PLANINE I JEZERA U GACKU

Planine

Planinski okvir, planinska oblast koja okružuje Gacko sa sjeveroistoka i jugozapada može se po položaju planinskih vijenaca podjeliti na sjeveroisto-čnu i jugozapadnu. Sjeveroistočna planinska oblast nastavlja se sjeverno na visoravan Ponikve i pruža se do krajnjih sjeveroistočnih granica opštine.Ovu oblast čine visoki planinski vijenci, međusobno ispresijecani riječnim dolinama. Na jugu sa visoravni Ponikava dižu se planine Živanj (1695 m) i Lebršnik (1895 m), a između njih je prevoj Čemerno (1329 m). Sjevernije uporedo sa njima se pružaju planinski vijenci Zelengore (2015 m) i Volujaka (2337 m). Između njih usijekla je svoj tok rijeka Sutjeska, njen izvorišni dio, koja znatno disecira ovaj prostor te ga otvara prema sjeveru probojnicom Vratar između Zelengore i Volujaka.Rijeka Neretva koja izvire ispod Gredelja (1410 m) otvara ovo područje prema sjeverozapadu. Ove planine su izdignute na prelazu između mezozoika i kenozoika, te su od tada bile izložene stalnom radu spoljašnjih sila. Kraški reljef je slabo razvijen, a uzrok tome su vododržljive stijene, jer neposredno ispod krečnjaka leže laporci, pješčari i konglomerati koji sprečavaju intezivnu krastifikaciju.Mnogobrojni su ostaci pleistocene glacije, česti su glacijalni komčići, mutonirane i izbrazdane površine krečnjaka i manja jezera formirana u cirkovima. Na padinama planinskih strana prisutni su brojni sipari, točila. Volujak je najvisočija planina Gacka, čiji se masiv proteže u vidu dugog grebena pravcem jugoistok – sjeverozapad, dužinom oko 12 km, s prosječnom visinom oko 2200 m i najvećim vrhom Vlasulja (2336 m). Prostranstvo mu pripada trima opštinama: Gacku, Plužinama u Crnoj Gori i Foči. Gatačka jugozapadna strana Volujaka strmo se obrušava u korito Sutjeske. Najveći vrhovi su izoštreni glacijalnom erozijom u šiljaste zupce, koji su ispucali mnogobrojnim pukotinama. Na vrhu Studenac (2294 m) je granica između crnogorskog i hercegovačkog dijela Volujaka.Zelengora je prostrana planinska oblast sa koje se dižu mnogobrojni vrhovi.Na zapadu je najveći vrh Lelija (2030 m), u centralnom masivu Bregoč (2015m), na istoku Tovarnica sa Uglješinim vrhom (1858 m). U reljefu Zelengore zapaženi su kanjoni Hrčavke,Jabučnice,Sutjeske izmeđuTovarnice i Volujaka, prostrani cirkovi pod Stogom, Klekom i osam glaci-jalnih jezera. Cijeli kompleks Zelengore obuhvata 160 km2 površine. Opštini Gacko pripada samo manji južni dio.

1

Lebršnik, planinski vijenac pravca sjeverozapad-jugoistok,pruža se od Dobre Vode do Knez Strana (1980 m) u dužinu od oko 6 km, sa najvećim vrhom Vilinom Pećinom (1859 m). Najatraktivnija mu je sjeverna strana, gdje se grede okomito lome ka Čemernu i Izgorima, pa otuda se zovu Čemerske i Izgorske grede. Po predanju Lebršnik se nekada zvao Rebište. Osim tektonskog jezerca „Škipine“ , Viline pećine sa nepresušnom kamenicom i sniježnih uvala ovaj veliki prostor je bezvodan.Jugozapadna planinska oblast se nalazi na krajnjim južnim i zapadnim granicama opštine. Planine ove oblasti čine: Bjelašnica (1867 m), Baba (1737 m),Troglav (1554 m) i Somina (1528 m). Između planina Baba i Troglav je presedlina Karaula (985 m), koja otvara vezu ka jugu „niskoj Hercegovini“.Ove planine su intezivno izdignute krajem pliocena, kada je izdignut južni obod Gatačkog polja. Kraški reljef intezivno je razvijen, što je posledica geološke građe. U geološkoj građi najzastupljeni su krečnjaci kredne starosti. Na padinama planina nalaze se mnogobrojne škrape, vrtače, uvale, a prisutna je gotovo potpuna bezvodica. Bjelašnica je dobila ime po Belasici kod Strumice, a ime su joj dali doseljenici sa tih prostora. To je masivna planina pružena od sjeverozapada ka jugoistoku. Najveći vrh je Goli Vrh (1867 m). Na Bjelašnicu se dalje prema jugoistoku nastavlja Baba Bjelašnica i Baba su najveće planine na južnom i jugozapadnom kraju Gacka i zapremaju površinu od oko 90 km2. Bezvodne su i osim snježanica malo planina, a između njih je Vučija bara. gdje ima vode.Troglav sa ostalim susjednim planinama zatvara južni prostor Gacka. Ime mu po predanju potiče od slovenskog boga Troglava koji je imao tri srebrene glave. Najveća tri vrha su: Hercegova Gradina (1275 m), Troglav (1415 m) iBobija (1554 m). On je planina bez žive vode.Somina (1528 m), dobila ime po somini (Juniperus sabina) koja raste u krševitim nepristupačnim dijelovima planine, a upotrebljav se kao lijek u narodnoj medicini. Krševitija je od Troglava, ali ima jednu pištalinu žive vode na istočnom kraju planine kod Maglenog dola. Obrasla je šumom i sa sjeverne i južne strane, u njoj je radila pilana prije Prvog Svjetskog rata.Klanci, bezbroj tjesnaca u tvrdom krečnjačkom terenu nosi ime klanac, najčešće su bezimeni i povezuju prelaze između pojedinih brda i krastnih uvala. “Najpoznati klanci su Duga i Rašćelica. Prvim se ide u Nikšić, a drugim u Nevesinje i Mostar. Osim ova dva velika klanca ima i drugih u brdskim predjelima i na planinama. Od njih su najpoznati: Crveni klanac preko koga vodi put iz Jugovića u Bodežišta i Borač, klanac na putu prema Ravnom, Stepenski klanac ispod Prosječnice grede kojim ide put za Bileću, Cernički klanac iznad Makova vala i vrhova, na starom Cerničkom putu

2

kojim vodi put na Ponikve i dalje u Površ, Dulićki klanac poznat po drumskom putu za Trgovište, Onogošt (Nikšić) i Drač. Manje poznati su: Čauvšev, Mandića, Matov i drugi.“18

Sedla, prelazi preko brda i planinski prevoji nazivaju se sedlima.“Najpoznati prevoji su: Čemerno, na Dubrovačkom putu, sedlo između Videša i Rudog brda, kojim se prelazi iz “Kule“ u “Ključ“, prevoj preko Stepenskog vrha, kojim se ide iz Dulića u Sominu, sedlo između Golog vrha i Orlosjedine, kojim se ide iz Samobora u planinu, sedlo kojim se prelazi između Bjelasice i Babe planine u Vučiju baru i na Đevič kamen u Šipačno.“

Jezera

Na području opštine Gacko nalazi se nekolicina prirodnih jezera i tri vješta- čka, međutim na Zelengori postoji osam glacijalnih jezera, „gorskih očiju“, koja se ne nalaze u okviru granica opštine, ali zbog njihove izuzetne ljepote i potrebe turističke valorizacije čitavog područja pomenut ću ih u ovom radu.Prirodna jezeraŠkipina nalazi se zapadno od Knez Strane,na nadmorskoj visini oko 1640 m. Novijeg je tektonskog porijekla, duboko15 m, dugo oko 80 m i široko 40 m.Voda izvire u samom jezeru, nivo mu neznatno oscilira. Najviše služi stočarima kao vodopojilište, u njemu nema ribe zbog dugog trajanja leda.Jezerina ,smješteno između Ravne bare i Čemerskih greda u odsijeku Lebršnika. Nalazi se u udolini i veće je od Škipine, međutim jezero je prilično zabačeno pa osim mještana za njega malo ko zna. Nije poribljeno i uglavnom služi za napajanje stoke. Jezero na Čemernu, na putu od Čemerna prema Dobroj vodi, istočno od zaseoka Meljavci smještena je manja vodena akumulacija nazvana jezero. Osim što služi za napajanje stoke drugih većih vrjednosti nema. Jezero na Živnju ,ispod najvišeg planinskog vrha Živanj 1696 metara smješteno je manje planinsko jezero, koje svojom bistrinom i ljepotom podsjeća na „gorsko oko“. Inače, jedino služi u ljetnim mjesecima za napajanje stoke.Jezerina na Vučevu je manje jezerce smješteno na Vučevskoj visoravni sjeverozapadno od Bodežišta. Dosta udaljeno od svih komunikativnih pravaca i planinarsko-turističkih staza, u ljetnim mjesecima služi za napajanje stoke.Građenac, manja vodena akumulacija splivnog karaktera, smještena na Vučevskoj visoravni na nadmorskoj visini 1350 metara. Nešto je sjevernije od Jezerine prema Crvenom klancu i služi isključivo kao vodopojilište.

3

Jezero Donje Bare se nalazi u prekrasnim predjelima planine Zelengore, na nadmorskoj visini od 1550 m.Iznad se izdiže Tovarnica sa vrhovima: Dobra,Ardov i Planica. Dugo je oko 200 m, široko 140 m, sa površinom oko 2,8 ha i dubinom do 4,1 m.Voda je zatvoreno plava pa mu se dno ne može vidjeti. Temperatura vode, mjerena u avgustu, iznosi 17°C, a u septembru 13°C. Jezero je poribljeno i pored njega se nalazi lovački dom.Jezero Gornje Bare smješteno je sa istočne strane Tovarnice i njenog Uglješinog vrha u cirku na nadmorskoj visini oko 1600 m. Kruškastog je oblika, dugo 200 m, široko 80 m, ukupne vodene površine oko 2,0 ha, a dubine do 3,0 m. Dno je muljevito, posuto pjeskom i osulinama, obraslim sitnom travom. Jezero ima bistru vodu. Nekoliko poribljavanja nije uspjelo, zbog ogromne sniježne lavine koja se stropošta sa Tovarnice, istisne vodu dno se zaledi, a riba ugine.Bijelo jezero je u šumovitom kraju Zelengore ispod vrha Orlovca na nadmorskoj visini od 1500 m. Dno mu je od dolomitnog bijelog pijeska, a usredini je veliki bijeli kamen pa je po tome dobilo ime. Kružnog je oblika saprečnikom 40 m , površine 0,72 ha i dubinom od 3 m. Voda je bistra bez boje, mirisa i okusa. U septembru temperatura je 19°C. Sa istočne strane (iznad jezera) izvire hladan izvor, temperatura vode 6°C, koji daje vodu jezeru. Na sjevernoj strani voda iz jezera otiče malim potočićem, koji se nedugo zatim gubi u ponorima. Crno jezero je smješteno nedaleko od Bijelog na visini 1450 metara. Sa svih strana okružena je visokom šumom pa ima pravi izgled „gorskog oka“. Jajolikog je oblika dužine oko 85 m, širine oko 60 m, površine oko 1,1 h, najveće dubine do 4m. Dno mu je prekriveno crnim muljem po kojem je i dobilo ime. Oko jezera ima veći broj izvorčića koji jezero napajaju vodom. Jezero gubi vodu izvoršnim krakom Vrbničke rijeke, pritoke Drine. Orlovačko jezero je jedno među najljepšim jezerima u srcu Zelengore, okruženo mnogobrojnim vrhovima.Sa istoka Orlovac i Orlovača,jugoistočnoBregoč, južno Stog, zapadno Kalelija, sjeverno Ljeljen. Ovo glacijalno jezero nalazi se na nadmorskoj visini od 1500 m, kruškastog je oblika i dužine oko 250 m, širine 120 m, površine 2,45 ha, dubine 4,5 m. Hrani se vodom mnogobrojnih izvora. U avgustu temperatura vode je oko 20°C.Kotlaničko jezero leži u kotlini na nadmorskoj visini od 1514 m. Zapadno od njega izdiže se Dumoš, jugoistočno Prutač istočno Gornja Kotlanica, sjeveroistočno Klek i sjeverozapadno Zimovica.Kruškastog je oblika, dužine oko 300 m, širine 120 m, površine 3,2 ha, dubine do 10 m , boja vode je zelenkasta, bistra i providna do 5 m. U avgustu temperatura vode pri obali je20°C. Jezero dobija vodu od otopljenih snježanika iz cijele kotline, a gubi vodu podzemnim oticanjem riječice Pridvorice, pritoke Neretve.

4

Borilovačko jezero , koga neki zovu Jugovo a neki Mašino jezro, nalazi se nedaleko od Orlovačkog jezera. Smješteno je u nekadašnjem izvorištu lednika na visini oko 1550 m. Izgled mu je kružnog oblika, 9 do 10 m u prečniku, dubine 2 m. Boja vode je plavkastozelena, bistra i providna. Štirinsko jezero je najveće na Zelengori. Jugozapadno od njega izdiže se Dumoš, južno Klek, istočno Todora, sjeveroistočno Osredak, sjevero-zapadno Visoka. Leži u manjoj uvali na nadmorskoj visini od 1677 m. Kruškastog je oblika dužine oko 600 m, širine 350 m, površine oko 8 ha, dubine do 2,5 m. Sa svih strana u njega se slijevaju izvorčići. Gubi vodu poniranjem.Vještačka jezera „Klinje“ je najstarije akumulaciono vještačko jezero u Republici Srpskoj i BiH i na njemu je podignuta prva lučna brana na Balkanu. Nazvano je po toponimu Klini mjestu na kome je „uklinjeno“. Akumulirano je od 1891. do 1896.godine izgradnjom kamene lučne brane u dolinskoj pregradi ispod sastavka rijeka Vrbe, Dramešine i Žanjevice, projektovana i građena je po instrukcijama francuskog inžinjera Krantza. Brana je visoka 26 m, gornja širina joj je 4,6 m, a na temelju 16,7 m; dužina joj je 104,5 metara i sadrži 9504 m³ materijala. Za gradnju je dovožen vulkanski pepeo sa Vezuva iz Italije koji je služio kao vezivni materijal. Površina akumulacije je 26 ha, dužina 1,5 km, a najveća širina 350 do 400 m, akumuliralo je 1 730 000 m³ vode. Brana je građena za potrebe meloracije i navodnjavanja Gatačkog polja. U vrijeme velike poplave 13.10. 1975.god. vijenac brane je oštećen. Obnovljen je 1982. i 1983.godine i tada je izvršena rekonstrukcija uređaja i postrojenja na brani. Lučna brana je kulturno - istoriski spomenik i pod zaštitom je države.Jezero Desivoje formirano je 1971. godine na lokalitetu “Poljana“ na rijeci Vrbi sa desne strane magistralnog puta Gacko - Foča. Manjom betonskom branom pregrađena je Vrba ispod Božovog, s lijeve i iznad Vodenog potoka, s desne strane koji kod poljane utiču u Vrbu i obrazovana je manja akumulacija, prevashodno za potrebe ugostiteljstva. Izgradnjom jezera „Vrba“ starije jezero Desivoje je izgubilo rani značaj, jer je nivo novog jezera za oko 2 metra veći od starog.Jezero“Vrba“ je izgrađeno 1982.god.,pregrađivanjem zemljano-betonskom branom riječnog toka rijeke Vrbe u starom rukavcu jezera Klinje pod Donjim Ulinjem. Jezero se nalazi na nadmorskoj visini od oko 1040 m, akumulirano je za potrebe Termoelektrane i predstavlja najveću vodenu akumulaciju u opštini Gacko. Smješteno je između Rajkove grede (1151 m), Dražljevskih kosa i Prosjenice (1180 m). Kod Gornjeg Ulinja,dugo je oko 3 km, prosječne širine oko 400 do 500 metara i zahvata površinu od 107 ha.

5

Količina vode u akumulaciji je 14 mil. m³. Jezero je poribljeno pastrmskom (kalifornijskom, jezerskom i potočnom) i predstavlja izuzetno sporsko-ribolovno i rekreativno područje. Cjevovodom dužine 6 km je spojeno sa Termoelektranom „Gacko“.

6