1

PETRARQUE AFRICA (6730 vers)

LIBER PRIMUS

A1 v.1 Et mihi conspicuum meritis belloque tremendum,

2 Musa, virum referes, Italis cui fracta sub armis

3 nobilis aeternum prius attulit Africa nomen.

4 Hunc precor exhausto liceat mihi surgere fontem

5 ex Helicone sacrum, dulcis mea cura, Sorores,

6 si vobis miranda cano. Jam ruris amici

7 prata quidem et fontes vacuisque silentia campis

8 fluminaque et colles et apricis otia silvis

9 restituit Fortuna mihi : vos carmina vati

10 reddite, vos animos. Tuque, o certissima mundi

11 Spes superumque decus, quem saecula nostra deorum

12 victorem atque Erebi memorant, quem quina videmus

13 larga per innocuum retegentem vulnera corpus,

14 auxilium fer, summe parens. Tibi multa revertens

15 vertice Parnasi referam pia carmina, si te

16 carmina delectant ; vel si minus illa placebunt,

17 forte etiam lacrimas, quas (sic mens fallitur) olim

18 fundendas longo demens tibi tempore servo.

19 Te quoque, Trinacrii moderator maxime regni,

20 Hesperiaeque decus atque aevi gloria nostri,

21 judice quo merui vatumque in sede sedere

22 optatasque diu lauros titulumque poetae,

23 te precor : oblatum tranquillo pectore munus

24 hospitio dignare tuo ; nam cuncta legenti

25 forsitan occurret vacuas quod mulceat aures

26 poeniteatque minus suscepti in fine laboris.

27 Praeterea in cunctos pronum sibi feceris annos

28 posteritatis iter : quis enim damnare sit ausus

29 quod videat placuisse tibi ? Fidentius ista

30 arguit expertus, nutu quem simplice dignum

31 effecisse potes quod non erat. Aspice, templis

32 dona sacris affixa pavens ut vulgus adoret :

33 exime ; despiciet. Quantum tua clara favori

34 Fama meo conferre potest ! Modo mitis in umbra

35 nominis ista tui dirum spretura venenum

36 invidiae latuisse velis, ubi nulla vetustas

37 interea et nulli rodent mea nomina vermes.

38 Suscipe, jamque precor, regum inclite, suscipe tandem

39 atque pias extende manus et lumina flecte.

40 Ipse tuos actus meritis ad sidera tollam

41 laudibus, atque alio fortassis carmine quondam

42 (Mors modo me paulum expectet ! Non longa petuntur)

Pétrarque avait adopté une graphie originale du latin, qui

peut dérouter. Pour des raisons techniques, la graphie

traditionnelle a dû être rétablie.

2

43 nomen et alta canam Siculi miracula regis,

44 non audita procul, sed quae modo vidimus omnes

45 omnia. Namque solent, similis quos cura fatigat,

46 longius isse retro : tenet hos millesimus annus

47 sollicitos ; pudet hac alios consistere meta ;

48 nullus ad aetatem propriam respexit, ut erret

49 Musa parum notos nullo prohibente per annos

50 liberior : Trojamque ideo canit ille ruentem,

51 ille refert Thebas juvenemque occultat Achillem,

52 ille autem Emathiam Romanis ossibus implet.

53 Ipse ego non nostri referam modo temporis acta,

54 Marte sed Ausonio sceleratos funditus Afros

55 eruere est animus nimiasque retundere vires.

56 At semper te corde gerens properansque reverti,

57 Rex, iter hoc ingressus agam, tua maxima facta

58 non ausus tetigisse prius. Magis illa trahebant ;

59 sed tremui, me teque videns atque omnia librans.

60 Ingenium temptare libet, si forte secundis

61 cesserit auspiciis ; solidis tunc viribus alta

62 aggrediar, namque ipse aderis, meque ampla videbit

63 inclita Parthenope redeuntem ad moenia rursus

64 et Romana iterum referentem serta poetam.

65 Nunc teneras frondes humili de stipite vulsi,

66 Scipiade egregio primos comitante paratus :

67 tunc validos carpam ramos ; tu nempe juvabis

68 materia, generose, tua, calamumque labantem

69 firmabis, meritumque decus continget amanti

70 altera temporibus pulcherrima laurea nostris.

71 Quae tantis sit causa malis, quae cladis origo

72 quaeritur : unde animi, quis tot tolerare coegit

73 dura pererrato validas furor aequore gentes,

74 Europamque dedit Libyae Libyamque rebellem

75 Europae, alterno vastandas turbine terras.

76 Ac mihi causa quidem studii non indiga longi

77 occurrit radix cunctorum infecta malorum

78 invidia (unde oriens extrema ab origine mors est),

79 atque aliena videns tristi dolor omnia vultu

80 prospera. Non potuit florentem cernere Romam

81 aemula Carthago. Surgenti inuiderat urbi ;

82 Sed gravius tulit inde parem ; mox viribus auctam

83 vidit et imperio dominae parere potentis

84 ac leges audire novas et ferre tributum

85 edidicit, tacitis intus sed plena querelis,

86 plena minis. Frenum funesta superbia tandem

87 compulit excutere et clades geminare receptas.

88 Angebant dolor atque pudor servilia passos

89 multa viros, animisque incesserat addita duris

90 tristis avaritia et nunquam satiabile votum.

91 Permixtae spes amborum optatumque duobus

92 imperium populis : dignus sibi quisque videri

93 omnia cui subsint, totus cui pareat orbis.

94 Praeterea damnumque recens injuriaque atrox

95 insula Sardiniae amissa et Trinacria rapta

96 atque Hispania nimis populo confinis utrique,

97 omnibus exposita insidiis, aptissima praedae

98 Terra tot infandos longum passura labores,

99 haud aliter quam cum medio deprensa luporum

100 pinguis ovis nunc huc rabidis, nunc dentibus illuc

3

101 volvitur inque tremens partes discerpitur omnis

102 bellantum proprioque madens resupina cruore.

103 Accessit situs ipse loci : natura locavit

104 se procul adverso spectantes litore gentes,

105 adversosque animos, adversas moribus urbes,

106 adversosque deos odiosaque numina utrinque,

107 pacatique nihil ; ventos elementaque prorsus

108 obvia et infesto luctantes aequore fluctus.

109 Ter gravibus certatum odiis et sanguine multo ;

110 at coeptum primo profligatumque secundo

111 est bellum, si vera notes : nam tertia nudus

112 proelia finis habet modico confecta labore.

113 Maxima nos rerum hic sequimur mediosque tumultus

114 eximiosque duces et inenarrabile bellum.

115 Ultima sidereum juvenem lassata procellis

116 Hesperia excussamque gravi cervice catenam

117 Ausoniumque jugum Romanaque senserat arma.

118 Jam fuga praecipites longe trans aequora Poenos

119 egerat : horruerant animos dextramque tonantis

120 fulmineam moresque ducis famamque genusque

121 armorumque novas artes atque orsa cruentis

122 nobilitata malis. Vix tandem litore Mauro

123 Perfidus urgentem respectans Hasdrubal hostem

124 tutus erat : sic venantum perterritus acrem

125 respicit atque canum cervus post terga tumultum,

126 montis anhela procul de vertice colla reflectens.

127 Constitit Oceano domitor telluris Hiberae,

128 qua labor ambiguus flatum pelagique columnas

129 verberat Herculeas, ubi fessus mergitur alto

130 Phoebus et aestivo detergit pulvere currum.

131 Hic ubi non vis ulla manu mortalis, at ipsa

132 Omnipotens adversa aditum natura negabat,

133 constitit atque avidus praereptum faucibus hostem

134 indoluit. Vicisse parum ; jam blandior aegrum

135 non mulcet Fortuna animum ; Carthagine recta

136 gloria gestarum sordebat fulgida rerum.

137 Nempe videbat adhuc profugum longinqua tuentem

138 lentaque semineci vibrantem spicula dextra.

139 Turbida quin etiam rumoribus omnia miscens

140 fama procul nostro veniens crescebat ab orbe

141 arcibus instantem Ausoniis volitare sub armis

142 Hannibalem, patriaeque faces sub moenia ferri ;

143 illustres cecidisse duces, ardere nefandis

144 ignibus Hesperiam, atque undantia caedibus arva.

145 Urgebat vindicta patris pietasque movebat

146 ut coeptum sequeretur opus. Nam sanguine saevo

147 caesorum cineresque sacros umbrasque parentum

148 placari, atque Itala detergi fronte pudorem,

149 hic amor assiduum pulsabat pectora clari

150 Scipiadae, in frontem eliciens oculosque juventa

151 fulgentes calido generosas corde favillas.

152 Anxia nox, operosa dies, vix ulla quietis

153 hora duci : tanta indomito sub pectore virtus !

154 Has inter curas, ubi sensim amplexibus atris

155 nox udam laxabat humum, Tithonia quamvis

156 uxor adhuc gelidumque senem complexa foveret,

157 necdum purpureo nitidas a cardine valvas

158 vellere seu roseas ausae reserare fenestras

4

159 excirent dominam famulae quae saecula volvunt,

160 fessus et ipse caput posuit. Tum lumina dulcis

161 victa sopor clausit ; caeloque emissa silenti

162 umbra ingens faciesque patris per nubila raptim

163 adstitit ostendens caro praecordia nato

164 et latus et multa transfixum cuspide pectus.

165 Diriguit totos juvenis fortissimus artus,

166 arrectaeque horrore comae. Tunc ille paventem

167 corripit et noto permulcens incipit ore :

168 "O decus aeternum generisque amplissima nostri

169 gloria, et o patriae tandem spes una labanti,

170 siste metum, memorique animo mea dicta reconde.

171 Optimus ecce brevem, sed quae, nisi despicis, horam,

172 multa ferat placitura, dedit moderator Olympi.

173 Ille meis victus precibus stellantia caeli

174 limina - perrarum munus - patefecit et ambos

175 viventem penetrare polos permisit, ut astra

176 me duce et obliquos calles, patriaeque labores

177 atque tuos, et adhuc terris ignota Sororum

178 stamina, tum rigido contortum pollice fatum

179 aspicias. Huc flecte animum. Viden illa sub Austro

180 moenia et infami perjura palatia monte

181 femineis fundata dolis ? Viden ampla furentum

182 concilia et tepido stillantem sanguine turbam ?

183 Heu nimium nostris urbs insignita ruinis !

184 Heu nuribus trux terra Italis ! Iterum arma retentas

185 fracta semel, vacuisque iterum struis agmina bustis ?

186 Sic Tybrim indomitum, segnissime Bagrada, temnis ?

187 Sic modo, Byrsa ferox, Capitolia despicis alta ?

188 Experiere iterum et dominam per verbera nosces.

189 Is tibi, nate, labor superest, ea gloria justo

190 Marte parem factura deis. Haec vulnera juro

191 sacra mihi merito, patriae quibus omne refudi

192 quod dederat, quibus ad superos Mavortia virtus

193 fecit iter : non ulla, meos fodientibus artus

194 hostibus atque abeunte anima, mihi multa dolenti

195 occurrisse prius tanti solamina casus,

196 quam quod magnanimum post funera nostra videbam

197 ultorem superesse domi. Spes ista levabat

198 Inde metus alios, hinc sensum mortis amarae."

199 Talia narrantem percurrit et impia maestis

200 vulnera luminibus totumque a vertice corpus

201 lustrat adusque pedes : at mens pia prominet extra,

202 ubertimque fluunt lacrimae. Nec plura parantem

203 sustinuit, mediisque irrumpens vocibus orsus :

204 "Heu heu ! Quid video ? Quisnam haec mihi pectora duro

205 confixit mucrone, parens ? Quae dextra verendam

206 gentibus immerito violavit sanguine frontem ?

207 Dic, genitor ; nil ante queas committere nostris

208 auribus." Haec dicens alto radiantia fletu

209 sidera visus erat sedesque implesse quietas.

210 Infima si liceat summis aequare, marina

211 piscis aqua profugus fluvioque repostus amoeno

212 non aliter stupeat, si jam dulcedine captum

213 vis salis insoliti et subitus circumstet amaror,

214 quam sacer ille chorus stupuit. Namque hactenus irae

215 et dolor et gemitus et mens incerta futuri

216 atque metus mortis mundique miserrima nostri

5

217 millia curarum, rapidae quibus optima vitae

218 tempora et in tenebris meliores ducimus annos :

219 illic pura dies, quam lux aeterna serenat,

220 quam nec luctus edax nec tristia murmura turbant,

221 non odia incendunt. Nova res, auremque deorum

222 insuetus pulsare fragor, pietate recessus

223 lucis inaccessae tacitumque impleverat axem.

224 At pater amplexu cupido precibusque modestis

225 occupat et gravibus cohibet suspiria dictis :

226 "Parce, precor, gemitu ; non hunc tempusque locusque

227 exposcunt. Sed visa animum si vulnera tangunt

228 usque adeo, juvat et patrios agnoscere casus,

229 accipe ; nam paucis perstringam plurima verbis.

230 Sexta per Hesperios penitus victricia campos

231 nostraque signa simul Romanaque viderat aestas,

232 cum mihi jam bellique moras curasque peroso

233 consilium, teste eventu, Fortuna, dedisti

234 magnificum, infelix, fido cum fratre viritim

235 sollicitum partirer onus geminumque moranti

236 incuterem bello calcar. Sic alite laeva

237 distrahimur tandem et scissis legionibus ambo

238 insequimur late sparsis regionibus hostem.

239 Nondum plena colis jam stamina nostra Sorores

240 destituunt fessae, jam Mars sua signa relinquit.

241 Illicet imparibus veriti concurrere fatis

242 fraudis opem dubio poscunt in tempore Poeni ;

243 ars ea certa viris et nostro cognita damno.

244 Celtarumque animos, quibus auxiliaribus arma

245 fratris ad id steterant, pretio corrumpere adorti,

246 persuasere fugam : nostrorum exempla per aevum

247 ante oculos gestanda ducum, ne robore freti

248 externo, proprio non plus in milite fidant.

249 Obicit ille deos, jus, fas et inania verba !

250 Raptim abeunt tacitoque vale. Vis quanta metallo est !

251 Di, Pudor, alma Fides, uni succumbitis auro !

252 Praesidio nudata acies fraterna retrorsum

253 avia constituit siccosque recurrere montes :

254 haec visa est spes una duci. Premit hostis acerbus,

255 doctus ad extremum cedenti insistere tergo.

256 Me quoque jam magno distantem Punica tractu

257 agmina cingebant, quae clam novus auxerat hostis

258 improbus, insultans. Visum et mihi cedere fato.

259 Nequicquam : vetitum caro me jungere fratri ;

260 inferior numero multum tribus undique castris

261 vallabar, multumque locis urgebar iniquis.

262 Ferrum aderat ; spes nulla fugae : quod fata sinebant

263 tempore in angusto, durissima pectora ferro

264 pandimus et vafras Erebo detrudimus umbras.

265 Ira dolorque dabant animos : ars bellica nusquam

266 consiliique nihil. Ceu dum velamina pastor

267 fida gerens apibus bellum movet improbus almis,

268 nocte sub obscura trepidant, mox dulcia maestae

269 excedunt inopi substrata cubilia cera,

270 inde ruunt caecaeque fremunt, sparsoque volatu

271 importuno instant capiti ; stat callidus hostis

272 inceptique tenax, postque irrita vulnera victor

273 eruit exstirpatque piae cunabula gentis :

274 sic, quae sola salus miseris et summa voluptas,

6

275 invisam jaculis gladioque ultore cohortem

276 tundimus et rabidas in vulnere linquimus iras.

277 Illi ex composito stabant, ceu flantibus Austris

278 aerius consistit Eryx atque astriger Atlas.

279 Quid moror ? Incauti armorum sub nube virumque

280 obruimur : fortuna suum tenet invida morem

281 adversata pios. Gelidus mihi pectore sanguis

282 haeserat ; agnosco insidias mortemque propinquam ;

283 nec mihi, sed patriae metuens, pro tempore raptim

284 ingredior dictis cuneos firmare labantes :

285 "Hac via praeclari, miles, patet ardua leti.

286 I duce me, quem saepe alias majore profecto es

287 Fortuna, nunquam fama meliore secutus !

288 Non acies ferri, facies non obvia mortis

289 terreat : exiguo decus ingens sanguine Mavors

290 obicit et caros illustrat caede nepotes.

291 Nosce genus, patriamque libens amplectere sortem.

292 Ignavum fortemque mori - ne tangere damno -

293 naturae lex una jubet. Breve tempus utrique :

294 jam, licet et terrae pelagique pericula cessent,

295 ultro aderit suspecta dies. Hoc fortibus unum

296 contigit, ut laeti morerentur ; cetera flendo

297 turba perit lacrimasque metu diffundit inertes.

298 Hora brevis longae testis venit ultima vitae.

299 Ergo age, si Latio quicquam de sanguine restat,

300 morte palam facito ; nam dum fortuna sinebat,

301 vicimus et nostris exibant funera dextris.

302 At modo corporibus, - cedunt quando omnia retro -

303 sit satis obstruxisse viam. Per pectora nostra

304 perque truces oculos vultusque in morte tremendos

305 transcendant ! Talem libet his opponere montem,

306 his claustris vallare aditus ! Sciat horrida veros

307 Barbaries cecidisse viros, et pallida quamquam,

308 haud spernenda tamen Romana cadavera calcet !

309 Accelera, bene nata cohors - in limine mors est

310 invidiosa bonis - Romanas semper ad aras

311 cum lacrimis recolenda piis et ture perenni ! "

312 Talibus accensi coeunt et grandinis instar

313 scissa nube ruunt. In tela micantia primus

314 et circumfusos feror irrediturus in hostes.

315 Consequitur devota neci fortissima pubes.

316 Sternimus et moritur : paucis tot milia contra

317 quid reliquum ? Sed fata pii nunc ultima fratris

318 expectas ; neque enim Hesperia felicior ora ;

319 ille quidem, extremo fati de turbine frustra

320 surgere conatus, magnae sub mole ruinae

321 oppressusque itidem. Nec mors magis ulla decebat

322 altera quam fratris. Fuerat concordia vitae

323 mira, vel exiguis nunquam interrupta querelis :

324 una domus victusque idem, mens una duobus,

325 et mors una fuit. Locus idem corpora servat

326 amborum ac cineres. Huc tempus ferme sub unum

327 venimus. Hic nobis nulla est jam cura vetusti

328 carceris : ex alto sparsos contemnimus artus.

329 Odimus et laqueos et vincula nota timemus,

330 libertatis onus. Quod nunc sumus, illud amamus."

331 Ille autem illacrimans : "Tua me, tua, care, profundo

332 corde premit pietas, genitor. Sed mollis inersque

7

333 ultio verborum semper fuit, optima rerum.

334 Dic tamen hoc, o sancte parens : an vivere fratrem

335 teque putem atque alios, quos pridem Roma sepultos

336 defunctosque vocat ? " Lente pater ipse loquentem

337 risit, et "O quanta, miseri, sub nube jacetis !

338 Humanumque genus quanta caligine veri

339 volvitur ! Haec" inquit "sola est certissima vita.

340 Vestra autem mors est, quam vitam dicitis. At tu

341 aspice germanum. Viden ut contemptor acerbae

342 mortis eat ? Viden indomitum sub pectore robur

343 et vivum decus et flammantia lumina fronti ?

344 Quin etiam a tergo generosum respicis agmen ?

345 Hos mihi defunctos audebit dicere quisquam ?

346 Et tamen egregios humani sorte tributi

347 efflavere animos ac debita corpora terrae

348 liquerunt. Cernis nitido venientia contra

349 per purum radiare diem laeta agmina vultu ? "

350 "Imo" ait "eximie ; nec quicquam dulcius unquam

351 hos vidisse oculos memini. Sed nomina nosse

352 est animus ; tibi ne, genitor, contraria mens sit ;

353 per superos ipsumque Jovem, solemque videntem

354 omnia, per Phrygios, si qua est ea cura, penates,

355 per si quid patriae venit huc dulcedinis, oro.

356 Aut ego fallor enim, aut quosdam hoc ex agmine novi,

357 et mores habitusque virum gressumque ;

358 insolitum licet ora micent, tamen ora recordor :

359 vidi etenim et patria nuper conviximus urbe."

360 "Vera quidem memoras. Fraus hunc modo rebus ademit

361 Punica. Periit congressus iniquo

362 credulus aetate heu ! Nimium Marcellus in illa :

363 iste memor finis lateri latus admovet ultro

364 nobiscumve libens caelo spatiatur in amplo.

365 Crispinus longe sequitur, quem providus uno

366 absumpsisse die tentaverat hostis ; at illum

367 languida dilatae tribuerunt vulnera morti.

368 Alter ibi cecidit moriens, ubi furta latebant ;

369 inde levis recte penetrans huc spiritus, illic

370 frigida carnifici dimisit membra cruento.

371 En Fabium ! Caelo majestas maxima tanti

372 nominis et rerum jubet habitare sereno.

373 Cerne ducem quantum ! Licet hic cunctator ab omni

374 dictus erat populo, tamen ingens gloria tardis

375 debita consiliis viget. Hunc non flamma non ensis

376 eripuit Latio, sed dum magis arma premebant

377 Punica, tranquillum tulit hunc annosa senectus.

378 Sed magis ardentemque animis pugnasque frementem

379 cerne per insidias indigno funere Gracchum

380 corpore seclusum valido et pollentibus armis.

381 Praeterea Aemilio nimium fors invida Paulo :

382 aspice, magnanimum terebrant quot vulnera pectus !

383 Cannensi Romana die defleta supremum

384 fata putans renuit cladi superesse ; sed ultro

385 oblatum contempsit equum, multumque rogantem

386 reppulit et "Nimium" respondit " viximus. At tu

387 macte animi virtute, puer, discede tuumque

388 victurum abde caput teque ad meliora reserva.

389 Dic patribus muniant urbem, dic moenia firment :

390 condiscant extrema pati ; namque improba saevas

8

391 ingeminat fortuna minas, hostisque cruentus

392 victor adest. Fabio mea verba novissima perfer :

393 dic me jussorum memorem vixisse suorum,

394 dic memorem te teste mori. Sed fata feroxque

395 collega ingenti turbarunt cuncta tumultu :

396 nuda loco caruit virtus ; tulit impetus illam.

397 Effuge dum morior, ne forsan plura loquendo

398 sim tibi causa necis". Dicentem talia ferro

399 circumstant. Volat ille levis : timor allevat artus

400 et plumas adjungit equo et calcaria plantis.

401 Anxia sic genitrix, ubi nidum callidus anguis

402 obsidet, hinc visae sese subducere morti

403 optat, et hinc dubitat sua dulcia viscera linquens

404 infelix ! Pietas tandem formidine victa

405 cedit, et incussis serum sibi consulit alis,

406 vicinaque tremens respectat ab arbore fatum

407 natorum rabiemque ferae, et plangoribus omne

408 implet anhela nemus strepituque accurrit amico.

409 Sic ibat juvenis memorandus, saepe retrorsum

410 lumina maesta ferens : videt ingens surgere campis

411 naufragium ; videt immitem post publica Poenum

412 funera sacra ducis fodientem pectora duris

413 ictibus ; et caelum gemitu pulsabat inani.

414 Quid moror ? Innumeram licet internoscere turbam

415 caesorum hoc bello juvenum patriaeque cadentum.

416 Scilicet immenso studio dum laedere quaerit,

417 civibus atque inopem spoliat dum fortibus urbem,

418 complevit caelum vestris ferus Hannibal umbris."

419 Talia dum genitor memorat, suspiria natus

420 alta trahens : "Licuit, fateor, cognoscere quicquid

421 optabam magis, et vultus spectare meorum.

422 Cetera ni prohibes, nihil est sermone secundi

423 patris amabilius". "Quin tu modo cominus" inquit

424 "alloquere atque aures quamprimum invade paratas."

425 His dictis, tulit ante gradum, frontemque modestam

426 demisit, patruumque tenens sic incipit ore :

427 "O venerande mihi, vero nunquamque parente

428 care minus, si vestra deus dedit ora videre

429 mortales oculos, alti si lumina mundi

430 indignoque mihi clarum reseravit Olympum,

431 da, precor, exiguam nostris affatibus horam,

432 nam breve tempus adest moneorque in castra reverti.

433 Oceani subnixa vadis ubi maxima Calpes

434 impendet pelago caelumque cacumine pulsat,

435 illic me Romana manent modo signa, ducemque

436 expectant. Rapidum hoc tandem stat limite bellum."

437 Suscipit amplexu juvenem placidissimus heros,

438 atque ita : "Si jussu superum mortalia caelo

439 membra vehis - nec enim tam magni muneris auctor

440 alter erit : summum hoc equidem tibi contigit uni

441 eximiumque decus - , quam de te concipiam spem

442 dictu difficile est, cui tantam numina vivo

443 concessere viam. Nam ni divinus inesset

444 spiritus, haudquaquam hoc homini fortuna dedisset,

445 quae faciles dispensat opes : arcana videre

446 caelica, venturos longe praenoscere casus,

447 et fatum praescire suum, spectare beatas

448 has animas subterque pedes radiantia solis

9

449 lumina et adversos tam vastis tractibus axes ;

450 haec nunquam fortuna dabit, quia cuncta potenti

451 sunt servata deo. Qui si te lumine tanto

452 illustrat, quonam te alii dignentur honore ?

453 Non ergo immerito : fractos passimque jacentes

454 Hesperiae campis totiens despeximus hostes,

455 vidimus et nostrae vindictam mortis ; ab illa

456 egregiae pietatis habes per saecula famam.

457 Quidlibet hinc aude mecum ; nam protinus aurem

458 invenis atque animum vacuum. Quin ocius ergo

459 ingredimur fandoque brevem consumimus horam ? "

460 "Dic" ait is "si vita manet post busta, quod almus

461 testatur genitor, sique haec est vera perennis,

462 nostra autem morti similis, quid demoror ultra

463 in terris ? Quin huc potius, quacumque licebit,

464 evolat assurgens animus tellure relicta ? "

465 "Non bene sentis" ait : "deus hoc naturaque sanxit

466 legibus aeternis, hominem statione manere

467 corporis, edicto donec revocetur aperto.

468 Non igitur properare decet, sed ferre modeste

469 quantulacumque brevis superant incommoda vitae,

470 ne jussum sprevisse dei videare, quod ista

471 sunt geniti sub lege homines, ut regna tenerent

472 infima, namque illis custodia credita terrae

473 et rerum quas terra vehit pelagusque profundum.

474 Ergo tibi cunctisque bonis servandus in ista est

475 carne animus propriamque vetandus linquere sedem,

476 nobilibus curis studioque et amore videndi

477 promineat ni forte foras corpusque relinquat

478 ac longe fugiat sensus seque ingerat astris.

479 Hic decet egregios animos, hic exitus est quem

480 divini fecere viri meliora sequentes.

481 Sed dum membra vigent (brevis est mora), suscipe nostri

482 consilii quid summa velit. Tu sacra fidemque

483 justitiamque cole. Pietas sit pectoris hospes

484 sancta tui morumque comes, quae debita virtus

485 magna patri, patriae major, sed maxima summo

486 ac perfecta deo ; quibus exornata profecto

487 vita via in caelum est, quae nos huc tramite recto

488 tunc revehat cum summa dies exemerit istud

489 carnis onus puraeque animam transmiserit aurae.

490 Hoc etiam monuisse velim, nil gratius illi,

491 qui caelum terrasque regit, dominoque patrique,

492 actibus ex nostris, quam justis legibus urbes

493 conciliumque hominum sociatum nexibus aequis.

494 Quisquis enim ingenio patriam seu viribus alte

495 sustulerit sumptisque oppressam juverit armis,

496 hic certum sine fine locum in regione serena

497 expectet veraeque petat sibi praemia vitae,

498 justitia statuente dei, quae nec quid inultum,

499 nec praemio caruisse sinit." Sic fatus amoris

500 admovitque faces avido stimulosque nepoti.

501 Ecce autem interea venientum turba, nec ulli

502 nota fuit facies ; habitus tamen omnibus unus

503 sidereoque levis fulgebat lumine amictus.

504 Augusta pauci procul omnes fronte praeibant

505 jam senioque graves et majestate verendi.

506 "Haec acies regum est, quos tempora prima tulerunt

10

507 Urbis" ait "nostrae ; frons arguit inclita reges.

508 Romulus ecce prior, famosi nominis auctor,

509 publicus ipse parens. Cernis, dulcissime, quantus

510 ardor inest animo. Talem ventura petebant

511 regna virum. Venit incessu moderatior alter,

512 relligione nova populum qui temperet acrem.

513 Hic virtute prius patriae Curibusque Sabinis

514 insignis, nostramque ideo transvectus in arcem est.

515 Aspice sollicitum, monitu ceu conjugis almas

516 instituat leges et euntem dividat annum.

517 Extulit hunc natura senem, primoque sub aevo

518 hanc habuit frontem, sic tempora cana genasque.

519 Tertius ille sequens, qua tu nunc uteris, omnem

520 militiae expressit regum fortissimus artem,

521 fulmineus visu, victus quoque fulmine solo.

522 Quartus arat muros et Thybridis ostia fundat,

523 praesagus quas totus opes huc convehat orbis,

524 bifida primaevo connectens moenia ponte.

525 Frons quinti mihi nota parum, sed suspicor illum

526 quem nobis regem longe dedit alta Corinthus.

527 Ille est haud dubie : video tunicasque togasque

528 et fasces trabeasque graves sellasque curules

529 atque leves phaleras et cuncta insignia nostri

530 imperii, currusque et equos pompasque triumphi.

531 Illum autem numero quem cernis in ordine sextum

532 servilis solio regem transmisit origo,

533 et nomen servile manet, sed regia mens est.

534 Dedecus hic generis virtute piavit et actis ;

535 condidit hic censum prior, ut se noscere posset

536 Roma potens, altumque nihil sibi nota timeret."

537 Finierat. Tunc ille iterat : "Si lecta recordor,

538 Romuleo cinxisse comas diademate septem

539 audieram, totidem cognomina certa tenebam.

540 Alter ubi est igitur ? " "Fili carissime," dixit

541 "huc et luxus iners et dura superbia nunquam

542 ascendunt. Illum sua pessima crimina Averno

543 merserunt, atroxque animus nomenque superbum.

544 Hunc exposcis enim qui sceptra novissima rexit

545 rex ferus et feritate bonus ; nam tristia passae

546 hic libertatis primum Urbi ingessit amorem.

547 Quin tu animas laetas melioraque regna tenentes

548 cerne catervatim, verae virtutis amicos."

549 Tres simul ante alacres alternaque bracchia nexi

550 ibant. Hos laeto celebrabant agmina plausu

551 umbrarum atque omni devotum ex ordine vulgus.

552 Substitit admirans : "Quae tanta est gratia" dixit

553 "ista trium ? Quis tantus amor connectit euntes ? "

554 "Hos idemque parens eademque" ait "extulit alvus :

555 hinc amor. Hisque ipsis libertas credita quondam :

556 hinc favor. Heu jugulos et vulnera cruda duorum !

557 Aspice : utrique recens nitet ut generosa cicatrix

558 pectore in adverso ! Populorum pugna potentum

559 tergeminis mandata viris, ut sanguine pauco

560 scilicet innumerae cessarent funera gentis.

561 Divisis exercitibus conspecta suorum

562 adversisque oculis sex ultima bella gerebant ;

563 libertas tunc nostra tremens similisque cadenti

564 unius ad fatum dubio sub Marte pependit ;

11

565 unius est asserta manu. Germanus uterque

566 occiderat, populoque nimis fortuna favere

567 coeperat Albano, nisi tertius ille superstes

568 integer et fratrum mortes et publica fata

569 restituisset, agens victricia corpora campo,

570 donec sejunctos spatiis, largoque cruore

571 defectos, plagisque graves et cursibus haustos,

572 impiger alterno jugulasset vulnere fratres.

573 Id recolens nunc exultat : gaudentque vicissim

574 Germani ad superos nec inulto funere missi.

575 At, quibus imperium virtus ea contulit, ultro

576 circumstant memores. Sed quid per singula versor ?

577 Milia nonne vides spatiosum implentia caelum ?

578 Publicolam ante alios, tanto cognomine dignum,

579 praeclarum pietate ducem patriaeque parentem.

580 Lumina visendi cupidus flectebat, et ingens

581 agmen erat juxta, stabilem qua vergit ad Arcton

582 lacteus innumeris redimitus circulus astris.

583 Obstupuit, quaeritque viros et nomina et actus.

584 "Care nepos, si cuncta velim memoranda referre,

585 altera nox optanda tibi est" ait. "Aspice ut omnis

586 stella cadit pelago, caelumque reflectitur, et jam

587 candidus Aurorae meditantis surgere vultus

588 vibrat et Eoa jam somnum diluit unda.

589 Jam pater admonuit fugientia sidera nutu

590 ostendens, vetuitque moras. Hoc nosse satis sit,

591 Romanas has esse animas, quibus una tuendae

592 cura fuit patriae. Proprio pars magna cruore

593 diffuso has petiit sedes, meritoque caducae

594 praetulit aeternam per acerba pericula vitam."

LIBER SECUNDUS

A2 v.1 Talibus intentum pater arripit atque benigne :

2 "Tempus" ait "caelo descendere. Gratia paucis

3 huc venisse fuit : patienter abire decorum est."

4 "Ne propera, precor, alme parens. Quin digeris" inquit

5 "pauca mihi dubio ? Certumque remitte futuri.

6 "O nate, exigui solatia temporis" infit

7 "exigis. Ambiguae subito tibi somnia noctis

8 omniaque implicitae vanescent visa quietis :

9 si qua animo memori vestigia forte manebunt,

10 somnia vana tamen, mentemque errasse putabis.

11 Sed nequeo sprevisse preces. Dic, nate, quod angit

12 te magis ; et brevibus celeri te subtrahe Phoebo.

13 "O genitor, si nota tibi divina voluntas,

14 sique tibi ante oculos venturum est cernere tempus,

15 scire velim quid fata parent. Nam bella videmus

16 aspera terribili Latium quassantia motu.

17 Hannibal in foribus stat perfidus. Omnia retro

18 versa cadunt. Nostro pinguescunt arva cruore.

19 Tot clari cecidere duces. Vos lumina tanti

20 imperii tam magna duo cecidistis eodem

21 tempore ; tuncque Italis raptus regionibus est sol,

22 magnaque sub gemina nutavit Roma ruina.

12

23 Quid superest ? Dominam quis nunc manet exitus Urbem ?

24 Corruet, an stabit ? Quodsi frustra arma movemus,

25 exime tot curas animo tantosque labores :

26 somnum redde oculis et membris redde quietem.

27 Nam mihi si, cogente deo, patriaeque cadendum est,

28 quid juvat obniti contra fatoque prementi

29 humanas afferre manus ? Moriamur inermes !

30 Vivat et in toto regnet ferus Hannibal orbe ! "

31 Non tulit indignantem animo pater optimus : "Immo,

32 immo" ait "armato latronem pellere luscum

33 finibus Ausoniae dabitur. Discedet iniquo

34 inde animo, metuetque alienam linquere terram

35 sanguinis ac praedae sitiens, at maesta suorum

36 plebs metuens belloque nimis turbata propinquo

37 hunc repetet retrahetque domum. Postquam Africa tanget

38 litora, funesto veritus confligere campo

39 congressus volet ante tuos. Tu furta caveto

40 insidiasque viri. Doceant te dira duorum

41 funera barbarico confecta ferociter astu.

42 I tamen atque hostis crudelem conspice vultum

43 et dictis intende aurem cautusque vigilque

44 insidiosa senis versuti percipe verba.

45 Si renuis retrahisque pedem, mihi crede, per orbem

46 aut timidus videare aliis aut forte superbus.

47 Ille quidem varia tentabit flectere mentem

48 arte dolisque novis, dulcem per singula pacem,

49 pacem iterans, pacisque tegens sub nomine fraudem,

50 unicus eversor pacis. Firmissime, persta

51 propositumque tene. Nil de patriaeque tuaque

52 majestate cadat ! Fremet ille et tristia coram

53 fata videns, humiles voces summissaque verba

54 ore dabit ficto : juvenem semperque secundis

55 assuetum casus varios librare monebit

56 fortunae, ac multa ancipiti sermone tremenda

57 proferet eventusque ducum. Cum nulla videbit

58 verba altum movisse animum, tum tristis et ira

59 fervidus, arma fremens bellumque, in castra redibit.

60 Pugna erit ambiguo quam spectent fata favore,

61 cujus ad eventum toto timeatur in orbe.

62 Sanctior his preerit castris, dux impius illis :

63 hinc virtus objecta malis cultusque modesti

64 et pudor et benesuada fides pietasque comesque

65 justitia et reliquae vibrabunt arma Sorores ;

66 Inde furor, dolus et rabies et nescia veri

67 pectora contemptusque dei fervensque libido

68 caecaque perpetuis crescens sub litibus ira

69 et scelerum species horrendae et nomina multa.

70 Victor eris bello tandem, victoria nec te

71 efferet ; ast illum fortuna adversa repente

72 prosternet. Victus fugiet peregrinaque tanget

73 litora, qua Grais Asiam regionibus aestus

74 Hellespontiaci dirimit maris. Omnia tandem

75 tentabit, regumque pedes indignaque supplex

76 continget genua atque aliena precabitur arma,

77 Italicas ardens iterum ruiturus in oras,

78 si fortuna sinat. Nobis sed amicior illa,

79 jam longis satiata malis, funesta retrorsum

80 consilia evertet. Quid multa ? Vagabitur exul

13

81 pessimus et terras virus disperget in omnes,

82 Romanos in morte petens. Ceu saxea saevum

83 cum forte in triviis tempestas obruit anguem,

84 ille furit, moriensque minas vomit atque venenum

85 mille ligans caudam squamosaque corpora nodis,

86 horrificus solo aspectu, postrema cruentus

87 sibila languentesque oculos attollit et ipsum

88 saevit in auctorem frustra : sic turbidus iste

89 mille vias moribundus aget. Quo tempore forte

90 publica dum perages mandata, videbis inermem

91 securus, faciemque trucem quae terruit orbem.

92 Colloquio festiva dies videatur amico,

93 tantorum felix Ephesus sermone virorum.

94 Fama quidem mendax falsa cum lance nefandos

95 aequat iniqua bonis. Facinus dum grande, tremendum,

96 horrendum dictu invenit, canit orba per orbem,

97 nec dirimit causas. Patriam juvat ille cadentem,

98 laudatur ; multaque alius cum strage cruentas

99 captat opes regnumque sibi jaciturus in auro,

100 hic quoque laudatur. Laudabitur Hannibal atque

101 Scipio : posteritas mirabitur omnis utrumque.

102 Heu par dissimile et diverso sidere terris

103 illatum ! At vulgus discernere, quanta sit inter

104 magnificum ac tetrum facinus distantia, nescit.

105 Quam subito miris animum volet ille loquendo

106 flectere blanditiis ! Seu sunt haec Punica semper

107 pectora, seu laudem virtus vel ab hoste meretur,

108 praecipue tam rara quidem. Verum illa jocosum

109 qualiacumque tibi risum fortasse movebunt,

110 nil aliud. Sic ille graves in morte reflexus

111 cum dederit falsaque animum spe paverit amens,

112 tandem Bithynica ruet imperterritus aula,

113 dux atrox, Urbique metum depellet et orbi.

114 Hostis fata vides, tanto quem tempore tellus

115 sustinet Ausoniae. Quodsi Romana requiris,

116 pauca, sed e medio fatorum intentus acervo

117 accipe. Proclivem faciet victoria praesens

118 ad reliquas facilemque viam, nullumque pudebit,

119 quem teneat Carthago potens, apprendere portum.

120 Illa jugum populos et ferre tributa docebit.

121 Illicet Aetolus consurget vanus ad arma,

122 proruet Antiochus ; fratris junioris et illum

123 vincitis auspiciis, teque orbis noscet Eous,

124 ut Zephyrus pridem ac pluvialis noverat Auster.

125 Inde alia ex aliis nascentur bella, sed omnes

126 vincet Roma minas et totum proteret orbem.

127 Victa jugum regna excipient : sub legibus ibunt

128 mox Galatae Macedumque furor ; nil regia possunt

129 nomina, nil patrum egregii prodesse labores.

130 Magnus Alexander totiens revocatus ab urna

131 si redeat, mea sit quaenam sententia nosti :

132 Graecia tota brevi procumbet tempore victa

133 et male caesorum poenas dependet avorum.

134 Hic placet et Glabrio et spectata modestia Memmi

135 Flaminiique animus, claris qui crescere factis

136 incipit et tecum tentat certamina famae.

137 Res instant variae, series quoque longa laborum :

138 florida jamque viris venit armipotentibus aetas.

14

139 Haec mihi jam Scauros, Drusos crebrisque Metellos

140 insignes titulis et nomina clara Nerones

141 protulit. Hoc olim veniet de stipite ramus

142 pestifer ac populis umbra nociturus iniqua.

143 Jam sensim assurgunt rigida virtute Catones.

144 O utinam domus illa minus foret invida nostrae !

145 Surgunt Aemilii, quorum de gente nepotem

146 elige, qui nomen gestis mereatur avitum,

147 relliquiasque tuas ferro consumat et igni,

148 durior id meritis odioque accensus honesto.

149 Longius incedam ; jamque hinc Syllamque ferocem

150 Pompeiosque graves animosaque pectora Bruti

151 ante oculos habeo, stupeoque ubi condere ferrum

152 audeat. Hinc rerum summa ad fastigia ventum est

153 Caesareumque genus toti dominarier orbi

154 praevideo. Quid cuncta sequor ? Non ditior unquam

155 urbs animis erit egregiis ducibusque supremis.

156 Crederet hoc aliquis ? Campano raptus aratro

157 unus erit bello eximius, qui nostra sub Austrum

158 signa ferat Libyamque iterum premat, inclita regum

159 colla triumphali victor fracturus ab arcu,

160 bisque sub extrema Latium formidine solvat

161 obsidione gravi, calidaque reversus ab ora

162 atque Alpes subito jussus transire nivosas

163 praeter Aquas Sextas - dicunt sic nomine vallem -

164 Teutonicum insigni compescat strage furorem ;

165 post simili ardentes prosternat vulnere Cimbros.

166 Orbis in extremi latebras, ubi castra locasti,

167 nunc, juvenis memorande novis per saecula factis,

168 Magnus item juvenis veniet ; nec dignior alter

169 nomen habet Magni. Hic Tagum Baetimque et Hiberum

170 coget ferre jugum dominumque agnoscere Tibrim.

171 Hic idem nimia civem feritate rebellem

172 contundet. Tibi nulla animum contingat honestum

173 invidia ; atque alios patiaris ad alta volare.

174 Nullus erit nullusque fuit cui gloria tota

175 cesserit : illa novis semper parat integra partem.

176 Vita brevis, rerumque venit longissimus ordo.

177 Quid fiet, nisi quaeque suos produxerit aetas

178 venturis qui sponte velint occurrere fatis ?

179 Sufficeret cunctis spatio si temporis unus,

180 publica res poterat duce te contenta fuisse.

181 Tu si quidem laetus mecum, dum bella gerentur,

182 hic eris, et juvenem egregium laudabis ab alto.

183 Pauca ex innumeris memoro : majora supersunt

184 gesta viri, plectroque aliis majore canenda.

185 Namque hic praecipiti - sit fas dixisse - volatu

186 victor ab occasu discedens victor ad ortus

187 perveniet nomenque Italum super astra levabit.

188 Omnia succumbent : multis fortuna triumphis

189 larga volet ditare ducem ; moderatior autem

190 implendusque animus paucis, quod laurea triplex

191 stringat honesta comas, quod ter sua Roma verendo

192 exstantem curru videat, contentus abibit.

193 Hic et piratas pelago depellet ab omni :

194 vincetur Judaea tenax, Armenia duplex.

195 Cappadoces Arabesque et lato corpore Ganges,

196 Persis et Arsacides : Rubroque a litore tandem

15

197 omnia vincentes rigidam veniemus ad Arcton.

198 Et glaciale solum, Tanaim et Maeotida duram

199 Riphaeosque procul tangemus in aethere montes.

200 Attriti longo fugient certamine reges

201 et vitam simul et regnum bellumque perosi.

202 Caspia calcabunt victores claustra, Sabaeam

203 turicremasque domos : intacti limina templi

204 intrabunt cernentque adyti penetralia sacri.

205 Purpura non illos, non gemmae aurumque movebunt :

206 thesauros inter medios mucrone trementi

207 paupertas Romana venit nec tangitur illis.

208 Insula non toto restabit libera ponto,

209 non tellus seu pressa vagis seu stantibus astris.

210 Aula sub imperium veniet ditissima Cypri,

211 Creta superstitionum ingens domus atque magistra

212 Euboicumque latus, Phoebo Rhodus inclita et undis,

213 tum salis Aegaei, caelo velut astra sereno,

214 Cyclades effusae medio, clipeusque potentis

215 Trinacriae et crasso dives Sardinia caelo

216 pauperiorque solo sed apricis Corsica saxis,

217 et quicquid Tusco jacet aequore, quicquid Hibero,

218 quicquid et Adriaco. Sed quis cum classe frementem

219 ibit in Oceanum ? Fortissimus ille nepotum

220 unus erit magno semper cantandus in orbe,

221 Gallica qui vario complebit rura pavore

222 et fluvios atri violabit sanquinis unda.

223 Inde procul caelo et terra pelagoque repostos

224 auricomos rapido calcabit Marte Britannos,

225 stringet et indomito luctantem gurgite Rhenum

226 pontibus, hostilesque tenens cum milite fines

227 tristia caeruleis Germanis bella movebit.

228 O felix, si forte modum sciat addere ferro !

229 Nesciet heu ! Noletque miser ; sed turbine mentis

230 victrices per cuncta manus in publica vertet

231 viscera, civili foedans externa cruore

232 proelia et emeritos indigno Marte triumphos ;

233 me tamen infami tam multa decora furore

234 commaculare pudet. Quam turpiter omnia calcat

235 ambitus, ut totum imperium sibi vindicet unus,

236 primus et exemplum reliquis, spolietque superbus

237 aerarium, miserosque novo legat ordine patres !

238 Haec et Pharsalicas mortes Ephyreaque tela,

239 Tharsonque et Mundam et Capitolia sanguine tincta,

240 omnia praetereo. Succedet maximus illi

241 inde nepos clara veniens a stirpe sororis.

242 Hic mihi longinquos mittet sub legibus Indos,

243 Aegyptumque ferox et barbara sistra moventem

244 uxorem Latii capiet ducis ; inde per omnem

245 fulminet ense diem, reges pede supprimat altos.

246 Hic parere ferum Romanis fascibus Histrum

247 perdoceat, geminaeque solum quod subjacet Ursae.

248 Hic Urbem tribus invectus de more triumphis

249 edicet toti praecepta incognita mundo,

250 et summo celsus solio summissa videbit

251 sceptra sibi clarosque duces atque agmina vulgi

252 munera ferre omnes studioque ardere placendi.

253 Jam senior rigidos bello contundet Hiberos.

254 Ultimus ille labos : exhinc tranquilla sequuntur

16

255 saecula : tum gemini claudentur tristia Jani

256 limina et aerati jungentur cardine postes,

257 inde gravem tumulo mittet veneranda senectus

258 digressum amplexu et dilectae conjugis ulnis.

259 Hujus post cineres video Romana reverti

260 fata retro et pulcros prolabi ad turpia mores.

261 Hei mihi ! Quid moreris ? Tecum moritura propago

262 nominis est nostri. Sed tu tibi debita nactus

263 alta petes convexa poli. Quid turba superstes,

264 ludibrium mundo generisque infamia primi ?

265 Tartara conspiciet meritis Stygiosque recessus.

266 At nimium propero : video par nobile, natum

267 atque patrem et gemino Capitolia laeta triumpho.

268 Laurea bina viret, duplex quoque purpura, currus

269 non videor spectare duos, contenta sed uno

270 it pietas : nova res equidem et dignissima fama.

271 Corruet his ducibus Jerosolyma, victaque ferro

272 inclita relligio, et gladiis perrumpere sacra

273 fas erit et poterunt populi peccata mereri.

274 Ulterius transire piget ; nam sceptra decusque

275 imperii tanto nobis fundata labore

276 externi rapient Hispanae stirpis et Afrae.

277 Quis ferat has hominum sordes nostrique pudendas

278 relliquias gladii fastigia prendere rerum ? "

279 Amplius urgentem quoniam frenare dolorem

280 non poterat, rupit lacrimis et voce loquentem :

281 "Quid miserum ! Pater alme, refers ? Tantumne licebit

282 fortunae ? Prius in Stygias convulsa paludes

283 astra cadent ; prius aethereo trux arbiter Orci

284 victor erit solio caelique tonabit ab arce,

285 Africa quam Romae victrix sua jura suumque

286 nomen in aeternum rapiat." Non longa dolentem

287 passus ait : "Depone, precor, lacrimasque metumque :

288 vivet honos Latius, semperque vocabitur uno

289 nomine Romanum imperium ; sed rector habenas

290 non semper Romanus agebat quin Syria mollis

291 porriget ipsa manum, mox Gallia dura, loquaxque

292 Graecia, et Illyricum ; tandem cadet ista potestas

293 in Boream : sic res humanas fata rotabunt.

294 Forte sub extremos annos mundique ruentis

295 interitum ad proprias sedes fortuna redibit.

296 Altius incumbes atque Urbis cetera nostrae

297 fata petes. Unum hoc de pluribus ille supernus

298 abscondit sub nube deus ; sed, noscere quantum

299 permissum est animi augurio, non victa sub hoste

300 Roma ruet, nullique data est ea gloria genti,

301 nulli tantus honor populo. Vincetur ab annis

302 rimosoque situ paulatim fessa senescet

303 et per frusta cadet. Nulla unquam, nulla vacabit

304 civilique odio et bellis furialibus aetas.

305 Tempus adhuc veniet cum vix Romanus in urbe

306 civis erit verus, sed terras lecta per omnes

307 faex hominum ; tamen et tunc se male sana cruentis

308 turba premet gladiis, et ni fortissimus unus

309 vir aliquis dignus meliori tempore nasci

310 opponat sese medium frontemque manumque

311 litibus ostendat, superest quodcumque cruoris

312 pectoribus miseris, per mutua vulnera fundant.

17

313 Hoc solamen habe : nam Roma potentibus olim

314 condita sideribus, quamvis lacerata malorum

315 consiliis manibusque, diu durabit eritque

316 has inter pestes nudo vel nomine mundi

317 regina. Hic nunquam titulus sacer excidet illi ;

318 qualiter annosum vires animusque leonem

319 destituunt, sed prisca manet reverentia fronti

320 horrificusque sonus, quamquam sit ad omnia tardus,

321 umbra sit ille licet, circum tamen omnis inermi

322 paret silva seni. Sed quis vel noscere certam

323 audeat, aut rebus tantis praefigere metam ?

324 Vis loquar ? In finem, quamvis ruinosa, dierum

325 vivet et extremum veniet tua Roma sub aevum

326 cum mundo peritura suo." Sic fatus ab alto

327 pectore suspirans tacuit, dextraque sequentem

328 per nitidum conducit iter. Jam prona cadentis

329 calcabant convexa poli, gradibusque suprema

330 linquebant levibus. Qui lumine terga feriret

331 Lucifer altus erat ; tamen una erat umbra duorum,

332 Atlantisque ruens de vertice plena propinqui

333 Cynthia conspecti splendebat imagine fratris.

334 Hic iterum genitor sacro veneranda resolvit

335 ora sono. Stetit eximia dulcedine mundus

336 captus et aeternos tenuerunt astra meatus.

337 "Nate, prioris" ait "solamen et optima vitae

338 pars mihi, qui laeto cumulas nunc gaudia caelo,

339 quodque ego non rebar, facis ut spectando beatus

340 mortalem videar mihi me felicior ipso,

341 huc aures intende pias et pectora veri

342 plena refer. Mora nostra brevis, namque invida noctis

343 umbra abiit, pelagusque operit jam fluctibus astra.

344 Omnia nata quidem pereunt et adulta fatiscunt ;

345 nec manet in rebus quicquam mortalibus ; unde

346 vir etenim sperare potest populusve quod alma

347 Roma nequit ? Facili labuntur saecula passu :

348 tempora diffugiunt ; ad mortem curritis ; umbra,

349 umbra estis pulvisque levis vel in aethere fumus

350 exiguus, quem ventus agat. Quo sanguine parta

351 gloria ? Quo tanti mundo fugiente labores ?

352 Stare quidem vultis, sed enim rapidissima caeli

353 vos fuga praecipitat. Cernis quam parva pudendi

354 imperii pateant circum confinia nostri ?

355 Haec tamen heu quanto nobis extenta labore !

356 Nunc quoque quam multo vobis servanda periclo !

357 Finge quod esse potest, et erit, nisi fata benigni

358 paenitet incepti : totius sola sit orbis

359 Roma caput, terris dominetur sola subactis.

360 Quid tamen hic magnum ? Tanto quid nomine dignum

361 invenis ? Angustis arctatus finibus orbis

362 insula parva situ est, curvis quam flexibus ambit

363 Oceanus, viden ut parvus cognomine magno ?

364 Nec tamen hanc totam incolitis. Nam multa paludes,

365 multa tenent silvae ; pars rupibus hispida torpet,

366 parsque riget glacie ; pars squalet inusta calore,

367 serpentumque domos calidis tegit aestus harenis.

368 Utque simul totum videas, huc lumina volve.

369 Verticibus caeli adversos atque alta tenentes

370 cernis stare polos, subjectaque cuncta duobus

18

371 perpetuo durata gelu ? Prohibetur ab illa

372 stirps hominum regione procul ; nil nascitur illic

373 quod victum praestare queat. Qua semita solis

374 latior, obliquusque vagis it circulus astris,

375 ignibus arva rubent, mediusque exaestuat ingens

376 Pontus et ardorem male caeli temperat humor

377 subditus. Huc olim prisci finxere poetae

378 convenisse deos, potuque ciboque refectos

379 Aethiopum cum rege gravis duxisse sub umbra

380 Atlantis placidam tranquillo numine noctem :

381 quod fictum est ideo quia numina magna putabant

382 sidera, quae liquidis primum vescuntur in undis,

383 Aethiopum quas litus habet, mox fessa videntur

384 vergere ad occasus, ubi maximus eminet Atlas,

385 ultima terrarum qui possidet : ille paratus

386 excipit ac magno venientia contegit antro.

387 Sed redeo : mediam vetitum est attingere zonam,

388 aetheris hinc etenim vos inclementia longe

389 summovet ; at circum flammis permixta tepescunt

390 frigora ; sic gemina mortales sede fruuntur.

391 Altera sed vobis est invia : separat illam

392 et calor et pelagus. Statio tantum unica restat

393 parva, sed haec vasto nimis interrupta locorum

394 desertoque habitu ; linguarum dissona multum

395 murmura, diversi mores. Haec crescere famam

396 impediunt ; nulli toto cognoscier orbe

397 contigit. Extrema quis erit bene notus in Arcto,

398 et Nili ignotum continget nomine fontem ?

399 Quem sua Taprobani commendet gloria, et idem

400 litus ad Hibernum resonet ? Mortalia quorsum

401 vota ruunt ? Amplam cupiunt diffundere famam ;

402 Saepta sed arcta vetant. Angusto carcere clausos

403 somnia magna juvant ; at cum lux ultima somnum

404 excutit ac tenebras adimit ? Tum cernere verum

405 heu miseri sero incipiunt, et tempora retro

406 nequicquam aspiciunt, abeuntque amissa gementes.

407 Illa quoque in vobis ridenda insania mentes

408 occupat : aeternum cupitis producere nomen,

409 saecula demulcent animos numerosa, venitque

410 posteritas longa ante oculos ; libet ire per ora

411 doctorum extinctos hominum, clausosque sepulcro

412 liberiore via per mundi extrema vagari.

413 Vivere post mortem, violentas spernere Parcas

414 dulcia sunt, fateor, sed nomine vivere nil est.

415 Vivite sed melius, sed certius : ardua caeli

416 scandite felices, miserasque relinquite terras.

417 Hic vos vita manet, quam saecula nulla movebunt,

418 quam nec tristis hiems, nec noxia torqueat aestas,

419 anxia sollicitam quam non opulentia reddet,

420 querula non maestam paupertas, pallida non mors

421 obruet, haud nocuo vexabunt sidere morbi

422 corporis atque animi. Sine tempore vivite ; nam vos

423 et magno partum delebunt tempora nomen,

424 transibuntque cito quae vos mansura putatis.

425 Una manere potest occasus nescia virtus.

426 Illa viam facit ad superos. Hac pergite fortes,

427 nec defessa gravi succumbant terga labori.

428 Quod si falsa vagam delectat gloria mentem,

19

429 aspice quid cupias : transibunt tempora, corpus

430 hoc cadet et cedent indigno membra sepulcro ;

431 mox ruet et bustum, titulusque in marmore sectus

432 occidet : hinc mortem patieris, nate, secundam.

433 Clara quidem libris felicibus insita vivet

434 fama diu, tamen ipsa suas passura tenebras.

435 Ipsa tuas laudes aetas ventura loquetur ;

436 immemor ipsa eadem, seu tempore fessa, tacebit

437 immemoresque dabit post saecula longa nepotes.

438 Magna geris, majora geres, immensaque victor

439 conficies tu bella manu et dignissima fama :

440 res multis laudata quidem laudandaque multis.

441 Cernere nam videor genitum post saecula multa

442 finibus Etruscis juvenem qui gesta renarret,

443 nate, tua et nobis veniat velut Ennius alter.

444 Carus uterque mihi, studio memorandus uterque :

445 iste rudes Latio duro modulamine Musas

446 intulit ; ille autem fugientes carmine sistet ;

447 et nostros vario cantabit uterque labores

448 eloquio, nobisque brevem producere vitam

449 contendet ; verum multo mihi carior ille est

450 qui procul ad nostrum reflectet lumina tempus.

451 In quod eum studium non vis pretiumve movebit,

452 non metus aut odium, non spes aut gratia nostri ;

453 magnarum sed sola quidem admiratio rerum,

454 solus amor veri. Sed quid tamen omnia prosunt ?

455 Jam sua mors libris aderit ; mortalia namque

456 esse decet quaecumque labor mortalis inani

457 edidit ingenio. Quos si tamen illa nepotum

458 progenies servare velit, senioque nocenti

459 vim facere ac rapido vigilans obsistere saeclo,

460 non valeat, tam multa vetant ; fatalia terris

461 diluvia et populos violentior aestus adurens,

462 et pestes rerum variae caelique marisque,

463 bellorumque furor toto nihil orbe quietum

464 stare sinens. Libris autem morientibus ipse

465 occumbes etiam ; sic mors tibi tertia restat.

466 Quot modo in extremo claros Oriente vel Austro

467 esse viros reris ? Tamen ad vos mittere nomen

468 non potuere suum. Quot prima aetate fuisse

469 illustres famamque ausos sperare perennem,

470 nunc tamen ignotos ? Annorum, nate, locorumque

471 aestis in angusto positi. Quae cuncta videntem

472 huc decet, huc animos attollere. Vulgus inane

473 viderit in terris quo te sermone loquatur.

474 Despice quisquis is est, et si mea jussa merentur

475 te docilem, humanum, jubeo, contemne favorem,

476 neve ibi tantarum rerum spem pone tuarum.

477 Illecebris trahat ipsa suis pulcherrima virtus.

478 Gloria si fuerit studiorum meta tuorum,

479 pervenies equidem, sed non mansurus, ad illam.

480 Praemia sin autem caelo tua, nate, reponis,

481 quo semper potiaris habes sine fine beatus

482 et sine mensura. Quod si dulcedine famae

483 tangeris et stimulis etiam nunc pungeris istis,

484 quod praeclara tuo stat gloria fixa labori

485 polliceor : veniet pretium tibi, nate, quod optas ;

486 illa vel invitum, fugias licet, illa sequetur.

20

487 Ut sub sole vagum comitatur corporis umbra

488 ipsa tui : quocumque gradum tu flexeris, illa

489 flectitur et stat, si steteris ; sic fama volentem

490 nolentemque simul sequitur. Sed numquid ineptum

491 dixeris arenti gradientem in pulvere, ut umbram

492 aspiciat post terga suam ? Non sanior ille est

493 qui terit aetatem frustra corpusque fatigat,

494 aut animum curis onerat, nihil inde reposcens

495 ni laudem et vanos populi per compita ventos.

496 Quaenam igitur, quaeres, mea sit sententia. Dicam.

497 Ille eat ut metam teneat, licet inter eundum

498 umbra sequatur iter ; virtutis amore laboret

499 hic alius, caelumque sibi sit terminus, et non

500 gloria, quae meritos sequitur, vel spreta, labores.

501 Ergo age, nate, viam, tibi quam super ardua monstro,

502 ingredere, aut potius coeptum ne desere callem.

503 Publica res duce te vigeat, victrixque supremo

504 cardine fortunae sedeat. Spectabit ab astris

505 quicquid ages placidus rex cuncta tegentis Olympi,

506 laetus honore tuo, sed nullo laetior actu

507 quam quod te patriae baculum superesse labanti

508 nomen et hoc merito Scipionis habere videbit,

509 cognomenque aliud tibi quod tua facta parabunt.

510 Insuper id moneo, memorique hoc imprime menti :

511 post studium recti patriaeque parentis amorem

512 proxima de caris tibi cura supersit amicis.

513 Pronus amicitias amplectere, quas tibi virtus

514 conciliat, partasque cole ; hoc da, nate, roganti.

515 Rebus in humanis nil dulcius experiere

516 alterno convictu et fido pectore amici.

517 Est equidem ex multis tibi nunc certissimus unus

518 Laelius. Arcani sit conscius atque minister

519 ille tui, regat affectus pectusque profundum

520 cernat inaccessum reliquis. Post tempore multo

521 Laelius alter erit domui claroque nepoti

522 carus et eximio pariter conjunctus amore.

523 Hinc olim multi errabunt, parque omnibus unum

524 Laelius et Scipio celebrabitur inter amicos

525 quos tulit extrema veniens ab origine mundus,

526 cum duo sint paria et longo distantia tractu.

527 Suscipe tu primum, nec, sis licet altus, amicum

528 despice plebeium, quoniam de plebe verendi

529 surrexere viri, quos nobilioribus aequos

530 viva tulit virtus animusque parentibus impar."

531 Dixerat. Ille autem : "Tua per vestigia quamquam

532 ingressus, nunquam patrio memor ipse decori

533 defuerim, tamen admonitus vigilantior ibo

534 quo me, sancte, vocas, genitor. Sed muta monentem

535 te fatum tacuisse meum, pater optime, miror".

536 Maestior ille equidem : "Tua te, dulcissime, virtus

537 aspera cuncta pati doceat. Quid fata reservent

538 ultima praeclaro malis nescire labori.

539 Ingratam patriam - piget heu narrare pudetque -

540 experiare licet, facili contentus abito

541 vindicta. Non arma tibi, non castra movenda,

542 etsi forte queas. Praestat quamcumque subire

543 fortunam : patriam servatam perdere noli

544 et meritum vastare tuum. Fugat illa ? Recede.

21

545 Non revocat ? Persta. Sed praeclarissimus exul

546 viventi illatum moriens ulciscere verbo

547 dedecus, et patriae cineres atque ossa negato,

548 ingratamque voca, memorique inscribe sepulcro.

549 Hoc liceat tantum ; tibi nil permiseris ultra.

550 Jamque vetor traxisse moras. Memor ergo parentis,

551 nate, vale, et mitis surgentem dirige fratrem ;

552 isque viam post te tua per vestigia servet.

553 Dixit et aequavit fugientia sidera cursu.

554 Interea lux orta super tentoria fulsit

555 irrupitque ducis durum rubicunda cubile.

556 Bucina castrorum cecinit, sonituque tremendo

557 attonitum subito somnusque paterque reliquit.

LIBER TERTIUS

A3 v.1 Impiger astrigerum postquam sol perculit axem

2 et rapidos immisit equos, cessere trementi

3 sidera cuncta fuga. Consurgit maximus heros

4 singula pertractans animo, quae visa per umbras

5 intulerat nocturna quies : " Cur dulcia patri

6 oscula non rapui ? Cur vertere terga parantem

7 non tenui prendique manu ? Cur ista ruit nox

8 tam cito, nec licuit placito sermone morari ?

9 Multa petiturus fueram : quibus ultima campis

10 agmina concurrant, seu qua regione profundi ;

11 quantum in amicitiis fidei ; quam barbara regum

12 pectora fida forent ; quanam tellure sepulcrum,

13 quodve genus mortis sors imperiosa reservet

14 vel mihi vel fratri ; qui sit patruelis amati

15 exitus aut fatum, nam pridem est cognita virtus ;

16 omnibus an soli mihi nunc injuria carae

17 impendet patriaeque nefas. At forsitan ista

18 sit melius nescire mihi, ne conscia finis

19 adverso retrahat virtus sua carbasa vento.

20 I modo qua coeptum est, patriaeque ignosce furenti ;

21 nescit enim quid agat. " Sic secum fatus amicum

22 acciri propere Laelium jubet. Illicet ille

23 affuit, atque oculos tacitus frontemque verendam

24 suspiciens immotus erat. " Carissime Laeli,

25 magna animo volvuntur " ait ; " quae gessimus ambo

26 sufficiant fortasse aliis ; et quantula res est

27 Italicas inter clades miserandaque fata

28 Hispanas fregisse acies ? Vacua ista periclo

29 militia. Et quantum nostris est dedecus armis,

30 ni coeptum peragatur opus ! Timuisse videmur

31 horrifici ducis aspectum et longinqua petisse

32 proelia non ausi patria concurrere terra

33 moeniaque obsesse defendere dulcia Romae.

34 Exiliumne fugamne hostes civesque vocabunt ?

35 Nescio quid tibi nunc animi, quid roboris insit ;

36 sed mediocre aliquid nequeo sperare. Sit ergo

37 incepisse aliis clarum et memorabile factum ;

38 at mihi non satis est, aliquid dum restat. Iniquam

39 Hanibalem revomentem animam prius ipse videbo

22

40 tot nostros placare duces, Carthago profundo

41 perfida subsidet, quam pectoris ira quiescat

42 alta mei ; moriarque libens, dum tristia possint

43 morte mea aequari Poenorum vulnera nostris.

44 Numquid justa deus pro nobis tela movebit

45 tantorum vindex scelerum ? Num fulmina caelo

46 descendent ? Num perjure densissimus Atlas

47 telluris clipeus, mundi tutela nefandi,

48 cedet sponte loco radice revulsus ab ima,

49 serpentumque acies montesque immittet harenae

50 ardentis, facietque viam spirantibus Austris ?

51 Num piger infames contorto vertice muros

52 Bagrada discutiet gelido violentior Histro,

53 scelestasque animas ultricibus obruet undis ?

54 Vicimus : imbelles teneant licet arma lacerti,

55 bella deus peraget perjuria crebra perosus.

56 Jam tamen hinc humeris onus hoc incumbere nostris

57 provideo, taedetque morae, sed multa necesse est

58 scrutari et longe venientes cernere casus.

59 Africa tota odiis ardet : non litora portum,

60 non domus hospitium praestat, non pabula terrae.

61 Quocumque intendas oculos, hostilia cernas

62 omnia. Quae primum teneat navalia classis,

63 miles agros ? Ubi nostra duces tentoria figent ?

64 Quis tutum monstrabit iter ? Quis rura, quis urbes

65 edoceat moresque hominum ? Quis fluminis alti

66 ad vada praecedat trepidantes ire choortes ?

67 Singula sunt igitur studio tractanda sagaci.

68 Id primum tentare velim, si barbara corda

69 ulla fides habitat. Nomen fortasse Syphacis

70 audisti. Cunctos illum praecedere reges

71 fama refert opibus, nec avorum sanguine quisquam

72 altior incedit populisque vel ubere regni.

73 Is nobis temptandus erit : si fama Latini

74 nominis in Libycos potuit penetrare recessus,

75 flectetur forte alloquio precibusque benignis ;

76 barbara namque etiam nonnunquam gloria mulcet

77 pectora et agrestes animos. Ea litora nobis

78 hostilem in patriam transgressis - namque ea mens est -

79 opportuna reor coeptoque accommoda bello.

80 Haec tibi cura datur, vir optime : nam tibi sermo

81 dulcis adest placidaeque ingens solertia mentis.

82 Perge animum placare ferum et molire loquendo. "

83 Dixerat. Is raptim religans a litore funem

84 aequoreas superat fautes, qua litus Hiberum

85 dividit a Libycis pelagi brevis aestus harenis.

86 Illa dies Maura proram statione recepit.

87 Hinc propere ad regem niveis suggesta columnis

88 atria surgebant. Fulvo distincta metallo

89 regia praefulgens

90 ordine gemmarum vario radiabat in orbem.

91 Hic croceos, illic virides fulgere lapillos

92 aspiceres altoque velut sua sidera tecto.

93 Signifer in medio sinuosi tramitis arcu

94 aureus obliquos supremo culmine cursus

95 assidue faciebat. Ibi ceu lumina septem

96 quae vaga mundus habet, septem vafer ordine gemmas

97 clauserat ingenio, nondum lapis, optimus Atlas.

23

98 Tardior haec gelidoque seni magis apta placere ;

99 illa minax longeque rubens ; ast illa benignis

100 ire videbatur radiis, tectumque Serena

101 luce coruscabat. Medio carbunculus ingens

102 aequabat solare jubar largoque tenebras

103 lumine vincebat : mira virtute putares

104 hunc proprios formare dies, hunc pellere noctes

105 solis ad exemplum. Post hunc duo lumina motu

106 splendebant parili ; sed quod rutilantius ibat

107 spectando subitos animis spargebat amores.

108 Cornua de fusco sinuans adamante, deorsum

109 impigra praecipiti celebrabat Luna meatu,

110 atra quidem, at radiis circum illustrata supernis.

111 Haec supra horrificis diversa animalia passim

112 vultibus et variis cernuntur sculpta figuris.

113 Cornibus intortis Aries stat in ordine primus

114 devexa in tergum facie, ceu maestus in undis

115 horreat egregiae fluitantia membra puellae.

116 Inde ferox Taurus faciesque imposta natanti

117 stirpis Agenoreae. Juvenum mox clara duorum

118 corpora, progenies Ledae, par nobile fratrum.

119 Quarta sed aequorei species venit horrida Cancri,

120 quem frons praerapidi sequitur metuenda Leonis.

121 Post illum it vultu roseo pulcherrima Virgo.

122 At gravis hinc illinc extantia bracchia Librae

123 instabiles paribus compensant passibus horas.

124 Scorpius hinc cauda perlustrat tecta minaci

125 ingentesque aperit Chelas ; hinc Thessala monstra,

126 semiviri informis species, cui vultus et armi

127 sunt hominis tensoque senex spectabilis arcu

128 horrifer occursu pharetraque incinctus eburna,

129 infima pars quadrupes ; juxtaque adsurgit in altum

130 forma levis Capreae, rutilo cui cornua in auro

131 effulgent fissoque riget pes ungue bicornis.

132 Post ingens nudi effigies nimboque nigranti

133 frons velata hominis velut aethere pronus ab alto

134 fundat aquas ; factoque natant in gurgite Pisces

135 pectoribusque secant caudisque trementibus undas.

136 Signa poli duodena vago dum lumine raptim

137 collustrant operique inhiant et cuncta sequuntur,

138 undique fulgentes auro speciesque deorum

139 et formae heroum stabant atque acta priorum :

140 Jupiter ante alios, augusta in sede superbus

141 sceptra manu fulmenque tenens ; levis armiger ante

142 unguibus Idaeum juvenem super astra levabat.

143 Inde autem incessu gravior tristisque senecta,

144 velato capite et glauco distinctus amictu,

145 rastra manu falcemque gerens Saturnus agresti

146 rusticus aspectu natos pater ore vorabat ;

147 flammivomusque draco caudae postrema recurvae

148 ore tenens magnos sese torquebat in orbes.

149 Nec procul ingenti diffundens cornua gyro

150 atque agilem arcendis Neptunus ferre tridentem

151 cernebatur aquis pelagoque natabat in alto,

152 Tritonumque greges Nympharumque agmina circum

153 errabant procul aequoreum venerantia regem.

154 Hinc quoque jussus equus percusso emergere saxo

155 litoream pedibus rapidis pulsabat harenam.

24

156 Proximus imberbi specie crinitus Apollo :

157 hic puer, hic juvenis, nec longo tempora tractu

158 albus erat : sacer ante pedes rapidusque fremensque

159 stabat equus, quatiensque solum mandebat habenas.

160 At juxta monstrum ignotum immensumque trifauci

161 assidet ore sibi placidum blandumque tuenti.

162 Dextra canem, sed laeva lupum fert atra rapacem,

163 parte leo media est, simul haec serpente reflexo

164 junguntur capita et fugientia tempora signant.

165 Necnon et citharae species angusta canorae

166 icta videbatur sonitum perducere ad aures ;

167 et pharetra atque arcus volucresque in terga sagittae,

168 Cirrhaeoque ingens Python resupinus in antro.

169 Hic etiam Grais Italisque optanda poetis

170 dulcis odoriferae lauri viridantis in auro

171 umbra novem placido refovebat tegmine Musas.

172 Illas carminibus varioque manentia cantu

173 sidera mulcentes alterna voce putares.

174 Frater it hunc juxta junior ; frons ipsa fatetur

175 argutum, virgamque gerit serpentibus atris

176 intextam, caput insigni exornante galero,

177 circumdantque pedes nitidis talaria plumis.

178 Gallus adest vigil et curvo cadit Argus ab ense.

179 Ad laevam nova sponsa sedens facieque superbit

180 egregia et rarae letatur imagine dotis.

181 Haec prope Gorgonidum stat fabula nota sororum,

182 anguicomumque caput fraterna Perseus harpe

183 obtruncans fisus speculo et cervice reflexa,

184 marmoreusque senex atque ortum sanguine monstrum

185 alatus sonipes et Musis fons sacer almis.

186 Necnon funerei post haec Mavortis imago

187 curribus insistens aderat furibunda cruentis :

188 hinc lupus, hinc raucae stridentes tristia Dirae ;

189 cassis erat fulgens capiti manibusque flagellum.

190 Hinc ignominiam compertaque furta dolosae

191 conjugis aspiciens Vulcanus abire parabat,

192 Sed pede tentus erat claudo ; quem turba deorum

193 vidit et obliquum riserunt astra maritum.

194 Cornua tollentem caelo facieque rubentem

195 pectora sideribus distinctum Pana videres :

196 Hispida crura rigent, pedibus terit antra caprinis

197 et pastorali baculum fert more recurvum ;

198 texta sibi ex calamis sonat ingens fistula septem.

199 Parte alia sua sceptra gerens regina dearum

200 cara Jovis soror et conjunx augusta sedebat ;

201 huic sublime caput velatum est nube decora,

202 discolor aspectu quam circum amplectitur Iris,

203 pavonesque pedum dominae vestigia lambunt.

204 Proxima terrificae species armata Minerva

205 virginis, ut perhibent, dextrae cui longior hasta

206 et cristam galea alta movens : hanc Gorgonis ora

207 cristallinus habens clipeus tegit ; inque tenebris

208 prospectante dea volitat nocturna volucris,

209 Cecropiusque nova frondescit campus oliva.

210 Haec cerebro prognata Jovis Venerisque pudendum

211 illudit genus et primordia foeda sororis.

212 Nuda Venus pelagoque natans, ubi prima refertur

213 turpis origo deae, concham lasciva gerebat

25

214 purpureis ornata rosis, volucresque columbas

215 semper habens, nudisque tribus comitata puellis,

216 quarum prima quidem nobis aversa, sed ambae

217 ad nos conversos oculos vultusque tenebant

218 innexe alternis praecandida bracchia nodis.

219 Nec puer alatus nec acutis plena sagittis

220 post tergum pharetra deerat nec mortifer arcus.

221 Ille unam ex multis jaciens in Apolline fixam

222 liquerat : hic superi rumpebant astra fragore ;

223 trux puer in gremium care genitricis abibat.

224 Inde choris Dryadum nemus omne Diana replebat ;

225 Oreades Faunique leves Satyrique frequentes

226 plaudebant in cantu, multumque Dianae

227 dilectus viridi stertebat caespite pastor.

228 Fonte, miser, nitido pulcherrima membra lavantem

229 viderat Actaeon : rapido mox ipse repente

230 dente canum laceratus erat. Sibi cerva cadebat

231 sacra. Deae in Scythica non sic placabilis ara.

232 Ultima sed mater Cybele, cui gratior Ida

233 nulla fuit tellus, magno grandaeva sedebat

234 corpore consistens, clavi sceptroque verenda :

235 vestis honos variae, frigiisque ex turribus altam

236 gestabat capiti sobolis fecunda coronam.

237 Namque omnes peperisse deos ipsumque Tonantem

238 hanc veteres memorant. Liceat sed vera fateri,

239 haec eadem saevos utero variante Gigantes

240 protulit, infandas mundo per saecula pestes.

241 Curribus haec agitur domita cervice leonum.

242 At procul inferni moderator turbidus orbis

243 sulphureo insistens solio tenebrosa regebat

244 Tartara ; quem juxta conjunx inamoena sedebat

245 rapta olim, ut fama est, Siculae sub vallibus Aetnae.

246 Hic dolor, hic gemitus animarum admissa luentum,

247 et claustris distincta novem pallentia regna

248 cernuntur, Stygiique nigrae stant gurgitis undae.

249 Tristior has Acheron fluctu perlabitur atro

250 concretam limo cogens fluitare paludem ;

251 Cocytusque gemens lacrimoso flumine Avernum

252 circuit hinc oriens et ripis antra pererrat

253 umbrarumque choros ; necnon Phlegethontis adusta

254 gurges aqua tacitique lacus oblivia late

255 funduntur, tristique animas qui transvehat amni

256 puppe senex fusca residet remoque gubernat.

257 Haec rex cuncta videt Stygius cum conjuge torva

258 per tenebras longe aspiciens et lurida pascit

259 lumina suppliciis variis, saevosque ministros

260 imperio exagitat ; cui mors cui tristia quaeque

261 et Furiae et torto famulantur stamine Parcae,

262 sub pedibusque triceps jacet atrae janitor urbis.

263 Haec variis insculpta modis atque ordine miro

264 a superum regnis centrum perducta sub imum

265 Laelius aspiciens, puro nil vilius auro

266 agnoscit pedibusque premit quae rara putantur.

267 Inde procul magnae transcursis finibus aulae

268 pervenit ad regem. Solio tunc ille superbo

269 surgit et amplexum cupide petit hospitis. Inde

270 considunt. Placido mox Laelius incipit ore :

271 " Optime rex, tanto quem sors dignatur amico,

26

272 quantum non alium rediens sol litore ab Indo,

273 dum petit Hesperium despectans cuncta cubile,

274 aut videt aut vidit, mens aut, nisi caeca, videbit,

275 suscipe ; ne vanas abeant mea verba per auras.

276 Maximus in magno Scipio notissimus orbe

277 te salvere jubet. Si quid sanctumque piumque

278 est usquam, si pura fides, si cura decoris

279 durat apud gentes, populo sunt largiter uni

280 omnia ; sed populi summam vir possidet unus.

281 Roma caput rerum : Scipio dux summus in illa est.

282 Haud equidem conficta cano. Nunc ille tuam, rex,

283 poscit amicitiam. Vidisti qualia Poenis

284 pectora sint, quam fluxa fides. Mihi crede, secundos

285 bellorum eventus si, quos deus ille deorum

286 avertat, fortuna daret, tibi pessima regni est

287 conditio et multis obnoxia vita periclis.

288 Et modo terror eos, non spiritus ullus amoris

289 continet. At nulla Romanis certior ars est

290 quam servare fidem ; nil illa est carius : amplae

291 divitiae nobis dulces numerantur amici.

292 Testis adest parvo distans Hispania tractu,

293 testis et Ausonia est ; at tu nunc, Africa, nostram

294 experiare fidem et populi promissa togati.

295 Ipse tibi nostra nihil opportunius usquam

296 cernis amicitia. Procul absumus, unde timeri

297 taedia rara queant. Si poscimur, ampla paratis

298 classibus exiguo transmittimus aequora vento :

299 nostra, ubi tempus erit, medio radiantia campo

300 improvisa tuis occurrent hostibus arma.

301 Praeterea, nisi saeva viam, quam sternimus, ultro

302 obstruit ac medios fortuna intercipit actus,

303 fixa manet Populo sententia tollere turbas

304 regum atque indignis sceptrum extorquere tyrannis,

305 omnia ut ad paucos redeant ; nam rege sub uno

306 optimus est patriae status et male vivitur inter

307 regnantum sine lege greges. Tunc Africa tandem

308 omnis ad unius redeat moderamina regis.

309 Cetera praetereo : nam quis te dignior alter

310 litus Atlanteum Rubrasque interjacet undas ?

311 Munera quin etiam ne despice fortis amici.

312 Is tibi namque Apulis rapidum sub finibus ortum

313 mittit equum bellis habilem, qui cursibus Austros

314 aequat et infesto venientia tela Tonante.

315 Jungit equo phaleras niveoque monilia collo

316 aurea Samnitico quondam praerepta tyranno.

317 Addit et arma viro rigidis fortissima venis

318 quas aperit vario praefertilis Ilva metallo.

319 Aspice nigrantem galeam gladiumque nitentem ;

320 aspice quam tutum tegit ingens lamina pectus,

321 ut faciles ocreae, variis ut purpura bullis

322 intertexta micat ferrumque obnubit opacum,

323 ferreus ut fulvo stimulus splendescat in auro,

324 ut procul hasta ferit, clipeusque ut vulnera curvo

325 excutit objectu chalybum. Romana deinceps

326 in bellum fer signa, precor. Felicibus ista

327 sumpseris auspiciis magni Scipionis amicus.

328 Hoc petit ille volens, hoc te tua Roma precatur.

329 Junge fidem foedusque feri. Sit faustus utrisque

27

330 iste dies gemina semper celebrandus in ora

331 Europae Libyaeque bonus. " Sic ille locutus

332 conticuit, vocemque simul vultumque remisit.

333 Tum rex blandus ait : " Vestrum, Romane, libenter

334 propositum amplector, nec amici munera tanti

335 despicio vestramque fidem. Sed jungere foedus

336 in partemque novi subito transire pericli

337 sponte mea vereor, nisi primum cernere coram

338 magnanimum facis ipse ducem. Mihi summa voluntas

339 victricem tetigisse manum, quae foederis obses

340 fida sit et pignus venturae in recula pacis.

341 Scimus quanta quidem virtus, quam clara per orbem

342 fama viri : nullus Romano illustrior usquam

343 vivit in imperio, nullusque potentior alter

344 flectere voce animos et pectora fronte movere.

345 Tangimur et meritis et nomine tangimur ipso ;

346 optamusque ducis congressum : dextera dextrae

347 haereat atque oculis oculi, permixtaque verbis

348 verba sonent faciatque fidem praesentia famae.

349 Nam nequae usque adeo sunt corda ferocia nobis,

350 pectore sub nostro nec mens tam barbara vivit,

351 ut non pulchra oculos moveant, spectataque virtus

352 illiciat capiatque animos. Me maxima regni

353 cura tenet dubii, finesque excedere avitos

354 circumfusa vetat regio fecunda tyrannis.

355 Ivissem visurus eum, nec gloria facti

356 parva foret, tantum quaesisse per aequor amicum.

357 Ille igitur quem degeneris non lenta morantur

358 frena metus, quem ferre mali patientior aetas

359 aspera quaeque monet, si nostri est cura - per undas

360 tuta via est - sociam, si quid mihi credis, ad aulam

361 colloquium petat et sermone fruatur amico.

362 Interea tamen ad nostras accedere mensas

363 umbra monet crescens et pars extrema diei. "

364 Dixit, et exurgens solio dextramque benigne

365 apprendens, stratis sublimem ex more locavit

366 purpureis. Notum mox ampla per atria signum

367 dat tuba. Conveniunt famuli, turmeque frequentes

368 discurrunt. Non una dapes : non pocula simplex

369 cura fuit variare viris. Pars aurea gestant

370 vasa manu, pars cristallo splendentia puro ;

371 ast alii effossos gemma crateres in ampla

372 implebant spumante mero, quod miserat olim

373 ipsa parens Meroe Phoebo succensa propinquo.

374 Ardescit splendore domus fremituque redundat.

375 Talis apud mensas - nisi testem spernis Homerum -

376 cena fit Alcinoi : sedet illic blandus Ulixes,

377 Laelius hic hospes mellito affabilis ore.

378 Vixdum finis erat dapibus, cum comptus in ostro

379 astitit ante oculos juvenis patrioque canoram

380 increpuit de more lyram. Dulcedine mira

381 obstupuere omnes. Sonitum mox verba sequuntur :

382 Maximus Alcides, postquam fera monstra per orbem

383 perdomuit fecitque viam sibi vivus ad astra,

384 evacuans saltus Nemeos Lernamque paludem

385 terribilesque diu umbrosi colles Erymanthi,

386 faucibus Haemoniae scissis clarisque duabus

387 urbibus eversis stratisque bimembribus altis

28

388 et caeso Geryone ferox dignatus ad istas

389 ferre gradum terras et nostra pericula tandem

390 discutiens, patriis Antaeum extinxit in arvis.

391 Libertas hinc nostra venit : deterrima pestis

392 Herculea compressa manu tuta omnia late

393 liquit et insolitis patuerunt rura colonis.

394 Omnibus exactis, pacati conscius orbis

395 ipse sibi, limenque petens interritus Orci,

396 cominus horribilemque ausus spectare Megaeram,

397 haud procul a nostris memorandum finibus alte

398 erexit geminas pelago turbante Columnas,

399 utque pererrati foret illic terminus orbis

400 edixit ; fueratque diu, sed nuper ab Arcto

401 vesanus veniens juvenis convellere metam

402 est ausus, nomenque ideo mutare nequivit

403 Herculis auctoris, Libyae cui rura tenenti

404 longaevus nimioque Atlas sub pondere fessus

405 deposuit caelum ac stellas ; sic ipse quievit.

406 Nec sibi longa quies, nam mox dulcedine captus

407 heu miser ! Atque oculos ausus vidisse Medusae

408 vertitur in scopulos. Nunc stat quem cernimus ipsi

409 magnus et ingenti tellurem contegit umbra

410 immensoque jacet spatio porrectus et astra

411 vertice tangit adhuc. Illum nix hospita semper

412 et nimbi atque aurae quatiunt et fulmina et imbres.

413 Non tamen ipse diu post casum mansit inultus ;

414 ultor ab Arcadia nam Palladis arte tremendi

415 colla tulit monstri. Libycas cruor ille nefanda

416 infecit sanie tabi stillantis harenas ;

417 sic nocuit mundo vivens moriensque Medusa.

418 Post regina Tyro fugiens his finibus ampla

419 moenia construxit magnam Carthaginis urbem.

420 Ex re nomen ei est. Mox aspernata propinqui

421 conjugium regis, cum publica vota suorum

422 urgerent, veteris non immemor illa mariti,

423 morte pudiciciam redimit. Sic urbis origo

424 oppetiit regina ferox. Injuria quanta

425 huic fiat, si forte aliquis - quod credere non est -

426 ingenio confisus erit, qui carmine sacrum

427 nomen ad illicitos ludens traducat amores !

428 His igitur fundata modis urbs tempore crevit

429 exiguo ; at rebus semper conjuncta secundis

430 invidia excivit validas in proelia gentes.

431 Tunc acres vixere viri, quos inter amore

432 insignes patriae fratres Carthago Philenes

433 nunc colit extinctos numerumque auxisse deorum

434 extimat ac gemini veneratur numinis aram.

435 Hi patriae vitam cupidi si forte negassent,

436 plura Cyrenaeo cecidissent milia campo.

437 Ultima nunc bellis agitur ferventibus aetas,

438 nec mare quod saevit medio, nec juncta Charybdi

439 Scylla rapax Italis Poenos a finibus arcet.

440 Hannibal eterno dignus cognomine montes

441 perfregit Latios atque invia rupit aceto

442 saxa prius stravitque viam legionibus aptam

443 hic ubi silvestres soleant titubare capellae.

444 Concursum est totiens : jam sanguine rura madescunt,

445 jamque rubent fontes, Italis jamque altior arvis

29

446 exerit herba caput, subito demissus ab astris

447 cum juvenis memorandus adest patriaeque ruinas

448 fert humero. Videt hunc claris Hispania factis,

449 Africa jamque audit. Sic nunc incerta duorum

450 stat fortuna ducum, sic jam sub pondere nutat.

451 Finis erit quem fata dabunt ; sed magna parantur. "

452 Huc ubi perduxit carmen, citharista repente

453 subticuit digitoque liram percussit inanem.

454 Plausus ad haec sequitur procerum populique faventis.

455 Rexque iterum : " Libycos audisti ex ordine casus,

456 hospes, " ait " nostraeque vides primordia gentis.

457 Gratia si dictis est debita, vestra retexe

458 principia vestrosque duces. " Hic leniter ille

459 subridens " Quam congeriem, rex optime, rerum

460 exigis ! An breviter nostros audire triumphos

461 forte putas ? Brevior narrantibus exeat annus ;

462 tu petis anguste conferri in tempora noctis,

463 cujus magna retro pars est. Tum lingua volentem

464 deserit : impediunt curae somnusque laborque.

465 Non vacat haec inter tempus sermone tenere.

466 Quis facile Italiam per saecula longa frementem

467 Tuscorumque acies et tot Samnitica bella

468 ac totiens verso fugientes agmine Gallos

469 explicet ? Aut nostros et in hac tellure labores

470 et pelagi in medio, quo fors contraxerat ambas

471 protinus infesto coeuntes remige classes ?

472 Aut quas infelix passa est Hispania clades,

473 plena cadaveribus nec habentia flumina cursum,

474 assidueque novis fumantia caedibus arva ?

475 Quae nostri fecere duces. Annalibus altis

476 tantarum capitur vix pars millesima rerum ;

477 quos, si forte juvat, Tarpeia mittet ab arce

478 Scipio transcriptos. Ibi nam custodia templi

479 publica nostrorum servat monimenta laborum.

480 Illic multa leges, quae, sint licet ampla, putato

481 esse minora tamen vero. Nec teste citato

482 est opus : acta patent. Scriptorum copia nunquam

483 Romano fuit in populo, quos Graius abunde

484 orbis habet. Nostris facere est quam scribere multo

485 dulcius atque aliis laudanda relinquere facta

486 quam laudare alios. Quin angustissima libris

487 si quibus interdum videas quae gessimus, illos

488 externae scripsere manus. At Graeca Latinis

489 addita res nequeunt tantas aequare loquendo

490 ingenia : hoc vestro maneat sub pectore certum.

491 Nunc quantum nocturna patet sermonibus hora,

492 principia expediam. Teucrorum a sanguine longae

493 gentis origo venit, victrix quem Graecia bello

494 dicitur ad patrios muros sparsisse bilustri :

495 et fortasse aliquis jam tanti criminis ultor

496 natus in Italia est. Sed nunc ad coepta revertor.

497 Naufragio ex tanto vixque ex tot milibus unus

498 integer enavit sine crimine. Namque ubi Trojae

499 Matris adhuc Phrygio fumabat litore bustum

500 jamque cinis facilem incipiens glomerare favillam,

501 inclitus et claris multum spectatus in armis

502 dux Anchisiades, cui non via prona salutis

503 viribus aut propriis aut urbibus esset amicis,

30

504 destituit patriam lacrimans caramque cubilis

505 consortem, et passus terra casusque tremendos

506 erroresque vagos et mille pericula ponti,

507 impiger Ausonias tandem tamen attigit oras :

508 isque, ubi belligerum Latii sensere coloni

509 trojugenam, externoque viro Lavinia pactos

510 reddidit amplexus, sacro pia flumine membra

511 deseruit moriens. Puer hunc excepit Iulus

512 succedens illumque alii. Sic omnia regum

513 tempora fluxerunt, Longam qui moenibus Album

514 sub sceptris habuere suis, ad Tybridis undam

515 donec magnanimus posuit nova moenia pastor,

516 ultor avi, vindex scelerum, quem nostra parentem

517 dixit et aethereas defunctum traxit ad arces

518 posteritas, raptoque tulit sua thura Quirino.

519 Fundamenta aedis urbisque exordia nostrae.

520 Quos tibi nunc sermone duces, quae nomina fando

521 exsequar ? Innumeram video concrescere turbam,

522 praecipue ex quo libertas tulit ampla virorum

523 semina nobilium et tranquilla pavit in urbe

524 ingentes animas. Stellatae sidera noctis

525 et pelagi fluctus et harenas litoris ante

526 enumerem, quam cuncta quibus mea Roma superbit

527 nomina clara ducum : Curios fortesque Camillos

528 et Paulos bello claros Fabiosque trecentos,

529 quos simul una dies patriae subduxit egenti,

530 torquatosque truces, Lepidos durosque Catones,

531 Fabricios modico contentos, inclita cursu

532 nomina, quaeque dedit caelo demissa volucris,

533 Marcellosque animi illustres Gracchosque feroces

534 et Regulos fidei plenos, quae nomina belli

535 fama tulit pridem vestras, ni fallor, ad aures,

536 et qui magna procul transcendunt omnia, summos

537 Scipiadas, quos alma domus Cornelia caelo

538 extulit atque hominum superis aequavit alumnos,

539 unde ducum dux ille genus trahit. Est mihi magnus

540 enumerare labor vel nomina sola domorum :

541 quod si gesta velim percurrere digna relatu,

542 quantus erit ? Non usque adeo mihi ferrea lingua est,

543 nec tibi sint aures. At ne fortasse putetur

544 exemplo caruisse fides quam vestra Philaenis

545 fratribus altisono cecinerunt carmina cantu,

546 pauca sed e pleno longe repetentur acervo.

547 Namque olim, aut vento terram impellente latenti

548 aut causa quacumque alia, praerupta vorago

549 Romano patefacta foro conterruit Urbem.

550 Stabant attoniti pleno circum agmine Patres :

551 undique sollicitum praegrandia volvere saxa

552 vulgus anhelabat ; pars convectare canistris

553 tellurem magnasque trabes. Nil molibus ullis

554 cum fieret, simul ira deum manifesta moveret,

555 consilio superum visum est compescere pestem.

556 Dum pavidi responsa petunt, consultus aruspex

557 "O praeclara novis gens " inquit " territa monstris,

558 hoc specus explendum est non qua ratione putatis.

559 Quid juvat aggestu lapidum et telluris inani

560 flectere velle deos ? Non si Tarpeius in imas

561 sexque alii latebras descendant ordine colles,

31

562 ac super incumbat gravis Appenninus et Aetna,

563 finis erit. Sunt quae vobis pretiosa dehiscens

564 fossa petit : paucis plenus concurret hiatus ".

565 His dictis riguere animi, pallorque per omnes

566 maestus erat : multi gemmas aurumque ferebant

567 argentumque alii, namque haec meliora putantur

568 inter inexperta et verorum ignara bonorum

569 corda hominum, quos caeca ligat terrena cupido

570 nigraque corporei quos carceris occupat umbra.

571 Unus ibi ante alios juvenum fortissimus alte

572 exclamat : " Quae tanta animis ignavia, caeci ?

573 Vilia pro caris, pro magnis parva tulistis.

574 Nil opus est auro, foedis quod terra cavernis

575 evomit, aut lectis inter deserta lapillis.

576 Unum ego vos moneo : nobis virtute vel armis

577 nil melius tribuisse deos : haec summa profecto,

578 haec vere Romana bona, et si summa reposcunt,

579 arma virumque dabo ! " Dicens haec lumina caelo

580 erexit, templumque Jovis quod praesidet arci

581 suspiciens tendensque manus sursum atque deorsum

582 atque omnes superosque deos manesque precatus,

583 ad quos tendebat, validum calcaribus ultro

584 urget equum baratroque volens infertur aperto.

585 Arma ruente viro lucem sonitumque dedere :

586 fit strepitus, coeunt ripae et junguntur in unum,

587 vixque tremens profugae pars ultima transilit hastae ;

588 ceu quondam immodico caelum splendore dehiscit

589 et velut aetherei reserat penetralia mundi ;

590 Inde repentino transcurrens turbine flamma

591 visa fugit caeloque redit sua forma sereno.

592 Hic tibi vir quantus, patriae quem reddere vitam

593 ac vivum terrae - liceat dixisse - cadaver

594 cernis et armatum Stygios invisere lucos ?

595 Curtius in nostris fuit hic annalibus ingens.

596 Vis referam Decius ? Quorum prior ille Latinas

597 forte videns acies nostrorum terga prementes

598 constitit ingemuitque ferox, mox magna precatus

599 numina devotum medios se misit in hostes

600 victato capite et succinctus more Gabino.

601 Ipse quidem ingestis prosternitur undique telis :

602 nobis morte sua victoria contigit illo

603 certa die, secumque simul mens caeca tremorque

604 omnis in adversos subito transisse Latinos

605 creditur. Ipse habitu horrifico spectabilis, atro

606 celsus equo specieque humana augustior ire

607 visus erat. Decus id, parvo post tempore, natus,

608 jure velut proprio, pugnantibus agmine Gallis,

609 rettulit et nomen patris et pia facta secutus.

610 Quin etiam clara compellans voce parentem

611 traditur ad mortem indubiam per tela per enses

612 Gallorumque aciem et cuneos penetrasse frementes :

613 secum ad victores fuga transiit et metus et mors.

614 Tertius inde nepos, ut avitis atque paternis

615 accedat titulus, quamvis obscurius illi

616 fama dedit nomen, simili pietate Lucanas

617 stravit opes simili descendens tramite ad umbras.

618 Sic tribus in campis totidem patet ordine cives

619 et palmam peperisse nece et periisse volentes.

32

620 Genus eximium, dignum cui saecula cuncta

621 rite canant laudes, cui nulla oblivio sensim

622 obrepat serosque vetet celebrare nepotes !

623 Cetera nota tibi ac passim vulgata relinquo.

624 Vidisti - neque enim tam longa intervenit aetas,

625 ut nequeas vidisse - quibus fortissimus olim

626 Regulus expositus servarit sacra fidemque

627 suppliciis, quanto patriae inflammatus amore.

628 Heu, bene nate senex, nunquam tua fama peribit !

629 Tu moreris : tamen illa tibi mansura superstes

630 vivit et aeternum vivet.

631 Quamquam quid genera atque viros memorare necesse est ?

632 Cum saepe ad certam legiones currere mortem

633 viderimus, monstrante duce et sua fata docente,

634 "Ire licet " clamante, " viri, vetitumque redire est ",

635 nec flexisse animos ideo nec lumina quemquam,

636 praerapidoque leves ivisse in vulnera saltu !

637 Romanum est - si nescis - opus contemnere casus

638 fortuitos, placide venienti occurrere morti,

639 spernere quae gentes aliae mirantur et optant,

640 contra autem amplecti quae formidanda videntur,

641 vincere supplicia et tristes calcare dolores,

642 sponte mori potius quam turpem degere vitam. "

643 Dixerat. Ille autem : " Medio interrumpis et aufers

644 plurima. Quid regum vestrorum extrema relinquis ? "

645 Hospes ad haec : " Fateor : fortunas quaerere regum

646 regius est sermo. Tamen haec brevitatis amore

647 transieram. Tibi sed suspecta silentia forsan ;

648 neve putes, ideo quod nostris regibus ausi

649 insultare sumus, nos forte cupidine praedae

650 incensos nomen sceleri quaesisse decorum,

651 accipe vera rei fuerit quae causa novandae.

652 Libertas optata diu nunquamve petita

653 mulcebat splendore animos, sed sceptra premebant

654 efferaque imperiis urgebat regia duris

655 impendens capiti miserorum et torpor inertes

656 ceperat immemoresque sui. Pudet omnia referre

657 pertulimus quae maesta domi ; pudet omnia rursus

658 dicere quae campis alienis castra sequentes

659 rege sub infando jugulis sumus impia passi

660 mancipia et segnes animae ! Nihil ille putabat

661 per scelus horrendum titulos quaesisse superbi,

662 criminibus ni saeva novis cognomina mundo

663 ingereret patriaeque suae. Proh qualia monstra !

664 Milia tot pariter, quibus omnia pervia virtus

665 fecerat, ac turbam cui tot fortuna parabat

666 et cui tot reges populosque subegerat, unum

667 indignum timuisse caput, nutusque profanos

668 observasse sacris pro legibus ! Haud ita regem

669 mellifice venerantur apes, fucosque nocentes

670 atque leves culices arcere a finibus ausae,

671 quae dominum mellis trepidum saepe atque paventem

672 excudunt prohibentque aditu, pecudesque canesque

673 confodiunt ; omnes regem tamen intus inermem

674 exiguumque timent ; illum admirantur et illum

675 militiaeque domique colunt, et regia semper

676 atria circumstant humerisque in nubila tollunt.

677 Nos quoque sic nostri timor et reverentia regis

33

678 continuit, donec permixta superbia luxu

679 crevit, et intumuit turpis lascivia fastu.

680 Tunc mora nulla viris : visum est succidere ferro

681 hanc saniem medicasque manus in vulnera ferre ;

682 quaeque sub imperiis stetit inconcussa superbis

683 victa sub obscaeno cecidit patientia facto.

684 Regius infami juvenis praecordia flamma

685 succensus vulnusque trahens male sanus acerbum

686 nocte sub ambigua matronae limina castae

687 intrat et exceptus placide nil tale verentem

688 vi superat. Voti compos, spoliumque pudoris

689 feminei referens et opacae gaudia noctis,

690 laetus abit furti tacite sibi conscius alti.

691 Illa dolens vitamque simul corpusque perosa

692 et membris irata suis : " Vas vile pudende,

693 femina, luxurie vives " dicebat " et in te

694 semper adulterii vestigia foeda manebunt ?

695 Et poteris spectare torum, quo rapta fuerunt

696 omnia cara tibi : vir, virtus, fama pudorque ?

697 Quin obis ? Et tristem potius, precor, effuge lucem,

698 o anima infelix, inimicaque claustra refringe ".

699 Haec ubi clam questa est, subito patremque virumque

700 evocat, id siquidem cupiens, ut testibus illis

701 corporis invisum liceat deponere pondus.

702 Roma patrem, longinqua virum tunc castra tenebant ;

703 cui, dum forte redit, properans, jam patre reperto,

704 nuntius occurrit dominaeque ex ordine voces

705 narrat : atrox facinus, sed quod non noverit ipse,

706 evenisse domi, raptimque opus esse reductis

707 patre viroque simul. Stupet ad mandata maritus

708 conjugis, incertusque animi sub corde volutat

709 quid sibi fata velint aut quid fortuna minetur.

710 Procedit diversa putans et limine primo

711 invenit attonitum socerum, pariterque vocati

712 ibant et paribus curis alterna loquentes.

713 Illicet adventu mulier commota suorum

714 profudit lacrimas. Mox percunctante marito

715 anne satis sospes : " Minime : namque omnia " dixit

716 perdidimus pretiosa simul : nil dulce remansit ;

717 prereptaque pudicicia periisse fatendum est

718 heu misere ! Stant foeda tuo, vir optime, lecto

719 signa aliena viri. Fuit hoc violabile corpus :

720 integer est animus. Mors testis. Porgite dextras

721 et praestate fidem, scelus hoc ne turpis ad umbras

722 auferat impunis tumuloque insultet adulter ".

723 Exhinc indignans transactae crimina noctis

724 explicat atque adhibet verbis lamenta precesque.

725 Consolante viro maestam facinusque negante

726 esse ubi mens pura est : " Ego me si crimine " dixit

727 "absolvo, sceleris poenas evadere nolim :

728 exemploque mei non vivet adultera Romae ".

729 Dixit, et eductum latebris, qui veste latebat,

730 pectore sub niveo gladium moribunda recondit,

731 et ruit in capulum, velut hoc relevare pudorem

732 vulnere prostratum valeat. Sic nota parentem

733 fama refert volucrem proprio de sanguine natos,

734 exstinctos dirae morsu serpentis, ad auras

735 tollere et illorum exsequiis expendere vitam.

34

736 Horrida conclamant cernentes vulnera, luctus

737 exoritur : tremuitque domus sub murmure tanto.

738 Brutus ibi solus lacrimas et inania verba

739 castigat, vir egregius, celata sub alto

740 pectore cui virtus ingens erat. Ille cruentum

741 fervidus educens spumanti vulnere ferrum

742 attollensque manu : " Superos summumque Tonantem

743 juro " ait " huncque olim castum intactumque cruorem,

744 quod flammis ferroque genus sobolemque domumque

745 regis et invisum caput ac diadema superbum

746 nunc, posthac, semper, mihi dum lux ista manebit,

747 persequar aeternis odiis, nec regna tenere

748 ille potest, poterit manus haec dum tela movere ".

749 His dictis, alios eadem jurare coegit

750 mirantes unde haec audacia tanta repente

751 pectore sub Bruti vel quo de fonte veniret.

752 Convocat hinc cives : triste et miserabile visu

753 protrahit in lucem populo spectante cadaver,

754 ostenditque aliis gladium pulmone tepenti

755 undantem, pectusque aliis vulnusque profundum.

756 Admonet hunc natae, jubet hunc meminisse sororum ;

757 conjugis ast alium, pignus cui norat amoris

758 esse domi praedulce aliquod. Quo regia pergant

759 acta docet fastuque ferox adjuta libido.

760 Ira dabat stimulos et rebus consona verba.

761 Purpura caede madens pallorque et frigida membra

762 et patris atque viri spectacula cruda movebant,

763 omniaque exsuperans fortis violentia Bruti.

764 Illum igitur, quacumque gradum deflexerat, ingens

765 turba sequebatur ferro succincta virorum

766 femineique greges crudelia fata gementes,

767 quis fuerat celebri spectata Lucretia fama.

768 Quid moror ? Historia est multarum maxima rerum.

769 Hoc duce pelluntur reges, exulque senexque

770 Tarquinius moritur, nati omnes diraque conjunx

771 supplicium scelerum non una morte tulerunt :

772 corruit in cineres regis domus alta Superbi.

773 Regnorum hic finis. Post haec meliora sequuntur

774 tempora, et hinc nostri libertas incipit aevi.

775 Annua perpetuos straverunt jura tyrannos

776 saevaque legitimae fregerunt sceptra secures

777 atque unum pepulere duo. Geminata modestos

778 ferre magistratus subito nova signa videres.

779 Primus init fasces auctor qui primus adeptae

780 libertatis erat. Studio servavit eodem

781 denique quo peperit natos, quod regia mallent

782 imperia, afflictos virgis truncosque securi

783 compulit ad mortem pro libertate serena,

784 tam simul infelix genitor, quam civis honestus,

785 tam rigidus consul, quam libertatis amator.

786 Idem post, regis sobolem fera bella novantem

787 regnaque vel tali repetentem jure paterna

788 obvius excepit, juvenemque superba minantem

789 vulnere letali transfixum compulit Orco.

790 Sed dum torva fremens odioque accensus in illum

791 irruit, alternae non vidit cuspidis ictum,

792 ac pariter cecidere truces ; at fortior illum

793 immoriens Brutus resupinum corpore texit,

35

794 victor ad extremum. Sic immemor ille pericli

795 eruit infandam inde animam et : "Ferus ultor ad umbras,

796 perfide, Tartareas ferro sequar " inquit " acuto ".

797 Talia promeritum sexus simul omnis et aetas

798 flevit, et insontis strepuerunt rostra querelis.

799 Praecipue tamen ut proprium luxere parentem

800 ultoremque pudicitiae gratissima matrum

801 agmina, nec longum cessarunt maesta per annum.

802 Nunc manet his Bruti semper memorabile nomen. "

LIBER QUARTUS

A4 v.1 Finierat. Tunc rex iterum placidissimus inquit :

2 "Magna quidem memoras. Video quantum infima summis

3 et quam sint Romana aliis distantia fata.

4 Sentio praeterea quid femina vestra pudica

5 morte velit : ne cuncta sibi jam candida Dido

6 arroget ; aut juvenis terrae demersus inique :

7 omnia ne nostris contingant clara sepultis

8 fratribus, occurrunt genitor natusque neposque.

9 Unum de cunctis miracula maxima transit,

10 in turbam potuisse animos descendere tantos.

11 Plus hominem suprema dies quam cetera terret.

12 Hunc virtus praedura solet minuisse pavorem.

13 Vix tamen haec paucis usquam, vix contigit uni :

14 publica sed vobis eadem est statque unica vestris

15 mens exercitibus : pro libertate tuenda

16 recta fronte mori. Sed quod super omnia longe

17 nosse velim, egregii vitam et ducis acta moderni,

18 praeteris. Hoc igitur, precor, hoc edissere nobis.

19 Qui mores, quae forma viri, quis pectoris hospes

20 est animus, quae majestas juvenilibus annis

21 insita. Namque unum nobis huc crebrior illum

22 fama tulit. Tum praecipue quae gessit Hibero

23 nuper in orbe, refer ; tibi si notissima posco,

24 omnia si praesens spectasti, et cernere soli

25 cor licet arcanum, quoniam nil protinus ardens

26 celat amicitia. At tu nunc, festina, parumper,

27 nox, subsiste, precor, Laelius dum pulchra relatu

28 eloquitur : teneat niveos Aurora jugales

29 et contenta senis gremio jacuisse mariti

30 det spatium verbis ; solitoque jocosior ille

31 uxorem roseam complexibus illiget arctis."

32 Vidit ut intentos animis atque auribus omnis

33 Laelius et nullo concussa silentia motu,

34 incipit : "Heu quanto tam grandia jussa sequenti

35 est opus eloquio ! Mihi non facundia torrens

36 largaque Cecropiae contingit gratia linguae.

37 Maximus insano juveni vigilavit Homerus :

38 rusticus egregio vigilat nunc Ennius. Atqui

39 dignus ut hic Graio, sic dignior ille Latino

40 vate fuit. Praecone autem fortassis Achilles

41 indiget ; hic nullo. Surgit sua fama sine ullis

42 artibus, inque dies crescunt praeconia. Nec me

43 fallit amor. Veniet tempus cum libera caelo

36

44 fama virum tollat. Stimulus nunc forsitan ille

45 invidiae... Sed grata magis jam coepta sequamur.

46 Nulli unquam natura viro tam larga fuisse

47 creditur. Aethereo corpus splendore nitescit ;

48 imperiosa ducem frons arguit, aspera blandum,

49 unde simul vibrant unum duo lumina fulmen,

50 quod nullus sufferre queat. Coma densa per armos

51 protinus ad solem ventis ferientibus aurum

52 explicat impexum, quoniam cassisque sudorque

53 et labor assiduus prohibent animusque modesto

54 contentus cultumque timens transisse virilem.

55 Celsior est aliis, quotiensque in proelia ventum est,

56 spem procul ipse suis sublimi vertice praestat,

57 terret et hostiles acies : spem quippe metumque

58 ille habet aspectus.

59 Pectoris est qualem petit ingens spiritus aulam.

60 Cetera conveniunt : humeros et bracchia cernas

61 militis altifici. Licet inter milia mille

62 videris hunc, verum valeas agnoscere regem.

63 Ille decor nimius multos trepidare coegit,

64 immemoresque sui tenuit dulcedine quadam

65 insolita tacitosque diu, conceptaque verba

66 distulit, aut alio deflexit calle loquentes.

67 Pulchrior est etenim mortali corpore longe

68 atque hominem supra : vix illum fulgidus aequat

69 Juppiter aut puro pharetratus in aethere Phoebus.

70 Ista tamen, quia parva viris spernendaque formae

71 commoda sunt, sileo. Vultus fortasse serenos

72 ipse suos cernes, verisque minora locutum

73 me dices ; datur haec illi nam gloria soli,

74 nominibus quia cum noceat praesentia magnis,

75 hunc superattollit. Cujus si quaeritur aetas,

76 nondum ter denum, fateor, pervenit ad annum.

77 Omnis in ascensu est crescens cum tempore virtus :

78 jam sua nunc senibus gravitas imitanda severis

79 atque juventuti levitas optanda serenae est.

80 Hostibus asperius nihil est, nil dulcius inter

81 carorum affectus. Sive illum tela moventem,

82 sive armis positis vultus spectabis apertos,

83 quid potius deceat, dubites. Hunc prospera nunquam

84 extulit, aut stravit jaculis fortuna molestis :

85 unus utrobique est, eadem mens permanet et frons

86 rebus in ambiguis, rebus tranquilla secundis.

87 Spernit opes ; populi ventosos spernit honores :

88 gloria vera placet. Dulces conquirit amicos :

89 hae sibi divitiae sunt, quas solet ille perennes

90 qua peperit servare fide. Modo fama per omnem

91 volvitur Hesperiam, juvenem venisse supernis

92 dis similem, cui vis hominum non ulla resistat,

93 quique etiam placida quoscumque subegerit armis

94 vincat amicitia.

95 Vincitur ut caelo species telluris opacae,

96 florida sic omnes tellus premit Itala terras ;

97 utque nitet caeli pars purior una sereni,

98 Italia sic Roma potens praefulget in ipsa ;

99 solque velut radiis fulgentia sidera vincit,

100 Scipio sic omnes superat. Stat vera fateri :

101 non illo nostro juvenem de more creatum

37

102 dixeris ; atque ideo non omnia falsa locuta est

103 fama virum super astra levans. Nam protinus alto

104 persuasum est multis hominem hunc descendere caelo.

105 Nam quid cuncta sequar ? Piget illa minuta referre ;

106 fabula sed vulgo nota est : pulcherrimus anguis

107 obversatus enim matris persaepe cubili

108 dicitur et visus multis movisse pavorem ;

109 suspicioque frequens hinc jam vulgata per urbes

110 divini partus oritur. Cui scilicet ipse

111 editus in lucem puer, et mox maximus idem

112 vir similis nulli divinus rebus apertam

113 atque animo facit ecce (idem, spectataque rursus

114 religio et vitam mos observatus in omnem.

115 Namque ubi sol oritur, solus solet ille remotis

116 omnibus in cellam lovis, augustissima nobis

117 Tarpeio quae colle sedet, cui sacra paventes

118 rite sacerdotes celebrant, securus ad aram

119 intrare et limen foribus firmare reductis.

120 Hic quasi multa loquens tempus terit, inde repente

121 digreditur, summosque animos portendere vultum

122 caelestemque oculos videas praeferre vigorem.

123 Ipse spei plenus, si quid tune instat agendum,

124 aggreditur certosque solet promittere magnis

125 successus bellis, veluti sibi numine ab ipso

126 promissos. Multis equidem sic pectora campis

127 accendit tribuitque animos et posse coegit

128 quod modo non poterant. Vires mens firma ministrat,

129 nilque valent artus, nisi quod dedit illa valere.

130 Saepe ego conspexi, cum jam ferienda retrorsum

131 terga darent acies et signifer ipse trementi

132 vix regeret vexilla manu, rapuisse magistro

133 pila ducem pavido et medias penetrasse phalanges

134 clamantem " Deus ecce praeit ! Sequimurne vocantem

135 an fugimus ? Sequar ipse libens : victoria soli

136 continget promissa mihi et si fata vetabunt,

137 unus ego emoriar. Vos, en fuga libera post me

138 vivite degeneres, aliter moritura juventus !

139 His dictis rediisse acies, et pectora morti

140 opposuisse viros sic vincere saepe coactos :

141 tantus amor ducis est, tantus pudor urget in arma !

142 Namque ubi perpendunt quanta est constantia menti,

143 quanta fides superum, quam praesens Jupiter illi,

144 consistunt, jussuque dei remeare putant se.

145 Haec propter, cum multa adeo tractaverit olim

146 ardua, nulla acie victum, dum primus in illa

147 dux foret, assiduis meminerunt saecula bellis.

148 Casibus hic quoque nunc quantum sibi forte futuris

149 praesumat, seu quos jubeat sperare laborum

150 eventus audire velis. Carthaginis altae

151 moenia jam quatit ille animo ; jam scandere in arcem

152 cogitat ac pelago titubantem involvere Byrsam.

153 Ut leo, seu nitidam in pratis errare juvencam

154 praecipiti stimulante fame, seu turbidus hostem

155 forte lacessitus jaculis prospectat, et iras

156 supprimit, ac rabiem frenat dum proximior fit ;

157 interea tamen absentem, nondum ungue cruento,

158 dilacerat mordetque oculis ac tecta pererrat

159 viscera et invisum minuit per frusta cadaver :

38

160 sic noster - mihi crede - leo nunc aestuat, ullas

161 nec metuit vires, tantum ne praeda vel hostis

162 aufugiant timet, atque abitus circumspicit omnis.

163 Omnia posse putat quae vult ; quaecumque putavit

164 posse, potest ; igitur peragit quaecumque cupivit.

165 Optima sola tamen cupit et pulcherrima factu.

166 Quid jam de pietate loquar ? Quae cognita patri est

167 et patriae variis olim spectata periclis.

168 Sed duo nunc tetigisse sat est. Furor hostis acerbi

169 flenda Cisalpinis jam Gallica rura colonis

170 vastabat. Romam jam flamma Pado tenus ardens

171 et Capitolinas fumus perflabat ad arces.

172 Maximus huc nostri genitor ducis ipse malignis

173 mittitur auspiciis. Quid multa ? Patentibus arvis

174 congredimur. Superat Poenus. Periisset in illa

175 dux acie, nisi natus agens tunc circiter annum

176 octavum decimumque, ferox tellure jacentem

177 transfixumque latus media de morte parentem

178 eripuisset - opus pueri ! - Mediosque per hostes

179 fecisset mucrone viam. Jam fata premebant

180 ultima, jamque minax ferro facibusque potentem

181 Hannibal Italiam confecerat. Atra cruentus

182 Cannarum et nostro famosus sanguine vicus

183 vulnera visceribus Latiis inflixerat : omnem

184 spem metus expulerat. Veluti cum fluctibus alnus

185 succubuit, caelique graves pelagique tumultes

186 non tulit, horrescunt nautae, pallorque per ora

187 funditur, ac trepidos angit nova cura magistros,

188 qua rapiat sibi quisque fugam, seu litora saltu,

189 seu scopuli saxosa petens juga parva propinqui,

190 seu residens trunco disjecti turbine clavi

191 enatet et rabido committat bracchia ponto :

192 talis erat nostrae status urbis, talia nobis

193 consilia. Heu quantas tracturus mole ruinas

194 imperii nutabat apex ! Quid vera fateri

195 distulerim ? Coeunt juvenes, princepsque Metellus

196 conventus : fuga sola placet, terrasque nocentes

197 linquere et Hesperiam victori tradere Poeno.

198 Quod simul innotuit, ceciderunt corda tremorque

199 omnibus incessit gelidus. Tum forte tribunus

200 militiae, vixdum teneras lanugine prima

201 exornante genas, erat imperterritus unus

202 Scipio : dumque omnis dubiis succurrere rebus

203 consulerent inopes animi, tempusque paventes

204 extraherent sermone vago, "Quin pergimus ? " inquit

205 egregius juvenis," Non tempora longa supersunt

206 consilii, sed facto opus est. Quin stringimus enses ?

207 Ite, precor, mecum : proceres, quibus ultima cura est

208 Urbis et imperii, vestigia nostra sequantur !

209 Publica res nondum periit ! "Talique jacentes

210 erexit sermone animos. Consurgimus omnis

211 consequimurque ducem. Non illo celsior ibat

212 Amphitryoniades, cum dura rebellibus olim

213 proelia Semiferis et grandia tela moveret.

214 Imus, et ut trepidi ventum est ad tecta Metelli,

215 irruit ipse prior. Stabat tremefacta pudendis

216 consiliis intenta manus : vix maesta sonabant

217 murmura ; vix pavidum feriebat lingua palatum ;

39

218 qualis inest captis color aut fiducia frontis,

219 quos fera terribili addixit sententia morti :

220 illi equidem miseri trepidant, letique propinqui

221 casibus attoniti, spectant tamen omnia circum,

222 qua fugiant, quando illa patet via sola salutis.

223 Tunc superinsultans, stricto mucrone tremendus,

224 juro " ait " aetherei per numina summa Tonantis,

225 me nunquam, dum vita mihi, dum membra manebunt,

226 deserturum urbis Romae Italiaeque labores,

227 passurumve alios. Et nunc tibi, Quinte Metelle,

228 jurandum est pariter, vel, si fortasse recusas,

229 hac moriere manu, vobisque novissima venit

230 omnibus ista dies ! " Gladiumque erexit, et omnis

231 contremuere metu. Facti dux ipse Metellus

232 diriguit. Res nempe ferox inopinaque mentes

233 presserat ; haud aliter quam si lovis ira trisulcum

234 torsisset male firma domus in culmina telum.

235 Nec secus irati civis tremefecit imago,

236 Hanibalis quam si victricia signa viderent

237 impendere sibi mortemque et vincla minari.

238 Ergo in verba simul quo jusserat ordine jurant,

239 dux prior, inde alii. Mira sic ille pudendam

240 compressit virtute fugam. Vix sextus ab illo

241 annus agebatur, quo patrem a morte reduxit :

242 occiderant almae duo maxima lumina Romae,

243 Scipiadumque ingens uno prope tempore nomen

244 obruerat Fortuna nocens ; Hispanaque tellus

245 in dubiis amissa fidem mutarat avitam.

246 Millibus ex tantis procerum consurgere nullus,

247 nullus ad immensae reparandum vulnera cladis

248 audebat praestare manus. Tum filius, ultor

249 et patris et patrui, nomen dedit ; isque Pyrenem

250 transgressus majore animo quam viribus, omnem

251 rettulit Hesperiam populi sub jura Quiritum :

252 qua duo lata patens inter distantia multum

253 aequora porrigitur, vel qua longissima tractu

254 ad nostrum est hinc versa mare Herculeasque Columnas,

255 illinc perpetuis nomen debentia flammis

256 ad juga consurgens, Gallorum prospicit arva.

257 Quicquid in his habitat terris hominum vel opum vel,

258 hostibus ereptum fortuna judice nostrum est.

259 Ut tamen ex multis decerpam pauca decoris,

260 urbs sedet Hispano posuit quam litore Poenus

261 Hasdrubal, et magnae nomen Carthaginis illi

262 imposuit ; cujus partem validissima cingunt

263 moenia, parsque maris rapido defenditur aestu.

264 Huc omnes Poeni pompas, huc signa virosque

265 contulerant atque arma duces, quia sive per undas,

266 sive per explicitos instarent proelia campos,

267 oportuna foret belloque aptissima sedes,

268 antiquam laevo prospectans tramite matrem.

269 Proximus huc etiam populus confugerat omnis

270 tuta petens ; ceu cum primas incendia flammas

271 attollunt, piceusque volans replet aethera fumus,

272 diffugiunt quos dira fugat vicinia pestis

273 evacuantque domos secum pretiosa ferentes

274 et testudineam concurrunt undique ad arcem.

275 Huc famae signantis iter vestigia servans

40

276 Scipio contendit, neglectaque cetera linquens

277 hanc petit, huc acies ducit, Romanaque circum

278 castra locat, parvumque levi struit aggere vallum.

279 Mira loquar, sed vera tamen : non moenia crebris

280 turribus et valido circum firmata paratu,

281 militis aut ardor sua fata extrema videntis,

282 custodumque acies et propugnacula mille

283 ac turbanda procul ferientes castra balistae

284 scandentem muros perque omnia tela ruentem

285 sustinuere ducem. Brevior non contigit ullis

286 moenibus obsidio, siquidem primordia bello

287 una dies finemque dedit. Non tecta relinquunt

288 ocius imbelles Jovis instimulante columbae

289 armigero, aut pavidi venientem ad lustra leonem

290 diffugiunt lepores. Subito custodia portae

291 deseritur ; pauci validae se moenibus arcis

292 occultant, alii fugiunt, totamque per urbem

293 sternuntur. Vario complentur cuncta fragore,

294 pugnantumque simul strepitu gemituque cadentum :

295 qualis ab Aethiopum rapidis cum tollitur Austris

296 litore tempestas nostrum casura sub axem,

297 apparet metuenda procul, mox proxima nubes

298 decidit et mixtis descendunt flumina saxis ;

299 jamque tument amnes, jam qui modo segnis abibat,

300 quilibet alta fremens imitatur flumina torrens ;

301 turbati agricolae fugiunt, ingensque superne

302 terror agit miseros ; pereunt armenta furentis

303 fluminis objectu : quocumque trementia volvas

304 lumina, terrifici disjectis nubibus ignes

305 praestringunt, morsque ante pedes, nec flectere quoquam

306 possis iter, nec stare queas : hinc luctus et horror

307 lugubresque procul resonant per nubila voces.

308 Multa sub hoc tempus micuerunt indole clara

309 signa ducis manifesta novi, vir quantus in armis

310 et quantus post bella foret. Namque arma movente

311 milite ab adverso non Mars violentior urget

312 infesto temone Trachas, nec acerbior Hebro

313 spumantes immergit equos. Verum arce reclusa,

314 hostis ubi ad veniam projectis concidit armis,

315 ilicet exstinctus cecidit furor, iraque cessit

316 pulsa animo ferrumque manu. Sic atra serenat

317 nubila pacifico despectans Jupiter ore,

318 continuoque silent venti fugiuntque procellae,

319 sol nitet, emergunt fuscis sua noctibus astra,

320 et mundo sua forma redit. Jam victor ad arcem

321 tranquillus volvebat iter, Romanaque celsis

322 turribus affigi victricia signa jubebat.

323 Post haec sacra deis meritasque rependere grates

324 instituit. Stabat cinctus de more sacerdos

325 lataque devoti feriebat pectora tauri,

326 compellans ad sacra Jovem Phrygiosque Penates

327 Romuleamque animam cunctosque ex ordine divos

328 custodes Latii, quorum Capitolia curae

329 credita perpetue mundi caput esse merentur.

330 His actis, grates meritas et debita solvit

331 praemia militibus, virtus ut alatur honore

332 haud equidem ignarus. Fuerat mos ille vetustus

333 Romanis ducibus primo servatus ab aevo,

41

334 invalidas tutasque altis cum moenibus urbes

335 cingeret obsidio, cui primum scandere muros

336 seu virtus seu fata darent, proponere dictam

337 nomine muralem de re veniente coronam.

338 Hoc pretii praedulce genus, quia gloria mentes

339 erigit immemoresque omnis facit una pericli.

340 Id modo prospiciens, animos dux talibus ardens

341 impulerat stimulis. Sed enim fastigia junctis

342 apprendisse duos manibus vox publica, et ingens

343 ortus erat castris studio variante tumultus :

344 hunc illi, contra illum alii laudare faventes.

345 Sic, ubi vulnificis ferientem dentibus aprum

346 ejectum caveis et opacis sentibus acres

347 corripuere canes certatim omnesque per artus

348 explicuere solo, strepitus consurgit ab alto

349 spectantum juvenum : quis primum figere morsus

350 clunibus hirsutis ausus, quis prendere saltu

351 Hispida terga feri, quis primum haurire cruorem ;

352 pugna canum fit de meritis venantibus ; una

353 illi victores latratum in nubila tollunt.

354 Scipio turbatos cuneos atque arma frementes

355 agnoscens veritusque novi non parva duelli

356 semina, discordes raptim ad praetoria turmas

357 convocat et verbo surgentes comprimit iras.

358 "Quando " ait " amborum virtus tam clara virorum

359 eminet ut cunctis longe post terga relictis

360 officiat sibi sola quidem, vel debita neutri est

361 fama, vel ambobus ; quod dignius esse putamus ;

362 nam prior est quem nemo praeit ". Sic ore sereno

363 fatus, et amborum pariter viridante corona

364 tempora circumdat : simul impetus omnis et ira

365 concidit. Hunc finem tristes habuere querelae :

366 haud aliter quam cum validos in proelia tauros

367 excitat invidia et dilectae candor amicae :

368 cornua temptantur truncis, mugitibus aurae

369 complentur ; tunc ampla favent armenta duobus

370 et partem fecere boves ; si providus iras

371 praesensit rabidosque agnovit pastor amores,

372 tempestivus adest et blando murmure motus

373 temperat ac pugiles victrici fronde coronat

374 et sua placatos procul inde per arva remittit.

375 Interea lacrimosa cohors, miserabilis, ingens,

376 feminea audita est gemitu sua moenia complens.

377 Hic pius infremuit juvenis gessitque patronum

378 ipse pudicitiae. Tute committitur arci

379 omnis ab incursu metuens sibi sexus et aetas,

380 indigus auxilii populus. Custodia sanctis

381 est mandata viris, vetitumque sub ora venire

382 femineum vulgus, quod lumina blanda pudori

383 insultant, castique oculis flos carpitur oris.

384 Id modo permetuens longe captiva relegat

385 agmina. Proh, Superi, mortali in pectore quanta

386 majestas ! Spectate senem juvenilibus annis.

387 Nam simul aetatis stimulos formaeque virentis

388 blanditias perferre grave est.

42

LIBER QUINTUS

A5 v.1 Moenia magnanimus victor trepidantia Cirtae

2 ingreditur, patriosque lares et avita tuetur

3 tecta libens, generis cara incunabula primi.

4 Milite confestim ad portas custode relicto,

5 ipse altam cupidus raptim tendebat ad arcem :

6 sic stimulante fame lupus amplum nactus ovile,

7 intima dum penetrat, socium praedae atque laboris

8 linquit in ingressu, quo tutior abdita fidis

9 corpora deducat latebris mergenda palato.

10 Ventum erat ad miseri felicia tecta tyranni,

11 quae merso malefida viro regina tenebat.

12 Haec subitis turbata malis in limine visa est

13 obvia victori, si quam fortuna pararet,

14 temptatura viam duraeque levamina sortis.

15 Undique sidereum gemmis auroque nitebant

16 atria : non illo fuerat rex ditior alter

17 dum tenuit fortuna fidem : nunc - fidite laetis ! -

18 Pauperior non alter erat : tamen omnia longe

19 regia praeradians vincebat lumina conjunx.

20 Ille nec aethereis unquam superandus ab astris

21 nec Phoebea foret veritus certamina vultus

22 judice sub justo. Stabat candore nivali

23 frons alto miranda Jovi, multumque sorori

24 zelotypae metuenda magis quam pellicis ulla

25 forma viro dilecta vago. Fulgentior auro

26 quolibet, et solis radiis factura pudorem,

27 cesaries spargenda levi pendebat ab aura

28 colla super, recto quae sensim lactea tractu

29 surgebant, humerosque agiles effusa tegebat

30 tunc, olim substricta auro certamine blando

31 et placidis implexa modis : sic candida dulcis

32 cum croceis jungebat honos, mixtoque colori

33 aurea condensi cessissent vascula lactis,

34 nixque jugis radio solis conspecta sereni.

35 Lumina quid referam praeclare subdita fronti

36 invidiam motura deis ? Divina quod illis

37 vis inerat radiansque decor, qui pectora posset

38 flectere quo vellet, mentesque auferre tuendo,

39 inque Medusaeum praecordia vertere marmor,

40 Africa nec monstris caruisset terra secundis.

41 Haec, planctu confusa novo, modo dulce nitebant,

42 dulcius ac solito ; ceu cum duo lumina juxta

43 scintillant pariter madido rorantia caelo,

44 imber ubi nocturnus abit. Geminata superne

45 leniter aerii species inflectitur arcus ;

46 candida purpureis imitantur floribus almae

47 lilia mixta genae ; roseis tectumque labellis

48 splendet ebur serie mira ; tum pectus apertum

49 lene tumens blandoque trahens suspiria pulsu,

50 cum quibus instabilem potuit pepulisse precando

51 unde nequit revocare virum ; tum bracchia quali

52 Jupiter arctari cupiat per saecula nexu.

53 Hinc leves longaeque manus, teretesque sequaci

54 ordine sunt digiti, propriumque ebur exprimit ungues.

55 Tum laterum convexa decent, et quicquid ad imos

43

56 membrorum jacet usque pedes : illosque moveri

57 mortali de more neges ; sic terra modeste

58 tangitur, ut tenerae pereant vestigia plantae,

59 aetherium ceu servet iter. Sic nube corusca

60 obsita magnanimum Venus est affata Tonantem,

61 naufragio nati seu morte impulsa nepotis

62 dulcis opem sperare patris, dum Troja per undas,

63 dum subterraneo tremuit pia Roma tumultu.

64 Hac igitur forma nulli cessura dearum

65 occurrit juveni mulier : nec cultus in illa

66 segnior effigie ; variis nam purpura gemmis

67 intertexta tegit reginae pectora maestae ;

68 et dolor ipse decet miseras, nec compta placere

69 tempore felici poterat magis. Ilicet ergo

70 vulnus inardescens totis errare medullis

71 ceperat : aestivo glacies ceu lenta sub aestu,

72 cera vel ardenti facilis vicina camino,

73 liquitur ille tuens, captiva captus ab hoste,

74 victaque victorem potuit domuisse superbum.

75 Quid non frangit amor ? Quis fulminis impetus illi

76 aequandus ? Jamque illa gradu provecta trementi

77 est affusa ducis genibus, quem vultus et arma

78 ediderant comitumque favor plaususque sequentum ;

79 arreptaque manu summissa voce locuta est :

80 "Si mihi victricem fas est, attingere dextram

81 captivae viduaeque tuam, per numina supplex

82 cunta, precor, miserere mei ; nec magna rogaris.

83 Utere jure tuo : captivam mortis acerbae,

84 carceris aut duri licet hanc absumere sorte.

85 Est etenim mihi vita mori : lux ne ista placeret,

86 fata coegerunt statui nimis invida nostro.

87 Tu quodcumque libet jubeas, genus elige dignae

88 mortis ; et hoc unum prohibe, ne viva maligno

89 servitio calcanda ferar. Sunt forte sorores,

90 rex, tibi, quas referat fortunae injuria nostrae

91 ante oculos, invicte, tuos : namque et sua nobis

92 fata fuisse vides ; succedunt tristia laetis.

93 Nec tamen ullorum fuerim praesaga malorum

94 ipsa tibi ! Fausto in finem, precor, utere regno,

95 et natis transmitte tuis, nullusque nepotum

96 armet in insidias animum : mihi turbida regni

97 ultima, fortunae nimiumque adversa priori

98 contigerint ; damnisque meis lassata quiescat,

99 mitior hinc aliis. Mihi sed Romana fuisse

100 scis odia, armorumque solent me dicere causam

101 materiamque unam belli ; nec falsa queruntur.

102 Eripe ludibrio miseram, manibusque superbis

103 eripe ; deque meae specie, rex inclite, mortis

104 tu cui fata favent, cui mens se devovet ultro,

105 videris." Haec inter lacrimis perfundere terram

106 ceperat, auratis suffigens oscura plantis.

107 Immemor armorum juvenis, cui Martius ardor

108 exciderat, gravidumque novae dulcedine formae

109 pectus, et insolitis ardebant viscera flammis,

110 suspirans : "Regina, precor, jam luctibus" inquit

111 "pone modum, trepidumque animo seclude pavorem.

112 Parva petis, sed magna feres : nam forma genusque

113 majestasque animi dignam, cui plura petitis

44

114 largiar, insinuant. Igitur regina manebis

115 et nostri memoranda tori per saecula consors,

116 ni renuis nostroque nocet vetus ardor amori."

117 Hic humilem complexus heram, multumque diuque

118 ora salutiferis referentem tristia plantis

119 sublevat illacrimans. Unde ista potentia caeco

120 tanta deo ? Tantumne levem valuisse pharetram,

121 ut jecur invicti per tot fera proelia regis

122 vulnere trajectum tenui prosterneret intra

123 femineum imperium ? Vultu tandem illa remisso

124 incipit : "O magnum regum decus, auxiliumque,

125 dum meruit, patriae, nunc terror maximus idem,

126 si mea post tantos unquam consurgere lapsus

127 fata queant, spesque una foret post damna superstes,

128 quid mihi vel longa potuit contingere vita

129 laetius, ad talem quam si translata maritum

130 dicerer et fausta subito crevisse ruina ?

131 Sed quia fata premunt et nostris debitus annis

132 finis adest mihi, care, animos attollere fractos

133 desine : non tali pelago convulsa ratis nat.

134 Fortunae mihi nota fides : sat magna petenti

135 dona dabis mortem, quae libertate retenta

136 perferat hanc animam directo tramite ad umbras.

137 Romanum fugisse jugum mihi meta precandi est.

138 Cetera non ausim. Tibi sed pro talibus ille

139 rex superum meritis grates exolvat opimas,

140 qui mea magnifico transcendere vota favore

141 nisus eras." Vultum haec dicens avertit, et illum

142 compulit in lacrimas iterum : "Sed parce dolori,

143 parce" ait "et nostris oculis, quos fletibus istis

144 ante diem perimis : spes amplas fessa labansque

145 mens refugit, terraeque jacens nil suspicit altum.

146 Tu tamen intendas animum melioribus : ibit

147 forte alio fortuna nocens, aditumque relinquet

148 ad magnos placata gradus : si dura (quod horret

149 mens omen) fors illa vetat, tunc ultima sero

150 mors dabitur promissa tibi ; per sidera testor

151 alta poli, regumque fidem manesque deosque."

152 Talia vix tremula confusus voce peregit,

153 hinc sese vacuam tulit irrequietus ad arcem.

154 Quis queat instabiles animorum noscere fluctus,

155 quos ferus urget amor ? Non illos turbidus aequet

156 Euripus, non Scylla fremens, non dire Charybdis.

157 Nempe procellosi male sanum pectus amantis

158 nulla quies habitat : non lux tranquilla dierum,

159 non sua signa poli, non noctis imago serenae,

160 non ratibus clavum, non tutus litore portus :

161 horrida perpetuo facies turbata tumultu,

162 undique naufragium scopuli clademque minantes,

163 impiaque adversis discordant aequora ventis,

164 heu, miseri quibus huc subito volvuntur et illuc

165 incerti pelagi atque viae. Jam tecta supremi

166 intima rex thalami secretaque limine solus

167 intrarat, tacitusque sedens, dum singula secum

168 pertractat, quanam ille fidem persolvat, amanti

169 difficilem videt esse viam ; nam territat illum

170 captivae status et miserae fortuna maritae,

171 Romani mens alta ducis, tum nota pudici

45

172 pectoris integritas : illam metuebat amori

173 adversam reperire suo. Sed dura cathenis

174 evinctum validis lex imperiosa trahebat

175 cernentem sua fata procul. Ceu victus in alto

176 navita, qui maestus scopulos Syrtesque vadosas

177 ante oculos videt ipse suos, nec flectere proram

178 arte valens solita, ventoque impulsus et undis,

179 omnia desperans, fortunae mandat inique

180 et clavum et remos et vela fluentia nimbo,

181 ac lacrimans in puppe sedet : sic naufraga regis

182 mens haeret compulsa quidem, nec flectere quoquam

183 orsa valens, gemitu sic longam concitus horam

184 exegit vario : nunc ora nitentia coram

185 cernere reginae, nunc dulces fingere voces

186 ipse sibi, pedibus nunc oscula pressa manusque

187 leniter apprensas, lacrimosaque pectora flentis,

188 dulcibus undantesque oculos arsisse favillis.

189 At medias inter curas, ubi forte verendi

190 frons aderat dilecta ducis, tunc improba tergum

191 Spes dabat, et domitis stabant praecordia flammis.

192 Sicut ubi ardenti gelidus successit aeno

193 humor aquae, furor ille silet, paulumque tepenti

194 stat similis : mox aucta suas incendia vires

195 exercent magis atque magis : sic ille tumultus

196 pectoris oppressus, stimulis agitantibus idem

197 fortior admotas rationis spernit habenas.

198 Ergo ubi vulnifico reverentia cessit amori,

199 praesentisque decus formae et damnosa voluptas

200 absenti praelata duci est, capit ilicet aeger

201 consilium, factique viam deprendit inanem ;

202 et secum : "Quid lentus agis ? Speciosa Hymenaeus

203 conjugia et laetos blandus modo Jupiter annos

204 obtulit ecce tibi. Satis est meminisse laborum.

205 Exul, inops, profugus, regno spoliatus avito,

206 per mare, per terras, per mille pericula supplex

207 regibus ac populis multos errasse per annos

208 gaudeo : jam tempus fuerit fortasse quietis.

209 Nam si cuncta brevis numerentur tristia vitae,

210 nullus erit toto te nunc annosior orbe.

211 En regnum fortuna tuum, quo dulcius illo

212 perfruerere diu, longo post tempore reddit

213 depositumque refert. Hostem - qua nulla voluptas

214 major - habes vinctum, vitaeque et mortis in ipsum

215 arbiter es, qui cara tibi tulit omnia solus.

216 Omnia nunc redeunt. Simul hic possessor iniquus

217 regna gemens revomit, nitidisque simillima Nymphis

218 femina praeterea primo spoliata marito -

219 bellorum sic jura volunt - occurrit et ardet,

220 si liceat, sed multa timet sibi conscia sortis.

221 Nempe verecunde petit id, quod voce negare

222 visa fuit metuens. Heu qualis forma gementi !

223 Quamque decent lacrimae ! Quid majestatis in illa est !

224 Et quid laeta foret ? Qualis regina superbo

225 alta sedens solio, si gloria supplicis ingens,

226 captivae si tantus honos ? Proh dulcis amantum

227 vita, nec alternis concordia rupta querelis !

228 Una quidem facies semper, mens una duobus,

229 una quies unusque labor ! Non pulchrius orbe

46

230 par fuerit toto, nisi nos oblivia formae

231 forte tenent nostrae ; genus et sors, omnia tandem

232 conveniunt, casusque graves mollire ferendo

233 convenit atque aetas spatio distincta, quod ipsis

234 conjugibus gratum esse potest ; quodque ipse notavi,

235 convenit ille etiam, qui summis infima solus

236 aequat, amor. Propera, nec enim tibi forte timendum est

237 ne tua condemnet lecti juvenilia furta

238 Scipio : quin juvenem juvenis miserabitur ultro,

239 viderit et lacrimas, veniam praestabit amori.

240 Conjugium fortasse sacrum, non furta vocabit,

241 reginamque tori sociam venerabitur olim

242 mitior ille ducum." Simul haec effatus, amicos

243 convocat atque animos aperit. Jubet omnia raptim

244 expediant. Modico convivia culta paratu.

245 Atria non reboant, non Tuscus ad aethera clangor,

246 non comitum fremitus, non arcta palatia turmis,

247 non crebre micuere faces ; fax ussit amantes

248 una duos, lacrimis mox exstinguenda duorum.

249 Pulcher Atlanteo properans sub gurgite mergi

250 Hesperus optatam noctem referebat, iniquos

251 assuetus praeferre dies et amantibus hostis,

252 invida luciferi dum nomina suscipit astri.

253 Mentibus heu quantum nostris caligine caeca

254 illudit ventura dies ! Fortasse, beatus

255 conjugio, sobolemque sibi turbamque nepotum

256 rex animo complexus erat, genialia laetus

257 tempora noctis agens. Illi non blanda mariti

258 oscula mille novi, non regni jura vetusti

259 per cunctos promissa deos, de corde pavorem

260 funditus expulerant : semper tremefacta sepulcrum

261 ante oculos mortemque tulit. Nec somnia letum

262 portendere aliquid. Visa est sibi nempe, secundo

263 rapta viro, sentire minas et jurgia primi,

264 et tremuit, sopita licet. Tum vertice montis

265 aerii traducta sedens, subjecta videbat

266 regna sibi populosque vagos ; monstrumque repente

267 concurrisse alium majori corpore montem ;

268 tum vero tremuisse jugum, cui nixa sedebat ;

269 impulsuque gravi gelidos de vertice fontes

270 descendisse duos ; montemque abiisse minorem

271 inde retro ; est illam rapido per inania lapsu

272 Tartara nigra quidem et Stygiam tetigisse paludem.

273 Publica finitimas subito perlabitur urbes

274 fama gradu, victae victorem sponte secutum

275 conjugia, et bello indomitum servire puellae.

276 Vulgus adulterii signabat nomine factum,

277 quod neque legitimis arsissent ignibus inter

278 armorum strepitus, alioque superstite rege

279 conjuge ; captivae victori forma quod uno

280 visa die et dilecta prius, subitoque recepta

281 foedere, non inter patrios ex more penates,

282 judicio ne quid, sed cuncta libidine sanas

283 praecipitante moras fierent. Sic omnia vulgus

284 in pejus torquere loquax. Jam crebrior aures

285 fama ducis vario fervens pulsaverat aestu.

286 Indoluit, cari facinus miseratus amici

287 dux pius est, rerumque modum secum ipse revolvens,

47

288 intempestivos est detestatus amores,

289 multaque in absentem tacitus convicia finxit.

290 Sic pater offensus longinquo verbera nato

291 instruit et calamis irarum fulmina fundit,

292 mox vultu placido et dulci sermone movendus.

293 Altera post primam sequitur populosque secundo

294 Fama leves rumore replet, succedere castris

295 Syphacem vinctumque trahi. Ruit obvius omnis

296 visendique avidus positis exercitus armis ;

297 illum admirari, atque illum celebrare frequentes,

298 hunc illum bello ingentem regnisque superbum,

299 Romanum Poenumque ducem qui viderit uno

300 tempore sub laribus pacem veniamque precantes,

301 cuique duos mundi dominos non multa puderet

302 blandiri ; cui certatim solemnia tamquam

303 vota deo fierent ; cui regum maximus olim

304 Massinissa metu toto concesserit orbe ;

305 quem facie turbata nova fortuna rotasset

306 ad terram impulsu subito. Vix credula tantae

307 corda rei, ingentis lapsu stupefacta ruinae.

308 Si quis Athon videat, verso seu vertice Olympum

309 Aegaeis cecidisse vadis, Erycisque tuumque,

310 Appennine, caput Tyrrhena sub aequora mersum,

311 non credat satis ipse sibi, sed somnia vanis

312 plena putet monstris. Rex inter talia magno

313 concursu invehitur ducis ad tentoria nostri.

314 Heu quantis, fortuna, dolis mortalia pessum

315 omnia das ! Quantum sublimibus invida regnis !

316 Haec magnis promissa lues, haec meta bonorum,

317 stare parum et ruere. Hic regum rex ille supremus

318 mancipium venale jacet, trahiturque catenis

319 obrutus et multo circumvallatus ab hoste.

320 Contigit Hesperii mentem ducis illa vetusti

321 hospitii neglecta fides, blandusque serenae

322 vultus amicitiae conspectus, junctaque dextrae

323 dextera, consessusque tori, ac presentibus illa

324 majestas collata malis ; tandemque profatur :

325 "Quid tibi, vane Syphax, voluisti ? Unde ista furenti

326 mens adeo transversa tibi ? Pactine repulsa

327 auxilii contentus eras, nisi bella moveres ? "

328 Dixerat : ille animo vultuque immotus eodem

329 perstitit, ac sero vix maesta silentia fregit :

330 "Nil mihi, magnanime et nostri dux maxime saecli,

331 nil gravius fortuna tulit, quam frigida campis

332 linquere quod mediis moriens haec membra nequivi

333 armorumque inter stragem cumulosque virorum.

334 Poenarum mihi summa quidem, quod vivere bello

335 contigit exhausto : nec enim nunc ora viderem

336 haec mihi perfidiae meritam renovantia litem.

337 Ast ego, si miseris liceat credenda profari

338 et queat in gravibus vero locus esse catenis,

339 vera loquar, primumque omnes meruisse fatebor

340 sponte cruces, qui sacra volens, qui jura fidemque

341 fasque piumque simul conventaque foedera tanti

342 hospitis, exigua turpique libidine victus,

343 calcavi testesque deos memoresque malorum.

344 Sed quae causa gravis, quae tristis origo ruinae,

345 forsitan ignoras : ego nunc verissima paucis

48

346 expediam, non illa meum relevantia crimen,

347 quin potius justi stimulos auctura pudoris.

348 Femina cum primum laribus fuit advena nostris,

349 auspiciis invecta malis atque alite torva,

350 tunc perii, periitque fides, et gloria nobis

351 excidit ac sceptrum manibus diademaque fronti ;

352 prodita tunc tacitis arsit mea regia flammis.

353 Funereas tulit illa faces, potuitque dolosis

354 flectere blanditiis animum, lacrimisque malignis

355 hospitis illa sacri, famae, superumque deorum

356 reddidit immemoremque mei. Quid te moror ? Illa,

357 illa suis manibus misero tulit arma marito,

358 induit illa latus, capiti tum cassida caro,

359 tum gladium dextrae, clipeum dedit illa sinistrae,

360 increpuitque tubam, trepidumque atque arma paventem

361 impulit ambiguum in Martem, tecumque coegit

362 adversis certare deis. Quando agmina campis

363 contulimus stetimusque acie, fuit exitus ille

364 erroris, mihi crede, mei : placuisse profanos

365 amplexus fuerant hujus primordia casus

366 conjugioque haesisse fero. Proh ! Regia, vere

367 regia et innumeris nuptura sine ordine conjunx

368 regibus ! Hostiles utinam translata penates

369 igne cremes simili ! Nisi me praesagia fallunt,

370 et facies : mecum hoc veniet solamen ad umbras."

371 Dixit, et obticuit graviter turbatus et imo

372 lumina maesta solo referens. Jam senserat iras

373 Scipio, namque oculos et stigmata clara, loquentis

374 in vultu, nimium offensi spectarat amoris.

375 Hinc magis atque magis cari scelus horret amici :

376 justus amor regi ; quoniam si digna querelae,

377 Massinissa, tibi fuerat, non justa rapinae

378 causa : furor stimulisque repens impulsa libido

379 turpibus. Haec inter, regem sub claustra recondunt.

380 Fama recens Latiis sensim crebescere castris

381 cepit, adesse duces victriciaque agmina regis

382 ac Laelii. Placido venientes suscipit ore

383 Scipio ; laudatos populo spectante decorat

384 muneribus largis ; abstractum deinde seorsum

385 sede locat regem juxta, procul atque remotis

386 testibus alloquitur : "Nisi me tua maxime longe,

387 Massinissa, diu virtus sperata fefellit,

388 non tibi causa tuum fuerat, nisi magna, videndi

389 Scipiadam, fideique meae tua credere fata

390 ut malles, veteres sic aspernatus amicos.

391 Africa nam vastis Latio disjungitur undis,

392 nec minus alternis distamus moribus ; ergo

393 grande aliquid tibi causa viae fuit aequore tanto,

394 tot bellorum inter fremitum mundique tumultus.

395 Certe ego, si proprio mihi non sordescit in ore

396 gloria, non alia tantum virtute superbum

397 me fateor, quam quod blande mihi firma tenere

398 frena voluptatis videor. Non hostis in armis

399 obvius, aut flammis resonans undantibus Aetna,

400 Euboicae non sic fundo gravis aestus ab imo

401 in cumulos surgentis aquae metuendus, ut ista est

402 turba voluptatum quae circumfusa tenet nos :

403 praecipue tamen haec nitidae suspecta juventae

49

404 pestis, et aetati praetendit retia nostrae.

405 Aequor enim silet interdum, gravis Aetna quiescit ;

406 hostis ad incursum validis seu moenibus uti,

407 seu vallo fossaque licet ; damnosa voluptas

408 nocte dieque furit ; numquam tu moenibus illam

409 arcebis : mediis veniet penetralibus inter

410 excubias vigilesque canes, ferrata potentum

411 limina transiliet. Quod si te sola movere

412 haec potuit tantum virtus, ut linquere velles

413 templa, larem, regnum, nobisque ut sponte subesse

414 nomine deposito domini patereris, et illam

415 per maria et terras in me sequerere latentem ;

416 Tu mihi vir quantus digito monstrabere, si te

417 inter tam multas haec exornaverit una !

418 Gloria magna quidem magnum vicisse Syphacem ;

419 Sed major, mihi crede, graves domuisse tumultus

420 pectoris atque animo frenum posuisse frementi.

421 Praeconem me virtutum memoremque tuarum

422 semper habes ; tua facta libens et dicta renarro.

423 Cetera tu tacito tecum sub pectore volve ;

424 nec tibi verba prius, quam mens sibi nota ruborem

425 excitet. Egregia hoc bello tua sensimus arma :

426 attamen auspiciis nostris - ignosce - patenti

427 concursum est acie ; nostro quoque nomine parta est

428 Romano haec praesens copulo victoria ; nec te

429 praeterit et regem et regnum suaque omnia nobis

430 deberi. Romam patere hic inimicaque conjunx

431 regis eat, precibus quae bellum pavit, et hostis

432 filia tam magni est et pars non parva triumphi.

433 Vince animum teque ipse doma, nec multa decora

434 commaculare velis unius crimine facti.

435 Aspice quam fructus nihilo minor ira dolorque,

436 quantus ab obscaeno tibi sit metuendus amore ;

437 quid deceat regem, quam per se foede libido."

438 Dixerat : ast illi jamdudum ex ore ruebant

439 certatim lacrimae, veluti cum candida tectis

440 nix haesit, veniat tepidis si flatibus Auster,

441 liquitur, et grandes subito per inania guttae

442 praecipitant. Tum pauca refert : "Mihi maxime cura est

443 imperio parere tuo : fortuna salusque

444 in manibus tibi nostra sedet. Tu pectoris aestus

445 vincis, et affectus miseri moderaris amantis.

446 Nil frustra jussisse queas. Sed prospice famae ;

447 deprecor hoc unum ; liceat mihi conjuge dulci

448 servata caruisse fide." Singultibus istas

449 liquit inexpletas rauco sub murmure voces,

450 inque tabernaclum sese intulit, ora genasque

451 maestus, et infestis tundens sua pectora palmis.

452 Sic audita reum postquam sententia morti

453 addixit, graviterque tubae vox nuntia fati

454 intonuit, tremit ille pavens et buxeus ori

455 pallor inest ; jam mors oculis manifesta videtur,

456 et lictor praebere jubet jam colla securi ;

457 ac ventura quidem veluti praesentia cernit ;

458 jam jacet exanimis, jamque omnia tristia secum

459 versat et avulsum trunca cervice cadaver :

460 haud aliter placita juvenis cariturus amica

461 jam caret ; ac tacitis postquam irritata querelis

50

462 mens stimulos in verba dedit, "Proh tristia" dixit

463 "vitae fila meae tanto servata dolori

464 et Parcis huc tracta feris ! Moriamur honesti ;

465 sic cogunt mandata ducis, nisi vivere rapta

466 posse anima nos ille putat. Si tristia duri

467 corda geris silicis, pectusque adamante rigescit,

468 quid mihi Romana fore cum feritate putasti,

469 Scipio ? Quid meritum melius sic perdis amicum ?

470 Vita molesta tibi nostra est. Quot vulnera in isto

471 pectore pertulimus, nunc ut moreremur amando,

472 spiritus in lacrimas atque in suspiria maestus

473 difflueret ? Mors nulla viro minus apta : sed ultra

474 non datur." Haec dixit frendensque ad sidera luctum

475 sustulit horrendum, quem circumstantia longe

476 agmina senserunt, motaeque haesere cohortes.

477 Litus ad Hesperium properans urgebat anhelos

478 Phoebus equos. Forte ille memor quibus alma decore

479 virginis Haemoniae flagrasset pectora flammis ;

480 laureaque ante oculos stabat sua sacra, tremendo

481 prodigio praerepta sibi, tum vita relicti

482 dura nimis, luctusque gravis, simul oscura trunco

483 fixa diu tenero vitaque abeunte tepenti ;

484 atque ideo, similes regis miseratus amores,

485 intulit Oceano vultus lacrimosaque lavit

486 ora cadens, Noctique suas permisit habenas.

487 Scipio - nulla etenim dederit fortuna quietem,

488 ni mediocris eris ; nam tristior illa dolores,

489 laeta vehit curas - per noctem singula secum

490 ancipiti cum mente rotat : num territa pulset

491 moenia Poenorum et turres Carthaginis, an se

492 extremos fundat Libyae vastator in agros,

493 an requiem fessis paucorum forte dierum

494 praebeat equitibus peditumque det otia turmis.

495 Illa recursabat potior sub pectore cauti

496 cura ducis, quibus inde viis captiva per altum

497 agmina Poenorum Latio transmittat ovanti.

498 Praecipue in rege regisque in conjuge multum

499 angitur, et quantis velit hos custodibus ire,

500 cui tantum committat onus. Sic anxius haeret

501 mercator, cui vota viae cessere secundae

502 et lucri fortuna fuit ; nunc cogitat, aurum

503 ac gemmas qua puppe vehat pretiosaque rerum,

504 quique ratis custos placeat. Non carior usquam

505 ullus erat Laelio : nulli felicius altos

506 credere consuetus lassata mente labores.

507 Hunc igitur noctis medio vocat, admonet arma

508 navibus imponat, lectoque ut remige coetum

509 instruat, hac patriae petiturus litora classe.

510 At misero multum diversa fluebat amanti

511 nox ea cum lacrimis : quas sese vertat in artes,

512 quos vocet ille deos, precibus quibus atra relaxet

513 stamina Parcarum et dilectae tempus amicae.

514 Nunc venit in mentem cara cum conjuge raptim

515 Herculeas subita linquentem classe Columnas

516 fortunatorum famam tentare locorum ;

517 nunc recta penetrare via Carthaginis altae

518 moenia, et ad veteres humilem veniamque petentem

519 pergere cum gemitu et dulci cum conjuge amicos ;

51

520 nunc ferrum laqueosque sibi properataque mortis

521 instrumenta manu tristesque intexere nodos,

522 auxilioque necis tantos finire dolores.

523 Saepe manus gladium tetigit : pudor obstitit unus,

524 non metus incepto, viduae non anxia vitae

525 dulcedo : veritus famam maculare perenni

526 crimine, continuit capulumque animumque remisit.

527 Volvitur inde toro : quoniam sub pectore pernox

528 saevit amor lacerantque truces praecordia curae,

529 uritur ; invigilant maeror, metus, ira furorque.

530 Saepe etiam absentem lacrimans dum stringit amicam

531 saepe toro dedit amplexus et dulcia verba.

532 Postquam nulla valent violento frena dolori,

533 incipit, et longis solatur damna querelis :

534 "Cara mihi nimium, vita mihi dulcior omni,

535 Sophonisba, vale : non te, mea cura, videbo

536 leniter aethereos posthac componere vultus,

537 effusosque auro religantem ex more capillos ;

538 dulcia non caelum mulcentia verba deosque

539 oris odorati secretaque murmura carpam ;

540 solus ero, gelidoque insternam membra cubili.

541 Atque utinam socio componar, amica, sepulcro,

542 et simul hic vetitos illic concorditer annos

543 contingat duxisse mihi ! Sors optima busti,

544 si cinis amborum commixtis morte medullis

545 unus erit. Scipio nostros non scindet amores.

546 O utinam infernis etiam nunc una latebris

547 umbra simus, liceat pariter per claustra vagari

548 mirtea, nec nostros Scipio disjungat amores !

549 Ibimus una ambo flentes, et passibus isdem

550 ibimus, aeterno connexi foedere ; nec nos

551 ferreus aut nostros Scipio interrumpet amores.

552 Invidiosa deis Erebi populoque silentum

553 ac Cereris genero, cunctisque beatior umbris

554 umbra ferar : dulces nec Scipio franget amores.

555 Ille quidem astrigeros tractus caelumque tenebit

556 dux sacer, humanis in totum moribus impar,

557 nec volet infernas sedes aut pallida Ditis

558 regna sequi : haud cupidos iterum turbabit amantes.

559 O utinam Libycum nunquam transisset in orbem !

560 O utinam Latiis semper mansisset in oris !

561 Quid precor heu demens ? Si non venisset, amice

562 et decor et species faciesque simillima soli,

563 non mihi nota fores ; sine qua nec vita fuisset

564 grata quidem pariter. Quanta est discordia ! Vitam

565 abstulit ac tribuit. Scipio dulcissime, raptim

566 o utinam Romam victricia signa tulisses

567 captivo cum rege prior, reginaque retro

568 mansisset non visa tibi ! Quid surda precamur

569 numina ? Castrorum dominus victorque superbus

570 captivam petit ecce suam. Dabimusne ? Sed urget :

571 importuna precum species nocitura precari.

572 Sed rogat : at vultu tacito mihi multa minatur.

573 Sed rogat : at durum precibus latitare sub istis

574 imperium agnosco. Parebimus ? At prius horrens

575 Jupiter admoveat capiti sua fulmina nostro,

576 hoc tellus voret alta latus, pelagusque per amplum

577 impia falsiloqui spargantur viscera regis.

52

578 Ergo ego, Romano placitum quia, sancta revellam

579 foedera conjugii ? Licuit sine conjuge regem

580 vivere, et id satius fuerat, quia caelibe vita

581 Scipio noster erat : sponsae nunc pacta negare

582 non licet. Ast ingens et inexorabile turbat

583 imperium : quid agam ? Morieris, munere cari,

584 Sophonisba, viri morieris ; munera saevo

585 haec placuere Jovi : sic nec captiva traheris

586 litus ad Italiae nuribus subjecta Latinis,

587 nec nostros illusa dolos sic posse videris

588 aut fractam culpare fidem. Moriere. Quis ergo

589 finis amoris erit ? Mors effera. Parcite cuncti,

590 caelicolae : calcanda fides. Fugiamus in orbis

591 ultima, et ignotas Libyae penetremus harenas,

592 est ubi serpentum regio tutissima nobis,

593 tutior hac patria : nec enim venturus ad illam

594 est Scipio, nec pestiferi vis ulla veneni

595 tam pulchros laesura pedes. Mihi forsitan ipsa

596 ignoscent spectante fere. Dulcissima conjunx,

597 stat fugere et te impendenti subducere morti :

598 pauperiem laetus tecum exiliumque fugamque

599 maestaque cuncta feram. Sed nec sequerere vocantem,

600 femineos si novi animos, regina supremo

601 sueta sedere loco : et quanquam sequerere, parati

602 nil habeo, atque omnes Romana potentia passus

603 claudit, et extremo Scipio notissimus orbi est.

604 Somnia nunc, tacitae quondam mihi tempore noctis

605 visa, recognosco turbatae horrenda quietis

606 non satis intellecta prius. Tune illa fuisti

607 candida prostrato per vim subducta marito

608 cerva, sed imperio tandem pastoris iniqui

609 custodi praerepta novo ? Tunc nempe placebas,

610 vel sic visa, mihi. Sed quid conjuncta ferebat

611 mors tua ? Dii, visis omen removete malignum.

612 Permetuo, nam cuncta sibi constantia certo

613 ordine cernebam, nec me sopor ille fefellit.

614 Quid faciam ? Moriere igitur, moriere ; profecto

615 nil aliud superest, conjunx miseranda, tibique

616 auctor mortis ego. Sed quae mihi vita futura est ?

617 Scis, Venus, et caelo prospectans Jupiter alto

618 mortales actus nostrosque hoc orbe labores.

619 Quis mihi verba dabit placidas ducentia noctes,

620 aut gravis ingentes animi mulcentia curas ?

621 Quis dabit amplexus, quisve oscula dulcia junget ?

622 Te sine dulce nihil. Quid prodest regia largo

623 agmine servorum, Tyrio quid lectulus ostro

624 comptus, et innumeris instrata palatia gemmis ?

625 Quid diadema juvat ? Lati quid gloria regni ?

626 Uror, et assiduis torquentur pectora flammis.

627 Heu mihi ! Dulcis adhuc, dulcis post busta, sereni

628 quo fugiunt vultus ? Hinc jam, te, cara, supremum

629 viventem deflere juvat. Sophonisba, deorum

630 atque hominum decus eximium, quam nostra tulerunt

631 tempora siderei exemplum specimenque decoris,

632 quae faceres conspecta fidem, super astra quis ipsis

633 splendor inest superis, qualis quamque alma venustat

634 forma deas, adverte pias his fletibus aures.

635 Hei - misero fuerit quoniam meminisse jocundum -

53

636 lumina, sidereis mulcentibus aethra favillis,

637 alma sub exiguo claudentur condita busto ;

638 lumina magnorum mentes tactura deorum,

639 lumina durorum rabiem fractura virorum,

640 lumina quae mihi me abstulerant curasque minores !

641 Candida frons auro circumcrispante decora,

642 frontibus humanis augustior, abdita saxo

643 stabit in angusto. Risus qui ferrea figit

644 pectora, qui caelum, qui circumfusa serenat

645 nubila, Tartareum ruit irrediturus ad antrum.

646 Heu mihi ! Felices animae, quibus illa repente

647 lux oriens veteres veniet purgare tenebras !

648 Heu bene progeniti, quibus illa videre licebit,

649 quae mihi mors invisa rapit ! Pes lacteus atram,

650 divino celerante gradu, conscendere cymbam

651 jussus, transiliet Lethaei gurgitis aestum.

652 Fortunate Charon ! Utinam mihi flectere clavum

653 contingat, neutramque diu contingere ripam ;

654 Tuque mei interea serves moderamina regni !

655 Invidiose senex, quando haec tibi monstra videre

656 contigit, aut ullo posthac continget in aevo ?

657 Vidisti Aetnaeo raptam sub vertice nigri

658 uxorem transire tori, nec vultus Elissae

659 te latuit nostrae, facies nec Gorgonis horrens,

660 nec quae fatiferum laqueo pendente secuta est

661 Laodamia virum, nec te, pulcherrima Procris,

662 nec Teucrum pestis, Minoisque altera proles -

663 altera nam caelum tenuit stellante corona -.

664 Sed cui tantus honos, cui tantae gloria formae ?

665 Crude senex, mihi crede, parem non ulla videbunt

666 saecula, nec rerum laudatrix magna suarum

667 aetas prima tulit. Visa tangere juventa ;

668 ardebis, mihi crede, senex ; me forsitan illac

669 conjugis infaustae vestigia cara sequentem

670 tardius excipies. Veniam, nec tempore multo

671 hic mihi carcer erit. Proh ! Si prohibemur adire

672 corporeosque iterum jus est remeare sub artus,

673 occidimus. Tu parce, senex, atque arbiter aequus

674 igne pari flagrans juvenilibus annue flammis.

675 Cerbere, si potuit vates Rhodopeius iram

676 frangere voce lyrae, facies nunc conjugis ista

677 quid poterit conspecta tibi conspectaque regi

678 Tartareo ? Vereor, ne nostros captus amores

679 tentet, et annosae redeas, Proserpina, matri.

680 Somnia sunt quae fingis amans, et falleris amens.

681 Massinissa, diu felix, si rata fuissent

682 munera Fortunae modo ! Sed, maestissime regum,

683 pone modum lacrimis metamque impone querelis.

684 Dulce meum decus, atque animae pars altera nostrae,

685 o breve solamen, longus dolor, inclita conjunx,

686 ibis ad Elysias directo tramite valles,

687 et mihi morte tua gemitum lacrimasque relinques.

688 Sed sequar ; haec miseri superant solatia morbi."

689 Obticuit, subiitque sopor ; tum fessa parumper

690 membra quies sensim subrepens tarda fefellit :

691 multa sed in somnis questus, caelumque chaosque

692 fortunamque feram incusans hominesque deosque.

693 Ecce parum fausto finem positurus amori

54

694 Phoebus ab Oceano radians surgebat Eoo.

695 Concrepuere tubae ; surgit tremefactus, et iras

696 suscitat, ac quaestu se saepe revolvit eodem.

697 Postquam castra videt fremitu testantia motum,

698 et metuit mandata ducis, vimque affore credit,

699 si neget, horrendum dictu et miserabile sumit

700 consilium, quod tristis amor dabat : aurea fido

701 pocula dat servo, custodia dira veneni

702 credita cui fuerat. Rex haec undantia summo

703 ac superinfusa cernens spumantia morte :

704 "Vade" ait "et miserae mea tristia munera perfer

705 reginae, strictosque deos absolve fidemque.

706 Me promissorum memorem sciat illa : secundum

707 impleo. Sunt superi testes, erat altera longe

708 conditio mihi grata magis, tentataque frustra

709 est via, si qua foret, per quam regina maneret

710 conjugio contenta meo. Romanus ab alto

711 dux vetat : huic nostri, sic dii statuere, potestas

712 fortunaque jubente data est. Sibi consulat ergo

713 cogitet unde ruens quo sit prostrata ; quis illam

714 exitus excipiat viduatam nomine nostri ;

715 insuper et primi reverentia quanta mariti,

716 quanta patris virtus : titulisque et sanguine dignum

717 consilium paret ipsa sibi. Quod possumus unum,

718 instrumenta fugae libertatisque paramus."

719 Haec ait, atque oculos lacrimis avertit onustos.

720 Nuntius accelerans reginae ad limine pulsat

721 munera dira ferens. Pannis anus obsita et annis

722 prosilit, atque habitum conspectaque pocula narrat.

723 Substitit attonitae similis similisque paventi ;

724 nec remorata diu, positoque instincta pavore :

725 "Ingrediatur" ait. Stat terrae lumina fixus

726 et peragit commissa tremens ; intercipit illa :

727 "Suscipio mandata libens, nec dona recuso

728 regia, si majus nihil est, quod mittere dulcis

729 posset amans : certe melius moriebar, in ipso

730 funere ni demens nupsissem - numina testor

731 conscia - , non aliquid quoniam de conjuge caro

732 sit nisi dulce mihi ; sed sidera promptius alta,

733 terrenis ut eram vinclis exuta, petebam.

734 Hoc refer extremum, et mortis mihi testis adesto.

735 At vos, caelicolae, et qui maria ampla tenetis,

736 quique locum mundi medium Stygiasque tenebras,

737 quas adeo, licet ante diem, si justa precandi

738 materia est, praestate pias his quaestibus aures ;

739 audiat et caelum et pelagus tellusque profunda.

740 En morior ; mortisque magis me causa dolere,

741 quam mors ipsa facit. Quid enim commercia tangunt

742 nostra duces Latios ? En quanta superbia genti !

743 Non satis est hostem regnis spoliasse paternis :

744 libertate animos spoliant, et rite coactis

745 conjugiis sanctoque audent irrumpere amori

746 ac pactos laniare toros, victoria postquam

747 Romano stat certa duci, nec flectere quisquam

748 fata potest eterna Jovis : sint ultima vitae

749 tristia, et eximiis sua Roma ingrata tropaeis,

750 exul ut a patria deserto in rure senescat

751 solus et a fidis longe semotus amicis ;

55

752 nec videat sibi dulce aliquid, qui dulcia nobis

753 omnia praeripuit ; tum cari injuria fratris

754 exagitet, doleatque suos non aequa ferentes ;

755 filius extremos inglorius aggravet annos.

756 Indigno tandem atque inopi claudare sepulcro,

757 iratusque tibi et patriae moriare relictae,

758 Scipio, et infames saxis inscribe querelas.

759 Tu quoque finitimo semper quatiare tumultu,

760 si secum posthac, conjunx carissime, firmum

761 foedus habes : videas abeuntes funere natos

762 intempestivo, et foedatos cede nepotes

763 alterna. Veniens illa de gente cruentus

764 rusticus insultet generi per vulnera vestro,

765 et trahat ante rudem vinctos per moenia currum,

766 ornet et ex vobis proprios tua Roma triumphos ! "

767 Dixerat : ac circum gemitum lacrimasque videres

768 adstantesque fero attonitos intendere fini.

769 Illa manu pateramque tenens et lumina caelo

770 attollens : "Sol alme" inquit "Superique, valete ;

771 Massinissa, vale, nostri memor." Inde malignum

772 ceu sitiens haurit non mota fronte venenum,

773 Tartareasque petit violentus spiritus umbras.

LIBER SEXTUS

A6 v.1 Nulla magis Stygios mirantum obsessa corona

2 umbra lacus subiit, postquam divisa triformis

3 partibus haud aequis stetit ingens machina mundi.

4 Obtuitu attonito stabant horrentia circum

5 agmina Poenarum sparsoque rigentia villo

6 Eumenidum tacitis inhiabant rictibus ora.

7 Regia vis oculis inerat, pallorque verendus

8 et vetus egregia majestas fronte manebat.

9 Indignata tamen superis irataque morti

10 ibat et exiguo defigens lumina flexu.

11 Judicis inferni postquam ad praetoria ventum est,

12 "Injecit sibi saeva manum" canentia Minos

13 ora movens dixit ; "sit carcere clausa secundo,

14 quem sontes habitant animae, quibus ultima vitae

15 cura fuit neglecta suae." Rhadamanthus acerbo

16 judicio firmabat idem. Jam prendere maestam

17 ceperat immanis lictor. Tunc maximus alte

18 Aeacus exclamat - siluerunt turbida late

19 Tartara ; trans Stygiam vox est audita paludem - :

20 mortis amor causa est, lucemque coacta reliquit.

21 Tertia claustra sibi sunt, legibus abdita nostris :

22 huc eat, immerita neve haec injuria nostra

23 accedat nunc voce recens : satis aspera vitae

24 mansit apud superos fortuna et mortis acerbae."

25 Assensere pari circum clamore faventes

26 umbrarum populi et nigri liventia regni

27 concilia. Haud aliter quam cum sententia captum

28 turpibus addixit laqueis crucibusque vel igni,

29 mens bona, quae non supplicio, sed sorte movetur

30 infami, trepidat ; tum, si generosior illi

56

31 conditio mortis subito detur, altera frontis

32 effigies vultusque alius formatur et extra

33 pectoris apparent lacrimis nova gaudia fusis ;

34 laetior ipsa quidem positaque decentior ira

35 optatos visura locos regina modestis

36 passibus ingreditur, juvenum cui cingit utrumque

37 turba latus, veteris repetens quasi somnia vitae.

38 Haud procul a ripa Lethaei fluminis illa,

39 quae capit expositos inamoenaque mittit in antra,

40 planities obscura jacet, quae collibus atris

41 cingitur. Hic latis aeterna silentia campis

42 mirteaque umbriferos vetus ambit silva recessus.

43 Non hic armorum strepitus studiumve frementum

44 cornipedum, non cura canum pecudumque boumque,

45 sed labor et lacrimae et longo suspiria tractu,

46 et macies odiumque sui, pallorque ruborque

47 et malesuadus amor, scelus, ira, fidesque dolique,

48 furtaque blanditiis immixta, jocusque dolorque,

49 et risus brevis et ficto perjuria vultu

50 crebraque sub raris habitant mendacia veris.

51 Illa per angustas fauces ingressa, sub ipso

52 limine claustrorum laqueo sua colla prementem

53 cernit Iphim et nimio consumptam Byblida luctu.

54 At procul ingenti latitabat Myrrha pudore

55 frondibus ora tegens. Iterum spoliator Averni

56 Orpheus Eurydicen. Frustra revocare parabat.

57 Maximus extremo nemorum vagus ibat Achilles

58 pallidaque immiti signabat gramina passu.

59 Adversa regione Paris ceu nota timeret

60 arma hostis gressu tacito properabat. At illum

61 tristior Oenone a tergo et lacrimosa vocabat ;

62 ipse alio tendebat iter. Tum regia virgo

63 et mundo matrona nocens, tot causa dolorum,

64 Turnus et ipse dolens rapta de conjuge campis

65 errabant ; mediaque duos in valle videres

66 solivagos lateri haerentes alternaque collo

67 bracchia tendentes. "Heu felicissima Thisbe ! "

68 Suspirans inquit ; placuit servatus Averno

69 dulcis amor : tantum nullis inviderat umbris ;

70 nusquam adeo cari meminit deserta mariti.

71 Nequicquam ; namque ille, senex moriturus et annis

72 lassandus vitae venturus ad ultima, longae est,

73 heroumque greges diversaque claustra tenebit."

74 Postquam fama ferae volitans praenuntia mortis

75 in vulgus effusa ruit, tunc una per omnes

76 it pietas : totae lacrimis maduere cohortes.

77 Hunc sors reginae, movet hunc injuria regis,

78 qui scelera accumulans majori crimine crimen

79 diluit ; hunc ingens duro constantia leto

80 feminea et nulli non admiranda virorum.

81 Scipio permetuens juvenis ne forsitan ardens,

82 nunc etiam gemini sceleris sibi conscius, in se

83 consulat asperius quicquam, pro tempore blandis

84 mitigat alloquiis castigatumque modeste

85 temperat et curis cupit exonerare malignis.

86 Proxima sic dubii medicus discrimina morbi

87 agnoscens, aegrum placido sermone moratur

88 ac monet et proprii immemorem velit esse pericli.

57

89 Altera nox fessum curis vigilemque sopore

90 reddidit aurorae. Jam Lucifer astra premebat,

91 candida jamque dies pelago veniebat ab Indo ;

92 jam volucrum dulces ullo sine fine querelae

93 audiri et nocturna silentia rumpere Procne.

94 Surgit et effusas jusso praecone catervas

95 congregat ac medio sublimis ab agmine fatur :

96 "Romani proceres felicia castra secuti,

97 victores, quos Hesperiae tot pressa per annos

98 terra tulit, quos innumeris nunc Africa sentit

99 cladibus, extremis jam jam sensura ruinis,

100 intentas adhibete aures et corda precanti

101 prona duci. Me vera quidem et comperta profari,

102 testis ab excelso prospectans Jupiter esto.

103 Gloria tam longi numquam mihi vana laboris

104 causa nec imperii fuerit damnosa libido,

105 sed patriae praegrandis amor, qui nostra vadosis

106 Syrtibus Oceanoque alternat castra frementi :

107 Hoc duce Riphaeas nudus transire per Alpes

108 non verear, gelidum cum bruma reduxerit annum,

109 estivi medio armatus nec in ore Leonis

110 Aethiopum penetrare latus sitientiaque arva.

111 Nam mihi vel dubii certa est victoria Martis,

112 vel mors laeta quidem ; patriae mea vita salusque,

113 non mihi debetur : pia debita perdere solvens

114 nil videor. Nunc ista tamen quo tendere pergant

115 expediam brevibus. Vos me per cuncta secuti

116 aspera, supremo mentes aptate labori.

117 Finis adest summumque decus. Mihi moenia circum

118 cingere propositum et saevae Carthaginis urbem.

119 Aut redit is cui cuncta uni sua vulnera servat

120 perfida gens nostrae tantum adversata saluti :

121 tum Latio interrupta quies nobisque perennis

122 fama venit belli fato quaerenda supremi.

123 Aut manet et victum cunctatio sola fatetur,

124 indefensa mihi, tellus, dabis impia dignum

125 supplicium : caesos purgabis sanguine cives.

126 Rurane barbaricis pedibus calcanda fuerunt

127 Italiae : nobis animos tam justa negabit

128 ultio ? Quin etiam, quod vel meminisse molestum est,

129 moenia nostrae urbis Capitoliaque alta minaci

130 comminus ille fremens vix lumine viderit uno :

131 nos muros spectare suos quae causa vetabit ?

132 Non mihi si campis veniat Mars ille secundus

133 Poenorum armatus Stygiaque reversus ab unda,

134 quattuor atque truces quos pavit in arma leones

135 alterno cingant latus ordine, pectora contra

136 ferre reformidem : sic me spectata, Quirites,

137 vestra monet virtus. At nunc pater inclitus umbris

138 occubat infernis, natorumque omnis ad unum

139 turba redit : Latius jugulos sic ensis in illos

140 fulminat. Iste autem per saecula cunca superstes

141 quid nisi serus honos et nostrae gloria dextrae est ?

142 Sit vixisse diu finis sibi fructus honesti !

143 Hac tandem feriere manu, licet aspera jactes

144 proelia et adversa Romanos cuspide fixos.

145 Gloria prima tamen mortis tibi cognitus auctor

146 Scipio, et in tumuli scribendum hoc marmore nomen.

58

147 Nunc agite, egregiis animos aptate triumphis,

148 ultores patriae. Tuque, o decor, inclite, regum,

149 Massinissa, ingens, - quem nec turbata fatigent

150 aequora, nec toto descendens Jupiter igne,

151 non ferus infesto concurrens numine Mavors - ,

152 accede et nostris animum sermonibus offer.

153 Magna tibi hoc bello virtus, multusque deorum

154 est favor, agnosco : nunc urbis munera nostrae,

155 munera pro meritis, fateor, tibi parva, sed arram

156 majorum, mihi crede, damus. Viden ecce frementem

157 cornipedem laetum phaleris auroque superbum ?

158 Nescit ut esse loco ! Fulgentes respice currus.

159 Cetera quin etiam quae circumferre triumphis

160 Romani statuere duces : ut iaspide crebra

161 texta corona micat ! Rutilo riget integer auro

162 en crater : quantoque manum gravis implicat orbe !

163 En habitus, sacra quo nil conspectius urbe

164 noveris. Ipse animis pridem Romana quid esset

165 virtus, mortales inter, te nosse fateris :

166 quod nescire potes, nulli tam clara solemus

167 externo praestare viro ; tibi nostra sed uni

168 arma habitum titulos nomenque decusque libenti

169 mente damus, te participem sociumque licebit

170 esse triumphorum, nobis quos nostra pararit

171 fortuna. In medio sedes tibi certa Senatu

172 semper erit nostro ; civis monimenta tenebis

173 omnia Romulei ; stabilem sociumque et amicum

174 teque salutamus regem. Tum tu, optime Laeli,

175 hanc auro gemmisque gravem gestare coronam

176 dignus habe, captosque trahens primumque Syphacem

177 maturabis iter. Pelago stat classis aperto

178 et placidum spirante fretum substernitur Austro.

179 At vos, o socii certaminis atque laborum,

180 emeritas laudes et praemia digna feretis,

181 cum nos laurigero Capitolia celsa prementes

182 laeta videns curru, cum circumfusa faventum

183 milia, victorum plausum fremitumque jocosque

184 maxima septeno spectabit vertice Roma.

185 Quem mihi fata diem numquam mentita propinquum

186 promittunt." Sic fatus erat. Jamque undique magnus

187 consurgens laetusque fremor pulsabat Olympum.

188 Ante omnes meritas grates expendere certant

189 rex Laeliusque duci. Spesque ingens addita regi

190 abstulit antiquas aliamque in viscera curam

191 intulit, ut regni posset protendere fines

192 pauperis, hostilesque suis adjungere terras ;

193 quod sperare quidem sors illius atque potentis

194 Scipiadae promissa dabant. Ceu retibus auceps

195 aspiciens volucrem subito discedere parvam

196 conqueritur, movet exigui spes perdita lucri,

197 major inopina mox et generosior ales

198 parte poli tensis si forsitan advolet alis,

199 erigitur recipitque animos, spesque ampla futuri

200 praeteriti meminisse vetat ; sic prima secundae

201 cura parum solido sub pectore cessit amantis.

202 Victor amoris amorque libidine victa libido est.

203 Proxima nox alia transivit imagine somni :

204 non habitus, non incessus, non vultus amicae

59

205 ante oculos, non vox iterum exaudita gementis ;

206 at solium atque urbes, at fortibus oppida muris

207 fluminaque et montes lati confinia regni.

208 Jam rubicunda vagos Eoo litore currus

209 aptabat ventura dies, Auroraque noctis

210 candida pellebat tenebras, cum buccina classem

211 excitat et vento tenduntur vela secundo.

212 Litore jam toto stabat Romana juventus

213 digressu visura suos. Hic verba parenti,

214 hic fratri perferre jubet, jubet ille sorori

215 hic sociis, multumque rogat : confusus in altum

216 clamor it et variae resonant per inania voces.

217 Laelius in medio conspectus amica salutat

218 aequora ; tum ducibus commendat carbasa ventis,

219 atque alacres laeto respondent murmure nautae.

220 At maestus mediaque Syphax de puppe reflectens

221 lumina supremum patriam visura locosque

222 in quibus altus erat, tacitus lacrimosa movebat.

223 Postquam claustra dolor vocisque repagula fervens

224 evicit, talem diffudit ad astra querelam :

225 "Heu tellus adversa deis, heu sidere tristi

226 pressa diu tellus ! Quam nostris attulit arvis

227 femina Sidonio fugiens a litore pestem !

228 Pectoribus nostris animos quos intulit illa

229 exul inops mulier metuens atque icta recenti

230 vulnere ! Nempe avidos bellorum et sanguinis atri.

231 Tutius ut fuerat regnum tenuisse vetustum

232 et pacem servasse suam ! Lato aequore gentes

233 discrevit natura duas adversaque fixit

234 litora ; nos mortem mediis quaesivimus undis.

235 Quid visum est nostris elementa irrumpere damnis

236 et vento pelagoque manus inferre tumenti ?

237 Sat nostro praecisa nocens a corpore tellus

238 Hispana et calidis fumans Trinacria venis,

239 quid mihi nunc vobisque fuit ? Sardinia flatu

240 pessima pestifero melius latuisse marinis

241 aeternum potuisset aquis, quo signa furentes

242 pertulimus. Puduit spatio requiescere tanto.

243 Hei mihi, non alias sic te, pulcherrima, cernam,

244 Africa, nec patrii tangent haec lumina colles.

245 Litus ad invisum ferimur. Locus ille sepulcri.

246 Quis putet ? Extremis genitum sub finibus orbis

247 Itala terra teget. Mediis at vita procellis

248 irrequieta fuit : sic tristes litia Parcae

249 distribuere mihi, sic dii statuere superni.

250 Hi tibi, qui vires animumque dedere superbum

251 omnia miscentem, meritas dent solvere poenas,

252 Hannibal, ingentis quoniam mihi causa ruinae es

253 et patriae natus miserae tu causa supremi

254 prima mali. Patrias utinam juratus ad aras

255 fulmine flagrasses merito ! Proh Jupiter, ille,

256 ille tibi feriendus erat. Nam vindice flamma

257 quid juvat innocuas quercus et saxa ferire ?

258 Heu puer infelix patriae cunctisque tibique !

259 Tuque deis invise parens, qui dira tulisti

260 semina bellorum, natis caruisse nefandis

261 quanto erat utilius ! Genitor sed tristis ad umbras

262 ivisti, tantos vetitus spectare furores.

60

263 Non licuit cupido mundi satiare cruore

264 lumina, non gladios ; at post scelerata propago

265 hunc fudit, saevo inferias missura parenti.

266 Tu certe jam digna luis. Sed, pessime rerum,

267 quas poenas mihi, nate, dabis, qui stagna lacusque,

268 qui freta, qui fluvios, qui terras sanguine turpas !

269 Forte ego praemoriar, tua nec sinar ultima praesens

270 cernere supplicia : at Manes penetrare videbo

271 agmine caesorum et Furiarum turbine saeptum.

272 At, conjunx infida, virum quae linquere frustra

273 niteris et nostris insultas cladibus, imos

274 ad Manes invita praeis, solamque videre

275 te potero et vultus iterum spectare pudendos.

276 Litore nam patrio, nisi me mea lumina fallunt,

277 immemor ille tui turpissimus errat adulter."

278 Dixit et in gremium lacrimantia condidit ora.

279 Illum non scopuli, non horrifer Eurus ab antro

280 terruit Aeolio, non monstra vagantia ponto,

281 devotum mortisque avidum, gelidumque cadaver

282 litoribus Libycis transverso turbine reddi

283 optantem tacite, tempestatesque vocantem.

284 Invidus haud aliter tenuis regnator agelli,

285 annua cui messis periit spes, optat iniquum

286 ver aliis imbresque feros et grandine mixtos

287 arboribus frugibusque graves incumbere ventos.

288 Interea Scipio curarum parte levatus

289 carpit iter tumulumque habili munimine cingit,

290 quem Tyneta vocant, turresque ibi suggerit altas,

291 moenia praecipiti circumdans lignea vallo.

292 Jamque in conspectu Carthaginis ampla repente

293 castra locat : late fugientibus arva colonis

294 vastantur ; trepidant subita formidine cives

295 obsessi : solamque viam superesse salutis

296 absentem revocare ducem clamore fatentur.

297 Legatos igitur raptim, qui publica fando

298 fata ferant, mittunt, revocentque ad proelia tandem

299 ultima et extremos patriae sub morte dolores ;

300 ast alii in Ligurum vallem properante jubentur

301 classe vehi atque illis Magonem avertere terris :

302 ni redeant, patriae summas instare ruinas.

303 Ille quidem, quamvis animum gravis ira cruentum

304 angeret, adverso quoniam tamen aspera Marte

305 vulnera passus erat, metuens inimica supremis

306 arma malis, statuit patriae parere vocanti.

307 Interea, blandis traherent qui tempora verbis,

308 ter denos oratores in castra senatu

309 Poenorum ex omni lectos ac ficta loquentes

310 Romano misere duci : quorum unus ab alto

311 pectore suspirans, lacrimis sic incipit ortis :

312 "Summe ducum, cui cuncta parem per saecula nullum

313 mundus habet prima numerans ab origine retro,

314 visceribus patriis quae publica vulnera saevae

315 paucorum fecere manus rabiesque nocentum,

316 aspice placatus tandem et miserere, precamur.

317 Afflictis liceat per te sperare salutem,

318 quam cives rapuere feri. Si parcere pulchra est

319 ultio, si imperium nobis auxisse receptis

320 Romanum, quam tantam urbem extinxisse repulsis

61

321 utilius, si victores meminisse vetustae

322 prestat amicitiae, quam vos praesentia tantum

323 atque iras pensare novas, ignoscite victis,

324 parcite supplicibus, rebus succurrite nostris.

325 Occidimus : praestate manus, hostemque jacentem

326 erigite, et nostro sic insultate pudori :

327 optima vincendi species, quando hostis amicus

328 fit meritis. Sed praetereo speciosa profari,

329 nomen amicitiae quoniam fortuna silere

330 nostra jubet ; satis est miseros optasse salutem

331 et veniam petiisse reos. Per sacra Tonantis,

332 per vestros, Romane, deos, ignosce paratis

333 supplicium poenamque peti. Non nostra negarim

334 crimina ; sed verum liceat, dux sancte, fateri

335 te coram : nostro violentus praefuit auctor

336 Hannibal errori nostrasque cupidine summi

337 imperii pavit furias, et velle coegit

338 quod sero nunc nolle dolet. Verum ille necesse est

339 ut pereat scelerumque ruat cum pondere tandem.

340 Sic illum sua fata vocant : tu nostra benignus

341 respice. Si civem crudelem sensimus hostem,

342 Tu civis pius esse velis, qui diceris hostis."

343 Dixit et ante pedes jacuit victoris. At ille

344 erigit et vultu respondet pauca severo :

345 "Non pacis tractator ego, sed victor et ultor

346 sum scelerum Libycas, memini, transmissus in oras

347 quam mihi spem fortuna ferat, victoria quam sit

348 prona mihi notum est. Sed me tamen ultima vestri

349 fata movent : animum nequeo posuisse benignum.

350 Mundus ut agnoscat sic nos pia bella movere,

351 ut nostro sit pacis amor sub pectore semper,

352 parcimus indignis. Has pacis figite leges

353 mentibus, et servare fidem condiscite tantis

354 cladibus edocti, superosque et sancta vereri

355 foedera. Bis denas non ultra litore naves

356 in patrios servate usus ; non bella movendi

357 jus vobis populi injussu ; sint proelia nostri

358 arbitrii ; vestro tellus Hispana subesse

359 desinat imperio, vestrisve quiescat ab armis.

360 Insula nulla, freto quod nos inter jacet et vos,

361 non, procul a Libyco, vivat sibi libera, Marte ;

362 vincula captivis turpesque auferte catenas

363 victorum pedibus ; stet vobis transfuga nullus,

364 nullus in Italia Poenorum exercitus ultra

365 permaneat, vestrosque duces remeare jubete.

366 Sique trium spatio pax, consultando dierum

367 quos damus, accepta est, legatos mittite Romam :

368 sanciat hanc Populus pacem jubeatque Senatus.

369 Si minus, at saltem paucis siluisse diebus,

370 tres liceat noctes per me duxisse quietas."

371 Dixit. Ad haec Cereris pro tot legionibus addit

372 ingentes cumulos atque aeris grande tributum.

373 Illi autem, veluti pacis jam nulla molesta

374 conditio foret ac fractis spes nulla sub armis,

375 omnia suscipiunt laeti populoque reportant ;

376 isque fremens ficto confirmat pectore pacem.

377 Haud secus ancipiti perjurus navita mortem

378 tempestate timens, ubi jam spes nulla relicta est,

62

379 vota deis cumulat pelagi tremulaque tumentem

380 Neptunum ter voce ciet Thetidisque marinae

381 numen et iratum compellat Nerea ponto :

382 dona dabit templis, omnem feret ille laborem.

383 Si redeat tranquilla dies portusque videri

384 comminus incipiat, sensim mens perfida tuto

385 atque inconsulti subeant oblivia voti.

386 Sic stimulante metu deludunt tempora Poeni

387 pollicitis, redeat donec ferus Hannibal absens.

388 Illum tunc vario curarum turbine fessum

389 ultimus Italiae Bruttiorum in monte tenebat

390 angulus et ludos fortunae et monstra notantem.

391 Hunc adeunt jussi, fandique peritior unus

392 sic ait : "O Libyci decus et spes ultima mundi,

393 o patriae jam sola salus, miserere tuorum,

394 quos fera terribili vexat fortuna tumultu.

395 Prospice pendentem mutata fronte ruinam.

396 Fatorum...

397 Jam tua suppositis arderent moenia flammis,

398 ni procul absentis prodesset civibus ingens

399 fama tui : vereorque, miser ! Ne dum aequore lato

400 huc ferimur, patriis errent incendia tectis.

401 Namque sub extremum subitosque minantia casus

402 liquimus. Imperio atque urbi succurre trementi,

403 quae revocat fidumque sibi trans aequora nomen

404 invocat ore pio. Tu vel te redde precanti,

405 vel causam te, te nostrae fateare ruinae.

406 Jamque tuus Libycis, nisi me praesagia fallunt,

407 litoribus reducem frater super aequora classem

408 alligat. At frustra fratrum modo turba paterque

409 Martius aethereas rediens invictus ad auras

410 auxilium ferat afflictis. Non ira deorum

411 tam levis, aut tali nent stamina pollice durae

412 Parcarum nunc nostra manus. Tibi credita soli

413 vita salus decus et miseri sunt omnia regni."

414 Dixit et invictae lacrimans dedit oscula dextrae.

415 Ille perorantem querulo cum murmure semper

416 audierat frendensque manus compresserat et se

417 torserat, haud aliter quam carmina noxia serpens

418 et magicum murmur cursumque vetantia verba

419 quando audit, rauco violentus sibilat ore

420 et sese in nodos sinuoso corpore versat.

421 Saepe manu frontem percusserat udaque caelo

422 saepe supercilia extulerat, saepe agmina, rerum

423 conscia tam multarum, oculo conspexerat atro.

424 Tandem maestus ait : "Fatum Carthaginis olim

425 agnovi generisque mei, fraternaque cervix

426 admonuit quid saeva mihi fortuna parasset.

427 Nunc tamen ante oculos jam fata novissima nostrae

428 Urbis et obscenas videor spectare ruinas.

429 Heu mihi, Carthago, dulcis Carthago ! Quis et te

430 et me et tot nostros Latia de gente triumphos

431 perdidit ? At tacite multos jam sensimus hostes.

432 Nam revocare fuit, quotiens stipendia mitti

433 est vetitum, bello exhaustas quotiensque cohortes

434 impleri. Ast odium nunc eminet, atque in aperto

435 res agitur : retrahunt, et me parere recesse est.

436 Parebo invitus. Sibi non hinc arroget hostis

63

437 externus. Non me, totiens pessundata, vincis,

438 Roma, nec Ausonio conspirans robore tellus.

439 Me cives vicere mei, Latioque meorum

440 invidia atque dolus pellunt, non Martia virtus :

441 nec modo inhonestae poterit tam maximus ille

442 insultare fugae Scipio, quam perfidus Hanno

443 consiliumque secuta suum plebs caeca senatus.

444 Ille meas invisus opes famamque domumque

445 vertere non aliter poterat quam publica nostris

446 damna simul miscens : populi me mole ruentis

447 opprimet atque una convolvet cuncta ruina,

448 hostis Poenorum et Romani sanguinis ultor."

449 Talia fervebat rabidus nimioque dolore

450 insanus, ceu laesus aper, cui spumea mento

451 faex riget et duro horrentes stant pectore saetae.

452 Italiae procul extremo sedet, inclita quondam,

453 urbs Croto : pauper claro cognomine portus,

454 matutina videns redeuntis lumina Phoebi.

455 Picturis hic egregiis ditissima templa

456 Junonis fuerant, Graia quae nobilis arte

457 Zeuxis adornarat, nimia dederatque per orbem

458 religione coli. Nitidas hinc quinque severae

459 stabat imago deae nudasque imitata puellas

460 et formae decerptus honos, quam corpore in ullo

461 se reperire simul quia desperaverat auctor,

462 abstulit a multis speciemque redegit in unam.

463 Hoc instructa fugae jam pridem atque abdita portu

464 Punica classis erat, quoniam variantia fata

465 militiae tantus fortunarumque magister

466 viderat ante diu steteratque paratus ad omnes

467 eventus. Igitur raptis legionibus huc se

468 contulit iratus mundo superisque sibique ;

469 Italico nec adhuc mens exsatiata cruore

470 saeva viri ad manes suprema piacula mittit.

471 Heu miseranda acies miserorum et magna virorum,

472 quo tua te fortuna tulit ! Formidine postquam

473 frustra animos tentasse videt, si castra cruenta

474 forte sequi et profugam vellent conscendere classem,

475 saevus inhumana confestim excanduit ira

476 longaevamque senum, teneram juvenumque catervam,

477 tale nihil veritam, nudam fragilemque et inermem,

478 quae pellente metu tutis successerat aris,

479 obtruncat : calido complentur sanguine templa,

480 et fremitu tectum omne sonat. Sic ille profanus

481 commaculatque sacros postes jurandaque Poenis

482 Junonis simulacra suae vultusque deorum

483 terrificos : gemitu ingenti domus ampla remugit.

484 Haec sacra contentus diis persolvisse marinis,

485 dux ferus et caeli contemptor maximus alti,

486 conscendit puppim victor funemque cruentum

487 solvit et Italiae flens dulcia deserit arva.

488 Quam tacitus lacrimansque retro multumque diuque

489 prospiciens pelago ex alto quatiensque minantis

490 more caput frontemque plicis majoribus implens,

491 murmure terribili sic tandem turbidus inquit :

492 "Italia, Italia, et rerum caput, aspera Roma,

493 quaenam vos nostris facilis fortuna repente

494 faucibus eripuit ? Tu quisquis es ille, deorum

64

495 Maxime, et in nostros nimis importune labores,

496 quid mihi parta diu momento temporis aufers ?

497 Jupiter, Ausonii defensor perfide mundi,

498 quis tibi nostra dedit tot clara decora sub uno

499 vertere posse die ? Cur non Cannensia mecum

500 proelia tentabas, si tanta libido nocendi est ?

501 Venisses utinam mediis tunc obvius armis

502 armassetque suo se fulmine dextra Tonantis :

503 Mulciber, Aetnaea calibem fornace recoctum

504 cuspide densasses in vulnera nostra trisulca :

505 hinc succincta Jovi clipeum sua nata dedisset,

506 Palladiaque pater texisset Gorgone pectus

507 atque utrumque latus stipassent vana deorum

508 numina ; torsisses medio, Mars, pulvere currum :

509 mortibus ipse gravem vacuasses, Phoebe, pharetram,

510 monstrificumque gerens adversa per agmina robur

511 Alcides genitorem arvis tutasset in illis !

512 Vicisset fortuna deos ibi nostra Jovemque.

513 O mihi care comes, consultor fide Bomilcar,

514 Cannensi cur sancta die tua lussa reliqui ?

515 Cur mihi non armis durato interque labores

516 tantum animi fuerit quantum juvenilibus annis

517 Scipiade fuit indomito, qui morte sub ipsa

518 audeat Italiae nostros invadere muros ?

519 Victor ego extimui victas perrumpere portas.

520 Quis vetuit Romam raptim petiisse cruento

521 agmine ? Quis pactam potuit mihi tollere cenam ?

522 Jupiter ipse dolis, non vi, qui nostra futuri

523 pectora caeca tulit : quod si tunc ista remota

524 tempora fatorum licuisset cernere nube,

525 non quicquid caelo et pelago terraeque deorum est,

526 non genus omne hominum nostros avertere cursus

527 hinc poterat. Spes nostra quidem et fiducia tanta

528 murus, Roma, fuit tibi nunc : discrimine in illo

529 nil acies, nil arma tibi, nil moenia, nil arx,

530 sed nostrae valuere morae. Proh sanguine quanto

531 undassent maria et Tyrrheni litoris aestus !

532 Quot, Tiberis, rutilo trusisses gurgite in altum

533 corpora ! Quot currus, quot nobilis arma senatus

534 aurea, quot flammis ultricibus obruta tecta

535 spectassem vulgique una sub strage cadentis

536 milia quot, specula longe metuendus ab alta !

537 Quas voces, quos accentus, quae murmura plebis

538 auribus audissem lyrici mihi carminis instar !

539 Nec tamen armorum, coepti nec paenitet : urbis

540 moenia conspexi armatus latebrisque coegi

541 tot claros latitare duces. Jam nempe notare

542 fulminibus nimbisque tuam tunc, Jupiter, iram,

543 si mens sana foret, poteram. Quid mixta colore

544 flumina sanguineo referam, tempusque sub unum

545 Ticinumque vadis tepidum Trebiamque rubentem,

546 montibus adversis genitos tractuque viarum

547 conjunctos, testes nostrarum in saecula rerum,

548 quos Padus Adriacum descendens traxit in aequor ?

549 Quid Trasimeni memorem sub gurgite lascas ?

550 Sanguine pinguescunt Italo. Satis ampla relatu

551 gessimus : Ausoniis annalibus Hannibal ingens

552 nomen erit, Latiis numquam delebile fastis

65

553 Hannibal. Exiguo restabat summa labore

554 fama ; sed invidit patriae dux maximus Hanno ;

555 invidere dei sontes." Sic tristis abibat

556 Hannibal et quarto linquebat litora lustro,

557 Italiae possessa gemens ; nec tristior unquam

558 vel patriam quisquam vel dulces liquit amicos,

559 quam patriam petit ille suam : sibi nempe videri

560 exul, ab hostili jussus regione reverti.

561 Maestior has inter curas serasque querelas

562 subtrahitur sensim terris. Jamque aequore currus

563 Phoebus anhelantes radians condebat Hibero.

564 Inde viae spatium noxque addita litoris omnem

565 abstulit aspectum. Tum dux concussa quieti

566 membra dedit dubiae ; certamque obversus ad Arthon

567 classis agens curas et sidera nota magister,

568 solicitat nautas quibus est custodia puppis

569 magnetis ferrique vias spectare sequacis

570 et simul insomnem studio traducere noctem.

571 Litora classifragis linquunt famosa procellis

572 atque altum tenuisse juvat. Tum lintea prosper

573 fert Aquilo et flatu pellit distenta secundo.

574 Vix dum pulchra dies pelago surgebat et astra

575 undique vicinum fugiebant languida solem,

576 cum dextra Italicae transmisso pollice plantae,

577 hic ubi rauca vetant iterum concurrere colles

578 aequora disjectos, procul exaudita pavorem

579 Scylla rapax nautis atque irrequieta Charybdis

580 incutit ancipitem. Sed conscia turba pericli

581 laeva secant maria et Phoebi flectuntur ad ortus.

582 Jam prope conspicitur fumosi verticis Aetna

583 sulfureis innixa vadis olimque Cyclopum

584 terra ferax, at nunc trucibus domus apta tyrannis.

585 Jam Syracusanus famoso litore portus

586 apparet, sulcantque fretum, quo bella gerentes

587 tam longe a patria, Furiis urgentibus, olim

588 Argolicae periere rates. Dux ipse coactus,

589 moenia prospectans casum testata recentem,

590 Marcelli meminisse sui, cui victa triumphum

591 illa dedere, prius diro quam proditus astu

592 oppeteret. Surgunt longe convexa Pachyni.

593 Quae dum pulsa legit ventis et remige classis,

594 solque diesque ruunt ; verum - sic fata jubebant -

595 nocte secant fluctus medios ac litora linquunt

596 Trinacriae pelagique via breviore feruntur.

597 Lenta per ambiguam fulgebat Cynthia noctem

598 et caecis radiabat aquis. Dux pervigil alta

599 puppe sedens medius, casus venturaque versat

600 proelia et eventus dubios finemque latentem.

601 Talia volventem de circumstantibus unus

602 compellat : "Si digna peto, dux maxime, nobis

603 exoptate diu, quae stet sententia rerum

604 nunc animo tibi, nosse velim : ne sperne precantem.

605 Legatus tibi sum patriae transmissus ab ipsa

606 atque urbis pars una tuae. Te fessa tuumque

607 expectat reditum. Numquid, cum litora tanges

608 Punica, confestim patulo confligere campo

609 atque manum conferre voles ? An moenia primum

610 intrabis, patriae spes erecturus in arma ?

66

611 An alia fortasse via meliora tuenti

612 consilia apparent ? Quem nostro fata labori

613 impositura modum reris, quemve affore finem ? "

614 Ille autem : "Quis certa deus sub turbine tanto

615 consilia expediat ? Quis det meliora tenere ?

616 Ibimus in patriam, quoniam sic imperat Hanno.

617 Forsitan et dulces muros prius ipse subibo

618 quam fatum tentare velim, viresque meorum

619 spesque animosque prius vultusque habitusque videbo.

620 Sin autem mediis juvenis Romanus in arvis

621 occurrat, pugnare mihi sententia fixa est

622 atque omnem potius successum sponte subire

623 quem deus et fortuna dabunt." Hic turbidus ille

624 conticuit. Senior juxta, cui flectere clavum

625 ars erat, annosam tollens ad sidera frontem

626 mox freta lata tuens, "Veniam te, Jupiter," inquit

627 "Neptunumque patrem atque omnia numina supplex

628 deprecor, infandas Libyae prohibete ruinas

629 atque omen prohibete malum. Mihi multa videre

630 vita dedit longos huc continuata per annos ;

631 nunc tremor invadit mentem timidumque senectus

632 efficit. Heu quanto stetimus discrimina contra

633 hostiles acies tunc, cum Romana paventem

634 castra pererrabant Libyam et Carthaginis amplae

635 moenia pulsabant. Tum dux erat optimus illis

636 Regulus, eximio cui sic fortuna favere

637 blanda videbatur, nihil ut sperare liceret

638 afflictis. Quantum tandem - stat Bagrada facti

639 testis adhuc - quantum frustra serpentis amicae

640 sensimus auxilium ! Latiis namque illa sagittis

641 obruitur transfixa fera, et sub grandine multa

642 telorum compressa perit - vix jugera campi

643 quatuor excipiunt immani mole jacentem - .

644 Vix tandem tot victa malis fortuna, remoto

645 opportuna quidem non dignis mittit ab orbe

646 auxilia : ipsa ducem fida Lacedaemone mittit

647 Graecia. Magnificos videor mihi cernere vultus

648 Xanthippi moresque graves librataque verba,

649 te quotiens, Hanibal, video, quotiensque loquentem

650 audio. Tu vixdum in lucem tunc editus infans.

651 Sed quid cuncta sequor ? Victores vincere nobis

652 contigit arte ducis sola, Romanaque castra

653 Romanasque acies Romanaque signa ducemque

654 fudimus, et nostras subiit dux ipse catenas.

655 Hei mihi, quid referam ? Quid me meminisse coegit,

656 Hannibal, hoc pelagus ? Namque hic, nisi noctis opace

657 indutiis fallor, Xanthippum saeva sub undis,

658 et reditum in patriam mentita et perfida classis,

659 demersit. Videor corpus spectare natantis

660 aequore tam vasto et vix bracchia fessa moventis.

661 Dii, quae monstra, boni ! Quae mens ingrata nocentum !

662 Quid volvere sibi ? Solum qui causa salutis

663 his fuerat, tali unanimes absumere morte !

664 Remigis implebam partes, illumque cadentem

665 et vidi et dolui et praesagia tristia finxi

666 ipse mihi. Vereor summum narrare dolorem

667 qui sequitur ; sed digna fuit vindicta deorum.

668 Hac equidem paucos post annos forte tenebat

67

669 impia classis iter, nec longe a finibus istis

670 incidit in classem Latiam : nempe ipse tremendam

671 nostrorum stragem, totoque incendia ponto,

672 et volitare trabes, et mixta cadavere vivis

673 corporibus, circumque atro freta tincta cruore,

674 et victas puppes remosque et sparsa per undas

675 carbasa, naufragium horrendum, fractosque rudentes,

676 vulnera crebra nimis mortesque et in aequore luctum

677 confusum, tristesque sonos trepidumque tumultum,

678 proelia Tartareis Ereboque simillima vidi.

679 Dii mihi non aliter faveant, nisi semper ab undis,

680 donec foeda fuit strages, fera bella cientem

681 Xanthippum relevare oculos atque ora videbam,

682 subdentemque faces ratibus flammasque per aequor

683 fundentem, et caelo gladios ac tela pluentem.

684 Nec prius ex oculis abiit, quam classis in omne

685 dissiluit pelagus, Siculi quod litoris unum

686 Sardiniaeque latus mediis disterminat undis.

687 Libertas equidem Xanthippo vindice nobis

688 tunc periit : tandemque, precor, trux ira quiescat !

689 Molliat ille animos : uni satis ultio tanta

690 una sit offensae. Sed nunc antiqua recordor,

691 nam locus admonuit, scelus et vindicta quod isto

692 contigit in pelago." Sic questus vertitur inde

693 ad laevam, medioque retro procul aequore Malta

694 ante, sed ad dextram Lilybeia litora fervent,

695 occultantque sinu Phrygii monumenta sepulcri.

696 Sic longam alterno noctem sermone levabant,

697 et veterum memores, jam tunc ventura timebant.

698 Anxia tum tenui succumbunt tempora somno,

699 et novus Eoo consurgens Eurus ab axe

700 lintea complebat facili crepitantia pulsu.

701 Laelius haec inter perducto rege revertens

702 accelerabat iter ; namque illum cara trahebant

703 jussa ducis profugusque hostis, multumque timebat

704 ne sine se fortasse dies foret ultima belli

705 expectata sibi semper, cum fama repente

706 incidit, hostiles pacem veniamque precantes

707 affore legatos. Igitur revocante Senatu

708 Laelius ipse domum repetit. Sic dulcia carae

709 limina cum peteret juvenis malesanus amicae,

710 si pater aut genitrix retrahat, vestigia flectit

711 lenta dolens pactamque timens amittere noctem.

712 Fulvius expositos Baiano in litore Romam

713 perduxit, comitem quem dederat ipse profectis

714 Scipio ; sed muros vetitis intrare vetusto

715 consilium de more datur. Stat proxima portis

716 Bellonae sacrata domus, quo tota Senatus

717 turba verenda coit, simul et quos miserat hostis

718 conveniunt. Hi multa palam quia falsa citatis

719 asservere deis, ira graviore Senatus

720 accendere animos ; pacemque et foedus avitum

721 poscentes meruere odium : violata negare

722 publica pacta quidem, causamque inferre malorum

723 Hannibali, cunctosque alios absolvere culpa.

724 Coepit ad haec varium murmur ; tum concitus unus

725 ex Patribus : "Quoniam pacem petiistis avitam,

726 dicite" ait "veteris fuerint quae foedera pacis."

68

727 Omnibus aetatis clipeus fuit : illa vetusta ;

728 se juvenes, neque tot retro meminisse per annos.

729 Punica sic patuit fraus et frustrantia tempus

730 verba parum latuere Patres. Excedere templo

731 jussi, abeunt. In tres scissa est sententia partes,

732 principibus quaeque usa suis, quarum una reversis

733 consulibus - nam forte aberant - , quae summa potestas,

734 responsi servabat onus ; dignumque movebat

735 majestate decus Latia, Liviusque morandi

736 autor erat reditus. At contra intacta Metellus

737 foedera Romano, fuerat qui causa petendi,

738 cuncta referre duci, nosset quique omnia solus.

739 Illa sed asperior sententia visa Levini

740 optima, quae muris pellendos censuit hostes

741 exploratores...

742 Sic sine pace retro redeunt, sine foedere raptim

743 et sine responso. Custodia litus ad usque

744 mittitur Ausoniae, ne quoquam flectere cursum,

745 neu fraudis moliri aliquid per Punica possint

746 ingenia, atque artes nati exercere paternas.

747 Fulvius ipse etiam Laeliusque in castra jubentur

748 haec patriae mandata duci non lenta referre :

749 pergat qua coepit primordiaque alta sequatur

750 fortunamque deosque suos, neu pacis in umbra

751 destituat coeptumve sinat lentescere bellum.

752 Fecerat interea pacis spes blanda sequestrae

753 ut terris securus iter pelagoque viator

754 carperet intrepidique errarent aequore nautae.

755 Hac spe igitur Romana ingens a litore classis

756 arma ferens, homines vacuisque cibaria castris

757 solverat et gemino sulcabat caerula cursu.

758 Namque alias Calaris puppes Aquilone secundo,

759 flatibus adversis alias Lilybaeus onustas

760 miserat. Has pelago tempestas corripit alto

761 dispergitque vagas scopulisque allidit et undis ;

762 pars pelago submersa perit, pars litus iniquum

763 victa petit, secura hostis metuensque procellae.

764 Omnia tunc poterat celso de vertice Byrsae

765 cernere foedifragum et promptum ad perjuria vulgus.

766 Ergo oritur subitus per moenia lata tumultus

767 inque forum coeunt. Pauci quibus esset honesti

768 cura fidesque opibus potior potiorque rapinis,

769 pactorum et totiens votis precibusque petite

770 pacis ab Italia vulgus meminisse jubebant.

771 Ast odiis alii caecaque cupidine praedae

772 flagrantes raptim arma fremunt interque tumultum,

773 ut solet, a multis melior sententia victa est.

774 Conscendunt avidi naves. Gisgonius illis

775 Hasdrubal eligitur sceleris dux, isque repente

776 egreditur portu sparsasque per aequora puppes

777 desertasque fuga nautarum invadit : at ille

778 fluctibus hinc, illinc inopini fraudibus hostis

779 vincuntur facile ; paucas maris abstulit aestus

780 demersitque alias ; plures rapuere nefandi

781 praedones. Medias Octavius ipse procellas

782 dux secuit classis ter denis puppibus, ac se

783 remige defesso sub tuto condidit antro

784 montis Apollinei vento jactatus et aestu.

69

785 Scipio tam foedae concussus imagine fraudis,

786 quamquam animos fortuna dabat virtusque laborum

787 contemptrix, nocuam justis tamen ille querelis

788 tres oratores oneratos mittit in urbem.

789 Impetus hos vulgi ferus excipit, atraque circum

790 tempestas lapidum exoritur : fremit impia turba

791 intentatque manus, et ni reverentia summi

792 forte magistratus intervenisset, in illo

793 jura die humani generis calcata fuissent

794 caede truci. Trepidi tandem per jurgia et hostes

795 praesidiis fulti exiguis, ad litora pauci

796 vix penetrant repetuntque ratem. Jam tuta videri

797 puppis ab incursu poterat, jam castra suorum

798 cernebant, subito cum tres a litore naves

799 erumpunt ex insidiis. Non partibus aequis

800 pugna oritur : castris litus Romana relictis

801 agmina in extremum coeunt, clamore vel armis

802 succursura suis. At quis succursus in armis ?

803 Unda vetabat iter. Sed enim conspecta suorum

804 signa dabant animos : tandem Romana sagittis

805 missilibus vacuata ratis conversa malignae

806 subtrahitur pugnae versis ad litora remis ;

807 ac nisu valido terris allisa fatiscit

808 ipsa quidem, sed vectores tellure petita

809 exposuit, cursus et spem frustrata sequentum.

810 Sic lupus invento procul a custodibus agno

811 irruit et dentes acuit rabiemque famemque ;

812 si fuga tunc trepidum rapiat de faucibus hostem,

813 insequitur mordetque animis et devorat auras,

814 donec ad ignotas caulas et ovilia ventum est ;

815 tum retrahit cursum : terret locus ipse canumque

816 latratus viridique sedens super aggere pastor.

817 Talia dum Poeni peragunt, non leta ferentes

818 Romulea revehit legatos missus ab urbe

819 Laelius et pavidos Latiis succedere castris

820 imperat. Agnovit Scipio, nec terna sub uno

821 tempore flagitia aut triplex injuria mitem

822 excussere animum. Legatos namque benigne

823 alloquitur : "Quamquam primum sint foedera vobis

824 et superum despecta fides, jusque omne quod usquam est,

825 non tamen a nobis modo praemia digna feretis

826 perfidiae. Veniet fraudes quae vindicet omnes

827 una dies. Nil indignum seu moribus in vos

828 ipse meis faciam, seu majestate meorum,

829 nec vestram sequar ipse fidem. Discedite tuti,

830 mitius armatos inter sub tempore belli

831 Romanos habiti, quam nos sub pacis amictu

832 vos inter..."

833 Viribus ipse animisque ingens in tempore bellum

834 fervidus instaurat. Libyae status ipse paventis

835 tunc erat ; Italia sed jam dux jussus uterque

836 cesserat, et varia quamvis regione profectas

837 aequoris, ac patriae fraternas tempore eodem

838 adventare acies passim jam fama ferebat.

839 Jamque Mago Janue solvens a litore classem

840 alite non fausta pelago se saucius alto

841 crediderat, patriam petiturus tramite recto,

842 si fortuna sinat. Sensim turgescere colles

70

843 cedriferi - nulli cedens hic saltibus ora -

844 incipiunt, raraeque virent per litora palmae.

845 Hinc Delphinus adest luco contectus aprico,

846 obice qui montis violentos protinus Austros

847 reicit, immotaque silens statione quiescit.

848 Parte alia sinuosa patent convexa Siestri.

849 Hinc solis vineta oculo lustrata benigno

850 et Baccho dilecta nimis montemque Rubentem

851 et fuga prospectant Cornelia, palmite late

852 inclita mellifluo, quibus haud collesque Falernos

853 laudatamque licet Meroen cessisse pudebit.

854 Tunc, seu pigra situ, nulli seu nota poetae

855 illa fuit tellus, jacuit sine carmine sacro,

856 Hoc mihi nunc cantanda loco. Sulcantibus aequor

857 insula jam Venerique placens a litore portus

858 exoritur, contraque sedet fortissimus Eryx

859 Ausonius, Siculae retinens cognomina ripae.

860 Collibus his ipsam perhibent habitare Minervam

861 spernentem patrias olei dulcedine Athenas.

862 Exoritur Corvique caput, tumefactaque circum

863 dissiliunt maria et saxis fremit unda vadosis :

864 cognitus in medio nautis dorsoque nigranti

865 arduus assurgit scopulus, cui proxima rupes

866 candidior late Phoebo feriente refulget.

867 Post in secessu curvo maris ostia Macrae

868 cernuntur rapidi stantisque palatia Lunae,

869 labitur et placidis frangens mare fluctibus Arnus.

870 Hunc supra in ripis sedet urbs pulcerrima Pisae.

871 Hanc oculis digitisque notant, propiusque patescunt

872 Etruriaeque latus spatioque brevissima Gorgon

873 Ilvaque nobilior rigidisque Capraria saxis

874 insula ; tum niveo praedives marmore retro

875 linquitur ad laevam Gilium, vicinaque contra

876 stant juga de gemino nomen sortita metallo :

877 plumbeus hic vertex, illa est Argentea rupes.

878 Nec procul Herculei devexo monte recessus

879 et Thelamonis opus nautisque infestior aequo

880 parvus aquis propriis violenti gurgitis Umbro.

881 Dextra sed a tergo ventosi frondea tractus

882 Corsica restabat. Jamque hinc Sardinia longae

883 tabificos aperit colles, hinc aurea Roma

884 inque procelloso Tybridis stant litore fauces.

885 Hic postquam medio juvenis stetit aequore Poenus,

886 vulneris increscens dolor et vicinia durae

887 mortis agens stimulis ardentibus urget anhelum.

888 Ille videns propius supremi temporis horam,

889 incipit : "Heu qualis fortunae terminus altae est !

890 Quam laetis mens caeca bonis ! Furor ecce potentum

891 praecipiti gaudere loco. Status iste procellis

892 subjacet innumeris et finis ad alta levatis

893 est ruere. Heu tremulum magnorum culmen honorum,

894 spesque hominum fallax et inanis gloria fictis

895 illita blanditiis ! Heu vita incerta labori

896 dedita perpetuo, semperque heu certa nec umquam

897 sat mortis provisa dies ! Heu sortis inique

898 natus homo in terris ! Animalia cuncta quiescunt ;

899 irrequietus homo, perque omnes anxius annos

900 ad mortem festinat iter. Mors, optima rerum,

71

901 tu retegis sola errores, et somnia vitae

902 discutis exactae. Video nunc quanta paravi,

903 ha miser, in cassum, subii quot sponte labores.

904 Quos licuit transire mihi. Moriturus ad astra

905 scandere quaerit homo, sed mors docet omnia quo sint

906 nostra loco. Latio quid profuit arma potenti,

907 quid tectis inferre faces ? Quid foedera mundi

908 turbare atque urbes tristi miscere tumultu ?

909 Aurea marmoreis quidve alta paratia muris

910 erexisse juvat, postquam sic sidere laevo

911 in pelago periturus eram ? Carissime frater,

912 quanta paras animis ? Heu fati ignarus acerbi

913 ignarusque mei ! " Dixit ; tum liber in auras

914 spiritus egreditur, spatiis unde altior aequis

915 despiceret Romam simul et Carthaginis urbem,

916 ante diem felix abiens, ne summa videret

917 excidia et claris quod restat dedecus armis

918 fraternosque suosque simul patriaeque dolores.

LIBER SEPTIMUS

A7 v.1 Nescius extincti juvenis ferus Hannibal instans

2 bellum animo et varios agitans sub pectore casus,

3 fraternam sperabat opem, jamque affore classem

4 illius ac dulces cupide sibi fingere vultus,

5 fingere colloquia et Latiis quid passus in arvis

6 audire et proprios fratri narrare labores,

7 inque sibi infestos ulcisci in tempore cives,

8 Hannonem ante alios. Acies dum mente frequenter

9 instruit atque equitum circumdat cornua, semper

10 Germanum armavit primaque in fronte locavit.

11 Spem quoque non nunquam mens immoderata vetustam

12 rettulit imperii : caro tunc grandia fratri

13 Italiamque dedit partem, regemque vocavit ;

14 atque supervacuis ignarus pectora veri

15 implicuit curis. Volucris velut anxia nido

16 pabula dum cumulet, memori torquetur amore

17 assiduoque fremit studio et suspenditur alis,

18 cui tamen interea generis spem forte malignus

19 abstulerit natos atque incunabula pastor.

20 Non procul Hannibalis distabat cursus ab Afro

21 litore, cum jussus raptim fastigia mali

22 navita conscendit, quam classis prenderet oram

23 visurus ; summoque sedens in vertice ligni :

24 "Diruta" respondit "spectamus saxa sepulcri ;

25 huc recto impellens fert ventus tramite proram."

26 Tristior augurio : "Clavum rege, carbasa volve !

27 Flecte viam cursumque alio melioribus" inquit

28 "auspiciis detorque meum." Tum jussa magistri

29 expediunt, ac versa vadis ad proxima Leptis

30 litora sollicito pervenit remige classis.

31 Qui status interea Romanis esset in oris

32 quive foret Libycis, quae spes, qui terror utrimque

33 volveret alterno fluitantes turbine mentes,

34 dictu difficile est. Quotiens ingentia duri

72

35 Hannibalis monimenta animis confectaque bella

36 obversabantur, tunc spes Romana cadebat

37 victa retro ; at quotiens clari occurrebat imago

38 Scipiadae florensque viri et spectata juventus

39 ac virtus infracta malis, spes pulchra redibat

40 tunc Italis, terrorque iterum transibat ad hostes.

41 Et quanquam Latiis depulsum finibus acrem

42 Hannibalem fratremque oculis respublica laetis

43 cerneret, ast alia urgebat praecordia cura :

44 segnities suspecta ducum, quibus omne Senatus

45 mandarat studium ne quo molimine possent

46 in Libyam transire hostes, neu terra vel aequor

47 securum praestaret iter. Discrimine nullo

48 nunc ambos abiisse simul : nempe una pericli

49 conditio, sed campus erat discriminis alter,

50 collectisque domi Poenorum viribus, ingens

51 casus et excidium metuendum instabat et hora

52 ultima Romani imperii. Ceu corpus in omne

53 si longeva fuit scabies abiensque repente

54 deserat extremamque cutem partesque patentes,

55 gaudia corripiunt animum ; si forsitan aeger

56 sentiat abstrusum introrsum turgescere pectus,

57 horrescit pejora timens, pestemque priorem

58 optat et in regnum cordis dolet esse coactam :

59 sic metus extinctus minime, licet hoste remoto,

60 verum alio translatus, idem graviusque periclum

61 visceribus superesse monet. Magnumque timendi

62 calcar erat Fabii praesens quasi semper imago,

63 cui longe praesaga viro sapiensque futuri

64 mens fuerat certoque velut prudentia vati.

65 Ille quidem vulgo solitus praedicere semper,

66 si quando patriam peteret ferus Hannibal, Urbi

67 tunc veros instare metus et flebile tempus :

68 non ibi ductores pavidos regesque fugaces

69 venturos acie adversa, non lecta per agros

70 agmina pastorum propere, verum arma tremendum

71 laturum Hannibalem, cujus memorare triumphos

72 expleat annales ; plures qui truserit Orco

73 Romuleo ex populo, viduae quam liquerit Urbi ;

74 ast utrumque latus circum belloque geluque

75 duratas longaque fame vallare cohortes ;

76 quin etiam multos quibus ars celeberrima passim est

77 Romanos jugulare duces, quorum agmina nudis

78 Scipiadae occurrent gladiis. Nil nominis illic

79 majestas valitura duci, nil forma genusque,

80 fabula nil ortus, nil colloquiumque deorum.

81 Dixerat haec Fabius, quoniamque id morte sub ipsa

82 vaticinatus erat, veluti suprema minantis

83 dicta patris memori nunc jactabantur in urbe,

84 terrebantque animos. At enim jam parta per agros

85 tot votis optata quies vultusque serenus

86 Ausoniae laetam merito persolvere plebem

87 vota jubent superis. Per quinque altaria flammis

88 incaluere dies, totidemque onerata coronis

89 limina cuncta deum viridique comantia lauro.

90 Hannibal a Lepti trepidis rumoribus actus

91 ad Zammam celebrabat iter. Jamque omnia late

92 Scipio vastabat : facibus jam rura vel armis

73

93 ditia Romanis ardebant. Ultima secum

94 proelia dum pensat Poenus subitosque veretur

95 congressus, certos statuit praemittere contra

96 qui referant qua sint hostes regione locorum,

97 quidve agitent : quo fulsa situ quove ordine castra

98 consistant. Tulit hos laevo fortuna profectos

99 tramite ; castrorum incautos custodia captos

100 pertraxit ducis ante pedes. Tunc ille tribunis

101 imperat ut circumductis per singula monstrent

102 castrorum armorumque genus vultusque virorum

103 atque equitum peditumque habitus numerumque manusque.

104 paretur. Sic intrepidi tentoria passim

105 circumeunt : omnem abstulerat dux ipse pavorem.

106 Mirantur morem indomitum legesque severas

107 militiae durasque manus atque apta labori

108 corpora non glacie nec vi frangenda nec aestu,

109 atque cicatrices adverso corpore crebras

110 ingentesque acres oculos testantiaque altos

111 ora animos et verba tonis resonantia miris.

112 Postquam cuncta viris sunt explorata, reversos

113 Scipio subridens placide vultuque sereno

114 alloquitur firmatque animos : "Satis omnia numquid

115 ivistis per castra, viri, nostrosque paratus ?

116 Siquid adhuc superest, securi cuncta videte

117 et vestro narrate duci." Sic ille benigne

118 hortatus dubios hominemne deumne loquentem

119 audissent, stupidosque incerta mente reliquit.

120 Inde viris sumptus praestatur opimus equisque,

121 concessi comitesque viae, qui tuta locorum

122 ostendant, nutuque tegant, ne forte per agros

123 sparsa manus justam oblato putet hoste rapinam.

124 Talia dum Latius peragit dux, forsitan illo

125 Massinissa die peditumque equitumque catervae

126 ingentes alacri veniunt in castra fragore.

127 Omnibus ex visis nil tam perterruit asprum

128 Hanibalem quam clara hostis fiducia, magnas

129 spes animo volventis enim, nec bella paventis.

130 Attamen extremas quoniam jam fata ruinas

131 urgebant, aderatque dies qui nubila sortis

132 pelleret ambiguae, statuit tentare loquendo

133 ante ducis mentem adversi, si flectere possit

134 consilio, pacisque novos infundere amores :

135 sive illa egregia morum dulcedine tactus,

136 seu ventura pavens, seu jam longaeva laborum

137 taedia pertaesus, seu fraudem involvere verbis

138 insidiasque parans solitasque recurrere ad artes.

139 Nuntius haec propter praemissus pergit ad hostem

140 colloquiumque petit. Nihil adversatus ; et ambo

141 castra movent ex composito, multumque propinquis

142 consedere locis, facilis congressus ubi illos

143 jungeret. Exiguis urbs Nargara moenibus inde est

144 haud procul. Hunc Scipio raptim munimine collem

145 occupat. Haec sedes tutis aptissima castris :

146 dulcis aquae fontes illic et pabula passim

147 opportuna viris et equis. Vix milibus alter

148 quattuor adversis ductor distantia castris

149 ardua communit, scatebris ubi nulla benignis

150 lympha caput tollit camposque irrorat inertes,

74

151 neve diu mora tuta foret, sitis ipsa vetabat.

152 In medio tumulus legitur conspectus utrimque

153 detectusque situ, ne quid inter frondea claustra

154 antraque silvarum fraudisque dolique lateret :

155 Marcellus terrebat enim et collega peremptus.

156 Hinc illinc armatae acies huc gressibus aequis

157 agmine quadrato veniunt, paribusque remotae

158 subsistunt spatiis. At dux praegressus uterque

159 cornipede excelso positis concorditer armis ;

160 pone suus quemque est testisque comesque secutus

161 unicus interpres. Tumulo sic cominus ambo

162 conveniunt, summi siquidem regumque ducumque

163 quos aut prima tulit caeli quocumque sub axe

164 aut aetas latura sequens. Ceu bella Gigantes

165 si renovent indigna deis, stentque agmina contra,

166 fulmine deposito procedat Jupiter ingens

167 Mercuriusque comes ; tum pars adversa Typheum

168 mittat, et huic comitem se turpis homunculus addat ;

169 at longe armati spectent commercia fratres

170 terrigenae : tum parte alia furor ipse deorum

171 conticeat : promat Phoebus teneatque sagittas,

172 horrificamque minax quatiat procul aegida Pallas ;

173 terra tremat, vibrent ignes et fulguret aether ;

174 motibus haud aliis alioque horrore videntum

175 convenere pares. Sileant mihi cuncta priorum

176 nomina ! Non alias nullo consistere campo

177 majores fortuna duos visisse negabit.

178 Alter ad alterius conspectum haesere vicissim

179 immoti. Tum multa alto sub corde moventes,

180 dum stupor attonitos habuit, siluere parumper :

181 Scipio fulminei cernens horrentia circum

182 ora ducis vultusque truces : "Hic, Jupiter ! Ille est

183 cujus ab armatis legionibus ora timentur,

184 Italiae terror, murus Carthaginis arxque,

185 Hesperiae domitor, qui Gallica rura peragrans

186 fregit inaccessas Alpes callemque nivosum

187 natura luctante dedit ; tot nostra cecidit

188 agmina, totque duces, totiens qui lumina nostro

189 sanguine foedavit, campo potuitque patenti

190 atque acie justa magnum superare parentem

191 meque simul juvenem ; pavidae qui limina Romae

192 non ferro nostrique metu, sed numine certo

193 praesentique deum nimbisque faventibus urbi

194 liquit, et erubeo nostram debere salutem

195 non animis, non virtuti, non fortibus armis,

196 sed tempestatis tantum auxiliaribus undis."

197 Talia volvebat Scipio. Contra Hannibal : "Hic est,

198 hic cujus tenera jam nunc aetate remotos

199 fama polos penetrat ; cujus dant credula summis

200 saecula numinibus - virtus quia suggerit - ortum ;

201 sanguine qui patrio madidum contingere campum

202 non timuit, cladesque suas tam fortiter ultus

203 insequitur victos et nos post proelia tanta

204 Hispana tellure fugat, nostrosque labores

205 irritat. Iste abitum cunctis meditantibus unus

206 consilium vertit, cunctisque trementibus idem

207 constitit immotus. Nullus sua rura tueri

208 audebat : nostras en iste insultat in arces.

75

209 Hic regem, cui nostra ingens innixa manebat

210 spes, prius alloquio flexit, mox fregit aperta

211 perdomuitque acie victumque in vincla coegit.

212 Me quoque dejecit prius hic quam viderit ; et nunc

213 expulit Italia. Quid multa ? Vel iste profecto

214 est mihi, vel nullus toto metuendus in orbe."

215 Quae dum cuncta pares oculi trepidantis in ictu

216 volvissent animis, incepta silentia rumpens

217 Hannibal haec primus : "Si me mea fata maligno

218 sidere damnabant ut tot post bella peracta

219 totque acies caesas, tot campis milia fusa

220 solus ego pacem a vobis petiturus inermis,

221 fortuna variante vices, supplexque venirem,

222 gratulor, ex cunctis quibus hoc decus illa parabat

223 te potius mihi sorte datum ; quia nobilis ingens

224 solamen mihi victor erit, minimumque pudebit

225 sub tanto cecidisse viro. Tibi gloria porro

226 ultima non fuerit - nisi mens me conscia fallit -

227 Hannibalem, cui de vobis tot larga triumphos

228 fata dabant, cui tot campis atque agmine fracti

229 Romani cessere duces, tibi cedere soli,

230 non acie, non vi, solo sed nomine victum.

231 Ludibrium quoque fortunae, quae bella parenti

232 coepta tuo mecum nato claudenda reservat,

233 indigner stupeamne magiae ? Namque ille per arma

234 dux acer, plenis victor fortissimus annis,

235 ille mihi cessit juveni, victusque Latinis

236 finibus est. Contra tu nunc juvenilibus annis

237 in propria me nempe domo sine vulnere vinces

238 tempore jam belloque ducem victricia signa

239 duratosque animos durataque membra gerentem.

240 Cura quidem, fateor, fuerat pulcherrima pacis

241 gentibus indomitis. Nec enim Trinacria nobis,

242 non fera Sardiniae tellus, non tractus Hiberus

243 praemia magna satis pro tot jam classibus aut tot

244 sunt exercitibus, pro tanto sanguine fuso.

245 Culpari transacta tamen licet usque loquendo,

246 mutari vetitum est. Transverso calle furentes

247 traxit avaritiae rabies. Aliena petebam :

248 urgeor in propriis. Spes immoderata fefellit

249 atque animus paris impatiens. Sic blanda parumper

250 fortuna, in magnis alio furit improba vultu.

251 Casibus haec variis - nisi me quoque fallere dulce est -

252 jam satis edocuit : non sat sibi credere tutum.

253 Hinc ratione meos moderantem certius actus

254 cepit pacis amor. Tua sed ferventior aetas

255 et fortuna diu felix exterret, utrumque

256 consilio adversum pacis studiisque quietis.

257 Namque ego commemini medio fervore juventae

258 qualis apud Trebiam fuerim, - permitte profari -

259 qualis apud Cannas ! Talem te suspicor esse.

260 Nempe virens aetas et famosissima clari

261 te vindicta patris, te tot felicia bella

262 Africae et Hesperiae et nunquam mentita secundos

263 successus fortuna levat. Satis omnia novi.

264 Praeterea expertus totiens, scio quanta libido est

265 vincendi, quantumque decus victoria. Quando

266 certa foret, fateor, rerum est dulcissima ; sed nunc

76

267 quis deus hanc vobis, qui non et fallere possit,

268 pollicitus ? Mihi crede, aderunt, nisi sistimus iras,

269 corpora, ferrum, animi vultusque manusque virorum

270 agmine ab adverso. Simul hic quem cernis inermem,

271 alter erit, pectusque aliud fronsque altera longe ;

272 nec sonus hic vocis nec pacis inertia verba.

273 Ergo animos assume novos neu nomina pacis

274 vile sonent. "Pulchra est", inquis, "victoria". Sed spes

275 anxia vincendi. Pax est pulcherrima rerum.

276 Haec tibi certa patet, nisi respuis. Omnia versa

277 et quotiens animos praesentia prospera tollunt,

278 ante acres intende oculos circumque retroque,

279 nec quid laeta ferat tantum fortuna tulitve,

280 sed quid ferre potest animo metire sagaci.

281 Nil facies recte, nisi cum spes venerit illinc,

282 hinc metus occurrat. Tibi sin victoria forsan

283 cesserit : et quantum est propriis quod laudibus addis ?

284 Victor es et vincis, vixque unum mille triumphis

285 adicis. At si forte diu comitata repente

286 destituant te fata, ruis pereuntque labores

287 innumeri spesque ampla simul. Consultor et hostis

288 unus adest : odium sileat, res firment utrimque

289 utile consilium et si nulla pericula terrent,

290 at retrahat saltem studium te nominis alti.

291 Altius ire nequit : nunc conservare labora.

292 Magnus enim labor est magnae custodia famae.

293 Visne tot egregios actus et tempore tanto

294 quaesitum decus unius committere casus

295 arbitrio ? Visne una dies tot subruat annos ?

296 Fortunam frenare suam finemque secundis

297 ponere consilium est, nec parvae accessio magnae

298 Fortunae est tenuisse modum. Si frena relaxas,

299 corrues in praeceps. Possem te multa monere ;

300 namque exemplorum magna est mihi copia. Quantus

301 vir fuerat Cyrus ? Tamen is dum fine sine ullo

302 credulus insequitur fortunam, turpiter alto

303 excidit e solio. Cumulus fuit ille pudori,

304 feminea cecidisse manu. Felicia Pyrrhus

305 arma tulit : quanta potuit cum laude reverti

306 in regnum ! Vobis etiam mansisset amicus,

307 ut reor, illa animi tanta dulcedine, tali

308 dignus amicitia. Sed dum nec frena tenere,

309 nec cursum cohibere potest, collapsus ad ima

310 corruit. Hic medio si permansisset, abunde

311 sparserat Epiri celebrem per saecula famam :

312 ha quotiens Italo rex formidatus in orbe !

313 Trinacriae diadema tulit : mox cognitus Artho

314 sceptra etiam Macedum arripuit. Sed sistere nusquam

315 dum valet, ille viris invictus, gloria vulgi

316 feminei Argolico ruit ingens victima saxo.

317 Sed quia vestra magis fortasse exempla movebunt,

318 hac ipsa in patria Regulum fortuna supremis

319 aequarat ducibus. Sed dum conscendere ad astra

320 nititur, in tergum jacuit resupinus, acerbo

321 fine decus partum claudens. Aliena renarro

322 meque libens taceo. Fato jactatus utroque,

323 quid sim, quid fuerim, cernis. Vix notius usquam

324 invenis exemplum, fortuna volubilis in quo

77

325 luserit illa magis. Tutum est discedere sensim

326 illius e gremio, nimium nec fidere blandis.

327 Vin tu illi praestare fidem, quae volvere nunquam

328 desinit instabilem violento turbine rotam ?

329 Quae non caeca modo est, sed caecos efficit illos

330 quos complexa sinu est, nunquamve attollit et implet

331 muneribus falsis, nisi quos de culmine summo

332 vertere praecipiti fuerit meditata ruina ?

333 At fuerit suspecta tibi jam foedere fracto

334 Punica forte fides. Sed tu desiste vereri :

335 tempus pacis adest. Et vos, nisi falsa relatu

336 audivi, pactum foedus sprevistis, avorum

337 tempore, quod minime dignis auctoribus ictum

338 esse videretur. Nos si fortuna maligne

339 stravit humi, reris forsan cecidisse decoris

340 omne simul studium ? Non sic nos numina laevo

341 sidere prospiciunt. Fateor, non omnibus aeque

342 publica fata velim et patrios committere casus.

343 Nunc autem de pace agitur tractantibus illis

344 quorum primus honos pacis bellique futurus

345 et labor aut requies. Equidem, quia bella movendi

346 auctor eram, donec vetuerunt fata, tetendi

347 ut faustus foret eventus. Sic foedera certe

348 consilio firmata meo pacemque tuebor :

349 quae nobis inhonesta quidem ; sed velle necesse est.

350 At vobis speciosa venit. Sit dicere quamquam

351 victorum pacis leges poenamque jubere,

352 tu tamen hanc patiare reos imponere mulctam

353 ore velim proprio, nostris erroribus aequam.

354 Hesperiae tractus atque arva novissima mundi

355 Aeoliaeque triceps regio et Sardinia et omnis

356 insula Tyrrheno aut Libyco perfusa profundo

357 vestra sit : hinc alia ex aliis conquirite regna,

358 ite per extremos axes atque invia ferro

359 pandite fulmineo, reges calcate superbos,

360 vestra sub occasu victricia signa ferantur

361 in Boream et solis tandem volvantur ad ortus.

362 Nos autem Libycis arctati finibus, inde

363 vos dominos rerum longinquaque cuncta regentes

364 imperia et multum terraque marique timendos

365 cernamus, superis postquam fatoque potenti

366 id placitum." Tantum ille gravi sermone profatus

367 subticuit ; contra Scipio cui talia reddit :

368 "Certus eram quaecumque mihi promissa fuissent,

369 adventu turbanda tuo, nec foedera Poenos

370 jusve hominum vel sacra deum servare paratos,

371 ni cogente metu. Prius hic gravis astra volatu

372 scandet equus, prius hic solidus per inania collis

373 ascendet, caelumque cavo subsidet Averno,

374 quam vobis sit amica fides. Sed justa deorum

375 ultio persequitur sontes, stirpemque profanam

376 verberat et, claudo quamquam pede nisa, fugaces

377 prevenit interdum. Scelerum spectator ab alto

378 perfidiaeque deus... Quamquam tibi fabula vana est,

379 Hannibal, esse deum. Quotiens rubicunda cruente

380 litora pulsarunt absorptis classibus undae !

381 Viscera bellantum pelago quot sparsa natarunt !

382 Quot truncae aut lacerae afflictim super aequora puppes !

78

383 Quot tabo undantes aestu jactante carinae !

384 Quot clipei et taetro stillantes sanguine postes !

385 Credis adhuc non esse deum ? Sic pectore prorsus

386 Aegatis abrasit non multum annosa vetustas ?

387 Bis prius adversum nos arma nefanda tulistis,

388 nosque lacessiti semper, sociisque faventes

389 id meritis, contra stetimus certare coacti.

390 Nos pietas quondam Siculis succurrere jussit ;

391 nunc autem Hispanis, in quos tua maxima quantum

392 saevitia exarsit ! Dolor est meminisse pudorque ;

393 sera nimis miseriae quoniam Romana fuerunt

394 auxilia, atque ingens infamia nostra Saguntum est.

395 At deus ille, Deus quem vos contemnitis, aequas

396 exegit poenas meritis, bellique prioris

397 exitus ille fuit, quem vos sensistis, et idem

398 hujus erit, nisi justa deum vindicta fatigat.

399 Si qua tamen medio tulimus, quae multa fatemur,

400 vulnera, permisit forsan rectissimus ultor,

401 exercens purgansque pios. Sed prisca relinquo :

402 si tibi cura manet, ne pax tua civibus obsit,

403 et mihi, perfidiae ne praemia forte reportent,

404 est animus. Quid enim ? Nunc vos et foedera et omnem

405 spem pacis violasse parum est ; nunc foedera rursus

406 et pacem, indignos quos prima injuria fecit

407 conditione pari, petitis leviore secundam :

408 nec pudet ! Et quantis sese fortuna revolvat

409 casibus admoneor, quam sit via lubrica magnae

410 fortunae ; jubeor reges meminisse ducesque

411 quos mutata gradu subito dejecit ab alto ;

412 exemplisque premor. Scio quod mortalia nobis

413 corpora sunt, animi aeterni ; scio multa sepultis

414 supplicia et longos scelerum superesse dolores ;

415 hic famam restare bonis aeternaque caelo

416 praemia. Visne aliud docilem, vir docte, monere ?

417 Casibus expositum scio me ; teque armipotentem

418 egregiumque ducem fateor : desiste minari.

419 Scimus : et hinc major nostris speratur ab armis

420 gloria. Nec regnum fortunae ignoro jocantis

421 rebus in humanis. At nulla potentia summo

422 est aequanda deo. Solet hic pia bella foventes

423 auxilio firmare suo. At ne forte moremur

424 hunc totum per verba diem, si foedera vobis

425 prima placent, ratibusque recens injuria nostris

426 legatisque illata aliqua purgatur, habetis

427 quod petitis, neu polliciti puter inscius, ingens

428 munus habes pacem. Quonam fortuna reversa est

429 vestra vides. Si dum Latio tua fama tonabat

430 tempestate gravi bellorum, mitior hostis

431 optasses eadem precibus, tunc forte superbum

432 non praestare fuit. Nunc cum prope victus et omni

433 pulsus ab Italia metuensque et velle subactus

434 pacem ores, poterat recta cum fronte negari.

435 Et tamen, ut mundus videat non aspera nobis

436 dejecisse animos, non tollere prospera bella,

437 fortunave pares habitus consistere in omni,

438 posteritasque notet non nos dulcedine praedae

439 proelia, non odiis, sed pacis amore movere,

440 pax dabitur, fuerit vobis si pura voluntas.

79

441 Sed quid vana refers ? Hac est Hispania dextra,

442 si nescis, multoque mihi jam parta cruore.

443 Cetera nostra vides. Stulta est jactantia dantis

444 quod retinere nequit. De nostro munera fingis.

445 Proinde aliud paci pactisque prioribus ultro

446 adice, si quid habes. Quod si nimis illa videntur

447 importuna animis, gladios atque arma parate,

448 indociles tolerare togam pacemque perosi."

449 Dixerat, et tremula tellurem perculit hasta.

450 His dictis retro redeunt. Ceu cornua postquam

451 obnixi tenuere diu gravibusque tumentes

452 implevere animos odiis nisuque maligno,

453 digressu tacito referunt vestigia tauri,

454 ut gravius toto coeant cum pondere rursus,

455 mugituque fero complent nemus omne frementes -

456 circumstant reducesque acuunt in bella juvencae

457 quemque suae - , talis ducibus redeuntibus ore

458 spiritus, et talis tumido sub pectore fervor.

459 Postquam ad vicinas ambo rediere cohortes,

460 arma animosque parent in bella novissima tandem

461 edicunt : alacri caelum tonat omne tumultu.

462 Tum vero urgentes stimulos virtutis et aestus

463 irarumque faces graviterque minantia verba

464 flammantesque oculos ardentiaque ora videres :

465 haud aliter quam cum stipulis immittere flammam

466 forte ex composito late distantibus arvis

467 discedunt gemini agricolae ; dispersus in agros

468 horridus alternos nunc hic, nunc cernitur illic,

469 et crepitante sono subitus micat ignis utrimque.

470 Ut vero in castra est reditum, clamore faventi,

471 qualis apum strepitus regem circumstat ovantem,

472 pro se quisque ducum excipitur, cupidumque tuendi

473 funditur inquirens certatim singula vulgus.

474 Unus in amborum castris discurrere sermo :

475 supremum venisse diem, nec praemia belli

476 qualia praeteritis soleant spectare periclis,

477 nec poenas instare pares. Victoribus orbem

478 terrarum imperiumque sequens per cuncta patere

479 saecula ; tum victis extremos affore casus :

480 semianimis quod fracta metu propiorque cadenti

481 Carthago nondum icta tremat, fatoque premente

482 amplius immensam nequeat differre ruinam ;

483 Romanis non esse fugae, non collis amici

484 praesidium, obstrusosque abitus maris aequore circum,

485 alarum caelique fugam restare patentis.

486 Hinc igitur quoniam Terror, Spesque incitat illinc,

487 imperiumque ducum, vario permixta fragore

488 castra modis reboant miris. Hic corrigit hastam,

489 Ille acuit gladios, agiles probat ille sagittas ;

490 induit hic galeam capiti cristasque trementes

491 excolit, hic blando permulcens murmure fortem

492 frenat equum phalerisque tegit ; studet ille recurvus

493 ferratos aptare pedes unguemque cavatum

494 verberat ac crebris tinnitibus inde favillas

495 elicit ; hic pictum clipeum textamque catenis

496 loricam exiguis tenuisque rigentia ferri

497 tegmina circum humeros et fortia pectora ducit ;

498 implicat hic ocreas femori tibiasque pedesque

80

499 armat et aurata praefulget imagine poples.

500 [Lacune]

501 hic mihi, Pierides, quoniam majora pusillis

502 viribus aggredior, si vos ab origine semper

503 dilexi coluique libens, si rite vocavi,

504 hic praebete animos totoque Helicone favete.

505 Avia Castaliae sitiens convexa pererro ;

506 urget amor famaeque trahit spes blanda decore.

507 Lux ea terribili hinc illinc consumpta paratu

508 cesserat et celso radiabant sidera caelo.

509 Inclita magnificis opibus cultuque verendo

510 aethereas matrona virens perlabitur auras.

511 Stat capiti diadema sacro turritaque frontis

512 effigies sceptrumque manu, sed sparsa capillos

513 et trepido festina gradu. Cui fervida contra

514 multa minax mulier medioque perustior axe

515 ac succincta sinus pauloque annosior ibat.

516 Illa quoque sceptrum et regni violenta gerebat

517 signa, deos hominesque omnes regemque deorum

518 aspernata animis. Ambae simul alta tenebant,

519 quaque rubens Martis metuendi luminis astrum

520 Scorpio Chelarum amplexu caudaque tegebat,

521 utraque celestes pariter tempusque sub unum est

522 introgressa fores. Illas mirantur euntes

523 caelicole : rapidos tenuerunt sidera cursus.

524 Ut summo solio coram stetit, altera raptim

525 incipit : "En quantum facinus ! Junonia longum

526 hospita et aeternum fato statuente futura,

527 tentor ab Italia : nec tot sua vulnera prosunt,

528 nec quod, siqua fides gladiis, letale putavi,

529 Cannarum memoranda dies. O fata deorum

530 dura bonis ! Liceat justas inferre querelas,

531 et caelo non ficta loqui. Natura benigne

532 mecum egit, fateor : Superi invidistis acerbi.

533 Aequoris immensi pulcerrima litora clemens

534 illa mihi circum dederat portusque decorem

535 addiderat, caelique aderat clementia blandi

536 et vespertino venientis ab axe Favoni

537 dulcior afflatus Zephyrique tepentior aura.

538 Litoris adversi frigus glaciale videbam

539 et post terga graves exurere cuncta calores ;

540 ipsa meo contenta situ mediisque fruebar

541 laeta bonis. Poterat terrae celestis imago

542 vera, nisi fallor, spectantibus illa videri.

543 Adde tot illustres natos Martisque secundi

544 tot titulos, tot gesta ducis famamque sonoram.

545 Non tibi, Mars, illum fratrem fateare pudendum.

546 Hunc quo fata virum rapuerunt invida furtim

547 tempore, vulgatum est. Quantos tunc ille paratus

548 orsus erat, nomenque meum quo ferre putabat,

549 infelix, quanto flagrans genitricis amore !

550 Mitto alios : nam magna mihi numerosaque turba est.

551 Quanta mihi nuper qualisque novissima proles

552 contigerat ! Fateor, Superi, mordaxque fatenti

553 invidia absistat : non ullum regia pascit

554 majorem generosa Jovis. Quis fervor in ullo

555 par fuit, ex quo Prometheus subduxit ab astris

556 particulam caecique infudit pectoris antro

81

557 accenditque homines ? Quanta est constantia menti

558 insita ! Quam praeceps per cuncta pericula fertur !

559 Credite : corporeo nisi mentem carcere clausam

560 sarcina membrorum premeret, foret ille deorum

561 ex numero, solioque altus radiante sederet.

562 Nomine non opus est, ubi soli convenit uni

563 quod loqueris ; factisque satis jam cognitus orbi est

564 Hannibal. Ante suos perdent errantia calles

565 sidera et Aethiopes nivibus gravis obruet aestas

566 Riphaeumque gelu Borea tepefacta liquenti

567 solvet hiems, quam feta viro produxerit illi

568 terra parem. Nec fallit amor ; sed vera fatebor

569 parcite, Caelicolae : vereor ne tristis alumno

570 invidia et caecus noceat favor. Aspice terras,

571 Jupiter, Italiae. Viden interstrata colonis

572 arva suis ? Viden indigena variata cruore

573 flumina, et ignotis multum distantia terris

574 busta ducum ? Potuit latum effudisse per orbem

575 Hannibal iste meus, potuit disjungere montes

576 et saxis arctare vagis. Verum obvius illi

577 nunc deus est aliquis : quis enim mortalia contra

578 arma ferat ? Puer adverso venit agmine nobis ;

579 en pudor, o Superi ! Sed nec puer ille nec omnis

580 terreat Ausoniae tellus ! Non illa, superbo

581 quam tacitam hic video meditantem gaudia vultu

582 adversamque meis fatis. Hanc scilicet ipsam

583 et formidatum mundo puerumque patremque

584 una acie quondam collatis vicimus armis.

585 Nos nec adhuc tanto melior fortuna favore

586 ceperat amplecti. Nunc tot firmata triumphis,

587 quid metuam, nisi forte deos ? Succurrite famae

588 atque arcete nefas. Moriar nisi clauditur illo

589 nescio quid puero, quod me jubet usque timere."

590 Dixerat. At contra vultu veneranda modesto

591 altera procedit paulum manibusque coronam

592 abicit ac sceptrum, pedibusque affusa Tonantis

593 sic ait : "O magni suprema potentia mundi,

594 si tua Roma potest lacrimis perfundere sacros

595 te patiente pedes precibusque inflectere justis,

596 o superumque hominumque sator rerumque creator

597 optime, parce tuis, fer opem et moderare labores.

598 Quanta per Hesperium rapidis urgentibus Austris

599 flamma latus nimboque nocens undante procella

600 saevierit, mundo notum est et notius astris.

601 Nec mihi quod misere insultans nunc illa virago

602 obicit, infitior : candentes ossibus agros

603 Italiae terrisque ducum dispersa sepulcra,

604 et quicquid misero armorum fert impetus orbi

605 sustinui ; solioque pater tu passus ab alto es.

606 Crimina sic meruisse reor mea. Respice tandem

607 mitius afflictos ; et si mea crimina nondum

608 sunt purgata satis, tua fulmine dextra corusco

609 hoc caput invisum et Tarpeias verberet arces :

610 Hannibalem avertas ! Jamque avertisse videris,

611 et frates actura tibi pro munere tanto

612 advenio. Timui, fateor, furiasque dolosque

613 infandi ducis et laqueos simulataque verba.

614 Ille etenim, sacra quem genetrix caelo tenus effert

82

615 atque ipsis insana deis tot laudibus aequat,

616 fraudibus insidiisque magis confidere in armis

617 quam virtute solet. Possem sibi multa meorum

618 funera natorum... Dolor impedit heu heu quanta

619 saevitia est quantumque nefas, quibus illa superbit !

620 Sic tales cecidisse duces ! Sed tempus apertae

621 nunc virtutis adest, juvenem nisi fata virentem,

622 quem puerum vocat ipsa, odiis immitibus urgent :

623 quod tu, summe parens, prohibe et permitte parenti

624 id modo sollicite. Cesset fraus : arma ferantur

625 justa acie ; liceat plano confligere campo.

626 Vel nati me fallit amor, vel mira videbis

627 proelia et infames aequantia vulnera Cannas.

628 Divinos novi ipsa animos humanaque subter

629 omnia cernentes ; non quod mihi fabula mundi

630 persuadeat natum esse deum. Licet improba fando

631 excitet invidiam, divino tentet honore

632 praedones licet ipsa suos celebrare deisque

633 adnumeret ; mihi sufficiat decor ille virorum

634 Scipio magnanimus, similem cui nulla tulerunt

635 tempora, nulla ferent. Non haec me vera negabo

636 credere : nempe animos divinam accendere mentem

637 illius, ac nullum sine numine posse benigno

638 egregium reor esse virum. Non astra morabor

639 amplius. Aut nato faveas aut partibus aequis

640 sta medius fraudemque veta. Si cesserit illa,

641 vicimus haud dubie. Sed enim Junonia jactat

642 hospitia et superos hac sperat voce movere.

643 Fallitur, insanit. Stet semper nube sub iste

644 vel simili ! Stabitque equidem. Mihi pulchra Tonantis

645 Tarpeio stat colle domus, cui thura precesque

646 deferimus, sed rite utinam ! Pia sacra docere

647 tu potes ; et facies, nisi primo in limine caeli

648 fatorum vox intrantem exaudita fefellit.

649 Ergo age supplicibus pateant pia pectora verbis,

650 celse parens hominum, spes summa et sola bonorum.

651 Audieram imperium terrae pelagique supremum

652 et circumfuso quicquid quocumque sub axe

653 clauditur Oceano, Latio de sanguine natis

654 promitti. Sed quis nisi tu tam grandia praestat ?

655 Nunc autem non regna peto. Sit tuta merentum

656 libertas ! Liceat sitientem sanguinis hostem

657 a jugulis arcere meis ! Si digna rogaris,

658 si mihi non parcis, populis ignosce nepotum,

659 quos nova religio faciet tibi forsan amicos."

660 Finierat, stringensque pedes, atque oscula rursus

661 ingeminans lacrimis haerebat et ore madenti.

662 Subrisit vultu tacito stellantis Olympi

663 rector ad alterius tactus praesagia saecli.

664 Tandem verba parat - tremuit conterritus aether,

665 conticuere poli, siluit tellusque chaosque - :

666 "Nullo unquam ingenio patuit mortalibus." inquit

667 "Quid pareret ventura dies : sic nostra premuntur

668 consilia, arcano sic jussa silentia caelo.

669 Et tibi, quae partem memoras audisse futuri,

670 intra sidereum potuit contingere limen ;

671 exterius sonuisse nequit, nisi forsitan ardens

672 spiritus huc aliquis flammis purgatus et unda

83

673 venerit : hinc tenui quaedam penetrantia rima

674 erumpunt ; multa quoniam pietate coactus

675 vim patior. Verum quo longius omnia volvam ?

676 Pauca mihi e cunctis quae jam sub sole geruntur,

677 pauca placent : quoniam terris incognita virtus

678 huc refugit, totiens de vobis quaesta, quod inter

679 milia tanta hominum sibi vix contingat amicum

680 invenisse aliquem. Me purpura vestra movebit

681 forsitan, aut aurum praefulgens ? Cernite caeli

682 hoc spatium ! Gemmis forsan contingar Eois ?

683 Hinc Oriente alio et circum radiantibus astris

684 delector, meque ipse magis comitumque choreis.

685 Corpora qui placeant oculis mortalia nostris,

686 aut fragiles artus, aut forma fugacior umbris ?

687 Omnia sunt aeterna mihi, splendorque decorque,

688 divitiae stabiles mansuraque gloria regni.

689 At ne cuncta sequar, virtus mihi clara placere

690 sola potest animique habitus, quam dicere sedem

691 ipse meam nunquam erubui. Sed rara per orbem

692 hospitia invenio. Nunc vestra addiscite fata.

693 Est labor hinc illinc per saecula multa paratus,

694 mutuaque alternas tenuabunt funera gentes.

695 Quam fortuna premat, cui stet victoria parti,

696 non est nosse prius ; nisi quod cui conscia mens est

697 justitiae, nostrum licet hanc sperare favorem.

698 Ast aliam timuisse parum est. Ab origine rerum

699 praemia digna piis atque aspera multa malignis

700 edixi. Sed enim vobis nunc maxima cura est

701 natorum. Veniet tempus quando utraque tristi

702 exilio patiare tuum senescere longe

703 a patria, nec busta petes. Non gloria tanta,

704 non decus aut pietas aut fortia facta movebunt

705 amborum. Nimium mortalia corda volutat

706 ambitio. Spem, non sobolem, mihi credite, amatis.

707 Longior in verbis solito sum ; maxima namque

708 res agitur merito sermonis et indiga tanti :

709 imperium mundique caput ! Majore canendum

710 voce aliud superest : dociles advertite mentes.

711 Est mihi propositum, quod caligantia mundo

712 lumina sunt, propius vestris accedere terris

713 et pondus nexusque hominum, mortalia membra

714 sponte subire mea, vestrosque levare dolores -

715 quantus amor ! - Mortemque etiam tolerare pudendam.

716 Ingrate dureque animi, communia quamquam

717 munera sunt vobis, tamen haec felicior illa est,

718 faverit hoc equidem cui nunc victoria campo.

719 Hanc penes imperium simul et mea maxima sedes

720 semper erit : sic fixa etenim sententia sanxit.

721 Neve diu dilata nimis spes vestra putetur,

722 cuncta prius cuncti mortales ista videbunt,

723 quam decies latum Saturnus cinxerit orbem

724 limite retrogrado. Placida sic Virgine captus

725 jam rapior ; sacri sic mulcent ubera lactis ! "

726 Talia narrantem cuncti gaudentibus alis

727 caelicolae umbrabant atque agmina nuntia pacis.

728 Attonite auditis non uno tramite matres

729 spe varia incerte redeunt. Jam litus Eoum

730 sanguinolenta dies casus visura supremos

84

731 lustrabat radiis : jam classica crebra sonabant

732 et matutinum per castra frementia murmur.

733 Consurgunt hinc inde duces. Nec tanta sub astris

734 ulla fuit Romana dies per saecula cuncta,

735 nec fuit in campis ullis ductoribus aequis

736 aut paribus certatum odiis aut artibus aut vi.

737 Nec metus in praesens tantum, sed milia multa

738 annorum ante oculos aderant : quemcumque dedisset

739 hac acie fortuna gradum, patriamque domumque

740 et stirpem et genus et seros sperare nepotes.

741 Scipio distinctam campis inducit apertis

742 ordinibus miris aciem, dextrumque gubernat

743 Massinissa latus Numidis instructus, et illum

744 Hispanus sublimat equus cristataque signat

745 cassis et adverso sinuatur purpura vento.

746 Laelius at laevum moderatur in agmine cornu,

747 quem sequitur Latiis equitatus ductus ab oris.

748 Apulus hunc sonipes rapidum propiorque volanti

749 fert circum, rigidoque effulgent pectora ferro.

750 In medio Romana fremit praedura juventus.

751 Eminet his alte imperitans legionibus ingens

752 Scipio jamque auro, jam ferro clarus et ostro,

753 clarior ast animis et spe clarissimus ampla,

754 obscuratque alios. Surgentis lumina Phoebi

755 ferre velut comites nequeunt, hinc Lucifer almus

756 inter hebes radios, illinc Cyllenius ore

757 pallidus ambiguo ; nam cetera sidera circum

758 non expectato fugerunt omnia sole :

759 excitat ipse altos animos atque omnia firmat

760 per medias volitans acies, nitidisque tremendum

761 fulmen inest oculis, quod verberet ora tuentum.

762 Signiferis instare suis equitumque phalanges

763 hortari, trepidos verbis solidare, paventes

764 erigere ac dubios : hos obtestatur, at illos

765 orat, et in medium pulcherrima facta recenset

766 vel sua vel generis, nomenque inculcat avorum.

767 Hos laudat, blandis castigat vocibus illos,

768 objurgatque moras et amico verbere inertes

769 instigat ; docet ille decus, docet ultima belli

770 praemia quam prope sint ; discriminis atque pudoris

771 admonet. His stimulis animos impellit et urget.

772 Omnibus ille locis festinat adesse, nec ullum

773 perdere supremi momentum temporis ardet.

774 Postquam cuncta satis circum provisa suisque

775 praesidiis firmata videt, dux maximus acri

776 cornipede excelsus niveo "Si Jupiter" inquit

777 "hunc animum qui nostra movet praecordia, cunctis

778 nunc vobis notum esse velit, dubitasse pudebit

779 qui finis seu quae nostros fortuna paratus

780 exciperet. Nullus oculis sol clarior unquam

781 visus adesse mihi. Victoria cernitur ingens.

782 Vicimus. Agnosco trepidantis turbida vulgi

783 murmura et ambiguos motus aciesque labantes.

784 Vicimus. Hinc animos cerno ; statque horrida caedes

785 ante oculos, taboque tumens et sanguine torrens,

786 et cumuli ingentes patria tellure jacentum.

787 Ipsum ego jam video jactatis turpiter armis

788 excessisse ducem, video, latebrasque petentem.

85

789 Atque utinam hesterno patuissent cominus aures

790 cunctorum alloquio ! Licuisset noscere aperte

791 degenerem fractumque animum. Non iste profecto est

792 Hannibal ille prior, nisi nomen territat ipsum.

793 Imo ille est equidem : sed enim dux callidus arma

794 nota tremit, sentitque aliis tractanda lacertis,

795 consilioque novi ducis imperioque moveri.

796 Non sibi Cannarum consul temerarius ibit

797 obvius hoc campo, nec quem pugnare vetabant

798 omina clara deum manifestaque signa futuri,

799 si mens sana foret ; neque nunc Sempronius alter

800 praesidet his castris. Mecum non pulvis et aestus

801 solque oculis infestus eum ventusque juvabunt,

802 non nebula insidias cannisque palustribus idem

803 obstruet aut aciem victam torpore nivali

804 obruet et calido perfundet corpus olivo.

805 Hic mecum gladio pectus tentabit acuto,

806 ense latus rigido, validamque incumbet in hastam.

807 Hoc metuit. Pacem quotiens petiere pavore

808 et quotiens rupere dolis ! Si temnimus illos,

809 hos odisse decet. Vos nunc ad talia bella

810 felices igitur dextras atque arma movete.

811 Primus in invisos ego jam nunc inferor hostes.

812 Inde fuga et terror : sic, di, promittitis omnes,

813 sic mens saga boni strictique avidissima ferri

814 dextera et indomiti generosus pectoris ardor.

815 At vobis tanto calcata Hispania cursu

816 et nostrum juvenile decus, tot regia bella

817 ruraque perpetuis ardentia Punica flammis

818 occurrant. Aetas actus jam plena viriles

819 incipit a nobis verosque optare triumphos :

820 jam mihi bellorum stimulus radixque malorum

821 Hannibal et tanti debetur gloria coepti.

822 Quaecumque ingressis pelagus di signa dederunt

823 quando Egatis petiere patres, ac plura faventes

824 ostendunt. Equidem tempus mihi perdere semper

825 displicuit, tum praecipue cum magna geruntur.

826 Terror, abes ! Certa est victoria - pergite mecum :

827 nil moror ! - Et reditus felix. Qui visere gestit

828 et patriam et natos et amice conjugis ora,

829 hac iter est Romam ! " Victori talia certo,

830 non pugnaturo similis postquam ille profatus,

831 subticet : hortanti laeto simul agmina vultu

832 unanimesque alacri respondent voce catervae,

833 haud aliter quam si Capitolia celsa tenentem

834 curribus in niveis solito clamore sequantur.

835 Hannibal extremi fatalem temporis horam

836 praecipitare videns, confestim elephante relicto

837 praerapidum conscendit equum, vultuque minaci

838 terribilis, qualis pastor Polyphemus ab antro

839 turbidus Aeolio, vel qualis ab aethere tristis

840 nuntius imperiis solet apparere cometa,

841 instruit ingentes acies ; cunctosque elephantos,

842 ut grege monstrifico turbatum territet hostem,

843 prima fronte locat ; turresque in terga trementes

844 cernuntur. Totidem colles juga summa movere

845 dixeris ac totidem nutantes rupibus arces.

846 Hunc clipeum totis praetendit viribus hostis

86

847 mox Ligures Gallosque acie consistere prima

848 imperat, auxiliis illam Balearibus implens

849 ac Mauris. Acie Poenos locat inde secunda

850 atque Afros. Bruttio completur tertia tantum

851 milite, qui maestus magnaque ex parte coactus

852 castra sequebatur. Latis tum cornibus agros

853 occupat immenso circumdans agmina gyro.

854 Ad dextram Poenos Italis concurrere jussos

855 ordinat ; at laevam Numidae tenuere rebelles

856 optantesque armis inviso occurrere regi.

857 Haec ubi disposuit, quoniam sibi castra coacta

858 gentibus ex variis fuerant et dissona linguis,

859 nunc interpretibus, proprio nunc ore cohortes

860 accendit stimulatque, suo non segnior hoste.

861 Omne simul ducis egregii seu militis idem

862 implet opus. Primas acies ac signa ferentes

863 instruit, hinc alas cursuque novissima lustrat,

864 itque vagus blandis permiscens aspera verbis :

865 "Si fortuna mihi nota est mea, vicimus" inquit ;

866 "nec vicisse sat est : tumidum delevimus hostem

867 Romanumque genus, maneant modo pristina vobis

868 pectora, Cannarum aut Trebiae memorantia tempus.

869 Nullus ab adverso venit obvius agmine quem non

870 mille locis Italo pridem saturata cruore

871 fuderit haec acies, cui non fratremve patremve

872 aut natum abstulerit. Dux ipse ferocior annis

873 et pater, Ausonii tunc gloria nominis ingens,

874 hos timuit gladios laudataque signa cruore

875 infecit, nostros fugiens rediturus in enses.

876 Ni forsan procul a patria melioribus iste

877 militat auspiciis, aut nos pejoribus urbis

878 ante fores patriae. Non sic Carthaginis almae

879 immemores rear esse deos ut fortia Romae

880 moenia non ausi ferro defendere, nostris

881 moenibus insultent. Furor huc attraxerit illos ;

882 haec fortuna potens populo spectacula Poeno

883 miserit, ut quondam digitis avulsa cruentis

884 tot spolia. Ut modios curvo complevimus auro,

885 contenti patriae rerum transmittere famam

886 tantarum, sic formoso nunc vincula collo

887 laeta ducis Latii victrix Carthago videbit

888 et circumductos pecudum de more per urbem

889 Romanos errare greges Laeliumque loquacem

890 et varium regem atque inopem, qui nostra reliquit

891 arma fugax, hodie cujus, per numina testor

892 vos, Mauri Numidaeque, jugum vitate superbum !

893 Massinissa suos repetit per verbera servos.

894 Vos, Galli, certate odiis hostemque vetustum

895 nunc gladiis urgete novis : hic campus, in orbe

896 collectas alio, longaevas expiet iras.

897 At vos, o Ligures, quos me et mea fata secutos

898 per mare, per terras nulli cessisse labori

899 hic video, pugnate, precor ! Si digna manebunt

900 praemia victores, non vos, mihi credite, vallis

901 Hispida, nec regio abruptis impervia saxis,

902 sed campi pingues et ditia rura tenebunt

903 Italiae, vesterque pavor stimulusque silebit,

904 Roma ferox. Vos, cara mihi dilectaque multum

87

905 agmina, vosque, mei cives, impulsibus ullis

906 non opus aut monitis : patriam spectate trementem

907 hostilesque faces atque impia pila paventem ;

908 et notos muros, ubi prima infantia vobis

909 exacta est, ubi tot meriti duxistis honores,

910 tot laetos festosque dies ; ubi busta cinisque

911 majorum et memori stant scriptae in marmore laudes.

912 Omnis in armatis patriae fiducia dextris

913 et vestra virtute sita est : succurrite fessae !

914 Uxores vobis dulcesque occurrere natos

915 deprecor et trepidas matres sacramque parentum

916 canitiem, et patrii curam superesse sepulcri."

917 Nondum finierat, magnusque in verba ferebat

918 impetus ardentem, subito cum classica et omnes

919 Romanae cecinere tubae, clamorque tremendus

920 ortus ab adverso caelum complevit et auras,

921 ac strepitu horrisono volucres haesere volantes ;

922 quo cunctae concussae acies, trepidique elephantes

923 in sua praecipiti redierunt agmina cursu

924 turbaruntque loco, compulsaque cornua retro

925 cesserunt. O caeca hominum mens, inscia rerum

926 consiliisque illusa tuis ! Quos agmine primo

927 praesidium cauti ducis anxia cura locarat,

928 hi stragem peperere suis primamque ruinam !

929 Hic fragor Hannibalem medio sermone loquentem

930 avertit, veluti subitum si forte canenti

931 obstrepat et scisso descendat Jupiter axe,

932 Ille silet tremuloque modos sub gutture frangit

933 attollitque oculos et caelum suspicit atrum.

934 Verum tam variis totiens dux casibus olim

935 jactatus, totiens dubiis exercitus armis,

936 perstat et adversos speculatur turbidus hostes,

937 increpitansque metus, vires animosque fluentes

938 colligit, excurritque fremens, seque obvius offert.

939 Sicut aper, rapidis postquam latratibus actus

940 vulnificos instare canes atque arma sequentum

941 advertit, jam terga riget, jam subrigit aures,

942 hinc praeceps in tela ruit ; sic fervidus ibat

943 Hannibal, egregiique animam patris ore vocabat.

944 Stabat ab adverso juvenis tunc impiger acri

945 Massinissa animo, qui mox fluitantia cernens

946 cornua Poenorum, trepidos irrumpit in hostes,

947 et quacumque viam facit ingens belua, raptim

948 insequitur ; similique fretus duce Laelius inter

949 irruit armorum cumulos tempusque locumque

950 arripit ; obstantes cedit, fugientibus instat.

951 Scipio magnanimus violenti more leonis,

952 qui catulis festinet opem silvasque ferasque

953 obruat, in medios stricto penetraverat ense.

954 Illum totae acies, illum miratur ab alto

955 Jupiter, et nostro sibi num foret aemulus orbe

956 sol stetit ambiguus : rutilo sic totus in auro

957 fulgebat, sic purpureo radiabat amictu,

958 sic rigidis nitidus juvenis splendebat in armis.

959 Postquam est ad veros perventum cominus hostes,

960 Romani Poenique manus miscere cruentas

961 coeperunt. Ingens et inexorabilis urget

962 ira duces populosque duos ; nec Martius usquam

88

963 impetus asperior, nec acerbior ulla per orbem

964 pugna fuit. Nec enim pretio conducta gerebat

965 bella cohors. Aderant proprio qui sanguine vellent,

966 quas ipsi ediderant, odiorum extinguere flammas.

967 Unus amor cunctisque adeo legionibus una

968 mens erat : ulcisci justos vel morte dolores.

969 Punica perfidia et Romana superbia passim

970 vocibus alternis vulnus jactantur ad omne :

971 jurgia et infames questus, et tempore eodem

972 hic sonus, hic jugulis extorta silentia caesis ;

973 annua nunc Poenis et amara tributa subactis,

974 nunc fraus et capto strages indigna Sagunto,

975 et quicquid rabies odio flammata vetusto

976 armatis dictare solet. Coit omnis in unum

977 offensae cumulus longique injuria belli.

978 Pectora pectoribus tunduntur et ensibus enses,

979 vulnera vulneribus, mortes quoque mortibus atrae

980 miscentur : juvat insertis descendere ad umbras

981 visceribus, Manesque novo turbare tumultu,

982 pugnantesque animas Erebo transferre silenti.

983 Heu furor ! Et quanto satius vixisse quietus

984 finibus in patriis populus potuisset uterque !

985 Non sinit ambitio caecique superbia cordis

986 et sitis, aeterna quae spe succendit habendi

987 mortales, uritque animos et trudit in enses.

988 Confligunt infense acies ; nec publica tantum

989 hos odia exagitant ; credit sua vulnera quisque

990 et patris fratrisque necem, dum percutit hostem,

991 ulcisci. Usque adeo mentes offensa vetusta

992 asperat ! Atque odio levius certare recenti

993 impellunt sua castra duces et vocibus altis

994 accendunt animos et honesta pericula monstrant

995 ac subeunt. Species visa est pulcherrima mortis

996 pro patria pepigisse animam. Vis ampla furorum

997 armorumque dabat strepitus gemitusque cadentum

998 confusos horrore sonos. Jam sanguinis altus

999 it fluvius camposque rigat fumantibus undis,

1000 jamque furens operit volvitque cadavera torrens.

1001 Mons quoque corporibus prostratis surgit equorum

1002 atque virum, rabidosque jugis jam separat hostes.

1003 Non sic attonitos Aegaeo litore nautas

1004 expavisse rear, quibus insula nata repente

1005 est prope Therasiam ; quod monstrum doctus haruspex

1006 Romano dedit imperio Macedumque ruinae ;

1007 navita sed transtro rudis ac stupefactus adhaesit.

1008 Ceperat interea pugna superatus iniqua

1009 auxiliaris eques Poenorum excedere campo.

1010 Insequitur victor profugos. Jam sparsa sequendo

1011 ipsa viam cumulos inter reperire laborat

1012 caesorum, Romana acies : pars scandere in altum

1013 et dubio titubare gradu, pars lubrica circum

1014 arva tenens, sparsis aditum tentare maniplis.

1015 Signiferi fluitare etiam armorumque magistri :

1016 et poterat vincendo vagus felicia miles

1017 bella repentinis praevertere cladibus, atque

1018 illustrem foedare diem, ni providus alti

1019 Scipio consilii, revocantia signa dedisset.

1020 Cognita nam postquam jusso tubicine campis

89

1021 vox sonuit, tenuere gradum signumque secuti

1022 in primos rediere globos. Hinc agmina rursus

1023 turbine concurrunt alio, sed viribus isdem ;

1024 aethere dispersos veluti cum turbidus Auster

1025 arctavit nimbos, siluitque repressa parumper,

1026 dum tonat, hinc pluviis et grandine mixta resurgit

1027 tempestas inimica satis. Excesserat ardens

1028 Scipio jam colles immensa strage coactos,

1029 collatisque iterum signis et viribus ambae

1030 miscebant acies aequato proelia campo.

1031 Solicitum spectasse deum tot funera gentis

1032 indomitae, tantosque truci sub Marte labores

1033 crediderim, seu quis validis foret exitus armis.

1034 Hoc equidem mundi campo commissa patenti

1035 nutabat fortuna die, quis jura supremi

1036 imperii summumque gradum, quis sceptra teneret.

1037 Favisset si forte etenim sors ultima Poeno,

1038 quis dubitet quin immensum dominata per orbem

1039 impia Carthago rerum tenuisset habenas,

1040 Romanumque nihil foret haec in tempora nomen ?

1041 Itala barbaricis tellus lacerata colonis

1042 mutasset genus egregium, majorque fuisset

1043 Africa. Si potuit nomen sibi Graecia inermis

1044 imposuisse suum, quanto magis Africa victrix !

1045 Sed miserata pios divina potentia nobis

1046 succurrit, talemque virum pejoribus annis

1047 Italiae dedit afflictae, qui fortia bella

1048 fortior exciperet, qui non praesentia tantum,

1049 Sed ventura etiam discrimina pelleret unus ;

1050 temporibus cui tuta suis innixa maneret

1051 et cui libertas servanda sequentibus annis.

1052 Jam media sol almus equos regione trahebat

1053 aetherea et tantas spectabat territus iras.

1054 Impiger et nullo defessus membra labore,

1055 non aestu, non vulneribus, non nube calentis

1056 pulveris, extremas manibus tentare procellas

1057 Scipio tendebat, cuneus quo densior illum

1058 et ducis adversi facies optata vocabat.

1059 Ac velut Aetnaeo descendens vertice vastat

1060 flamma cavernosi convexa trementia montis,

1061 et scopulos ruit obstantes arbustaque frangit

1062 obvia, sulfureae reboant simul undique valles,

1063 sic ferus et simili prosternit turbine cuncta

1064 Scipio, saepe monens : "Miles Romane, precor te :

1065 aut vince aut morere : mecum nunc ultima tenta.

1066 Haec via vel Romam, vel certo tramite ducit

1067 ad superos". Haec vociferans intrabat in agmen

1068 Hannibalis. Contra ille gravi cum mole ruentem

1069 excipit impavidus. Confligunt fulmina Martis,

1070 hinc Scipio, hinc Hanibal ; cernensque ex aethere Mavors

1071 miratur tales terris superesse magistros

1072 militiae, tales operum ferrique ministros.

1073 Hic precor ut mendax desistat Graecia tandem

1074 nominibus certare ducum ; pudeatque referre

1075 imbelles Asiae populos Gangemque subactum.

1076 Parthorum sileant reges et Persidis arvis

1077 exiguo spectata phalanx ; nec conserat ipsa

1078 Troja manum Priamique domus cantata poetis

90

1079 Graiorum et nostris ; non regum quisquis odoro

1080 crine fluens atque Assyrio crispatus amictu.

1081 His campis non Indae acies, non fluxa per armos

1082 purpura, non levibus tantum confisa sagittis

1083 turba fugax ; verum hinc armis innata, virenti

1084 robore subsistens Italo Romana juventus

1085 arma tulit : contra assiduis exercita bellis

1086 agmina Poenorum, quibus est Hispania testis

1087 virtutis Latiumque magis ; quae mille per arva

1088 Romanos hominum victores omniaque ausos

1089 jam pessum ferro dederant et fortibus armis.

1090 Has inter gentes alio certamine longe

1091 concursum est, aliis animis. Jam vera fatenti

1092 viribus haec acies praeit, haec levitate ; sed unum est

1093 parque odium ambabus. Vix tandem fessa parumper

1094 cedebat Poenorum acies. Tum fervidus ira

1095 Hannibal exclamat : "Non haec tibi signa, retrorsum,

1096 furcifer, ut referas dederam. Quin pergis ? Et illa

1097 hostibus in mediis potius discerpta relinque.

1098 Heu mihi ! Quo ruitis ? Non est via recta. Venite :

1099 hac hostem reperire licet. Carthaginis estis

1100 sic memores ? Hac forte domum remeare putatis ?

1101 Erratis, miseri cives ! Haec carceris una

1102 exiliique via est." Haec dicens ibat in hostes

1103 solus et intrepidus. Cunctas sic ille pudore

1104 et victas pietate ducis firmasse cohortes

1105 visus erat ; bellumque ingens renovataque caedes

1106 coeperat. Urgebat Scipio primusque premebat

1107 obstantes cuneos et funera crebra serebat :

1108 perfidiam numquid tam longa inferre videbo

1109 proelia virtuti ? Non sic pietatis avitae

1110 oblitos rear esse deos. Concurrite fortes

1111 pectoribus manibusque, viri ! Victoria praesto est."

1112 Talia jactabat stricto mucrone tremendus.

1113 Jamque referre pedem paulatim exterritus hostis :

1114 mox magis atque magis ; nec jam reverentia tanti

1115 ulla ducis retinere diu potuisset in armis.

1116 Ecce autem pariter redeuntes hoste fugato

1117 Rex Laeliusque retro fessos...

1118 improvisi a tergo invadunt. Ilicet ergo

1119 coepta prius sensim laxis fuga pergit habenis ;

1120 nec patriae pietas, proprii nec cura pudoris

1121 nec decus Hannibalis quicquam valuere precesque.

1122 Ille videns fractas acies et terga suorum

1123 versa metu, rapidum trepida formidine tandem

1124 volvit equum campoque fugit lacrimosus aperto,

1125 accusansque omnes hominesve deosve, propinquum

1126 pervenit Adrumetum. Illic moenibus urbis amicae

1127 substitit. Hinc iterum Poeno revocante senatu

1128 digreditur. Postquam attonitae sub moenia ventum

1129 est patriae, non ille forum, non publica templa,

1130 sed furtim petiisse larem contentus et ima

1131 sede diu maestus, latebris sese abdidit atris.

91

LIBER OCTAVUS

A8 v.1 Pronus ad Oceanum, cupiens narrare profundis

2 antipodum populis nostro quae viderat orbe,

3 sol rapidos stimulabat equos ; nondumque solutus

4 Scipio curarum laqueis, suprema volutans

5 excidia infandae gentis tempusque locumque

6 atque aditus formamque rei et discrimina secum

7 cuncta simul tacitus vigili sub mente movebat.

8 At quia solis iter devexum atque hora monere

9 grata videbatur fessis daret otia castris,

10 instituit revocare acies meritamque quietem

11 tradere militibus, nocturni tempora somni.

12 Et tamen hostili quam primum irrumpere vallo

13 visum est : huc alacres igitur praeit ipse cohortes

14 ingrediturque aditum nullo custode locorum.

15 Illic praeda ingens...

16 praecipitem meditante fugam et quid vita valeret,

17 non quid opes, passimque jacens pretiosa supellex

18 inventa est. Rapitur cupidae Carthaginis aurum

19 per maria et terras quaesitum sanguine multo :

20 barbaricae Libyco quod vieta Hispania bello

21 misit avaritiae, Sardis quod fessa cavernis,

22 quod Siculis totiens extorserat impia templis,

23 quod medio percussa die plaga torrida mundi

24 et niger Aethiopum populus regnumque perustum,

25 quod Mauri Numidumque olim per saecula longa

26 aut reges misere alii, quodque Itala tellus

27 tot dederat damnis ; id totum sanguine mixtum

28 Africa nunc revomit. Quid tot valuere rapinae ?

29 Raptor raptorem spoliat. Nunc ite per ampla

30 aequora, nunc validas prosternite turribus arces,

31 nunc aratrum antiquis insultet moenibus. Omnes

32 unus habet praedas hostis, mundique superbit

33 tot spoliis vestrisque simul. Tandem agmine fesso

34 Scipio magnanimus referens victricia retro

35 signa sub occasum solis sua castra revisit.

36 Captivos servare jubet, quaeve ampla relatu

37 ac speciosa forent ; nam cetera praeda viritim

38 sparsa erat atque animos mulcebat militis acres.

39 Serus Atlanteo radiabat vertice pulcher

40 Hesperus et nitido rarissima sidera caelo.

41 Aggere gramineo considit laeta juventus,

42 celsior at cunctis Scipio rexque additus illi

43 herbosum tenuere torum. Tum corpora curant

44 fessa labore gravi belloque exhausta diurno.

45 Ut dapibus compressa fames primusve quievit

46 impetus edendi, placido facundior ore

47 Laelius ingreditur : "Postquam mihi fata dedere

48 hunc tantum vidisse diem, contentus abibo

49 quo jam cumque trahent ; nec me natum esse pigebit,

50 dum tecum vixisse ferar, fortissime rector

51 Hesperiae, cui nostra salus bene creditur uni.

52 Hoc, fateor, solo mentem spes ultima lusit ;

53 nam rediens bello magna jam parte peracto,

54 cum Massinissam cedentem terga viderem

55 teque per adversos tanta virtute tonantem

56 "Actum de Hanibale est" tacito cum murmure dixi.

92

57 Nunc quibus ille viis aut quonam eruperit astu

58 obstupeo mirorque fugam ; sed notior illis

59 est regio, idque hodie multis fortasse salutis

60 causa fuit." Medio abrumpens sermone loquentem

61 rex ait : "Iste quidem merito clarissimus omni

62 posteritate dies per saecula longa feretur,

63 nominis Ausonii fuerit dum fama superstes.

64 Sed, Laeli, mihi crede, novi moresque animumque :

65 Hannibal anne dolis victus succumbat an armis

66 serius, incertum est. Unum mihi lumen in illo

67 centum oculis par est, Argum quem saepe vocare

68 bellorum soleo, quia non est fallere cuiquam

69 ingenium mentemque viri. Tamen omnia vitae

70 consilia atque omnem ancipitis discriminis artem

71 verterat una dies. Jamque hunc prendisse videbar

72 et comitem inviso Romam misisse Syphaci.

73 Sed dum cuncta oculis lustro vigilantibus, ille

74 avolat et noto decurrit tramite tutus :

75 nec dubium ingentes quin montes stragis et altum

76 sanguinis infandi pelagus vel mole vel undis

77 crevissent, nisi dilapsos per opaca viarum

78 vicinae sociis cepissent moenibus arces."

79 Excipit hunc Scipio : "Vitam quaecumque per omnem

80 aut vidi aut legi, fateor, mihi parva videntur

81 fabula, dum memini Hannibalis. Vidistis, amici,

82 quantus erat, quantaque acies firmaverat arte.

83 Ipse mihi adversus veniebat in agmine primo

84 obiciens Poenos Italis, Numidasque rebelles,

85 Massinissa, tibi, memor hos odioque metuque

86 in regem pugnare suum ; Latiamque cohortem

87 ecce ubi constituit, quoniam venisse coactam

88 noverat. In frontem stetit Indica belua pugnae,

89 Getulique greges : horum terrore putavit

90 Romanam turbare aciem, quorum impetus illi

91 profuit innumeris bellis. Sed amicior omnem

92 hunc nobis fortuna metum detraxit ; eramque

93 ipse ego sollicitus quibus hoc eludere monstrum

94 artibus aut tolerare feras quo robore possem,

95 atque ideo primam rara legione catervam

96 implevi, facilis pesti qua transitus esset,

97 ut cursu diffusa suo contemptior iret

98 innocua feritate ruens. Sed, Jupiter alme,

99 quam forti stetit ille animo, dum fracta videret

100 cornua, quam nihil extimuit, quotiensque labantem

101 restituit virtute aciem interdumque coegit

102 spem titubare meam ! Solitum jactare profecto,

103 mentio clarorum fuerit si forte virorum,

104 audivi, ipse omnis bello quod tertius aevi

105 orbe sit in toto ; peragitque hoc ordine : primum

106 ponit Alexandrum, Pyrrhum locat inde secundum,

107 et sequitur mox ipse duos. Sed vera fateri

108 non livor vetet aut odium : mihi maximus omni

109 Hannibal ex numero est, Darium nisi forte Porumque

110 est vicisse magis quam, quos numerare labor est,

111 tot nostros fudisse duces ; nisi praestat inermem

112 barbariem superasse manu, quam caede cruenta

113 Romanas stravisse acies. Distantia longe

114 acta ducum memoro. Quid ? Mores moribus aequem ?

93

115 Hinc regem nudare piget : stet tegmine famae

116 clarus apud populos ! At dignis laudibus acrem

117 hinc hostem celebrare vacat. Quis bella subire

118 promptior, aut medio quis cautior esse periclo ?

119 Quisve cibi aut somni, quis vini parcior illo est ?

120 Hoc admirari soleo, quod saepe relatum

121 est mihi : funerei post prima exordia belli,

122 sollicitum adsidue et facinus sub mente profunda

123 volventem egregium, nunquam cenasse sedentem.

124 Jam quid ego armorum curas artemque supremam

125 militiae, terramve duci clipeumve cubile,

126 neglectaeque decus vestis studiumque frementum

127 cornipedum memorare velim ? Patientia quanta est

128 frigoris atque aestus cursusque sitisque famisque !

129 Quanta ducum miles, quanta est dux militis idem

130 spes animis ! Quod primus eat ruiturus in hostem,

131 ultimus excedat campis. Haec omnia pridem

132 novimus experti. Si quid modo pectore in illo

133 aut veri aut sancti melior natura locasset,

134 optarem nostro genitum natumque sub orbe.

135 Quis mihi ductorem laudet, quem caeca gubernet

136 ebrietas, fugienda viro cuicumque, sed altis

137 principibus funesta lues ? Quis sparsa cruore

138 convivia et plenis elata cadavere mensis,

139 perque aestum ancipites algenti in flumine saltus ?

140 Barbaricus cui luxus iners et Persica sortis

141 blandimenta novae placeant ac purpura mollis ?

142 Cetera praetereo ; sed enim non moribus istis

143 Hannibal Italiam bello vastasse trilustri

144 evaluit." Sic fatus erat. Tum pauca modeste

145 Massinissa refert : "Depressor magne tuarum

146 atque alienarum mirator maxime rerum,

147 si mihi das fandi veniam, stat dicere contra.

148 noscendi studio famae si credis avitae,

149 Magnus Alexander, nullis non victor in oris,

150 orbe peragrato tandem pervenit ad ortus,

151 fortunamque simul clausit cum tempore vitae ;

152 Hannibal et spatio brevior victusque cruente

153 est hodie. Ille Asiam tentataque cuncta subegit,

154 innumeros domuit populos urbesque ducesque

155 [lacune]

156 "Et lupus immensum qui tuto irrupit ovile,

157 is timet adversum longe spectasse leonem.

158 Vicit Alexander populos, rex optime, nosti,

159 quos adiit : Graios titulis haud ille paternis

160 subtrahat. Ast Asiam quo vicerit inde paratu

161 scimus et imbelles Arabes et inertia Bactra.

162 At non Arctoas gentes, qua vergere primum

163 commoditate loci poterat, non Punica regna,

164 non Italos mundique caput, Gallosque et Hiberos

165 attigit ; hos extra, quid dignum laude videtis

166 egregia et tantis titulis tantoque boatu ?

167 Vicisse hunc omnes liceat, fudisse quod usquam est :

168 Regibus Eois domitis Indoque cruori

169 quatuor obiciam Latio confecta potenti

170 proelia. Visne gravem et memorandum in saecula testem ?

171 Alter Alexander rex Epirensis et hujus

172 non minor ipse animis et avunculus, orbe viritim

94

173 diviso, Italiam venit belloque subactus,

174 dum latus Ausonia transfixum cerneret hasta,

175 haec ait expirans : "Heu quam diversa nepoti

176 et mihi bellorum cecidit sors ! Ille jocose

177 femineum subigit nullo certamine vulgus ;

178 durior armatis mea me discrimine tanto

179 objecit fortuna viris". Cum talibus ergo

180 Hannibal iste viris tot jam fera bella per annos

181 qua virtute gerat nostis ; namque illa perennis

182 gloria magnifici regis fortunaque semper

183 prospera et in finem simili comitata favore

184 non nihil externis sicut splendoribus addit,

185 omnia sic studio vigili meditantibus aufert

186 indicium verique viam : pars altera namque

187 fortunae latet ambiguae, nec noscere promptum est

188 quantus in adversis. Brevitas quoque temporis illi

189 hoc tribuit, morsque ipsa viro properata, nec ullum

190 majus habet fortuna bonum, quam leta sub uno

191 et vitam clausisse die. Si tempus utrique

192 indultum excutias, tute fateare necesse est

193 Hannibal ut plures vincendo exegerit annos,

194 quam vivendo alius. Macedum quo vita tyrannum

195 tempore destituit, toto quis protinus orbe

196 vicerat Hannibalem ? Si tunc cessisset ad umbras,

197 ibat honorato visurus Tartara curru,

198 quaesito non de Persis Arabisque triumpho.

199 Sin rex longaevae traxisset fila senectae,

200 quis fuerit certus venturo tempore vates,

201 num fortuna senem exciperet, num rara secundis

202 forte fides seros mansisset firma sub annos,

203 praecipue si, quod fuerat jam saepe minatus,

204 Italiam senior tentasset et Africa bella ?

205 Singula versanti, quoniam nox alta soporis

206 admonet, hic illo major belloque videtur

207 clarior, atque hodie plus verae laudis adeptus,

208 si famam egregiam non dat fortuna nec aufert,

209 quam vincendo alius ; licet omnis Graecula circum

210 obstrepat et testes inculcet turba libellos."

211 Dixerat ; astabant intentis auribus omnes.

212 Miles in his gravior paulumque annosior unus

213 incipit : "Haud dubie quem magnum dixeris, ille

214 maximus est, nec parva tibi miranda videntur,

215 nec vulgare aliquid solitum laudare tenemus.

216 Hoc unum petiisse velim : si tertius ille est,

217 quem tandem claro tanta virtute relictum

218 Scipiadae putat esse locum, quove ordine sese

219 insereret, si forte acie victricia signa,

220 quod procul avertant Superi, tenuisset ab ista."

221 Doctus ad haec Laelius : "Tu, si quis sidera caeli

222 dinumerare volens hoc digerat ordine, primum

223 Luciferum, post Arcturum gelidumque Boetem,

224 hinc alios ignes, solem fortasse putabis

225 praeteriisse ? Imo stat per se solus, et inde

226 nomen habet. Nec sum ignarus quid callidus ille

227 responderet ad haec, acie si victor abisset

228 hesterna : Macedum regem Pyrrhumque secundos

229 esse sibi, cunctosque alios quos clara per orbem

230 fama duces loquitur. Sed enim se dicere quartum

95

231 noluit erubuitque altis miscere supremum

232 sideribusque diem." Sic ille effatus et omnes

233 adsensere animis nutuque et murmure laeto.

234 Talibus atque aliis noctem sermonibus illam

235 insomnem traxere diu. Jamque Hesperus alto

236 mersus erat pelago, mediumque rotunda loquendo

237 transierat jam luna polum. Tunc undique passim

238 defessi in viridi deponunt aggere membra.

239 Sic ubi tristis apes caelo commisit aperto

240 impetus, et magnae caedis pluit aether acervos,

241 pars victrix repetit sedes procul hoste remoto

242 et circa regem coeunt ac murmure plaudunt,

243 postremum irriguo dant corpora lassa sopori

244 atque omnes pariterque silent pariterque quiescunt.

245 Vixdum exorta dies iterumque ascendere classem

246 Laelius et Romam laeto rumore jubetur

247 sollicitosque implere Patres. Jamque aequora felix

248 nuntius ingrediens Austro dat vela ferenti.

249 Hic status in castris ; at quis Carthagine terror,

250 qui dolor aut quaenam trepidi nova cura senatus !

251 Plebs subitis percussa malis praetoria circum

252 it Patrum afflictisque jubet succurrere fatis

253 Poenorum, et patriae miseram prohibere ruinam.

254 Illi autem dubii consultant, qualiter olim,

255 dum scopulo collisa ratis gemit atque supremum

256 naufragium impendet, coeunt atque ultima tandem

257 consilia expediunt trepidi sub nocte magistri.

258 Omnibus una salus visa est exquirere quaenam

259 mens foret Hannibali, ducis an spectata probati

260 virtus sub tanto cecidisset victa periclo,

261 staret an adversis animus spesque ulla sub alto

262 pectore, et ambigui quae sit sententia belli.

263 Ille diu renuens tandem populique Patrumque

264 imperiis obstare nequit. Maestissimus ergo,

265 confususque pudore gravi ac maerore, latebris

266 egreditur, qualis rapto matrona decore,

267 quae quamvis culpa careat, sibi conscia tanti

268 dedecoris, silet ipsa tamen refugitque videri

269 exhorretque viri aspectum faciemque suorum.

270 Ut trepido stetit ille foro, confusa repente

271 turba ducem visura suum, quem tempore tanto

272 tam procul a patria longiquaque bella gerentem

273 audierat, populusque omnis concurrit et ingens

274 Curia et innumero complentur compita vulgo.

275 Aspiciensque suos cives generosus et asper

276 spiritus intumuit ; tandemque silentia tristi

277 fronte monens : "Uno siquidem plus viximus" inquit,

278 quam decuit placuitque die - crimenque fatebor

279 ipse meum : pridem tacitus me proelia sensi

280 aversis tentare deis, sed pulchra per omnes

281 gloria praecipitem casus famaeque libido

282 caeca tulit - , testes facio, quos sensimus hostes

283 esse, deos : actum quicquid vel arma vel artes

284 vel nostrae valuere manus, nec defuit umquam

285 cura operi egregio. Vicerunt numina nostros

286 conatus. Cecidi totus, nec jam ulla relicta est

287 spes mihi : vos precibus Romanam exposcite pacem.

288 Consilii haec est summa mei." Sic fatus in imas

96

289 rursus abit latebras, caelumque videre recusat.

290 Inde pudor mixtusque dolor, simul ira pavorque

291 cum quaterent animum assidue, tutasque negaret

292 fama moras hostisque odium, secreta paravit

293 effugia occultosque abitus ; lucemque per omnem

294 multus adesse foro, populo se inferre frequenti ;

295 Vespere thesauros ad proxima littora mittit

296 ingentes, seque ipse, vagus ceu, moenibus effert ;

297 dumque poli medium nox intempesta rotaret,

298 conscendit puppim tacitus, tum carbasa ventis

299 pandit et infaustae condemnat litus arenae.

300 Jam procul Italiam pelago spectabat ab alto

301 suspirans repetensque sui primordia fati.

302 Stat regum tentare fidem ferrique quod usquam est,

303 et bellum renovare ferum, mundumque procellis

304 exagitare aliis. Jam pridem magnus in armis

305 rex erat Antiochus : Syriae jam tractus et omnes

306 Hellespontiaci fervebant litoris urbes,

307 jamque Ephesum belli sedem rex ipse tenebat,

308 aequore jam classis campisque equitatus apertis ;

309 dux deerat coeptis. Huc recto tramite proram

310 Hannibal, huc clavum jubet, huc et carbasa flecti.

311 Jam Drepanum propere, jam litora nota Panormi

312 praetereunt curvosque sinus Zephyroque favente

313 Vulcanum Liparimque secant, fumumque favillis

314 nigrantem horrificis geminumque ardere cacumen

315 suspiciunt pavidi, fugiuntque juvantibus undis.

316 Stat sinus, Italicum latus inter et arva propinquae

317 Trinacriae, solitus spectantes fallere nautas

318 eminus, unius ac faciem protendere terrae,

319 abstulit id dubium donec longaevior usus

320 paulatim, nam continuo duo litora tractu

321 dixeris haerere et geminos se tangere montes,

322 quod quondam fecisse ferunt. Huc vela Pelorus

323 seu casu seu sponte dabat, namque ille magister

324 puppis erat. Timuit fraudem dux callidus et se

325 objectum ratus insidiis, nil tale merentem

326 obtruncat : subitoque errorem agnovit, et acris

327 paenituit facti. Siculo tum monte cadaver

328 deposuit bustumque super construxit et aram

329 addidit ac statuam memorem ; nomenque sepulti

330 nunc etiam mons ipse tenet semperque tenebit.

331 Faucibus emergens dubiis ratis impia vasto

332 sulcat iter pelago : Cephalon prior obvia surgit

333 ac vicina pari spatio contenta Hyacinthus.

334 Laeva brevem dabat inde viam, si fluctibus Isthmos

335 cederet ac gemini limes maris alta Corinthus.

336 Justius exemplo novus hic fortasse recenti

337 supplicium erroris potuit timuisse magister ;

338 ergo gubernaclum flectit. Jamque aequore ab alto

339 litoream Mathona vident, ubi forte Philippus

340 rex Macedum fuerat, jam lumine captus eodem.

341 Contigit hinc animum viduaeque injuria frontis

342 et dolor atque Italae admonuit locus ille paludis.

343 Inde maris latae scopulos emensus Achaei

344 volvitur, eximio qua palmite fertilis extat

345 angulus atque Euros seu Gnosia prospicit arva

346 innumerasque sacro sparsas legit aequore terras.

97

347 Hinc Ephesum festinus adit regisque furentis

348 excitat admotis ardentia pectora flammis.

349 Utque alias caeli ventis urgentibus oras

350 occupat interdum nimbus, qui grandine postquam

351 hos vastavit agros, illo ciet orbe procellas

352 ingeminans longeque tonans, sic pulsus ad ortus

353 Italiae vastator erat. Quos ille tumultus

354 excivit, quantas strages ferus ense parabat,

355 si fortuna foret, metuens id scilicet unum,

356 dis falsum jurasse suis, nempe omnia fando

357 si sequar, excutiar coepto. Labor iste sequentum

358 et decus ingeniis : fatis occurrere Eois

359 atque Asiam Libyae fratremque adjungere fratri.

360 Scipio muneribus divum tantoque favore

361 fretus, ad extremum invisae Carthaginis ardens

362 excidium intendit ; stat enim quocumque vocantem

363 fortunam mens certa sequi, nec mittere tempus

364 incassum quod fata dabant. Victricia signa

365 Octavio commissa duci totasque phalanges

366 terrestri jubet ire via et sub moenia saevae

367 Urbis agi ; petit ipse Uticam, quo Lentulus illis

368 missus ab Italia magna cum classe diebus

369 appulerat. Veteresque novis ubi miscuit alnos,

370 jam petit aequoreo Poenorum tramite portum,

371 scilicet ausuros pelago ratus ultima victos,

372 si quid adhuc reliqui faceret fortuna retusis

373 viribus aut animis, si spes foret ulla sub armis.

374 Litoribus cunctis jam formidata subibat

375 Ostia ; jam lituis stridentibus aequora circum

376 omnia, jam scopuli, jam concava saxa fremebant ;

377 ipse repercussus confusis vocibus aether

378 horrisonum late terrorem in moenia jactat.

379 Frondibus ecce oleae circum redimita virentis

380 supplicibusque onerata viris venit obvia puppis

381 ac pacem veniamque petens. Nil vocibus illis

382 responsum est aliud : firmo sunt litore jussi

383 adventum exspectare ducis Romanaque castra.

384 Ipse sub invisae classem tamen admovet urbis

385 moenia et aerias speculatur comminus arces.

386 Conspicit excelsas solido de marmore turres

387 liminibus super adstantes ac ferrea claustra

388 portarum totis et propugnacula muris,

389 admirans Romamque putans vidisse secundam.

390 Urbs circumfuso vallatur maxima ponto,

391 et muris et tuta situ. Nisi salsa parumper

392 angusti a tergo pepulissent litora campi,

393 insula tota foret. Subter latissima portus

394 planities immota jacet faucesque catenis

395 nectuntur validis, crebrae stant litore turres.

396 Ipse oculis metitur opus libratque periclum

397 exploratque aditus, ubi pronum prendere terram,

398 qua penetret portum, quae sit via tuta sub arcem

399 invisam ; veluti cupiens prosternere rupem

400 cultor agri, aut segeti damnosam avellere quercum,

401 it circum tentatque modos, facilemque ruinam

402 cogitat innocuamque aliis campoque sibique.

403 Jam satis immensam terrore impleverat urbem ;

404 Inde fretum remis, caelum clangore tubarum

98

405 intonat et signis resonant crepitantibus aure.

406 Digrediturque minax. Illum stupefactus euntem

407 Mercurii collis montique inscriptus Apollo

408 prospiciunt plebsque ipsa tuens horrescit ab alto,

409 attonitaeque gemunt matres ac multa precantur ;

410 anxia sic volucris tentantem prendere nidos

411 pastorem adspiciens, trepidis se verberat alis

412 multa querens truncoque pavens suspenditur alto.

413 Jamque Uticam appulerat, junctisque in litore tandem

414 agminibus sociis, uno quae tempore circum

415 duxerat Octavius, Tunetis moenia versus

416 carpit iter, classemque cavo sub monte recondit.

417 Non procul inde aberant, subitus cum nuntius hostem

418 adventare refert. Syphacis filius ultro,

419 nomine Vermina, sortis casusque paterni

420 intempestivus vindex serumque coactis

421 auxiliis, aderat, minime spernendus in illo

422 venisset si forte die ; magnasque trahebat

423 nunc equitum peditumque ferox in bella catervas

424 nescius Hannibalis victi. Neve arma capessant

425 Scipio militibus, vallum ne aut castra revellant

426 imperat, aut acies moveant aut signa sequantur.

427 Recta acie stabant armisque animisque parati

428 flectere lora manu, praevertere gressibus hostem ;

429 at celare jubet. Parent, et valle latenti

430 improvisa acies Verminae occurrit. At ille

431 angustis deprensa locis parat arma suosque

432 explicat ut licitum est. Concurritur atque cruentum

433 bellum oritur caedesque recens gemitusque dolorque ;

434 atque loco claudente fugam, truncatur ad unum

435 tota fere juvenis acies. Ast ipse fugaci

436 raptus equo medios inter delabitur hostes

437 solus et adversi petit avia confraga montis.

438 Infelix ! Quanto melius sub strage virorum

439 casurus miseroque patri, si fata tulissent,

440 carcere in Albano comes et Tiburte sepulcro !

441 Scipio victrices acies praedamque trahentes

442 innumeram, arma et equos, vestes currusque jugales

443 intextasque auro tunicas cristasque micantes,

444 ad coeptum conducit iter ; velut obice parvo

445 egreditur paulum ripas, mox omnia victor

446 obvia prosternit furibundo vertice torrens,

447 indignansque moras primo se dirigit alveo.

448 At postquam passim tota Carthagine victus

449 Regulus et casus sonuit fortuna recentis,

450 extemplo terrore gravi tremuere, minorque

451 luctus majoris renovavit vulnera damni ;

452 puppe velut fracta, remo cum tristis adhaesit

453 navita jactaturque vadis, cui litora longe,

454 spes fuste exiguo titubat, si forte malignus

455 fluctus et hunc rapiat, mortem gemit atque secundum

456 naufragium : tanta ex parvis momenta supremum

457 tempus habet ! Pacem lectos veniamque petitum

458 ter denos placet ire viros, quos vultus et aetas

459 et genus et virtus populo praeferret in omni.

460 Talia per Libyam : belli sed fama peracti

461 nondum Romanam serpens penetrarat ad urbem,

462 solicitosque Patres, Poeni quos fama rebellis

99

463 moverat, ac plebem attonitam portenta deorum

464 plurima terrebant : medio sol aethere visus

465 imminui, sensimque jubar decrevit ; et ingens

466 contremuit tellus arbustaque multa dehiscens

467 sorbuit horrificoque palam subsidit hiatu ;

468 Tybris agens silvas riparum jura furenti

469 amne supergressus magnam conterruit urbem

470 diluvio insolito, subitumque horrendus in ipso

471 monte Palatino descendit saxeus imber.

472 Ergo Sibyllinis aditis responsa petentes

473 sacra deis jussi peragunt, summusque sacerdos

474 succinctus de more Jovem superosque faventes

475 Junonisque minacis opem Latoniaque astra

476 invocat, et Martem pingui mollire juvenco

477 Romani patrem imperii torvamque sororem

478 Ledaeosque parat fratres Furiasque Chaosque

479 Telluremque deum, nisi falsa est fama, parentem

480 et Nymphas matres fluviorum ac Nerea magnum

481 Nympharum patrem. Sic relligiosus opima

482 certatim tepidis altaribus aggerat exta.

483 Postquam rite minas visum est placasse deorum,

484 consul ab urbe novus discedens Claudius Afrum

485 litus adire parat. Miserum torquebat inanis

486 ambitio : laudem hac tantum reperire putabat

487 posse via aeternam, si permittente Senatu

488 Scipiadae magno aequatum gessisset honorem,

489 inque gravi bello partes tenuisset easdem.

490 Is, populo prorsus licet adversante, Senatum

491 flexerat assiduis precibus. Quot saepe repulsis

492 ambitus efficitur, quantoque labore pudendus

493 constat honos ! Victor properabat plebis et aequi

494 participem se ferre duci. Natura profecto

495 erubuit clausitque vias, elementaque pontum

496 indignata gravi perturbavere tumultu.

497 Lauretana retro linquebant litora nautae

498 securi ventorum et carmina nota canentes ;

499 applaudente freto, remis frangentibus aequor

500 undique respondent rostrisque secantibus undae.

501 Horrida tum subitis consurgunt versa procellis

502 aequora et Aeolio prorumpunt carcere fratres

503 indomiti quatiuntque polos terramque fretumque.

504 Inde repentinis panduntur carbasa ventis

505 nequicquam : vario fervescunt caerula motu,

506 huc illuc rapitur classis flatuque rotatur

507 quolibet ; at nulla spectant navalia proras.

508 Hinc Aquilo violentus agit frangitque rudentes,

509 inde furens Auster perfundit lintea nimbis

510 et tumidos lato deducens aequore fluctus

511 litus in Ausonium frangit. Fastigia mali

512 subsidunt pelago. Quotiens in nubila surgit,

513 et Tyrrhena salo spumante cacumina pulsat,

514 at quotiens retro furiosa relabitur unda,

515 crescit in immensum Tuscum latus arvaque fundo

516 sicca patent nudaque tremunt delphines harena,

517 et crebris sonat in scopulis allisa carina.

518 Nox caelum tenebrosa tegit ; tum fulgura circum

519 saeva micant, toto descendunt fulmina caelo,

520 aequor agit montes et torrens unda nigrescit.

100

521 Claudius ancipitis permotus imagine fati

522 diriguit tremuitque metu. Nunc improba damnat

523 vota suae mentis, tantosque optasse labores

524 paenitet : armorum mallet vitasse tumultus

525 magnanimoque decus proprium titulosque decoros

526 Scipiade et belli famam liquisse perennem

527 ac mansisse domi et patrio jacuisse sepulcro.

528 Talia volventem Calabris ex montibus Eurus

529 horrifer impellit. Fessam Populonia classem

530 prima videt, saxis post hanc spumantibus Ilva,

531 Corsica post scopulis minitantibus excipit, inde

532 Sardiniae Arctoum latus attigit. Inde frementi

533 infelix agitur pelago et crescente procella,

534 magnaque pars classis fluctu superante fatiscens

535 in mediis subsedit aquis ; pars cautibus atris

536 dissiluit, durisque allisit frigida saxis

537 corpora nautarum ; pars turbine jacta retrorsum

538 litus ad Etruscum rediit, solacia busti

539 Italica tellure petens. At Claudius amens

540 et paucae morte ex media rapientibus undis

541 vix Calarim tetigere rates. Hic classe novanda

542 consulis intentumque animum memoremque pericli

543 attonitumque invenit hiems. Non Punica vidit

544 litora, non belli rumores territus ullos

545 auribus excepit ; lapsoque inglorius anno,

546 fascibus absumptis rediit privatus in urbem,

547 atque fatigata nequicquam classe virisque.

548 Felicis Romam interea laetissima belli

549 fama venit. Totam reserantur templa per urbem

550 fitque deis immensus honos : solemnia cives

551 quaslibet ante aras persolvunt vota frequentes :

552 finibus avulsos hostes, cervicibus asprum

553 excessisse jugum, cladem transisse metumque

554 in caput inque trucis muros Carthaginis ; ipsum

555 perdomitum bello fontem causamque laborum

556 succubuisse ducem ; nil jam superesse timendum.

557 Ambitus hic alter majori auctore magisque

558 exarsit Populumque omnem cunctumque Senatum

559 involvit : consul siquidem Cornelius altum

560 Lentulus imperium Libyci discrimine belli

561 atque annum nomenque suum illustrare parabat ;

562 scilicet hoc meditans, seu pax instaret, haberi

563 pacis honorate princeps ; seu bella manerent,

564 perfacilem exhausti fore jam certaminis omnem

565 eventum et praegrande decus. Sic ille labori

566 incumbens alieno, indignum ardebat honorem,

567 semine non proprio messem rapturus opimam.

568 Heu pestis damnosa homini et funesta libido

569 nominis, imperio nocuisti saepe Latino !

570 Hic ego (nam calamum fert impetus atque parumper

571 abstrahor incepto) vos, quos Romana loquendo

572 externis aequare juvat, percunctor : ubi unquam

573 gente pares animi totque adversantibus ulla ?

574 Vos mihi nunc populos regesque ducesque potentes

575 obicitis ; sed cesset amor livorque malignus,

576 quis gessit tam magna ducum regumve ? Nec illis

577 aemulus obstrepuit, mediosque irrupit in actus

578 invidiae conflata lues ; non annus agentes

101

579 fortia destituit, vetuitque domesticus hostis

580 imperium extendi ; non illos castra moventes

581 detinuit populus ; non sero in bella profecti

582 ante diem rediere domum revocante Senatu

583 aut equitum prohibente aciem peditumque novari

584 aut classem et merito stipendia digna labori.

585 Consiliis reges moderantur regna trahuntque,

586 non ipsi ex aliis pendent aliisve trahuntur

587 arbitriis : finem belli et primordia norunt ;

588 dum libet accipiunt et dum libet arma reponunt,

589 liberiore via seque et sua signa ferentes.

590 Non illos praecessor iners reparandaque ferro

591 segnities fessos in finem pertulit anni ;

592 non collega fuit cladis temerarius auctor

593 invitas rapiens in aperta pericula turmas ;

594 non successoris nocuit metus alta moventi,

595 gloriaque in praeceps tulit et celerare coegit.

596 Nec mihi nunc quisquam referat de nomine litem

597 virtutis, vanisque illam sejungat ab umbris,

598 aut externa sibi ceu non sua praemia tollat.

599 Credite, cunctarum longe blandissima rerum est

600 gloria, nec levibus stimulis agit insita fortes

601 egregiosque animos generosaque pectora pulsat.

602 Qua cui sit dubium quin sollicitudine dempta

603 hoc duce Carthago fuerit sensura supremum

604 excidium et meritam fato calcante ruinam ?

605 Quod questum persaepe ferunt post bella reversum

606 Scipiadam, in cineres casuram a culmine Byrsam

607 invisasque domos stirpemque genusque deosque

608 Poenorum et nomen, ni caeca Claudius ardens

609 ambitione prior, post Lentulus alta ruentis

610 ambo humeris dirae subiissent moenia terrae.

611 Consulto tamen has superos servasse nepoti

612 reliquias famamque reor nomenque secundum.

613 Verum ego pervideo quo sim progressus et unde ;

614 nunc redeo. Postquam Tunetis victor ad arcem

615 Scipio pervenit, legati tramite recto

616 hunc adeunt tristes genibusque trementibus una

617 affusi, miseris verbis et supplice vultu

618 fortunam erroresque suos rabiemque furentis

619 Hannibalis patriaeque graves sine crimine casus

620 deplorant, veniamque petunt. Praecluserat aures,

621 victorum temerata fides ac Punica fraudis

622 exempla abruptaeque recens injuria pacis.

623 Res in consilium perlata est : omnibus idem

624 ardor erat : ferro instandum et vindice flamma

625 perfidiae, ac pacis nullas admittere voces.

626 Cunctorum votis oberat longaevus in illa

627 obsidione labor perdendaque gloria tantae

628 summa rei, ducis adventu quem fama canebat.

629 At minime ingentes animos fixumque movebant

630 Scipiade ingenium ventosae nomina famae.

631 Altius aspirans caelum spectabat et astra

632 virtutisque decus nudum. Tamen omnia fidi

633 pectora consilii pariter permota severo

634 proposito flexere ducem, lacrimisque petitam

635 uberibus tandem placuit permittere pacem

636 et bellum finire ferum. Sic villicus olim

102

637 nocturnos metuens fures, legit arbore poma

638 immatura astu ; sic pastor pendula ramis

639 hospitia et nidos spoliat pullosque reportat

640 implumes properans serpentum avertere pestem.

641 Postera lux iterum legatos multa precantes

642 retulit. Hos Scipio dictis compellat amaris :

643 "Impia gens, credes tandem tot cladibus ullum

644 esse deum caelo, qui nostros vindicet actus,

645 cui scelus omne odio, cui sint mortalia curae ?

646 Effera gens, infensa bonis, mitescere sero

647 incipe, docta malis, rabiemque aliquando nocendi

648 exue. Semper erit tibi summa et sola voluptas

649 fallere, nec fraudis studium, gens perfida, linques ?

650 Nos equidem, quamquam extremas merebare ruinas,

651 parcimus indigne meritasque remittimus iras.

652 Hactenus ut steteras, stabis nec strata videbis

653 moenia, nec victor quicquam de finibus aufert.

654 Libertas meritis servilia cuncta manebit.

655 Hannibalem causam belli fontemque furorum

656 poscimus : utilius vobis vestraeque quieti

657 quam nobis, illum abicitis, quo sospite pacem

658 nec sperare licet ; bellorum semina pectus

659 illud habet, tanto quae vobis sanguine constant.

660 Hoc Italas strages, hoc ipso ulciscere mortes,

661 gens afflicta, tuas, mundumque deosque per illum

662 elusos totiens ; geminis hoc insuper uno

663 urbibus aeternum populisque auferte pavorem.

664 Nullus ad haec Libycis elephas mitescat in oris,

665 aptum animal bellis, et quos domuistis ad unum

666 tradite. Quin etiam violatis pacis in umbra

667 legatis illata palam convicia dignus

668 penset honos. Captae redeant hoc litore naves.

669 Cetera convenient facile, et sub legibus isdem

670 quas olim edixi, cum me sub nomine pacis

671 ludere venistis ; nec nos fortuna levabit

672 blanda, nec asperior franget vos. Ista referte

673 Patribus ac Populo ; et si semper fallere dulce est,

674 fortunam tentate iterum." Sic ille paventes

675 affatus...

676 Urbe miser trepida populo variante tumultu

677 exoritur, discorsque diu sententia. Tandem

678 omnia suscipiunt tristes : sic fata jubebant

679 ultima ; condensis volucris ceu vepribus haerens

680 accipitrem super astantem videt anxia, nec se

681 ausa movere loco, patitur laqueumque manumque

682 aucupis : impendens tanti est differre periclum.

683 Altera Romuleam legatio tendit ad urbem

684 Poenorum ; princeps noti cognominis Haedus

685 Hasdrubal infestusque armis et pacis amator,

686 vir vita senioque gravis facieque verendus

687 annosa, Hannibalis multum fautoribus impar.

688 Tres secum comites Itali venere secuti

689 Romani ducis imperium. Sed Lentulus, aeger

690 ambitione sua, legatos arcuit urbe ;

691 nam belli cupidus consul fugiebat honestum

692 pacis iter ; donec victo molimine tandem

693 aede sacra Bellona Patres hostesque recepit.

694 Postquam legati pleno introiere Senatu

103

695 longaevi multa cum majestate silentes,

696 canitiesque graves vultus et colla reflexis

697 crinibus exornans miro squalore refulsit,

698 cunctorum movere animos. Nunc pacis amicos

699 venisse affirmant animisque et vocibus illam

700 orantes ; nunc vera peti. Tunc Hasdrubal Haedus

701 incipit : "Erratis veniam si numina nunquam

702 exorata negant, spes me tenet optima, Patres

703 conscripti, superis quos fama potentibus aequat,

704 et pietate pares. Fateor, mihi fessa senectus

705 jam pridem attulerat longae fastidia vitae,

706 praecipue postquam egregium nova bella petentem

707 conspexi juvenem. Timui, casusque futuros

708 ante diu agnovi ; linguae sed forte peperci

709 aut tacui metuens. Sed enim me serior aetas

710 fecerat audacem. Testis mihi Jupiter esto

711 caelicoleque alii, testis mihi maxima quondam

712 Carthago : huc etiam solitam transcendere famam

713 auguror, infestus studiis juvenilibus atque

714 consiliis quotiens fuerim quotiensque periclis

715 obtulerim mortique caput. Sanctissimus Hanno

716 et comes et testis superest, quem - parcet Hamilcar -

717 Africa terra tulit nulli ratione secundum.

718 Cum primum puer ille ferox Hispana gerentem

719 bella patrem blandis conatus flectere verbis

720 ut secum perferret eum, juratus ad aras

721 constitit, heu monstrum horrendum, nos multa vicissim

722 contulimus ; tunc ancipitem trepidare favillam

723 coepimus : at veniam dedimus puerilibus annis.

724 Sed rapto genitore - utinam quem fata tulissent

725 maternum dum pondus erat funestaque mundo

726 sarcina ! - Praecepti puer hic memor ire parabat

727 Hesperiam jam dira tumens. Vesana favebant

728 ingenia, atque animos laudabat turba paternos,

729 in puero vultus mirata et verba sepulti.

730 Obstitimus tunc ambo palam, nec profuit ; ivit

731 assuevitque malo imperio et feralibus armis ;

732 et magnam tenui flammam accendente favilla,

733 quanta per Ausonium ruerint incendia mundum

734 vidistis. Nunc nos incendia nostra videmus,

735 inque suas sedes tandem vaga flamma reversa est.

736 Vix mihi danda fides fuerit, sed numina juro

737 conscia : non alio vestras me pectore clades

738 ingemuisse olim, quam nostrae vulnera gentis

739 lugeo nunc ; quoniam semper rectissimus ordo

740 hic mihi visus erat, seriesque immota malorum

741 ex Latio in Libyam, vosque ut fera flamma relinquens

742 nos peteret nostrasque domos. Ignoscite, Patres,

743 funestum memorare diem, cui sanguine multo

744 reddidimus modo nempe parem : quo tempore cladis

745 Cannensis cupidam complevit nuntius urbem,

746 publica laetitiae duo nos spectacula soli

747 voce parum fausta et maesto foedavimus ore.

748 Tunc quoque magnanimus quae post mala sensimus, Hanno

749 vaticinatus erat. Sed fata inimica trahebant

750 infortunatam sub digna piacula plebem ;

751 jam miseras monitis fortuna salubribus aures

752 clauserat atque oculos velo fallente tegebat.

104

753 Parcite, Romani : deus et fortuna priores

754 eripuere animos, quod vis humana nequibat.

755 At pudet incusare deos. Erravimus omnes

756 culpaque cunctorum fuerit ; sed vera fatebor,

757 crimine turba caret : malesani pectoris ardor

758 ac furor ille fuit duraeque potentia sortis.

759 Namque ego, me rigidum quanquam vocet atque severum,

760 absolvo populum ; paucos sed crimine vero

761 condemno, paucosque dolus me judice nectit

762 grandiloquos tumidosque animis, qui gesta suorum

763 in populum jactare solent, statuasque ruentes

764 ostentare situ, reliquorum carpere verbis

765 omnia, seque duces vulgo praestare furenti.

766 Nec pudet adversus primordia vestra jocari,

767 Alpinos habuisse patres, populumque vocare

768 pastorum ! Non improprie ; nam judice Marte

769 hactenus indomitos reges et bella professos

770 ut totidem tractatis oves, populique videntur

771 in pavidos abiisse greges. Sat cognita mundo

772 sunt generis elementa novi et Mavortis origo,

773 quem factis verum esse patrem et virtute probatis.

774 Nunc ubi turba nocens, latebris quibus abdita torpet

775 degeneri vallante metu ? Cur magna locuti

776 non redeunt, miseros et hiantem fallere plebem

777 pollicitis ? Utinam veniant patriamque revisant,

778 ut liceat sontes meritis innectere vinclis

779 et juvenes raptare senem. Non laetior amplo

780 Scipio conscendet Capitolia vestra triumpho,

781 quam nostri scelerata ducis compressa catenis

782 huc traheret mea colla manus, summumque putarem

783 me patriae infando duxisse ex hoste tropaeum.

784 Nec minus Hasdrubalem, si quid mihi creditur, odit

785 perfidus ille animo, quam quos sibi praedicat hostes ;

786 nec magis horreret vestros praecedere currus,

787 judicio quam stare meo. Verum ipse per umbras

788 effugit noctis medio, nec cernere vultus

789 sustinuit nostros, causam quibus esse malorum

790 se norat : patriam timuit spectare ruentem.

791 Ergo abiit tacitus laesa contentus ab urbe

792 exilium peperisse sibi : decreta suorum

793 nempe nocens pavet atque iras vultusque manusque.

794 Et merito crucibus penderet victima tristis

795 ille modo volucres pascens informe cadaver,

796 piscibus aut pelagi medias effusus in undas

797 esca foret, canibus dignus cibus ille marinis,

798 aut aliquid monstri Libyci censura rigoris

799 in caput id meritum studio certante novasset.

800 Denique non frustra vobis foret ille petitus

801 debitus ambobus populis et debitus orbi ;

802 ipse ego vel vivum vel frusta cruenta dedissem

803 semesumque caput. Vobis hinc nostra voluntas

804 sit satis, oramus : concors nam jussa libensque

805 cetera Poenorum complectitur omnia vulgus,

806 quae vestro placuere duci. Spectate tabellas :

807 singula conveniunt. Pulchra est vindicta precanti

808 parcere prostrato. Nulla est victoria major

809 quam vicisse animum. Nam felicissimus ille est

810 qui se felicem vultuque animoque modesto

105

811 agnovit, tenuitque modum ; quod forte videtur

812 difficile insuetis, stimulis quod gaudia tangunt

813 parva repentinis animos nec frena regentes

814 praecipitant. At perpetuis satiata triumphis

815 pectora sunt vobis, parcendi summa voluptas ;

816 nec minus imperium venia quam fortibus armis

817 Romuleum auxistis. Vestrae pietatis egentes

818 nos sumus, et veniam positis exposcimus armis.

819 Parcite supplicibus : satis est potuisse nocere !

820 Magna sumus vobis aeternum gloria victi,

821 maxima servati. Quod si vos forte merentum

822 poena juvat justusque dolor, nisi fallor abunde est

823 quod memores statuere dei quodque intulit ingens

824 Scipio. Si quid adhuc superest, ignoscite victis

825 victores : fuerit vobis pars ultima magnae

826 vindictae affusum hic vitam veniamque precantem

827 Hasdrubalem vidisse senem." Sic ille locutus

828 continuit tacitum veneranda fronte dolorem.

829 At comites passim projecti in limine, verbis

830 flebilibus tenuere Patres, lacrimisque Senatum

831 implevere suis ; nati ceu funus acerbum

832 stat pater aspiciens, lacrimas nec fundit aniles,

833 luget hic interius ; genitrix resoluta capillos

834 maesta jacet tunditque genas gemituque madescens

835 aethera femineis vacuum mugitibus implet.

836 Coeperat auditis jam mitior ira Senatus

837 inflecti et sensim lenito pectore justas

838 exaudire preces. Tum vero ex Patribus unus

839 perfidiae infensus Poenorum : "Dicite per quos

840 subsistet pax ista deos foedusque secundum ;

841 nam primos sprevistis" ait. Tunc fronte modesta

842 Hasdrubal assurgit paulum, "Perque" inquit "eosdem

843 perjuris adeo infestos jurabimus istam

844 pacem alia servare fide." Vox illa querelis

845 imposuit finem, vultusque animosque serenans

846 ac responsa Patrum. Pacem sanxere frequentes.

847 Hasdrubal hic iterum : "Di vobis justa rependant

848 praemia, Romani, nostro qui digna furori

849 supplicia aufertis meritasque remittitis iras.

850 Nunc ego, nam veteres non amplius alloquor hostes,

851 sed dominos sociosque novos, hoc deprecor unum :

852 nos vestrae cupidos admittite moenibus urbis

853 captivosque videre date et cognoscere cives.

854 Sat mihi longarum solacia magna viarum

855 haec fuerint, serique decus mercesque laboris,

856 quodque libens longinqua petam super aequora, Romam

857 et mundi vidisse caput." Quodcumque petebat

858 permissum, et magnam admirans ingressus in urbem est.

859 Non aliter stupuit, nisi falsa est fabula, caelum

860 ingrediens viridi subito translatus ab Ida

861 Laomedonteus puer, ut vaga sidera circum

862 haesit et Iliacas despexit ab aethere silvas.

863 Appia marmoreo suscepit limine porta

864 prima viros ; magno mox obvia moenia gyro

865 Pallantea vident, quo structa est regia monte

866 Evandri primusque novae locus inclitus urbis ;

867 hic elementa notis impressa, hic Arcados almae

868 divinum ingenium et miracula maxima rerum

106

869 monstrator docet ipse viae librosque repertos

870 fatidicae Carmentis opus, quantumque Latinis

871 contulit ingeniis mulier veneranda per aevum.

872 Caelius ad dextram remanet, fastigia laeva

873 collis Aventini, validasque in rupibus arces

874 suspiciunt antrumque vident. Hinc fabula Caci

875 Herculeusque labor placido sermone morantes

876 detinuit lotaeque boves in gurgite Tusco.

877 Hic quoque Sublicii pontis pila discolor acris

878 Coclitis admonuit, statuaque insignis equestri

879 ille locus tenuit fixos in virgine torva.

880 Hinc sedem Solis mirantur et aurea templa

881 Tellurisque domum, Capitoliaque alta paventes

882 ascendunt ipsumque putant contingere caelum.

883 Hic hominis caput inventum fodientibus alte

884 audivere, prius patriae portenta coacti

885 et bubalum damnare suum subigendaque turpi

886 colla jugo et duri praesagia certa laboris.

887 Hic cellam videre Jovis, qua ditior usquam

888 nulla fuit, censumque alta sub rupe repostum,

889 liminaque innumeris jam tunc calcata triumphis

890 et niveos currus et rapta ex hostibus arma,

891 aurea magnorum nec non diademata regum

892 sceptraque et armillas et dempta monilia collo

893 gemmatosque frenos sellasque ex ordine eburnas.

894 Hic clipeos fractasque rates ac Punica signa

895 et phaleras novere suas ; tacitusque per omnes

896 luctus iit veteris referens vestigia belli.

897 Tum volucris per templa vagos argentea paulum

898 occupat incursu Gallorum et voce canora.

899 Procedunt, fortesque viros habituque verendas

900 matronas amplasque domos variisque gravatos

901 bellorum exuviis arcus et crebra videntes

902 signa triumphorum solidoque in marmore pugnas

903 atque sepulcrorum pompas. Monstrantur aquarum

904 sub terram caeloque viae. Jam valle Suburrae

905 Caesaream videre domum, cui summa potestas

906 debita, cui rerum princeps. Hinc valle relicta

907 Esquilias fessi dictumque a vimine collem,

908 inde Quirinalem superato vertice montem

909 transierant, nudoque duos astare gigantes

910 corpore conspiciunt - en quot certamina famae ! -

911 Praxitelis opus Phidiaeque insigne supremi.

912 Scipiadum hic latis excelsa palatia muris

913 atque arces tremuere feras et cognita bello

914 signa nimis Libyae nomenque genusque superbum.

915 Hinc laeva flexere viam. Flaminia jam tunc

916 porta vocabatur, quae Tuscum respicit orbem.

917 Martius hac reduces vicino flumine campus

918 excipit. Hic longo traducens ordine rerum

919 planities sine fine patet : quis fascibus altis

920 Primus honos, quonam pectus matrona pudicum

921 vulnere trajecit, cui sit commissa virorum

922 libertas et qua natos ferus ille securi

923 percutit ; ac pulsos violata ex urbe tyrannos

924 accipiunt, et cuncta notant. Laevaque Minervae

925 amplaque cunctorum monstrantur templa deorum,

926 venturae ad meliora domus. Jam Tybridis alti

107

927 gurgite transmisso, dextrae super aggere ripae

928 Etruscum tetigere latus : ductorque viarum

929 Romuleum immensa designat mole sepulcrum,

930 progrediturque loquens quo ductus ad astra Quirinus

931 turbine transierit, qua tempestate Senatum

932 obruerit trepidum, metuensque ut palluerit sol ;

933 et Proculi visum memorat Capreamque paludem ;

934 at crimen silet ille Patrum. Jam flumina praeter

935 descendunt, collemque vident ubi regia Jani

936 prisca fuit, juxtaque domus Saturnia quondam :

937 Ausoniae hic regum et Latiae primordia gentis

938 ultima condiscunt et nomina clara virorum.

939 Hic Italus prior aeterni rex nominis auctor

940 Italiae Picusque comes stirpsque omnis avorum

941 narratur, populique novi monstratur asilum.

942 Inferius longi tenuit certaminis illos

943 historia et Clusio redeuntes robore reges

944 castraque Porsennae, utque incumbens Scaevola flammis

945 supplicia erranti infligat non debita dextrae.

946 Inde Lycaonia gemino brevis insula ponte

947 pervia transitur. Poterat vix ulla relatis

948 esse fides monstris, tantas quod flumine moles

949 regia praeda olim populo spargente dedisset.

950 Jam campana iterum laevae confinia ripae

951 calcabant, Fabiasque domos miserandaque tanti

952 funera discebant generis Cremeramque nocentem.

953 Ut Capitolino redeuntes vertice tandem

954 defessum tenuere gradum, tum protinus ingens

955 visa revolventes stupor arripit. Inde sedentes

956 attoniti siluere diu. Mox facta videndi

957 copia captivos. Stabant horrentia longo

958 agmina maesta situ pallentiaque ora tumebant

959 nudaque perplexis onerabat terga capillis

960 caesaries incompta diu squalorque tegebat

961 luridus effigiem tristemque ferebat odorem.

962 Ferrea vincla gradum lento suspendere tractu

963 cogebant, manicaeque graves complexibus illos

964 carorum vetuere frui. Tum verba vicissim

965 dulcia permiscent, sed perstrepit aere catenis

966 redditus excussis stridor lacrimaeque per ora

967 egregia pietate fluunt. Quae fata, quis urbis

968 sit status inquirunt patriae, quae numina victos

969 respiciant. Velut infernis ubi Manibus olim

970 umbra recens nostroque ruens descendit ab orbe

971 suppliciis onerata suis, illam anxia circum

972 agmina funduntur, nova quidnam nuntiet hospes :

973 haec nati petit eventus, ast illa relictae

974 conjugis explorat vitam seniumve parentum ;

975 haec de fratre gemens, aut dulci inquirit amico ;

976 publica cura omnes supero quis vultus in orbe

977 una tenet ; quis sceptra regat, quis flectat habenas

978 imperii, quid bellorum quantumne quietis ;

979 oraque sollicitis exsanguia rictibus hiscunt

980 noscendi studio ; sic carceris hispida turba

981 hospitibus instare novis et quaerere multa.

982 Postquam finis erat lacrimis, petit ipse suorum

983 ut redimenda darent aliquot modo corpora blandus

984 Hasdrubal. Ast illi, victores nulla negare

108

985 munera qui nossent, scriptis quae nomina vellet

986 edere praecipiunt. Lectos dedit ille ducentos,

987 quos posito squalore pius facilisque Senatus

988 in Libyam perferre jubet, si foedera pacis

989 firma forent, nullis pretiis, pro munere solo

990 reddendos patriae. Cunctis sic rite peractis,

991 Hasdrubal invisae quondam, nunc moenia carae

992 Urbis amica retro rediens hac voce salutat :

993 "Urbs accepta deis, caput orbis et unica mundi

994 gloria, terra ferax, clarorum sola virorum

995 o patria armipotens, divum domus, optima rerum,

996 Roma, vale ! Jam laetus eam quocumque vocabunt

997 fata senem. Vidi quantum visurus in orbe

998 hoc fueram." Dixit : tum Tybridis ostia linquens

999 navigat in patriam, victor, captivaque secum

1000 agmina mittuntur. Liceat terrestria caelo

1001 aequare, eternis mortalia, maxima parvis :

1002 sic prope descendens caelo sua vincla resolvit

1003 captivis antiqua potens et Tartara fregit

1004 voce deus secum in patriam miseranda reducens

1005 agmina et exhaustas longis cruciatibus umbras.

1006 Scipio pacifico redeuntem suscipit ore.

1007 Pax populis ducibusque placet, foedusque feritur

1008 ante aras testesque deos, caesaeque litantur

1009 terga suis dextraeque ducum junguntur inermes.

1010 Rursus in Italiam reditum et firmante Senatu

1011 acta ducis, pax in libros relata vetusto

1012 more patrum, legesque datae jurataque verba.

1013 Scipio longaevo gaudens posuisse labori

1014 jam finem, reditumque parans, in praemia totus

1015 vertitur, ac laudes et dona ingentia solvit

1016 militibus. Cirtam Syphacisque omnia regi

1017 donat et emeritum regni confinibus ultro

1018 ampliat immensis ; victos ex foedere damnat

1019 reddere res regi socio pactumque tributum

1020 solvere Romanis. Hinc ad condigna reversus

1021 supplicia et justas vario discrimine poenas,

1022 mitius in servos egit : servile putavit

1023 esse fugam, non nosse fidem. Quicumque repertus

1024 liber militiae desertor, protinus ille est

1025 supplicio extremo affectus : qui jura fidemque

1026 tempore tam dubio jurataque liquerit arma,

1027 Romanos crucibus rigidus dedit, atque Latinis

1028 abscidit merita trepidantia colla securi.

1029 His actis, classem solvit comitante senatu

1030 extremum in litus Poenorum et supplice turba

1031 victorem mirante suum ; quos ille benigne

1032 digrediens dictis postremum affatur amicis :

1033 "Vivite contenti proprio, memoresque deorum

1034 vivite, nec caecos iterum furor invidus arma

1035 induat. Imperium antiquis stat finibus amplum

1036 et leges patria cum libertate relictae.

1037 Gloria sit quamquam latum imperitare per orbem,

1038 tutius est parere bonis : mihi credite, vobis

1039 in longum quaesita quies ; nos dura laborum

1040 sarcina sollicitos ullo sine fine tenebit.

1041 Hostis erit quicumque usquam nudaverit ensem,

1042 qui nova bella manu, bellorum aut verba movebit.

109

1043 Cura laborque gravis scelerum censura per orbem ;

1044 at vobis tranquilla salus sine litibus ullis :

1045 praesidium in nobis, nisi temnitis, omne paratum

1046 semper erit. Poenos inter nostrumque senatum

1047 sponsor ego. Placidam tandem condiscite vitam :

1048 sumite placatas mentes, deponite ferrum

1049 ex animis ; tales tanto nisi turbine frustra

1050 bis docuit fortuna viros. Dimittite tandem

1051 aequoreas tentare vias : discrimina quanta

1052 praecidam, quantumque mali quantumque laborum !

1053 Exuram classem, quae vos per cuncta furentes

1054 litora raptabat, quae vobis prima malorum

1055 materiam dedit Ausoniisque incumbere regnis

1056 compulit ac timidos docuit transcendere fluctus.

1057 Haec vestris fortasse oculis spectacula dira

1058 si fuerint, cohibete animos, membrumque putate

1059 abscindi vitae infestum. Satis ampla tenetis

1060 regnorum spatia et secti confinia mundi.

1061 Sat terris errare licet. Funesta voluptas

1062 curarum est homini : statui succurrite vestro ;

1063 consulite et nobis, curamque auferte metumque

1064 Hannibalis, rabiemque suam sibi linquite soli.

1065 Si quid erit dubii quod publica fata monebunt,

1066 Hos audite senes." Dixit dextrasque prehendit

1067 illorum : ambo autem deflexis genibus una

1068 ante ducis cecidere pedes, hinc maximus Hanno,

1069 Hasdrubal hinc Haedus. Tota jam classe soluta,

1070 Scipio provectus paulum subsistit et omnes

1071 imperat hostiles flammis absumere puppes.

1072 Non alias tantae pelago fulsere favillae

1073 aut Thetis extimuit late torrentibus undis

1074 defectum ; non dum currus optata paterni

1075 lora puer rapuit Phoebeus et aethera flammis

1076 accendit mundumque vagis. Si saecula retro

1077 omnia percurris, sola haec incendia sensit

1078 Neptunus metuenda sibi : non Punica quondam

1079 Romanis facibus bello consumpta priore

1080 Spartanisque prius, non Attica litore classis

1081 usta Syracusio tantas dedit aequore flammas.

1082 Torpuerant miseri cives sua damna gementes,

1083 haud aliter quam si subito praedulcia cunctis,

1084 conjugia et nati atque arces et templa deorum

1085 ipsaque Carthago flammis arderet in illis.

LIBER NONNUS

A9 v.1 Scipio provectus pelago Romanaque classis

2 jam placidum sulcabat iter. Non rauca procellis

3 aequora fervebant ; ventisque silentibus undas

4 victorem sensisse putes. Tranquillior illis

5 vultus erat, caelo facies composta sereno.

6 Sic hostile fretum, sic cuncta elementa videres

7 obsequio mulcere ducem. Jam litora longe

8 Africa linquebant alacres et bella canentes

9 ibant ac valido frangebant remige fluctus.

110

10 Puppe ducis media tacitus meditansque sedebat

11 Ennius, assiduus rerum testisque comesque ;

12 Scipio quem tandem aggreditur verbisque benignis

13 excitat incipiens : "Nunquamne silentia rumpes,

14 o mihi multorum solamen dulce laborum ?

15 Fare, precor ; nam perpetuis tabentia curis

16 pectora nostra vides. Placido sermone levare

17 illa soles ; faciesque modo, tantum ora resolve,

18 si tibi nascenti, quo polles, summus Apollo

19 ingenium caeleste dedit, si turba dearum

20 Castalio infantem demersum gurgite lavit

21 ex Helicone sacro, collesque eduxit in altos,

22 et calamum et vocem tribuit mentemque poetae."

23 Ennius auditis caput extulit atque ita fatur :

24 "O flos Italiae, juvenis, stirpisque deorum

25 certa fides, quid nunc nostro placet ore moveri,

26 quidve jubes ? Equidem tacito modo pectore mecum

27 volvebam quod nulla ferent jam saecula majus

28 eximiae virtutis opus, quam nostra quod aetas

29 laeta videt, nullusque unquam sub mente movebit

30 grande aliquid, cui non, magnas spes inter, honestum

31 nomen in ore sonet, qui non venturus ad actum

32 Scipiadae meminisse velit, pro munere vultus

33 non cupiat vidisse tuos. Majorque sepulcri

34 post cineres te fama manet. Mortalia livor

35 carpit enim ; at mors invidiam consumit et arcet

36 ac procul a bustis abigit. Tua gloria pridem

37 vicerat hanc pestem, jamque altas tuta per auras

38 fugit humum morbosque hominum moresque malignos,

39 seque parem tulit alma deis. Tamen ecce supremum

40 incrementa diem famae tibi multa daturum

41 promisi expertus ; quoque ipse a morte recedes

42 longius, hoc major meritum te fama sequetur.

43 Tempore crescet honos perque ultima saecula mundi

44 clarus eris. Virtus quoniam non altius ibis :

45 descensus vereor. Sed nostra peritia fandi

46 nondum propositam valuit contingere metam,

47 nuper ab exiguis radicibus orta, nec ante

48 cognita per Latium, Argolicis contenta colonis.

49 Hoc igitur mecum indignans sub mente movebam,

50 praecones meritos tua quod notissima virtus

51 non habitura foret. Macedum rex magnus amici

52 forte videns saxum Aeacidae titulosque sepulcri,

53 "Fortunate" inquit "juvenis, cui nominis illum

54 praeconem reperire fuit ! " Non parve profecto

55 est claris fortuna viris habuisse poetam

56 altisonis qui carminibus cumulare decorem

57 virtutis queat egregiae monimentaque laudum.

58 At tibi, summe ducum, claro quo nullus Homero est

59 dignior, in reliquis blanda inque hoc durior uno

60 me solum fortuna dedit. Currentibus annis

61 nascetur forsan digno qui carmine caelo

62 efferat emeritas laudes et fortia facta

63 et cui mellifluo melius resonantia plectro

64 Calliope det fila lyrae vocemque sonoram."

65 "Parce, precor, verbis : tibi non, me judice, vates

66 Maeonius nec jure tibi praeponitur altus

67 Euripides aut quos claro cognomine Grai

111

68 concelebrant. Alio nolim me carmine dici,

69 si dicendus ero. Quin quod te poscimus" inquit

70 Scipio "prosequere ; et quae sint permissa poetis,

71 famosaeque rei certos agnoscere fines

72 te liceat monstrante mihi : quid laurea signet

73 tam ducibus claris quam vatibus addita sacris.

74 Neve tibi indignus videar cui talia forte

75 narrentur, nobis animum dulcedine quadam

76 pulchra movent, et continuis hoc pectus ab armis

77 dulcia concussum placidae capit otia linguae."

78 Ille autem : "Nulla est, fateor, tam dura feroxque

79 mens" ait "alme ducum, cui non sit pulchra voluptas

80 interdum curas inter vitaeque labores

81 Pierios audisse modos dulcesque dearum

82 irrepsisse choros. Sed enim haec praecordia numquam

83 a Musis aversa reor. Non talibus astris

84 tam magnum genuisse virum natura videtur.

85 Errasset, si cui dederat cupidissima famae

86 pectora, Musarum non ingessisset amorem.

87 Quisquis enim se magna videt gessisse, necesse est

88 diligat aeternos vates et carmina sacra.

89 At nunc quod nostro poscis sermone doceri,

90 accipe quam brevibus. Non illa licentia vatum est

91 quam multis placuisse palam est.

92 Scripturum jecisse prius firmissima veri

93 fundamenta decet, quibus inde innixus amoena

94 et varia sub nube potest abscondere sese,

95 lectori longum cumulans placidumque laborem,

96 quaesitu asperior quo sit sententia, verum

97 dulcior inventu. Quicquid labor historiarum est

98 quicquid virtutum cultus documentaque vitae,

99 naturae studium quicquid, licuisse poetis

100 crede : sub ignoto tamen ut celentur amictu,

101 nuda alibi, et tenui frustrentur lumina velo,

102 interdumque palam veniant, fugiantque vicissim.

103 Qui fingit quodcumque refert, non ille poetae

104 nomine censendus, nec vatis honore, sed uno

105 nomine mendacis. Potes hinc perpendere quicquid

106 scire petis : nostri quae sit mensura laboris,

107 et latos fines, et quanta licentia nobis.

108 Laurea restat adhuc : cujus dignare parumper

109 participes nos esse tibi. Si gloria bello,

110 nec minus ingenio constat, patiere virenti

111 fronde duces vatesque simul sacra tempora cingant.

112 Immortale decus viror immortalis utrisque

113 indicat et longae promittit tempora vitae.

114 Hinc deus ingenii lauros amat almus Apollo,

115 Pieridum solitus cithara modulante choreas

116 incola Cirrhaeo totiens duxisse sub antro.

117 Praeterea hanc frondem rapido non fulmine vexat

118 Jupiter ex cunctis, talemque meretur honorem

119 laurus : ab aethereo tanta est clementia rege.

120 Jam famae quod fulmen erit, nisi sola vetustas

121 omnia prosternens ? Hunc gloria nostra pavorem

122 non habet, atque ideo spernentis fulmina frondis

123 serta gerit sanctoque legit de stipite ramos."

124 Dixerat. At Scipio subridens : "Omnia mulcent ;

125 sed laedis brevitate tua ; et dum dulcius inter

112

126 ista sonant, medio sitientes calle relinquis.

127 Ergo age ! Nam nullum jam litus cernitur, et sol

128 transivit caeli medium. Tu dulcia prome

129 verba, quibus mens alma scatet, placidoque volentes

130 et longo sermone feras, partemque diei

131 et partes pelagi minuens." Tunc ille coactus

132 incipit - hic omnes tenuerunt murmure nautae

133 et comites siluere ducis : "Vestigia famae

134 rara sequens, quantum licuit per saecula retro

135 omnia pervigili studio vagus ipse cucurri,

136 donec ad extremas animo rapiente tenebras

137 perventum primosque viros, quos fama perenni

138 fessa via longe ignotos post terga reliquit.

139 Hic quisquis merito fulgens fuit obvius, illum

140 amplexu tenuisse animi mihi gloria summa est

141 inque locum cari semper coluisse parentis.

142 Praecipue illustres calamo florente poetas

143 admisi atque ima cordis sub parte locavi.

144 Milibus ex tantis unus mihi summus Homerus,

145 unus habet quod suspiciam, quod mirer amemque.

146 Ille mihi e caelo veniens tam saepe videtur,

147 ut stupeam potuisse hominem sic alta tenere,

148 astrorum sic nosse vias, sic climata terrae !

149 Qui licet ante novos reges et tempora Romae

150 floruerit, tamen hoc in tempus mente reduxi

151 praesentemque animo ficta sub imagine feci.

152 Hoc sine nulla dies abiit, nox nulla sine illo.

153 Ille breves cenas in longum traxit, et idem

154 nunc longam breviare viam, nunc tramite plano

155 edocuit rigidi transire cacumina montis :

156 denique quicquid agens, nullo discrimine secum

157 sopitus vigilansque fui, noctemque diemque.

158 Hic mihi nunc etiam dubii sub tempore belli

159 affuit in somnis. Quis somnum dixerit illum ?

160 Pervigil astabam. Fracta nam pace sub armis

161 omnia fervebant ; seroque in castra reversus

162 contigeras animum. Jubeas si vera fateri,

163 non timui ; tamen in dubio spes fessa pependit

164 usque sub occasum solis. Tum maxime pernox

165 cura animum tenuit, quid secum postera ferret

166 tot motus clausura dies. Hic nocte sub alta

167 aspicio adventare senem, quem rara tegebant

168 frusta togae et canis immixta et squalida barba.

169 Sedibus exierant oculi. Cava frontis imago

170 horrorem inculta cum majestate ferebat.

171 Dirigui. Tunc ille manu similisque videnti

172 occupat ancipitem Graioque haec more profatur :

173 "Salve, care mihi Latiae telluris amice

174 unice ! Quodque diu votis animoque petisti,

175 aspice qualis erat quondam dum vixit Homerus.

176 Huc ego vix tandem reserato carcere Ditis

177 emersi, tacitae perrumpens viscera terrae".

178 Procubui voluique pedes contingere pronus :

179 umbra fuit nudaeque haeserunt oscula terrae.

180 "Surge" ait "et mecum ex aequo, nam dignus es, ultro

181 congredere et, dum tempus habes, tam saepe negato

182 colloquio satiare meo". Tum protinus ardens

183 exsurgo "Gentisque ingens o gloria" dixi

113

184 "Argolicae summumque decus, quis talia tanto

185 supplicia inflixit ? Sacrae quis lumina frontis

186 naturaeque duces rapuit, tantumque nocere

187 sustinuit mundo ? Non hic mihi creditus olim :

188 Lyncea quin acies animo occursabat amanti

189 visque oculis immensa tuis. Quos Graecia portus

190 dives habet gemino late circumflua ponto ;

191 quos colles, quae rura colit, quae vallibus imis

192 antra tenet, quaenam frondosa cacumina silvis

193 aut pelago scopulos, quos non mihi lumine certo

194 monstraris ? Cernenda aliis longinqua dedisti,

195 ipse propinqua videns minime ? Miracula menti

196 quanta meae ! Aegeo diffusas ecce profundo

197 Cycladas hinc numero ; video quot litore flexus

198 Hellespontiaco : tu me nequis ipse tueri,

199 ostendens tam multa mihi ! " Tum suscipit ille :

200 "Vera quidem memoras ; sed non miranda. Quid ergo ?

201 Qui mihi corporeos deus abstulit, ille nequibat

202 restituisse alios quibus haec arcana viderem ?

203 Desine jussa dei solitis onerare querelis,

204 mortalis ! Namque iste hominum stultissima lis est.

205 Justa facit quaecumque facit. Sed noscere cuncta

206 vestra nequit gravitas sub opaci carceris umbra.

207 Quam multis nocuere oculi visusque vagari

208 compulit et coepto forsan semovit honesto !

209 Hinc ea sponte quidem, gravis ut nocituraque multis,

210 sarcina deposita est. Quin hinc modo pergimus ultra ?

211 Tu caecum ne sperne ducem. Fortasse videbis

212 multa animo placitura tuo. Nec cura futuri

213 solicitet casus. Quoniam lux crastina campos

214 sanguine Poenorum Latio victore rigabit".

215 Prosequor augurio laetus.

216 [Lacune]

217 hic ego - nam longe clausa sub valle sedentem

218 aspexi juvenem - : "Dux o carissime, quisnam est,

219 quem video teneras inter consistere lauros

220 et viridante comas meditantem incingere ramo ?

221 Nescio quid, nisi fallor, enim sub pectore versat

222 egregiumque altumque nimis". "Non falleris," inquit ;

223 "agnosco juvenem sera de gente nepotum,

224 quem regio Italiae, quemve ultima proferet aetas.

225 Hunc tibi Tusca dabit latis Florentia muris

226 Romulea radice oriens, urbs inclita quondam,

227 nunc nihil. Utve queas ortus confinia nosse,

228 divitis egregius muros interluet urbis

229 Arnus in Ausoniae descendens litora Pisae.

230 Ille diu profugas revocabit carmine Musas

231 tempus in extremum, veteresque Helicone Sorores

232 restituet, vario quamvis agitante tumultu ;

233 Francisco cui nomen erit ; qui grandia facta,

234 vidisti quae cuncta oculis, ceu corpus in unum

235 colliget : Hispanas acies Libyaeque labores

236 Scipiadamque tuum : titulusque poematis illi

237 "Africa". Quin etiam ingenium fiducia quanta,

238 quantus aget laudum stimulus ! Seroque triumpho

239 hic tandem ascendet Capitolia vestra, nec ipsum

240 mundus iners studiisque aliis tunc ebria turba

241 terrebit quin insigni florentia lauro

114

242 Tempora descendens referat comitante Senatu.

243 Hinc modo tantus amor, tanta est reverentia lauri.

244 Omnibus ex silvis jam nunc sibi gratior una est

245 Delphica ; jamque novas discit connectere frondes

246 serta gerens ; jam venturi praesagia mulcent.

247 Iste senescenti tantum illo in tempore Romae

248 carior, annosae quantum contingere matri

249 filius ille solet, quem post lacrimosa sepulcra

250 natorum viduae sterilis tandem attulit alvus.

251 Illa quidem, quae jam lustris nil tale ducentis

252 viderit, hunc magno spectabit laeta favore,

253 laurea dum capiet, dum templis serta relinquet

254 primitiasque suas sanctas affiget ad aras.

255 Florentina omnis magis ut sit grata propago

256 idem unus tibi, Roma, dabit, nec protinus urbem

257 paeniteat Tusci fundasse ad gurgitis undam.

258 Hic quoque magnorum laudes studiosus avorum

259 digeret extrema relegens ab origine fortes

260 Romulidas, vestrumque genus sermone soluto

261 historicus, titulosque urbis et nomina reddet.

262 In medio effulgens nec corpore parvus eodem

263 Magnus erit Scipio ; seque ipse fatebitur ultro

264 plus nulli debere viro. At si vita manebit

265 longior, et nullo praevertet turbine coeptum

266 impetus alter iter, tunc ampla volumina cernes

267 magnarum rerum vario distincta colore

268 in tempus perducta suum. Quis cuncta renarret

269 quae clausa sub mente gerit ? Pulsabar anhelo

270 pectore, visendi cupidus cupidusque loquendi

271 interea, et magnum - quis credere posset ? - Homerum

272 dulcibus optabam verbis imponere metam.

273 Jam mihi carus erat te propter et alta relatu

274 cetera. Procedo sensim propiorque parumper

275 conspicio curis gravidum sub flore juvente

276 et calamo haerentem viridique in gramine saeptum

277 arboribus variis nitidissima flumina juxta

278 ac gelidos inter fontes rupesque prealtas.

279 "Respice" dux inquit "quae sint umbracula ruris

280 effigiesque sui. Namque hic ad talia primum

281 eriget ingenium ; varius mox partibus orbis

282 et terra pelagoque vagus concepta per annos

283 desperata sinet. Vix rerum turbine tandem

284 explicitus magno transibit plurima cursu".

285 Singula mirabar, vix auditaque salute

286 sustulerat gravis ille oculos et dicta parabat,

287 cum matutino litui clangore repente

288 excutior visis, somnusque recessit inanis,

289 teque aciem video mediis educere campis

290 sublimem hortantemque viros et signa moventem."

291 Ennius, interea, dum talibus ore disertus

292 aequoreum permulcet iter - jam fessus anhelos

293 Phoebus Atlanteo recreabat gurgite currus -

294 haud aliter quam qui levibus per plana quadrigis

295 vectus et irriguo perfusus membra sopore

296 non sentit transire diem longamque repente

297 decrevisse viam stupet et vix credulus audit,

298 Hesperio laevus Zephyrus surgebat ab axe.

299 Vela levat classis ; tum dextro tramite prore

115

300 volvuntur, fratrisque locum vice Cynthia pernox

301 invigilat, lassisque datum requiescere nautis.

302 Remigis ut strepitus siluit stridorque rudentum,

303 Scipio mitis ait : "Seu sunt, seu talia fingis,

304 dulcia sunt, fateor, sensusque et pectora mulcent.

305 Illum equidem jam nunc juvenemque novumque poetam

306 complector, tibi nunc visum quondamque parenti,

307 promissumque mihi gemino sponsore profecto

308 diligo, quisquis erit ; si nullus, diligo nullum."

309 Dixerat, et facili praebebant corpora somno.

310 Sol pelago rediens ubi primum emersit Eoo,

311 ingentesque procul jactabat carbasus umbras,

312 litora prospiciunt alacres Lilybeia nautae

313 Trinacriamque pari concordes voce salutant.

314 Jam Drepanum praetervecti jamque omne remensi

315 inde latus Siculum, solidae telluris in arvis

316 ut primum posuere pedes, pulcherrima rura

317 terrestri secuere via. Non carmine nostro

318 laetitia Italiae, non occursantia passim

319 agmina victori, populi non urbibus haustis

320 servata grates pro libertate canentes

321 stare queant ; donec patriae sub moenia ventum est

322 et luxit sperata dies tempusque triumphi.

323 Hic quoque, Calliope, quamquam sub fine voceris,

324 dextra veni seroque favens assiste labori.

325 Pulchrior Ausonio nunquam surrexerat orbi

326 ulla dies. Roseo vultum suffusa rubore

327 Phoebeos frenabat agens Aurora jugales ;

328 laetior ipse quidem solito et formosior alte

329 imperiis urgebat equos, jam lumine Romam

330 Appenninigenae spectans de vertice silvae.

331 Conveniunt proceres, portis ruit obvia turba.

332 Sexus uterque frequens, aetas se proripit omnis,

333 omnis honos omnisque gradus : substernitur auro

334 omne solum et variis resplendent pulpita gemmis.

335 Purpura per vicos sparsa est et purpura tectis

336 obtentu factura viris victoribus umbras.

337 Inde senum miti descendunt agmina vultu,

338 hinc juvenum phalerata phalanx in limine primo

339 exceptura ducem. Facie subit ille serena

340 ardua purpureo residens sua moenia curru

341 et niveis invectus equis ; generisque ferebat

342 aetherei frons alma fidem. Tum milia vinctis

343 post tergum manibus captivi tristia vulgi

344 procedunt : Macedum proceres, quo bella Philippus

345 foverat auxilio : Sopater dux primus et ipsum

346 sanguine contingens regem maestissimus ibat ;

347 post omnis legio gravibus connexa catenis

348 insequitur. Tum parte alia spectacula magni

349 Syphacis : miseranda habitu namque obruta vinclis

350 majestas lacrimis pectus terramque rigabat

351 flensque retro ad magnum referebat lumina crebro

352 humida victorem : qualem sprevisset amicum

353 mente notans tacita. Praeter tot dura ruinae

354 angebat miserum pudor. Ingens turba suorum

355 regia consequitur tremulo vestigia gressu.

356 Hinc meriti cives, laqueis gens perfida justis

357 Poenorum perplexa venit, pulcherrima Romae

116

358 moenia suspiciens : mox frater Hanibalis illis

359 primus erat ; Maurae subeunt post agmina gentis

360 Gallorumque manus ; Italus namque ordine in illo

361 nemo fuit : digna meritos mulctaverat omnes

362 morte simul, terreque hostes mandaverat Afrae

363 indignos patriae aspectu et tellure sepulcri.

364 Ante ebur et radians aurum et pretiosa supellex

365 et vestes ostro insignes penitusque potentum

366 divitiae regum pompa celebrante vehuntur.

367 Inde graves clipei praereptaque fortibus arma

368 signaque et horrentes galeae cristaeque trementes ;

369 post tristes ducuntur equi domitique elephantes

370 demissa cervice graves. Puerilia circum

371 milia funduntur : turba obstrepit inscia rerum,

372 bellua Barbarico quod tanta veniret ab orbe.

373 Hinc illinc Romana acies erepta nefando

374 servitio laetumque canens ex more triumphum

375 concelebrat, nequeuntque oculos satiare videndo

376 servatore suo. Prior it Terentius horum

377 culleo : vir clarus, Latia tunc urbe senator,

378 libertus veluti carum coluisse patronum

379 Scipiadam fertur vitam obsequiosus in omnem.

380 Ultimus it victor. Latiis exercitus armis

381 atque equitum peditumque acies, velut obvius esset

382 Hannibal in primo venturus limine contra,

383 tum tubae et horrisonis victricia classica late

384 perstrepuere modis : tremuerunt Tybridis undae

385 ac circum pavet omne nemus ; fragor horridus Albam

386 Argolicumque quatit Tibur gelidumque Soracte

387 et Praenestinis rigidas in collibus arces.

388 Sic tandem insueto Capitolia celsa triumpho

389 ingreditur, gratesque deis persolvit amicis ;

390 immensumque auri montem ingentesque recondit

391 thesauros in templa Jovis, tempusque per omne

392 ditavit patriam. Sibi sed cognomine solo

393 contentus nihil hic proprias invexit in aedes.

394 Nec dubium quin ad reliquos per bella triumphos

395 straverit ense viam atque orbis patefecerit Urbi

396 imperium : puduit neminem Carthagine victa

397 subdere colla jugo, dominosque agnoscere mundi

398 Romanos bello indomitos populumque Quirini.

399 Ipse coronatus lauro frondente per urbem

400 laetus iit totam Tarpeia rupe reversus.

401 Ennius ad dextram victoris, tempora fronde

402 substringens parili, studiorum almaeque Poesis

403 egit honoratum sub tanto auctore triumphum.

404 Post alii atque alii studio certante secuti.

405 Ipse ego ter centum labentibus ordine lustris

406 dumosam tentare viam et vestigia rara

407 viribus imparibus fidens utcumque peregi,

408 frondibus atque loco simul et cognomine claro

409 heroum veterum tantos imitatus honores,

410 irrita ne Grai fierent praesagia vatis.

411 Nunc ego non ausim vos hinc ad tristia, Dive,

412 materiamque trucem post tot modo laeta vocare.

413 Quin potius longe fugite atque avertite vultus.

414 Certe ego vobiscum fugiam tristesque querelas

415 invidiae, procerum crimen culpamque Senatus

117

416 non referam, populique nefas ac sponte receptum

417 exilium mortemque ducis titulumque dolentis

418 aspera marmoreo subscriptaque jurgia busto.

419 Haec memorent alii : mihi nam certissima mens est

420 hic metam posuisse operi ; patiarque nec unquam

421 carmine tam maesto sacras maculare Sorores.

422 O mea non parvo mihi consummata labore

423 "Africa" ! Dum crescis, dum te comens relegensque

424 mulceo, magnanimum mors importuna Robertum

425 intempestive mundo subtraxit egenti ;

426 et mihi praerepta penitus dulcedine vitae,

427 speratum tibi clausit iter. Quo tramite perges,

428 infelix ? Monstrabo viam. Non atria luctu

429 turbida funereo, non dulcia limina quondam

430 Parthenopea petes. Tepidi nova saxa sepulcri

431 tristis adi lacrimisque riga. Cum videris illic

432 ingentem exigua regem tellure jacentem,

433 te sibi viventi promissam redde sepulto

434 ac cineri persolve sacro : nam spiritus astra

435 jam repetens, terrasque retro despectat inertes ;

436 sceptra caduca fugit, mortales negligit actus.

437 Ille tamen, quamquam regni diadema relicti

438 rideat et curas veteres, nimiosque labores

439 erroresque hominum solio miseratus ab alto,

440 nos, nisi fallor, amat ; nostri mitissimus olim

441 arbiter ingenii. Quo terris sidere rapto

442 heu heu quam vereor ne quid tibi durior aetas

443 obstrepat et titulis insultet caeca decoris !

444 Hospes Pieridum nostro jam solus in aevo

445 reddere promeritum studiis qui nosset honorem,

446 interiit : secumque simul spes nostra recessit.

447 Felices quos illa prius meliora tulerunt

448 tempora ! Nosque utinam... Nequicquam vana precamur !

449 Non licet ire retro. Nos cuncta novissima seros

450 et ferus adverso prospexit Jupiter axe.

451 Utendum sorte est et sidera nostra sequenda,

452 qua ducunt, ne forte trahant. Mihi degere vitam

453 impositum varia rerum turbante procella.

454 At tibi fortassis, si - quod mens sperat et optat -

455 es post me victura diu, meliora supersunt

456 saecula : non omnes veniet Lethaeus in annos

457 iste sopor ! Poterunt discussis forte tenebris

458 ad purum priscumque jubar remeare nepotes.

459 Tunc Helicona nova revirentem stirpe videbis,

460 tunc lauros frondere sacras ; tunc alta resurgent

461 ingenia atque animi dociles, quibus ardor honesti

462 Pieridum studii veterem geminabit amorem.

463 Tu nomen renovare meum studiosa memento :

464 qua potes, hac redeat saltem sua fama sepulto

465 et cineri reddatur honos. Mihi dulcior illo

466 vita erit in populo et contemptrix gloria busti.

467 Interea tamen haec, jubeo, per inertia transi

468 agmina sollicito populorum incognita passu,

469 vix procul extremo salutata a limine linquens,

470 heu paucas habitura domos et rara per orbem

471 hospitia ! At si quem vere virtutis amicum

472 obtulerint tua fata tibi, secura repostum

473 angustumque precare locum sub paupere tecto,

118

474 atque ibi, sola quidem potius peregrinaque semper

475 quam comitata malis, annosa fronte senesces,

476 donec ad alterius primordia veneris aevi.

477 Tum juvenesce precor, cum jam lux alma poetis

478 contigit incolumem tumidasque efferre per undas,

479 per te ipsam jam facta senex, precor, ista cavere

480 post mea fata velis, quodque omnia proterit unum

481 tempus edax rapidosque dies solemque vorantem

482 saecula et invidiae tristes contemnere morsus.