]unıırluııa"fle Pit iz ik fii

V T.C. Başbakanlık Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yayını: 401 Bilimsel Toplantılar Dizisi: 50

ISBN: 978-975-16-2369-0 İLESAM: 2011.06.Y.0143-391

T Ü R K İ Y E ' D E MÜZİK KÜLTÜRÜ

©Atatürk Kültür Merkezi 2011 Birinci Baskı • 1000 Adet

Editörler Oğuz ELBAŞ Dr. Mehmet KALPAKLI Okan Murat ÖZTÜRK

Düzelti Dr. Alev KÂHYA-BİRGÜL

Çevirmenler Aykul AKYON (İngilizce) Okan Murat ÖZTÜRK (İngilizce) Prof. Dr. Ömer Aydın SÜER (Rusça) Ayşe - Kemal GÜR (Almanca) İşıl ACEHAN (R.P. Pennanen - K. Moore) Fikret KARAKAYA (M. Guettad) Mehmet Uğur EKİNCİ (K. Signal)

Redaksiyon (Türkçe / İngilizce / Rusça) Dr. Mehmet KALPAKLI Okan Murat ÖZTÜRK Feza TANSUĞ

Atatürk Kültür Merkezi Ziya Bey Caddesi Nu: 19. 06520 Balgat - Ankara T e l : 0 312. 284 34 18 • Belgegeçer : 0 312. 284 34 65 c-posta : gensekreler@akmb.gov.tr • İnternet : www.akmb.gov.tr

Kapak Tasarım ve Sayfa Mizanpajı Grafiker-Grafik-Ofset Matbaacılık Reklamcılık Sanayi ve Ticaret Ltd. Şti. 1. Cadde 1396. Sokak No:6 06520 Balgat / Ankara Tel: 0 312. 284 16 39 (pbx) • Faks: 0 312. 284 37 27 E-mail: grafiker@grafıker.com.tr* Web: www.grafiker.com.tr

Ön Kapak Fotoğrafı: Tarihsel Süreç İçinde Türkiye 'de Müzik Kültüm ve Müzik Müzesi kongre logosu / 2006 İstanbul - Ersu Pekin

Baskı ve Cilt Sarıyıldız Ofset Ltd. Şti. İvogsan Ağaç İşleri Sanayi Sitesi 523. Sokak No: 31 . Ostim-Ankara Tel: 0 312. 395 99 95 • Faks: 0 312. 394 77 49 E-mail: sariyildizofset@hotmail.com • Web: www.sariyildizofscl.com

Yazılı metinden yasalar uyarınca alıntı yapılabilir. Ancak fotoğraflardan alıntı yapılamaz; fotoğraflar sanal, elektronik ortama aktarılamaz, çoğaltılamaz ve başka hiçbir yerde hiçbir şekilde kullanılamaz.

Uluslararası Tarihsel Süreç İçinde Türkiye 'de Müzik Kültürü (2006: İstanbul) Tarihsel süreç içinde Türkiye 'de müzik kültürü/ editörler: Oğuz Elbaş. Mehmet Kalpaklı. Okan Murat Öztürk. - Ankara: Atatürk Kültür Merkezi, 2011 .

xiii, [504J s.: fotoğ.. res., tbl, minyatür.; 24 cm. - (AKDTYK Atatürk Kültür Merkezi yayını: 401 . Araştırma- İnceleme; 50)

Kaynakça içerir.

ISBN: 9789751623690

1. MÜZİK - TÜRKİYE-- KONGRELER 2. MÜZİK - OSMANLI İMPARATORLUĞU. 1288-1922 ~ KONGRELER 3. MÜZİK -- OSMANLİ İMPARATORLUĞU. 1288-1922- TARİH - K O N G R E L E R 4. MÜZİK - TÜRKİYE - TARİH - KONGRELER

I. Elbaş, Oğuz II. Kalpaklı, Mehmet III. Öztürk, Okan Murat IV. E.a V. Dizi

780

içindekiler

Yazarlar Bölümler Sayfa

İÇİNDEKİLER

Editörler Sunuş viii

BİLDİRİLER

T ü r k i y e ' d e M ü z i k K ü l t ü r ü

Talat HALMAN Türk Musikisi Üzerine Bir Değer lendi rme 3

Oğuz ELBAŞ Tarihsel Süreç içinde Türkiye'de Müzik Kül türü ve Müzik Müzesi 5

Zülfü LİVANELİ Türk Kül türünde Müzik 23

Yalçın TURA Yakın Tarihte Türkiye" de Müzik Kül türündeki Değişim 29

Osmanl ı D ö n e m i Musik is i

Karl SIGNELL Türk Sanat Müziğinde Ri tmik Tabakalar 35

M. Cihat CAN Edvar Geleneğinden Günümüze Ses Sistemi 39

R. Martin JAGER 1665 yılında Viyana'da Kara Mehmed Paşa'nin Elçil iği

Türk Temsi lc i l ik ler inde Mehteran Müziği ve An lamı 45

Nilgün DOGRUSÖZ Edvar Geleneği ve Modern Türk Müziği Teorisi 53

Ş. Şehvar BEŞİROGLU Osmanl ı -Türk Musik is i 'nde Kadın'ın Müzikal Kiml iğ i 57

Müzik ve Müzec i l ik

Margaret BIRLEY Müzik Müzesi ve Öyküsel Sunum Yapısı 71

Gerhard STADNER Müzik Müzelerinde Sunum-Bakım-Onar ım-Güven l ik 79

Kenneth MOORE Organotoji ve Müze Kuru lumu 83

Alla BAYRAMOVA Azerbaycan'da Müzikle i lgi l i Müzeci l ik 89

Anadolu 'da M ü z i k Arkeolo j is i

Werner BACHMANN Anadolu 'nun Tarih Öncesi Müzik Arkeoloj is i 95

Tayfun YILDIRIM Kabartma Vazolarında Müzik Tasvirleri 99 Tunç SİPAHİ

AygülSÜEL Hitit Met inler inde Müzik 109

John G. PLEMMENOS Anadolu'daki Eski Yunanlı ların Müziği 119

Okan Murat ÖZTÜRK

Dorit KLEBE

Mehmet ÖZBEK

Ahmet GÜRATA

Metin SOLMAZ

Ferruh GENÇER

Feza TANSUĞ

Erol PARLAK

Cemal ÜNLÜ

Melih DUYGULU

Hans DeZEUW

Neşe CAN

Fikret KARAKAYA

Ayhan SARI

Hasan UÇARSU

Gürçil ÇELİKTAŞ

İbrahim YAZICI

Risto Pekka PENNANEN

Mahmoud GUETTAT

Dariush TALAI

Anadolu Yere l M ü z i k l e r i

"Anadolu Yerel M ü z i k l e r i n d e Yapıtaşları Olarak Makam ve

Usul Kavramları 135

Geleneksel Türk Halk Müziğine Ait Olarak Yirminci Yüzyılın

i lk On Yılında Yapılmış Erken Dönem Ses Kayıtları 143

Anadolu Müzik Geleneği ve Halk Türküler i 149

Müz ik ve İ le t iş im

Sinema ve Televizyonda Müzik 155

Türk iye 'de Popüler Müzik Basını 161

Müzik Yayıncılığı 16b

G e l e n e k s e l M ü z i k l e r d e K a r a k t e r i s t i k T ü r l e r

Tasavvuf ve Şamanizm Arasındaki Tarihsel Etki leşim 171

Anadolu Parmak Tekniği İle (Tezenesiz) Bağlama

Çalma Geleneğinin Tarihsel Süreç İçerisindeki Gelişimi 175

Ortaoyununda Musiki Kul lanımı ve

Kağıthane, Bayrampaşa, Silahtarağa Kır Musikisi 191

Türkiye'de Çingene Müziği 199 Çalgıb i l imi / Organoloj i

Evrim ve Standardizasyon Arasında Bağlama Ailesi 205

Unutulan Çalgılarımız; Çeng, Mıskal ve Santur 211

Nazariyat ve Çalgılar 217

Çalgılarımızda Yakın Tarih İçinde işlevsel Değişikl ik ler 221

T ü r k i y e ' d e Opera , Bale ve Orkes t ra M ü z i k l e r i

Tar ihsel-Toplumsal Perspekti f te

Modern Türk Müziği Besteci l iği 235

Tanzimat' tan Günümüze Türkiye'de Opera ve Bale Sanatı 241

Türkiye'de Orkestralar ve Senfonik Müziğin Gelişimi 24-9

Türk iye 'n in Çevre K ü l t ü r l e r i n d e Müz ik

Balkan Halk Müziği Araşt ı rması ve Osmanlı Mirası 257

Araplar ve Türk ler Arasındaki Müzikal Ortak Yaşam 261

Pers ve Türk Müzikler inde Segah Kavramı 265

T ü r k i y e ' d e Popü le r M ü z i k l e r

Ayhan EROL Kül türe l K iml ik Bağlamında Türkiye'de Popüler Müzik 271

Altan GÖKALP Arabesk Müzik, Postmodern ideoloji ve Arabesk Toplum 279

Erol EVGİN Türk Pop Müziği 283

Vedat SAKMAN Türkiye'de Popüler Müzik Besteci l iği 287

T ü r k H a l k l a r ı n ı n M ü z i k Etnograf is i ve Müzec i l i k

JanosSIPOS Bartók Anadolu Der lemesinden Bir Ağıtın Öyküsü 291 H

Şahim GULLIEV Türkmenler ve Atalarının Müziğin

Büyüleyici Gücüne İl işkin Düşünceleri 297

Razia SULTANOVA Özbek ve Türk Musiki Geleneklerinde

Müs lüman Kadın: Karşı laşt ı rmal ı İnceleme 301

Roza AMANOVA "Geleneksel Üstat l ık"a Bağlı Kırgız Türküler in in İcra Özell ikleri 307

Yıldıray ERDENER Sibirya'daki Türk Halk lar ı Arasında

Şaman Davulunun Simgesel AnLamı 313

Valentina SUZUKEI Tuva Müziğinin Eski Türk Kökleri Üzerine 323

İrfan GÜRDAL Orta Asya ve Anadolu 'daki Ortak Müzik Kül türü 329

Tasavvuf ve Musik i

Murat Salim TOKAÇ Tasavvuftaki Kâinat ve Zaman Anlayışı ve Musiki ile İl işkisi 337

Nuri ÖZCAN Osmanlı 'nın Son Döneminde Tasavvuf Müziği ve Repertuvarı 339

Recep USLU Müzik Psikolojisi ve Tasavvuf Müziği 343

Süleyman Seyfi ÖĞÜN Tasavvuf ve Osmanlı Musikisi 347

M ü z i k o t e r a p i ve Ps ikoakust ik Açıdan M ü z i k

Ali Rıza SARAL Müzik Besteleme Sürecinde Akı lsal Riskler 353

Ahmet Hakkı TURABİ Gevrekzade Hafız Hasan Efendi ve MüzikLe Tedavi 357

Bülent MADİ Gebelikten i t ibaren Beynin Gel işiminin

Müzik ile Desteklenmesi 367

Adnan ÇOBAN Müzikoterapinin. Biyolojik, Psikolojik ve Sosyal Etki ler i 369

T ü r k i y e ' d e (Fark l ı ) Din M ü z i k l e r i

Arduşan HALAÇYAN Anadolu Ermeni Müziği 375

Jak ESİM Sefarad Litür j ik ve Paral i tür j ik Müzikal Gelenek 379

Gabriel AKYÜZ Süryani Müziği Tarihi 381

Avrupa-OsmanLı M ü z i k E tk i l eş im le r i

Bülent AKSOY Nisyana Terk Edilen Nağmeler 393

Ersin ANTEP Osmanlı 'dan Cumhurİyet 'e. . . Müzik Hareket ler inden Birkaç Kesit 399

Emre ARACI Piyanist Hünkâr: Sultan V. Murad ve Ailesinin Avrupai Müzik Kül türü 403

Mahir CETİZ Osmanlı 'dan Cumhurİyet 'e Türkiye'de Çoksesli Müzik 409

Müz ik Eği t imi

Ali UÇAN Türk Müzik Eğit im Tarihi: Tarihsel Süreç İçinde

Türk Müzik Eğit imine Genel Bir Bakış 413

Ahmet SAY Türkiye'de Günümüzün Müzik Eğitim Kurumlarına Genel Bir Bakış 443

M. Hakan CEVHER Geleneksel Türk Musikisi Eğit imi Veren Konservatuar ları ve Akademik Yapılanmaları 451

Müz ik ve K ü l t ü r e l Çeşi t l i l ik

İbrahim Yavuz YÜKSELSİN Göç, Kiml ik, Müzik: Pomaklarda Göçmen

Kiml iğin İfade Aracı Olarak "Pesna" 457

Miltiadis PAPPAS Osmanlı Müziğine Rum Kaynaklan 463

T ü r k Müziğ i Ü z e r i n e Fark l ı Görüş ler

Süleyman TARMAN Müzik Eğit imi Ulusal Veri Bankası Müzik Eğit imci ler i Sitesi 475

Mehmet ÖLMEZ Türkçe'de Ezgi ve Kopuz Hakkında 481

AlpÖZEREN Cumhuriyet ve Müzik Eğit imi 485

Mehmet Uğur EKİNCİ "Mecmu" a-i Sâz ü Söz": Eleştirel Bir Tanıtım 493

Bartók Anadolu Derlemesinden Bir Ağıtın Öyküsü

János SIPOS*

B ar tók 'un Anadolu der lemesi 1976'da. bes­tecinin Ölümünden uzun yıLlar sonra hemen hemen aynı zamanda Macaristan ve ABD'de.

1991 'de ise Türkiye'de yayınlanmıştı . ' Ama bu yayın­ların hiç birisi bir yankı yaratmamışt ı . Oysa bu çalış­ma Anadolu halk müziği sınıf landırmasının ilk dene­mesiydi.

Acaba bu i lgisizl iğin sebebi neydi? Başka açık­lamalar ı geçsek de, hala öneml i bir nokta katıyor. Bar tók 'un Türk der lemesi o kadar az tü rkü içerdi ki bundan nüfusu zamanında 16 milyon olan bir halkın müziği ile i lgil i sonuçları ç ıkarmak neredeyse i m ­kansızdır. Son zamanlara kadar Bar tók 'un der leme­sini kıyaslamaya uygun, Türk halk müziği ile i lgi l i ge­niş kapsamlı bir çalışma yapılmamıştır.

1988-1993 yıl ları arasında Ankara Üniversite­si Hungaroloj i böLümünde hocalık yapma imka­nım oldu. Bu dönemde Türk haLk müziği üzer i ­ne çal ışmalarda bu lundum. Der leme ça l ışmalar ı ­ma Bartók 'un bit irdiği alanlarda başladım ve gi t t ik­çe batıya doğru dönüp Toros Dağları boyunca devam et t im. Bunun yanı sıra yayımlanmış Türk melodi ler i hakkındaki öneml i bi lgi leri gözden geçi rd im ve der­lediğim 1500 ezgiye 3000 tane tü rkü daha ek ledim.

BöyLe geniş çaplı bir tü rkü rnaLzemesini ele a la ­rak Bar tók 'un Anadolu'da yaptığı çalışma ile i lg i -

* Dr., Müzikolog, Bitimler Akademisi Müzıkoloji Enstitüsü Budapeşte-Macaristan.

1 Saygun (1976), Bartók (1976; 1991).

li çıkardığı neticelerinin ne derece doğru o lduk lar ı ­nı inceleme fırsatı bu ldum. Dört ki tabımda da bun­dan bahsett iğ im için bu konuyu ş imdi detaylı o la­rak ele almıyorum.' 1 Yine de bu sorunun cevabını bir cümlede vermek istersek, şunu söyleyebil ir iz: ezgi­ler inin sayısı az olduğundan kaynaklanan hatalar ı ­na rağmen Bartók 'un bu eseri Anadolu halk müzi ­ğinin karşı laşt ı rmalı araştırmasının vazgeçilmez bir temelidir.

Tebliğimde Bartók Anadolu der lemesin in bir tek ezgisini, 51 No' lu ağıdını ve onun daha geniş, Macar­lar ve diğer halk lar arasındaki bağlantı larını ele a l ­maktayım. Bartók Türk kadınlardan der leme yapa­madığı için şikayet ederdi, oysa 13 ezgiyi, yayımladı­ğı der leme çalışmasının 15% ini iki kadından kaydet­miş t i . Fakat bu hanımlar la başkent Ankara'da çalış­tığı için bu ezgileri tam olarak güveni l i r bu lmamış t ı . 3

Her nasılsa bu ezgilerin çoğu Bar tók 'un not et t i ­ği gibi otantik görünüyor. Dahası, No. 51 bir ağıttan başka bir şey değildir.

Şimdi deminki ağıtı dinleyel im ve Bar tók 'un t rans­kr ipsiyonuna da bir göz atal ım (Şekil 1).

Lüt fen şuna dikkat ediniz: Bartók l i n ç i , 3cü, 5inci ve 7nci kesi t ler in son sesini La bemol , Sol (yukarı

2 Sipos 11994; 1995, 2000,2002] , 3 Bartók 16 Kasımda Ankara'da hizmetçilik eden Hatice Dek-

Lioğlu'dan (Hüyük'ten bir onüç yaşındaki kız] 6 ezgi, eski An­kara yerlisi olan Emine Mukta f tan ise 7 ezgiyi tebliğimde ta­nıttığım ağıt da derledi.

2 9 2 / János SÍPOS

XS.wUj, AJUftL(MA*n),*mw.JtJthttizi,UL., n-g. «3».

Şekil: 1 Bartók Anadolu derlemesinin 51 no'lu ağıdı.

ok), Sol -La bemoL f r i t ve Sol o larak yazmışt ı r / Böy­lece d ikkat imiz i Anadolu ağıt larının kesi t ler i kapa­tan son sesin yüksek l iğ in in bazen bel l i rs iz o l du ­ğuna çekmiş t i . Dikkat e tmemiz gereken başka bir o lgu ise: ağıtı söyleyen kişi Mi bemo l sesini birden çok kez biraz pes okumuş . 5 Bar tók bu sesi çoğun­lukla Re o larak yazmıştır (2ci, 3cü. 6cı ve 7ci kesi t ­ler).

Eğer 1 inci. 3üncü, 5inci ve 7nci kesit lerin son se­sini yan yana kaydedip dinlersek, orta yüksek l ik ler i ­nin arasında büyük bir fark duymuyoruz. Ama ses­lerin La bemolden daha pes oldukları bir gerçektir. Aynı şeki lde 2inci, 3üncü, 4üncü ve 7nci kesit lerde Bartók tarafından Re veya Mi bemol olarak bel i r le­nen seslerin entonasyonu da tam doğru deği ldir ve 4üncü kesitte Mi bemol olarak bel ir lenen ..yavruma" ve 7nci kesitte Re olarak yazılan "goysun la r " ses-

Bir nota üstündeki okun anlamı yazdığımdan biraz daha yük sek. aşağıya yönelen okun anlamıysa yazdığımdan biraz daha alçak sestir. Örneğin 2ci kesit 2ci ölçü, 3cü kesit 3cü ölçü, 4cü kesit Acü ölçü veya 7ci kesite Ici ölçü.

Lerinin yüksekl iği de birb i r inden farklı değildir. Ama bu birkaç belirsiz sesin mik ro-araş t ı rma gerekt i ­ren önemi var mı? Bartók bahsett iğ imiz ezgi hakkın­da şunu söylemişt i : "B i rkaç melodin in, örneğin No. 51 in kökenine bir tahmin bile yürü tü lemez. " 6

Ben melodin in bas i t leş t i r i lmiş t ranskr ips iyonu­nu hazır ladım ve bugünkü Macar metodlara uyarak melodiyi Do sesine ak tard ım. Böylece l i nç i , 3üncü, 5inci ve 7nci kesi t ler in son sesi Do o lmuş . Sesle­r in bir yarım sesten daha küçük değiş ik l ik ler in i yu ­karıya ya da aşağıya yönelen ok lar ile be l i r t t im [şe­kil 2a). 7

Ağıtın okunuşu çok duygusal o lduğundan sesler in entonasyonunun belirsiz o lması normald i r , bundan dolayı t ranskr ipsiyonda komalı sesler in ku l lanması ­na gerek yoktur. Mi kesit sonundaki sesler in biraz pes söylenen Do sesi olarak değer lerdirmeye hak­kımız var m ı 9 Yalnız ben yaklaşık 300 Anadolu ağı­dı ve gelin ağıdı toplayıp not e t t im. Genelde Anadolu ve Macar ağıtları da bell i bir seste b i ter , 8 ' ama Ana­dolu ağıt larının bazıları -Ba r tók ' un No.51'de gördü­ğümüz g ib i - entonasyonu pes olan bir seste ya da Do-Si bemol t r i l ile son bulmaktadır (şekil 3d).

Son sesin pes okunması bazı Macar ağıt larının da bir özelliğidir. Şimdi böyle bir Macar ağıdını d in le­yel im. Ağıt Anadolu der lemesinden bir sene sonra, 1937 yılında Bartók tarafından der lenmiş olduğu için de büyük öneme sahipt ir (şekil 2b). 1 0

Çok fazla sayıdaki Anadolu ezgi ler inden aldığı­mız dersi göz önünde tu ta rak şunu öne sürebi l i r iz ki entonasyonu biraz pes olan son ses yüzünden ezginin özü ve dizisi t e m e l o larak değişmiyor ve bu müzik üs lubunda bu sesi Do 'nun bir çeş i t lemesi o larak kabu l edebi l i r iz . Yani Bar tók der lemes in in 51 No ' lu ağıdı Türk ağıt lar ı g rubuna uymaktadır. Böylece ele aldığımız melod i S o t - ( F a î ] - M i - R e -Do(T) beşl isi üzer inde hareket e tmektedi r , iki de­ğişen uzun luk tak i değişken kesidi t eme l o larak pa­ra le l bir şeki lde iner, daha yüksek olan kesidi Re sesinde, alçak kesidi ise Do sesinde du rak l amak -

4 Bartók (1976:441. 7 Buna benzer bir şekilde alçak seslenmiş G sesleri G Î ; olarak

gösterdim. 8 Bazı ağıtlar daha aşağıya F sesine kadar iniş yapmaktadır.

bkz .S ıpos l l 994 :No ' :45 ) . 9 M N T V - No: 193, Bartók'un transkripsyonu Moldavya'dan. 1 0 "Sevgili iyi yaşlı anneciğim", Körösfö'den (Kolozs vilaye­

ti) ağıt. Kaynak kişi: Péntek Jánosné 11897], derlediği: Béla Bartók 1937.12.U' te IGrOl7A|. Editör: F. Sebö, published [FA 500-3] in Pátria - Hungarian folk music gramophone recor­dings, Budapest, 2001, Fonó Records, CD-ROM.

Bartók Anadolu Derlemesinden Bir Ağıtın Öyküsü / 293

Ya - tır - mtş - lar da y u v - r u - m u . g u - i u m . oy. oy. oy.

Sİ * cim gi - hi y a v - r u m , yuv • m m da, ay, uy, uy,

1 "• • lin c ı r - das - t a - r ı m * vav - ru ın . a. ov. ov, ov.

A £ - İn - ya - lını da b a - u ı m gi - bi y ı ı - n m , oy, oy.

M e * / c - r i n ' da yol ü i • l f l *nc g«7'Sin- lnr , oy, oy. oy. oy.

Yol Ih • 10 • nü »uz - sın * lor y a v n ı m . o y t o > . oy.

Şekİİ 2. a| Bartók 51 No' lu ağıdının basitleştirilmiş ve Do sesine aktarı lmış transkripsiyonu.

Pitrlüıido, ntbûfo

K e d - V M j o 0 • m;i- i -dea - a - riyam.

MtrV Ktt-üj'ütl itt i - lyv ı ı hu - m*t ttlih-kd, kc ı l -vc ı ju i - d o - a - nyâm?

Ad • jı>n a Jó U « len kend • nek c u n •* tin nyg • £0 - dal mill

• IIOU-SZAS szcn - ve - de -sem u - i A n

Kü - l i o n - jf lk a u k jA • si l-ji . a u>k 1A -radl - - gál.

Ked • v<n dni - jfi é - dev * a - nyám

Şekil: 2b Şekil 2a'ya benzer bir Macar ağıdı.

tadır. Bu tü r bir karak ter hem küçük fo rmdak i Ma­car hem de en yaygın olan Anadolu ağıdında uy­gundur.

Büyük sayıdaki örnek ler incelenince ortaya ç ı ­kan sonuç, küçük formdaki Macar ve Anadolu ağı­dının genel yapısal karakter ist iğ in in neredeyse aynı oLmasıdır. Bu genel benzerl iğin dışında ezgiler kü­çük ayrıntı larında da benzerl ik ler göstermektedir . Yani ş imdi bazı melodi ler in rastgele benzemesinden deği l , iki büyük bölgede yaygın olan müzik üslupları arasındaki güçlü bir bağdan söz etmekteyiz. 1 1

Neden Bartók bunu fark etmedi? Belki de ben­zer l ik ler i gördü, ama tedbir l i bir bi l imci olarak tek bir melodiden yola çıkarak derin sonuçlar ç ıkarmak is tememiş olabilir. Ayrıca daha önce de dediğimiz gibi ezgiyi başkent Ankara'da kaydett ik ler i için onla­rı tam güvenil ir görmemişt i r . Bundan başka fonog­raf kovanının kötü kali tesi ve ağıt sesler inin yavaşla­t ı lmış fonograf sesinden de kaynaklanabi len bel i r ­siz entonasyonu da ona tesir edebi lmişt i . Ve belki de bunlardan daha öneml is i : Béla Bartók Macar halk müziği araştırmasını Zoltán Kodály ile el ele ger­çekleşt i rmiş ler , ama ağıt ların incelenmesini Kodály üst lenmişt i r . ' ? Oysa Bartók kendisi de bir kaç ağıt notaya a lmış [şekil 3), Macar ağıdının değişik f o rm­larının detaylı incelenmesi o dönemde henüz yapıl­mamışt ı ve Türk ağıtları konusunda da geniş bilgi sahibi olamazdı.

Son olarak yukarıdaki müzik fo rmunun diğer halkLarın müziğinde olup olmadığına bir göz ata­l ım. Bu tür müzik kompleks bir s t i l olarak Roman­ya, Slovakya, Bulgar istan ve ispanya halk müziğinde bulunmaktadır. Sırbistan ve Makedonya halk müz i ­ğinde de buna benzer müzik st i l ler i bulunabil ir . Baş­ka halk müzik ler inde, örneğin Sic i lyal ı , Fransız yada A lman melodi ler arasında da buna benzer melodi ler vardır. Aynı zamanda Gregoryan müziğinin bazı şe­ki l ler i Macar ağıtlarına bütün diğer halk müz ik le r in ­den daha yakındır. 1 3

László Vikár ve Gábor Bereczki 'nin Volga-Kama bölgesinde yaptıkları araşt ı rmalar ına göre bu böL-

1 1 Yapısal benzerliklerden başka, sesler en küçük ayr ın t ı l ı l a ­rında da benzerlik göstermektedir. Bu tür benzerlik iki tane ezginin birbirine benzeşmesi tesadüf eseri değil dahası, iki büyük coğrafi alanda da mevcut müzik üslubunun yakın ak­rabalığı ortaya çıkmıştır. Macar ve Anadolu ağıtlarının ben­zeşmesinden bkz. Sipos [2000). Macar ağıdından detaylı bir analiz için bkz. Dobszay 11983: A3).

1 2 Kodály ağıtlara erkenden (1915 ve 1920) önem verip, birçok değişik yerde derlediği kendi ağıt derlemelerini çıkarmak is­temişti. Bkz. M NT V, Ağıtlar, s, 7-8.

1 3 Dobszay [1983; 61-75).

/ János SÍPOS

Bartók No. 5! 2-3rd lines

J f = M a)

7 i V

Si - c im gi - hi

5

yav - r u m , y a v

«te-

nıın da, ay. oy, oy.

i

prpıiit r p Dp-" m S a - n s a - ç ı d a g u - z u m s i - c i m g i - b i y a v - r u m , oy, oy.

Sípon - No. 41

b )

E v - le - ri - n i n ö - n ü n - d e b i r o - l ı s ı n .

P f İ II E l - l e - m e - y i n m e r - s i n - le - r i , d a - İm - d a E R - S ı N .

NZTV-No, 193, Moldva, Szabófalva, lej. Bartók, 1934 -3 1 i 3 1 ' 3 1 , 3-

m . Jo l e l b á r ál - m o m - b a ,

• 7 .

t á r - s z a m , t á r - s z a m

p r Lr r ^

"2>

Sipos - No, 39

4=feH: r rj* r~p iti i r r r=^-tK-f=p^FŞi d)

E - v i - m î - z i n ö - n ü d u t - t u r . k e - ç i l - m e z .

B u g u r - b e - t i n g a h - rı ç o k - tu r . ş e - k i l - m e z .

Şekil 3,

a) 51 No'lu ağıdın 2 n d ve 3cü kesitleri.

b) Do sesinde karar veren Anadolu ağıdı [Sipos 1994 No: 41), c) entonasyonu pes olan Do sesi ile biten Macar ağıdı, ' d) Do-Si bemol t ri L ile kapanan Anadolu ağıdı İSıpos 1994 No: 24).

Bartók Anadolu Derlemesinden Bir Ağıtın Öyküsü / 295

m tak *

' İ V M I M f l I

3

i aitt i

O / .- . •

Şekil 4. Macar etnomüzikologların Türk halkları arasındaki derlemeleri al Béla Bartók 1936 (103 ezgi]; b| Vikár- Bereczkı 1958-1979 (3670 ezgi]: Mordvin 157, Votyak 686. Ceremis 944, 4. Çuvaş 651, Tatar 580. Başkort 634; c) János Sipos 1978-2005 [6200 ezgi): Anadolu 1500. Trakya 1100. Aday Kazakları 400, Moğolistan Kazakları 200, Azeri 700, Karaçay 1100. Kırgız 1200

Axen haunt

South- Western Kju&kh lament

b)

c)

d)

K\foment tçencrnl fonuf

Kyt^yi /amen/

Şekil 5. Türk halkların ağıtları a] Anadolu ağıdı (Konya No: 25), b) Azeri ağıdı (Sipos 2004: No: 29], c] Aday Kazak ağıdı (Sipos 2001: şekil 65a), d] Moğolistan Kazaklarının ağıdı (Sipos 2001: şekil 65, e) Kırgız ağıdı ISipos Kırgız derlemerinden), f] Kırgız ezgisi (Sipos Kırgız derlemerindenl, g] Karaçay ağıdı (Sipos 2002: 127, şekil 6], hl Karaçay uzun havası [Sipos 2002: 129).

gede benzer melodi ler ancak Ob nehri kenarında ya­şayan Ugor halkları arasında bulunur. Ben 1987'den it ibaren çeşit l i Türk halkları arasında araşt ı rma sür­dürmektey im. Şimdiye kadar Trakya bölgesi ve Ana­dolu Türk ler i 'nden başka Azeri , Kazak, Kırgız. Kara­çay, Moğol, ve bunun dışında Dakota, Navajo halk ın­dan 7000'den fazla ezgiyi derleyip inceledim.

Bakal ım bu halk larda bu müzik üs lûbu bu lunab i ­l i r m i 7 Anadolu 'da bu müzik st i l in in ağıt o larak da çok yaygın o lduğunu daha önce gördük. Şunu be­l i r tmel iy im ki Bulgar is tan Türk ler in in ağıt ları La-Re-Re-Sİ / Re-Sİ La mot i f ler iy le Anadolu ağı t lar ın­dan tamamen farklıdır. Azerbaycan saha ça l ışmala­r ım sırasında buna benzer ağıt lar bol bol ortaya çık­tı (şekil 5 a ] . M

Hazar Denizi 'nin doğusunda yaşayan Aday Kazaklan 'na ait ağıt ların özell iği farkl ı o lmak la beraber (şeki l 5b) 1 5 , Moğol istan Kazaklan 'nın Do-pentatonik ağıt ları en basit Macar ve Anadolu ağıt-larıyla benzerl ik taşımaktadır (şekil 5c). Kırgız ağı -dının en yaygın şekl i bir pese sıçrayan beşli ile ge­niş let i lmiş majör karakter l i tepedir (şeki l d), ama uzun havalar arasında bizim incelediğimiz şeki l de vardır [şeki l 5e).

En basit Karaçay ağıdının her kesiti Do'ya iner (şe­ki l 5f] ama iki kadenslı ağıtlara benzer uzun havalar burada da bulunmaktadır. Tamamen pentatonik olan Moğol, Çuvaş, Tatar, Başkort ve Dakota halk müzik­lerinde bu tür ezgi tipi yoktur.

Daha yeni ver i lere dayanarak bu şek i l sayısal ve çok farkl ı o l uşum net icesinde ortaya çıkan ha lk la r arasında be l i rm iş t i r , fakat her yerde bu lunan ge­ne l bir üs lup değildir. Béla Bar tók 'un (1937: 168) öneml i bir sözünü hat ı r laya l ım: ,. . .el imizde yeter­li halk müziğ i materyal i ve araş t ı rma o lduğu za­man bence dünyanın her halk müziği t eme l o larak bir kaç ana fo rmuna , ana t ip ler ine ve ana üs lûb-şeki l ler ine geri götürüLebil ir." İncelemiş o lduğu­muz bu müzik fo rmu muh teme len Bar tók 'un da bahsett iğ i ana üslûb şek i l le r in in bir isi o larak gö­rü lmel id i r .

u Sipos [2004: No: 29 and No: 35). Her ne kadar Azerice ile Türkçe aynı Oğuz dil gurubuna dahilse de Azeri ile Türk halk müziği arasında bir tek bu önem taşıyan benzerlik bulun­maktadır.

1 5 Biraz farklı mantık ile; bu ezgiler Azeri ezgileriyle tıpatıp aynı Locrian tetraehord'dan faydalanarak hareket etmektedir. Bu hadisenin daha detaylı açıklaması ve bu melodilerin Macar ile Anadolu ağıtlanyta karşılaştırması için bkz. Sipos (2001: 43-48İ .

— r

2 9 6 / János SÍPOS

Kaynaklar

Bartók B. [1920, Die Volksmusic der Araber von Biskra und

Umgebung, Zeitschriít für Musikwissenschaft II: 9,

pp. 489-522. Bartók B. [1923], Volkmusic der Rumánen von Maramureş,

Sammelbânde für Vergleichende Musikwissenschaft

IV, München, Drei Masken Verlag. Bartók B. (1935), Melodien der rumániscnen Colinde (Wein-

achtsüederj, Universal Edition A.G.: Wien. Bartók B. 11937), Népdalkutatás és nacionalizmus, pp. 166-

168. Bartók B. [1937], Népdalgyűjtés Törökországban, In Nyugat

1937111:3. pp. 173­181. Bartók B. [1959), Slovenské Ludové Piesné ­ Slowakische

Volkslieder /,, Bratislava Bartók B. (19761, Turkish Folk Music from Asia Minor, [ed.

by: Benjamin Suchoff), Princeton. Bartók, B. [1991), Küçük Asya'dan Türk Halk Musikisi,

[translation and preface by Bülent Aksoy], istanbul, Dobszay L. (1983), A siratóstíius datlamköre zenetörté­

netünkben és népzenénkben, Budapest.

Friede F. Rothe's interview with Bartók [The Etude­February 1941), The Language of the Composer, s. 83, 130.

"Nyba Correspondence File" (31 July 19­43), Letter to Ralph Hawkes.

Saygun, A.A. (1976), "Béla Bartók's Folk Music Research in Turkey", Akadémiai Kiadó: Budapest.

Sípos, J., "Kırgız derlemeleri", (private archive).

Sipos J . (1994), "Török Népzene I". (Turkish Folk Mu­

sic I), Hungarian Academy of Sciences ZTI, Buda­

pest, 412 p, in series Műhelytanulmányok a magyar zenetörténethez 14.

Sipos J. [1995), "Török Népzene II." (Turkish Folk Mu­

sic II), Hungarian Academy of Sciences ZTI, Buda­

pest, 426 p, in series Műhelytanulmányok a magyar zenetörténethez 15.

Sípos J. [20001, "In the Wake of Bartók in Anatolia" (About Béla Bartók's Anatolian research in the tight of the huge Turkish material I collected in Turkey, with CD). Budapest, European Folklore Institute, 350 p. In Bibliotheca Traditionis Europeae 2

Sipos J. (2001), "Kazakh Folksongs From the Two Ends of the Steppe" (with CD), Akadémiai Kiadó: Buda­

pest, , 302 p. Sipos J. (2002), Vannake közös rétegek a karacsáj­balkár

és a magyar népzenében? In Orientalista nap 2001, eds. Birtalan Ágnes and Yamahi Masanori, Buda­

pest, MTA Orientalisztikai Bizottság ­ ELTE Orien­

talisztikai Intézet, pp. 117­132. Sipos J . (2004). Azeri Folksongs • At the Fountainhead of

Music, Akadémiai Kiadó: Budapest p.600. Szigeti J. (1967). With Strings Attached, [2nd ed.), Alfred A.

Knopf: New York. Tára, Magyar Népzene (1966), "Corpus Musicae Popula­

ris Hungaricae Laments" (ed. By L. Kiss and B. Ra­

jeczky), Budapest.