciju i sanaciju, pa zbog toga mora biti kompletan i sadržavati sve elemente glavnog projekta, tj. tekstualne, numeričke i grafičke djelove. Uz projekat izvedenog stanja treba da se čuvaju i ostali značajni elementi dokumentacije koja je vođena tokom građenja, kao što su: građevinski dnevnici, građ evinska knjiga, elaborat o kontroli kvaliteta, zapisnici o pregledu skrivenih radova, zapisnici o raznim probama, konačan obračun i sl. Zbog ovoga ovaj projekat se često naziva "arhivski projekat". Uz projekat izvedenog objekta obavezno se nalazi i projekat podzemnih instalacija (što se posebno odnosi na infrastrukturne projekte i objekte). Takođe, uz ovaj projekat se prilažu i svi prospekti, deklaracije i uputstva za korišćenje ugrađene opreme. Projektni zadatak za izradu projekta izvedenog objekta definiše se u okviru ugovornih obaveza investitora i izvođača radova. Generalni, idejni i glavni projekat radi projektant tehničke dokumentacije. Izvođ ački projekat i projekat izvedenog stanja radi projektant ili izvođač radova, što zavisi od volje investitora i ugovorenih obaveza između ovih subjekata. 8.4 Sadržaj tehničke dokumentacije Sadržaj tehničke dokumentacije u mnogome zavisi od vrste objekata. Zbog toga objekti niskogradnje neće imati isti sadržaj kao, na primjer, objekat nekog proizvodnog ili zdravstvenog objekta. Ipak, načelno govoreći, tehnička dokumentacija, bez obzira na vrstu objekta, mora da sadrži: - opštu dokumentaciju o projektu, - projektni zadatak, - tekstualnu dokumentaciju, - proračune i numeriku, - grafičku dokumentaciju, - studije, analize i elaborate. 8.4.1 Opšta dokumentacija o

projektu Opšta dokumentacija o projektu, bez obzira na fazu dokumentacije i vrstu objekta, treba da sadrži: - podatke o nazivu objekta, lokaciji i mjestu građenja, 73 - podatke o nazivu investitora, njegovom sjedištu i adresi, - podatke o zaključenom ugovoru o izradi dokumentacije, - rješenje o registraciji projektanta, a ako je propisima predviđeno i o njegovoj licenci, kao dokaz da je registrovan, odnosno licenciran za izradu odnosne vrste tehničke dokumentacije, - rješenje o imenovanju vodećeg i odgovornog projektanta i projektanata pojedinih vrsta i faza tehničke dokumentacije, - dokaz - ovlašćenje da vodeći i odgovorni projektanti ispunjavaju zakonske uslove da mogu izrađivati odnosnu vrstu tehničke dokumentacije, - rješenje o lokaciji sa urbanističko-tehničkim uslovima, - prethodne uslove od nadležnih organa i organizacija kojima se propisuju pojedini uslovi koje tehnička dokumentacija mora da zadovolji (vidi poglavlje 8.1), - zajedničku izjavu vodećeg i odgovornih projektanata o usaglašenosti pojedinih faza i/ili vrsta tehničke dokumentacije, - izvještaj o izvršenoj reviziji ili tehničkoj kontroli dokumentacije (zavisno od faze projekta) u skladu sa važećim propisima, - saglasnost nadležnih organa i organizacija na tehnička i ostala rješenja kojim se potvrđuje da su ispunjeni njihovi ranije dati uslovi, - dokaz o postupanju po eventualnim primjedbama, predlozima i sugestijama komisije za reviziju, odnosno tehničku kontrolu dokumentacije i nadležnih organa i organizacija koje su izdale prethodne uslove, - dokaz o nostrifikaciji, u skladu sa propisima, tehničke dokumentacije ako je izrađena u inostranstvu, - druge dokaze, ako su propisani za pojedinu vrstu objekta ili za pojedine radove, - urbanističku saglasnost i - saglasnost investitora na tehničku dokumentaciju. 8.4.2 Projektni zadatak Projektni zadatak čini dio tehničke dokumentacije bez obzira na njenu vrstu i vrstu objekta. Projektni zadatak se prilaže tehničkoj dokumentaciji u izvornom obliku (najbolje kao fotokopija). Ovdje se prilažu i eventualne izmjene i dopune projektnog zadatka koje su učinjene u toku izrade dokumentacije. 8.4.3 Tekstualna dokumentacija Tekstualna dokumentacija o objektu bez obzira na fazu dokumentacije i vrstu objekta treba da sadrži: - tehnički izvještaj kojim se obrazlažu usvojena tehnološko-tehnička rješenja; funkcija objekta; razlozi primjene pojedinih materijala; estetski, ekološki, ekonomski i ostali aspekti primijenjeni prilikom izrade tehničke dokumentacije. Isto tako obrazlažu se pojedina rješenja primijenjena na

bazi studija i podloga, opštih i tehničkih propisa, te normativa i standarda koji se odnose na tu vrstu objekata i radova. Tehnički izvještaj se radi posebno za svaku fazu i vrstu tehničke dokumentacije; - predmjer radova koji mora da sadrži tehničke i ostale uslove izvođenja pojedinih vrsta radova, detaljan opis svih vrsta radova, dokaznice mjera i ukupnu količinu za svaku vrstu rada; - tehničke uslove za izvođenje radova koji se rade posebno po vrstama radova i treba da sadrže: vrstu rada; vrstu i kvalitet materijala, opreme i uređaja; kvalitet izrade; metode i tehnologiju izvršenja radova; vrstu 74 ispitivanja i/ili testiranja; način i metode mjerenja i obračunavanja radi plaćanja; eventualne alternative i opcije i tehničke propise i standarde koji se odnose na radove i materijale, i sl.; - predračun radova koji sadrži kratak opis rada (sa pozivom na poziciju u predmjeru), jediničnu cijenu i ukupnu cijenu za svaku vrstu rada i sveukupnu cijenu za sve radove na dotičnom objektu. 8.4.4 Proračuni i numerika Proračuni i numerika su različiti kod raznih vrsta objekata. Statički i dinamički proračuni prisutni su kod svih objekata ili djelova pojedinih objekata. Pored statičkih proračuna kod velikog broja objekata imamo jedan ili više sljedećih proračuna: proračun kapaciteta, termički, hidrološki, hidraulički i drugi slični proračuni. Kod mrežnih sistema prisutni su proračuni mreža, pumpnih stanica, trafo stanica, vodovoda, dalekovoda, raznih gubitaka u sistemima i sl. Numerika je neophodna kod svih linijskih, a i ostalih objekata gdje naročito spadaju: geodetske osnove svih objekata, kote elementarnih i detaljnih tačaka, geometrijski parametri, definisani položaj i visinske tačke u XOZZ sistemu i sl. 8.4.5 Grafička dokumentacija Grafička dokumentacija u mnogome zavisi od vrste objekta. Tako za: - objekte visokogradnje grafička dokumentacija uglavnom sadrži: situacioni plan, osnove temelja, osnove svih etaža, osnove krovnih konstrukcija, sve poprečne i podužne presjeke kroz objekat, sve izglede (fasade) objekta, šeme i detalje stolarije, bravarije, limarije i drugih radova; - objekte hidrogradnje grafička dokumentacija uglavnom sadrži: pregledne karte i situacije sa ucrtanim objektima i pojedinim njegovim djelovima, uzdužne i poprečne profile, presjeke i sl. Kod brana i akumulacija grafičku dokumentaciju, između ostalog, čine: pregledna karta sliva, pregledne karte svih varijanti, podužni profil duž akumulacije, krive zapremine i površine akumulacije, grafički prikaz finalnih rezultata vodoprivrednih performansi akumulacije, tehnička rješenja svih razmatranih varijanti brane, druga tehnička rješenja i sl., - objekte saobraćajnica grafička dokumentacija uglavnom sadrži: pregledne karte, normalne poprečne profile, situacioni plan i podužni profil po dionicama, karakteristične i kritične poprečne profile, nivelacioni plan sa detaljima odvodnjavanja i uređenja putnog pojasa, profil zemljanih masa, projekte raskrsnica (denivelisane i površinske), projekte pratećih

sadržaja. Naravno, ovdje su navedeni osnovni sadržaji grafičke dokumentacije, pri čemu treba naglasiti da je sadržaj iste mnogo kompleksniji i u mnogome se razlikuje i unutar pojedine grupe objekata. To se naročito odnosi na objekte hidrogradnje, gdje imamo veliki i raznoliki broj objekata, kao što su: snabdjevanje vodom, odvođenje i prečišćavanje otpadnih voda, navodnjavanje i odvodnjavanje, uređenje riječnih tokova, plovni putevi i pristaništa, brane i akumulacije, hidroenergetski objekti i sl. Isti ili sličan slučaj je i kod saobraćajnica, gdje imamo vangradsku putnu mrežu, gradske saobraćajnice, željezničke pruge, aerodrome. Posebno se mogu tretirati mostovi koji, pored dispozicionih planova i izgleda mosta, treba da sadrže sve osnove, podužne i poprečne presjeke i detalje. Takodje se može posebno govoriti o grafičkoj dokumentaciji za podzemne objekte i tunele koja uglavnom sadrži: dispozicione planove, presjeke, podužni profil, detalje i sl. 75 8.4.6 Studije, analize i elaborati Za pojedinu vrstu objekata i unutar pojedine vrste potrebno je uraditi po jednu ili više studija, analiza ili elaborata. Studije su obično rade kao geomehaničke, hidrološke, režima nanosa kod brana, uticaja otpadnih voda i ostalih materija i gasova na okolinu, zaštite životne sredine, kvaliteta vode, saobraćajne, vrednovanja i dr. Analize se obično rade za potrošnju vode i drugih ulaznih elemenata, zaštite voda od zagađivanja, potrošača energije i vode, postojećih sistema, otpadnih voda, hidrološke o padavinama i oticanjima, klimatsko-meteorološke (temperatura vazduha, vode, zemljišta, vlažnost, vjetrovi, oblačnost, padavine i sl.), opterećenja, raznih potreba, potrošnje i sl. Elaborati se obično rade za geodetske radove, geotehniku, za procjenu uticaja zahvata na životnu sredinu, protivpožarnu zaštitu, za eksproprijaciju, o izvorištima materijala za ugradnju i ostala korišćenja i sl. 8.5 Vrste tehničke dokumentacije Vrste tehničke dokumentacije i njihov sadržaj u svemu zavise od vrste građevinskog objekta. Bilo bi potrebno dosta prostora da se za sve vrste objekata prezentiraju vrste tehničke dokumentacije, pa ćemo se ovom prilikom zadržati samo na objekte visokogradnje. Čak i kod objekata visokogradnje mogu biti različite vrste i sadržaji. Ovdje će se prezentirati najčešće upražnjavana podjela na pojedine vrste, koja se u principu može primjenivati na sve objekte visokogradnje. Na osnovu rečenog tehnička dokumentacija za objekte visokogradnje dijeli se na sljedeće vrste: Tehnološki projekat, kojim se razrađuje tehnologija i tehnološki proces i koji služi kao podloga za izradu sljedeće vrste tehničke dokumentacije. Ovaj projekat se radi za sve proizvodne i uslužne objekte i objekte gdje je tehnologija procesa rada veoma značajna (bolnice, pozorišta, sportske hale, škole i dr.). Arhitektonski projekat, kojim se: definiše položaj, dimenzije, funkcionalnost sa stanovišta tehnoloških i drugih zahtjeva; vrši prostorno oblikovanje; vrši izbor osnovnih građevinskih i materijala za finalnu, unutrašnju i spoljnu obradu; definišu

šeme, detalji i opisi stolarije, bravarije, limarije i opreme koja nije obuhvaćena tehnološkim projektom; propisuju tehnički i ostali uslovi izvođenja radova i utvrđuju količine radova koje treba izvršiti. U okviru arhitektonskog projekta izrađuje se i projekat interijera i eksterijera. Projekat fizike zgrade, kojim se definiše toplotna i zvučna zaštita, zaštita od vode i vlage, zaštita od eventualnih nepovoljnih ili pretjeranih zračenja i/ili osunčenja. Projekat konstrukcije, kojim se vrši izbor konstruktivnog sistema, definišu razne vrste opterećenja i uticaja, vrši statički i dinamički proračun, propisuju tehnički uslovi za izvođenje radova na konstrukciji objekta, izrađuje program probnog opterećenja, izrađuje program održavanja konstrukcije objekta i dr. Projekat vodovoda i kanalizacije, kojim se definiše razmještaj sanitarnih i ostalih uređaja, razvodna mreža vodovoda i kanalizacije (horizontalna, vertikalna, aksonometrijska), prečnici svih cijevi, izlivna mjesta, dužine cijevi i podaci o izradi posebnih vodovodnih i kanalizacionih uređaja ili pomoćnih objekata (hidrofori, prečišćavanja otpadnih voda i sl.). Ovim projektom moraju se definisati svi elementi priključaka na postojeću vodovodnu i kanalizacionu mrežu. Projekat elektroinstalacije, kojim se reguliše snabdjevanje i korišćenje elektroinstalacije jake i slabe struje svih korisnika i potrošača u objektu. Projektom se 76 definišu: dovod od trafostanice do objekta (ili izgradnja trafostanice u objektu), instalacija osvetljenja i motornog razvoda, instalacija slabe struje, uzemljenja, gromobranska zaštita i dr. Projekat termotehničkih instalacija, kojim se reguliše zagrijevanje, kondicioniranje i/ili provjetravanje objekta. Projektom se definišu izvori zagrijavanja, kondicioniranja i provjetravanja, svi razvodi i oprema za zagrijavanje, kondicioniranje i/ili ventiliranje. U pojedinom objektu, zavisno od njegove funkcije i funkcije pojedinih prostorija u njemu, mogu postojati svi ovi sistemi ili komplekstan sistem grijanja i kondicioniranja. Mašinski projekat (oprema), kojim se definišu mašinska oprema, cjevovodi i međusobne veze za potrebe tehnološkog procesa u proizvodnim pogonima ili objektima posebne namjene (bolnice, hoteli i sl.). Ovdje se obično radi o tri vrste opreme, i to: tehnološke (koja je uslovljena tehnologijom), nestandardne (koja se prilagodjava tehnologiji) i standardne. Projektom se definiše: razmještaj opreme, povezivanje u tehnološki proces, kapaciteti, ulazne i izlazne veličine, specifikacije, tehničke karakteristike i dr. Dio ovog projekta čini tehnička dokumentacija proizvođača opreme i postrojenja koja se ugrađuju u objekat. Elektro projekat (oprema), kojim se definiše elektro oprema i elektromotorni razvod za njeno pokretanje, za potrebe tehnološkog procesa u proizvodnim pogonima ili objektima posebne namjene (bolnice, hoteli i sl.). I ovdje se radi o tehnološkoj, nestandardnoj i standardnoj opremi. Projektom se definiše: razmještaj opreme, povezivanje u tehnološki proces, kapaciteti, specifikacije, tehničke karakteristike i sl. Dio ovog projekta čini tehnička dokumentacija proizvođača opreme i postrojenja koja se ugrađuju u objekat. Projekat infrastrukture, kojim se definišu putevi, trotoari, parkirališta,

stajališta, signalizacija, hortikultura, priključci vodovoda, kanalizacije, elektrike, telefona i dr. Elaborat zaštite od požara, kojim se definišu svi elementi zaštite od požara u skladu sa funkcijom objekta, zakonskim i tehničkim propisima i standardima. Projekat tehničkih mjera zaštite životne sredine, kojim se definišu svi elementi zaštite životne sredine u skladu sa funkcijom objekta i primijenjenom tehnologijom, zakonskim propisima, standardima i normativima. Projektom treba predvidjeti zaštitu ljudi, zemljišta, vazduha, vode, zelenila, susjednih objekata i ostalih elemenata životne sredine. Prilog o zaštiti na radu, u kojem treba da budu propisane mjere zaštite za radne i pomoćne prostorije i objekte kod kojih se tehnološki proces odvija na otvorenom prostoru. Projekat hortikulturnog uređenja, kojim se definiše ozelenjavanje slobodnih i parterno uređivanje rekreativnih površina. Projekat osmatranja tla i objekata u toku građenja i eksploatacije kojim se definišu elementi provjere registrovanjem početnih stanja i praćenje promjena koje se dešavaju u toku građenja i eksploatacije objekta. Projekat organizacije i tehnologije građenja je obavezni i sastavni dio tehničke dokumentacije i radi se kao : - Elaborat o funkcionalnosti i racionalnosti izgradnje objekta koji je obavezni dio generalnog projekta ili idejnog rješenja; - Elaborat o tehnološko-tehničkim i organizacionim elementima izgradnje objekta koji je obavezni dio idejnog projekta; - Glavni projekat organizacije i tehnologije građenja objekta koji je obavezni dio glavnog projekta, i kao - Izvođački projekat organizacije i tehnologije građenja koji je obavezni dio izvođačkog projekta. Elaborat o funkcionalnosti i racionalnosti izgradnje objekta treba da sadrži: 77 - procjenu tehničko-tehnoloških mogućnosti za izgradnju objekta u skladu sa varijantnim rješenjima iz idejnog rješenja; - globalnu procjenu trajanja radova na izgradnji objekta u cjelini i pojedinih faza, ako je predviđena fazna izgradnja, prema varijantama iz generalnog projekta, odnosno idejnog rješenja. Elaborat o tehnološko-tehničkim i organizacionim elementima izgradnje objekta treba da sadrži: - tehnički izvještaj elaborata o tehničko-tehnološkim i organizacionim elementima izgradnje; - približna tehničko-tehnološka rješenja izgradnje objekta, za pripremne i glavne radove, prema varijantama koje se razmatraju u idejnom projektu; - strukturu mrežnog plana za realizaciju predviđenih tehničko-tehnoloških rješenja, po složenosti u skladu sa nivoom razrade idejnog projekta; - okvirnu procjenu trajanja radova na osnovu analize strukture mreže dobijene iz okvirnih tehničko-tehnoloških rješenja; - približnu procjenu troškova izgradnje objekta i pripremnih radova na osnovu analiziranih tehničko tehnoloških rješenja;

- procjenu toka novca tokom izgradnje objekta i pripremnih radova na osnovu okvirne procjene trajanja radova i okvirne procjene troškova izgradnje. Ukoliko je predviđena fazna izgradnja objekta, predviđene djelove projekta treba realizovati kako za objekat u cjelini, tako i za sve predviđene faze radova. Glavni projekat organizacije i tehnologije građenja treba da sadrži: - tehnički izvještaj glavnog projekta organizacije i tehnologije građenja; - situaciju objekta koji se gradi; - proučavanje glavnog projekta; - proučavanje terenskih uslova i lokalnih prilika; - proučavanje fronta rada; - predlog tehničko-tehnološkog rješenja građenja objekta, za pripremne, glavne radove i ostale radove prema varijanti koja je usvojena za glavni projekat, sa procjenom potrebne mehanizacije; - preliminarno rješenje snabdijevanja materijalom, energijom, radnom snagom i drugim neophodnim resursima, sa osnovnim podacima i količinama; - orjentacione godišnje fondove radnog vremena za glavne vrste radova; - orjentaciona rješenja za pripremne radove; - rješenje unutrašnjih saobraćajnica i priključaka na spoljašnje saobraćajnice; - rješenje snabdijevanja vodom i električnom energijom; - rješenje pogona, skladišta i deponija, kancelarijskih objekat, laboratorija i sl.; - strukturu mrežnog plana za realizaciju predloženog tehničko-tehnološkog rješenja, na osnovu rješenja iz prethodnih tačaka; - procjenu trajanja radova na osnovu analize strukture mreže, na osnovu rješenja iz prethodnih tačaka; - dinamičke planove resursa; - tok novca tokom građenja objekta i pripremnih radova na osnovu procjene trajanja radova i procjene troškova građenja; - orjentacionu šemu upravljanja i rukovođenja građenjem; - predlog šeme organizacije gradilišta. Ukoliko je predviđena fazna izgradnja objekta, predviđene djelove projekta treba realizovati kako za objekte u cjelini, tako i za sve predviđene faze radova. 78 Izvođački projekat organizacije i tehnologije građenja treba da sadrži: - tehnički izvještaj izvođačkog projekta organizacije i tehnologije građenja; - tehničko-tehnološka rješenja; situaciju objekta koji se gradi; godišnji fond radnog vremena za izvođenje radova; širi i uži izbor mehanizacije i opreme za izvođenje radova sa analizom njihove očekivane raspoloživosti u toku izvođenja radova; prikaz izabranih tehnologija i metoda građenja za prethodne, pripremne i glavne građevinske radove, završne i zanatske radove, montažu opreme i sl., sa odgovarajućim opisima, crtežima, analizama i proračunima; rješenje spoljašnjeg i unutrašnjeg transporta materijala, opreme i drugih resursa; prikaz proizvodnje, transporta i

montaže elemenata sa metodama i šemom montaže, i ostalim neophodnim analizama i postupcima, ako se objekat ili njegovi djelovi izvode u montažnoj gradnji; - projekat pripremnih radova : rješenje izmještanja i/ili rušenja postojećih objekata ako je to potrebno da se uradi; rješenje unutrašnjih saobraćajnica i priključaka na spoljašnje saobraćajnice ukoliko se grade; rješenje snabdijevanja vodom i električnom energijom sa odgovarajućim priključcima; rješenje smještaja pogona, skladišta, deponija, kancelarijskih objekata, laboratorija i sl., ako su potrebne; projekat privremenog naselja ako je neophodno da se ono izgradi sa objektima za smještaj, ishranu, rekreaciju i kulturno-zabavni život radnika i ostalih zaposlenih; šemu organizacije gradilišta; - projekat montažnih radova, ako su oni predviđeni glavnim projektom, koji treba da sadrži: opis načina izrade (prefabriakcije) montažnih elemenata; spisak radova koji treba da prethode montaži; spisak opreme i alata za montažne radove; proračun nosača za uticaje u pojedinim fazama montaže; proračun i planove skele za montažu konstrukcije; šemu redosljeda montaže nosača sa položajem objekta i površinama za deponovanje elemenata, prikazom sredstava za montažu i redosljedom montaže; dijagram toka montažnih radova sa trajektorijom transportnih sredstava od privremenih deopnija do mjesta montaže i šeme zahvatanja montažnih elemenata kao i tabelarni pregled podataka o montažnim elementima; elemente na tipičnim stajnim tačkama sa odgovarajućim podacima o kraku dizanja, momentu dizanja i putevima rotacije i translacije elemenata; prikaz specifičnih tipova montaže ako su oni predviđ eni glavnim projektom sa odgovarajućim analizama i crtežima; detalje pomoćnih sredstava za montažu. - analize troškova vremena, novca i resursa: rješenja snabdijevanja materijalom, energijom i drugim resursima; analiza cijena materijala franko gradilišta; analize cijena za pozicije radova; troškove građenja objekta; detaljno planiranje izvođenja radova, odnosno realizacije Projekta, koje obuhvata: statičke planove potreba u radnoj snazi i materijalu i mehanizaciji; spisak aktivnosti (pozicija svih radova čije se izvođenje planira); mrežni plan, odnosno mrežne planove za Projekat u cjelini, za pojedine objekte i vrste radova i podizvođač e; dinamiku realizacije Projekta, kao i rokove početka i završetka pojedinih važnih aktivnosti na izgradnji objekta; gantograme; po potrebi, ortogonalne planove posebno za saobraćajnice i objekte na saobraćajnicama; po potrebi, ciklograme za objekte visokogradnje; plan izvođenja poslova i aktivnosti na transportu materijala i opreme; dinamiku utroška materijala, finansijskih sredstava, angažovanja radne snage i mehanizacije; analizu mjesečnih, režijskih i drugih troškova u toku građenja objekta; - elaborat upravljanja građenjem objekta, koji treba da sadrži: mrežni plan za potrebe upravljanja građenjem objekta; dinamički plan finansijskih 79 sredstava, radne snage, glavnih materijala, mehanizacije i drugih

potrebnih resursa za potrebe upravljanja projektom; postupaka kontrole građenja objekta u pogledu rokova, resursa, troškova i finansijskih sredstava; šemu upravljanja Projektom sa analizom odgovornosti učesnika u Projektu; - elaborat obezbjeđenja sigurnosti i zaštite na radu; - elaborat obezbjeđenja kvaliteta ugrađenih materijala i izvršenih radova; - elaborat zaštite životne sredine za vrijeme izvođenja radova; - elaborat geodetskog obilježavanja objekta i geodetskih mjerenja i osmatranja u toku izvođenja radova. Kao poseban prilog ovog projekta radi se i Elaborat o uređenju gradilišta (vidi 13.2.- Pravilnik o sadržini Elaborata o uređenju gradilišta). Podloge za izradu projekta organizacije su: - relevantni podaci iz odgovarajuće tehničke dokumentacije; - podaci utvrđeni proučavanjem lokalnih prilika i uslova (podaci o mogućnostima nabavke i nivou cijena građevinskog materijala; podaci o mogućnostima angažovanja i nivou cijena radne snage u građevinarstvu; podaci o mogućnostima angažovanja i nivou cijena građevinske mehanizacije; podaci o karakteristikama građevinskog materijala, radne snage i mehanizacije; podaci o karakteristikama transportnih mreža i cijenama transporta relevantnih za transport tokom građenja objekta; podaci o mogućnostima obezbjeđenja smještaja, ishrane, zdravstvene zaštite i razonode radnika). Treba težiti da se projekti organizacije rade uporedo sa odgovarajućom tehničkom dokumentacijom za objekat, a da se finalizuju tek onda kada su izvjesni svi podaci i djelovi projekta koji se koriste za izradu ovih projekata. Tačnost elemenata projekata organizacije treba da bude u skladu sa nivoom tačnosti koja se zahtijeva kod ostalih faza i vrsta tehničke dokumentacije. 8.6 Tehnička dokumentacija za prethodne i pripremne radove Prethodni radovi su oni radovi koje treba izvršiti u cilju oslobađanja lokacije od postojećih objekata i instalacija. U prethodne radove spadaju i radovi koje treba izvršiti u cilju stvaranja uslova da se na lokaciji glavni radovi odvijaju bez smetnji (skretanja rijeka i vodotoka, uređenje, tj. nivelacija lokacije, izmještanje puteva i željezničkih pruga i dr.). Pripremni radovi su oni koje treba izvršiti u cilju stvaranja uslova za normalno odvijanje poslova i života radnika. Tu spadaju svi objekti privremenog gradilišta i privremenog naselja (pogoni, putevi, ograde, radionice, stanovi, restorani i dr.). Prethodni i pripremni radovi mogu imati privremeni i stalni karakter. Ako su stalnog karaktera, onda se projekti za ove objekte rade u svemu kako je ranije rečeno. Ako su pak privremenog karaktera, onda se rade samo idejni (radi izbora najpovoljnijeg rješenja) i glavni projekti, sa nekim elementima izvođačkog projekta, radi izvođenja, tj. uklanjanja i/ili rušenja objekta. 80 8.7 Ustupanje izrade tehničke dokumentacije (izbor

projektanta) Ako investitor nema stručnih kadrova i/ili ne ispunjava zakonske uslove da sam izrađ uje tehničku dokumentaciju, on može njenu izradu ustupiti, tj. povjeriti preduzeću ili drugom pravnom licu, koje ispunjava te uslove, na jedan od sljedećih načina: - javnim nadmetanjem, koje podrazumijeva raspisivanje oglasa za prikupljanje ponuda uz istovremenu ocjenu podobnosti ponuđača, ili - putem prikupljanja ponuda uz prethodno raspisivanje konkursa za utvrđ ivanje podobnosti ponuđača, ili - neposrednom pogodbom, u slučajevima kada se radi o hitnim poslovima, manjim objektima, interventnim radovima ili ako prethodna dva načina nijesu uspjela. U cilju izbora najpovoljnijeg ponuđača, prvenstveno sa aspekta podobnosti, kvaliteta, roka i cijene, investitor priprema ugovornu dokumentaciju (tender). Ugovorna dokumenta se, najčešće, pripremaju u tri knjige. Prva knjiga, obično sadrži, tekst ponude ponuđača, preliminarnu informaciju, uputstvo ponuđačima, uslove ugovora, tekst predračuna poslova i dr., tj.: - Tekst ponude, kojom ponuđač nudi cijenu, rok izvršenja posla, predlaže visinu avansa, određuje opciju ponude i saopštava investitoru druge relevantne podatke, - Preliminarnu informaciju koju daje investitor i sadrži najosnovnije informacije o investitoru i predmetu nuđenja, - Uputstvo ponuđačima koje sadrži podatke o načinu izrade i podnošenja ponude kroz sljedeće stavove: obim projektovanja, do sada obrađena dokumentacija, način ispisivanja dokumenata, obaveza proučavanja dokumenata, način eliminisanja grešaka u dokumentima, obaveznost prikupljanja informacija, raspitivanje o bitnim podacima, tumačenje ugovornih dokumenata, popunjavanje ponude i ugovornih dokumenata, potpisivanje dokumenata, angažovanje podprojektanata, povlačenje ugovornih dokumenata, izmjene i dopune ugovornih dokumenata, troškovi ponude, ponuda za dio poslova, garancija uz ponudu, dokumenta za ocjenu povoljnosti ponuđača, podnošenje ponude, izmjena predate ponude, obaveznost ponude, komisija za otvaranje ponude, provjera ponude, ispravka grešaka, kriterijum za izbor najpovoljnijeg ponuđača, predlog za izbor projektanta, izbor projektanta, prihvatanje ponude, prihvatanje dijela ponude, zaključivanje ugovora o projektovanju, odustajanje od ugovora i na kraju saglasnost da po ovim uputstvima podnese ponudu. - Uslove ugovora koji objašnjavaju, propisuju i regulišu međusobne obaveze investitora i projektanta kroz sljedeće stavove: značenje riječi, ugovor o projektovanju, aneksi ugovora, prenos ugovora, podloge za projektovanje, broj primjeraka ugovora, detaljni dinamički plan projektovanja, finansijski plan, licence i patenti, početak projektovanja, kontrola tokom projektovanja, privremena obustava projektovanja, izmjene obima poslova, dužnosti i odgovornosti projektanta, poslovi moraju biti na zadovoljstvo investitora, tehnička kontrola dokumentacije, postupanje po primjedbama nadležnih organa, obavještenja investitoru, potprojektanti, obuhvat ugovora, tumačenje ugovornih dokumenata, stručno osoblje projektanta,

završetak projekta, produženje roka, ubrzanje poslova, raskid ugovora, ugovorena kazna, naplata štete, ugovorene jedinične cijene, razlika u cijeni, avans, mjesečne isplate, depozit do konačnog obračuna, plaćanje 81 situacija, garancija uz avans, garancija za dobro izvršenje ugovora, konačan obračun, gubitak prava, procjenjivanje na dan gubitka prava, plaćanje poslije gubitka prava, arbitražna komisija, dostavljanje obavještenja, primjena zakona, uzanse o građenju i na kraju saglasnost ponuđača da na osnovu ovakvih uslova podnese ponudu, a ako bude izabran i da zaključi ugovor o projektovanju. - Tekst predračuna poslova na projektovanju, koji ima redni broj, opis (pozicije) poslova, jedinicu mjere, količinu, mjesta za upisivanje cijene po jedinici mjere, svega za dotičnu poziciju i na kraju ukupno za sve poslove na projektovanju. Opisi poslova (pozicije) se obično poklapaju sa fazama i vrstama tehničke dokumentacije. - Posebno pismo ponuđača kojim bi ponuđač mogao da saopšti neke svoje stavove, eventualne predloge ili rješenja, ako ih bude imao. Druga knjiga obično, u vidu formulara i tekstova, sadrži dokumentaciju, podatke za ocjenu podobnosti ponuđača, tekstove garantnih pisama, tekst ugovora o projektovanju i slično, tj.: - Ovlašćenje za predstavnika ponuđača, kojim ponuđač ovlašćuje konkretno lice da ga zastupa prilikom otvaranja ponuda. - Izjava ponuđača, kojom ponuđač izjavljuje da je proučio sve uslove i ostalu dokumentaciju i da ih prihvata, da je saglasan da prema njima učestvuje u davanju ponude, te ukoliko mu se ponuda prihvati i da zaključi ugovor o projektovanju. - Spisak potprojektanata koje ponuđač namjerava angažovati ukoliko mu bude povjerena izrada tehničke dokumentacije. - Izjave potprojektanata koji izjavljuju da su im poznati uslovi pod kojim ponuđač daje ponudu, kao i cijenu za svoje poslove iz te ponude, da je saglasan da sa ponuđačem zaključi potprojektantski ugovor, ukoliko ovaj bude izabran za projektanta. - Reference ponuđača na osnovu kojih treba da se procjeni podobnost ponuđ ača koje najčešće sadrže: rješenje o registraciji ponuđača, reference za stručni kadar koji će biri angažovan za izradu tehničke dokumentacije, spisak računarske i birotehničke opreme koja će biti korišćena za izradu tehničke dokumentacije, spisak programskog paketa ili programa koji će biti korišćeni za izradu tehničke dokumentacije sa napomenom da li je licenciran ili samostalno razvijen, spisak urađenih sličnih projekata u poslednjih pet ili deset godina i izjave investitora tih projekata, spisak projekata na kojima sada ponuđač radi, podatke o završnom računu ponuđ ača za poslednje dvije godine, podatke o bonitetu ponuđača i eventualne druge podatke koji bi bili od interesa za ocjenu podobnosti ponuđača. Ukoliko ponuđač namjerava angažovati potprojektante, onda i za njih treba da podnese ovu dokumentaciju. - Orijentacioni dinamički plan projektovanja kojim treba da dokaže

predloženi rok završetka tehničke dokumentacije koji je predložio u svojoj ponudi. Pozicije za koje se iskazuje dinamika obično se poklapaju sa pozicijama iz predračun.poslova. - Obrazac garancije uz ponudu, kojom će banka ponuđača garantovati, sa određenim procentom od visine ponude (obično 5 ili 10%), da će ponuđač ostati pri svojoj ponudi u roku opcije (obično 30 do 45 dana) i, ako bude izabran, zaključiti ugovor o projektovanju. U protivnom, banka garant će iznos iz garancije isplatiti investitoru na njegov prvi poziv. - Tekst (obrazac) garancije za avans, kojom banka ponuđača garantuje da će ponuđač, ukoliko zaključi ugovor o projektovanju i dobije avans, isti vratiti u skladu sa ugovornim dokumentima. U protivnom, nevraćeni dio avansa 82 investitoru će isplatiti banka garant. Tekst ove garancije ponuđač treba da potpiše prije podnošenja ponude, čime potvrdjuje saglasnost sa sadržajem iste. - Tekst (obrazac) garancije za dobro izvršenje ugovora, kojom banka projektanta garantuje da će, ukoliko projektant ne završi ugovorene obaveze u skladu sa ugovornim dokumentima, na njegov poziv, isplatiti garantni iznos i time ga dijelom obeštetiti zbog neizvršavanja poslova od strane projektanta. Tekst ove garancije ponuđač treba da potpiše prije podnošenja ponude, čime potvrdjuje da je saglasan sa sadržajem iste. - Tekst ugovora o projektovanju, kojim se regulišu osnovni elementi ugovora: ugovorne strane, predmet ugovora, ugovorena vrijednost poslova, rok završetka poslova, penali, pitanja isplate avansa, način i rokovi plaćanja, koji su sastavni djelovi ugovora, način rješavanja sporova, nadležni sud i sl. Sastavni dio ugovora čine ugovorna dokumenta i ostala dokumenta koja zajednički utvrde investitor i projektant. Ponudjač mora da dã saglasnost na tekst ugovora prije podnošenja ponude. U fazi zaključivanja ugovor se može saglasno, u manjoj mjeri, izmjeniti. Treća knjiga sadrži osnove za projektovanje, tj: - studiju opravdanosti, - projektni zadatak, - rješenje o lokaciji sa urbanističko-tehničkim uslovima, - podloge, podatke i uslove nadležnih organa i organizacija, - studije i istrage, - propise (opšte i tehničke) i standarde. Koje će od ovih osnova činiti sadržaj ove knjige zavisi od faze tehničke dokumentacije za koju se traži ponuda i od sadržaja uputstava ponuđačima i uslova ugovora u kojima treba da se naglasi koje će osnove pripremiti i dati investitor, a koje će osnove prikupiti i/ili obraditi ponuđač. Ako je investitor odlučio da projektovanje ustupi putem javnog nadmetanja, dužan je da sprovede niz aktivnosti, a ponuđači da ih slijede. Procedura je sljedeća: - raspisivanje oglasa o javnom nadmetanju, - priprema ponude od strane ponuđača, - primopredaja ponude, - otvaranje ponuda,

- donošenje odluke od strane investitora i - zaključivanje ugovora o projektovanju. Raspisivanje oglasa o javnom nadmetanju. Raspisivanje oglasa vrši investitor na prikladan način, po sopstvenom izboru. Ovim oglasom investitor poziva zainteresovana preduzeća da podnesu ponude za projektovanje predmetnog objekta. Oglas treba da sadržati podatke o: investitoru, objektu, vremenu preuzimanja ugovornih dokumenata, orijentacionoj vrijednosti poslova, rokovima završetka poslova, vremenu i načinu podnošenja ponuda, mjestu i vremenu otvaranja ponuda, kriterijumima za izbor najpovoljnijeg ponuđača, roku izbora najpovoljnijeg ponuđača i dr. Investitor mora omogućiti ponuđaču uvid u pripremljene podloge i lokaciju objekta. Na osnovu oglasa ponuđač može podići ugovorna dokumenta na osnovu kojih treba da uradi ponudu. Priprema ponude od strane ponuđača. Ponudu priprema preduzeće koje želi da dobije poslove izrade tehničke dokumentacije. Ponuda mora biti urađena u svemu u skladu sa ugovornom dokumentacijom koju je uradio investitor. Ponudjač ima pravo da, tokom izrade ponude, traži i dobije od investitora objašnjenja u skladu sa ugovornim dokumentima. Da bi mu ponuda bila razmatrana i eventualno prihvaćena, ponuđač mora da prihvati sve propisane uslove. 83 Primopredaja ponude. Ponudjač predaje, a investitor prima ponudu na način, u formi, na mjestu i u vremenu kako je to propisano ugovornim dokumentima i oglasom o javnom nadmetanju. Investitor treba da izda ponuđaču potvrdu da je ponudu predao uredno i na vrijeme. Otvaranje ponuda. Ponude u ime investitora otvara njegova komisija. Otvaranju ponude mogu prisustvovati predstavnici ponuđača. O toku otvaranja ponuda vodi se zapisnik koga potpisuju svi članovi komisije i prisutni predstavnici ponuđača. U zapisnik se upisuje: naziv ponuđača i njegovo sjedište, ponuđena cijena, rok završetka posla, dopunska pisma i sl. Prisutni predstavnici ponuđača imaju pravo da stave primjedbe na tok otvaranja ponude, ako smatraju da je povrijeđen postupak propisan u uslovima ugovorne dokumentacije. Donošenje odluke investitora. Odluku o najpovoljnijem ponuđaču donosi investitor na predlog komisije. To je najčešće ista komisija koja je sprovela postupak otvaranja ponude, ali ne mora biti. Komisija je u obavezi da, prije pripreme predloga, provjeri i uporedi sve otvorene ponude. Ponude se provjeravaju i uporedjuju na elemente koji su propisani ugovornom dokumentacijom i kriterijumima za izbor najpovoljnijeg ponuđača. Predlog investitoru mora biti detaljno obrazložen. Investitor, u najvećem broju slučajeva, prihvata predlog komisije i donosi odluku o izboru najpovoljnijeg ponuđača. O odluci investitora obavještavaju se svi ponuđači, koji imaju pravo na prigovor. Po prigovoru odlučuje investitor i donosi konačnu odluku. Ako ponuđač koji je stavio primjedbu nije zadovoljan sa konačnom odlukom investitora, može se obratiti sa žalbom nadležnom sudu. Zaključivanje ugovora o projektovanju. Investitor poziva odabranog ponuđ ača radi zaključivanja ugovora o projektovanju u skladu sa ugovornim dokumentima i njegovom ponudom. Ako se odabrani ponuđač ne odazove na poziv investitora, ovaj ima pravo da zadrži iznos garancije koju je ponuđač podnio uz ponudu.

U ovakvom slučaju investitor, po pravilu, raspisuje novi oglas. Ako je investitor odlučio da poslove projektovanja ustupu putem prikupljanja ponuda, uz prethodno utvrđivanje podobnosti ponuđača, onda je postupak sličan kao i u slučaju javnog nadmetanja. Razlika je u tome što investitor raspisuje oglas o utvrđ ivanju podobnosti ponuđača (na osnovu druge knjige koja se može proširiti), a nakon izbora podobnih, od njih traži ponude (prema prvoj knjizi). U ovom slučaju, poslije prikupljanja ponuda, odlučujući faktor je ponuđena cijena, jer su u prethodnom postupku svi proglašeni za podobne. Ukoliko je prošlo više vremena od utvrđivanja podobnosti, investitor u drugom postupku treba da provjeri neke elemente podobnosti koji su u međuvremenu mogli biti izmijenjeni. U tom smislu, on ta dokumenta traži od ponuđača da ih dostavi uz ponudu (prema drugoj knjizi) Ovaj način se primjenjuje kod velikih investicionih Projekata. Ako je investitor odlučio da poslove projektovanja ustupi neposrednom pogodbom, onda način i proceduru prilagodjava svojim potrebama i interesima. Nije isključeno da paralelno vodi pregovore sa više ponuđača, starajući se da postigne što povoljnije uslove. 8.8 Izrada tehničke dokumentacije Tehnička dokumentacija se izrađuje u skladu sa projektnim zadatkom, podlogama, zakonskim propisima, podzakonskim aktima, tehničkim propisima i standardima. Zakonske propise o izgradnji investicionih objekata i podzakonska akta donose republike. 84 Tehničku dokumentaciju, u skladu sa ovim zakonima, može za svoje potrebe investitor izrađivati sam, ako je za to registrovan, ili izradu takve dokumentacije povjeriti preduzeću, odnosno drugom pravnom licu koje je registrovano za te poslove. Tehničku dokumentaciju mogu izrađivati preduzeća ili druga pravna lica (projektanti) koja: - su upisana u odgovarajući sudski registar; - imaju odgovarajući broj zaposlenih stručnih lica sa visokom stručnom spremom; - imaju odgovarajuće stručne rezultate u izradi tehničke dokumentacije za određenu vrstu i namjenu objekta; - imaju licencu Inženjerske komore. Licencu Inženjerske komore, za izradu tehničke dokumentacije za objekte za koje građevinsku dozvolu izdaju nadležni republički organ za poslove građevinarstva (specifični objekti), mogu dobiti projektanti koji: - su upisani u odgovarajući sudski registar za izradu tehnižke dokumentacije za tu vrstu objekata; - imaju najmanje po dva zaposlena lica za svaki dio - vrstu (vidi 8.5) tehničke dokumentacije. Zaposlena lica moraju imati visoku stručnu spremu odgovarajuće struke odnosno smjera i ovlašćenje za projektovanje; - imaju odgovarajuće stručne rezultate u izradi tehničke dokumentacije za određenu vrstu i namjenu objekta. Licencu za objekte za koje građevinsku dozvolu izdaje nadležni organ za građ

evinarstvo prestonice, odnosno glavnog grada, odnosno opštine, mogu dobiti projektanti koji: - su upisani u odgovarajući sudski registar za izradu tehničke dokumentacije za tu vrstu objekata; - imaju najmanje jedno zaposleno lice za svaki dio (vrstu) tehničke dokumentacije. Zaposleno lice mora imati visoku stručnu spremu odgovarajuće struke, odnosno smjera i ovlašćenje za projektovanje. Projektant može dobiti licencu za izradu jedne, više ili svih vrsta tehničke dokumentacije. Licence se izdaju na ograničeni vremenski period kako bi se, poslije tog perioda moglo provjeriti da li projektant i dalje ispunjava uslove za obavljanje poslova za koje ima licencu. Ponovnim izdavanjem licenci projektant može dobiti licencu za obavljanje istih poslova, može se povećati ili smanjiti broj vrsta tehničke dokumentacije koju može izrađivati, a može se i oduzeti licenca, ako je prestao da se bavi predmetnim poslovima. Ovlašćenje za projektovanje može dobiti lice koje: - ima visoku stručnu spremu odgovarajuće tehničke struke; - je položilo stručni ispit za izradu pojedinih vrsta (djelova) tehničke dokumentacije; - ima najmanje tri godine radnog iskustva na projektovanju; - je član Inženjerske komore. Stručni ispit se polaže po programu, koji donosi nadležno ministarstvo za građ evinarstvo, pred komisijom koju imenuje Inženjerska komora. Stručni ispit se sastoji iz opšteg i posebnog dijela. Opšti dio se polaže prema jedinstvenom programu, a stručni dio prema posebnom programu za svaku od inženjerskih struka. Stručni ispit može polagati lice koje: - ima visoku stručnu spremu građevinske, arhitektonske, mašinske, elektro, tehnološke ili druge odgovarajuće tehničke struke i 85 - ima najmanje tri godine radnog iskustva na odgovarajućim poslovima projektovanja. Lica koja imaju naučni stepen magistra i doktora tehničkih nauka oslobođena su polaganja stručnog ispita. Preduzeće (projektantska organizacija) koje je uradilo tehničku dokumentaciju odgovorno je kako u pogledu kvaliteta tako i u pogledu primjene propisa, standarda i normativa, kao i tačnosti mjera, količina, specifikacija i dr. Izrađenu tehničku dokumentaciju potpisuju: vodeći projektanti, odgovorni projektant, projektant, i ovlašćeno lice preduzeća koje je izradilo dokumentaciju. Vodeći projektant je lice koje rukovodi izradom tehničke dokumentacije u cjelini. To je obično lice koje je ujedno i odgovorni projektant jedne vrste dokumentacije. Tako, kod arhitektonskih projekata to je lice koje je odgovorni projektant za arhitekturu; kod objekata gdje je pretežni dio konstrukcija (hale, brane i dr.) odgovorni projektant konstrukcije i sl. Kod većih i složenijih objekata poželjno je da ovo lice bude samo vodeći projektant, to znači da nije odgovorni projektant neke vrste (dijela) dokumentacije.

Ovo lice treba da dobro poznaje procedure projektovanja i vođenja Projekta, jer je za ovakvu vrstu objekata to veoma važno. Vodeći projektant za specifične objekte može biti lice koje ima ovlašćenje za projektovanje, a za ostale objekte lice koje ima visoku stručnu spremu odgovarajuće struke i najmanje tri godine radnog iskustva na projektovanju. Odgovorni projektant je lice koje rukovodi i nosilac je izrade pojedinih vrsta (djelova) tehničke dokumentacije. Uslovi koje mora ispunjavati odgovorni projektant su isti kao i za vodećeg projektanta. Projektant je lice koje učestvuje u izradi pojedinih vrsta tehničke dokumentacije. Projektant za specifične objekte može biti lice koje ima visoku stručnu spremu odgovarajuće struke i najmanje tri godine radnog iskustva na projektovanju. Saradnik je lice koje učestvuje u razradi pojedinih vrsta tehničke dokumentacije. Saradnik može biti lice koje ima visoku, višu ili srednju stručnu spremu odgovarajuće struke. Tehničku dokumentaciju ne može da izrađuje preduzeće, odnosno drugo pravno lice koje je zakonom ili drugim propisom ovlašćeno da utvrdi neki od uslova sadržanih u rješenju i lokaciji i urbanisitčko-tehničkim uslovima za izgradnju objekta za koji se tehnička dokumentacija izrađuje. U izradi tehničke dokumentacije ne mogu učestvovati lica: - koja su zaposlena u nadležnom organu koji je ovlašćen da utvrdi neki od uslova sadržanih u aktu o urbanističko-tehničkim uslovima na osnovu koga se tehnička dokumentacija izrađuje; - koja su učestvovala u izradi prostornog ili urbanističkog plana u roku od pet godina od dana donošenja plana i - koja vrše nadzor nad primjenom odredaba Zakona o izgradnji objekata. 8.9 Stručni nadzor tokom projektovanja Tokom projektovanja investitor mora obezbijediti stručni nadzor, bez obzira da li se radi o specifičnim ili drugim objektima. Stručni nadzor investitor može vršiti sam ili ga povjeriti kvalifikovanoj organizaciji ili instituciji. 86 Zadatak stručnog nadzora je da: - prati cio proces projektovanja; - provjerava da li se tehnička dokumentacija izrađuje u skladu sa projektnim zadatkom, podlogama, urbanističko-tehničkim uslovima, propisima, standardima i normativima; - kontroliše kvalitet, kompleksnost i sveobuhvatnost dokumentacije; - daje uputstva i tumačenja projektantima; - provjerava primjenu uslova zaštite životne sredine, požara i drugih uslova organa i organizacija; - prati dinamiku projektovanja; - provjerava i obezbjeđuje da se tehnička dokumentacija izrađuje i obrađuje

uz primjenu savremenih sredstava i programa; - sva zakašnjenja evidentira i u odgovarajućoj formi prezentira investitoru i projektantu; - se stara oko organizacije revizije, odnosno tehničke kontrole dokumentacije. Stručni nadzor može da vrši preduzeće i lice koje ispunjava uslove za izradu te vrste dokumentacije. Nadzor nad projektovanjem mora se obezbijediti od početka do kraja izrade i to za sve faze i vrste tehničke dokumentacije. Investitor ili preduzeće kome je povjeren nadzor određuje rukovodioca stručnog nadzora koji je odgovoran za cjelokupnu tehničku dokumentaciju i ovlašćen da: - koordinira rad svih nadzornih organa; - kontroliše rad nadzornih organa; - ostvaruje saradnju sa investitorom, projektantom i okruženjem; - upravlja sa cijelim procesom stručnog nadzora. Rukovodilac nadzora i nadzorni organi određuju se rješenjem. U rješenju moraju biti konkretizovana prava, ovlašćenja i odgovornosti svih učesnika u nadzoru. Rukovodilac nadzora mora imati takva prava i ovlašćenja, a samim tim i odgovornosti, koje će mu omogućiti da uspješno upravlja cijelim procesom projektovanja. Ukoliko nadzor ne može da obezbijedi da projektant izvršava svoje obaveze u skladu sa ugovorom dužan je o tome obavijestiti investitora. Stručni nadzor mora, kroz sistem planiranja i predviđanja, te blagovremenog sagledavanja svih propusta onemogućiti da dođe do situacije obustave projektovanja, jer to nanosi štetu svima, a posebno investitoru. 8.10 Kontrola tehničke dokumentacije Kontrola tehničke dokumentacije radi se kao: - stručna kontrola (revizija) generalnog projekta, odnosno idejnog rješenja i idejnog projekta i - tehnička kontrola glavnog i izvođačkog projekta i projekta izvedenog objekta. Reviziju (stručnu kontrolu) generalnog projekta odnosno idejnog rješenja i idejnog projekta vrši preduzeće, drugo pravno lice ili komisija (reviziona komisija) koju imenuje investitor, bez obzira o kojoj se vrsti objekata radi. Stručna kontrola (revizija) obuhvata i prethodnu studiju opravdanosti i studiju opravdanosti. Stručnom kontrolom se provjerava: 87 - koncepcija objekta sa stanovišta pogodnosti lokacije u odnosu na vrstu i namjenu objekta; - savremenost i funkcionalnost tehnološko-tehničkih rješenja i usklađenost sa razvojnim programima u toj oblasti; - stabilnost objekta (idejni projekat); - racionalnost primijenjenih rješenja i materijala; - poštovanje uslova u pogledu zaštite životne sredine i uticaja objekta na

okolinu i okoline na objekat, zaštite od požara i eksplozija; - primjena mjera zaštite od seizmičkih uticaja; - primjena geotehničkih, hidroloških, hidrometeoroloških, saobraćajnih, energetskih i ostalih uslova nadležnih organa i organizacija; - poštovanje urbanističko-tehničkih uslova; - usklađenost sa odredbama projektnog zadatka, podlogama za projektovanje i sl. - poštovanje uslova u pogledu tehnoloških i organizacionih rješenja za uspješno izvođenje radova; - ekonomičnost rješenja i dr. Reviziona komisija je dužna da o stručnoj kontroli (reviziji) dostavi investitoru i projektantu izvještaj sa predlogom mjera. Tehničku kontrolu glavnog projekta vrši preduzeće (ili drugo pravno lice) ili komisija koju imenuje: - nadležni republički organ za poslove građevinarstva za sve specifične objekte (vidi 8.2.2), a - investitor za ostale objekte. Tehničkom kontrolom glavnog projekta provjerava se, naročito da li: - je glavni projekat urađen u skladu sa projektnim zadatkom; - je glavni projekat usklađen sa zakonima i drugim propisima i da li je izrađen u svemu prema tehničkim propisima, standardima i normativima koji se odnose na projektovanje i građenje te vrste i namjene objekta; - glavni projekat ima sve djelove neophodne za građenje objekta, utvrđ ene propisom kojim se određuje sadržina i obim prethodnih radova i sadržina i način pripreme tehničke dokumentacije; - su u glavnom projektu priložene sve potrebne saglasnosti; - su u glavnom projektu ispravno primijenjeni rezultati svih prethodnih radova i rezultati dopunskih prethodnih i istražnih radova izvršenih za potrebe izrade glavnog projekta, kao i sve opšte i posebne tehničke, tehnološke i druge podloge i podaci; - glavni projekat sadrži predmjer i predračun radova; statičke i druge proračune i podatke o: tehničkim i tehnološkim modelima i postupcima primijenjenim za utvrđivanje stabilnosti, sigurnosti, funkcionalnosti i trajnosti objekta; predviđenim materijalima, opremi i instalacijama u objektu i dokaze da je njihov izbor racionalan; - su glavnim projektom obezbijeđene tehničke mjere za: zaštitu na radu, zaštitu od požara, zaštitu životne sredine i sprečavanje nepovoljnih uticaja na okolno zemljište i na okolne objekte, u toku građenja i u toku korišćenja objekta; - je obezbijeđena međusobna usklađenost svih djelova glavnog projekta; - su na propisan način projektovani sistemi za osmatranje ponašanja tla i objekta i bezbjednosti objekta u toku građenja i upotrebe; - su predviđene sve mjere za provjeru ispravnosti ugrađene opreme i njenog kvaliteta, za probnu provjeru opterećenja konstrukcije i probni rad objekta;

88 - je u glavnom projektu na odgovarajući način projektovana organizacija i tehnolgoija građenja i da li su potpuni tehnički uslovi i opisi za izvođ enje radova. Ista provjera se vrši i u slučajevima rekonstrukcije. Ako je u pitanju nadogradnja onda se vrši provjera da li je izvršena analiza uslova nadogradnje kojom se potvrđuje da: - nadogradnja do predviđene visine neće ugrožavati objekat, kao i susjedne objekte; - nadogradnja neće pogoršati upotrebljivost pojedinih djelova objekta za svrhe kojima služe i druge uslove objekta; - objekat po dovršenoj nadogradnji kao cjelina zadovoljava stabilnosti, sigurnosti i savremene uslove korišćenja 80; Kada se radi o pretvaranju zajedničkih djelova objekta u stambeni, odnosno poslovni prostor ili nekom drugom pretvaranju, onda se provjerava da li: - je pretvaranje moguće po opštim propisima i tehničkim uslovima za izgradnju stanova; - će pretvaranje uticati na stabilnost objekta i susjednih objekata i da li - će se pretvaranjem pogoršati upotrebljivost pojedinih djelova objekta i uslovi njegovog korišćenja. Tehničkom kontrolom treba provjeriti da li je obrađivač glavnog projekta postupio po primjedbama, predlozima i preporukama komisije za reviziju idejnog projekta. Ako komisija tokom rada nađe za shodno da je potrebno provjeriti tačnost numeričkih ili grafičkih podataka predložiće investitoru da od obrađivača dokumentacije obezbijedi nove dopunske dokaze. Komisija je dužna da o tehničkoj kontroli uradi izvještaj koji, između ostalog, treba da sadrži: - podatke o investitoru; - naziv i lokaciju objekta; - naziv glavnog projekta ili dijela glavnog projekta koji je predmet tehničke kontrole; - podatke o preduzeću koje je izradilo glavni projekat, ili dio glavnog projekta koji je predmet tehničke kontrole; - lično ime i zvanje vodećeg projektanta i odgovornog projektanta tog dijela glavnog projekta; - osnovne opise i sadržaj svih djelova glavnog projekta; - osnovne podatke o objektu; - podatke o preduzeću koje je nosilac tehničke kontole; - lično ime i zvanje odgovornog vršioca tehničke kontrole i svih ostalih vršilaca tehničke kontrole glavnog projekta ili dijela glavnog projekta; - dokaze da preduzeće koje je nosilac tehničke kontrole, preduzeće koje je učestvovalo u tehničkoj kontroli, lice koje je odgovorni vršilac tehničke kontrole i druga lica koja su učestvovala u tehničkoj kontroli, ispunjavaju uslove za vršenje tehničke kontrole utvrđene zakonom; - datum tehničke kontrole; - podataka da je tehnička kontrola izvršena u svemu prema zakonskim

propisima; - zaključak sa mjerama koje investitor treba da preduzme radi otklanjanja nepravilnosti utvrđenih tehničkom kontrolom 80. Ako su tokom tehničke kontrole konstatovani nedostaci, investitor će zatražiti od obrađivača dokumentacije da otkloni nedostatke. Nakon otklanjanja nedostataka komisija će izvršiti ponovni pregled dokumentacije i o tome sačiniti izvještaj kojim će konstatovati da su primjedbe otklonjene na svim djelovima dokumentacije. 89 Nosilac tehničke kontrole potvrđuje ispravnost glavnog projekta tako što na naslovnoj strani svake knjige postavlja pečat koji sadrži riječi "projekat se prihvata", podatke o nosiocu tehničke kontrole, datum i potpis odgovornog vršioca tehničke kontrole. Nosilac tehničke kontrole izvještaj dostavlja organu koji ga je imenovao, investitoru i obrađivaču glavnog projekta. Ako je glavni projekat urađen po propisima drugih zemalja on mora biti preveden na srpski jezik. Tehničkom kontrolom ovako urađenog glavnog projekta pored već navedenih provjera, za projekte urađene u zemlji, provjerava se još: - da li kvalitet materijala, opreme i instalacija odgovara normama kvaliteta po JUS-u i da li je njihov izbor racionalno izvršen; - da li predviđeni tehnički i tehnološki postupci građenja odgovaraju propisima o zaštiti životne sredine, zaštiti na radu, zaštiti od požara i drugim propisima o bezbjednosti građenja i korišćenja za tu vrstu i namjenu objekta 80. Izvještaj o tehničkoj kontroli ovih projekata sačinjava se na isti način kao za one urađene po domaćim propisima. Tehničku kontrolu izvođačkog projekta vrši investitor putem interne ili eksterne stručne komisije ili putem preduzeća ili drugog pravnog lica. Tehničkom kontrolom se provjerava, da li: - je izvođački projekat urađen u skladu sa glavnim projektom koji je tehnički kontrolisan; - je postupljeno po eventualnim primjedbama, predlozima i sugestijama komisije za tehničku kontrolu glavnog projekta; - su izvođački detalji razrađeni u skladu sa glavnim projektom; - su izvođački detalji tako razrađeni da omogućavaju kvalitetno izvođenje radova; - su izvođački detalji pregledni, jasni, tehnički i tehnološki opisani; - su izvođački detalji urađeni u skladu sa tehničkim propisima i standardima koji se primjenjuju za projektovanje i građenje te vrste i namjene objekta. Komisija za tehničku kontrolu izvođačkog projekta sačinjava izvještaj i dostavlja ga investitoru i obrađivaču projekta. Tehnička kontrola izvođačkog projekta, u izuzetnim slučajevima, zbog hitnosti, može se vršiti sukcesivno sa završetkom pojedinih djelova projekta. Dinamika vršenja tehničke kontrole mora biti usaglašena sa dinamikom potreba pojedinih detalja i

projekta. Tehničku kontrolu projekta izvedenog objekta vrši investitor putem interne ili eksterne komisije ili putem preduzeća ili drugog pravnog lica. Tehničkom kontrolom ovog projekta provjerava se da li: - su sve izmjene i dopune koje su vršene tokom građenja evidentirane i ucrtane u projekat; - su uz projekat priložena sva uputstvaa za korišćenje i održavanje uređ aja, opreme i postrojenja; - sadrži projekat podzemnih instalacija sa svim potrebnim dimenzijama i koordinatama. O izvršenoj tehničkoj kontroli izvođačkog projekta komisija sačinjava izvještaj i dostavlja ga investitoru, a investitor komisiji za tehnički pregled objekta. Reviziju (stručnu kontrolu) i tehničke kontrole dokumentacije ne može da vrši preduzeće ili drugo pravno lice koje je: - izradilo tu dokumentaciju i - investitor. 90 Izuzetak čine izvođački projekat i projekat izvedenog objekta gdje tehničku kontrolu može da vrši investitor. U vršenju revizije i tehničke kontrole može da učestvuje preduzeće ili drugo pravno lice koje ispunjava uslove propisane za izradu te vrste tehničke dokumentacije. U vršenju revizije i tehničke kontrole ne mogu da učestvuju lica koja: - su zaposlena u preduzeću koje je izradilo tehničku dokumentaciju ili su učestvovala u nenoj izradi; - su zaposlena kod investitora; - vrše poslove inspekcijskog nadzora. Izuzetak čini izvođački projekat i projekat izvedenog objekta gdje tehničku kontrolu mogu da vrše lica zaposlena kod investitora. Reviziju i tehničku kontrolu dokumentacije mogu da vrše lica koja ispunjavaju propisane uslove za izradu te vrste dokumentacije. 8.11 Saglasnost na tehničku dokumentaciju Da bi se tehnička dokumentacija u potpunosti pripremila za građenje objekta, na istu treba pribaviti sve neophodne saglasnosti. Saglasnosti treba pribaviti od svih nadležnih organa i organizacija koje su dale odgovarajuće uslove, koje je morala da zadovolji tehnička dokumentacija. Znači treba pribaviti: energetsku, vodoprivrednu, sanitarnu, protivpožarnu, zaštite na radu, ekološku, saobraćajnu, vojnu i eventualne druge saglasnosti. Posebnu saglasnost na tehničku dokumentaciju, ovjerom iste, daje nadležni državni, odnosno opštinski organ nadležan za poslove prostornog i urbanističkog planiranja. Saglasnosti na tehničku dokumentaciju pribavlja investitor ili preduzeće, odnosno drugo pravno lice koje je izradilo dokumentaciju, što zavisi od ugovora izmeđ u njih. Nakon pribavljanja pozitivnih saglasnosti, investitor potpisuje tehničku

dokumentaciju, čime potvrdjuje da je istu u potpunosti prihvatio. 8.12 Čuvanje tehničke dokumentacije Investitor, projektna organizacija, nadležni državni ili opštinski organ, koji je izdao građ evinsku dozvolu, dužni su da čuvaju tehničku dokumentaciju saglasno zakonskim propisima. Posebnu obavezu u pogledu čuvanja dokumentacije ima investitor, koji je dužan da čuva projekat izvedenog objekta za svoje potrebe. Iskustvo iz mnogih minulih dogadjaja ukazuju da bez posjedovanja projekta izvedenog objekta nije moguće uspješno održavati, rekonstruisati ili dograditi izgrađ eni objekat. To se posebno odnosi na sanacije i rekonstrukcije koje su neminovne poslije katastrofalnih zemljotresa ili elementarnih nepogoda, kojih je u nedavnoj prošlosti kod nas, nažalost, bilo. 91 9.UPRAVLJANJE REALIZACIJOM INVESTICIONOG PROJEKTA Ova faza predstavlja materijalizaciju postavki prethodnih faza i pretpostavlja realizaciju velikog broja aktivnosti na mjestu građenja objekta. Za razliku od prethodnih faza u ovoj fazi učestvuje veliki broj preduzeća i ljudi različitog profila, stručnosti, znanja i iskustva. Traže se velike količine različitih resursa, u opticaju su velika finansijska sredstva, građenje veoma dugo traje i ostvaruje se na otvorenom prostoru uz sve teškoće i nepogodnosti koje ih prate. Veliki broj aktivnosti, a naročito onih koje se istovremeno izvršavaju, povećava složenost realizacije ovakvih Projekata i predstavljaju stalnu opasnost od kašnjenja, prekoračenja planiranih sredstava i sl. Zbog svega rečenog u ovoj fazi je prisutna najveća neizvjesnost, a samim tim i rizik za Projekat. Neosporno je da upravljanje Projektom u ovoj fazi predstavlja veoma složen, dinamičan, neizvjestan i odgovoran posao. Faza građenja i opremanje objekata, zahtijeva visok stepen organizacije koji obezbjeđuje kvalitetno, pravovremeno i ekonomično obavljanje poslova. U tom smislu koriste se razne metode i tehnike koje omogućavaju praćenje rokova, kvaliteta i troškova građenja. Realizaciji projekta najcjelishodnije je pristupiti na bazi algoritma (Slika 7.). Investitor je u postupku izbora učesnika u realizaciji investicionog Projekta izvršio izbor izvođača radova. Izradom izvođačkih projekata i zaključivanjem ugovora o građenju stvoreni su uslovi za uvođenje izvođača u posao. Izvođač je dužan, u ugovoru određenom roku, da uradi izvođački projekat organizacije i tehnologije građenja i da ga preda investitoru na odobrenje. Na osnovu tehničke dokumentacije i izvođačkog projekta organizacije i tehnologije građenja izvođač radova pristupa i izvršava sve predviđene radove. Radovi moraju biti izvedeni u svemu prema tehničkoj dokumentaciji a u skladu sa tehničkim propisima, standardima i normativima. Pri ovome, izvođač ne može prije pregleda i odobrenja nadzornog ogana izvršiti nikakav rad koji se kasnije ne može kontrolisati ("skriveni radovi"). Paralelno sa izvođenjem, izvođač mora da uzima potrebne uzorke za ispitivanje materijala i konstrukcija u skladu sa propisima ili po zahtjevu nadzornog organa.

Izvođač radova mora u toku izvršenja radova da se stara o sprovođenju higijensko tehničkih mjera zaštite, zaštite okoline, zaštite od požara i sl. Izvođač radova je dužan da sve radove i radnike osigura kod solidnog osiguravajućeg društva protiv svih posljedica koje mogu nastati u toku izvođenja radova. U toku izvršenja radova mora se raditi na formiranju baze podataka koja će izvođ aču pomoći da uradi detaljnu informaciju o realizaciji Projekta a ubuduće mu omogućiti da realnije procijeni troškove, rok i ostale elemente koji su neophodni prilikom nuđenja poslova. 92 Između ostalih potrebno je prikupiti i formirati bazu podataka za cio Projekat o: - tehničkoj dokumentaciji, studijama, istragama, programima i sl.; - tehnologiji, tehnološkoj, nestandardnoj i standardnoj opremi; - ugovornoj dokumentaciji, ugovorima, ponudama i svim prepiskama u vezi sa ovim; INVESTITOR uvođ enje izvođ ača u posao IZVOĐ AČ izrada izvođ ačkog projekta organiz. i tehnol. građ enja odluka investitora IZVOĐ AČ izvršenje radova da popravak C B - završetak faze definisanja projekta odluka nadležnog organa da KOMISIJ A tehnički pregled i izvještaj prelazak na probnu proizvodnju INVESTITOR obuka specijalista i radnika odluka investitora INVESTITOR nadzor i kontrola popravak da IZVOĐ AČ zahtjev za tehnički pregled odluka investitora da

NADLEŽNI ORGAN upotrebna dozvola popravak INVESTITOR zahtjev nadležnom organu odluka nadležnog organa da ponovo popravak Slika 7. Algoritam realizacije Projekta - troškovima, naplatama, viškovima, manjkovima, naknadnim i nepredviđ enim radovima, avansu, isplatama podizvođačima i dr.; - izvršenim ukupnim količinama pojedinih radova i količinama radova po kvadraturi i zapremini objekta; 93 - utrošcima pojedinih materijala po jedinici mjere, kvadraturi i zapremini objekta; - troškovima po pojedinim vrstama radova, učešću pojedinih radova u ukupnim troškovima i po kvadraturi i zapremini objekta; - utrošcima radnih časova po kvadraturi i zapremini objekta i po pojedinim vrstama radova; - radu mašina i utrošku radnih časova mašina po kvadraturi i zapremini objekta; - učesnicima u realizaciji Projekta; - dokumenatciji koja je vođena u toku realizacije Projekta i pojedinih objekata: građevinski dnevnik, garđevinska knjiga, podaci o rezultatima ispitivanja, prepiska i dr.; - zapisnicima, rješenjima, saglasnostima, dozvolama, spornim pitanjima i dr.; - informacijama, propisima, standardima, normativima i sl., koji su primjenjivani prilikom realizacije objekata. Investitor u toku izgradnje vodi stručni nadzor i vrši kontrolu kvaliteta, troškova i vremena. Kada se na pojedinom objektu završi građenje, montaža opreme i "hladna" proba, izvođač radova zvanično obavještava investitora da je objekat spreman za tehnički pregled. Investitor podnosi zahtjev za tehnički pregled nadležnom opštinskom ili republičkom organu, zavisno od vrste i složenosti objekta. Nadelžni organ, ukoliko je dobio kompletan zahtjev, formira komisiju ili određuje stručnu organizaciju koja će formirati komisiju i izvršiti tehnički pregled objekta. Komisija nakon izvršenog tehničkog pregleda, nadležnom organu, podnosi izvještaj i obrazložen predlog. Nakon dobijanja pozitivnog predloga od starne komisije za tehnički pregled nadležni organ izdaje upoterbnu dozvolu čime su se stekli uslovi za korišćenje objekta, tj. za prelazak na probnu proizvodnju. Građenje objekta pretpostavlja paralelne aktivnosti investitora i ostalih učesnika

u izgradnji, pri čemu je jedino izvođač građevinskih radova prisutan na objektu od početka do kraja građenja. Zbog toga će, u nastavku, tehnološkim slijedom, biti razmatrane aktivnosti pojednih učesnika u realizaciji objekta, među kojima su najvažnije: - pribavljanje dokaza o pravu svojine ili korišćenja građevinskog zemljišta; - obezbjeđenje građevinske dozvole; - ustupanje građenja objekta - izbor izvođača radova; - izvršavanja svih prethodnih, pripremnih i glavnih građevinskih radova, montaže opreme i instalacija (građenje objekta); - sprovođenje postupka za prelazak na sljedeću fazu, tj. na probnu proizvodnju (obuka kadrova, pribavljanja sirovina za probnu proizvodnju i dr.) 9.1 Pribavljanje dokaza o pravu svojine ili korišćenja građ evinskog zemljišta Da bi se moglo pristupiti pribavljanju građevinske dozvole, a samim tim i građenju objekta, moraju se razriješiti imovinsko-pravni odnosi za zemljište na kome se namjerava graditi objekat. To znači da investitor mora pribaviti dokaz o pravu svojine ili pravu korišćenja zemljišta. 94 Dokaz o pravu korišćenja zemljišta može se obezbijediti: - posjedovnim listom i izvodom iz katastra nepokretnosti u slučaju posjedovanja sopstvenog zemljišta; - ugovorom o kupoprodaji sa ranijim vlasnikom; - aktom o eksproprijaciji u skladu sa zakonskim propisom, u slučajevima kada postoji javni interes; - aktom o nepotpunoj eksproprijaciji u skladu sa zakonskim propisima u slučajevima kada će se zemljište koristiti privremeno, ne duže od 3 godine (otvaranje kamenoloma, vađenje gline, pijeska i šljunka, radi prolaza, izgradnja cjevovoda i dr.); - aktom o privremenom zauzimanju u skladu sa zakonskim propisima radi građenja privremenih objekata, lociranja postrojenja za proizvodnju poluproizvoda (beton, asfalt, oplata, armatura i dr.), prelaza preko zemljišta i sl.; - ugovorom o korišćenju zemljišta sa vlasnikom; - ugovorom kojim se regulište nadgradnja ili pretvaranje određenih prostorija koji se zaključuje po posebnim propisima. Radi obezbjeđenja ma kog od navedenih dokaza stručne službe investitora moraju izvršiti sve pripremne radnje i obezbijediti dokumentaciju u skladu sa važećim propisima. U slučajevima elementarnih nepogoda i katastrofa (zemljotres, požar, ekološki udes i dr.) postupak o eksproprijaciji može se provesti na sve nepokretnosti po posebnoj - hitnoj proceduri (rješenjem o privremenom zauzeću, kupoprodajom i sl.). Poslije uspostavljanja normalnog stanja sprovodi se redovni postupak eksproprijacije. U svim slučajevima eksproprijacije ranijem vlasniku pripada naknada prema "tržišnoj cijeni" objekta, zemljišta, zasada, usjeva, šume, rasadnika i sl., u momentu

zasnivanja prava svojine, odnosno susvojine. 9.2 Građevinska dozvola Da bi se pristupilo građenju objekta moraju se stvoriti određeni preduslovi. Naime, investitor mora obezbijediti građevinsku dozvolu. Građevinsku dozvolu izdaje Republički odnosno opštinski organ uprave nadležan za poslove građevinarstva, koji je izdao rješenje o lokaciji i urbanističko-tehničke uslove. Republički organ nadležan za poslove građevinarstva izdaje građevinsku dozvolu za izgradnju specifičnih objekata (vidi 8.2.2), a za ostale objekte nadležni opštinski organ. Zahtjev za izdavanje građevinske dozvole podnosi investitor. Nadležni organ građ evinsku dozvolu izdaje na osnovu sljedeće dokumentacije: - pravosnažnog rješenja o lokaciji; - glavnog projekta na koji je data urbanistička saglasnost; - izvještaja komisije za tehničku kontrolu kojim se potvrđuje da je glavni projekat urađen u skladu sa zakonom, tehničkim i drugim propisima; - dokaza o pravu svojine, odnosno drugom pravu na građevinskom zemljištu radi građenja ili dokaza o pravu svojine, odnosno drugom pravu na objektu radi rekonstrukcije objekta; - dokaza o uređivanju međusobnih odnosa sa nadležnim organom u pogledu plaćanja naknade za uređivanje građevinskog zemljišta; - saglasnosti, mišljenja i drugih dokaza utvrđenih posebnim propisima. Za građenje objekta u slobodnoj zoni, kao dokaz o pravu na zemljište služi ugovor o korišćenju zemljišta, koji zaključuje investitor sa korisnikom zone. 95 U slučaju izdavanja građevinske dozvole za nadogradnju zgrada, odnosno pretvaranje zajedničkih prostorija u stanove i poslovni prostor, kao i pretvaranje stanova u poslovni prostor, pored navedene dokumentacije prilaže se ugovor zaključen po posebnim propisima. Ukoliko se rekonstrukcijom ne mijenja namjena i veličina objekta, uz navedenu dokumentaciju ne prilaze se rješenje o lokaciji. Dokumentaciju za izdavanje građevinske dozvole obezbjeđuje investitor, izuzev rješenje o lokaciji, glavni projekat i izvještaj komisije za tehničku kontrolu glavnog projekta, koje obezbjeđuje nadležni organ po službenoj dužnosti, jer je u posjedu ove dokumentacije. Nadležni organ dužan je da građevinsku dozvolu izda u roku od 15 dana i da jedan primjerak dostavi nadležnom inspekcijskom organu. Građevinska dozvola izdaje se za cio objekat, a može se izdati i za dio objekta koji predstavlja tehničku i funkcionalnu cjelinu. Na osnovu ove dozvole izvode se prethodni i pripremni radovi koji su potrebni za građenje objekta. Ukoliko su prethodni i pripremni radovi većeg obima (hidrotehnički i saobraćajni objekti, veći industrijski kompleksi, stambeni blokovi i dr.) može se zatražiti i dobiti posebna građevinska dozvola. Posebnu građevinsku dozvolu izdaje nadležni organ na osnovu dokumentacije koju pribavlja investitor koja sadrži: - idejni projekat; - pravosnažno rješenje o lokaciji;

- situaciju objekta prikazanu na katastarskom planu; - podatke o dinamici i roku građenja objekta; - načelnu saglasnost za građenje cijelog objekta od organa nadležnog za izdavanje građevinske dozvole. Građevinska dozvola i posebna građevinska dozvola prestaju da važe ako građenje objekta ili predhodnih i pripremnih radova ne otpočne u roku određenom u građ evinskoj dozvoli, koji ne može biti kraći od šest mjeseci ni duži od jedne godine. Rok završetka objekta se ne definiše u građevinskoj dozvoli. Izuzetak je građ evinska dozvola za nadogradnju i pretvaranje djelova objekta gdje se rok definiše i ne može biti duži od dvanaest (nadogradnja) odnosno šest mjeseci (pretvaranje). Ako se u toku građenja objekta, zbog promijenjenih okolnosti koje se nijesu mogle predvidjeti, mora odstupiti od tehničke dokumentacije na osnovu koje je izdata građ evinska dozvola, investitor pribavlja dopunsku građevinsku dozvolu po izmijenjenoj dokumentaciji. Odstupanjem od tehničke dokumentacije, smatra se svako odstupanje od namjene, tehničko-tehnološke koncepcije, položaja, dimenzija i oblika objekta utvrđ enih u tehničkoj dokumentaciji. Ako se na postojećem objektu izvode radovi koji se ne smatraju građenjem, odnosno rekonstrukcijom, investitor o tim radovima podnosi prijavu nadležnom inspekcijskom organu, najkasnije osam dana prije otpočinjanja radova. Uz prijavu podnosi opis radova koje namjerava da izvrši. 9.3 Ustupanje građenja objekta (izbor izvođača radova) Paralelno sa aktivnostima za dobijanje građevinske dozvole investitor sprovodi postupak ustupanja građenja objekta. Ustupanje građenja objekta podrazumijeva izbor izvođača građevinskih, zanatskih i instalaterskih radova, te nabavka i montaža opreme i postrojenja koja su u funkciji objekta. 96 Postupak izbora izvođača radova je isti kao i kod izbora projektanta (vidi poglavlje 8.7) s tim što se razlikuju ugovorna dokumenta (tender). Naime, kod ustupanja izrade tehničke dokumentacije osnov je bila studija opravdanosti, rješenje o lokaciji sa urbanističkom-tehničkim uslovima, projektni zadatak, podloge i podaci, studije, istrage i propisi, a ovdje je osnov tehnička dokumentacija (glavni projekat), lokacija objekta i svi elementi vezani za nju. 9.3.1 Ugovorna dokumenta (tender) Ugovorna dokumenta izrađuje investitor ili organizacija kojoj on povjeri taj posao. Ona se sastoje obično iz tri knjige. a) Prva knjiga (koja se obično naziva Uslovi ugovora) najčešće sadrži: ponudu, preliminarnu informaciju, uputstvo ponuđačima, uslove ugovora, uslove za izbor podizvođača, posebne uslove ugovora i dr.. Ponuda sadrži: ponuđenu cijenu, rok završetka objekta, predloženu visinu avansa, vrijeme opcije ponude, garantni rok za izvršene radove, obavezu zaključivanja ugovora o građenju, izjavu o prihvatanju odgovarajućih uslova i druge relevantne podatke koje je investitor tražio. Preliminarna informacija sadrži osnovne informacije o:

- lokaciji: nazivu lokacije; geografskim i topografskim karakteristikama; geološkim, geomehaničkim i hidrološkim karakteristikama terena; postojećim objektima i instalacijama koje treba ukloniti ili sačuvati; saobraćajnim uslovima; klimatskim i meteorološkim uslovima; uslovima snadbijevanja vodom i odvodom prljavih voda; uslovima snadbijevanja električnom energijom; uslovima ograničenja (radnog vremena, transporta i sl.); uslovima zaštite životne sredine i drugim karakteristikama i uslovima; - objektu: nazivu i namjeni objekta; vrsti objekta; velični objekta (dimenzije, površine, spratnost, broj stanova, proizvodni prostor, dužina puta i dr.); kapacitetima (ako se radi o proizvodnom objektu); vrstama materijala koji će se upotrijebiti za građenje objekta; instalacijama i drugim relevantnim podacima; - tehničkoj dokumentaciji: sadržini tehničke dokumentacije koja se stavlja ponuđačima na uvid; preduzeću ili organizaciji koja je izradila dokumentaciju; potrebi izrade izvođačkog projekta (ukoliko nije urađen) i sl.; - ostalom: organizaciji službi investitora koje će pratiti tok realizacije Projekta; uslovima naizmjeničnog izvođenja radova i montaže opreme i drugim relevantnim podacima. Upustvo ponuđačima sadrži u osnovi sve one podatke koje sadrži i uputstvo ponuđačima za slučaj ustupanja izrade tehničke dokumentacije, s tom razlikom što se umjesto o projektovanju govori o izvođenju radova. Uslovi ugovora objašnjavaju, propisuju i utvrđuju međusobne obaveze investitora i izvođača radova kroz sledeće stavove: značenje riječi, ugovor o građ enju, aneksi ugovora, prenos ugovora, tehnička dokumentacija, dokumentacija na gradilištu, pregled tehničke dokumentacije, izvođački detalji, pravo mijenjanja tehničke dokumentacije, premije za izmjenu tehničke dokumentacije, traženje objašnjenja, uvođenje izvođača radova u posao, izvođački projekat organizacije i tehnologije građenja, početak radova, održavanje gradilišta, korišćenje zemljišta van gradilišta, čišćenje gradilišta po završetku radova, čuvanje gradilišta, čuvanje i obilježavanje geodetskih tačaka, otpočinjanje pojednih radova, pregled radova prije pokrivanja, fotografisanje, otkrivanje radova, uklanjanje neispravnog rada i materijala, obustava radova od strane investitora, obustavljanje radova od strane izvođača radova, ispitivanje radova i materijala, uzimanje uzoraka za ispitivanje, specijalni 97 materijali, izmjene radova, nalozi za izmjene radova, ispitivanje uzoraka, uvid investitora u radove, tačnost izvršenja radova, briga o radovima, nabavka materijala, nabavka mehanizacije, obezbjeđenje radne snage, kvalitet materijala, standardi, mehanizacija i oprema, nepredviđeni i naknadni radovi, saradnja na gradilištu, pomoć ostalim učesnicima, čuvanje i održavanje puteva i ograde, zaštita zdravlja, higijensko-tehničke mjere zaštite, protiv požarna zaštita, mjere sigurnosti, ometanje saobraćaja, vanredni saobraćaj, specijalni teret, pridržavanje propisa o saobraćaju, noćni rad, rad praznikom, vanredne i neočekivane okolnosti, fosili i predmeti od vrijednosti, patenti, nadzorni organ, pomoć izvođača radova nadzornom organu, obavještenja nadzornom organu, pismeno obraćanje, podizvođači, obuhvat ugovora,

tumačenje ugovornih dokumenata, stručno rukovodstvo izvođača radova, podaci o odgovornom rukovodiocu radova, radnici i službenici izvođača radova, otpuštanje radnika izvođača radova, osiguranje radova, obeštećenje lica i imovine, nesrećni slučajevi i povrede radnika, osiguranje radnika, propusti izvođača radova da osigura radnike, obavještenje izvođača radova o osiguranju, pridržavanje važećih propisa, završetak radova, produženje roka za dovršenje objekta, kašnjenje izvođača radova, ubrzanje radova, raskid ugovora, ugovorna kazna, naplata štete, premija za raniji završetak objekta, količine radova, ugovorene jedinične cijene, razlike u cijeni, avans, mjesečne naplate, plaćanje situacija, garancija za avans, garancija za dobro izvršenje ugovora, garantni rok, garancija i radovi za vrijeme garantnog roka, građ evinski dnevnik, građevinska knjiga, ostala dokumentacija na gradilištu, interni pregled radova, tehnički pregled, privremeni i konačan obračun i primopredaja, certifikat o konačnom preuzimanju radova, gubitak prava, pravo zaloga, procjenjivanje na dan gubitka prava, plaćanje poslije gubitka prava, arbitražna komisija, dostavljanje obavještenja, uzanse o građenju i na kraju saglasnost ponuđača da na osnovu ovakvih uslova podnese ponudu i, ako bude izabran, zaključi ugovor o građenju. Uslovi za izbor podizvođača sadrže stav ponuđača u pogledu izbora svojih podizvođača za izvršenje odgovarajuće vrste radova, koje nijesu predviđene predračunom, i nudi svoj faktor (procenat) na te radove na ime svojih troškova. Posebni uslovi ugovora objašnjavaju, propisuju i utvrđuju međusobne obaveze investitora i izvođača radova u situacijama kada: - će se radovi izvoditi u posebnim uslovima u krugu neke fabrike, na rekonstrukciji nekog objekta čija je eksploatacija u toku, tj. u situaciji kada treba paralelno da rade i investitor i izvođač radova, svaki svoj posao, - investitor treba da obezbijedi priključke na postojeće instalacije (voda, kanalizacija, struja, grijanje i dr.), pri čemu treba precizirati mjesta priključaka, uslove priključaka, način plaćanja i sl., - treba regulisati obaveze u vezi postojećih ili od investitora izgrađenih pripremnih radova, - izvođač radova treba da pruži učesnicima u izgradnji, koje je angažovao investitor, odgovarajuće usluge (struju, vodu, telefon, skladišni prostor, kancelarijski prostor, čuvarsku službu, unutrašnji transport opreme i/ili materijala i sl.). U ovom slučaju treba utvrditi tehničke, finansijske i vremenske uslove pod kojima je izvođač radova dužan da pruža ove usluge, - su u pitanju drugi specifični i posebni uslovi. b) Druga knjiga (koja se obično naziva Predračun radova) najčešće sadrži: predračun radova i elemente za formiranje cijena za radove van predračuna. Predračun radova sadrži: redni broj, opis rada, jedinicu mjere, jediničnu cijenu (koju upisuje ponuđač), svega za dotičnu poziciju, ukupno za određenu vrstu rada i na kraju rekapitulaciju po vrstama radova i sveukupnu cijenu, koja predstavlja ponuđenu cijenu ponuđača. 98 Elementi za formiranje cijena za radove van predračuna su utrošci materijala, mehanizacije i radne snage po jedinici proizvoda, cijene materijala, bruto

plate po času i faktor na bruto plate. Ove elemente treba da saopšti ponuđač u formi i na način kako to investitor bude tražio. c) Treća knjiga (koja se obično naziva Dokumentacija) najčešće sadrži: ugovor o zajedničkom podnošenju ponude, dokaz o ovlašćenom licu ponuđača,.ovlašćenje za predstavnika ponuđača, izjavu ponuđača, izjave podizvođača, reference ponuđača, orjentacioni dinamički plan izvršenja radova, garantno pismo uz ponudu, tekst (obrazac) garancije za avans, tekst (obrazac) garancije za dobro izvršenje ugovora, tekst (obrazac) garancije za otklanjanje nedostataka u garantnom roku i tekst ugovora o građenju. Ugovor o zajedničkom podnošenju ponude treba priložiti u svim slučajevima kada ponudu zajedno podnose dva ili više ponuđača. Ugovor mora biti potpisan i ovjeren. U njemu mora biti imenovan jedan od njih koji će, u slučaju dobijanja posla, biti nosilac i koji će potpisati ugovor o građenju s ovlašćenjem da jamči zajednički posao. Dokaz o ovlašćenom licu ponuđača je dokument koji pokazuje da je određeno lice ovlašćeno za punovažno zastupanje, potpisivanje, predstavljanje i raspolaganje sredstvima ponuđača. Ovlašćenje za predstavnika ponuđača je dokument kojim ponuđač ovlašćuje određeno lice da ga zastupa prilikom otvaranja ponuda od strane komisije investitora. Izjava ponuđača je dokument kojim ponuđač izjavljuje da je proučio sve uslove i ostalu dokumentaciju, da ih prihvata i da je saglasan da prema njima učestvuje u davanju ponude, te ukoliko mu se ponuda prihvati i zaključi ugovor o građenju. Izjava podizvođača je dokument kojim podizvođači izjavljuju da su im poznati uslovi pod kojim ponuđač daje ponudu i cijene za svoje radove iz te ponude, te da su raspravili sva pitanja u pogledu međusobne saradnje i ostale uslove koji su od bitnog značaja za normalno odvijanje radova. Isto tako izjavljuju da su saglasni da sa ponuđ ačem zaključe podizvođački ugovor ukoliko ovaj bude izabran za izvođača radova. Reference ponuđača, su dokumenta na osnovu kojih investitor treba da procijeni podobnost ponuđača. Najčešće se traže sledeća dokumenta: rješenje o registraciji ponuđača, stanje stručnih kadrova zaposlenih kod ponuđača, spisak stručnih kadrova koje ponuđač namjerava angažovati na građenju objekta, stanje radne snage sa kojom ponuđač raspolaže, stanje mehanizacije i transportnih sredstava sa kojima ponuđač raspolaže, spisak do sada (obično zadnjih 10 god.) izgrađenih sličnih objekata, spisak objekata na kojma ponuđač u vrijeme davanje ponude radi, izjave investitora izgrađenih objekata (u poslednjih 5. god), završni račun ponuđača za poslednje dvije godine, dokaz o bonitetu ponuđača i eventualno druga dokumenta koja bi bila od interesa za ocjenu podobnosti ponuđača. Ukoliko ponuđač namjerava angažovati podizvođače onda i za njih treba da podnese ovakvu dokumentaciju. Orijentacioni dinamički plan izvršenja radova kojim ponuđač treba da dokaže rok završetka objekta koji je predložio u svojoj ponudi. U dinamičkom planu treba da se nalaze osnovne vrste radova koje određuju rok završetka objekta. Garancija uz ponudu je dokument kojim će banka ponuđača garantovati, sa određenim procentom od visine ponude (obično oko 5%), da će ponuđač ostati pri svojoj ponudi u roku opcije (obično 45 dana) i ako bude izabran zaključiti ugovor o građenju. Ovom garancijom ponuđač garantuje da će pribaviti i garanciju za dobro

izvršenje ugovora. U protivnom banka -garant će iznos iz garancije isplatiti investitoru na njegov prvi poziv. Tekst (obrazac) garancije za avans je dokument kojim će banka ponuđača garantovati da će ponuđač, ukoliko dobije avans, isti vratiti u skladu sa ugovornim dokumentima. U protivnom nevraćeni dio avansa investitoru će na njegov poziv, isplatiti banka-garant. Tekst ove garancije ponuđač treba da potpiše prije podnošenja ponude, čime potvrđuje saglasnost sa sadržinom iste. 99 Tekst (obrazac) garancije za dobro izvršenje ugovora je dokument kojim ć e banka izvođača radova garantovati da će, ukoliko izvođač radova ne izvršava ugovorene obaveze u skladu sa ugovorom i ugovornim dokumentima, investitoru, na njegov poziv, isplatiti garantni iznos (obično 10% od ugovornog iznosa) i time ga obeštetiti zbog neizvršavanja obaveza od strane izvođača radova. Tekst ove garancije ponuđač treba da potpiše prije podnošenja ponude, čime potvrđuje da je saglasan sa sadržinom iste. Tekst (obrazac) garancije za otklanjanje nedostataka u garantnom roku je dokument kojim će banka izvođača radova garantovati da će, ukoliko izvođač radova ne bude izvršavao svoje obaveze u garantnom roku u skladu sa ugovorom i ugovornim dokumentima, investitoru, na njegov poziv, isplatiti garantni iznos (obično 5% od ukupne vrijednosti po konačnom obračunu) i time ga obeštetiti zbog neizvršavanja obaveza od strane izvođača radova. Tekst ove garancije ponuđač treba da potpiše prije podnošenja ponude, čime potvrđuje da je saglasan sa sadržinom iste. Tekst ugovora o građenju je dio ugovornih dokumenata, koji ukazuje na način i sadržaj regulisanja međusobnih prava i obaveze investitora i izvođača radova. On najčešće sadrži odredbe kojima se regulišu: predmet ugovora, ugovorena vrijednost radova, rok završetka objekta, penali, premije, pitanja isplate avansa, način i rokovi plaćanja, sadržaj sastavnih djelova ugovora, način rješavanja sporova, nadležnost suda i sl. Sastavni dio ugovora čine ugovorna dokumenta i ostala dokumentacija koju zajednički utvrde investitor i izvođač. Ponuđivač na tekst ugovora mora da dã saglasnost prije podnošenja ponude, koji se u fazi zaključivanja ugovora, saglasno, može u manjoj mjeri izmijeniti. 9.3.2 Javno nadmetanje Ako je investitor odlučio da građenje objekta ustupi putem javnog nadmetanja, treba da o tome raspiše oglas. Ovim postupkom, koji se primjenjuje kod najvećeg broja objekata srednje veličine i vrijednosti, predstavlja istovremeno utvrđivanje podobnosti i cjenovne povoljnosti ponuđača. Investitor u tom smislu sprovodi niz aktivnosti, a ponuđači su obavezni da ih slijede. Procedura je sledeća: - raspisivanje oglasa o javnom nadmetanju; - priprema ponude od strane ponuđača; - primopredaja ponude; - otvaranje i ocjena ponuda; - donošenje odluke o izboru najpovoljnijeg ponuđača i - zaključivanje ugovora o građenju. Raspisivanje oglasa. Oglas o javnom nadmetanju raspisuje investitor u sredstvima javnog informisanja, po svom izboru. Ovim oglasom investitor poziva zainteresovana građevinska preduzeća da podnesu ponudu za građenje predmetnog

objekta. Oglas treba da sadrži podatke o: investitoru, objektu, predračunskoj vrijednosti, roku građenja, vremenu preuzimanja dokumentacije, cijeni ugovorne dokumentacije, načinu i vremenu podnošenja ponude, mjestu i vremenu otvaranja ponuda, kriterijumima za izbor najpovoljnijeg ponuđača, roku izbora najpovoljnijeg ponuđača i dr. Investitor treba da omogući ponuđačima uvid u lokaciju, pripremljenu tehničku dokumentaciju i druge elemente od interesa za izradu kvalitetne ponude. Na osnovu oglasa ponuđač može podići ugovorna dokumenta na osnovu kojih treba da pripemi ponudu. Priprema ponude od strane izvođača radova. Svako građevinsko preduzeće u okviru svoje organizacione strukture ima sektor ili službu za istraživanje tržišta čiji je osnovni zadatak da prati građevinsko tržište i tržište nabavke. To predstavlja da je preduzeće uvijek spremno da u relativno kratkom vremenu, pripremi svaku ponudu na osnovu oglasa o javnom nadmetanju ili na osnovu traženja investitora. Istraživanje tržišta, obrada ponude, a kasnije i ugovaranje, zahtijeva angažovanje tima iskusnih stručnjaka koji će biti isključivo orjentisani na pribavljenje relevantnih 100 informacija o stanju na građevinskom tržištu, o potencijalnim investicijama, mogućoj konkurenciji, kao i ostalim faktorima koji mogu biti od značaja za dobijanje poslova. Paralelno sa ispitivanjem građevinskog tržišta treba ispitivati i tržište nabavke mehanizacije, materijala, poluproizvoda i korišćenja odgovarajućih usluga od specijalizovanih preduzeća. Saznanja o namjerama investitora za građenje nekog objekta dobijaju se ličnim kontaktima; putem sredstava javnog informisanja; na osnovu planova i programa preduzeća, društevno-političkih zajednica i drugih subjekata. Osnov za izradu realne ponude čini tehnička dokumentacija koju je pripremio investitor i informacije o terenskim uslovima i lokalnim prilikama, mogućnostima nabavke i cijenama mehanizacije, materijala, poluproizvoda i usluga. U tom cilju ponuđ ač treba da prouči: - tehničku dokumentaciju; - mogućnosti preduzeća i njegovih podizvođača; - geografske, topografske, geološke, geomehaničke, hidrološke, klimatskometeorološ ke, saobraćajne i druge uslove; - mogućnost i načine snadbijevanja električnom energijom, naftnim derivatima, plinom, gasom, vodom i mogućnostima odovođenja prljavih voda; - mogućnost snadbijevanjem materijalom i poluproizvodima; - mogućnost obezbjeđivanja radne snage i uslova smještaja i ishrane; - mogućnost obezbjeđenja mehanizacije, transportnih sredstava, poslovnog i skladišnog prostora; - mogućnost uspostavljanja telefonskih i drugih veza; - mogućnost kooperacije sa lokalnim preduzećima; - lokalne cijene materijala, mehanizacije, usluga i drugih elemenata bitnih za izračunavanje ponuđene cijene. Posebno je važno da se detaljno prouče svi elementi ugovorne dokumentacije da bi se identifikovali zahtjevi i želje investitora i sagledale obaveze budućeg izvođača radova. To se naročito odnosi na uslove ugovora kojima su detaljno precizirane

obaveze i prava investitora i izvođača radova. Pored ovoga, u pripremi za izradu ponude, potrebno je detaljno proučiti i utvrditi: - metode rada i tehnologiju građenja; - vrste, kapacitete i broj mašina i transportnih sredstava; - šemu organizacije i šemu rukovođenja radovima; - način snadbijevanja materijalom i poluproizvodima; - način spoljenjeg transporta; - cijene materijala, radne snage, mehanizacije i usluga; - orjentacioni dinamički plan izvršenja radova; - mjere higijensko-tehničke zaštite na radu i zaštite životne sredine; - vrstu i obim pripremnih radova i dr. Na osnovu proučavanja, utvrđivanja osnovnih polaznih parametara i zahtjeva investitora navedenih u ugovornoj dokumentaciji pristupa se izradi analiza cijena, tj. iznalaženju cijene koštanja za pojedine vrste radova (jedinična cijena) i ukupno za objekat (ukupna cijena). Jedinična cijena se izračunava na osnovu utroška materijala, mehanizacije i radne snage za jedinicu proizvoda i cijena materijala, mehanizacije i radne snage. Cijena radne snage u bruto iznosu množi se sa režijskim faktorom koji sadrži sve indirektne troškove, tj. troškove režije (detaljnije vidi ). Sagledavanje svih elemenata troškova i njihovo uključivanje u jedinične cijene je veoma važno, jer se eventualni propusti kasnije ne mogu ispraviti. Takvi propusti bi doveli izvođača radova do gubitka i nemogućnosti da izvrši ugovorene obaveze. Ukoliko ponuđač namjerava angažovati podizvođače za pojedine objekte (kod kompleksnih investicionih Projekata) ili za pojedine zanatske ili instalaterske radove, 101 onda će u toku pripreme ponude zatražiti ponude od više podizvođača. Na bazi njihovih ponuda i dogovora sa njima ponuđač će izabrati najpovoljnije podizvođače i sa elementima iz njihovih ponuda kompletirati svoju ponudu. Nakon utvrđivanja jediničnih cijena i cijena podizvođača, stvoreni su uslovi da se: - uradi predračun radova i utvrdi ukupna ponuđena cijena, - utvrde uslovi za izbor podizvođača za radove koji nijesu predviđeni predračunom i - utvrde elementi za formiranje cijena za radove van predračuna. Utvrđivanje cijene koštanja je stvar stručnog tima a ponuđenu cijenu, na bazi ekonomskih i drugih elemenata konjukture, stanja na građevinskom tržištu i politike preduzeća, određuje rukovodeći tim preduzeća. Paralelno sa utvrđivanjem cijene, koja će biti ponuđena investitoru, treba raditi i na ostalim elementima ponude (dokumentaciji) koji su traženi ugovornom dokumentacijom, jer su svi ovi elementi u direktnoj vezi sa cijenom. Pri tome, treba se u svemu pridržavati uputstava ponuđačima, kako bi se sistematizovala i u skladu sa zahtjevima investitora pripremila kompleksna ponuda. Ovo podrazumijeva da se pripremi: - ugovor o zajedničkom podnošenju ponude (ako je takva namjera); - dokaz o ovlašćenom licu ponuđača; - ovlašćenje za predstavnike ponuđača; - izjave ponuđača i podizvođača (ako ih ima); - reference ponuđača i podizvođača (ako ih ima);

- orjentacioni dinamički plan izvršenja radova i - garancija uz ponudu. Isto tako, paralelno sa utvrđivanjem cijene, treba proučiti tekst ugovora o građ enju i garanciju za avans, za dobro izvršenje radova i za otklanjanje nedostataka u garantnom roku. Tekstove garancija treba razmotriti sa svojom bankom i obezbijediti uslove da banka izda takve garancije, jer u protivnom nema svrhe pripremati i podnositi ponudu. Ovo je sve važno, jer ima odraza na cijenu koštanja (svaka garancija košta). Treba obratiti pažnju da se sva prazna mjesta u ponudi popune i da se potpišu sva dokumenta na mjestima gdje je to ugovornom dokumentacijom predviđeno. U fazi pripreme ponude treba se pripremiti za eventualne razgovore sa investitorom, koje će on, u fazi analiziranja ponuda, željeti da obavi sa ponuđačima koje je svrstao u uži izbor. U tom smislu treba pripremiti osnovne elemente na osnovu kojih su utvrđene cijene i rokovi za završetak objekta i sagledati ukupne potrebe materijala, poluproizvoda, mehanizacije i radne snage (pripremiti statičke planove). Posebno će investitor tražiti da provjeri dokumentaciju o dokazivanju podobnosti ponuđača, pa se u tom smislu treba pripremiti. Saznanje da investitor ima pravo i želju da provjeri elemente ponude upućuju ponuđača na potrebu izrade realne i objektivne ponude koju će moći u svim prilikama da potkrijepi objektivnim činjenicama. Ukoliko ponuđač želi nešto posebno saopštiti investitoru on to može uraditi u formi pisma koje prilaže uz ponudu. To se može odnositi na eventualna projektna ili druga rješenja koja je ponuđač detaljno proučio. Na kraju treba naglasiti da ponuda: - na svojevrstan način investitoru ukazuje na sve tehnološko- tehničke i organizacione kvalitete ponuđača; - ukazuje na ozbiljnost ponuđača u pripremi ponude, šte pretpostavlja da će sa takvom ozbiljnošću izvršavati i radove, ako mu se isti ustupe; - unaprijed iskazuje riješenost i volju ponuđača da preuzme posao ukoliko mu ga investitor povjeri i da bi eventualno odustajanje od posla nanijelo ponuđaču materijalnu (garancija uz ponudu) i poslovnu štetu. 102 Zbog toga, izradi ponude treba posvetiti veliku pažnju i angažovati svoje najkvalitetnije kadrove i opremu, jer poslovi moraju biti kvalitetno sagledani i procijenjeni. Primopredaja ponude. Ponuđač se mora postarati da ponudu investitoru preda u tačno određeno vrijeme, na način i u formi kako je to predviđeno uputstvima ponuđ ača. Investitor prima ponudu, provjerava da li je upakovana u skladu sa uputstvima ponuđačima i ponuđaču izdaje odgovarajuću potvrdu. Otvaranje i ocjena ponude. Ponude se otvaraju u prostoriji i u vrijeme koje je određeno oglasom o javnom nadmetanju. Ponude otvara stručna komisija koju je imenovao investitor u skladu sa svojim organizacionim aktima. Sastav komisije zavisi od vrste objekta i predmeta javnog nadmetanja. Naime, ako se traži ponuda i za opremanje objekta onda u komisiji treba da budu i odgovarajući specijalisti za tu vrstu opreme. Pored tehničkih stručnjaka u komisiju treba uvijek imenovati i po jednog pravnika i ekonomistu. Otvaranju ponuda mogu prisustvovati ovlašćeni predstavnici

punuđača. O toku otvaranja ponuda vodi se zapisnik koji na kraju potpisuju svi prisutni članovi komisije i ovlašćeni predstavnici ponuđača. U zapisnik se upisuju: nazivi ponuđača i njihova sjedišta, kompletnost ponude, ponuđene cijene, rok završetka objekta, dopunska pisma i dr. Ovlašćeni prestavnici ponuđača imaju pravo da stave primjedbe na tok otvaranja ponuda ako smatraju da je povrijeđen postupak propisan zakonskim propisima, podzakonskim aktima ili uslovima iz ugovorne dokumentacije. Komisija koja je otvorila ponude, ili novoimenovana, u nastavku rada, samostalno, provjerava i upoređuje ponude svih ponuđača. Provjera se mora izvršiti po svim elementima ugovorne dokumentacije. Isto tako treba ih provjeriti i uporediti po osnovu svih kriterijuma koji su propisani radi izbora najpovoljnijeg ponuđača. Komisija će po svom nahođenju posjetiti ponuđače i provjeriti sve elemente dokumentacije za utvrđivanje podobnosti ponuđača. Komisija je obavezna da pripremi i obrazloži predlog investitoru za izbor najpovoljnijeg ponuđača. Obrazloženje mora biti takvo da može pružiti odgovor na sva eventualna pitanja i prigovore nezadovoljnih ponuđača. Investitor može, ali ne mora, da prihvati predlog komisije. Iskustvo pokazuje da u najvećem broju slučajeva investitor prihvata predlog komisije. Donošenje odluke o izboru najpovojlnijeg ponuđača. Investitor, na predlog komisije, donosi odluku o izboru najpovoljnijeg ponuđača i dostavlja je svim ponuđ ačima. Ponuđač koji je nezadovoljan odlukom investitora može podnijeti prigovor. Prigovor mora biti detaljno obrazložen. Po prigovoru odlučuje investitor i donosi konačnu odluku. Ako ponuđač, koji je podnio prigovor, nije zadovoljan konačnom odlukom investitora može se obratiti tužbom nadležnom sudu. Zaključivanje ugovora o građenju. Kada je prihvaćena ponuda najpovoljnijeg ponuđača, zaključivanje ugovora o građenju ne bi trebalo da predstavlja nikakav problem. Nakon donošenja konačne odluke o ustupanju građenja objekta investitor poziva odabranog ponuđača radi zaključivanja ugovora. Postoje slučajevi (veoma rijetki) da se ponuđač ne odazove pozivu investitora. U takvom slučaju ponuđač gubi garanciju uz ponudu, a investitor raspisuje novi oglas, ili poziva radi zaključivanja ugovora sledećeg, po povoljnosti, ponuđača, ako to ocijeni cjelishodnim. Zaključenim ugovorom izvođač radova se obavezuje da u određenom roku, pribavi garanciju za dobro izvršenje ugovora. Ukoliko to izvođač radova ne uradi ugovor se, po zahtjevu investitora, može raskinuti na štetu izvođača radova. U ovom slučaju investitor zadržava garanciju uz ponudu. 9.3.3 Prikupljanje ponuda Ako investitor odluči da građenje objekta ustupi prikupljanjem ponuda procedura se nešto razlikuje od one koja je objašnjenja kod javnog nadmetanja. Naime, investitor na isti način radi ugovornu dokumentaciju ali postupak izbora vrši se u dvije faze: 103 - utvrđivanje podobnosti ponuđača i - prikupljanje ponuda. Utvrđivanje podobnosti ponuđača, kao prethodni postupak ili prva faza, sprovodi se na bazi dokumentacije (treća knjiga) koju je uradio investitor ili organizacija koju je on odobrio. Na osnovu ove dokumentacije investitor raspisuje oglas o utvrđivanju podobnosti, ponuđači pripremaju dokumentaciju, predaju je

investitoru, sprovodi se postupak otvaranja ponude i donošenja odluke investitora o izboru podobnih ponuđača. Prikupljanje ponuda, kao završni postupak u izboru izvođača radova, vrši se od izabranih podobnih ponuđača. Naime, investitor im dostavlja ugovornu dokumentaciju (prva i druga knjiga) i zahtijeva od njih da pripreme i podnesu ponudu u određenom roku. Ponuđač priprema ponudu na već objašnjeni način i dostavlja je investitoru. Investitor otvara ponude (uz prisustvo ponuđača), analizira iste, donosi odluku i sa najpovoljnijim ponuđačom zaključuje ugovor o građenju. Ukoliko je od utvrđivanja podobnosti protekao duži vremenski period, investitor može tražiti dopunsku dokumentaciju za ocjenu sadašnje podobnosti ponuđača. To je u stvari skraćena verzija treće knjige, a sadrži samo one elemente za koje postoji najveća vjerovatnoća da je moglo doći do promjene (stanje kadrova i mehanizacije, finansijsko stanje, angažovanost na drugim objektima i radovima i sl.) Sve ostalo što je rečeno kod javnog nadmetanja važi i kod ovog postupka ustupanja izgradnje objekta. Ovaj postupak se koristi kod velikih objekata čije građenje dugo traje i čija je investiciona vrijednost velika (industrijski kompleksi, saobraćajnice, luke, hidrotehnički objekti, veliki tuneli, mostovi velikog raspona i dr.). 9.3.4 Neposredna pogodba Ako je u pitanju građenje objekta manjeg obima i manje investicione vrijednosti ili ako ni poslije dva pokušaja, putem javnog nadmetanja ili putem prikupljanja ponuda, nije izabran izvođač, investitor treba da građenje objekta ustupi putem neposredne pogodbe. Ponašanje investitora u ovom slučaju nije definisano, što znači da može u direktnim kontaktima sa jednim ili više ponuđača voditi pregovore i utvrđivati elemente ugovora. U svakom slučaju je dobro da uradi ugovornu dokumentaciju kao bazu za razgovore sa ponuđačima. Na ovaj način može se ustupiti građenje objekta u vanrednim prilikama (zemljotresi i druge prirodne nepogode) i kada je u pitanju zaštita ljudi i imovine, tj. otklanjanje štetnih posledica nekih iznenadnih događaja. 9.3.5 Ustupanje građenja objekta (izbor izvođača radova) po posebnim načinima Investitor može odlučiti da ustupanje građenja objekta izvrši po posebnim načinima. Ovdje će biti obrađena dva načina koji se najčešće primjenjuju u našoj i inostranoj praksi: - ustupanje građenja zajedno sa izradom tehničke dokumentacije - ustupanje građenja po sistemu inženjeringa Ustupanje građenja zajedno sa izradom tehničke dokumentacije može se izvršiti na jedan od već objašnjenih načina. Razlika je samo u sadržaju dokumentacije koju daje investitor i sadržaju ugovorne dokumentacije. U ovom slučaju investitor ponuđačima treba da obezbijedi: studiju opravdanosti, rješenje o lokaciji sa urbanističko-tehničkim uslovima i projektni zadatak. Uz ovo investitor može obezbijediti podloge, podatke, studije i istrage, a može zahtijevati da ih obezbijedi ili uradi sam izvođač. 104 Razlika u tehničkoj dokumentaciji je u tome što investitor potencijalnog izvođača

radova obavezuje da uradi tehničku dokumentaciju i obezbijedi podloge, podatke, studije i istrage, ako to nije investitor u prethodnom postupku uradio. Naravno, ponuđ ač u svojoj ponudi treba da ukalkuliše troškove izvršavanja ovih poslova. U ovoj varijanti često se traži od ponuđača da ponudi fiksnu cijenu, tj. "ključ u ruke". Kod klasičnih objekta kao što su stambene zgrade, škole, dječiji vrtići, poslovne zgrade i sl. ovo je relativno lako izvodljivo, dok kod kompleksnijih i nestandardnih objekata ovo je, takođe, moguće, ali uz daleko veća proučavanja i uz veći rizik. U situacijma nestabilnog tražišta, tj. inflacije ovaj sistem je praktično neprimjenljiv, bez velikih ograničenja, koja na kraju dovode do rješenja koje ne predstavlja fiksnu cijenu, tj. "ključ u ruke". Zato je u ovakvoj situaciji najrealnije, i najpravednije, ići na jedinične cijene i stvarno izvedene količine. Ustupanje izgradnje po sistemu inženjeringa, takođe se može izvršiti na jedan od već objašnjenih načina. I u ovoj varijanti postoji razlika u sadržaju tehničke dokumentacije koju daje investitor i u sadržaju tenderske dokumentacije. Investitor bi obezbijedio: studiju opravdanosti, rješenje o lokaciji sa urbanističko-tehničkim uslovima i projektni zadatak. Sve ostalo: podloge, podatke, studije i istrage obezbjeđ uje sam izvođač radova. Ovakav način se primjenjuje kod proizvodnih objekata gdje investitor od izvođača radova traži: da obezbijedi tehnologiju i tehničku pomoć, da uradi tehnološko-tehničku dokumentaciju, da izgradi objekat, da nabavi i montira opremu, da obuči kadrove, da obezbijedi sirovine i energiju, da obavi probnu proizvodnju i dokaže projektovani kapacitet i projektovani nivo utroška sirovina, energije i radne snage po jedinici proizvoda. Naravno ovo pretpostavlja da izvođač radova bira svoje podizvođače, isporučioce opreme i montažere. Ovakav način izgradnje objekta primjenjuju inostrani investitori u stabilnim tržišnim i ostalim uslovima, koji su preduslov za uspostavljanje ovakvog odnosa između investitora i izvođača radova. Za slučaj ustupanja izgradnje objekata prema jednom od pomenutih posebnih načina, investitor mora da obezbijedi stručan i kompetentan nadzor u svim fazama realizacije ovakvog Projekta. 9.3.6 Ustupanje građenja objekata (izbor izvođača radova) po Zakonu o javnim nabavkama Pojedine zemlje, u cilju racionalne i strogo kontrolisane potrošnje sredstava budžeta i fondova (poreskih obveznika) propisuju posebne načine i postupke za ustupanje izgradnje objekata, tj. izbora učesnika u izgradnji objekata. Republika Crna Gore donijela je Zakon o javnim nabavkama 2001. godine 83. Do donošenja ovog zakona u Crnoj Gori je izbor učesnika u izgradnji objekata vršen na osnovu Zakona o izgradnji i finansiranju objekata i podzakonskih akata i primjenjivala su se tri načina: javno nadmetanje, prikupljanje ponuda i neposredna pogodba. U postupku pripreme Ugovorne dokumentacije najčešće su korišćeni FIDICovi uslovi ugovaranja i naše Uzanse o građenju. Odredbama ovog zakona, predviđeno je da se izbor učesnika u izgradnji objekata, tj. konsultanata, projektanata, izvođača radova, isporučioca i montažera postrojenja i opreme vrši po posebnom postupku koji moraju primjenjivati: - svi državni i opštinski organi uprave, organizacije, ustanove i preduzeća;

- preduzeća sa većinskim vlasništvom države; - fondovi i - svi drugi korisnici budžeta i fondova. Ovdje će biti stavljen akcent na osnovne odredbe ovog zakona koje se odnose na izgradnju objekata. Osnovna opredjeljenja Zakona su da se: 105 - obezbijedi modernizacija sistema javnih nabavki; - izvrši harmonizacija prava sa međunarodnim obavezama; - omogući javna nabavka roba, radova i usluga uvođenjem veće transparentnosti i nepristrasnosti; - osnuju ustanove koje su ovlašćene da efikasno upravljaju sistemom javnih nabavki; - obezbijedi ravnopravnost pristupa privatnog sektora ugovaranju sa državom; - u što većoj mjeri onemogući korupcija. Osnovne odredbe Zakona sadržane su u sljedećim poglavljima: - definicije; - načela; - poziv za dostavljanje ponuda; - dokumenta za nadmetanje; - uputstvo ponuđačima; - podnošenje ponuda; - ispitivanje, vrednovanje i upoređivanje ponuda; - dodjela ugovora; - konsalting usluge; - službenici za javne nabavke; - direkcija za nabavke i ad-hoc jedinica za upravljanje; - komisije za dodjelu; - pravila i formulari; - transparentnost; - javna infrastruktura; - sporovi i nedozvoljene radnje. Definicije pojedinih izraza imaju za cilj da se u tumačenju i primjeni Zakona suzi prostor za nejasnoće i nerazumijevanja. Načelima se definišu: - podobnost; - ravnopravnost učestvovanja; - nadmetanje, koje može biti: šoping (manje nabavke); otvoreno: lokalno ili međunarodno (poziv se daje javno); ograničeno: lokalno ili međunarodno (ponuda se traži od određenih ponuđača prethodno kvalifikovanih); dvostepeno (za sistem "ključ u ruke", velike i složene objekte, osjetljivu tehnologiju i sl.); prethodna kvalifikacija (kada se predviđa ugovor "ključ u ruke",

ugovor o projektovanju ili menadžmentu); neposredni sporazum (kada je vrijednost ugovora ispod propisanog iznosa, naknadni radovi, hitni radovi i sl.); lizing (kada je vrijednost ugovora ispod propisanog iznosa i sl.); učešće društvene zajednice (kada u finansiranju učestvuje društvena zajednica, nevladine organizacije i dr.); - konkurs za projektovanje; - valuta i plaćanje; - vrste ugovora, koji mogu biti: sa paušalno određenom cijenom (ukupna unaprijed određena cijena); sa jediničnom cijenom (naplata po jedinici izvršenog posla); 106 sa dodatnim troškovima (stvarni troškovi: cijena radova, isporuka i usluga uvećanih za režijske troškove i profit); kombinovani sa privremenom cijenom (kombinacija jediničnih cijena i dodatnih troškova); sa tržišnom cijenom (na osnovu objavljenih cijena na tržištu); ključ u ruke (fiksna cijena za objekat u stanju spremnosti za upotrebu); o menadžmentu (sa odgovornošću i rizikom za cijenu, kvalitet i rok); narudžbenica (dovodi do ugovora nakon prihvatanja ponude); sa privremenom cijenom (u hitnim slučajevima); sa prethodno utvrđenom cijenom (moraju biti prethodno utvrđene cijene); - tehničke specifikacije i standardi; - opomene i pismena saopštenja. Poziv za dostavljanje ponuda se definiše i donekle razlikuje za slučaj otvorenog od zatvorenog nadmetanja. Naravno, definiše se način prethodne selekcije ili predkvalifikacije ponuđača (lista, kriterijumi, kvalifikacija, izbor, izvještaj, obavještenje). Dokumenta za nadmetanje su: - uputstvo ponuđačima; - tehničke specifikacije; - predračun radova (ili formular za raščlanjivanje paušalno ugovorene cijene); - uslovi ugovora; - tehnička dokumentacija (za pojedine vrste ugovora); - formulari garancija; - formular ugovora; - metodologija i kriterijum za vrednovanje; - izjava o porijeklu opreme. Uz dokumenta za nadmetanje mora biti i opšta informacija čiji sadržaj zavisi od vrste ugovora (mjesto izgradnje; infrastruktura; domicilni propisi o porezima i dr.; monetarni propisi i dr.). Svim ponuđačima moraju biti dati i odgovori na eventualno

postavljena pitanja u toku priprema ponuda, ali samo u periodu koji je određen u pozivu za podnošenje ponuda. Uputstvom ponuđačima mora se definisati sljedeće: - način popunjavanja propisanih formulara; - garancije koje se zahtijevaju; - način iskazivanja cijena; - dokumenta o finansijskom stanju ponuđača; - da li je dozvoljeno davanje varijantnih rješenja i varijantne ponude; - elementi za ispitivanje, vrednovanje i upoređivanje ponuda; - sredstva i način komuniciranja; - informacije o podugovaračima; - cijena i dr. Takođe se mora iskazati tačan obim radova, opreme i usluga, kao i funkcije i ovlašćenja nadzornog organa investitora. U svakom slučaju mora biti opisan postupak podnošenja ponuda i pravo ponuđača da podnese samo jednu ponudu. Naravno, moraju se definisati: koordinacija; nezavisnost ponuđača (izjava o nezavisnosti), sukob interesa; mogućnost diskvalifikacije i sl. Rok važenja ponuda, garancije, alternativne ponude, potpisivanje ponuda i drugi elementi ponude veoma su važni sa aspekta vrednovanja iste. 107 Podnošenje ponuda vrši se u utvrđenim rokovima (podzakonskim aktom) koji zavise od vrste nadmetanja, obima radova i vrste ugovora i ne mogu biti kraći od 42 kalendarska dana za međunarodno nadmetanje ni od 84 dana za velike obime radova. Ispitivanje, vrednovanje i upoređivanje ponuda vrši se po posebnom postupku. Prijem i otvaranje ponuda sprovodi komisija za otvaranje ponuda. Javno otvaranje vrši se samo za slučaj kada ponuda premašuje određeni iznos. Vrednovanje i upoređivanje ponuda vrši posebna komisija imenovana za te poslove. Starješina ustanove imenuje komisiju za vrednovanje, kojoj su određeni zadaci, procedure, nadzor nad njenim radom, podnošenje izvještaja i dr. Komisiju čine nadzornik i tri do pet ocjenjivača. Komisija može zatražiti pomoć od eksperata za pojedinu oblast. Definisano je: - što su manja a što veća odstupanja od propozicija (za veća odstupanja ponuda se odbija); - cilj vrednovanja i upoređivanja; - metode i kriterijume za vrednovanje i upoređivanje; - postupak za slučaj prethodne kvalifikacije; - povjerljivost; - podnošenje izvještaja i dr. Predviđena je i mogućnost odbacivanja svih ponuda, ne isključivo na osnovu broja ponuda, već zbog "bitne neprihvatljivosti". U ovom slučaju propisane su aktivnosti koje treba da obavi investitor, uključujući: izmjenu tehničkih specifikacija, uslova ugovora, načina oglašavanja i sl. Dodjela ugovora vrši se po proceduri: - obavještenje o dodjeli;

- kompletiranje ugovornih dokumenata; - potpisivanje ugovora i primopredaje garancije izvođača radova. Konsalting usluge su posebno tretirane u Zakonu i na njih se ne primjenjuje načelo "nadmetanje". Procedura dodjele ugovora za konsalting usluge je sljedeća: - Sastavljanje liste izabranih nakon pravilno izvršene provjere kod odgovarajućeg tijela ili nakon oglašavanja, ako vrijednost usluga prevazilazi propisani iznos (10.000 eura). Na listi mora biti od 3 do 7 kandidata. - Procjena troškova i određivanje ukupne cijene usluga radi boljeg upoređ ivanja; - Priprema zahtjeva za podnošenje predloga (ponuda). Vrednovanje i upoređivanje ponuda izvršiće se na osnovu tehničkih i ekonomskih pokazatelja i pregovora. Ugovor se može zaključiti kao: - vremenski određen ugovor; - ugovor o naknadama; - procentualni ugovor ili - ugovor sa neodrećenim periodom. Službenika za javne nabavke treba da imaju sve javne ustanove (investitori). Oni osnivaju komisiju za prijem i otvaranje ponuda. Zakonom su predviđena funkcija i ovlašćenja službenika za javne nabavke. Službenici za javne nabavke odgovorni su za sve ugovore ispod propisanog iznosa (do 30.000 eura za dobra i do 100.000 eura za radove). Direkcija za nabavke nema nadležnost za izgradnju objekata. Njena osnovna dužnost je nabavka robe široke potrošnje i pružanje savjetodavnih usluga državnim organima. 108 Javna ustanova (investitor) može za svaki investicioni poduhvat (Projekat) osnovati ad-hoc jedinicu za upravljanje dotičnim Projektom. Prava i dužnosti jedinice su da: - prikuplja neophodne informacije, - upravlja Projektom, - vrši izbor učesnika u izgradnji i - se stara o izvršenju ugovorenih obaveza. Komisija za dodjelu je nadležna za svaki ugovor čija vrijednost prevazilazi propisani iznos. Komisiju za dodjelu ugovora koji se odnose na radove, čine predsjednik, njegov zamjenik i ad-hoc član iz javne ustanove za čiji se račun dodjela obavlja. Predsjednika i njegovog zamjenika imenuje Vlada Crne Gore na vrijeme ne duže od tri godine, s tim da se mogu imenovati za samo još jedan mandat. Određeni su slučajevi opoziva članova komisije; pravo komisije da izabere stručne konsultante; način održavanja sjednica i zamjena u slučaju odsutnosti; način donošenja odluka i javnog obavještavanja. Komisija za javne nabavke donosi pravila i formulare za javne nabavke. Ona je dužna da obezbijedi da sistem javnih nabavki funkcioniše po principu najveće transparentnosti i nepristrasnosti. Komisija ima tri člana: predsjednika koji predstavlja

Ministarstvo pravde, člana koji predstavlja Ministarstvo finansija i trećeg člana koji predstavlja organe lokalne samouprave. Komisiju imenuje Vlada Crne Gore. Mandat komisije traje tri godine, s tim što se može imenovati još samo na jedan mandat. Osnovne dužnosti komisije su da: - se stara o interesima Republike; - Skupštinu Republike Crne Gore informiše o javnim nabavkama; - razmatra žalbe, uočene i utvrđene nepravilnosti; - arbitrira; - odobrava propise i standardne formulare; - daje preporuke Vladi i sl. Komisija ima ovlašćenja da: - nadzire rad jedinica za nabavke, Direkcije za nabavke i Direkcije za javne radove; - provjerava prijave; - donosi odluke u slučaju sporova i - određuje postupke javnih nabavki. Komisija je već donijela pravila javnih nabavki i propisala standardne formulare. Pravilima je propisano: područje, pravila i način primjene kao i standardni formulari (za dobra, radove, usluge i zajednički za dobra, radove i usluge). Pravila i formulari su veoma detaljno obrađeni i veoma su obimni. Pored pravila donijeta su dva podzakonska akta 69, 70. Kroz odredbe o transparentnosti tretiraju se: - viškovi javnih ustanova; - nezakoniti uticaj; - svečana izjava i kodeks etike (obuhvata sve odgovorne za javne nabavke); - izjave o posjedovanju imovine (daju svi odgovorni); - izjava dobavljača; - dostupnost pravilnika i standardnih formulara; - javno obavještavanje o ugovorima; - arhiva javnih nabavki; - izvještaj i ocjene. Javnom infrastrukturom smatraju se sva investiranja od strane javne ustanove (investitora), što podrazumijeva sve aktivnosti od zamisli do kraja realizacije Projekta. Zakon predviđa da Direkcija za javne radove osniva predinvesticionu komisiju kao 109 svoju organizacionu jedinicu koja odobrava: "preliminarni plan Projekta; plan Projekta, konačnu pripremu Projekta i konačan plan". Komisiju čine: - direktor Direkcije javnih radova; - predstavnici ministarstava: finansija, zaštite životne sredine i zdravlja; - predstavnik ustanove odgovorne za Projekat i predstavnik svake druge ustanove po odluci Direktora. Zakonom je određen postupak izrade "predinvesticione studije" (studije opravdanosti), način odobrenja, sukob interesa i sl. Takođe su definisani: način nadmetanja i ugovaranja; nadzor radova i nadzor nad sprovođenjem ugovora. Sporovi se rješavaju po posebnoj proceduri. Zakon uvodi pojam "presuditelji".

Oni imaju zadatak da rješavaju sporove između ugovorenih strana. Imena presuditelja (jedan ili tri) moraju biti navedena u dokumentaciji za nadmetanje, što znači da ih određuje investitor. Takođe je definisan i postupak rješavanja sporova u dva koraka: preventiva (žalbeni postupak, rok i nadležni sud) i sporovi (sporazumno rješavanje sporova i međunarodna arbitraža). Nedozvoljenim radnjama u duhu Zakona, smatraju se: - zaključivanje sporazuma radi prevare u cilju kontrolisanja tržišta; - ograničavanje konkurencije; - prevara prilikom davanja ponuda; - potplaćivanje. Određen je i postupak za prijavu, gonjenje i odgovornost. Na osnovu kratkog upoznavanja sa odredbama Zakona, mogu se izvesti neki zaključci bitni za bolje razumijevanje cijele procedure izbora izvođača radova : - Izgradnja objekata (priprema, konsalting usluga, projektovanje, građ enje, nabavka i montaža postrojenja i opreme, probna proizvodnja) tretira se kao svaka druga nabavka roba, usluga i sl., što znači da se odustalo od dosadašnjeg koncepta da se ove aktivnosti uređuju posebno (Zakonom o izgradnji objekata i podzakonskim aktima). Istina ovo se odnosi samo na sredstva budžeta i fondova ili kako se to obično kaže "sredstva ubrana putem poreza, doprinosa i taksa". - Zakon je veoma složen, jer se odnosi na sve vrste javnih nabavki. Zbog toga je i terminologija neuobičajena za građevinarstvo, što se mora usaglašavati u toku izrade ugovornih dokumenata (tendera). Procedura je veoma složena i dugotrajna, jer je konstituisano mnogo organa (službenik za javne nabavke, jedinica za upravljanje, komisija za prijem i otvaranje ponuda, komisija za vrednovanje (nadzornik i članovi), komisija za dodjele, direkcija za javne nabavke, direkcija za javne radove, predinvesticiona komisija, presuditelji, komisija za javne nabavke). - Veoma je značajno, a posebno sa aspekta građevinarstva, da je Zakonom predviđeno da "nijedna aktivnost predviđena ovim zakonom neće biti započeta bez sredstava koja su prethodno izdvojena za tu namjenu". - Odredbe Zakona unijele su velike promjene u metode i procedure pripreme tenderske dokumentacije ("dokumentacija za nadmetanje"), pripreme ponude, dokaz podobnosti i ugovaranja. To se posebno odnosi na: dokumentaciju za utvrđivanje podobnosti; metode nadmetanja i vrste ugovora. Na građevinskim stručnjacima, ma gdje radili, ako žele da učestvuju u izgradnji objekata koje finansira država (a to nijesu mala sredstva) je da se pripreme za primjenu odredaba ovog Zakona. U tom smislu ne smije izostati organizovana edukacija ovih kadrova, jer je to uslov da se brže savladaju sve navike, koje su u razvijenim ekonomijama već duže u primjeni. 110 9.4 Upravljanje građenjem objekta

Pod građenjem objekta podrazumijeva se izvršenje svih prethodnih, pripremnih i glavnih radova; nabavka i montaža opreme i postrojenja; uređenje okolnog prostora i izgradnja infrastrukture. Za početak građenja objekta moraju se stvoriti preduslovi koji obezbjeđuju kontinuirano, kvalitetno, pravovremeno i ekonomično izvršavanje svih građevinskih, građevinsko-zanatskih i instalaterskih radova, te montaža opreme i postrojenja. Ove preduslove stvaraju investitor i izvođač radova svaki u svom domenu aktivnosti. U tom smislu investitor ima obavezu da izvođača radova uvede u posao i da obezbijedi kontrolu izvršavanja ugovora u pogledu kvaliteta, roka, troškova i poštovanja opštih tehničkih propisa i podzakonskih akata koji se odnose na aktivnosti oko građenja objekta. Izvođač radova treba da preuzme gradilište i da pristupi izvršavanju svih prethodnih, pripremnih i glavnih radova uz istovremenu kontrolu svih svojih aktivnosti na tom planu. 9.4.1 Uvođenje izvođača radova u posao Da bi izvođač radova otpočeo sa radovima investitor je dužan da ga uvede u posao. Smatra se da je investitor izvršio ovu obavezu ako je izvođaču radova predao: - tehničku dokumentaciju; - lokaciju na kojoj treba da se gradi objekat i drugo zemljište potrebno za građenje, sa dokazom o pravu svojine, odnosno pravu korišćenja zemljišta; - sve nivelacione i regulacione linije i visinske tačke; - građevinsku dozvolu; - dokaz o obezbjeđenju finansijskih sredstava; - rješenje o postavljanu rukovodioca nadzora i nadzornih organa; - dokaz o uplati avansa, ako je ugovorom predviđena obaveza investitora da plati avans i ako je izvođač radova dao garanciju na avans. Investitor je dužan da izvođača radova uvede u posao u roku koji je predviđen ugovorom o građenju. U protivnom izvođač radova će imati pravo da produži rok za završetak objekta. U rješenju o postavljanju rukovodioca nadzora i ostalih nadzornih organa investitor mora navesti njihove dužnosti, prava i odgovornosti, koja se moraju nalaziti u okviru onih koja su predviđena ugovornom dokumentacijom i zakonskim propisima. Rukovodilac nadzora i nadzorni organi za pojedine vrste radova i instalacija moraju ispunjavati zakonom propisane uslove koji su istovjetni kao i za rukovodioca građenja. Na dan uvođenja izvođača radova u posao otvara se građevinski dnevnik u kome se konstatuje da ga je investitor uveo u posao, a ovaj primio lokaciju i svu dokumentaciju, čime su stvoreni uslovi da otpočnu radovi. 9.4.2 Izvođenje radova Izvođač prije izvođenja radova treba da uradi izvođački projekat organizacije i tehnologije građenja koji, pored glavnog i izvođačkog projekta, predstavlja osnovni dokument za uspješno izvođenje radova. Najbolje je da izvođač radova odmah po obavještenju investitora, da mu je povjeren posao na građenju objekta pristupi izradi ovog projekta. Time će se dobiti u vremenu i stvoriti uslovi, da se odmah po uvođenju u posao mogu otpočeti pripremni radovi, koji su projektom organizacije i tehnologije građenja definisani.

111 Pretpostavka je da je izvođač radova već imenovao rukovodioca građenja i potreban broj njegovih saradnika. On je obavezan da o ovome donese rješenje u kojemu će odrediti dužnosti, prava i odogovornosti rukovodioca građenja, koja se moraju nalaziti u okviru onih predviđenih ugovornim dokumentima i zakonskim propisima. Ovo rješenje on je dužan blagovremeno dostaviti investitoru. Rukovodilac građenja mora ispunjavati zakonom propisane uslove. Građenje objekta, odnosno izvođenje radova mogu vršiti preduzeća koja: - su upisana u sudski registar; - imaju odgovarajući broj zaposlenih stručnih lica sa visokom stručnom spremom; - imaju odgovarajuće stručne rezultate u izgradnji te vrste objekata; - imaju odgovarajuću tehničko-tehnološku opremljenost za izvođenje te vrste objekata; - imaju licencu Inženjerske komore. Licencu Inženjerske komore za građenje objekata za koje građevinsku dozvolu izdaje nadležni republički organ za poslove građevinarstva (specifični objekti), može dobiti preduzeće pod uslovom da: - je upisano u odgovarajući sudski registar za građenje tih objekata, odnosno izvođenje pojedinih radova na objektu; - ima najmanje tri zaposlena lica sa visokom školskom spremom odgovarajuće struke sa ovlašćenjem za rukovođenje građenjem; - preduzeće ili zaposlena lica u njemu imaju odgovarajuće stručne rezultate u izgradnji te vrste objekata i - ima odgovarajuću tehničko-tehnološku opremljenost za izvođenje te vrste radova. Licencu za objekte za koje građevinsku dozvolu izdaju nadležni organi prestonice, glavnog grada, odnosno opštine, može dobiti preduzeće pod uslovom da: - je upisano u odgovarajući sudski registar za građenje tih objekata, odnosno izvođenje pojedinih radova na objektu; - ima najmanje jedno zaposleno lice sa visokom školskom spremom odgovarajuće struke sa ovlašćenjem za rukovođenje građenjem. Preduzeće može dobiti licencu za izvođenje pojedinih, više ili za sve vrste radova na objektu. Licenca se izdaje na ograničeni vremenski period kako bi se poslije tog perioda moglo provjeriti da li preduzeće i dalje ispunjava uslove za izvršenje radova za koje je dobilo licencu. Ponovnim izdavanjem licenci preduzeće može dobiti licencu za obavljanje istih poslova, može se povećati ili smanjiti broj pojedinih vrsta radova koje može izvršavati, a može se i oduzeti licenca ako je prestalo da se bavi predmetnim poslovima. Ovlašćenje za rukovođenje građenjem može dobiti lice koje: - ima visoku stručnu spremu odgovarajuće struke; - je položilo stručni ispit; - ima najmanje tri godine radnog iskustva na poslovima građenja objekata; - je član Inženjerske komore.

Stručni ispit se polaže po programu, koji donosi nadležno ministarstvo za građ evinarstvo, pred komisijom koju imenuje Inženjerska komora. Stručni ispit se sastoji iz opšteg i posebnog dijela. Opšti dio ispita se polaže prema jedinstvenom programu, a stručni dio prema posebnom programu za svaku od inženjerskih struka. Stručni ispit može polagati lice koje: - ima visoku stručnu spremu građevinske, arhitektonske, mašinske, elektro, tehnološke i druge odgovarajuće tehničke struke i 112 - ima najmanje tri godine radnog iskustva na građenju, odnosno izvođenju pojedinih radova na objektu. Lica koja imaju naučni stepen magistra i doktora nauka oslobođena su polaganja stručnog ispita. Građenjem objekta za koji građevinsku dozvolu izdaje ministarstvo nadležno za poslove građevinarstva može rukovoditi lice koje ima ovlašćenje za rukovođenje građ enjem. Građenjem ostalih objekata može rukovoditi lice koje ima visoku školsku spremu odgovarajuće struke, odnosno smjera, najmanje tri godine radnog iskustva na poslovima građenja i lice sa višom stručnom spremom i pet godina radnog iskustva na poslovima građenja. Izvođenjem pojedinih građevinsko-zanatskih i instalaterskih radova i radova na unutrašnjem uređenju objekta i uređenju terena može rukovoditi i lice sa višom i srednjom stručnom spremom odgovarajuće struke, sa najmanje tri godine radnog iskustva na poslovima građenja. Građenjem objekta porodične stambene zgrade sa najviše dvije nadzemne etaže ukupne površine do 250 m2 i pomoćnih objekata može da rukovodi lice koje ima najmanje srednju stručnu spremu građevinske ili arhitektonske struke. Izvođač radova je dužan da o danu početka građenja objekta obavijesti nadležni opštinski organ za poslove građevinarstva i to najmanje 8 dana prije početka građenja. Uz prijavu o početku građenja izvođač je dužan da nadležnom organu dostavi i Elaborat o uređenju gradilišta (vidi poglavlje 13.2). Za specifične objekte izvođač radova je dužan da o početku građenja obavijesti i nadležno ministarstvo za građevinarstvo. Nadležni opštinski organ je dužan da prije početka građenja, na poziv investitora obilježi urbanističku pracelu, građevinsku i regulacionu liniju i visinsku tačku i o tome sačini odgovarajući protokol. Izvođač radova je takođe dužan da obavijesti nadležni opštinski organ o završetku iskopa i pripreme temelja za betoniranje, kako bi ovaj, najkasnije u roku od tri dana izvršio kontrolu usaglašenosti temelja sa glavnim projektom. Predstavnik nadležnog opštinskog organa dužan je o pregledu izdati propisani dokument. Izvođač radova je dužan da radove izvodi u skladu sa tehničkom dokumentacijom, ugovornom dokumentacijom, izvođačkim projektom organizacije i tehnologije građenja, tehničkim propisima, normativima, standardima i opšte važećim zakonskim propisima. U tom smislu, sav materijal koji upotrebljava mora biti nov, standardnog i prvoklasnog kvaliteta, sa najboljom izradom i markom. Mehanizacija mora biti savremena i odgovarajućeg kvaliteta i kapaciteta za predviđene radove.

Tehničko i ostalo osoblje mora biti stručno i savjesno, a radna snaga odgovarajuće kvalifikacije i obučenosti. U cilju ispunjavanja ovih zahtjeva potrebno je da izvođač radova : - tehničku dokumentaciju, izvođački projekat organizacije i tehnologije građenja, građevinsku dozvolu, rješenja o postavljanju rukovodioca nadzora, ostalih nadzornih organa i rukovodioca građenja stalno ima na objektu; - za sve eventualne izmjene i dopune tehničke dokumentacije traži odobrenje od nadzornog organa i investitora; - na propisan način obilježi gradilište, vodi brigu o održavanju i pravilnom korišćenju zemljišta koje mu je investitor predao; - organizuje čuvanje gradilišta i obezbijedi: protivpožarnu zaštitu, osvjetljenje, prolaznike i susjedne objekte; - čuva od oštećenja i uništenja sve geodetske tačke koje je primio od investitora; - omogući nadzornom organu pregled svih radova prije njihovog pokrivanja i da obezbijedi fotografisanje tih radova; 113 - na zahtjev nadzornog organa sa gradilišta ukloni sav nekvalitetan materijal i da izvrši sve popravke nekvalitetno izvednih radova; - redovno u skladu sa tehničkim propisima i standardima i uz prisustvo nadzornog organa uzima uzorke materijala i poluproizvoda i vrši, uz angažovanje stručnih institucija, ispitivanje materijala, radova, konstrukcija, instalacija i opreme; - omogući uvid nadzornom organu na svim mjestima gdje se proizvodi oplata, beton, armatura, elementi za zanatske i instalaterske radove i obavljaju drugi poslovi; - vodi brigu o radovima u toku izvršenja istih, pa sve do predaje objekta investitoru na upotrebu; - vrši sva mjerenja i geodetsko osmatranje ponašanja tla i objekta u toku građenja u skladu sa odgovarajućim projektom. - na gradilištu održava dobru saradnju sa svim učesnicima u građenju objekta; - brine o zaštiti čovjekove okoline, zaštiti zdravlja, higijensko-tehničkoj zaštiti i da u tom smislu preduzima sve mjere sigurnosti; - svojim aktivnostima ne ometa saobraćaj, ne nanosi štete okruženju i ne ometa život i rad u okolini gradilišta; - sve predmete od istorijskog, arheološkog, geološkog i kulturnog značaja zaštiti i o eventualnom pronalaženju istih obavijesti nadležne organe; - izvršava sve naloge nadzornih organa, inspekcijskih službi i ostalih organa koji su u skladu sa ugovorom i zakonskim propisima; - sve radnike, radove i treća lica osigura u skladu sa zakonskim propisima; - na gradilištu vodi svu prepisku i potrebnu dokumentaciju iz koje se mogu utvrditi svi relevantni faktori za ocjenu kvaliteta, dinamike

izvršavanja radova, troškova i izvršavanja svih ugovornih obaveza; - blagovremeno, objektivno i na podesan način informiše investitora i nadležne organe o izvršavanju ugovornih obaveza i obaveza iz zakonskih propisa. Izvođenje radova treba vršiti u skladu sa postavkama izvođačkog projekta organizacije i tehnologije građenja, jer je to garancija da će se radovi izvoditi po savremenim tehnološko-tehničkim rješenjima i u skladu sa dinamikom izvršenja radova, što sve skupa garantuje izvršavanje ugovornih obaveza i ostvarivanje optimalnih ekonomskih rezultata. Ukoliko izvođač tokom izvođenja radova primijeti nedostatke u tehničkoj dokumentaciji dužan je o tome odmah izvijestiti investitora i preduzeće koje je izradilo tehničku dokumentaciju. Investitor i preduzeće dužni su bez odlaganja da otklone nedostatke na koje je upozorio izvođač. Ukoliko to ne urade izvođač radova će o tome obavijestiti organ koji je izdao građevinsku dozvolu i nadležni inspekcijski organ, kada se radi o nedostacima koji su u suprotnosti sa važećim propisima. Ako uočeni nedostaci mogu da ugroze život i zdravlje ljudi, sigurnost objekta, okolinu, saobraćaj, susjedne objekte i dr. izvođač radova mora odmah obustaviti izvođ enje radova ili nedostatke samoinicijativno otkloniti. 9.4.3 Stručni nadzor tokom građ enja Tokom građenja objekta investitor mora obezbijediti stručni nadzor bez obzira da li se radi o specifičnim ili drugim objektima. Stručni nadzor investitor može vršiti sam ili vršenje nadzora povjeriti stručnoj organizaciji ili instituciji. 114 Zadatak stručnog nadzora je da: - prati cio proces izvršenja radova na objektu, u pogonima i svim radionicama gdje se izrađuju poluproizvodi i specifični materijali za potrebe građenja objekta; - kontroliše da li se građenje vrši prema tehničkoj dokumentaciji po kojoj je izdata građevinska dozvola; - prati promjene uslova građenja i preduzima potrebne mjere da se izvođ enje radova prilagodi tim uslovima (tlo i drugi parametri); - kontroliše kvalitet izvođenja radova i primjenu propisa, standarda i tehničkih normativa; - provjerava da li postoje dokazi o kvalitetu materijala, opreme i instalacija; - prati dinamiku izvršavanja radova; - daje uputstva izvođaču radova; - sarađuje sa inspekcijskim i drugim organima; - sarađuje sa projektantom i razrješava sva pitanja u vezi eventualnih nedostataka ili nekompletnosti tehničke dokumentacije; - se stara da se redovno i kvalitetno vodi sva gradilišna dokumentacija, dokumentacija o skrivenim radovima i finansijska dokumentacija; - provjerava primjenu uslova za zaštitu životne sredine, zaštitu na radu, zaštitu susjednih objekata, uređaja i instalacija;

- sva svoja zapažanja u toku vršenja nadzora upiše u građevinski dnevnik, a po potrebi, putem redovne komunikacije, obavijesti o tome zainteresovane subjekte; - se stara o pripremi dokumentacije za tehnički pregled i primopredaju objekta, a u vezi sa tim i o izradi projekta izvedenog objekta. Stručni nadzor može da vrši preduzeće koje ispunjava uslove za projektovanje ili građenje te vrste objekta. Stručni nadzor može da vrši lice koje ispunjava uslove za projektovanje ili rukovođenje građenjem te vrste objekata. Investitor ili preduzeće kome je investitor povjerio nadzor određuje lica koja će vršiti stručni nadzor (nadzorni organi). Nadzorni organi moraju biti određeni za sve vrste radova (građevinski, zanatski, instalaterski, oprema i sl.). Investitor ili preduzeće kome je investitor povjerio nadzor, određuje rukovodioca stručnog nadzora koji je odgovoran za cio objekat i ovlašćen da: - koordinira rad svih nadzornih organa; - kontroliše rad nadzornih organa; - potpisuje sva eksterna akta; - ostvaruje saradnju sa predstavnicima lokalnih vlasti, investitorom, projektantskom organizacijom i dr.; - upravlja sa cijelim procesom nadzora. Rukovodilac nadzora i nadzorni organi određuju se rješenjem. U rješenju moraju biti konkretizovana prava, ovlašćenja i odgovornosti svih učesnika u nadzoru. Rukovodilac nadzora mora imati takva prava i ovlašćenja, a samim tim i odgovornost, koja će mu omogućiti da uspješno upravlja sa procesom građenja objekta. Ukoliko rukovodilac nadzora ne može da omogući da izvođač izvršava radove u skladu sa ugovorenim obavezama dužan je o tome obavijestiti investitora, a ako se radi o nepoštovanju propisa, odstupanju od dokumentacije ili o kršenju propisa, i nadležni organ koji je izdao građevinsku dozvolu i inspekcijski organ. Rukovodilac nadzora mora obustaviti dalje izvođenje radova u svim slučajevima u kojima bi dalje izvođenje moglo da: 115 - ugrozi ljude i okolinu; - utiče na stabilnost i trajnost objekta; - utiče na ostvarivanje projektantskog koncepta objekta. Nadzorna služba mora kroz sistem planiranja i predviđanja, te blagovremenog sagledavanja svih propusta onemogućiti da dođe do situacije obustave radova, jer to nanosi štetu svima a posebno investitoru. Pored stručnog nadzora investitora veoma je važno da se u proces nadzora uključi i projektant u formi tkz. projektantskog nadzora. Cilj ovakvog nadzora je da se pomogne stručnom nadzoru investitora u cilju: - provjere da li se radovi izvode prema prihvaćenoj i odobrenoj tehničkoj dokumentaciji; - dopune tehničke dokumentacije za pojedina rješenja; - izmjene dokumentacije u slučaju nastupanja nepredviđenih uslova u

domenu fundiranja, nemogućnosti nabavke projektovanih materijala, usavršavanja tehnologije i dr.; - izrade projekta izvedenog stanja; - obavljanja drugih poslova u vezi sa tehničkom dokumentacijom koji se pojave tokom građenja. Troškovi projektantskog nadzora padaju na teret investitora, a mogu se utvrditi tokom ugovaranja izrade tehičke dokumentacije ili naknadno, što zavisi od želje investitora. 9.4.4 Kontrola izvođenja radova Osnovni zadatak kontrole je da se spriječe greške ili da se svedu na najmanju moguću mjeru. Svaki proces, rad, materijal, poluproizvod, proizvod, vrijeme i sredstva se moraju kontrolisati. Kontrolom se u stvari vrši upoređivanje planiranih i ostvarenih rezultata. Osnovni principi kontrole kod izvođenja radova su da: - kontrolu treba sprovoditi tokom cijelog procesa izvođenja radova, - treba kontrolisati sve elemente poslovanja: materijal, rad, sredstva, troškove, vrijeme, procese, primjenu propisa i dr., - po nalazima, predlozima i zahtjevima organa i lica koja vrše kontrolu treba odmah postupati, - analiza rezultata kontrole treba da je stalna briga izvođača radova i investitora. Tokom izvođenja radova kontrolu, svako u svom domenu, vrše izvođač, investitor i državni organi. a) Kontrola od strane izvođača radova. Izvođač vrši osnovnu i neposrednu kontrolu izvođenja radova (kvaliteta), dinamike izvršavanja radova (vremena), troškova, izvršavanja drugih obaveza i primjene propisa. U domenu kontrole kvaliteta treba kontrolisati da li: - se radovi izvode u skladu sa tehničkom dokumentacijom; - su geometrijski parametri radova i objekata u skladu sa tehničkom dokumentacijom; - se ugrađuje kvalitetan materijal, poluproizvodi i oprema i da li postoje dokazi o kvalitetu; - se redovno vrše kontrolna ispitivanja i kakvi se rezultati dobijaju; - se radovi i instalacije (skriveni radovi) zatvaraju prije kontrole; - postrojenja proizvode kvalitetne poluproizvode; - se materijal i poluproizvodi propisno transportuju i skladište; - se radovi propisno njeguju, održavaju i čuvaju; - se dokumentacija kvalitetno vodi i dr. O načinu kontrole i evidentiranju skrivenih radova biće kasnije govora. 116 U domenu kontrole vremena treba kontrolisati da li: - se planiranje vrši u skladu s potrebama i ugovorenim obavezama; - se materijal, poluproizvodi, mehanizacija i oprema dopremaju u skladu sa dinamičkim planovima; - se prethodni, pripremni i glavni radovi izvode u skladu sa dinamičkim planovima; - se druge ugovorene i ostale obaveze izvršavaju u skladu sa planovima i

programima; - investitor izvršava svoje obaveze u skladu sa dinamičkim planovima i programima; - se dokumentacija vodi u skladu sa utvrđenim rokovima (rokovnikom) i dr. U domenu kontrole troškova treba kontrolisati da li: - se uredno vodi građevinska knjiga; - se redovno, uredno i kvalitetno rade i ispostavljaju situacije investitoru; - investitor redovno vrši isplate; - se redovno ugovaraju i plaćaju naknadni i nepredviđeni radovi; - se redovno obračunavaju razlike u cijeni; - je utrošak materijala, energije i poluproizvoda u skladu sa normativima; - je korišćenje radnog vremena i radne snage u planiranim i kalkulisanim okvirima; - se mehanizacija racionalno koristi; - se pripremni radovi, oprema i sredstva rada pravilno koriste; - se materijal i sredstva rada otuđuju; - se pravilno obračunavaju plate i druga primanja; - su režijski troškovi u okviru planiranih; - se situacije podizvođača izrađuju i ovjeravaju u skladu sa građevinskom knjigom i ugovorom; - se uredno obračunavaju i isplaćuju zakonske i ugovorne obaveze i dr. U domenu kontrole izvršavanja drugih obaveza treba kontrolisati da li se: - na gradilištu uredno vodi propisana dokumentacija; - poštuje radna i tehnološka disciplina; - kvalitetno i blagovremeno vode evidencije o radu radnika, mašina, utrošcima materijala i poluproizvoda; - blagovremeno, realno i kvalitetno izrađuju i dostavljaju propisani izvještaji i informacije i da li se izvršavaju drugi poslovi. U domenu primjene propisa treba kontrolisati da li se sprovode: - mjere higijensko-tehničke zaštite na radu; zaštite od požara i zaštite životne sredine; - nalozi inspekcijskih i ostalih organa; - svi drugi propisi koji se odnose na građenje objekata. b) Kontrola od strane investitora. Investitor vrši kontrolu preko nadzorne službe. Investitor, kao i izvođač radova, ali sa svog aspekta, vrši kontrolu kvaliteta, vremena, troškova i primjene propisa. U domenu kontrole kvaliteta nadzorni organ kontroliše iste parametre kao i izvođač radova, s tim što u zajednici sa izvođačem provjerava pojedine elemente koje smatra kao bitne za utvrđivanje i ocjenu kvaliteta. Nadzorni organ redovno prisustvuje uzimanju uzoraka, pregledu radova i instalacija prije zatvaranja i ostalih aktivnosti oko kontrole. On provjerava da li atesti i certifikati odgovaraju dopremljenom materijalu i opremi i da li se ispitivanja vrše u skladu sa tehničkim propisima. O ovim ispitivanjima zajedno sa predstavnikom izvođača radova pravi odgovarajući dokumenat koji obostrano potpisuju. Nadzorni organ će zahtijevati da se nekvalitetni 117

materijal odveze sa gradilišta i da se nekvalitetan rad obustavi. Zbog toga kontrola od strane nadzornog organa treba da bude stalna i svakodnevna. U domenu kontrole vremena nadzorni organ kontroliše da li: - izvođač radova blagovremeno i kvalitetno izrađuje dinamičke planove izvršenja radova i dopreme resursa; - se radovi izvršavaju u skladu sa tim planovima; - izvođač radova izvršava druge obaveze u utvrđenim rokovima; - investitor izvršava svoje obaveze u skladu sa ugovorenim rokovima i dr. U domenu kontrole troškova nadzorni organ kontroliše da li: - se građevinska knjiga vodi tačno i uredno; - se privremene situacije izrađuju u skladu sa građevinskom knjigom i predračunom radova; - su razlike u cijeni pravilno obračunate; - je situacija umanjena za iznos avansa. Nadzorni organ kontroliše kalkulacije i predračun za naknadne i nepredviiđene radove sa aspekta opisa, količina, primijenjenih normativa, cijena i ostalih elemenata za formiranje cijena za radove van predračuna i predlaže službama investitora da ih prihvate ili koriguju. U domenu kontrole primjene propisa nadzorni organ kontroliše da li izvođač radova adekvatno primjenjuje propise o: - higijensko-tehničkim mjerama zaštite na radu; - zaštiti od požara; - zaštiti životne sredine i dr. Nadzorni organ kontroliše i da li investitor adekvatno primjenjuje propise u dijelu koji se odnose na njegov rad. c) Kontrola od strane državnih organa. Državni organi i organizacije vrše kontrolu u skladu sa zadacima, pravima i odgovornostima koje su propisane u odgovarajućim zakonima i podzakonskim aktima. Građevinska inspekcija je državni ili opštinski organ koji ima obavezu i pravo da kontroliše investitora, izvođača radova i sve druge učesnike u realizaciji investicionog Projekta. Republička građevinska inspekcija je nadležna za specifične objekte i ujedno je drugostepeni organ za ostale objekte. Pored građevinske inspekcije aktivnosti na realizaciji investicionog Projekta, a najčešće u fazi građenja, kontrolišu: inspekcija rada, sanitarna inspekcija, inspekcija za zaštitu životne sredine, protivpožarna inspekcija, vodoprivredna isnpeckija, finansijska inspekcija, rudarska inspekcija i dr. Investitor i izvođač radova su dužni da inspekciji stave na raspolaganje cjelokupnu dokumentaciju i omoguće uvid na gradilište i na ostala mjesta gdje se rade poluproizvodi ili izvršavaju drugi poslovi. Inspekcija o svom radu izrađuje izvještaj i daje naloge za otklanjanje nedostataka i nepravilnosti. Ukoliko se gradi bez građevinske dozvole, odstupa od tehničke dokumentacije, ugrožava okolina ili krše drugi uslovi, inspektor ima pravo da naredi obustavu radova i rušenje izvršenih radova. Na rješenje inspektora može se uložiti žalba. Građevinski inspektor treba da ispunjava uslove koji su propisani za rukovodioca građenja.

Investitor i izvođač radova treba da od početka građenja objekta, tj. od početka vršenja kontrole, pripremaju elaborat o kontroli kvaliteta koji će biti prezentiran inspekcijskim organima u toku građenja. Investitor i izvođač radova treba redovno, a najmanje jedanput mjesečno, da vrše analizu kontrole i da donose mjere za poboljšanje kvaliteta, ubrzanja radova, smanjenja troškova i adekvatnu primjenu propisa. Ovo će omogućiti da se uspješno ostvaruju programirani zadaci i obostrano izvršvaju ugovorene obaveze. Analizu treba vršiti na bazi detaljnih informacija rukovodilaca nadzora i građenja, koje moraju biti 118 aktuelne, tačne i nedvosmislene i koje moraju sadržavati predlog mjera za eleminisanje eventualnih propusta. 9.4.5 Naplata i isplata izvršenih radova Obračun vrijednosti izvršenih radova izvođač vrši na osnovu izvršenih količina, jediničnih cijena iz predračuna radova, ili naknadno odobrenih cijena, i na osnovu ostalih prava iz ugovora i ugovorne dokumentacije. Ako je građenje objekta ugovoreno po sistemu "ključ u ruke" onda se obračun vrijednosti izvršenih radova vrši po posebnom prilogu ugovora. Ovaj prilog treba da je koncipiran tako da vrijednost izvršenih radova odražava realni stepen gotovosti objekta. To se obično radi tako što se za pojedine djelove objekta izračunava vrijednost pojedine vrste rada i izražava u procentima od ukupne ugovorne vrijednosti (na primjer: vrijednosti betonskih radova III sprata, druge lamele iznosi 1% od ugovorene vrijednosti, ili vrijednost grube instalacije IV sprata treće lamele iznosi 0,05% od ugovorene vrijednosti radova). Veoma je važno da se ova procjena dobro izvrši, jer može doći do obustave radova pa bi mogla biti oštećena jedna ugovorna strana ako je proračun pogrešno urađen. Naplata i isplata izvršenih radova vrši se na osnovu privremenih i konačne situacije. Privremene situacije se ispostavljaju jedanput mjesečno u kumulativnom iznosu. Situaciju sastavlja izvođač na osnovu količina izvršenih i ovjerenih radova od strane nadzornog organa do kraja mjeseca za koji se situacija ispostavlja. Situacije se izrađuju na posebnom obrascu koji ima: naslovnu stranu sa osnovnim podacima o objektu, investitoru, izvođaču i ugovoru (Slika 8.a) unutrašnje strane koje sadrže opis rada, količine izvršenih radova, cijene i ostale podatke (Slika 8.b.) i zadnju stranu koja sadrži obračun izvršenih radova, potpise predstavnika izvođača, ovjeru nadzornih organa i odobrenje za isplatu (Slika 8.c). Slika 8. a) Naslov situacije; b) unutrašnje strane situacije; c) zadnja strana situacije Mjesečnim situacijama se obračunavaju ugovoreni, naknadni i nepredviđeni radovi i razlika u cijeni po osnovu porasta troškova (klizna skala), što mora biti predviđ eno ugovorom. Iznos za isplatu situacije mora se umanjiti za procenat avansa ukoliko je izvođač radova primio avans. 119 NAZIV FIRME IZVOĐ AČA Broj (datum i mjesto)

SITUACIJA izvršenih radova u vremenu od____________20__ do__________20___godine. Naziv objekta [ifra objekta Mjesto gdje se objekat gradi Naziv investitora i mjesto Naziv izvođ ača radova i mjesto Broj ugovora o građ enju i ugovorena vrijednost: Ugovor iznos: Aneks I iznos: Aneks II iznos: Aneks III iznos: Broj žiro računa izvođ ača: Objekat: [ ifra: Situacija br.: Strana: Red. br. Poz. predr. List građ . knjige OPIS RADA Jed. mj. Količina Jedin. cijena Svega Obračun izvršenih radova 1. Ukupna vrijednost izvršenih radova din. 2. Odbija se ovjereni iznos po prethodnoj situaciji br. din. 3. Razlika vrijednosti (1)-(2) din. 4. Odbija se avans ______% din. 5. Ostaje za isplatu (3)-(4) din. RUKOVODILAC GRAĐ ENJA IZVOĐ AČ RADOVA DIREKTOR NADZORNI ORGAN RUKOVODILAC NADZORA Odobrava isplatu ZA INVESTITORA Da su radovi po ovoj situaciji zaista kvalitetno izvršeni, po količinama i vrijednostima navedenim u situaciji i da obračunate količine odgovaraju propisanom kvalitetu, kao i količinama iskazanim u građ evinskoj knjizi, tvrde pod moralnom i materijalnom odgovornošću: Da su radovi po ovoj situaciji zaista kvalitetno izvršeni, podaci unijeti iz građ evinske knjige i da cijene odgovaraju ugovorenim, tvrde i ovjeravaju: Nadzorni organi i rukovodilac građenja ovjeravaju situaciju i dostavljaju je investitoru na isplatu. Ukoliko nadzorni organi imaju primjedbe na obračun izvršenih

radova može zatražiti od izvođača radova da izvrši ispravku, a ako ovaj to odbije onda će on ovjeriti, a investitor isplatiti nesporan iznos situacije. Nadzorni organ i investitor mogu izvođaču radova zadržati izvjestan dio na ime lošijeg kvaliteta pojedinih radova ili radi kašnjenja izvršenja radova, ako je to ugovorom predviđeno. Investitor je dužan izvođaču radova povratiti ovjerenu situaciju i istu plati u roku kako je to ugovorom predviđeno (obično 8-15 dana od dana prijema situacije). U protivnom, dužan je platiti kamatu u skladu sa ugovorom i zakonskim propisima. Konačna situacija se radi nakon završetka objekta, obavljenog tehničkog pregleda i dobijanja upotrebne dozvole. Konačna situacija se radi u postupku primopredaje objekta između investitora i izvođača radova. Radi se na istom obrascu kao i privremena situacija. Detaljnije o konačnoj situaciji biće govora u poglavlju o primopredaji i konačnom obračunu. 9.4.6 Razlike u cijeni (klizna skala) U situaciji nestabilnog tržišta uvijek ugovorom o građenju treba predvidjeti mogućnost izmjene ugovorne cijene. Ugovorom i ugovornom dokumentacijom obrađuje se metoda, način i elementi za obračun razlike u cijeni (klizna skala). U praksi se najčešće primjenjuju: - analitička, - rasčlanjenja indeksna i - sumarna indeksna metoda. Analitička metoda. Po ovoj metodi razlika u cijeni se obračunava za sve elemente analize cijena, za sve vrste i količine izvršenih radova u određenom vremenskom periodu. Ona se zasniva na potpunoj dokumentacionoj osnovi o cijenama elemenata kalkulacije (cijene materijala, mehanizacije, transporta, bruto plata, cijene za troškove iz strukture faktora na bruto plate). Dokumentaciona osnova mora biti sastavni dio ugovora (početne cijene) i mora se formirati za sve periode za koje se vrši obračun razlike u cijeni. Kada se svi elementi analiza cijena izračunaju, za početni period i za period obračuna, dobija se razlika koja predstavlja povećanje troškova građenja. Imajući u vidu brojnost elemenata analiza cijena, i veliki broj vremenskih perioda u kojima treba vršiti obračun razlika u cijeni, može se konstatovati da je ova metoda veoma složena i teška za obračun. Uz ovo u slučaju ustupanja radova javnim nadmetanjem ili konkursom, uz prethodnu ocjenu podobnosti ponuđa, investitoru se ne dostavljaju analize cijena, pa otuda mu nijesu ni dostupni elementi cijena sa kojima je ponuđač raspolagao i računao svoju cijenu. Zbog toga, bez obzira na to što ova metoda najrealnije prikazuje porast troškova građenja, nije preporučljiva za primjenu. Rasčlanjena indeksna metoda. Po ovoj metodi razlika u cijeni obračunava se samo za osnovne elemente analiza cijena, koji se izražavaju kroz globalnu strukturu ugovorne cijene, koja se prilaže uz ugovor o građenju. Po ovoj metodi, materijale (koji obično čine 50-60% cijene objekta) treba razvrstati na osnovne vrste, koje imaju najveće učešće u cijeni materijala: betonsko željezo, građa, cement, agregat za beton i asfalt, opeka, pijesak, bitumen, nafta i ostali materijali. Po ovoj metodi obračunava se razlika u cijeni na osnovu rasta cijena: materijala (ukupno za sve pobrojane i sl. materijale), transporta i troškova života, a za fiksni dio se ne računa ta razlika. Ova metoda je manje realna od analitičke metode, jer se ne uzima u obzir period

u kojem je ugrađivan materijal, već se uzima u obzir rast cijena svih materijala u periodu za koji se računa razlika u cijeni (uzima se na primjer i rast cijena betonskog željeza iako u tom periodu nije ugrađivano). Inače, dosta je teško utvrđivati indeks porasta troškova po vrstama materijala (i iz toga rast cijene svih materijala), pa je zbog toga dosta težak i više puta sporan ovaj obračun. 120 Troškovi života i troškovi transporta uzimaju se na osnovu indeksa rasta u tom periodu. Sumarna indeksna metoda. Po ovoj metodi obračunava se razlika u cijeni na osnovu rasta cijena materijala, plata i mehanizacije. Kod ovog obračuna koriste se indeksi rasta prema podacima nadležnog zavoda za statistiku koji se objavljuju jedanput mjesečno. Za indeks rasta cijena materijala uzima se "materijal za ugrađ ivanje u građevinarstvu". Obračun razlike u cijeni vrši se na osnovu sledećeg obrasca: 4 o 3 o 2 o n o 1 a O + a O P + a P M C = C a M , gdje je: - Cn-nova vrijednost izvršenih radova (u vrijeme obračuna razlike u cijeni), - Co - vrijednost izvršenih radova u vrijeme obračuna, utvrđena na bazi ugovorenih jediničnih cijena, - a1, a2, a3, i a4, učešće (u procentima) materijala, plata, mehanizacije i fiksnog dijela u cijeni - Mo- indeks cijene materijala u vrijeme ugovaranja (bazni mjesec), - M - indeks cijene materijala u vrijeme obračuna, - Po - indeks plata u vrijeme ugovaranja (bazni mjesec), - P - indeks plata u vrijeme obračuna, - Oo - indeks cijena mehanizacije u vrijeme ugovaranja (bazni mjesec). - O - indeks cijena mehanizacije u vrijeme obračuna. Za fiksni dio (a4) se obično ne izračunava razlika u cijeni i on se obično kreće oko 5% ukupne cijene. Razlika u cijeni dobija se kao razlika između nove vrijednosti i vrijednost izvršenih

radova obračunate po ugovorenim jediničnim cijenama, tj.: Rc = C C n o Da bi se mogao izvršiti obračun po ovoj metodi potrebno je ugovorom utvrditi bazni mjesec, strukturu ugovorne cijene, tj. definisati parametre a1, a2, a3, i a4. Za bazni mjesec obično se uzima mjesec u kome je podnijeta ponuda investitoru. Ova metoda je veoma jednostavna za obračun, ali je aproksimativna i veoma globalna, jer ne uzima u obzir učešće pojedinih materijala u strukturi materijala, niti vrijeme ugradnje pojedinih materijala iz te strukture. U zadnje vrijeme, zbog značajne nestabilnosti cijena, sve se više korisiti modificirana i uprošćena sumarna indeksna metoda sa samo dva elementa. Obračun razlike u cijeni po ovoj metodi vrši se na osnovu sledećeg obrasca: = C a + a o 1 2 o o n T T M C M , gdje su: - Cn,Co, M i Mo, kao u prethodnom obrascu, - a1 - učešće materijala (u procentima), - a2, - učešće troškova života (u procentima), - To - indeks troškova života u vrijeme ugovaranja (bazni mjesec) - T - indeks troškova života u vrijeme obračuna Razlika u cijeni utvrđuje se kao i u prethodnom slučaju i ona je: 121 Rc = C C n o U ovom slučaju treba ugovarati procenat učešća u ugovornoj cijeni za materijal (a1- obično se uzima 60%), za troškove života (a2-obično se uzima 40%) i bazni mjesec. I po FIDIC-u je propisan sličan obrazac kao naš prethodni, stom razlikom što se u formulu unosi jedan fiksni iznos koji nije predviđen za promjenu cijene tj. kliznu skalu. Po FIDIC-u je predviđen sljedeći obrazac: .... o n o n o n n E E d M

M c L L P = a b , gdje su: - Pn- koeficijent prilagođavanja koji će se primijeniti na ugovorenu vrijednost rada u periodu "n"; - a - fiksni koeficijent koji je ugovoren i koji ne podliježe prilagođavanju. Ovaj koeficijent se obično uzima 0,10, što se smatra odgovarajućim; - b, c, d - koeficijenti koji predstavljaju procijenjeni dio elemenata troškova vezanih za ugovorene radove (radna snaga, materijal, mehanizacija i dr.). Ovi koeficijenti se ugovaraju, a samim tim i određ uju elementi koji se uzimaju u obračun; - Ln, Mn, En ... - tekući indeksi troškova ili važeće cijene za period "n"; - Lo, Mo, Eo ... - bazni indeksi troškova ili važeće cijene na datum koji je predviđen ugovorom. Koeficijenti za ma koji faktor, precizirani u ugovoru i formuli mogu biti izmijenjeni jedino u slučajevima kada je očigledno da se radi o neadekvatnim, neuravnoteženim i neprimjenljivim. Naše zakonodavstvo predviđa i propisuje norme za promjenu ugovornih cijena kroz Zakon o obligacionim odnosima. Zakonom je utvrđeno sljedeće: - Ako ugovorom u pogledu izmjene cijene nije predviđeno što drugo, izvođač koji je svoju obavezu ispunio u predviđenom roku može zahtijevati povećanje cijene radova sko su se u vremenu između zaključenja ugovora i njegovog ispunjenja povećale cijene elemenata na osnovu kojih je određena cijena radova, tako da bi trebalo da ta cijena bude veća za više od dva procenta. U slučaju da izvođač svojom krivicom nije izveo radove u roku predviđ enom ugovorom, on može zahtijevati povećanje cijene radova ako su se u vremenu između zaključenja ugovora i dana kada je prema ugovoru trebalo da radovi budu završeni povećale cijene elemenata na osnovu kojih je određena cijena radova, tako da bi trebalo da ona, prema novim cijenama tih elemenata, bude veća za više od pet procenata. U slučajevima iz prethodnih stavova izvođač može zahtijevati samo razliku u cijeni radova koja prelazi dva, odnosno pet procenata. Izvođač se ne može pozivati na povećanje cijena elemenata na osnovu kojih je određena cijena radova, ako je do povećanja došlo nakon njegovog dolaska u docnju. (čl.636). - Ako je ugovoreno da se cijena radova neće mijenjati u slučaju da se poslije zaključenja ugovora povećaju cijene elemenata na osnovu kojih je ona određena, izvođač može i pored ovakve odredbe ugovora, zahtijevati izmjenu cijene radova ako su se cijene elemenata povećale u tolikoj mjeri da bi trebalo da cijena radova bude veća za više od deset procenata. 122

Ali, i u ovom slučaju izvođač može zahtijevati samo razliku u cijeni koja prelazi deset procenata, osim ako je do povećanja cijene elemenata došlo poslije njegovog dolaska u docnju. (član 637). - Ako su se u vrijeme između zaključenja ugovora i ispunjenja obaveze izvođača cijene elemenata na osnovu kojih je određena cijena radova snizile za više od dva procenta, a radovi su izvršeni u ugovorenom roku, naručilac ima pravo da traži odgovarajuće sniženje ugovorene cijene radova iznad tog procenta. Ako je ugovorena nepromjenljivost cijene radova, a oni su izvršeni u ugovorenom roku, naručilac ima pravo na sniženje ugovorene cijene u slučaju da su se cijene elemenata na osnovu kojih je određena cijena smanjile za toliko da bi cijena bila niža za više od deset procenata, i to za razliku u cijeni preko deset procenata. U slučaju docnje izvođača radova naručilac ima pravo na srazmjerno sniženje cijene radova za svako sniženje cijene elemenata na osnovu kojih je cijena radova određena (čl. 639). Uzansama o građenju u pogledu izmjena cijena tj. klizne skale predviđene su sljedeće odredbe: - Svaki ugovarač ima pravo da zahtijeva izmjenu ugovorene cijene u slučaju nastupanja vanrednih događaja koji utiču na visinu cijene. Vanredni događaji su okolnosti koje se u vrijeme zaključenja ugovora nijesu mogle predvidjeti, a čije se nastupanje nije moglo izbjeći niti njihovo dejstvo otkloniti. Kao vanredni događaji smatraju se naročito: - mjere utvrđene aktima nadležnih organa; - promjena cijena materijala i usluga trećih lica na tržištu; - promjena troškova života; - uslovi za izvođenje radova u zemlji ili vodi, koji nijesu predviđeni tehničkom dokumentacijom. (uzansa 23). - Zbog promjene cijena materijala i usluga trećih lica na tržištu ugovarač može tražiti izmjenu cijene: - ako se cijene pojedinih materijala, odnosno usluga promijene za više od 5% ili; - ako ukupna promjena cijena svih materijala i usluga iznosi više od 3%, ili - ako ukupna promjena cijena materijala i usluga mijenja cijenu ugovorenih radova za više od 2%. (uzansa 24). - Izmjena ugovorene cijene po osnovu porasta ili smanjenja troškova života može se zahtijevati ako se troškovi života promijene za više od 5%. Promjene troškova života utvrđuje se na osnovu podataka nadležnog organa za poslove statistike. Obračun razlike u visini cijene vrši se tako što se na vrijednsot ukupnih radova izvedenih na objektu u obračunskom periodu primjenjuje procenat učešća bruto-ličnih dohodaka i terenskih dodataka u ukupnom prihodu iz prethodne godine organizacija

udruženog rada (preduzeća) iz pojedinih grana u oblasti građ evinarstva. Na tako dobijen iznos bruto-ličnih dohodaka i terenskih dodataka primjenjuje se procenat porasta, odnosno smanjenja troškova života. Terenski dodaci se ne uzimaju u obzir u slučaju kad se radovi izvode u mjestu u kojem se nalazi sjedište izvođača. Obračunski period iz stava 3. ove uzanse iznosi 6 mjeseci, ako drugačije nije dogovoreno. (uzansa 25). 123 - Ako su ispunjeni uslovi za izmjenu ugovorene cijene zbog promijenjenih okolnosti, razlika u cijeni obuhvata iznos koji prelazi procente iz uzansi 24 i 25 i polovinu iznosa koji je u okviru tih procenata. (uzansa 26). - Ugovarač ne može zahtijevati izmjenu cijene zbog promijenjenih okolnosti koje su nastupile po isteku roka određenog za ispunjenje njegove obaveze, osim ako je za docnju kriva druga ugovorna strana. Izuzetno od stava 1. ove uzanse, izmjena ugovorene cijene može se zhtijevati ako su u pitanju promijenjene okolnosti koje bi nastupile i da je ugovorena obaveza ispunjena u predviđenom roku. (uzansa 27). - Ako je ugovoreno da se cijena ne mijenja zbog nastupanja promijenjenih okolnosti, izmjena ugovorene cijene se može zahtijevati ako se cijena zbog promijenjenih okolnosti poveća ili smanji za više od 10%. U slučaju iz stava 1. ove uzanse može se zahtijevati samo razlika u cijeni koja prelazi 10%. (uzansa 28). - Odredba u ugovoru "ključ u ruke" i slični izrazi znače da ugovorena cijena obuhvata i vrijednost svih nepredviđenih radova i viškova radova i da je isključen uticaj manjkova radova na ugovorenu cijenu. Odredba "ključ u ruke" ne isključuje izmjenu ugovorene cijene zbog nastupanja promijenjenih okolnosti i plaćanja naknadnih radova. (uzansa 34). Treba naglasiti da uzanse nijesu obavezne ukoliko se to u ugovoru o građenju ne predvidi. Zbog toga se preporučuje da se ugovorom o građenju isključi ili predvidi važnost uzansi o građenju. Mnogi autori su se detaljnije bavili problamatikom obračuna klizne skale među kojima se ističu publikacije i . U radu pod Slavić obrađuje: opšti pristup, metode primjene i obračun klizne skale u različitim poslovnim situacijama, te obračun između učesnika u izgradnji objekata i obračun klizne skale za radove u inostranstvu. Na kraju daje prikaz modela obračuna na konkretnom objektu. U radu pod autori Ćirović, Luković i Jovović detaljno obrađuju "vrednovanje i revalorizaciju investicionih ulaganja u građevinarstvu", obuhvatajući: uvodni pristup, formiranje cijena, metode valorizacije, regulativu, procjenu-vrednovanje uloženih sredstava u određenom vremenskom periodu i zaključna razmatranja. Interesantno je da autori proširuju ranije najčešće primjenjivane metode i obrađuju metode putem: primjene mjesečnih stopa rasta cijena; obračuna putem deviznog kursa; kamatnog

računa; skokovite promjene cijena; promjene cijena u proizvoljnim periodima sa ili bez linearne ili eksponencijalne interpolacije unutar perioda; složene metode i sl. U radu su dati neki primjenjivani i u praksi provjereni obrasci pojedinih značajnih investitora (Zavod za izgradnju Beograda, vojska i dr.) kao i primjeri kretanja indeksa i koeficijenata za period od 1995. do 2001.godine. Bez obriza na metodu primjene i vrstu obrasca koji se primjenuje za investitora i izvođača je korisno da se ugovorom predvidi pravo strana i način obračuna klizne skale. U slučaju da investitor putem ugovorene dokumentacije (tendera) ne predvidi ovu mogućnost ponuđači će uvećati sračunatu cijenu za prognozirani rast troškova tj. cijena kalkulativnih elemenata. U vremenu nestabilne privredne situacije nesigurne su sve prognoze. Tako ako ponuđač potcijeni rast troškova brzo će, kao izvođač, upasti u gubitke i dovesti u pitanje realizaciju Projekta, pa tako sebi i investitoru nanijeti neprocjenjivu štetu. Takođe ako ponuđač precijeni rast troškova on će biti nepodoban za investitora i izgubiti posao. Ako svi ponuđači precijene rast troškova onda će investitor izgubiti značajna sredstva. 124 U svakom slučaju rizik je na strani investitora i izvođača zato je najbolje predvidjeti mogućnost promjene cijena – kliznu skalu, jer je to najmanji rizik za ugovorne strane a najbolje rješenje za sigurnost realizacije Projekta. Na kraju treba naglasiti da izvođač radova nema pravo na razliku u cijeni za iznos primljenog avansa, niti na vrijednost izvršenih radova po isteku roka u kome su ti radovi morali biti izvršeni, izuzev u slučaju ako je za to zakašnjenje kriv investitor (kašnjenje u davanju avansa, tehničke dokumentacije i drugih obaveza investitora). Razlike u cijeni najbolje je računati svakog mjeseca, s tim što se uvijek obračunava kumulativno (kao i situacije). Obzirom da se indeksi rasta cijena zvanično dobijaju sa jednim mjesecom zakašnjenja kumulativni obračun omogućava da se obračun iz prošlog mjeseca uvijek usaglasi sa zvaničnim podacima. Do sada je najčešće bilo govora samo o rastu cijena, što je u dosadašnjoj preksi bio najčešći slučaj. Međutim, može se desiti i pad cijena u kom slučaju bi investitor mogao da umanji ugovorenu cijenu, ako je to ugovorom o građenju predviđeno. 9.4.7 Rješavanje sporova Ukoliko tokom izvršenja ugovora dođe do kakvog nesporazuma ili spora između investitora i izvođača radova, oni će nastojati da taj nesporazum ili spor riješe sporazumno, putem arbitraže a u krajnoj mjeri i putem nadležnog privrednog suda. Sporovi mogu biti razne prirode i obima uključujući i sporove koji bi mogli dovesti do raskida ugovora o građenju. Najcjelishodnije je da se nesporazumi i sporovi rješavaju sporazumno. Uz to ovakvo rješavanje sporova je najekonomičnije, najmanje utiče na proces rada i stvara međusobno povjerenje ugovornih strana. U procesu sporazumijevanja treba koristiti usluge poslovnih partnera sa namjerom da se nesporazum ili spor riješe van institucionalnih okvira. Ukoliko investitor i izvođač radova ne mogu nesporazum ili spor da riješe na ovaj način treba da koriste prvi institucionalni oblik rješavanja spora, a to je putem arbitraže, tj. arbitražne komisije. Arbitražni spor se pokreće na zahtjev jedne od ugovornih strana. Arbitražna komisija se sastoji od neparnog broja članova, čiji broj zavisi od karaktera i obima spora. U arbitražnu komisiju investitor i izvođač radova

imenuju po jednak broj članova. Ovi članovi arbitražne komisije biraju predsjednika, koji ne može biti u radnom ili poslovnom odnosu ni kod investitora ni kod izvođača radova. Ukoliko predstavnici investitora i izvođača radova ne uspiju, u ugovornom roku, da izaberu predsjednika njega će imenovati Predsjednik privredne komore. Investitor i izvođač radova su dužni, da komisiji pruže potrebne podatke i objašnjenja, kao i da joj omoguće uvid u raspoloživu dokumentaciju i radove na objektu. Arbitražnu komisiju saziva i sa njom rukovodi predsjednik. Ona treba da u dogovorenom roku donese odluku. Odluka se donosi većinom glasova članova komisije. Arbitražna komisija svojom odlukom, ostavlja primjeran rok nezadovoljnoj strani da eventualno pokrene sudski spor. Ukoliko u ostavljenom roku ni jedna od ugovorenih strana ne pokrene sudski spor, odluka arbitražne komisije postaje konačna i obavezujuća za obje strane. Troškovi arbitražne komisije padaju na stranu koja je pokrenula spor, koja ima pravo da dio nastalih troškova naplati od druge ugovorne strane, u procentu u kojem je spor riješen na njenu štetu. Odluku o visini troškova kao i odluku o tome ko će iste snositi donosi arbitražna komisija. Sporove po odlukama arbitražne komisije donosi nadležni privredni sud. Privredni sud radi u skladu sa propisima, koristeći usluge sudskih vještaka odgovarajuće struke i/ili određenih specijalizovanih preduzeća i organizacija. Privredni sudovi rješavaju sporove i u situaciji kada investitor i/ili izvođač radova postane nesposoban da plati dugove, ili mu bude saopšteno da je protiv njega ili on sam podnio zahtjev da se oglasi nesposobnim za plaćanje, ili uđe u stečaj, ili ukoliko 125 prenese ugovor prije nego je dobio pismenu saglasnost od druge strane, ili ukoliko jedna od strana utvrdi da je druga postala nesposobna. Prema najnovijem izdanju FIDIC-a sporovi se kod međunarodnih ugovora rješavaju na nešto drugačiji način. Naime sporove rješava: - odbor za rješavanje sporova, kao prvostepeni organ; - na prijateljski način; - međunarodna arbitraža, kao konačan organ. Odbor za rješavanje sporova (prema doslovnom prevodu FIDIC-a "Odbor za presuđivanje sporova") imenuje se u ugovoru o građenju. Ako to nije urađeno onda se mora imenovati u roku od 28 dana od dana nastanka prvog spora. Odbor sačinjava jedan ili tri člana. Ako je jedan član onda ga ugovorne strane sporazumno imenuju. Ako Odbor sačinjava tri člana onda po jednog člana imenuju ugovorne strane, uz saglasnost druge strane, a trećeg člana sporazumno. Treći član je ujedno i predsjedavajući. Ukoliko se ugovorne strane ne sporazumiju oko imenovanja člana ili članova odbora to će uraditi osoba ili organ imenovan u ugovoru. Odbor za rješavanje sporova će: - priznavati uslove koji su propisani od strane FIDIC-a; - zahtijevati od svakog člana odbora da bude nezavizan od ugovornih strana, i da takav ostane kroz čitav period za koji je postavljen; - obuhvatiti obaveze koje su ugovorne strane preuzele, da članovi odbora ni u kom slučaju neće biti odgovorni za raskid obaveza ili

ugovora koji su proistekli iz njihovog postavljenja i da će ugovorne strane obeštetiti članove odbora spram takvih zahtjeva. Troškove rada odbora i specijalista od kojih odbor bude tražio pomoć snosiće ugovorne strane, uz prethodni dogovor svakog člana sa ugovornim stranama. Ugovorne strane snose po pola troškova. Kada nastupi spor ugovorna strana će odboru staviti na raspolaganje sve informacije i omogućiti mu pristup gradilištu. Odbor će, djelujući kao ekspertni tim (a ne kao arbitar) najkasnije u roku od 56 dana dati obavještenje ugovornim stranama o svojoj odluci. Uz obavještenje će dati i odgovarajuće razloge zbog kojih je tako odlučeno. Bez obzira na sadržaj odluke izvođač mora nastaviti sa radovima a naručilac (investitor) odluku odbora sprovesti ukoliko se ista neće revidovati u prijateljskom rješavanju ili u arbitraži. Ukoliko neka od ugovornih strana nije zadovoljna odlukom odbora, ili ukoliko odbor nije donio odluku u roku od 56 dana, ima pravo obavijestiti drugu stranu o svom nezadovoljstvu i obrazložiti ga, najdalje u roku od 28 dana od dana dobijanja odluke odbora ili isteka roka od 56 dana. Ako ni jedna od ugovornih strana ne izrazi nezadovoljstvo na opisani način odluka odbora za rješavanje spora postaje konačna i obavezujuća za naručioca (investitora) i izvođača. Prijateljsko rješavanje će se koristiti u situaciji kada je jedna ili druga strana izrazila nezadovoljstvo, bilo odlukom ili zbog nedonošenja odluke od strane odbora. U svakom slučaju ovaj metod rješavanja spora mora se primijeniti prije započinjanja rada arbitraže. Međunaodna arbitraža će odlučivati o sporu ukoliko spor nije riješen putem odbora za rješavanje spora ili prijateljskog rješavanja. Arbitraža može da otpočne najranije u roku do 56 dana od dana kada je obavejštenje o nezadovoljstvu odlukom odbora dato, čak i ako nije učinjen pokušaj za prijateljsko rješavanje. Arbitražna pravila2, u okviru kojih će se voditi arbitraža; institucija koja treba da odredi arbitre ili arbitra i da primijeni arbitražna pravila; broj arbitara; jezik i mjesto 2 Najčešće su u ugvorima o izgradnji (građenju) uključena pravila Međunarodne trgovačke komore (ICC) 126 takve arbitraže mora biti definisano tenderom. Arbitar ili arbitri će imati pravo da pregledaju i reviduju bilo koju odluku odbora za rješavanje spora. Ugovorne strane imaju pravo i obavezu da arbitraži pruže materijalne dokaze i argumentaciju za što realnije odlučivanje. Odluka međunarodne arbitraže biće konačna, pa ugovorne strane moraju po njoj postupiti. 9.4.8 Dokumentacija na objektu Početak građenja je uslovljen postojanjem određene dokumentacije. Tokom građenja se vodi odgovarajuća dokumentacija, a na kraju završetka objekta izrađuje se dokumentacija kojom se označava kraj građenja. Dokumentaciju obezbjeđuje investitor, a tokom građenja vode izvođač radova i investitor, svaki u svom domenu i za svoje potrebe. Vođenje odgovarajuće dokumentacije propisano je zakonskim propisima, podzakonskim aktima i ugovorom o građenju. 9.4.8.1 Dokumentacija potrebna za

početak građenja Za početak radova potrebna je sljedeća dokumentacija: - Tehnička dokumentacija, koju obezbjeđuje investitor i predaje izvođaču radova, ukoliko ugovorom o građenju nije drugačije predviđeno. Uz ovu dokumentaciju treba da je izvještaj o izvršenoj tehničkoj kontroli u skladu sa propisima. Izvođač radova je dužan da ovu dokumentaciju koristi za izvršenje radova, obračun izvršenih količina i za izradu projekta izvedenog objekta.Ovu dokumentaciju posjeduje i investitor koja mu služi za kontrolu. Dokumentaciju koju koristi u toku građenja, izvođač radova je dužan da preda investitoru poslije završetka objekta. - Građevinska dozvola, koju obezbjeđuje investitor, a služi kao dokaz da je građenje odobreno i čuva se kod investitora, a kopija kod izvođača radova. - Rješenje o postavljanju nadzornih organa, koje se čuva kod investitora i izvođača radova. - Rješenje o postavljanju rukovodioca građenja, koje se čuva kod izvođ ača radova i investitora. - Dokaz o obezbjeđenju finansijskih sredstava,(ako je propisima i/ili ugovorom o građenju predviđeno) koji obezbjeđuje investitor, a čuva se kod investitora i izvođača radova. - Ugovor o građenju, aneksi ugovora, ugovorna dokumenta zajedno sa predračunom radova, koje koristi izvođač radova i investitor u cilju izvršavanja i kontrole radova i drugih obaveza. - Saglasnosti nadležnih organa i organizacija na tehničku dokumentaciju, koje obezbjeđuje investitor, a kojima se dokazuje da se građenje vrši u skladu sa zakonskim propisima, koje se čuvaju kod investitora i izvođača radova. - Rješenje o lokaciji sa urbanističko-tehničkim uslovima koje obezbjeđuje investitor, a kojim se dokazuje da se objekat gradi u skladu sa prostornim i urbanističkim uslovima, a čuva se kod investitora i izvođača radova. - Dokaz o pravu svojine, odnosno pravu korišćenja zemljišta, koji obezbjeđuje investitor, a koji se čuva kod investitora i izvođača radova. Investitor pored dokaza čuva i elaborat o eksproprijaciji sa svim rješenjima i spisima. - Protokol o obilježavanju urbanističke parcele, regulacione i građevinske linije i visinskih tačaka koji je urađen u toku predaje gradilišta izvođaču od strane investitora (vidi 9.4.9.6) - Izvođački projekat organizacije i tehnologije građenja kojeg izrađuje izvođač radova, a investitor daje saglasnost na njega. 127 - Tehno-ekonomski elaborat kojeg izrađuje izvođač radova, a investitor daje saglasnost na njega i on poredstavlja izvođačev interni akt. - Elaborat o uređenju gradilišta kojeg izrađuje izvođač radova, i dostavlja ga nadležnom organu zajedno sa prijavom o početku radova. - Elaborat o zaštiti od požara kojeg izrađuje izvođač radova i pribavlja mišljenje Ministarstva unutrašnjih poslova. 9.4.8.2 Dokumentacija koja se vodi tokom građenja Tokom građenja se vodi sljedeća dokumentacija:

- Mjesečni operativni plan koji predstavlja izvod iz izvođačkog projekta organizacije i tehnologije građenja (vidi 9.4.9.2). - Građevinski dnevnik, kao osnovni dokument u kojem su sadržani svi relevantni podaci koji pokazuju tok građenja (vidi 9.4.9.3). - Građevinska knjiga, kao osnovni finansijski dokument i dokument za izradu projekta izvedenog objekta (vidi 9.4.9.4). - Knjiga inspekcija, koja služi za upisivanje nalaza, predloga, sugestija i zahtjeva nadležnih inspekcijskih organa (prvenstveno građevinske inspekcije). Inspekcijska knjiga treba da se nalazi kod izvođača radova, jer je on najčešće podložan inspekcijskoj kontroli. - Situacije, kao novčani dokument, koje služe za obračun, naplatu i isplatu izvršenih radova, izrađuje izvođač radova a ovjerava investitor, i čuvaju se kod izvođača i kod investitora (vidi 9.4.5). - Situacije podizvođača služe za obračun, naplatu i isplatu radova koje je izvršio kooperant. One se rade na isti način i po istom principu kao situacije za investitora, samo što ovdje ulogu investitora ima izvođač, a ulogu izvođača radova podizvođač. Ove situacije izrađuje podizvođač, na osnovu građevinske knjige koju on vodi, a ovjerava je izvođač. Situacije čuvaju izvođač radova i podizvođač za svoje potrebe. - Prepiska koja se vodi unutar preduzeća (izvođača radova i/ili investitora, podizvođača i drugih), u odnosu na: investitora, podizvođača, ostale učesnike u građenju, isporučioce resursa, organe vlasti, razne organizacije i ostale subjekte iz bližeg i šireg okruženja. (vidi 9.4.9.27). - Evidencija o tehničkoj dokumentaciji, koja se vodi u cilju raspolaganja sa podacima o prijemu, kretanju, zaduženju, izmjenama i dopunama i drugim relevantnim podacima. Svako preduzeće treba da ima sistem ove evidencije i da pri tome koristi računarsku tehniku. Evidenciju vodi investitor i izvođač radova svaki u svom domenu (vidi 9.4.9.22). - Katastar podzemnih instalacija koji je veoma značajan za fazu izgradnje objekta a još važniji za fazu eksploatacije, rekonstrukcije, proširenja ili sanacije objekta zbog dotrajalosti ili poslije određenih havarija, katastrofa ili drugih razaranja. Katastar vode geodetski stručnjaci uz pomoć građevinskih stručnjaka. U njegovoj izradi učestvuju stručnjaci investitora i izvođača radova. On se vodi od početka građenja. Treba obezbijediti da se niti jedna instalacija ne zatvori prije provjere i snimanja. Nakon završetka građenja katastar se predaje investitoru. - Protokoli o dokazu kvaliteta i skrivenim radovima kojim se dokazuje da su ovi radovi izvedeni u skladu sa tehničkom dokumentacijom a ujedno služe i za obračun izvršenih radova. Obično se vode protokoli o: kontroli temeljnih jama; kontroli temelja; kategorizaciji iskopa; kontroli ankera i obilježavanju osovina stubova; kontroli čeličnih stubova; kontroli kranskih staza, kontroli kranskih šina; kontroli gotovosti temelja nosećih i potpornih konstrukcija za 128 početak montažnih radova i kontroli pravca i nivelete podzemnih instalacija (vodovoda, kanalizacije, mašinskih vodova, elektro vodova i drugih) o kojima će u nastavku biti više riječi. Pored ovih vode se i drugi protokoli o:

kontroli skele, oplate, armature, kontroli grubih instalacija, kontroli instalacija vodovoda i grijanja na pritisak, kontroli uzemljenja kod elektro instalacija, kontroli na hladne probe i dr. Kontrolu vrše i protokol izrađuju zajedno predstavnici investitora i izvođača radova i svaki zadržava po jedan primjerak. Ako određene poslove izvršava podizvođač i njegov predstavnik učestvuje u kontroli radova i izradi protokola i dobija jedan primjerak za svoju upotrebu. - Izvještaji komisija kojim se konstatuju određene činjenice, daju predlozi, sugestije ili nalozi i rješavaju određena pitanja. Zapisnik izrađuju komisije koje su formirane sa ciljem izvršavanja nekog zadataka. U radu komisije kao članovi ili kao davaoci potrebnih objašnjenja učestvuju predstavnici investitora i izvođača radova. Komisije se formiraju u cilju: rješavanja sporova, procjene šteta, procjene pojedinih vrijednosti, povremenih pregleda radova, internih pregleda, primopredaje i konačnog obračuna i dr. Zapisnike čuvaju investitor, izvođač radova i organ ili organizacija koja je formirala komisiju. - Zabilješke sa sastanka u koje se upisuju dogovori sa raznih sastanaka koji su održani na objektu ili van njega a tiču se izvršavanja radova i drugih međ usobnih obaveza. - Atesti o ispitivanju materijala, poluproizvoda, konstrukcija i instalacija kojim se dokazuje kvalitet izvedenih radova i objekta. Ateste pribavlja izvođač radova, upoznaje nadzorne organe i čuva ih radi inspekcijskog i tehničkog pregleda, tj. radi dokaza kvaliteta. - Elaborat o kontroli kvaliteta izrađuju investitor i izvođač radova za potrebe komisije za tehnički pregled. On se izrađuje na bazi atesta, protokola i dr.. U njemu se sistematizuju na pregledan način svi rezultati, čime se olakšava rad inspekcijskih organa i komisije za tehnički pregled. - Izvještaji i informacije koje izrađuju investitor i izvođač radova, svaki u svom domenu, za potrebe preduzeća, okruženja ili nadležnih organa. Obično se izrađuju izvještaji koji su propisani pojedinim propisima (npr. statistički), aktima o organizaciji investitora i izvođača radova ili po zahtjevu nadležnih organa i organizacija. Najčešće se rade: statistički izvještaji; izvještaji o kvalitetu, troškovima i rokovima izvršavanja pojednih radova; informacije o poslovanju investitora i izvođača radova; informacije o obezbjeđenju i utrošku sredstava i dr. - Evidencija o radu i zaradi zaposlenih (radni nalozi) koje radi izvođač radova za potrebe isplata plata zaposlenih. Radni nalog treba da sadrži: opis rada koji je izvršen; količinu, cijenu i vrijednost izvršenog rada;normativ rada;evidenciju o provedenom vremenu radnika na radu i o prekidima rada (elementarne nepogode ili organizovani prekidi) i o odsustvima radnika (godišnji odmor, državni praznik, plaćeno odsustvo, neplaćeno odsustvo, stručno osposobljavanje i usavršavanje, bolovanje, neopravdani i opravdani izostanci i dr.; o noćnom radu, o radu za vrijeme nedeljnih i državnih praznika i dr.; zarade radnika ukupno za cijelu brigadu i pojedinično za svakog radnika. Količina izvršenog rada treba da je u saglasnosti sa količinom, dotične vrste rada, iz građevinske knjige. Radni nalozi se rade jedanput mjesečno na kraju mjeseca i sadrže navedene podatke za taj mjesec.

Obračun plata sa svim doprinosima, porezima i drugim obavezama radi se u direkciji izvođača radova ili na nivou gradilišta što zavisi od unutrašnje organizacije izvođača radova. 129 - Evidencija o radu mehanizacije radi se u cilju praćenja rada, učinka i troškova mašina. Evidencijom, za svaku mašinu treba obuhvatiti: ostvarenje učinka; vrijeme rada i vrijeme prekida rada po svim osnovama kao za radnike (posebno po osnovama organizacionih propusta); potrošnji goriva, maziva i rezervnih djelova; podatke o jednokratnim troškovima i dr. Evidenciju vodi služba izvođača radova koja je zadužena za rad mehanizacije a ovjerava je rukovodilac radova. - Evidencija o materijalu je potrebna radi uvida u prijem, potrošnju i skladištenje materijala. U troškovima izgradnje građevinskog objekta materijal učestvuje sa preko 50% pa mu zbog toga treba posvetiti posebnu pažnju. U tom cilju materijal treba zaštititi od uništenja, rasturanja i otuđivanja. Treba uspostaviti adekvatnu evidenciju i kontrolu materijala i stalno upoređivati utroške materijala sa normativima. Posebno treba evidentirati materijal koji se po ugovoru izdaje podizvođačima da ne dođe do zloupotrebe istog. Izvještaje o prijemu, utrošku i zalihama materijala izrađuje izvođač radova i dostavlja nadležnim službama preduzeća. - Zahtjevi izvođača radova koji se odnose na angažovanje podizvođača, na naknadne i nepredviđene radove, provjeru analiza cijena, razliku u cijeni, produženje roka i dr. - Ostala dokumentacija koja se vodi u skladu sa normativnim aktima preduzeća i zakonskim propisima je pretežno finansijskog, pravnog i administrativnog karaktera. U ostalu dokumentaciju spadaju i: djelovodni protokoli, dostavne knjige, knjige naloga za rad, knjige telefaksa, knjiga prijema i otpreme pošte, situacija i dr. Pored pobrojane dokumentacije koja je neophodna za početak izgradnje i koja se vodi tokom izgradnje, gradilište (investitor i izvođač radova) mora raspolagati i sa sledećom dokumentacijom: - propisima, normativima i standardima koji su neophodni za normalan rad, - pravilnicima, uputstvima i drugim organizacionim aktima preduzeća koja su gradilištu neophodna, - prospektima materijala, poluproizvoda, mehanizacije i postrojenja koja rade na gradilištu. O urednom i blagovremenom vođenju i čuvanju dokumentacije staraju se rukovodilac građenja i rukovodilac nadzora. Investitor i izvođač radova čuvaju svu značajnu dokumentaciju trajno, a ostalu do isteka poslednjeg garantnog roka (min 10 godina). 9.4.9 Način vođenja dokumentacije Zbog značaja pojedine dokumentacije koja se vodi tokom građenja objekta, a kojom se dokazuje kontinuitet izvođenja radova, uslovi pod kojima su izvođeni, kvalitet, vrijednost i dr. , u daljem će biti riječi o načinu njihovog vođenja. 9.4.9.1 Tehno-ekonomski elaborat

Tehno-ekonomski elaborat je tehničko-finansijski dokument kojim se planiraju troškovi za pojedine aktivnosti i ukupno za objekat. Ovaj elaborat izrađuje izvođač radova za svoje potrebe i na neki način predstavlja poslovnu tajnu izvođača radova, jer sadrži značajne ekonomske pokazatelje. Tehno-ekonomski elaborat se izrađuje za svaki objekat bez obzira na veličinu i vrijednost. On se izrađuje odmah nakon potpisivanja ugovora o građenju kako bi se mogli utvrditi i rasporediti planirani troškovi po nosiocima pojedinih aktivnosti. Tehno-ekonomski elaborat sadrži sljedeća poglavlja: - uvodne napomene; 130 - pregled ukupnog obima radova po njihovim nosiocima (preduzeće, podizvođači i sl.); - predračun radova po izvršiocima (prema prethodnoj alineji); - pregled ugovorenih obaveza (ukupna vrijednost, rokovi, način isplata, obaveze investitora, obaveze izvođača radova, penali, premije i dr.); - cjenovnik (plate za izvršenje pojedinih vrsta radova); - načini i troškovi smještaja, ishrane i prevoza radnika; - troškovi pripremnih radova; - plate i materijalni troškovi organizacije i rukovođenja građenjem; - troškovi plata, materijala, mehanizacije i transportnih sredstava za neposredno izvršavanje radova; - plan ukupnih troškova (osnovni, pogonski i pomoćni materijali; pripremni radovi; usluge; amortizacija; ishrana, smještaj i prevoz radnika; materijalni troškovi režije i uprave; ostali neproizvodni troškovi - reklame, propaganda, reprezentacija, putni troškovi i dr.; sopstvene usluge - pogoni; ostali troškovi poslovanja - zakonske i ugovorene obaveze, penali, viša sila, ošteta trećim licima i dr.; plate u neposrednoj proizvodnji, režiji; posredna primanja - prekidi u radu, odsustvovanja, bolovanja, minuli rad, doprinosi; porezi i svi drugi troškovi koji se očekuju; - plan potreba finansijskih sredstava; - predlog mjera za realizaciju tehno-ekonomskog elaborata. Ukoliko je ugovorom sa investitorom obuhvaćeno više objekata onda se tehnoekonomski elaborat radi kao jedinstven za sve objekte. Znači, tehno-ekonomski elaborat prati jedan ugovor. Tokom građenja treba da se prati ostvarivanje pretpostavki iz tehno-ekonomskog elaborata i vrše njegove izmjene i dopune u vezi sa tim. Ukoliko su ostvarivanja pozitivna treba očekivati dobit, a ukoliko su negativna gubitak. Da bi izbjegli gubitak treba preduzimati adekvatne mjere kako bi se troškovi sveli na planirane parametre. Tehno-ekonomski elaborat radi i prati njegovo ostvarivanje tim stručnjaka. Na izradi elaborata treba da su uključeni specijalisti iz tehničkog i finansijskog sektora. U timu obavezno treba da je uključen rukovodilac građenja i rukovodioci proizvodnih pogona. 9.4.9.2 Mjesečni operativni plan Mjesečni operativni plan je izvod iz izvođačkog projekta organizacije i tehnologije građ enja objekta, radilišta, gradilišta i preduzeća, kojim se, za konkretni mjesec, razrađuju

zadaci i utvrđuju potrebe za njihovu realizaciju. Tokom realizacije, zbog raznih nepredvidljivih teškoća (u građevinarstvu je teško sve unaprijed predvidjeti), dolazi do odstupanja od nekih (a ponekad i od mnogih) postavki iz izvođačkog projekta organizacije i tehnologije građenja. Sva ta odstupanja se ispravljaju, dorađuju i dopunjuju mjesečnim operativnim planovima. Pri tome je važno napomenuti da oni moraju biti usmjereni i koncipirani ka postizanju cilja iz izvođ ačkog projekta organizacije i tehnologije građenja. Znači, ako smo u jednom mjesecu u zakašnjenju, narednim mjesečnim operativnim planom moramo predvidjeti da se to zakašnjenje eliminiše (povećanjem kapaciteta, uvođenjem više smjena i sl.). To će nam omogućiti da stalno održavamo ugovoreni rok i da ispunjavamo ugovorene obaveze u odnosu na investitora. Iz ovoga proizilazi da je mjesečni operativni plan regulator izvršavanja svih zadataka predviđenih izvođačkim projektom organizacije i tehnologije građenja. Mjesečni operativni planovi izrađuju se za objekat, radilište i gradilište, tj. za sve objekte koji su predviđeni ugovorom o građenju. Sadržaji ovih projekata su različiti. Mjesečni operativni plan za objekat sadrži: - izvještaj o izvršenju operativnog plana za protekli mjesec i period; 131 - dinamički plan izvršenja radova (sa finansijskim pokazateljima); - dinamički plan radne snage (po zanimanjima); - dinamički plan materijala i poluproizvoda; - dinamički plan mehanizacije; - dinamički plan transportnih sredstava; - mjere za ostvarivanje plana. Mjesečni operativni planovi za radilište i gradilište rade se posebno i sadrže: - izvještaj o izvršenju operativnog plana za protekli mjesec i period; - finansijski plan realizacije; - dinamički plan radne snage (po zanimanjima); - dinamički plan materijala i poluproizvoda; - dinamički plan mehanizacije; - dinamički plan transportnih sredstava; - mjere za ostvarenje plana. Mjesečne operativne planove za objekte, radilišta i gradilišta izrađuje rukovodstvo gradilišta, koje je najviši oblik organizovanja, uz saradnju sa nadzornom službom investitora. Rukovodilac izrade plana mora uspostaviti kontakt sa svim pogonima u cilju izrade realnih planova. 9.4.9.3 Građevinski dnevnik Građevinski dnevnik je veoma važan i nezamjenljiv dokument na osnovu kojeg se može utvrditi: tok, način i kontinuitet građenja objekta; vrsta, broj i kapacitet mašina koje su upotrebljavane za izvršenje radova; broj, kvalifikaciona struktura i zanimanja radnika i stručnjaka; uslovi pod kojima su izvršavani pojedini radovi i sl. Postoji zakonska obaveza da se tokom građenja objekta vodi građevinski dnevnik. Građevinski dnevnik se vodi posebno za svaki objekat za koji postoji tehnička dokumentacija i za koji je izdata građevinska dozvola, bez obzira da li je ugovor o građ enju zaključen sa investitorom samo za taj ili više objekata. Građevinski dnevnik se vodi i za objekat koji se gradi za tržište.

Građevinski dnevnik se vodi svakodnevno od dana uvođenja izvođača radova u posao pa do dana predaje objekta investitoru. Dnevnik vodi izvođač radova, a ovjerava ga i upisuje eventualne napomene, konstatacije i naloge nadzorni organ. Građevinski dnevnik je posebna knjiga koja ima tri karakteristične strane: naslovnu stranu za dnevnik, stranu za upis podataka za dan i stranu (ili strane) za opis rada, zahtjeve, primjedbe i naloge za taj dan. U naslovnu stranu građevinskog dnevnika upisuju se podaci o: objektu i mjestu građenja, grani djelatnosti, investitoru, izvođaču, odobrenju za građenje, ugovoru o građenju, rješenju o formiranju gradilišta, rukovodiocu građenja, rukovodiocu nadzora, datumu uvođenja izvođača radova u posao i ugovornom roku završetka objekta. Na kraju ovaj list treba da potpišu u ime izvođača radova i investitora njihovi ovlašćeni organi (Slika 9.). U stranu za dan upisuju se podaci o: izvođaču, investitoru, objektu, danu, smjenama, vremenskim prilikama, osoblju i radnicima izvođača radova, pogonima i mehanizaciji koja je angažovana tog dana (Slika 10.). U stranu za opis rada, zahtjeve i naloga izvođač radova upisuje predmet rada za taj dan i eventualne zahtjeve investitoru, a investitor eventualne primjedbe i naloge izvođaču radova. Na kraju ovu stranu svakodnevno potpisuju ovlašćeni predstavnici investitora i izvođača radova (Slika 11.) Na ovoj strani upisuju se detaljni podaci o: - uvođenju izvođača radova u posao (predaja: dokumentacije, zemljišta, regulacione linije, visinske tačke, građevinske dozvole i dr.); - dokumentaciji o izvođenju pripremnih radova, montaži postrojenja , mehanizaciji i sl.; 132 [IFRA GRAĐ EVINSKI DNEVNIK br. OP[TI PODACI 1. Naziv objekta 2. Mjesto izgradnje 3. Investitor 4. Izvođ ač radova 5. Projektant 6. Građ evinska dozvola ( broj i organ koji ga je izdao) 7. Ugovor o građ enju 8. Rešenje izvođ ača o formiranju gradilištra br. datum 9. Rrukovodilac građ enja (ime, prezime, stručna sprema i broj rešenja o postavljanju) 10. Rukovodilac nadzora (ime, prezime, stručna sprema i broj rešenja o postavljanju) 11. Datum uvođ enja izvođ ača radova u posao: - predaja gradilišta - predaja tehničke dokumentacije - predaja ostale dokumenatcije

12. Ugovoreni rok ZA IZVOĐ AČA ZA INVESTITORA Slika 9. Naslovna strana građevinskog dnevnika PREDUZEĆ E SJEDI[ TE GRAĐ DNEVNIK br. str. GRADILI[TE MJESTO GRADNJE OBJEKAT [ IFRA ZA DAN 19 II III VRIJEME SMJENA I OD DO C0 U SATI SMJENA II OD DO C0 U SATI SMJENA III OD DO C0 U SATI OSOBLJE NA RADU UK.H H BR. H UK.H INŽENJERA TEHNIČARA POSLOVOĐ A ZIDARA TESARA ARMIRAČA BETONIRACA PK. I NK. RADNIKA KV. I VK. RADNIKA OSTALI MA[ INISTA [OFERA UKUPNO POGONI I MA[ INE NA RADU UK.H H BR. H UK.H UKUPNO RADNO IV VRIJEME V VRIJEME INVEST. OBJEKAT VII ZANAT. UKUPNO BR. H BR. UK.H ČASOVA SMJENA I SMJENA II SMJENA III MEH. ČELIČ. UKUPNO ČASOVA

TEHN.OS GRAĐ. RAD. OB. SMJENA I SMJENA III I IZVOĐAČ VI BR. H TEMPERATURA SMJENA II BR. UK.H Slika 10. Strana građevinskog dnevnika za upis podataka - prispjeću materijala, poluproizvoda, opreme i postrojenja uz navođenje atesta koji potvrđuju njihov kvalitet; - prispjeću i promjenama u radnoj snazi, mehanizaciji i drugom; početku, toku i završetku izvođenja pojedinih radova (vrsta radova, šta je rađeno, na kom elementu i sl.); o pregledu i prijemu izvedenih radova (armature, instalacije i sl.); pregledu i prijemu konstruktivnih elemenata (temelji, stubovi, zidovi, ploče i sl.); pregledu i prijemu pojedinih instalacija; pregledu i prijemu "skrivenih radova " (koji se kasnije ne mogu utvrditi) i dr.; 133 [ IFRA GRAĐ EVINSKI DNEVNIK br. strana VIII Opis radova, zahtjevi, primjedbe i nalozi ZA IZVOĐ AČA ZA INVESTITORA Slika 11. Strana građevinskog dnevnika za opis rada, zahtjeva, primjedbe i naloge. - načinu ugrađivanja odgovarajućih materijala, elemenata i poluproizvoda (ručno, uz primjenu odgovarajuće mehanizacije i dr.); - načinu i dužini njege, te zaštiti već izvedenih radova (njegovanje betona, zaštita od mraza, padavina i sl.); - ispitivanjima terena u pogledu nosivosti i kategorizacije zemljišta, kao i registraciji kota temelja, vrsti i sastavu tla, nosivosti tla i drugim podacima; - uzimanju uzoraka za ispitivanje sa naznakom mjesta, elementa, pozicije, rezultata koji se traži i drugih podataka koji su od značaja za identifikaciju rezultata ispitivanja; - izvršenim ispitivanjima pojedinih elemenata konstrukcije objekta, ispitivanju instalacija i sl.; - eventualnim greškama u tehničkoj dokumentaciji; - nepredviđenim okolnostima koje zahtijevaju izmjenu tehničkih rješenja ili tehnologije izvođenja radova, te obima, odnosno vrste radova; pojave naknadnih radova i sl. (tlo, aktiviranje klizišta, arheološka nalazišta i dr.); - naknadnoj dostavi tehničke dokumentacije i podacima sa skicama o izmjeni tehničke dokumentacije, sa naznakom ko je i zašto izvršio izmjene;

- prispjelim atestima o ispitivanjima materijala, poluproizvoda, konstruktivnih elemenata, instalacija i sl., sa pozivom na datum i broj dnevnika kada su uzeti uzorci ili izvršeno ispitivanje; - geodetskim mjerenjima i osmatranjima; - vodostaju, pojavama podzemih voda, njenim kotama i količini; - preduzetim mjerama zaštite na radu, protivpožarne zaštite, zaštite životne sredine, zaštite imovine, saobraćaja i susjednih objekata, o redovnim osmatranjima,kao i eventualnim događajima u vezi sa ovim; - zastojima i prekidima u radu, uzrocima koji su ih izazvali, dužini trajanja, visini štete, kome je i kada o njima data informacija; - pitanjima koje treba investitor da riješi, odgovorima investitora na ta pitanja i slično; 134 - primjedbama, predlozima, sugestijama i zahtjevima investitora i odgovorima izvođača radova; - inspekcijskim pregledima; - posjetama gradilištu; - kontrolama izvršenim od strane tehničkih i drugih inspekcija, o tehničkim i drugim komisijskim uviđajima i pregledima; - predavanju investitoru privremenih situacija; - pripremi objekta i dokumentacije za tehnički pregled; - završetku objekta i podnošenju investitoru zahtjeva da zatraži formiranje komisije za tehnički pregled; - svim drugim događajima na objektu koji mogu biti od interesa za odnose između izvođača radova i investitora i šire. Nadzorni organ unosi u građevinski dnevnik svoja zapažanja po svim naprijed navedenim elementima i podacima. On takođe unosi odgovarajuće podatke koji su od značaja za utvrđivanje svih činjenica. U tom smislu on treba da obrati posebnu pažnju na: - kvalitet i postojanje sertifikata za materijal, poluproizvode, opremu i dr.; - kvalitet izvršavanja radova, montaže opreme i dr.; - "skrivene radove" koji se u kasnijim fazama ne mogu kontrolisati (temeljne jame, oplata, armature, instalacije i dr.); - tačnost mjera i poštovanje regulacionih linija i visinskih tačaka; - kompletnost tehničke dokumentacije i u vezi sa tim opravdanost odobravanja viškova, naknadnih i nepredviđenih radova; - urednost i kvalitet vođenja dokumentacije; - dinamiku izvršavanja ugovorenih obaveza. Kada se u dnevnik upisuju posebno značajna pitanja za investitora, odnosno izvođača radova, onda se, za taj dan dnevnik radi u tri primjerka, od kojih se jedan primjerak dostavlja investitoru, odnosno izvođaču radova, kako bi bili izvorno upoznati sa predmetom upisa i kako bi mogli preduzeti odgovarajuće mjere za rješavanje nastalog problema. Građevinski dnevnik mora stalno biti na objektu kako bi bio dostupan svima koji imaju pravo uvida i upisa u dnevnik: rukovodilac građenja; rukovodilac nadzora i

nadzorni organ; projektant; ovlašćeni predstavnici izvođača radova, investitora i projektanata i inspekcijski organi. Podaci upisani u građevinski dnevnik ne smiju se kasnije, brisati, mijenjati niti ispravljati. Da bi se ovo onemogućilo on se vodi u dva primjerka, od kojih kopiju uzima nadzorni organ, odmah po potpisivanju, a original, ostaje izvođaču radova. Izmjene i dopune se mogu vršiti isključivo kao novi upis, ako nije upis zbog protoka vremena bespredmetan. Radi lakšeg pronalaženja značajnih datuma i podataka iz građevinskog dnevnika, izvođač radova redovno vadi izvod iz dnevnika (najbolje u računaru) u koji se upisuje: broj i strana dnevnika, datum i kratak sadržaj značajnog podatka. Građevinski dnevnik investitor čuva trajno, a izvođač radova do isteka krajnjeg garantnog roka (10 godina), nakon čega ga predaje investitoru. Svi podizvođači vode interni građevinski dnevnik za radove koje oni izvode, na već opisani način, s tim što ovdje izvođač radova ima funkciju investitora a podizvođ ač funkciju izvođača radova. Za posebne vrste radova većeg obima, kao što su instalacije, može se ovaj dnevnik voditi i u odnosu na investitora, s tim što bi ga potpisivao i nadzorni organ. U ovom slučaju izvođač radova i podizvođač treba povremeno da vode svoj interni dnevnik u kojem bi evidentirali samo međusobna pitanja i probleme. 135 9.4.9.4 Građevinska knjiga Građevinska knjiga je izvorni novčani dokument na osnovu koje se obračunava i utvrđ uje vrijednost izvršenih radova. Uz ovo građevinska knjiga služi i kao dokumenat za izradu projekta izvedenog objekta. U građevinsku knjigu unose se stvarni podaci o mjerama i količinama izvršenih radova na objektu. Izvršeni radovi se upisuju po pojednim vrstama (građevinski, zanatski, instalaterski, oprema i dr.) i pozicijama, saglasno predračunu radova koji čini sastavni dio ugovora o građenju. Naknadni i nepredviđeni radovi se vode posebno i to opet po vrstama i pozicijama. Građevinsku knjigu sačinjavaju posebni listovi (Slika 12.) specijalno uređeni za potrebu unošenja mjera, količina i ostalih potrebnih podataka. Listovi treba da su poređani po vrstama radova i po redu kako je to navedeno u predračunu radova. Naziv objekta Mjesto izgradnje Investitor GRAĐ EVINSKA KNJIGA Izvođ ač radova List br. TAČAN OPIS RADA Mjesečno Ukupno Oznake iz obračunskog nacrta Ukupno-za prenos IZVOĐ AČ INVESTITOR Jedinica mjere Pozicija Ugovorena cijena Izvršena količina predračuna Obračunski nacrti Količina po predrač. Slika 12. List građevinske knjige

Na listu građevinske knjige moraju biti označena mjesta za upisivanje sledećih podataka: - naziv objekta i mjesto građenja; - naziv investitora; - naziv izvođača radova; - redni broj lista; - detaljan opis pozicije rada; - jedinica mjere; - broj pozicije predračuna; - ugovorena jedinična cijena; - količina po predračunu; - broj crteža (obračunski nacrt); - oznaka iz obračunskog nacrta; - dokaznica mjera; - skica koja detaljnije objašnjava izvršeni rad i dokaznicu mjera, ako to iz crteža i detalja projekta nije vidljivo ili ako se nešto mijenja; - količine radova izvršene po mjesecima; 136 - kumulativne količine izvršenih radova; - mjesta za potpise predstavnika investitora i izvođača radova . Na jednom listu upisuje se samo jedna pozicija rada. Ako na tom listu ne mogu da se upišu svi podaci o dokaznicama mjera za tu poziciju rada (što je najčešće slučaj) vrši se prenos na sledeći list. Upis podataka u listove građevinske knjige vrši se, po pravilu, nakon završetka pojedinih pozicija radova, a najmanje jedanput mjesečno za radove koji su u toku. Podaci o količinama izvedenih radova na objektu služe za privremeni i konačni obračun između izvođača radova i investitora, ukoliko se plaćanje vrši po jednici mjere. Količine radova za pozicije (izvršene u pojednim mjesecima) koje nijesu završene, na kraju mjeseca parafiraju nadzorni organ i rukovodilac građenja. Nakon završetka svih radova pojedine pozicije, svaki list građevinske knjige, koji se odnosi na tu poziciju, potpisuju nadzorni organi i rukovodilac građenja. Količine radova izvršene u pojedinim mjesecima moraju biti jasno naznačene, što je potrebno radi izrade mjesečnih situacija i obračuna razlika u cijenama (klizne skale). Sastavni dio građevinske knjige je jedan primjerak tehničke dokumentacije čiji djelovi predstavljaju obračunske nacrte. Ukoliko se u toku radova, po odgovarajućem postupku, vrše izmjene u pojedinim crtežima, te izmjene se moraju unijeti i pozvati se na građevinski dnevnik u kojemu je upisan nalog i odobrenje za vršenje izmjena. Podatke o mjerama i količinama izvršenih radova zajednički prikupljaju, utvrđuju i upisuju rukovodilac građenja i nadzorni organ, u čemu im pomažu njihovi saradnici. Svi podizvođači dužni su da posebno vode građevinsku knjigu za radove koje oni izvršavaju. Građevinska knjiga se obavezno vodi za sve objekte, bez obzira da li je građenje ugovoreno po sistemu "ključ u ruke" ili po jedinici mjere, kao i za objekte koji se grade za tržište. Ona se vodi posebno za svaki objekat za koji je urađena tehnička

dokumentacija i dobijena građevinska dozvola, bez obzira da li je ugovor o građenju sa investitorom zaključen samo za taj ili više objekata. Građevinska knjiga podliježe detaljnoj kontroli u fazi primopredaje i konačnog obračuna radova. Tom prilikom može doći do izvjesnih korekcija, koje se mogu loše odraziti na izvođača radova ili investitora. Zbog toga se treba starati da se u toku njene izrade unose verodostojni podaci i pravilno sprovodi obračun količina. Nakon završetka objekta, a u cilju čuvanja, listove građevinske knjige treba uvezati i ukoričiti. Građevinska knjiga se nakon izvršene primopredaje objekta i konačnog obračuna predaje investitoru, koji je dužan da je trajno čuva. Dobro je da izvođač radova uzme fotokopiju listova građevinske knjige. 9.4.9.5 Knjiga inspekcije Knjiga inspekcije se vodi za objekat kao cjelinu, odnosno za sve objekte i radove koji se izvode i za koje se pribavlja posebna građevinska dozvola. Knjiga inspekcije se vodi u obliku povezane i pečatom izvođača radova ovjerene sveske sa jednostruko numerisanim stranama (samo original). Na početku knjige inspekcije, rukovodilac građenja unosi i svojim potpisom ovjerava podatke koji se odnose na: - datum početka vođenja knjige inspekcije; - naziv i mjesto objekta (mjesto, ulica, građevinska parcela i dr.); - investitora (naziv, sjedište i dr.); - izvođača radova (naziv, sjedište i dr.); - broj, vrstu i druge specifične oznake objekata i radova čije se izvođenje organizuje u okviru istog gradilišta; 137 - stanje raspoložive tehničke i druge dokumentacije u trenutku započinjanja radova; - rukovodioca građenja (ime i prezime, stručna kvalifikacija); - rukovodioca nadzora (ime i prezime, stručna kvalifikacija) i nadzornih organa za pojedine radove, ukoliko su isti određeni od strane investitora. Inspekcijski organ upisuje u knjigu inspekcije podatke o utvrđenom stanju i druga zapažanja u vezi sa izvođenjem radova prilikom svakog inspekcijskog uvida, a naročito: - datum izvršenog inspekcijskog pregleda; - bliži opis radova i dokumentacije koji su bili predmet inspekcijskog pregleda; - zapažanja i ocjene do kojih je došao u toku inspekcijskog pregleda i sugestije za otklanjanje uočenih nedostataka; - naloge za preduzimanje mjera koje izvođač radova treba da preduzme (zabrana određenih radova, preduzimanje hitnih mjera bezbjednosti i sl.); Svaki upis u knjigu inspekcije inspekcijski organ ovjerava svojim potpisom. Rukovodilac građenja svojim potpisom ovjerava da je upoznat sa nalazima i nalozima inspekcijskog organa unijetim u knjigu inspekcije. Knjiga inspekcije čuva se na gradilištu za sve vrijeme građenja. Za čuvanje i uredno održavanje knjige inspekcije odgovoran je rukovodilac građ enja.

Rukovodilac građenja u knjigu inspekcije unosi sve podatke o promjenama nastalim u toku građenja koje se naročito odnose na: - izmjene prostornog i funkcionalnog obuhvata objekta; - angažovanje i početak rada izvođača pojedinih radova i lica koja rukovode tim radovima; - promjene u organizovanju stručnog nadzora nad građenjem (rukovodilac nadzora, nadzorni organi za pojedine radove); - druge podatke koji se odnose na međusobne odnose investitora, izvođača radova i drugih zainteresovanih subjekata (pitanja rada van redovnog radnog vremena, režijski troškovi, vanredni troškovi i sl. . Rukovodilac građenja i rukovodilac nadzora upisom u građevinski dnevnik konstatuju da li je i kako postupljeno po nalozima i preporukama inspekcijskog organa. Knjiga inspekcije obavezno se daje na uvid komisiji za tehnički pregled objekta. 9.4.9.6 Protokol obilježavanja urbanističke parcele (regulacione i građevinske linije i visinske tačke) Investitor je dužan da, prije početka građenja, obezbijedi obilježavanje urbanističke parcele, tj. regulacionih i građevinskih linija kao i visinske tačke. Obilježavanje treba izvršiti u postupku uvođenja izvođača radova u posao. Obilježavanje vrši nadležni opštinski organ uz prisustvo predstavnika investitora i izvođača radova. Primopredaja podataka, na relaciji nadležni opštinski organ - investitor - izvođač radova, vrši se putem protokola o obilježavanju urbanističke parcele (Slika 13). Nadležni organ je dužan da granice urbanisitčke parcele, regulacione i građ evinske linije, kao i visinske tačke na terenu obilježi vidnim i stabilnim tačkama (reperi) kako bi se izbjegla mogućnost njihovog uništavanja. Izvođač radova je dužan da čuva od uništenja, a u slučaju potrebe vrši njihovo obnavljanje uz kontrolu nadzornog organa. Protokol treba da sadrži: - broj; 138 - situaciju urbanističke parcele, sa okolnim saobraćajnicama i/ili objektima, na kojoj treba ucrtati osnovu objekta, regulacione i građ evinske linije, kao i visinske tačke sa reperima, obilježenim sa svim numeričkim podacima; - podatke o objektu i mjestu građenja, urbanističkoj parceli, investitoru, izvođaču radova i građevinskoj dozvoli; - vezu sa građevinskim dnevnikom; - napomene o obavezi investitora i izvođača radova da čuvaju repere i zatraže kontrolu nakon iskopa i betoniranja temelja, kako bi se spriječilo eventualno odstupanje od datih podataka; - datum obilježavanja i - imena, prezimena i potpise predstavnika nadležnog opštinskog organa, investitora i izvođača radova. Broj:

PROTOKOL obilježavanja urbanističke parcele (regulacione i građ evinske linije i visinske tačke) SITUACIJ A NAZIV OBJ EKTA Mjesto građ enja: Broj urbanističke parcele Katastarska parcela br. Ulica Lokacija br. INVESTITOR: IZVOĐ AČ RADOVA: Građ evinska dozvola br. od .godine izdata od Veza sa građ evinskim dnevnikom br. str: datum: .godine Datum obilježavanja: .godine Obilježavanje izvršio: (prezime i ime) (potpis) Primili: - od strane investitora (prezime i ime) (potpis) - od strane izvođ ača radova (prezime i ime) (potpis) Sl. 6.10. Zapisnik o obilježavanju regulacionih linija i visinskih tačaka Napomena: Investitor i izvođ ač radova su dužni da linije i tačke čuvaju od uništenja, kao i da ih drže vidljivim i pristupačnim za vrijeme građ enja objekta. Po završetku iskopa, a kasnije i po završetku temelja, investitir i izvođ ač radova su dužni da zatraže kontrolu linija i tačaka, što će se potvrditi posebnim protokolima. Slika 13. Protokol obilježavanja urbanističke parcele (regulacione i građevinske linije i visinske tačke) Prilikom obilježavanja i izrade protokola treba obratiti pažnju na tačnost podataka kako bi se izbjegle neprijatnosti i troškovi oko eventualnog pomjeranja lokacije i/ili visinskog položaja objekta. Odgovornost za tačnost obilježavanja i podataka snosi predstavnik nadležnog opštinskog organa, a za pravilno korišćenje i čuvanje izvođač radova. Protokol se radi u tri primjerka, po jedan za svaku stranu učesnicu u obilježavanju. 9.4.9.7 Protokol o kontroli temeljne jame Investitor i izvođač radova su dužni da prije početka betoniranja temelja zatraže od nadležnog opštinskog organa kontrolu položaja i visinskih tačaka temeljnih jama ("skriveni radovi"). Kontroli su dužni da prisustvuju predstavnici investitora i izvođača radova. Potvrda ispravnosti iskopa temeljnih jama vrši se putem protokola kojeg potpisuju vršilac kontrole i prisutni predstavnici investitora i izvođača radova (Slika 14). 139 Protokol se pravi samo u slučaju kada su temeljne jame pravilno oblikovane, tj. iskopane u skladu sa glavnim i izvođačkim projektom, a položajno (linije i visine) su postavljene u skladu sa protokolom o obilježavanju urbanističke parcele.

Ukoliko temeljne jame nijesu urađene kako je rečeno moraju se izvršiti popravke i ponovo zatražiti pregled. Razloge zbog kojih nije urađen protokol i odobreno betoniranje temelja treba upisati u građevinski dnevnik kako bi izvođač radova znao što treba da popravi i uradi. Protokol treba da sadrži: - broj; - skicu - osnovu konturnih (spoljnjih) temelja na koju treba ucrtati projektovane i stvarne linije i osnovne kote; - podatke o: objektu, mjestu građenja, protokolu o obilježavanju urbanističke parcele, investitoru, izvođaču radova i o građevinskoj dozvoli; - vezu sa građevinskim dnevnikom; - nalaz; - napomenu o obavezi investitora i izvođača radova da zatraže kontrolu nakon betoniranja temelja; - datum kontrole i - imena, prezimena i potpise lica koje je izvršilo kontrolu, predstavnika investitora i izvođača radova. Broj: PROTOKOL o kontroli temeljnih jama SKICA TEMELJ A NAZIV OBJ EKTA Mjesto građ enja: Ulica Lokacija br. Protokol obilježavanja urbanističke parcele br. od .godine INVESTITOR: IZVOĐ AČ RADOVA: Građ evinska dozvola br. od .godine Veza sa građ evinskim dnevnikom br. str: datum: .godine Nalaz: Datum kontrole: .godine Kontrolu izvršio (prezime i ime) (potpis) Prisustvovali: - od strane investitora (prezime i ime) (potpis) - od strane izvođ ača radova (prezime i ime) (potpis) Sl. 6.10. Zapisnik o obilježavanju regulacionih linija i visinskih tačaka Temeljne jame izvedene su u skladu sa protokolom o obilježavanju urbanističke parcele, glavnim i izvođ ačkim projektom, pa se DOZVOLJ AVA betoniranje temelja. Napomena: Investitor i izvođ ač radova su dužni da po završetku betoniranja temelja zatraže kontrolu linija i tačaka, što će se potvrditi posebnim protokolom. Slika 14. Protokol o kontroli temeljnih jama Prilikom kontrole potrebno je da nadzorni organ i predstavnik izvođača radova

obrate pažnju i na ostale detalje kao što su: pravilnost dna i ivica iskopa; dimenzije jame; eventualno prisustvo prepreka (šipovi, kamenje, korijeni i dr.); podzemne vode; kvalitet zemljišta i dr. Ukoliko primijete neke nepravilnosti treba ih otkloniti ili zatražiti dopunska ispitivanja. Protokol se radi u tri primjerka, po jedan za svakog potpisnika. 140 9.4.9.8 Protokol o kontroli temelja Investitor i izvođač radova su dužni da nakon završetka betoniranja temelja zatraže od nadležnog opštinskog organa da izvrši kontrolu položaja i visinskih tačaka temelja ("skriveni radovi"). Ovom kontrolom treba obuhvatiti konturne (spoljne) temelje, tj. one kojima se definiše položaj objekta u prostoru. Provjera treba da pokaže da li će objekat biti lociran u skladu sa lokacijom i urbanisitčko tehničkim uslovima. Podaci o kontroli, tj. ispravnosti položaja temelja upisuju se u protokol koji potpisuju: vršilac kontrole, predstavnik investitora i predstavnik izvođača radova (Slika 15.) Protokol se pravi samo u slučaju kada su temelji pravilno urađeni, tj. u skladu sa glavnim i izvođačkim projektom, a položajno i visinski u skladu sa protokolom o kontroli temeljne jame. Ukoliko temelji nijesu urađeni kako je već rečeno moraju se izvršiti prepravke i zatražiti ponovni pregled. Razloge zbog kojih nije urađen protokol, odnosno zbog kojih nije odobren nastavak radova treba upisati u građevinski dnevnik kako bi izvođač radova znao što treba da popravi. Broj: PROTOKOL o kontroli temelja SKICA TEMELJ A NAZIV OBJ EKTA Mjesto građ enja: Ulica Lokacija br. Protokol o pregledu temeljnih jama br. od .godine INVESTITOR: IZVOĐ AČ RADOVA: Građ evinska dozvola br. od .godine Veza sa građ evinskim dnevnikom br. str: datum: .godine Nalaz: Datum kontrole: .godine Kontrolu izvršio (prezime i ime) (potpis) Prisustvovali: - od strane investitora (prezime i ime) (potpis) - od strane izvođ ača radova (prezime i ime) (potpis) Sl. 6.10. Zapisnik o obilježavanju regulacionih linija i visinskih tačaka Temelji su izrađ eni u skladu sa protokolom o kontroli temeljnih jama, glavnim i

izvođ ačkim projektom, pa se DOZVOLJAVA nastavak radova. Slika 15. Protokol o kontroli temelja Protokol treba da sadrži: - broj; - skicu - osnovu konturnih (spoljnjih) temelja (ili dijela temelja) na koju treba ucrtati projektovane i stvarne linije i kote; - podatke o: objektu, protokolu o kontroli temeljnih jama, investitoru, izvođ aču radova, građevinskoj dozvoli i vezi sa građevinskim dnevnikom; - nalaz; - datum kontrole i - imena, prezimena i potpise lica koje je izvršilo kontrolu, predstavnika investitora i izvođača radova. Protokol se radi u tri primjerka, po jedan za svakog potpisnika. 141 Tek nakon potpisa protokola izvođač radova može da nesmetano nastavi sa ostalim radovima uvjeren da je objekat lociran u skladu sa rješenjem o lokaciji, urbanističko-tehničkim uslovima i građevinskom dozvolom. 9.4.9.9 Protokol o kategorizaciji iskopa Obzirom da se izvršeni iskop pokrije ("skriveni rad") često nastaju sporovi između investitora i izvođača radova u pogledu kategorizacije i količina iskopa u pojedinoj kategoriji. Da bi se to izbjeglo treba odmah po završenom iskopu sačiniti protokol o kategorizaciji iskopanog zemljišta (Slika 16.). Protokol treba da sadrži: - broj; - naziv objekta i mjesto građenja; - naziv investitora; - naziv izvođača radova; - vezu sa građevinskim dnevnikom; - skicu izvršenog iskopa (osnova i presjeci); - obračun izvršenih količina sa naznakom kategorije, prema prosječnim normama u građevinarstvu; - potpise predstavnika investitora i izvođača radova i - datum izrade protokola. OBJ EKAT: MJ ESTO: Broj: PROTOKOL O KATEGORIZACIJ I ISKOPA INVESTITOR: Veza sa građ evinskim dnevnikom: broj: IZVOĐ AČ: strana: Datum: SKICA: OBRAČUN: PROTOKOL SU SAČINILI: ZA IZVOĐ AČA: ZA INVESTITORA:

(datum) Oznaka profila ili crteža: DIMENZIJ E Dužina Kategorija PRIMJ EDBA (m) [ irina (m) Visina iskopa (m) Količina (m3) Slika 16. Protokol o kategorizaciji iskopa Ovim protokolom mogu se vizuelno prekontrolisati pretpostavke iz geomehaničkog izvještaja o kvalitetu zemljišta za temeljenje. Ukoliko ima odstupanja ili postoje određene sumnje treba uključiti geomehaničara za provjeru pretpostavki. Protokol predstavlja sastavni dio građevinske knjige u dijelu obračuna količina izvršenih zemljanih radova. Protokol se radi u dva primjerka, po jedan za izvođača radova i investitora. 142 9.4.9.10 Protokol o kontroli ankera i obilježavanju osovina stubova Prilikom izgradnje industrijskih i ostalih objekata često se koriste montažni elementi od betona, čelika ili drveta. Veoma je važno da ankeri i ležišta budu izvedeni u skladu sa tehičkom dokumentacijom i da se prije početka montaže provjeri njihova tačnost. Ovdje je uzet primjer temelja i ankera za montažu metalnih konstrukcija. (i ostali primjeri biće uzeti za metalne konstrukcije). O kontroli treba uraditi protokol (Slika 17). Protokol treba da sadrži: - broj; - naziv objekta i mjesto građenja; - naziv investitora, izvođača radova i izvođača metalnih konstrukcija; - skicu za konkretan slučaj; - značenje pojedinih oznaka; - dozvoljena odstupanja, koja treba uzeti iz tehničke dokumentacije, odnosno tehničkih propisa; - numeričke podatke o mjerenjima i odstupanjima; - vezu sa građevinskim dnevnikom; - datum izrade protokola; - potpise predstavnika izvođača radova, investitora i izvođača metalnih konstrukcija i - konstataciju o mjerama koje je preduzeo nadzorni organ u smislu eliminisanja nedozvoljenih odstupanja, ako ih je bilo. 143

Broj: PROTOKOL O KONTROLI ANKERA I OBILJEŽAVANJU OSOVINA STUBOVA Objekat i mjesto građ enja: Investitor: Izvođ ač radova: Izvođ ač metalnih konstrukcija: Oznaka Značenje e Podužno odstupanje ankera (+ lijevo;- desno) l Poprečno odstupanje ankera (+ vani; - unutra) h Odstupanje kote stope od projektovane Napomena: prilikom snimanja letvu držati u tački "a" e i l upisuje se ako prelazi dozvoljeno odstupanje + - + - + - + - + - + - Datum: Veza sa građ evinskim dnevnikom: Kontrolu izvršili: broj: strana: Za investitora: datum: Za izvođ . građ evinskih radova: Za izvođ . metalnih konstrukcija: Sa podacima je upoznat nadzorni organ koji je preduzeo sledeće: Poprečno Podužno e l Dozvoljeno odstupanje (mm) Red br. stuba h Podužno e Poprečno l Red br. stuba Odstupanje ankera Odstupanje ankera h Slika 17. Protokol o kontroli ankera i obeležavanju osovina stubova. Veoma je važno da podaci budu pouzdani da bi se blagovremeno otklonile eventualne greške. Mnogo će ih biti teže otkloniti tokom montaže, a nije isključeno da se prouzrokuje obustava montaže. Protokol se radi u tri primjerka, po jedan za svakog potpisnika. 9.4.9.11 Protokol o kontroli čeličnih stubova Poslije izvršene montaže, a prije definitivnog fiksiranja stubova treba kontrolisati geometrijske parametre. O kontroli treba uraditi protokol (Slika 18). Protokol treba da sadrži: - broj;

- naziv objekta i mjesto građenja; - naziv investitora, izvođača radova i izvođača metalnih konstrukcija; - skicu za konkretan slučaj; - značenje pojedinih oznaka; - dozvoljena odstupanja, koja treba uzeti iz tehničke dokumentacije, odnosno tehničkih propisa; - numeričke podatke o mjerenjima i odstupanjima; - vezu sa građevinskim dnevnikom; 144 - datum izrade protokola; - potpise predstavnika investitora, izvođača radova i izvođača metalnih konstrukcija i - konstataciju o mjerama koje je preduzeo nadzorni organ u smislu eliminisanja nedozvoljenih odstupanja, ako ih je bilo. Broj: PROTOKOL O KONTROLI ČELIČNIH STUBOVA Objekat i mjesto građ enja: Investitor: Izvođ ač radova:: Izvođ ač metalnih konstrukcija: Oznaka Značenje l Projektovani osovinski raspon po X osi l Stvarno odstupanje od projektovane osovine stuba po X osi (+vani;-unutra) x Stvarno odstupanje osovine stuba od vertikale u gornjem presjeku po X osi (+vani; -unutra) x1 Stvarna zakrivljenost (srpastost) stuba po pravcu X ose na visini h1(+vani; -unutra) h Projektovana kota stope stuba h Stvarno odstupanje stope stuba po visini (+ gore; - dolje) e Projektovani raspon izmeđ u osovina stubova po pravcu Y ose e Stvarno odstupanje stuba od projektovane osovine u pravcu Y ose (- lijevo; + desno) y Stvarno odstupanje stuba od vertikale u gornjem presjeku po pravcu Y ose (- lijevo; + desno) y1 Stvarna zakrivljenost stuba po pravcu Y ose na koti h1( -lijevo; + desno) Napomena: prilikom snimanja držati letvu u tački "a" + - + - h1 + - + - h1 - + - + - + Datum: Veza sa građ evinskim dnevnikom: Kontrolu izvršili: broj: strana: Za investitora: datum: Za izvođ . građ evinskih radova: Za izvođ . metalnih konstrukcija: Sa podacima je upoznat nadzorni organ koji je preduzeo sledeće: Dozvoljeno odstupanje (mm) h y1 y e Po pravcu Y ose l x

Redni broj stuba Redni broj stuba x1 Po pravcu X ose Slika 18. Protokol o kontroli čeličnih stubova Kontrolu treba izvršiti blagovremeno i savjesno, jer kasnije otkrivanje grešaka može da ima neželjenih posledica kako u pogledu troškova tako i u pogledu rokova. Protokol se radi u tri primjerka, po jedan za svakog potpisnika. 9.4.9.12 Protokol o kontroli kranskih staza Kranske staze su jedan od vitalnih elemenata za eksploataciju objekta. Zato, prije fiksiranja istih treba detaljno provjeriti njihov položaj i visinske tačke (kote). O provjeri treba uraditi protokol (Slika 19). 145 Broj: PROTOKOL O KONTROLI KRANSKIH STAZA Objekat i mjesto građ enja: Investitor: Izvođ ač radova: Izvođ ač metalnih konstrukcija: Oznaka Značenje Dozvoljeno odstupanje (mm) lk= Projektovano osovinsko rastojanje kranskih staza izmeđ u reda A i B h= Projektovana kota kranske staze lk Odstupanje raspona lk od projektovanog (+lk vani;-lk unutra) aA,B Odstupanje od projektovane ose (+a vani; -a unutra) hA,B Odstupanje od projektovane visine (+h na gore; -h na dolje) 1 Razlika kota kranske staze u jednom presjeku 2 Razlika kota kranske staze na susjednim stubovima 1 + - + - hA-hB hAn - hA(n+1) hB n - hB (n+1) + - + - + - Datum: Veza sa građ evinskim dnevnikom: Kontrolu izvršili: broj: strana: Za investitora: datum: Za izvođ . građ evinskih radova: Za izvođ . metalnih konstrukcija: Sa podacima je upoznat nadzorni organ koji je preduzeo sledeće: lk= aA+aB Red br. stuba Stacionaža hA hB 2 aA aB

Slika 19. Protokol o kontroli kranskih staza Protokol treba da sadrži: - broj; - naziv objekta i mjesto građenja; - naziv investitora, izvođača radova i izvođača metalnih konstrukcija; - skicu za konkretan slučaj; - značenje pojedinih oznaka; - numeričke podatke o mjerenjima i odstupanjima; - vezu sa građevinskim dnevnikom; - dozvoljena odstupanja, koja treba uzeti iz tehničke dokumnetacije, odnosno tehničkih propisa; - datum izrade protokola; - potpise predstavnika investitora, izvođača radova i izvođača metalnih konstrukcija i - konstataciju o mjerama koje je preduzeo nadzorni organ u smislu eliminisanja eventualnih nedozvoljenih odstupanja. Značaj kontrole kranskih staza je u činjenici da od pravilnosti njihovih pravaca i visinskih kota u mnogome zavisi pravilna montaža kranskih šina. Zbog toga kontrolu treba izvršiti blagovremeno, stručno i savjesno. 146 Protokol se radi u tri primjerka, po jedan za svakog potpisnika. 9.4.9.13 Protokol o kontroli kranskih šina Od pravilnosti montaže kranskih šina u potpunosti zavisi funkcionisanje mosnih kranova u jednom objektu, a samim tim i funkcija, odnosno tehnološki proces u proizvodnji. Zato prije definitivnog fiksiranja treba provjeriti njihove pravce i visinske kote. O kontroli treba uraditi protokol (Slika 20). Broj: PROTOKOL O KONTROLI KRANSKIH [ INA Objekat i mjesto izgradnje: Investitor: Izvođ ač: Izvođ ač metalnih konstrukcija: Oznaka Dozvoljeno odstupanje (mm) lš= h= Projektovana kota kranske šine lš Odstupanje raspona od projektovane (+lš vani;-lš unutra) aA,B Odstupanje od projektovane ose (+a vani; -a unutra) hA,B Odstupanje od projektovane visine (+h na gorei; -h na dole) 1 Razlika kota kranske staze u jednom presjeku 2 Razlika kota kranske staze na susednim stubovima b Odstupanje osovine šine od osovine kranske staze G Odstupanje šina na spoju po visini C Odstupanje šina na spoju u osnovi 1 Odstupanje osovine šina

+ - + - hA- hB hAn - hA(n+1) hBn - hB(n+1) + - + - + - + - Staciona ža G C Datum: Veza sa građ evinskim dnevnikom: Kontrolu izvršili: broj: strana: Za investitora: datum: Za izvođ . građ evinskih radova: Za izvođ . metalnih konstrukcija: Sa podacima je upoznat nadzorni organ koji je preduzeo sledeće: aA aB lš= aA+ aB b Red br. stuba Stacionaža Značenje Projektovano osovinsko rastojanje šina izmeđ u reda "i" hA hB 2 Slika 20. Protokol o kontroli kranskih šina Protokol treba da sadrži: - broj; - naziv objekta i mjesto građenja; - naziv investitora, izvođača radova i izvođača metalnih konstrukcija; - skicu za konkretan slučaj; - značenje pojedinih oznaka; - numeričke podatke o mjerenjima i odstupanjima; - vezu sa građevinskim dnevnikom; - dozvoljena odstupanja, koja treba uzeti iz tehničke dokumentacije, odnosno tehničkih propisa; - datum izrade protokola; 147 - potpise predstavnika investitora, izvođača radova i izvođača metalnih konstrukcija i - konstataciju o mjerama koje je preduzeo nadzorni organ u smislu eliminisanja nedozvoljenih odstupanja, ako ih je bilo. Zbog značaja pravilne montaže kranskih šina kontrolu treba vršiti blagovremeno, stručno i savjesno. Protokol se radi u tri primjerka, po jedan za svakog potpisnika. 9.4.9.14 Protokol o kontroli gotovosti

temelja, nosećih i potpornih konstrukcija Radi ugradnje pojedine opreme izrađuju se temelji, noseće i potporne konstrukcije. Građevinski crteži moraju biti urađeni u skladu sa crtežima za montažu opreme, što se usaglašava u toku izrade izvođačkog projekta. Da bi montaža otpočela i uspješno se završila mora se izvršiti kontrola i primopredaja ovih konstruktivnih elemenata između izvođača građevinskih i montažerskih radova. O primopredaji treba uraditi protokol (Slika 21). Broj: PROTOKOL O KONTROLI GOTOVOSTI TEMELJ A, NOSEĆ IH I POTPORNIH KONSTRUKCIJ A Objekat i mjesto građ enja: INVESTITOR: IZVOĐ AČ RADOVA: MONTAŽER OPREME: Mi dolje potpisani: predstavnik izvođ ača radova: (prezime, ime i dužnost) predstavnik montažera: (prezime, ime i dužnost) predstavnik investitora: (prezime, ime i dužnost) sačinili smo ovaj protokol o tome da je temelj, noseća, potporna konstrukcija za montažu (naziv opreme) izrađ en - nije izrađ en prema crtežu (naziv i broj crteža i naziv projektanta) POSEBNE NAPOMENE: PRILOZI: Veza sa građ evinskim dnevnikom: br. strana datum Kontrolu izvršili god. ZA IZVOĐ AČA RADOVA: ZA MONTAŽERA OPREME: ZA INVESTITORA: Sl. 6.16. Zapisnik o kategorizaciji iskopa i odgovara - ne odgovara, po osnovnim i montažnim mjerama projekta i spreman je - nije spreman za početak montažnih radova Slika 21. Protokol o kontroli gotovosti temelja, nosećih i potpornih konstrukcija. Protokol treba da sadrži: - broj; - naziv objekta i mjesto građenja; - naziv investitora, izvođača radova i montažera opreme; - prezime, ime i dužnost predstavnik izvođača radova, montažera opreme i investitora; - konstatacije o nazivu opreme, crtežima, izgrađenosti (ili ne) konstruktivnog elementa prema crtežima;

- posebne napomene o eventualnim popravkama koje treba izvršiti ili drugim bitnim elementima; - priloge koji se sastoje od crteža, spisa i sl., - vezu sa građevinskim dnevnikom i - potpise predstavnika izvođača radova, montažera opreme i investitora. 148 Protokolom treba konstatovati i druge činjenice koje su od bitnog značaja za uspješnu montažu, koje se mogu upisati pod posebnim napomenama ili u posebnom prilogu. Protokol se radi u tri primjerka, po jedan za svakog potpisnika. 9.4.9.15 Protokol o kontroli pravca i nivelete podzemnih instalacija Položaj instalacija (vodovoda, kanalizacije, elektroinstalcija, termotehničkih, plinskih, cjevovoda i dr.) je veoma važan kako sa aspekta eksploatacije tako i sa aspekta održavanja. Posebno je važno ako se radi o podzemnim instalacijama. Zbog toga treba obratiti posebnu pažnju i vršiti kontrolu pravca i niveleta. To treba uvijek raditi poslije izvršenih proba (pod pritiskom i dr.) i prije zatrpavanja kanala. O kontroli treba uraditi protokol (Slika 22). Broj: PROTOKOL O KONTROLI PRAVCA I NIVELETE INSTALACIJ A OBJ EKAT I MJ ESTO GRAĐ ENJ A: INVESTITOR: IZVOĐ AČ RADOVA: IZVOĐ AČ INSTALACIJ E: VRSTA INSTALACIJ E: Kontrola pravca i nivelete izvršena je na potezu - dijelu: Na terenu je konstatovano sledeće stanje: projek. izved. odst.+/- projek. izved. odst.+/- lijevo desno Datum god. KONTROLU IZVR[ ILI: broj:_______strana za investitora: datum za izvođ ača radova: za izvođ ača instalacije: Sa podacima je upoznat Nadzorni organ koji je preduzeo sledeće: Sl. 6.17. Zapisnik o kontroli pravca i nivelete instalacija Odstupanje cijevi od projektovanog pravca (mm) Veza sa građ evinskim dnevnikom: Stacionaža Kota donje ivice cijevi Kota gornje ivice cijevi Slika 22. Protokol o kontroli pravca i nivelete instalacije

Protokol treba da sadrži: - broj; - naziv objekta i mjesto građenja; - naziv investitora, izvođača radova i izvođača instalacije; - vrstu instalacije; - potez ili dio instalacije koji je obuhvaćen kontrolom (opisno i/ili stacionaža); - podatke o stacionažama, kotama i pravcima i njihovim odstupanjima od projektovanih parametara; - vezu sa građevinskim dnevnikom; - datum kontrole; - potpise predstavnika investitora, izvođača radova i izvođača instalacije i - konstatacije nadzornog organa o preduzetim mjerama. 149 Ovaj protokol je od velike koristi za izradu projekata izvedenog objekta, jer se u njemu nalaze tačni podaci o stvarno izvedenom stanju. Protokol se radu u tri primjerka, po jedan za svakog potpisnika. 9.4.9.16 Protokol o kontroli skele Skele su veoma važni elementi prilikom izvođenja svih radova za koje su potrebne. Nekvalitetna skela može značajno da utiče na proces rada i kvalitet radova, a dešavaju se slučajevi velikih materijalnih šteta i ljudskih žrtava. Zbog toga je prilikom projektovanja, izrade i korišćenja skela potrebno obratiti pažnju na sve elemente rizika. Na kraju, prije opterećenja, skelu treba detaljno pregledati i utvrditi da li je spremna da odgovori projektovanoj namjeni. Provjeru kvaliteta skele treba da izvrše predstavnici investitora, projektanta skele i izvođača radova o čemu treba da potpišu protokol (Slika 23.). Broj: PROTOKOL o kontroli skele [ EMATSKI PRIKAZ SKELE NAZIV OBJ EKTA Mjesto građ enja: Ulica Lokacija br. PROJ EKTANT SKELE: Mjesto INVESTITOR: IZVOĐ AČ RADOVA: Građ evinska dozvola br. od .godine Veza sa građ evinskim dnevnikom br. str: datum: .godine Nalaz: Datum kontrole: .godine Kontrolu izvršili: - od strane projektanta skele (prezime i ime) (potpis) - od strane investitora (prezime i ime) (potpis)

- od strane izvođ ača radova (prezime i ime) (potpis) Sl. 6.10. Zapisnik o obilježavanju regulacionih linija i visinskih tačaka Skela je urađ ena kvalitetno u skladu sa projektom skele i izvođ ačkim projektom, pa se DOZVOLJ AVA nastavak radova. Slika 23. Protokol o kontroli skele Protokol se potpisuje samo u slučaju kada je skela urađena kvalitetno i u skladu sa projektom. U protivnom u građevinski dnevnik treba upisati primjedbe i preporuke koje izvođač radova treba da otkloni, odnosno postupi po njima, nakon čega treba izvršiti ponovnu kontrolu. Protokol treba da sadrži: - broj; - šematski prikaz skele sa navođenjem elementa (elemenata) za koje je postavljena skela ili namjenu skele; - podatke o: objektu, investitoru, projektantu skele, izvođaču radova, građevinskoj dozvoli i vezi sa građevinskim dnevnikom; - nalaz; - datum kontrole; - imena, prezimena i potpis predstavnika investitora, projektanta i izvođ ača radova. Protokol se radi u tri primjerka, po jedan za svakog potpisnika. 150 Tek nakon potpisa protokola, od strane svih predstavnika, skela se može staviti u upotrebu, tj. nastaviti radovi koji su u vezi sa skelom. 9.4.9.17 Protokol o kontroli oplate Uvijek prije početka betoniranja nekog elementa konstrukcije treba izvršiti kontrolu oplate. Od kvaliteta oplate zavise dimenzije konstruktivnog elementa i mogućnost uspješnog betoniranja i njegovanja betona. Zbog toga predstavnici investitora i izvođača radova treba detaljno da pregledaju oplatu i sačine odgovarajući protokol (Slika 24.) Broj: PROTOKOL o kontroli oplate [ EMATSKI PRIKAZ OPLATE NAZIV OBJ EKTA Mjesto građ enja: Ulica Lokacija br. INVESTITOR: IZVOĐ AČ RADOVA: Građ evinska dozvola br. od .godine Veza sa građ evinskim dnevnikom br. str: datum: .godine Nalaz: Datum kontrole: .godine Kontrolu izvršili: - od strane investitora (prezime i ime) (potpis) - od strane izvođ ača radova

(prezime i ime) (potpis) Sl. 6.10. Zapisnik o obilježavanju regulacionih linija i visinskih tačaka Oplata je urađ ena kvalitetno u skladu sa planom oplate iz izvođ ačkog projekta, pa se DOZVOLJAVA nastavak radova. Slika 24. Protokol o kontroli oplate Protokol se potpisuje samo u slučaju kada je oplata urađena kvalitetno i u skladu sa planom oplate. Ukoliko se otkriju neki nedostaci, izvođača radova putem građevinskog dnevnika treba zadužiti da ih otkloni i da traži ponovni pregled oplate. Protokol treba da sadrži: - broj; - šematski prikaz oplate sa nazivom, oznakom i položajem elementa za koji je urađena i postavljena oplata; - podatke o: objektu, investitoru, izvođaču radova, građevinskoj dozvoli i vezi sa građevinskim dnevnikom; - nalaz; - datum kontrole; - imena, prezimena i potpise predstavnika investitora i izvođača radova. Protokol se radi u dva primjerka, po jedan za svakog potpisnika. 9.4.9.18 Protokol o kontroli armature Prije početka betoniranja nekog konstruktivnog elementa uvijek treba, pored ostalog, pregledati, tj. kontrolisati urađenu i montiranu armaturu. Treba kontrolisati da li je: - postavljen odgovarajući broj i prečnik šipki i uzengija; - odstojanje između šipki i uzengija u skladu sa detaljima; - armatura pravilno povezana i/ili zavarena; - odstojanje između oplate i armature fiksirano i propisano; 151 - armatura čista, tj. bez prisustva rđe, masti i druge prljavštine. Kao dokaz ispravnosti armature služi protokol kojeg izrađuju predstavnici investitora i izvođača radova (Slika 25.). Broj: PROTOKOL o kontroli armature [ EMATSKI PRIKAZ ARMATURE NAZIV OBJ EKTA Mjesto građ enja: Ulica Lokacija br. INVESTITOR: IZVOĐ AČ RADOVA: Građ evinska dozvola br. od .godine Veza sa građ evinskim dnevnikom br. str: datum: .godine Nalaz: Datum kontrole: .godine Kontrolu izvršili: - od strane investitora (prezime i ime) (potpis)

- od strane izvođ ača radova (prezime i ime) (potpis) Sl. 6.10. Zapisnik o obilježavanju regulacionih linija i visinskih tačaka Armatura je urađ ena, ugrađ ena i povezana kvalitetno u skladu sa detaljima armature iz izvođ ačkog projekta, pa se DOZVOLJAVA nastavak radova. Slika 25. Protokol o kontroli armature Protokol se potpisuje samo u slučaju kada je armatura pravilno urađena i postavljena. Ukoliko se otkriju neki nedostaci to se konstatuje u građevinskom dnevniku i zatraži da izvođač radova otkloni nedostatke i zatraži ponovni pregled. Protokol treba da sadrži: - broj; - šematski prikaz armature sa naznakom naziva, oznake i položaja elementa u kojem je ugrađena i montirana armature i pozicija - oznaka armature; - podatke o: objektu, investitoru, izvođaču radova, građevinskoj dozvoli i vezi sa građevinskim dnevnikom; - nalaz; - datum kontrole; - imena, prezimena i potpise predstavnika investitora i izvođača radova. Protokol se radi u dva primjerka, po jedan za svakog potpisnika. Sa betoniranjem se može otpočeti tek nakon potpisivanja protokola o pregledu skele (ako je ima), armature i oplate. 9.4.9.19 Protokol o kontroli instalacija U svim objektima se rade razne vrste instalacija kao što su: vodovod, kanalizacija, elektroinstalacija, termotehničke instalacije i dr. Veliki dio "grubih instalacija" ostaje pokriven ("skriveni radovi"), tj. ne mogu se naknadno pregledati. To se posebno odnosi na vodovodne i kanalizacione cijevi, na elektro kablove i sl. Isto tako i veliki broj spojeva cijevi ostaje pokriven. Po nekada je nužno izvršiti promjenu pravca polaganja cijevi ili kablova od onih pravaca koji su projektom predviđeni. Zbog svega rečenog potrebno je prije pokrivanja (zatrpavanja, malterisanja i sl.) "grubih" instalacija izvršiti kontrolu i konstatovati stvarno stanje. Nađeno stanje može 152 se definisati opisno ili, u slučaju postojanja razlika u odnosu na tehničku dokumentaciju, skicom. Svi ovi podaci se unose u protokol kojeg prave i potpisuju predstavnici investitora, izvođača radova i podizvođača koji radi dotičnu instalaciju (Slika 26.) Broj: / PROTOKOL o kontroli instalacija (vrsta instalacije) SKICA NAZIV OBJ EKTA Mjesto građ enja: Ulica Lokacija br. INVESTITOR: IZVOĐ AČ RADOVA:

PODIZVOĐ AČ (izvođ ač instalacije): Građ evinska dozvola br. od .godine Veza sa građ evinskim dnevnikom br. str: datum: .godine pregledana je instalacijana dijelu objekta Nalaz: a) "grupe" instalacije b) spojevi cijevi c) izolacija cijevi d) uzemljenje e) pritisak u cijevima f) Datum kontrole: .godine Kontrolu izvršili: - od strane investitora (prezime i ime) (potpis) - od strane izvođ ača radova (prezime i ime) (potpis) - od strane podizvođ ača (prezime i ime) (potpis) Sl. 6.10. Zapisnik o obilježavanju regulacionih linija i visinskih tačaka Pregledom je konstatovano da su na navedenom dijelu objekta: (upisati dio objekta - stepeništa, stan, lokal, krak i sl,) urađ eni kvalitetno i u skladu sa glavnim i izvođ ačkim projektom i propisima, pa se dozvoljava nastavak radova, tj. pokrivanje instalacija. Slika 26. Protokol o kontroli instalacija Protokol se radi parcijalno (za jedan dio objekta - stepenište, stan, lokal i sl.), tj. tokom izvođenja instalacije, tako da ćemo na kraju imati više protokola za jednu istu instalaciju. Da bi se na pregledani dio instalacije mogao dozvoliti nastavak radova, moraju biti istovremeno kvalitetno urađene "grube" instalacije, spojevi i izolacija cijevi, uzemljenje, a pritisak u cijevima mora biti u skladu sa zahtijevanim. To znači da svih pet zahtjeva moraju istovremeno biti ispunjeni. Ukoliko jedan ili više zahtjeva nijesu zadovoljeni moraju se izvršiti popravke. Razloge zbog kojih nije urađen protokol, tj. nije dozvoljeno pokrivanje instalacije treba upisati u građevinski dnevnik kako bi izvođač radova (podizvođač) znao što treba da uradi. Protokol treba da sadrži: - broj i podbroj (kada se radi više protokola za jednu vrstu instalacije); - vrstu instalacije; - skicu izmjena ukoliko ih je bilo sa tačnom naznakom koje izmjene, gdje i kako su izvršene da bi se mogle jednoznačno definisati u projektu izvedenog objekta; - podatke o: objektu, investitoru, izvođaču radova, podizvođaču (izvođ aču instalacije), građevinskoj dozvoli i vezi sa građevinskim dnevnikom; - tačno definisan dio objekta na kojem je izvršena kontrola instalacije, tj. dio koji predstavlja jednu cjelinu posebno sa aspekta kontrole pritiska u cijevima i drugog;

- nalaz i njegov predmet, tj.: "grube" instalacije, spojevi i izolacija cijevi, uzemljenje, pritisak u cijevima i eventualno drugi elementi (upisati pod f); - datum kontrole i 153 - imena, prezimena i potpise predstavnika investitora, izvođača radova i podizvođača (izvođača instalacija). Protokol se radi kako za unutrašnje tako i za spoljašnje instalacije. Na kraju završetka svih "grubih" instalacija poželjno bi bilo uraditi zbirni protokol za odgovarajuću instalaciju za cio objekat kako bi se provjerilo da li je svaki dio objekta kontrolisan. S tim u vezi ne bi bilo suvišno još jedanput, bez obzira što su cijevi pokrivene, izvršiti probu na pritisak za cio objekat kako bi smo se uvjerili da je instalacija urađena kvalitetno. Kod elektro instalacija imamo specifičnu situaciju pri čemu posebno obratiti pažnju na pravce polaganja kablova, uzemljenje, izolaciju i sl. U pojedinim situacijama može se obrazac protokola prilagoditi konkretnoj instalaciji i vrsti objekta. Protokol se radi u tri primjerka, po jedan za svakog potpisnika. Tek nakon potpisa protokola izvođač radova može da nastavi sa radovima, tj. da pristupi zatvaranju instalacije putem zatrpavanja, malterisanja ili na neki drugi način. 9.4.9.20 Protokol o kontroli hidro i termo izolacije Hidro i termo izolacije smatraju se "skrivenim" radovima. One se postavljaju na raznim djelovima i/ili elementima objekta a najčešće na temelje, podove, krovove i sl. Izolacije se (naročito hidro) rade u više slojeva. Zbog toga, a u cilju izrade kvalitetne izolacije, treba kontrolu vršiti poslije postavljanja svakog sloja. Protokol treba uraditi nakon završetka kompletne vrste izolacije (Slika 27.) Broj: / PROTOKOL o kontroli izolacije SKICA NAZIV OBJ EKTA Mjesto građ enja: Ulica Lokacija br. INVESTITOR: IZVOĐ AČ RADOVA: PODIZVOĐ AČ (izvođ ač izolaterskih radova): Građ evinska dozvola br. od .godine Veza sa građ evinskim dnevnikom br. str: datum: .godine Pregledana je izolacija na Nalaz: Pregledom je konstatovano da je na navedenom dijelu objekta Datum kontrole: .godine Kontrolu izvršili: - od strane investitora (prezime i ime) (potpis) - od strane izvođ ača radova

(prezime i ime) (potpis) - od strane podizvođ ača (prezime i ime) (potpis) Sl. 6.10. Zapisnik o obilježavanju regulacionih linija i visinskih tačaka izolacija urađ ena kvalitetno i u skladu sa detaljima iz izvođ ačkog projekta , pa se dozvoljava nastavak ostalih radova. (upisati element objekta i njegov dio: temelj - dio, krov - dio i sl.) (hidro ili termo izolacija) (upisati vrstu) ( upisati vrstu) Slika 27. Protokol o kontroli izolacije Protokol prave i potpisuju predstavnici investitora, izvođača radova i podzivođača (izvođača izolaterskih radova). Protokoli se rade odvojeno za hidro i termo izolaciju. Najčešće se radi prvo hidro pa termo izolacija, a ima slučajeva kada se radi prvo termo pa hidro izolacija, kakav je najčešće slučaj kod ravnih krovova. Red izrade izolacije je uvijek definisan detaljima u izvođačkom projektu. Protokol se radi parcijalno, za jedan element (npr. krov) objekta i/ili njegov dio, tako da ćemo na kraju imati više protokola za odgovarajuću izolaciju jednog elementa i za sve elemente objekta. 154 Protokol treba da sadrži: - broj i podbroj (kada se radi više protokola za jedan element); - vrstu izolacije; - skicu na koju treba ucrtati oblik elementa i detalj - poprečni ili poprečne presjeke izolacije; - podatke o: objektu, investitoru, izvođaču radova, podizvođaču (izvođaču izolacije), građevinskoj dozvoli i vezi sa građevinskim dnevnikom; - tačno definisan element objekta i njegov dio na kojem je izvršena kontrola izolacije; - nalaz i njegov predmet, tj. hidro ili termo izolacija; - datum kontrole i - imena, prezimena i potpise predstavnika investitora, izvođača radova i podizvođača. Prilikom kontrole izolacije posebnu pažnju treba obratiti na spojeve kao i na djelove sučeljavanja horizontalnih i vertikalnih površina - sokla (kod atika, dimnjaka i dr. na krovu). Veoma je važno obratiti pažnju i na limarske radove (ukoliko ih ima), slivnike, ispuste i ostale detalje, jer su spojevi izolacije i drugih materijala na tim mjestima veoma osjetljivi. Obzirom na značaj izolacije na krovu bilo bi korisno nakon završetka svih radova (ne samo izolaterskih) izvršiti probu izolacije punjenjem krova vodom do određene visine (visina sokla) uz prethodno zatvaranje svih otvora. Ovom probom bi se mogao dokazati kvalitet krovne izolacije ili bi se otkrile greške koje je lakše popraviti u tom trenutku nego kasnije. O ovoj probi treba obavezno uraditi protokol. Protokol se radi u tri primjerka, po jedan za svakog potpisnika.

9.4.9.21 Elaborat o kontroli kvaliteta Tokom građenja, kao što je rečeno parcijalno se vodi dokumentacija o kontroli kvaliteta. Na kraju građenja cjelokupnu dokumentaciju treba objediniti, tj. uraditi elaborat o kontroli kvaliteta, koji je neophodan za tehnički pregled. U elaboratu treba da se, na pregledan način, sistematizuju svi rezultati ispitivanja kako bi komisija za tehnički pregled, i svi drugi zainteresovani organi, mogli da izvrše kompletan uvid u kvalitet upotrijebljenog materijala, poluproizvoda, opreme i radova. Elaborat treba da sadrži ateste za: - osnovne građevinske materijale: cement, opeku, crijep, kamen, drvo, agregat, asfalt, malter, kreč, vodu, betonsko željezo i armaturne mreže, bitumen, aditive, materijale za građevinske izolacije i dr.; - materijal za zanatske radove: parket, keramičke pločice, tople podove, mermer, boje i lakove, vezivna sredstva, limove, drvo, metal, gips proizvode i dr.; - materijal za instalaterske radove: čelične, keramičke i plastične cijevi; spojni materijal; ventili; slavine; materijale za izolaciju i dr.; - poluproizvode: svježu betonsku i asfaltnu masu, malter i dr.; - provjere na gradilištu: vode, agregata za beton, pijeska, cementa, zbijenost tla i dr.; - beton: otpornost na pritisak, sulfate, mraz i požar; vodonepropustljivost i dr.; - čelične konstrukcije: osnovne materijale, zavrtnjeve, zakivke, elektrode, ležišta, dilatacione sprave, sredstva za antikorozivnu i drugu zaštitu; 155 - zavarivanje kod: čeličnih konstrukcija, posuda, armature i drugih metalnih elemenata sa atestima za sve zavarivače; - betonsku galanteriju: cijevi, ivičnjaci, blokovi za zidanje, ploče i dr.; - utezačke radove: kod prethodno napregnutih betonskih konstrukcija; - šipove: sa aspekta nosivosti i drugih bitnih elemenata; - zvučnu i toplotnu izolaciju: zidova, vrata, prozora i sl.; - otpornost na požar: za sve materijale, opremu i radove za koje se to traži po projektu i propisima; - opremu i uređaje: u skladu sa propisima i zahtjevima iz tehničke dokumentacije (deklaracije i uputstva proizvođača; sertifikati o ispravnosti sistema; sertifikati o ispravnosti liftova, pokretnih stepenica i sl.; sertifikati o uzemljenju; sertifikati o obuci i dr.). Pored navedenih atesta elaborat o kontroli kvaliteta treba da sadrži i sve protokole za "skrivene" i ostale radove u formi i obliku kako je to ranije rečeno ili u formi prilagođenoj dotičnom objektu i radovima. Da bi se olakšala izrada elaborata o kontroli kvaliteta potrebno je na početku građenja oformiti registar dokumenata o kontroli zemljišta, materijala, poluproizvoda, radova, konstrukcija, instalacija i dr. Registar (Slika 28) se formira u vidu knjige i treba da sadrži sljedeće podatke: - o kontroli na koju se dokumenta odnose;

- redni broj; - dokument o kontroli: naziv, broj i datum izdavanja; - naziv organizacije, institucije, laboratorije i sl., koja je izdala dokument; - predmet dokumenta o dokazu kvaliteta, gdje treba upisati koja su ispitivanja izvršena, na kom mjestu, tj. na što se ispitivanje odnosi (npr. atest betonskih kocki, greda Pos. 116); - rezultat ispitivanja, gdje se upisuje pozitivan ili negativan rezultat sa kvantifikacijom rezultata ukoliko je to moguće; - mjesto odlaganja, gdje se upisuje položaj registra gdje je atest odložen (radi lakšeg pronalaženja); - napomenu, gdje je moguće upisati neki tekst ili šifru radi objašnjenja. Registar dokumenata o kontroli: Red. br. Dokumen t Izdavač dokumenta Predmet dokumenta Rezulta t Odloženo Napomen a 1 2 3 4 5 6 7 Slika 28. Registar dokumenata o kontroli Bilo bi korisno, radi boljeg pregleda, da se registar podijeli na više djelova (ili da se oformi više registara) po vrstama: građevinski materijali, materijali za zanatske radove, materijali za instalacije (a za veće objekte i za svaku instalaciju), beton, čelik i dr. kako su na početku ovog poglavlja pobrojene. Registar treba da vodi izvođač radova. 9.4.9.22 Evidencija tehničke dokumentacije Prilikom građenja objekta mora se voditi evidencija o primljenoj tehničkoj dokumentaciji. Takođe se mora voditi evidencija o svim izmjenama i dopunama koje nastaju tokom građenja. 156 Ovo je višestruko potrebno, a prvenstveno radi potpunog uvida u raspoloživu dokumentaciju i u cilju uspješne izrade projekta izvedenog objekta. Investitor tehničku dokumentaciju dostavlja izvođaču radova i nadzornom organu. Zbog toga i jedan i drugi treba da vode evidenciju o njoj. Evidencija se obično vodi u unaprijed pripremljenom registru (Slika 29), koji treba da sadrži podatke o: - nazivu objekta; - fazi i vrsti projekta; - sadržaju projekta (opšta, tekstualna, numerička, grafička dokumentacija i dr.);

- dokumentu i datum prijema; - izmjenama u pojedinim djelovima sa sadržajem izmjena, na osnovu kog dokumenta su izvršene, ko ih je i kada izvršio; - dopunama u pojedinim djelovima sa sadržajem dopune, od koga je primljena i kada; - kretanju tehničke dokumentacije ili njenih djelova; - prepisci u vezi tehničke dokumentacije; - šifri položaja u arhivi. Na objektu treba da se vodi odvojena evidencija o glavnom i izvođačkom projektu i to po vrstama projekata (arhitektura, konstrukcije, instalacije i dr.). Objekat: Faza: Vrsta: Red. br. Sadržaj projekta Dokument o prijemu, broj i datum Izmjene i/ili dopune, vrsta, broj i datum Predata [ifra položaja u arhivi 1 2 3 4 5 6 Slika 29. Registar tehničke dokumentacije Evidencija o tehničkoj dokumentaciji mora biti stalno ažurna kako bi se na kraju, tj. prilikom tehničkog pregleda mogao ostvariti potpun uvid i izvršiti neophodno upoređivanje izvedenih radova sa dokumentacijom. 9.4.9.23 Službene zabilješke Tokom građenja neophodno je održavanje redovnih i vanrednih sastanaka između investitora, izvođača radova i ostalih učesnika u građenju objekta. Na redovnim sastancima obično se razmatraju pitanja: - rokova izvršenja radova i ostalih poslova; - kvaliteta materijala, opreme, radova i sl.; - vođenja dokumentacije; - naplate i isplate izvršenih radova; - odnosa između učesnika u izgradnji i građenju objekta; - razmatranje planova, programa, informacija i izvještaja. Na vanrednim sastancima obično se razmatraju pitanja: - neposredno iskrsli problemi između učesnika u građenju; - pitanja u vezi sa posjetama i nalazima nadležnih inspekcijskih i drugih organa; - zahtjevi pojedinih učesnika u smislu ubrzanja radova, naplata i sl. Da bi sastanak uspio potrebno je da bude dobro pripremljen i da svi pozvani

unaprijed dobiju odgovarajuće materijale. Materijali moraju biti koncizni i jasno napisani sa isticanjem osnovnih pitanja o kojima treba donijeti odgovarajuće 157 zaključke i preporuke. Izuzeci su dnevni operativni dogovori za koje nije potrebno pripremati materijale. Sastanci moraju biti kratki i moraju rezultirati službenom zabilješkom koju moraju potpisivati svi prisutni. Zabilješka treba da ima sljedeći sadržaj: - datum i vrijeme održavanja sastanka; - spisak prisutnih sa navođenjem firme i funkcije; - analizu izvršenja zaključaka i preporuka sa prošlog sastanka; - predmet sastanka; - zaključke i preporuke jasno definisane po nosiocima izvršenja i preciznim rokovima; - potpise prisutnih. Službenu zabilješku dobijaju prisutni a dostavlja se i svim zainteresovanim iako nijesu prisustvovali sastanku. 9.4.9.24 Zapisnici komisija U cilju rješavanja pojedinih pitanja ili iznalaženja pojedinih rješenja investitor i/ili izvođ ač radova više puta osnivaju komisije. Komisije mogu biti interne, sastavljene samo od predstavnika investitora ili izvođ ača radova, zajedničke sastavljene od predstavnika investitora i izvođača radova ili neutralne, sastavljene od neutralnih članova koji nijesu u poslovnom odnosu sa investitorom ili izvođačem. Interne komisije izvršavaju zadatke koji su u okviru nadležnosti strane koja je imenovala komisiju. Zajedničke komisije rješavaju zadatke koji se tiču obje strane kao što su: rješavanje sporova i nesuglasica, procjena štete, procjena pojedinih vrijednosti, interni pregled radova, primopredaje radova, konačni obračun radova i sl. Neutralne komisije rješavaju zadatke koji se tiču obje strane ali ih nijesu mogle riješiti putem zajedničke komisije. To su u principu isti ili slični zadaci kao i kod zajedničkih komisija. Članove zajedničke i neutralne komisije imenuju strane koje su u sporu, ili koje žele da zajednički riješe neko pitanje. Komisije su dužne da o svom radu podnesu odgovarajući izvještaj. Izvještaj mora biti tako urađen da jasno odgovara na sva pitanja koja su bila predmet rada komisije. U tom smislu izvještaj mora da sadrži: - sastav komisije, naziv donosioca rješenja o imenovanju komisije, broj i datum rješenja; - imena i prezimena prisutnih lica koja su stalno ili povremeno prisustvovala radu komisije; - predmet rada komisije; - dokumentacija koja je komisiji data na uvid sa osvrtom na istu i značajni podaci iz nje; - osvrt na obilazak terena, objekta i radova (ako ga je bilo) sa eventualnim snimcima;

- obrazloženi nalazi komisije; - predloge i/ili preporuke stranama; - zaključak komisije; - datum izrade izvještaja; - imena, prezimena i potpise članova komisije. Komisija će izvještaj dostaviti svim stranama koje su je imenovale. 158 9.4.9.25 Izvještaji o radu i rezultatima Rukovodilac građenja i nadzora dužni su da redovno dostavljaju odgovarajuće izvještaje. Izvještaji služe nadležnim organima da se upoznaju sa radom i rezultatima rada na objektu i radi preduzimanja odgovarajućih mjera u cilju rješavanja pojedinih pitanja iz svog domena. Oni rade pojedinačne ili zajedničke izvještaje. Praksa je pokazala da je neophodno raditi: - sedmične; - mjesečne; - godišnje i - konačan izvještaj. Sedmični izvještaj radi rukovodilac građenja za potrebe održavanja redovnih sedmičnih sastanaka učesnika u građenju. Ovaj izvještaj se radi korišćenjem podataka sa terena i podataka iz mjesečnog operativnog plana i sadrži: - podatke o planiranim i izvršenim radovima tokom protekle sedmice; - podatke o planiranom i stvarnom broju radne snage po kvalifikacijama i časovima rada; - podatke o planiranim i utrošenim količinama osnovnih materijala; - podatke o planiranom i stvarnom broju i radnim satima građevinskih mašina i postrojenja; - osvrt na stanje radova sa analizom ostvarenih rezultata; - mjere koje treba preduzeti radi eliminisanja eventualnih zakašnjenja ili drugih problema. Ovaj izvještaj se razmatra, usvaja i donose zaključci na redovnom sedmičnom sastanku kojem prisustvuje cjelokupno tehničko i ostalo osoblje izvođača radova i investitora. Sastanak mora biti operativne prirode i ne smije dugo trajati. Mjesečni izvještaj rade zajednički rukovodilac građenja i nadzora za potrebe redovnog mjesečnog sastanka učesnika u građenju i radi informisanja nadležnih organa investitora i izvođača radova. Izvještaj se radi korišćenjem mjesečnog operativnog plana, izvođačkog projekta organizacije i tehnologije građenja i podataka prikupljenih na terenu, tj. korišćenjem građevinske knjige, građevinskog dnevnika, protokola i druge dokumentacije. Mjesečni izvještaj pored podataka, osvrta i mjera koje sadrži sedmični izvještaj treba da sadrži i: - finansijske podatke o planiranim i realizovanim radovima; - osvrt na mogućnost izvršenja radova planiranih na godišnjem nivou. Neophodno je da ovaj izvještaj, sa zaključcima sa sastanka učesnika u građenju, razmotre i nadležni organi investitora i izvođača radova kako bi bili informisani o

stanju i rezultatima građenja objekta radi blagovremenog pružanja logističke i ostale podrške u cilju eliminisanja eventualnih zakašnjenja, odnosno pospješivanja radi postizanja još boljih rezultata. Godišnji izvještaj rade rukovodilac građenja i nadzora za potrebe sagledavanja godišnjih rezultata i informisanja nadležnih organa investitora i izvođača radova. On se radi za sve godine u kojima se gradi objekat. Izvještaj se radi korišćenjem izvođačkog projekta organizacije i tehnologije građ enja i podataka iz građevinske knjige, građevinskog dnevnika, protokola, zapisnika, službenih zabilješki, inspekcijskih pregleda i dr. Godišnji izvještaj pored podataka, osvrta i mjera koje sadrži mjesečni izvještaj treba da sadrži i osvrt na mogućnost izvršenja radova i objekta u ugovorenom i planiranom roku. Rukovodilac građenja pored ovog izvještaja treba, za potrebe analiza i informacija, da uradi i godišnji izvještaj o planiranim i ostvarenim rezultatima iz tehno- 159 ekonomskog elaborata. Ovim izvještajem treba da se kvantificiraju svi finansijski pokazatelji i učini osvrt na ostvarivanje planiranih aktivnosti i pretpostavki. Konačni izvještaj se radi nakon završetka građenja objekta, tj. nakon izvršenog konačnog obračuna i primopredaje objekta između investitora i izvođača radova. Ovaj izvještaj rade izvođač radova i investitor svaki za sebe. Izvještaj treba da obuhvati cjelokupni period izgradnje (investitorov izvještaj) i građenja (izvođačev izvještaj) objekta. Cilj izrade izvještaja je sagledavanje cjelokupnog toka izgradnje i građenja objekta kako bi se procijenila uspješnost realizacije Projekta, tj. investicionog poduhvata. Cilj je takođe da se sakupe svi relevantni podaci radi popunjavanja baze podataka koja bi se mogla dobro iskoristiti u narednim investicionim poduhvatima. Izvještaj treba da ukaže i na uspješnost svakog učesnika u izgradnji objekta, što može da posluži kao referenca za sljedeće poslove. Zbog toga izvještaj mora opisati i prezentirati sve procedure koje su primjenjivane i kvantificirati sve tehničke i finansijske podatke koji su relevantni za konkretan objekat. U tom smislu posebnu pažnju obratiti na: - proceduru izrade i usvajanja tehničke dokumentacije sa kvantifikacijom osnovnih podataka o dokumentaciji; - proceduru izbora učesnika u izgradnji objekta i zaključivanja ugovora sa kvantifikacijom osnovnih podataka iz ugovora; - planirane i ostvarene količine pojedinih radova; - planirane i ostvarene resurse; - planirana i utrošena finansijska sredstva; - planirane i ostvarene rokove pojedinih faza Projekta; - kvalitet izvršenih ukupnih poslova i radova na objektu; - vođenje dokumentacije tokom izvršenja svih poslova i tokom građenja objekta; - organizaciju investitora i ostalih učesnika u izgradnji sa posebnim osvrtom na građenje i funkcionisanje organizacije; - probleme koji su se pojavljivali tokom izvršavanja svih poslova, a posebno

u procesu građenja; - saradnju svih učesnika u izgradnji, a posebno učesnika u građenju, sa kvantifikacijom podataka po učesnicima i rokovima u kojima su izvršavani poslovi odnosno građenje objekta; - ostala značajna i specifična pitanja za konkretni Projekat. Na kraju izvještaja treba: - sumirati i ocijeniti rezultate rada; - izvući pouke i preporuke za budući rad. Izvještaj treba da rade stručne službe izvođača radova i investitora uz pomoć neposrednih učesnika u izvršavanju poslova i građenju objekta. Izvještaj treba da razmotre zvanični organi investitora i izvođača radova čime se označava kraj izgradnje predmetnog objekta. 9.4.9.26 Zahtjevi izvođača radova Po prirodi stvari izvođač radova se češće obraća investitoru radi rješavanja pojedinih pitanja tehničke i finansijske prirode. Ovdje će biti riječi o zahtjevima izvođača radova koji su u današnjoj praksi neizbježni, a odnose se na: - obavljanja nepredviđenih i/ili naknadnih radova; - angažovanje podizvođača; - priznavanje razlika u cijeni; - produženje roka građenja. 160 Nepredviđeni i naknadni radovi su česta pojava na našim gradilištima koji se pojavljuju zbog nekompletnosti dokumentacije, želje investitora da poboljša tehnička rješenja, iznenađenja prilikom fundiranja i sl. Izvođač radova je dužan da blagovremeno proučava dokumentaciju i definiše ove radove; da uradi detaljan opis radova i analize cijena i sve dostavi investitoru na pregled i saglasnost. Izvođač radova je dužan da obrazloži svoj zahtjev i pozove se na odgovarajuću dokumentaciju i stanje radova kako bi se mogao donijeti zaključak o opravdanosti, obimu i vrijednosti naknadnih i/ili nepredviđenih radova. Izvođač radova je takođe dužan da sagleda viškove i manjkove radova kako bi mogao da investitoru prezentira dopunski predračun radova sa svim ovim elementima i time označi stvarnu vrijednost radova na Projektu u tom trenutku. Investitor treba da detaljno razmotri zahtjev izvođača radova i da u kontaktu sa predstavnicima izvođača utvrdi opravdanost zahtjeva. Nakon toga investitor i izvođač radova treba da zaključe aneks ugovora kojim će regulisati novu ukupnu cijenu, a po potrebi i novi rok završetka objekta, ukoliko se radi o značajnijem obimu radova. Posebne uzanse o građenju predviđaju da izvođač radova ima pravo na produženje roka ukoliko se ugovorom vrijednost uveća za 10%. U praksi je teško sve naknadne i nepredviđene radove predvidjeti u jednom vremenskom periodu. Zbog toga izvođač radova zahtijeva izvođenje ovih radova putem građevinskog dnevnika i dostavlja analizu cijene investitoru na odobrenje. Investitor takođe putem dnevnika odobrava izvođenje radova, a ovjerom analize, cijenu tih radova. Za ovakav način odobravanja naknadnih i/ili nepredviđenih radova rukovodilac nadzora mora imati ovlašćenje investitora. Imajući u vidu ove okolnosti, ritam za podnošenje zbirnog zahtjeva i

zaključivanje aneksa ugovora treba predvidjeti ugovorom o građenju. To može biti neki vremenski period (npr. svakih 3 mjeseca) ili nakon dostizanja neke vrijednosti naknadnih, nepredviđenih i viškova radova (npr. 10% ugovorene vrijednosti). Podizvođač može biti angažovan samo uz saglasnost i odobrenje investitora. Ako to angažovanje nije precizirano ugovorom o građenju izvođač radova je dužan da investitoru podnese zahtjev za angažovanje podizvođača. Zahtjev se podnosi blagovremeno, tj. u razumnom roku prije potrebe za otpočinjanje predmetnih radova. Uz zahtjev izvođač radova treba da dostavi investitoru osnovne podatke o podizvođaču, a po zahtjevu investitora, i njegove reference. Osnovni podaci o podizvođaču koje izvođač radova treba da dostavi investitoru su: naziv firme podizvođača, sjedište, osnovne i sporedne djelatnosti, za koje ga radove namjerava angažovati, iskustvo na takvim ili sličnim radovima i dr. Ukoliko je ugovorom o građenju predviđeno da se podizvođači (obično za zanatske i instalaterske radove) naknadno odaberu putem javnog oglašavanja, izvođač radova je dužan da u cio proces izbora podizvođača uključi predstavnike investitora. Na kraju treba da obradi cijelu dokumentaciju sa predlogom o izboru najpovoljnijeg podizvođ ača. Konačnu odluku o izboru podizvođača donosi investitor, a izvođač radova sa njim zaključuje ugovor o izvršenju predmetnih radova. Priznavanju razlike u cijeni prethodi zahtjev izvođača radova i obračun razlike. Ugovorom o građenju treba predvidjeti metodu obračuna (najčešće sumarna indeksna metoda) i postupak obračuna. Obično se ugovara svakomjesečni obračun zbog čega treba prihvatiti jednostavan postupak. Najbolje je da se zahtjev sa obračunom razlike u cijeni priloži privremenoj situaciji i da je investitor odobri u postupku ovjere privremene situacije. Pri tome treba voditi računa da indeksi cijena neće biti poznati u vrijeme izrade situacije (publikuju se sa zakašnjenjem od najmanje 30 dana), pa će biti nužno da se obračun razlika u cijeni vrši kumulativno, upisujući zvanične indekse rasta pojedinih elemenata cijena. Treba naglasiti da izvođač radova nema pravo na razliku u cijeni za one radove koje je izvršavao nakon isteka roka po dinamičkom planu izvršenja radova. Produženje roka građenja može se ostvariti samo uz obostranu saglasnost investitora i izvođača radova. Ugovorom o građenju preciziraju se slučajevi kada izvođ 161 ač radova ima pravo na produženje roka građenja. Isto tako ugovara se postupak i način utvrđivanja novog roka, tj. produženje ugovorenog. U tom smislu izvođač radova je dužan da investitoru podnese obrazloženi zahtjev za produženje roka. U obrazloženju treba navesti i kvantificirati sve razloge u kojima izvođač radova nalazi uporište prava za produženje roka. Uz zahtjev treba priložiti i svu raspoloživu dokumentaciju koja potvrđuje opravdanost zahtjeva za produžetak roka građenja. Izvođač radova je dužan da blagovremeno podnese zahtjev, tj. odmah po saznanju okolnosti koje su uticale ili će uticati na produženje roka građenja. Pitanje roka građenja je veoma važno i sa finansijskog aspekta, jer izvođač radova nema pravo na razliku u cijeni (kako je već rečeno) za radove koji su izvršavani nakon isteka ugovorenog roka preciziranog u dinamičkom planu. Pored ovoga, možda finansijski još značajnije je pitanje penala i troškova režije gradilišta i preduzeća koju snosi izvođač radova.

Ako je do zakašnjenja u izvršavanju ugovorenih obaveza došlo krivicom investitora (kašnjenje u isplatama, dostavljanju dokumentacije i dr.) on bi bio dužan izvođaču radova da nadoknadi povećane troškove režije gradilišta i preduzeća. Nažalost, u praksi se ovo veoma rijetko dešava, a i ako se desi to se ostvari putem dugoročnog vođenja sudskih sporova. Naprotiv mnogi izvođači radova se zadovoljavaju sa produženjem roka građenja i izbjegavanja plaćanja penala. Na kraju treba naglasiti potrebu redovnog i urednog vođenja cjelokupne dokumentacije na gradilištu na osnovu koje bi izvođač radova zasnivao svoje zahtjeve i ostvario prava, a investitor eventualno mogao da ospori ta prava. 9.4.9.27 Prepiska O prepisci se mnogo puta može čuti da se radi o "administriranju". Iako tu ima istine mora se prihvatiti izreka "što nije zabilježeno to se nije ni dogodilo". Zbog toga u pogledu prepiske treba se orjentisati na optimalno rješenje, što znači o svemu što je značajno, ili može sjutra biti od značaja, treba ostaviti dokument, tj. obaviti prepisku, a sve ostalo izbjeći. Od značaja su sve prepiske koje se tiču kvaliteta, rokova, troškova, izvršavanja ugovorenih obaveza, poštovanja zakonskih propisa, pravilnog informisanja, podspješavanja i preduzimanja mjera da se spriječe ili otklone štete, nepravilnosti ili drugi uzroci i posledice. Prepisku vodi izvođač radova i investitor svaki u svom domenu u cilju zaštite svojih interesa. Jednako se treba odnositi i prema pismima koja drugi šalju tj, na njih blagovremeno davati odgovore i mišljenja. Sistem vođenja i čuvanja dokumenata o prepisci treba posebno razraditi i sprovoditi. Računarska tehnika i programi u tome pružaju neprocjenjivu mogućnost i korist. 9.4.9.28 Opšta evidencija dokumentacije Neophodno je da se na svakom gradilištu vodi evidencija primljene i otpremljene pošte i njeno kretanje. Ovo je veoma važno da bi se u svakom momentu moglo provjeriti da li je na objekat pristigao i kada neki dokument i kome je predat na korišćenje i/ili obradu. Isto tako veoma je važno da se zna kada je i kome otpremljen neki dokument. Ovo podrazumijeva da se sve što primamo i otpremamo (tehnička dokumentacija, situacije, zahtjevi, odgovori i dr.) mora biti propraćeno nekim pismom koje ima svoj broj i datum. Najbolje je evidenciju voditi zajedno za primljenu i otpremljenu poštu putem registara. Za ove svrhe može se koristiti uobičajeni registar koji je najčešće u upotrebi kod svih organizacija i institucija. Međutim ako investitor odnosno izvođač radova žele da evidentiraju više podataka tada nije teško koncipirati novi ili dopunjeni uobičajeni sadržaj. Pri ovome, najvažnije je da on sadrži: evidentni broj; predmet 162 prepiske; primaoca odnosno pošiljaoca; broj akta; datum akta; kome je dat na obradu, veza sa ranijom prepiskom, što je po njemu postupljeno i gdje je predmet odložen. Važno je voditi računa o tome da se niti jedan dokument ne primi ili otpremi, a da nije registrovan, što će omogućiti potpun uvid u cjelokupnu dokumentaciju na objektu. 9.4.10 Tehnički pregled Svaki objekat, nakon završetka građenja, a prije korišćenja i stavljanja u pogon, mora se tehnički pregledati. Ovo je neophodno radi utvrđivanja podobnosti objekta za

korišćenje. Tehnički pregled vrši se za cio objekat ili njegov dio koji predstavlja tehnološku, tehničku i funkcionalnu cjelinu. To je u stvari objekat ili njegov dio za koji je izdata građevinska dozvola. Ako je u pitanju industrijski kompleks (Projekat) koji se sastoji iz više objekata onda se tehnički pregled vrši posebno za svaki objekat (on mora imati građevinsku dozvolu), a na kraju se sumiraju rezultati svih pregleda i ocjenjuje uspješnost Projekta. Tehnički pregled mogu vršiti: - preduzeća registrovana za: izradu tehničke dokumentacije, građenje i vršenje stručnog nadzora za takvu vrstu objekta; - stručne komisije imenovane od nadležnog organa. Ko će vršiti tehnički pregled određenog objekta odlučuju nadležni, republički (za specifične objekte) ili opštinski (za ostale objekte) organ koji je izdao građevinsku dozvolu. Ako nadležni organ povjeri vršenje tehničkog pregleda preduzeću (organizaciji) onda ono imenuje komisiju. Članovi stručne komisije, koja treba da izvrši tehnički pregled, moraju ispunjavati propisane uslove za ovlašćenog projektanta, odnosno za rukovođenje građ enjem te vrste objekta. Broj članova komisije i njihove specijalnosti zavise od vrste i veličine objekta, vrste i strukture radova, tehnološkog procesa, vrste opreme i instalacija i drugih specifičnosti objekta. Komisija mora imati najmanje tri člana. Rješenjem o imenovanju komisije određuje se predsjednik koji organizuje rad i rukovodi radom komisije. U komisiju ne mogu biti imenovana lica koja su u radnom odnosu sa: investitorom; izvođačem i podizvođačem radova; preduzećem, odnosno organizacijom koja je uradila tehničku dokumentaciju, niti lica koja su vršila stručni nadzor nad građ enjem objekta kao ni lica koja su vršila inspekcijski nadzor. 9.4.10.1 Priprema za tehnički pregled Sa pripremom za tehnički pregled počinje se od momenta početka građenja objekta. To podrazumijeva da investitor, izvođač radova i ostali učesnici u građenju pri sprovođ enju svakog postupka razmišljaju i pripremaju se za tehnički pregled. To se naročito odnosi na pripremu: dokumentacije; dokaza o kvalitetu materijala, radova, instalacija i opreme; dokaza o primjeni propisa, standarda, normativa i dr. Ako se ovako postupa tokom građenja završne pripreme za tehnički pregled neće predstavljati nikakav problem. Postupak za vršenje tehničkog pregleda pokriće izvođač. U tom smislu podnosi investitoru pismeni zahtjev kojim ga obavještava da je objekat završen i ujedno zahtijeva da zatraži, od nadležnog organa, imenovanje komisije ili organizacije koja će izvršiti tehnički pregled. Nakon pokrenutog postupka potrebno je, i svrsishodno, da investitor i izvođač radova odrede svoje predstavnike da pregledaju objekat i dokumentaciju i utvrde da li je zaista sve spremno za tehnički pregled. Ovaj pregled se u praksi naziva "interni pregled". 163 Ako se internim pregledom utvrdi da dokumentacija i objekat nijesu spremni,

investitor i izvođač radova utvrđuju šta, i u kom roku, treba preduzeti da se dokumentacija i objekat pripreme. Kada se internim pregledom, ili naknadnim pregledom, utvrdi da su dokumentacija i objekat spremni za tehnički pregled, investitor podnosi zahtjev nadležnom organu da imenuje komisiju. Uz zahtjev investitor treba da, nadležnom organu, dostavi određene podatke koji će mu olakšati donošenje rješenja o imenovanju komisije ili preduzeća odgovarajućeg stručnog iskustva. Osnovni podaci koje treba dostaviti nadležnom organu su podaci o objektu, investitoru i izvođaču radova i to: - naziv objekta sa osnovnim podacima o njemu (vrsta objekta; namjena; vrsta tehnologije, radova, instalacija i opreme; mjesto građenja i dr.); - broj i datum građevinske dozvole i naziv organa koji je izdao; - naziv investitora i njegovo sjedište; - naziv izvođača radova i njegovo sjedište; - broj i datum rješenja o imenovanju rukovodioca građenja i nadzora, njihova imena i stručne kvalifikacije; - druge podatke, naročito ako se radi o specifičnom objektu. Investitor i izvođač radova, da bi omogućili da komisija uspješno otpočne, radi i završi tehnički pregled, treba da pripremi svu dokumentaciju koja je obezbijeđena za početak građenja, obezbjeđivanja i vođenja tokom građenja. To je sljedeća dokumentacija: - Podaci o objektu koji treba da sadrže: naziv objekta, vrstu (visokogradnja, niskogradnja, hidrogradnja) i namjenu objekta; vrste i karakteristike izvršenih radova na objektu (građevinski, metalne konstrukcije, instalacije po vrstama, mašinska i elektro oprema, radovi kod specifičnih objekata i dr.) Podatke je najbolje prezentirati putem tabele (Slika 30). Naziv objekta Vrsta Namjena Red. br. Vrsta izvršenih radova Osnovne karakteristike radova 1 2 3 Slika 30 Podaci o objektu - Podaci o investitoru koji treba da sadrže: naziv investitora; mjesto, adresu, brojeve telefona i ostalih sredstava veza; prezime i ime osobe za kontakt i imena ovlašćenog predstavnika investitora i predstavnika za pojedinu vrstu radova (za tehnologiju, građevinske radove, instalacije, opreme i dr.). - Podaci o nadzornim organima koji treba da sadrže: prezime, ime i stručnu kvalifikaciju rukovodioca nadzora i nadzornih organa, za pojedinu vrstu radova, rješenje (donosilac, broj i datum) o postavljanju i period odgovornosti (Slika 31). Red. br. Prezime i ime Stručna kvalif. Funkcija Vrsta radova Rješenje Period odgovor.

1 2 3 4 5 6 7 Slika 31. Podaci o nadzornim organima 164 - Podaci o izvođaču i podizvođačima koji treba da sadrže: naziv izvođača radova, podizvođača i vrstu radova; prezime, ime i stručnu kvalifikaciju odgovornih lica; rješenje (donosilac, broj i datum) o postavljanju i period odgovornosti. (Slika 32). Ako je bilo više izvođača radova onda treba podatke dati posebno za svakog izvođača radova i njegove podizvođače. Red br. Izvođač radova (IR), Podizvođač (P) Oznaka (I,P) Vrsta radova Odgovorno lice Rješenje Period odgovor. 1 2 3 4 5 6 7 Slika 32. Podaci o izvođaču radova i podizvođačima - Pregled tehičke dokumentacije na osnovu koje je izgrađen objekat treba da bude urađen po fazama i vrstama dokumentacije i da sadrži: - naziv faze dokumentacije (idejni, glavni i izvođački projekat i projekat izvedenog objekta); - vrste dokumentacije (elaborati za geotehnička, mikroseizmološka, hidrometeorološka, geodetska, hidrološka, saobraćajna i ostala istraživanja; projekti arhitekture, fizike zgrada, konstrukcije, instalacija - po vrstama, opreme - po vrstama, osmatranja objekta tokom građenja i eksploatacije, organizacije i tehnologije građenja, skela i dr.); - sadržaj dokumentacije (opšta, projektni zadatak, tekstualna, numerička, grafička - po specifikaciji); - naziv i mjesto projektantske organizacije koja je uradila dokumentaciju; - ime, prezime i stručna sprema vodećeg i odgovornih projektanata; - godina izrade dokumentacije; - vrsta kontrole (revizija ili tehnička kontrola) broj i datum kontrole po svim fazama i vrstama tehničke dokumentacije; - saglasnosti na dokumentaciju (organ ili organizacija koja je dala saglasnost, vrsta, broj i datum). Pregled tehničke dokumentacije je najlakše uraditi tabelarno (Slika 33). Faza dokumentacije: Vodeći projektant: Red. br. Vrsta Sadržaj Projektna organizacij

a Odgovorni projektant Godina izrade Kontrola Saglasnost 1 2 3 4 5 6 7 8 Slika 33. Pregled tehničke dokumentacije - Pregled dozvola, uslova i saglasnosti koji treba da sadrži: - građevinsku dozvolu i posebnu građevinsku dozvolu; - rješenje o lokaciji sa urbanističko tehničkim uslovima; - saglasnost nadležnog organa za urbanizam na tehničku dokumentaciju; - energetsku saglasnost na tehničku dokumentaciju i za priključak; - vodoprivrednu saglasnost na tehničku dokumentaciju; - saglasnost nadležne organizacije za vodovod i kanalizaciju na tehničku dokumentaciju i za priključke; 165 - saglasnost nadležne organizacije za stabilni telefonski priključak na tehničku dokumentaciju i za priključak; - saglasnost nadležnog organa ili organizacije za saobraćaj na tehničku dokumentaciju i za priključak na javnu saobraćajnicu; - sanitarnu saglasnost na tehničku dokumentaciju i za korišćenje objekta; - saglasnost nadležnog organa ili organizacije za zaštitu od požara i zaštitu životne sredine na tehničku dokumentaciju i na korišćenje objekta; - vodoprivrednu saglasnost; - saglasnost nadležnog organa za narodnu odbranu na tehničku dokumentaciju; - druge dozvole, saglasnosti i rješenja za konkretni objekat ako ih je bilo nužno pribaviti. Pregled je najjednostavnije uraditi tabelarno (Slika 34). Red. br. Naziv dozvole, uslova, saglasnosti, rješenja Organ koji je izdao Broj i datum Napomena 1 2 3 4 5 Slika 34. Pregled dozvola, uslova i saglasnosti - Pregled ugovora između investitora i učesnika u građenju objekta koji treba da sadrži: sve ugovore od početka građenja zaključenih između investitora, sa jedne strane, i izvođača radova, preduzeća za nadzor i pružanje drugih usluga, isporučioca i montažera opreme i svih drugih učesnika u građenju, sa druge strane. Pregled treba da sadrži sljedeće podatke: naziv učesnika u građenju, broj i

datum ugovora zaveden kod investitora, predmet ugovora i ugovorne dokumentacije, ugovorni rok i produženje roka. (Slika 35). Pregled treba da sadrži i sve anekse ugovora. Red br. Ugovarači Broj i datum Predmet ugovora i ugovor. dokument. Ugovoreni iznos Rok 1 2 3 4 5 6 Slika 35. Pregled ugovora - Pregled atesta betona koji treba da sadrži sve ateste koji dokazuju rezultate ispitivanja. U tom smislu treba da sadrži: broj i datum atesta i ko ga je izdao, datum uzimanja uzorka, konstruktivni element odakle je uzet uzorak, zahtijevana i postignuta marka betona (rezultat) poslije 28 dana (Slika 36). Red br. Broj i datum atesta Naziv izdavača atesta Konstr.elem. iz koga je uzet uzorak Zahtijevana MB Rezultat MB 1 2 3 4 5 6 Slika 36. Pregled atesta betona 166 - Pregled atesta u geomehanici treba da sadrži dokumenta o dokazu parametara i kvaliteta materijala i to: granulometrijskog sastava, granice tečenja i valjanja tla (Atebergove granice konzistencije geomehanička klasifikacija), zapreminske težine u prirodnom stanju, specifične težine tla, prirodne vlažnosti, odnosa vlažne i suve zapreminske mase tla – Proktorov test, parametre smičuće otpornosti tla u triaksijalnom aparatu (ili parametri smičuće otpornosti tla direktnim smicanjem), stišljivosti tla – edometarski test. Pregled treba da sadrži: broj i datum atesta i ko ga je izdao, datum ispitivanja, mjesto ispitivanja, zahtijevani i postignuti rezultati (Slika 37). Red. br. Broj i datum atesta Naziv izdavač

a atesta Datum ispitivanj a Na što se odnosi atest Traženi kvalitet Postignuti rezultati 1 2 3 4 5 6 7 Slika 37. Pregled atesta (izvještaja) o geomehanici - Pregled atesta, izvještaja i deklaracija o kvalitetu koji treba da sadrži dokumenta o dokazu kvaliteta: osnovnih građevinskih materijala, materijala za zanatske radove, materijala za instalaterske radove, poluproizvoda, materijala za čelične konstrukcije, betonske galanterije, utezačkog materijala, zvučne i toplotne izolacije, otpornosti na požar, opreme i uređaja, liftova, uzemljenja i dr. Pregled treba da sadrži: broj i datum atesta (izvještaja, sertifikata, deklaracije) naziv izdavača atesta, datum ispitivanja (kontrole), dio na koji se odnosi atest, traženi kvalitet i postignuti rezultat. Pregled treba uraditi u vidu tabele (Slika 38). Pregled se može uraditi odvojeno po pojedinim vrstama materijala ili radova ako bi to bilo lakše ili ako se radi o velikom broju dokumenata. Red. br. Broj i datum atesta Naziv izdavača atesta Datum ispitivanja Na što se odnosi atest Traženi kvalitet Postignuti rezultati 1 2 3 4 5 6 7 Slika 38. Pregled atesta o kvalitetu - Pregled protokola koji treba da sadrži sve protokole o skrivenim i ostalim radovima koji dokazuju da su ti radovi izvedeni kvalitetno, u skladu sa tehničkom dokumentacijom i tehničkim propisima. Tu se prvenstveno misli

na: temeljne jame i temelje, položaj objekta u prostoru, na geometrijske elemente i položaje pojedinih konstruktivnih elemenata, na skrivene radove kao što su: tlo, armatura, "grube" instalacije, pokriveni radovi, hidro i termo izolacije i dr. Pregled treba da sadrži: broj i datum izrade protokola, na šta se odnosi protokol i rezultat pregleda (Slika 39). Protokole treba složiti po tehnološkom redosledu, po vrstama radova i instalacijama koje su predmet pregleda. Red. br. Predmet protokola Broj i datum Rezultat Napomena 1 2 3 4 5 167 Slika 39. Pregled protokola - Pregled uputstava za korišćenje i održavanje opreme, postrojenja i uređaja koji treba da sadrži: naziv uputstva; od koga je izdato i na šta se odnosi uputstvo (Slika 40). Red. br. Naziv uputstva Od koga je izdato uputstvo Na šta se odnosi Napomena 1 2 3 4 5 Slika 40. Pregled uputstava za korišćenje i održavanje opreme, postrojenja i uređaja - Pregled građevinskih dnevnika koji treba da sadrži sve dnevnike od početka do kraja građenja: broj građevinskog dnevnika, vremenski period koji dnevnik obuhvata, broj stranica i imena i prezimena odgovornih lica koja su potpisivali dnevnik (Slika 41). Ako je građevinski dnevnik posebno vođen za neke vrste radova (montaža metalnih konstrukcija, montaža opreme i sl.) onda pregled treba grupisati po vrstama radova ili uraditi posebne preglede. Red. br. Broj dnevnika Vremenski period Broj stranica Potpisnici Napomena 1 2 3 4 5 6 Slika 41. Pregled građevinskih dnevnika - Pregled građevinske knjige koji treba da sadrži sve listove građevinske knjige po vrstama radova : vrstu radova, broj listova i imena i prezimena odgovornih lica koja su potpisivali listove građevinske knjige (Slika 42). Red. br. Vrsta rada Broj listova Potpisnici Napomena 1 2 3 4 5 Slika 42. Pregled građevinske knjige - Pregled inspekcijskih knjiga koji treba da sadrži sve inspekcijske knjige od početka do kraja građenja. Ako pored inspekcijske knjige ima posebnih

izvještaja i nalaza inspektora onda i njih treba evidentirati u ovom pregledu. Pregled treba da sadrži: broj knjige ili posebnog akta (izvještaj, nalaz i dr.), vremenski period koji je obuhvaćen knjigom ili aktom, broj stranica, vrsta inspekcije (urbanistička, građevinska, sanitarna i dr.) i predmet inspekcije (kvalitet radova, zaštita okoline, promjena propisa i sl.). Pregled treba napraviti u vidu tabele (Slika 43). Red. br. Broj knjige ili izvještaja i nalaza Vremenski period Broj stranica Vrsta inspekcije Predmet inspekcije Napomena 1 2 3 4 5 6 7 168 Slika 43. Pregled inspekcijskih knjiga - Izvod iz građevinskih dnevnika koji treba da sadrži sve značajne datume iz cijelog perioda građenja sa kratkim opisom događaja. To su datumi koji mogu biti interesantni komisiji za tehnički pregled, a kasnije i za primopredaju i konačan obračun između investitora i izvođača radova. Pregledom treba obuhvatiti sve datume koji ukazuju na kvalitet materijala i radova, na kvalitet instalacija i opreme, na izmjene i dopune tehničke dokumentacije, na ispitivanja tla, konstrukcija i cijelog objekta i dr. Pregled treba da sadrži: datum iz dnevnika, broj i stranicu dnevnika, sadržaj dnevnika, ko je izvršio upis u dnevnik (navesti investitora, izvođača radova, organa, organizaciju i sl.) Pregled treba uraditi tabelarno (Slika 44). Red. br. Datum iz dnevnika Broj i stranica dnevnika Sadržaj dnevnika Upis izvršio 1 2 3 4 5 Slika 44. Izvod iz građevinskih dnevnika - Pregled situacija koji treba da sadrži sve privremene situacije od početka građenja do dana tehničkog pregleda. Pregled treba da sadrži: naziv izvođača radova, vrstu radova, naziv, broj i datum situacije, mjesečni i kumulativni iznos. Ukoliko je bilo više izvođača radova sa kojima je investitor zaključivao ugovore pregled treba napraviti po

izvođačima. Pregled dati u vidu tabele (Slika 45). Izvođač radova Vrsta radova Red. br. Naziv, broj i datum situacije Mjesečni iznos Kumulativni iznos 1 2 3 4 Slika 45. Pregled situacija - Pregled izjava predstavnika investitora, izvođača i podizvođača radova koji treba da sadrži izjave svih njihovih odgovornih predstavnika koji su rukovodili građenjem ili pojedinom vrstom radova. U izjavi treba navesti da pod materijalnom i krivičnom odgovornošću daju izjavu da nema skrivenih nekvalitetno izvedenih radova u dijelu koji je izvodilo njegovo preduzeće i za koje je on bio zadužen. Pregled treba uraditi tabelarno (Slika 46). Red. br. Investitor (I) Izvođač radova (IR) Podizvođač (P) Oznaka (I,IR, P) Vrsta radova Datum izjave Izjavu dao (prezime, ime i stručna kvalifikacija) 1 2 3 4 5 6 169 Slika 46. Pregled izjava predstavnika investitora, izvođ ača i podizvođača - Pregled ovlašćenja koji treba da sadrži sva ovlašćenja predstavnika investitora, projektanata, izvođača radova, podizvođača, isporučioca i montažera opreme i svih drugih učesnika u izgradnji koji će prisustvovati radu komisije za tehnički pregled i punopravno zastupati svoje preduzeće odnosno organizaciju. Pregled treba da sadrži: ime, prezime i funkciju ovlašćenog lica; preduzeće odnosno organizaciju koja je izdala ovlašćenje, broj i datum ovlašćenja i vrstu radova, odnosno poslova (Slika 47). Red. br. Prezime, ime i funkcija ovlašćenog lica

Preduzeće koje je izdalo ovlašćenje Broj i datum ovlašćenja Vrsta radova 1 2 3 4 5 Slika 47. Pregled ovlašćenja Svu pomenutu dokumentaciju treba staviti komisiji na raspolaganje na početku njenog rada. Ukoliko investitor ima i neku drugu dokumentaciju od značaja za rad komisije treba je predati uz odgovarajući pregled koji treba da sadrži osnovne elemente dokumentacije i preporuke za zbirni izvještaj komisije. 9.4.10.2 Procedura tehničkog pregleda Predsjednik komisije u dogovoru sa investitorom, izvođačem i članovima komisije treba da donese plan i program tehničkog pregleda. Plan i program treba da sadrži sljedeće aktivnosti: - vrijeme početka i završetka rada komisije; - prijem, upoznavanje i pregled tehničke i ostale dokumentacije; - pregled objekta, radova, instalacija, opreme i procesa; - priprema izvještaja od strane pojedinih članova komisije; - vrijeme konsultacija na nivou komisije; - izrada predloga zbirnog izvještaja; - utvrđivanje konačnog teksta izvještaja; - dostavljanje izvještaja nadležnom organu koji je imenovao vršioca tehničkog pregleda, investitoru i izvođaču radova. Rad komisije podijeljen je na tri osnovne aktivnosti: - pregled tehničke i ostale dokumentacije; - pregled objekta tj. svih radova, instalacija i opreme i - izrada izvještaja o tehničkom pregledu. Radu komisije treba da prisustvuju ovlašćeni predstavnici investitora, projektanta, izvođača radova i podizvođača, instalatera, isporučioca i montažera opreme i drugi učesnici u izgradnji objekta. Oni su dužni da komisiji daju potrebna objašnjenja i sve podatke kao i da joj pruže pomoć u radu. Radu komisije mogu prisustvovati inspekcijski organi i u izvještaju iznijeti svoje mišljenje o izgrađenom objektu. Pregled dokumentacije ima za cilj da se članovi komisije upoznaju sa predmetom tehničkog pregleda kao i da utvrde da li je objekat izgrađen na osnovu kompletne i kvalitetne dokumentacije, kao i da li je tokom građenja vođena sva potrebna dokumentacija. 170 Zbog toga, svi članovi komisije treba studiozno da prouče, svaki iz svog domena interesovanja, svu dokumentaciju i napišu svoje mišljenje, predloge i preporuke za zbirni izvještaj komisije. Isto tako, treba da utvrde da li je tokom građenja vršena izmjena i dopuna tehničke dokumentacije, ko je i kada vršio izmjene i da li su poštovane zakonske i tehničke procedure prilikom tih izmjena (tražena građevinska dozvola, primijenjeni novi propisi i sl.).

Pregledom objekta treba obuhvatiti sve radove, instalacije, opremu, postrojenja i tehnološke procese. Prvenstveni zadatak komisije je da utvrdi da li je objekat izgrađen u skladu sa urbanističko-tehničkim uslovima, tehničkom i ostalom dokumentacijom na osnovu koje je izdata građevinska dozvola. Pregled obuhvata i kontrolu usklađenosti izvedenih radova sa opštim i tehničkim propisima, standardima, normativima i propisanim kvalitetom materijala, radova, konstrukcija i instalacija. Posebno se mora provjeriti da li je objekat izgrađen u skladu sa uslovima zaštite životne sredine, te sa datim saobraćajnim, vodoprivrednim, energetskim protivpožarnim, odbrambenim i drugim uslovima. U tom smislu detaljnije treba provjeriti da li: - je objekat izgrađen prema zadatim regulacionim linijama i visinskim tačkama; - su osnovne dimenzije objekta i pojedinih njegovih djelova u skladu sa urbanističko-tehničkim uslovima i tehničkom dokumentacijom na osnovu koje je izdata građevinska dozvola; - su svi konstruktivni elementi izvedeni po dimenzijama i položaju u skladu sa tehničkom dokumentacijom i da li je obezbijeđena stabilnost objekta; - je završna obrada pojedinih djelova objekta (podovi, zidovi, plafoni, fasada, krovni pokrivač i dr.) izvedena u skladu sa urbanističkotehnič kim uslovima i tehničkom dokumentacijom; - ugrađena stolarija, bravarija, limarija i drugi slični radovi po obliku, dimenzijama, kvalitetu i spoljašnjoj obradi odgovaraju detaljima i tehničkom opisu; - su izvedene instalacije, i u njima primijenjeni materijali i oprema, u skladu sa tehničkim rješenjima sadržanim u odobrenoj tehničkoj dokumentaciji; - su uređaji za apsorpciju, odnosno prečišćavanje izduvnih gasova, isparenja i zagađenja voda urađeni u skladu sa tehničkom dokumentacijom i propisima; - su elementi fizike zgrade, termička, zvučna i fizička zaštita izvedeni u skladu sa tehničkom dokumentacijom i propisima za te vrste radova; - su unutrašnji i spoljni zidovi, nasipi i kanali, hidrantske mreže i svi ostali elementi koji imaju protivpožarnu svrhu izvedeni u skladu sa tehničkom dokumentacijom i propisima; - su pojedini elementi objekta, koji služe za zaštitu okoline od objekta i/ili objekta od okoline, izvedeni u skladu sa propisima i odobrenoj tehničkoj dokumentaciji; - su zaštitne ograde, potporni zidovi, zaštitne nastrešnice, mreža i drugi oblici zaštite usjeka i nasipa od erozije izvedeni u skladu sa tehničkom dokumentacijom i propisima; - je tehnološka, standardna i nestandardna oprema koja služi procesu proizvodnje, nabavljene i ugrađene u skladu sa tehnološkim projektima, projektima zaštite životne sredine, elaboratom o zaštiti od požara, prilogom o zaštiti na radu, projektima mašinskih instalacija i elektromotornog razvoda; - su radovi spoljne infrastrukture (prilazni putevi, atmosferska kanalizacija, trotoari, parkirališta, zelene površine, osvjetljenja, ograde i sl.) izvedeni u

skladu sa urbanističko-tehničkim uslovima i odobrenom tehničkom dokumentacijom; 171 - su uklonjeni svi privremeni objekti i instalacije koje su služile investitoru i izvođaču radova tokom građenja objekta; - su priloženi svi atesti, sertifikati, deklaracije, protokoli i druga dokumentacija koja dokazuje kvalitet izvedenih radova, instalacije, postrojenja i opreme. Ako se, radi utvrđivanja podobnosti objekta za upotrebu, moraju izvršiti probna opterećenja onda se ona moraju izvršiti prije tehničkog pregleda i dokument o tome predati komisiji za tehnički pregled. Za provjeru tehničkih parametara, pojedinih složenih tehnoloških postrojenja i uređaja, treba da se angažuju specijalizovane institucije, koje će dati relevantno mišljenje o svim tehničkim i ostalim elementima koji mogu uticati na kvalitet i kvantitet proizvodnje, potrošnju sirovine i energije, zaštitu životne sredine i sl. U tom smislu posebno treba provjeriti da li: - tehnološka postrojenja mogu obezbijediti projektovani obim, asortiman i kvalitet proizvodnje; - je potrošnja sirovine, energije i drugih komponenata u skladu sa projektovanim parametrima; - angažovani broj radnika odgovara projektovanom; - su količine ispuštanja štetnih materija u skladu sa projektnom dokumentacijom i propisima; - su i drugi relevantni elementi i faktori u skladu sa propisima i projektovanim veličinama. Podijeljena su mišljenja da li ovu provjeru, tj. probnu proizvodnju, radi utvrđivanja pobrojenih i nepobrojenih elemenata, raditi prije ili poslije tehničkog pregleda. Mišljenje je autora da je ispravan sljedeći postupak, tj. da se: - izvrši tzv. hladna proba svih postrojenja i uređaja gdje je to potrebno i moguće; - izvrši tehnički pregled objekta, instalacija i uređaja i ocijeni da li je objekat spreman za probnu proizvodnju; - ukoliko je komisija utvrdila spremnost objekta za probnu proizvodnju, izda privremena upotrebna dozvola za korišćenje objekta, sa rokom do 12 mjeseci (zavisno od složenosti tehnološkog procesa); - obavežu investitor i nadležni inspekcijski organi (po potrebi i institucija ili komisija) da prate probnu proizvodnju i sve parametre proizvodnje; - na početku ili nakon isteka perioda probnog rada imenuje komisija za ponovni tehnički pregled dijela tehnoloških postrojenja i - na osnovu pozitivnog mišljenja komisije iz predhodne alineje, izda upotrebna dozvola. Mišljenja, da se tek nakon probne proizvodnje može vršiti tehnički pregled su neprihvatljiva, jer da bi tehnološki proces uspješno funkcionisao mora da bude ispunjen veliki broj preduslova: objekat mora biti građevinski završen, instalacije moraju besprekorno funkcionisati, mora biti obezbijeđena zaštita na radu i sl. Sve je ovo moguće provjeriti i utvrditi jedino putem komisije za tehnički pregled.

Izvještaj o tehničkom pregledu komisija treba da uradi na osnovu relevantnih podataka dobijenih u toku proučavanja tehničke dokumentacije i pregleda objekta kao i profesionalnog ubjeđenja svakog člana komisije. Izvještaj treba da je sveobuhvatan i da na nedvosmislen način prikaže nađeno stanje dokumentacije i radova i da sadrži nalaz, mišljenje i preporuke komisije, kao i eventualna izdvojena mišljenja. Imajući u vidu naprijed rečeno izvještaj treba da sadrži: - preambulu koja sadrži: podatke iz rješenja o obrazovanju komisije (organ, broj rješenja, datum i predmet rada komisije); 172 - opšte podatke, među kojima su najvažniji sljedeći: naziv objekta i mjesto građenja; ugovori o građenju; naziv investitora, izvođača radova i ostalih učesnika u građenju; naziv projektantskih organizacija; imena odgovornih predstavnika investitora, izvođača radova, projektanta i ostalih koji su učestvovali u građenju objekata i koji su bili prisutni radu komisije za tehnički pregled; mjesto, vrijeme i način rada komisije; imena predstavnika inspekcijskih organa koji su stalno ili povremeno prisustvovali radu komisije; - predmet rada komisije gdje treba tačno navesti šta je komisija pregledala: tehničku i ostalu dokumentaciju, pojedine vrste radova, instalacije, postrojenja, uređenje terena, tehnološku i ostalu opremu i sl. ; - ocjenu komisije po pitanju teničke dokumentacije, građevinskog dnevnika, građevinske knjige, inspekcijske knjige, atesta o ispitivanju materijala, protokola, zapisnika i druge dokumentacije sa tačnom naznakom nađenog stanja i ocjenom tog stanja; - nalaz, mišljenje i preporuke komisije u pogledu geometrijskih tačnosti i kvaliteta izvedenih radova, instalacija, postrojenja i opreme, a posebno: da li je objekat izveden u skladu sa tehničkom dokumentacijom u pogledu funkcionalnosti i stabilnosti objekta, bezbjednosti u pogledu požara, života i zdravlja ljudi, saobraćaja i susjednih objekata, kao i u skladu sa propisima, normativima i standardima, čija je primjena obavezna pri izgradnji takve vrste objekta; da li su preduzete, dokumentacijom predviđene i propisane mjere, kojima će se spriječiti, odnosno svesti na najmanju moguću mjeru štete koje objekat svojim postojanjem odnosno korišćenjem može nanositi okolini; da li su instalacije, postrojenja i oprema kvalitetno proizvedeni i ugrađeni i da li ispunjavaju tehničkom dokumentacijom predviđene parametre i uslove tehnološkog procesa i zaštite životne sredine; da li su ispoštovani urbanističko-tehnički uslovi; da li su ispoštovane saglasnosti nadležnih organa i organizacija i sl. ; - zahtjev za pribavljanje odgovarajućih saglasnosti, sertifikata i deklaracija ukoliko je po ocjeni komisije to neophodno; - nalog za dopunska ispitivanja kvaliteta materijala, konstrukcija, instalacija, postrojenja, opreme i dr., ukoliko se u toku tehničkog

pregleda utvrdi da postoji sumnja u pogledu kvaliteta; - predlog nadležnom organu u pogledu izdavanja upotrebne dozvole; - izdvojena mišljenja pojedinih članova komisije, ako ih je bilo, koja moraju biti jasno formulisana i precizno locirana; - mišljenje inspektora koji su stalno ili povremeno prisustvovali radu komisije, ako su imali nešto značajno da istaknu; - priloge koji treba da sadrže sve preglede i podatke koji su prikupljeni i urađeni u postupku priprema za tehnički pregled. Predlog komisije nadležnom organu, u pogledu izdavanja odobrenja za upotrebukorišć enje objekta (upotrebne dozvole), može biti jedan od sljedećih: - da se objekat primi bez primjedbi i da nadležni organ izda upotrebnu dozvolu za korišćenje objekta; - da se objekat primi sa određenim brojem primjedaba koje neće uticati na normalnu upotrebu-korišćenje objekta. U ovom slučaju investitor i izvođač radova treba da otklone primjedbe do roka za primopredaju i 173 konačan obračun radova, što će zajednički konstatovati predstavnici investitora i izvođača radova; - da se objekat primi sa uslovnim primjedbama, a da se upotrebna dozvola za korišćenje objekta izda tek nakon otklanjanja uslovnih primjedbi. Poslije otklanjanja ovih primjedbi izvršio bi se uvid od strane komisije ili pojedinih njenih članova i uradio odgovarajući izvještaj; - da se objekat ne primi zbog značaja primjedaba koje je komisija konstatovala. U ovom slučaju investitor i izvođač radova moraju otkloniti konstatovane nedostatke i zatražiti ponovni tehnički pregled. Kod ponovnog tehničkog pregleda pregledaju se samo oni radovi koje je trebalo popraviti ili naknadno uraditi. Naknadni tehhnički pregled vrši se po istom postupku kao što je vršen prvi. Troškove naknadnog tehničkog pregleda snosi izvođač radova (izuzev ako se vrši zbog propusta investitora), za razliku od prvog gdje troškove snosi investitor; - da se objekat poruši ukoliko je utvrđeno da se nedostaci i nepravilnosti ne mogu otkloniti ili da postoji neotklonjiva opasnost koja ugrožava bezbjednost objekta, život i zdravlje ljudi, saobraćaj i susjedne objekte. Izvještaj obavezno potpisuju svi članovi komisije. Na kraju treba naglasiti da investitor i izvođač radova zajednički pripremaju tehnički pregled i staraju se da prođe u najboljem redu, jer je to proces kojim se utvrđ uje uspješnost rada investitora, izvođača radova i svih ostalih učesnika u izgradnji objekta. 9.4.11 Upotrebna dozvola Upotrebnu dozvolu izdaje nadležni organ za poslove građevinarstva, koji je izdao građ evinsku dozvolu, na osnovu predloga komisije koja je izvršila tehnički pregled objekta. Objekat se može korisititi tek nakon dobijanja upotrebne dozvole. Upotrebna dozvola se može izdati i za dio objekta ako predstavlja tehnološko-tehničku i eksploatacionu cjelinu. Ukoliko je predlog komisije da se objekat primi bez primjedaba i izda upotrebna

dozvola onda će nadležni organ to uraditi u zakonom utvrđenom roku. Na isti način će se postupiti i u slučaju naknadnog i dopunskog tehničkog pregleda, ako je predlog komisije pozitivan. Ukoliko je komisija predložila da se upotrebna dozvola izda nakon otklanjanja uslovnih primjedbi, istu će nadležni organ izdati po dobijanju odgovarajućeg izvještaja komisije ili potvrde od članova komisije koji su bili zaduženi da provjere da li su uslovne primjedbe otklonjene. Upotrebna dozvola može se izdati ako komisija za tehnički pregled konstatuje da je: objekat izgrađen u skladu sa tehničkom dokumentacijom na osnovu koje je izdata građevinska dozvola; upotrijebljen materijal predviđen tehničkom dokumentacijom i obezbijeđen dokaz o kvalitetu tog materijala; obezbijeđen dokaz o kvalitetu ugrađenih elemenata, opreme i uređaja; utvrđeno da su radovi izvedeni kvalitetno i da su ispunjeni drugi propisani i/ili zakonom utvrđeni uslovi. Upotrebna dozvola izdaje se na zahtjev investitora. Investitor uz zahtjev podnosi i saglasnosti koje je dužan da pribavi u skladu sa zakonskim propisima i po zahtjevu komisije za tehnički pregled, ako je takvog zahtjeva bilo. Rešenjem kojim se odobrava upotreba - korišćenje objekta čije rušenje bi moglo da izazove velike materijalne štete, i/ili ljudske žrtve, i/ili oštećenje zdravlja (brane, silosi, rezervoari, mostovi, visoki objekti, druge statičke osjetljive konstrukcije, objekti koji svojim postojanjem, upotrebom ili djelatnošću zagađuju životnu sredinu, i sl.), nadležni organ treba da propiše obavezu investitora, odnosno korisnika objekta, da u određenim vremenskim intervalima, vrši odgovarajuća osmatranja ponašanja tla, objekta i uticaja funkcije objekta na životnu sredinu i da o rezultatima osmatranja i preduzimanja mjera blagovremeno obavještava nadležni organ i nadležne inspekcijske 174 organe i institucije. Na zahtjev investitora nadležni organ može da obrazuje komisiju ili imenuje stručnu instituciju koja će kontinuirano pratiti rezultate osmatranja. Nadležni organ rješenjem o upotrebi objekta odrediće i garantni rok za objekat i pojedine vrste radova, utvrđen posebnim propisom, odnosno ugovorom između investitora i izvođača radova. Upotrebna dozvola ne može se izdati za objekat izgrađen bez građevinske dozvole. 9.4.12 Obračun i primopredaja objekta Investitor i izvođač radova su dužni da izvrše preliminarni obračun i primopredaju objekta u razumnom roku, (obično 60 dana) poslije dobijanja upotrebne dozvole. Ako se radi o proizvodnom objektu kod koga se upotrebna dozvola može dobiti poslije roka probne proizvodnje (obično 12 mjeseci) preliminarni obračun i primopredaja može se izvršiti tokom probne proizvodnje, s tim da se investitoru ostavi mogućnost obeštećenja za eventualne propuste izvođača radova koji se mogu pojaviti u tom periodu. Preliminarni obračun i primopredaju vrši komisija predstavnika investitora i izvođ ača radova. U slučaju pojave spornih pitanja mogu, saglasno, odrediti neutralnog člana komisije koji će im arbitrirati po spornim pitanjima. Pod preliminarnim obračunom i primopredajom podrazumijeva se pregled dokumentacije i radova, obračun i predaja objekta investitoru na korišćenje. Komisija izrađuje zapisnik o preliminarnom obračunu i primopredaji, koji obavezno treba da sadrži:

- osnovne podatke o objektu, investitoru, izvođaču radova, ugovorima i sl; - sastav komisije s imenima, prezimenima i zvanjima i iste podatke za neutralnog člana komisije; - podatke o roku završetka objekta, eventualnom prekoračenju roka ili koliko je objekat završen prije roka, sa detaljnim obrazloženjem i navođ enjem relevantnih činjenica na osnovu kojih se mogu utvrditi i razriješiti odnosi između investitora i izvođača radova po ovom pitanju; - eventualne primjedbe na kvalitet izvršenih radova, instalacija i opreme koje je konstatovala komisija za tehnički pregled, a koje do dana preliminarnog obračuna i primopredaje nijesu otklonjenje, ili eventualne primjedbe koje su naknadno, tokom primopredaje, evidentirane; - vrijednost svih izvršenih radova po pozicijama iz predračuna uključujući viškove i isključujući manjkove radova; - vrijednost nepredviđenih i naknadnih radova, tj. radova koji nijesu bili predviđeni predračunom; - iznos razlike u cijeni za cio period građenja, obračunat u skladu sa ugovorom o građenju i ugovornom dokumentacijom; - iznos eventualnih premija koje je stekao izvođač radova uštedama na tehničkim rješenjima, zbog ranijeg završetka objekta i sl; - ukupnu vrijednost izvršenih radova sa razlikom u cijeni i premijama, obračunatu po do sada navedenim stavkama; - iznos trajnih odbitaka na ime lošeg kvaliteta izvršenih radova; - iznos ugovorene kazne (penala) ukoliko je bilo kašnjenja u završetku objekta i ukoliko investitor zahtjeva naplatu iste; - ukupna vrijednost radova poslije odbitaka na kvalitet i radi zakašnjenja; - iznos isplaćen izvođaču radova po mjesečnim privremenim situacijima; 175 - iznos koji izvođaču radova treba platiti ili koji izvođač radova treba vratiti, po nespornom dijelu preliminarnog obračuna; - iznos koji izvođaču radova treba zadržati (depozit) do otklanjanja eventualnih nedostataka i način postupanja u slučaju da izvođač radova ne otkloni nedostatke u zajednički utvrđenom i u zapisniku navedenom roku; - sporni iznos koji se u postupku preliminarnog obračuna nije mogao usaglasiti ni uz prisustvo neutralnog člana. Ovako utvrđeni sporni iznos može se predati na rješavanje arbitražnoj komisiji ili nadležnom sudu; - datum od kada počinje teći garantni rok. Treba naglasiti da se dešavaju slučajevi da investitor u skladu sa ugovorom, traži da se jedan iznos sredstava (obično oko 5%) zadrži kao garantni depozit do isteka garantnog roka objekta. U ovom slučaju i ova konstatacija sa iznosom sredstava mora da uđe u zapisnik o preliminarnom obračunu i primopredaji objekta. Investitor i izvođač radova mogu se dogovoriti da umjesto zadržavanja garantnog

depozita i depozita, izvođač radova položi neopozivu garanciju solidne banke, koja će garantovati otklanjanje nedostataka i sve troškove u toku garantnog roka koje treba da snosi izvođač radova. U zapisniku treba da se opišu pitanja koja su rješavana uz pomoć neutralnog člana, da se objasni način kako su riješena i na kraju da se kvantificiraju finansijski rezultati za ta sporna pitanja. Primopredaja objekta pretpostavlja predaju objekta i cjelokupne dokumentacije koja je vođena tokom građenja. Tehničku dokumentaciju, projekat izvedenog objekta i originale ostale dokumentacije trajno čuva investitor odnosno korisnik. U zapisniku primopredaju dokumentacije treba detaljno opisati i napraviti popis dokumentacije. Zapisnik potpisuju predstavnici investitora, izvođača radova i neutralni član komisije, a dostavlja se u odgovarajućem broju primjeraka ugovornim stranama. Nakon isteka garantnog roka investitor i izvođač radova vrše konačan obračun i primopredaju objekta i o tome sačinjavaju zapisnik na već opisani način za preliminarni obračun i primopredaju. 9.4.13 Garantni rok Garantni rok je vremenski period u kome izvođač radova mora, bez naknade, da otkloni sve nedostatke na objektu i radovima koji su se pojavili, a nijesu posledica nepravilnog korišćenja objekta od strane investitora ili više sile (zemljotres, poplave, vjetrovi i dr.) Minimalni garantni rokovi propisuju se zakonom o izgradnji objekta ili podzakonskim aktima. Logično bi bilo da minimalni garantni rok za objekte za koje građevinsku dozvolu izdaje republički organ nadležan za poslove građevinarstva iznosi 5, a za sve ostale objekte 3 god. Inače, uobičajeno je kod nas i u svijetu da se za konstrukciju i stabilnost objekta daje duži garantni rok. Tako, kod nas je zakonom o obligacijama predviđen rok 10 god. a ima zemalja (npr. Rusija) koje propisuju da ovaj rok iznosi čak 50 godina. Minimalni garantni rok za opremu i postrojenja, koja se izrađuju u skladu za odgovarajućim propisima, određuje proizvođač opreme i postrojenja. Investitor i izvođač radova ugovaraju stvarne garantne rokove za objekat, pojedine vrste radova, opremu i postrojenja koji ne mogu biti kraći od minimalnih. Garantni rok teče od dana dobijanja upotrebne dozvole. Nosilac garancije je izvođač radova sa kojim je zaključen ugovor o građenju objekta, o izvođenju pojedinih radova ili proizvodnji i ugradnji opreme i postrojenja. Nosilac garancije je nosilac odgovornosti i za radove i instalacije koje su izveli njegovi podizvođači. Izvođač radova je dužan, da na zahtjev investitora, odnosno korisnika objekta pristupi otklanjanju nedostataka, koji su proizvod njegovog nesolidnog rada. Ako izvođ 176 ač radova, u ugovorenom roku ne pristupi otklanjanju i ne otkloni nedostatke u dogovorenom roku, investitor, odnosno korisnik objekta ima pravo da, na teret sredstava izvođača radova ili na teret garancije banke, pristupi otklanjanju nedostataka putem drugog izvođača radova. Investitor ovo pravo ima i u slučaju kada se radi o hitnim popravkama čije bi odlaganje izazvalo veće materijalne štete, uticalo na zdravlje ljudi ili izazvalo smrt ljudi. U ovom slučaju investitor, odnosno korisnik objekta dužan je o nedostacima obavijestiti izvođača radova i saopštiti mu iznos

troškova koji će izvršiocu biti isplaćeni iz sredstava izvođača radova ili na teret garancije banke. O nedostacima ovakve vrste investitor, odnosno korisnik objekta, dužan je da obavijesti nadležne inspekcijske organe. Kada istekne garantni rok investitor je dužan da izvođaču radova povrati iznos sredstava garantnog depozita, umanjenog za eventualno utrošena sredstva koja je investitor platio drugim izvođačima za otklanjanje nedostataka. Isto tako, investitor je dužan da po isteku garantnog roka izvođaču radova izda certifikat o konačnom preuzimanju objekta čime se izvođač radova oslobađa svih daljih obaveza i odgovornosti. 177 10.UPRAVLJANJE PROBNOM PROIZVODNJOM Kod proizvodnih objekata probna proizvodnja je poslednja faza realizacije investicionog Projekta. Završetkom građenja objekta stvoreni su uslovi za uhodavanje proizvodnje, tj. probnu proizvodnju. Probnom proizvodnjom provjeravaju se projektovani tehnološko-tehnički i ostali parametri. Probnu proizvodnju organizuje i sprovodi investitor uz prisustvo odgovarajućeg broja specijalista izvođača, isporučioca tehnologije, isporučioca i montažera opreme i instalacija. Da bi se otpočelo sa probnom proizvodnjom potrebno je izvršiti niz aktivnosti. Najvažnije je izvršiti sljedeće aktivnosti (Slika 48): - postepeno pustanje tehnoloških linija; - obezbijediti dovoljne količine repromaterijala i energije; - obezbijedti obučeno osoblje i instruktore dovaoca tehnologije; - izvršiti probu na hladno svih postrojenja, opreme i uređaja za koje je takva proba neophodna; - izvršiti provjeru svih instalacija, cjevovoda i odvoda; - provjeriti rad trasnportnog sistema; - pripremiti skladišta za prijem gotove prozivodnje; - obezbjediti planiranje rezervne djelove; - organizovati kontrolu ulaznih sirovina, tehnološkog procesa i gotovih proizvoda; - preduzeti mjere zaštite okoline, zaštite od požara i sl. Tokom procesa probne proizvodnje izvršavaju se sve aktivnosti koje su neophodne da bi redovna proizvodnja uspješno startovala, među kojima su najvažnije: - postepeno puštanje pojedinih tehnoloških linija; - uhodavanje tehnološkog procesa na pojedinim proizvodnim linijama; - provjera rada pojedinih postrojenja, opreme i uređaja; - sinhronizacija pojedinih tehnoloških linija i opreme; - podešavanje rada pojedinih postrojenja, opreme i uređaja; - aktiviranje i uhodavanje svih transportnih linija i skladišnih kapaciteta; - provjera kvaliteta sirovina i gotovih proizvoda; - provjera utroška sirovina i energije po jedinici proizvoda; - završna obuka proizvodnih radnika i tehničkih ograna; - provjera parametara koji utiču na okolinu;

- provjera konstruktivnih i ostalih elemenata građevinskog objekta i dr. Rok trajanja probne proizvodnje zavisi od složenosti tehnološkog procesa proizvodnje, pripremljenosti za proizvodnju, sa posebnim naglaskom na obučenost 178 tehničkog i proizvodnog osoblja. Za složenije tehnološke procese ona može trajati najduže 12 mjeseci. Algotitam probne proizvodnje prikazan je na slici 48. KOMISIJ A tehnički pregled NADLEŽNI ORGAN dozvola za probni rad INVESTITOR probni rad KOMISIJ A konačan tehnički pregled INVESTITOR I IZVOĐ AČ preliminarni obračun i primopredaja INVESTITOR zahtjev za otklanjanje nedostataka IZVOĐ AČ otklanjanje nedostataka odluka investitora da NADLEŽNI ORGAN upotrebna dozvola popravak INVESTITOR prelazak na redovnu proizvodnju popravak C - završetak realizacije projekta Slika 48. Algoritam probne proizvodnje Smatra se da je probna proizvodnja završena kada se dokažu proizvodni kapaciteti, tehnološki postupci, kvalitet proizvodnje, projektovani utrošci sirovina i energije i kada se stabilizuje tehnološki proces. Završetkom probne proizvodnje stvoreni su uslovi za prelazak na redovnu proizvodnju. U slučaju pojave pojedinih nedostataka, investitor zahtijeva od izvođača i ostalih učesnika u realizaciji projekta da ih otklone, što su ovi dužni da urade. U toku probne proizvodnje, a nakon isprobavanja pojedinih tehnoloških linija i proizvodnih objekata, vrši se primopredaja i konačan obračun između investitora i izvođača. Time je završen proces investiranja. Probna proizvodnja je uglavnom u nadležnosti investitora, davaoca tehnologije, isporučioca tehnološke opreme i montažera te opreme. Građevinski stručnjaci uglavnom usredsređuju pažnju na ponašanje konstrukcija, građevinskih instalacija,

snabdijevanje vodom, odvodnju prljavih voda i saobraćajnu infrastrukturu. Zbog toga, tokom cijelog vremena probne proizvodnje moraju biti prisutni građevinski stručnjaci i određen broj građevinskih radnika. 179 11.ORGANIZACIJA UPRAVLJANJA PROJEKTIMA Upravljanje investicionim Projektima je veoma kompleksan zadatak. Zbog toga se organizaciji upravljanja Projektima mora posvetiti posebna pažnja. Organizaciju treba tako postaviti da se obezbijedi realizacija Projekta, kroz sve četiri faze, u planiranim rokovima, odgovarajućeg kvaliteta i u okviru planiranih troškova. Zbog toga se za realizaciju svakog Projekta mora stvoriti organizacioni sistem, što pretpostavlja stvaranje jedne cjeline grupisanjem, povezivanjem i koordiniranjem rada pojedinih organizacionih jedinica, koje se u tu svrhu organizuju. Svaki organizacioni sistem mora imati svoju strukturu, mora uspješno funkcionisati i kvalitetno izvršavati svoje zadatke. Strukturu organizacionog sistema čine ljudi, sredstva za rad, resursi i informacije, koji su međusobno tako povezani da omogućavaju pravilno funkcionisanje sistema. Funkcionisanjem se mora postići skladnost u djelovanju između orgaznizacionih jedinica i obezbijediti izvršavanje svih aktivnosti, kroz sve četiri faze, koje čine Projekat. Ni jedan organizacioni sistem ne može funkcionisati sam po sebi, već se sa njim mora upravljati. Upravljanje Projektom je ne samo kompleksan već i kontinuiran i cikličan proces koji, u širem smislu, sadrži komponente upravljanja, rukovođenja, izvršavanja i kontrole (Slika 49). UPRAVLJ ANJ E RUKOVOĐ ENJ E IZVR[ AVANJ E KONTROLA OKOLINA OKOLINA REGULI[ E REGULI[ E Slika 49. [ema komponenti upravljanja Upravljanje Projektom, u užem smislu, definišu se i regulišu ciljevi Projekta, organizacija, funkcionisanje, ponašanje svih učesnika i odnosi unutar organizacionog sistema i sa okruženjem. 180 Rukovođenje je proces usmjeren na obezbjeđenju jedinstva akcija u ostvarivanju ciljeva Projekta. Izvršavanje pretpostavlja obavljanje određenih aktivnosti kojima se neposredno izvršavaju zadaci na realizaciji Projekta u svim njegovim fazama. Kontrola ima zadatak da prati izvršavanje pojednih aktivnosti i utvrđuje da li se one izvršavaju u skladu sa odlukama, planovima i programima. Upravljanje Projektima se sprovodi u svim fazama i to od strane svih učesnika u

njegovoj realizaciji. Tom prilikom koriste se razne metode za ocjenu efikasnosti, praćenja i kontrole realizacije investicionih Projekata. Najčešće se koriste sljedeće metode: statističke, statičke i dinamičke metode za ocjenu efikasnosti investicija; kvantitativne metode za rješavanje investicionih problema: tehnika mrežnog planiranja; teorija zamjene; teorija igara i dr. Sve ovo podrazumijeva uspostavljanje adekvatnog informacionog sistema uz obavezu korišćenja računara, bez kojih se ne može uspješno upravljati niti sa jednim investicionim Projektom. Angažovanje sposobnih, kreativnih i preduzimljivih kadrova je jedan od osnovnih uslova za uspješno upravljanje investicionim Projektom. 11.1 Modeli upravljanja i rukovođ enja Uopšte uzev organizacija upravljanja i rukovođenja Projektima može se posmatrati sa dva aspekta: - sa aspekta investitora i - sa aspekta izvođača radova (i drugih učesnika u realizaciji investicionog Projekta) Pri ovome treba napomenuti da investitor upravlja u svim fazama Projekta, a izvođač radova i ostali učesnici u pojedinim njegovim fazama. Otuda se može reći da je investitor taj koji u pravom smislu riječi u cjelini upravlja Projektom. 11.1.1 Modeli upravljanja i rukovođ enja sa aspekta investitora Organizacija upravljanja i rukovođenja Projektom u mnogome zavisi od namjere investitora na koji način želi da realizuje Projekat. Ovdje se mogu pojaviti tri slučaja: 1) Da investitor cjelokupni posao na koncipiranju, definisanju i realizaciji projekta povjeri jednom izvođaču radova (generalni izvođač), a da ostali izvođači budu ugovorno vezani za generalnog izvođača radova (Slika 50). INVESTITOR GENERALNI IZVOĐ AČ SLUŽBA INVESTITORA KONSULTANT OSTALI IZVOĐ AČI Slika 50. [ema odnosa učesnika u realizaciji projekta (1. varijanta) 181 Ovdje se ustvari radi o ugovaranju po sistemu "ključ u ruke", koji pri izgradnji industrijskih, odnosno proizvodnih objekata dobija jednu veoma značajnu komponentu. Naime, od izvođača radova se traži, ne samo garancija da će izgrađeni objekat zadovoljiti uobičajene uslove, već i uslove u pogledu svih parametara proizvodnje, a posebno one koji se odnose na: obim i asortiman proizvodnje, kvalitet proizvoda, projektovani obim potrošnje sirovina, energije i dr. Po ovoj varijanti investitor formira odgovarajuću službu koja prati rad generalnog izvođača radova i koja, obzirom da on preuzima kompletnu odgovornost, ne treba da bude većeg obima. Služba, za sva eventualna stručna pitanja, koristi usluge konsultantskih organizacija. Ova služba predstavlja sponu između investitora i generalnog izvođača radova.

Ovaj način se kod nas vrlo rijetko primjenjuje, dok je u inostranstvu često u primjeni. 2) Da investitor sam ili preko odgovarajućih instituta ili preduzeća završi posao na koncipiranju Projekta, a da preostale dvije faze (definisanje i realizaciju) povjeri jednom izvođaču radova (glavni izvođač), s tim da ostali učesnici budu ugovorno vezani za glavnog izvođača radova (Slika 51). INVESTITOR GENERALNI IZVOĐ AČ SLUŽBA INVESTITORA KONSULTANT KONCIPIRANJ E DEFINISANJ E I REALIZACIJ A RAZNI UČESNICI OSTALI IZVOĐ AČI Slika 51. [ema odnosa učesnika u realizaciji projekta (2. varijanta) I po ovoj varijanti investitor formira odgovarajuću službu koja prati fazu koncipiranja, a kasnije kada se stvore uslovi, i ostale dvije faze. I ovdje ova služba predstavlja sponu između investitora i učesnika u realizaciji Projekta. Ovaj način se kod nas dosta primjenjuje kod neproizvodnih objekata, stanova, škola i sl. U inostranstvu je ovo najčešći slučaj. 3) Da investitor sve poslove iz faze koncipiranja, definisanja i realizacije direktno ugovara sa specijalizovanim preduzećima za istrage, tehnologiju, projektovanje, izvođenje građevinskih radova, isporuku i montažu opreme, a da ova preduzeća biraju svoje podizvođače i sa njima zaključuju ugovore (Slika 52). INVESTITOR SLUŽBA INVESTITORA KONSULTANT IZVOĐ AČI 182 Slika 52. [ema odnosa učesnika u realizaciji Projekta (3. varijanta) Ova varijanta pretpostavlja da investitor ima veoma jake službe za upravljanje Projektom i za ostvarivanje koordinacije sa velikim brojem izvođača radova i njihovim podizvođačima. Ovaj način je kod nas najčešće u primjeni kod realizacije velikih i srednjih proizvodnih Projekata. U svim pomenutim varijantama izvođači radova treba da se adekvatno organizuju za izvršavanje poslova na realizaciji Projekta. Njihova organizacija u svemu zavisi od organizacije investitora, jer ako neko preduzeće preuzme funkciju generalnog ili glavnog izvođača radova moraće drugačije da se organizuje nego ako ima ulogu samo izvođača radova dijela Projekta. Ovo zbog toga, jer od kvaliteta postavljene i sprovođenja organizacije upravljanja i rukovođenja Projektom u mnogome zavisi da li će sve aktivnosti na realizaciji Projekta biti uspješno, racionalno i u planiranim rokovima ostvarene.

Uzimajući u obzir naprijed rečeno investitor, radi uspješnog upravljanja investicionim Projektom, može primjeniti jedan od sljedećih organizacionih modela: - model funkcionalne organizacije - model projektne organizacije - model matrične organizacije Funkcionalna organizacija upravljanja i rukovođenja Projektom pretpostavlja korišćenje postojeće funkcionalne organizacije preduzeća, koja se dopunjuje sa posebnim rukovodiocem, čiji je isključivi posao upravljanje Projektom i koji je odgovoran za njegovu realizaciju po svim elementima uspješnosti (Slika 53). KADROVI I OP[ TI POSLOVI INVESTITOR ISTRAŽIVANJ E I RAZVOJ MARKETING PROIZVODNJ A FINANSIJ E PROJ EKAT ISTRAŽIVAČI I DRUGI KOMERCIJ ALISTI I DRUGI TEHNOLOZI, INŽENJ ERI I DRUGI EKONOMISTI I DRUGI KADROVI I OP[ TI POSLOVI RUKOVODILAC PROJ EKTA GRADILI[ TE Slika 53. Funkcionalna organizacija Dobra strana ove organizacije je to što ne iziskuje velike promjene u postojećoj organizaciji investitora i što se veliki broj postojećih kadrova koristi za rad na Projektu. Ova organizacija ima i određeni broj nedostaka koji se ogledaju u sljedećem: - specijalisti i ostali uposleni u pojedinim sektorima i službama rade pod rukovodstvom rukovodioca tih službi i rukovodioca Projekta, što najčešće dovodi do dualizma u upravljanju i rukovođenju, a samim tim i do nesporazuma u svakodnevnom poslu; - rukovodioci službi i sektora uvijek daju prednost poslovima iz svoje osnovne djelatnosti, zapostavljajući poslove na Projektu; - rukovodioci službi i sektora mogu da uskrate odgovarajuće informacije rukovodiocu Projekta i time mu onemoguće uspješno vođenje Projekta; - specijalisti su za svoj rad odgovorni svojim pretpostavljenim, što slabi odgovornost u odnosu na rukovodioca Projekta; 183 - postoji velika vjerovatnoća, što se u praksi često i dešava, da dođe do preplitanja u nadležnostima između rukovodioca sektora i službi, sa

jedne, i rukovodioca Projekta sa druge strane; - rukovodioci organizacionih jedinica nemaju direktnu odgovornost za upravljanje Projektom, već je ona u potpunosti prenešena na rukovodioca Projekta. Projektna organizacija upravljanja i rukovođenja Projektom pretpostavlja da se paralelno sa postojećom strukturom uspostavi struktura kojoj će biti isključivi zadatak realizacija Projekta. Drugim riječima stvara se tzv. "preduzeće u osnivanju" koje je potpuno samostalno u donošenju svih odluka iz domena svog rada. Odnosi sa matičnim preduzećem, organom ili organizacijom koja formira "preduzeće u osnivanju" regulišu se njihovom odlukom o osnivanju. Na sljedećoj slici (Slika 54) prikazana je organizaciona šema projektne organizacije kada je odluku o osnivanju "preduzeća u osnivanju" donio organ upravljanja postojećeg preduzeća. KADROVI I OP[ TI POSLOVI INVESTITOR ISTRAŽIVANJ E I RAZVOJ MARKETING PROIZVODNJ A FINANSIJ E PROJ EKAT PROJ EKTNI TIM Slika 54. Projektna organizacija Dobra strana ove organizacije je u tome što je projektni tim kompaktan i isključivo usmjeren na realizaciju Projekta. Drugim riječima upravljanje sa Projektom je kompleksnije i ekspeditivnije, što daje ne male rezultate u njegovoj realizaciji. Kod ove organizacije nema sukobljavanja kompetencija između rukovodioca, nema sukoba prioriteta i projektni tim djeluje samostalno. Nedostatak ove organizacije je što iziskuje veći broj zaposlenih, naročito rukovodećeg kadra i pomoćnog osoblja. Obzirom da je svaki investicioni Projekat jednokratan može se postaviti i problem pri raspuštanju tima, tj. upošljavanju njegovih članova nakon završetka izgradnje objekta. Matrična organizacija upravljanja je kombinacija funkcionalne i projektne organizacije upravljanja i rukovođenja Projektima. Kod ove organizacije potrebno je prestruktuiranje postojeće funkcionalne organizacije u cilju stvaranja stalnih timova, u okviru postojećih organizacionih jedinica, za rad na Projektu. Paralelno sa ovim forimira se projektni tim koji isključivo radi na Projektu (Slika 55). 184 KADROVI I OP[ TI POSLOVI INVESTITOR ISTRAŽIVANJ E I RAZVOJ MARKETING PROIZVODNJ A FINANSIJ E PROJ EKTNI TIM OSNOVNI ZADACI

PROJ EKAT OSNOVNI ZADACI OSNOVNI ZADACI OSNOVNI ZADACI OSNOVNI ZADACI PROJ EKAT PROJ EKAT PROJ EKAT PROJ EKAT Slika 55. Matrična organizacija Kod ove organizacije, svaka organizaciona jedinica funkcionalne organizacije, preko posebno formiranih timova, obavlja dio specijalističkih poslova, dok projektni tim obavlja poslove planiranja, koordinacije, praćenja i kontrole realizacije Projekta. Ovakva organizacija traži više kadrova nego funkcionalna, a manje nego projektna organizacija. I kod ove organizacije mogu se pojaviti slabosti koje se javljaju kod funkcionalne organizacije i ako su organizaciona struktura pa i kordincija bolje definisane. Na bazi analiziranja pobrojenih organizacionih modela može se utvrditi sljedeće: - Funkcionalna organizacija se može primijeniti kod manjih rekonstrukcija ili dogradnji u okviru postojećih preduzeća i kada taj proces kratko traje. - Projektna organizacija je najbolji oblik organizovanja kada se radi o izgradnji novih industrijskih i ostalih kompleksa, saobraćajnih i hidrotehničkih objekata, poslovnih zgrada, stambenih objekata i objekata društvenog standarda i uopšte kada se radi o investicionim Projektima koji dugo traju. - Matrična organizacija je primenljiva kada se radi o srednjim rekonstrukcijama i dogradnjama kod industrijskih preduzeća. 11.1.2 Modeli upravljanja i rukovođ enja sa aspekta izvođača radova Svi učesnici u realizaciji Projekta (izvođači), naročito u fazi građenja objekta, treba svoju organizaciju da prilagode organizaciji investitora u dijelu koji se odnosi na konkretni Projekat. To pretpostavlja da se na nivou preduzeća definišu zadaci, odgovornosti i prava odogovarajućeg sektora ili službe za konkretni Projekat i odrede nosioci tih zadataka. Posebno treba da se obrati pažnja na organizaciju gradilišta, vezama sa preduzećem (izvođačem), njegovim pogonima, investitorom, ostalim učesnicima u građenju i sa okruženjem. Sam model organizacije na gradilištu zavisi od statusa izvođača radova na građenju objekta. Svakako, organizacija generalnog ili glavnog izvođača radova biće drugačija od organizacije podizvođača. Najvažnije je da se pri uvrđivanju modela istraže i sagledaju svi relevantni faktori koji utiču na njegovo utvrđivanje. Ako se govori o načelima organizacije izvođača radova, tj. građevinskih i ostalih preduzeća u primjeni su, najčešće, tri modela: - funkcionalni model

- hijerarhijski model - kombinovani model Funkcionalni model organizovanja podrazumijevanja podjelu posla na pojedine funkcije. Osnovni cilj ovakve organizacije je da svaki pojedinac, u domenu svoga rada, 185 ostvari maksimalni učinak. Pojedini rukovodioci imaju u svom području veliku slobodu djelovanja, a samim tim i odgovornost, koja se proteže samo na jednu funkciju u tom području (npr. marketing, tehnička priprema, građevinska mehanizacija, kontrola i sl.). Tvorac ovog modela je Vinstan Tejlor (1856-1915) koji je u svom životnom putu od šegrta do inženjera stekao dragocjena iskustva i uveo pojam "naučno upravljanje". Osnovni principi njegovog sistema ne baziraju se na čisto teorijskim osnovama nego su izvedeni na temelju dugogodišnjeg i dragocjenog iskustva koje, po njemu, predstavlja bazu i izvor istine. Posmatrajući osnovna opredeljenja ovog modela, a imajući u vidu specifičnosti i karakterisitke građevinske proizvodnje, građevinsko preduzeće se može podijeliti na tri funkcionalna djela (Slika 56) i to: - direkciju preduzeća - pripremu - operativu Direkcija preduzeća se može podijeliti na službe: tehničku, marketing, finansijsku, kadrovsku, pravnu i službu opštih poslova. Njen zadatak je da pojedine zajedničke aktivnosti koordinira i objedinjuje. To se prvenstveno odnosi na tehničke poslove, na poslove nabavke i prodaje, na finansijske i računovodstvene poslove, obezbjeđivanje kadrova, prava zastupanja, zaštitu imovine i obavljanje administrativnih poslova. Priprema se može podijeliti na ispitivanje i obradu tržišta i na tehničku pripremu. Njen osnovni zadatak je da obezbijedi uposlenost kapaciteta i pripremi sve potrebne elemente za uspješno izvršavanje zadataka na građenju objekta. DIREKTOR PREDUZEĆ A DIREKCIJ A PREDUZEĆ A PRIPREMA OPERATIVA TEHNIČKA SLUŽBA MARKETING SLUŽBA FINANSIJSKA SLUŽBA KADROVSKA SLUŽBA PRAVNASLUŽBA SLUŽBA OP[ TIH POSLOVA ISPITIVANJE I

OBRADA TRŽI[ TA TEHNIČKA PRIPREMA IZGRADNJA OBJEKATA GRAĐ EVINSKA MEHANIZACIJA POGONI PODIZVOĐ AČI KONTROLA RADNE BRIGADE IZGRAĐ ENI OBJEKTI Slika 56. Funkcionalni model organizacije Operativa se može podijeliti na građenje objekata, građevinsku mehanizaciju, pogone, podizvođače i kontrolu. Njen osnovni zadatak je građenje objekata uz korišćenje mehanizacije, proizvodnih pogona i usluga podizvođača. U tom cilju u njenom su sastavu i svi neposredni izvršioci zadataka na građenju objekta (radne brigade). Poseban zadatak operative je kontrola kvaliteta, vremena, troškova i rada svih izvršioca u domenu njenog djelovanja. 186 Nedostatak ovakve organizacije je u tome što je veoma teško obezbijediti skladno izvršavanje programiranih zadataka, tj. obezbijediti dobru koordinaciju, koja ć e garantovati funkcionisanje preduzeća kao cjeline. Hijerarhijski model organizovanja polazi od osnovne koncepcije koja ima za cilj da obezbijedi maksimalni učinak preduzeća kao cjeline. Ovaj model pretpostavlja kompletna zaduženja svakog rukovodioca, a to zahtjeva da on bude svestrano obrazovan (tehnika, pravo, ekonomika), što je teško postići. Tvorac ovog modela je Fajol (1841-1925) koji je zastupao tezu prema kojoj svaki problem treba: posmatrati, prikupljati podatke, svrstati ih i zatim proučavati. On je zastupao princip da je potrebno utvrditi zbornik pravila, principa i postupaka iz organizacije rada. Zbog toga se njegovo učenje naziva adminstrativnom doktrinom. On zastupa pridržavanje sljedećih principa : - Jedinstvo akcije -Svaka akcija u preduzeću mora biti u skladu sa jedinstvenim planom i programom. - Jedinstvo komande -Svako radno mjesto u preduzeću može da ima samo jednog šefa. - Kontinuitet komandovanja -Lice koje naređuje mora biti uvijek prisutno ili mora postojati neko ko ga zamjenjuje (kao što je to u vojsci). - Hijerarhija - Ona predstavlja red po kome se odnosi regulišu prema starešinstvu. - Centralizacija - Na svakom stepenu hijerarhijske stepenice rukovođenja u licu šefa koncentrisane su sve kompetencije. [ef ima sva prava i snosi punu odgovornost. - Inicijativa i odgovornost - Svaki šef mora u svom djelokrugu biti

inicijator akcije. Lice koje nema osjećaj odgovoronsti ne može biti ni šef. - Autoritet - Ne može biti šef onaj ko nema autoriteta, jer se bez autoriteta ne može ni komandovati. Autoritet treba steći i on se ne dodjeljuje. - Disciplina - Stroga disciplina je preduslov uspješnog sprovođenja svake akcije i ona zavisi od autoriteta šefa. - Red - U preduzeću se mora održavati red u materijalnom, socijalnom i hijerarhijskom pogledu. Bez reda nema ni uspjeha u radu. - Tačnost - Svaki zadatak mora biti tačno preciziran i tačno izvršen. - Jedinstvo osoblja - Kolektiv treba da je složan da bi uspjeh mogao da se garantuje. - Ekonomičnost - treba stalno voditi računa da se izbjegavaju nekorisni izdaci. Pravilno je da je dobar službenik jeftin a slab službenik je uvijek skup. - Budnost - Treba odvajati ono što je glavno od onog što je sporedno i ne treba se opterećivati detaljima. - Pravičnost i predusretljivost - Ovo treba da budu bitne osobine svakog šefa, jer od njih zavise jedinstvo i disciplina. - Stabilnost osoblja - Ona je preduslov uspješnog poslovanja, a uslovljena je pravičnošću, redom, jedinstvom komande i jedinstvom osoblja. - Podređivanje ličnih interesa interesima cijelog preduzeća - Svaki pojedinac treba da uskladi svoje interese sa interesima i prosperitetom preduzeća. - Brzina realizacije - Od iste je važnost da se sve dobro i tačno izvršava, kao i da se sve izvršava na vrijeme (prema planu i programu). 187 Imajući u vidu osnovna opredjeljenja ovog modela, specifičnost i karakteristike građevinarstva, građevinsko preduzeće se može podijeliti na (Slika 57): - direkciju preduzeća, - pogone, - gradilišta, - radilišta, - objekte DIREKTOR PREDUZEĆ A S-1 S-2 S-3 S-n G-1 G-2 G-n R-1 R-2 R-n O-1 O-2 O-n DIREKCIJ A PREDUZEĆ A GRADILI[ TA (POGONI) RADILI[ TA OBJ EKTI

RADNE BRIGADE IZGRAĐ ENI OBJ EKAT Slika 57. Hijerarhijski model organizovanja Direkcija preduzeća se može podijeliti na više sektora: tehnički, marketing, finansije i sektor pravnih, kadrovskih i opštih poslova. Prema ovom modelu direkcija preduzeća kreira, sprovodi i kontroliše sve aktivnosti u preduzeću. Od nje polaze sve inicijative i u njoj se završavju sve aktivnosti. Gradilišta, radilišta i objekti su mjesta izvršavanja osnovne djelatnosti preduzeća, tj. građenja objekata. Pogoni su mjesta proizvodnje materijala i poluproizvoda koji su potrebni za građ enje objekta ili se plasiraju na tržište. Ovaj model ima sljedeće nedostatke: direkcija preduzeća je preopterećena rješavanjem perifernih pitanja; uloga pogona, gradilišta, radilišta i objekta svedena je na puko izvršavanje konkretnih zadataka; ograničena je mogućnost davanja novih ideja i inovacija velikom broju stručnjaka; operativnost je slaba i neefikasna. Kombinovani model organizovanja polazi od pretpostavke da se iskoriste sve prednosti i eliminišu sve mane funkcionalnog i hijerarhijskog modela organizovanja. Cilj je da se: omogući kreativno djelovanje na svim nivoima; da se operativno reagovanje prilagodi mogućnostima preduzeća i da se učini efikasnim; da se rastereti direkcija preduzeća svih nepotrebnih poslova i da se uspostavljanjem horizontalnih veza između pogona i gradilišta međusobno uspješnije rješavaju pitanja boljeg korišćenja resursa, mehanizacije i radne snage. U tom smislu mogući su sljedeći oblici organizovanja građevinskog preduzeća: - teritorijalni oblik, - strukovni oblik, - tehnološko-proizvodni oblik, - mješoviti oblik. Teritorijalni oblik organizovanja pretpostavlja organizovanje preduzeća na dva osnovna nivoa i to na: direkciju preduzeća i na teritorijalne organizacione jedinice (Slika 58). 188 DIREKTOR PREDUZEĆ A S-1 S-2 S-3 S-n TOJ -1 TOJ -2 TOJ -3 TOJ -4 TOJ -n G-1 G-2 G-n R-1 R-2 R-n O-1 O-2 O-n DIREKCIJ A PREDUZEĆ A TERITORIJ ALNE ORGANIZACIONE J EDINICE GRADILI[ TA RADILI[ TA (POGONI) OBJ EKTI

RADNE BRIGADE IZGRAĐ ENI OBJ EKAT Slika 58. Kombinovani model- teritorijalni oblik organizovanja Direkcija preduzeća se organizuje u odgovarajući broj sektora koji izvršavaju određeni broj zadataka koji im se odrede organizacionim aktima preduzeća. Ovlašćenja i odgovornosti direkcije, tj. njenih sektora su mnogo manja nego kod funkcionalnog, a daleko manja nego kog hijerahijskog modela. Teritorijalne organizacione jedinice (TOJ) organizuju se na jednoj ili više teritorija. One imaju odgovarajuća ovlašćenja i odgovornosti u pogledu ispitivanja tržišta, ugovaranja radova, izvršavanja radova, izbora podizvođača i sl. Broj teritorijalnih jedinica zavisi od veličine i razuđenosti preduzeća. Teritorijalne organizacione jedinice dalje se dijele na gradilišta, radilišta i objekte. Teritorijalne organizacione jedinice po pravilu imaju "svoju" radnu snagu, "svoje" pogone za proizvodnju materijala i poluproizvoda, skladišta i sl. Prednosti ovakve organizacije su u tome što rukovodioci organizacionih jedinica imaju odgovarajuća ovlašćenja, što su na izvoru svih informacija i što raspolažu sa potrebnim kapacitetima za građenje objekata. Nedostaci ovakve organizacije su u iscjepkanosti preduzeća, a postoji i opasnost od prevelikog osamostaljivanja pojedinih teritorijalnih organizacionih jedinica. Da bi se ovo izbjeglo moraju se uspostaviti čvrste i dobro organizovane vertikalne veze sa direkcijom preduzeća i horizontalne veze sa ostalim teritorijalnim jedinicama. Uspostavljanje ovih veza u mnogome će pomoći tehničko-tehnološkom osposobljavanju, obezbjeđivanju kvalitetnih kadrova i radnika, boljem korišćenju mehanizacije i pogona, ekonomičnijem poslovanju i povećavanju konkurentne sposobnosti preduzeća. Strukovni oblik organizovanja pretpostavlja organizovanje direkcije preduzeća sa uobičajenim sektorima i strukovnih organizacionih jedinica (Slika 59). 189 DIREKTOR PREDUZEĆ A S-1 S-2 S-3 S-n SOJ -1 SOJ -2 SOJ -3 SOJ -4 SOJ -n G-1 G-2 G-n R-1 R-2 R-n O-1 O-2 O-n DIREKCIJ A PREDUZEĆ A STRUKOVNE ORGANIZACIONE J EDINICE GRADILI[ TA RADILI[ TA OBJ EKTI RADNE BRIGADE IZGRAĐ ENI OBJ EKAT Slika 59. Kombinovani model-strukovni oblik

organizovanja Direkcija preduzeća u ovom obliku organizovanja izvršava određen broj zadataka koji je propisan organizacionim aktima preduzeća. Ovlašćenja i odgovornosti direkcije preduzeća su slična kao kod teritorijalnog oblika organizovanja. Strukovne organizacione jedinice (SOJ) organizuju se na strogo specijalističkoj osnovi i one su osposobljene da izvršavaju jednu vrstu radova (projektovanje, zidarski, tesarski, armirački, molersko farbarski, keramičarski, parketarski, vodoinstalaterski i dr. radovi). Ove organizacione jedinice imaju ovlašćenja i odgovornosti slične kao i teritorijalne organizacione jedinice. Zbog postojanja velikog broja organizacionih jedinica, pri čemu niti jedna nema nadležnosti za cijelo gradilište, radilište ili objekat, moraju se organizovati koordinatori koji će voditi ukupan posao na jednom objektu. Prednost ovakve organizacije je u uskoj specijalizaciji koja omogućava i obezbjeđ uje najveću produktivnost; relativno lako praćenje tehničko-tehnološkog razvoja i zbog konkurentnosti cijena, koje mogu biti povoljnije nego pri paralelnom izvršavanju više vrsta radova. Nedostaci ovakve organizacije su u postojanju velikog broja organizacionih jedinica, čiji je rad na objektu dosta teško koordinirati. Takođe postoji opasnost od pretjeranog osamostaljivanja organizacionih jedinica koja bi mogla da ima negativnog odraza na poslovanje preduzeća. Ovaj oblik organizovanja traži idealnu organizaciju, dobre vertikalne i horizontalne veze i izvršavanje zadataka u skladu sa utvrđenom dinamikom. Za ispunjavanje ovih uslova neophodan je savremeni informacioni sistem koji će omogućiti blagovremeni uvid u poslovanje svih organizacionih jedinica preduzeća. Tehnološko-proizvodni oblik organizovanja pretpostavlja organizovanje direkcije preduzeća na sličan način kao kod dva prethodna oblika a organizacionih jedinica na tehnološko-proizvodnom principu (Slika 60). 190 DIREKTOR PREDUZEĆ A S-1 S-2 S-3 S-n TPOJ -1 TPOJ -2 TPOJ -3 TPOJ -4 TPOJ -n G-1 G-2 G-n R-1 R-2 R-n O-1 O-2 O-n DIREKCIJ A PREDUZEĆ A TEHNOLO[ KO PROIZVODNE ORGANIZACIONE J EDINICE GRADILI[ TA RADILI[ TA OBJ EKTI RADNE BRIGADE IZGRAĐ ENI OBJ EKAT Slika 60. Kombinovani model-tehnološko-proizvodni

oblik organizovanja Direkcija preduzeća i u ovom obliku organizovanja izvršava određeni broj zadataka koji je propisan organizacionim aktima preduzeća. Ovlašćenja i odgovornost direkcije preduzeća su slična kao i kod prethodna dva oblika organizovanja. Tehnološko -proizvodne organizacione jedinice (TROJ) organizuju se po sličnom principu kao strukovne organizacione jedinice, s tom razlikom što je kod ovih jedinica zastupljen veći broj struka. Tako, mogu se organizovati jedinice za građevinske radove (zemljani, tesarski, betonski i dr.), zanatske radove (molersko-farbarski, parketarski, limarski, bravarski i dr.), instalaterske radove (vodovod, kanalizacija, termomehanička, elektrika i dr.). Znači, ove organizacione jedinice mogu da preduzimaju i izvršavaju kompleksnije poslove nego strukovne organizacione jedinice, što znači da će ih u preduzeću biti manje. Prednost ovakve organizacije je u mogućnosti preuzimanja kompleksnih poslova na objektu, lakšoj koordinaciji, korišćenju radne snage za obavljanje dvije ili više vrsta poslova (npr. zidarski i tesarski), manjem broju neproizvodnih radnika i sl. Nedostaci ovakve organizacije su slični, iako manje izraženi, kao i kod strukovnog oblika organizovanja. I kod ovog organizacionog oblika na objektima se moraju organizovati koordinatori koji će voditi ukupan posao na objektu. Ovaj oblik organizovanja, slično kao i kod strukovnog oblika, traži visok stepen planiranja, idealnu organizaciju, dobre vertikalne i horizontalne veze i izvršavanje zadataka u skladu sa utvrđenim dinamičkim planovima. Sve je ovo moguće postići uz posjedovanje kreatvnih kadrova i savremenog informacionog sistema. Mješovit oblik organizovanja pretpostavlja organizovanje preduzeća uz korišćenje dobrih, a odbacivanje loših strana prethodna tri oblika. Naime za pojedine teritorije mogu se organizovati teritorijalne organizacione jedinice, uz istovremeno organizovanje pojedinih strukturnih jedinica (npr. armirački radovi) za cijelo preduzeće i/ili tehnološko- proizvodnih jedinica (npr. armirano-betonski radovi) za određenu teritoriju. Kao što se vidi postoji veliki broj modela i oblika organizovanja. Zbog toga na projektantima organizacije je da, uzimajući u obzir potrebe okruženja, finansijske mogućnosti preduzeća i dr., izaberu i projektuju optimalni oblik organizovanja. 191 11.2 Projektni tim Već je rečeno da je upravljanje Projektom veoma složen i kompleksan zadatak. Zbog toga, da bi Projekat uspio, treba uspostaviti projektnu organizaciju na čijem se čelu mora nalaziti projektni tim koji će upravljati i rukovoditi sa cijelim Projektom. Projektna organizacija je podsistem ili cio sistem (u slučaju organizacije u osnivanju) investitora. Isto tako projektni tim je podsistem ili dio sistema izvođača radova. U oba slučaja sa ovim podsistemima upravljaju i rukovode projektni timovi čiji je jedini zadatak da uspješno realizuju Projekat tj. kvalitetno, u roku i pod najpovoljnijim ekonomskim uslovima. Projektni tim se osniva za konkretni Projekat i egzistira od početka do njegovog završetka, s tim što se negova brojčanost postepeno povećava u skladu sa razvojem Projekta, a smanjuje tokom završetka Projekta. Projektni tim podrazumijeva timski rad, što znači zajedničko rješavanje složenih

zadataka realizacije Projekta, uz aktivno učešće specijalista iz raznih oblasti upravljanja i rukovođenja Projektima. Struktura projektne organizacije a samim tim i projektnog tima zavisi od vrste, obima, kompleksnosti, vrijednosti i roka realizacje Projekta. Brojčanost tima zavisi i od kvaliteta ljudi koji ulaze u njegov sastav, bilo da se odnosi na naučno, stručno ili iskustveno znanje. Zbog toga tim treba da ima optimalan broj članova. Tim ima optimalan broj članova kada je veličina i struktura tima prilagođena obimu i složenosti problema koje treba da rješava. U naučnim i stručnim krugovima optimalna veličina tima izražava se preko tzv. "tačke zasićenosti". Do "tačke zasićenosti" dolazak svakog novog člana tima je praćen povećanjem stvaralačke mogućnosti svakog pojedinca. Poslije "tačke zasićenosti" svaki novodošli član ima sve manji doprinos, ali i smanjuje doprinos svih članova optimalnog broja članova tima. Povećanjem broja članova tima povećava se broj međusobnih veza unutar tima geometrijskom progresijom - za 8 članova 1080 veza, za 10 članova 4.130 veza /62/. Rad projektnog tima treba da se zasniva po metodi zatvorene grupe, što znači da članovi tima imaju stalan - međusobni kontakt prilikom rješavanja problema. Ova metoda je od posebnog značaja za rad projektnih timova, a podesna je za operacionalizaciju problema. Informacije se brzo razmjenjuju i komunikacija se vrši između članova tima. Nema posrednika u prenosu informacija, pa je eliminisana mogućnost deformacija istih. Svaki član tima ima uvid u rad drugih članova tima. Rezultati rada pojedinog člana tima može se primijeniti ili promijeniti ne čekajući određene termine za saopštenje. Ova metoda ima veliki stvaralački potencijal, naročito u nadgradnji, dovršavanju, ali i u iniciranju ideja i inovacija. Nesporno je da je zajednički, odnosno timski rad efikasniji od pojedinačnih (individualnih) radova, pa su efekti timskog rada veći od prostog zbira pojedinačnih radova. Projektni tim je raznorodan, tj. sačinjavaju ga stručnjaci raznih specijalnsoti, koji rješavaju različite probleme u okviru jednog složenog Projekta. Najčešći problemi pri radu su kada pojedini eksperti, tj. specijalisti, određeni problem vide različito. Pri tome su evidentni problemi oko nespremnosti i/ili nesposobnosti za kompromis. Zbog toga je od velikog značaja da svi članovi tima budu spremni za razumijevanje i kompromis, o čemu se mora voditi računa pri izboru tima. Jednostavno rečeno za svaki timski rad od velikog je značaja radna kultura. U Japanu važi pravilo "ukoliko se četvoro složi, peti će poštovati mišljenje i neće isticati svoj stav, ili se bar neće za njega neargumentovano zalagati". Kod nas (veoma često) situacija je obrnuta. Onaj peti će nastojati da četvoricu demantuje nevažnim stvarima. Problem će biti još teži ako je u manjini ostao "čovjek vlasti": koristiće razne inspekcijske, ekološke i druge činjenice (sa kojima članovi tima nijesu upoznati) da bi progurao svoj stav. 192 Rukovodilac projektnog tima odnosno projekta ima ključnu i veoma značajnu ulogu u rukovođenju projektnim timom, tj. upravljanjem Projektom. Da bi uspješno rukovodio projektnim timom, a samim tim i Projektom, on treba da ima ovlašćenja i prava u istom stepenu odgovornosti kao i za tehnički i poslovni uspjeh realizacije Projekta. Međutim, treba naglasiti da je rukovođenje nezamislivo bez intiucije i iskustva.

Zbog toga rukovođenje predstavlja veoma složenu aktivnost (ako ne i najsloženiju) kojom se čovjek može baviti. Rukovođenje postaje sve više kreativna, integrativna i kontrolna funkcija. Ovo uslovljava posjedovanje novih znanja, sposobnosti i iskustva. Rukovođenje je neprekidan proces kojim se utiče na ljude da bi postavljeni cilj izvršili, a obuhvata: - materijalizaciju planova, odluka i ciljeva; - pretvaranje teorije u praksu; - pretvaranje riječi u djela; - pretvaranje propisa u postupke; - pretvaranje ideja u akcije; - brigu o proizvodnji (kvalitetu, veličini inputa i autputa, dizajnu, pravovremenosti tj. rokovima i dr.); - brigu o ljudima (odnosu prema poslu i cilju; samopoštovanje kod zaposlenih; delegiranju odgovornosti na osnovu povjerenja, a ne poslušnosti; stvaranju dobrih uslova rada i ambijenta, razvijanje i održavanje dobrih međuljudskih odnosa i dr.); - motivaciju i stimulaciju, tj. da maksimalno motiviše ljude da bi izvršili postavljeni cilj. Iz svega rečenog može se reći da rukovođenje ima sljedeće funkcije: - odlučivanje (u svom domenu); - izvršavanje pomoću drugih i - motivisanje. Navedene funkcije rukovodilac ostvaruje povezivanjem ciljeva i resursa u organizaciji. Zbog toga od kvaliteta rukovođenja zavisi efikasnost funkcionisanja organizacije, odnosno uspješnost menadžmenta. Ulogu i zadatke rukovodioca Projekta, prof. Praščević definiše kako slijedi: "Rukovodilac Projekta mora biti uključen u projekat od početnih faza konceptualizacije, izrade predinvesticionih studija (prethodne i studije opravdanosti) i formiranja projektnog tima. On mora imati odlučujuću ulogu u formiranju organizacione strukture projektnog tima, izboru njegovih članova i definisanju njihovih poslova. Njegove nadležnosti, zadaci, obaveze i odgovornosti odnose se na sve poslove upravljanja Projektom i mogu se svrstati u sledeće grupe: - planiranje Projekta; - kontrola i praćenje realizacije Projekta; - tehnička i tehnološka problematika Projekta; - ekonomska i pravna problematika Projekta; - održavanje i relacija sa investitorom s jedne i firmama koje učestvuju u realizaciji Projekta s druge strane; - rukovođenje projektnim timom. Ove grupe problema su raznovrsne kako po svome sadržaju, tako i po specifičnostima poslova za koje je potrebno angažovati stručnjake odgovarajućih specijalnosti. Upravljanje Projektom, kako ističe A. Pozzi (Poci) predstavlja vrlo kompleksan optimizacioni proces između Projekta, krajnjeg korisnika (investitora), tehnologije, okruženja i projektnog tima. Pravila i

193 postupci koji se primjenjuju u tom procesu su vrlo složena i građevinskom inžinjeru su najbolje poznata ona koja se odnose na tehnologiju. Rukovodilac Projekta mora imati šira saznanja i iskustva da bi mogao sagledati i razumjeti raznovrsnu problematiku Projekta. On mora biti sposoban da identifikuje probleme koji nastaju ili mogu nastati u toku realizacije, pa i poslije završetka Projekta, da uočava spoljašnje i unutrašnje faktore koji utiču na realizaciju i da preduzma odgovarajuće akcije. On sam ne rješava pojedine tehničke, tehnološke, ekonomske, pravne, administrativne i druge probleme, nego to povjerava službama ili stručnjacima odgovarajućih specijalnosti iz svoje projektne organizacije odnosno projektnog tima. Na osnovu analiza i proučavanja problema oni pripremaju predlog odgovarajućih rješenja i odluka koje donosi rukovodilac Projekta, a u nekim slučajevima i ovlašćeni organ investitora. Ako projektni tim nije u stanju da riješi neke specifične ili složene zadatke, on može angažovati stalno ili privremeno kao svoje konsultante specijaliste iz drugih firmi ili naučnih institucija. Nije uspješan onaj rukovodilac, ma koliko znanja posjedovao, koji nastoji da sam uglavnom rješava sve probleme, nego onaj koji ima tim sastavljen od sposobnih stručnjaka kojima će povjeriti rješavanje tih problema i čiji će rad koordinirati i kontrolisati. Rukovodilac Projekta mora stalno dobijati sve potrebne podatke i informacije u vezi sa realizacijom Projekta. On treba da bude sposoban da iz velike količine podataka i informacija, koje svakodnevno dobija, izdvaja one koji su bitni za obavljanje njegovog posla i da ih distribuira svojim saradnicima. Podaci i informacije koji se dostavljaju rukovodiocu Projekta i projektnom timu treba da budu selekcionisani po važnosti, specifičnosti i nivou rukovođenja i izvršenja na kojem se koriste za rad i donošenje odluke. Selekcija i pravovremeno dostavljanje podataka i informacija moguća je, kako je već rečeno, samo ako postoji odgovarajući informacioni podsistem Projekta sa automatskom obradom podataka. On mora biti upućen u sve mogućnosti primjene računara i informatičke tehnologije u upravljanju Projektima i zahtijevati da se nabavi potrebna oprema za automatsku obradu podataka i formira informacioni podsistem za upravljanje Projektom. Rukovodilac Projekta treba da poznaje savremene metode planiranja i praćenja realizacije Projekata. On je obavezan da organizuje izradu planova izvršenja Projekta i sačini metodologiju praćenja tog izvršenja. U okviru te metodologije moraju se precizirati vremenski intervali permanentnog prikupljanja podataka (dnevno, sedmično, petnaestodnevno i mjesečno) koji se odnose na realizaciju Projekta, utrošak resursa, angažovanje radne snage i mehanizacije i finansijske troškove. Zatim se propisuje način metode obrade, vrste izvještaja koji se dobijaju obradom podataka i koji se koriste na različitim nivoima upravljanja i izvršenja Projekta. On sa svojim saradnicima i predstavnicima izvođačkih firmi, organizuje redovne sastanke (najbolje sedmično) na kojima se na osnovu ovih izvještaja i neposrednog uvida razmatra stanje realizacije Projekta, uočavaju uzroci odstupanja od planova, sagledavaju posljedice tih odstupanja na rokove završetka i finansiranje

Projekta ili njegovih faza i donose odluke o mjerama koje treba preduzeti da se eliminišu negativne posljedice tih odstupanja. Rukovodilac Projekta mora imati potrebna tehnička znanja i iskustva koja mu omogućavaju da sam uočava i shvata tehničke i tehnološke probleme realizacije Projekta i da ostvaruje potpuniju i lakšu saradnju sa tehničkim rukovodiocem Projekta, inženjerima iz svoga tima i tehničkim rukovodiocima izvođača Projekta. Ako rukovodilac Projekta ne posjeduje odgovarajuća tehnička znanja i ne razumije tehničke i tehnološke probleme imaće problema u komunikacijama i saradnji sa nadležnim tehničkim rukovodiocima 194 i stručnjacima, a može uticati i na donošenje necjelishodnih odluka iz domena tehničkih rješenja i tehnologije realizacije Projekta. Rukovodilac Projekta učestvuje u razmatranju i donošenju odluka koje se odnose na finansiranje, troškove i plaćanje izvršenja Projekta. On takođe ima udjela u izboru izvođača, podizvođača i isporučioca opreme i materijala, kao i u sklapanju ugovora između investitora i izvođača. On, kao predstavnik investitora, razmatra oštetne zahtjeve izvođača (engl. claims) i učestvuje u rješavanju raznih spornih problema koji nastaju u toku realizacije Projekta između investitora i izvođača. Stoga on mora imati potrebna znanja iz ekonomije, upravljanja troškovima, ugovornog odnosno obligacionog prava. Pored potrebnih znanja i iskustava iz različitih struka, rukovodilac Projekta mora imati smisla i sklonosti za obvljanje rukovodeće funkcije. Ako takva sklonost ne postoji, on neće biti uspješan, bez obzira na njegove stručne kvalifikacije i znanja koja posjeduje. Rukovodilac Projekta mora uživati kod članova svoga tima, investitora i ostalih učesnika u realizaciji Projekta visok stručni i moralni ugled. On mora biti stabilna ličnost, koja ima smisao za organizaciju i visok stepen odgovornosti u odnosu na svoje obaveze. Svojom pedantnošću, tačnošću i poštovanjem utvrđenih rokova izvršenja radnih zadataka, on treba da pruža primjer svojim saradnicima i ostalim članovima projektnog tima. Rukovodilac Projekta određuje poslove i izdaje naloge za rad, koordinira i kontroliše rad svojih saradnika i donosi mnoge odluke. Prilikom formulacije zadataka treba da ispolji dobro poznavanje određene problmatike i punu odlučnost u zahtjevima da se donijete odluke sprovedu u djelo i izvrše povjereni radni zadaci. Sa svojim saradnicima i drugim učesnicima u realizaciji Projekta, on treba da održava korektne kolegijalne i poslovne odnose bez pretjerane prisnosti i familijarnosti. On treba da nastoji da se među članovima njegovog tima njeguju dobri kolegijalni odnosi i povjerenje i da izbjegava da bilo koga neopravdano favorizuje ili zapostavlja. On treba da motiviše članove svoga tima za kvlaitetno izvršavanje poslova, podstiče kreativnost i zahtijeva odgovornost, tačnost i poštovanje planiranih i dogovorenih termina. Treba da se stara da članovi projektnog tima dobiju adekvatnu novčanu naknadu, a u posebnim slučajevima i unapređenja, u zavisnosti od njihove stručnosti, odgovornosti, složenosti i kvaliteta obavljenih poslova". Rukovodilac Projekta treba da je lider, jer zauzima poseban položaj i ima posebnu

ulogu u projektnom timu, što mu omogućava uticaj na ostale članove tima. Ovo podrazumijeva da rukovodilac Projekta treba da bude talentovan i da ima sposobnost da: - utiče na stavove i mišljenja drugih; - je felksibilan u rukovođenju; - na mudar način koristi moć; - kreira strategijsku viziju koja će da mobiliše ljude da slobodnom voljom ulažu napore kako bi se ista ostvarila; - je usmjeren na promjene; - je usmjeren na ljude itd. Rukovodilac Projekta mora da ima odgovarajuću moć koja se može zasnivati na različitim izvorima i može biti: legitimna moć, moć prinude, moć nagrađivanja, informaciona moć, referentna moć i ekspertna moć . Prva četiri oblika moći proizilaze iz pozicije koju rukovodilac Projekta ima u timu, a zadnje dvije se zasnivaju na njegovim ličnim karakteristikama. Referentna moć i ekspertna moć imaju dominantno mjesto u određivanju uticaja moći rukovodioca Projekta. No ovo se ne može uzeti kao opšte pravilo, jer uticaj pojedine moći zavisi od situacije i mnogih drugih faktora. 195 Legitimna (zakonska) moć izvire iz pozicije mjesta rukovodioca Projekta. Ovdje je moć više povezana sa pozicijom nego sa ličnošću. Pozicija, to znači mjesto, ima konstituisana prava kroz zakone ili normativna akta. Svi članovi tima su svjesni da će primati naloge i instrukcije od rukovodioca Projekta. Moć prinude leži u pravu i spermnosti rukovodioca Projekta da se drugi kazne ako se ne pridržavaju propisanog ponašanja. Kazne mogu biti različite: kritika, ograničenja, ukor, suspenzija, degradacija, uskraćivanje nekih prava i sl. Moć nagrađivanja leži u pravu rukovodioca Projekta da pojedince nagrađuje. Nagrade mogu biti: povišice plate, promotivne preporuke, priznanja, povjeravanje posebnih poslova, unapređenja i dr. Informaciona moć proizilazi iz pristupa informacijama i kontrole nad distribucijom važnih informacija Referentna moć je rezultat poštovanja lične identifikacije ili simpatije od starne drugih. Kada poštujemo ljude sa više volje slijedimo njihova uputstva. Ako rukovodilac Projekta - lider kultiviše naklonost i izražava poštovanje ostalih, raste i uvećava se njegova referentna moć. Eskpertna moć proističe iz znanja, tehničke vještine i iskustva rukovodioca Projekta – lidera. Ova moć može biti odlučujuća kako za moć rukovodioca Projekta, tako i za uspjeh potčinjenih. Pored svih navedenih karakteristika koje rukovodilac Projekta treba da ima može se navesti i niz drugih. Početkom 20-tog vijeka Tejlor i Fajol dali su prve karakteristike (odrednice) dobrih tj. uspješnih rukovodilaca Projekta. Te karakteristike, na globalnom planu, su: - sposobnosti izražene kao inteligencija, snalažljivost, originalnost, potvrđivanje uspjeha; - dostignuća, vezana za dostignuća u znanju, obrazovanju; - odgovornost, koja je vezana sa osobinama ličnosti kao što su:

zavisnosti, agresivnsot, samopotvrđivanje s komuniktivnošću, inicijativnost; - participacija, povezana sa komunikativnošću, kooperativnošću, prilagođenošću i sl. Uz pomenute osobine, potrebno je navesti i sljedeće karakteristike za uspješnost dobrog rukovodioca Projekta, a to su: - samosvijest, kao izraz o sopstvenoj ličnosti, mogućnostima i načinu uticaja; - samoupuzdanje, izraženo kroz sposobnost vođenja, rješavanja problema i preuzimanja rizika; - sposobnost komuniciranja, izraženu kroz prenošenje ličnih ideja i efikasno kontaktiranje sa drugima. Pored iznijetih ima i niz drugih karakteristika dobrog Rukovodioca Projekta, kao što su: spremnost da vodi, sposobnost stvaranja nečega što je do tada izgledalo nemoguće, spremnost da učestvuje u poslovnim iskušenjima i riziku i drugo. Moralni lik Rukovodioca Projekta ima poseban značaj za njegov uticaj na druge, a on se odnosi posebno na: marljivost, odnos prema poslu, odnos prema zaposlenim, odnos prema poslovnim partnerima i dr. Rukovodilac Projekta mora biti ličnost koja radi u skladu sa onim što govori. On svoje aktivnosti zasniva na mogućnost delegiranja dijela aktivnosti na saradnike, čime dobija i njihovo povjerenje. Dobar Rukovodilac Projekta: - posjeduje znanje, maštovitost, talenat i sposobnost uticaja na promjene kod drugih; - govori istinu; - priznaje svoje greške; - ispravlja greške drugih, priznaje svoja neznanja i usavršava znanja; - bira dobre saradnike; 196 - drži dato obećanje; - podržava inovacije; - nagrađuje uspjeh; - podržava svoje radnike, čak i kada griješe; - interesantan je, zato što je zainteresovan; - je uvjerljiv, zato što i sam vjeruje; - ličnim primjerom otklanja sumnju; - uvijek ima više od jedne dobre ideje; - umije da pokreće i uspješno sprovodi promjene; - ima moć okupljanja ljudi i dr. Rukovodilac Projekta mora da ima sposobnost stvaranja vizije. (Vizija predstavlja odgovarajuću usmjeravajuću silu koja organizuje i kanališe energiju pojedinca ka realizaciji budućih ciljeva). Osnovne komponente vizije su: - otvorenost, prema duhu vremena i stvarnim potrebama čovjeka; - spontanost, tj. sposobnost napuštanja postojećih ograničenja i posmatranja problema iz "neobičnih" perspektiva; - smisao za realnost, tj. osjećaj istinitosti, što negira Rukovodioca

Projekta da postane fantazista. Ova osobina stvara od Rukovodioca Projekta čovjeka sa uvažavanjem, jer odbacuje pretpostavke, a uvažava realno moguće kombinacije. Rukovodilac Projekta može poboljšati svoje vještine u vođenju, ovladavanju jednom od sljedećih akcija: interpretiranje, oblikovanje, mobilisanje i inspirisanje. Interpretiranje podrazumijeva sposobnost Rukovodioca da umješno interpretira spoljašnje i interno okruženje koje utiče na rad njihovog tima. Ono se sastoji iz: traženja informacija iz što većeg broja izvora, shvatanja ličnog doprinosa u ostvarivanju strategije tima, analize timskog rada sradnika, poznavanja motivacije i sposobnosti svakog saradnika i poznavanja ličnih mogućnosti i lične motivacije. Oblikovanje omogućava rukovodiocima da uokvire viziju i strategiju čime daju smisao radu tima. Ono sadrži sljedeće aktivnosti: uključivanje ljudi u izradi strategije, adaptiranje planova i akcija u skladu sa potrebama i situacijom, definisanje strategije tima kao cjeline, stvaranje željene slike budućnosti prožete optimizmom. Mobilisanje podrazumijeva pokretanje pojedinaca s različitim sposobnostima, idejama i vrijednostima oko zajedničke vizije, pa u tom smislu rukovodilac mora da: jasno naznači kakve rezultate očekuju od saradnika, utiče na emocije i razum saradnika da bi ih uspio pokrenuti u željenom cilju, pokazuje brigu za članove tima, pokazuje povjerenje za sposobnost drugih, omogućava saradnicima uvid u ostvarene rezultate kao i probleme koji stoje na putu realizacije Projekta. Inspiracija u liku rukovodioca određuje sljedeće ponašanje: afirmativno ocjenjivanje talenata među saradnicima, priznavanje uspjeha i doprinosa saradnika, omogućava i drugima da se osjećaju rukovodioci, stimuliše da saradnici razmišljaju, izgrađuje entuzijazam u vezi Projekata i zadataka. Rukovodilac Projekta ima veoma važnu ulogu u izgrađivanju i održavanju dobrih međuljudskih odnosa u projektnom timu i uopšte u okruženju u kojem djeluje projektni tim. Sa ovim problemom se posebno bavio autor rada . U cilju postizanja dobrih rezultata u realizaciji Projekta, Rukovodilac Projekta mora voditi računa o primjeni specifičnih pravila, principa i načela, među kojima su najvažnija: - briga o članovima tima; - disciplina; - drugarstvo; - zakonitost u radu; - jedinstvenost upravljačke akcije; 197 - eliminisanje nejednakosti među ljudima. Briga o članovima tima je jedan od veoma važnih zadataka rukovodioca Projekta. On im mora obezbijediti redovne prinadležnosti i ostale radne uslove. Da bi mogao da vodi brigu o članovima tima on ih mora poznavati, a takođe i njihove lične i porodične probleme. Disciplina je uslov opstanka svake organizacije. Ona mora biti normativno regulisana. Disciplinom se pojedinci odriču nekih svojih individualnih namjera, radi povećanja slobode ostalih. Drugarstvo znači zahtjev za uspostavljanje odnosa iskrenosti, povjerenja, razumijevanja, trpeljivosti, uzajamne saradnje i pomoći. Drugarstvo jača disciplinu,

jer se javlja osjećaj moralne obaveze zbog drugarstva. Zakonitost u radu predstavlja tačna primjena i pridržavanje usvojene koncepcije i filozofije poslovanja. Zakonitost treba da poštuje prvenstveno rukovodilac Projekta, jer je lični primjer najbolji. Među najvažnijim pitanjima je ostvarenje i zaštita prava radnika tj. pravo na život, slobodu, pravo na rad i iz rada. Rukovodilac Projekta mora znati da radnici ne traže samo novac već i priznanje, uvažavanje i slobodu. Jedinstvenost upravljačke akcije je preduslov za razvoj dobrih međuljudskih odnosa. Veliki problem rukovodilaca svih nivoa kada jedni druge ne podržavaju, odnosno omalovažavaju. Zbog toga ciljevi i sredstva za njihovo ostvarenje moraju biti istovjetni na svim nivoima. Eliminisanje nejednakosti među ljudima je imperativ dobrog funkcionisanja organizacije. Nejednakost je jedan od izvora loših međuljudskih odnosa. Nemoralno je iste ljude tertirati na različite načine. Jednak status ljudi u organizaciji je osnov demokratskog prava, kome mora da se povinuje svaki rukovodilac Projekta. Uranilovka je isto tako izvor loših međuljudskih odnosa. Slijedi, da je isto tako nemoralno različite ljude u organizaciji tretirati na isti način. Simptomi loših međuljudskih osnosa su: - raspravljanje o tuđim greškama, što se neutrališe većim zapošljaavnjem; - odsustvovanje sa posla; - broj kažnjenih i osuđenih; - nepovjerenje, što je posljedica neispunjavanja objećanja. Povjerenje se teško stvara, a lako gubi; - loši rezultati poslovanja. Uloga rukovodioca Projekta u stvaranju dobrih međuljudskih odnosa je velika. Lični primjer u svemu je osnovni pokazatelj kako se treba ponašati. Zbog toga on mora biti principijelan, pravedan i da u svim situacijama primjenjuje iste krietrijume. Mora jednako da primjećuje uspjehe i neuspjehe. Članovi tima i saradnici biće toliko dobri koliko im bude dobro organizovan posao i koliko se stvore uslovi da se nerad brzo identifikuje i odvoji od rada. Rukovodilac Projekta mora činiti dobro kad god to može. On je najčešće u situaciji da bude na usluzi svojim potčinjenima. Od njega se najčešće traže odobrenja, dozvole i rješavanje brojnih statusnih i ličnih problema. On mora razumjeti druge i pružiti im usluge: davanja slobodnih dana, pružanje materijalne pomoći, lično angažovanje i dr. Takvi postupci se višestruko isplate. Pri rješavanju konflikata treba težiti koncezusu. Posebnu pažnju treba usmjeriti na generacijski konflikt. Kompromis je najefikasnije sredstvo za rješavanje konflikata. Na toj osnovi sve strane se odriču dijela svojih interesa. Veću spremnost ispoljavaju mlađ i, kreativni i ljudi okrenuti budućnosti. Idealan rukovodilac Projekta, ako uopšte postoji, treba biti obrazovan, kreativan i logičan; orjentisan na postizanje rezultata, na ljude i organizaciiju; intuitivan ali ipak racionalan; pun razumijevanja za ljudske ptorebe, a ipak da se stara o potrebama pojektnog tima. 198 Najvažnije osobine koje treba da ima rukovodilac Projekta, sa aspekta međ uljudskih odnosa, bile bi:

- da cijeni svakog člana tima, a naročito da cijeni njihovo dostojanstvo. Ne smije se nametati timu, niti smije prisvajati rezultete drugih. Uvijek treba upotrebljavati zamjenicu "Mi" umjesto "Ja"; - da je smiren i trpeljiv duh, jer je to odlika svakog rukovodioca, pa i rukovodioca Projekta. On mora smireno da raspravlja o neuspjesima kao i o uspjesima; mora da izbjegava žučne rasprave i neugodne situacije; ne smije mnogo da obećava, a malo izvršava svoja obećanja; ne smije tražiti greške više u drugima nego u sebi i sl.; - da bude afirmisana ličnost iz oblasti kojom se bavi. Mora imati iskustva u rješavanju određenih i sličnih problema i stalno se potvrđ ivati u struci i rukovodilačkim vještinama; - mora imati smisla za kolektivni rad. Mora imati sposobnost za stvaranje i upravljanje sa međuljudskim odnosima. Moraju mu biti tuđ e osobine nekontrolisanih i agresivnih akcija i reakcija i imati smisla za komunikativnost, šale i sl., a prema svim članovima tima mora imati iste sklonosti i jednake kriterijume za uspjeh i neuspjeh. Mora jednako da primjećuje uspjeh i neuspjeh, nagrađuje i kritikuje; - da ima dekokartski stil rukovođenja, što znači da uspostavlja humane odnose među ljudima, nastojeći da spoji interese pojedinaca i Projekta. Demokratski stil rukovođenja ne znači nerad i anarhiju, već organizovan rad; - sposobnost da neutrališe otpore pri realizaciji Projekta; - da bude moralna ličnost; - pravičnost, koja ostaje u osjećaju jednakosti; - iskrenost, tj. dužan je promovisati istinu, a eliminisati laž. On mora imati razum i znati koje istine treba odmah reći, a koje odložiti, a koje prećutati; - altruizam, osobina čovjeka koja podrazumijeva spremnost da se pomogne drugom čovjeku. Demokratski stil rukovođenja ogleda se u sledećem: - rukovodilac Projekta mora biti obazriv, uviđajan i strog; - djeluje kroz isticanje ličnih vrijednosti; - zainteresovan je za uspjeh i dobrobit svojih potčinjenih; - svoje uspjehe dijeli sa potčinjenima i njihove greške shvata kao svoje; - on ne interveniše već daje podršku; - prednost daje ideji i podstiče saradnike da razmišljaju i rade svojom glavom; - ima povjerenje u svoje potčinjene i delegira im sve što je moguće za efikasniji rad; - on postavlja ciljeve, ali ostavlja svojim potčinjenim da samostalno rade svoj posao; - on motiviše putem stimualcije, a ne sankcioniše; - on se podešava svojim potčinjenim i brine se o njima; - kritikuje, ali dobar rad pohvaljuje (ipak više hvali, a manje kritikuje);

- on podstiče, hrabri i usmjerava; - on traži mišljenje od potčinjenih za pojedine odluke; - on jača radni elan, moral i osjećaj vlastitog tima; - u donošenju odluke uključuje veći broj saradnika i razvija duh kritike i usaglašavanja do donošenja odluke. Ali kada se odluka 199 donese tu više nema demokratije. Umjesto nje nastupa diktat, potčinjavanje, hijerarhija i dr. Rukovodilac Projekta ne smije imati negativne osobine kao što su: - egoizam, iako u tržišnim uslovima može biti i vrijedan, jer predstavlja borbu za vlastito dobro kompanije; - zavist, koja se pojavljuje u smislu antipatije prema osobama koje postižu uspjeh; - zloba, koja predstavja korak dalje od zavisti i izražava se u smislu da on, ne samo da nikom ne želi uspjeh, već najčešće želi zlo i nesreću; - kleveta, tj. klevetanje dugih (bez činjenica); - bolesna ambicija, koja je opasna za ljude sa kojima rukovodi; - pohlepnost, vlastoljublje i sebičnost; - uobraženost, tvrdoglavost (što je manje znanja to je više oholosti ili "najveće neznalice najviše se prave važne"). Ovdje treba istaći neke spoznaje Konfučija (Japan) kojih se japanski menadžeri dosljedno pridržavaju, a polaze od sljedećeg: - treba izbjegavati one koji ne znaju, a ne znaju da ne znaju. Oni su opasni za efikasnost svake organizacije; - treba naučiti one koji ne znaju, a ne znaju da ne znaju. To se odnosi na mlade i neiskusne, ali kadrove koji žele da uče i nauče; - probuditi one koji znaju, a ne znaju da znaju. To su spavači utonuli u miran i dubok san, kojima bi i život tako prošao; - treba slijediti one koji znaju i znaju da znaju. To su mudri, učeni i inventivni ljudi. Rukovodilac Projekta mora biti spreman na izbjegavanje i rješavanje konflikata kako u okviru projektnog tima, tako i sa okruženjem. U osnovi, konflikti dovode do poremećaja interpersonalih odnosa unutar tima čime umanjuje njegovu kohezionu stranu i slabi mogućnost ostvarenja interesa, zadataka i ciljeva. U principu konflikte treba izbjegavati. Nastanak konflikta najčešće je vezan za neefikasnost rada organizacije, upravljanja i rukovođenja. Veoma često uzroke konflikta moguće je tražiti u neriješenim egzistencijalnim potrebama čovjeka, a često i u njegovoj naravi. Treba naglasiti da do konflikta više puta dolazi i zbog neodgovornog ponašanja rukovodioca, a naročito ako sputava samostalnost, kreativnost i inicijativu potčinjenih ili drugih zaposlenih. Obrizom na specifičnost pojedinih konflikata ne postoi jedinstvena metodolgoija za njihovo rješavanje. Uslov za početak i uspješno rješavanje konflikata je poznavanje uzroka njihovog nastajanja, ambijenta u kome su nastali kao i njihovih aktera. Nesporno je da je potrebna rasprava, dijalog između strana u konfliktu. U

rješavanju konflikata moguće je učešće jednog ili više aktera koji omogućavaju da se nastali spor otkloni u procesu rukovođenja. Ukoliko strane ili samo jedna strane, ne iskažu želju za okončanje konflikta, situacija se još više komplikuje. Ako pak pogledamo konflikte koji nastaju unutar tima ili organizacije kao cjeline, u odnosu na okruženje, postavlja se kao prvo pitanje da se utvrde spoljni i unutrašnji faktori koji su doveli do takvog stanja. Imajući u vidu snage i slabosti tima i organizacije mogućnosti i razlike iz okruženja, kao i scenarij za budućnost, oblikuju se zadaci za rješavanje sporova. Cilj mora biti precizno utvrđen iz koga može da se utvrdi strategija i neophodne mjere, kako bi tim ili organizacija izašla iz krize. Kriza tima ili organizacije je zapravo sinonim za postojeći konflikt sa njegovim okruženjem. Upravljanje konfliktnim situacijama u timu ili organizaciji svodi se na sposobnost rukovodioca da analizira uzroke i da primijeni odgovarajuće metode za saniranje, odnosno otklanjanje nastalih konflikata. 200 Za rješavanje konflikata postoje razičite mogućnosti kao: uklanjanje (udaljavanje) s posla od srane rukovodioca; zataškavanje; prinuda;kompromis i rješenje problema. Uklanjanje (udaljavanje), pretpostavlja da čovjek u biti želi da bude izvan konflikta. Ne treba upadati u situaciju koja urzokuje nastanak konflikta. Zataškavanje (zaglađivanje) pretpostavlja da nesuglasice na izađu van tima ili organizacije. Na ovakav način može doći do trenutnog spokojstva, sklada, harmonije i sl. Ali problem i dalje ostaje. Prinuda kao stil za otklanjanje konflikata pretpostavlja da se prihvati svoja tačka gledišta po svaku cijenu. Taj koji teži da konflik ovako riješi nije zainteresovan za mišljenje drugih. Takvo lice se ponaša agresivno, vrši pritisak na druge i koristi vlast putem prinude. Kompromis predstavlja stil koji se karakteriše prihvatanjem tačke gledišta druge strane, ali samo do određenog nivoa. Sposobnost ka kompromisu visoko se cijeni, jer se neželjene posljedice svode na minimum. Ipak uvijek treba biti obazriv, naročito kada se radi o konfliktu po važnim pitanjima tima ili organizacije. Drugim riječima ne smije biti kompromisa kada treba da se odreknemo korisnosti. Rješenje problema, kao stil razrješenja konflikta, polazi od priznavanja različitosti u mišljenjima. Ovdje se ispoljava spremnost za sagledvanje drugih gledišta. Teži se da se odredi smjer prihvatljiv za obije strane. Strana koja se koristi ovim stilom ne nastoji da dođe do svog cilja na račun drugih. Ovaj stil iziskuje zrelost u razmišljanju i iskustvo u radu sa ljudima i nosi atmosferu iskrenosti. 201 12.MODEL ORGANIZOVANJA GRAĐEVINSKOG PREDUZEĆA Složenost problema, obilje i raznovrsnost zadataka i uslova u kojima treba da se izvršavaju, nameću obavezu da se istraži i utvrdi organizacioni model i propiše njegovo funkcionisanje koje će garantovati skladno, sinhronizovano, kvalitetno,blagovremeno i ekonomično izvršavanje zadataka koje preduzme jedno građevinsko preduzeće. Pri tome je veoma važno da se pođe od zadataka koji se i koji ć e se postavljati preduzeću. Ovdje će biti govora o jednom opštem modelu organizovanja građevinskog

preduzeća srednje veličine koje u svom sastavu ima i odgovarajući broj pogona za proizvodnju građevinskog materijala i poluproizvoda. Polazne osnove od kojih treba poći pri koncipiranju modela organizovanja su: - institucionalni okviri (sistemska rješenja); - osobenosti i karakteristike građevinske proizvodnje i - sadašnje stanje. Institucionalni okviri, tj. sistemska rješenja ne pričinjavaju nikakve smetnje za izbor modela organizovanja i definisanja unutrašnje strukture i funkcionisanja organizacije. Osnovno je sljedeće: - da dio preduzeća ne može imati svojstvo pravnog lica, ali može se, osnivačkim aktom odnosno statutom preduzeća, utvrditi da ima: određena ovlašćenja, poseban obračun rezultata poslovanja i poseban podračun u skladu sa zakonom; - da se preduzeće može povezivati sa drugim preduzećem putem kapitala ili ugovora; - da je preduzeće dužno da posluje u skladu sa zakonima, dobrim poslovnim običajima i poslovnim moralom. Specifičnosti i karakteristike građevinske proizvodnje, tj. građevinskog Projekta ranije su obrađene (vidi 2.2). Sadašnje stanje se mora uzeti u obzir pri izboru modela organizovanja i iskoristiti sva pozitivna iskustva, raspoloživa osnovna sredstva, proizvodne pogone i kadrovski potencijal. Pri tome treba izbjeći sve one slabosti koje su ustaljene u dosadašnjem procesu organizovanja i funkcionisanja preduzeća. Uslovi za utvrđivanje modela organizovanja moraju se unaprijed odrediti, jer proizvodni sistem ima za cilj, da pod određenim uslovima, uz minimalni napor i troškove a uz maksimalni profit ostvari neki proizvod. Taj proizvod u građevinarstvu je građevinski objekat. Ovo ne isključuje već, naprotiv, stvara mogućnost da jedno građ evinsko preduzeće na tržište plasira višak proizvodnje materijala i poluproizvoda: pijeska, šljunka, kamena, betona, betonske galanterije, asfalta, armature i dr. Uspješnost svakog organizacionog sistema zavisi od organizacionog modela. Međ utim, to je potreban ali ne i dovoljan uslov, jer on ne može živjeti sam od sebe, već se moraju stvarati uslovi za njegovo uspješno funkcionisanje. Upravo zbog ovog uslova i 202 zbog osobenosti i specifičnosti građevinske proizvodnje, postoje određene teškoće pri koncipiranju organizacionog modela, jer se od njega traži da omogući da organizacija bude elastična (prilagođavanje sopstvenim i zahtjevima okruženja), plastična (mogućnost adaptiranja uz zadržavanje osnovne koncepcije), dinamična (prilagodljiva u toku funkcionisanja) i stabilna (sposobnost odupiranja dezorganizaciji koja bi štetno djelovala na funkcionisanje). Otuda, organizacioni model građevinskog preduzeća mora ispuniti osnovni uslov a to je da omogući uspješnu i blagovremenu realizaciju građevinskog objekta. Ovom cilju moraju biti prilagođena sva organizaciona i druga rješenja, jer od njihovog kvaliteta zavisi efikasnost, troškovi poslovanja, cijena proizvoda, profit i dr. što predstavlja bitne činioce od kojih direktno zavisi dobijanje novih poslova a time i zaposlenost kapaciteta. Zbog toga, da bi odgovorio svojoj svrsi organizacioni model treba da ispuni

sljedeće uslove, tj. da: - bude u skladu sa institucijalnim okvirima datim u važećim zakonskim propisima; - uvaži osobenosti i karakteristike građevinske proizvodnje; - iskoristi sva, u praksi provjerena i potvrđena, organizaciona rješenja; - obezbijedi adekvatnu podjelu rada i zadataka; - precizira dužnosti, prava i odgovornosti svih organizacionih djelova; - omogući skladno, efikasno i kontinuirano odvijanje svih aktivnosti u cilju izvršavanja programiranih zadataka; - preventivnim i tekućim mjerama omogući racionalno izvršavanje zadataka svodeći sve gubitke (radne snage, materijala, mehanizacije, energije i dr.) na objektivni minimum. - obezbijedi pravovremenu i adekvatnu saradnju sa okruženjem; - omogući neprekidan uvid (kontrolu) u stanje izvršavanja zadataka, poslovanja i drugih relevantnih elemenata i da o tome, prema ustaljenom redu, informiše nadležne organe; - ima što manji broj nivoa u modelu; - omogući tehničko i finansijsko operativno planiranje; - omogući blagovremenu i ekonomičnu raspodjelu kadrova, radne snage i resursa; - omogući blagovremene, tačne, pouzdane, efikasne i ekonomične informacije; - omogući elastičnu, plastičnu, dinamičnu i stabilnu organizaciju. Koncipirani organizacioni model koji ispunjava ove uslove uz organizovano i dosledno sprovođenje svih njegovih elemenata, nesporno je, daće pozitivne rezultate na građenju objekata i ostvarivanje svih ostalih aktivnosti u funkcionisanju preduzeća. To podrazumijeva da će se stvoriti takva organizacija, koja bi ostvarila sljedeće ciljeve: - efikasno osvajanje tržišta; - maksimalno korišćenje kapaciteta; - kvalitetno, ekonomično i blagovremeno izvršavanje preduzetih obaveza; - ostvarivanje pozitivnih efekata poslovanja - stvaranje profita; - proširenje materijalne osnove rada; - osavremenjavanje tehnoloških procesa; - povećanje standarda rada i života radnika; - poboljšanje kadrovske strukture; - stvaranje uslova za izlazak na inostrano tržište. 203 12.1 Model i njegova organizaciona struktura U koncipiranju modela organizovanja građevinskog preduzeća, kao akcionarskog društva, treba poći od već navedenih uslova koje treba model sa ispuni. Organizacionu strukturu treba projektovati u skladu sa djelatnošću, karakterom proizvodnje, teritorijalnoj razuđenosti preduzeća i zadacima koji treba da se obavljaju u procesu izgradnje objekata i vršenja drugih djelatnosti. Osnovni zadaci koji se, u vezi sa tim postavljaju su sljedeći:

- upravljanje i rukovođenje preduzećem; - ispitivanje tržišta u cilju obezbjeđivanja poslova, tehnološko - tehnička i operativna priprema, projektovanje organizacije i operativno planiranje, izvršavanje operativnih zadataka i izvođenje radova, sopstvena proizvodnja materijala i poluproizvoda, razvoj i unapređenje tehnologije i organizacije rada, koordinacija rada i saradnja sa okruženjem u vezi sa izvršavanjem zadataka; - obezbjeđivanje potrebnih resursa, plasman sopstvene proizvodnje materijala i poluproizvoda, skladištenje materijala, vođenje dokumentacije o resursima i saradnja sa okruženjem u vezi sa izvršavanjem zadataka. - obezbjeđivanje finansijskih sredstava, naplata potraživanja, isplata kooperantima i dobavljačima, izrada planova i analiza, obračun prihoda i rashoda, obračuni i isplate, vođenje finansijske dokumentacije i saradnja sa okruženjem u vezi sa izvršavanjem zadataka; - obezbjeđivanje kadrova i radne snage, stvaranje i održavanje životnih i radnih uslova zaposlenih, pravni, opšti i administrativni poslovi, obezbjeđ ivanje imovine preduzeća, vođenje potrebne dokumentacije i saradnja sa okruženjem u vezi sa izvršavajem zadataka. Imajući u vidu djelatnost preduzeća (društva), uslove koje model organizovanja treba da ispuni, zadatke koje treba da izvrši, te mogućnost obezbjeđivanja zadataka, teritorijalnu razuđenost i druge uslove, treba prihvatiti sljedeće principe: - da se na nivou preduzeća, u odgovarajuće funkcije, skoncentrišu svi poslovi globalnog rukovođenja i koordinacije, ugovaranja, planiranja, razvoja i unapređivanja proizvodnje, projektovanja organizacije, obezbjeđ ivanja osnovnih resursa, kadrova i radne snage, vršenje svih marketing i finansijskih poslova i svih drugih zadataka koji su zajednički ili značajni za cijelo preduzeće, čime se ne isključuje, već, naprotiv, traži aktivno učešće svih ostalih organizacionih jedinica u izvršavanju ovih zadataka. - da se izvršavanje građevinskih, instalaterskih i građevinsko zanatskih radova organizuje formiranjem organizacionih jedinica koje mogu imati status objekta, radilišta ili gradilišta. - da se proizvodnja građevinskog materijala i poluproizvoda organizuje formiranjem organizacionih jedinica koje će imati status pogona. Za srednja preduzeća koja rade na više teritorija, najpodesniji je kombinovani model uz korišćenje elemenata mješovitog oblika organizovanja (Slika 61). Pojedine organizacione jedinice, prikazane na pomenutoj slici, mogu se definisati kako slijedi: Funkcije (sektori) su organizacione jedinice na nivou preduzeća u kojima su objedinjeni intelektualni poslovi po srodnosti, a koji se izvršavaju za potrebe cijelog preduzeća. To su u stvari organizacione jedinice preko kojih uprava preduzeća izvršava sve svoje zadatke i ostvaruje koordinaciju i veze sa operativnim organizacionim jedinicama u kojima se izvršavaju zadaci na građenju objekata i proizvodnji materijala. Sektori se dalje dijele na službe, odsjeke i referate. 204 Službe su organizacione jedinice sektora, koje se organizuju radi obavljanja grupe srodnih poslova.

Odsjeci su organizacione jedinice službe, gradilišta ili pogona, koji se organizuju radi obavljanja specijalističkih poslova, koji zahtijevaju dva i više izvršioca. Referat je organizaciona jedinica sektora, službe ili odsjeka koji se organizuje za obavljenje specijalističkih poslova koji zahtijevaju jednog izvršioca. Gradilište je organizaciona jedinica, tj. dio preduzeća koji ima jasno definisane zadatke, prava i odgovornosti. Gradilište, predstavlja zaokruženu tehnološko - tehničku i ekonomsku cjelinu, bez svojstva pravnog lica, ali sa određenim ovlašćenjima, posebnim obračunom rezultata poslovanja i posebnim podračunom u skladu sa zakonskim propisima. Zbog toga gradilište treba formirati za jednu ili više bliskih teritorija. Ono može da ima svoje pogone za proizvodnju materijala i poluproizvoda, dio pogona mehanizacije i transporta i organizovan smještaj i ishranu za radnike. Da li na teritoriji gradilišta formirati, ili ne, pogone zavisi od potreba, dugoročnosti zadataka, mogućnosti obezbjeđenja materijala i poluproizvoda iz drugih izvora, udaljenosti gradilišta od sjedišta preduzeća i centralnih pogona preduzeća, ekonomskih faktora i finansijske moći preduzeća. Putem gradilišta preduzeće ostvaruje svoju osnovnu djelatnost, tj. građenje objekata. U principu jedno gradilište treba da ima najmanje dva radilišta. SKUP[ TINA AKCIONARA ODBOR DIREKTORA MENADŽMENT I ADMINISTRACIJ A DRU[ TVA SEKRETAR NEZAVISNI REVIZOR DRU[ TVA FUNKCIJ A 1 FUNKCIJ A 2 FUNKCIJ A 3 FUNKCIJ A n GRADILI[ TE 1 (POGON 1) GRADILI[ TE 2 (POGON 2) GRADILI[ TE n (POGON n) RADILI[ TE 1 (DIO POGONA 1) RADILI[ TE 2 (DIO POGONA 2) RADILI[ TE 3 (DIO POGONA 3) RADILI[ TE 4 (DIO POGONA 4) RADILI[ TE 5 (DIO POGONA 5) RADILI[ TE n (DIO POGONA n) O B J E K T I IZVR[ NI DIREKTOR

Slika 61. Model organizovanja akcionarskog društvagrađ evinskog preduzeća Pogon je organizaciona jedinica, tj. dio preduzeća ili gradilišta koji ima jesno definisane zadatke, prava i odgovornosti. Pogon može obavljati jednu ili više djelatnosti. Putem pogona preduzeće ostvaruje proizvodnju materijala i/ili poluproizvoda (šljunka, pijeska, armature, oplate, betona, betonske galanterije, asfalta i dr.). 205 Pogon može biti organizovan kao posebna organizaciona jedinica ili u sastavu gradilišta što zavisi od vrste proizvodnje, obima proizvodnje, udaljenosti pogona od sjedišta preduzeća i gradilišta i dr. Ukoliko se pogon organizuje kao posebna organizaciona jedinica onda on ima status gradilišta, a može imati određena ovlašćenja, poseban obračun rezultata poslovanja i posebni podračun u skladu sa zakonskim poropisima. Ukoliko se pogon organizuje u sastavu gradilišta on ima status radilišta odnosno objekta što zavisi od njegove veličine. Radilište je dio gradilišta. U principu, u okviru jednog gradilišta mora biti najmanje dva radilišta a ukupan broj zavisi od veličine gradilišta i broja, veličine i udaljenosti pojedinih objekata koji čine radilište. Objekat je dio radilišta i predstavlja najniži operativno-organizacioni oblik u preduzeću. Treba naglasiti da organizacione jedinice gradilište, radilište i objekat treba posmatrati i tretirati fleksibilno. Značajno je istaći da je gradilište najvišeg statusa, pa radilište i na kraju objekat. Ova fleksibilnost dozvoljava da se, na primjer, jedan veliki objekat, radi dobijanja većeg statusa, može proglasiti radilištem, a u krajnjem slučaju, ako se radi o izuzetno velikim i značajnom objektu, i gradilištem. Fleksibilnost ovakvih rješenja može se sagledati iz dva sljedeća primjera: - ako se radi o objektima visokogradnje onda dva ili više objekta čine radilište, a dva ili više radilišta gradilište. Znači polazi se od objekta ka gradilištu. - ako se radi o jednoj saobraćajnici (npr. put od mjesta A do mjesta B) možemo smatrati tu saobraćajnicu kao jedinstven objekat i proglasiti ga gradilištem, što je sasvim normalno. Podjelom puta na dionice dobijamo radilišta, a njihovom daljnjom podjelom dobijamo objekte (trasa, tunel, most, vijadukt i sl.). Znači ovdje polazimo od gradilišta ka objektima. Koncept podjele preduzeća na operativno-proizvodne jedinice gradilište, radilište, objekat i pogone je očigledno fleksibilan, pri čemu treba naglasiti da su objekat i radilište privremenog karaktera, a gradilišta i pogoni mogu biti i privremenog i dugoročnog karaktera. Ovo ukazuje na potrebu stalnog prilagođavanja organizacione strukture preduzeća broju, veličini i teritorijalnom razmještaju objekata. Pri tome uvijek treba težiti da ove organizacione jedinice predstavljaju proizvodno-tehnološke cjeline koje se mogu uspješno organizovati za izvršavanje povjerenih im zadataka i da se mogu uklopiti u osnovni organizacioni model preduzeća. 12.2 Organizaciona rješenja Polazeći od predloženog modela organizovanja biće data pojedinična organizaciona rješenja, tj. organizacione šeme i struktura, sa popisom zadataka po pojedinim

organizacionim jedinicama za upravu preduzeća, za pojedine funkcije, za gradilište sa radilištima i pogonima i za pogone. Treba reći da će biti date principijelne šeme koje bi se kroz izradu pravilnika o organizaciji i sistematizaciji radnih mjesta, zavisno od obima i strukture zadataka, konkretizovale i stalno mijenjale i dopunjavale, tj. prilagođavale konkretnoj situaciji. [eme koje se daju to omogućavaju, što znači da su fleksibilne. To se odnosi na sve nivoe u preduzeću a prvenstveno na gradilišta, radilišta i objekte. Svaka konkretna šema gradilišta zavisiće od broja radilišta, ovo od broja objekata, a obje od vrste, veličine i lokacije objekata. Ista je situacija i sa pogonima, zavisno od toga da li je pogon stalnog ili privremenog karaktera i da li ima jednu ili više vrsta proizvodnje. Tako na primjer može se organizovati pogon za proizvodnju agregata za beton i u svom sastavu imati i proizvodnju betona (obavezno ukoliko su na istoj lokaciji) a mogu se organizovati i dva 206 pogona. U krajnjoj mjeri, ako za to ima mogućnosti, a naročito ako se radi o pogonu stalnog karaktera, onda ga treba organizovati za više djelatnosti, tj. za proizvodnju agregata, betona, betonske galanterije, armature, oplate i dr. No u svakom slučaju treba težiti da se što više aktivnosti ostvaruje u pogonima, jer su to savremeni principi organizacije, a praksa i iskustvo pokazuju da se radom u pogonima postižu veće uštede, bolji kvalitet, veće iskorišćavanje radnog vremena, mehanizacije i materijala, a radnici imaju bolje uslove rada, naročito u područjima gdje vladaju niske temperature. 12.2.1 Organizaciona šema uprave preduzeća Modelom organizovanja je predviđeno da se na nivou preduzeća, u odgovarajuće funkcije, skoncentrišu svi poslovi i zadaci koji su zajednički ili značajni za cijelo preduzeće. Svi ovi poslovi biće raspoređeni u četiri funkcije čiji će se zadaci izvršavati u sljedećim sektorima (Slika 62): - Tehnički sektor - Sektor marketinga - Finansijski sektor - Sektor pravnih, kadrovskih i opštih poslova TEHNIČKI SEKTOR SEKTOR MARKETINGA FINANSIJ SKI SEKTOR SEKTOR PRAVNIH, KADROVSKIH I OP[ TIH POSLOVA SKUP[ TINA AKCIONARA ODBOR DIREKTORA MENADŽMENT I ADMINISTRACIJ A DRU[ TVA SEKRETAR NEZAVISNI REVIZOR DRU[ TVA IZVR[ NI DIREKTOR

Slika 62. Organizaciona šema uprave preduzeća Djelokrug rada, prava i odgovornosti skupštine, odbora direktora, izvršnog direktora i sekretara društva regulišu se statutom preduzeća. Tehnički sektor izvršava sljedeće zadatke: - ispitivanje i obrada tržišta građevinskih radova; - tehnička i operativna priprema proizvodnje; - eksploatacija i održavanje građevinske mehanizacije; - građenje objekata, proizvodnja građevinskog materijala i poluproizvoda; - razvoj i unapređenje proizvodnje; - vođenje potrebne dokumentacije. Sektor marketinga izvršava sljedeće zadatke: - izrada planova nabavke i prodaje; - ispitivanje i obrada tržišta materijala i opreme; - realizacija nabavke i prodaje; - nabavka i prodaja materijala, poluproizvoda i opreme; - skadištenje materijala; - vođenje materijalnog knjigovodstva. 207 Finansijski sektor izvršava sljedeće zadatke: - planiranje razvoja preduzeća; - planiranje finansijskih sredstava; - obezbjeđivanje finansijskih sredstava; - naplate i isplate; - izrada periodičnih i završnih obračuna; - vođenje finansijskog knjigovodstva. Sektor pravnih, kadrovskih i opštih poslova izvršava sljedeće zadatke: - planiranje kadrova i radne snage; - obezbjeđivanje kadrova i radne snage; - pravni poslovi u vezi sa zaključivanjem ugovora, sporova i drugih obaveza preduzeća; - poslovi smještaja i ishrane radnika; - obezbjeđivanje imovine preduzeća; - vođenje administrativnih poslova. 12.2.2 Organizaciona šema i zadaci tehničkog sektora Tehnički sektor ima sljedeću organizacionu strukturu (Slika 63): - službu pripreme i - službu operative. Služba pripreme ima sljedeću organizacionu strukturu: - odsjek za ispitivanje i obradu tržišta. - odsjek za organizaciju i unapređenje proizvodnje. - odsjek računski centar. TEHNIČKI SEKTOR SLUŽBA PRIPREME SLUŽBA OPERATIVE ODSJ EK ZA TEHNIČKU

PRIPREMU ODSJ EK ZA ISPITIVANJ E I OBRADU TRŽI[ TA ODSJ EK ZA ORGANIZACIJ U I UNAPREĐ ENJ E PROIZVODNJ E ODSJ EK RAČUNSKI CENTAR GRADILI[ TA POGONI VEZA SA UPRAVOM PREDUZEĆ A VEZA SA OKRUŽENJ EM VEZA SA OSTALIM SEKTORIMA Slika 63. Organizaciona šema tehničkog sektora Odsjek za ispitivanje i obradu tržišta izvršava sljedeće zadatke: - vrši ispitivanje građevinskog tržišta; - proučava tehničku dokumentaciju radi pripreme ponude; - proučava dokumentaciju za davanje ponude (tendera); - proučava terenske uslove i lokalne prilike; - proučava i utvrđuje metode rada i tehnologiju građenja; - priprema ponude (analize cijena, kalkulativni faktor, pripremni radovi, dinamički planovi, šeme organizacije, predračun radova i dr.); - prati tržište građevinskih, zanatskih i instalaterskih radova; 208 - prati cijene rada, mehanizacije i transporta; - vrši prikupljanje ponuda od podizvođača; - priprema ugovore sa podizvođačima; - prima tehničku dokumentaciju od investitora, proučava je i dostavlja službi operative; - utvrđuje interne cijene; - izrađuje kalkulacije i predračun radova za naknadne i nepredviđene radove; - izrađuje elaborate o razlikama u cijeni; - učestvuje u izradi projekata organizacije i tehnologije građenja; - učestvuje u zaključivanju ugovora sa investitorima; - učestvuje u zaključivanju ugovora o nabavci opreme; - učestvuje u izradi tehno-ekonomskog elaborata; - učestvuje u konačnom obračunu i primopredaji objekta sa investitorima i podizvođačima; - vrši kontrolu građevinskih knjiga, situacija, utrošaka materijala, obračuna plata i dr; - daje potrebna tumačenja, iz djelokruga svog rada, drugim službama; - vodi cjelokupnu dokumentaciju za svoj odsjek;

- sarađuje sa investitorima, podizvođačima i drugim subjektima iz okruženja, kao i sa svim organizacionim jedinicama preduzeća. Odsjek za organizaciju i unapređenje proizvodnje izvršava sljedeće zadatke: - izrađuje i inovira projekte organizacije i tehnologije građenja; - učestvuje u izradi mjesečnih operativnih planova za preduzeće; - izrađuje i inovira tehno-ekonomske elaborate; - učestvuje u pripremi ponuda za dobijanje novih poslova; - vrši studije tehnoloških procesa u cilju pripreme, racionalizacije i unapređ enja proizvodnje; - proučava mogućnost primjene novih metoda, tehnoloških procesa, postupaka i opreme; - pokreće inicijativu i preduzima potrebne mjere za uvođenje savremenijih metoda planiranja i uzdizanje kadrova radi njihove primjene - vrši sve potrebne istrage i izrađuje studije u cilju što boljeg korišćenja radne snage, materijala, mehanizacije i energije s ciljem svođenja gubitaka na najmanju moguću mjeru; - izrađuje elaborate za nova investiciona ulaganja; - vrši analizu efikasnosti primjene pojedinih metoda i tehnologija i preduzima mjere za njihovo poboljšanje; - donosi potrebna organizaciona i tehnička uputstva radi racionalnog izvršenja radova i vođenja dokumentacije; - prati tehnička, tehnološka i organizaciona dostignuća i o njima upoznaje stručne i zainteresovane kadrove; - radi na usavršavanju tehnologije i organizacije građenja; - prati i proučava standarde i normative i stara se da se oni doslovno primjenjuju; - održava stalne veze i sarađuje sa fakultetima i drugim naučno - istraživačkim ustanovama; - vodi cjelokupnu dokumentaciju za svoj odsjek; - sarađuje sa okruženjem i ostalim organizacionim jedinicama preduzeća. Odsjek računski centar izvršava sljedeće zadatke: - prikuplja sve podatke, iz preduzeća i okruženja, interesantne za preduzeće; - prikuplja i čuva podatke o proizvodnji materijala i poluproizvoda; 209 - prikuplja i čuva podatke o kadrovima i radnoj snazi; - prikuplja i čuva podatke o eksploataciji mehanizacije, opreme i transportnih srestava; - prikuplja podatke o cijenama materijala, radne snage, mehanizacije, smještaja, ishrane, o porezima, doprinosima i svim drugim cijenama koje su od značaja za nuđenje, ugovaranje i analizu rezultata poslovanja; - prikuplja podatke o izvršenju radova, realizaciji, troškovima, utrošcima i dr; - prikuplja i čuva podatke o relevantnim činjenicama za donošenje značajnih odluka; - formira, održava i inovira bazu podataka značajnih za izradu ponuda,

projekata organizacije i tehnologije građenja, planova, tehno-ekonomskih elaborata, periodičnih i godišnjih obračuna i slično; - učestvuje u izradi i praćenju izvršenja projekta organizacije i tehnologije građenja, operativnih planova i tehnoekonomskih elaborata; - obrađuje informacije i izvještaje; - pruža pomoć ostalim organizacionim jedinicama u prikupljanju i obradi podataka; - prati razvoj računske tehnike i programa; - sarađuje sa okruženjem i ostalim organizacionim jedinicama preduzeća. Služba operative ima sljedeću organizacionu strukturu: - odsjek za tehničku pripremu, - gradilišta (broj prema potrebi), - pogon mehanizacije i transporta, - pogon za proizvodnju materijala i poluproizvoda, - pogon za završne i instalaterske radove. Odsjek za tehničku pripremu izvršava sljedeće zadatke: - preuzima svu tehničku i ostalu dokumentaciju od službe pripreme i prosleđ uje je gradilištima i pogonima; - učestvuje u izradi projekata organizacije i tehnologije građenja; - izrađuje zbirne mjesečne operativne planove za preduzeće; - učestvuje u izradi tehno-ekonomskih elaborata; - prima dokumentaciju, obračune i izvještaje od gradilišta i pogona i izrađ uje zbirne za preduzeće i prosleđuje ih zainteresovanih službama; - koordinira rad gradilišta i pogona; - vrši raspodjelu mehanizacije, transportnih i ostalih sredstava; - vrši raspored radnika na gradilišta i pogone; - prati dinamiku izvršenja radova i radi na izmjeni i dopuni projekata organizacije i tehnologije građenja; - kontroliše vođenje dokumentacije na gradilištima i pogonima; - organizuje i kontroliše higijensko-tehničku zaštitu na radu; - organizuje tehničke preglede i konačne obračune za izgrađene objekte i izvršene radove; - organizuje otklanjanje primjedaba po zapisnicima komisija za tehnički pregled objekata; - organizuje otklanjanje primjedaba po zapisnicima komisija za primopredaju i konačan obračun objekata; - sarađuje sa investitorima, okruženjem i službama u preduzeću; - izrađuje sve potrebne izvještaje i informacije; - vodi cjelokupnu dokumentaciju za potrebe svoje službe; - izvršava i ostale zadatke iz djelokruga rada službe operative. Gradilište ima sljedeću organizacionu strukturu (Slika 64): 210 - odsjek za operativu, - odsjek za finansijske, materijalne i opšte poslove, - radilišta, - objekte.

Gradilište može imati sjedište u sjedištu preduzeća i u drugim mjestima prema potrebi. Gradilište , putem svojih organizacionih jedinica, izvršava sljedeće zadatke: - vrši prijem tehničke i ostale dokumentacije; - vrši operativnu pripremu za izvršavanje svih zadataka; - učestvuje u izradi i inoviranju projekata organizacije i tehnologije građenja za objekte, radilišta i gradilišta; - učestvuje u izradi i inoviranju tehno-ekonomskih elaborata za objekte, radilišta i gradilište; - izrađuje mjesečne operativne planove za objekte, radilišta i gradilište; - vrši prijem terena za građenje objekata i dokumentacije o uvođenju izvođ ača radova u posao; - vrši operativnu pripremu za izvršenje radova; - izvršava sve geodetske poslove; - izvršava sve poslove oko uzimanja uzoraka i ispitivanja materijala, instalacija i konstrukcija; - prima, skladišti i čuva materijal za ugradnju, a po odobrenju marketing funkcije vrši nabavku i prodaju materijala; - organizuje građenje objekata i izvršenje svih radova; - izvršava sve radove na objektima; GRADILI[ TE POGON ZA PROIZVODNJ U MATERIJ ALA I POLUPROIZVODA RADILI[ TA DIO POGONA MEHANIZACIJ E I TRANSPORTA DIO SLUŽBE SMJ E[ TAJ A I ISHRANE ODSJ EK ZA FIN. MAT. I OP[ TE POSLOVE ODSJ EK ZA OPERATIVU VEZA SA SLUŽBOM OPERATIVE VEZA SA SLUŽBOM O B J E K T I VEZA SA POGONOM MEHANIZACIJ E Slika 64. Organizaciona šema gradilišta - vrši koordinaciju rada svih zaposlenih na gradilištu; - vrši koordinaciju rada svih podizvođača; - stara se o pravilnom korišćenju i optimalnoj uposlenosti mehanizacije i transportnih sredstava koja su mu dodijeljena za izvršenje radova;

- vrši kontrolu kvaliteta izvršenja radova; - stara se da se radovi izvršavaju u planiranom roku i preduzima mjere da se eventualna zakašnjenja eliminišu; - sarađuje i razrešava sva pitanja sa nadzornom službom investitora; - svim inspekcijskim organima pruža potrebna tumačenja i objašnjenja; - organizuje i sprovodi higijensko-tehničke mjere zaštite na radu; - stara se o zaštiti životne sredine; - stara se o primjeni svih standarda i normativa na objektima; 211 - organizuje protivpožarnu zaštitu; - organizuje čuvarsku službu; - brine se o racionalnom korišćenju materijala, poluproizvoda i energije; - stara se o izvršavanju svih obaveza iz ugovora o građenju sa investitorom; - vodi svu propisanu dokumentaciju na objektu (građevinski dnevnik, građ evinsku knjigu, inspekcijsku knjigu, tehničku dokumentaciju, geodetsku dokumentaciju, dokumentaciju o ispitivanju materijala, instalacija i konstrukcija, obračunsku dokumentaciju i dr.); - vrši obračun izvršenih radova i izrađuje mjesečne i konačne situacije za naplatu radova; - vodi evidenciju o radu radnika i vrši obračun zarada; - vodi evidenciju i dostavlja izvještaje o utrošku materijala; - ovjerava utrošak časova i/ili učinak građevinskih mašina i transportnih sredstava; - priprema dokumentaciju za naknadne i nepredviđene radove i učestvuje u izradi kalkulacija i predračuna ovih radova; - ovjerava građevinske dnevnike, građevinske knjige, utroške materijala i situacije podizvođačima; - izrađuje informacije i izvještaje o radu i rezultatima na gradilištu i daje potrebne podatke za popunu baze podataka; - priprema podatke za izradu projekata izvedenog stanja; - priprema dokumentaciju za tehnički pregled, primopredaju i konačan obračun izvedenih radova; - prisustvuje radu komisije za tehnički pregled i daje joj potrebna tumačenja i objašnjenja; - organizuje i otklanja nedostatke po zapisniku komisije za tehnički pregled; - učestvuje u radu komisije za primopredaju i konačan obračun radova; - organizuje uklanjanje pripremnih radova nakon završetka objekta; - sarađuje sa svim funkcijama i službama u preduzeću; - sarađuje sa svim subjektima u okruženju u okviru svojih prava i dužnosti. U okviru gradilišta može se organizovati pogon za proizvodnju materijala kao posebna organizaciona jedinica ili kao dio centralnog pogona. Na gradilištu treba da postoje djelovi centralnog pogona za mehanizaciju i transport i smještaj sa ishranom, koji su disciplinski podređeni gradilištu. Pogon mehanizacije i transporta ima sljedeću organizacionu strukturu (Slika 65): - odsjek za operativu,

- mehanizacija, - transport, - remont. 212 POGON ZA MEHANIZACIJ U I TRANSPORT MEHANIZACIJ A TRANSPORT REMONT BAZA GRADILI[ TA BAZA GRADILI[ TA RADIONICA SKLAD. REZ. DJ ELOVA ODSJ EK ZA OPERATIVU VEZA SA SLUŽBOM OPERATIVE Slika 65. Organizaciona šema pogona mehanizacije i transporta Pogon mehanizacije i transporta u principu se locira u sjedištu preduzeća, a ima isturene jedinice na gradilištima. Pogon mehanizacije i transporta, preko svojih organizacionih jedinica, izvršava sljedeće zadatke: - učestvuje u izradi planova nabavke mehanizacije i transportnih sredstava; - učestvuje u izradi i inovaciji projekata organizacije i tehnologije građenja, tehno-ekonomskih elaborata i mjesečnih operativnih planova; - pravi planove velikih, srednjih, tekućih i profilaktičkih opravki mehanizacije i transportnih sredstava; - učestvuje u zaključivanju ugovora za iznajmljenu mehanizaciju i transportna sredstva; - vrši raspored mehanizacije i transportnih sredstava u skladu sa projektima organizacije i tehnologije građenja i mjesečnim operativnim planovima; - stara se o pravilnom održavanju i korišćenju mehanizacije i transportnih sredstava; - organizuje rad mehanizacije, transporta i remonta; - stara se o pogonskoj spremnosti mašina i transportnih sredstava; - organizuje i sprovodi higijensko-tehničke mjere zaštite na radu; - vrši zaduživanje i razduživanje radnika sa mašinama i vozilima; - stara se o zaštiti životne sredine; - stara se o blagovremenom snadbijevanju sa gorivom, mazivom, gumama i rezervnim djelovima; - vodi evidenciju o učincima mašina i vozila po korisnicima i daje podatke o zaduženju korisnika; - vodi evidenciju o karakteristikama mašina i vozila, o njihovom radu i utrošcima goriva, maziva, guma i rezervnih djelova; - vodi cjelokupnu dokumentaciju pogona; - vrši obračun zarada radnika; - vrši analizu uposlenosti i iskorišćenosti mašina i vozila; - izrađuje izvještaje i informacije o radu i rezultatima pogona;

- instalira mašine na objekte; - izvršava sve radove primjenom mehanizacije; - vrši transport materijala, opreme i ljudi; - vrši profilaktične preglede, male i srednje opravke mašina i vozila; - stara se o velikim opravkama mašina i vozila koje se vrše kod specijalizovanih preduzeća; 213 - skladišti rezervne djelove, gume, gorivo i mazivo; - obavlja i sve druge poslove koji su u vezi sa mehanizacijom, transportom i remontom; - sarađuje sa svim subjektima u okruženju u okviru svojih prava i dužnosti; - sarađuje sa svim organizacionim jedinicama u preduzeću. Pogon za proizvodnju materijala i poluproizvoda ima sljedeću organizacionu strukturu (Slika 66): - odsjek za operativu, - laboratoriju, - proizvodnju (kamena, agregata, oplate, armature, betona, asfalta i dr.). POGON ZA PROIZVODNJ U MATERIJ ALA I POLUPROIZVODA PROIZVODNJ A ARMATURE PROIZVODNJ A ASFALTA ODSJ EK ZA LABORATORIJ A OPERATIVU VEZA SA SLUŽBOM OPERATIVE (VEZA SA GRADILI[ TIMA) PROIZVODNJ A BETONA I ELEMENATA PROIZVODNJ A OPLATE PROIZVODNJ A KAMENA I AGREGATA Slika 66. Organizaciona šema pogona za proizvodnju materijala i poluproizvoda U preduzeću se može organizovati jedan ili više pogona, što zavisi od veličine preduzeća, vrste proizvoda i teritorijalne razuđenosti. Pogon za proizvodnju materijala i poluproizvoda može biti organizovan kao centralni sa jedinicama na gradilištima, ili u okviru pojedinih gradilišta, ako za to postoji potreba mogućnosti. Pogon za proizvodnju materijala i poluproizvoda putem svojih organizacionih jedinica izvršava sljedeće zadatke:

- učestvuje u izradi planova razvoja pogona; - učestvuje u izradi i inovaciji projekata organizacije i tehnologije građenja, tehno-ekonomskih elaborata i mjesečnih operativnih planova; - izrađuje planove proizvodnje pogona; - proizvodi agregat za beton i asfalt, beton, betonsku galanteriju, betonske elemente, armaturu, asfalt i drugo, zavisno od proizvodnog programa; - isporučuje korisnicima materijal i poluproizvode; - organizuje i sprovodi higijensko-tehničke mjere zaštite na radu; - stara se o zaštiti životne sredine; - vrši kontrolu materijala i poluproizvoda i o tome obezbjeđuje i izdaje odgovarajuće certifikate; - pravi planove održavanja i remonta pojedinih djelova pogona; - organizuje i ostvaruje koordinaciju rada u organizacionim jedinicama pogona; - stara se o pogonskoj spremnosti svih postrojenja u pogonu i o blagovremenoj proizvodnji planiranih količina; - stara se o pravilnom korišćenju mašina, opreme i objekata; - stara se o blagovremenom snadbijevanju svih jedinica pogona materijalom, gorivom, energijom i mazivom; 214 - vodi evidenciju i dostavlja izvještaje o radu pojedinih postrojenja i mašina, utrošcima materijala, energije, goriva, maziva, rezervnih djelova i dr; - vodi evidenciju o proizvodnji; - vodi evidenciju o izdatom materijalu i poluproizvodima i daje podatke o zaduženju korisnika; - vodi evidenciju o radu radnika i vrši obračun zarada; - vrši analizu o uposlenosti i korišćenju kapaciteta; - vodi cjelokupnu dokumentaciju pogona; - izrađuje informacije i izvještaje o radu i rezultatima rada pogona i daje potrebne podatke za popunu baze podataka; - obavlja i sve druge poslove koji su u vezi sa proizvodnjom materijala i poluproizvoda; - sarađuje sa svim subjektima u okruženju u okviru svojih prava i dužnosti; - sarađuje sa svim organizacionim jedinicama. Pogon za završne radove ima sljedeću organizacionu strukturu (Slika 67): - odsjek za pripremu - završni radovi POGON ZA ZAVR[ NE RADOVE PARKETARSKI RADOVI ODSJ EK ZA OPERATIVU VEZA SA SLUŽBOM OPERATIVE PODOPOLAGAČKI

RADOVI MOLERSKO-FARBAR SKI RADOVI KERAMIČARSKI RADOVI Slika 67. Organizaciona šema pogona za završne radove Pogon za završne radove u principu se organizuje u sjedištu preduzeća, a ima isturene jedinice na gradilištima. Može se organizovati jedan pogon za sve vrste radova, ili više pogona za pojedine radove, što zavisi od zadataka koje ostvaruje. Pogon za završne radove, putem svojih organizacionih jedinica, izvršava sljedeće zadatke: - učestvuje u izradi planova razvoja pogona; - učestvuje u izradi i inovaciji projekata organizacije i tehnologije građenja, tehno-ekonomskih elaborata i mjesečnih operativnih planova; - izrađuje planove rada pogona; - organizuje izvršavanje i izvršava zanatske radove (keramičarske, parketarske, teracerske, molersko-farbarske, podopolagačke i sl.); - organizuje i ostvaruje koordinaciju rada u organizacionim jedinicama pogona; - stara se o pravilnom korišćenju opreme za rad; - stara se o blagovremenom snadbijevanju materijalom i poluproizvodima; - organizuje i stara se o ispitivanju materijala; - prima, skladišti i čuva materijal i poluproizvode koji su potrebni za izvršavanje radova; - vrši kontrolu kvaliteta izvršenja radova; - stara se da se radovi izvršavaju u planiranim rokovima i preduzima mjere da se eventualna zakašnjenja eliminišu; - organizuje i sprovodi higijensko-tehničke mjere zaštite na radu; - stara se o zaštiti životne sredine; 215 - stara se o primjeni svih standarda i normativa pri izvršavanju radova; - brine se o racionalnom korišćenju materijala i poluproizvoda; - vodi svu propisanu dokumentaciju za svoje radove (građevinski dnevnik, građevinsku knjigu, dokumentaciju o ispitivanju materijala, obračunsku dokumentaciju i dr.); - vrši obračun izvršenih radova i izrađuje mjesečne i okončane situacije; - vodi evidenciju o radu radnika i vrši obračun zarada; - vodi evidenciju i dostavlja izvještaje o utrošku materijala; - priprema dokumentaciju za naknadne i nepredviđene radove i učestvuje u izradi kalkulacija i predračuna ovih radova; - vodi cjelokupnu dokumentaciju pogona; - izrađuje informacije i izvještaje o radu i rezultatima rada pogona i daje potrebne podatke za popunu baze podataka; - prisustvuje radu komisije za tehnički pregled i daje joj potrebna tumačenja i objašnjenja;

- učestvuje u radu komisije za primopredaju i konačan obračun radova; - vrši oklanjanje nedostataka po zapisniku komisije za tehnički pregled, primopredaju i konačan obračun radova; - sarađuje sa svim subjektima u okruženju u okviru svojih prava i dužnosti; - sarađuje sa svim organizacionim jedinicama u preduzeću. 12.2.3 Organizaciona šema i zadaci sektora marketinga Sektor marketinga ima sljedeću organizacionu strukturu (Slika 68): - služba nabavke i prodaje, - centralno skladište, - služba materijalnog knjigovodstva. SEKTOR MARKETINGA SLUŽBA NABAVKE I PRODAJ E SLUŽBA MAT. KNJ IGOVODSTVA VEZA SA OKRUŽENJ EM VEZA SA OSTALIM SEKTORIMA VEZA SA UPRAVOM PREDUZEĆ A CENTRALNO SKLADI[ TE Slika 68. Organizaciona šema sektora marketinga Služba nabavke i prodaje izvršava sljedeće zadatke: - vrši istraživanje tržišta nabavke građevinskog materijala i opreme i tržišta prodaje sopstvene proizvodnje; - učestvuje u izradi projekata organizacije i tehnologije građenja i mjesečnih operativnih planova; - izrađuje planove nabavke i prodaje; - organizuje i sprovodi reklamu i propagandu za prodaju materijala i poluproizvoda iz sopstvene proizvodnje; - učestvuje u izradi planova sopstvene proizvodnje materijala i poluproizvoda; 216 - učestvuje u formiranju cijena materijala i poluproizvoda iz sopstvene proizvodnje; - priprema ugovore o nabavci opreme, materijala i poluproizvoda; - priprema ugovore o prodaji materijala i poluproizvoda iz sopstvene proizvodnje; - stara se da se nabavka i doprema materijala i opreme vrši u skladu sa dinamikom potreba; - prati stanje zaliha i stara se da se iste održavaju na optimalnom nivou; - obezbjeđuje ateste o nabavljenom materijalu i poluproizvodima i garancije

za opremu; - obezbjeđuje servisiranje opreme u garantnom roku; - vrši nabavku rezervnih djelova; - vrši nabavku hrane za restorane u preduzeću; - vrši nabavku goriva i maziva; - vrši nabavku kancelarijske opreme i materijala; - vrši nabavku HTZ opreme; - ovjerava račune za nabavljeni materijal, opremu i poluproizvode; - ispostavlja račune za prodati materijal, poluproizvode i sitne usluge; - vrši prodaju rashodovanih osnovnih sredstava i inventara; - vodi svu potrebnu dokumentaciju oko nabavke i prodaje; - izrađuje informacije i izvještaje i daje potrebne podatke za popunu baze podataka; - sarađuje sa svim subjektima u okruženju u okviru svojih prava i dužnosti; - sarađuje sa svim organizacionim jedinicama u preduzeću. Centralno skladište izvršava sljedeće zadatke: - preuzima materijal i opremu; - izrađuje sve reklamacije na kvalitet i količine materijala; - skladišti materijal u skladu sa tehničkim i ostalim propisima; - vrši izdavanje i distribuciju materijala i opreme; - stara se da se materijal ne uništava i rasipa; - organizuje čuvanje materijala i opreme od otuđenja; - vodi evidenciju o ulazu i izlazu materijala i opreme; - vrši zaduživanje sa materijalom i opremom; - vodi viseću kartoteku o materijalu; - vodi cjelokupnu evidenciju o prijemu, skladištenju i izdavanju materijala; - sarađuje sa svim organizacionim jedinicama u preduzeću. Služba materijalnog knjigovodstva izvršava sljedeće zadatke: - vodi knjigovodstvo materijala, goriva i maziva; - vodi knjigovodstvo osnovnih sredstava (objekti, mašine, vozila, postrojenja i dr.); - vodi knjigovodstvo inventara, alata i rezervnih djelova; - vodi knjigovodstvo kancelarijskog materijala; - vrši usaglašavanje materijalnog i finansijskog knjigovodstva; - organizuje godišnje popise imovine preduzeća; - izrađuje izvještaje o nabavci, utrošku i zalihama materijala; - vrši upoređivanje stanja materijala sa centralnim skladištem; - vrši i sve druge poslove koji se tiču materijalnog knjigovodstva; - izrađuje sve izvještaje i informacije i daje potrebne podatke za popunu baze podataka; - sarađuje sa svim organizacionim jedinicama u preduzeću. 217 12.2.4 Organizaciona šema i zadaci finansijskog sektora Finansijski sektor ima sljedeću organizacionu strukturu (Slika 69): - služba plana i analize

- služba obračuna i isplata - služba finansijskog knjigovodstva FINANSIJ SKI SEKTOR SLUŽBA PLANA I ANALIZA SLUŽBA FIN. KNJ IGOVODSTVA VEZA SA OKRUŽENJ EM VEZA SA OSTALIM SEKTORIMA VEZA SA UPRAVOM PREDUZEĆ A SLUŽBA OBRAČUNA I ISPLATA Slika 69. Organizaciona šema finansijskog sektora Služba plana i analize izvršava sljedeće zadatke: - izrađuje dugogodišnje i godišnje proizvodno-finansijske planove; - analizira dugogodišnje i godišnje proizvodno-finansijske planove; - izrađuje izvještaje i analize o poslovanju preduzeća i organizacionih jedinica; - učestvuje u izradi tehno-ekonomskih elaborata; - vrši analizu iskorišćenosti postrojenja, mašina i vozila i daje predloge za njihovo racionalnije korišćenje; - vrši upoređivanje normiranih i ostvarenih količina materijala, radne snage i mehanizacije po jedinici proizvodnje i predlaže mjere za njihovo usklađ ivanje; - učestvuje u izradi elaborata za nova investiciona ulaganja; - vrši analizu gubitaka vremena, materijala, energije i mehanizacije i daje predloge za njihovo svođenje u normalne granice; - prati primjenu propisa o planiranju, analizama i statističkim podacima; - izrađuje sve statističke izvještaje i dostavlja ih nadležnim organima; - predlaže mjere za unapređenje poslovanja; - izrađuje sve izvještaje i informacije za organe preduzeća; - sarađuje sa okruženjem u okviru svojih prava i obaveza; - sarađuje sa svim organizacionim jedinicama u preduzeću. Služba obračuna i isplata izvršava sljedeće zadatke: - vrši obračun plata i drugih primanja zaposlenih; - vrši obračun zakupnina i kirija; - vrši obračun kamata za neblagovremene isplate od strane investitora i kupaca; - vrši obračun osiguranja, amortizacije, poreza, doprinosa, članarina i drugih obaveza preduzeća; - vrši obračun putnih troškova;

- vrši likvidaciju svih računa; - osigurava novčana sredstva; - vrši isplate dobavljačima; 218 - vrši isplate premija osiguranja, poreza, doprinosa, članarina i drugih obaveza preduzeća; - vrši isplate plata i drugih primanja zaposlenih; - vrši isplatu putnih troškova; - vodi cjelokupnu dokumentaciju o obračunima i isplatama u skladu za zakonskim propisima i aktima preduzeća; - izvršava i sve druge zadatke u vezi sa obračunima i isplatama; - izrađuje sve izvještaje i informacije i daje potrebne podatke za popunu baze podataka; - sarađuje sa okruženjem u domenu svojih prava i obaveza; - sarađuje sa ostalim organizacionim jedinicama u preduzeću. Služba finansijskog knjigovodstva izvršava sljedeće zadatke: - vodi cjelokupno finansijsko knjigovodstvo; - vodi evidenciju o prihodima po njihovim izvorima; - vodi evidenciju o rashodima po nosiocima troškova; - stara se o naplati potraživanja po svim osnovama; - vodi evidenciju o kreditima, njihovoj realizaciji i povraćaju; - vodi evidenciju o avansima i njihovom vraćanju; - vodi evidenciju kupaca i dobavljača; - usaglašava finansijsko sa materijalnim knjigovodstvom i knjigovodstvom investitora, kupaca i dobavljača; - usaglašava finansijsko knjigovodstvo sa evidencijom obračuna i isplata; - vrši kontrolu ulaznih i izlaznih finansijskih dokumenata; - sastavlja periodične obračune i završne račune; - stara se o primjeni zakonskih propisa i akata preduzeća; - izvršava sve druge poslove iz domena finansijskog knjigovodstva; - vodi cjelokupnu dokumentaciju službe finansijskog knjigovodstva; - izrađuje sve izvještaje i informacije i daje sve potrebne podatke za popunu baze podataka; - sarađuje sa okruženjem u domenu svojih prava i obaveza; - sarađuje sa ostalim organizacionim jedinicama u preduzeću. 12.2.5 Organizaciona šema i zadaci sektora pravnih, kadrovskih i opštih poslova Sektor pravnih, kadrovskih i opštih poslova ima sljedeću organizacionu strukturu (Slika 70): - služba pravnih i kadrovskih poslova, - služba opštih poslova, - služba smještaja i ishrane. 219 SEKTOR PRAVNIH, KADROVSKIH I

OP[ TIH POSLOVA SLUŽBA PRAVNIH I KADROVSKIH POSLOVA SLUŽBA SMJ E[ TAJ A I ISHRANE ODSJ EK PRAVNIH POSLOVA ODSJ EK KADROVSKIH POSLOVA SMJ E[ TAJ ISHRANA VEZA SA OKRUŽENJ EM VEZA SA OSTALIM SEKTORIMA VEZA SA UPRAVOM PREDUZEĆ A SLUŽBA OP[ TIH POSLOVA Slika 70. Organizaciona šema sektora pravnih, kadrovskih i opštih poslova Služba pravnih i kadrovskih poslova ima sljedeću organizacionu strukturu: - odsjek pravnih poslova, - odsjek kadrovskih poslova. Odsjek pravnih poslova izvršava sljedeće zadatke: - izvršava sve pravne poslove; - izrađuje sve ugovore u saradnji sa ostalim sektorima i službama; - zastupa preduzeće pred sudovima i drugim organima u skladu sa dobijenim ovlašćenjem; - izrađuje sva opšta akta preduzeća; - vodi stručne poslove u vezi sa disciplinskim postupkom i postupkom za materijalnu odgovornost radnika; - priprema rješenja po prigovorima radnika; - vrši saslušavanje i donosi rješenja u postupku nadoknade štete; - utužuje sva dospjela potraživanja u skladu sa dokumentacijom finansijskog sektora; - obavlja sve pravne i administrativne poslove za organe preduzeća; - stara se o zakonitosti rada u preduzeću; - daje pravna tumačenja organizacionim jedinicama preduzeća; - prati propise koji su od značaja za rad preduzeća i o njima obavještava organizacione jedinice; - vodi poslove oko registracije i preregistracije preduzeća, stara se oko uknjižavanja imovine preduzeća u zemljišne knjige, katastar i sl; - priprema ugovore o osiguranju ugovora, imovine i lica; - vodi cjelokupnu dokumentaciju odsjeka; - izrađuje sve izvještaje i informacije i daje sve potrebne podatke za popunu baze podataka;

- izvršava i sve druge zadatke iz domena pravnih poslova; - sarađuje sa okruženjem u okviru svojih prava i obaveza; - sarađuje sa ostalim organizacionim jedinicama u preduzeću. Odsjek kadrovskih poslova izvršava sljedeće zadatke: - izrađuje planove školovanja, usavršavanja i obezbjeđivanja kadrova i radne snage; 220 - priprema rješenja i ugovore o dodjeli stipendija, kredita i plaćanja školarina; - stara se o obezbjeđivanju kadrova i radne snage u skladu sa potrebama organizacionih jedinica i dinamikom angažovanja; - stara se o školovanju i stručnom usavršavanju kadrova i radne snage; - radi sve poslove oko zasnivanja i prestanka radnih odnosa; - vodi evidenciju i dokumentaciju o radnim odnosima; - podnosi prijave za zdravstveno i penziono osiguranje; - priprema rješenja o platama, godišnjim odmorima, drugim odsustvovanjima i sl; - stara se o stvaranju što boljih uslova života i rada zaposlenih (zdravstvena zaštita, higijena, HTZ mjere, sport i rekreacija, korišćenje odmarališta, pomoć u posebnim situacijama i sl); - stara se o pravovremenom i objektivnom informisanju zaposlenih; - sarađuje sa sindikatom zaposlenih; - izrađuje sve izvještaje i informacije i daje sve potrebne podatke za popunu baze podataka; - izvršava i sve druge zadatke iz domena kadrovskih poslova i radnih odnosa; - sarađuje sa okruženjem u okviru svojih prava i obaveza; - sarađuje sa ostalim organizacionim jedinicama u preduzeću. Služba opštih poslova izvršava sljedeće zadatke: - obavlja sve administrativne poslove; - vrši prijem i raspodjelu pošte; - stara se o čuvanju i zaštiti imovine preduzeća; - vrši prekucavanje svih materijala; - vrši kopiranje i umnožavanje materijala; - stara se o primjeni higijnsko-tehničkih mjera zaštite u preduzeću; - vodi djelovodni protokol; - organizuje i vrši čišćenje prostorija; - stara se o zagrijavanju prostorija; - stara se o održavanju prostorija; - pruža telefonske usluge; - stara se o radu i redu u kabinetima članova odbora direktora i izvršnog direktora; - stara se o održavanju i pravilnom korišćenju prevoznih sredstava; - vodi evidenciju o radu i čuva dokumentaciju; - stara se o pravilnom korišćenju pečata i štambilja preduzeća; - stara se o posluživanju gostiju u upravi preduzeća;

- izvršava sve kurirske poslove; - izvršava i druge zadatke iz domena opštih poslova; - sarađuje sa ostalim organizacionim jedinicama u preduzeću. Služba smještaja i ishrane ima sljedeću organizacionu strukturu: - smještaj - ishranu Smještaj izvršava sljedeće zadatke: - pravi planove smještaja; - pravi planove nabavke opreme, inventara i posteljine; - organizuje smještaj radnika samaca na pojedinim gradilištima; - organizuje pranje i peglanje posteljine; - organizuje i vrši čišćenje i održavanje stambenih i pomoćnih prostorija; 221 - vrši skladištenje i čuvanje posteljine i inventara; - vrši zaduživanje i razduživanje inventara i posteljine; - stara se o obezbjeđivanju i učestvuje u zaključivanju ugovora za smještaj radnika na gradilištima gdje preduzeće nema svoje smještajne jedinice; - stara se o zagrijavanju i osvjetljenju prostorija; - sarađuje sa sanitarnom inspekcijom; - obezbjeđuje disciplinu i red u stambenim prostorijama; - stara se o zdravstvenoj zaštiti stanara; - zalaže se za stvaranje uslova za aktivni odmor radnika; - organizuje prevoz radnika do radnog mjesta; - vodi evidenciju o inventaru i opremi i stara se o pravilnom korišćenju iste; - organizuje čuvanje i zaštitu imovine; - izrađuje sve izvještaje i informacije i daje sve potrebne podatke radi popune baze podataka; - izvršava i sve druge zadatke koji se tiču smještaja radnika; - sarađuje sa okruženjem u okviru svojih prava i obaveza; - sarađuje sa ostalim organizacionim jedinicama preduzeća, a naročito sa gradilištem i pogonom. Ishrana izvršava sljedeće zadatke: - pravi planove ishrane; - pravi planove nabavke opreme, inventara i hrane; - organizuje ishranu radnika samaca; - organizuje topli obrok za sve zaposlene; - daje narudžbe za nabavku hrane u pojedinim vremenskim peiodima; - izrađuje mjesečne jelovnike ishrane i usaglašava ih sa abonentima; - vrši pripremanje, raspodjelu i distribuciju hrane; - održava higijenu u kuhinji, restoranu i pomoćnim prostorijama; - stara se o zagrijavanju i osvetljavanju prostorija; - stara se da zaposleni blagovremeno izvrše sanitarni pregled; - sarađuje sa sanitarnom inspekcijom; - stara se da se inventar pravilno koristi; - stara se o normativnom i racionalnom korišćenju hrane; - vodi evidenciju o prijemu, utrošku i zalihama hrane;

- drži magacin hrane; - organizuje čuvanje i zaštitu imovine; - obezbjeđuje disciplinu i red u restoranu i kuhinji; - stvara uslove za održavanje higijene zaposlenih i korisnika usluga; - obavlja i sve druge poslove u vezi sa ishranom radnika i toplim obrokom zaposlenih; - izrađuje sve izvještaje i informacije i daje sve potrebne podatke radi popune baze podataka; - sarađuje sa okruženjem u okviru svojih prava i obaveza; - sarađuje sa ostalim organizacionim jedinicama preduzeća, a naročito sa gradilištem i pogonom. Konkretna organizaciona rješenja za upravu preduzeća, za pojedine sektore, službe, odsjeke, gradilišta, radilišta i pogone definišu se pravilnikom o organizaciji i sistematizaciji radnih mjesta u preduzeću, pri čemu se koriste sve ovdje date ili modificirane organizacione šeme. To se posebno odnosi na organizaciju gradilišta, radilišta, objekata, pogona, njihovih isturenih jedinica i smještaja i ishrane. Naime u pravilniku treba navesti sve objekte, sva radilišta i gradilišta i njihove lokacije od čega će u mnogome zavisiti 222 konkretna organizaciona šema gradilišta. Od broja, lokacije i veličine objekata zavisiće organizacija gradilišta, što znači da će svako gradilište imati svoju organizacionu šemu. U buduće, obzirom na promjenu, tokom vremena, broja objekata i njihovih lokacija organizacione šeme gradilišta, radilišta i pogona treba definisati kroz godišnje projekte organizacije preduzeća. Isto tako jedinice mehanizacije i transporta, pogon za proizvodnju materijala i poluproizvoda i jedinice smještaja i ishrane radnika zavisiće od broja, lokacije i organizacije gradilišta pa i organizaciju ovih jedinica treba definisati kroz godišnje projekte ogranizacije preduzeća. Pravilnikom o organizaciji i sistematizaciji radnih mjesta treba predvidjeti obaveze iz prethodna dva stava. 12.3 Funkcionisanje organizacije Funkcionisanje organizacije predstavlja veoma važnu komponentu organizacionog modela. Funkcionisanjem se mora postići skladnost u djelovanju i izvršavanju svih zadataka koji su usmjereni ka uspješnom izvršavanju radova na građevinskom objektu i proizvodnji materijala i poluproizvoda. Pri tome polazi se od činjenice da je organizacija "živa" i da se mora stalno razvijati, usavršavati i prilagođavati objektivnim uslovima u kojima mora da funkcioniše. Zbog toga se uspješnost organizacije cijeni kroz njeno funkcionisanje i sposobnost da ovlada svim faktorima koji se suprostavljaju izvršavanju programiranih zadataka. To podrazumijeva da: - sve organizacione jedinice, i pojedinci u njima, stručno, racionalno i u planiranom vremenu izvršavaju sve zadatke iz djelokruga svog rada. - izvršavanje svojih zadataka usaglase sa metodama i dinamikom izvršavanja zadataka u drugim organizacionim jedinicama, ako su međ usobno uslovljeni. - organizacija mora biti elastična, što znači da se u toku funkcionisanja

može prilagoditi sopstvenim zahtjevima i zahtjevima okruženja. - organizacija mora biti plastična, što znači da se, pod određenim uslovima, može adaptirati u novi oblik organizovanja, a da se pri tome ne naruše osnovne koncepcije organizacije. - organizacija mora biti dinamična, što znači da je prilagodljiva svim objektivnim uslovima u toku funkcionisanja. - organizacija mora biti stabilna, što znači da je sposobna da se odupre svim uticajima, pojavama i zahtjevima za dezorganizaciju koja bi štetno djelovala na funkcionisanje organizacije. - se racionalno i znalački koristi ljudski rad, materijalna sredstva i savremene metode planiranja i organizovanja, uz adekvatnu primjenu svih potrebnih organizacionih sredstava. Sve ove pretpostavke mogu biti zadovoljene, tj. organizacija može efikasno funkcionisati, samo pod uslovom da se jasno razgraniče nadležnosti i odgovornosti na svim nivoima i u svako vrijeme. Posebno je važno da se ova razgraničenja jasno definišu između upravljanja, rukovođenja i izvršavanja. Funkcionisanje organizacije zavisi od velikog broja faktora. Osnovni faktor je čovjek, kao subjekt, od koga polaze sve ideje, mjere i postupci za ostvarivanje cilja. Isto tako i svi ostali faktori, uključujući i "višu silu" u mnogome zavise od čovjeka. Zato je, ako želimo uspješno funkcionisanje organizacije, potrebno izboru kadrova i njihovom raspoređivanju na pojedina radna mjesta posvetiti posebnu pažnju. Proces funkcionisanja organizacije podrazumijeva aktivnosti koje prate tok pojedinih procesa i dejstva jednih na druge, a uz to određuje ponašanje i način 223 djelovanja elemenata strukture organizacionog modela, u cilju skladnog izvršavanja zadataka. Te aktivnosti je najcjelishodnije, po određenoj srodnosti, kao što smo ranije kazali, objediniti u grupe, tj. funkcionalne komponente: upravljanje, rukovođenje i izvršavanje (Slika 49). Regulacija funkcionisanja ostvaruje se organizacionom i operativnom regulacijom. Organizacionu regulaciju ostvaruje komponenta upravljanja utvrđivanjem modela, ciljeva, načina i sredstava kojima treba da se obezbijedi kontinuitet funkcionisanja. Operativno regulisanje ostvaruje komponenta rukovođenja tokom cijelog procesa funkcionisanja organizacionih jedinica s ciljem održavanja njihovih devijacija u dopuštenim granicama. Otuda potreba da svaku sljedeću komponentu reguliše prethodna koja je na višem hijerarhijskom nivou. Pri tome je prethodna povezana sa narednom sa povratnom spregom, koja omogućava slanje informacija, čime se ostvaruje skladno funkcionisanje i regulisanje organizacije. Svaka komponenta ima svoju koncepciju funkcionisanja koja mora biti u skladu sa koncepcijom funkcionisanja okruženja i dodirnih komponenti. Znači, koncepcija funkcionisanja zavisi od zahtjeva okruženja, unutrašnjih zahtjeva, naučnih i praktičnih saznanja. Spoljne zahtjeve za svaku narednu komponentu predstavljaju zahtjevi prethodne komponente. Upravljanje i regulisanje funkcionisanja sistema je nemoguće bez posjedovanja kvalitetnih i pravovremenih informacija. Predloženim organizacionim modelom predviđ

eno je da se računski centar, koji je lociran u službi pripreme tehničkog sektora, bavi prikupljanjem, obradom, selekcijom, prenošenjem i čuvanjem informacija. Sve funkcionalne komponente moraju raspolagati sa informacijama i biti izvor odgovarajućih informacija za hijerarhijski višu komponentu. To omogućava donošenje optimalnih odluka i intervenisanje u cilju eliminisanja eventualnih poremećaja. Da bi služile cilju informacije moraju biti pravovremene, efikasne, pouzdane, potpune, precizne, jednoznačne, razumljive i ekonomične. 12.3.1 Upravljanje preduzećem Upravljanje je hijerarhijski najviša funkcionalna komponenta. Pod upravljanjem se, u konkretnom slučaju, podrazumijeva skup određenih aktivnosti koje obezbjeđuju uspješno funkcionisanje svih djelova preduzeća, sa ciljem da se preuzeti poslovi izvršavaju kvalitetno, na vrijeme i ekonomično. To pretpostavlja donošenje opštih akata preduzeća, utvrđivanje poslovne politike, analizu poslovanja i preduzimanje trenutnih ili trajnih mjera za poboljšanje poslovanja, utvrđivanje opštih ili pojediničnih ciljeva, kontrola poslovanja, donošenje mjera za rast i razvoj preduzeća i sl. Preduzećem upravljaju predstavnici vlasnika, srazmjerno udjelu u akcijama, osim za akcije ili udjela bez prava upravljanja, kao i u drugim slučajevima propisanim zakonima. Organi preduzeća (Slika 62) su: - Skupština akcionara - Odbor direktora, kao organ upravljanja i rukovođenja - Izvršni direktor, kao organ poslovođenja - Sekretar društva. Društvo može odrediti da isto lice bude i izvršni direktor i sekretar društva. Djelokrug rada Skupštine, Odbora direktora, Izvršnog direktora i sekretara društva reguliše se Statutom društva u skladu sa Zakonom o privrednim društvima i drugim propisima. Odbor direktora je kolektivno tijelo kojim rukovodi predsjednik, a mora imati najmanje tri člana. Akcionarska društva- preduzeća su obavezna da izaberu ovlašćenog nezavisnog revizora društva. 224 12.3.2 Rukovođenje preduzećem Rukovođenje je komponenta funkcionisanja kojom se obezbjeđuje jedinstvo akcija na ostvarivanju odluka skupštine akcionara radi postizanja utvrđenog cilja. To je u stvari proces kojim se: - uposleni upoznaju sa ciljevima, poslovnom politikom i planovima preduzeća i vode u izvršavanju zadataka; - vrši raspoređivanje poslova na pojedine izvršioce; - vrši izbor metoda i načina izvršavanja zadataka; - utvrđuju i realizuju standardi u organizaciji; - obezbjeđuje kvalitetno, blagovremeno i ekonomično izvršavanje programiranih zadataka; - ostvaruje koordinacija, kojom se dešavanja u pojedinim situacijama dovode u harmonične odnose; - primaju, usvajaju ili odbijaju sugestije neposrednih izvršioca;

- obezbjeđuje sprovođenje propisa, standarda i normativa važećih u građ evinarstvu; - prati izvršavanje zadataka; - onemogućavaju konflikti, a u slučaju njihovog pojavljivanja rješavaju; - otkrivaju problemi i iznalaze načini za njihovo rješavanje; - daju instrukcije i usmjeravaju aktivnosti; - vrši uvid, praćenje, evidencija i analiza događaja; - vrši motivacija i stimulacija zaposlenih; - ocjenjuje rad neposrednih izvršioca; - obezbjeđuju životni i radni uslovi zaposlenih; - ostvaruje saradnja sa okruženjem. Rukovođenjem se ostvaruje spona između upravljanja i izvršavanja, što pretpostavlja da rukovođenje mora biti operativno regulisano. Ovo podrazumijeva postojanje organizacione regulacije, tj. koncepcije funkcionisanja. Koncepciju funkcionisanja, koja mora biti zasnovana na odgovarajućim činjenicama i pretpostavkama, utvrđuje komponenta upravljanja u formi statuta, pravilnika o organizaciji i sistematizaciji radnih mjesta, pravilnika o vođenju dokumentacije, drugih opštih akata i donošenjem odgovarajućih odluka. Rukovođenje obuhvata sve algoritme po kojma se vrši priprema za akcije rukovođ enja, neposrednog izvršavanja zadataka i kontrolu. Akcija rukovođenja podrazumijeva prenošenje odluka i rješenja na neposredne izvršioce i staranje da se ta rješenja doslovno i znalački primijene. To pretpostavlja da rukovođenje ostvaruje stalnu komunikaciju i koordinaciju. U ostvarivanju uloge rukovođenja veoma je važna pravilna i adekvatna raspodjela zaduženja, ovlašćenja i odgovornosti na pojedinim hijerarhijskim nivoima. Sva ova tri elementa moraju biti u srazmjeri za sve nivoe, što će omogućiti uspješno funkcionisanje organizacije. Rukovođenje i vođenje poslovanja preduzeća povjereno je Izvršnom direktoru preduzeća. On zastupa preduzeće, stara se i odgovara za zakonitost rada preduzeća i obavlja sve druge poslove utvrđene zakonima, statutom i ostalim opštim aktima preduzeća. Zadaci, obaveze, prava i odgovornosti Izvršnog direktora bliže se regulišu Statutom. U rukovođenju i vođenju poslova u preduzeću Izvršnom direktoru pomažu direktori pojedinih sektora. Izvršni direktor i direktori sektora čine rukovodeći tim. Izvršni direktor i direktori sektora imaju veoma važne zadatke i u predlaganju mjera i odluka Skupštini i Odboru direktora, što znači da na određen način utiču na njihov rad. Isto tako, dužni su da na svim nivoima i u svim postupcima rukovođenja obezbijede kontrolu izvršavanja planiranih i programiranih zadataka, što je preduslov 225 za iznalaženje načina i metoda da se onemoguće greške i da se eventualna odstupanja koriguju. Tehničkim sektorom rukovodi tehnički direktor. On je odgovoran za pripremu i realizaciju cjelokupne proizvodnje na gradilištima i u pogonima. Njemu u radu pomažu, i odgovorni su u djelokrugu svog rada, glavni inženjer pripreme i glavni inženjer operative. Glavnom inženjeru pripreme u radu pomažu šefovi odsjeka, a glavnom inženjeru operative rukovodioci građenja i pogona. Rukovodioci građenja i

pogona, svaki u svom domenu rada, odgovorni su za izvršavanje zadataka u skladu sa projektima, planovima i programima. Rukovodiocima građenja u radu pomažu rukovodioci radilišta a ovim rukovodioci objekata, a rukovodiocima pogona, šefovi pojedinih djelova pogona. Glavni inženjer pripreme zamjenjuje tehničkog direktora u slučaju njegove odsutnosti. Sektorom marketinga rukovodi direktor sektora, koji je odgovoran za nabavku, prodaju, centralno skladište i materijalno knjigovodstvo. Njemu u radu pomažu rukovodioci službi i centralnog skladišta. Finansijskim sektorom rukovodi direktor sektora, koji odgovara za planove, analize, obračune, isplate i finansijsko knjigovodstvo. Njemu u radu pomažu rukovodioci službi. Sektorom pravnih, kadrovskih i opštih poslova rukovodi direktor sektora, koji odgovara za pravne, kadrovske, opšte i poslove smještaja i ishrane. Njemu u radu pomažu rukovodioci službi a ovima šefovi odsjeka. Zadaci, obaveze, prava i odgovornosti tehničkog direktora, glavnih inženjera, direktora sektora, rukovodioca građenja, pogona, radilišta i objekata i šefova službi bliže se regulišu Pravilnikom o organizaciji i sistematizaciji radnih mjesta. Stručna i radna (tehno-ekonomska) savjetovanja kao jedna od metoda rukovođ enja treba da je stalna praksa u procesu rukovođenja. Po pravilu ih, na nivou sektora, gradilišta i pogona, treba održavati jedanput nedeljno, a na nivou preduzeća jedanput mjesečno. Na savjetovanjima treba da se analizira poslovanje, kako za navedeni tako i kumulativno za određeni period (npr. od početka mjeseca, godine ili građenja nekog objekta). Nedeljna savjetovanja moraju biti operativna, konkretna i usmjerena na izvršavanje tekućih zadataka i preduzimanje mjera za eliminaciju slabosti iz minulog perioda. Mjesečna savjetovanja moraju biti dobro pripremljena sa svim podacima o izvršenju planova za protekli period, problemima koji su se pojavili i slabostima koje treba otkloniti. Osnov za ovu analizu su mjesečni operativni planovi gradilišta, pogona i preduzeća. Na ovim savjetovanjima treba usvojiti mjesečni operativni plan za naredni mjesec iz kojeg će se vidjeti planirani obim proizvodnje, planirana realizacija, raspored kapaciteta i resursa za rad, mjere koje treba preduzimati i sve druge elemente koji će omogućiti uspješnu koordinaciju i izvršenja planiranih zadataka. Cio proces rukovođenja u građevinarstvu ostvaruje se kroz nekoliko grupa aktivnosti među kojima su najvažnije: priprema proizvodnje, koordinacija, komunikacija i motivacija. Priprema proizvodnje je najvažniji dio procesa rukovođenja. To je u stvari organizovanje koje treba da obezbijedi da svi učesnici u izvršavanju zadataka obavljaju one aktivnosti koje su usmjerene na ostvarivanje cilja kojeg su postavili organi preduzeća. Uslov za to je racionalno raspoređivanje ljudskih i materijalnih potencijala, u prostoru i vremenu, što se postiže izradom projekata organizacije građ enja (i njegovom razadom), koji predstavljaju osnovno sredstvo rukovođenja. Osnovno je da se raspored potencijala, način funkcionisanja i izvršavanja zadataka izvrši u fazi projektovanja organizacije građenja, što će omogućiti da se izbjegne, ili svede na

najmanju mjeru, raspodjela istih u toku funkcionisanja organizacije, što bi imalo niz negativnih posljedica. 226 Izradom projekta organizacije građenja dobijaju se odgovarajuća organizaciona rješenja čiji je rezultat rukovodilačka odluka koja propisuje postupak koji povezuje odgovarajuća rješenja sa akcijom. Ovim će se jasno i jednoznačno regulisati rad i postupak njegovog izvršavanja i obezbijediti uslovi za to. Koordinacija je veoma važan zadatak svakog rukovodioca, kojom se različiti postupci, načini i elementi izvršavanja nekog zadatka dovede u harmonične odnose. Koordinacijom se upravlja pojedinim razlikama i promjenama koje mogu nastupiti u toku realizacije zadataka. U građevinarstvu je koordinacija od neprocjenljive važnosti, po vertikalni i po horizontali, jer se na gradilištu susrijeće veliki broj kooperanata čiji rad treba usaglastiti kako po vremenu tako i u prostoru. Komunikacija podrazumijeva uspostavljanje odnosa između pretpostavljenih i potčinjenih i sa okruženjem. Komuniciranjem se efikasno primaju i predaju poruke i održavaju odnosi sa nadređenim i podređenim saradnicima i izvršiocima. Radi uspješnog komuniciranja u preduzeću mora postojati dobar i efikasan informacioni sistem. Motivacija je veoma važna aktivnost rukovodioca, jer stimuliše izvršioce za bolje izvršavanje zadataka, ostvarivanje planiranih ciljeva, održavanje nivoa organizovanosti, odgovornosti i autoriteta. Za bolji rad zaposlene najviše motivišu: plata, nagrade, uvažavanje, stvaralačka sloboda, bolji radni i životni uslovi, mogućnost uticaja na obavljanje poslova, metod rukovođenja, odnos rukovodioca prema podčinjenim, lični primjer rukovodioca, stalnost u preduzeću i dr. Od ličnosti, talenta, znanja, zalaganja i odnosa rukovodioca prema poslu zavisi uspjeh i ugled preduzeća, međuljudski odnosi i standard zaposlenih. Zbog toga svako preduzeće želi da obezbijedi rukovodioca koji ima obrazovanje, iskustvo, stručni i moralni autoritet, sposobnost predviđanja, pravilan odnos prema saradnicima, smisao za rad i red i sl. Uspješan rukovodilac mora korektno i na savremen način rukovoditi sa poslovima i ljudima i upravljati sa svojim postupcima. Rukovodilac uvijek mora: obezbijediti zakonitost u radu, brinuti se za svoje potčinjene, motivisati zaposlene, djelovati ličnim primjerom, onemogućiti konflikte među ljudima i dr. Uz ovo mora biti moralna ličnost, pravičan, iskren i nesebičan, a nasuprot ovome ne smije biti zloban, pohlepan, vlastoljubiv, sebičan, bahat i sl. 12.3.3 Izvršavanje zadataka Komponenta izvršavanja je na kraju hijerarhijske lestvice funkcionisanja organizacije. Ona se reguliše rukovođenjem. Izvršavanje pretpostavlja obavljanje određenih aktivnosti kojima se neposredno izvršavaju zadaci koji su vezani za ostvarivanje utvrđenog cilja. Krajnji cilj građevinskog preduzeća je građenje objekata, proizvodnja građevinskog materijala i izvršavanje svih drugih poslova iz djelatnosti preduzeća. Zadatak, kao predmet ili misaoni proces izvršavanja, mora biti definisan. To znači da je neophodno da neposredni izvršilac poznaje sadržaj, cilj, vrijeme, metod i mjesto izvršavanja zadataka. Za razliku od upravljanja, gdje su njegovi nosioci predstavnici vlasnika, i rukovođ enja gdje su njegovi nosioci samo neki od uposlenih, nosioci izvršavanja su svi

uposleni u preduzeću. U svim funkcionalnim komponentama imamo izvršavanje pojedinih zadataka. Ovo ukazuje na postojanje odgovarajućeg odnosa između zadataka i rada jednog izvršioca sa zadatkom i radom drugog izvršioca bez obzira na njihov funkcionalni status. Ti odnosi čine strukturu komponente izvršavanja, od čije složenosti u mnogome zavisi uspješnost u ostvarivanju cilja. Predloženi model i organizaciona rješenja, putem kojih je izvršeno povezivanje više izvršilaca radi obavljanja srodnih poslova, omogućavaju uspostavljanje takve strukture koja će biti podređena vrsti zadataka, uslovima i vremenu izvršavanja istih u cilju koji se njihovim izvršavanjem mora postići. Kroz pravilnik o organizaciji i 227 sistematizaciji radnih mjesta treba ove mogućnosti iskoristiti i usvojiti konkretna rješenja za sve organizacione jedinice, što neće biti teško. U daljnjem će biti dati metode i algoritmi izvršavanja osnovnih zadataka od faze ispitivanja tržišta, ugovaranja pa do konačnog završetka objekta. Isto tako, biće naznačeni nosioci pojedinih zadataka i opisane veze u koordinaciji između pojedinih subjekata u procesu izvršavanja konkretnih poslova. 12.3.3.1 Ispitivanje tržišta, obrada ponuda i ugovaranje Ovi zadaci detaljno su opisani u poglavlju 9.3.2, pa će ovdje biti govora samo o nekim organizacionim aspektima. Nosilac ispitivanja tržišta, obrade ponuda i ugovaranja je tehnički sektor (služba pripreme). Međutim, u ovom poslu učestvuju svi rukovodioci preduzeća a naročito izvršni direktor, glavni inženjeri, direktori sektora, rukovodioci građenja, pogona i službi kao i ostali odgovorni subjekti u preduzeću. Oni sva saznanja i informacije dostavljaju tehničkom sektoru, odnosno službi pripreme. Služba pripreme u postupku izrade ponude, pored dokumentacije koju je dobila od investitora, koristi podatke svog računskog centra i podatke koje joj dostavljaju sektor marketinga i finansijski sektor. Naravno, prema potrebi, a naročito u periodu nestabilnog tržišta, koristi i podatke drugih organa i organizacija. Služba pripreme obrađuje ponudu i dostavlja je Izvršnom direktoru na saglasnost, koji, koristeći sugestije i predloge rukovodećeg tima, utvrđuje konačnu ponudu koju treba predati investitoru. Cio daljnji postupak dat je u priloženom algoritmu obrade ponude i zaključivanja ugovora (Slika 71). Nosilac poslova na ispitivanju i obradi tržišta nabavke materijala, mehanizacije i opreme i prodaje sopstvene proizvodnje pogona za proizvodnju materijala i poluproizvoda je sektor marketinga. Međutim, i u ovom poslu treba da učestuju svi ostali odgovorni subjekti u preduzeću, kako bi se nabavka što racionalnije ostvarila i višak proizvodnje što bolje plasirao. Pri ovome, veoma je važno da postoji dobra saradnja između tehničkog sektora i sektora marketinga. Nosilac poslova na plasmanu slobodnih kapaciteta pogona mehanizacije i transporta i eventualnog iznajmljivanja mehanizacije od drugih preduzeća je tehnički sektor. 12.3.3.2 Planiranje izvršavanja zadataka Planiranje je preduslov za savremenu koncepciju organizacije procesa građenja objekata. To pretpostavlja da se prije početka građenja predvide i planiraju sve

aktivnosti, troškovi i parametri koji su neophodni da bi se objekat izgradio kvalitetno, u optimalnom roku i uz najpovoljnije ekonomske uslove. Blagovremeno planiranje i predviđanje omogućava bolju podjelu zadataka, racionalniju upotrebu mašina, bolje korišćenje radnog vremena i materijala, povećanje produktivnosti i ekonomičnosti, smanjivanju gubitaka u proizvodnji, a time i bolje plate i bolji standard zaposlenih. Zbog toga, svakom izvršavanju zadataka, tj. građenju objekata, bez obzira na njegovu veličinu i cijenu, treba pristupiti planski, tj. građenju treba da prethodi planiranje. Osnovni planovi koji regulišu izvršavanje zadataka kod građevinske proizvodnje, tj. građenja objekata su: - projekti organizacije i tehnologije građenja - tehno-ekonomski elaborati - mjesečni operativni planovi Zato se, već u fazi izrade ponude pripremaju pojedini elementi projekta organizacije i tehnologije građenja i tehno-ekonomskog elaborata, što je garancija da ć e ponuda biti kvalitetna i realna. 228 TEHNIČKI SEKTOR GRAĐ EVINSKO TRŽI[ TE (INVESTITORI) Predaja ponude investitoru TEHNIČKI SEKTOR Obrada ponude Saglasnost izvrš. direktora Odluka investitora TEHNIČKI SEKTOR SEKTOR PRAV., KAD. I OP[ TIH POSLOVA Izrada ugovora IZVR[ NI DIREKTOR Usaglašavanje ugovora sa investitorom Saglasnost izvršnog direktora da da da IZVR[ NI DIREKTOR Potpis ugovora Građ enje objekta (vidi sl. 70.) SEKTOR MARKETINGA

FINANSIJ SKI SEKTOR Davanje podataka ne STOP popravak ne STOP popravak popravak popravak da popravak da Slika 71. Algoritam obrade ponude i zaključivanja ugovora Projekat organizacije i tehnologije građenja, pored tehničkog projekta, je osnovni dokument na osnovu kojeg se gradi jedan objekat. Dok tehnički projekat definiše tehničke karakteristike i uslove kojih se izvođač radova i investitor moraju pridržavati, dotle projekat organizacije i tehnologije građenja definiše sve ostale uslove i parametre koje je potrebno znati da bi proces građenja tekao normalno i da bi se ostvario željeni cilj, a to su: terenski uslovi i lokalne prilike, tehnologija građenja, izbor mašina za izvršenje radova, organizacija građenja, planovi resursa, rješenja za transport materijala i opreme, dinamika izvršavanja radova, pripremni radovi, higijensko-tehničke mjere zaštite na radu, rukovođenje izgradnjom, finansijski planovi realizacije i sl. Detaljnije o projektovanju organizacije građenja vidi . Projekti organizacije i tehnologije građenja izrađuju se za svaki objekat, radilište, gradilište i preduzeće. Sadržaji ovih projekata su različiti. Za objekat se izrađuje izvođački projekat organizacije i tehnologije građenja, koji obuhvata cio period građenja, a inovira se svake kalendarske godine. On sadrži sljedeća poglavlja: - proučavanje tehničke dokumentacije; - proučavanje ugovorne (tender) i ostale dokumentacije; 229 - proučavanje mogućnosti preduzeća; - proučavanje terenskih uslova i lokalnih prilika; - proučavanje fronta rada; - proučavanje i utvrđivanje metoda i tehnologije građenja; - izbor mašina za izvršenje radova; - šemu organizacije objekta; - analize cijena; - statičke planove materijala, radne snage, mašina i transportnih sredstava; - izbor načina snadbijevanja materijalom i deponovanja viška zemlje iz iskopa; - rješenje spoljnjeg transporta; - proračun cijena materijala; - utvrđivanje cijena radne snage; - dinamičke planove izvršenja radova, radne snage, materijala, mehanizacije, transportnih sredstava i finansijskih sredstava;

- pripremne radove, crteži, opisi i cijene koštanja; - higijensko-tehničke mjere zaštite na radu; - šemu rukovođenja, dinamiku angažovanja kadrova i cijenu koštanja; - predračun režije i utvrđivanje kalkulativnog faktora (faktora na bruto plate) - predračun radova; - tehnički izvještaj. Za radilište, gradilište i preduzeće izrađuju se godišnji izvođački projekti organizacije i tehnologije građenja, koji se tokom godine, u slučaju dobijanja novih poslova, inoviraju. Oni se izrađuju posebno za radilište, gradilište i preduzeće i svi posebno sadrže sljedeća poglavlja: - predmet projekta organizacije i tehnologije građenja; - šemu organizacije; - statičke planove materijala, radne snage, mehanizacije i transportnih sredstava; - dinamičke planove materijala, radne snage, mehanizacije i transportnih sredstava; - šemu rukovođenja; - predračun režije i utvrđivanje kalkulativnog faktora; - tehnički izvještaj; Ukoliko je radilište (gradilište) skoncentrisano, i ako se objekti grade istovremeno ili u kontinuitetu, odnosno ukoliko postoji mogućnost da se pripremni radovi i mehanizacija koriste istovremeno za sve objekte, onda se neka poglavlja izvođačkog projekta organizacije i tehnologije građenja ne rade za svaki objekat posebno već zajednički za cijelo radilište (gradilište). Koja će se poglavlja zajednički raditi zavisi od konkretne situacije i to je na projektantu organizacije i tehnologije građenja da odluči. Izvođački projekti organizacije i tehnologije građenja rade se timski. Veoma je korisno i obavezno da u timu bude budući rukovodilac građenja. Nosilac posla na izradi izvođačkog projekta organizacije i tehnologije građenja je služba pripreme, a služba operative je nosilac posla na njegovoj realizaciji. Svi ostali sektori, službe, gradilišta i pogoni pomažu službama pripreme i operative u izradi i realizaciji izvođačkih projekata organizacije i tehnologije građenja. Izvođački projekat organizacije i tehnologije građenja ovjerava tehnički direktor, poslije čega postaje obavezujući za sve organizacione jedinice. Služba pripreme izvođ ačke projekte organizacije i tehnologije građenja dostavlja službi operative i ova ih prosleđuje gradilištu, a pojedina poglavlja nadležnim sektorima, službama i pogonima. 230 Gradilište je dužno da svakomjesečno informiše službu operative, a ova službu pripreme, o realizaciji izvođačkog projekta organizacije i tehnologije građenja i da predlaže mjere za poboljšanje stanja. Na nivou preduzeća jedanput mjesečno se analiziraju rezultati realizacije izvođačkog projekta organizacije i tehnologije građenja. Tehno-ekonomski elaborat je detaljno obrađen ranije (vidi 9.4.9.1). Nosilac posla na izradi tehno-ekonomskog elaborata je služba pripreme. Tehno-ekonomski elaborat ovjeravaju tehnički direktor i direktor finansijskog sektora poslije čega postaje obavezujući za sve organizacione jedinice. Služba pripreme tehno-ekonomski elaborat dostavlja službi operative, a ova ga

prosleđuje gradilištu, a pojedina poglavlja nadležnim sektorima, službama i pogonima. Finansijski sektor, na osnovu podataka koje mu dostavlja gradilište (preko službe operative) i sopstvenih podataka, svakog mjeseca, za protekli mjesec i kumulativno, izrađuje informaciju o planiranim (po tehno-ekonomskom elaboratu) i ostvarenim troškovima, koja se razmatra na nivou preduzeća. Mjesečni operativni plan je detaljno obrađen ranije (vidi 9.4.9.2). Mjesečni operativni plan za preduzeće izrađuje služba operative, na osnovu operativnih planova gradilišta. Mjesečne operativne planove gradilišta i preduzeća ovjerava glavni inženjer operative i tehnički direktor preduzeća, a planove objekata i radilišta rukovodilac građ enja i glavni inženjer operative. Služba operative pojedine djelove mjesečnih operativnih planova dostavlja odgovornim službama i pogonima na postupanje po njima. Analiza izvršenja izvođačkih projekata organizacije i tehnologije građenja, tehnoekonomskih elaborata i mjesečnih operativnih planova i utvrđivanje operativnih planova za naredni mjesec vrši se poslednjeg dana u mjesecu za koji se vrši analiza. Analizu izrađuje služba operative na osnovu podataka gradilišta. Ovim operativnim savjetovanjem rukovodi Izvršni direktor preduzeća, a prisustvuju mu tehnički direktor, direktori sektora, glavni inženjeri, rukovodioci građenja, rukovodioci pogona a po potrebi i ostali rukovodioci ili šefovi. Operativno savjetovanje donosi zaključke o uspješnosti realizacije izvođačkog projekta organizacije i tehologije građenja, tehno-ekonomskih elaborata i mjesečnih operativnih planova i o operativnom planu za naredni mjesec. Zaključci sadrže i mjere koje treba preduzeti da se naredni plan uspješno izvrši i nadoknade eventualna zakašnjenja iz minulog perioda. Zaključcima moraju biti jasno definisane mjere, zadaci, njihovi nosioci i vrijeme izvršenja. Zaključci se dostavljaju svim zainteresovanim narednog dana po održavanju savjetovanja. Na narednom savjetovanju prvo se izvrši analiza izvršenja ovih zaključaka. 12.3.3.3 Građenje objekta Građenje objekta slijedi odmah po zaključivanju ugovora sa investitorom. Zaključivanjem ugovora i izradom izvođačkog projekta organizacije i tehnologije građenja stvoreni su uslovi za početak građenja, tj. izvršavanje pripremnih, prethodnih i glavnih radova na objektu. Polazi se od pretpostavke da je investitor ispunio početne uslove i uveo preduzeće u posao i da je preduzeće odredilo stručnu ekipu koja će voditi posao na predmetnom objektu. Podrazumijeva se da je objekat organizaciono u sastavu već postojećeg gradilišta i da su gradilište, sektori i pogoni ranije obaviješteni o vrsti i obimu zadataka koji ih čekaju na građenju predmetnog objekata. Početne zadatke u realizaciji posla ima služba pripreme tehničkog sektora, koja svu potrebnu dokumentaciju (investiciono-tehnička, ugovori, odobrenja, saglasnosti, ovlašćenja, projekti organizacije i tehnologije građenja, tehno- ekonomski elaborati i druga dokumentacija) dostavlja službi operative. Ovaj proces se nastavlja i traje sve do završetka izgradnje (Slika 72). Služba operative (odsjek za tehničku pripremu) pregleda svu dokumentaciju i dostavlja je gradilištu, a pojedine djelove dokumentacije (projekta organizacije i tehnologije građenja, mjesečnih operativnih planova, investiciono-tehničke 231

dokumentacije i sl.) dostavlja pojedinim sektorima i pogonima da bi mogli da se upoznaju i izvršavaju zadatke. U tom smislu dostavlja: - sektoru za pravne, kadrovske i opšte poslove, šemu rukovođenja i dinamiku angažovanja kadrova; dinamički plan radne snage i potrebe radne snage za početak rada (i radi organizacije smještaja i ishrane); - sektoru marketinga, dinamički plan materijala, poluproizvoda i opreme, kao i potrebe (materijala, kontejnera, baraka i sl.) za pripremne radove; - pogonu mehanizacije i transporta, dinamički plan mehanizacije i transporta, kao i ostale potrebe za početak radova; - pogonu za proizvodnju materijala i poluproizvoda iz sopstvene proizvodnje, dinamički plan potreba, kao i ostalih potrebe za početak rada; - pogonu za završne radove, projekte i dinamičke planove za radove koje on treba da izvršava i projekte pripremnih radova; - podizvođačima (nakon njihovog izbora), projekte i dinamičke planove za radove koje treba oni da izvršavaju. SLUŽBA PRIPREME Invest. tehn. dokumentacija Projekti org. i tehnol. građ enja Tehno-ekonomski elaborati Ostala dokumentacija SLUŽBA OPERATIVE Invest. tehn. dokumentacija Projekti org. i tehnol. građ enja Tehno-ekonomski elaborati Mjesečni operativni planovi Ostala dokumentacija SLUŽBA SMJ E[ TAJ A I ISHRANE Smještaj i ishrana SLUŽBA PRAVNIH I KADROVSKIH POSLOVA Kadrovi i radna snaga CENTRALNO SKLADI[ TE Materijal POGON ZA PROIZ. MAT. I POLUPROIZVODA Materijal i poluproizvodi POGON MEHANIZACIJ E I TRANSPORTA Mehanizacija i transport POGON ZA ZAVR[ NE RADOVE Završni i instalaterski radovi PODIZVOĐ AČI

Završni radovi INVESTITOR Nadzor GRADILI[ TE RADILI[ TA OBJ EKTI IZVR[ ENJ E RADOVA Slika 72. [ema realizacije - građenja objekta Direktori sektora, rukovodioci pogona i službi dužni su organizovati rad da se gradilište što prije obezbijedi potrebnom radnom snagom, materijalom i sredstvima za rad. Najvažnije je da se uspješno startuje, jer je praksa dokazala da se rokovi građenja objekata najviše prolongiraju na početku građenja uz krilaticu "to ćemo kasnije nadoknaditi". U početku, a naročito do izrade prvog mjesečnog operativnog plana, treba ostvarivati što češću koordinaciju sa gradilištem. Rukovodilac građenja, koga imenuje izvršni direktor, uz pomoć rukovodilaca 232 radilišta i objekata organizuje rad na izvršavanju zadataka. Sve poslove oko pripreme, obrade dokumentacije, obračuna i izvještaja izvršava odsjek za operativu. Rukovodilac građenja je stručni i disciplinski starešina svih stručnjaka i radnika na gradilištu bez obzira iz koje službe ili pogona oni dolaze. Ovo se odnosi i na rukovodioce radilišta i objekta za domena njihovog rada. Rukovodilac građenja održava stalne kontakte sa službom operative i sa ostalim sektorima i službama. On ostvaruje direktne kontakte sa rukovodiocima pogona i usaglašava sve potrebe gradilišta sa mogućnostima pogona. Rukovodilac građenja odmah po dobijanju dokumentacije od službe operative pristupa izradi prvog mjesečnog operativnog plana za objekat i dostavlja ga na usvajanje i distribuciju po ranije rečenoj proceduri. Odnosi gradilišta i pojedinih sektora, pogona i službi zasnivaju se na sljedećem: Sektor pravnih, kadrovskih i opštih poslova obezbeđuje, za potrebe gradilišta, kadrove i radnu snagu u skladu sa zahtjevima tehničkog direktora i potrebama gradilišta (u skladu sa planovima). Sektor upućuje radnu snagu gradilištu i dostavlja spisak sa osnovnim podacima, zanimanjima i kvalifikacijama radnika. Radnu snagu koja je pristigla na gradilište raspoređuje i njihov rad kontrolišu rukovodioci i poslovođe na objektima. O boravku i radu radnika na gradilištu vodi se evidencija na osnovu koje se vrši obračun plata, ostvaruju druga prava i izrađuju izvještaji o iskorišćavanju i gubicima radnog vremena. Svi radnici na objektu disciplinski su podređeni rukovodiocu i poslovođi na objektu. Premještaj radnika sa objekta na objekat, ili sa radilišta na radilište vrši rukovodilac građenja uz konsultacije rukovodioca radilišta i objekta. Premještaj radnika sa gradilišta na drugo gradilište, ili u pogon vrši sektor pravnih, kadrovskih i opštih poslova na predlog ili uz saglasnost rukovodioca građenja. Sektor pravnih, kadrovskih i opštih poslova, preko službe ishrane i smještaja, organizuje smještaj, ishranu i topli obrok za sve zaposlene. Svi radnici u smještaju i ishranu koji rade za potrebe gradilišta dužni su da izvršavaju naloge rukovodioca građ enja u pogledu vremena podjele obroka, higijene i rada na gradilištu. Rukovodilac građ enja je dužan da ovjerava sve izvještaje koji se upućuju sa gradilišta.

Sektor marketinga, preko centralnog skladišta, dužan je da obezbijedi gradilištu potreban materijal i poluproizvode, koji se nabavljaju van pogona u preduzeću, u količini, roku i kvalitetu kako je to traženo projektima organizacije i tehnologije građ enja i mjesečnim operativnim planovima. Centralno skladište je dužno da materijal i poluproizvode gradilištu isporuči na objekat. Prijem materijala na gradilištu vrši magacioner, koji je personalno zaposlen i materijalno odgovoran sektoru marketinga, a disciplinski podređen rukovodiocu građenja (radilišta, objekta). Magacioner izdaje materijal iz magacina po nalogu rukovodioca građenja (radilišta, objekta) a pravda ga mjesečnim izvještajem o utrošku, kojeg ovjerava rukovodilac građenja. Za istovar, skladištenje i manipulaciju sa materijalom, radnu snagu je dužno da obezbijedi gradilište. Pogon za proizvodnju materijala i poluproizvoda dužan je da obezbijedi gradilištu ove proizvode u količini, roku i kvalitetu kako je to traženo projektima organizacije i tehnologije građenja i mjesečnim operativnim planovima. Pogon je dužan da materijal i poluproizvode gradilištu isporuči na objekat. Prijem materijala na gradilištu vrši poslovođa na objektu, a pravda ga mjesečnim izvještajem o utrošku kojeg ovjerava rukovodilac građenja. Obračun vrijednosti isporučenog materijala i poluproizvoda vrši se na osnovu internih cijena. Pogon mehanizacije i transporta dužan je da obezbijedi gradilištu mehanizaciju i transportna sredstva u svemu prema projektima organizacije i tehnologije građenja i mjesečnim operativnim planovima. Ukoliko pogon nema traženu mehanizaciju i transportna sredstva dužan je da ih obezbijedi iz drugog preduzeća. Pogon se stara o dovozu, montaži i stavljanju u pogon, demontaži i odvozu mašina sa objekta, te snadbijevanju gorivom i mazivom. Gradilište izvršava pripremne radove i obezbjeđuje električnu energiju. Pogon redovno održava i stara se o pogonskoj ispravnosti 233 mehanizacije. Rukovaoci mašina su personalno zaposleni i materijalno odgovaraju pogonu, a disciplinski su podređeni rukovodiocu građenja (radilišta, objekta) po čijem nalogu i uputstvu izvršavaju zadatke na mjestima i u vrijeme koje on odredi. Pri tome rukovodilac građenja se stara da se mahanizacija racionalno koristi. Rukovodilac građ enja ovjerava izvještaj o radu i učinku mašine, zastoju u radu i razlozima zastoja. Za opsluživanje mašina radnu snagu obezbjeđuje gradilište. Obračun vrijednosti izvršenog rada obračunava se na osnovu internih cijena. Pogon za završne radove uključuje se u posao u skladu sa projektom organizacije i tehnologije građenja i mjesečnim operativnim planom. Pogon je dužan da se stara o obezbjeđenju materijala, radne snage i mehanizacije. Radnici pogona su materijalno odgovorni pogonu, a disciplinski rukovodiocu građenja (radilišta, objekta) po čijem nalogu i uputstvu izvršavaju svoje zadatke. Podizvođači izvršavaju poslove i zadatke u skladu sa ugovorima koje su zaključili sa preduzećem. U cilju zaključivanja ugovora sa podizvođačima služba pripreme prikuplja ponude od podobnih preduzeća, prispjele ponude obrađuje i daje predlog tehničkom direktoru o izboru najpovoljnijeg ponuđača. Nakon izvršenog izbora, služba tehničke pripreme, u zajednici sa službom pravnih i kadrovskih poslova, zaključuje ugovor sa podizvođačem. Ugovor mora biti u skladu sa ugovorom između preduzeća i investitora, sa projektom organizacije i tehnologije građenja i sa tehno-ekonomskim elaboratom. Služba pripreme ugovor dostavlja službi operative, a ova gradilištu, i

finansijskom sektoru. Podizvođači radove izvršavaju po nalozima i uputstvima rukovodioca građenja (radilišta, objekta). Podizvođač je dužan da, za svoje radove, vodi građevinski dnevnik i građevinsku knjigu, koje ovjerava rukovodilac građenja. Za izvršene radove podizvođač jedanput mjesečno ispostavlja situaciju koju ovjerava rukovodilac građenja. Rukovodilac građenja (radilišta, objekta), u skladu sa ugovorom, ostvaruje saradnju sa predstavnicima investitora (nadzornim organima). Saradnja mora biti na odgovarajućem nivou i usmjerena ka kvalitetnom, blagovremenom i ekonomičnom izvršavanju zadataka. Nadzornom organu se mora omogućiti svakodnevni uvid u izvršenje radova i u dokumentaciju koja se vodi na gradilištu. Od nadzornog organa treba tražiti da svoje obaveze izvršava u skladu sa ugovorom i važećim propisima. Svi dogovori sa nadzornim organom, koji imaju značaja na cijenu, kvalitet i rok izgradnje, moraju biti upisani u građevinskom dnevniku (ili u drugom dokumentu) koji mora biti obostrano potpisan. Sva eventualna neslaganja i nesuglasice moraju se rješavati na korektan i poslovan način uz korišćenje savjeta viših instanci investitora i preduzeća. Organizaciona sredstva su neophodna za normalno funkcionisanje svakog građ evinskog preduzeća. Organizaciona sredstva se mogu definisati kao materijalna sredstva i sredstva organizovanja, kojima se služimo pri koncipiranju, definisanju, održavanju i unapređ ivanju organizacije u preduzeću. Otuda, sva organizaciona sredstva možemo podijeliti u dvije grupe: materijalna sredstva i sredstva organizovanja. Materijalna sredstva moraju biti u skladu sa veličinom, organizacionom strukturom, razuđenosti i ciljevima preduzeća. Veoma je važno da se, radi pravilnog korišćenja materijalnih sredstava, kadrovi osposobe da pravilno i racionalno koriste ta sredstva. Materijalna sredstva, koja pomažu uspješnom organizovanju i funkcionisanju organizacije su: računari, štampači, skeneri, ploteri, pisaće i računske mašine, mašine za umnožavanje, mašine za koričenje, knjiženje, adresiranje, brojenje novca i ostala biro - tehnička sredstva, za prikupljanje, obradu i čuvanje podataka, sredstva za studiju pokreta i vremena, magnetofoni, diktafoni, aparati za mikrofilmovanje, videokamere, dijaprojektori, fotoaparati, telefoni, interfoni, uređaji za traženje osoba, teleksi, telefaksi i ostala sredstva komunikacija, televizori, videorekorderi, razglasi, kartoteke, baze podataka, biblioteke, listovi, oglasne table, razna prevozna sredstva i sl. 234 Koja će od ovih sredstava preduzeće koristiti u mnogome zavisi od: unutrašnje organizacije preduzeća, ciljeva kojim se teži u organizovanju, materijalnih mogućnosti, obučenosti kadrova, veličine i teritorijalne razuđenosti preduzeća i sl. U svakom slučaju treba početi od najosnovnijih materijalnih sredstava a umnožavati ih i osavremenjavati sa razvojem preduzeća. Sredstva organizovanja moraju biti u skladu sa modelom organizovanja preduzeća, sa važećim zakonskim propisima i podzakonskim aktima i moraju odražavati želje i stremljenje preduzeća ka osavremenjavanju i postizanju višeg stepena organizovanosti. Sredstvima organizovanja bliže se reguliše unutrašnja organizacija preduzeća, zadaci, načini izvršavanja zadataka, prava i odgovornosti zaposlenih, kao i odnosi

preduzeća sa okruženjem. Sredstva organizovanosti su: statut, pravilnici, organizacioni propisi, odluke, poslovnici o radu, izvještaji, informacije i sl. Na odgovarajući način, u sredstva organizovanja spadaju i svi zakonski propisi, podzakonska akta, tehnički propisi, standardi i normativi kojim se reguliše ponašanje i poslovanje građevinarstva i proizvodnje građ evinskog materijala i poluproizvoda. Statut je osnovni opšti akt preduzeća, tj. sredstvo organizovanja, sa kojim moraju biti usaglašena sva ostala sredstva organizovanja koja se donose u preduzeću: U preduzeću treba donijeti: - Pravilnik o organizaciji i sistematizaciji radnih mjesta; - Pravilnik o izradi projekata organizacije i tehnologije građenja; - Pravilnik o izradi tehno-ekonomskih elaborata; - Pravilnik o izradi mjesečnih operativnih planova; - Pravilnik o vođenju dokumentacije; - Pravilnik o uvođenju i funkcionisanju informacionog sistema; - Pravilnik o finansijskom poslovanju; - Pravilnik o materijalnom poslovanju; - Pravilnik o higijensko-tehničkoj zaštiti na radu i zaštiti životne sredine; - Pravilnik o radnim odnosima i obrazovanju kadrova; - Pravilnik o disciplinskoj i materijalnoj odgovornosti. - Uputstvo o ispitivanju i obradi tržišta; - Uputstvo o izradi proizvodno-finansijskih planova; - Uputstvo o izboru i zaključivanju ugovora sa podizvođačima; - Uputstvo o formiranju internih i eksternih cijena pogona za završne radove, pogona za proizvodnju materijala i poluproizvoda i pogona mehanizacije i transporta; - Uputstvo o pripremi objekata i dokumentacije za tehnički prijem, primopredaju i konačan obračun izvršenih radova; - Uputstvo o izradi mjesečnog, kvartalnog, polugodišnjeg i godišnjeg izvještaja o radu organizacionih jedinica i preduzeća. Prema potrebi mogu se donijeti i drugi organizacioni propisi koji mogu imati privremeni ili stalni karakter. Odluke donose organi preduzeća (skupština, odbor direktora i izvršni direktor) povodom razmatranja pojedinih izvještaja i informacija i u drugim prilikama. Izvještaje i informacije izrađuju pojedine organizacione jedinice i dostavljaju ih organima preduzeća na razmatranje i usvajanje. Vođenje dokumentacije je obavezno cijelim tokom izgradnje objekta. Detaljno o vođenju dokumentacije bilo je riječi u poglavlju 9.4.8. 235 13.GRAĐEVINSKA REGULATIVA Građevinska regulativa je skup propisa, podzakonskih i drugih akata kojima se uređuje izgradnja objekata. Znači, građevinska regulativa određuje okvire unutar kojih se moraju ponašati učesnici u izgradnji investicionog objekta. To se odnosi kako na zakone i podzakonska akta tako i na ugovorne i ostale obaveze. Područje izgradnje investicionih objekata je vrlo kompleksno i utiče skoro na sva područja ljudske djelatnosti. Kroz izgradnju objekata manifestuju se mnogi javni,

društveni, lični i svi drugi interesi. Zbog toga, zakonska regulativa i iz drugih područja utiče na izgradnju objekata. To se posebno odnosi na zakonsku regulativu kojom se reguliše: prostorno planiranje, energetika, zaštita spomenika kulture, zaštita životne sredine, saobraćaj, imovinsko pravni odnosi i dr. Zbog složenosti ove privredne oblasti veliki je broj zakonskih i ostalih propisa koji uređuje izgradnju objekata. Pored toga građevinarstvo značajno utiče i na mnoge druge privredne i vanprivredne oblasti i djelatnosti, pa se i odnosi sa njima moraju regulisati. Zakonsku regulativu čine: zakoni, uredbe, pravilnici, uputstva, rješenja, odluke i naredbe. Ovdje nas prvenstveno interesuju zakoni, podzakonska i druga akta kojima se reguliše djelatnost građevinarstva i onih privrednih i vanprivrednih djelatnosti koje su dijelom povezane sa građevinskom djelatnošću. Zakonske propise donosi skupština zajednice država i republička skupština, a podzakonska i druga akta organi zajednice, vlade republika, pojedina ministarstva, ovlašćene organizacije i/ili organi. Zakoni se donose na osnovu Ustava, a podzakonska akta na osnovu zakona. Zakoni posebno interesantni sa aspekta građevinarstva, su zakoni o: planiranju i uređenju prostora, izgradnji objekata, građevinskom zemljištu, urbanističkoj i građ evinskoj inspekciji, putevima, zaštiti spomenika kulture, koncesiji, eksproprijaciji, vodama, zaštiti od elementarnih nepogoda, zaštiti od požara, životnoj sredini, nacionalnim parkovima, zaštiti prirode i dr. Uredbe su podzakonska akta koje se donose na osnovu pojednih zakonskih propisa. Uredbama se regulišu posebna pitanja kao: način čuvanja i korišćenja pojedine dokumentacije, zaštita od buke, klasifikacija i kategorizacija voda, visine pojedinih naknada zbog zagađivanja životne sredine i dr. Pravilnici su podzakonska akta ili akta pojedinih institucija koje su ovlašćene da regulišu pojedina pitanja iz raznih oblasti života i rada. Pravilnici koji su donijeti na nivou zajednice država tretiraju sva značajna pitanja za projektovanje, izgradnju i održavanje objekata a posebno: geomehaniku; razne građ evinske materijale; razne poluproizvode od betona, čelika i drugih materijala; konstrukcije: građevinske, arhitektonske, prethodno napregnute, spregnute, betonske, čelične, mostovske i dr.; razne mašine za izvršenje radova; način provjere stabilnosti 236 konstrukcija; ispitivanje konstrukcija; razna opterećenja; načine proračuna konstrukcija; preglede i ispitivanja; građenje u seizmičkim područjima; skele; temeljenje objekta; projektovanje puteva; saobraćajnu signalizaciju; opremu na putevima; razna injektiranja; značajna pitanja o vodama; tolerancije; injektiranja; zaštitu od požara; zaštitu od eksplozije; crteže u projektovanju, mjerenja u građ evinarstvu i dr. Pravilnici koji su donijeti u Crnoj Gori tretiraju razna pitanja koja se tiču građ evinarstva. Značajno je navesti pravilnike o: sadržini i obimu prethodne studije opravdanosti i studije opravdanosti; sadržini i načinu vršenja tehničke kontrole glavnih projekata; sadržini i načinu vođenja građevinskog dnevnika, građevinske knjige i knjige inspekcije; sadržini i načinu vršenja stručnog nadzora u toku projektovanja i

građenja objekata; sadržini i načinu osmatranja tla i objekata u toku građenja i upotrebe; sadržini i načinu vršenja tehničkog pregleda objekta i izdavanja upotrebne dozvole; postupku i načinu izdavanja licenci, programu i načinu polaganja stručnog ispita i sticanju ovlašćenja za projektovanje i rukovođenje građenjem; načinu izrade i sadržini tehničke dokumentacije; izradi i održavanju katastra vodova i podzemnih objekata; mjerama zaštite od elementarnih nepogoda; sadržini tehničke dokumentacije za izdavanje vodoprivredne saglasnosti i vodoprivredne dozvole; tehničkom pregledu javnog puta; posebnim mjerama zaštite od požara koje mora da sadrži tehnička dokumentacija za određene investicione objekte; opasnim materijama koje se ne smiju unositi u vode i dr. Uputstva izdaju organi ili organizacije zajednice i republički organi, kojima se bliže regulišu određena pitanja koja se tiču građevinarstva. Rješenjima se obično regulišu odgovarajuća pitanja iz oblasti utvrđivanja pojedinih standarda. Odluke donosi skupština ili nadležni organi kojima se regulišu kategorizacije puteva, usvajanje izmjena i dopuna prostornih planova, određivanje pojednih naknada (plaćanja) i dr. Naredbe donose ovlašćeni organi i organizacije kojima se uređuju pojedina pitanja kao što su atestiranje pojedinih materijala, poluproizvoda i sl. Zakonski propisi i sva podzakonska akta objavljuju se u odgovarajućem službenom listu. Pored zakonskih propisa i podzakonskih akata aktivnosti građevinarstva odvijaju se u skladu sa odgovarajućim tehničkim propisima, standardima i normativima. Ovim aktima regulišu se: procedure, odgovarajući kvalitet, način kontrole, dokazi kvaliteta i ostala značajna pitanja. Od značaja je pomenuti Zakon o javnim nabavkama, Uzanse o građenju donijete u našoj zemlji i opšte uslove međunarodnog udruženja konsultanata FIDIC, kojim se na određen način regulišu odnosi između učesnika u izgradnji objekata. Uz sve ovo treba napomenuti da lokalni organi uprave i organizacije od posebnog društvenog interesa i javna preduzeća donose odluke, uputstva, naredbe i uslove kojih se učesnici u realizaciji investicionih Projekata moraju pridržavati. Zbog svega rečenog, a u ciju kvalitetnog, blagovremenog i ekonomičnog izvršavanja zadataka učesnici u realizaciji investicionih Projekata moraju dobro poznavati i stalno pratiti i proučavati zakonske i tehničke propise, podzakonska akta, domaće i međunarodne standarde i normative, kako one koji se donose na nivou zajednice, tako i one koji se donose na republičkim i opštinskim nivoima. Ovdje se misli na propise koji se odnose direktno na oblast građevinarstva i na opšte propise kojih se učesnici u realizaciji investicionog Projekta moraju pridržavati (finansijsko poslovanje, pravni poslovi, poslovanje sa inostranstvom, carinski propisi, radni odnosi, zaštita životne sredine, komunalni problemi, privredno poslovanje i dr.). Posebno treba ukazati na potrebu poznavanja propisa, standarda, normativa i običajnih prava u slučajevima realizacije investicionih Projekata u inostranstvu. Od velikog značaja je proučiti propise kojim su regulisani: društveni, politički i ekonomski sisitem zemlje; način realizacije investicionih Projekata; rad stranih 237 preduzeća; platni promet, izvoz, uvoz, carina i sl.; porezi, doprinosi, takse i sl.;

tehnički propisi, normativi i standardi i druga značajna pitanja. Obzirom na značaj pojedinih zakonskih propisa i drugih akata u nastavku će, u najkraćim crtama, biti govora o pitanjima koja se u njima regulišu. 13.1 Zakonski propisi Ovdje će u najkraćim crtama, biti govora o nekoliko zakonskih propisa koji su od posebnog značaja za rad građevinarstva. 13.1.1 Zakon o izgradnji objekata Zakon o izgradnji objekata je osnovni akt kojim se uređuje izgradnja građevinskih objekata kod nas. Njime se određuje okvir unutar kojeg se reguliše ponašanje svih učesnika u izgradnji objekta (investitor, projektant, izvođač i dr.). Zakon je donijet 2000. god. Zakon je koncipiran tako da sadrži opšta načela kojih se treba pridržavati pri izgradnji objekata, a da se pojedina konkretna pitanja regulišu podzakonskim aktima, koje donosi Ministarstvo nadležno za građevinarstvo. Najznačajnija novina u odnosu na raniji zakon su odredbe o osnivanju Inženjerske komore, kojoj su povjereni svi zadaci u pogledu izdavanja licenci firmama i ovlašćenja pojedincima. Osnovne razlike, tj. određene novine, učinjene su kod: opštih odredaba; prethodnih proučavanja; studije opravdanosti; izrade tehničke dokumentacije; građ evinske dozvole; građenja objekata; ovlašćenja za projektovanje i rukovođenje građ enjem; licenca i ovlašćenja; Inženjerske komore; podzakonskih akata i kaznenih odredaba. Opštim odredbama se određuje značenje pojedinih izraza upotrijebljenih u ovom Zakonu, što nije bio slučaj u prethodnom . Prethodna proučavanja obuhvataju: istraživanja "kojima se analiziraju i razrađ uju tehnički, ekonomski, tehnološki, energetski, urbanistički, geološki, geotehnički, seizmički, geodetski, istoriološki, meteorološki, vodoprivredni i saobraćajni uslovi, uslovi zaštite od požara i eksplozija, zaštite životne sredine i drugi uslovi od uticaja na izgradnju i korišćenje odrećenog objekta". Studije opravdanosti izrađuju se kao: prethodna studija opravdanosti (na bazi prethodnih proučavanja i generalnog projekta, odnosno idejnog rješenja) i kao studija opravdanosti za sve objekte "za koje građevinsku dozvolu izdaje nadležno ministarstvo i objekte primarne komunalne i saobraćajne infrastrukture u naseljenim mjestima". Studija opravdanosti sadrži i idejni projekat. Tehnička dokumentacija obuhvata: generalni projekat (za saobraćajnice) ili idejno rješenje (za arhitektonske objekte); idejni projekat, glavni projekat, izvođački projekat i projekat izvedenog objekta. Zakonom je predviđeno da tehničku dokumentaciju za objekte za koje građ evinsku dozvolu izdaje nadležno ministarstvo za građevinarstvo, može da izrađuje preduzeće odnosno drugo pravno lice koje je upisano u odgovarajući registar za izradu tehničke dokumentacije. Pored ovog, preduzeće mora imati najmanje dva zaposlena lica, sa visokom stručnom spremom i ovlašćenjem za projektovanje, za svaku vrtsu (dio) tehničke dokumentacije. Ako se radi o objektu za koji građevinsku dozvolu izdaje nadležni organ lokalne samouprave onda je potrebno da preduzeće ima najmanje jedno zaposleno lice sa visokom stručnom spremom i ovlašćenjem za projektovanje za svaku vrstu (dio)

tehničke dokumentacije. 238 Preduzeće može izrađivati i one djelove tehničke dokumentacije za koje nema zaposleno lice, pod uslovom da ima zaključen ugovor o poslovno-tehničkoj saradnji sa preduzećem koje ima zaposleno takvo lice, odnosno sa licem koje ima ovlašćenje za projektovanje. Na ovaj način se podstiče inicijativa stručnjaka da što lakše osnivaju preduzeća i dobijaju licence za rad. Zakon predviđa da vršioca tehničke kontrole glavnih projekata imenuje nadležni republički organ za građevinarstvo, odnosno investitor, zavisno od vrste i složenosti objekata. Za sve ostale projekte (generalni projekat, odnosno idejno rješenje, idejni projekat izvođački projekat i projekat izvedenog objekta) tehničku kontrolu vrši preduzeće ili komisija (reviziona komisija) koju imenuje investitor. Zakonom su ograničena prava pojedinih lica da učestvuju u izradi ili tehničkoj kontroli dokumentacije. Tako je u pogledu izrade propisano da: "U izradi tehničke dokumentacije ne može da učestvuje lice koje je zaposleno u nadležnom organu koji je ovlašćen da utvrdi neki od uslova sadržanih u aktu o urbanističko-tehničkim uslovima na osnovu koga se tehnička dokumentacija izrađuje, kao ni lice koje je učestvovalo u izradi prostornog ili urbanističkog plana u roku od pet godina od dana donošenja plana, osim u slučajevima utvrđenim ovim zakonom. U izradi tehničke dokumentacije ne može da učestvuje lice koje vrši nadzor nad primjenom odredaba ovog zakona." U pogledu tehničke kontrole propisano je da: "U vršenju tehničke kontrole ne može da učestvuje: lice koje je zaposleno u preduzeću, odnosno drugom pravnom licu koje je izradilo tehničku dokumentaciju ili je učestvovalo u njenoj izradi; lice koje je zaposleno kod investitora i lice koje vrši poslove inspekcijskog nadzora." Građevinsku dozvolu izdaje opštinski odnosno republički nadležni organ za poslove građevinarstva. Investitor ne mora da dostavlja dokumenta koja je u ranijim fazama već dostavljao tim organima, već ih oni moraju obezbjeđivati po službenoj dužnosti.To se prvenstveno odnosi na: glavni projekat (dostavljen radi tehničke kontrole i urbanističke saglasnosti), rješenje o lokaciji (izdato od tog organa) i izvještaj komisije o tehničkoj kontroli dokumentacije (organ vršenja).Na ovaj način uprošćava se postupak dobijanja građevinske dozvole. Građenje objekata za koji građevinsku dozvolu izdaje ministarstvo nadležno za građevinarstvo može da vrši preduzeće koje je upisano u orgovarajući registar za izgradnju tih objekata, odnosno izvođenje pojedinih radova na objektu i koje ima najmanje tri zaposlena lica sa visokom školskom spremom odgovarajuće struke sa ovlašćenjem za rukovođenje građenjem te vrste objekata, da preduzeće ili zaposlena lica imaju odgovarajuće stručne rezultate u građenju te vrste objekata i odgovarajuću tehničko-tehnološku opremljenost za izvođenje te vrste radova. Posebno treba istaći opredjeljenje "da preduzeća ili zaposlena lica imaju odgovarajuće stručne rezultate u izgradnji te vrste objekata", što znači da zaposlena stručna lica čine referencu preduzeća. Ovakvo opredjeljenje pomoći će da i novoformirana preduzeća, koja imaju odgovarajući stručni kadar, mogu graditi specifične objekte. Zakonom je predviđeno da: "Građenjem objekta za koji građevinsku dozvolu izdaje ministarstvo nadležno za poslove građevinarstva rukovodi lice koje ima ovlašćenje za

rukovođenje građenjem". Građenjem ostalih objekata može rukovoditi lice koje ima odgovarajuću visoku školsku spremu i tri godine radnog iskustva na sličnim poslovima ili lice sa višom stručnom spremom koje ima najmanje pet godina iskustva. Upotrebna dozvola za korišćenje objekta može se izdati tek nakon izvršenog tehničkog pregleda i pozitivnog predloga komisije u smislu podobnosti objekta za upotrebu. Licence i ovlašćenja izdaje Inženjerska komora. Licence se izdaju preduzećima a ovlašćenja licima koja se bave projektovanjem ili rukovođenje građ enjem objekata. Ispunjenost uslova utvrđuje se ovlašćenjem za projektovanje ili rukovođenje građ enjem, koje izdaje Inženjerska komora. 239 U pogledu stručnog ispita Zakon predviđa da se stručni ispit polaže "po programu pred komisijom koju imenuje Inženjerska komora". Isto tako je predviđeno da su lica koja imaju naučni stepen magistra i doktora tehničkih nauka oslobođena od polaganja stručnog ispita. Inženjerska komora se osniva radi garantovanja stručnosti, zaštite javnog interesa i trećih lica na području izgradnje objekata. U komoru se udružuju inženjeri koji rade na urbanističkom planiranju, projektovanju i izgradnji objekata. Komora ima svojstva pravnog lica, a njen najviši ogran je Skupština. U Skupštini moraju biti ravnopravno i jednako zastupljene sve struke koje se udružuju u Komoru. "Komora se stara o stručnom razvoju urbanističkog planiranja, projektovanja i građenja, garantuje zajedničke uslove za rad svojih članova i zastupa njihove interese''. Komora naročito vrši sljedeće zadatke: (1) ''Donosi pravila dobre prakse urbanističkog planiranja, projektovanja i građenja, kao i druga pravila za rad svojih članova; (2) Utvrđuje ispunjavanje uslova za sticanje ovlašćenja za projektovanje i izvođenje radova (licence); (3) Uspostavlja, vodi i održava registar projektantskih i građ evinskih preduzeća, kao i registar ovlašćenih inženjera; (4) Organizuje i sprovodi polaganje stručnih ispita po odredbama ovog zakona; (5) Stara se o usavršavanju članova i učestvuje u pripremanju programa za usavršavanje; (6) Određuje visinu članarine svojih članova; (7) Vodi disciplinske postupke protiv svojih članova i izriče mjere; (8) U saglasnosti sa Vladom određuje minimalne tarifne uslove za projektovanje koji garantuju potreban kvaliteta i nadzire njihovo sprovođenje". Podzakonska akta donosi ministarstvo nadležno za građevinarstvo. Cilj je da se podzakonskim aktima zavede red u izgradnji objekata, pa je zato predviđeno da se donesu sljedeća podzakonska akta : (1) Pravilnik o načinu izrade i sadržini tehničke dokumentacije ; (2) Pravilnik o postupku i načinu izdavanja licenci; (3) Pravilnik o uslovima, načinu i postupku tehničke kontrole tehničke dokumentacije izrađene po propisima drugih zemalja ; (4) Pravilnik o metodologiji i proceduri realizacije projekata za izgradnju objekata od značaja za Republiku ; (5) Pravilnik o uslovima, načinu i postupku ustupanja izrade tehničke dokumentacije i građenja objekta, odnosno izvođ enja radova javnim nadmetanjem, prikupljanjem ponuda i neposrednom pogodbom ; (6) Program i način polaganja stručnog ispita i sticanje ovlašćenja za projektovanje i rukovođenje građenjem ; (7) Pravilnik o načinu vršenja popisa objekata i sadržinu podataka .

Isto tako predviđeno je da ministarstvo nadležno za građevinarstvo propiše: (1) Sadržinu i obim prethodnih proučavanja, prethodne studije opravdanosti i studije opravdanosti ; (2) Sadržinu i način vršenja tehničke kontrole dokumentacije; (3) Sadržaj i način pripreme dokumentacije za dobijanje građevinske dozvole ; (4) Sadržinu i način vođenja građevinskog dnevnika, građevinske knjige i knjige inspekcije ; (5) Sadržinu i način vršenja stručnog nadzora ; (6) Sadržinu i način osmatranja tla i objekta u toku građenja i upotrebe ; (7) Sadržinu i način vršenja tehničkog pregleda objekta i izdavanja upotrebne dozvole . Zakonom je predviđeno da Vlada Republike Crne Gore propiše minimalne garantne rokove za pojedine vrste objekata. Kaznene odredbe predviđaju pored novčanih kazni i kazne zatvorom. Tako je predviđeno da "ko priključi ili dozvoli da gradilište, odnosno objekat na kome se izvode radovi, ili objekat koji je izgrađen bez građevinske dozvole bude priključen (privremeno ili stalno) na tehničku infrastrukturu, kazniće se za krivično djelo zatvorom do dvije godine". Cilj ovakve odredbe je da se suzbije tkz. "divlja gradnja" tj. izgradnja objekata bez građevinske dozvole. 240 13.1.2 Zakon o planiranju i uređenju prostora Zakon o planiranju i uređenju prostora je donijet 1995. god. Zakonom je definisano uređ ivanje i korišćenje prostora u Crnoj Gori. Pod uređivanjem prostora smatra se privođ enje prostora namjenama utvrđenim prostornim i urbanističkim planovima. Planiranje prostora je predviđeno prostornim (Republike, regiona, jedinice lokalne samouprave, područja posebne namjene i detaljni prostorni plan) i urbanističkim planovima (generalni, naselja, detaljni i urbanistički projekat). Zakonom su regulisani sadržaji, način izrade i donošenja planova, preduzeća i ustanove za izradu planova i prostorno planske dokumentacije. Uređenje prostora podrazumijeva aktivnosti oko sprovođenja planova, izdavanje lokacija i propisivanje urbanističko-tehničkih uslova. Zakon obavezuje nadležne organe da svoje skupštine najmanje jedanput godišnje izvještavaju o odvijanju poslova na planiranju i uređenju prostora. Zakonom je predviđeno da oragni uprave na nivou republike i opština imaju glavnog urbanistu. Za svu tehničku dokumentaciju potrebno je obezbijediti urbanističku saglasnost koju izdaje organ koji je izdao rješenje o lokaciji i urbanističko-tehničkim uslovima. Posebna briga mora se posvetiti uslovima zaštite životne sredine i objektima od posebnog društvenog interesa, kao što su spomenici kulture, nacionalni parkovi i sl. Zakon obuhvata i poslove nadzora (urbanistička inspekcija), kaznene odredbe, prelazne i završne odredbe (donošenje podzakonskih akata, prestanak važenja ranijeg zakona, stupanje na snagu zakona i sl.). 13.1.3 Zakon o građevinskom zemljištu Zakon je donijet 2000.godine. Sadrži šest poglavlja i to: - osnovne odredbe; - uređivanje gradskog građevinskog zemljišta; - naknade za uređivanje građevinskog zemljišta; - gradsko građevinsko zemljište;

- naknade za koiršćenje građevinskog zemljišta; - prelazne i završne odredbe. Osnovne odredbe definišu: pojam građevinskog zemljišta; svojinski režim; korišćenje; vrste; određivanje gradskog građevinskog zemljišta; nadležnost za određ ivanje; određivanje građevinskog zemljišta van granica gradskog građevinskog zemljišta; promet građevinskog zemljišta; naknada za uređivanje i korišćenje; privođ enje namjeni; nadležnosti i obezbjeđenje uslova za uređivanje i korišćenje. Uređivanje građevinskog zemljišta definiše: šta obuhvata uređivanje; program uređivanja; pripremu za izgradnju i komunalno opremanje. Naknada za uređivanje tretira plaćanje naknade i način uređivanja međusobnih odnosa između učesnika u uređivanju građevinskog zemljišta. Gradsko građevinsko zemljište definiše: koje se zemljište smatra gradskim građevinskim; korišćenje zemljišta; prenos prava na objektu; obaveze korisnika; prenos prava; postupak prenosa; najpovoljniji ponuđač; zaključivanje ugovora o prenosu i zakup na određeno vrijeme. Naknada za korišćenje definiše; praćenje naknada; visina naknada; mjerne jedinice za određivanje naknada i naknadu za zemljište van gradskog građevinskog zemljišta. Prelazne i završne odredbe definišu: rokove za donošenje novih propisa; korišćenje prava iz ranijeg zakona; korišćenje prava u skladu sa ovim zakonom; primjenu ranijih podzakonskih akata i prestanak važnosti ranijih zakona. 241 13.1.4 Zakon o urbanističkoj i građ evinskoj inspekciji Zakon je donijet 1992. godine. Zakonom se određuju prava, obaveze i odgovornosti urbanističke i građevinske inspekcije. Urbanistička inspekcija u vršenju kontrole provjerava, naročito prenošenje parcelacije na teren i da li: je lokacija odobrena u skladu sa važećim planom; je urbanistička saglasnost na dokumentaciju data u skladu sa rješenjem o lokaciji; je građevinska dozvola izdata u skladu sa propisima; su usaglašeni planovi širih i užih teritorijalnih jedinica; se građenje vrši u skladu sa lokacijom, urbanističkim i drugim uslovima i dr. Inspektor ima pravo da: zabrani građenje, izriče mandatne kazne, naredi rušenje radova i predloži poništenje rješenja o lokaciji i građevinskoj dozvoli. Građevinska inspekcija u vršenju kontrole provjerava, naročito da li: - je izdata građevinska dozvola; - je tehnička dokumentacija urađena po propisima; - je izgradnja ustupljena po propisima; - se radovi na objektu izvode u skladu sa tehničkom dokumentacijom na osnovu koje je izdata građevinska dozvola; - se građenje vrši u skladu sa propisima; - su materijali i prefabrikanti odgovarajućeg kvaliteta; - se dokumentacija vodi po propisima; - je za izgrađeni objekat izdato odobrenje za upotrebu dr. Inspektor, ako utvrdi da je povrjeđen zakon ili drugi propis ima pravo da: zabrani građenje; izrekne mandatnu kaznu; naredi uklanjanje privremenih objekata; naredi rušenje objekta; naredi da se postojeći objekat poruši zbog fizičke dotrajalosti i

predloži poništenje građevinske dozvole ili upotrebne dozvola. Zakonom su predviđene kaznene, prelazne i završne odredbe. 13.1.5 Zakon obligacionim odnosima Zakon je donijet u bivšoj Jugoslaviji (SFRJ) 1978. i još je na snazi. Izmjene i dopune donijete su 1985., 1989. i 1993. godine. Zakon o obligacionim odnosima reguliše odnose između svih subjekata u privredi i vanprivredi a naročito: nastanak obaveza, dejstva obaveza, prestanak obaveza i promjene povjerioca ili dužnika. Takođe se regulišu ugovori o: prodaji, razmjeni, zajmu, građenju, prevozu, licenci, uskladištenju, nalogu, trgovačkom zastupanju, posredovanju, špediciji, kontroli robe, organizovanju putovanja, zalogu, kreditu, bankarskoj garanciji, poravnanju i dr. Za nas je posebno važno poglavlje o ugovoru o građenju. 13.1.6 Zakon o privrednim društvima Zakon je donijet 2002.godine. Zakonom se uređuju oblici obavljanja privrednih djelatnosti i njihova registracija. Privrednu djelatnost obavljaju privredna društva i preduzetnici. Zakonom su predviđeni sledeći oblici obavljanja privredne djelatnosti: - preduzetnik; - ortačko društvo (ortakluk) - "OD"; - komanditno društvo - "KD"; - akcionarsko društvo - "AD"; - društvo sa ograničenom odgovornošću - "DOO"; - djelovi stranih društava. Preduzetnik je fizičko lice koje se bavi privrednom djelatnošću radi sticanja profita. Pod preduzetnikom se smatra i lice koje obavlja djelatnost nezavisne profesije. 242 Ortačko društvo se osniva ugovorom o ortakluku radi obavljanja privredne djelatnosti i sticanja profita. Zakonom su regulisani: međusobni odnosi ortaka, odnosi ortaka prema trećim licima i prestanak ortakluka. Komanditno društvo je društvo jednog ili više lica koja se zovu komplementatori i jednog ili više lica koja se zovu komandidatori i kolektivno se nazivaju: firma. Komplementatori su neograničeno solidarno odgovorni za sve obaveze društva. Komanditori odgovaraju za obaveze društva do visine svojih uloga. Zakonom su definisani: međusobni odnosi članova društva; početna registracija i registracija promjena; dostavljanje i objavljivanje podataka; prestanak društva i primjena zakona na društvo. Akcionarsko društvo je duštvo fizičkih ili pravnih lica koje se osniva u cilju obavljanja privredne djelatnosti, a čiji je kapital podijeljen na akcije. Akcionarsko društvo odgovara za svoje obaveze cjelokupnom svojom imovinom, dok akcionari nijesu svojom imovinom odgovorni za obaveze društva. Zakonom su definisani: osnivači i akcionari; statut društva; osnivanje, restrukturiranje i likvidacija društva; prava i obaveze akcionara i društva; organi, administracija i revizija; kapital društva; finansije i raspodjela profita. Društvo sa ograničenom odgovornošću osnivaju fizička ili pravna lica ulaganjem novčanih ili nenovčanih sredstava radi ostvarivanja profita.

Osnivači odgovaraju za obaveze društva do visine svojih uloga. Zakonom su regulisana sledeća pitanja: članstvo u društvu; kapital društva; novčani ulozi; statut društva; osnivanje društva; početna registracija; obaveza dostavljanja i objavljivanja podataka i dokumenata; pravne posledice obaveza preduzetih od strane društva; organi društva; prenos udjela; pravo preče kupovine udjela; sticanje sopstvenih udjela; jednočlano društvo; promjena oblika društva u akcionarsko i primjena odredaba zakona. Djelovi stranih društava su djelovi društva osnovanog i registrovanog van Republike, a koji obavlja djelatnost na njenoj teritoriji. Ovi djelovi stranih društava dužni su da svoju djelatnost na teritoriji Republike usaglase sa ovim zakonom i da se registruju kod nadležnog organa (CRPS- centralni registar privrednog suda). Zakonom je predviđen postupak i dokumentacija za registraciju, a takođe kaznene, prelazne i završne odredbe. 13.1.7 Zakon o javnim nabavkama Zakon o javnim nabavkama je detaljno objašnjen u poglavlju 9.3.6. 13.1.8 Zakon o eksproprijaciji Ovaj Zakon je sa aspekta građenja objekta veoma značajan, jer eksproprijacija prethodi početku građenja. "Eksproprijacija je lišenje ili ograničenje prava svojine na nepokretnosti kada to zahtijevaa javni interess, uz naknadu prema tržišnoj vrijednosti nekretnina"82. Zakonom su predviđene: - osnovne odredbe (eksproprijacija nepokretnosti; potpuna i nepotpuna eksproprijacija; privremena zauzimanja; privremene radnje; korisnik eksproprijacije; eksproprijacija preostalog dijela; naknada; eksproprijacija zemljišta pod zgradom; vraćanje eksproprisane nepokretnosti; poseban postupak eksproprijacije; nadležni organ; utvrđivanje javnog interesa); - pripremne radnje u svrhu eksproprijacije (vršenje pripremnih radnji; predlog za dozvolu; rješenje o dozvoli; naknada); - postupak eksproprijacije (predlog za eksproprijaciju; sadržaj predloga; podnesci uz predlog; dokaz o obezbjeđenju plaćanja; postupak i rješenje o 243 eksproprijaciji; zahtjev za eksproprijaciju ostalog dijela; sadržaj rješenja o eksproprijaciji; zabilješka o eksproprijaciji; troškovi eksproprijacije; sticanje u posjed; prodaja nekretnina; deeksproprijacija); - poseban postupak za eksproprijaciju na područjima zahvaćenim elementarnim nepogodama većeg obima (elementarna nepogoda; rješenje o privremenom zauzeću; predaja nepokretnosti; područja); - naknada za eksproprisanu imovinu (visina naknade; naknada za poljoprivredno zemljište, gradsko-građevinsko zemljište, za stan i poslovnu prostoriju; razlika u cijeni; naknade za vinograd, voćnjak, rasadnik i šume; vrsta šume; zasadi na građevinskom zemljištu; naknada za ulaganje; skidanje usjeva; naknada za ustanovljene službenosti, ustanovljenje zakupa i privremenog zauzeća, pripremne radnje, naknada za štetu; sporazum o naknadi; rasprava o naknadi; sadržaj i vrste sporazuma o naknadi; dostava spisa sudu; tereti i druga ograničenja; upis svojine;

plaćanje takse; evidencija o eksproprijaciji). - prelazne i završne odredbe (prethodni postupci, prestanak ranijeg zakona; stipanje na snagu). 13.1.9 Zakon o zaštiti na radu Zakon o zaštiti na radu donijet je 1998.godine. Zakon obavezuje poslodavce da obezbjeđuju i sprovode mjere zaštite na radu, a zaposlene da ih primjenjuju. Zaštita na radu obuhvata tehničke, organizacione, zdravstvene, socijalne i druge mjere i sredstva koja su neophodna za ostvarivanje bezbjednih uslova rada. Zakonom su obuhvaćeni: - opšte i zajedničke odredbe; - periodični pregledi i ispitivanja; - radna mjesta sa posebnim uslovima rada; - organizovanje poslova zaštite na radu; - osposobljavanje zaposlenih; - prava, obaveze i odgovornosti u sprovođenju mjera zaštite; - nadzor; - kaznene mjere. U procesu izgradnje objekata zakon posebno obavezuje: - investitora, da: - projektantu, koji izrađuje tehničku dokumentaciju za nove objekte, rekonstrukciju ili adaptaciju objekata koji su namijenjeni za radne i pomoćne prostorije i objekte gdje se tehnološki proces obavlja na otvorenom prostoru, obezbijedi odgovarajući projektno-tehnološki zadatak sa definisanim parametrima bezbjednosti na radu i uslovima rada i zaštite životne sredine; - obezbijedi mišljenje, ovlašćene organizacije za zaštitu na radu, na tehničku dokumentaciju i na prilog o zaštiti na radu i zaštiti životne sredine; - nadležnom organu za izdavanje građevinske dozvole priloži mišljenje iz prethodne alineje. - projektanta, da: - pri izradi tehničke dokumentacije predvidi propisane mjere zaštite na radu; - uz tehničku dokumentaciju izradi prilog o zaštiti na radu i zaštiti životne sredine sa naznakom svih opasnosti koje mogu da se pojave pri korišćenju objekta, i mjera koje su projektovane. Prilog mora da sadrži izjavu odgovornog projektanta kojom se potvrđuje da su ispunjene propisane mjere zaštite na radu. 244 - izvođača radova da: - uradi Elaborat o uređenju gradilišta; - Elaborat o uređenju gradilišta dostavi nadležnom organu uz prijavu o početku radova i nadležnoj inspekciji; - sa drugim izvođačima (ako ih je više na gradilištu) zaključi pismeni sporazum o načinu organizovanja, sprovođenja i finansiranja zaštite na radu;

- dã dokaz o ispravnosti električnih i gromobranskih instalacija. - proizvođača postrojenja i opreme, da uz svako postrojenje ili oruđe za rad, na našem jeziku, investitoru, odnosno izvođaču radova preda: - uputstvo za upotrebu i bezbjedan rad; - uputstvo o održavanju sa rokovima pregleda; - izvještaj sa rezultatima ispitivanja kojim se dokazuje da su primijenjene mjere zaštite na radu i da je postrojenje ili oruđe za rad bezbjedno (izvještaj se može zamijeniti sa stručnim nalazom); - propisanu javnu ispravu. - Komisiju za tehnički pregled objekta, da: - utvrdi da li su primijenjene mjere zaštite na radu iz tehničke dokumenatcije i obezbijeđeni propisani uslovi rada za proces rada koji ć e se obavljati tokom korišćenja objekta. 13.1.10 Zakon o životnoj sredini Zakon definiše da prirodno okruženje čine: vazduh, zemljište, voda i more, biljni i životinjski svijet, pojave i djelovanje, klima, jonizujuća i nejonizujuća zračenja, buka i vibracije; kao i okruženje koje je stvorio čovjek: gradovi, druga naselja, kulturnoistorijska baština, infrastrukturni, industrijski i drugi objekti. Zakon je donijet 2000. godine. Zakonom su definisani: - osnovni principi zaštite životne sredine: očuvanje prirodnih vrijednosti; biološka raznovrsnost; smanjenje rizika; procjena uticaja na životnu sredinu; supstitucija hemikalija; ponovna upotreba i reciklaža; zagađivač plaća; obavezno osiguranje; javnost podataka; obavještavanje; - mjere zaštite životne sredine: zabrane i ograničenja; zaštićena prirodna dobra; standardi; procjena uticaja na životnu sredinu; praćenje stanja - monitoring; stimulativne mjere; - informacioni sistem, informisanje i javnost podataka; - odgovornost za zagađivanje životne sredine; - finansiranje; - nevladine ekološke organizacije; - nadzor; - kaznene odredbe; - prelazne i završne odredbe; 13.1.11 Zakon o zaštiti od požara Zakon o zaštiti od požara donijet je 1992.godine. Sa aspekta izgradnje objekata najvažnije je poglavlje o mjerama zaštite od požara. Zakon propisuje da se prilikom izrade prostornih i urbanističkih planova mora obavezno obezbijediti: - sistem vodosnabdijevanja; - odgovarajuća udaljenost stambenih objekata od industrijskih objekata, skladišta zapaljivih tečnosti, gasova i eksplozivnih materija; - udaljenost između objekata različite namjene unutar industrijskih zona; 245 - odgovarajuća širina puteva koja će omogućiti pristup vatrogasnim vozilima. Zakon propisuje da se prostorno-planskom dokumentacijom za stambene objekte

preko četiri nadzemne etaže i sve javne objekte određuju požarni sektori, tj. prostor mogućeg širenja požara. Investirori i projektanti su dužni da: - za sve vrste objekata uz tehičku dokumentaciju sačine izvod mjera zaštite od požara; - za objekte od šireg društvenog interesa i objekte visokog požarnog rizika urade i elaborat zona opasnosti od požara. Investitor je dužan da prije početka izgradnje pribavi saglasnost Ministarstva unutrašnjih poslova na mjere zaštite od požara, predviđene tehničkom dokumentacijom. Izvođač je dužan da prije početka građenja: - uradi elaborat zaštite od požara i - da na elaborat pribavi mišljenje Ministarstva unutrašnjih poslova. Odobrenje za upotrebu izgrađenog objekta može se izdati kad Ministarstvu unutrašnjih poslova utvrdi da su u objektu obezbijeđene mjere zaštite od požara predviđene tehničkom dokumentacijom. 13.1.12 Zakon o komunalnoj djelatnosti Zakon definiše komunalne djelatnosti i uređuje načela, opšte uslove i njihovo obavljanje. Zakon je donijet 1995. godine. Komunalne djelatnosti su: - snadbijevanje vodom; - prečišćavanje i odvođenje otpadnih voda; - snadbijevanje toplotom; - javni prevoz putnika u gradovima i drugim naseljima; - održavanje čistoće u gradovima i drugim naseljima; - uređenje i održavanje parkova, javnih zelenih i rekreativnih površina; - održavanje ulica, saobraćajnica i drugih javnih površina u gradovima i drugim naseljima; - javna rasvjeta; - izgradnja, održavanje i korišćenje deponija; - izgradnja, održavanje i korišćenje mostova, javnih objekata i regulacija i održavanje riječnih korita; - održavanje groblja i sahranjivanja; - dimničarske usluge, održavanje javnih WC-a, održavanje javnih kupatila, kafilerija, javnih prostora za parkiranje, održavanje pijaca i pružanje usluga u njima. Zakonom su regulisani: - uslovi i način obavljanja komunalnih djelatnosti; - nadzor; - kaznene odredbe i - prelazne i završne odredbe. 246 13.2 Podzakonska akta Podzakonska akta se donose u cilju bližeg definisanja pojedinih odredaba nekog zakona. Njih donosi nadležno ministarstvo, odnosno organ ili organizacija koja je

ovlašćena zakonom. Na osnovu Zakona o izgradnji objekata donešena su sledeća podzakonska akta: - Pravilnik o sadržini i obimu prethodne studije i studije opravdanosti; - Pravilnik o sadržini i načinu vršenja tehničke kontrole glavnih projekata; - Pravilnik o sadržini i načinu vođenja građevinske knjige i građ evinskog dnevnika; - Pravilnik o sadržini i načinu vršenja stručnog nadzora u toku projektovanja i građenja objekata; - Pravilnik o sadržini i načinu osmatranja tla i objekata u toku građ enja i upotrebe; - Pravilnik o sadržini i načinu vršenja tehničkog pregleda objekta i izdavanje upotrebne dozvole; - Pravilnik o postupku i načinu izdavanja licenci; - Pravilnik o programu i načinu polaganja stručnog ispita i sticanju ovlašćenja za projektovanje i građenje objekata. O svim ovim pravilnicima u odgovarajućim poglavljima je na neki način bilo ranije govora zbog toga se ovdje neće detaljnije razmatrati. Pravilnik o načinu izrade i sadržini tehničke dokumentacije predviđa da tehnička dokumentacija, u četiri osnovna dijela, sadrži: - projektni zadatak; - prethodna proučavanja; - podloge za izradu tehničke dokumentacije (geodetske, geotehničke, hidrološke i hidrometeorološke i ostale); - tehničku dokumentaciju. Sadržaj tehničke dokumentacije dat je za objekte iz oblasti: - hidrotehničke (snabdijevanje vodom naselja i industrije; odvođenje i prečišćavanje otpadnih voda; hidromelioracioni sistemi; uređenje riječnih tokova, plovni putevi i pristaništa; brane i akumulacije; hidroenergetski objekti); - saobraćaja (putevi, gradske saobraćajnice, željeznice, aerodromi; mostovi; podzemni objekti; tuneli); - visokogradnje (zgrade i inžinjerijski objekti); - organizacije i tehnologije građenja (svi objekti iz pomenutih grupa). Detlajnije o tehničkoj dokumentaciji govoreno je u poglavlju 8. Pravilnik o sadržini elaborata o uređenju gradilišta donijet je (1999. godine) na osnovu Zakona o zaštiti na radu i predstavlja izvod iz izvođačkog projekta organizacije i tehnologije građenja. Pravilnik predviđa dvije vrste elaborata za: - objekte koji se grade izvan naseljenih mjesta (hidroelektrane, saobraćajnice, akumulacije i dr.) i - objekte koji se grade u naseljenim mjestima (stambene zgrade, poslovne zgrade, bolnice i dr.). Elaborat za građenje objekata van naseljenih mjesta radi se iz dva dijela: - opšti elaborat;

- poseban elaborat. Opšti elaborat sadrži: 247 - šemu gradilišta i - tekstualni dio. Posebni elaborat se izrađuje za radove ili radne operacije za čije je obavljanje neophodno da radnici posjeduju posebne zdravstvene i psihofizičke sposobnosti, kao i za radove kod kojih postoji povećan rizik za povređivanje ili pojave štetnosti po zdravlje. On sadrži: - tehnički izvještaj; - proračun sa dokazom stabilnosti pomoćnih konstrukcija, oruđa i uređaja; - neophodne crteže; - opis mjera zaštite; - opis redosleda i postupaka montaže. Opšti elaborat se dostavlja nadležnoj inspekciji zajedno sa prijavom za početak rada. Elaborat o uređenju gradilišta u naseljenim mjestima radi se u jednom dijelu i predaje nadlženoj inspekciji zajedno sa prijavom o početku radova. On sadrži sve elemente kao elaborat za građenje objekata van naseljenih mjesta sa sledećim dopunama: - način ograđivanja gradilišta; - znake upozorenja i eventualne zapreke; - način zaštite susjednih objekata; - način usmjeravanja pješaka i saobraćaja; - zaštitu od obrušavanja i sl. Pravilnik o zaštiti na radu u građevinarstvu. Pravilnik je donijet 1968. god. i još je na snazi. Pravilnikom su propisane mjere i normativi zaštite na radu koje obuhvataju: - uređenje gradilišta - zemljane radove (kopanje rovova i kanala, široki iskop, kopanje bunara, šahtova i jama i sl.) - zidarske radove (rad sa krečom i pripremanje maltera, građenje u iskopima, građenje iznad terena, građenje fabričkih dimnjaka, građenje svodova i lukova, montažne stepenice i dr.) - tesarske radove (obezbjeđenje prelaza, rampe i kosi prilazi i prolazi, lestve, radni pod, zaštitne ograde, zaštita otvora i dr.) - skele (skele na nogarima, skele na lestvama, konzolne skele, skele na stubovima, viseće skele, noseće skele, zaštitne nastrešnice i zaštitne prihvatne skele, metalne skele i dr.) - betonske radove - armiračke radove - radove na krovovima - montažno građenje - građevinsko zanatske radove - rušenje objekata - građenje puteva

- građenje mostova (kesonski radovi, pobijanje šipova) - građenje tunela - minerske radove, kamenolome, majdane šljunka, pijeska i gline - građevinske mašine i uređaji - električne instalacije na gradilištu - rad sa opasnim materijalima na gradilištu - sredstva lične zaštite na radu Primjena pravilnika je obavezna u svim fazama građenja, što podrazumijeva da je zaštita na radu obaveza svih rukovodioca na gradilištu i izvršioca pojedinih radova. 248 Pravilnik o posebnim mjerama zaštite od požara koje mora da sadrži tehička dokumentacija za određene investicione objekte sadrži: - vrste objekta kod kojih tehničkom dokumentacijom treba predvidjeti posebne mjere zaštite od požara; - posebne mjere zaštite od požara koje treba da sadrži tehnička dokumentacija. 13.3 Posebne uzanse o građenju Posebne uzanse o građenju donijete su u cilju što boljeg i pravednijeg regulisanja odnosa učesnika u realizaciji investicionih Projekata, a prvenstveno između investitora, s jedne strane, i izvođača radova s druge strane. One su objavljene 1977. god. i do danas se koriste po želi ugovarivača. Uzansama se regulišu sljedeća pitanja: opšte odredbe o primjeni uzansa i dr.; sastavni djelovi ugovora; proučavanje i izmjena tehničke dokumentacije; odstupanje od predmeta ugovora; cijene; rokovi za izvođenje radova; uvođenje izvođača radova u posao; ustupanje radova trećem licu; ugovorna kazna; plaćanje; privremeno obustavljanje izvođenja radova; kvalitet radova i materijala; garancija za kvalitet izvedenih radova; materijal i oprema koje nabavlja naručilac; osiguranje; snošenje rizika; stručni nadzor naručioca; odgovornost izvođača radova za stabilnost i sigurnost objekta; mjere sigurnosti; obezbjeđenje i čuvanje gradilišta; primopredja izvedenih radova; konačan obračun; posledice raskidnja ugovora; uređenje gradilišta; završne odredbe. Uzanse nijesu zakonski, tj. obavezujući propis. Međutim mnogi pravni stručnjaci smatraju da su obavezujuće za učesnike u investicionoj izgradnji, ukoliko ugovorom nijesu isključene. Zbog toga je uputno da se svi učesnici u toku zaključivanja ugovra o projektovanju, građenju ili drugim uslugama, izjasne, i to ugovorom konstatuju, primjenjivost ili isključenje primjene uzasi. Na taj način će se odkloniti sve dileme. 13.4 FIDIC-ovi uslovi ugovora FIDIC je skraćenica koja predstavlja naziv za međunarodnu federaciju konsalting (savjetodavnih) inženjera, koju čine nacionalne asocijacije čiji se članovi povinuju etičkom kodeksu FIDIC-a. FIDIC-a su 1913.godine osnovale tri nacionalne asocijacije nezavisnih konsalting inženjera iz Evrope (Belgija, Francuska, [vajcarska). Ciljevi formiranja federacije su bili "da se pokrenu zajednički profesionalni interesi članova federacije, a radi prosleđ ivanja informacija od interesa članovima nacionalnih asocijacija koji su u njenom sastavu". Član FIDIC-a može, iz jedne zemlje, postati samo jedno udruženje inžinjera koje

prihvata njegov etički kodeks koji zahtijeva kopetentnost, nepristrasnost, profesionalizam i fer konkurenciju. Sada FIDIC ima blizu 70 članica iz svih zemalja svijeta. Sekretarijat FIDIC-a se nalazi u Lozani, [vajcarska. FIDIC publikuje svoje standardne uslove i organizuje seminare, konferencije i druge skupove u cilju: održavanja visokih etičkih i profesionalnih standarda, razmjene mišljenja i informacija; definisanja zajedničkih interesa između članova asocijacija i predstavnika međunarodnih finansijskih institucija. Poseban cilj i interes asocijacije je razvoj inžinjerijske profesije u zemljama u razvoju. FIDIC-ovi uslovi su opšte prihvaćeni u skoro cijelom svijetu i primjenjuju se pri realizaciji svih velikih investicionih projekata. 249 U upotrebi su od 1957.godine tri forme FIDIC-ovih uslova, koje su više puta revidovane, i to: - uslovi ugovora za izvođenje građevinskih radova ("crveni FIDIC"); - uslovi ugovora za izvođenje elektro i mašinskih radova ("žuti FIDIC") i - uslovi ugovora po sistemu projektuj-izgradi i ključ u ruke ("narandžasti FIDIC"). U prva dva slučaja investitor izrađuje tehničku dokumentaciju, dok za treći slučaj to radi sam izvođač radova, jer snosi odgovornost za cjelokupni posao. FIDIC je nedavno publikovao tri vrste uslova ugovora između naručioca i izvođ ača: - uslovi ugovora za izgradnju; - uslovi ugovora za opremanje i projektuj-izgradi; - uslovi ugovora po sistemu ključ u ruke. Uslovi ugovora za izgradnju primjenljivi su na projektima visokogradnje, niskogradnje i hidrogradnje kod kojih projektnu dokumentaciju izgrađuje investitor ili njegov projektant. Uslovi ugovora za opremanje i projektuj-izgradi primjenljivi su za opremanje elektro i/ili mašinskom opremom i za projektovanje i građenje svih građ evinskih objekata. Uslovi ugovora po sistemu ključ u ruke su primjenljivi u situaciji kada izvođ ač radova preuzima kompletan posao i odgovornost za projektovanje, građenje i opremanje cjelokupnog građevinskog poduhvata tj. Projekta, koji treba da se izgradi spreman za korišćenje. FIDIC je takođe izdao kratku formu ugovora koju je predvidio za građevinske objekte manjeg obima i vrijednosti. Međutim, može se koristiti i kod radova veće vrijednosti. Izdavanjem ovih novih uslova ne isključuju se iz upotrebe ranije izdati uslovi. Naprotiv, i jedni i drugi se mogu primjenjivati što zavisi od potencijalnih investitoraa, jer im je na ovaj način omogućen širi izbor. FIDIC-ovi uslovi imaju dva dijela: - I dio opšti uslovi sa ponudom i sporazumom (ugovorom); - II dio smjernice za pripremu uslova specijalne primjene. Opšti uslovi (I dio) sadrže odredbe koje se uglavnom primjenjuju u najvećem broju ugovora u identičnom tekstu, dok smjernice (II dio) sadrže odredbe koje se u svakom konkretnom slučaju formulišu, uzimajući u obzir pozive na dio II, koji su

sadržani u istoj podklauzuli u dijelu I. Opšti uslovi su podijeljeni na 20 članova (poglavlja): - ugovorna dokumentacija; - investitor; - nadzorni organ; - izvođač; - projektovanje; - osoblje i radna snaga; - postrojenje, materijali i zanatski radovi; - požetak, kašnjenja i prekid; - probni rad; - preuzimanje od strane investitora; - naknadna ispitivanja; - odgovornost za nedostatke; - ugovorena cijena; - izmjene; - neizvršavanje obaveza od strane izvođača; - neizvršavanje obaveza od strane investitora; 250 - rizik i odgovornost; - osiguranje; - viša sila; - zahtjevi, osporavanja i arbitraža ; Uz opšte uslove postoji dodatak ugovoru u kome se nalaze kvantificirani podaci iz pojedinih članova opštih uslova (nazivi, vrijeme, iznosi, procenti i dr.). 13.5 Direktiva Evropske zajednice 89/106/EEC3 13.5.1 Evropske direktive Slobodan protok proizvoda na Tržištu (misli se na tržište Evropske Unije) podrazumijeva plasman proizvoda svake zemlje članice, pod uslovom da korišćenje tih proizvoda ne ugrožava sigurnost i zdravlje građana/korisnika i okolinu. Tehnički dokumenti kojima se postavljaju ovi uslovi, koje izdaje Savjet EZ, jesu EVROPSKE DIREKTIVE. To su dokumenti u kojima se ne daju tehničke specifikacije, već samo tzv. "suštinski zahtjevi" koji se odnose na zdravlje i bezbjednost ljudi i zaštitu životne sredine. Sve zemlje članice obavezne su da odredbe ovih direktiva unesu u nacionalno zakonodavstvo na sebi podesan način. Direktive se primjenjuju (ili odnose) na sve proizvode plasirane na Tržištu, pa bilo da su proizvedeni u zemljama članicama ili su uvezeni iz "trećih zemalja". Proizvod koji se pušta na Tržište mora da zadovolji sve direktive koje se na njega odnose i proizvođač je obavezan da provjeri koje se sve direktive odnose na njegov proizvod (jedna ili više njih) i da proizvod usaglasi sa odredbama odgovarajućih direktiva. Usaglašavanje se odnosi na osnovne (suštinske) zahtjeve, a tehnička rješenja (dizajn, materijal i dr.) i način na koji će ispuniti osnovne zahtjve bira sam proizvođač shodno svojoj praksi, regionalnim i drugim uslovima. 13.5.2 Direktiva 89/106/EEC

Savjet EZ usvojio je decembra 1988.godine, pod brojem 89/106/EEC, Direktivu o usaglašavanju zakona, propisa i administrativnih odredbi koje se odnose na građ evinske proizvode. Direktiva 89/106/EEC (u daljem tekstu: Direktiva) dopunjena je jula 1993.godine novom Direktivom 93/68/EEC koja predstavlja amandmane na više evropskih direktiva, a njen član 4. odnosi se na izmjene i dopune Direktive 89/106/EEC. Naglašavamo da je Direktiva koja se odnosi na građevinske proizvode, obavezujuća za sve zemlje članice EZ, ali i za treće zemlje koje žele da svoje proizvode i radove plasiraju na Tržište. Donošenje (usvajanje) Direktive zasnovano je na sledećim činjenicama: - u tzv. "Bijeloj knjizi", dokumentu Komisije kojim se reguliše Tržište, daje se poseban značaj građevinarstvu, koje ima veliku ulogu u ostvarenju kvaliteta življenja i u obezbjeđenju sigurnosti i zaštiti okoline, te stoga građ evinski proizvodi moraju zadovoljiti suštinske zahtjeve; - države članice dužne su da obezbijede da se na njihovim teritorijama građ evinski radovi projektuju i izvode tako da ne ugroze sigurnost ljudi, životinja i imovine, i drugih zahtjeva za kvalitet življenja i zaštitu okoline; 3 Preuzeti dio iz 251 - države članice su obavezne da u svoje nacionalne propise, standarde i druge tehničke specifikacije za građevinske proizvode, unesu zahtjeve za građevinsku sigurnost, zdravlje, trajnost, uštedu energije, zaštitu sredine, ekonomičnost u skladu sa zahtjevima tržišta, da ne bi svojom različitošću ometali trgovinu unutar Zajednice; - ovi zahtjevi čine osnovu za izradu harmonizovanih standarda na evropskom nivou za građevinske proizvode; - svojstvenost građevinskih propisa zahtijeva tačnu formulaciju ovih harmonizovanih standarda; - s obzirom na različite nivoe zahtjeva, različite vrste radova i različite uslove za ove radove, potrebno je da građevinski proizvodi budu razvrstani u klase sa različitim nivoima karakteristika i da ih prate dokumenti za tumačenje; - klasifikacija građevinskih proizvoda opravdana je i zbog različitih lokalnih, klimatskih i drugih uslova; - građevinski proizvodi koji imaju mali ili zanemarljiv značaj u odnosu na osnovne zahtjeve mogu se koristiti i ako se razlikuju od tehničkih specifikacija ukoliko njihovu pogodnost za upotrebu potvrdi ovlašćena ogranizacija; - u nedostatku evropskih tehničkih odobrenja i harmonizovanih standarda mogu se priznati i nacionalni dokumenti kao dokaz da su osnovni zahtjevi ispunjeni; - saobraznost proizvoda sa tehničkim specifikacijama osigurava se kontrolom proizvodnje i ispitivanjem i atestiranjem; - imajući u vidu da ne postoje za sve proizvode tehnička uvjerenja i standardi na evropskom nivou, treba priznati rezultate ispitivanja države članice prema njenim tehničkim zathjevima;

- proizvodima sa CE oznakom mora se dopustiti slobodno korišćenje. 13.5.3 Neka tumačenja Građevinski proizvod (u daljem tekstu: proizvod), prema Direktivi, jeste svaki proizvod koji je proizveden za ugradnju kao stalni dio u građevinskim radovima, uključujući visokogradnju i niskogradnju (u daljem tekstu: radovi), odnosno svaki proizvod koji se trajno ugrađuje u objekat. Proizvodi treba da su pogodni za namjensko korišćenje ako omogućavaju radove u kojima se primjenjuju, pod uslovom da su ti radovi pravilno projektovani i izvedeni, da zadovoljavaju osnovne zahtjeve ili nose znak CE. Ako proizvod nema oznaku CE, a saglasan je sa nacionalnim propisima koji su priznati međunarodnim ugovorom, mora se dozvoliti i njegova upotreba dok se na nivou EZ ne odluči drugačije. Izvještaji o ispitivanju i atestiranju saobraznosti proizvoda izdatim u državi članici proizvođača, moraju se priznavati u svim državama članicama korisnicama. Ako država članica kupac/korisnik proizvoda izrazi sumnju, o tome obavještava Komisiju koja preduzima odgovarajuće mjere. 13.5.4 Osnovni zahtjevi Proizvodi moraju da budu podesni za građevinske radove, da odgovaraju namjeni, da zadovoljavaju ekonomičnost odnosno niže navedene osnovne zahtjeve. (a) Mehanička otpornost i stabilnost Ovaj zahtjev podrazumijeva da se građevinski radovi moraju projektovati i izvoditi tako da i u toku gradnje i u toku korišćenja predviđena (projektovana) opterećenja ne izazovu: - rušenje objekta ili nekog njegovog dijela, - veće deformacije od dozvoljenih, 252 - oštećenja drugih radova ili opreme, - nesrazmjerno velika oštećenja u odnosu na eventualni nepovoljni eksces koji bi ih izazvao. (b) Bezbjednost u slučaju požara Građevinski radovi moraju biti tako projektovani i izvedeni da u slučaju izbijanja požara: - konstrukcija izdrži određeno vrijeme, - širenje dima unutar objekta bude ograničeno, - širenje plamena na susjedne objekte ili djelove objekta bude ograničeno, - osoblje može da napusti objekat i spasi se, - rad spasilačkih ekipa bude bezbjedan. (c) Higijena, zdravlje i okolina Suštinski zahtjev da se ne ugroze zdravlje ljudi i okolina nalaže da se građevinski radovi projektuju i izvode tako da ne dođe do: - ispuštanja otrovnih gasova u vazduh, - ispuštanja otrovnih materija u vazduh, - radioaktivnih zračenja, - lošeg uklanjanja štetnih uticaja: otpadnih voda, dima, raznih otpadaka. (d) Bezbjednost prilikom korišćenja Da bi korisnici objekta bili bezbjedni, građevinski radovi moraju biti tako projektovani i izvedeni da se ne stvori mogućnost za:

- klizanje, - padanje, - sudaranje, - opekotine, - povrede od eksplozije. (e) Zaštita od buke Buka od stanara i susjeda mora biti na stepenu koji ne ugrožava zdravlje, san i odmor, pa se tako moraju projektovati i izvesti građevinski radovi. (f) Ušteda energije i zadžavanje grijanja Građevinski radovi, a naročito instalacije grijanja, hlađenja i ventilacije, moraju biti projektovani i izvedeni na način koji omogućuje najmanju potrošnju energije. 13.5.5 Tržište Evropske zajednice i "treće zemlje" Direktiva 89/106/EEC, čije su odredbe predstavljene stručnoj javnosti ovim radom, dostavljena je svim državama članicama i one su dužne da u određenom roku primijene njene odredbe u svojim zakonima, propisima i drugim administrativnim odredbama; dok je rok od 30 mjeseci od dana dostavljanja (27.decembar 1988.). Međ utim, svaka država članica može, kako se u Direktivi navodi, da zavisno od geografskih i klimatskih uslova ili tradicionalnog načina života prilagodi nivo zaštite lokalnim uslovima i da to unese u svoje tehničke specifikacije. U tu svrhu se proizvodi klasifikuju. Klasa je kategorija ili rang proizvoda, odnosno stepen (nivo) njegovih svojstava koji je različit za različite potrebe ili zahtjeve (za istu funkcionalnu upotrebu). Primjera radi: marka betona. Ostale tzv. "treće zemlje", van EZ, mogu da plasiraju svoje proizvode na Tržište samo ako su: - proizvodi usaglašeni sa regulativom EZ i - napravljeni pojedinačni sporazumi o priznavanju sertifikata. Obavezujuća pravila za tzv. regulisane proizvode koja su zemlje EZ 1992. postavile kao uslov za saradnju i trgovinu na Tržištu jesu: - da proizvod ima karakteristike provjerene u ovlašćenoj laboratoriji; 253 - da proizvođač ima sertifikovan od ovlašćene organizacije sistem kvaliteta prema seriji standarda ISO 9000 i - da ovlašćene laboratorije za ispitivanje i institucije za sertifikovanje sistema kvaliteta budu akreditovane od nacionalnog tijela prema standardima serije EN 45000. "Treće zemlje" mogu same sertifikovati svoje proizvode i da im to bude priznato samo ako postoji međusobni sporazum o priznavanju rezultata ili sertifikata. Međ usobno priznavanje sertifikata (rezultata) iz pojedine "treće zemlje" moguće je samo ako je organizacija za sertifikaciju (ili ispitivanje ili neku drugu aktivnost) "treće zemlje" ovlašćena od priznatog državnog organa i ako je postupak sprovođenja određ ene aktivnosti u svemu prema regulativi EZ. Regulativa EZ za uređenje laboratorija i sertifikacionih tijela, u vrijeme definisanja pravila za funkcionisanje Tržišta, sadržana je u standardima serije EN 45000 i nekoliko ISO i ISO/IEC uputstava. Unapređivanje i razvoj sistema upravljanja kvalitetom i

obezbjeđenja kvaliteta doveli su do unapređivanja i regulative. Iz postojećih dokumenata iz ove oblasti proizišli su novi: - ISO/IEC Uputstvo 65/1996 - Opšti zahtjevi za organizacije koje sprovode sisteme sertifikacije proizvoda; - ISO/EEC 17020/1998 - Opšti kriterijumi za rad različitih vrsta organizacija koje obavljaju kontrolisanje i - ISO/IEC 17025/1999 - Opšti zahtjevi za kompetentnost laboratorija za ispitivanje i laboratorija za etaloniranje prema kojima se moraju urediti odgovarajuće organizacije da bi njihovi rezultati rada bili međunarodno priznati. 254 14.PRIMJENA RAČUNARA U UPRAVLJANJU PROJEKTIMA Upravljanje Projektima možemo posmatrati i kao sistem kojeg čine: procesi, tehnologija, organizacija, metode, mjere učinka, organizaciona kultura i ljudi, a čiji je cilj lakša realizacija Projekta sa mogućnošću sagledavanja problema unaprijed, kako bi se na vrijeme i ekonomično reagovalo. Računari mogu biti upotrijebljeni u smislu prethodno definisanog cilja, samo ako se dobro savlada i primjeni metodologija upravljanja Projektom opisana u prethodnim poglavljima. 14.1 Upravljanje Projektima i informacione tehnologije U našim uslovima se veliki broj Projekata i dalje odvija po metodologiji "ad hoc", koja se prvenstveno zasniva na znanjima, iskustvima i sposobnostima rukovodioca Projekta, a čije su osnovne karakteristike improvizacije, spontanost, pa i stihijnost. Oni koji primjenjuju ovakav pristup upravljanju Projektima, uporište nalaze u činjenici da je svaki Projekat neponovljiv, jer je lokacijski, vremenski, ciljno i resursno definisan, te ne postoje dva ista investiciona Projekta. Kamuflirana u neponovljivost Projekata, ova metodologija prouzrokuje sledeće posledice : - iskustva i znanja stečena na prethodnim Projektima se ne sistematizuju, najčešće i nijesu sačuvana osim u obliku "usmenog predanja"; - svaki rukovodilac Projekta, na osnovu svojeg znanja, iskustva i sposobnosti, ima sopstveni pogled na procese i procedure upravljanja Projektima; - prilikom eventualnih promjena upravljačkog tima, najčešće se iz osnova mijenja koncept upravljanja Projektom; - metode upravljanja i mjere učinka na Projektima se nasumice biraju; - uspjeh Projekta u veoma velikoj mjeri zavisi od rukovodioca Projekta; - korišćenje informacione tehnologije je minimalno i uglavnom se svodi na automatizovanje pojedinačnih Projekata; - upravljački tim postaje nezamjenljiv, jer ima monopol nad informacijama; - veliki broj informacija je neformalne prirode; - ne postoji integrisano planiranje i kontrola (u najboljem slučaju svaki Projekat je "priča za sebe", a vrlo često ta "priča" nije konzistentna ni na tom elementarnom nivou).

Čak i u uslovima primjene "ad hoc" metodologije, odnosno u uslovima donošenja uglavnom intuitivnih odluka, rukovodiocu su potrebne jasne i dobro prezentirane 255 informacije o istoriji konkretnog problema iz koje direktno proizilazi upravljačka akcija. Ovo zahtijeva dodatan napor prilikom upravljanja Projektom, ali znatno doprinosi kvalitetu rada. Zbog toga treba primijeniti savremenu metodologiju upravljanja Projektima u kojoj informacione tehnologije, odnosno računari treba da imaju značajnu ulogu. Najčešći zadaci koji se relativno jednostavno mogu unaprijediti korišćenjem informacione tehnologije, odnosno primjenom računara su: - pisanje dokumenata (ponuda, ugovora, rješenja, odluka, zapisnika, prepiske, računa i sl.); - upravljanje dokumentacijom (uglavnom onom koja se generiše u timu); - komunikacija; - izrada i upravljanje različitim bazama podataka (baza materijala, dobavljača, cijena, rokova isporuke i sl.; baza istorijskih podataka o realizovanim projektima; baza kadrova izvođača i dr.); - tabelarni proračuni; - izrada i praćenje realizacije planova odvijanja aktivnosti; - izrada i praćenje realizacije planova resursa; - izrada i praćenje realizacije planova troškova. Za realizaciju navedenih zadataka mogu se koristiti različiti softveri, a među njima i lako dostupni softver kao što su: Windows,Office, Word, Excel, Access, Project i sl. Uz malo dobre volje i truda moguće je zavesti (djelimični) red u haosu ako bi se: - utvrdili prioritetni ciljevi korišćenja informacione tehnologije; - nabavili potreban hardver i softver; - procijenila, i ako je potrebno, unaprijedila znanja članova projektnog tima, nabavkom literature i kratkih internih kurseva za korišćenje naprednijih tehnika odgovarajućeg softvera. Sagledavanje značaja primjene koncepata upravljanja Projektima dovelo je do razvoja i primjene standardnih računarskih programa koje nude skoro sve značajnije kompjuterske firme u svijetu. Takođe, značajnije konsultantske firme imaju razvijene sopstvene računaske programe kao podršku procesima upravljanja Projektima. Može se reći da su zahtjevi koje mora da zadovolji efikasan softver za upravljanje Projektom : - razumljivost širokom sloju korisnika, ne samo ekspertima; - jednostavnost unosa podataka i definisanja elemenata Projekta; - što veća autoamtizacija procesa upravljanja Projektom; - dobra grafička predstava osnovnih elemenata i rezultata Projekta; - što realnije predstavljanje Projekta; - mogućnost naprednijeg korišćenja i unapređenja korišćenja od strane iskusnih korisnika (programiranje pojedinih operacija); - formiranje baze podataka, za Projekat i komunikacija sa drugim softverima (informacionim podsistemima); - mogućnost upravljanja dokumentacijom i izvještavanje;

- mogućnost da se upravlja sa više Projekata istovremeno (uz upravljanje zajedničkim resursima); - korišćenje interneta i rad u višekorisničkom sistemu i sl. Upotrebu standardnih softvera za upravljanje Projektima, koji su uglavnom namijenjeni za planiranje, praćenje i kontrolu realizacije Projekata, ilustrovaćemo na dva programska paketa: Microsoft Project (firme Microsoft) i Primavera (firme Primavera Systems, Inc.) 256 14.1.1 Programski paket Microsoft Project MS Project je jedan od savremenih softvera za upravljanje Projektima koji je lansirala kompanija Microsoft. Ovaj program je dio dobro poznate porodice Microsoft Office. Zahvaljujući tome, njegovo korišćenje ne predstavlja naročitu teškoću za one koji poznaju neki od alata iz Ms Office paketa, jer je logika korišćenja svih progama iz ovog paketa vrlo slična. Osim toga zajedničko porijeklo i slično usrtojstvo omogućava razmjenu i povezivanje podataka između svih programa iz ovog paketa. Microsoft Project je prije svega namijenjen za planiranje, praćenje i kontrolu realizacije Projekata različitog obima i nivoa složenosti. Unapređenje koje se ostvaruje razvojem novijih verzija ovog programa ogleda se prije svega u mogućnosti sagledavanja i veoma složenih Projekata ili više Projekata istovremeno koji koriste zajedničke resurse, kao i u upotrebi interneta i intraneta za ažuriranje Projekta i komunikaciju. Ovaj program zapravo kreira bazu podataka o Projektu (ili Projektima), o svim njegovim elementima: - kalendaru (radnim i neradnim danima), - aktivnostima (njihovim nazivima, identifikacionim brojevima, trajanjima, počecima, završecima, rezervama, zavisnostima i sl.), - resursima (nazivima, kalendaru resursa, cijenama, raspoloživom vremenu korišćenja, raspoloživoj količini i sl.) - troškovima. Podaci o Projektu se prezentiraju u informacije pomoću: - formi (forms) koje objedinjavaju najvažnije informacije o pojedinim elementima plana (kalendaru, pojedinačnima aktivnostima, resursima i sl.), Slika 73. Slika 73. Forma sa osnovnim podacima o izabranoj aktivnosti - tabela (sheets) koje u vidu tabelarnog prikaza pružaju informacije o grupi elemenata plana (o svima aktivnostima, resursima i sl.), Slika 74. 257 Slika 74. Tabela sa aktivnostima i dodijeljenim resursima - dijagrama (charts) koji predstavljaju grafički prikaz informacija koje su sadržane u bazi podataka Ms Projecta, a od kojih su najvažniji: gantogram (Gantt Chart),Slika 75, Slika 75. Gantogramski ekranski prikaz, koji se može i odštampati

mrežni dijagram, (Pert Chart),Slika 76, 258 Slika 76. Dio generisanog mrežnog dijagrama dijagram resursa (Resource Graph), koji prikazuje neki od parametara resursa u vremenskoj skali koršćenja tog resursa,Slika 77, Slika 77. Dio dijagrama potrošnje resursa, odnosno dinamičkog plana resursa 259 - izvještaja (Reports), koji prikazuju izabrane informacije na različitim nivoima detaljnosti i idealni su za analizu rezultata Projekta (izvještaji o aktivnostima i njihovoj realizaciji, o angažovanju resursa, korišćenju finansijskih sredstava i troškovima i sl.), Slika 78. Slika 78. Forma za izbor izvještaja koji se mogu generisati i editovati Važno je istaći da su svi navedni oblici koji služe za prikaz informacija veoma fleksibilni i na dosta jednostavan način moguće je izvršiti njihovo prilagođavanje potrebama korisnika, odnosno željenom nivou detaljnosti (primjenom filtera, koji omogućavaju prikaz onih informacija koje zadovoljavaju neki kriterijum; mijenjanjem izgleda formi, tabela, dijagrama i izvještaja i sl.). Upotreba ovog programa može se opisati kroz nekoliko koraka: - planiranje Projekta koje obuhvata izradu osnovnog plana Projekta, a realizuje se kroz: podešavanje kalendara Projekta (definisanje radnih i neradnih dana i časova rada za Projekat u cjelini;broj radnih sati na dan i u nedjelji, izbor početnog radnog dana u nedjelji i sl.); definisanje aktivnosti (spisak aktivnosti, trajanje, zavisnosti i tipovi veza među aktivnostima, što ustvari predstavlja inicijalnu listu aktivnosti, datumska ograničenja realizacije pojedinih aktivnosti i sl.); dodjeljivanje resursa (definisanje potrebih resursa odnosno radne snage i materijala za svaku aktivnost, a kroz prethodno definisane cijene resursa definišu se i troškovi Projekta); - analiza i optimizacija plana Projekta koja ima za cilj prilagođavanje Projekta konkretnim potrebama i mogućnostima i kreiranje baznog plana (optimizacija plana Projekta u smislu rokovi -troškovi, resursi- troškovi; rešavanje prebukiranosti resursa i sl.); - praćenje realizacije Projekta koje treba da na osnovu upoređivanja baznog plana i stvarno realizovanih parametara elemenata Projekta (stvarnih podataka o datumima, cijenama, resursima i stvarnom radu) identifikuje probleme u realizaciji plana i omogući odgovarajuće ispravke. U praksi se vrlo često dešava da se upotreba ovog programa završi samo na prvom koraku, ali tada sigurno nije do kraja iskorišćena prednost ovog programa, jer se kreiranjem baznog plana uz pomoć ovog programa ne ostvari naročita ušteda na vremenu u odnosu na rad bez primjene računara, ali je zato ušteda vremena ogromna u fazama analize i praćenja realizacije plana.

260 14.1.2 Programski paket Primavera Primavera je naziv pod kojim se podrazumijevaju proizvodi firme Primavera Systems, a koji su uglavnom namijenjeni za upravljanje Projektima. Osnovni programski paketi ove firme koji se trenutno koriste su : - Primavera Project Planner koji se koristi za planiranje, praćenje i kontrolu različitih vrsta Projekata. Podržava rad sa neograničenim brojem aktivnosti, resursa i troškovnih konta po Projektu, omogućava nivelisanje resursa, rad sa više različitih kalendara po Projektu. Osim toga daje mogućnost rada na više Projekata istovremeno sa zajedničkim resursima, rad u višekorisničkom okruženju, izradu kvalitetnih izvještaja, praktično neograničenu analizu "šta - ako" i sl. Unošenje podataka vrši se preko formi, a pregled preko velikog broja standardnih prikaza (tabela, dijagrama) i izvještaja. Osnovni koraci u primjeni Primavera Project Plannera za upravljanje Projektima su isti kao i kod Ms Projecta: planiranje Projekta (podešavanje kalendara aktivnosti ili Projekta u cjelini; definisanje aktivnosti; dodjeljivanje resursa i definisanje troškova Projekta); analiza i optimizacija plana Projekta; praćenje realizacije Projekta. Mogućnost dodjeljivanja kodova aktivnostima odnosno mogućnost grupisanja aktivnosti u specifične klase (kategorije), kao što su: odgovornost, lokacija, faza, organizaciona jedinica i sl., predstavlja značajan alat za selektivni prikaz informacija o aktivnostima koje pripadaju istoj klasi. - Sure Track Project Manager koji se koristi za iste svrhe kao i Project Planner, s tim što je namijenjen za manje Projekte i za razliku od prethodnog ima ograničen broj raspoloživih funkcija i unapređenja; - Expedition koji je namijenjen za upravljanje dokumentacijom, tako što se koristi za kreiranje i kontrolu dokumenata kao što su ugovori, računi, zapisnici, dopisi, privremene situacije i sl.. Ovaj program čini jednostavnijim upravljanje promjenama i administriranje projekta, zahvaljujući integrisanošću sa Primavera Project Planner i za njega se može reći da je alat za upravljanje kvalitetom projekta,a ujedno predstavlja centralnu bazu podataka ugovora, crteža, dokumenata, dopisa i kontakt informacija o učesnicima; - Monte Carlo koji predstavlja specijalizovani softver u analizi rizika na Projektima. Njime se analiziraju moguće promjene i posledice u pogledu trajanja aktivnosti i redosleda njihovog odvijanja; raspoloživosti resursa; promjene cijena i sl. i daje precizne izvještaje o vjerovatnoći realizacije Projekta. Ovdje su date samo najkraće informacije o nekim od raspoloživih softverskih programa sa namjerom da se shvati da je upravljanje Projektima sa velikim brojem aktivnosti, resursa i učesnika u procesu realizacije Projekta veoma kompleksno, tako da se ovaj problem može efikasno riješiti isključivo uz pomoć računara. Međutim, računari i softveri sami po sebi ne predstavljaju rešenje, već je neophodno

obezbijediti kadar obučen za upravljanje Projektima i primjenu softvera. 261 LITERATURA (1).Baščarević, M.: Menadžment i organizovanje građevinskih preduzeća, Univerzitet u Prištini, 1997, str. 216. (2).Bodrožić, D. : Upravljanje investicijama sa metodama ocjene, Privredno finansijski vodič, Beograd, 1978, str. 354. (3).Buble, M.: Projektiranje organizacije, Informator, Zagreb, 1976., str. 208. (4).Bosanac, M. Simić, V. : Građevinska regulativa '83, CIP, Zagreb, 193, str. 435. (5).Bulatović, J. : Analiza i predlog softvera za upravljanje projektom uvođenja informacionog sistema, "Management" 26/02, Fakultet organizacionih nauka, 2002. str. 80-87. (6).Ćirović, G., Luković, D., Jovović, S.: Vrednovanje i revalorizacija investicionih ulaganja u građevinarstvu - klizna skala, Gradski zavod za vještačenje, Beograd, 2003, str. 181. (7).Đuranović, P. : Savremeni principi i metode vođenja investicija na izgradnji velikih industrijskih objekata, Zbornik radova sa simpozijuma Savremene metode planiranja i tehnologije mehanizovanih radova u građevinarstvu, SGIT Srbije, Gornji Milanovac, 1985, str. 58-74. (8).Đuranović, P: Metodologija izrade projekata organizacije građenja, Simpozimjum o organizaciji građenja, Građevinski institut Zagreb, Zbornik radova str. 83-90, Opatija, 1986. (9).Đuranović, P. : Organizacija građenja - primjena tehnike mrežnog planiranja, Građ evinski fakultet, Podgorica, 1989, str 147. (10).Đuranović, P. : Modeli upravljanja investicionim projektima, Zbornik radova Problemi menadžmenta i tehnologije građenja (XIX međukatedarsko savjetovanje iz područja organizacije, tehnologije i ekonomike građenja), Priština, 1995, str. 1-10. (11).Đuranović, P. : Projektovanje organizacije građenja, Građevinski fakultet i KPZ,Podgorica, 1995, str. 303. (12).Đuranović, P. : Algoritam upravljanja investicionim projektima, Studija i upravljanje procesima građenja-monografija, Fakultet tehničkih nauka, Novi Sad, 1996, str. 117- 126. (13). Đuranović, P. : Organizacija upravljanja projektima, časopis "Izgradnja" 1/96, Beograd, 1996, str., 23-29. (14).Đuranović, P. : Studija o modelu organizovanja G.P. "Građevinar" Pljevlja, Građevinski fakultet Podgorica, 1997, str. 75. (15).Đuranović, P. : Planiranje u građevinarstvu kao funkcija menadžmenta, I internacionalni simpozijum uz projekt menadžmenta, Yupma 97, Zlatibor, 1997, str. 243-248. (16).Đuranović, P. : Organizovanje kao funkcija menadžmenta, Monografija sa međ unarodnog simpozijuma tehnologija građenja-građevinski menadžment '97, Građ I evinski fakultet Subotica, Beograd, Budimpešta i Arhitektonski fakultet Budimpešta, Subotica, 1997, str. 174-180. (17).Đuranović, P. : Menadžment u građevinarstvu, časopis "Istraživanja" 1/97, Građevinski

fakultet, Podgorica, 1997, str. 12-24. (18).Đuranović, P. : Upravljanje investicionim projektima, Građevinski fakultet Podgorica, skripta, str. 149, Podgorica, 1998. (19).Đuranović, P. : Organizacija i tehnologija građenja, Građevinski fakultet Podgorica, skripta, 1998, str. 105 (20).Đuranović, P. : Tehnički pregled industrijskih objekata, Zbornik radova sa simpozijuma "Nadzor nad građenjem i tehnički pregled objekata", Građevinski fakultet Beograd, 1999, str.127- 136. (21).Đuranović, P. : Menadžment u građevinarstvu, Građevinski fakultet Podgorica, skripta, 2000, str. 147 (22).Đuranović, P. : Upravljanje ugovaranjem građenja objekta, međunarodna konferencija "Građevinarstvo-građevinski menadžment", Monografija Univerzitet u Budimpešti, Budimpešta 2000, str. 167-174 (23).Đuranović, P. : Osvrt na novi Zakon o izgradnji objekata u Crnoj Gori, V internacionalni simpozijum iz projekt menadžment, Zumpa 2001, Zlatibor, 2001, str. 24-215 (24).Đuranović, P. : Izbor učesnika u izgradnji objekata u svijetlu zakona o javnim nabavkama Crne Gore, VI internacionalni simpo- zijum o projekt menadžmentu, Zumpa 2002, Zlatibor, 2001, str. (25).Furundžić, B. : Zbirka propisa regulative u građevinarstvu, Građevinska knjiga, Beograd, 1980, str. 1196 (26).Grupa autora, : Priručnik za planiranje investicijskih projekata, privredna štampa, Beograd, 1981 str. 743. (27).Grupa autora: Priručnik za obavljanje konzalting usluga u investicionoj izgradnji, Koprojekt, Zagreb, 1983, str. 218. (28).Grupa autora: Analize i kalkulacije u građevinarstvu, Građevinska knjiga, Beograd, 1984, str. 402. (29).Grupa autora: Priručnik 1 metodološki vodič, Udruženje banaka Jugoslavije, Beograd, 1988. (30).Grupa autora: Priručnik 2 - Operativno uputstvo za izradu predinvesticijske studije, Udruženje banaka Jugoslavije, Beograd, 1988. (31).Grupa autora: Priručnik 3 - Operativno uputstvo za izradu investicijske studije - programa, Beograd, 1988. (32).Grupa autora: Priručnik 4 - Operativno uputstvo za izradu izvještaja o provjeri investicione studije - programa, Udruženje banka Jugoslavije, Beograd, 1988. (33).Guberinić, S., Matejić, V., Mekić, O., Petrović, R.: Sistemi, Upravljanje sistemima, Sistemske, Tehnike i Metode (leksikon pojmova sa tumačenjima), Institut "Mihailo Pupun", Beograd, 1970. (34).Haus, A.: Organiziranje projekata, Informator, Zagreb, 1982, str. 222. (35).Haus, A.: Upravljanje projektima, Informator, Zagreb, 1987. II (36).Ivković, B. Popović, Ž. : Upravljanje projektima u građevinarstvu, SDPR i "Nauka", Beograd,1995, str. 480. (37).Jovanović, P. : Upravljanje projektom - projekt management, Fakultet organizacionih radova, Beograd, 1995, str. 275. (38).Jovanović, P. : Upravljanje investicijama, Grafoslog, Beograd, 2000, str. 303.

(39).Kapustić, S.: Metodika organizacijskog projektovanja, Samobor, 1989, str. 414. (40).Krastavčević, M: Primjena montažnog građenja - javni i industrijski objekti o betona, časopis "Izgradnja", Beograd, 1996 str. 172. (41).Lazić-Vojinović, S. : Direktiva Evropske zajednice 89/106/EEC, Građevinski kalendar 2003, Univerzitet Crne Gore, Građevinski fakultet, 2003, str. 511-525. (42).Milosavljević, M. : Marketing, Savremena administracija, Beograd, 1994, str. 658. (43).Pozzi, A.: Inovation in Engineering and menagement, IBSE Journal J-29/85, 1985., str. 47-53. (44).Pravilnik o zaštiti na radu u građevinarstvu Sl. list SFRJ 42/68 i 45/68. (45).Pravilnik o opštim mjerama i normativima zaštite na radu za građevinske objekte namjenjene za radne i pomoćne prostorije, Sl. list SRCG 27/87. (46).Posebne uzanse o građenju, Sl. list SFRJ 18/77. (47).Pravilnik o sadržaju elaborata o uređenju gradilišta, Sl. list RCG 4/99. (48).Pravilnik o sadržini i obimu prethodne studije opravdanosti i studije opravdanosti, Sl.list RCg 54/01. (49).Pravilnik o sadržini i načinu vršenja tehničke kontrole glavnih projekata, Sl.list RCG 54/01. (50).Pravilnik o sadržini i načinu vođenja građevinskog dnevnika, građevinske knjige i knjige inspekcije, Sl.list RCG 54/01. (51).Pravilnik o sadržini i načinu vršenja stručnog nadzora tokom projektovanja i građ enja objekata, Sl.list RCG, 54/01. (52).Pravilnik o sadržini i načinu osmatranja tla i objekta u toku građenja i upotrebe, Sl.list RCG 54/01. (53).Pravilnik o sadržini i načinu vršenja tehničkog pregleda objekta i izdavanje upotrebne dozvole, Sl.list RCG 54/01. (54).Pravilnik o postupku i načinu izdavanja licenci, Sl.list RCG, 9/02. (55).Pravilnik o programu i načinu polaganja stručnog ispita i sticanja ovlašćenja za projektovanje i rukovođenje građenjem, Sl.list RCG 9/02. (56).Pravilnik o načinu izrade i sadržini tehničke dokumentacije, Sl.list RCG 22/02. (57).Praščević, Ž.: Značaj upravljanja projektima u građevinarstvu, Izgradnja, Beograd, 1989, str. 8. (58).Praščević, Ž.: Upravljanje projektima, Građevinski kalendar 1991,SGITJ, Beograd, 2001., str. 561-612. (59).Praščević, Ž., Ivanišević, N.: Aktuelni FIDIC-ovi uslovi ugovora - I dio, Građevinski kalendar 2000, SGITJ, Beograd, 1999, str. 98-115. III (60).Praščević, Ž., Ivanišević, N.: Aktuelni FIDIC-ovi uslovi ugovora - II dio, FIDI-covi uslovi ugovora za izgradnju, Građevisnki kalendar 2001., SGITJ, Beograd, 2000, str. 7- 62. (61).Praščević, Ž., Ivanišević, N.: Aktuelni FIDIC-ovi uslovi ugovora- III dio,"Kratka forma ugovora", Građevinski kalendar 2002, SGITJ, Beograd, 2002. (62).Radosavljević, Ž.: Savremeni menadžment, Pronalazaštvo, Beograd, 1994. str.290. (63).Rutešić, S. : Informacione tehnologije u upravljanju investicionim projektima, VI naučno - stručni skup "Inofrmacione tehnologije - sadašnjost i budućnost", zbornik radova, Žabljak, 2001., 184-187. (64).Slović, D.: Klizna skala i obračun investicija, PFV, Beograd, 1982, str. 252.

(65).Skenderović, V. : Izvođenje investicionih radova u inozemstvu, Fakultet građevinskih znanosti sveučilišta u Zagrebu, Zagreb, 1993, str. 108. (66).Trajković, D. : Organizacija građenja I, Građevinski fakultet, Niš, 1995, str. 348. (67).Trbojević, B. : Organizacija građevinskih radova, Naučna knjiga, Beograd, 1992, str. 379. (68).Uredba o procjeni uticaja zahvata na životnu sredinu, Sl.list RCG 14/97 (69).Uredba o utvrđivanju iznoda i rokovima koji se primjenjuju u sprovođenju metoda za vršenje aktivnosti javnih nabavki, Sl.list RCG 45/01 (70).Uredba o postupanju Direkcije javnih radova u vezi sa poslovima koji se odnose na izvršenje zakona i drugih propisa iz oblasti javnih nabavki, Sl.list RCG 50/01 (71).Vodič za pružanje inženjering usluga nezavisnih konsultanata. Zajednica konsalting organizacija Jugoslavije, Zagreb 1989. (72).Vojinović, J. : Posebne uzanse o građenju - sa objašnjenjima i sudskom praksom, Jugoslovenski građevinski centar, Beograd, 1977. (73).Uputstvo o sadržaju elaborata procjene uticaja zahvata na životnu sredinu, Sl.list RCG 21/97. (74).Zakon o obligacionim odnosima, Sl. list SFRJ 27/78, 38/85, 57/89, 31/93. (75).Zakon o urbanističkoj i građevinskoj inspekciji, Sl. list SRJ 56/92. (76).Zakon o komunalnim djelatnostima, Sl.list RCG 12/95. (77).Zakon o planiranju i uređenju prostora, Sl.list RCG 16/95 (78).Zakon o životnoj sredini, Sl.list RCG 12/96. (79).Zakon o zaštiti na radu, Sl.list RCG 35/98 (80).Zakon o izgradnji objekata, Sl.list RCG 55/00 (81).Zakon o građevinskom zemljištu, Sl.list RCG 55/00. (82).Zakon o eksproprijaciji, Sl.list RCG 55/00. (83).Zakon o javnim nabavkama, Sl.list RCG 40/01. (84).Zakon o privrednim društvima, Sl.list RCG, 6/02. (85).Zakon o zaštiti od požara, Sl.list RCG 47/92. IV (86).Zakon o zaštiti na radu, Sl.list RCG 35/98. V