photo album of key functional species/Монгол орны бэлчээрийн түлхүүр...

Нэмж засварласан 3 дахь хэвлэл

Улаанбаатар хот2015 он

МОНГОЛ ОРНЫ БЭЛЧЭЭРИЙН ТҮЛХҮҮР ЗҮЙЛ УРГАМЛЫН

ЗУРАГТ ЛАВЛАХ

ØÂÅÉÖÀÐÈÉÍ ÕªÃÆËÈÉÍ ÀÃÅÍÒËÀÃ, ÍÎÃÎÎÍ ÀËÒ

УС ÖÀÃ УУÐ, ÎÐЧÍЫ СУДÀËÃÀÀ МЭДЭЭËËÈÉÍ ÕҮÐЭЭËЭÍ

Íî

ã î

î í à ë ò ò ºñ

ºëУ

С Ц

А

Г УУ Р, О Р Ч Н Ы Х Ү Р ЭЭ

ЛЭ

Н

INSTITUTE OF METEOROLO GY, HY DRO LOGY AND ENVI

RONM

ENT

ÃÀÇÐЫÍ ÕÀÐÈËÖÀÀ, ÃÅÎДÅÇÈ, ÇУÐÀÃ ÇҮÉÍ ÃÀÇÀÐ

МОНГОЛ ОРНЫ БЭЛЧЭЭРИЙН ТҮЛХҮҮР ЗҮЙЛ УРГАМЛЫН ЗУРАГТ ЛАВЛАХ

Зохиомжлонэмхтгэсэн: С.Жигжидсүрэн(Доктор,Профессор) Н.Лхагважав(Доктор) Д.Булгамаа(Доктор) Л.Отгонтуяа(Магистр) Б.Болормаа(Магистр) У.Будбаатар(Магистр) Д.Бурмаа(Магистр) С.Сүмжидмаа(Магистр) Б.Анхцэцэг(Магистр)

Хянантохиолдуулсан: С.Жигжидсүрэн(Доктор,Профессор) Д.Булгамаа(Доктор)

Дизайнер: Б.Тамир

Цаасныхэмжээ: А5 Хэвлэлийнхуудас: 9.25

ISBN978-99962-0-169-1

“ТЭПЭ”ХХК-дхэвлэв.Улаанбаатархот2015он

DDC636.07845’030’517Ж-659

ГАРЧИГ

Өмнөх үг 4

Өндөр уулын бүслүүрийн бэлчээрийн зонхилох төрлүүд, түлхүүр ургамлууд 6

Ойт хээрийн бүслүүрийн бэлчээрийн зонхилох төрлүүд, түлхүүр ургамлууд 10

Хээрийн бүсийн бэлчээрийн зонхилох төрлүүд, түлхүүр ургамлууд 64

Цөлөрхөг хээрийн бүсийн бэлчээрийн зонхилох төрлүүд, түлхүүр ургамлууд 103

Цөлийн бүсийн бэлчээрийн зонхилох төрлүүд, түлхүүр ургамлууд 128

Ургамлын латин монгол нэрийн хэлхээс 142

Ашигласан хэвлэлийн жагсаалт 147

ӨМНӨХ ҮГ

Нийгэм, экологийн хурдацтай өөрчлөлтийг даган бэлчээрийн экосистемийн төлөв байдлын шилжилт улам бүр эрчимжиж буй өнөөгийн нөхцөлд тохирох бэлчээр ашиглалтын зохистой хувилбарыг төлөвлөх, нэвтрүүлэхэд бэлчээрийн урт хугацааны мониторингийн үр дүн, мэдээлэл үйлчилгээ чухал үүрэгтэй.

Швейцарийн Хөгжлийн Агентлагийн Ногоон Алт төслийн хүрээнд бэлчээрийн мониторингийн үндэсний сүлжээг бэхжүүлэх, бэлчээр ашиглалтыг төлөвлөх, ашиглалтын горимыг бэлчээрийн даацад тохируулахад бэлчээрийн төлөв байдлын мониторингийн мэдээллийг ашиглах, холбогдох мэргэжилтнүүдийг чадавхижуулах чиглэлээр УЦУОШГ, ГХГЗЗГ-тай хамтран ажиллаж ирлээ.

Бэлчээрийн төлөв байдал, түүний шилжилтийг үнэлж тодорхойлоход бэлчээрийн аливаа өөрчлөлтийг илэрхийлэгч түлхүүр зүйл ургамлыг таньж тодорхойлох, ижил нэр томьёог хэрэглэж хэвшихийн чухлыг харгалзан орон нутаг дахь бэлчээр зохион байгуулалтын ажилд оролцогч байгаль орчин, бэлчээр, цаг уур, газрын харилцааны мэргэжилтнүүдийн хэрэгцээнд зориулсан “МОНГОЛ ОРНЫ БЭЛЧЭЭРИЙН ТҮЛХҮҮР ЗҮЙЛ УРГАМЛЫН ЗУРАГТ ЛАВЛАХ” хэмээх хялбаршуулсан гарын авлагыг таны гар дээр тавьж байна.

Монгол орны бэлчээрийн зонхилох төрлүүдээр төлөв байдлын өөрчлөлтийг илэрхийлэгч түлхүүр зүйл ургамлуудыг байгалийн бүс бүслүүрээр ангилж монгол болон латин нэр, код, өнгөт зураг, тайлбар болон тархалтын зургийн хамт оруулсан нь бэлчээр зохион байгуулалтанд зайлшгүй шаардлагатай мэдээллүүдийг багтаасан, ашиглахад хялбар болсон гэдэгт найдаж байна.

ЭРҮҮЛ БЭЛЧЭЭРЭРҮҮЛ ХҮНСЭРҮҮЛ МОНГОЛ ХҮН

Гарын авлагатай холбоотой аливаа санал шүүмжийг бид баяртай хүлээн авах болно.

ªÍÄªÐ ÓÓËÛÍ Á¯ÑË¯¯ÐÈÉÍ ÁÝË×ÝÝÐÈÉÍ ÇÎÍÕÈËÎÕ ÒªÐË¯¯Ä,

Ò¯ËÕ¯¯Ð ÓÐÃÀÌËÓÓÄ

23. Дэр хэлбэрийн хүйтсэг элдэв өвст өндөр уулын бэлчээр 24. Хүйтсэг, дэр хэлбэрийн элдэв өвс-Жижиг дэгнүүлт үетэнт бэлчээр25.Сөөг бүхий хуурайсуу-чийгсэг элдэв өвс-том дэгнүүлт үетэнт бэлчээр

7

Монгол орны бэлчээрийн түлхүүр зүйл ургамлын зурагт лавлах

Монгол нэр, код: МЕЙЕРИЙНДЭВХЭРГИЙНЦАГААН–МЕДЦЛатин нэр, код: ARENARIA MEYERI Fenzl–ARMEАж ахуйн бүлэг: ОлоннасталагөвсИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол:Эмийнболонтэжээлийнургамал.

Таних онцлог:Нягтбутаарургадаг,20хүртэлсмөндөр,олоннастөвс.Ишнийнавчутсархуунарийн,1.5-2.5смурт,үндэсорчмыннавч1.5-6смурт.Цоморлигийннавчинцарганцсудалтай.Цэцэг5дэлбэтэйцагаанөнгөтэй.Үзэгдэлзүй:6-7сардцэцэглэж,8сардүрлэнэ.Тархалт:

Ургах орчин:Дов толгод,намуулсынхайргатайбачулуурхагхажуубайц, ойн бүслүүрт болон ойн цоорхой, уулын хяр, хээржүү хажуудургана.


8

Монгол нэр, код: БЕЛЛАРДЫНБУШИЛЗ–БЕБУЛатин нэр, код: KOBRESIA BELLARDII (All.)Degl.–KOBEНутгийн нэр:Бушилз,ӨлөнАж ахуйн бүлэг:ОлоннасталагөвсИдэмж:Малынтэжээлийнургамал.

Таних онцлог:Нарийннүцгэнүндэстэй.Ишньбосоо,10-30смөндөр,олоннастөвслөгургамал.Навчутсархуунарийн,ишнийугньнавчныугларгынсарьслагцавархүрэнхальсаархучигдмал.Энгийнтүрүүбагцэцэгтэй,үржимсньгялгар,борхүрэнөнгөтэй.Үзэгдэлзүй:6сарын20-доорцэцэглэж,7-рсардүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин:Уулынтагцармынасга,нураг,чулуурхагхажуу,уулынхээр,нуга,хааяашинэсэнойдургана.

© У. Бекет

9


Монгол нэр, код: ДЭРЭНАЖИГАНА-ДЭАЖЛатин нэр, код: STELLARIA PULVINATA - STPUАж ахуйн бүлэг:ОлоннасталагөвсИдэмж:Малынтэжээлийнургамал.

Таних онцлог:Машнягтдэрэрхүүдовонүүсгэдэгургамал.Навчис2-3ммуртбиебиеэнягтдэрлэсэн.Цэцэгньганцнэг,машбогиношилбэтэй,дэгнүүлдундаасилгардаггүй,машжижиг,2.5ммхүртэлурт,дэлбэгүй.Тархац:

Ургах орчин:Улалж-бушилзатцармынүйрмэгчулуутай газар, өндөруулындэрэрхүүургамалтхээрт.

© У. Бекет

2. Øавранöар хөрстэй уулын бэл хөндийн Жижиг дэгнүүлт үетэн-алаг

өвст бэлчээр

3. Øавранöар хөрстэй уулын бэл, уулын хоорондын тэгшивтэр хөндийн Áайгалü

хялгана-алаг өвст бэлчээр

1а. ×улуурхаг хөрстэй уулын энгэр болон öав толгодын орой, хажуугийн Жижиг дэгнүүлт

үетэн-чулуусаг алаг өвс-агüт бэлчээр

4. ×ийглэг голын нугын Óлалж-үетэн алаг өвст бэлчээр

5. ×ийглэг уулын нугын ¯етэн-алаг өвст бэлчээр

1б. ×улуурхаг хөрстэй уулын энгэр болон öав толгодын орой, хажуугийн

Áотуулü-алаг өвст бэлчээр

ÎÉÒ ÕÝÝÐÈÉÍ Á¯ÑË¯¯ÐÈÉÍ ÁÝË×ÝÝÐÈÉÍ ÇÎÍÕÈËÎÕ ÒªÐË¯¯Ä,


11


Монгол нэр, код: ТОМЦЭЦЭГТДААГАНСҮҮЛ–МЦДСЛатин нэр, код: KOELERIA MACRANTHA (Ldb.)Schult.–KOMAНутгийн нэр:Ташуурдаагансүүл,Хониндүрваа,туяхандаагансүүл,самандаагансүүлАж ахуйн бүлэг:ОлоннастүетэнИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Малынтэжээлийнүнэтургамал.

Таних онцлог:20-30смөндөрэгцбосооиштэй,жижигбутаарургадагхуурайсаголоннастөвс.Навчисбогино,нарийхан,хумираа.Түрүүрхүүхэлбэрийнзалаабагцэцэгньбортогохэлбэртэй,сийрэгюмуушахуу.Үзэгдэлзүй:Олоннастнайлзууртайполикарпикургамалучирхаварэртсэргэнургахбөгөөд6-рсардцэцэглэж,8-рсарынэхээрүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин:Уулынчулуурхагхажуу,хээр,голнуурынэргийнсайр,хөндийхоолой,заримдааойдургана.Идэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Малынтэжээлийнүнэтургамал.

12


Монгол нэр, код: СУНАГАРБИЕЛЭГ–СУБЕ Латин нэр, код: POA ATTENUATE Trin.–POATАж ахуйн бүлэг: ОлоннастүетэнИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Малынтэжээлийнургамал.

Таних онцлог: Нарийн сахлаг үндэстэй, нягт бутаар ургадаг, эгцшулуун,40-50смөндөриштэй,4-5үебүхийолоннастүетэн.Навчныилтэс хатуу, дотогш хумираа, угларга үсгүй, шувтрахад үл мэдэгдэмширүүн.Шигүүбагцэцэгтэй,хүрэнягаанөнгийнжижигтүрүүхэйтэй.Үзэгдэлзүй: 6-рсарынсүүлийнхагастцэцэглэж,8сардүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин: Уулынхайргархаг,чулуурхагархажуу,байц,хананхад,тогтворжсоннуга,шинэсэнсийрэгой,түүнийзах,ойннугабасайрандургадаг.Идэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Малынтэжээлийнургамал.

13


Монгол нэр, код: ЛЕНИЙНБОТУУЛЬ–ЛЕБТЛатин нэр, код: FESTUCA LENENSIS Drob.–FELEНутгийн нэр:Хонинботууль,Аж ахуйн бүлэг:ОлоннастүетэнИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Тэжээлийнүнэтургамал.Үрээрээсайнургана.Тарималжуулахболомжтой.

Таних онцлог:Хөрсөнд60-80смгүнднэвтэрчорсонсахлагүндэстэйжижиг нягт бутаар ургадаг, олон наст үетэн. Иш ньшулуун 5-40 смөндөр.Ихэнхнавчньбутнысуурьтбайрлана.Навчныилтэсхумираа,хатуу,7-25смурт,1-1.8ммөргөн,өвөрталдаанэгсудалтай,өтгөнүстэй.Дундажаар2-3смурт,түрүүбагцэцэгтэй.Үзэгдэлзүй: 5-рсардсэргэнургаж,6-7сардцэцэглэж,8сардүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин: Өндөр уулын хээр, таг цармын нуга, хад асга, эргийнхайр,ойнбүслүүрийндээдзахыннавчитойбатөгөлдургана.

14


Монгол нэр, код: ТАГИЙНГОЛГЭСЭР–ТАГГЛатин нэр, код: ASTER ALPINUS L–ASALPНутгийн нэршил: Хониннүд,ӨнчинцэрэвАж ахуйн бүлэг: Олоннасталагөвс.Идэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Эмийн болон малын тэжээлийнургамал.

Таних онцлог: Богино үндэслэг иштэй, сахлаг үндэстэй. Иш нь салаагүй, цөөн навчтай15-20смөндөр,олоннастөвс.Үндэсорчмыннавчисдэвсээ,хүрзэрхүүюмууюлдэрхүү,бүтэн,цайварногоон.Ганццэцгийнсагстай3-5см.Хөх,ягаавтарюмууцайвардуунилцэцэгтэй.Үзэгдэл зүй:7-рсардцэцэглэж,8-рсардүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин:Өндөруул,ойтхээрийнбүслүүртнавчитой,түүнийзахнугархаг ба чулуурхаг хээржүү хажуу, таг цармын хад асга, нургаарургана.

© Б.Оюунцэцэг

15


Монгол нэр, код: ХАТГУУРҮЛДӨВС-ХТҮӨЛатин нэр, код: OROSTACHYS SPINOSA (L.)C.A.Mey.–ORSPНутгийн нэр:ҮлдөвсАж ахуйн бүлэг: ОлоннасталагөвсИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Тэжээлийначхолбогдолбага.

Таних онцлог:Дэвсээнавчнымөгөөрсөнцагаанхайрсбүтэнүзүүртээхурц өргөстэй. Дохиур шар тоосовчтой, цэцэг ногоон шар, ганцганцаараабайрладаг,суумалюмуубогинохоншилбэтэй.Үзэгдэлзүй:7-8сардцэцэглэж,9сардүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин: Уулынхяр,чулуурххагхажуу,бэл,голынэргийнхайргандээрургана.

16


Монгол нэр, код: ХАДНЫБӨГТӨРГӨНӨ–ХАБӨЛатин нэр, код: AMBLYNOTUS RUPESTRIS (Pall.)–AMRUАж ахуйн онцлог:ОлоннастөвсалагөвсИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Малын тэжээл, хүнс, эмийн чухалтүүхийэд.

Таних онцлог: Ургамал бүхэлдээ саарал, хагас налархай, ширүүнүсэрхэг. Бяцармал ишний олон толгойноос тус бүр өтгөн дэвсгэрнавчтай иш гарна. Цацаг сийрэг, доод хэсэгтээ жижигхэн хүрзэрхүүдагаварнавчинцартай.Үзэгдэлзүй:4-7сарынхоорондцэцэглэж,үрболовсорно.Ургах орчин:Хээрийннуга,уултолгодынхажуу,эргийнболонхээрийнсөөгөнширэнгэнугадургана.Тархалт:

Идэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Малынтэжээл,хүнс,эмийнчухалтүүхийэд.

17


Монгол нэр, код, код: ХОЁРИШТБЭРИШ–ХИБШЛатин нэр, код: BUPLEURUM BICAULEHelm.–BUBIНутгийн нэр: Бэришөвс,АлтанагьАж ахуйн бүлэг:ОлоннасталагөвсИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Эмийн болон малын тэжээлийнургамал

Таних онцлог:Голлосоннарийнүндэстэй,5-15смөндөр,үзүүрээдээмөчирлагбосоо,эсвэлдэлхээ2иштэй,хуурайсаголоннастөвс.Навчисшугамархуу, хатуу, шовх, хоёр захаасаа хумираа. Цэцэг шар, жижигшүхэрбагцэцэгүүсгэнэ.Үзэгдэлзүй:6-рсардцэцэглэж,7-8сардүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин: Ойт хээр, хээр, говийн бүсэд чулуурхаг ба хайргархагхажуу,бэлхормой,тачирөвстхуурайнуга,тэгштал,байцхадныёроолдургана.


18


Монгол нэр, код: АЛАГЦЭЦЭГТБАШИР–АЦБШЛатин нэр, код: DIANTHUS VERSICOLOR Fisch.–DIVEНутгийн нэр:Баширцэцэг,БамарацэцэгАж ахуйн бүлэг:ОлоннасталагөвсИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Эмийнургамал.

Таних онцлог: Олон толгой бүхий голлосон бүдүүн үндэстэй, 10-15см өндөр иштэй, олон наст өвс. Дэлбийн хэлтэс 20-25 мм урт, өвөртал улаан ягаан, ар тал цайвар, орой ньшүдэрхэг, сууриадаа үсэрхэг.Цоморлиг15-18смурт.Үзэгдэлзүй:6сардцэцэглэж,7-рсардүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин: Нугархаг, чулуурхаг, хайргархаг хээржүү хажуу, голынэргийн хайр, сөөгөн ширэнгэ, шинэсэн ой, ойн цоорхой, ойн захадургана.


19


Монгол нэр, код: ӨРГӨННАВЧИТТАЙЖИЙНЖИНС–ӨНТЖЛатин нэр, код: ECHINOPS LATIFOLIUS Tausch.–ECLAНутгийн нэр:Хонгорзул,мориныуруул,ламтархи,зараауулАж ахуйн бүлэг:ОлоннасталагөвсИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Эмийн ургамал. Малын тэжээлдашигладаг.

Таних онцлог:Модорхогбүдүүнүндэсболжхувирсанбосооүндэслэгиштэй.Ишнь30-75смөндөр,эгцбосоо,ширэлдсэнүсэрхэг,үзүүрээдэээсгийлэг үсжилттэй. Навчис энгийн, суурийнх нь бариултай, 20 смхүртэл урт, 10 см хүртэл өргөн, хошоод өдлөг цуулбар, эсвэл өдлөгхагалбар,захаарааөргөсхатгуурбүхийшүдюмуудалбантай.Навчныөвөр тал эсгийлэг цайвар. Сагс бөөрөнхий голчоороо 4-6 см орчимбөгөөдганццэцэгбүхийолонсагснуудаасбүрдэнэ.Үзэгдэлзүй:7сардцэцэглэж,8-рсарынсүүлчээс9-рсарындундхүртэлүрньуванцуванболовсорно.Тархац:

Ургах орчин: Ойт хээр, хээрийн бүсэд уулын чулуурхаг хайргархагхажуу,бэлхормой,хадархаггазарургана.


20


Монгол нэр, код: БАРЦООХОРЦАХИЛДАГ–БЦЦАЛатин нэр, код: IRIS TIGRIDIA Bge.–IRTIАж ахуйн бүлэг:ОлоннасталагөвсИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Эмийн,чимэглэлийнболонмалынтэжээлийнургамал.

Таних онцлог: 10-15 см өндөр, ерөнхий төлөв байдлаараа шарцахилдагтайтөсөөтэйургамал.Өнчинхөхягаанцэцэгтэй.Үзэгдэлзүй:5сардцэцэглэж,6-8сардүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин: Хайрга, сайр, чулуутай, нимгэн хөрстэй энгэр голложтохиолддог.


21


Монгол нэр, код:ЦАЙВАРШАРГАЛЦАГААНТҮРҮҮ–ЦШЦТЛатин нэр, код: LEONTOPODIUM OCHROLEUCUM Beauvd.–LEOCНутгийн нэр:Уулөвс,суйхАж ахуйн бүлэг:ОлоннасталагөвсИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Чимэглэлийнургамал.

Таних онцлог:Үндэсорчмыннавчистай,жижигнягтбутаарургадаг,олон наст өвс. Цайвардуу шар өнгийн ноосорхог юмуу эсгийлэг,олон тооны иштэй. 10-20см өндөр. Навчис 1-4 см урт, 1-4 мм өргөншугамархуу, эсвэл шугаман-юлдэрхүү, шаргал үсжилттэй. Цэцгийнтолгойньнэгюмуухэдхэдээрээнийлжбамбайрхуубагцагбүрдүүлнэ.Үзэгдэлзүй:7-8-рсарынэцсээрцэцэглэж,9сардүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин: Чулуурхаг ба хайргархаг хажуу, асга хад, хуурай нуга,ойнзах,тагийннуга,голгорхиныэргээрургана.


22


Монгол нэр, код ТОРГОНГИЧГЭНЭ–ТОГИЛатин нэр, код: POTENTILLA SERICEA L.–POTSEАж ахуйн бүлэг: ОлоннасталагөвсИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Эмийн болон малын тэжээлийнургамал.

Таних онцлог: Навчинцар гонзгой, гүн жигд самархуу цуулбар,шугамангонзгой,шамирсанзахтай,шигүүолонсалбанцартай,ар,өвөрталдаа эсгийрхүү өтгөн налчгар торгомсог үстэй. Иш 5-20 см өндөр,навчныбариул,цэцгийншилбэнийнэгэнадилсэрэвгэрүсэрхэг.цэцэгтодшар,10-15ммголчтой,дэлбийнхэлтэсцоморлигийннавчинцараас1.5-2дахинурт.Үзэгдэлзүй:5-9сарынхоорондуванцуванцэцэглэж,үрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин: Уулархаг хээрийн чулуурхаг ба үйрмэг чулуу хажуу,элсэрхэгтал,хад,цохио,асгахадандургана.


23


Монгол нэр, код: ОДОЙДАЛАНТҮРҮҮ–ОДДТЛатин нэр, код: STELLERA CHAMAEJASME L.–STCHAНутгийн нэр:ДалантүрүүАж ахуйн бүлэг: ОлоннастхагассөөгөнцөрИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Эмийнургамал,хортой.

Таних онцлог:Махлагбүдүүнголлосонүндэстэй,нягтшигүүбутаарургадаголоннастзаримдагсөөгөнцөр.Бүдүүн,эгц,олонтоонынүцгэништэй,20-30смөндөр,угхэсэгньмодорхог.Юлдэрхүү1-2смурт,3-8ммөргөнцувраанавчистай.Цэцэгньцагаанягаан,цайварягаан,бамбайбагцэцэгтэй.Үзэгдэлзүй: 4-7сардцэцэглэнэ,7-9сардүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин: Чулуурхагхээр,гуужалга,амхавцал,хээрийннуга,ойнзахадургана.


24


Монгол нэр, код: ӨМХИЙБУРЖГАР–ҮМБЖЛатин нэр, код: THALICTRUM FOETIDUM L.–THFOНутгийн нэр:БуржгарогорАж ахуйн бүлэг: ОлоннасталагөвсИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Малынтэжээлийнургамал.

Таних онцлог: Ишиндээ навчтай, залаа баг цэцэгтэй өндөр ургамал.Навчисбүхэлдээялангуяадоодгадаргадаабулчирхайтөтгөнүслэгтэй,гурвантааюмуудөрвөнтээцуулбарөдлөг.Жимсхурцхавиргатай,мөнбулчирхайтүсэрхэг,2-3ммурт,гонзгойөндгөрхүү,нэгдороосолноорообөөгнөрчоршдог.Үзэгдэлзүй:5-7сардцэцэглэж,8сардүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин: Байц цохио, хайргат юмуу чулуурхаг хээржүү хажуу,элсэрхэгхээр,хадцохиодагажургана.

25


Монгол нэр, код: НАРИЙННАВЧИТТАРНА–ННТАЛатин нэр, код: POLYGONUM ANGUSTIFOLIUM Pall.–PLANНутгийн нэр:Хонинтарна,Бавран,Шимэлдэг,ЖижигтарнаАж ахуйн бүлэг: ОлоннасталагөвсИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Дундзэргийнтэжээлийнургамал.

Таних онцлог:Ташуумөлхөөүндэслэгиштэй,40-50смөндөр,саглагар,нүцгэништэй,хуурайсаг,чийгсүүолоннастургамал.Навчисутсархуу,нарийнаасшугамархуугонзгойвтор,0.4-0.5смхүртэлөргөн,ирмэгньгадагшаашамрамтгай.Үзэгдэлзүй: Эртсэргэнургаж,7сардцэцэглэж,8сардүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин: Уулын хээрийн бүслүүр, хээрийн бүсэд нугажуу хээр,хайргархагбахадархагхажуудургана.

26


Монгол нэр, код: ХЭРЧЛЭЭТБИВЛЭНЦЭР–ХЭБЦЛатин нэр, код: SCHIZONEPETA MULTIFIDA (L.) BRIQ. – SCMUАж ахуйн бүлэг: ОлоннасталагөвсИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Эмийн болон малын тэжээлийнургамал.

Таних онцлог: Бүхэлдээ арзгар үсээр хучигдсан цөөн тооны босооиштэй,хурцүнэртэйолоннастөвслөгургамал.Ишнийугорчмынбадоод талын навчнууд ихэнхдээ том шүдлэг, өндөг хэлбэртэй. Ишнийнавчньцөөнтоонытомхэсгүүдэдхуваагдаж,гүнөдлөг-цуулбарлагдсан.Хөх,хөхягааннягттүрүүбагцэцэгтэй.Үзэгдэлзүй:6-7сардцэцэглэж,8сардүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин: Ойтхээр,хээр,заримдааговийнбүсэдчулуурхагхажуу,хайргат хээр хээр, асга, нураг, эргийн хайрга, байц, сайр садаргаарургана.

© Р.Тунгалаг

27


Монгол нэр, код: ДАГУУРТАРВАГАНШИЙР–ДГТШЛатин нэр, код: THERMOPSIS DAHURICA Czerf. – THDAH = THERMOPSIS LANCEOLATAНутгийн нэр: Хонголзгоно,Тарванганшийр,ХонголцогАж ахуйн бүлэг: ОлоннасталагөвсИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Малынтэжээлийнургамал.

Таних онцлог:Навчинцар32-50 (60)ммурт, 9-18ммөргөн, гонзгойзуувгар,голдууүзүүрээдээдоошгэдрэгэргэсэн.Буурцаг50-60ммурт,9-10ммөргөн,шулуун.Үзэгдэлзүй: 6-8сардцэцэглэж,8-рсарынсүүлч,9-рсарынэхээрүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин:Хээрийнчулуурхаг,хайргархагхажуу,нуур,гол,булгийнэрэг,голынхайрга,хээрийнхужирлагнуга,уулынхээрийнхотосдагууургана.


28


Монгол нэр, код: ГОВИЙНГАНГА–ГОГАЛатин нэр, код: THYMUS GOBICUS Tschern. –THGOНутгийн нэр: ГангаАж ахуйн бүлэг: ОлоннастхагассөөгөнцөрИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Эмийн болон малын тэжээлийнургамал.

Таних онцлог:Назартнаалдсанугньмодожсон,2-3смөндөр,дэлхээюмуухэвтээ, салаархагиштэй,олоннаст заримдагсөөгөнцөр.Ишньбөөрөнхийвтөр,бүхэлдээжигдүсэрхэг.Навчисжижигхатуу,дугуйдуу-өндгөрхүүгээсшугамархуу.Навчныбариулүсэрхэг,улаанхүрэн.Машолонтооныжижигягаанцэцэгтэй.Үзэгдэлзүй: 7-рсардцэцэглэж,8-рсарынэцсээрүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин: Элсэрхэгхурдас,элсэрхэгхээр,эргийнсайр,хайргархагбачулуурхагхажуу,бэлхормой,байцхад,асганургаарургана.

29


Монгол нэр, код: АГЬЛатин нэр, код: ARTEMISIA FRIGIDA Willd.–ARFRI Нутгийн нэршил: Агь,Өлчиршарилж,ХүйтсэгшарилжАж ахуйн бүлэг:.ОлоннастхагассөөгөнцөрИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Малынтэжээлийнмашчухалтүүхийэд.

Таних онцлог: Богиноүндэслэгиштэй,өтгөнбутаарургадаг10-40смөндөр, олон наст хагас сөөгөнцөр. Навчис налчгар торгомсог цайварүслэгээр өвч хучигдмал. Навчны бариул богино, илтэс нь гурвалсанюмуу өдлөг цуулбар. 2-4 мм өргөн тал бөмбөгөрхүү сагснууд нийлжунжгардууцацагбагцэцгийгбүрдүүлнэҮзэгдэл зүй: Агийн үндэс хавар эрт бүр 3-р сарын сүүлчээс хөөж“нүдэлж”эхлэхбөгөөд,8-рсардцэцэглэж,9-рсардүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин: Уулынхээр,хээр,цөлийнхээртуултолгодынхайргархагбачулуурхагхажуу,бэл ,хормой,хадархаггазар,голынхайр,сайрынирмэг,хааяацайдамдургана.

30


Монгол нэр, код: ИШГЭНШАРИЛЖ–ИШШАЛатин нэр, код: ARTEMISIA DRACUNCULUS L–ARDR Нутгийн нэршил: ИшгэншавагАж ахуйн бүлэг: ОлоннастхагассөөгөнцөрИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Эмийн болон малын тэжээлийнургамал.

Таних онцлог: Модожсонбүдүүнүндэслэгиштэй.Ишньшарөнгийнсүрлэрхүү,навчшугаманюлдэрхүү.1.5-6смурт,1-10ммөргөн,хэрэвхажуугийнсалбантайбайвалтэрньмашбогино.Цэцгийнсагснь2.5-4ммөргөн бөөрөнхийвтөр, гудгар байрлалтай,машолноорооишнийүзүүртзалаабагцэцэгүүсгэнэ.Үзэгдэл зүй:7-8сардцэцэглэж,9-рсардүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин:Манайорныбарагбүхнугатбауулынхээрийнчулуурхагхажуу,бэл,асга,нураг,хайр,элс,навчитойнчөлөөбазах,голнуурынэрэгдагаж,дэнжхөндий,хавцал,сөөгөнширэнгэ,усалгаатайногооныталбай,эдлэнгазарургана.

31


Монгол нэр, код: ХУРГАНШАРИЛЖ–ХУШАЛатин нэр, код: ARTEMISIA COMMUTATA Bess–ARCOНутгийн нэршил: Малтууш,хониншарилжАж ахуйн бүлэг: ОлоннасталагөвсИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Малын тэжээлийн ургамал. Гартэжээлийнчухалнөөц

Таних онцлог: Бутаар ургадаггүй, дундажаар 20-60 см өндөр олоннастөвс.Навчнь2.5-9смурт,1.5-4смөргөн,дооднавчнь1-6смуртбариултай.Сагсөндгөрхүү,2-4ммурт,1.5-3ммөргөн,1-2ммуртэгцюмуубөхөгөршилбэтэй,сийрэгзалаатай.Үзэгдэл зүй:7-рсардцэцэглэж,8-рсардүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин: Хээржсэн болон нугархаг хажуу, навчит ойн цоорхой,эргийн нуга, бургасан төгөл, голын сайр, асга нураг, заримдаа эдлэнгазарургана.

32


Монгол нэр, код: САМАНЕРХӨГ–САЕР

Латин нэр, код: AGROPYRON CRISTATUM (L.)P.B.–AGCR

Нутгийн нэршил:Eрхөг

Аж ахуйн бүлэг:ОлоннастүетэнИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Тэжээлийн үнэт ургамал,тарималжсан болон нутагшсан хэд хэдэн сорт бий. Хуурайдуу нуга,хээртхөрснийнөхөнсэргээлтэдтохирно.

Таних онцлог: Сахлаг үндэстэй, сийрэг бутаар ургадаг, дундажаар30-70смөндөр,эгцбосооиштэй,олоннастүетэн.Ишиндээ2-3үетэй.Дундажаар5-10смурт,1-1.5смөргөнцөөннавчистай.Түрүүньшулуун,самхэлбэртэй, 2-6 смурт, 1-1.5 смөргөн.Үрийн гадаргуунь гөлгөр,гонзгойвторурт.Үзэгдэл зүй:Саманерхөг4-рсарынсүүл5-рсарынэхээрсэргэнургаж,6-рсарынэцэс,7-рсарындундуурцэцэглэж,8-рсарындундаасүрлэнэ.Нэгжилийнхэмтэй/моноцикл/ургалнайлзууртайургамал.Тархац:

Ургах орчин: Уулын хээр, хээр, хээржсэн нуга, асга хадны завсар,элсэрхэгбахайргархагэрэгдагажургана.

33


Монгол нэр, код: ШҮДЛИГСОНГИНО–(ШҮСО)Латин нэр, код: ALLIUM BIDENTATUM Fisch.ExProkh.–ALLBIНутгийн нэршил: Олгонтаана,хангайнтаана,олхунсонгиноАж ахуйн бүлэг: ОлоннасталагөвсИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Малын уурагт тэжээлийн чухалтүүхийэд.Тарималжуулахболомжтой.

Таних онцлог: Үндэслэгиштэй,нарийханшулуун10-20смөндөр,сумиштэй,сонгинологбулцууныхньхальсанхучлагабараавтарюмуухарсааралөнгөтэй,багавтарбутаарургадаг,олоннастөвс.Ишнийёзоортнавчиснягт байрлана.Цэцэг нь тал бортгон хэлбэртэй, доод хэсэгтээирмэгээрээшүдэрхэг,талбөмбөлөгмэтөтгөншүхэрбагцэцэгтэйҮзэгдэл зүй: Ургахэрчимньборооноосхамаарчсаарахюмууэрчимждэг.Ихэвчлэн7-рсардцэцэглэж,8-рсарынсүүлээрүрлэнэ.9-рсардхагдарчхатна.Тархац:

Ургах орчин: Ойтхээрхээрийнбүсэдголлонтархахбазаримдагцөлийнбүсийнхойдзахаармэрсэрүзэгдэхтөдий.Хуурайхээр,уултолгодынчулуухаг,хайргархуухажуу,тэгшталдургана.


34


Монгол нэр,код:ХАВИСХАНАНАВЧИТБЭРИШ–ХНБШЛатин нэр, код: BUPLEURUM SCORZONERIFOLIUM Willd.–BUSCНутгийн нэр: БэришөвсАж ахуйн бүлэг:ОлоннасталагөвсИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Хортой,малынтэжээлийнургамал.

Таних онцлог:Шугамархууюмуушугаманюлдэрхүүнавчис нь 5-7 тод судалтай,7-15смурт,0.2-0.8/1.5/смөргөн.Ишнийнавчисүндэсорчмынхоосоо урт бөгөөд өргөн.Шүхэр олон, ихэвчлэн залаа багцагүүсгэнэ. Үр жимс нь зузаавтар бүдүүн гүрвэнтэй. Иш нугархай, нэгюмууолон,20-50смөндөрҮзэгдэлзүй:6-рсардцэцэглэж,7-8сардүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин:Ойтхээр,хээрийнбүсэдтэгштал,хээржүүнуга,бахажуусөөгөнширэнгэ,туж,цайдам,ойнзахадургана.


35


Монгол нэр, код: БУУРАЛГАНДБАДРАА–БУГБЛатин нэр, код: VERONICA INCANA L.–VEINНутгийн нэр: ГандбадрааАж ахуйн бүлэг:ОлоннасталагөвсИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Бэлчээрийндоройтлыгилэрхийлэгчургамал.

Таних онцлог:Үндэслэгиштэй,10-20смөндөр,цөөвтөрбосооиштэй,олоннастөвс.Навчисэсрэгбайрлалтай,өндгөрхүүюмуугонзгой,1.5-10смурт,0.5-2смөргөн,эсгийлэгцагаанөтгөнүсжилттэй,ирмэгньүлмэдэггүдэншүдэрхэг.Цэцэгньсуумал,зөвхөндоодхэсгийнхнь1-2ммуртшилбэтэй.Хөхөнгийнтүрүүрхүүцацагбагцэцэгтэй.Үзэгдэлзүй: 7сардбөөнөөрөөцэцэглэж,8сардүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин: Уулын хээржсэн хажуу, бэл хормой, хээрийн нуга,шинэсэнтөгөл,ойнзахадургана.


36


Монгол нэр, код: ИШГҮЙГИЧГЭНЭ–ИШГИЛатин нэр, код: POTENTILLA ACAULIS L.–POTACНутгийн нэр:НавтуулХаврыншарцэцэг,ТуулайнтагнайАж ахуйн бүлэг:ОлоннасталагөвсИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Хаварэртцэцэглэдэгучирбогмалындуртайтэжээл.Ойтхээр,хээртдоройтлыгилэрхийлдэг.

Таних онцлог: Газарт наалдсан налчгар сийрэг, 5-7 см орчимөндөр,дэшээбутаарургадаг.1-3цэцэгтиштэй,газардээрзэллэжүндэслэдэгурт найлзууртай, олон наст өвс. Үндэс орчмын дэвсээ навчис олон,бууралдуухилэнлэг,цасалжинүсихтэй,захдаахуниастай,ирмэгээрээмохоошүдэрхэг.Тодшарцэцэгтэй.Үзэгдэлзүй: 5-рсардцэцэглэж,7-8сардүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин: Харгана-хялганат, хялгана-шарилжит хээр, уулынхээржүүхажуу,бэлхормой,хадчулуу,сулэлс,тарианыхаягдсангазарургана.


37


Монгол нэр, код: ИМТГИЧГЭНЭ–ИМГИЛатин нэр, код: POTENTILLA BIFURCA L.–POTBIНутгийн нэр:ГичгэнэАж ахуйн бүлэг:ОлоннасталагөвсИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Малынтэжээл,эмийнболонцайныургамал

Таних онцлог: Уг орчимдоо модожсон эгц дээшээ гарсан найлзуурбүхийолоннастнамханзаримдагсөөгөнцөрургамал.Ишнээсээгарсанхосбусөдлөгнавчныхэсгүүдньхоёрзүсэгдсэн.Энэургамалөндрийнхэмжээболонүсэрхэгбайдлаарааихээхэнөөрчлөгдөмхий.Үзэгдэлзүй:5-10сарынхоорондуванцуванцэцэглэж,үрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин: Уулын хээр, цөлөрхөг хээрийн марзлаг нуга, үйрмэгчулуутболончулуурхагхажуу,горхийнэргээрургана.


38


Монгол нэр, код: АДАМСЫНШАРИЛЖ-АДШАЛатин нэр, код: ARTEMISIA ADAMSIIBess-ARADНутгийн нэр:Үмхийшарилж,Явганшарилж,ҮмхийборАж ахуйн онцлог:ОлоннастхагассөөгөнцөрИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Бэлчээрийндоройтлыгилэрхийлнэ.

Таних онцлог: Нарийхан үндэслэг иштэй, орооцолдсон үсэрхэг 15-30смөндөрургадаг,олоннастөвс.Ишнийдээдталыннавчиссуумал,дунд, доод хэсгийнх хоёронтоо, гурвантаа өдлөг цуулбар, 2-4 см урт.Сагснуудньнарийханшилбэнээсээунжижнарийнбагцэцэгүүсгэнэ.Үзэгдэлзүй:8-рсардцэцэглэж,9-рсардүрлэнэ.Тархалт:

Ургах орчин: Уулын чулуурхаг ба хайргархаг хажуу, бэл, хормой,хуурайхээрбамараалагхотос,дэрстэйхөндий,эрэгганга,эдлэнгазарургана.

39


Монгол нэр, код: ЭЭРЭМШАРИЛЖ–ЭЭШАЛатин нэр, код: ARTEMISIA MACROCEPHALA JACQUEM.–ARMACНутгийн нэршил: ЦарванШарилж,Царван,Аж ахуйн бүлэг: НэгнасталагөвсИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Эмийнчухалургамалбөгөөдхавар,намрынүедмалбагаиддэг.

Таних онцлог: Иш6-34смөндөр.Навчисөргөнзуувгарюмуусунгуу-зуувгар, 1.5-4 см урт, 1-2 см өргөн, бариулын угт дэлбэн чихэвчгүй,анхдагч сегмент (далбан) гурвалсан, үзүүрийн салбанцар хүрзэрхүүюмуугонзгойвтор,1-4ммурт,0.5ммөргөн,мөлгөр.Сагс5-10өргөн,сийрэгцацагүүсгэдэг.Үзэгдэл зүй:8-10сарынхоорондцэцэглэж,үрболовсорно.Тархац:

Ургах орчин Уулын хээржүү хайргархаг хажуу, бэл, марц, хужиртайхотгор, хужирлаг ба эргийн нуга, хайрга, элс, сайр, дэрстэй хотгор,тарианталбай,замхаргуй,буурь,бууц,суурингазарургана.


40


Монгол нэр, код: ШИРЭГУЛАЛЖ–ШИУЛЛатин нэр, код: CAREX DURIUSCULA C.A.Mey.–CXDUНутгийн нэр:Ширэг,өлөнАж ахуйн бүлэг:ОлоннасталагөвсИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Малынтэжээлийнургамал.

Таних онцлог: Газар дор утас мэт нарийхан найлзууруудтай, үндэснь бор саарал, ишний угларга бор саарал, туушширхэглэг баг цэцэг0.7-1.3 см урт, иш 5-15 см өндөр, цайвардуу ногоон, олон наст өвс.Навчисбогинохон,нарийхан,багсшигбагсарсан.Шадархайрсхүрэн,ирмэгээрэээмжээртэйболовчөнгөгүй.Үзэгдэлзүй:5-рсарын2-рхагастцэцэглэж,6-рсарынэхээрүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин: Элсэрхэг тэгш тал, уулын хээр, гол горхины эргийнчийглэг-хужирлагнуга,чулуурхагхажуудургана.

41


Монгол нэр, код: БАЙГАЛИЙНХЯЛГАНА–БАХЯЛатин нэр, код: STIPA BAICALENSIS Roshev.–STBAНутгийн нэр:Шивээтхялгана,чононхялганаАж ахуйн бүлэг: ОлоннастүетэнИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Малынтэжээлийнургамал.

Таних онцлог: Сахлаг үндэстэй, үндэс орчмын навчтай, нягт бутаарургадаг,хуурайсаг-чийгсүүолоннастүетэн.Иш4үетэй,босоо,шулуун,20-90смөндөр,навчныугларгаголдуузайдмаасаабогино,найлзуурынёзоортхатсаннавчныугларгабагатай.Залаа30смхүртэлурт,түрүүхэйтусбүрдээнэгцэцэгтэй,цэцгийндоодхайрсүлмэдэгширүүн, 12-15мм урт, нуруун талын үсэрхэг 3 тууш судал нь хайрсныхаа дундаасхэтэрдэггүй.Шивээнийсорүзүүртээхошооднугарч,олонтаанумарсан,8-16смурт.Нэгбутныхуурайургац7.0г.Үзэгдэлзүй: 7-рсардцэцэглэж,8-рсарынэцсээрүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин: Элсэрхэгхээр,хээрийннуга,нугархагхажуудургана.

42


Монгол нэр, код: СИБИРЬХЯЛГАНА–СБХЯЛатин нэр, код: STIPA SIBIRICA (L.)Lam.–STSBНутгийн нэр:Харвуулөвс,СибирьхялганаАж ахуйн бүлэг: ОлоннастүетэнИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Малынтэжээлийнчухалургамал.Эвдэрсэнгазрыгнөхөнсэргээхэдтохиромжтой.

Таних онцлог: Бүдүүнширхэглэг сахлаг үндэстэй, сийрэгдүү бутаарургадаг, хуурайсаг-чийгсүү олон наст ургамал. Иш 4-5 үетэй 110 смөндөр.Навчныилтэс5-20смурт,2-6ммөргөн.15-20ммуртсортой,эрчлээсбуюусуурьхэсэгньширүүн,эсвэлнүцгэн.Үзэгдэлзүй: 7-рсардцэцэглэж,8-рсарынэцсээрүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин: Хээртал,хуурайнуга,ойнчөлөө,чулуурхагхажуу,байцхад,эрэгхөндийдагасанэлсэндургана.

©Л.Жаргалсайхан

43


Монгол нэр, код: СОРГҮЙСОГООВОР–СОСОЛатин нэр, код: BROMIS INERMIS Leyss.-BRINНутгийн нэршил: Согоовор,Согоол,СугаварАж ахуйн бүлэг: ОлоннастүетэнИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Тэжээлийн дээд зэргийн үнэтургамал.Нутагшсансортоосгаднанутгийнтарималжуулсанхэлбэрбий.

Таних онцлог: Сахлагүндэстэй,ишнь5-6үетэй,80-120 см өндөр, эгц босооолоннастүетэн.Навчныилтэсүсгүй,3-28смурт,4-7ммөргөн,юлдэрхүүхэлбэртэй.Дэлмэтнэгталруугааханарсансагсгар,залаабагцэцэгтэй.Залааныурт10-20см,нэгүеэс2-6мөчрөнцөрсалаалж,нэгмөчрөнцөр дээр 2-5 түрүүхэйтэй. Түрүүхэй нь ягаавтар туяа бүхий 5цэцэгтэй.Үзэгдэл зүй:Хаварэртсэргэнургаж,7-рсарындундуурцэцэглэж,8-рсардүрлэнэ.Ургалтынхугацаа90-100хоног.Тархац:

Ургах орчин:Ойнчөлөөбазахбэл,уулынархажуухормой,нуга,голгорхи,нуурынхөвөөнийхайрга,баэлсзамдагууургана.

44


Монгол нэр, код: ЗОГДОРУЛАЛЖ-ЗОУЛЛатин нэр, код: CAREX PEDIFORMIS C.A.Mey.–CXPEDНутгийн нэр:БугынзогдорАж ахуйн бүлэг: Олоннаст алагөвсИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Малынтэжээлийнургамал.

Таних онцлог:Ташуубогиноүндэслэгиштэйөтгөннягтбутаарургадаг.30-40 см өндөр, олон наст өвслөг ургамал. Бутны гол хэсэг үхжижсийрэгждэгийнулмаастойрогүүсгэхньбий.Ихэнхнавчисбутныугторшихболовчүржлийнэс\найлзуур\ньнавчнаасааямагтурт.Үзэгдэлзүй:Ойтхээрийнбүсэдэртургажэхэлдэгургамал.Найлзуурынугногооноороошахамөвөлжихньбий.6сардцэцэглэж,7сардүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин:Уулталыннугархагбахээржүүхажуу,ойнчөлөө,сийрэгой,сөөгөнширэнгэндургана.

45


Монгол нэр, код: СИБИРЬЗҮРӨВС–СБЗӨЛатин нэр, код: FILIFOLIUM SIBIRICUM (L.)Kitam.–FISBНутгийн нэр:ЗүрөвсАж ахуйн бүлэг:ОлоннасталагөвсИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Малын тэжээлийн болон эмийнургамал.

Таних онцлог: Босоо бүдүүн ташуу үндэстэй, ямар ч үслэггүй олоннастөвс.Нэгюмуухэдхэдэнцэцгийништэй20-40смөндөрургадаг.Навчньөдлөгцуулбар,20смхүртэлурт,5-6смөргөн.Сагсныөнгөньшар,5-10ширхэгсагснийлжэнгийнюмуунийлмэлбамбайбагцэцэгүүсгэнэ.Сагсандахьбүхцэцэгхоолойрхуу.Үзэгдэлзүй: 6-7сардцэцэглэж,8-9сардүрболовсорно.Тархац:

Ургах орчин: Ойт хээр, хээрийн бүсэд хадархаг, хайргархаг хажуууулынар,орой,алагөвстхээртургана.

46


Монгол нэр,код:ЖИНХЭНЭӨРӨМТҮҮЛ–ЖИӨРЛатин нэр, код: GALIUM VERUM L.–GAVEНутгийн нэр:Шарөрөмтүүл,ШархайчАж ахуйн бүлэг:ОлоннасталагөвсИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Эмийнболон тэжээлийнургамал.Будагчбодистой.

Таних онцлог:Бүдүүн,мөчирхөгүндэслэгиштэй, эгцбосоо, гөлгөр,50-120смөндөриштэй,олоннастөвс.Навчныирмэгньараадааэргэсэннарийншугамархуугөлгөр.Цэцэгхурцшар,анхилуунүнэртэй,өтгөнзалаабагцэцэгүүсгэнэ.Үзэгдэлзүй: 6-9 сард цуварч цэцэглэнэ, үр нь дээрхийн адил цуварчболовсорно.Тархац:

Ургах орчин:Шинэсэной,ойнзах,татмыннуга,хээржүүнуга,хялганатхээр,сөөгөнширэнгэдургана.

47


Монгол нэр, код: ДЭЛБЭРХҮҮБУРЖГАР–ДЭБЖЛатин нэр, код: THALICTRUM PETALOIDEUM L.–THPEАж ахуйн бүлэг:ОлоннасталагөвсИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Эмийн болон малын тэжээлийнургамал.

Таних онцлог:Эгцбосооиштэй,30-40смөндөр,өвслөгургамал.Голтөлөв уг орчмоосоо гарсан хосолж гурвалсан өдлөг навчтай. Навчиснь буурал ногоон өнгөтэй, дугариг өндөг хэлбэртэй, ланцуй маягаарөргөссөнсүүн-цагаанширхэгбүхийбялуухэлбэртэйбүдүүрсэндохиурбүхийцагаанцэцэгтэй.Үзэгдэлзүй: 7-рсардцэцэглэж,8-рсарынэцсээрүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин: Ойн нуга, цоорхойгоор ердийн юмуу заримдаанэлэнхүйдээургахынзэрэгцээсийрэгсаруулойруунэвтрэнордог.


48


Монгол нэр, код: ШАРЦАРГАС–ШАЦАЛатин нэр, код: MEDICAGO FALCATA L.–MEFAНутгийн нэр:Хянгарморинхүчингэ,Бэд,ХянгарАж ахуйн бүлэг:ОлоннасталагөвсИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Малынтэжээлийнургамлын“хаан”гэжнэрлэгддэг.Шимтчанарөндөр,ургацарвин,малдтэжээлболохдоогаргуудсайн.

Таних онцлог: Хүчирхэг голлосон үндэстэй, бутаар ургадаг. 30-60 см өндөр өндиймөл иштэй, олон наст өвслөг буурцагтан.Навч ньгурвалсан нийлмэл, голынх нь захын хоёр навчинцараасаа арай уртбариуланцартай. Цэцгийн дэлбээ нь тод шар, буурцаг хадуурархуумахираас барагшулуун, 11-16 мм урт, 7-10 мм өргөн, боршар,шар,боровторөнгөтэй,нэгбуурцагандаа2-3үртэй.Үзэгдэлзүй:5-рсарынэхнийхагастсэргэнургаж,6-рсарындундаас8сарындундхүртэлцэцэглэн,9-рсарынэхээрүрийнболцгүйцнэ.Тархалт:

Ургах орчин: Хээрийн нуга, уулын хажуу, хуурайн ойн зах, эргийнхайр,элс,атаршсантарианталбай,усалгаанышуудуудагажургана.


49


Монгол нэр, код: БУРИАДХОНИНЗАЖЛУУР-БУХЗЛатин нэр, код: LINARIA BURIATICA Turcz.–LIBUАж ахуйн бүлэг: ОлоннасталагөвсИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Тэжээл,эмийнболончимэглэлийнургамал.

Таних онцлог: 30-40 см хүрэхүйц өндөр иштэй олон наст өвслөгургамал.Уртгэзэгтэй,доодуруулдааулбарөнгийнтовруутай,хурцшарөнгийнцэцэгтэй.Үзэгдэлзүй:6-8сардцэцэглэж,үрээболовсруулна.Тархалт:

Ургах орчин: Ойтхээр,хээрийнбүсэднугынхээрээр,заримдаачулуухайргатайэнгэр,ойнцоорхой,сөөгөншугуйширэнгээрургадаг.

50


Монгол нэр, код: АНХИЛСОНГИНО–АНСОЛатин нэр, код: ALLIUM ODORUM L–ALLODНутгийн нэршил: Гогод,АнхилАж ахуйн бүлэг: ОлоннасталагөвсИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Малынтэжээл,хүнс,эмийнчухалтүүхийэд.

Таних онцлог: Иш нь 20-50 см урт сонгинолог булцуу нь торлогбүрхүүлтэй өвслөг ургамал. Сонгинолог булцуу уртавтар өндгөрхүү,5-6ммбүдүүн.Навчис3-7нарийншугамархуу,шовхоройтой.1-4ммөргөн.Цэцэг цагаан өнгөтэй, цасалжин хэлбэртэй,анхилуунүнэртэй.Хонхорцогжимстэй.Үзэгдэл зүй: 6-7сардцэцэглэж,8-9сардүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин: Хээржүү, хужирлаг нуга, уулын хуурай хажуу, голынэргийнхайргандургана.


51


Монгол нэр, код: ХИЖЭЭЛСОНГИНО–ХИСОЛатин нэр, код: ALLIUM SENESCENS L-ALLSEНутгийн нэр:МангирАж ахуйн онцлог: :ОлоннасталагөвсИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Малынтэжээл,хүнс,эмийнчухалтүүхийэд.

Таних онцлог:Босооиштэй20-60см,сонгинолог,шүүслэгбулцуутай,олон наст өвс. 5-8 хавтгай навчистай, тэдгээр нь 4-8 мм өргөн,шугамархуу хэлбэртэй, мөлгөр оройтой. Цэцэг цайвар ягаанаас, гүнягаанөнгөтэй,хонхорцогүржимстэй.Үзэгдэлзүй:Үрээрболонсонгинологмшээрүрждэг.6-7сардцэцэглэж,8-рсардүрлэнэ.Тархалт:

Ургах орчин:Хээрийннуга,уултолгодынхажуу,эргийнболонхээрийнсөөгөнширэнгэнугадургана.

52


Монгол нэр, код: НУГЫНБИЕЛЭГ–НУБЕЛатин нэр, код: POA PRATENSIS L.-POPRНутгийн нэр:БиелэгөвсАж ахуйн бүлэг: ОлоннастүетэнИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Малынтэжээлийнургамал.

Таних онцлог: Олон тооны үндэслэг иш бүхий хөгжлийн найлзуурэлбэгтэй,сийрэгдэгнүүлтолоннастүетургамал.Иш25-100смөндөр,навчис нарийншугаман хэлбэртэй, бүх навчны угларга нүцгэн.Олонтүрүүхэйбүхийзалаабагцэцэгтэй.Түрүүхэй3.5-6ммурт.Үзэгдэлзүй: 6-7сардцэцэглэж,8сардүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин: Шинэсэной,түүнийзах,хусантөгөл,татмынбахээрийннуга,нугархагхажуу,эргийнсайр,элсэндургана.


53


Монгол нэр, код: АХАРСОРТАРВАЙ–АСАРЛатин нэр, код: HORDEUM BREVISUBULATUM (Trin.)Link.–HOBRНутгийн нэр:Дурвааарвай,Зэрлэгарвай,ЗурмансүүлАж ахуйн бүлэг:ОлоннастүетэнИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Малын тэжээлийн үнэт ургамал.Шорвогхөрсийгсайжруулахадашиглахболомжтой.

Таних онцлог: Иш нь доод талын тачир үсэрхэг үенүүдээрээнугарч тахийсан, 30-90 смөндөролоннаст үетэн.Түрүүнарийн, уртөргөсөнцрөөрхучигдсан.Үзэгдэлзүй: 4-р сарын сүүлчээс сэргэн ургаж, 6-р сард цэцэглэн 8-рсарын20-доорүрлэнэ.Ургаххугацаа100-110хоногТархац:

Ургах орчин: Манай орны бараг бүх бүсэд голын хөндий, тойром,цайдмынхужирлагнугадургана.

54


Монгол нэр, код: ШОШЛОЙРХОГХОШООНГОР–ШОХШЛатин нэр, код: TRIFOLIUM LUPINASTER L.–TRLUНутгийн нэр: Гэрийнхошоонгор,БорцаргасАж ахуйн бүлэг: ОлоннасталагөвсИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Эмийн болон малын уурагттэжээлийнургамал.

Таних онцлог:Босооюмууөндиймөл15-50смөндөр,бадриуништэйолон наст өвслөг буурцагтан. Сарвуулаг нийлмэл, 5-6 навчинцартай,навчинцар 30-50 мм урт, 5-20 мм өргөн, гол судлын дагууд налчгарүсэрхэг, ирмэгээрээжижигхэншүдэрхэг, цэцгийн дэлбээ улбар ягаан,хааяацагаан,эсвэлулаанюмууягаанөнгөтэй.Буурцаг3-6үртэй,борхүрэнөнгөтэй.Үзэгдэлзүй:6-7сардцэцэглэж,8сардүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин: Ойн нуга, цоорхойгоор ердийн юмуу заримдаанэлэнхүйдээургахынзэрэгцээсийрэгсаруулойруунэвтрэнордог.


55


Монгол нэр, код: ХУЛГАНЫГИШ–ХУГШЛатин нэр, код: VICIA CRACCA L.–VICRНутгийн нэр: Ягаанхүцэнгэ,ЯмаанГиш,ХорхиныГишАж ахуйн бүлэг: ОлоннасталагөвсИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Эмийн болон уурагт тэжээлийнчухалтүүхийэд.Балтургамал.

Таних онцлог:Туяханнарийништэй,30-120смурт,олоннастөвслөгбуурцагтан.Навчныдагаварбүтэн,заримдаа1-2шүдтэй,6-10ммурт,навчинцар нь 6-10 хос. Цэцгийн дэлбээ улаан ягаан юмуу нил хөх,заримдаацагаан.Үзэгдэлзүй: 6-7сардцэцэглэж,8сардүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин: Ойн болон эргийн нуга, нугархаг хажуу, шинэсэн ой,хусантөгөл,тэдгээрийнзах,эрийнсайр,асга,нургаарургана.


56


Монгол нэр, код: ЦАГААЛИНЦАХИЛДАГ–ЦАЦАЛатин нэр, код: IRIS LACTEA Pall.–IRLAНутгийн нэр:Хосхайрстцахилдаг,голынцахилдагАж ахуйн бүлэг:ОлоннасталагөвсИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Хатаж,хагдрахүедньтэмээ,хонь,ямаасайн,үхэрдундзэрэгиднэ.Гартэжээлдхадажашиглана.

Таних онцлог: Нягт, том бутаар ургадаг, 20-50 см өндөр, чийгсүүолоннастөвс.Цэцгийнбүрхэвчцүдгэрбус,4-8ммөргөн,цэцэгт/сум/ишнээсээхэддахинбогино,навчисолон,4-8ммөргөн,цэцэгтишнээсээямагтурт.Цэцгийншадарэрхтнийхоолойдэлбэнгээсээнилээдбогино,салбанньнилцэнхэр, заримдаацагаан, гаднахүрээний салбандоторталынхаасааөргөн,мохоо.Үзэгдэлзүй:5-6-рсарынэцсээрцэцэглэж,7-8сардүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин:Нуургол,горхи,булагшанднымарцлагэрэг,сайр,нугадургана.


57


Монгол нэр, код: ГАЛУУНГИЧГЭНЭ–ГАГИЛатин нэр, код: POTENTILLA ANSERINA L.–POTANНутгийн нэр:ГалуунтавагАж ахуйн бүлэг: ОлоннасталагөвсИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Малболонхүнс,тэжээлийнургамал.

Таних онцлог: Газар дээрх үндэслэг мөлхөө найлзууртай, олон настдэлхээөвс.Навчныбариул сэгсгэрүсэрхэг,илтэс салаавчилсанөдлөгнийлмэл,ар,заримдааөвөрталдаамөнгөлөгцайварторгомсогүсжилттэй.Навчинцаржижиг4-10хос,гонзгойвтортонгоруу-юлдэрхүү,гүнхурцшүдэрхэгюмуубүтэн.Цэцэгголчоороо1-2см,ганцнэгээрбайрлалтай.Дэлбийнхэлтэстодшар,торгомсогүсбүхийцоморлигоосоо1.5-2дахинурт.Үзэгдэлзүй: 5-6сардцэцэглэж,7сардүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин: Гол горхи, булагшанд нуур цөөрмийн эрэг,чийглэг бамарцлагнугадургана.


58


Монгол нэр, код: СӨӨГӨНБОРОЛЗГОНО–СӨБОЛатин нэр, код: DASIPHORA FRUTICOSA (L.)Rydb.–DAFRНутгийн нэр:Буриагуул,Боролзгоношүүр,ДаланхальсАж ахуйн бүлэг:ОлоннастсөөгИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Эмийнургамал.

Таних онцлог:1.5мхүртэлхөндөр,цэхсөөг.Хөгшинмөчирулаавтархүрэнюмуусааралхуурдагхолтостой,залуумөчирторгомсогүсэрхэг.Навчиссондгойөдлөг,2хоснавчинцартай,навчинцаргонзгой,гонзгойөндгөрхүүюмууөндгөнюлдэрхүүдоодталдааөтгөнүсэрхэг,заримдаасийрэгюмуубарагнүцгэн,дээдталдаасийрэгюмууналчгарүслэгтэй,шаантансуурьтай,бүтэнзахтай.Багцэцгийннайлзуурмөчрийнүзүүртганцаар юмуу хэд хэдээр байрладаг. Цэцэг шар 15-30 мм голчтой,дэлбийнхэлтэсшар.Үзэгдэлзүй:6сардцэцэглэж,8-рсардүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин:Ойт хээр, ой, өндөр уулын бүслүүрт голын эрэг, хотосхонхор, ам хавцал, сөөгөншугуй, нугархаг энгэр хажуу,шинэсэн ой,ойнзах,боролж,чулуурхагасгархагнурагтургана.


59


Монгол нэр, код: ЭМИЙНСӨДӨВС–ЭМСӨЛатин нэр, код: SANGUISORBA OFFICINALIS L.–SAOFНутгийн нэр:СөдөвсАж ахуйн бүлэг: ОлоннасталагөвсИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Эмийн болон малын тэжээлийнургамал.

Таних онцлог: Цөөн тооны салаалж мөчирлөсөн иштэй, үндэсорчмоосоо гарсан тэвгэн навчнууд бүхий 1 м хүртэл өндөр олоннаст өвслөг ургамал. Олон тооны уртавтар өндөг хэлбэрийн жижигнавчистай.Угийннавчнуудньхөрөөхэлбэрийншүдлэгзахтайбайдаг.Бүдэгулаанөнгийнзуувантолгойбагцэцэгтэй.Үзэгдэлзүй: 7-9сарынхоорондцэцэглэж,үрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин: Ой орчмын алаг өвст нугын хээр, чийгтэй ба чийглэгнуга,ойнцоорхойнсийрэгжсэнсаруулшинэсэнбахолимогойнөвсөндоторургана.Идэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Эмийн болон малын тэжээлийнургамал.

60


Монгол нэр, код: НУГЫНШИМТЭГЛЭЙ–НУШИЛатин нэр, код: GERANIUM PRATENSE L.–GEPRНутгийн нэр:МягмансанжааАж ахуйн бүлэг:ОлоннасталагөвсИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Малын тэжээлийн болон эмийнургамал.

Таних онцлог: Иш нь дагуудаа урт, сэрэвгэр юмуу ханарсан тачирүсээрхучигдмал,заримдаатэдгээртэйбулчирхайтүсхолилдоно.Үндэсорчмын навчис гүнзгий хагалбар юмуу гүнзгий цуулбар, далбан ньромбонөндгөрхүү,тэрньцаашидөдлөнхэрчигдэжюлдэрхүүсалбанцарболдог. Цэцэг хөх цэнхэр юмуу нил ялгаан. Дэлбийн хэлтэс бүтэн,цэцгийншилбэцэцгийндагавраас1.5-2дахинурт,эсвэлтүүнтэйтэнцүү.Үзэгдэлзүй:7сардцэцэглэж,8сардүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин:Шинэсэной,хусантөгөл,ойннугабазах,эргийннуга,нугархагхажуусөөгөнширэнгэдургана.

61


Монгол нэр, код: ТОМЦЭЦЭГТГЭЗЭГЦЭЦЭГ-ТЦГЗЛатин нэр, код: DELPHINIUM GRANDIFLORUM L.–DEGRНутгийн нэр:БэрцэцэгАж ахуйн бүлэг:ОлоннасталагөвсИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Малын тэжээл, чимэглэл, эмийнболонбалтургамал.

Таних онцлог:Сарвуулж,цуулбарлагдсаннавчбүхийцөөвтөрмөчирлөжсалаалсаншулууништэй,30-40смөндөр,олоннастөвслөгургамал.Тодцэнхэрөнгийндэлбээтэй,гэзэгбүхийзөвбиштомцэцэгтэй.Үзэгдэлзүй:7-8сардцэцэглэж,мөнсарынсүүл,9-рсарынэхээрүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин:Уулынхээр,нугынхээр,хуурайхээр,ойнцоорхойгоортохиолддог.


62


Монгол нэр,код:ХЭВТЭЭДЭГД–ХЭДЭЛатин нэр, код: GENTIANA DECUMBENS L.f.–GEDEНутгийн нэр:Төмөрдэгд,үхэрдэгдАж ахуйн бүлэг:ОлоннасталагөвсИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Эмийнургамал.

Таних онцлог: Үндэслэг иш нь бүдүүн, босоо, унасан навчсаархучигдмал. Навч шугаман-юлдэрхүү, 8-15 см өргөн, ихэнх нь үндэсорчмынбайрлалтай.Цоморлигийнхоолойцуулбар.Цэцгийндэлбэхөх.Үзэгдэлзүй:7-рсардцэцэглэж,8-9сардүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин:Нугархагбабахээржүүхажуу, хээрийнболоод эргийннуга,чулуурхагбэл,эргийнхайрандургана.


63


Монгол нэр, код: СААРАЛШАРИЛЖ–СРШАЛатин нэр, код: ARTEMISIA GLAUCA Pall–ARGLНутгийн нэршил: ХөхногооншарилжАж ахуйн бүлэг: ОлоннасталагөвсИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Хатсанөвсийгньмалсайниддэгтултарьжхадахболомжтой.

Таних онцлог: Бүх навчис бүтэн, шугамандуугаас юлдэрхүү,гонзгойдуухэлбэртэйбүтэнзахтай,суумал,шовхюмуумохоовтор,хааяаишнийдундбадоодхэсгийнхэдэннавчисүзүүртээгүнзгийгурвалсансалбантайбайдаг.Нялхзалууургамалголдууодорхууүсэрхэгбайснаасүүлдээнүцгэрнэ.Үсжилтналчгар,тачиродорхууүснээсбүрдэнэ.Үзэгдэл зүй:7-8сардцэцэглэж,9-рсардүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчинУулынхээр,хээржсэннуга,голнуурынэрэг,хайрга,оронбайрныорчимургана

64


ÕÝÝÐÈÉÍ Á¯ÑÈÉÍ ÁÝË×ÝÝÐÈÉÍ ÇÎÍÕÈËÎÕ ÒªÐË¯¯Ä, Ò¯ËÕ¯¯Ð ÓÐÃÀÌËÓÓÄ

7. Чулуурхаг хөрстэй Уулын орой болон энгэр хажуугийн Êрыловын хялгана-үетэн-алаг өвст бэлчээр

10. Хөрсний гүний ус ойрхон Äэрст цайдам

9. Зузаан Элсэн хөрстэй тэгшивтэр тал хөндийн Бяцхан навчит харгана-

үетэнт бэлчээр

6. Хөнгөн шавранцар хөрстэй уулын бэл хөндийн Том хялгана-түнгэ-алаг

өвст бэлчээр

8. Хөнгөн шавранцар хөрстэй уулын бэл хөндийн Êрыловын хялгана-хазаар өвст

бэлчээр

Äорнод Монголын хээрХуурай хээр

65


Монгол нэр, код: ДЭРВЭЭНХАЗААРӨВС–ДЭХӨЛатин нэр, код: CLEISTOGENES SQUARROSA (Trin.)Keng.–CLSQНутгийн нэр:Ширүүнхазааргана,ХазаарөвсАж ахуйн бүлэг:ОлоннастүетэнИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Бүхтөрлийнмалзундаасайниднэ.Намартаа хагдарч хийсдэг. Тэжээл хомсдох үед бутны ёроолд хурсанборогөвсийгадуу,богмалхамжиддэг.

Таних онцлог:Жижигсийрэгбутаарургадаг,чийгсүү-хуурайсаголоннастүетэн.Элсэндугтуйбүхий50-60смурт,сахлагүндэстэй.Ишнь15-30 см өндөр, 5-10 үетэй, гөлгөр,шулуун боловч хатахдаа олонтаамурийж тахийгаад бөөрөнхийвтөр болно. Навчны хэлэнцэр сормуусмаягтай.Үзэгдэлзүй:7-8сардцэцэглэж,9сардүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин: Ойт хээр, хээр, цөлийн хээрт голын хайр, байц хадчулуурхаг хажуу, хээр талын ургамал бүлгэмдэлд зонхилогч, дэдзонхилогчийнэсвэлдоодүелэлийгбүрдүүлэгчийнүүрэгтэйоролцоно.

66


Монгол нэр, код: АММАНЫСЭДЭРГЭНЭ–АМСЭЛатин нэр, код: CONVOLVULUS AMMANII Desr.–COAMНутгийн нэр:Борэлгэнэ,чөдөрсэдэргэнэАж ахуйн бүлэг:ОлоннасталагөвсИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Эмийн болон малын тэжээлийнургамал.Хуурайхээр,Цөлжүүхээртдоройтсонгазартихээрургадаг.

Таних онцлог: Олон иштэй, 3-5 см өндөр хуурайсаг олон наст өвс.Навчис шугамархуу, цэцэг хонхорхуу юмуу юүлүүрэрхүү хэлбэртэй,цайварягаанөнгөтэй.Үзэгдэлзүй:6-рсардцэцэглэж,7-8сардүрлэнэ.Навч,нахианьөвөлдөөсайнхадгалагдана.Тархац:

Ургах орчин: Ойт хээрийн бүслүүр, говь хээрийн бүсэд хайргат бачулуурхагбэлхормой,тэгштал,элсэрхэгболоодхайргатхээржүүцөл,алагөвстхээржүүхажуу,эргийнмарцлагнуга,голынхайрандургана.


67


Монгол нэр, код: БЯЦХАННАВЧИТХАРГАНА–БНХРЛатин нэр, код: CARAGANA MICROPYLLA (Pall.)Lam.–CARMIНутгийн нэр:БяцханнавчитхарганаАж ахуйн бүлэг:ОлоннастсөөгИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Тэжээлийн сайн ургамал. Элсбэхлэхэдашиглахболомжтой.Үрээрээсайнургана.

Таних онцлог:Дунджаар40-70смөндөрургадаг.6-15ммголчбүхийиш мөчиртэй олон наст сөөгөнцөр. Хос бус өдлөг нийлмэл навчтай,навчинцаржижиг,зуувгар,5-10хос.Цэцэгтодшар,буурцагныүзүүрньгэдрэгэргэсэн,шугамархуухэлбэртэй.Үзэгдэлзүй:6-7саруудадцэцэглээд,8сардүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин: Монголын хээрийн үндсэн бүлгэмдэл болох хялгана-харганат, хялгана-хазаар-харганат эвшилд байнга оролцдог. Элсэрхэгхээр,хайргархагбачулуурхагхээржүүхажуу,элсэндовцог,сэвхүүлэлс,хадархагбэл,хормойнурангадургана.


68


Монгол нэр, код: ДАГУУРХАТНЫЦЭЦЭГ–ДГХЦЛатин нэр, код: CYMBARIA DAHURICA L.–CYDH Нутгийн нэр:Шарцэцэг,Хатныөвс,Аж ахуйн бүлэг:ОлоннасталагөвсИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Эмийнургамал.

Таних онцлог: Бахим бүдүүн голлосон үндэстэй, эгц босоо, 5-15 смөндөриштэй,эсгийрхэгцагаанүсжилттэй,олоннастөвс.Навчисэсрэгбайрлалтай,шугаман-юлдэрхүү,шовгор,бүтэнирмэгтэй.Дундхэсгийннавчныөврөөсганцаарюмуухосооргарсансамарцагтом,шарөнгийндомборхууцэцэгтэй.Үржимсөндгөрхүү8-10ммурт.Үзэгдэлзүй:7-рсардцэцэглэж,8-рсардүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин:Хээр,уулынхээрийнэлсэрхэг,чулуурхаг,хуурайхажуу,цайдамхөндий,асга,чулуурхагбэлдургана.


69


Монгол нэр, код: САРВУУНСОНГИНО–САСОЛатин нэр, код: ALLIUM ANISOPODIUMLbd.–ALLAN Нутгийн нэршил: ШувуунхөлАж ахуйн бүлэг: Олоннасталагөвс Идэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Тэжээлийнболонэмийнтүүхийэд.

Таних онцлог: Нарийхан,сонгинологбулцуутай,гадарбүрхүүлньхархүрэн, эсвэлборхүрэн, хальсархаг. 20-40 смөндөриштэй, олоннастөвс. Навчис туушдаа тал бөөрөнхийвтөр, ишний ёзоороос бөөнөөргарна.Шүхэрцэцэгтэй,цэцгийншилбэнийуртжигдбус.Үзэгдэл зүй: Хавар5-рсарынэхээрсэргэнургаж,6-7сардцэцэглэж,8-рсарынсүүлээрүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин: Хуурайхээр,цөлийнхээр,байцхад,нуурголынэлсэрхэгэрэг,хадархагхажуудургана.

© Р. Тунгалаг

70


Монгол нэр, код: ХЯЛГАСАНДЭВХЭРГЭНЦАГААН–ХЯДЦЛатин нэр, код: ARENARIA CAPILLARIS Poir.–ARCAНутгийн нэр:Хурданцагаан,ДэлхэргэнэАж ахуйн онцлог:ОлоннасталагөвсИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Эмийнболонтэжээлийнургамал.

Таних онцлог: Нягт бутаар ургадаг, 20хүртэлсмөндөр,олоннастөвс.Ишнийнавчутсархуунарийн,1.5-2.5смурт,үндэсорчмыннавч1.5-6смурт.Цоморлигийннавчинцарганцсудалтай.Цэцэг5дэлбэтэйцагаанөнгөтэй.Үзэгдэлзүй:6-7сардцэцэглэж,8сардүрлэнэ.Тархалт:

Ургах орчин:Дов толгод,намуулсынхайргатайбачулуурхагхажуубайц, ойн бүслүүрт болон ойн цоорхой, уулын хяр, хээржүү хажуудургана.

71


Монгол нэр, код: НАМГИЙНШАРИЛЖ–НМША Латин нэр, код: ARTEMISIA PALUSTRIS L.–ARPALНутгийн нэршил: АлтанШарилж,ШарШарилжАж ахуйн бүлэг: НэгнасталагөвсИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Мал иддэг боловч тэжээлэг чанармуу.

Таних онцлог: Иш 5-50 см өндөр, шулуун, бараг сууриасаа эхэлжсалаалсан, нэг настай нүцгэн ургамал. Навчис 2-5 см урт, 1.5-3 смөргөн,энгийнюмуу,барагхошоодөдлөг,нарийхансалбантай,навчныүзүүрийнсалбанцар10-30ммурт.Сагсбарагбөмбөлгөрхүү,2.5-4ммөргөн,суумал,нарийн,нягтцацагюмуузалааныүзүүрболонхажуугийнбогинохонсалааныүзүүртчигжүүсуужбайрладаг.Ороолтнавчинцарнүцгэн,гялгар.Дэлбэ хурц шар, булчирхайт цэгнүүдтэй.Үзэгдэл зүй:7-8сардцэцэглэж,9-10сардүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин:Хуурайхөндий,голынэргийннуга,марцлагнуга,голынхайрга,сайрынёроол,ойнцоорхой,голнуурынэрэг,уулынчулуурхагхажуугаарургана.


72


Монгол нэр, код: ХАРШАРИЛЖ–ХРШАЛатин нэр, код: ARTEMISIA SANTOLINIFOLIA Turcz.exBess.–ARSAНутгийн нэр:Харшаваг,СанхамАж ахуйн бүлэг: ОлоннастхагассөөгөнцөрИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Малынтэжээлийнургамал.

Таних онцлог: Ишний доод хэсэг нь модожсон, үзүүр хэсэг нь саваархуу заримдаг сөөг.Навчисөргөнөндгөхүүгээсзуувгархэлбэртэй,зөвхөндоод талдааюмуухоёр талдаа тачир,налчгарцагаавтарюмуусааралүсэрхэг.Дэлбэнүцгэн.Навчисголынбазахынсудалдаа тулталгурвантаа(заримньхошоод)өдлөгцуулбар,2-5смурт,1,3-3смөргөн.Үзэгдэлзүй:7-9сардцэцэглэж,үрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин: Уулынчулуурхагхажуу,нураг,хавцлынёроол,хадцохио,эргийн хужирлаг нуга, хайрга, гол, нуурын чулуурхаг элсэрхэг эрэг,сайрынирмэгтургана.

73


Монгол нэр, код: БУНГИЙНХАРГАНА–БУХРЛатин нэр, код: CARAGANA BUNGEI Ledeb.–CARBU Нутгийн нэр:Борхаргана,Цагаанхаргана,ҮхэрбутАж ахуйн бүлэг:ОлоннастсөөгИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Идэмжээр тааруу боловч тэмээнилээдсайниддэг.

Таних онцлог: Боровтор юмуу ногоовтор шаргал холтостой,1.5мхүртэлөндөр,хуурайсаг сөөг.Хосөдлөгнийлмэлнавчтай,навчинцар2-4\9\хос,тайрмалюмууоньбүхийоройтой,тодсудалтай,хааяасудалньбүдэг.Цэцгийндэлбэшарбуурцаг зуувандуу,цүндгэр, түүнийуртөргөнөөсөө3дахинилүү.1000үрийнжин18-20г.Үзэгдэлзүй:Хавар4-рсарынсүүлчээсэхлэн6сарыгдуусталцэцэглэж,7-8сардүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин: Элсэрхэг хээр, хайргархаг хээржүү хажуу, бэл хормой,голынхайргархагбаэлсэрхэгэрэгхадархаггазарургана.

74


Монгол нэр, код:ТАРВАГАНХАРГАНА-ТАХРЛатин нэр, код: CARAGANAPYGMAEA(L.)DC.– CARPY Нутгийн нэршил: Ямаанхаргана,одойхаргана,алтарганаАж ахуйн бүлэг: ОлоннастсөөгИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Тэжээлийн ач холбогдол тийм чөндөрбиш.

Таних онцлог: Мөчрийнхолтосалтлагшар.Навчинцармашнарийхан,шугамандуу,юмуушугаманюлдэрхүү,1-2.5ммөргөн,ихэвчлэнөтгөнсааралүсэрхэг.Үзэгдэл зүй: 5-өөс6-рсардцэцэглэж,7-8сардүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин: Элсэрхэгхээрт,хээрийнчулуурхагхажуу,уултолгодынорой,хадчулуу,хээрийнбүсэдголынхөндий,нуурындэнждээгүүр.


75


Монгол нэр, код: НАРИЙННАВЧИТХАРГАНА–ННХРЛатин нэр, код: CARAGANA STENOPHYLLA Pojark.–CARSTНутгийн нэр:Улаанхаргана,НарийнхарганаАж ахуйн бүлэг:ОлоннастсөөгИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Малын тэжээлийн чухал ачхолбогдолтойургамал.Мөнэлсбэхлэхачхолбогдолтой.

Таних онцлог: Холтос цайвар ногоон, хааяа шаравтар, 60 см орчимөндөр,олоништэй,навчинцархумираа,харийнюлдэрхүү,0.75-1.5ммөргөн,шөвгөр,дэлбэшар,олоннастсөөгөнцөр.Үзэгдэлзүй:6-7сардцэцэглэж,8-рсардүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин:Элсэрхэгхөнгөнхөрстэйхээр,хуурайхажуу,тэгштал,уул толгодын хайргархаг ба чулуурхаг хажуу, бэл хормой, хөнгөншавранцархөрстэйгазарургана.

76


Монгол нэр, код: ШОРГОРЛУУЛЬ–ШОЛЛЛатин нэр, код: CHENOPODIUM ACUMINATUM Willd.–CHACНутгийн нэр:ШорнойлуульАж ахуйн бүлэг:НэгнасталагөвсИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Залууүедмалиддэг.

Таних онцлог: 10-70 (100) см өндөр салаа, эгц босоо иштэй, хаварзунынэгнастөвс.Навчисөндгөрхүү,оройдоонарийнүзүүртэй,бүтэнулаавтар,нарийхан,хиазтай,дугаригсуурьтай,арньцагаанөнгөрлөг.Цацгархуузалаабагцагтай.Үргялгар,хар,эсвэлхүрэнулаанөнгөтэй.1000үрийнжин0.5-0.7г.Үзэгдэлзүй:6-9сардцэцэглэхболовчүрньуванцуванболовсорно.Тархац:

Ургах орчин: Уул толгодын чулуурхаг ба хайргархаг хуурай хажуу,марцтайгазар,эргийнэлстэйхужирлагэлсэрхэгхээр,айлынбууц,замдагууболонтариалангийнталбайдургана.


77


Монгол нэр, код: ЦАГААНЛУУЛЬ–ЦАЛЛЛатин нэр, код: CHENOPODIUM ALBUM L.–CHALНутгийн нэр:Шорной,БорсуйхАж ахуйн бүлэг:НэгнасталагөвсИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Цагаан луулийг тэмээ, гахай сайн,үхэр,хоньямаадундзэрэгиддэг.Хадсанөвсийгньүхэр,богмалсайниднэ.Тэжээлийншимтчанараармуугүй.

Таних онцлог:Эгцбосоо,1мхүртэлөндөр,ихэдсалаалжмөчирлөсөништэй,цайварногоонөнгийннавчтайнэгнастөвс.Навчисгурвалжиндууболоодөндгөрхүү,уртньөргөнөөсөөялимгүйилүү,жигдбусшүдэрхэг,хэрэвнарийнилтэстэйболюлдэрхүүюмуузуувгар,бүтэн.Үргөлгөрбөгөөдгялгархархүрэн.1000үрийнжин0.8-1.2г.Үзэгдэлзүй:6-7сардцэцэглэж,8-9сардүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин:Уулынчулуурхаг,хайргархагхажуу,элсэрхэг,хайргархагхээр,марц,мараатайхужирлагхотос,хужирлагнуга,дэрстэйцайдам,бударганатайхөндий,голгорхиныэрэг,тарианогооныталбай,худагус,суурингазрынзамындагууургана.


78


Монгол нэр, код: СОРТОЙЛУУЛЬ–СОЛЛЛатин нэр, код: CHENOPODIUM ARISTATUM L.–CHARIНутгийн нэр:Өргөстлууль,ЗагалмайАж ахуйн бүлэг:НэгнасталагөвсИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Ногоонбайхадньтэмээдундзэрэгиднэ.Хатсанхойноньмалидэхгүй.

Таних онцлог:Сууриасаа эхлэнсалаалжбөмбөгөрбутүүсгэдэг, 5-30смөндөр,зуннамрыннэгнастөвс.Намартаабутньбүхэлдээулаавтарболно. Навчис бүтэн, мохоо, юлдэрхүү юмуу шугамархуу гонзгой.Багцагийн мөчрөнцөрийн үзүүр сортой. Үр хар, хар хүрэн, бор шар,улбаөнгөтэй.1000үрийнжин0.6-1г.Үзэгдэлзүй:6-9сардцэцэглэж,8-9сардүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин:Хайргархагбачулуурхагхажуу,асгахад,сайрынёроол,эргийнхайрга,дэрстэйхуурайхужирлагнуга, элсэрхэгбахайргархагхээр,халцарчнүцгэрсэнгазартарианталбайдургана


79


Монгол нэр, код: МОНГОЛХАМХУУЛ–МНХМЛатин нэр, код: CORISPERMUM MONGOLICUM Iljin–COMGLНутгийн нэр:Монголхамхуул,ХамхуулАж ахуйн бүлэг:НэгнасталагөвсИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Малынтэжээлийнургамал.

Таних онцлог: Маш жижигхэн жимстэй, 1.5-2 мм хааяа 2.5 мм уртхавтгай-гүдгэр,зууванэсвэлгонзгой-тонгорууөндгөрхүү.Нурууталдаажижигтовруутай,харавтар,бараансаарлаасбарагхарюмуузаримдаашаравтархүрэнюмуубүүдгэр.Үзэгдэлзүй:Бороотойжилөтгөнургана.Тархац:

Ургах орчин:Нүүдэгболонширэгжсэнэлс,элсэрхэг,хайргархагхээр,нуурынэлс,хайргатайэрэг,сайрынёроол,уулынэлсэрхэгхажуу,эргийндэрсэндундургана.


80


Монгол нэр, код: БҮХЭЛНАВЧИТБАГДАЙ–БНБГЛатин нэр, код: DONTOSTEMON INTEGRIFOLIUS (L.)C.A.Mey. –DOINАж ахуйн бүлэг:НэгнасталагөвсИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Малынтэжээлийнургамал.

Таних онцлог:Сайрбахотгор,салхиндүлээгдсэнхурдасбүхийдэрстгазрынзах,харганыбуторчимдахьдовцог,салхиндүлээгдмэлэлсшороогуу жалга болон хайрга зэрэг эвдэрсэн ба сийрэгжсэн хөрсөнд илүүсайнхөгждөг.5-40смөндөрургадагэнгийнбуюубулчирхайлагүсээрбүрхмэлугаасааихээхэндэрвийжмөчирлөсөннэгхоёрнастургамал.Бүтэн захтайшугаманнавчнуудтай.Цайварцэнхэр ягаанцэцгүүдтэй.Хонхорцгууднь1-3смуртшулуунбуюубайгазэрэгнугарсанбайдаг.Үзэгдэлзүй:6-7сардцэцэглэж,8-9сардүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин:Чулуурхагбасайрархагхажуудагасанатархээрийнөвсургамлынбүрэлдэхүүндармагтармагургана.


81


Монгол нэр,код:НАНГИАДЦАГААНСУЛЬ/ХИАГ/-НАЦСЛатин нэр, код: ELYMUS CHINENSIS (Trin.)Keng.–ELCHNНутгийн нэр:Хиаглайтүнгэ,нангиадхиаг,хартүнгэ,хээрийнхиагАж ахуйн бүлэг:ОлоннастүетэнИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Тэжээлийнүнэтургамал.

Таних онцлог: Хөрсний 2-8 см-ийн гүнд тал тал руу цацарсан уртмөлхөө үндэслэг иштэй.20-50смөндөролоннастүетэн.Түрүүхэйнүүднэгдороос2-3-аараагарна.Үзэгдэлзүй: Өвөлжих нэг наст найлзууртай учраас хавар эрт ургажэхлэнэ.7-рсарынсүүлээрцэцэглэж,8-рсарынэхнийхагастүрлэдэг.Тархац:

Ургах орчин:Хээртал,хээржүүнуга,цайдам,голынхөндийнэлсбахайрга,булагшанд,тарианталбай,замдагууургана.

82


Монгол нэр, код: ДАГУУРХҮЖӨВС–ДГХҮЛатин нэр, код: HAPLOPHYLLUM DAURICUM (L.)G.Don–HADAНутгийн нэр:ХүжөвсАж ахуйн бүлэг:ОлоннастхагассөөгөнцөрИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Малынтэжээлийнургамал.

Таних онцлог: Иш нь эгц босоо уг руугаа модожсон 10-20 смөндөр,навчирхаг,жижигбутаарургадаг,олоннастзаримдагсөөгөнцөр.Навч нь нарийвтар зузаан, 7-12 мм урт. Навч болон үр жимс нь цэгмэтолоншүүсэвчтэй.5дэлбээтшарцэцэгтэй,шүхрэрхүүбамбайбагцэцэгтэй.Үзэгдэлзүй:6-7сардцэцэглэж,8-9сардүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин: Уулархаг, цөлөрхөг хээр, хээрийн чулуурхаг болончулуурхагхажуу,хайргархагхажуубэлээрургана.

83


Монгол нэр, код: АРЗГАРСОГСООТ–АРСГЛатин нэр, код: HETEROPAPPUS HISPIDUS (Thunbg.)Less.–HEHIНутгийн нэр:Хониннүд,ХоёрнастголгэсэрАж ахуйн бүлэг:НэгнасталагөвсИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Малынтэжээлийнургамал.

Таних онцлог:Зөөлөнсэрэвгэрүсэрхэг,ногоон,үзүүрлүүгээсалаалсан,навчирхаг,30-100смөндөрнарийништэй,хоёрнастөвс.Ишнийугийннавчис5-7смурт,5-20ммөргөн,дээшлэхтусамжижгэрнэ.Навчныөвөрталньтодногоон,арньцайвар.Сагсыгхүрээлсэнхэлхэлбэртцэцгүүдцагаан.Үзэгдэлзүй: 6-р сараас9 сархүртэлтасралтгүйцэцэглэж,уванцуванүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин: Чулуурхаг хээржүү хажуу, бэл хормой, элсэрхэг хээр,голынхайр,сайрынирмэг,тарианталбайдургана.

84


Монгол нэр, код: ДЭЛХЭЭТОГТОРГОНО–ДЭТГЛатин нэр, код: KOCHIA PROSTRATA (L.)Schrad.–KOPRНутгийн нэр:Зултарганатогторгоно,Зэдэргэнэ,ЗохиргоноАж ахуйн бүлэг:ОлоннастхагассөөгөнцөрИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Малын тэжээлийн үнэт ургамал.Тарималжуулахшаардлагатай.

Таних онцлог: Хажуугийн үндэс ихэй, хөрсөнд 1.5-2 м, заримдаа 5м хүртэл гүн нэвтэрч ордог, голлосон урт үндэстэй, 30-40 см өндөр,зэгэл ногоон, эсвэл цайвардуу саарал, олон наст хуурайсаг, заримдагсөөгөнцөр. Бүхэлдээ тачир цагаан үсээр хучигдмал. Навчис хавтгай,шугамархууюмууутсархуу.Үрмашжижиг,харҮзэгдэлзүй: 7-р сарын сүүлчээс 8-р сарын эхэн хүртэл цэцэглэж, 9-рсарынсүүл,10-рсарынэхээрүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин:Уултолгодынчулуурхагбахайргархагхажуу,бэлхормой,сул элсэнцэр хөрстэй хээр, тойром цайдмын хөвөө, сайрын ёроол,хадархаггазарургана.

85


Монгол нэр, код: ҮСХИЙНОХОЙНХЭЛ–ҮСНХЛатин нэр, код: PANZERIA LANATA (L.)Bge.–PALAN Нутгийн нэр: Тэмээнангалзуур,ЮлчомбоАж ахуйн бүлэг: ОлоннасталагөвсИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Эмийначхолбогдолтойургамал.

Таних онцлог: 30 см хүрэхүйц өндөр, олон наст өвслөг ургамал.Энгийнуртиштэйбацагаанүслэгээрбитүүхучигдсан,гүнсарвуулагцуулбарлагдсан том навчнуудын дээд тал саарал ногоон өнгөтэй,доод талнь цагаан үсэрхүү, өндөг хэлбэрийн өтгөн баг цэцэг болсоншарлангуйцагаанцэцгүүдтэйбайна.Үзэгдэлзүй:Тархац:

Ургах орчин:Үйрмэгчулуугхайрганхөрстэйгазарсайрболонхааяачулуурхагэнгэрээрургана.Идэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Эмийначхолбогдолтойургамал.

86


Монгол нэр, код: ЦАЦАГЛАГБИЕЛЭГ–ЦАБЕЛатин нэр, код: POA BOTRYOIDES Trin.–POBOНутгийн нэр:Тужууныбиелэг,шүүрнийөвсАж ахуйн бүлэг: ОлоннастүетэнИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Малынтэжээлийнургамал.

Таних онцлог: Иш, навч, навчны угларга, ширүүн, цэцгийн доодхайрсны судал хооронд үсгүй, залаа сийрэг, ягаавтар ногоон, нарийн,шугамархуу,2-6смурт,0.5-0.7смөргөн,ишньнарийнбөгөөдөндөр,ишнийдундаасдоошцөөнүетэй.1000үрийнжин0.2-0.3г.Үзэгдэлзүй: 5-р сарын эхээр сэргэн ургаж, 6-р сарын сүүлийн хагастцэцэглэж,8сардүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин: Хайргатнимгэнхөрснийхуурайсагургамал.Чулуурхагбахайргархагхээржүүхажуу,хуурайхөндийхээртал,ойнзахадургана.


87


Монгол нэр, код: ДЭРВЭЭНТАРНА–ДЭТАЛатин нэр, код: POLYGONUM DIVARICATUM L.–PLDIНутгийн нэр:Үхэртарна,УсаншимэлдэгАж ахуйн бүлэг: ОлоннасталагөвсИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Малын тэжээлийн ургамал,Тарималжуулахболомжтой.

Таних онцлог:Голлосонхүчирхэгүндэстэй,ёзоороосооэхлээдацлансалаалсан, 100-150 смөндөр, томбөмбөгөрбутаарургадаг олоннастөвс.Навчиснарийнюлдэрхүүэсвэлшугаманюлдэрхүү,хоёрүзүүрээдээшувтан,навчболоодишнүцгэнюмуусудлаадагасантачирүстэй.Уртуртцацагнаасбүрдсэнтомсийрэгзалаатай.Үзэгдэлзүй: 7-8сардцэцэглэж,9-рсардүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин: Ойтхээр, хээрийнбүсэд элсэрхэгхээрхуурайхээржүүхажуу,бэлхормой,заримдаатарианталбайдургана.


88


Монгол нэр, код: МАРАЛНАВЧИТГИЧГЭНЭ–МАГИЛатин нэр, код: POTENTILLA TANACETIFOLIA Willd. exSchlecht.-POTTAАж ахуйн бүлэг: ОлоннасталагөвсИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Идэмжтодорхойгүй.

Таних онцлог: Навчис налчгар ширүүн үсэрхэг, ирмэгтээ уртсормослогтой, иш мөчир, навчны бариул сэрэвгэр ширүүн үсэрхэгболовчэсгийрхэгюмуухилэнлэгүсжилтгүй.Цэцэгголчоороо1-1.5см.Олонцэцэгтбагцэцэгтэй.Үзэгдэлзүй: 5-10сарынхоорондуванцуванцэцэглэж,үрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин:Хялганат,зүрөвс-хялганат,харгана-хялганат,элдэвөвс-үетэнт хээр, уулын хайрга чулуутай хажуу, хээрийн сөөгөнширэнгэдургадаг.


89


Монгол нэр, код: БУУРАЛДУУЯНГИЦ–БУЯНЛатин нэр, код: PTILOTRICHUM CANESCENS C.A.Mey.–PTCAНутгийн нэр:Цагаандэмэг,ЧиххорогАж ахуйн бүлэг: ОлоннасталагөвсИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Малынтэжээлийнургамал.

Таних онцлог:Иш1.5-5смөндөр,машихнавчирхаг,навч4-10ммурт,гэрцэг 0.8-1.5 мм урт баганатай, цацраг маягийн үслэгээр хучигдмал.Багцэцэгүрлэхүесээ2.5смуртболдог.Үзэгдэлзүй: 5-7сардцэцэглэж,8-9сардүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин: Чулуурхагбахайргатхээржүүцөл,хээржүүхуурайхажуу,байццохио,сайрсадарга,эргийнхайргандургана.

90


Монгол нэр, код: ТОЛГОДЫНБУДАРГАНА–ТОБДЛатин нэр, код: SALSOLA COLLINA Pall.–SACOLНутгийн нэр:ЦагаанхамхуулАж ахуйн бүлэг: НэгнасталагөвсИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Говьдмалынтэжээлийнчухалнөөцболдогургамал.

Таних онцлог:Иш10-100смөндөр,нэгнастөвслөгургамал.Чигжүүсуусан налчгар богино тэвнэрхүү цэцгийн дагавар навчтай. Ишнийнавчис урт нарийхан утсархуу, тачир хялгасархаг, хар ногоон, хатаадбараан болно. Найлзуур салааны үзүүрт нарийн түрүүрхүү, урт багцэцэгтэй.Үзэгдэлзүй: 7-9сардцэцэглэж,9-10сардүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин: Хээр, уул, толгодын бутрамхай чулуулаг ба чулуурхагбэл, хажуу, тогтворгүй элс, марцлаг элс ба эргийн хайрга, сайрынэлсэрхэгёроол,дэрсэншугуй,замхаргуй,суваг,айлыннутаг,тарвагнытош,тарианогооныталбайдургана.

91


Монгол нэр, код: БУРГАСНАВЧИТБАНЗДОО–БНБЗЛатин нэр, код: SAUSSUREA SALICIFOLIA (L.)DC.–SASAНутгийн нэр:Банздоо,ХонгорзулАж ахуйн бүлэг: ОлоннасталагөвсИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Тэжээлийн шинж чанараар дундзэрэг.

Таних онцлог:Олоништэй,30смөндөрбутаарургадаголоннастөвс.Навчис уртавтарюмуушугаманюлдэрхүү, бүтэн захтай, эсвэл хатуушүдэрхэг,арталдаацагаанэсгийрхэгүсжилттэй.Сагсолон,цэцэгягаан,ерөнхийдөөбамбайбагцэцэгүүсгэнэ.Үзэгдэлзүй:7-рсардцэцэглэж,8-9сардүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин: Үетэнт, алаг өвст хээр, ширэгжсэн чулуурхаг хээржүүхажуу,элсэрхэгхээр,тарианогооныталбайдургана.

92


Монгол нэр, код: ХОНГОРЗУЛЛИГХОНГОРЗАЛАА–ХЗХЗЛатин нэр, код: SERRATULA CENTAUROIDES L.–SECEНутгийн нэр:ХонгорзалаааАж ахуйн бүлэг: ОлоннасталагөвсИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Эмийн болон малын тэжээлийнургамал

Таних онцлог:Ихэвчлэн бутаар ургана. Босоо үндэслэг иштэй, олоннастөвс.Ишнь30-40смөндөр,бөх,салаархаг,ширүүн,хатууүсэрхэг.Үндэс орчмын ба ишний угийн навчис бариултай, бусад нь суумал,судлаадагасанүерхэгбогиноүсэнцэртэй.Навчныилтэс15смхүртэлурт, 6 см өргөн, өдлөг цуулбар. Сагс 2-3 см өргөн, хэд хэдээрээ ишсалааны үзүүрт оршино. Цэцгүүд нь ягаан, улаан ягаан өнгөтэй,хэлэрхүүхэлбэртэй.Үзэгдэлзүй: 5-9сарынхоорондцэцэглэж,үрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин: Хээржүүхажуу,нурангаасга,сайрынэлсэрхэгхайргархагоёор,нимгэнэлс,элсэрхэгхээртургана.


93


Монгол нэр, код: НОГООНХОНОГБУДАА–НОХБЛатин нэр, код: SETARIA VIRIDIS (L.)P.B.–SEVI Нутгийн нэр:ХэрмэнсүүлАж ахуйн бүлэг: НэгнастүетэнИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Малынтэжээлийнургамал.

Таних онцлог:Ширүүвтэрногооннавчистай,20-60смөндөрнэгнастургамал.Навчныхэлхэнсормослог.12смхүртэлуртбортгорхуунягттүрүүтэй. Түрүүхэй зуувгар, 2.5 мм орчим урт бөгөөд өөрөөсөө 2-3дахинуртхялгасархууиржгэрөргөсөөрхүрээлэгдсэн.Үзэгдэлзүй: 5-8сарынхоорондцэцэглэж,үрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин: Уулынбэлхормойчулуурхагбахайргатхажуу,сайраарургана.


94


Монгол нэр, код: НАЛЧГАРХЭРЭЭНХОШУУ–НАХХЛатин нэр, код: SIBBALDIANTHE ADPRESSA (Bge.)Juz.–SIADНутгийн нэр:ХэрээнхошууАж ахуйн бүлэг: ОлоннасталагөвсИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Малынтэжээлийнургамал.

Таних онцлог: Хар хүрэн өнгийн бүдүүн үндэслэг иштэй голлосонүндэстэй,3-7смөндөрзэгэлногоонсийрэгбутүүсгэдэг,хуурайсаголоннаст.Навчнбүзүүрийнсалбан3салааюмуу3шүдтэй,үндэсорчмынхажуугийн хоёр хос навчинцартай учир өдлөг мэт харагдана. Цэцэгжижигхэншарөнгөтэй,цоморлогоосообогино.Үзэгдэлзүй: 5-9сарынхоорондцэцэглэж,үрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин: Уул толгодын чулуурхаг, хайргархаг хажуу, голын элс,сайртайэрэг,уулынхээр,хужирлагнугадургана.


95


Монгол нэр, код: АЦАНАЖИГАНА–АЦАЖЛатин нэр, код: STELLARIA DICHOTOMA L.–STDIНутгийн нэр: Түмэнзангилаа,ХурагАж ахуйн бүлэг: ОлоннасталагөвсИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Эмийн түүхий эд. Тэжээлийн ачхолбогдолбага.

Таних онцлог: Бөмбөлөг хэлбэрийн бут үүсгэдэг. 30-40 см өндөриштэй олон наст өвслөг ургамал. Ёзоороосоо эхлэн ацан салаалжбөөрөнхийвтөр бут үүсгэдэг. Навч богино, нарийн, юлдэрхүү, хурцдэрэвгэр. Цэцэг олон, цагаан, дэлбийн илтэс дундаа хүртэл цуулбар.Арвиих.Үзэгдэлзүй: 5-6сардцэцэглэж,7-8сардүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин: Ой орчмын алаг өвст нугын хээр, чийгтэй ба чийглэгнуга,ойнцоорхойнсийрэгжсэнсаруулшинэсэнбахолимогойнөвсөндоторургана.

96


Монгол нэр, код: ҮСЛИГХЯЛГАНА–ҮСХЯЛатин нэр, код: STIPA CAPILLATA L.–STCAPНутгийн нэр:ШивээтхялганаАж ахуйн бүлэг: ОлоннастүетэнИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Малынтэжээлийнургамал.

Таних онцлог: Сахлаг үндэстэй, үндэс орчмын навчистай, бутаарургадаг,хуурайсаголоннастүетэн.Ишнь3үетэй,босоо,шулуун,30-70смөндөр.Навчныөвөрталүсэрхэгболовчуртүстэйхолимог.Цэцгийндоод хайрс сорныхоо угт хүрээт үсэнцэргүй. Энэ шинжээрээ бусадшивээт хялгануудаас ялгардаг. Шивээний сор 4.5-16 см урт, хошооднугарамхай. Үрлэх үедээ хөнөөлт ургамалд тооцогдох боловч уулынхээрийнбэлчээрийнголзонхилогчҮзэгдэлзүй:6-8сардцэцэглэж,үрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин: Чулуурхаг,хээржүүхажуу,байцхадандургана.

97


Монгол нэр, код: ТОМХЯЛГАНА–ТОХЯЛатин нэр, код: STIPA GRANDIS P.Smirn.–STGRНутгийн нэр:Моринхялгана,чононхялгана,ШивээАж ахуйн бүлэг: ОлоннастүетэнИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Малынтэжээлийнургамал.

Таних онцлог: Элсэн дугтуй бүхий сахлаг үндэстэй, үндэс орчмыннавчистай,нягтшигүүбутаарургадаг,хуурайсаголоннастүетэн.Ишнь4үетэй,босоо,шулуун,70-100смөндөр,навчныугларгаширүүн,бэржгэр,зайдмаасааурт.Навчныхэлэнцэрхальслаг,1ммурт,навчныилтэс 45 см хүртэл урт, ар тал нь гөлгөр, өвөр тал нь үсэрхэг. Залаа20-25смхүртэлурт,түрүүхэйдээнэгцэцэгтэй,цэцгийндоодхайрсүлмэдэгширүүн, 15-17 мм урт, нуруун талын үсэрхэг тууш 3 судал ньхайрсныхааа дундаас хэтрэхгүй, үзүүртээ хошоод нугархай, олонтаанумарсан18-27смуртсортой.Нэгбутныхуурайургац4.8г.Үзэгдэлзүй: 7-рсардцэцэглэж,8-рсарынэцсээрүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин: Элсэрхэгтал,хажуубэлдургана.

©Р. Тунгалаг

98


Монгол нэр, код: КРЫЛОВЫНХЯЛГАНА–КРХЯЛатин нэр, код: STIPA KRYLOҮII Roshev.–STKRНутгийн нэр: Шивээтхялгана,Үетцагаан,НарийнхялганаАж ахуйн бүлэг: ОлоннастүетэнИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Малынтэжээлийнчухалургамал.

Таних онцлог: Үндэс орчмын навчистай, элсэн дугтуй бүхий сахлагүндэстэй,нягтбутаарургадагхуурайсаголоннастургамал.Иш3үетэй,30-70смөндөр.Навчныилтэсдотогшоохумираа,утасмэтнарийн,өвөрталтачирхатууүсбуюуөргөсөнцөртэй,арталбараггөлгөр.Залаа10-20смхүртэлурт.Сорхошооднугархай10-15смурт.Үзэгдэлзүй: 7-рсардцэцэглэж,8-рсарынэцсээрүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин: Хуурай хээр, чулуурхаг хээр, элсэрхэг ба хайргархагхээржүүхажуудургана.

99


Монгол нэр, код: ҮМХИЙШИМЭЛДЭГ–ҮМШИЛатин нэр, код: DRACOCEPHALUM FOETIDUM Bge.–DRFOНутгийн нэр:БриянгууАж ахуйн бүлэг:НэгнасталагөвсИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Тэмээзундундзэрэгиддэг.

Таних онцлог:Эвгүйүнэртэй5-35смөндөрнэгнастөвс.Навч5-15ммурт,3-8ммөргөн,армагтармагсуумал,шүүсэвчтэй.Дэлбэ15-18ммурт,нилхөхөнгөтэй.Үзэгдэлзүй:7-8сардцэцэглэж,8-рсардүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин: Ойт хээр, хээр, говийн бүсэд голын эрэг ба хайр, амхавцал,сайрсадарга,байцхадныёроол,нураг,уулынхээрийнчулуурхагбайхайргархагхажуудургана.


100


Монгол нэр,код:ЭГЭЛЦАГААНТҮРҮҮ–ЭГЦТЛатин нэр, код: LEONTOPODIUM LEONTOPODIOIDES (Willd.)Beauvd.–LELEНутгийн нэр: УулөвсАж ахуйн бүлэг:ОлоннасталагөвсИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Малмууиддэг,Хадландорсонүедсайниднэ.

Таних онцлог:3-4сагсаасбүрдсэнбагцэцгийгтойрсонцэцэгхавийннавчис дээшээ дэрвэгэр, 3-4 нарийхан ишний навчнаасаа бусадшинжээрээ ялгагдахгүй. Цомцогт урт, цагаан халтар дохиур цэцгэнд4ммурт,эмцэцгэнд6.5ммурт.Ургамалбүхлээрээторгомсогсааралүсэрхэг,хааяаүнсэнсааралбөөгнөрсөнүстэй.Навчисдээшээчиглэсэн,ишээдагажнаалдсанширүүвтэр,үзүүртээхатуусортой.Үзэгдэлзүй:6-9сардцэцэглэж,8-10сардүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин:Хээржүүхажуу,хуурайхээртургана.


101


Монгол нэр, код: ХӨДӨӨГИЙНСЭДЭРГЭНЭ–ЧӨСЭ Латин нэр, код: CONVOLVULUS ARVENSIS L.–COARНутгийн нэр: ЧөдөрөвсАж ахуйн бүлэг:ОлоннасталагөвсИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Газрын дээрх хэсгийг уламжлалтэмэндхэрэглэдэг.

Таних онцлог:Ихэвчлэнбусадургамлыгороожургадагболовчхааяамушгиран хоорондоо ороолдож газраар дэлхэн /зулж/ байрладаг, 1 мхүртэлуртиштэйолоннастөвслөгнүцгэнургамал.Навч бариултай, сумархуу зөв хэлбэртэй. Цэцэг юүлэрхүү хэлбэртэй, гол төлөв ягаанбуюухааяацагаан,нэгхоёроороозаримдаагурваараанэгдорнавчныөвөртбайрлана.Үзэгдэлзүй:6-рсардцэцэглэж,7-8сардүрлэнэ.Навч,нахианьөвөлдөөсайнхадгалагдана.Тархац:

Ургах орчин:Голынэрэгорчмыннуга,горхи,шанд,усалгаатшуудууныэрэг, жалга сайрын хажуу хөвөө, хээрийн хайргатай энгэр, тариа,ногооныталбайдургадаг.


102


Монгол нэр, код: НАНГИАДЗЭЭРГЭНЭ–НАЗЭЛатин нэр, код: EPHEDRA SINICA Stapf–EPSIНутгийн нэр:ЯмаанЗээргэнэАж ахуйн бүлэг:ОлоннастхагассөөгөнцөрИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Хавар,зун,намарзөвхөнтэмээиднэ.Бусадмалиддэггүй.УламжлалтболонЕвропэмнэлэгтөргөнхэрэглэдэг.Голүйлчлэгчбодисньэфедринюм.

Таних онцлог: Дэрвэгэр, муруй юмуу нумархуу матийсан, хааяашулуун, салаалсан шар ногоон, гялгар мөчиртэй. Yе хоорондын зай0.8-3.5смурт.Цагаавтар,нимгэнхальсархаг,дундаахүртэлюмуубагазэргийнгүнцуулбар,2.0-3.5ммуртугларгатай.Талбүрдээ1-3ширхэг,4-7 мм урт микростробильтэй. Бөөрөнхий, голчоороо 6-9 мм, улаан,нэг юмуу хоёроороо байрласан жимс хэлбэрийн боргоцойтой ба үртнахианыхоолойбагазэргийнматигар.Үзэгдэлзүй: 5-6сардцэцэглэж,8-9сардүрболовсорно.Тархац:

Ургах орчин:Уултолгодынхайргархагэнгэр,хуурайхээр,чулуурхагхажуу,голынхайргадээрургана.

103


ÖªËªÐÕªÃ ÕÝÝÐÈÉÍ Á¯ÑÈÉÍ ÁÝË×ÝÝÐÈÉÍ ÇÎÍÕÈËÎÕ ÒªÐË¯¯Ä,


11. ×улуурхаг хөрстэй уулын энгэр болон жижиг нам уулсын орой, тэгш өндөрлөг гаçрын Çаримдаг

сөөгөнöөр бүхий Øивээт хялгана-өдлөг хялгана-үетэнт бэлчээр

12. Хайрган хучлага бүхий Хөнгөн шавранöар хөрстэй Óулын бэл хөндийн

Øивээт хялгана-өдлөг хялгана-хаçаар өвст бэлчээр

13. Хөрсний гүний ус ойрхон Дэрст/Çэгст öайдам

17. Хужир мараалаг тойрмын Áударгана-дэрст

бэлчээр

14. ×улуурхаг хөрстэй тэгшивтэр тал хөндийн ªдлөг хялгана-үетэнт

бэлчээр

16. Ýлсэнöэр хөрстэй тэгшивтэр тал хөндийн ªдлөг хялгана-

таанат/хөмөлт бэлчээр

15. Хайрга, чулуун хучлагатай Øавранöар хөрстэй тэгшивтэр

тал хөндийн ªдлөг хялгана-çаримдаг сөөгөнöөрт бэлчээр

Цөлжүү хээр Цөлийн хээр

104


Монгол нэр, код: САЙРЫНХЯЛГАНА–СРХЯЛатин нэр, код: STIPA GLAREOSA P.Smirn.–STGLНутгийн нэр:Монголхялгана,Монголөвс,ЦагаалжАж ахуйн бүлэг: ОлоннастүетэнИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Малынтэжээлийнургамал.

Таних онцлог:Сахлагүндэстэй,нягтжижигбутаарургадаг,хуурайсаголон наст үетэн. Навчны илтэсний ар сийрэг өргөсөнцөрийн улмаасширүүнхааяагөлгөр.Цэцгийндоодхайрс7.5-9ммурт,сорньнэжгээднугархай,4.5-7смурт,бүхэлдээ5ммуртүстэйтулөдөрхүү.Үзэгдэлзүй: 7-рсардцэцэглэж,8-рсарынэцсээрүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин: Хайргархагбаэлсэрхэгтэгштал,уултолгодынчулуурхагхажуу,бэлхормойгоорургана.

105


Монгол нэр, код: ГОВИЙНХЯЛГАНА-ГОХЯЛатин нэр, код: STIPA GOBICA Roshev.-STGBНутгийн нэр:Цагаалж,Цагаанөвс,МонголөвсАж ахуйн бүлэг: ОлоннастөвслөгүетэнИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Говийнбэлчээрдэхмалынтэжээлийнургамал.

Таних онцлог:Сахлагүндэстэй,7-15смөндөриштэй,жижигшигүүбутаарургадаг,хуурайсаголоннастүетэн.Навчболоннавчныугларгамаш үсэрхэг, цайвар саарал. Шивээний сор нь 4.5-7 см урт нэжгээднугархай, эрчлээсгүй дээд хэсэг нь 5 мм урт, үстэй учраас өдөрхүү,цэцгийндоодхайрс7.5-9ммурт.Үзэгдэлзүй: 7-рсардцэцэглэж,8-рсарынэцсээрүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин: Хайргархагбаэлсэрхэгтэгштал,уултолгодынчулуурхагхажуу,бэлхормойгоорургана.

106


Монгол нэр, код: ЗҮҮНГАРЫНХАЗААРӨВС–ЗГХӨЛатин нэр, код: CLEISTOGENES SONGORICA (Roshev.)Ohwi.–CLSOНутгийн нэр:Зүүнгарынхазаарөвс,соргүйхазаарөвсАж ахуйн бүлэг:ОлоннастүетэнИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол:Шимтчанарсайтай.Жилийнтурштавантөрлийнмалжигдсайниддэг.

Таних онцлог:Элсэндугтуйбүхийсахлагүндэстэй,жижигнягтбутаарургадаг,олоннастөвслөгургамал.Иш нь 7-9 үетэй, эгц босоо, 15-60 см урт, 2 мм орчим бүдүүн.Навчныилтэсньхавтгай,шулуун,хажууирмэгүүдньдотогшхумираа,2.5-7.5смурт,1-2ммөргөн.Үзэгдэлзүй:7-рсардцэцэглэж,8сардүрлэнэ.Жилдургаххугацаа90хоногТархац:

Ургах орчин:Голынхайр,байцхад,чулуурхагхажуу,хээрталдургана.

107


Монгол нэр, код: ТААНАЛатин нэр, код: ALLIUM POLYRRHIZUM Turcz.exRgL.–ALLPO Нутгийн нэр: ТаанаАж ахуйн онцлог:ОлоннасталагөвсИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Малын тэжээл, хүнс, эмийн чухалтүүхийэд.

Таних онцлог:Өтгөнсахлагүндэстэй,10-20смөндөр,нарийханбосооялимгүйгуривтсаништэй,хуурайсаг,олоннастөвс.Навч2-3шүүслэгболовч бэлцгэр бус, тал бөөрөнхий, утсархуу, 0.5-0.7 мм бүдүүн. Талбөмбөлөгөрхүүбагцэцэгтэй.Дэлбэ5-6ммурт,бүдэгсудалтай,цайварягаан,эсвэлцагаанөнгөтэй.Хатуувтархонхорцогүржимстэй.Үртодхар.Үзэгдэлзүй:Борооныдараахурдансэргэнургадаг.7-8сардцэцэглэж,8сарынсүүл,9сарынэхээрүрлэнэ.Үрболонүндэслэгишээрүрждэг.Тархалт:

Ургах орчин:Чулуурхаг,хайргархагцөл,цөлийнхээр,уулынчулуурхагхажуу, бэл хормой, хад чулууны ёроол, цав толгод, дэрстэй хөндий,тойромцайдмынхүрээ,бууцныхөлдургана.

108


Монгол нэр, код: МОНГОЛСОНГИНО,ХӨМӨЛ–МНСО Латин нэр, код: ALLIUM MONGOLICUM Rgl–ALLMGL Нутгийн нэршил: ХөмүүлАж ахуйн бүлэг: Олоннасталагөвс Идэмж, тэжээлийн ач холбогдол:Малын тэжээлийн үнэт түүхий эд.Эмийнболонхүнснийургамал.

Таних онцлог: Хөрсөн дээр хэвтээ байрлал бүхий богино үндэслэгиштэй, 10-20 см өндөрнарийнцоороништэй.Жижиг бутаар ургадагхуурайсаг олон наст өвс.Шаргалдуу сонгинолог булцуу нь үндэслэгишиндээрээ3-4-өөрөөсууж,хатсаннавчныүлдэгдлээрхучигдана.Ишбөөрөнхий,шулуун.Хөх ногоон өнгөтэй,утсархуу,2мморчимбүдүүн,дотроо хөндий навчтай. Цэцэг улбар ягаан өнгөтэй. Хонхорцог үржимстэй.Гадаргууньторлог,харүртэй.Үзэгдэл зүй: Борооныдараахурдансэргэнургадаг.7-8сардцэцэглэж,9-рсардүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин: Элсэрхэг ба чулуурхаг хээр, хайргархаг ба чулуурхагцөлдэлс,элстолгод,уулынхадархагхажуу,дэрстэйхотос,заганшугуй,голнуурынэлсэрхэгэргээрургана.

109


Монгол нэр, код: АЛТАНХАРГАНА-АЛХРЛатин нэр, код: CARAGANA LEUCOPHLOEA Pojark.–CARLEНутгийн нэр:Улаанхаргана,улаанбутАж ахуйн бүлэг:ОлоннастсөөгИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол:Эмийнболонмалынтэжээлийнүнэтургамал.

Таних онцлог: Холтос цайвар шар, цайвардуу ногоон, хааяа бараавтар, өнгөтэй.Навчиссэвүүрэрхүү,эсвэлбагсархуу,навчинцарнарийн, тонгоруу. Цэцэг шар өнгөтэй, илтэснээсээ 3 дахин богиношилбэтэй. Нэг наст найлзуурууд нь намартаа ихэд улайдаг. Буурцагцүндгэршулуун.Үзэгдэлзүй:5-6,6-7сардцэцэглэж,8сардүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин: Говь цөл, хээрийн бүсэд, элсэрхэг хээр, хайргархаг бачулуурхагхажуу,бэлхормой,голынхайр,сайрсадаргынхуурайирмэг,довсондуул,тойрмынзахаарургана.

110


Монгол нэр, код: ОРОГТЭСЭГ–ОРТЭЛатин нэр, код: EUROTIA CERATIODES (L.)C.A.Mey–EUCEНутгийн нэр:Моринтэсэг,Цомцогттэсэг,Эвэрттэсэг,СогсооттэсэгАж ахуйн бүлэг:ОлоннастхагассөөгөнцөрИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол:Малынтэжээлийнүнэтургамал.

Таних онцлог: Үндэс орчмоосоо эхлэн ихэд салаалж мөчирлөсөн,40-100м өндөр, хуурайсаг сөөгөнцөр.Навчисшугаман-юлдэрхүүгээсгонзгойвтор, эсвэл өндгөн-юлдэрхүү, сууриадаа шаантгархуу юмуудугаригдуу, өвөр талдаа бараг үсгүй.Мөчир салааны үзүүрийн цацагбагцэцэгньжимслэхүедээсийрэг.Иш,навчисбүхэлдээөтгөнцагаанүсээрхучигдмал.Үзэгдэлзүй:7сарынсүүл,8-рсарынэхээрцэцэглэж,8-9-рсардүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин:Сөөгтцөлийнүндсэнургамал.Цөлбацөлийнхээр,уулынхээрийнчулуурхаг,хайргархуухажуу,байцхад,нураг,элстэйхөндий,гол горхины сайр, хуурай хоолойн хотос, сайр садаргынирмэг дагажургана.

111


Монгол нэр, код: ТӨЛӨГЧДҮҮБОРОЛЗ–ТӨБОЛатин нэр, код: AJANIA ACHILEOIDES (Turcz.)Poljak.–AJACНутгийн нэршил: Бортаарь,Боршаваг,Борлзой,Шартолгойт,ГашуунАж ахуйн бүлэг: ОлоннастхагассөөгөнцөрИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол:ИдэмжньБорБоролзоосдутуугүй.Зунаасбусадулиралдбүхтөрлийнмалсайн,зундаадундзэрэгиддэг.

Таних онцлог: Нуухыншовхоройбүхийгаднаталыннавчинцаруудньөтгөнүсэрхэг,тодялгараххянгатайгаарааСөөгөнБоролз(A.fruticulosa (Lbd.)Poljak.)-аасялгагдана.Навчисхошоодюмуугурвандаагурвалсанцуулбар.Төгсгөлийнэрэмбийнсалбангууд2.5ммхүртэлурт,тонгоруу-өндгөрхүү,богино,мохоо.Үзэгдэл зүй:7-8-рсардцэцэглэж,9-рсардүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин: Цөл, цөлийн хээрт уул толгодын чулуурхаг хажуу, бэлхормой,байцхад,сайрынирмэгбахайргархагёроолоорургана.

112


Монгол нэр, код: АХАРНАВЧИТБАГЛУУР–АНБГЛатин нэр, код: ANABASIS BREVIFOLIA C.A.Mey–ANBRНутгийн нэр:БаглуурАж ахуйн онцлог: ОлоннастхагассөөгөнцөрИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Малын тэжээлийн ургамалдоролцоно.

Таних онцлог: Цөөн навчтай, жижиг нягт бутаар ургадаг намхансөөгөнцөр. Бүх навч унамтгай, үзүүртэй хялгасан юм уу өргөстэй,үзүүрийн ба дунд хэсгийн навчис гэдрэг нумраа, 10 мм хүртэл урт.Ишний модожсон хэсэг нь богино. Цэцэг нь навчны өвөрт 1-3-аарааоршдог.Цэцэгжимслэх үедээ улаан ягаан, хүрэн,шар өнгийн далавчболно.Хортойургамал.Үзэгдэлзүй:6-рсарынсүүлчээсцэцэглэж,9-рсардүрлэнэ.Тархал:

Ургах орчин: Цөл, цөлийн хээрийн бүсэд уул толгодын хайргархаг,чулуурхаг, шаварлаг хажуу, хормой бэл, элсэрхэг ба чулуурхаг талсайрынирмэгдагууургана.

113


Монгол нэр, код: ЗҮҮНГАРЫНБУТАРГАНА/УЛААНБУДАРГАНА/-ЗГБТЛатин нэр, код: REAUMURIA SOONGORICA (Pall.)Maxim.–RESO Нутгийн нэр:Улаанбударгана,сарьсбаранАж ахуйн бүлэг: ОлоннастсөөгИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Малынтэжээлийнсайнургамал

Таних онцлог: Саарал холтос бүхий маш их тахирлаж модожсонбогино гол иштэй, 10-25 см өндөр, давссаг-хуурайсаг сөөгөнцөр.Гол ишнээс өтгөн навчтай, саарал хальстай олонмөчир салаа ташижгардаг.Навчисшүүслэг,цайварногоон,бортгорхууюмуушугамархуухэлбэртэй, гадаргуудаа жижиг товруун шүүсэвчтэй, хагдарч хатахдааулайдаг.Цэцэгжижиг, улаан эсвэл ягаан, 6-13ммурт,навчныөврөөсганцнэгээрээгарахболовчцэцэг,навчиссөөлжөөдмөчрийнүзүүрийнтүрүүбагцэцэгүүсгэхньбий.Жимсньзуувандуухонхорцог.Үзэгдэлзүй: 6-рсардсэргэнургаж,7-рсардцэцэглэж,9-10сардүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин: Элсэрхэгхайргатюмуушаварлагхээржүүцөл,цөлийнхээр,шалхоолой,тойромцайдмынзах,марцлагнугадургана.

© Н.Сайннэмэх

114


Монгол нэр, код: ГОВИЙНХЭРЭЭННҮД–ГОХНЛатин нэр, код: ASPARAGUS GOBICUS Ivanova.exGrub.–ASGO Нутгийн нэршил:ХэрээннүдАж ахуйн бүлэг: ОлоннастхагассөөгөнцөрИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол:Малынтэжээлийнургамал.

Таних онцлог: Богиноүндэслэгиштэй.Иш2-5өвдөгтэйболовчбосоо,10-35 см өндөр, сөөгөнцөр.Мөчир бүдүүвтэр, хатуу, 1-1.5 мм өргөн,5-15 мм урт, мөчрөөсөө шууд эгц эсвэл бүр доошоо хазайж ургана.Ишнийдоодхэсэгцагаанхальсаархучигдмал,сааралногоонургамал.Үзэгдэл зүй:5-7сардцэцэглэж,8-9сардүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин: Элсэрхэг, цөлийн хээр, бутармаг хажуу, нураг сайрынзахаарургана.


115


Монгол нэр, код: ХУУРАЙСАГШАРИЛЖ–ХСШАЛатин нэр, код: ARTEMISIA XEROPHYTICA Krasch–ARXEНутгийн нэршил: Боршаваг,ЦагааншавагАж ахуйн бүлэг: ОлоннастхагассөөгөнцөрИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Зуны адаг сараас аваад намар бүхтөрлийнмал,ялангуяатэмээ,богмалдтаргатэвээрэгсуулгана.Өвөл,хаварадуу,үхэр,дуртайиддэг.

Таних онцлог: 0.6-1.0 см орчим бүдүүн, ёзоор нь модожсон, сүрлэншаргал өнгийн 30-40 см өндөр иштэй, олон наст өвс. Салаа ихтэйнайлзуур олон. Навчис жижиг, гурвалсан нийлмэл, хошоод юмуугурвантаа өдлөг цуулбар, төгсгөлийн эрэмбийн салбанцар хүрзэрхүү,бараг дугариг, мохоо, навчны бариул 4-7 мм урт, угтаа гурвалсанхагалбар юмуу хүрзэрхүү чихрэнцэртэй. Сагс 4-5 мм өргөн, сийрэгцацгархуузалааүүсгэнэ.Үлдмэлунаганургамал.Үзэгдэл зүй:7-рсардцэцэглэж,8-рсардүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин:Уулындоодбүслүүртэлсэрхэгбахайргархагхээр,цөлийнхээр,цөл,заганой,хайлаасантөгөл,элсэнманхан,голнуурынэлсэрхэг,шаварлаг,хайргархагэрэг,сайрынирмэгээрургана.

116


Монгол нэр, код: ДЭРЭВГЭРХАВЬСГАНА–ДЭХСЛатин нэр, код: SCORZONERA DIVARICATA Turcz.–SCDIНутгийн нэр:СүүтөвсАж ахуйн бүлэг: ОлоннастхагассөөгөнцөрИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Малынтэжээлийнургамал.

Таних онцлог: Ихэд мөчирлөн салаалсан хэд хэдэн иштэй 50 смхүртэлөндөрзаримдагсөөгөнцөр.Навчиснарийншугамархуу,голдуудэгээрхүү матигар үзүүртэй. Сагс олон, нарийн бортгорхуу, цөөхөнцэцэгтэй.Ишнийнавчис1смуртутсаншугамархуу,1.5-2ммөргөн.Үзэгдэлзүй: 5-9сарынхоорондцэцэглэж,үрболовсорно.Тархац:

Ургах орчин: Сулширэгжсэнэлс,хайргархаг,элсэрхэгхээр,хайргатайхажуу,бэл,сайрынирмэг,хадчулуундургана.


117


Монгол нэр, код: ЦӨЛИЙНТАЙР–ЦӨТРЛатин нэр, код: GYPSOPHILA DESERTORUM (Bge.)Fenzl–GYDEНутгийн нэр: БортайрАж ахуйн бүлэг:ОлоннасталагөвсИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол:Зун,намарбогмалсайн,тэмээбагазэрэгиднэ.

Таних онцлог: 5-10 см өндөр, шугамархуу-шөвгөн навчтай, маш ихбулчирхайтүсэрхэгургамал.Цэцэгцөөхөнбөгөөдулаан,цагаанөнгөхосолсоналагдэлбэтэй.Үзэгдэлзүй:5-7сардцэцэглэж,8сардүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин:Цөлийнхайргатбаэлсэрхэгтэгштал,элсэрхэгбахайргатхажуухээр,уулынбэл,байц,хуурайхайргандургана

118


Монгол нэр, код: НАРИЙНЦАХИЛДАГ–НАЦАЛатин нэр, код: IRIS TENUIFOLIA Pall.–IRTEНутгийн нэр:Цулбуурөвс,ТахийнцахилдагАж ахуйн бүлэг:ОлоннасталагөвсИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол:Хаварбогмалсайниддэг.Ялангуяаямаацэцгэндньдуртай.Адуу,тэмээдундзэрэгиддэг.Шимтчанарынхувьддундзэргийнтэжээл.

Таних онцлог: Иш, найлзуурын уг навчны угларгын хүрэнширхэглэгээрхучигдмал.Үндэсорчимдоо30-40смурт,утсархууэсвэлнарийншугамархуу,татахадбарагтайдтасардаггүймашбөхнавчистай,жижигболовчбутаарургадаг,хуурайсаголоннастөвс.Машбогиносум(цэцэгт) ишин дээр цайвар хөх 2 цэцэгтэй, тэдгээр нь бутан дундаасцухуйхтөдийүзэгдэнэ.Үзэгдэлзүй:5сардцэцэглэж,үрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин: Говь хээрийн элсэрхэг-хайргархаг ба элсэрхэг хөрсөндургана.


119


Монгол нэр, код: ЯМААНАНГАЛЗУУР–ЯМАНЛатин нэр, код: LAGOCHILUS ILICIFOLIUS Bge.–LAILНутгийн нэр: АнгалзуурАж ахуйн бүлэг:ОлоннасталагөвсИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол:Зуннамарбогмалсайн,адуубагазэрэг,хавартэмээ,богмалдундзэрэгиддэг.

Таних онцлог: Үргүй найлзуурын өвөрт цэцгийн дагавар өргөсгүй,цоморлигийн шүдлэг хоолойноосоо богино, үзүүртээ 2-4 мм уртөргөстэй.Дэлбэцайваршар,тэрньцоморлигоосооурт.Үзэгдэлзүй:7-9сардцэцэглэж,10сардүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин: Говь, хээрийн бүсэд элсэрхэг ба хайргат тэгш тал,чулуурхагхажууэргийнсайр,бэлхормой,сайрсадаргынирмэгболонёроолдургана.

120


Монгол нэр, код: РОЗОВЫНХОТИР–РОХТЛатин нэр, код: ZYGOPHYLLUM ROSOVII Bge.–ZYROНутгийн нэр: Ботгонтаваг,зээрийнундАж ахуйн бүлэг: ОлоннасталагөвсИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Малынтэжээлийнургамал.

Таних онцлог:Хонгорцогнь ээрүүлэрхүү,нарийнүзүүртэй,дүгэрэг-таван талтай, ялимгүй тахир, хуурай. Навчны тэнхлэгийн үзүүрт,сүүлдунамтгай,хальслагцагаансэртэнтэй.Навчинцархэлтгийталтайөндгөрхүү, шовхдуу 8-15 мм урт, хонхорцог 18-25 мм урт, 3-4 ммголчтой.Үзэгдэлзүй: 5-6сардцэцэглэж,7-9сардүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин: Цөл,цөлөрхөгхээрийнхайргатайшавранцартэгшхажуудургана.Хангайнтойргийн(3)өмнөдхэсгээртохиолдожболно.

121


Монгол нэр, код: САВААНБУЛГАНСҮҮЛ–САБСЛатин нэр, код: CHLORIS VIRGATA Sw.–CHVIRНутгийн нэр:Говийнерхөг,БулгансүүлАж ахуйн бүлэг:НэгнастүетэнИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол:Зундаабогмалдсайн,намар,өвөлдөөдундзэрэгидэмжтэй.Шимтчанарынхувьдмуугүй.

Таних онцлог: Үндэснээсээ эхлээд тахийж нугарсан 5-50 см өндөр,өндиймөлиштэйтэрнь3-4үетэй,сийрэгбутаарургадаг,хуурайсаг,олоннаст үетэн. 5-15 см урт, 2 мм өргөн, шугаман-юлдэрхүү, ширүүвтэр,нүцгэн навчтай. Түрүүхэйдээ цэцэгтэй, хүрэн бор өнгөтэй. Ишнийүзүүртсарвуулагбайрлалбүхий4-10хүрэнулаантүрүүнцэртэй.Үзэгдэлзүй:7-8сардцэцэглэж,9сардүрлэнэ.Зунборооныдараахурданургажцэцэглээдтэрорчинньхүрэнөнгөтэйболно.Тархац:

Ургах орчин: Голынэргийнхайр,чулуурхаг,хайргархагхажуу,тойром,цайдам,булагшанд,тарианталбайзамдагууургана.

©Б.Оюунцэцэг

122


Монгол нэр, код: БАГАХУРГАЛЖ–БАХУЛатин нэр, код: ERAGROSTIS MINOR Host–ERMIНутгийн нэр:Бөднүр,Хургалж,Аж ахуйн бүлэг: НэгнастүетэнИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол:Тэмээнддунд зэрэгидэмжтэй,богмал төдийлөн идэхгүй. Говь, цөлийн бэлчээрийн хөрсийг элэгдлээсхамгаалдаг.Эмийнургамал.

Таних онцлог:Сахлагүндэстэй,газартналсан10-30смөндөр,нумрааюмууөндиймөлиштэй,нэгнастөвс.Навчныилтэс5-15смурт,хавтгай,хэлэнцэр 1 мм хүрэхгүй, ирмэгээ дагасан өөрөөсөө урт сормуустай.Залаасийрэг,сарвагар,нэгдорооснэг,хааяахосоороогарсаннилээдуртмөчрөнцөртэй,түүндээртогоомэтхүнхэршүүсэвчтэй.Түрүүхэй5-15цэцэгтэй,1.4-2.5ммурт.Заримдаа хазаар өвстэй андуурагддаг.Үзэгдэлзүй:7сардцэцэглэж,8-рсардүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин: Сийрэг өвст элсэрхэг хээр, цөлийн хээр, элсэн хурдас,сайрынёроолбаголынэргийнхайр,хайргархагцөл,хотсуурингазар,усалгаатайталбайдургана.

123


Монгол нэр, код: ҮСЛИГМАНАНХАМХАГ–ҮСМХЛатин нэр, код: BASSIA DASYPHYLLA (Ficsh.etMey.)Ktze.–BADAНутгийн нэршил: Үстхамхаг,АзайхамхагАж ахуйн бүлэг: НэгнасталагөвсИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол:Найрлагандаа сода ихээр агуулдаг.Тэмээнамар,өвөлсайн,богмалжилийнальчулиралдбагасагаиднэ.

Таних онцлог: 8-50смөндөриштэй,цайвардуузэгэлногоонбөөрөнхийбут үүсгэдэг, нэг наст өвс. Иш нь ёзоороосоо аваад ацлан салаална.Ургамал бүхэлдээ цайвар үсээр хучигдмал. Навч мухар оройтой,махлаг, шулуун, мунархуу. Шадар эрхтний таван навчинцар үсэрхэг,жимслэхээрээтаванхошуумэтүзэгдэхшовхөргөсүүдболно.Үзэгдэл зүй:Зөвхөнүрээрүржинэ.7-8сардцэцэглэж,9сардүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин:Шорвогжсон элс, элсэн хурдас, элсэрхэг ба хайргархагбэл,хормой,элсэрхэгхээр,тэгштал,заримдаатарианталбайнзах,замдагуутааралдана.

124


Монгол нэр, код: ААЛЗНЫХУШӨВС–ААХӨЛатин нэр, код: MICROPEPLIS ARACHNOIDEA (MOQ.)BGE.–MIARНутгийн нэр: ХушхамхагАж ахуйн бүлэг: НэгнасталагөвсИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол:Идэмжтодорхойгүй

Таних онцлог: Эгц босоо, цагаан юмуу цайвар иш, мөчиртэй, тодногоон30смхүртэлөндөрургамал.Үзэгдэлзүй: 5-7сардцэцэглэж,8-9сардүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин:Элс-хайргархагцөл,хайргатборзойцөл,сондуул,сайрынэлсэрхэгёроол,уултолгодынүйрмэгчулуулагхажуу,шалгазар,марц,мараалаггазар,хааяазамдагуу,мэрэгчамьтдыннүхнийорчмоорургана.

125


Монгол нэр, код: ЯМААНШАРИЛЖ–ЯМШАЛатин нэр, код: ARTEMISIA SCOPARIA Waldst.etKit.–ARSCНутгийн нэршил: УлаанШарилж,ШүүрэнШарилжАж ахуйн бүлэг: НэгнастшарилжИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол:Ихэвчлэнхонь, ямаа, тэмээ хатсанүедсайниддэгбэлчээрийнургамал.

Таних онцлог: Иш ганц, хааяа 2-5, дундаасаа дээш мөчирлөн салаалдаг, 30-70 см өндөрнэгюмуухоёрнастургамал.Үндэсорчмындэвсээнавчис1-4.5смурт,0.5-1.5смөргөн,2-7ммурт,0.3-2ммөргөн,шугамархуу юмуу юлдэрхүү үзүүрийн салбанцартай. Ишний доодхэсгийннавчбариултайбусаднь суумал.Навчныилтэс1-4 смурт, 2см хүртэл өргөн, хоёронтой юмуу гурвантай өдлөг цуулбар, түүнийдэлбэнгүүдутсархуу-шугаман.Үзэгдэл зүй:7-8сардцэцэглэж,9-10сардүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин:Цөл,цөлөрхөгхээр,уулынхайргачулуутайхажуу,бэл,нураг,марцхужиртайнуга,дэрстэйхотгор,оронбайрныорчимдургана.


126


Монгол нэр, код: ШҮЛХИЙШАРИЛЖ–ШҮШАЛатин нэр, код: ARTEMISIA PECTINATA Pall–ARPECНутгийн нэршил: ҮхэршүхийАж ахуйн бүлэг: НэгнастшарилжИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Идэмжмуу.Бэлчээрийндоройтлыгилэрхийлдэгзүйл.

Таних онцлог: Ишшулуун,5-50смөндөр,сууриасааэхэлжсалаалдагнэгнастургамал.Навчис самналаг өдлөгдүү цуулбар, 1.5-3.5 смурт,0.5-1смөргөнсуумал,хавтгайсуурьтай.Yзүүрийнсалбанцарутсархуу,2-8 мм урт, үзүүртээ нэлээд урт мөгөөрслөг өргөсөрхүү сортой. Сагсзууван,3-5ммурт,суумал,түрүүрхүүюмуутүрүүрхүүнийлмэлзалаабаг цэцэг үүсгэдэг. Ороолт навчинцар нүцгэн юмуу ялимгүй гөлгөр.Дэлбэхөхөвтөрюмууягаан,цэцгийнсуудалнүцгэн.Үзэгдэл зүй: 7-8сардцэцэглэж,9-рсардүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин: Ойт хээр, хээр, цөлөрхөг хээр, заримдаг цөлийн бүсэдсайр,дэрстэйхөндий,уулынхажуу,хужиртайтойром,элс,голынэрэг,хайрга,хайргархагбэл,оронбайрныорчимдургана.


127


Монгол нэр, код: ХАРЛАГҮМХИЙӨВС–ХАҮӨЛатин нэр, код: PEGANUM NIGELLASTRUM L.–PENIНутгийн нэр: ҮмхийөвсАж ахуйн бүлэг:ОлоннасталагөвсИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Ногоон үед нь мал идэхгүй. Өвөладуу,тэмээ,богмалтаарууиднэ.Доройтлыгилэрхийлэгчургамал.

Таних онцлог:Төдийлтомбус,10-20смөндөр,багазэрэгмөчирлөнсалаалсан, хялгасан үсээр өвч хучигдмал ургамал. Навчис сарвуутанхошоод юмуу гурвантаа цуулбар бөгөөд шугамархуу өргөслөг хурцсалбангуудтай.Цэцэгньганцганцаараабайрладагголчоороо1.5-2см.Цоморлигийнсалбан5-7шугамандуусалбанцарболонхэрчигдсэн.Үзэгдэлзүй:5-7сардцэцэглэж,7-11сардүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин: Дэрстэй хотгор, зам дагуу, хээржүү хажуу, атаршсангазар,өвөлжөө,бууцорчимдургана.


128


ÖªËÈÉÍ Á¯ÑÈÉÍ ÁÝË×ÝÝÐÈÉÍ ÇÎÍÕÈËÎÕ ÒªÐË¯¯Ä, Ò¯ËÕ¯¯Ð

ÓÐÃÀÌËÓÓÄ

22. Хужирлаг хотгорын Øар, Óлаан бударгана-Хармаг-Дэрст бэлчээр

20. Çуçаан элсэн хөрстэй тэгш тал хөндийн Хармагт бэлчээр

21. Çуçаан элсэн хөрстэй тэгш тал хөндийн Çагт бэлчээр

18. Хайрган хучлага бүхий шавранöар хөрстэй тэгш тал, хөндийн Áаглуурт бэлчээр

19. Ýлсэнöэр хөрстэй тэгш тал, хөндийн Сөөгт бэлчээр

129


Монгол нэр, код: ЗАГ,ДАВССАГЗАГ–ДАЗАЛатин нэр, код: : HALOXYLON AMMODENDRON (C.A.Mey.)Bge.HAAMНутгийн нэр:Загмод,ЦагаанзагАж ахуйн бүлэг: ОлоннастмодИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Малынтэжээлийнургамал.

Таних онцлог:Саарал өнгийннимгэнцагаан холтостой, хатуу тахириштэй,4мхүртэлөндөр,тагдгармодюмуусаглагарсөөг.Навчисньбүрмөсөнүгүйрсэн,эсвэлнайлзуурынүемашбогинохоннавчныдогонцогмаягийнүлдвэртэй.Үзэгдэлзүй: 6-рсараасэхлэнургаж,7-рсардцэцэглээд10-11сардүрээтараана.Тархац:

Ургах орчин: Заримдагцөл,цөлийнбүсийнсулбанүүдэгэлс,сондог,элсэрхэгбахайргархагхоолой,уултолгодынхормойбэл,сайрсадаргынирмэг,ёроолоорургана.

© Н. Сайннэмэх

130


Монгол нэр, код: БОРБУДАРГАНА–БОБДЛатин нэр, код: SALSOLA PASSERINA Bge–SAPAНутгийн нэр:Бударгана,Тостцагаанбударгана,Аж ахуйн бүлэг: ОлоннастсөөгИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Малынтэжээлийнургамал.

Таних онцлог: Навчны өвөр байрласан өтгөн үсэрхэг нахиа бүхиймөчиртэй,уртаашаацуурчмушгирсан20-25(50)смөндөриштэй,хөхсаарал,заримдагсөөгөнцөр.Найлзуур,нахианьхоёрүзүүртээтунгалагхайрсаар өвч хучигдмал. Шүүслэг, булцгар үлдвэр төдий сааралнавчистай.Үзэгдэлзүй: 6-рсарынэхээрцэцэглэж,9-10сардүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин: Шавармараатайхотгор,хотос,тойрмынхүрээ,хайргархагцөл,толгодыншаварлагхайргархагхажуудургана.

131


Монгол нэр, код: НАВЧИРХАГБАДАРГАНА/ШАРБУДАРГАНА/-НАБГ Латин нэр, код: : KALIDIUM FOLIATUM (Pall.)Moq–KAFOНутгийннэр:Шарбударгана,ӨндгөншарАж ахуйн бүлэг: Олоннаст сөөгИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Малынтэжээлийнургамал.

Таних онцлог:Салаамөчирихтэй,өндиймөлюмуухэвтээ,хөхногооништэй,харногооннавчтай,30-40смөндөрзаримдагсөөгөнцөр.Залуунайлзуурын уг модождог. Навч мэдэгдэхүйц том, шугамархуу болоодбулуурхуу, 12 мм хүртэл урт, дэрэвгэр байрлалтай, мохоо. Мөчирнайлзуурынүзүүртголчоороо3-4ммтүрүүбагцэцэгтэй.Үзэгдэлзүй: 7-8сардцэцэглэж,9-рсардүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин: Нойтонбасэвсгэрхужиртайхотгор,голнуурынчийглэг,марцлагэргээрургана.

© Н. Сайннэмэх

132


Монгол нэр, код: ХУЛАНХОЙРОГ–ХУХО Латин нэр, код: : POTANINIA MONGOLICA Maxim.–POMGLНутгийн нэр: МонголхойрогАж ахуйн бүлэг:ОлоннастсөөгИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол:Малынтэжээл.

Таних онцлог:30смхүртэлөндөруртторгомсогүслэгтэй,сөөгөнцөр.Гол иш тууш бяцарч хавтгайрсан, тахир мөчирлөг, саарал хүрэнхолтостой.Навчисжижигхэн,өдлөгнийлмэл,навчинцар2ммурт,0.5ммөргөн,бүтэнирмэгтэйшовхоройтой.Цэцэгжижигхэнгуравчилсан,ганц нэгээрээ навчны өвөрт байрлана. Цэцгийн суудал хонхорхуу.Самранцаршаргал,2мм,үсэрхэг.Дэлбийнхэлтэсцагаанюмуубүдэгягаан.Үзэгдэлзүй:6-9сардцэцэглэж,8-10сардүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин:Нимгэндавхраат элс, чулуутцөл, уулынхормойнсайрхоорондохгүвээ,цөлийнбүсийнсайрынэлс-хайрганоёортургана.


133


Монгол нэр, код: МОДЛОГБУДАРГАНА–МОБДЛатин нэр, код: : SALSOLA ARBUSCULA Pall.–SAARBНутгийн нэр:ЦагаанмодАж ахуйн бүлэг: ОлоннастсөөгИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол Малд дунд зэргийн тэжээлийнургамал.

Таних онцлог: Өргөстэй, хатуу дэрвэгэр мөчирлөг, 30-40 см хүртэлөндөрзаримдагсөөг.Навчисногоон,багцбагцаарбайрлана.Цэцгийншадар эрхтний навчинцар жимслэх үест далавчнаас дээш хальсархагболжнягтбаганаүүсгэх,эсвэлцацрагмэтболжталбүрээдээдэрвийнэ.Залуумөчир сүүн цагаан, хөгшинмөчир нь цайвар бор сааралюмууцайвархүрэнхолтостой,туушанцавтай.Үзэгдэлзүй: 7-10сарынхоорондцэцэглэдэг,9-10сардүрболовсорно.Тархац:

Ургах орчин: Уул толгодын чулуурхаг, хайргархаг хажуу, хайргатайэлсэрхэгбэл,хормой,сайрынирмэг,сулэлсэндургана.

© Н. Батсайхан

134


Монгол нэр, код: ШИНЭСЭРХҮҮБУДАРГАНА–ШИБДЛатин нэр, код: , код: SALSOLA LARICIFOLIA Turcz.exLitү–SALA Нутгийн нэр: ЗагсагалАж ахуйн бүлэг: ОлоннастсөөгИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Эмийн болон малын тэжээлийнургамал.

Таних онцлог: Залуу мөчир цайвар-саарал юмуу цайвардуу, хөгшинмөчир нь бараан саарал юмуу бараг хар бараан холтостой. Навчисбогинохон. Булцгар бортгорхуу, хурц, шадар эрхтний навчинцаржимслэхүеддалбангаасдээшбөөгнөрчбаганаболжхумирдаг.Үзэгдэлзүй:6-8сардцэцэглэж,8-9сардүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин: Толгодынчулуурхаг,хайргархагхажуусайрынирмэгээрургана.

© Н. Батсайхан

135


Монгол нэр, код: ШАРХОТИР–ШАХТЛатин нэр, код: ZYGOPHYLLUM XANTHOXYLON (Bge.) Maxim. –ZYXAНутгийн нэр: НохойшээрэнгэАж ахуйн бүлэг: ОлоннастсөөгИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Малынтэжээлийнургамал.

Таних онцлог:Олоннастсөөглөгургамал.Бөөрөнхийдүүхонхорцогтой,дөрвөндалбантай.Навчисшугаманхүрзэрхүүнавчинцартай.Тэдгээрньбариулаасааилэрхийуртөргөн.Үзэгдэлзүй:5сардцэцэглэж,7-9сардүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин: Цөлдхайргачулуутайхажуу,довтолгод,бэл,тэгшталдагууургана.

136


Монгол нэр, код: СИБИРЬХАРМАГ–СБХА Латин нэр, код: NITRARIA SIBIRICA Pall.–NISBНутгийн нэр:Товцог,Хармаг,СондуулАж ахуйн бүлэг: ОлоннастсөөгИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Малын тэжээлийн ургамал, хүнс,эмийнболонэлсбэхжүүлэгчургамал.

Таних онцлог: Дэлхээ юмуу бараг хэвтээ иштэй, 50-80 см өргөн,давссаг хуурайсаг сөөг. 1 м заримдаа түүнээс өндөр, марцлаг элсэнтовцогүүсгэхньолонтоо.Ишцайвар,цагаанхолтостой,мөчирсалааихтэйбасөргөстэй.Навчисюлдэрхүүюмуубөмбөлгөрхүү0.5-0.7ммяснь4-5ммурт,жижигцэцэгбүхийцагаанөнгийнбамбайрхууөтгөнзалаабагцэцэгүүсгэнэ.Үзэгдэлзүй: 6сардцэцэглэж,8-9сарджимсэлнэ.Тархац:

Ургах орчин:Цөл, цөлөрхөг хээртмарц хужиртай, элсэнцэр хөрстэйхотгоруудаарсондуулүүсгэжургана.

137


Монгол нэр, код: ӨРГӨСТОРТУУЗ–ӨРОРЛатин нэр, код: OXYTROPIS ACIPHYLLA Ldb.–OXACIНутгийн нэр:ОлоннастхурцнавчитортуузАж ахуйн бүлэг: СөөгИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Тодорхойгүй.

Таних онцлог:Навчинцарнь10-20ммурт,гонзгойдууюлдэрхүү,4-11тойруулга үүсгэдэг, тойруулга бүрт 4 навчинцартай. Навчны бариулнавчинцарунасныдараахатуурч,хатгуурөргөсболжхувирдаг.Үзэгдэлзүй:5-8сардцэцэглэж,6-8сардүрболовсорно.Тархац:

Ургах орчин: Уулынбэл,чулуурхагхажуу,элсэндээр,мөнзаримдагцөлдсайрынэлсэрхэг,хайргархагёроолоор

138


Монгол нэр, код: МОНГОЛАЗАР–МНАЗЛатин нэр, код: CALLIGONUM MONGOLICUM Turcz.–CAMGLНутгийн нэр:Торлог,ТосонторлогАж ахуйн бүлэг:ОлоннастсөөгИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Малын тэжээлийн болон элсбэхжүүлэгчургамал.

Таних онцлог: Сагсайж салбарласан мөчир бүхий 10-50 см хүртэлөндөрсөөг.Олон наст модожсон мөчир нь цагаан холтостой.Навчньжижигхайрсболтлооүгүйрсэнучиртүүнийүүргийгнэгнастмөчрүүдгүйцэтгэдэг. Зарааны үс мэт арзгар гадаргатай, зууван, улаан хүрэнсэгсгэр үр жимстэй. Дайвар үндэс ургуулдаг учир элсэнд булагдаадүхдэггүй,жинхэнээлссэгургамал.Үзэгдэлзүй: 5-р сарын сүүлчээр сэргэн ургаж 7-р сард цэцэглэж, 8-рсардүржимсньболовсорно.Тархац:

Ургах орчин:Цөлийнманханэлс,шаварлаг,элсэрхэгхээртургана.


139


Монгол нэр, код: ЗАРААТААР–ЗАТАЛатин нэр, код: NANOPHYTON ERINACEUM (Pall.)Bge.-NAERНутгийн нэр: ТаарАж ахуйн бүлэг: ОлоннастсөөгИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Малынтэжээлийнургамал

Таних онцлог:Зэвгэрюмуузэвгэрногоон,3-10смөндөр,нягтдэрэрхүү,нягтдэгнүүлүүсгэдэг.Үзэгдэлзүй:8-9сардцэцэглэж,үрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин: Уултолгодынхайргархаг,элстэйхайргархагхажуу,бэл,хормой,хужирлагхажуудургана.


140


Монгол нэр, код: БАГХУШХАМХАГ–БАХХЛатин нэр, код: : HALOGETON GLOMERATUS (M.B.)C.A.Mey–HAGL Нутгийн нэр:ХушхамхагАж ахуйн бүлэг:НэгнасталагөвсИдэмж, тэжээлийн ач холбогдолТэмээ,малтаарууханиддэг.

Таних онцлог: Зэвгэр сааралдуу тахир, булцгардуу навчистай улаанягаан,ягаанбууралиштэйдэлхээнэгнастайнамханургамал.Заримдаахужирлагэлсэнхөрсөнд20смургана.Үзэгдэлзүй:7-9сардцэцэглэж,үрболовсорно.Тархац:

Ургах орчин:Хужирлаг, сул элссэг сайр, садарга, уулынхормойбэл,тойром,зам,худагусныорчимддэрстэйхотгортургана.


141


Монгол нэр, код: ГЯЛГАРДЭРС- ГЯДЭЛатин нэр, код: ACHNATHERUMSPLENDENS(Trin.)Nevski- ACSPНутгийн нэршил: ДэрсАж ахуйн бүлэг: ОлоннастүетэнИдэмж, тэжээлийн ач холбогдол: Жилийн4улиралдбүхтөрлийнмалдидэмжтэй.Ялангуяаадуу,үхэртэмээнийсайнтэжээл.

Таних онцлог: Өргөнөөсөө50гаруйсм,сондуулмаягтайнягтдэгнүүлүүсгэдэголоннастүетургамал.150-200смхүрэхүйцөндөр,угорчимдоонавчныугларгынүлдэгдэлэлбэгтэй,батбөхшулууништэй.Уртаашаахуйлармал 40-50 см урт хатуу навчтай. Бага зэрэг боловч багширсан,томоохонзалаамаягийнбагцэцэгтэй.Цэцгийндоодхайрсньбогинохон,үлмэдэгнумарсанжижигөдлөгсортой.Үзэгдэл зүй: Дэрс нь 5-р сарын эхээр сэргэн ургаж, 7-р сарын эхээрцэцэглэж,8-рсарынэцэс9-рсарынэхээрүрлэнэ.Тархац:

Ургах орчин: Марзлагэлс,хужирлагтойром,голгорхи,булагшандныхөвөө, хөрснийус ойролцоо хөндийхоолой, дов толгодынхоорондоххотос,цайдамдургана.

142


УРГАМЛЫН ЛАТИН МОНГОЛ НЭРИЙН ХЭЛХЭЭС

№ Латин код Латин нэр Монгол

код Монгол нэр Хуудас

1 ACSP Achnatherumsplendens(Trin.)Nevski ГЯДЭ Гялгардэрс 141

2 AGCR Agropyroncristatum(L.)P.B. САЕР Саманерхөг 32

3 AJAC Ajaniaachileoides(Turcz.)Poljak. ТӨБО Төлөгчдүүборолз 111

4 ALLAN AlliumanisopodiumLbd. САСО Сарвуунсонгино 69

5 ALLBI AlliumbidentatumFisch.exProkh. ШҮСО Шүдлигсонгино 33

6 ALLMGL AlliummongolicumRgl. МНСО Монголсонгино,хөмөл 108

7 ALLOD AlliumodorumL. АНСО Анхилсонгино 50

8 ALLPO AlliumpolyrrhizumTurcz.exRgL. ТААНА Таана 107

9 ALLSE AlliumsenescensL. ХИСО Хижээлсонгино 51

10 AMRU Amblynotusrupestris(Pall.) ХАБӨ Хадныбөгтөргөнө 16

11 ANBR AnabasisbrevifoliaC.A.Mey. АНБГ Ахарнавчитбаглуур 112

12 ARCA ArenariacapillarisPoir. ХЯДЦ Хялгасандэвхэргэнцагаан 70

13 ARME ArenariaMeyeriFenzl МЕДЦ Мейерийндэвхэргийнцагаан 7

14 ARAD ArtemisiaAdamsiiBess. АДША Адамсыншарилж 38

15 ARCO ArtemisiacommutataBess. ХУША Хурганшарилж 31

16 ARDR ArtemisiadracunculusL. ИШША Ишгэншарилж 30

17 ARFRI ArtemisiafrigidaWilld. АГЬ Агь 29

18 ARGL ArtemisiaglaucaPall. СРША Сааралшарилж 63

19 ARMAC ArtemisiamacrocephalaJacquem. ЭЭША Ээрэмшарилж 39

20 ARPAL ArtemisiapalustrisL. НМША Намгийншарилж 71

21 ARPC ArtemisiapectinataPall. ШҮША Шүлхийшарилж 126

22 ARSA ArtemisiasantolinifoliaTurcz.exBess. ХРША Харшарилж 72

23 ARSC ArtemisiascopariaWaldst.etKit. ЯМША Ямааншарилж 125

24 ARXE ArtemisiaxerophyticaKrasch. ХСША Хуурайсагшарилж 115

25 ASGO AsparagusgobicusIvanova.exgrub. ГОХН Говийнхэрээннүд 114

143


26 ASALP AsteralpinusL. ТАГГ Тагийнголгэсэр 14

27 BADA Bassiadasyphylla(Ficsh.etMey.)Ktze. ҮСМХ Үслигманан

хамхаг 123

28 BRIN BromusinermisLeyss. СОСО Соргүйсогоовор 43

29 BUBI BupleurumbicauleHelm. ХИБШ Хоёриштбэриш 17

30 BUSC BupleurumscorzonerifoliumWilld. ХНБШ Хависхананавчитбэриш 34

31 CAMGL CalligonummongolicumTurcz. МНАЗ Монголазар 138

32 CARBU CaraganaBungeiLedeb. БУХР Бунгийнхаргана 73

33 CARLE CaraganaleucophloeaPojark. АЛХР Алтанхаргана 109

34 CARMI Caraganamicropylla(Pall.)Lam. БНХР Бяцханнавчитхаргана 67

35 CARPY Caraganapygmaea(L.)DC. ТАХР Тарваганхаргана 74

36 CARST CaraganastenophyllaPojark. ННХР Нарийннавчитхаргана 75

37 CXDU CarexduriusculaC.A.Mey. ШИУЛ Ширэгулалж 40

38 CXPED CarexpediformisC.A.Mey. ЗОУЛ Зогдорулалж 44

39 CHAC ChenopodiumacuminatumWilld. ШОЛЛ Шоргорлууль 76

40 CHAL ChenopodiumalbumL. ЦАЛЛ Цагаанлууль 77

41 CHARI ChenopodiumaristatumL. СОЛЛ Сортойлууль 78

42 CHVIR ChlorisvirgataSw. САБС Саваанбулгансүүл 121

43 CLSO Cleistogenessongorica(Roshev.)Ohwi. ЗГХӨ Зүүнгарынхазаар

өвс 106

44 CLSQ Cleistogenessquarrosa(Trin.)Keng. ДЭХӨ Дэрвээнхазаарөвс 65

45 COAM ConvolvulusAmmaniiDesr. АМСЭ Амманысэдэргэнэ 66

46 COAR ConvolvulusarvensisL. ЧӨСЭ Чөдөрсэдэргэнэ 101

47 COMGL CorispermummongolicumIljin МНХМ Монголхамхуул 79

48 CYDH CymbariadahuricaL. ДГХЦ Дагуурхатныцэцэг 68

49 DAFR Dasiphorafruticosa(L.)Rydb. СӨБО Сөөгөнборолзгоно 58

50 DIGR DelphiniumgrandiflorumL. ТЦГЗ Томцэцэгтгэзэгцэцэг 61

51 DIVE DianthusversicolorFisch. АЦБШ Алагцэцэгтбашир 18

52 DOIN Dontostemonintegrifolius(L.)C.A.Mey. БНБГ Бүхэлнавчит

багдай 80

144


53 DRFO DracocephalumfoetidumBge. ҮМШИ Үмхийшимэлдэг 99

54 ECLA EchinopslatifoliusTausch. ӨНТЖ Өргөннавчиттайжийнжинс 19

55 ELCHN Elymuschinensis(Trin.)Keng. НАЦС Нангиадцагаансуль 81

56 EPSI EphedrasinicaStapf НАЗЭ Нангиадзээргэнэ 102

57 ERMI EragrostisminorHost БАХУ Багахургалж 122

58 EUCE Eurotiaceratiodes(L.)C.A.Mey ОРТЭ Орогтэсэг 110

59 FELE FestucalenensisDrob. ЛЕБТ Ленийнботууль 13

60 FISB Filifoliumsibiricum(L.)Kitam. СБЗӨ Сибирьзүрөвс 45

61 GAVE GaliumverumL. ЖИӨР Жинхэнэөрөмтүүл 46

62 GEDE GentianadecumbensL.f. ХЭДЭ Хэвтээдэгд 62

63 GERPR GeraniumpratenseL. НУШИ Нугыншимтэглэй 60

64 GYDE Gypsophiladesertorum(Bge.)Fenzl ЦӨТР Цөлийнтайр 117

65 HAGL Halogetonglomeratus(M.B.)C.A.Mey БАХХ Багхушхамхаг 140

66 HAAM Haloxylonammodendron(C.A.Mey.)Bge. ДАЗА Заг,Давссагзаг 129

67 HADA Haplophyllumdauricum(L.)G.Don ДГХҮ Дагуурхүжөвс 82

68 HEHI Heteropappushispidus(Thunbg.)Less. АРСГ Арзгарсогсоот 83

69 HOBR Hordeumbrevisubulatum(Trin.)Link. АСАР Ахарсортарвай 53

70 IRLA IrislacteaPall. ЦАЦА Цагаалинцахилдаг 56

71 IRTE IristenuifoliaPall. НАЦА Нарийнцахилдаг 118

72 IRTI IristigridaBge. БЦЦА Барцоохорцахилдаг 20

73 KAFO Kalidiumfoliatum(Pall.)Moq НАБГ Навчирхагбадаргана 131

74 KOBE KobresiaBellardii(All.)Degl. БЕБУ Беллардынбушилз 8

75 KOPR Kochiaprostrata(L.)Schrad. ДЭТГ Дэлхээтогторгоно 84

76 KOMA Koeleriamacrantha(Ldb.)Schult. МЦДС Томцэцэгтдаагансүүл 11

77 LAIL LagochilusilicifoliusBge. ЯМАН Ямаанангалзуур 119

145


78 LELE Leontopodiumleontopodioides(Willd.)Beauvd. ЭГЦТ Эгэлцагаантүрүү 100

79 LEOC LeontopodiumochroleucumBeauvd. ЦШЦТ Цайваршаргалцагаантүрүү 21

80 LIBU LinariaburiaticaTurcz. БУХЗ Буриадхонинзажлуур 49

81 MEFA MedicagofalcataL. ШАЦА Шарцаргас 48

82 MIAR Micropeplisarachnoidea(Moq.)Bge. ААХӨ Аалзныхушөвс 124

83 NAER Nanophytonerinaceum(Pall.)Bge. ЗАТА Зараатаар 139

84 NISB NitrariasibiricaPall. СБХА Сибирьхармаг 136

85 ORSP Orostachysspinosa(L.)C.A.Mey. ХТҮӨ Хатгууртүлдөвс 15

86 OXACI OxytropisaciphyllaLdb. ӨРОР Өргөстортууз 137

87 PALAN Panzerialanata(L.)Bge. ҮСНХ Үсхийнохойнхэл 85

88 PENI PeganumnigellastrumL. ХАҮӨ Харлагөмхийөвс 127

89 POAT PoaattenuateTrin. СУБЕ Сунагарбиелэг 12

90 POBO PoabotryoidesTrin. ЦАБЕ Цацаглагбиелэг 86

91 POPR PoapratensisL. НУБЕ Нугынбиелэг 52

92 PLAN PolygonumangustifoliumPall. ННТА Нарийннавчиттарна 25

93 PLDI PolygonumdivaricatumL. ДЭТА Дэрвээнтарна 87

94 POMGL PotaniniamongolicaMaxim. ХУХО Хуланхойрго 132

95 POTAC PotentillaacaulisL. ИШГИ Ишгүйгичгэнэ 36

96 POTAN PotentillaanserinaL. ГАГИ Галуунгичгэнэ 57

97 POTBI PotentillabifurcaL. ИМГИ Имтгичгэнэ 37

98 POTSE PotentillasericeaL. ТОГИ Торгонгичгэнэ 22

99 POTTA PotentillatanacetifoliaWilld.exSchlecht. МАГИ Маралнавчит

гичгэнэ 88

100 PTCA PtilotrichumcanescensC.A.Mey. БУЯН Бууралдууянгиц 89

101 RESO Reaumuriasoongorica(Pall.)Maxim. ЗГБТ Зүүнгарынбутаргана 113

102 SAARB SalsolaarbusculaPall. МОБД Модлогбударгана 133

103 SACOL SalsolacollinaPall. ТОБД Толгодынбударгана 90

104 SALA SalsolalaricifoliaTurcz.exLitv. ШИБД Шинэсэрхүүбударгана 134

146


105 SAPA SalsolapasserinaBge. БОБД Борбударгана 130

106 SAOF SanguisorbaofficinalisL. ЭМСӨ Эмийнсөдөвс 59

107 SASA Saussureasalicifolia(L.)DC. БНБЗ Бургаснавчитбанздоо 91

108 SCMU Schizonepetamultifida(L.)Briq. ХЭБЦ Хэрчлээстбивлэнцэр 26

109 SCDI ScorzoneradivaricataTurcz. ДЭХС Дэрэвгэрхавьсгана 116

110 SECE SerratulacentauroidesL. ХЗХЗ Хонгорзуллигхонгорзалаа 92

111 SEVI Setariaviridis(L.)P.B. НОХБ Ногоонхоногбудаа 93

112 SIAD Sibbaldiantheadpressa(Bge.)Juz. НАХХ Налчгархэрээнхошуу 94

113 STDI StellariadichotomaL. АЦАЖ Ацанажигана 95

114 STPU Stellariapulvinatagrub. ДЭАЖ Дэрэнажигана 9

115 STCHA StellerachamaejasmeL. ОДДТ Одойдалантүрүү 23

116 STBA StipabaicalensisRoshev. БАХЯ Байгалийнхялгана 41

117 STCAP StipacapillataL. ҮСХЯ Үслигхялгана 96

118 STGL StipaglareosaP.Smirn. СРХЯ Сайрынхялгана 104

119 STGB StipagobicaRoshev. ГОХЯ Говийнхялгана 105

120 STGR StipagrandisP.Smirn. ТОХЯ Томхялгана 97

121 STKR StipaKryloviiRoshev. КРХЯ Крыловынхялгана 98

122 STSB Stipasibirica(L.)Lam. СБХЯ Сибирьхялгана 42

123 THFO ThalictrumfoetidumL. ҮМБЖ Өмхийбуржгар 24

124 THPE ThalictrumpetaloideumL. ДЭБЖ Дэлбэрхүүбуржгар 47

125 TRDH ThermopsisdahuricaCzerf. ДГТШ Дагууртарваганшийр 27

126 THGO ThymusgobicusTschern. ГОГА Говийнганга 28

127 TRLU TrifoliumlupinasterL. ШОХШ Шошлойрхогхошоонгор 54

128 VEIN VeronicaincanaL. БУГБ Бууралгандбадраа 35

129 VICR ViciacraccaL. ХУГШ Хулганыгиш 55

130 ZYRO ZygophyllumRosoviiBge. РОХТ Розовынхотир 120

131 ZYXA Zygophyllumxanthoxylon(Bge.)Maxim. ШАХТ Шархотир 135

147


АШИГЛАСАН БҮТЭЭЛИЙН ЖАГСААЛТ

Грубов, В. И. 2008. Монгол орны гуурст ургамал таних бичиг,Улаанбаатар.Жигжидсүрэн,С.2005.Бэлчээрийнменежмент.Улаанбаатар.Жигжидсүрэн,С.баА.Жонсон.2003.Монголорнымалынтэжээлийнургамал.Улаанбаатар.Монголын бэлчээрийн менежементийн холбоо. 2011. Монгол орныбэлчээрийнзонхилохургамлынзурагтлавлах.Улаанбаатар.Ногоон алт. 2014.Монгол орны гуурст дээд ургамлынхураангуйлсаннэрийнжагсаалт.Улаанбаатар.Өлзийхутаг, Н. 1985. Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын бэлчээрхадлан дахь тэжээлийн ургамал таних бичиг. Улсын хэвлэх үйлдвэр,Улаанбаатар.Санжид, Ж., Б. Алтанцэцэг, ба С. Дорждэрэм. 2012. Галбын говийнганганцэцэгс.ОюуТолгойХХК.УлаанбаатарСанчирЧ.2005.“Монголорныашигтургамлынзурагтлавлах”IIботь.ШУА,БотаникийнХүрээлэн.УлаанбаатарСанчирЧ.2003.“Монголорныашигтургамлынзурагтлавлах”Iботь.ШУА,БотаникийнХүрээлэн.УлаанбаатарТунгалагР.2012.Монголорнымод,сөөгтанихгарынавлага.Мөнхийнүсэгхэвлэлийнүйлдвэр.Улаанбаатар.Юнатов.1977.БНМАУ-ынургамланнөмрөгийнүндсэншинжүүд.УХГ-ынхэрэгэрхлэххороо,Улаанбаатар.Юнатов. 1968.БНМАУ-ынХадланбэлчээрдэх тэжээлийнургамлууд.УХГ-ынхэрэгэрхлэххороо,Улаанбаатар.

148


I. Ëàâëàãàà òºëºâ áàéäëûí Êðûëîâûí õÿëãàíû òóñãàã á¿ðõýö 35-ààñ äîîøã¿é õóâüòàé. Á¿ëãýìäëèéí ç¿éëèéí á¿ðýëäýõ¿¿í ººð÷ëºãäººã¿é.

II. Êðûëîâûí õÿëãàíû òóñãàã á¿ðõýö 6-10%-ä õ¿ð÷ áóóðñàí, àãü (1-3%) áîëîí øèðýã óëàëæèéí (<1%) á¿ðõýö áàãà çýðýã íýìýãäñýí. Õàðüöàíãóé áîãèíî õóãàöààíä ñýðãýõ áîëîìæòîé.

III. Êðûëîâûí õÿëãàíû òóñãàã á¿ðõýö 6-ààñ äîîø õóâüòàé, øèðýã óëàëæ 15-ààñ èõ õóâüòàé. Õÿëãàíà áóöàæ ñýðãýõýä íýëýýä õýäýí æèë øààðäàãäàíà.

IV. Õàðãàíû ̧ ðîîëä ýëñ èõýýð õóðèìòëàãäàíà. Îëîí íàñò ºâñëºã óðãàìëûí ñóóðü òºäèéëºí àæèãëàãäàõã¿é. Õóðòàé æèëä íýã íàñò óðãàìëûí ñèíóçè ¿¿ñíý.

V. Ãóó æàëãà ¿¿ñýæ õºðñíèé àëäàãäàë íýìýãäýí óðãàìëûí á¿òýýìæ ¿ëýìæ áóóðíà.

Бэлчээрийн сэргэх чадавхийн ангилал хээрийн бүсийн зузаан элсэн хөрстэй уулын бэл хөндийн Харгана-үетэнт бэлчээрийн жишээн дээр

photo album of key functional species/Монгол орны бэлчээрийн түлхүүр...

Environment