platon. eutifron, eutidemo, eta gorgias

153
HITZAURREA Platon, beste ospe askoren artean, elkarrizketa- idazle gisa sartu da historian. Eta arrazoi osoz. Ez aurrena izan zelako –ez baita horrrela, zenbaitzuk oraindik uste horretakoak badira ere–, ezta elkarrizketa zabaldu zuelako ere, baizik eta bera imitatzen saiatu diren guztiak, asko izanik ere, eskas gelditu direlako elkarrizketa platonikoen ondoan. Bi elkarrizketa idazle bikain gogoratuko ditut bakarrik. Bata, Juan Scoto Erigena. Haren Naturaren bereizketa lan handia, eragin handikoa bai erdiaroko filosofian bai modernoan Hegelen bidez, irakasle eta ikasle arteko elkarrizketa gisa aurkezten da. Baina horretara mugatzen da dena. Eta irakurleak aurretik daki zer itxaron dezakeen: bere irakaspenak ematen dituen irakasle bat eta, gehien jota, bizkor eta argia izango den ikasle bat, objekzioak jarriko dituena irakasleak bere ideiak zehaztu edo argudioak indartu ditzan. Anaia Luis Leongoak ere, Kristoren izenak lanean, lagunarteko elkarrizketa erabiltzen du ere Pseudo-Dioniso Areopagoarraz geroztik tradizio kristauan hain aztertua den gai honetaz hitz egiteko. Eta, hor hizketakideek izen berezia eduki arren, elkarrizketa ez da horregatik gutxiago bigarren mailako baliabide bat: gaia eta azalpenak dira garrantzitsuak. Bi idazleotan elkarrizketa alde batera utz zitekeela ondorioztatzen du irakurleak. Eta ez hori bakarrik, forma hori eztabaidatuarekiko horren arrotza izanik, ia haserrarazten gaitu ere: artifiziosa da. Eta eztabaida intelektual batean gauza gutxi dira jasanezinagoak artifizioak argudiaketaren zailtasunari gehitzen dizkionak baino. Elkarrizketa platonikoa inoizko beste edozein forma literariotatik bereizten duena hizketakideek bertan beti zerbait jokoan dutela da: ez dira idazleak bere gogara darabiltzan pieza hutsak. Izan ere, Sokratesek bere heriotza ere du jokoan. Ezin da elkarrizketa bat bera ere irakurri testuinguru horretan ez bada: Sokrates mementu horretan egiten ari denagatik, eztabaidatzeagatik, epaitu, kondenatu eta hil zutela. Testu inguru horretan dena da goria, keinu txikiena ez da laguntza bat, bizitza baten zantzua baizik, eta elkarrizketa horietan eztabaidatzen direnak ideiak direnez, agerian jartzen da ideia horien lotura bizitzarekin, hobeto esanda, heriotzarekin. Platonen elkarrizketek pentsamenduarekiko lotura horregatik hartzen dute beren berezitasun eta bizitasuna, ez gaiagatik. Platonek (K. a. 427-347) elkarrizketa asko idatzi zituen eta gaur egun, XIX. eta XX. mendeetako lan historiografikoari esker, elkarrizketa horien kronologia erlatiboa ezagutzen dugu: hau da, ez dakigu zehatz bakoitza zein urtetan idatzi zen, baina bai beraien arteko hurrenkera kronologikoa. Eta nahikoa adostasuna dago elkarrizketok hiru fase handitan banatzeko. Gaztaroko fasea (399-388): Sokrates da protagonista, eta irakasle maite exekutatuaren metodologia eta pentsamendua oso ondo islatzen dute. Garai horretakoak dira, besteak beste, epaiketari buruzko hiru lanak (Eutifron, Sokratesen defentsa, Kriton), Karmides eta sofistekiko

Upload: hausnartzen

Post on 08-Jul-2015

665 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

HITZAURREA

Platon, best e ospe askoren artea n , elkarrizket a- idazle gisa sartu da historian. Eta arrazoi osoz. Ez aurren a izan zelako –ez baita horrrela , zenbai tzuk oraindik uste horret ako ak badira ere–, ezta elkarrizket a zabaldu zuelako ere, baizik eta bera imitatzen saiatu diren guztiak, asko izanik ere, eskas gelditu direlako elkarrizket a platonikoe n ondoa n. Bi elkarrizket a idazle bikain gogora tuko ditut bakarrik. Bata, Juan Scoto Erigen a. Haren Naturare n bereizket a lan handia, eragin handikoa bai erdiaroko filosofian bai moderno a n Hegelen bidez, irakasle eta ikasle arteko elkarrizket a gisa aurkezt e n da. Baina horret ar a muga tz e n da dena . Eta irakurleak aurre tik daki zer itxaron dezake e n : bere irakasp e n a k emat e n dituen irakasle bat eta, gehien jota, bizkor eta argia izango den ikasle bat, objekzioak jarriko dituen a irakasle ak bere ideiak zehaztu edo argudioak indartu ditzan. Anaia Luis Leongoak ere, Kristoren izenak lanea n , lagunar t eko elkarrizket a erabiltzen du ere Pseudo- Dioniso Areopa go a rr az geroztik tradizio kristau a n hain aztertu a den gai honet az hitz egiteko. Eta, hor hizket akide ek izen berezia eduki arren, elkarrizket a ez da horrega t ik gutxiago bigarren mailako baliabide bat: gaia eta azalpe n a k dira garran tzitsu ak . Bi idazleot an elkarrizket a alde bater a utz ziteke el a ondoriozta tz e n du irakurleak. Eta ez hori bakarrik, forma hori eztab aid a t u a r e kiko horren arrotza izanik, ia haserrar az t e n gaitu ere: artifiziosa da. Eta eztab aid a intelektu al bate a n gauz a gutxi dira jasan ezin a go a k artifizioak argudiake t a r e n zailtasun a ri gehitzen dizkionak baino.

Elkarrizket a platonikoa inoizko best e edozein forma literariot a tik bereizten duen a hizket akide ek bertan beti zerbait jokoan dutela da: ez dira idazleak bere gogara darabiltzan pieza hutsak. Izan ere, Sokrat es ek bere heriotza ere du jokoan. Ezin da elkarrizket a bat bera ere irakurri testuinguru horret a n ez bada: Sokrat es mem e n t u horret a n egiten ari dena g a t ik, eztab aid a tz e a g a t ik, epaitu, konde n a t u eta hil zutela. Testu inguru horret a n dena da goria, keinu txikiena ez da laguntz a bat, bizitza baten zantzua baizik, eta elkarrizket a horieta n eztab aid a tz e n direnak ideiak direnez , agerian jartzen da ideia horien lotura bizitzarekin, hobeto esan d a , heriotzarekin. Platonen elkarrizket ek pentsa m e n d u a r e kiko lotura horrega t ik hartzen dute beren berezita su n eta bizitasun a , ez gaiaga t ik.

Platonek (K. a. 427- 347) elkarrizket a asko idatzi zituen eta gaur egun, XIX. eta XX. mend e e t a k o lan historiografikoari esker, elkarrizket a horien kronologia erlatiboa ezagu tz e n dugu: hau da, ez dakigu zehatz bakoitza zein urtet an idatzi zen, baina bai beraien arteko hurrenk er a kronologikoa. Eta nahikoa ados t a s u n a dago elkarrizketok hiru fase handitan banatz eko.

Gaztaroko fasea (399- 388): Sokrat e s da protagonis t a , eta irakasle maite exekut a t u a r e n metodologia eta pentsa m e n d u a oso ondo islatzen dute. Garai horret ako ak dira, best e ak best e , epaiket ari buruzko hiru lanak (Eutifron, Sokrat es e n defent s a , Kriton), Karmides eta sofistekiko

erresp e t u eta kritikazko elkarrizket a handie t ako batzuk: Protagora s eta Gorgias , azken elkarrizket a honekin garai hori ixten delarik. Eutide mo agian garai horret ako a da.

Bigarren faseak (387- 361) bai filosofiaren eta baita literaturar e n maisu honen zenbait maisu-lanak sortzen ditu: Fedon, Menon, Sinposioa, Fedro, Errepublika, Timeo, Sofista, Politikaria, Teete to, Parme nid e s . Platon, horrezkero bere pentsa m e n d u a r e n jabe, Sokrat es protagonis t a gisa aurkezt e n jarraitzen du, baina Sokrat es ek adierazitako ideiak jada Platone n ak izango lirateke.

Hirugarren fasea n (360- 347) Sokrat e s desag e r t u egiten da hizketakide gisa. Lan nagusi a Legeak da, hirigintzari (antzinat e t ik gorde den aurren a) eta politikari buruzko trata tu handia, Errepublikare n propos a m e n komunist e n gogort as u n a leuntz en duen a 1 .

Elkarrizketa , jakintza legitimatzailea.Platonek bizi zuen hiri-grekoare n egoer a n bi ezgaita s u n daud e: jakintzak ez du bere funtzioa bete tz e n , lana teknikoki eta sozialki zatitzea , politikaren helburua lortzeko, gizakiak hobe ak bihurtze a alegia; ezta gizakiak jarduera politikoan zuzen parte hartzeko gaitze ar e n funtzioa ere, prozesu politikoen inguruko ezagup e n a z erabakitz eko gai izan daiteze n: norber ak bere interes e n araber a jardut en du, ez gizarte a r e n interes kolektiboe n arab er a . Bi eskasia hauek hirugarre n bat dakart e beraiekin: ez dago lidergorik jarduer a eta indar desb er din ak helburu komun bate a n koordinatz e n dituenik. Platon bi erat ara nahi du eskasia hirukoitz hori konpond u, biak jakintzare n kontzeptu a n oinarrituak: bata lidergo autorit ario bate a n burutz en den jakintza ezarria eta zuzend ari a: Errepublikaren eredu a da; best e a jakintza adost as u n tz a t joz, elkarrizket a tz a t alegia: honet az arituko naiz hitzaurre honet a n .

Elkarrizket a horret a n gizakiek beren arteko desad o s t a s u n a k kentzen dituzte eta eginkizun komun bat lortzearren elkarlan e a n aritzen dira; elkarrizket a n gizarte a r e n gatazke n konponke t a ri arrazionalt a s u n gehien dakarkion ideia nagusitz en da; eta konpoke t a horret a n ez dauka eraginik leinuare n ospe ak edo indarrar e n inposak e t ak, hizketakide ek erakus t e n duten jakintzak baizik. Elkarrizket ak, beraz, alde teoriko –dialektiko– batez gain motibazio sozial huts bat dauka Platone n g a n : adost as u n arrazionala elkarbizitzaren zentro gisa ezartze a . Eutifronen (7 b – 8 a), elkarrizket ari izenburu a emat e n dion protago nis t ak bere aita hilketaz salatu baino lehentx e a g o , Sokrat es ekiko elkarrizket a motz batek agerian jartzen du hau: hirian gizakien arteko desad o s t a s u n a k ez dira zenbaki edo irudien ingurua n , berau ek konpontz eko irizpide objektiboak baitaud e , kalkulua eta geom e t ria alegia; gizarte desad o s t a s u n a k justizia, edert as u n a eta ongiaren inguruko adost as u n ezaren ondorio dira; eta auzi horieta n ados egon arte, gatazkek jarraituko dute; eta Sokrat es ek gatazka horien hiru gune ak aipatz en ditu: pertson e n arteko a, gizarte a r e n barneko taldekoa, hirien arteko a (gerra). Adostasu n a edo zatiket a dago. Eta politikak ados t a s u n a hartu behar du xede. Eztabaid a sokratikoak, hain zuzen ere, adost as u n horrentz ako oinarri sendo a aurkitzea du asmo a .

Bere legitimazio sozialaren modu a elkarrizket ar e n bidez inposatz eko, Platonek aurrenik bere garaiko best e jakintza lehiakor eta altern a tibo ak kritikatu behar izan zituen.

Poesiak ez du ahalm e n legitimatz ailerik, ezin baitu bere burua esplikatu: «inspirazioare n » gaia poet ak egiten duen ar e n arrazoiak bere eskuet a n ez dauzkala esat eko best e modu bat best erik ez da. Gainera, lortzen duen ados t a s u n a emozio hutsezkoa best erik ez da, kutsadur az , ez arrazional eta argia: errezitatz aileak edo poet ak negar egiten duen e a n , entzuleak ere negar egiten du, eta barre egiten duen e a n , barre egiten du; ez da, beraz, entzuleak bere burua mener a tz eko duen ahalm e n e a n oinarritzen. Poesia, gizarte jakintza gisa, iragan eko garai bati dagokio beraz, ez jakintzak baizik eta antzinako autorita t e a k joko soziala men er a t z e n zuen garai bati. Ionek gupidag a b e aztertze n du jakintza mota hori legitimazio sozialaren iturri gisa 2 .

Oratoria gaurkotu a g o a zegoe n. Sofistek ekarri zuten eta politikari eta hizlarien jakintza nagusia zen. Gorgias izan zen horien guztien maisua , oratoriaren oinarrizko printzipioak ezarri zituen a . Oratoria entzule ar e n baiezkoa lortzen saiatzen da hiria eta gizakia hobetz eko hizlariaren propos a m e n e n t z a t . Platonen kritika suntsigarria da: oratoriak ezin du bere xede a den justiziaren lorpen a berm a t u . Hizlaria ez delako bere hitzaren erabilerar e n ondorioz aldatz en: hizlaria bidezkoa ala bidega b e a den, best e hausn ark e t a mota baten esku utzi behar da; ez dago erretorika eta justiziaren arteko nahitaezko erlaziorik. Gainera , egia ordezkatz e n du lekukoen pilaket ar e n bidez: baina, batzue t a n , lekuko bakar batek egia esan dezake best e guztien aurka, asko izanik ere. Eta erretorikak egiarekin loturarik ez baldin bada uk a , hizlariaz gain entzulea ere ez da aldatz en . Dirkurtso mota horret a n oinarritzen den adost as u n a k, justizia eta egiarik gabe, komenie n tzien adost as u n a best erik ezin du izan; eta horret a n beti indart su e n a gailentz en da: Kaliklesek garbi ikusten du Sokrat es e n g a n : bizitza sozialea n hizlari trebe a gailentze n da, ez egiaren filosofoa. Baina, hori horrela baldin bada, erretorikare n gidatz eko ahalm e n a k lur jotzen du, agint ariak ez duelako gobern a t u behar gizakiak diren bezalakoak izaten jarraitzeko, izan behar duten bezalako ak izateko baizik: hobetu behar ditu. Diskurtso erretorikoan menp er ak u n tz a- indarkeria bat ezkuta tz e n da. Gorgiase n Platonek bere garaiko erretorikarekin kontuak kitatzen ditu behin betiko.

Sofistika legitimita t e soziala lortu nahi duen best e jarduer a bat da. Bere gaztaroa n eta bere heldut a s u n e a n sofistikarekiko Plkatone n jarrera eraba t aldatz e n da, urrutiko erresp e t u bate tik ezerta n amore ema n gabeko kritika batera . Aldaket a hori diskurtso legitimitzailear e n inguruko borrokare n gogortze a r e n ondorioa da. Platonek sofistek beren burua publikoki jakintsu tz a t aurkezt e a gores t e n du, horrela jakintzari toki bat emat e n baitiote esparru sozialea n . Eta Protagor as e n jarrera onartze n du, jakintza giza bizitzaren ezaugarri gorentz a t jotzen duen a (Protagora s , 316 c – 317 c).

Baina badira zenbai t kritika Platon sofisten g a n dik garbi bereizten duten ak. Balio bat indarre a n egote a eta berone n egiat a s u n a nahas t e n dituzte: nahikoa da gizarte batek ausardi a edo aberas t a s u n a balioest e a , sofistek ere abera s t a s u n a eta ausardia bertu t e ak direla uste izateko. Baina Platonek bi maila horiek bereizte a eskatuko du: balio baten baliotasu n a ez da gizarte a n duen heda d ur a n neurtz en , argudiake t a teorikoare n eskakizun argitzaileei men egiteko duen ahalm e n e a n baizik. Platonek dirkurtso sofistikoare n oinarritze eza ere kritikatzen du: metodo besberdine t a r a eta ezagup e n- entziklopedia batera (Hipiasek bereziki) jotzen du, baina eklektizismo horrek ez du jakintza- abera s t a s u n a adieraz t e n , oinarritze eza baizik.

Eskasia teoriko horiez gain, Platonek beren jarduera ere kritikatzen die sofistei. Aurrenik, beren kokape n eza: sofistek irakasp e n bera aldarrikatz en dute bai Korinton eta baita Atenas e n ere, bai Megara n eta baita irletan ere. Platone n tz a t horrek esan nahi du haien diskurtsoa zehaztug a b e a dela, ez- politikoa azken finean, ez baitu gizakia bere polisarekin lotzen, ezta gizakiak beren jainkoekin ere: guztien tz a t balio duen ak ez du inorentz a t balio. Maiz aipatu den topiko bat dago: Platonek errefus a tz e n zuela sofistek beren irakasp e n e n g a t ik dirua kobratz e a (Sokrat e s e n defents a , 19 d–20 c; Sofista, 221 c–223 b) 3 . Hori Platone n elitismotz at jo izan da, lanik egiten ez zuen klase ar e n jarrera berezkotz a t . Baina legitimazioar e n ikuspun tu tik zentzu garbia du: sofistek onbider a tz e soziala –bakarrik jakintzaren bidez lortzen dena– onbidera tz e ekono mikoar ekin naha s t e n dute; ezagu er a monet a riza tu egiten da eta horrekin batera edozein jakintza best e edoz ein jakintzare n berdina da; kritika teorikoare n oinarritze ezaren korrelatu a da. Gainera, ezagu er a horrek pertson e n arteko harre m a n a k faktore baten bidez kohesion a t u nahi ditu: dirua, aldakorra den interes e a n oinarritzen dena, eta ez balio iraunkorre t a n , arrazoiare n ak bezalako ak: ordainket ak irakaskuntz a n subjektua r e n jakintzarekiko harre m a n a k kontinge n t e bihurtzen ditu, dirua alterit at e a r e n zeinu soziala baita: eskuz esku dabil eta aldi oro ken diezaguk e t e n a da; jakintza, berriz, berez da gurea dena eta inork lapurtu ezin diguna; nor bere buruar e n t z a t aski ez izatea da. Azkenik, diruak eztab aid a arrazional ar e n oinarrizko elem e n t u e t a k o bat eragozt e n du,

hots, berdint a s u n a , eta, horrekin batera , hizketakide baliagarriak izan zitezkee n zenbai t hiritar eztab aid a t ik kanpo uzten ditu: Sokrate s ek berak sofistekin eztab aid a t z e a n bere lagun ak fidatzaile hartu behar ditu, berak ez daukal ako nahikoa diru abalatu a izateko.

Kritika teoriko eta praktiko horiek laburbilduz, esan dezake g u Platone n ustez sofistek inperialismo aten a s t a r r a r e n pents a m old e a ordezkatz e n dutela: Protagor a s hirira heldu dela jakin orduko goiztirian hura entzut er a doaz en gazte e n berota s u n handia (Protagora s , 310 a - ...), Hipiasen lañotasu n gartsu a , ez dira izaera ezaugarri bat, baizik eta K. a. V. mend eko 50eko ham ark a d a k o heda p e n a k eskaintze n dion mundur a liluraturik irekitzen den belaun aldiar e n ezaug arri historikoa. Sofistika, bere protago nis t e n araber a , jakintzen eta tradizio greko osoaren gailurra litzateke: ez da harrigarria gertakari horren mago a, Perikles, ingura tz e n badute .

Azkenik, artisau ak . Talde sozial bat baino zerbait gehiago ziren, eta Platonek Errepublikan emat e n duen irudiak haien benet ako garran tzia, ezinego n a eta bere pentsa m e n d u a n bete zuten papera ezkuta tz e n ditu. Platone n g a n lehen a goko eta bere garaiko idazle guztiet a n baino bost aldiz gehiago agertz e n dira artisau tz ar e n aipuak4. Eta hori ez da kasualita t e hutsa , aten a s t a r demokraziare n oinarria izan baitziren. Eta Platonek beraien g a n dik hartu zituen pents a m e n d u zorrotz batek eduki behar zituen zenbai t ezaugarri: egiten duten jarduer ar e n ezagutz a zehatz a. Giza jarduera –produktiboa bakarrik ez, baizik morala ere bai– helburu batek gidatu a deneko kontzeptu a hartzen du artisau e n g a n dik: ez dago kasualita t ezko giza ekintzarik (Gorgias 503 d – 504 a). Teleologiak helburu batera n tz ezartzen ditu baliabide ak, eta horrela orden a bat eta edert as u n bat sortzen du: nozio horiek guztiek garrantzi transz en d e n t a l a daukat e Platone n mundu a r e n kontzep tu a n –eta ez horret a n bakarrik–. Artisautz a gizarte aten a s t a r r ar e n talde sozialet ako bat zen, merkat ari eta lur- jabee n ondoa n. Eta arraroa litzateke bere onurar ako diskurtso sozial orohartz aileak ekoitziz bere posizioa legitimatz e n saiatu ez balitz. Baina jakintza mota bat ere bada, aditu bat da. Eta Platonek gizon ona beti jakintsutz a t joko du, bere uste t a n morale a n aditua esan nahi duen a: gaiaz arituko den bakoitzea n artisau e n eredur a joko du, senda gilea edo best er e n bat.

Baina artisautzaren mugak mota desberdinetakoak dira. Lehenik artisauen berezko espezializazioa: horrek lan egiten duen eremu estura mugatzen du artisaua eta beste artisautza batetaz ezin du ezer esan: arkitekto batek ez dauka irizpiderik ehule bati buruz. Horrek ondorio politiko zuzenak dakartza: artisauak ezin du bere posizioa gizartean hautem an eta, horren ondorioz, bere lidergo nahiak lur jotzen du. Gainera, artisauaren jarduerak eta jakintzak balioztatze mugak dauzka: larrua nola ontzen den azal dezake, baina inola ere ez larrua ontzea politikoki eta moralki ona ala txarra den, ez jasotzailearentzat ezta hiriarentzat ere. Artisauak, beraz, ezin du ezer esan giza harreman ei buruz, helburu bat daukaten harreman ak direnak (Sokratesen defentsa 22 c – e). Artisautzaren beste ahultasuna bere heteronomia da: artisauak besteentzat egiten du lan; gizaki ona, berriz, bere buruarentzat aski da beti: Karmidesen hausnarketa (164 d - ...) zuhurtziaren inguruan, arteen desberdina den norberaren hausnarket a bezala, «norberaren a egitea» leloaren inguruan da.

Legitimazio sozialaren inguruko ustezko lehiakide ak kendut a , beraz, Platonek bere eskaintza aurkezt e n du: gizarte berria bakarrik elkarrizket an ezar daiteke .

Elkarrizket a platoniko orok jokoan jartzen dituen dimen t sioak aztertuz hurbilduko naiz liburuki honen elkarrizket e t a r a ; ondoren horiet ako bakoitzaren ingurua n iruzkin pare bat egingo ditut: gainerako a irakurleak egin behar du.

IElkarrizketa platonikoaren dimentsioak

Bere itxurazko lañotasu n eta liluran, elkarrizket a platonikoak hiru dimen t sio dauzka: bizimodu bat da, dirkurtso argudia tz aile bat da, lan literario mota bat da. Horietako bakoitzak legitimazioare n beharrei erantzut e n die: bizimodu bezala, hiritarrare n gaikuntz a jasotzen du; dirkurtso argudia tz aile bezala, jakintza orden a sozialaren ardatz a bihurtzeko eska er a platonikoa;

eta idazkera mota bezala, literatura grekoari aukera platonikoa kontrajar tz en dio hiriaren maisu gisa. Dimentsio horietako bakoitzari buruz gauz a pare bat esango ditugu.

Elkarrizket a , bizimodua«Hau da gizakiaren ondas u n handien a: balioari buruz eta niri hizketa n entzun dizkidazue n

best e gaiei buruz egun ero eztab aid a tz e a , eta neure burua eta best e ak aztertu, azterket a gabeko bizitza ez baita bizitzeko duina gizaki baten tz a t » (Sokrat e s e n defent s a 38 a).

Sokrat es e n hitz horiek, bere bizitza osoa jokoan dago e n epaiket ar e n une serioan esan ak , bere jarduera r e n zentzua dira: elkarrizket a da hitz giltza. Eta elkarrizket a egun erokot a s u n e t ik sortzen da. Sokrat e s e k ez du antzinako sekre tu ez hausn ar tz e n , bertako az eta bertakotik baizik. Hau da, Platonen ustez, egun eroko bizimodu ak nahiko elem e n t u arrazionalak dauzka bere existen tzia justifikatzeko, eta ez bere arazoak konpontz eko bakarrik, baita berau ei buruz hausn ar tz eko ere. Komunikazioan parte hartzeko beharrezko baldintzak eztab aid a n parte hartzeko beharrezko ak diren berber ak dira. Horrega tik dago egun eroko bizimodu a pil-pilean Platonen g a n , eta ez da dirkurtsotik bereizten , baizik eta bere barne a n agertz en da eta irakurlea egun eroko bizimodu horret a n dago murgildut a .

Egunerokot a s u n horret a n erab akitzen da gizakiaren tz a t garran tzitsu e n a dena, bere zoriont asu n a («bere ondas u n handien a »). Baina Platonek egun erokot a s u n horret a t ik eztab aid a tz e n duelako, hain zuzen ere, dira bere lanak hain giza trinkotasu n handikoak: Sokrat es ek gela bate tik hausn ar t u izan balu, bere bizitzako zenbai t alde agertuko lirateke bakarrik, baina egun erokot a s u n e t ik egitea n , egun eko hogeita lau orduak eta egin eta nahi dugun ar e n diment sio guztiak batera prese n t daud e elkarrizket a n . Trinkotasu n a ez da zailtasun teorikoko auzia, zirrikiturik gabeko bizitasun eko a baizik. Platonen ustez, filosofia ez da ariketa intelektu al bat, arnas t eko modu bat baizik. Horrega tik, intelektu alki metodo jasang arria go ala laxoago a lirudikeen elkarrizket a erakarg arriago gerta tz e n da bizitzaren aldetik. Eta bere bizimodu eredu ak horrenb e s t e exijitzen du.

Elkarrizket a , diskurtso argudia tzaileaElkarrizket ar e n lotura eta errotze horrek egun eroko bizimodu a n –merkatu a n eta

gimna sioe t a n hitzontzi handia den Sokrat es– ez dio diskurtsoa ri zorroztas u nik kentzen , guztiz kontrakoa baizik: are zorroztas u n handiago a eskatz en dio. Platonek aten a s t a r r ek beren elkarrizket e t a n egiten duten a deskribatz e a r e kin nahikoa izan balu, ez litzateke ohituren best e historiagile ala komediagile bat baino izango. Baina Platon zerbait guztiz desberdin a da: filosofoa da: egun eroko diskurtso a diskurtsiboki arazt en du. Platonek ikusten du gizakiak egun eroko elkarrizket e t a n interes ek gidatu ak daud el a eta ez dutela zuzen arrazoitzen. Bi eskasia horiei aurre egiteko, Platonek argudiak e t a printzipioak eta arauak ezartzen ditu. Bakarrik bi mota horiet ako eskaer ak bete tz e n direne a n gaud e elkarrizket a filosofiko baten barrua n , hau da, mundu politikoa hobetu eta legitimatz eko gai den elkarrizket a baten barrua n .

Elkarrizketa filosofikoaren eskaera funtsezkoena da hizketakideek ez bilatzea ospea, ez irabazia, ez beren ideien inposaket a, ez garaipena. Bakarrik eta esklusiboki egia bilatzen du (Gorgias, 457 c – e): jakiteko eztabaidatzen da eta jakitea gauzak (naturalarak zein politikoak) nolakoak diren aurkitzea da. Sokratesek eta Platonek, irakasle gisa, grina hori gizakiengan berez dagoela diote, eta grina hori elkarrizketan zehar dabil, beraz, eta beraiek berau burutzen laguntzeko prest daude. Platoni kritikatzen zaio egiaren bilaketa ezinezkoa dela, eztabaida guztietan daudela interesak tartean, balditzapen enpirikoak (adinarenak, ezagupen en ak, aberastasun aren ak, osasunarenak...) ezin direla alde batera utzi. Baina hori ez da bakarrik platonismoaren esentzia bera ez ezagutzea, pentsam e n d u filosofiko bat denaren esentzia bera baizik: hori kritikatzen diotenek soziologo ala psikologo gisa jokatzen dute, gizakiek taldean ala banaka nola jokatzen duten esaten digutenek. Baina gizateriaren beste dimentsio bat dago, bere arau ematea: nola jokatu beharko luketen, bai banaka eta baita taldean. Eta gizakia

izaki arau- emailea dela jaten duela bezain gertaera errotiko eta funtsezkoa da: inork ez dio uzten daukana baino osasun hobea eduki nahi izateari, ezta maitatua izan eta maitatu nahi izateari, inork ez du bere bizi maila hobetzeko nahia alde batera uzten; hori giza bizitzaren alde arau- emailea da. Kontzeptu horri gizaki edo talde bakoitzak ematen dizkion edukiak desberdinak dira; baina ibiltzen garela bezain gertaera benetakoa da nahi eta desiratzen dugula.

Platon pentsal ari arau- emailea da, eta ez digu gizakiak benet a n nola jokatzen duen esan nahi, nola jokatu behar duen baizik. Politikan, morale a n , eta, noski, diskurtso a n eta arrazoitzeko modu a n . Egiaren bilaket a da eztab aid a ororen eredu arau- emaile hori. Bi erat ara : eredu erregula tz ailea da, desbider a tz e ak orient a tz e n dituen a; baina lortu beharreko helmug a bezala ere: elkarrizket a ikasket a ere badelako eta, batez ere, ikasket a . Egiaren bilaket ak gidatz en du elkarrrizket a eta, gaitasun gehiagor ekin eztab aid a tz e n den heine a n , gehiago sartzen zara egian.

Egiaren bilaket ak diment sio intelektual bat dauka, gero azalduko duda n a eta best e ezer baino erraza go onartz eko prest gaud e n a . Baina baita dimen t sio politiko bat ere. Egia bilatu nahian eztab aid a tz e n duen a eztab aid ar e n gainer ako kideen lankide bihurtzen baita: lehen a go lehiakide ak izatetik lankide ak izatera pasa tz e n dira. Elkarrizket a lankidetz a sozialaren muina da, beraz. Elkarrizket a platonikoar e n eta sofistikoare n arteko alde handia honet a n datza: sofistek garaipen a bilatzen zuten; Platonek lankidetz a 5 .

Egiaren bilaket a hau elkarrizket a platonikoar e n best e zenbait eskaer a r ekin dago lotuta. Horietako bat hizketakide ak egiten dituen baiezta p e n a k bereak bezala hartze a da: auzia ez da definizio edo erantzun gisa propos a tz e n dituen baiez ta p e n a k egiazkoak ala gezurrezkoak izatea –hori ikusteke dago, hori da zalantz an jartzen dena–, proposa tz e n dituen ak berega n dik etorriak bezala eta beren egian sinet siz proposa tz e a baizik. Auzia ez da, halab er , propos a m e n a k berriak edo originalak izatea: best e batzue n a k izan daitezke, topiko sozialak ere izan daitezke. Sokrat es ek eskatz en duen a zera da, propos a m e n horiek aurkezt e n dituen hizket akide ak bere ak bezala hartze a . Sokrate s ek bere ikasle izan nahi zuten asko errefusa tz e n ditu beren propos a m e n a k balira bezala ez hartze a g a t ik: best e e n iritziak diren heinea n hitz egiten dute best e e n iritziez (Teet e to, 150 b – 151 d). Ikasle horiek, hutsik, sofisteng a n a bidaltzen ditu. Horrega tik, Sokrat e s e k ia ez ditu erabiltzen eztab aid a n bertan ez daud e n filosofo ospet su e n izenak.

Egiletasu n honen arrazoia da norbera zalantz an jartzea : eztab aid a tesi eta argudio baten balio eta egia aztertze a denez, argudio bat gezurt a tz e a n , sosten g a t z e n duen a ere gezurt a tz e n da. Ez da gizaki edo hiritar gisa gezurt a tz e n , bere oker egote a da gezurt a tz e n dena . Horrela, elkarrizket ak, egiten den logosar e n berraz t erk et a r e n bidez, hizket akide ak eraldatz e n ditu (Lakes, 187 e – 188 c). Hizketakide ak sosten g a t u dituen ideiak bere ak bezala hartuko ez balitu, ideia horien gezurt a p e n a k edo aldaket ak lehengo egoera berbere a n utziko luke: ideiak eranskin bat lirateke, baina Platon ideien aldake t a r e n bidezko aldaket a politikoare n beharre tik abiatu da; ideiak aldatz e a n , gizakia ere aldatz e n da, eta horrekin bater a sistem a politikoa.

Eztabaid ar e n helburua egia erdies t e a da. Egia erdietsi dene a n , hizketakide ak oro daud e egoer a berri berea n ; bat- etortze egoera hori adost as u n a da. Elkarrizket a , beraz, modu bikoitzean da kooper a tz ailea: bilaket a- prozedur a bezala, eta lorpen bezala. Baina Platonen g a n agertz e n diren bi adost as u n mota bereizi behar dira: bata, best e a ri arrazoia emat e a aurka esat eko ezer ez edukitzea g a t ik edo nekatu t a egote a g a t ik edo kasualit at e a g a t ik (syndokein, sygchôrein); hori adost as u n txarra da interes e t a n oinarritzen delako, denbor aldikoa da baldintzak aldatz e n diren orduko hizket akide ak bana n tz e n direlako, ahula da izaerare n eta orden a sozialare n dimen t sio oso azalekoei eragiten dielako (Karmides, 175 a – d). Baina best e mota bateko ados t a s u n a dago, arrazoie t a n oinarritua, gezurt a tz e argudia tz ailear e n proba gainditu duen a: ados t a s u n arrazional (homologia) hori da elkarrizket a bilatzen duen a , eta adost as u n arrazional horret a n berm a tz e n da polisa. Batzuet a n lortzen da, best e e t a n ez, baina hori da eztab aid a beti gidatu behar duen a; egian oinarritut ako adost as u n a denez , iraunkorra da, egia ez delako aldatz e n , trinkoa da egian gizakiaren esentzia lotzen delako (Gorgias, 518 a b).

Elkarrizketaren teoria horretan, intereseta tik askatzen duena, Sokratesek eta Platonek egia objektiboa eta subjektiboa lotzen dituzte: objektiboa, argudioek eta beren zuzentasun formalak baieztapenek arrazoizko sostenguak dauzkatela bermatzen dutelako, ez dira iritziak bakarrik; subjektiboa, hizketakidearen izaera egia horren arabera aldatu eta transformatzen delako: subjektuak bere burua aurkitzen du eztabaidan.

Printzipio orokor horiek zenbait jarrera t a n eratze n dira, eztab aid a t z eko ordua n zenbai t teknika daud e. Gorgias e n (486 e – 487 e) argi eta garbi adieraz t e n dira: hizketakide ek «zientzia, onbera t a s u n a eta zintzotas u n a » eduki behar dute elkarrekiko. Zientziak esan nahi du ezin duela edoz ein ek eztab aid a bate a n parte hartu, best e hizketakide a r e n mailan egon behar baitu eta bere hitza kontuan hartzeko duina izateko adina hausn ar tu behar izan baitu gai horri buruz; horrega t ik bilatzen ditu Sokrate s ek garaiko jakintsu e n a k omen zirenak gai bakoitze a n: politikariak oratoriaren ingurua n , sofistak bertut e a r e n ingurua n , militarrak ausardiare n ingurua n . Onbera t a s u n a ez da best e a r e n okerrak onartu eta barkatz e a , jarrera hori egiaren bilaket ar e n printzipioari huts egitea bailitzateke eta hizket akide e t a ko bati (onber ari) inork eman ez dion ustezko nagusit a s u n bat ema n go liokeelako: eztab aid a bate a n denak berdinak dira. Zintzotasu n a , eztab aid a r e n protago nis t a bakarra bene t a n logosa izan dadin, hizket akide e n artea n tartekari dagoe n a : pents a tz e n dugun a esan go ez bage n u, guk geuk ez genuk e egiletas u n a r e n irizpidea onartuko ezta lagunduko ere best e ak onar dezan; horrela testuinguru bat eratuko litzateke , bertan logosar e n ordez jada hizketakide e n subjektibot a s u n enpirikoak jardungo lukeela bere kasa.

Printzipio eta teknika horiekin guztiekin, Platonek hizketakide ak mugitzen diren kultura berrikust e n du. Kulturak bi erat ara eragiten du eztab aid a n . Aurrena , hizket akide ak haien barne a n daud e n ideia eta balioen testuinguru komun bat eman e z: balio horietako batzuk partek a tuko ez balituzte, ezingo lukete elkarrizket a bat hasi ere. Baina, bigarrenik, eztab aid a r e n edukia. Platone n g a n bi osagai ak bat dira: ausardi a, heziket a , justizia, neurrita su n a , botere a . Horiek dira hizketakide ek partek atz e n dituzten balioak eta baita gizarte ar e n balioak ere.

Kulturaren kritika balio horien kritikaren bidez eta hizketakide ek balio horiet az dauzkat e n kontzeptu e n kritikaren bidez egiten da: horiek gizarte a r e n kide gailenak direnez (politikaria, sofista , hizlaria, militarra, artisau a . . .) eta eztab aid a tz e n diren balioak ideia arrotzak ez direnez , egun erokot a s u n e a n indarre a n daud e n a k baizik, ideia horien kritika, aldi berea n , ordezkatz e n duten gizarte ar e n kulturaren kritika da.

Gizarte balio horiek ez baitira edozein, gizarte a r e n gehiengo handiak parteka tz e n dituen ak baizik, eta, ondorioz, bere kideak koordinatu eta elkartzen dituzten ak . Baina ez modu esta tiko bate a n , dinamikoa n baizik, gizarte horren eta bere kideen jarduer a orient a tz e n duten ideia-indarrak direlako. Balio eta ideia horiek dira eragiten duten ak hiritar batek onartze a gizarte orok dakarren sufrimen d u kuota, eta, are gehiago, bere gizarte a ahal den onentz a t jo eta bizitzea ahalbider a tz e n dioten ak, hau da, funtzio legitimatz ailea daukat e . Balio horiek kritikatzen direne a n , aldi berea n funtzio horiek guztiak erasotz e n dira.

Kritika horren beharra ez da apet a platoniko bat ezta filosofoare n fintasun bat ere. Atenas e n historiatik berta tik sortzen da behar hori. Pelopon e s oko gerra galtzeak Atenasko gizarte a talde eta mugim e n d u desb er din eta kontrajarriet a n zatitu zuen. Sokrate s e n hilketa legala prozesu horren burutz e a izan zen, eta Platone n tz a t zerbait historikoki jasan ezin a. Gizarte aten a s t a r r ak ez dauzka balio parteka tu a k , bere bidez elkarturik jarraitu ahal izateko.

Baina bada go best e arrazoi bat historiagileek kontua n hartu ez duten a , ezta Platonek ere, atzera begira eta gizarte aten a s t a r r a zetorren tokitik ikusten temat u t a zegoe n ez : krisi suntsi tzailetz a t jotzen du. Baina ikuspe gi hori ez da eraba t zuzen a. Orduko gizarte grekoa ez delako nagusigo- borroken krisi bat pairatz en ari, konplexut a s u n krisi bat baizik: gizarte mota berri bat ari da sortzen, giza talde berriak (mertzen arioak), hirian errotu gabe ak , aberas t a s u n mota berriak, gizarte harre m a n mota berriak, unibert s alismo politiko berri bat. Hori guztia Alexandro Handiare n g a n burutuko da. Bestela ez luke zentzurik eteng a b e hiriaren krisiari buruz aritzeak, hiri-

esta tu ak lur joko balu bezala eta, bat- bate a n , aldaket a guztiak sortuko balira bezala, hobeto esan d a , Alexandrore n iraultza, egun bate tik best er a : historia ez doa horrela. Platone n kasuan , Jenofonte bezalako orduko best e historiagile batzue n kasuan bezala, garaiko krisia bakarrik hiriaren suntsipe n a bezala ikusten dute, prozesu hori historiaren prozesu zabalago baten barrua n ikusi ordez, hots, mundu helenis tikoare n mailakako eraket a bezala6 .

Elkarrizket a platonikoan berezko metodo kritikoa galder a- erantzun eko a da, ironia sokratikoare n testuinguru a n . Galdetz e n duen ak ez dakielako galdetz e n du, baina baita galdera posible den toki bate a n dagoel ako ere: erab a t e ko ezjakint asu n e t ik ezinezkoa da galder a bat, bakarrik argilunetik galdetu daiteke 7 . Eta norm ala da parteka t u gabeko eta zalantz azko balioet ako gizarte bate a n bizi denak galdetu beharra izatea .

Baina galdera- erantzun hau ironia sokratikotik bereizi behar da: ironia hau «bakarrik dakit ez dakidala ezer» (Hipias txikia, 372 a – d; Sokrat es e n defent s a , 21 b – e) lelo ospets u a n agertz e n da. Lehen e n go me m e n t o a n , harritzen gaitu horrelako lelo eta jarrera batek heriotzara eram a t ek o adinako sumindur a eragin ahal izateak. Baina ez da leloa, Sokrat es ek lelo horret a t ik atera tz e n dituen ondorioak, baizik, sumindur a eragiten duten ak. Sokrat es ek galdetu egiten du. Eta, galdetz er ako a n , bere hizketakide e n jakinduriaz zalantz a egiten du, ez bere az: haien jakinduriaz konbe ntzitut a balego, ez luke galdetuko, edo bere galderak ikaspe n konkre tu ak ikaster a egongo lirateke zuzendu a k, militar baten ikaspen a estra t e gi ar e n ingurua n , sofista baten a bertut e a r e n ingurua n , politikari baten a gobernu ar e n ingurua n . Baina Sokrat es e n galder ak ez dira horret ar a zuzentz en: bere hizket akide ek badakitela dioten a bene t a n dakiten ala ez jakitera zuzentz en dira. Eta hori haien prestigio uste e n zalantza n jartze osoa da. «Bakarrik dakit ez dakidala ezer» horrek bene t a n esan nahi du «ez dut ezer onartz en »: eta hori da bere erradikalta s u n a . Eta bere arriskugarri t a s u n a . Ez pertson ar e n t z a t bakarrik –aipatut ako jakintsu ak eta hizketakide ak jakintsuak omen diren gai horret a n tx e gerta tz e n baitira ezjakinak– baita ere, ezjakintasu n hori dela medio, ustezko jakintsu horiek sosten g a t z e n dituzten balioentz a t , beren prestigioa eta jakintza haiet an oinarritzen omen direlarik, hots, balio kolektiboen tz a t . Ez da bakarrik pertson al er a iristen, kolektibora ere. Sokrat esi hilgarria gerta tu zitzaion bere ikerket a , hain zuzen ere kultura aten a s t a r r e a n printzipioz onarp e n ez hori jasan zezake e n ezer ez zegoelako. Baina gizarte batek ezin du baliorik eta gidaririk gabe bizi, diren mendr e n a k izanda ere. Hala ere, Platoni ez zitzaion ezer gerta tu , berrikuske t a kritikoarekin batera konponbid e a eskaini zuelako. Konponbide hori ez zela konben tzigarri izan best e auzi bat da.

Ekarrizket a , lan literarioaAuzia ez da elkarrizket ar e n edert a s u n a r e n goresp e n a egitea lan literario gisa, batez ere

gaztaroko elkarrizket a biziena: guztiak daud e ados, eta «arte lan» bezala bereziki azter tz en segur aski aurren a izan zen Schleierm a c h e r e n g a n dik ez da zalantzarik gelditzen gaiaren ingurua n 8 . Eta liburuki honet a n jasota daud e n elkarrizket ak baiez ta p e n honen froga sendo ak dira.

Oraingo auzia elkarrizket e t a n egiturar e n bat bilatzea da, baldin bada go. Horretarako helburu filosofiko eta, aldi bere a n , legitimatz ailea eduki behar da kontua n . Eta nik uste dut bada go el a . Une honet a n elkarrizket ar e n formari bakarrik ema n go diot harret a , elkarrizket ar e n dram at i s m o a r e n best e aldeak (egiletasu n a , norbera zalantz an jartzea , Sokrat es e n heriotza) aipatu ditudal ako jada.

Elkarrizket a beti egun eroko egoer a bate a n hast e n da, bi lagunek elkarrekin topo egin edo lagun komun batek bi ezeza gu n a k kontaktu a n jartzen dituelarik. Oso maiz deskribap e n a ez da zuzen a («Sokrat es e k Protagora si bisita egiten dio...), zeharkako a baizik («X-k Y-ari Sokrat es ek Z-rekin topo egin zuela konta tz en dio»). Eszenogr afia deskribatu baino gehiago zeharka aipatz e n da. Elkarrizket ar e n gaia askotarikoa da, hizketakide a r e n arab er a : beti hizketakide a r e n t z a t esan gur a t s u e n eta erabilgarrien tz a t jotzen den gaiaz hitz egiten da (Karmides : gogo neurrit asu n ar e n ingurua n osasun er ak o onurag arri bezala, mutilak buruko mina daukal ako), ala

hizketakide a aditua den gaiaz (Protagora s : bertut e a r e n irakasgarri t a su n a) . Sokrat es ek bere hizketakide a ri esa t e n dio hura aditua den gaia definitzeko (bertut e a , ausardia, heziket a, gobern u a). Sokrat es ek definizioa okerra dela erakus t e n du, edo bertut e horren erakusg a rri tza t jotzen diren eta definizioan sartuak ez daud e n kasuak daud el ako, edo definizioak egokiak ez diren kasuak jasotzen dituelako. Definizio hori gezurt a tu t a gelditu ondore n , Sokrat es ek best e bat eskatz en du, eta analisi prozedur a bera erabiltzen da: definizioak proba gainditzen baldin badu, onartze n da, best el a errefus a tz e n da eta best e definizio bat bilatzen da. Elkarrizket a gehien ak , gaztarokoak batez ere, irekirik amai tzen dira, hau da, hizket akide e n eskaer a intelektu al ak aseb e t e t z e n dituen definiziorik eman gabe. Definizioaren a baino analisi mota konplexu a go a k daud e, baina hori da prototipikoa eta deigarrien a .

Horreta n ados daud e ikertzaile guztiak. Baina eztab aid a g a i bat dago: propos a m e n desberdine n aurkezp e n eta errefusa tz e horret a n orden a bat al dago edo halab e h a r r ezko a al da, edo auzi mota bakoitzaren arab er a al da bakarrik, horrela, adibidez, ausardi ar e n inguruko ikerket ak eta heziket ar e n inguruko ak arazo desberdinak edukiko lituzket el a, bi kontzep tu desberdinak izanik? Ala elkarrizket e t a n idazket a prozesu komun bat al dago? Eta, baldin bada go, zein da?

Nire ustez bada go, eta honako hau da. Arazo baten berezko eztab aid a filosofikoa hast en den orduko, eztab aid a ia etet e n den me m e n t o bat heltzen da, elkarrizket ak ezin duelako gehiago ema n. Memento horret a n Sokrate s itxuraz desbider a tz e n da eta printzipioz hizketa g ai ar ekin zerikusi zuzenik ez dauka t e n best e gai batzuez hitz egiten hast en da, eztab aid a r e n ordura arteko maila baino orokorrago ak eta zabalago ak diren ideia filosofikoak. Baina maila berri horret a n , modu bitxian, aurreko mailan egiten ziren baiezt ap e n a k ulertu, azaldu eta justifikatzeko argia aurkitzen da. Bestela esan d a : eztab aid a filosofikoa maila filosofiko batzuet a t ik gero eta orokorrago a k diren best e e t a r a pasa tz e a n datza, maila berri eta goragoko ak behera goko e n funtsak direlarik. Fundatz aileak diren heine a n , Platonek aurreko e n «printzipiotza t» (archai) jotzen ditu; eta filosofoak bere aurkarien kritiken aurrea n bere baiezt ap e n e i eust eko gai izan behar duen heine a n , filosofoak «bere buruari eta bere arrazoiket ari laguntz en die» (boêth eîn tô lógô ).

Adibide pare bat. Fedon 84 c – 88 b zatian Simiasek eta Kebesek arimare n hilezkortas u n a r e n tesiaren inguruko zenbait objekzio egiten dituzte. Orduan argudiake t a eten egiten da, eta Sokrat es e n heriotzare n aurreko azken uneko eztab aid a ospet su a n prese n t egon zen eta narratz ailea den Ekekrat es e n entzule e n interes ak konta tz en zaizkigu, eta Sokrate s e n porta er a kritiken aurrea n . Eta esa t e n zaigu: Sokrate s ek, haserre tu ordez, argudia tz e n jarraitu zuen («diskurt so ari eta bere buruari lagund u zion»), baina ez ideia berber e t a n tem atuz , sorket a eta hondak e t a z hitz eginez baizik, heriotzare n a baino gai askoz zabalago a dena, berta tik heriotzare n gaia intelektualki argitu daiteke el arik (95 e – 99 c). Arazo horren irtenbide ak, bere aldetik, best e maila desberdin eta goragoko bater a dara m a , ideien teoriara (99 d - ...). Azken maila honet a t ik arimar e n hilezkortasu n a auzi orokorrago ar e n barneko auzi partikular bat bezala aztertu daiteke.

Errepublikaren bigarren liburuan Adimanto eta Glaukonek Sokrat es ek Trasimakore n tesien aurka lehen e n go liburuan egiten zuen justiziaren defents a ri eraso tz e n diote. Lehen e n go liburuare n amaier a n justiziari buruzko egoera bate a n eta maila bate a n gaud e, beraz. Baina maila hori ezin da bere horret a n defend a t u : horrega tik eraso tz e n diote Adimanto eta Glaukonek. Sokrat es ek filosofo gisa bere tesiari eta bere buruari defend a tz e a ri ekiten dio. Horretarako itzulinguru izugarri bat egiten du: gizarte ideal baten eredu oso bat diseinatz e n du, gainer ako liburu osoa horret a n ema n ez . Estatu onenar e n bere ideia defend a tz eko, berriro best e itzulinguru bat egin behar du eta mailaz aldatu, eta idealare n eta enpirikoaren artea n bereizi. Eta berriro, itzulinguru baten bidez, berezko idealare n ordez Ongiaren ideia hartu behar du. Ongiaren edo, gutxienez , bere hurbilen a denar e n ezagup e n a dauka gu n e a n bakarrik baliozkotu ditzake gu justiziaren kontzeptu a eta eztab aid a n zehar agertu diren tarteko hausn ark e t a- maila guztiak.

Ikuspe gi horret a t ik azter genez ak e elkarrizket a bakoitza, baina hobe da irakurleak egite a. Eskem a laburbilduz, elkarrizket a platoniko batek ondoren go egitura daukal a esan dezake g u:

1) Abiapuntu a : egun eroko bizitzaren egoer a ; balio konkretu baten egun eroko kontzeptu a .

2) Sokrat es ek kontzep tu hori gezurt a tz e a .

3) Hizketakide e n arteko ados t a s u n eza: kontzep tu sokratikoar e n kritika.

4) Sokrat es ek maila teorikoa igotzea hortik aurreko tesiak justifikatzeko («printzipioet a r a igotzea », «norber a r e n eta argudioar e n defent s a ») 9 .

Elkarrizket a idatziaren egitura hori dela onartuz gero, elkarrekin estu lotuta daud e n bi arazo gelditzen dira zintzilik, hem e n jasotzen diren elkarrizket e t ako bakoitzari buruz gauza pare bat esan baino lehen: elkarrizket e n eztab aid a n azken printzipioet a r a heltzen al da? Zer jarrera hartu zuen Platonek bere elkarrizket a idatzien aurrea n? Lehene n g o a Platonen filosofia ulertzeko auzi sistem a t ikoa da; bigarren ak idazket a platonikoa bere jarduer a intelektu al are n osotas u n e a n kokatzen du.

Arrakas t a izan duen elkarrizket e n interpre t azio bat lan irekiak bezala hartze a izan da: Platonek arazoak propos a t uko lituzke, baina ez lituzke konpond uko eta irakurleari utziko lioke arazo horiek konpontz eko edo beraien aurre a n jarrera bat hartzeko lana; probokazio intelektu al ak lirateke beraiek propos a tz e n dituzten arazoen tz ako erantzun ak baino gehiago. Pentsa m e n d u sistem a t iko bati uko egingo lioke ere esplizitoki 10 .

Interpre t azio horrek bi objekzio dauzka aurka. Aurrenik, eran tzun a k nabar m e n a k diren elkarrizket ak bada u d el a , beren egitura sistem a t ikoa dela, ez apore tikoa bakarrik, erantzun ak esat e n ez zaizkigun elkarrizket e t a n ere irakurlea zenbai t tokitara bidera tz eko edo, gutxien ez , posizio zehatz batzue t a t ik apart a tz eko presio handia dago el a : elkarrizket a horiek erantzun a esat e n ez badizut e ere, bide batera eram a t e n zaituzte behintza t , nahiz eta zuk ez jakin bide horren azken konklusioa zein den. Errepublika, Timeo, Politikaria, Legeak elkarrizket a propos a tz aileak dira, ez apore tikoak bakarrik; Sofista, Teete to irakurleare n esku utzitako eta erantzun e t a r a irekiak daud e n galder a baino gehiago dira.

Baina interpre t azio apore tikoare n aurkako best e argudio bat dago: Platonen berare n iritziak. Platonek ahozko irakasp e n a idatzizkoa baino hobe a dela utzi zuen idatzita. (Fedro, 274 c – 279 c) eta bere doktrinen eduki garrantzitsu e n a ez zuela inoiz idatzi ezta idatziko ere esa t er a heldu zen (VII. gutun a , 340 b – 345 c). Horrekin ez da ulertu behar irakasp e n idatziak (elkarrizket ak) garran tzirik ez daukanik, best e irakaskun tz a- jarduer a are hobe a dagoel a baizik; eta filosofoare n hitza aintzat hartu behar dela 11 . Eta bere ikasle zuzen e n e k (bereziki Aristoteles ek, baina ez honek bakarrik) egiten dituzten Platone n doktrinen azalpen ek baiezt a tz e n dituzte Platone n hitz horiek, haren idatziet an aipatu ak agertz en ez diren doktrinak kritikatu eta hari egozt en dizkioten ek; funtse a n bi printzipioen teoria bat, Platonek beron e n bidez errealita t e a r e n osotas u n a azalduko zukeelarik 12 . Platonek bere Akade miako ahozko irakasp e n e a n azalduko zituzkee n idatzi gabeko doktrina horiek hain zuzen 13 .

Datu horiek erabiliz, Platonen interpre t azio berri batek dio beti esan gabeko zerbait en errefere n tzia bat dagoe n elkarrizket en irekitasun horrek doktrina akade miko horien erreferen tzia egingo lukeela, eta elkarrizket e t a n defend a t u t a ko tesien azken justifikazioa lirateke el a . Errepublikare n a da kasu deigarrien eta garran tzitsu e n a , bakarra izan gabe . Lehen ikusi ditugu Sokrat es ek bere justiziaren teoria defend a tz eko egiten dituen pauso ak Ongiaren teoria bater a heldu arte. Baina auzia ez da hor amai tzen , hizket akide ek, Sokrat esi Ongiaz hitz egiten zenbait e t a n entzun dioten ez , zer den galdetz e n dioten e a n , berak erantzut e n baitu: «hori gai konplexu e gi a da orain azaltzeko. Baina Ongiaren sem e a ri buruz hitz egin dezake gu , eguzkiari buruz» (Errepublika, 504 e – 505 a; 506 d – e). Eta irudi handiak azaltzen ditu: eguzkiare n a , lerroaren a , kobazuloare n a (Errepublika, 507 a – 517 a). Batzuen ustez Sokrate s e n esaldi hori Ongiari buruzko ezagu p e n ezaren tz ako aitzakia da, baina ondore n datorren lerroaren konparazioa

nahikoa konplikatua da ihesaldi hutsa dela pentsa tz eko, batez ere Platone n filosofia osoa laburbiltzen duela kontua n hartu t a . Eta, Platonek bere Akade miako ikastaroak Ongiari buruz izenburu p e a n emat e n zituela gogora tz e n badugu, edukia printzipio bikoitza zelarik hain zuzen ere, aitzakia baino zerbait gehiago dela ikusiko dugu: Akade miar a ikastera joateko gonbida p e n a da, bere doktrinare n eduki garran tzitsu e n a idatziz argitara tz eko bere buruari ezarritako debeku hori hautsi gabe 14 .

Horrek ez du esan nahi elkarrizket ek baliorik ez daukat e nik, guztiz kontrakoa baizik: Platon ezagu tz eko idatzi gabeko doktrinekin osatu behar direla alegia. Eta bi irakasp e n horien sintesi tik, irakasp e n idatziaren eta ahozkoar e n sintesi tik, Platon sistem a t iko bat sortzen da, ez proboka tz aile intelektu al huts bat, bere ikasleak kontrolatz en dituen irakasle bat, ez bakarrik kutsatz aile existen tzialista bat joko intelektu al e a n . Platonek bere elkarrizket ak ikasleak bere Akade miara erakartz eko idatziko zituzkee n , bere doktrina filosofikoak zabaltzeko baino gehiago propa g a n d a baliabide gisa.

IILiburuki honen elkarrizketak

Amaitzeko, liburuki honet a n jasota daud e n elkarrizket e t ako bakoitzari buruzko ohar pare bat.

Eutifronek kultura herrikoian –eta ez herrikoian– ulertzen zaila den zerbait azaltzen du argitasu n osoz: gizakiaren jainkoekiko harre m a n a ez da eska er ako a –hori otoitz berekoia da: senda dadila nire sem e a , dirua irabaz dezad al a–, haien gailent a s u n a ri himno bat baizik. Benet ako otoitza jainkoak gores t e n dituen a da, ez zerbait eskatz en diena.

Eutidem ok eragin kaltegarria eduki du mend e b a ld eko kulturan sofistei buruzko gure iritzian: Platonek bi anaia hauek ustezko arrazoitzaileak bezala aurkezt e n ditu, egiat an funtsik gabeko hitzen malab ari s t a hutsak izanik. Zenbait interpre t a rik anaia hauek sofistak direla pents a t u duten ez , sofistak intelektual buruga b e a k direneko ondorioa atera dute, oraindik ere irauten duen iritzia. Baina hori ez da Hipias, Protagor as edo Gorgiasekiko eztab aid a t ik atera tz e n den irudia. Eta Platonek bere heldut as u n e a n ezartzen dien kritika (Sofista) elkarrizket a kaltegarri horren zentzug a b e k eri a multzoa baino askoz serioago a da.

Gorgias ekin Platonek bere idazkerare n maisu lanet ako bat ekoizten du. Hitzaren bi loturak nabar m e n nola uzten dituen modu a: botere a r ekiko lotura, Gorgias, Polo eta Kaliklesek ordezkatu a , hau da, erretorika; eta egiarekiko lotura, filosofiak ordezkatu a Sokrat e s e n irudian; Kaliklesen deskribap e n a politikari makiab eliko gisa erab a t ek o sendot a s u n e k o a da: pertson ai a honet a n Platonek jada maisu a den zerbait e t a n bere burua gainditu du: doktrina eta bizitzaren arteko elkarrekiko eragina erakus t e a n ; Kalikles hau Errepublika- ren lehen e n g o liburuko Trasimakor e n pertson ai a paraleloa da. Platone n elkarrizket e t a n gutxitan ikusten da horret a n bezain argi ideiak ez direla eraginga b e a k bizitzan: imintziorik gabeko pate tis mo a elkarrizket a oso horret a n zehar dabil trage dia haize bat bezala.

Mendeb ald eko kulturak, kristau t a s u n a k ema n duen antzinat eko mundu ar e n irudiak baldintza tu t a , Fedon Platonen eta antzinat eko filosofiaren elkarrizket a eraginkorre n e t ak o bat bihurtu du. Platonek bertan arimar e n hilezkortas u n a defend a tz e n baitu. Bizitza eta doktrinare n arteko elkarrekiko eraginar e n inguruko best e elkarrizket a bat da. Baina bere gorputz ar e n eta arimar e n bereizket a zorrotzarekin mend e b a ld eko pentsa m e n d u a eskizofreniko bihurtu du. Bere edert as u n literarioak bere eragin intelektual suntsigarriak biderkatu ditu.

Menonek Platon osoaren pauso ospet su e n e t a k o bat dauka: Sokrat es ek erakus t e n du esklabo ak, berak jakin gabe, mate m a t ika badakiela, hau da, bere oroitzap e n edo innatismo ar e n tesiaren kasu praktiko bat erakus t e n du. Platone n tz a t beharrezkoa zen tesi hori, ez delako gnoseologiako auzi hutsa , innatismo ar e n geroko bertsioe t a n horret ar a murriztua izan den bezala,

batez ere moderno e t a n (Descart es , Chomsky), baizik eta arrazoi politikoak zeuzkalako: politika platonikoa naturan errotzen da azken finean eta, Platone n ustez, innantis mo ak –ana m n e s i ak– gauz a guztien arteko lotura nabar m e n uzten du, gizakiaren a naturarekin.

Ez da lortu Kratiloren gutxien eko interpre t azio adostu a: batzue n ustez, Platonek barre egingo ziekeen etimologien inguruko ondoriorik gabeko joko intelektu al hutsa da; best e batzue n ustez, Platonek posizio bat hartuko zukee n zenbai t posizio intelektual e n aurrea n . Baina eztab aid a ezin a zera da, hitzek eta hizkuntz ak naturaz ala konbe ntzioz jokatzen duten eko bere plant e a m e n d u a k historia egin duela, gaurko egun er a arte.

Fedron Platon eta platonis mo ar e n ildo asko gurutz a tz e n dira. Bere erretorikarekiko interes a , baina egiara zuzendu t a eta entzulear e n izaerara egokitut a, berone t a n arima mota bat ala best e a nagusi den araber a ; maitas u n a , elkarrizket a horret a n eta Sinposioa- n Platon mend e b a ld e ko kulturako bere tem atiza tz aile handien e t ak o bat izan zelarik; arimen trans migr azioa , bere lanet ako toki askota n defend a t u zuena, nahiz eta Greziako aurren a ez izan; eta idazket ar e n esta tu tu a , bere elkarrizket en gaurko interpre t a ri ak zatitzen dituen a . Beren edert as u n a z itsutzen duten best e elkarrizket a horiet ako bat.

Elkarrizket a horien aurre a n irakurleen erantzun a edozein izanda ere, jarrera bat inposa tz e n da: lumare n maisu honet az gozatze a pents a m e n d u a r e n maisua delako. Ala alderan tziz.

José Ramón Arana,

Euskal Herriko Unibert sit a t e a .

Oharrak1 Elkarrizke t en kronologiaren inguruko guztirako, Ik. José Ramón Arana, 2001, 29 – 36 or.2 Ik. José Ramón Arana, 1998; Errepublika, III, 377 b - ...; X, 596 d - ...; poetei egindako kritikaren pausoak, askoz ezagun a go ak; halaber Legeak, II, 653 d - ...3 Sofistaren lehene n go definizioa da: «gazte abera t s eta ospet su e n ehiztaria limurtzea re n bidez, batez ere diru etekina lortzeko».4 Ik. D. Rössler, Welskopf- en, 1981, 205- 222 or.5 Ik. K. Gaiser, 1959, 71 or. ... : elkarrizket a sofistikoaren azterke t a bi-kaina izaten jarraizten du oraindik ere.6 Ik. José Ramón Arana, 2001, 13 – 19 or., hiri- esta tu a r e n krisi honen interpre t azioaren inguruan; eta 19 – 24 or., Platonen posizioaren inguruan Sokrate s e n heriotzaren aurrean .7 Ik. M. Heidegge r , 1977, 2. paragrafoa.8 Ik. F. Schleierma c h e r , 1969.9Ik. Th. Szlezák 1997, 84 - 91 or.: hortik hartu zuen egitura hau.10 Ik. K. Jaspers, 1993.11 Ik. José Ramón Arana, 2001, 36 - 49 or.

12 Ik. José Ramón Arana, 1998: gaiaren inguruko antzina t eko testu guztien dagoen bilduma zabalen a da, sarrer ak, laburpen ak eta oharrak dituen a .13 Ik. Krämer, 1983: antzina t eko Akade miar en irakaskun tza re n azalpen onena izaten jarraitzen du.14 Gaur egun eztabaida bizia dago idatzi gabeko doktrinak elkarrizket ekin integra tze a r e n aldekoen artean (Krämer, Reale, Szlezák) eta idatzi gabeko doktrinen inguruko Aristotele se n txosten ak ahozko irakaskun tz ar e n gabe, elkarrizket e n interpre t azioaren gaizki- ulertu filosofikoen ondorioak direla uste dutene n artean (Cherniss). Eztabaida horrek zuzen eragiten dio elkarrizket e n interpre t azioari. Idatzi gabeko doktrinen azalpen bikain batzuk dauden arren, adibidez, Krämer 1982, ezagutze n dudan bi tradizioen arteko sintesi bakarra José Ramón Arana, 2001 da; sarrer a liburua da eta bi tradizioak onartze ar e n aldekoa, Platonen interpre t azio inmane n t i s t a bat ema te az gain, idatzi gabeko doktrinen aldekoek onartzen ez dutena , baina bai biak ezagu tzen zituen Hegelek, modu bitxian: Ik. José Ramón Arana, 1998.

EUTIFRON

Eutifron 1: «Ezer berririk gerta tu al da, Sokrat es , zuk, Lizeoko 2 elkarrizket ak utzita, orain hem e n errege a r e n arkup e ar e n 3 ingurua n denbor a pasa dezazun? Zuk ez baitaukaz u , seguru e nik ere, prozesu bat errege- arkonte a r e n aurrea n , nik bezala.»

Sokrat es: «Atena s t a r r ek nire honi ez diote prozesu a deitzen, Eutifron, salaket a baizik.»

– Zer diozu? Norbaitek salaket a aurkeztu du zure aurka, antza denez; ez baitut pentsa t uko zuk best e norbaite n aurka aurkeztu duzunik.

– Ez, noski.

– Beste batek zure aurka baizik.

-Horixe hain zuzen ere, bai.

– Zein da hori?

– Nik neuk ere ez dut gizona oso ondo ezagutz e n , Eutifron, gazte eta ezeza gu n a baita, antza; baina, uste duda n e z , Meleto deitzen diote. Eta Piteo demos eko a da; Piteoko Meletoren bat ezagu tz e n baldin baduzu akaso, ile luzea, ez oso bizartsu a eta sudur konkorreko a.

– Ez zait burura tz e n , Sokrat es; baina, zer salaket a aurkeztu du zure aurka?

– Zer salaket a? Ez makala, nire ustez; ez baita gauza eskas a gazte izanik hain gai handia ulertzea . Izan ere, hark badaki, berak dioenez , gazte ak zein moduta n honda t u ak izaten diren eta hauek hond a tz e n dituzten ak nortzuk diren. Baliteke, gainera , jakintsure n bat izatea, eta nire ezjakintas u n a ikusita, bere adinekoak honda tz e n ditudal ako a n , ni salatzera etortze a hiriaren aurrera ama baten aurrera bezala. Politikarien artea n zuzen hast en den bakarra iruditzen zait; zuzen a baita aurrenik gazte ak ahalik eta onen ak izan daitez e n ardura tz e a , nekaz ari ona aurrenik landare gazte ez ardura tz e a naturala den bezala, eta ondore n gainerako ez ere bai. Eta horrela, segur aski, Meletok aurrenik gu, berak dioenez gazte e n erna m uin ak hond a tz e n ditugunok, garbitzen gaitu; gero, horren ondoren , argi dago zaharra go e z ardura t uz hiriari ongi ugarien ak eta handien ak eragingo dizkiola, horrelako oinarriet a t ik abiatu t a gerta tuko dela pents a tz eko a denez .

– Horrelax e nahiko nuke, Sokrat es , baina beldur naiz ez ote den kontrakoa gerta tuko; zuri bidega b e k eri a egiten saiatuz, etxeko onene t ik hast en dela hiriari kalte egiten baiteritzot , best erik ez. Baina esaidaz u , gazte ei zer eginez honda tz e n dituzula esa t e n du?

– Bitxikeriak, best erik gabe , miragarri hori. Hain zuzen ere, jainko- egilea naizela dio, eta jainko berriak sortzen ditudal ako a n eta zaharre t a n sinest e n ez dudalakoa n , horrex e g a t ik aurkeztu du salaket a , berak dioenez .

– Ulertzen dut, Sokrate s: zuk batzuet a n jainkozko zerbait gerta tz e n zaizula esa t e n baituzu. Beraz, jainkozko kontue n ingurua n berriztap e n a k egiten dituzulako a n aurkeztu du salaket a zure aurka, eta zu kalumnia tz er a doa epaite gira, kontu horiek jendetz ar e n aurrea n kalumnia tz eko zein egokiak diren jakinik. Izan ere, neuri ere, bilkuran jainkozko gaiei buruz zerbait esat e n duda n e a n , gerta tuko direnak haiei iragarriz, barre egiten didat e eroturik nago el ako a n; baina iragarri dituda n e t a t ik egia ez den ezer ez dut esan. Halere, gu bezalako guztiei bekaizkeria digut e. Baina ez dugu beraiet az batere ardura t u behar, aurre egin baizik.

– Eutifron maitea , guri barre egitea ez da ezer, agian. Atenas t a r rei ez baitzaie asko axola, nik uste dudan e z , norbait zerbait e t a n trebe a dela uste baldin badut e , bere jakinduriare n irakasle ez den bitarte a n , behintza t ; baina best e ak ere eurek egiten dituzten bezalako gauzak egiten saiatz en direla pents a tz e n baldin badute , haserre t u egiten dira, bekaizkeriag a t ik, zuk diozunez , edo best e zerbaite g a t ik.

– Hortaz, ez dut batere jakin nahi horren ingurua n nirekiko nola ote daud e n .

– Izan ere, agian zuk zeure burua gutxitan aurkezt e n duzula iruditzen zaie eta ez duzula zeure jakinduria irakatsi nahi; baina ni beldur naiz ez ote zaien irudituko nire giza maitas u n a g a t ik daukad a n a edozein gizoni jario bate a n esa t e n diodala, ez bakarrik lansaririk gabe, baizik eta nik neuk gustura ordaindut a ere bai, norbaitek entzun nahi baldin badit behintz a t . Beraz, oraintx e nioen a , niri barre egingo balidat e, zuri egiten dizutela diozun bezala, ez litzateke bater e desa t s e gin a izango epaite gi an txantx et a n eta barrez denbor a pasa tz e a ; baina serio ari badira, hori jada ez dago argi nola aterako litzateke e n , zuentz a t iragarleontz a t izan ezik.

– Baina agian ez da ezer izango, Sokrat es ; zuk zure kasua zure ideiaren arab er a borrokatuko duzu, eta nik nirea ere bai, uste dut.

– Eta zein da zure prozesua, Eutifron? Salatu zaituzte ala salatu duzu?

– Salatu dut.

– Nor?

– Pertson a hori salatze a g a t ik, eroturik nagoel a eman go du. Bada, hain zuzen ere horixe.

– Zer, bada? Hegan egiten duen norbait salatu al duzu?

– Ezta hurrik eman ere, oso zaharra da, hain zuzen ere.

– Zein da, bada, hori?

– Nire aita.

– Zurea, bikain hori?

– Nirea, bai.

– Zein da akusazioa eta zeren a prozesu a?

– Hilketare n a , Sokrat es .

– Ene Herakles! Benet a n , Eutifron, jendetz ak ez daki zer dagoe n zuzen; ez baitut uste egokitzen zaion edoz ein ek egingo lukeenik hori, jakindurian jada oso aurrera t u a den batek ez bada .

– Oso aurrera tu a bene t a n , Sokrat e s , ala Zeus.

– Zure aitak hildakoa etxekoe t ako norbait da, ezta? Ez al da nabar m e n a ? Ez baitzenuk e kanpoko baten g a t ik hilketa prozesu batekin aita jazarriko.

– Barregarria da, Sokrates, zuk uste izatea hildakoa kanpokoa edo etxekoa izatea zerbaitetan desberdin dela uste izatea zuk, eta ez pentsatzea hau bakarrik hartu behar dela kontuan, hots, hil zuenak justiziaz hil ote zuen ala ez; eta justiziaz hil bazuen, bere horretan utzi, baina hala ez bada, jazarri behar dela, hil zuena zure etxekoa eta mahaikidea baldin bada ere; izan ere, orbana bera baita horrelako batekin bizi baldin bazara jakinaren gainean eta zeure burua eta hura askatzen ez baldin badituzu prozesu batekin jazarriz. Hildakoa nire jornalari bat zen, eta Naksosen lurra lantzen ari ginenez, gurean ari zen han jornalaren truke lanean. Behin mozkortu eta gure zerbitzarietako batekin haserretu ondoren, lepoa moztu zion. Orduan, aitak, hankak eta eskuak lotu zizkion eta zulo batera bota ondoren, gizon bat bidali zuen hona lege interpretariari 4 zer egin behar zen galdetzeko. Baina dendora horretan lotuta zegoen jornalariaz gutxi arduratu zen eta utzita zeukan, gizahiltzaile zenez, hiltzen bazen ere ezer gertatuko ez zelakoan, eta horixe gertatu zitzaion hain zuzen ere; gosearen, hotzaren eta loturen eraginez hil baitzen, mezularia lege interpretariarenetik heldu baino lehen. Eta horregatik haserretu dira aita eta etxeko gainerakoak, nik gizahiltzaile batengatik hilketa prozesu batekin jazartzen dudalako aita, berak ez baitu jornalaria hil, haiek diotenez, eta hil balu ere, hildakoa gizahiltzailea zenez, horrelako batez ez dela arduratu behar; jainkoen legeen aurka baitoa seme batek aita hilketa prozesu batekin jazartzea. Erlijioaren eta erlijiogabearen inguruan jainkozkoa nola den oker dakite, ordea, Sokrates.

– Eta zuk, Eutifron, Zeuse n izenea n , jainkozkoak, bai erlijiozkoak eta baita erlijiogab e a k ere, nolakoak diren horren zehatz dakizula uste al duzu, gerta e r a horiek guztiak zuk diozun bezala gerta tu t a , aitari prozesu a eginez, zuk zeuk, aldi bere a n , ekintza erlijiogab e a ausaz egiten ote duzun beldur ez izateko?

– Ez nuke ezertarako balioko, Sokrate s , eta Eutifron ez litzateke gizaki gehien e n g a n dik ezerta n bereiziko, horrelako guztiak zehatz jakingo ez banitu.

– Orduan, niretza t onen a zure ikasle bihurtze a al da, Eutifron miragarria , eta Meletorekiko prozesu a baino lehen hitz hauex ekin desafiatz e a , esan ez bate tik, nik neuk lehen ere jainkozkoak ezagu tz e a asko balioes t e n nuela, eta orain, jainkozko kontuei buruz arinkeriaz hitz eginez eta berriak asm at uz oker egiten dudala esa t e n duen e a n berak, zure ikasle bihurtu naizela? Eta best e t ik, esango nioke: «Eutifron horrelakoe t a n jakintsua dela ados bazau d e , Meleto, pents a ezazu nik ere zuzen pents a tz e n dudala eta ez nazazu prozesu batekin jazarri; best el a , ni baino lehen, irakasle a bera jazar ezazu prozesu batekin, zaharra go ak, bere aita eta ni, honda tz e n gaituelakoa n , ni irakatsiz, hura errieta eginez eta zigortuz». Eta kasu egiten ez badit eta prozesu a uzten ez badu, edo nire ordez zu salatze n ez bazaitu, desafiatuz esat e n nizkion horiexek esan go nizkioke epaite gi an .

– Zeuse n izene a n , Sokrate s , ni salatze n saiatuko balitz, aurkituko nukeel a uste dut ahula non den, eta epaitegia n askoz lehen a go hitz egingo genuke hartaz nitaz baino.

– Eta nik, adiskide maitea , hori jakinda zure ikasle bihurtu nahi dut, badakidal ako ez best e inork, eta Meleto horrek ere ez zaituela ikusi ere egiten; antza, ni, ordea, horren zorrotz eta erraz

beha tu nau, erlijiogab e t a s u n a z salatz er aino. Orain, beraz, Zeuse n izenea n , esaidaz u oraintxe argi dakizula berres t e n zenue n a , zer diozu dela erlijozkoa eta erlijiogab e a , bai hilketare n bai gainerako e n ingurua n? Edo ez al da erlijiozkoa bera berez ekintza orotan gauz a bera, eta erlijiogab e a , aldiz, erlijiozkoare n guztiz aurkako a, baina bere buruar e n berdina eta erlijiogab e t a s u n a r e kiko izaera bakarra edukiz, erlijiogab e a izango den guztia?

– Erabat , noski, Sokrat es .

– Esaidazu, zer diozu dela erlijiozkoa eta zer erlijiogab e a?

– Erlijiozkoa orain egiten ari naizen a dela diot, bada , hilkete t a n , tenplue n lapurre t e t a n edo horrelako best e zerbait e t a n oker eginez bidega b e k eri a egiten duen a jazartze a , aita, ama edo best e edonor izatea egokitzen bada ere, eta erlijiogab e a , berriz, ez jazartze a dela; eta ikus ezazu, Sokrat es , lege a horrela dela zein froga handia esan go dizuda n –beste ei ere jada esan diedan a , horiek horrela gerta tuz gero zuzen egongo lirateke el a– : erlijiogab e a ri egiten ez uztea, edozein dela ere. Izan ere, Zeus jainkoet a n onena eta bidezkoen a dela uste duten gizon berber ek aitortzen dute Zeusek bere aita lotu zuela, sem e ak bidega b e irenst e n zituelako, eta Zeuse n aitak, aldi berea n , bere aita mutilatu zuela horrelako best e arrazoien g a t ik; eta nirekin haserre tu egiten dira bidega b e k eri a egin duen nire aita jazartzen dudalako, eta horrela beren buruar e n kontrakoak esat e n dituzte jainkoei eta niri buruz.

– Akaso horrega tik salatz en al naut e , Eutifron, baten batek jainkoei buruz horrelako ak esat e n dituen e a n , gogo txarrez hartzen ditudal ako? Horrega tik, antza denez, oker egiten dudala esango du norbaitek. Orain, beraz, zu ere, horrelako gaiez ondo dakizun a, horietan ados baldin bazaud e , nahitaezko a da guk ere onartze a , antza denez . Izan ere, zer esango dugu horiei buruz ezer ez dakigula aitortzen dugunok? Baina esaidaz u, lagunta s u n a r e n jainkoare n izenea n , zuk benet a n uste duzu horiek horrela gerta tu zirela?

– Eta horiek baino askoz harrigarriago ak ere bai, Sokrat es , gehien ek ez dakizkitenak.

– Hortaz, jainkoen artea n benet a n elkarren aurkako gerra dago el a uste duzu, eta etsaita s u n izugarriak eta borrokak eta horrelako best e asko, poet ek esa t e n dituzten ak eta margolariek tenplue t a n kolore askoz margotu dizkiguten a k , eta Panat e n e a handie t a n 5 horrelako brodatu ez beteriko peploa akropolisera igotzen dela? Horiek egia direla esan go dugu, Eutifron?

– Eta ez hori bakarrik, Sokrat es , oraintx e nioen a ere bai; jainkozkoen inguruko best e asko ere azalduko dizkizut, nahi baduzu, eta ondotxo dakit hauek entzut e a n aztora tuko zarela.

– Ez nintzat ek e harrituko. Baina horiek best e noizbait azalduko dizkidazu astia dugun e a n ; orain, berriz, saia zaitez oraintx e galdetz e n nizuna argiago esat e n . Izan ere, lehen a g o erlijiozkoa zer ote den galdetu dizudan e a n ez didazu nahikoa azaldu; horren ordez, aita hilketa prozesu batekin jazarriz orain egiten ari zaren hori dela erlijiozkoa, hain zuzen ere, esan didazu.

– Eta egia nioen, Sokrat es .

– Agian. Baina best e gauz a asko ere erlijiozkoak direla diozu, Eutifron.

– Eta hala dira.

– Gogoan al duzu, bada , ez nizula hori eskatz en , alegia erlijiozko gauza ugariet a t ik bat edo bi azaltzea , baizik eta erlijiozko gauza guztiak berez erlijiozkoak izateko izaera bera eskatz en nizula? Izan ere, zuk esa t e n zenue n izaera baten bidez direla erlijiogab e a k erlijiogab e eta erlijiozkoak erlijiozko; edo ez al zara gogora tz e n?

– Bai, gogora tz e n naiz.

– Azal iezadaz u , bada , izaera hori zein den, horri begira eta bera eredu bezala erabiliz, zuk edo best e norbait ek egiten dituen e t a t ik horrelakoa erlijiozkoa dela esan dezad a n , eta horrelako a ez dena, ez dela erlijiozkoa esan dezad a n .

– Bada horrela nahi baduz u, Sokrat es , horrelax e esan go dizut.

– Hala nahi dut, bada .

– Jainkoentz a t maitagarria dena da, bada, erlijiozkoa, eta maitag arria ez dena, berriz, erlijiogab e a .

– Guztiz ederki, Eutifron, eta zuk erantzut e a nahi nuen bezala erantzun duzu orain. Baina egia ote den, hori oraindik ez dakit, baina argi dago esat e n dituzun ak egia direla irakatsiko didazula zuk.

– Guztiz, bai.

– Ea, bada, azter dezagu n zer diogun. Jainkoentz a t maitag arriak diren ekintza eta gizakia erlijiozkoak dira, jainkoen tz a t gorrota g arriak diren ekintza eta gizakia, berriz, erlijiogab e a k; erlijiozkoa eta erlijiogab e a ez dira gauz a bera, eraba t kontrakoak baizik; ez al da horrela?

– Horrela, bai.

– Eta ondo esan dugula iruditzen al zaizu?

– Nik baietz deritzot, Sokrat es . Horrela esan baitugu.

– Eta jainkoak elkarren aurka altxatz en direla, eta beraien artea n elkarrekiko desad o s t a s u n a k eta etsaita s u n a k dauzkat el a ere ez al da esan, Eutifron?

– Esan da, bai.

– Zein konturen inguruko desad o s t a s u n a k eragiten ditu etsaita s u n a eta haserre a , bikain hori? Azter dezagu n honela. Zu eta ni bi zenbakien artea n handiago a zein den ados ez bagina egongo, horren inguruko desa do s t a s u n a k etsai bihurtuko al gintuzke eta elkarrekin haserrar azi , edo kalkulura jo ondoren azkar jarriko ginat ek e ados horrelako e n ingurua n?

– Guztiz, bai.

– Baita handiago ar e n eta txikiagoar e n ingurua n ados egongo ez bagina ere, neurtzera jo ondore n azkar utziko genioke desad o s t a s u n a r i , ezta?

– Hori da.

– Eta pisatzera jo ondore n , nik uste duda n ez , astun ar e n eta arinaren ingurua n erabakiko genuk e?

– Nola ez, bada?

– Zer gairen ingurua n ez genuke ados egon beharko eta zein erabakit ar a ezingo genuke heldu elkarren etsai izateko eta haserre tz eko? Agian ez zaizu burura tz e n , baina azter ezazu, nik esan d ako a n , gai horiek bidezkoa eta bidega b e a , ederra eta itsusia, ona eta txarra diren. Akaso ez al dira horiek, beraien ingurua n ados ez egond a eta erabaki egoki bater a heldu ezinda, elkarren etsai bihurtzen gaituzte n ak , bihurtzen garen e a n , bai ni, bai zu eta bai gainerako gizaki guztiak ere?

– Hori da, ordea , desa do s t a s u n a , Sokrat e s , eta horien inguruko a.

– Eta jainkoak zer, Eutifron? Zerbait en ingurua n ados ez bada u d e , ez al lirateke horiexen ingurua n egongo?

– Nahitaez .

– Orduan, zure argudiak e t a r e n araber a , Eutifron noblea, jainkoek beraien artea n ere gauz a desberdinak jotzen dituzte bidezkotz a t , edertz a t , itsusitzat eta txartza t; ez bailirateke elkarren aurka altxatuko, horien ingurua n ados egongo balira. Ez al da hala?

– Zuzen diozu.

– Hortaz, beraiet ako bakoitzak ez al ditu eder, on eta bidezkotza t jotzen dituen horiexek maitatz e n , eta horien kontrako ak, berriz, gorrot a tz e n?

– Erabat , bai.

– Eta gauz a berber ak, zuk diozunez , jotzen dituzte batzuek bidezkotz a t , best e ek, berriz, bidega b e t z a t ; eta horiei buruz eztab aid a tz e a n elkarren aurka altxatu eta elkarrekin borrokatz e n dute. Ez al da horrela?

– Horrelax e da.

– Orduan, antza denez, jainkoek gauza berber ak gorrota tu eta maita tz e n dituzte, eta berber ak izango lirateke jainkoen tz a t gorrot ag a rriak eta maitag arriak.

– Halaxe dirudi.

– Eta, argudiak et a horren araber a , gauz a berberak izango lirateke erlijiogab e a k eta erlijiozkoak, Eutifron.

– Baliteke.

– Orduan, ez duzu erantzun galdetz e n nizuna, harrigarri horrek. Ez bainizun hori galdetz e n , aldi berea n erlijiozkoa eta erlijiogab e a zer den; dirudien ez , jainkoen tz a t maitagarria dena gorrot ag a rria ere bada . Ondorioz, zu aita zigortuz orain egiten ari zaren a , ez da bater e harrigarria hori Zeuse n tz a t zerbait maitagarria izatea , baina gorrot ag a rria Kronos eta Uranorentz a t , eta gustuko a Hefestore n tz a t , baina Herarentz a t gorrota g arria , eta jainkoet ako best e bi horren ingurua n elkarrekin ados ez baldin badau d e , haiek ere egoer a bere a n egongo dira.

– Baina uste dut, Sokrat e s , jainkoet ako inor ez dagoel a best e batekin desad o s horren ingurua n , norbait bidega b e hil duen hark ez duela zigorra bete behar esan ez .

– Eta zer? Gizakietako norbait entzun al duzu noizbait eztab aid a tz e n , Eutifron, bidega b e hil duen ak edo best e edozer bidega b e egiten duen ak ez duela zigorra bete behar esan ez?

– Hori eztab aid a tz e a ri ez diote, bada, uzten inon eta bereziki epaitegie t a n ; izan ere, bidega b e k eri a izugarri asko eginda ere, edozer egin eta esa t e n dute zigorrari ihes egitea g a t ik.

– Bidega b ek e ri a egin izana aitortu ere egiten al dute, Eutifron, eta aitortut a ere, halere beraiek ez dutela zigorra bete behar esat e n al dute?

– Hori inola ere ez.

– Orduan, ez dute edozer egiten eta esat e n ; ez baitira ausartz e n , nik uste, hori esa t er a ezta eztab aid a tz e r a ere, alegia bidega b e k eri a egiten baldin badut e ez dutela zigorra bete behar; esat eko t a n , ez dutela bidega b e k eri arik egin esat e n dute, nik uste. Ez al da hala?

– Egia diozu.

– Orduan, ez dute hau eztab aid a tz e n , alegia bidega b e k eri a egiten duen ak zigorra ez duela bete behar, baizik eta haux e, bidega b e k e ri a egiten duen a zein den, zer eginez eta noiz.

– Egia diozu.

– Jainkoei ere ez al zaie horixe bera gerta tz e n , bidezkoen eta bidega b e e n ingurua n elkarren aurka borrokatz e n baldin badute behintz a t , zuk esan d ako ar e n araber a , eta batzuek elkarri kalte egiten diotela diote, eta best e ek, berriz, ezetz? Izan ere, ez jainkoet ako ez gizakiet ako inor ez baita ausar tz e n , noski, miragarri hori, hau esa t er a , alegia bidega b e k e ri a egiten duen ak ez duela zigorra bete behar.

– Bai, hori egia diozu, Sokrat es , oinarrizkoen a behintza t .

– Aitzitik, nire ustez, eztab aid a tz e n duten ek egindako e t a ko bakoitza eztab aid a tz e n dute, bai gizakiek eta baita jainkoek ere, jainkoek eztab aid a tz e n baldin badut e behintza t . Ekintza baten ingurua n ados ez egond a, batzuek justiziaz egin dela diote, best e ek, berriz, modu bidega b e a n ; ez al da horrela?

– Erabat , bai.

– Ea, bada, Eutifron maite a , irakats iezadaz u niri ere, jakintsua go bihur nadin. Zer froga duzu jainko guztiek hura bidega b e hil zela uste izateko, hura jornalari lanea n ari zelarik gizahiltzaile bihurtu bazen, eta hildakoar e n nagusi ak jornalari hura lotu bazue n eta lege interpre t a ri en g a n dik

hari buruz egin behar zenare n berri jaso baino lehen, jornalari hura loturen ondorioz garaiz aurretik hil bazen; eta zer froga duzu horrelako baten g a t ik sem e ak aita jazarri eta hilketaz salatze a zuzen egoteko? Aurrera, horien ingurua n saia zaitez niri argi frogatz en jainko guztiek uste dutela zalantzarik gabe ekintza hori zuzen dagoel a; eta niri nahiko frogatz e n baldin badidaz u, ez diot inoiz zu jakinduriag a t ik gorest e a ri utziko.

– Baina agian ez da lan txikia, Sokrat es ; halere, erab a t argi frogatu ahal izango nizuke.

– Ulertzen dut; epaileak baino ikasle baldarra go a naizela iruditzen zaizu, nabar m e n a baita haiei behintz a t frogatuko diezula ekintza horiek bidega b e a k direla eta jainko guztiek horrelakoak gorrot a tz e n dituztela.

– Erabat argi gainera , Sokrat es , hitz egiten duda n e a n entzut e n badidat e .

– Entzungo dizute, ordea. Ondo hitz egiten duzula baderitzote, behintzat. Baina hitz egiten ari zinen bitartean, honako hau bururatu zait eta nire artean hausnartzen aritu naiz: «Eutifronek ahalik eta ondoen irakatsiko balit jainko guztiek horrelako heriotza bidegabe a dela pentsatzen dutela, zertan ikasiko nuke nik gehiago Eutifronengandik erlijiozkoa eta erlijiogabea zer den? Izan ere, ekintza hori jainkoentzat gorrotagarria izango litzateke, antza denez. Baina erlijiozkoa eta erlijiogabea ez daudela horren bidez mugatuta agertu zaigu lehentxeago, jainkoentzat gorrotagarria dena jainkoentzat maitagarria ere agertu baitzaigu». Ondorioz, frogaketa horretatik libratzen zaitut, Eutifron; jo dezatela jainko guztiek hori bidegabetzat eta guztiek gorrota dezatela, nahi baduzu. Baina argudiaketan egiten dugun zuzenketa horrekin –jainko guztiek gorrotatzen dutena erlijiogabea dela, maitatzen dutena erlijiozkoa dela, eta batzuek maitatu eta besteek, berriz, gorrotatzen dutena, ez dela ez bata ez bestea edo biak batera dela– akaso horrela, orain, erlijiozkoa eta erlijiogabearen inguruan muga guk ezartzea nahi al duzu?

– Zerk eragozt e n du, bada , Sokrat es?

– Niri ezerk ez, Eutifron, baina zuk zeure a azter ezazu, hipotesi hori onartu t a , agindu didazun a horren erraz irakatsiko ote didazun.

– Nik esango nuke hau dela erlijiozkoa, alegia jainko guztiek maitatzen dutena, eta kontrakoa, jainko guztiek gorrotatzen dutena, erlijiogabea.

– Ez al dugu aztertuko, Eutifron, hori ondo esan d a ote dagoe n , edo horrela utziko al dugu? Eta geure buruar e n g a n dik eta best e e n g a n dik horrela onartuko al dugu, norbait ek zerbait horrela dela esat e n baldin badu, horrela dela onartuz? Edo esa t e n duen ak zer esa t e n duen aztertu behar al da?

– Aztertu behar da; hala ere, nik uste dut oraingo hori ederki esan d a dagoel a.

– Laster jakingo dugu hobeto, lagun. Izan ere, hausn ar ezazu honako hau: jainkoek erlijiozkoa erlijiozkoa delako maite dute, ala maite dutelako da erlijiozkoa?

– Ez dakit zer diozun, Sokrat es .

– Saiatuko naiz, hortaz, argiago azaltzen. Zerbaiti esat e n al diogu eram a n a eta eram a t e n duen a, gidatu a eta gidatz en duen a, ikusia eta ikusten duen a? Eta ulertzen al duzu horrelako guztiak elkarren desberdinak direla eta zertan diren desberdin ak?

– Ulertzen dudala uste dut.

– Ez al da maita tu a gauz a bat eta horren desb erdin a maita tz e n duen a?

– Nola ez, bada?

– Esaidazu, beraz: eram a n a eram a n a delako da eram a n a , ala best e zerbaite n g a t ik?

– Ez, horrega tik baizik.

– Eta gidatu a dena gidatu a delako, eta ikusia dena ikusia delako?

– Erabat , bai.

– Orduan, ikusia delako, ez da horrega tik ikusten , kontrako a baizik, ikusten delako, horrega tik da ikusia; eta gidatu a delako ere, ez da horrega t ik gidatz en , baizik eta gidatz en delako,

horrega tik da gidatu a; ezta eram a n a delako ere eram a t e n da, baizik eta eram a t e n delako da eram a n a . Argi eta garbi al dago, Eutifron, esan nahi duda n a? Honako hau esan nahi dut: zerbait gerta tu edo jasat en dene a n , ez da gerta tz e n gerta tu a delako, baizik eta gerta tz e n delako da gerta tu a ; eta ez da jasat e n jasan a delako, baizik eta jasat en delako da jasan a . Edo ez al zaude horret a n ados?

– Bai, bana go.

– Orduan, maitatu a dena gerta tz e n den zerbait da edo norbaite n eraginez jasat e n den zerbait?

– Zalantz arik gabe.

– Orduan, hau ere aurreko ak bezalakoa da: maitatz e n duten ek ez dute maitatz e n maitatu a delako, baizik eta maita tz e n dutelako da maitatu a .

– Nahitaez .

– Zer diogu, bada , erlijiozkoari buruz, Eutifron? Ez al dute jainko guztiek maita tz en , zuk esan d ako a r e n araber a?

– Bai.

– Akaso horrega tik, erlijiozkoa delako, ala best e zerbaite n g a t ik?

– Ez, horrega tik baizik.

– Orduan, erlijiozkoa delako da maita tu a , eta ez maita tu a delako, horrega t ik erlijiozkoa?

– Hala dirudi.

– Baina jainkoek maite dutelako da maitatu a eta jainkoentz a t maitagarria .

– Nola ez, bada?

– Orduan, jainkoen tz ako maitagarria ez da erlijiozkoa, Eutifron, ezta erlijiozkoa jainkoentz ako maitagarria ere, zuk diozun bezala; bata best e a r e n g a n d ik desberdin ak dira.

– Nola, bada, Sokrat e s?

– Ados gaud el ako erlijiozkoa horrega t ik dela maita tu a , erlijiozkoa delako, baina ez maita tu a delako dela erlijiozkoa; ez al da hala?

– Bai.

– Eta jainkoen tz ako maitag arria jainkoek maitatz e n dutelako, maitatu a izate horrex en bidez dela jainkoentz ako maitag arria , baina ez jainkoen tz ako maitagarria delako, horrega tik dela maitatu a .

– Egia diozu.

– Hortaz, jainkoen tz ako maitag arria eta erlijiozkoa gauz a bera izango lirateke, Eutifron maitea , erlijiozkoa erlijiozkoa izatea g a t ik izango balitz maita tu a eta, jainkoen tz ako maitag arria ere jainkoen tz ako maitagarria izatea g a t ik izango litzateke maitatu a , edo jainkoentz ako maitagarria jainkoek maitatz e a g a t ik izango balitz jainkoen tz ako maitagarria , erlijiozkoa ere maita tu a izatea g a t ik izango litzateke erlijiozkoa; orain ikusten duzu zeharo kontrakoak direla, elkarren desberdinak direlako eraba t . Bata maita tu a delako da maita tu a izateko moduko a; best e a , berriz, maitatu a izateko modukoa delako, horrega tik da maitatu a . Eta baliteke, Eutifron, erlijiozkoa zer den galdetu dizuda n e a n , berare n izaera niri erakutsi nahi ez izatea zuk, eta horren ordez berak jasand ako zerbait esat e n didazu, erlijiozko horrek jainko guztiek maitatz e a jasat e n duela; baina zer den, ez didazu oraindik esan. Beraz, gustuko baduzu, ez zaitez nigandik ezkuta tu, baizik eta atzera hasiera tik esaidaz u erlijiozkoa zer den, bai jainkoek maitatz e n badut e bai edozer jasat en badu ere –ez baitugu horret az eztab aid a t uko– baina esaidaz u gogo onez zer den erlijiozkoa eta erlijiogab e a .

– Baina, Sokrate s , ez dakit pentsa tz e n duda n a zuri nola esan; propos a tz e n dugun a eten g a b e gure ingurua n biraka baitabil nolabai t eta ez du ezartzen dugun tokian gelditu nahi.

– Zuk diozuna gure arbaso Dedaloren a dela dirudi, Eutifron. Nik horiek esan eta ezarri banitu, iseka egingo zenidake e n agian, esan ez niri ere, harekiko ahaidet a s u n a g a t ik, hitzezko lanek ihes egiten didat el a eta batek ezartzen dituen tokian ez dutela gelditu nahi; baina hipotesiak zureak dira, bada. Beste iseka bat behar da; izan ere, ez baitut e zuk ezarritako tokian gelditu nahi, zerorri ere iruditu zaizun bezala.

– Niri, ordea, esand ak o ek iseka hori bera behar dutela iruditzen zait, Sokrat es; ni ez bainaiz biraka ibiltze eta toki berea n ez egote hori sartu diena, baizik eta zu zarela Dedalo iruditzen zait niri, nirega tik horiek beren lekuan geldituko bailirateke .

– Baliteke, ordua n, adiskide, ni oraindik ere gizon hura baino trebe a go a izatea , hark bere lanak bakarrik bihurtzen baitzituen mugikor, eta nik, berriz, nireez gain, best e e n a k ere bai, dirudien ez . Eta benet a n nire artear e n finena hau da, nahi gabe naizela trebe a . Izan ere, nahiagoko nuke nire argudioak geldirik eta mugitu gabe ezarrita egote a , Dedaloren arteaz gain Tantaloren 6

ondas u n a k edukitzea baino. Baina nahikoa dugu horieta t ik. Nagikeriaz ari zarela iruditzen zaidan ez , ni neu saiatuko naiz zuri erakus t e n erlijiozkoari buruz nola irakatsi behar didazun. Eta ez ezazu garaiz aurre tik amore eman; azter ezazu ez ote zaizun nahitaezko a iruditzen erlijiozko oro bidezkoa izatea .

– Niri hala iruditzen zait, bai.

– Orduan, bidezko oro ere erlijiozkoa al da? Edo erlijiozko oro bidezkoa da, baina bidezko oro ez da erlijiozkoa, baizik eta bere zati bat bai, eta best e a , berriz, best e zerbait?

– Ez ditut zuk esand a ko ak jarraitzen, Sokrat e s .

– Baina ni baino gazte a go a zara, eta are jakintsu a go a hein handiago a n . Diodan a da nagikeriaz ari zarela zure jakinduriare n abera s t a s u n a g a t ik. Baina, zorioneko hori, saia zaitez; diodan a ez baita batere zaila ulertzen. Izan ere, honako hau moldatu zuen poet are n 7 kontrakoa diot:

Ez iezaiozu Zeusi, hauek guztiak egin eta sortu zituen ari,erriet a egin nahi; beldurra dagoe n tokian, erresp e t u a ere bai baitago .

Ni poet a horrekin ez nago ados, bada . Zertan esango al dizut?– Noski, bai.– Ez zait iruditzen «beldurra dago e n tokian, erresp e t u a ere bada go el a »; izan ere,

gaixotasu n e n , pobrezien eta horrelako best e askoren beldur diren askok beldur dietela iruditzen zait, baina beldur dituzten horiek ez dituztela batere erresp e t a t z e n; ez al zaizu iruditzen zuri ere?

– Erabat , bai.– Baina erresp e t u a dago e n tokian beldurra ere bada go el a , bai; izan ere, ba al dago norbait

zerbait erresp e t a t u eta horren aurrea n lotsatuz izutu ez denik eta, aldi bere a n , gaiztakeriare n ospe ar e n beldur ez denik?

– Beldur da, bai.– Orduan, ez da zuzen a esat e a : «izan ere, beldurra dagoe n tokian erresp e t u a ere bada go »,

baizik eta erresp e t u a dago e n tokian beldurra ere bada go. Izan ere, beldurra dago e n guztiet an ez dago erresp e t u a ; beldurra erresp e t u a baino zabalago a baita, nik uste. Errespe t u a beldurrare n zatia baita, bakoitia zenbakiare n a bezala; horrela, zenbakia dagoe n tokian ez dago bakoitia, baina bakoitia dagoe n tokian zenbakia ere bada go. Jarraitzen al didazu orain?

– Guztiz, bai.– Horrelako zerbait galdetz e n nizun, bada, lehen ere: bidezkoa dagoe n tokian erlijiozkoa ere

ba al dago? Edo erlijiozkoa dagoe n tokian bidezkoa ere bada go, baina bidezkoa dago e n guztiet an dena ez da erlijiozkoa, hori bidezkoar e n zati bat delako? Horrela esango dugu edo best e modu bate a n iruditzen zaizu zuri?

– Ez, horrela baizik. Zuzen esat e n ari zarela baiteritzot.– Horren ondoren , begira ezazu hori. Izan ere, erlijiozkoa bidezkoare n zati bat baldin bada ,

guk, dirudien ez , erlijiozkoa bidezkoar e n zein zati den aurkitu behar dugu. Beraz, zuk lehentx e a g o ko horietakore n bat galdetuko bazenit , bikoitia zenbakiare n zein zati den eta zenbaki hori zein den hain zuzen ere, bakoitia ez dena eta bi zenbaki berdine t a n zatigarria dena dela esan go nizuke nik. Ala ez al zaizu zuri iruditzen?

– Niri bai.

– Saia zaitez, bada, zu ere erlijiozkoa bidezkoar e n zein zati den niri horrela irakast e n , Meletori ere esan diezaiogun guri jada bidega b e k eri arik ez egiteko eta erlijiogab e t a s u n a g a t ik ere ez salatz eko, zugandik dagoe n e ko nahiko ikasi ditugulako jainkozaleak eta erlijiozkoak direnak eta ez direnak.

– Jainkozalea eta erlijiozkoa bidezkoar e n zati hau direla deritzot, bada , nik, Sokrat e s , alegia jainkoen zainket ar e n ingurukoa, eta gizakien zainket ar e n ingurukoa dela bidezkoar e n gainer ako zatia.

– Eta ederki esat e n duzula deritzot nik, Eutifron. Baina oraindik pixka bat gehiago behar dut; oraindik ez baitut ulertzen zainket a zeri deitzen diozun. Ez baituzu esat e n , noski, best e gauz en inguruko zainket a bezalako a dela jainkoen inguruko a ere. Izan ere, hitz hori erabiltzen dugu, adibidez , «edonork ez daki zaldiak zaintzen , zaldizainak baizik» esat e n dugun e a n . Ez al da hala?

– Guztiz, bai.

– Hortaz, zaldiket a zaldien zainket a da.

– Bai.

– Eta txakurrak zaintzen ere ez daki edonork, ehiztariak baizik.

– Horrela da.

– Orduan, ehiza txakurren zainket a da.

– Bai.

– Eta abeltzaintz a , abere e n a .

– Erabat , bai.

– Eta erlijiotasu n a eta jainkozale t a s u n a , jainkoen a, Eutifron? Horrela al diozu?

– Bai.

– Orduan, zainket a orok gauza bera burutze n du? Horrelako zerbait zaindua denar e n onerako eta onurarako da, zaldiket ak zaindut ako zaldiek onura jasotzen dutela eta hobe ak bihurtzen direla ikusten duzun bezala. Ez al zaizu hala iruditzen?

– Niri bai.

– Eta ehizak zaindut ako txakurrak, eta abeltzaintz ak zaindut ako abere ak, eta gainerako guztiak ere horrela; edo zainket a zaindu a denare n kalterako dela uste al duzu?

– Zeusarr e n , nik ez.

– Onurarako baizik?

– Nola ez, bada?

– Orduan, erlijiotasu n a ere, jainkoen zainket a izanik, jainkoen tz ako onura da eta jainkoak hobe ak bihurtzen ditu? Zuk hau onartuko al zenuke, erlijiozko zerbait egiten duzune a n , jainkoren bat hobe a bihurtzen duzula?

– Zeusarr e n , nik ez.

– Nik ere ez dut uste, bada , zuk hori diozunik, Eutifron, ezta hurrik eman ere, baina horrex e g a t ik galdetz e n nizun jainkoen zainket a zeri esat e n ote zenion, ez nuelako uste zuk horrelakorik esat e n zenue nik.

– Eta zuzen uste zenue n, Sokrat es , ez baitut horrelakorik esa t e n .

– Ederki; ordua n, erlijiotasun a jainkoen zein zainket a izango litzateke?

– Esklabo ek euren nagusiak zainduaz egiten duten a , Sokrate s .

– Ulertzen dut; jainkoen tz ako zerbitzu bat izango litzateke, dirudien ez .

– Erabat , bai.

– Orduan, esan al zeniez ad ak e send a gile e n t z ako zerbitzua zer lan ekoizteko zerbitzua den? Ez al duzu uste osasu n a ekoizteko dela?

– Nik bai.

– Eta itsasontzi egileen tz ako zerbitzua? Zer lan ekoizteko zerbitzua da?

– Argi dago, Sokrat es , itsasontzia ekoizteko dela.

– Eta etxegilee n tz ako zerbitzua etxeak ekoizteko, noski?

– Bai.

– Esaidazu, bikain hori; jainkoen tz ako zerbitzua zer lan ekoizteko izango litzateke? Argi baitago zuk badakizula, jainkozkoak edozein gizakik baino askoz hobeto ezagu tz e n dituzula diozunez .

– Eta egia diot, Sokrat e s .

– Esaidazu, bada , Zeuse n izene a n , zein da jainkoek, gu zerbitzari erabiliz, ekoizten duten lan guztiz eder hori?

– Ugari eta ederrak, Sokrate s .

– Armad a buruzagiek ere egiten dituzte, maitea ; baina, halere, lan horiet an garran tzitsu e n a erraz esango zenuke, hau da, gerran garaipe n a ekoizten dutela; ala ez?

– Nola ez, bada?

– Nekazariek ere lan ugari eta ederrak ekoizten dituzte, nik uste; baina horieta n nagusia lurretik ekoizten duten jakia da.

– Erabat , bai.

– Eta zein da jainkoek ekoizten dituzten lan ugari eta ederre t ako nagusia? Zer da ekoizpen ar e n produktu nagusia?

– Lehentx e a g o ere esan dizut, Sokrat es , horiek guztiak nola diren zehatz ikasteko lan luzeago a behar duela; halere, hau esat e n dizut modu sinplean: batek jainkoentz ako atseginak esat e n eta egiten baldin badaki, otoitzak eta eskaintzak eginez, horiek dira erlijiozkoak, eta horrelakoek zaintzen dituzte etxe partikularrak eta hirien gauz a komun ak; eta atse gine n kontrakoak erlijiogab e a k dira, gauz a guztiak hankaz gora jarri eta suntsi tzen dituzten ak .

– Hitz askoz laburra go e n bidez esan zeniez ad ak e e n galdetz e n nuen ar e n nagusia, nahi izan bazen u, Eutifron; baina ez daukaz u niri irakast eko gogorik, argi dago. Izan ere, orain egiteko zorian zeund ela, atzera egin duzu, eta erantzun bazen u, jada nahiko ikasiko nukee n zugan dik erlijiotasu n a zer den. Baina, orain –maitale ak maitea ri honek gidatze n duen tokira jarraitu behar baitio –zer diozu dela erlijiozkoa eta erlijiotasun a? Ez al da eskaintzak eta otoitzak egitear e n zientzia bat?

– Bai.

– Eskaintzak egite a ez al da jainkoei opariak egitea, eta otoitz egite a jainkoei eskaer ak egitea?

– Bai, horixe, Sokrat es .

– Argudiake t a horren arab er a , erlijiotasun a jainkoei eskatz e a r e n eta emat e a r e n zientzia izango litzateke .

– Esan dudan a guztiz ederki ulertu duzu, Sokrat es .

– Zure jakinduria desira tz e n dudalako, maite a , eta arret a jartzen diodalako, diozun ezer lurrera eror ez dadin. Baina esaidaz u jainkoei egiten zaien zerbitzu hori zer den. Beraiei eskatz e a eta haiei emat e a dela diozu?

– Hala diot nik, bai.

– Zuzen eskatz e a ez al litzateke , bada , haienga n dik behar ditugun horiek haiei eskatz e a?

– Zer best ela?

– Eta zuzen emat e a , berriz, haiek guga n dik behar dituzten horiek haiei ordaine t a n oparitzea? Izan ere, ez bailitzat ek e trebe a izango, norbaiti bater e behar ez dituen horiek eman e z opari egitea .

– Egia diozu, Sokrat es .

– Orduan, Eutifron, erlijiotasu n a jainko eta gizakientz a t elkarren g a n diko merkat a ri tza teknika bat izango litzateke .

– Merkatari tza teknika bat, horrela deitzea gehiago gusta tz e n bazaizu.

– Ez zait niri inola ere gehiago gust a tz e n , egia ez baldin bada. Baina azal iezadaz u , zer onura etortzen zaie jainkoei guga n dik jasotzen dituzten opariet a t ik? Haiek emat e n dituzten ak argi baitaud e edonore n tz a t ; izan ere, guk ez dauka gu ezer onik haiek emat e n ez dutenik. Baina guga n dik jasotzen dituzten ei zer onura atera tz e n diete? Edo merkat ari tz an beraiek baino askoz hobe ak al gara, beraien g a n dik ongi guztiak jasotzeraino, eta haiek gugan dik ezer ez?

– Baina jainkoek guga n dik jasotzen dituzten horiet a tik onura atera tz e n dutela uste al duzu, Sokrat es?

– Baina zer dira, ordea , azken finean, guk jainkoei egiten dizkiegun opari horiek, Eutifron?

– Begirune a , omen aldia eta, oraintxe nik nioen a , atsegin emat e a baino best erik zer dela uste duzu, bada?

– Erlijiozkoa jainkoei atsegin a zaiena da ordua n, Eutifron, eta ez onurag arria ezta maitea zaiena ere?

– Hain zuzen ere, ezer baino gehiago maite dutena dela uste dut nik.

– Orduan, dirudien ez , hori da, berriro, erlijiozkoa, jainkoek maite duten a .

– Horixe bera.

– Hori esan ez harritzen zara, bada , zure argudiake t ak, geldirik egon beharre a n , bada biltzala iruditzen bazaizu? Eta niri egotziko didazu errua, Dedalok bezala ibilarazt en ditudal ako a n , zu zeu Dedalo baino askoz trebe a go a izanik, biribilean biraka ibilarazt e n dituzun e a n ? Edo ez al zara kontura tz e n gure argudiake t a , bira ema n eta gero, atzera lehengo berera heldu dela? Izan ere, gogora zaitez aurrekoa n erlijiozkoa eta jainkoen tz ako maitag arria ez zaizkigula gauz a bera bezala agertu, elkarren desb er dinak baizik. Edo ez al zara gogora tz e n?

– Bai.

– Eta ez zara kontura tz e n jainkoek maite duten a erlijiozkoa dela diozula orain? Hori jainkoen tz a t maitagarria dena baino best e zerbait al da? Ala ez?

– Gauza bera da, eraba t .

– Beraz, edo lehentx e a g o ez dugu ondo adostu, edo, best ela , ondo adostu badu gu, orain ez gara definizio zuzena ezartzen ari.

– Hala dirudi.

– Orduan, hasiera tik aztertu behar dugu atzera erlijiozkoa zer den, ni ez bainaiz gogo onez kikilduko zer den jakin arte. Ez iezadaz u erdeinurik egin, ordea, eta, edozein moduta r a ere, adimen a ahalik eta gehien horret a n jarrita, esaidaz u orain egia. Izan ere, gizakiren batek baldin badaki, zuk dakizu hori, eta ez zaizu esan baino lehen joaten utzi behar, Proteori 8 bezala. Ezinezkoa baita, erlijiozkoa eta erlijiogab e a garbi ezagut uko ez bazenitu, zu inoiz zure aita zaharra hilketag a t ik salatzen saiatz e a jornalari baten alde, baizik eta jainkoen beldur izango zinat ek e e n hori zuzen ez egitera arriskatz e a g a t ik, eta gizakien aurrea n lotsatuko zinat ek e e n . Baina ondotxo dakit erlijiozkoa eta erlijiogab e a garbi ezagu tz e n dituzula uste duzula. Esaidazu, bada, Eutifron bikaina, eta ez ezkuta tu zer pents a tz e n duzun dela.

– Beste bate a n , Sokrate s , orain presak a bainabil, eta joateko garaia dut.

– Zer- nolakoak egiten dituzun, adiskide! Neukan itxarope n handitik ni eraitsi ondore n alde egiten duzu, zugan dik erlijiozkoak eta erlijiogab e a k ikasi ondore n, Meletoren salaket az libratuko nintzela uste bainue n , erakutsiz jada jainkozko gaiet an jakintsu bihurtu naizela eta jada ez dudala ezjakintas u n a g a t ik horien ingurua n ez arinkeriaz hitz egiten ez berriztap e n a k egiten ere, zugandik ikasi ondore n, eta, bereziki, hem e n dik aurrerako bizitzan hobeto biziko naizela.

Oharrak1 Prospal ta demoko atena s t a r r a .2 Atenasko ipar- ekialdera zegoen toki bat zen, eta bertan Apoloren tenplu bat eta gimnasio bat zeuden . Gimnasio horret an sofistak bildu eta jardut en zuten.3 Arkonte errege a r e n arkupe a beronek bere eginkizunak bete tze n zituen eraikina zen. 4 Erlijio eta kultuaren inguruko gaiak ziren, hilketak, beraz. Horrega t ik zio desberdine n ga t ik egiten dute elkarrekin topo Sokrate s e k eta Eutifronek toki berean .

5 Zuzenbide sakra tua r e n bi interpre t a ri ziren eta bizi guztirako zeuden izenda tu ak.Aten a s e n babeslea zen Atenea jainkosare n ohorezko festa nagusiak. Lau urtean behin ospatze n ziren eta une garran tzit su e n a jainkosare n t zako broda tu t ako jantzia akropolisera igotzen zenekoa zen.6 Lidiako errege a , bere abera s t a s u n e n g a t ik mitikoa zena.7 Zipreko Estasinoren «Zipriak»- en aipua.8 Itsas jainko bat, edozein itxura hartzeko ahalme n a zuena.

EUTIDEMOKriton 1: – Nor zen, Sokrat es , atzo Lizeon 2 zurekin hizketa n ari zena? Benet a n jendetz a handia

zegoen zuen ingurua n , eta ondorioz, entzun nahian hurrera tu banintze n ere, ezin izan nuen ezer garbi entzun. Baina gainetik begiratu t a ikusi nuen, eta zurekin hizket an ari zena atzerrit arren bat zela iruditu zitzaidan. Nor zen?

Sokrat es: – Bietatik nortaz galdetz e n duzu, Kriton? Ez baitzen bat, bi baizik.

– Nik diodan a zure eskuinera hirugarre n zegoen eserit a; eta zuen artea n Aksiokoren sem e gazte a 3 zegoen. Hau asko hazi dela iruditu zitzaidan, Sokrat e s , eta gure Kritobuloren 4 adin beret suko a dela. Baina hau argala da, eta hura, berriz, bikaina, ederra eta dotore a itxuran.

– Galdetz e n duzun hori Eutidem o 5 da, Kriton, eta nire ondoan eskuinera eserit a zegoen a haren anaia, Dionisodoro; horrek ere parte hartzen du hitzaldiet a n .

– Ez dut ez bata ez best e a ezagutz e n , Sokrate s . Horiek ere sofista berriren batzuk izango dira, antza denez . Nongoak dira? Eta zein da haien jakinduria?

– Horiek leinuz, nik uste duda n ez , hem e n nonbait eko ak dira, Kioskoak; baina Turiosera emigra tu zuten, eta handik atzerriratu ak izan ondoren , jada urte askoan bizi dira lurralde hauet a n . Eta zuk galdetz e n duzun jakinduria harrigarria da, Kriton! Biak orojakileak dira, best erik gabe. Nik ordura arte ez nekien pankrazioko 6 borrokalariak zer ziren. Edozein borroka mota t ako erab a t e ko borrokalariak dira, baina ez pankrazioko borrokalariak ziren bi anaia akarn a niarrek egiten zuten bezala; izan ere, haiek gorputz az bakarrik borroka zezaket e n; hauek, ordea, aurrenik gorputz ar ekin dira eraba t trebe ak edozeini irabazt eko 7 moduko borrokan –arme ekiko borrokan guztiz jakintsuak baitira biak, eta ordains aria emat e n dien best e edoz eini ongi erakus t eko gai ere bai–, eta ondoren , epaite gi e t ako borrokan ere oso indart su ak dira bai beraiek borrokatz e n , baita best e norbaiti epaite gi e t a r ako moduko hitzaldiak esat e n eta moldatz e n irakas t e n ere. Izan ere, lehen a go horieta n bakarrik ziren trebe ak, eta orain, berriz, pankrazioar e n teknika perfekziora eram a n dute. Landu gabe gelditzen zitzaien teknika bakarra orain sakon landu dute, eta bat bera ere ez da gai beraien aurka altxatz eko. Horren trebe bihurtu dira hitzaldiet a n borrokatz e n eta esan d ako edozer gauza ezezt a tz e n . . . berdin da gezurra edo egia izan! Beraz, nik, Kriton, neure burua gizonon eskura jartzeko asmo a dut, denbora laburre a n best e edozein ere lehia horiexet a n trebe bihur dezaket el a baitiote.

– Zer, bada , Sokrat es? Ez al zara adinare n beldur, jada zaharre gi a ez ote zaren edo? – Batere ez, Kriton; badut beldurrik ez izateko adore a emat e n didan nahikoa froga. Izan ere,

bi horiek, nolabait esat eko, zaharrak zirela hasi ziren nik desira tz e n dudan jakinduria honet a n , eristikan, hain zuzen ere; iaz edo aurreko urtean ez ziren jakintsuak oraindik. Ni, berriz, gauza bakar baten beldur naiz: bi atzerrit arroi ez ote dieda n izen txarra ekarriko, Metrobioren sem e Konno zitara- joleari bezala, gaur egun oraindik ere zitara jotzen irakas t e n baitit. Hori ikusita, nirekin batera ikastera joaten diren ume ek barre egiten didat e eta Konnori zaharren irakasle deitzen diote. Beldur naiz, beraz, norbait ek bi atzerrit arroi ez ote dien kalte horixe bera egingo; eta hauek, akaso horrex en beldurrez, agian ez ninduket e onartu nahi izango. Baina nik, Kriton, best e zahar batzuk nirekin bater a hara zitara- klase e t a r a joateko konben tzitu ditut, eta hona etortzeko ere best e batzuk konbe n tzitzen saiatuko naiz. Eta zu ere..., zergatik ez zatoz? Zure sem e a k eram a n g o ditugu haientz ako amu bezala; ondotxo baitakit, hauek desiratuz , guri ere irakatsiko digut ela.

– Ezerk ez du eragozt e n , Sokrat es , zuk ondo baderi tzozu. Baina azal iezad az u aurrenik bi gizonon jakinduria zein den, nik ere jakin dezad a n zer ikasiko dugun.

– Ezer baino lehen entzungo duzu; izan ere, ezingo bainuke esan ez niela arretarik jarri, alderantziz baizik, erabat arreta jarrita egon nintzen eta gogoan ditut, eta saiatuko naiz zuri guztiak hasieratik azaltzen. Jainkoren baten bidez egokitu nintzen inondik ere han eserita, zuk ikusi ninduzun toki hartantxe, aldagelan, erabat bakarrik, eta jada altxatzeko asmoz; baina altxatzerakoan, ohiko jeinuzko seinalea 8 gertatu zitzaidan. Atzera eseri egin nintzen, orduan, eta handik gutxira bi hauek

sartu ziren –Eutidemo eta Dionisodoro– eta hauekin batera beste ikasle batzuk ere bai, asko, niri iruditu zitzaidanez; eta sartu ondoren, pasealeku estalian paseatzen hasi ziren. Eta bi horiek oraindik bi edo hiru itzuli egin baino lehen, Klinias sartzen da, zuk, arrazoiz gainera, asko hazi dela diozun hori; eta atzetik bere maitale izugarri asko, hauen artean Ktesipo, Peaniako 9 mutil gazte bat, oso eder eta dotorea gorpuzkeran, baina harroputza gaztea izateagatik. Klinias, sarreratik ni bakarrik eserita ikusi ondoren, zuzenean etorri eta nire eskuinean eseri zen, zuk diozun bezalaxe. Baina Dionisodoro eta Eutidemo, hura ikusita, aurrenik gelditu egin ziren elkarrekin hitz egiten zuten bitartean, behin eta berriro guregan antz begiratuz –erabat beraiei adi bainengoen ni–; gero, biak etorri eta bata, Eutidemo, mutilaren ondoan eseri zen, eta bestea, berriz, neure ondoan, ezkerrean, eta gainerakoak egokitzen zitzaien tokian.

Bero agurtu nituen biak, aspaldi ez bainituen ikusi; eta horren ondoren , Kliniasi esan nion:

– Klinias, bi gizonok, Eutidemo eta Dionisodoro, benetan jakintsuak dira, eta ez gai txikietan, handietan baizik: gerrari buruzko guztiak baitakizkite, gudalburu ona izateko asmoa duenak jakin behar dituen guztiak –hau da, armaden antolaketa eta gidaritza, eta armekin borrokatzeko ikasi beharreko guztiak–; eta norbait epaitegietan bere burua defendatzeko gai bihurtzeko gauza ere badira, norbaitek bidegabekeriarik egingo liokeen kasurako.

Nik hitz hauek esan ondoren , erdeinat u egin nindute n , ordea; barre egin zuten biek, elkarri begira, eta Eutide mok esan zuen:

– Jada ez gara gai horietan jardute n , Sokrate s; orain bigarren mailakoak bezala erabiltzen ditugu.

Eta nik, harriturik, esan nuen:

– Ederra izango da nonb ai t zuen jarduna, horren arazo handiak bigarren mailakoak gerta tz e n bazaizkizue. Esaidazu e , beraz, jainkoen izene a n , gai eder hori zer den.

– Bertut e a , Sokrat es , best e edozeinek baino hobeto eta azkarra go irakast eko gai garela uste dugu –esan zuen.

– Zeusarr e n , hara zer gauz a diozuen a! –esan nuen nik–. Non aurkitu duzue zorioneko aurkikuntz a hori? Nik zuei buruz, oraintxe esan duda n bezala, oraindik zera uste nuen, gai handi horret a n trebe ak zinetela, armekin borrokatz en , eta horixe nioen zuei buruz. Izan ere, gogoa n dut lehengo a n etorri zinet en e a n hori eskaintz en zenut el a. Baina orain bene t a n jakintza hori baldin bada uk az u e , izan zaitezt e nire aldeko –eraba t jainkoei bezala hitz egiten baitizuet nik, aurretik esan d ako e n g a t ik barka m e n a eskatuz 10 –. Bide batez , kontu izan ezazu e , Eutidem o eta Dionisodoro, egia diozuela; izan ere, hain handia da zuen egitekoa, ez da batere harritzekoa bat ez fidatzea .

– Ondo jakin ezazu, bada, Sokrate s , hori horrela dela –esan zuten.

– Orduan, Errege Handia bere inperioaga t ik baino gehiago zoriontzen zaituzte t nik lorpen horreng a t ik; baina hau bakarrik esaidaz u e: jakinduria hori erakus t eko asmo a baduz u e, edo zer erabaki duzue?

– Horrexet a r ako gaud e hem e n , Sokrate s , erakutsi eta irakast eko , norbait ek ikasi nahi badu.

– Nik ziurtatze n dizuet ez daukat e n guztiek nahi dutela: aurren eko a nik, gero Klinias honek, eta gutaz gain honako Ktesipo honek eta best e horiek ere bai –esan nuen nik Kliniasen maitale ak berari seinala tuz; hauek, jada, gure ingurua n zeude n. Izan ere, Ktesipo Kliniasen g a n dik urruti eserit a egokitu zen eta, nire ustez, Eutide mok, nirekin hizketa n ari zela aurrera makurtu t a zegoen e z , eta Klinias gu bion artea n zegoe n ez , Ktesipori ikusme n a eragoz t e n zion; ondorioz, Ktesipo, maitea ikusi nahirik eta aldi berea n entzut eko gogoz, salto eginda gure aurre a n jartzen lehen e n g o a izan zen. Horrela, bada, best e ak ere, hura ikusita, gure ingurua n jarri ziren, bai Kliniasen maitaleak, bai Eutidem o eta Dionisodorore n jarraitzaileak ere. Nik, horiek seinalatuz, guztiak ikasteko prest zeudel a esan nion Eutide mori. Ktesipo eraba t ados egon zen, bada , eta best e ak ere bai, eta denek bater a jakinduria horren ahalm e n a erakus t eko eskatu zieten.

Orduan, esan nuen nik:

– Eutide mo eta Dionisodoro, edoz ein modut a n egin iezaiezu e mese d e horiei eta nirega tik ere erakuts ezazu e. Argi dago alde gehien ak erakus t e a ez dela lan txikia; baina hala ere, honako hau esaidaz u e: zuenga n dik ikasi behar dela jada konben tzitut a dago e n a bakarrik bihur zenez ak e t e gizon ona, edo gaia –bertut e a– orokorre a n ezin dela ikasi edo zuek biok hain zuzen ere ez zaret ela horren irakasle ak uste izatea g a t ik oraindik konbe ntzitut a ez dago e n hura ere bai? Are gehiago, bertut e a irakats daiteke el a uste a n egote a eta hau ongien zuekin ikasiko lukeela konben tzitze a ere teknika honen berare n lana al da, ala best e teknika baten a?

– Horrena berare n a , bada , Sokrat es –esan zuen Dionisodorok.

– Orduan zuek, Dionisodoro –esan nuen nik– oraingo gizakirik onenak zaret e filosofiara 11 eta bertut e a n jardutera bultzatzeko?

– Hala uste dugu, bai, Sokrat e s .

– Orduan, hurren go bater ako atzera iezaguz u e zuen gainerako abilidad e e n erakusk et a , eta horixe bera erakuts iezaguz u e ; honako mutil hau konben tzi ezazu e filosofatu eta bertut e a n jardun behar dela, eta horrela atse gin eman go diguzue bai niri baita honako hauei guztiei ere. Izan ere, mutil honi horrelako zerbait gerta tu zaio: nik eta hauek guztiek nahi dugu bera ahalik eta onen izatera iristea. Altzibiade s zaharrare n sem e Aksiokoren sem e a da hau, eta orain bizi den Altzibiade s e n lehen gu s u propioa; Klinias du izena. Baina gazte a da, eta beraz, beldur gara, gazte batekin logikoa denez , norbaitek, bera best e jarduera r e n batera bidera turik, guri aurrea hartu eta bere adimen a ez ote duen honda tuko. Zuek, beraz, une egokien e a n heldu zaret e ; baina axola ez bazaizue, proban jar ezazue mutila eta hitz egin ezazue berarekin gure aurrea n .

Eta nik gutxi gorab e h e r a hitz horiexek esan ondoren , Eutide mok aldi bere a n ausarki eta seguru esan zuen:

– Ez zaigu batere axola, ordea , Sokrat es , mutilak erantzun nahi badu behintz a t .

– Horixe baietz –esan nuen nik–, horret ar a ere ohitut a dago. Hauek maiz hurbildu eta galdera asko egiten baitizkiote eta berarekin hitz egin ere bai; ondorioz, nahikoa ausar tz e n da erantzut e n .

Horien ondore n go a k, Kriton, nola konta tuko nizkizuke behar den bezala? Ez baita lan makala hain jakinduria handi eta zailaren azalpen zehatz a errepikatu ahal izatea ; ondorioz, nik neuk ere, poet ek bezala, konta tz en hasi baino lehen, Musei eta Oroimen ari dei egin behar diet. Horrela nonbai t hasi zen, bada , Eutide mo, nik gogora tz e n duda n ez :

– Klinias, gizakiet an nortzuk dira ikasten duten ak, jakintsu ak ala ezjakinak?

Eta mutila, galdera zaila zenez, gorritu egin zen eta, zer esan jakin gabe, nirega n a begiratu zuen; eta nik, aztoratu t a zegoela kontura tu t a , esan nion:

– Animo, Klinias, eta erantzun ausardi az zuri bietako zein iruditzen zaizkizun; agian mes e d e handien a egingo dizu eta (horrela galdetz e a n).

Eta horret a n Dionisodorok, nirega n a belarrira pixka bat makurtu t a eta aurpe giz eraba t irribarre t su , esan zidan:

– Aurrez esa t e n dizut, Sokrat es , mutilak bietako edozein erantzun d a ere, ezezta tu a izango dela.

Eta hori esa t e n ari zen bitarte a n , Kliniasek erantzun egin zuen eta ezin izan nion mutilari kontuz ibiltzeko gom e n d a t u . Jakintsuak ikasten duten ak direla erantzun zuen.

Eutidem ok esan zuen orduan:

– Norbaiti deitzen al diozu irakasle, edo ez?

Baietz esan zuen.

– Eta irakasle ak ez al dira ikasten duten e n irakasle, zitara- jolea eta maisu a zure eta best e ume e n irakasle ak ziren bezala, noski, zuek ikasleak zinet en e a n ?

Ados egon zen.

– Eta ikasten zenut e n e a n , oraindik ez zenekizkiten ikasten zenituzte n horiek, ala bai?

– Ez –esan zuen.

– Orduan, jakintsu ak al zineten horiek ez zenekizkiten e a n?

– Ez, noski –esan zuen hark.

– Jakintsu ak ez bazinet e n , ezjakinak zineten , orduan?

– Erabat , bai.

– Orduan, ez zenekizkiten ak ikasiz, ezjakinak zinetelako ikasten zenut e n zuek?

Buruarekin baiezkoa eman zuen mutilak.

– Orduan ezjakinek ikasten dute, Klinias, eta ez jakintsuek, zuk uste duzun bezala.

Honek horiek esan orduko, bere alde algara eta barre egin zuten Dionisodoro eta Eutide mor e n jarraitzaile haiek, koro batek bezala irakasle ar e n seinalea r e n eraginez; eta mutilak arnas a behar bezala eta ondo hartu baino lehen, Dionisodorok txand a hartut a esan zuen:

– Eta maisuak diktatz en zizuene a n , zein umek ikasten zituzten diktatut ako ak, jakintsuek ala ezjakinek?

– Jakintsu ek – esan zuen Kliniasek.

– Orduan, jakintsu ek ikasten dute eta ez ezjakinek, eta zuk oraintxe ez diozu Eutide mori ondo erantzun .

Orduan ere izugarri egin zuten barre eta algara bi gizonon maitale ek, haien jakinduriaz liluraturik; gu gainer akook isilik geund e n txunditu t a . Eta Eutidem ok, txunditut a geund ela jakinda, mutilari utzi beharre a n galdetu egiten zion, oraindik gehiago txundi gintez e n , eta, dantzari onek bezala, bira bikoitza eman zien gai berare n inguruko galderei, eta esan zuen:

– Ikasten duten ek dakizkiten ak ala ez dakizkiten ak ikasten dituzte?

Eta Dionisodorok, berriro baxu xuxurlatuz, esan zidan:

– Hori ere, Sokrat es , aurreko a bezalako best e bat da.

– Zeusarr e n! – esan nuen nik –, aurreko a ere galdera polita iruditu zaigu, bada!

– Denak horrelakoak galdetz e n ditugu, Sokrate s , ihesbiderik gabeko ak.

– Horrexe g a t ik iruditzen zait zaude t e l a estimu onea n zuen ikaslee n artea n –esan nuen nik.

Bitartea n Kliniasek erantzun zion Eutide mori ikasten duten ek ez dakizkiten ak ikasten dituztela; eta ordua n honek, lehen go modu bere a n , galdetu zion:

– Zer, bada? –galdetu zuen honek– Letrak ez al dakizkizu?

– Bai –erantzun zuen.

– Denak?

Baietz esan zuen.

– Eta norbait ek zerbait diktatz en duen e a n , ez al ditu letrak diktatz en?

Ados egon zen.

– Eta, denak baldin badakizkizu, ez al du zuk dakizkizune t a t ik zerbait diktatz en?

Horreta n ere ados egon zen.

– Zer, ordua n? –esan zuen hark–, Zuk ez al dituzu norbaitek diktatzen dituen ak ikasten, edo letrak ez dakizkienak ikasten al ditu?

– Ez –esan zuen berak–; nik ikasten ditut.

– Orduan, dakizkizunak ikasten dituzu –esan zuen hark– letra guztiak baldin badakizkizu.

Ados egon zen.

– Orduan, ez duzu zuzen erantzun –esan zuen Eutidem ok.

Eutidem o oraindik hitz egiten ari zela, Dionisodorok hitza berriro pilota bezala txand a n hartu zuen, eta mutila jomuga n hartu eta esan zuen:

– Eutide mok engaina t u egiten zaitu, Klinias. Esaidazu, bada , ikaste a ez al da batek ikasten duen horren jakintza hartze a?

Klinias ados zegoen.

– Eta jakitea jada jakintza bat edukitze a ez al da? –jarraitu zuen hark.

Bat etorri zen.

– Orduan, ez jakitea oraindik jakintza ez edukitzea izango da, ezta?

Ados egon zen berarekin.

– Orduan, zerbait hartzen duten ak jada dauka t e n a k ala ez dauka t e n a k dira?

– Ez daukat e n a k .

– Ez al zara ados egon, ordea, ez dakiten ak ere horietako ak direla, hau da, ez daukat e n e t a k o ak?

Baietz egin zuen buruar ekin.

– Orduan, ikasten duten ak hartzen duten e t a ko a k dira, eta ez daukat e n e t a k o a k.

Bat etorri zen.

– Orduan, ez dakiten ek ikasten dute, Klinias; eta dakiten ek ez –esan zuen.

Eutidem o berriro oldartzera zihoan mutila hirugarre n aldiz lurrera botatz era borrokan bezala 13 ; baina nik, mutila hondora tz e n ari zela kontura tu t a , kikildu ez zedin atsed e n al di bat ema n nahirik, esan nion adore a eman e z:

– Klinias, ez harritu argudioak ezohikoak iruditzen bazaizkizu. Izan ere, behar bada ez zara kontura tz e n bi atzerrit arrok zurekin zer egiten ari diren: koribant e e n iniziazioko parte- hartzaileek, iniziatu behar duten a bere tronua n esertz e a antolatz en duten e a n egiten duten berbera egiten ari dira 14 . Orduan ere dantza eta jolasa baitago; badakizu, gainera , zu zeu ere iniziatut a baldin bazau d e behintza t ; eta orain bi horiek zure ingurua n dantza n ari dira jolasea n bezala, best erik ez, ondore n zu iniziatzeko asmot a n . Beraz, egizu kontu orain misterio sofistikoen hast a p e n a k entzut e n ari zarela. Izan ere, aurrenik, Prodikok 15 dioen bezala, izenen zuzenta s u n a r e n ingurua n ikasi behar da; bi atzerritarrok erakus t e n dizuten a , hain zuzen ere, hori da: zuk ez dakizula gizakiek «ikast e a » alde bate tik honako honi deitzen diotela, hots, norbait ek, hasiera tik gauz a bati buruz inolako jakintzarik eduki gabe, gero gauza horren jakintza hartze a ri; baina, best e t ik, hitz horixe bera erabiltzen dute jada jakintza hori edukita, jakintza hori bera erabiliz, gauza horixe bera aztertze n dene a n , berdin da esan edo egin den zerbait izatea –gehiago deitzen diote «ulertze a » «ikast e a » baino, baina batzue t a n «ikast e a » ere deitzen diote–. Baina zu ez zara kontura tu izen bera egoera kontrajarriet a n daud e n gizakiei ezarri zaiela, hau da, dakien ari eta ez dakien ari –horiek erakutsi dizuten bezala–. Horren antzeko a zen bigarren galderako a ere, gizakiek dakizkiten ak edo ez dakizkiten ak ikasten dituzten galdetz e n zizuten e a n . Irakasgai horiek jolasa best erik ez dira, ordea –horrega tik diot horiek zurekin jolase a n ari direla–; eta honex e g a t ik diot «jolasa » direla, norbait ek horrelako asko edo denak, ikasiko balitu ere, ez lukeelako horrega t ik gehiago jakingo gauzak nola diren, baizik eta gizakiekin jolasteko gai bakarrik izango litzateke , izenen esan a hi desberdine n bidez zangotra b a t u eta eroriaraziz, eseri tzera doaz en ei aulkiak azpitik kenduz gozatu eta barre egiten duten ak bezala, ahoz gora erorita ikusten dituzten e a n . Kontu egizu, bada, argudio horiek horien jolasa bezala gerta tu zaizkizula. Horren ondore n, ordea , argi dago bi horiek alde serioak erakutsiko dizkizutela, eta nik bidea erakutsiko diet, agindu zidaten a ema n diezad a t e n . Izan ere, jakinduria limurtzailea erakutsiko zutela esan dute; orain, ordea , aurrenik zurekin jolastu behar zela uste zutela iruditzen zait. Jolas horiek egin dituzue, bada, Eutide mo eta Dionisodoro, eta seguru e nik ere nahikoa dira; horien ondoren erakuts iezaiguzu e mutila konbe ntzituz jakindurian eta bertu t e a n jardun behar dela. Baina aurrenik erakutsiko dizuet nire ustez gauz a nola den eta nola entzun nahi duda n. Beraz, era ezjakin eta barregarrian egiten dudala iruditzen bazaizue, ez iezadaz u e iseka egin; zuen jakinduria entzut eko desirag a t ik ausar tuko bainaiz zuen aurrea n

inprobisa tz er a . Saia zaitezte , bada, zuek eta zuen ikasleok, barrerik gabe entzut e n; eta zuk, Aksiokoren sem e horrek, erantzun iezad az u.

– Gizaki guztiok nahi al dugu zoriontsu izan? Edo duela gutxi beldur nintzen galder a barregarrie t ako bat al da hori? Buruga b e a baita, noski, horrelako ak galdetz e a ere; izan ere, zein gizakik ez du zoriontsu izan nahi?

– Ez dago nahi ez duenik – esan zuen Kliniasek.

– Ederki –esan nuen nik–; horren ondore n , zoriontsu izan nahi dugun ez gero, nola izango ginat ek e zoriontsu? Agian gauza asko eta ederrak izango bage ni tu? Edo galder a hau aurrekoa baino oraindik inozoago a al da? Argi baitago hori ere horrela dela.

Ados egon zen.

– Ea, bada, zein gauza dira onak guretz a t? Edo honek ere erraz a dirudi eta gizon bikain baten beharrik gabeko a erantzut eko? Edonork esango bailiguke abera t s izatea ona dela. Ez al da hala?

– Erabat , bai –esan zuen.

– Eta osasu nt s u egote a , ederra izatea, eta gorputz arekin loturiko gainer ako gauze t a n ere nahikoa edukitze a ere bai, ezta?

Ados zegoe n.

– Eta jaiotza noblea, botere a eta ohore a norber ar e n hirian, horiek ere argi dago onak direla.

Bat zetorren .

– Zein ongi gelditzen zaigu, bada? –galdetu nuen–. Zer da, orduan, neurrizkoa, bidezkoa eta ausar t a izatea? Zeuse n izene a n , Klinias, zure ustez, horiek ongitzat hartzen baditugu, zuzen hartuko ditugu? Edo hartzen ez baditugu? Izan ere, agian norbaitek eztab aid a t u egingo liguke. Zuk zer iritzi daukaz u?

– Ongiak direla –esan zuen Kliniasek.

– Ea, bada –esan nuen nik–; eta jakinduria koruko zein postut a n jarriko dugu? Ongien artea n . . .? Edo nola diozu?

– Ongien artea n .

– Hausnar ezazu aipatz e a merezi duen ongiet akor e n bat ez ote dugun alde batera utzi.

– Ez dugula bat ere utzi iruditzen zait –esan zuen Kliniasek.

Baina nik, gogora tu t a , esan nuen:

– Bai, Zeusarre n , ongiet an handien a alde batera uzteko arriskuan gaud e!

– Zein da hori? –esan zuen hark.

– Arrakast a , Klinias!, guztiek, eta eraba t eskas e n e k ere bai, ongiet a n handien a dela dioten a .

– Egia diozu –esan zuen.

Eta nik, atzera berriro iritziz aldatu t a , esan nuen:

– Ia- ia barreg arri gerta tu gara atzerrit arre n tz a t , ni eta zu, Aksiokoren sem e.

– Zergatik hori, bada? –esan zuen.

– Arrakas t a lehen a g oko zerrend a n kokatu ondoren , oraintx e berriro berari buruz hitz egiten ari ginelako.

– Eta hori zer, bada?

– Barregarria da, inondik ere, aspaldi kokatut a dagoe n a , berriro propos a tz e a eta gauza bera bitan esa t e a .

– Nola diozu hori? –esan zuen.

– Jakinduria, hain zuzen ere, arrakas t a da –esan nuen nik–; ume batek ere jakingo luke hori.

Eta bera harritu egin zen; horren gazte eta inozoa da oraindik... Eta nik, harrituta zegoela jakinda, esan nion:

– Ez al dakizu, Klinias, txirula jotzeko arrakas t a n txirula- joleak direla arrakas t a t s u e n a k?

Ados egon zen.

– Eta letrak idatzi eta irakurtze a n , ez al dira letren maisuak? – esan nuen nik.

– Erabat , bai.

– Eta zer? Itsasoko arriskuen aurrea n batzuk orokorre a n pilotu gaituak baino arrakas t a t s u a g o a k direla uste al duzu?

– Ez, noski.

– Eta zer? Gerra kanpaina n egongo bazina, bietako norekin partek a tuko zenuke gustura go arriskua eta zortea , gudalburu gaitu ala ezjakin batekin?

– Gaituarekin.– Eta zer? Gaixo egond a, bietako norekin arriskatuko zinat ek e gustura , send a gile jakitun ala

ezjakin batekin?– Gaituarekin.– Orduan, –esan nuen nik– jakitun batekin ezjakin batekin baino arrakas t a t s u a g o a izango

zinateke el a uste duzulako al da?Onartu egin zuen.– Orduan, jakinduriak edozert a n arrakas t a t s u izatea eragiten die gizakiei. Izan ere,

jakinduriak ez luke inoiz huts egingo, noski, baizik eta nahitaezko a da zuzen aritzea eta lortzea; best ela , ez bailitzateke jada jakinduria izango.

Azkene a n , ez dakit nola, adostu genu e n, laburbildut a, hori horrela zela: jakinduria dauka n ak ez duela gainera bater e arrakas t a r e n beharrik. Hori ados tu ondore n, berriro galdetu nion lehen a go guk ados tu t ako ak nola zeude n.

– Izan ere, bat etorri gara –gogora tu nuen– ongi ugari edukiko bage ni tu, zoriontsu eta arrakas t a t s u a k izango ginat eke el a .

Ados egon zen.– Orduan, nola izango ginat ek e zoriontsu dauzkagu n ongien bidez: inolako zerbitzurik egingo

ez baligut e, edo eginda?– Egingo baligut e –esan zuen.

– Orduan, zerbitzua egingo al ligukete eduki bakarrik egingo bagenitu, baina erabili ez? Esate baterako, janari ugari eduki, baina jango ez bagenu, edo edaria, baina edango ez bagenu, probetxurik aterako al genuke?

– Ez, noski –esan zuen.– Zer, bada? Artisau guztiek beren lanerako beharrezko ak diren guztiak lortuta izango

balituzte, baina erabiliko ez balituzte, horiek arrakas t a izango al lukete lorpen a g a t ik bakarrik, artisau ak lortuak eduki behar dituen gauz a guztiak lortuak dauzkat el ako? Arotzak, esat e baterako, tresna guztiak edukiko balitu eta nahikoa egur lortuta, baina arotzeria- lanik egingo ez balu, atera al lezake probetx urik bere lorpen e tik?

– Inola ere ez –esan zuen.– Eta zer? Norbaitek aberas t a s u n a eta oraintx e esan ditugun ongi guztiak lortuta izango

balitu, baina erabiliko ez balitu, zoriontsu a izango al litzateke ongi horien lorpen a g a t ik bakarrik?– Ez, noski, Sokrat es .– Orduan, dirudien ez –esan nuen–, zoriontsu a izango denak

ez ditu horrelako ongiak lortuak eduki behar bakarrik, baizik eta erabili ere bai; ez baita lorpen hutse tik bater e probe tx urik atera tz e n .

– Egia diozu.

– Orduan, Klinias, hori jada nahikoa al da norbait zoriontsu egiteko: ongiak edukitze a eta erabiltze a?

– Hala deritzot nik.

– Zuzen erabiltzen baldin baditu, edo oker erabiltzen baldin baditu ere bai? –esan nuen nik.

– Zuzen erabiltzen baldin baditu.

– Ederki diozu! –esan nuen nik–. Izan ere, nire ustez, kalte gehiago dago norbaitek edozer gauz a oker erabiltzen baldin badu, bere horret a n uzten badu baino; bata txarra baita, eta best e a , berriz, ez da ez txarra ez ona. Ez al dugu horrela esa t e n?

Onartu egin zuen.

– Orduan, zer? Egurren inguruko lan eta erabileran , zuzen erabiltzea eragiten duen a arotzeriare n zientzia ez baino best e zerbait al da?

– Ez, noski –esan zuen.

– Baina altzarien inguruko lanea n ere zuzen erabiltzea eragiten duen a zientzia bat da, ezta?

Ados zegoe n.

– Orduan –esan nuen nik–, hasiera n esa t e n genitue n ongien erabilerare n ingurukoak hizpide hartuz, aberas t a s u n a , osasu n a eta edert as u n a alegia zientzia bat al zen horrelako guztiak zuzen erabiltzera eram a t e n zuena eta praktika zuzentz en zuena, edo best e zerbait?

– Zientzia bat –esan zuen hark.

– Orduan, antza denez, zientziak ez die gizakiei arrakas t a bakarrik emat e n , praktika ona ere bai, lorpen eta jarduer a orotan.

Ados zegoe n.

– Beraz, Zeuse n izene a n –esan nuen nik–, best e ongiek ba al dute probetx urik adime n eta jakinduriarik gabe? Gauza asko lortu dituen eta egiten dituen adimen gabeko gizonak aterako al luke probetx urik, edo hobe izango luke gauz a gutxi edukitze a eta egite a, baina adime n ar e kin? Azter ezazu horrela: gauz a gutxiago eginez, ez al lituzke huts gutxiago egingo?, eta huts gutxiago eginez, ez al lituzke porrot gutxiago jasango?, eta porrot gutxiago jasan ez , ez al litzateke zoriontsu a g o a izango?

– Erabat , bai –esan zuen.

– Eta batek noiz egingo lituzke gauza gutxiago, pobre a izanda edo abera t s a?

– Pobrea izanda –esan zuen.

– Ahula ala indartsu a?

– Ahula.

– Ohoredu n a ala ohorega b e a ?

– Ohoreg a b e a .

– Noiz egingo lituzke gauza gutxiago, ausar t eta zentzudu n a izango balitz, edo koldarra izanda?

– Koldarra.

– Eta alferra izan beharre a n langilea izango balitz?

Onartu egin zuen.

– Eta azkarra izan beharre a n mant so a izango balitz, eta zorrotza izan beharre a n entzum e n eta ikusme n txarrekoa?

Horrelako guztiet a n ados geund e n elkarrekin.

– Laburbildut a, Klinias, baliteke–es a n nuen– hasiera n ongiak zirela esat e n genu e n horien guztien inguruko arrazoiket a ez izatea hauek zergatik diren onak beren kasa eta izatez, baizik eta, dirudien ez , honela da: ezjakint asu n ak gidatz en baldin baditu, beren aurkako ak baino gaitz handiago ak dira, eta zenbat eta kapaz a go a k diren txarra den gidariari laguntz eko, okerrago ak oraindik; baina adime n ak eta jakinduriak gidatze n baldin baditu, ongi handiago ak dira, izan ere bi multzo haue t ako ezeinek ez baitu ezer balio berak bere kasa.

– Antza denez , zuk diozun bezala dirudi.

– Zer ondorio atera tz e n zaigu orduan guri esan d ako e t a t ik? Ondoren go hau ez bada , best e zer? Gainerako gauz a guztiet a t ik ezer ez dela ez ona ez txarra, bi hauek izan ezik: jakinduria ona, eta ezjakint asu n a txarra?

Ados egon zen.

– Orain, orduan, azter dezagu n gainerako a –esan nuen–. Batetik, guztiok zoriontsu ak izatea desiratz en dugun ez –eta hori gauz ak erabiliaz, eta zuzen erabiliaz, bihurtzen garela agertu zaigunez–, eta best e t ik, zuzent a s u n a eta arrakas t a emat e n zituen a zientzia zenez, antza denez , gizon orok era guztiet a n prest a t u behar du ahalik eta jakintsu e n izateko; ala ez?

– Bai –esan zuen.

– Eta aitaren g a n dik abera s t a s u n a k baino askoz lehen a g o, noski, hori jaso behar dela uste izatea , baita tutore eta gainer ako lagune n g a n d ik ere –eta maitaleak direla dioten e n g a n d ik bereziki–, eta atzerrit arren g a n dik eta hiritarren g a n dik ere bai, jakinduria partek atz e a eskatuz eta erregu tuz , hori ez da batere lotsagarria , Klinias, eta ezta kulpadun a ere horrega tik bai maitalea bai edoz ein gizon zerbitzatz e a eta bere esklabo izatea ere, jakintsu bihurtzeko nahiare n g a t ik edozein zerbitzu ohore t su egiteko prest baldin bada go. Edo ez al zaizu zuri horrela iruditzen? –esan nuen nik.

– Erabat ondo ari zarela esa t e n iruditzen zait –esan zuen hark.

– Jakinduria irakasgarria baldin bada , behintz a t , Klinias, –esan nuen nik– eta ez baldin bazaie etortzen gizakiei berezkotas u n e z ; hori ez baitugu oraindik ez aztertu ezta ados tu ere zuk eta nik.

– Baina niri behintz a t , Sokrat es , irakasg arria dela iruditzen zait –esan zuen.

Eta nik, atseginez , esan nion:

– Beneta n ederki diozu, gizonik bikainen a! Eta ondo egin duzu ni horrex en inguruko azterket a luze bate tik aldentz e a n : jakinduria irakasg arria ote den ala ez, alegia. Orain, beraz, zuri jakinduria irakasg arria dela iruditzen zaizunez eta gizakia zoriontsu eta arrakas t a t s u egiten duen gauz a bakarra dela ere, filosofatze a beharrezkoa dela baino best erik esan go al zenuke, eta zuk zeuk ere hori egiteko asmo a duzula?

– Erabat , bada , Sokrat es , –esan zuen– eta ahalik eta gehien.

Eta nik, hori pozik entzund a , esan nuen:

–Hemen duzue, Dionisodoro eta Eutide mo, nire adibide a hitzaldi bultzatzaileak nolakoak izatea desira tz e n dudan; adibide sinplea, agian, eta nekez eta luze esan d ak o a ; baina zuetako biotako nahi duen ak erakus t aldia egin diezagula horixe bera eginez teknikare n arauak jarraituz. Eta hori ez baduz u e nahi, nik utzi nuen tokitik hartu eta ondoren datorren a erakuts iezaiozue mutilari: berak zientzia guztia lortu behar ote duen, edo best ela bakarren bat ba ote dagoe n hartu behar duen a zoriontsu eta gizon ona izateko, eta berau zein den. Izan ere, hasieran nioen bezala, garran tzi handikoa da gure tz a t mutil hau jakintsu eta ona bihurtze a .

Beraz, hori izan zen nik esan nuen a, Kriton; eta horren ondoren etorriko zenari arret a izugarri handia jarri nion eta hitzaldiari zein modut a n helduko ote zioten behatz e n nuen, eta nondik hasiko ote ziren ere bai mutikoari jakindurian eta bertu t e a n trebatz eko aholkatz e n . Beraiet a n zaharre n ak , Dionisodorok, hasi zuen, bada , aurren a hitzaldia, eta gu guztiok hari begiratz en genion, segitua n oso hitzaldi harrigarriak entzun go genituel ako a n. Eta horixe gerta tu zitzaigun, hain zuzen ere, hitzaldi harrigarri bati eman baitzion hasiera gizonak, Kriton, eta merezi du zuk entzut e a hitzaldiak bertut er a zein ondo bultzatz en zuen.

– Esaidazu, Sokrat es , eta zuek gainer akook ere bai, mutil hau jakintsu izatea desira tz e n duzuel a diozuenok –esan zuen–, hori jolase a n esa t e n duzue, edo bene t a n desiratz en duzue eta serio ari zaret e?

Eta ordua n ni kontura tu nintzen, lehen a g o mutilarekin hitz egiteko eskatu genien e a n , jolasea n ari ginela pents a t u zutela, eta horrega tik jolastu zutela beraiek ere eta ez zirela serio aritu. Horretaz kontura tu t a , beraz, are gehiago esan nuen harrigarri serio ari ginela.

Eta Dionisodorok esan zuen ordua n:– Hausnar ezazu ondo, Sokrates, orain diozuna uka ez dezazun gero. – Hausnar tu t a daukat –esan nuen nik–; eta inoiz ukatuko duda n beldurrik ez dago.– Zer, bada? –esan zuen–. Bera jakintsu bihurtze a nahi duzuela diozue, ordua n.– Noski, bada.– Eta oraintx e bertan –esan zuen hark– Klinias jakintsua da ala ez?– Berak dio oraindik ez dela, behintza t ; baina bera ez da harropu tz a –esan nuen nik.– Eta zuek bera jakintsu bihurtzea nahi duzue, eta ezjakina ez izatea?Ados geund e n .– Beraz, bera ez dena izatea nahi duzue, eta orain dena , gehiago ez izatea?Ni, hori entzund a , aztora tu egin nintzen; eta honek, ni aztoratu t a nengo e n bitarte a n , hitza

hartu zuen:– Orduan, bera –Klinias– orain dena gehiago ez izatea nahi duzue n ez , antza denez , berare n

heriotza nahi duzue, zer best ela? Benet a n balio handikoak izango lirateke horrelako lagun ak eta maitaleak, maitea hiltzea ezer baino gehiago nahiko luketen ak!

Eta Ktesipo, hori entzund a , bere maite ar e n defents a n , haserre tu zen eta esan zuen:– Turiosko atzerrit arra, esa t e a zakarkeria izango ez balitz, « Zeure buruare n gaine a n! »

esan go nizuke, nitaz eta gainerako ez horrelako gezurra esan duzulako, alegia Klinias hiltzea nahiko nukeel a; hori esat e hutsa ere sakrilegioa da, nire ustez.

– Eta zer, Ktesipo? –esan zuen Eutide mok–, gezurrik esan daiteke el a uste al duzu?

– Bai, ala Zeus! erotut a ez bana go, behintza t .

– Hitz egiten ari baldin bagar a , esa t e n ari garen gauza esan ez , ala esan gabe?

– Esanez –erantzun zuen.

– Gauza bera esat e n baldin badu, diren gauz et a tik ez du esa t e n hain zuzen ere esa t e n duen hura baino?

– Nola esan go luke, bada? –esan zuen Ktesipok.

– Baina esat e n duen gauza hura ere diren gauze t a t ik bat da, gainerako e t a t ik desb erdin a .

– Erabat , bai.

– Eta hura esat e n duen ak den hori esa t e n du, ordua n?

– Bai.

– Hortaz, dena eta direnak esat e n dituen ak egia esat e n du; horrela, Dionisodorok, direnak esat e n baldin baditu, egia esat e n du, eta ez du zutaz gezurrik esa t e n .

– Bai –esan zuen Ktesipok–; baina hori esat e n duen ak, Eutidem o, ez ditu direnak esat e n .

Eta Eutidem ok esan zuen:

– Baina ez direnak ez dira existitzen, ez al da hala?

– Ez dira existitzen.

– Orduan, ez direnak ez dira inon ere existitzen, ez al da hala?

– Inon ez.

– Eta, ez diren gauz a horien ingurua n egin al dezake norbait ek zerbait, horren ondorioz berak edo best e edonork inon ez diren gauza horiek sor ditzan?

– Niri behintza t ez zait iruditzen –esan zuen Ktesipok.

– Zer, bada? Hizlariek, herriaren aurre a n hitz egiten duten e a n , ez al dute ezer egiten?

– Egiten dute, bai –esan zuen hark.

– Eta egiten badute , ez al dute sortu ere egiten?

– Bai.

– Orduan, «hitz egite a » «egite a » eta «sortze a » ere bada?

Onartu egin zuen.

– Orduan, inork ez ditu ez direnak esa t e n , esan d a jada zerbait sortuko bailuke; eta zuk onartu duzu inork ezin duela ez dena sortu; horrela, zure argudiak et a r e n araber a , inork ez du gezurrik esat e n , eta, Dionisodorok zerbait esat e n baldin badu, egia eta diren gauz ak esat e n ditu.

– Bai, noski, Zeusarr e n , Eutidem o! –esan zuen Ktesipok–; baina nola edo hala direnak esat e n ditu; ez, ordea, diren bezala.

– Zein zentzut a n diozu, Ktesipo? –esan zuen Dionisodorok–. Ba al da inor gauz ak diren bezala esat e n dituen a?

– Badira, bai, benet a n , pertson a jator eta onak eta egia esat e n duten ak .

– Zer, bada? –esan zuen hark–; ongiak ez al daud e ondo eta gaitzak gaizki?

Onartu egin zuen.

– Eta pertson a jator eta onek gauzak diren bezala esat e n dituztela onartz en duzu?

– Onartzen dut.

– Orduan, pertson a onek gaizki esa t e n dituzte gaitzak, Ktesipo, diren bezala esat e n badituz t e.

– Bai, Zeusarre n! –esan zuen hark– eraba t , gizaki gaiztoei buruz behintz a t ; eta zu, kasu egiten badidaz u, argi ibiliko zara horiet ako bat izan ez zaitezen, pertson a onek zutaz gaizki hitz egin ez dezat e n . Ondo jakin ezazu pertson a onek gaizki hitz egiten dutela gaiztoez.

– Eta handikiez handitas u n e z hitz egiten dute eta beroez bero, ezta? –gehitu zuen Eutide mok.

– Erabat , bai! –esan zuen Ktesipok–; eta hotzei buruz, behintza t , hoztasu n ez hitz egiten dute eta hotza dela diote euren solasa ere.

– Zu iraintzen ari zara, Ktesipo! –esan zuen Dionisodorok–. Iraintzen!

– Zeusarr e n , ni ez, Dionisodoro! –esan zuen hark–, estimu a n zaituda n ez , adiskide bati bezala ohartar az t e n dizut eta konben tzitzen saiatz en ari naiz, nire aurrea n inoiz horren zakar ez esa t eko nik gehien estimatz e n ditudan e n heriotza nahi dudala.

Orduan ni, elkarrekin haserre tu e gi zeudela iruditu zitzaidan ez , Ktesiporekin jolasten hasi nintzen, eta esan nion:

– Nik uste, Ktesipo, atzerritarrek esat e n dituzten ak onartu behar ditugula, ema n nahi badizkigute behintz a t , eta ez izen baten g a t ik eztab aid a t u . Izan ere, gizaki gaizto eta zentzug a b e izatetik jator eta zentzudu n a k egin eta modu horret a n gizakiak hiltzeko era ezagutz e n baldin badut e , bai beraiek aurkitu dutelako hori, bai best e norbait en g a n d ik ikasi dituztelako suntsike t a mota hau eta gaiztoa dena erahilda atzera jatorra agert ar az t eko moduko heriotza; hori baldin badakite –eta argi dago badakitela; gizakiak gaizto izatetik on bihurtzeko aurkitu berria den teknika beraien a dela baitzioten , behintza t– onar diezaiegu n hori, bada: mutila hil diezagu t e l a eta zentzudu n bihurtu, eta gainer ako gu guztiok ere bai. Eta zuek, gazteok, beldur bazare t e , nire gaine a n izan dadila arriskua, kariar 16 baten gaine a n bezala; ni, zaharra naiz eta arriskatz eko prest bainago, eta neure burua Dionisodoro honi emat e n diot Medea 17 kolkidet arrari ema n go niokee n bezala. Hil nazala eta, nahi badu, egos nazala, eta nahi duen a egin diezad al a ; baina jator bihur nazala.

Eta Ktesipok esan zuen:

– Ni neu ere prest nago neure burua atzerrit arren eskue t a n uzteko, orain ari diren baino gehiago larrutu nahi bana u t e ere bai, nire azala amaier a n zahagia bihurtzen ez bada , behintz a t , Marsiase n a 18 bezala, bertut e a baizik. Baina Dionisodoro honek berarekin haserre nagoel a uste du; ni ez nago haserre , ordea; nire ustez, nitaz zuzen esat e n ez dituen horien kontrakoa esat e n diot, best erik ez. Zuk, beraz, Dionisodoro bikaina, ez iezaiozu kontrakoa esa t e a ri iraintze a deitu; iraintzea best e zerbait baita.

Eta Dionisodorok esan zuen:

– Kontrakoa esa t e a existituko balitz bezala esan al dituzu argudio hauek, Ktesipo?

– Horixe baietz, eta eraba t gainera! Edo zuk, Dionisodoro, ez al duzu pents a tz e n kontrakoa esat e a existitzen denik?

– Zuk behintza t ezingo zenuke frogatu inoiz inori best e inoren kontrako zerbait esat e n entzun diozunik.

– Egia ote diozu? Baina oraintxe ari natzaizu frogatz en Ktesipori entzut e n diodala Dionisodorori kontrakoa esat e n .

– Eta horren argudiak et a ere aurkeztuko al zenuke?

– Noski –esan zuen.

– Ongi, bada –esan zuen hark–; enuntziatu ak daud e diren gauz a bakoitzare n tz a t?

– Bai, noski.

– Bakoitzari buruz zer esa t eko, badela edo ez dela?

– Badela.

– Gogoratz e n bazara , Ktesipo, lehentx e a g o frogatu dugu inork ez duela ez dena esat e n ; izan ere, oso garbi gera tu baitzitzaigun inork ezin duela ez dena esan.

– Eta horrekin zer, bada? –esan zuen Ktesipok–; horrega tik gutxiago hitz egingo al dugu zuk eta nik elkarren kontra?

– Biok gauza berare n enuntzia tu a esan ez elkarren kontrako a esango ote genuke? –esan zuen hark–. Edo horrela, berez, gauz a bera esan go al genuk e?

Onartu egin zuen.

– Baina biotako inork gauz ar e n berezko enuntzia tu a esat e n ez badu, orduan elkarren kontrakoa esango al genuke? Edo ez al da izango, gutako inork ez duela gauza batere aipatu ere egin?

Horreta n ere ados zegoen.

– Baina ordua n, nik gauz ar e n enuntziatu a esa t e n dudan e a n , eta zuk best e gauz a baten best e enuntziatu bat esa t e n duzun e a n , ordua n elkarren kontrakoa esan go al genuke? Edo best el a , nik gauz a esango nuke eta zuk, berriz, ez zenuke ezertxo ere esango? Eta esat e n ez duen ak nola esan go luke esa t e n duen ar e n kontrakoa?

Ktesipo isildu egin zen; baina nik, argudiak e t az harritut a, esan nuen:

– Zein zentzut a n diozu, Dionisodoro? Izan ere, argudiak e t a hori bene t a n askori eta askota n entzun ondoren , beti harritzen naiz –eta Protagora s e n ingurukoek asko erabiltzen zuten eta askoz antzinakoa go e k ere bai. Niri argudiake t a harrigarria dela iruditu izan zait beti, bai best e argudiak et ak eta baita bere burua ere hankaz gora bota tz e n dituelako–. Eta uste dut zugandik jakingo dudala ongien egia. Ezin da gezurrik esan, ezta? –hori esan nahi baitu argudiake t ak; ez al da hala?– Hitz egitea n , egia esat e n da edo ez da ezer esat e n , ezta?

Onartu egin zuen.

– Orduan, gezurrik ezin bada esan, halere, iritzi okerrik eduki al daiteke?

– Ezin da iritzi okerrik eduki ere.

– Orduan ez dago inolako iritzi okerrik.

Ezetz erantzun zuen.

– Orduan, ezta ezjakintas u n a eta gizaki ezjakinik ere. Edo ez al litzateke hain zuzen ere horixe ezjakint asu n a , egongo balitz: gauzei buruz oker pentsa tz e a?

– Erabat , bai.

– Baina hori ezin da –esan nuen nik.

Ezetz esan zuen.

– Argudiake t a g a t ik esat e n duzu argudiake t a , Dionisodoro, zentzuga b e k e ri a bat esat e a g a t ik, edo akaso benet a n uste al duzu gizakiet ako inor ez dela ezjakina?

– Zuk ezezta nazazu, bada –esan zuen.

– Eta zure argudiake t a r e n arab er a hori bera, ezezt a tz e a , egin al daiteke, inork ez badu oker pents a tz e n?

– Ezin da –esan zuen Eutide mok.

– Orduan, oraintxe ez al dit Dionisodorok ezezta tz eko eskatz e n? –esan nuen nik.

– Nola eskatuko luke batek ez dena? Zuk eskatz e n al duzu?

– Eutide mo, gauz a jakintsu eta polit horiek ez ditut oso ondo ulertzen, baizik eta motel nolabait –esan nuen nik–. Agian zerbait arrunt a galdetuko dut orain, baina barka iezadaz u . Begira: izan ere, ezin bada ez gezurrik esan, ez pents a t u , ezta ezjakina izan ere, orduan ezin da okerrik egin, norbait ek zerbait egiten duen e a n , ezta? Zerbait egiten dene a n , ezin da okerrik egin egiten den horret a n ; ez al duzue horrela esan?

– Bai, noski –esan zuen.

– Honako hau da jada galdera arrunt a –esan nuen nik–. Izan ere, ez badugu okerrik egiten ez zerbait egite a n , ez esa t e a n ezta pentsa tz e a n ere, hori horrela baldin bada , zuek biok, Zeuse n izene a n , zeren irakasle gisa etorri zaret e? Edo ez al zenute n esat e n lehentx e a g o gizakiet ako inork baino hobeto irakats diezaiokez u el a bertut e a ikasi nahi duen ari?

– Beraz –esan zuen Dionisodorok hitza hartuz–, Kronos bezain zaharra al zara, hasieran esan dugun a orain gogora tz eko –eta iaz zerbait esan banu e n, orain gogora tuko zenuke– baina orain esan d ako ekin ez dakizu zer egin?

– Argume n t u horiek oso zailak direlako –esan nuen nik–, logikoa den bezala, jakintsu ek esat e n baitituzte; esan duzun azken hori ere erabiltzeko oso zaila baita. Izan ere, « ez dakit zer egin» horrekin zer esan nahi duzu, Dionisodoro? Edo argi al dago « ez dakidala hori ezezta tz e n » diozula? Izan ere, esaidaz u: zer best erik esan nahi du zuretza t esaldi honek, «Ez dakit argudiak et ekin zer egin»?

– Zuk diozun hori, halere, erabiltzen oso zaila dela. Beraz, erantzun ezazu.

– Zuk erantzun baino lehen, Dionisodoro? –esan nuen nik.

– Ez al duzu erantzun nahi? –esan zuen.

– Baina, bidezkoa al da?

– Benet a n bidezkoa! –esan zuen.

– Zein arrazoiren g a t ik? –galdetu nuen nik–; edo argi al dago honen g a t ik dela: zu orain gureg a n a argudiake t ei dagokien ez oso aditua bezala etorri zarelako, eta noiz erantzun behar den eta noiz ez badakizulako? Eta orain ez duzu batere erantzut e n , ez dela erantzun behar badakizulako?

– Txorakeriak esat e n ari zara –esan zuen–, erantzut e a z ardura tu gabe; baina, on hori, kasu egizu eta erantzun , gainera ni jakintsu a naizela ados zaude eta.

– Kasu egin beharko da, bada –esan nuen nik–, eta derrigor, antza denez, zuk agintzen baituzu. Galde ezazu, bada.

– Zentzudu n e k arimad u n a k direlako al dute zentzua , edo arima g a b e e k ere badut e zentzu a?

– Arimadu n ek.

– Arimadu n esaldirik ezagu tz e n al duzu?

– Zeusarr e n , nik ez!

– Orduan, zergatik galdetz e n zenue n lehentx e a g o nire esaldiak zer zentzu zuen?

– Beste zer arrazoiren g a t ik, –esan nuen nik– motelta s u n a g a t ik oker esan dudalako baino? Edo ez dut oker esan eta hori ere zuzen esan dut, esaldiek esan a hia dutela esat e a n? Oker esan dudala diozu, ala ezetz? Izan ere, ez badut oker esan, zuk ere, jakintsu a izan arren, ez didazu ezezta tuko, eta ez duzu jakingo nire argudiake t a r ekin zer egin ere; baina oker esan badut, orduan zuk ere ez duzu zuzen esat e n , ezin dela okerrik egin esa t e a n . Eta hau ez dut esat e n iaz esan zenitue n gauzekiko. Baina badirudi –gehitu nuen nik–, Dionisodoro eta Eutidem o, gure argudiake t a horrek egoer a bere a n jarraitzen duela, eta, lehen bezala oraindik ere, best e bat eraitsi orduko bera ere erortzen dela, eta zuen teknikak ere hori ez gerta tz eko modurik oraindik ez duela aurkitu –eta hori horren miresgarria izan arren argudiak et e n zehazt a s u n e a n .

Eta Ktesipok esan zuen:– Gauza harrigarriak esat e n dituzue, gizon turiostarrak edo kiostarrak, edo berdin da

nongo ak eta nola deituak izatea nahi duzuen! Ez baitzaizue bater e axola txorakeriak esa t e a .Eta ni, iraina gerta tuko zen beldurrez, berriro Ktesipo lasaitzen aritu nintzen eta esan nion:– Ktesipo, oraintxe Kliniasi esat e n niona, zuri ere gauz a horiexek, berber ak esa t e n dizkizut:

ez dakizula atzerritar hauen jakinduria miresgarria dela, baina ez digutela serio erakus t aldi bat egin nahi izan, baizik eta, Proteo 19 sofista egiptoarra imitatuz, sorginkeriet a n aritu direla. Baina guk imita dezagu n Menelao eta ez ditzagu n bi gizonok aske utzi, beren jarduer a serioan guri agertu arte; beraien g a n zerbait oso ederra agertuko dela uste baitut , behin serio hast e n direne a n . Agertzea eska diezaiegu n , bada , bultza ditzagun eta erregu tu diezaiegu n. Beraz, uste dut nik neuk gidatuko ditudal a berriro, niri agertz eko nola erregu tz e n diedan; izan ere, lehen a g o utzi duda n tokitik, horren jarraipen a saiatuko naiz azaltzen , ahal dudan bezala, nolabai t kanpora deitzeko eta, nire eginah al eta seriotasu n a z errukitut a eta gupidatu t a , beraiek ere serio ari daiteze n .

– Eta zuk, Klinias, gogora iezadaz u non utzi genu e n orduan –esan nuen–. Nik uste duda n ez , hem e n nonbai t . Filosofatu behar zela ados tu genu e n azken e a n ; ez al da hala?

– Bai – esan zuen hark.– Eta filosofia zientzia lortzea zen; ez al da hala? –esan nuen nik.– Bai –esan zuen.– Zein zientzia lortuta egingo genuk e zuzen, bada? Ez al da erantzun a sinplea? Baliagarri

izango zaigun hori dela?

– Erabat , bai.

– Zerbaite t a n lagung arri izango al litzaiguke, jakingo bage n u ezagutz e n , bater a eta best er a ibiliz, lurraren zein tokitan dagoe n urre gehien lurpera tu a?

– Agian –esan zuen.

– Baina hori lehen a go frogatu dugu –esan nuen nik–, alegia ez dugula ezer lortzen urre guztia edukita ere, oztoporik gabe eta lurra zulatu gabe izan arren; harriak urrezkoak bihurtzen jakingo bage n u ere, zientzia horrek ez luke bater e baliorik edukiko. Izan ere, argi agertu zen urrea erabiltzen ez badakigu, ez daukala batere probetx urik. Edo ez al duzu gogora tz e n? –esan nuen nik.

– Oso ondo gogora tz e n dut –erantzun zuen.

– Eta best e zientziek ere ez daukat e batere probetx urik, dirudien ez , ez ekono miak ez medikuntz ak, ez zerbait egiten jakin bai baina egiten duen hori erabiltzen ez dakien best e ezeinek. Ez al da hala?

Ados zegoe n.

– Eta hilezkorrak bihurtzen dituen zientziarik baldin bada go, baina hilezkortasu n a erabiltzen ez dakiena , ez dirudi horrek ere probe tx urik daukanik, aurre tik esan d ako gauze t a t ik erab aki behar bada , behintza t .

Bat etorri ginen horiet an guztiet an .

– Orduan –esan nuen nik–, horrelako zientzia behar dugu, nire mutil polita, egitea eta egiten duen hori erabiltzen jakitea batera biltzen dituen a .

– Hala dirudi –esan zuen.

– Urruti baitabiltza, antza denez, gu liragileak izatea eta horrelako zientzia baten jabe izatea . Izan ere, hor apart e bereizita daud e gauz a bera egiten duen teknika eta erabiltzen duen a; lirak egitea eta jotzea elkarren oso desb er dinak baitira. Ez al da hala?

Ados zegoe n.

– Eta argi dago txirulak egiten dituen teknika ere ez dugula behar; aurreko best e bat baita hori ere.

Iritzi bereko a zen.

– Baina, jainkoen izene a n! –esan nuen nik–, hitzaldiak egiten dituen teknika ikasiko bage n u , hori ez al da lortu behar genuk e e n a zoriontsu ak izateko?

– Nik ez dut uste –esan zuen Kliniasek hitza hartuz.

– Zer froga erabiltzen duzu? –esan nuen nik.

– Zenb ai t hitzaldigile ikusten ditut, beraiek egiten dituzten hitzaldiak erabiltzen ez dakiten ak , liragileek lirak bezala; hem e n ere best e batzuk dira, ordea, haiek fabrikatze n dituzten hitzaldiak erabiltzeko gai, baina hitzaldiak egiteko, berriz, ezgai. Argi dago, beraz, hitzaldiet an ere bereizita daud el a egiteko eta erabiltzeko teknikak.

– Nire ustez, nahikoa froga eman duzu –esan nuen nik– hitzaldiak egiteko teknika hori ez dela zoriontsu izateko lortu behar dena . Baina nik uste nuen hor nonbait agertuko zela aspaldi bila ari garen zientzia hori. Izan ere, gizon hitzaldigile hauek berak, beraiekin nagoe n e a n , izugarri jakintsuak iruditzen zaizkit, Klinias, eta haien teknika bera jainkozkoa eta goren a . Eta ez da ezer harrigarririk, bene t a n ; izan ere, sorginkerien teknikare n atal bat best erik ez da, baina hura baino ahulxe a go a . Izan ere, sorginkerien teknika suge, taran tula , eskorpioi eta gainer ako piztien

xarm atz e a eta gaixot asu n ak send a tz e a da, eta best e a , berriz, epaile, biltzarkide eta gainerako jendetz ak xarmatz e a eta konbe n tzitze a da. Edo zuri best e nolabai t iruditzen al zaizu? –esan nuen nik.

– Ez, zuk diozun bezala iruditzen zait niri ere –esan zuen.

– Nora zuzenduko gara, bada, orain? –jarraitu nuen nik –. Beste zein teknikat ar a?

– Nik ez dauka t ideiarik –esan zuen.

– Nik, berriz, aurkitu dudala uste dut –esan nuen nik.

– Zein? –galdetu zuen Kliniasek.

– Estrat e gi ar e n teknika dela iruditzen zait niri, best e ezein baino gehiago, batek lortu behar duen a zoriontsu izateko.

– Niri ez zait iruditzen, bada .

– Nola? –esan nuen nik.

– Hori gizakiak ehizatzeko teknika bat da.

– Eta zer, bada? –esan nuen nik.

– Ehizaren beraren best e ezein mota ez doa ehizatu eta harrap a t u baino harat a go ; eta ehizatz en ari diren hori harrap a t z e n duten e a n , ezin dute erabili; orduan, ehiztari eta arran tz ale ek sukaldariei emat e n diete, eta geom e t ri alari, astrono m o eta kalkuloko maisuek ere –horiek ere ehiztariak baitira; izan ere, horiet ako bakoitzak ez baititu irudiak egiten, baizik eta badiren ak aurkitzen dituzte–, hauek erabiltzen ez dakiten ez , ehizatz en bakarrik, beren aurkikuntz ak dialektikoei emat e n dizkiete erabil ditzate n; hori egiten dute zeharo buruga b e a k ez direnek, behintza t .

– Ederki –esan nuen nik–, nire Klinias guztiz eder eta jakintsua ! Hori horrela al da?

– Erabat , bada . Eta gudalburu ek ere horrela, era berea n –esan zuen–, hiri edo arma d ar e n bat ehizatu duten e a n , gizon politikariei emat e n diete –beraiek ez baitakite ehizatu dituzten horiek erabiltzen–, galeper- ehiztariek galep er- hazleei emat e n dizkieten bezala, nik uste. Beraz –jarraitu zuen hark–, eginda edo ehizatu t a lortu duen a erabiltzen ere jakingo duen teknika bat behar baldin badugu, eta horrelakoak bakarrik zoriontsu egingo bagai tu, orduan estrat e gi ar e n teknikaren ordez best e bat bilatu behar da.

Kriton: – Zer diozu zuk, Sokrat es? Mutil hark horrelako ak esan al zituen?

Sokrat es: – Ez al duzu sines t e n , Kriton?

– Ez horixe, Zeusarre n ! Uste baitut , horiek esan bazitue n , ez duela berak ez Eutide mor e n ez best e ezein gizonen beharrik heziket ar ako .

– Baina ordua n, Zeuse n izene a n , ez zen bada Ktesipo izango horiek esan zituen a , eta ni ez naiz gogora tz e n?

– Nola izango zen, bada , Ktesipo?

– Baina hau behintz a t ondo dakit, ez zirela ez Eutidem o ez Dionisodoro izan gauz a horiek esan zituzten ak; baina, Kriton dohat su a , bertan zegoen botere t s u a g or e n batek ez zituen, bada , horiek esan go? Ondo baitakit entzun nituela.

– Bai, Zeusarre n , Sokrate s ! Botere t s u a g o bat iruditzen zait niri, eta askoz gainera . Baina horren ondoren oraindik teknikaren baten bila aritu al zinet en? Eta bila ari zineten a aurkitu zenute n , ala ez?

– Non aurkituko genu e n , zorioneko hori? Guztiz barregarriak ginen; kutturlioen atzetik dabiltzan ume ak bezala, zientziet ako bakoitza bereh al a harrap a t uko genu ela uste genu e n eten ga b e ; zientziek, berriz, beti ihes egiten ziguten. Zertarako errepikatuko nizkizuke esan d ako guztiak? Erregetz a r e n teknikara heldu ginen azken e a n eta zoriont asu n a eman eta fabrikatze n

duen a hori ote zen aztertu t a , hara non, labirintoa n erorita bezala, jada bukaer a n geund el a pents a t u ondoren , itzulia eginda berriro gure bilaket ar e n hasieran bezala geund el a gerta tu zitzaigun eta hasieran bila ari ginen eko baldintza berber e t a n .

– Nola gerta tu zitzaizuen hori, Sokrat es?

– Azalduko dizut. Izan ere, politika eta errege t z ar e n teknika bera zirela iruditu zitzaigun.

– Eta ondore n zer?

– Gure ustez, estra t e gi ar e n teknikak eta gainerako ek teknika horri emat e n dizkiote lan horiek –hauen artisau ak beraiek dira– zuzen ditzan, erabiltzen dakien bakarra izango balitz bezala. Nabar m e n iruditzen zitzaigun, beraz, hori zela bila ari ginen a , ongi izatear e n kausa zena hirian, eta, Eskiloren 20 lerro ianbikoare n arab er a hain zuzen ere, «hiriaren txopan » bera bakarrik eserit a dagoe n a , dena zuzenduz eta dene a n aginduz, gauz a guztiak erabilgarri bihurtzeko.

– Eta ez al zitzaizuen ondo iruditzen, Sokrat es?

– Zeuk erab akiko duzu, Kriton, horren ondore n gerta tu zitzaizkigun ak ere entzun nahi badituzu behintza t . Izan ere, atzera berriro aztertze n hasi ginen horrela nolabait : «Ea, bada, dene a n agintzen duen errege tz a r e n teknika honek emai tzare n bat fabrikatz en digu, ala bat ere ez?». Baietz esan genion elkarri. Zuk ere ez al zenuke hori esan go, Kriton?

– Nik bai.

– Eta zein esan go zenuke, bada , dela haren emai tza? Nik galdetuko banizu, esa t e baterako, medikuntz ak agintzen duen guztiet a n aginduz, zer emai tza emat e n duen, ez al zenuke osasu n a esan go?

– Bai.

– Eta zuen teknikari dagokion ez , nekaz ari tzari? Agintzen duen guztiet a n aginduz, zer emai tza produzitzen du? Ez al zenuke esango lurretik sortut ako janaria emat e n digula?

– Bai.

– Eta ordua n, zer emaitz a produzitzen du errege tz a r e n teknikak, agintzen duen guztiet a n aginduz? Agian ez dakizu ondo zer esan.

– Ez, ala Zeus, Sokrat es !

– Guk ere ez, bada , Kriton. Baina hau behintza t badakizu: gu bila ari garen hori existitzen baldin bada, zerbait probetx ug a rria izan behar duela.

– Erabat , bai.

– Ez al liguke zerbait ona ema n behar?

– Nahitaez , Sokrat es .

– Kliniasek eta nik elkarrekin ados tu genu e n ongia zientziare n bat zela, best erik ez.

– Bai, horrela esat e n zenut e n .

– Hortaz, gainerako emaitzak, batek politikaren ak direla esan go lituzkee n ak –eta asko izango lirateke, hiritarrak abera t s , aske eta baket su bihurtze a , esat e baterako– horiek guztiak ez zitzaizkigun ez on ez txar agertu; teknika honek jakintsu bihurtu behar zituen, ordea , hiritarrak, eta zientzia ema n, teknika hori probetx ug a rria eta zoriontsu bihurtuko zituen bakarra izango bazen , behintza t .

– Hori da; ordua n, horrela adostu zenute n , zuk hitzaldiet a n azaldu duzun ez , behintz a t .

– Orduan, errege tz ar e n teknikak benet a n gizakiak jakintsu eta onak bihurtzen al ditu?

– Zerk eragozt e n du, bada , Sokrat es?

– Baina gizaki guztiak, eta gauza guztiet a n , bihurtzen al ditu onak? Eta hori al da zientzia guztiak, zapat a gin tz a , zurgintza eta gainer ako guztiak, erakus t e n dituen a?

– Ez dut uste, Sokrat es .

– Orduan, zer zientzia emat e n digu, bada? Zertarako erabiliko dugu? Izan ere, ez du izan behar ez txar ez on ez diren emaitzen artisau a , eta berea ez den best e inongo zientziarik ere ez du ema n behar. Esango al dugu, bada, zein den hori eta zertarako erabiliko dugun? Nahi al duzu guk esat e a , Kriton, bere bidez best e ak on bihurtuko ditugun hori dela?

– Bai, noski.

– Baina, zertan izango zaizkigu onak eta zertarako erabilgarriak? Edo are gehiago, esan go al dugu, best e batzuk bihurtuko dituztela onak, eta hauek, aldi bere a n , best e batzuk? Dena den, zertan diren onak ez zaigu inon ere agertu, politikaren emaitz ak direlako horiek arbuia tu egin baititugu. «Zeus e n sem e Korinto» 21 esae r a gera tz e n zaigu, best erik ez, eta, esat e n nuen bezala, hasieran bezala edo oraindik gehiago falta zaigu, gu zoriontsu ak egingo gaitue n zientzia hori zein den jakiteko.

– Zeusarr e n , Sokrat e s , ataka txarrera heldu zinet en, bada, antza denez!

– Nik neuk ere, Kriton, ataka horret a n erori nintzen e a n , oihu guztiak bota nituen atzerrit arrei deituz, Dioskuroei 22 bezala, gu salbatz eko eskatuz, mutila eta ni, hitzaldiare n hirugarre n olatutik, eta edozein moduta n serio jardut eko, eta serio erakus t eko zein den lortu ondore n gainerako bizitza guztia ederki pasaraziko ligukeen zientzia.

– Eta zer? Nahi izan al zuen Eutide mok zuei zerbait erakutsi?

– Nola ez, bada? Eta eraba t handikiro hasi zuen gainera hitzaldia, adiskide, horrela:

– Aspaldi honet a n bere ingurua n irtenbiderik gabe zabiltzat e n zientzia hori irakatsiko al dizut, Sokrat es , edo bada uk az ula frogatuko al dizut?

– Zorioneko hori! –esan nuen nik– zure esku al dago hori?

– Guztiz, bada –esan zuen.

– Froga iezad az u, bada, Zeusarre n , badauk a d al a –esan nuen nik–. Ikastea baino askoz erraza go a da hori adin honet ako gizon batentz a t .

– Ea, bada, eran tzun iezadaz u –esan zuen–: ba al dago dakizun zerbait?

– Bai, noski –erantzun nuen nik–, eta asko dira, gainer a, baina hutsal ak.

– Nahikoa da –esan zuen–. Den zerbait justu den horixe ez izatea posible dela uste al duzu?

– Nik ez, Zeuse n izene a n!

– Beraz, zuk zerbait ba al dakizu?

– Nik bai.

– Beraz, badakizun ez , jakituna zara?

– Erabat , bai, horrex en berare n jakituna .

– Ez dio axola. Baina, ez al dituzu nahita ez gauz a guztiak jakin behar, jakituna baldin bazara?

– Ez, Zeusarr e n! –esan nuen nik–; best e asko ez dakizkit eta.

– Beraz, zerbait ez badakizu, ez zara jakituna .. .– Horrena , behintza t , ez, lagun a –esan nuen nik.– Ondorioz, ez da gezurra zerbait e t a n ez zarela jakituna? –esan zuen–. Oraintxe zenioen

jakituna zinela. Eta horrela egokitzen zara alde bate tik zaren hori zarela, eta best e t ik, berriz, ez zarela, eta hori aldi bere a n eta gauza beraiekiko.

– Ederki, bada, Eutide mo –esan nuen nik–; izan ere, esa t e n den bezala, « soinu ederrak atera tz e n dituzu». Baina nola dakit, bada , bila ari garen zientzia hori badauk a d a l a? Gauza bera izatea eta ez izatea ezinezkoa denez , gauz a bat baldin badakit, denak dakizkit –ezingo bainintza t ek e jakitun eta ezjakina izan bater a–; eta gauza guztiak dakizkidan ez , zientzia hori ere bada uk a t . Zentzu horret a n esat e n al duzu, eta hori al da zure argudio jakintsu a?

– Baina zu zeu ari zara zeure burua ezeztatzen, Sokrates! –esan zuen. – Zer, Eutidem o? –esan nuen nik–. Zuk ere ez al duzu egoera horixe bera jasan? Izan ere ni,

zurekin eta Dionisodoro buru argi 23 honekin, edozer gerta tu t a ere, ez nintza t ek e haserre tuko. Baina esaidaz u: zuek biok ez al dakizkizue diren gauza batzuk, eta best e batzuk, berriz, ez?

– Inola ere ez, Sokrat es –esan zuen Dionisodorok.– Zein zentzut a n diozue? –galdetu nuen nik–. Ez al dakizue ezer ordua n?– Eta asko gainera –esan zuen hark.– Orduan, gauz a guztiak dakizkizue –esan nuen nik–, baten bat dakizuen e z?– Guztiak –esan zuen–; eta zuk ere bai: bat baldin badakizu, guztiak dakizkizu.– Zeus! –esan nuen nik–, zein ongi handi eta harrigarria agertu zaigun, zure esan e t a n ! Eta

gainerako gizaki guztiek ere gauza guztiak dakizkite, ala bat bera ere ez?– Garbi dago ezin dela gauza batzuk jakin bai, eta best e batzuk, berriz, ez, noski, eta aldi

berea n jakitunak eta ezjakinak izan.– Orduan, zer? – esan nuen nik.– Guztiek dakizkite gauz a guztiak, bat baldin badakite –esan zuen hark.– Jainkoen izenea n , Dionisodoro! –esan nuen nik–, garbi baitauka t jada serio ari zaret el a ,

ederki kosta t a bultzatu baitzaituz t e t serio jardut er a . Zuek biok benet a n gauza guztiak al dakizkizue? Zurgintza eta zapat a gin tz a, esat e bater ako?

– Bai, noski –erantzun zuen.– Eta zapat ak josteko ere gai al zaret e?– Baita adab a t z eko ere, Zeusarre n ! – esan zuen.– Eta honelakoak ere bai, esat e baterako izarrak zenbat diren, eta hond arr a. . .?– Bai horixe! –esan zuen hark–; ez al duzu uste, bada , baiezkoa esango dugunik?Eta Ktesipok, hitza hartuz, esan zuen:– Zeusarr e n , Dionisodoro, horren frogare n bat erakutsi behar didazu e , nik bere bidez egia

diozuela jakiteko modukoa.– Zein erakutsiko dizut? –esan zuen.– Ba al dakizu Eutide mok zenbat hortz dauzkan, eta Eutidem ok zenba t dauzkazu n zuk 24 ?– Ez al zaizu nahikoa –esan zuen– gauz a guztiak dakizkigula entzut e a?– Inola ere ez –erantzun zuen hark–; esaiguzu e hori bakarrik, eta erakuts ezazue egia

diozuela. Eta zuetako bakoitzak best e ak zenba t dauzkan esa t e n baldin badu, eta, guk zenbat u ondore n , jakitunak agertz en bazare t e , orduan jada sinet siko dizkizuegu gainerako ak ere.

Baina iseka egiten ari zitzaiela pents a t uz , ez zuten nahi izan; hala ere, Ktesipok egiten zien galdera bakoitzea n , gauz a guztiak bazekizkitela berres t e n zuten. Izan ere, Ktesipok, batere lotsatu gabe, azkene a n ez zuen ezer utzi ba ote zekiten galdetu gabe , baita gauz a lotsagarrien ak ere. Eta bi hauek eraba t ausarki egiten zieten aurre 25 galder ei , bazekitela berre t siz, kolpera oldartz en diren basurd e ek bezala. Ondorioz, nik neuk ere, Kriton, sinesg aiz t a s u n a k behar tu t a , azkene a n Eutide mori galdetu nion ea Dionisodorok dantza n ere bazekien; eta Eutide mok erantzun zidan:

– Primera n .– Ez, horratik, –esan nuen nik–, laban e n gainetik itzulipurdika salto egiten eta gurpil baten

gaine a n biratzen ere, adin horret a n! Jakindurian horren aurrera ez zara heldu, ezta? – Ez dago ezer ez dakidanik –esan zuen.– Gauza guztiak orain bakarrik dakizkizue, ala beti? –galdetu nuen nik.– Beti.– Umeak zinet en e a n eta jaio orduko ere gauza guztiak zenekizkiten?

Biek baietz esan zuten bater a .

Guri, berriz, sinesgai tz a iruditzen zitzaigun; Eutidem ok esan zuen orduan:

– Ez al duzu sinest e n , Sokrat e s?

– Zuek jakintsu ak izatea egiantz eko a dela bai, best erik ez –esan nuen nik.

– Erantzun nahi badidaz u, ordea, nik erakutsiko dizut zuk ere aitortuko dituzula gauza miresgarri horiek zugan ere.

– Benet a n , oso gustura izango naiz horieta n ezezta tu a –esan nuen nik–. Izan ere, orain arte jakintsua naizela ez banaiz kontura tu, eta zuk hori erakus t e n badidazu , hots, gauz a guztiak dakizkidala eta betidanik gainera , hori baino zein aurkikuntz a zorioneko a go a egingo nuke nik bizi osoan?

– Erantzun ezazu, bada –esan zuen.

– Galde iezadaz u , eran tzun go dizut eta.

– Ongi, bada , Sokrat es , badakizu zerbait, ala ez?

– Bai.

– Dakizun zerbait horren bidez dakizu edo best e zerbaiten bidez?

– Dakidan horrex e n berare n bidez. Izan ere, arima diozula uste dut; edo ez al diozu hori?

– Ez al zara lotsatze n , Sokrat es? –esan zuen– galdetu a zu izanda, atzera galderak zerorrek egiten dituzu?

– Ederki –esan nuen nik–; baina, nola egin behar dut? Zuk agindu bezala egingo dut. Baina, zer galdetz e n duzun ez dakidan e a n , halere erantzut eko agintzen didazu, baina berriro ez galdetz eko?

– Izan ere, zerbait ulertzen duzu, ezta, nik diodan a?

– Bai –erantzun nuen nik.

– Ulertzen duzun horren arab er a erantzun ezazu, beraz.

– Zer? Orduan, zuk zentzu bate a n pents a t uz galdetz e n badidazu , eta nik best e bate a n ulertzen badut, eta ondoren , horren arab er a erantzut e n badut , nahikoa izango al zaizu gaiarekiko ezer erantzut e n ez badut?

– Niri bai – esan zuen hark -; baina zuri ez, uste dudan e z .

– Benet a n , ez dut erantzun go, Zeusarre n !, ulertu baino lehen –esan nuen nik.

– Ulertzen dituzun ei ere ez diezu erantzun go –esan zuen– eten g a b e txorakeriak esa t e n baitituzu eta behar baino zaharra go a baitzara.

Orduan kontura tu nintzen haserre zegoel a nirekin, berak esand ak o ak bereizten nituelako, eta hark, berriz, hitzez ingura tuz ehizatu nahi ninduelako. Ondorioz, Konoz gogora tu nintzen, hura ere nirekin haserre tz e n baita amore emat e n ez diodan e a n , eta gero nitaz gutxiago ardura tz e n da ergela naizelako a n. Baina berarekin ikaste a erab akita neuka n ez , amore eman behar niola pents a t u nuen, ni ikasle baldartz a t jotzea g a t ik errefusa ez nintzan. Beraz, esan nion:

– Baina horrela egin behar dela baderitzozu, Eutidem o, horrela egin behar da; izan ere, nik baino askoz hobeto dakizu eztab aid a t z e n , teknika dakizun ez eta ni, berriz, ezjakina naizen ez . Galde ezazu, bada, berriro hasiera tik.

– Erantzun ezazu, bada, berriro: dakizkizunak zerbaite n bidez dakizkizu, ala ez?– Bai –esan nuen–, arimare n bidez.– Honek berriro galdetu t ako a baino gehiago erantzun dit! –esan zuen–. Ez baitizut galdetz e n

zeren bidez, zerbaite n bidez ote dakizkizun baizik. – Behar baino gehiago erantzun dut berriro heziket a ezaga tik –esan nuen nik–. Baina barka

iezadaz u , jada dakizkidan ak zerbaite n bidez dakizkidala erantzun go baitizut, best erik gabe .– Eta horrex e n bidez beti –galdetu zuen hark–, edo batzue t a n horren bidez, eta best e e t a n ,

berriz, best e baten bidez?– Horren bidez beti, dakidan e a n behintza t –esan nuen nik.– Ez al diozu inoiz gehiago esa t e a ri utziko? –esan zuen.– Ez gaitzala «beti» horrek desbider a t u !– Gu ez behintz a t ; desbider a tz ekot a n , zu desbider a t uko zaitu. Baina erantzun ezazu: beti

horren bidez al dakizu?– Beti –esan nuen nik–, « –nean» kendu behar denez.– Beraz, beti horren bidez dakizu. Eta beti dakizunez , gauz a batzuk dakizun horren bidez

dakizkizu, eta best e batzuk, berriz, best e baten bidez, edo guztiak horren bidez?– Guztiak horren bidez –esan nuen nik– dakizkidan ak. – Hori lehengo bera da! –esan zuen–; berriro eranskina etorri da!– Ongi da, kenduko dut «dakizkidan ak » hori –esan nuen nik.– Ez kendu ezertxo ere –esan zuen–; ez baitizut ezer eskatz en . Erantzun iezadaz u , ordea:

gauz a guztiak batera jakin al zenitzake , guztiak jakingo ez bazenitu?

– Ez, miraria izango bailitzateke –erantzun nuen nik.Eta hark esan zuen:– Gehitu jada nahi duzuna, gauz a guztiak dakizkizula aitortzen baituzu.– Hala dirudi, –esan nuen nik– «dakizkidan ak » horrek inolako baliorik ez bada uk a , orduan

guztiak dakizkit.– Eta dakizun horren bidez dakizula beti ere aitortu duzu, bai «dakizune a n » bai nahi duzun

modu a n ; gauz a guztiak beti eta bater a dakizkizula aitortu baituzu. Argi dago, beraz, ume zinene a n ere bazen ekizkiela, eta jaio zinene a n , eta sortua izan zinene a n ere bai. Eta zu sortu baino lehen, eta zerua eta lurra sortu baino lehen ere, guztiak zenikizkien, beti baldin badakizkizu. Eta, Zeusarr e n , zuk zeuk beti jakingo dituzu guztiak, nik nahi badut , behintz a t .

– Hala nahi izan dezazula, bada, Eutide mo guztiz ohoratu a , bene t a n egia baldin badiozu! –esan nuen nik–. Baina ez dizut eraba t sines t e n horret ar ako gai zarenik, zure anaia honek, Dionisodorok, zurekin batera nahi ez badu; horrela, agian bai. Baina esaidaz u e –gehitu nuen nik–: izan ere, gainerako gauz ekiko ez nuke jakingo zuei, jakindurian hain gizon miragarriei, nola eztab aid a t u nik gauz a guztiak ez dakizkidala, zuek baietz diozuen ez ; baina nola esan nezake nik, Eutide mo, honako hau bezalakoak dakizkidala: «gizon onak bidega b e a k direla»? Ea, bada , esan, hori badakit edo ez dakit?

– Badakizu, bai –esan zuen.– Zer? –esan nuen nik.– Onak ez direla bidega b e a k .– Bai, noski –esan nuen nik– eta aspalditik. Baina ez dut hori galdetz e n , baizik eta «onak

bidega b e a k direla» non ikasi nuen nik?– Inon ez –esan zuen Dionisodorok.– Orduan, nik ez dakit hori –esan nuen.– Argudioa hond at uko didazu! –esan zion Eutidem ok Dionisodorori–. Eta hau ez dakiela

gerta tuko da, eta aldi berea n jakituna eta ez jakituna dela.Dionisodoro gorritu egin zen.– Baina zuk zein zentzut a n diozu, Eutidem o? –galdetu nuen nik–. Ez al zaizu iruditzen gauz a

guztiak dakizkien anaia zuzen esat e n ari dela?– Eutide mor e n anaia al naiz ni, bada? –esan zuen Dionisodorok hitza azkar hartuz.Orduan, nik esan nuen:

– Utz ezazu, on hori, Eutidem ok niri gizon onak bidega b e a k direla badakidala irakatsi arte, eta ez iezadaz u bekaizkeriaz ikasket a hau kendu.

– Ihes egiten duzu, Sokrate s , eta ez duzu erantzun nahi –esan zuen Dionisodorok.

– Normala da –esan nuen nik–; zuetako bat baino gutxiago banaiz, nola ez dizuet bada bioi ihes egingo?! Herakles 26 bera baino askoz eskas a g o a bainaiz, honek ezin izan baitzuen Hidrarekin borrokatu –sofista zena hau ere, bere jakinduriare n bidez, norbaitek bere argudiake t a r e n buru bat moztuz gero, baten ordez best e asko atera tz e n zituen a– eta aldi berea n karram a rro batekin ere bai 27 , itsasotik heldut ako best e sofista bat hau ere, lehorrera t u berria, nik uste duda n ez; honek ezkerre tik 28 bere hitzez, gaizki esan dut, hozkad ez , hainbes t e gogaitzen zuenez , Iolao ilobari laguntz er a deitu zion, eta honek egoki lagundu zion. Baina nire Iolao etorriko balitz, kontrakoa egingo luke gehiago.

– Erantzun ezazu, bada , –esan zuen Dionisodorok–, kontakizun hori kanta tu t a daukazu n e a n : Iolao gehiago al zen Herakles e n iloba zurea baino?

– Niretza t onen a, beraz, Dionisodoro, zuri eran tzut e a izango da –esan nuen nik–. Ez baitiozu galdetz e a ri utziko, ia ziur dakit nik hori, bekaizkeriaz eragotziz, Eutide mok niri irakasket a jakintsu hura irakats ez diezad a n.

– Erantzun ezazu, bada –esan zuen.

– Erantzun go dut, bada –esan nuen nik–: Iolao Heraklese n iloba zen, nirea, berriz, iruditzen zaidan ez , inola ere ez. Patrokles , nire anaia, ez baitzen bere aita, izen berdint suko Ifikles baizik, Herakles e n anaia.

– Eta Patrokles zurea? –esan zuen hark.

– Noski, bai –esan nuen nik–, ama bereko a, baina ez aita bereko a.

– Orduan, zure anaia da eta ez da.

– Ez da aita berekoa, bikain hori –esan nuen–; haren aita Kerede m o baitzen, nirea, berriz, Sofronisko.

– Baina Sofronisko aita zen –esan zuen– eta Kerered e m o ere bai?

– Noski, bai –erantzun nuen–; bata nirea, eta best e a haren a .

– Orduan, Kerede m o «aitaren » desb er dina zen? –galdetu zuen hark.– Nire aitaren desberdin a behintza t , bai –esan nuen nik.– Orduan, aita al zen aitaren desb er dina izanda? Edo zu harria den gauza bera al zara? 29

– Beldur naiz –esan nuen– zure eraginez ez ote naizen gauz a bera bezala agertuko; baina nire ustez, ez naiz.

– Beraz, harriaren desb erdin a zara? –esan zuen.– Desberdina , bai, noski.– Orduan, harriaren desb er din a bazara , ez zara harria, ezta? Eta urrear e n desberdina izanda,

ez zara urrea?– Hori da.– Orduan, Kerede m o ere, aitaren desb er din a bada, ez litzateke aita izango.– Ez dela aita ema n go luke –esan nuen nik.– Izan ere, Kerede m o aita baldin bada –esan zuen Eutidem ok hitza hartuz–, ordua n

Sofronisko, bere aldetik, aitaren desb erdin a bada, ez da aita izango, eta ondorioz, zu, Sokrat es , aitaga b e a zara.

Eta Ktesipok, parte hartuz, esan zuen:– Eta zuen aitari, bere aldetik, ez al zitzaion horixe bera gerta tu? Nire aitaren desberdina al

da?– Ezta hurrik eman ere –esan zuen Eutidem ok.– Orduan, bera da? –esan zuen hark.– Bera, bai.– Ez nuke nahi. Baina, bakarrik nire aita da edo gainerako gizakien a ere bai, Eutide mo? – Baita gainerako e n a ere –erantzun zuen–; edo akaso uste duzu pertson a bera aita bada, ez

dela aita?– Hala uste nuen, bai –esan zuen Ktesipok.– Zer? –esan zuen hark–; gauz a bat urrea bada , ez dela urrea? Edo eta gizakia bada , ez dela

gizakia?– Kontuz, Eutide mo! –esan zuen Ktesipok–, esat e n den bezala «ez zara lihoa lihoarekin lotzen

ari»; izan ere, gauz a izugarria diozu, zure aita guztien aita baldin bada .

– Baina hala da –esan zuen.

– Gizakiena bakarrik? –esan zuen Ktesipok–. Edo zaldien a eta gainerako animalia guztien a ere bai?

– Guztiena –erantzun zuen.

– Zure ama ere haien ama al da?

– Ama ere bai.

– Orduan, itsas trikuen ama ere bada zure ama.

– Eta zurea ere bai! –esan zuen.

– Eta ordua n, zu zarbo, txakurku m e eta txerrikum e e n anaia zara.

– Eta zu ere bai! –esan zuen.

– Orduan, zure aita basurd e a eta txakurra da.

– Eta zurea ere bai! –esan zuen.

– Berehala egongo zara horret a n ados erantzut e n badidazu , Ktesipo –esan zuen Dionisodorok–. Esaidazu, bada, ba al duzu txakurrik?

– Bai, eta oso gaiztoa gainer a –esan zuen Ktesipok.

– Ba al dauzka txakurku m e a k?

– Bai, eta bera bezain gaiztoak.

– Orduan, txakurra haien aita da, ezta?

– Neronek ikusi nuen eme a estal tzen.

– Zer, bada? Ez al da zurea txakurra?

– Bai, noski –esan zuen.

– Orduan, aita bada eta zurea bada , txakurra zure aita da eta zu txakurku m e e n anaia.

Eta berriro esan zuen Dionisodorok, hitza azkar hartuz Ktesipok aurre tik ezer esan ez zezan:

– Erantzun iezadaz u galdera tx o bat oraindik: txakur hori jotzen al duzu?

Eta Ktesipok, barrez, eran tzun zion:

– Bai, jainkoen izenea n!; zu ezin zaitut jo eta!

– Orduan, zeure aita jotzen duzu?

– Beneta n askoz bidezkoa go joko nuke zuen aita, horren sem e jakintsu ak sortzea burura tu zitzaiolako. Baina segur aski, Eutide mo, zuen eta txakurm e e n aitak ongi ugari aterako zituen zuen jakinduria horret a t ik.

– Baina ez ditu ongi ugari ezertarako behar, Ktesipo, ez hark, eta ez zuk.

– Ezta zuk zeuk ere, Eutide mo? –galdetu zuen hark.

– Ezta gizakiet ako best e inork ere. Esaidazu, bada , Ktesipo: gaixo dagoe n a r e n t z a t , behar duen e a n , botika edat e a ontza t jotzen duzu edo ez dela ona uste duzu? Edo norbait gerrara joaten dene a n , armekin joate a hobe da edo armarik gabe?

– Niri hala iruditzen zait –esan zuen–. Baina zuk ederre t akor e n bat botako duzula uste dut.

– Ezer baino hobeto jakingo duzu –esan zuen–; baina erantzun ezazu. Gizakiaren tz a t , behar duen e a n , botika edat e a ona dela ados zaude n ez , ongi hori ez al da ahalik eta gehien edan behar, eta kasu horret a n ez al litzateke ederki egongo, batek gurdia bete otsab a b a 30 birrindut a nahasiko balio?

Eta Ktesipok erantzun zuen:

– Erabat , Eutide mo, beti ere edat e n duen a Delfosko estatu a 31 bezain handia baldin bada .

– Eta gerran ere, armak edukitze a ona denez, ahalik eta lantza eta ezkutu gehien eduki beharko dira, ezta, ona delako?

– Noski –erantzun zuen Ktesipok–; zuk ez al duzu hala uste, Eutidem o, edo ezkutu bat eta lantza bat bakarrik?

– Bai.

– Eta Gerion eta Briareo 32 horrela armatuko al zenituzke zuk? Bizkorrago a zinela uste nuen, armekiko borrokalaria zaren ez , eta zure adiskide hau ere bai.

Eta Eutide mo isildu egin zen; baina Dionisodorok, lehen a go erantzun d ak o e n ingurua n , galdetu zion:

– Eta urrea edukitze a ez al zaizu ona dela iruditzen? –galdetu zuen hark.

– Erabat , eta hori ugari edukitze a gainera –esan zuen Ktesipok.

– Zer,bad a? Ez al zaizu iruditzen gauz a onak beti eta edonon eduki behar direla?

– Izugarri, bai! –esan zuen.

– Eta ados zaude ere urrea ona dela?

– Onartu dut, iada –erantzun zuen hark.

– Orduan, ez al da beti, eta edonon, eta, batez ere, norber ar e n g a n eduki behar? Eta bat zoriontsu e n a izango al litzateke hiru talentu urre edukiko balitu urdailean , talentu bat garezurre a n , eta urrezko esta t e r a bat begi bakoitzea n?

– Hala diote, behintza t , Eutide mo, eszitiarret a n gizon zoriontsu e n a k eta bikainen ak horiek direla –esan zuen Ktesipok–, beren garez urre t a n urre asko daukat e n a k 33 –zuk oraintxe txakurra nire aita zela zenioen argudiake t a berarekin esan d a–; eta oraindik harrigarriago a dena, beren garezur urrezt a tu e t a t ik edat e n dutela, eta barruak ikusten dituztela, beren burugain a eskue t a n daukat e n bitart e a n !

– Eta, bai eszitiarrek eta baita gainerako gizakiek ere ikusteko gai diren gauzak edo gai ez direnak ikusten dituzte? –galdetu zuen Eutide mok.

– Gai direnak, noski.

– Orduan, zuk ere bai? –esan zuen.

– Nik ere bai.

– Gure mantu ak ikusten dituzu, ordua n?

– Bai.

– Orduan, ikusteko gai dira hauek.

– Izugarri –esan zuen Ktesipok.

– Eta zer ikusten dute? –galdetu zuen hark.

– Ezer ez! Zuk ez duzu, bada, pents a t uko ikusten dutenik?! Horren xaloa zara! Iruditzen zait, Eutide mo, lokartu gabe lotan zaudela eta, ezer esan gabe hitz egin badait eke , zu horixe bera egiten ari zarela.

– Izan ere, ezin al da isilik hitz egin? –galdetu zuen Dionisodorok.

– Inola ere ez –erantzun zuen Ktesipok.

– Ezta hitz eginez isilik egon ere?

– Oraindik gutxiago –esan zuen.

– Eta «harriak», «egurrak» eta «burniak» esa t e n dituzun e a n , ez al dituzu isilik daud e n a k esat e n , bada?

– Ez horratik, forjetan haien ondotik pasa tz e n banaiz, soinu eta oihu handiak egiten omen dituzte- eta burdinkiek baten batek ikutuz gero; beraz, zure jakinduriare n eraginez , ez zara kontura tu horrekin ez zenuel a ezer esat e n . Baina oraindik best e a erakuts iezadaz u , hau da, hitz eginez isilik egon daiteke el a.

Eta iruditu zitzaidan Ktesipo oso ardura t s u ari zela bere maite ar e n g a t ik.– Isilik zaude n e a n –esan zuen Eutidem ok– ez al duzu guztia isiltzen?– Bai –esan zuen hark.– Beraz, hitz egiten duten ak ere isiltzen dituzu, hitz egiten duten ak «guztia»- ren zati baldin

badira.– Zer? –esan zuen Ktesipok–. Ez al daud e guztiak isilik?– Ez, noski –esan zuen Eutidem ok.– Baina ordua n, bikain hori, gauz a guztiek hitz egiten al dute?– Hitz egiten duten ek behintza t , bai, noski.– Baina –esan zuen hark– nik ez dut hori galdetz e n , baizik eta guztiak isilik daud e n edo hitz

egiten duten .– Ez bata eta ez best e a eta aldi bere a n biak –esan zuen Dionisodorok hitza kenduz–; ondotxo

baitakit ez duzula jakingo horrelako erantzun ar ekin zer egin.Eta Ktesipok, ohi zuen bezala barre- algara handie t a n lehertuz, esan zuen:– Eutidem o, zure anaiak erantzun anbiguo a duen argudioa esan du, eta honda t u t a dago eta

galdu egin du! Eta Kliniasek, erab a t pozik, barre egin zuen, eta horren ondorioz, Ktesipo ham ar aldiz hazi

zen. Uste dut Ktesipok, maltzurra zenez, haienga n dik entzun ak zeuzkala trikimailu horiexek; oraingo gizakiet ako inork ez baitauk a horrelako jakinduriarik.

Nik esan nuen ordua n:– Zergatik egiten diezu barre, Klinias, horren gauza serio eta ederrei? – Izan ere, inoiz ikusi al duzu zuk gauz a ederrik? –galdetu zuen Dionisodorok.– Nik bai –erantzun nuen– eta ugari gainer a, Dionisodoro.– Ederrare n desb er dinak direnak –esan zuen– edo ederrar e n berdin- berdinak?Eta nik ataka txarrea n ikusi nuen guztiz neure burua, eta merezi nuen a jasat en ari nintzela

pents a t u nuen hitz egitea g a t ik; halere, erantzun nuen:– Ederrare n desb er dinak; baina beraiet ako bakoitzak edert as u n e n bat badauk a berarekin.– Orduan, idi bat zure ondoa n baldin bada go, zu idia zara, eta ni orain zure ondoan

nagoe n e z , zu Dionisodoro izango zara, ezta?– Horrelako biraorik ez esan! –esan nuen nik.– Baina zein moduta n egon behar du gauza batek best e baten ondoan, best e a r e n desb er dina

izateko? – Horri ez al diozu irtenbiderik aurkitzen? –esan nuen–. Jada hainbe s t e desiratz en nuen bi

gizonon jakinduria imitatzen saiatz en nintzen.

– Nola aurkituko diot, bada –erantzun zuen–, nik eta gainerako gizaki guztiek, existitzen ez denari?

– Zer diozu, Dionisodoro? –esan nuen nik–, ederra ez al da eder, eta itsusia itsusi?– Hala iruditzen bazait, bai –esan zuen.– Ez al zaizu iruditzen?– Bai, noski.– Orduan, bera ez al da bera, eta best e a best e a? Bestea ez baita bera, noski, baina nik ez

nuke pentsa t uko ume batek ere horrekin zalantz a edukiko lukeenik, best e a best e a dela, alegia. Baina, Dionisodoro, hori inondik ere nahita utzi duzu alde batera , gainer ako e t a n , artisau ek bezala bakoitzari egitea dagozkion lanet a n , zuek ere eztab aid a tz e a oso ederki egiten duzuela iruditzen baitzait.

– Badakizu, beraz –esan zuen– artisau e t a ko bakoitzari zer dagokion? Hasteko, nori dagokion forjatze a badakizu?

– Bai, forjariari.– Eta buztina lantze a?– Buztinlariari.– Eta lepoa moztu, larrutu eta haragi a txikituta egosi eta erretze a?– Sukaldariari –esan nuen nik.– Eta, batek egoki direnak egiten baldin baditu, zuzen egingo du, orduan?– Guztiz.– Orduan, zuk diozunez , sukaldaria txikitu eta larrutze a egokia da? Hori ados tu duzu, ala ez? – Bai, hori onartu dut –erantzun nuen–, baina barka iezad az u.– Argi dago, beraz –jarraitu zuen hark–, batek sukaldariari lepoa moztu eta txikituta egosi eta

erretz en baldin badu, egokia dena egingo duela; eta batek forjaria forjatu eta buztinlaria buztina bezala lantzen baldin badu, horrek ere egokia dena egingo duela.

– Poseidon! –esan nuen nik– jada gailurra jarri diozu zure jakinduriari! Neureg a n edukiko al dut inoiz hori, neure a propioa izateko modu a n?

– Eta ezagu tuko al zenuke hori, Sokrat es , zeure a propioa bihurtu t a? –galdetu zuen.– Zuk nahi baduzu, argi dago baietz –esan nuen nik.– Eta zer? –esan zuen hark–; zeure ak ezagu tz e n dituzula uste al duzu?– Noski, zuk best erik esat e n ez baduz u, behintz a t ; zugandik hasi behar baitugu, eta Eutide mo

honekin amai tu.– Ongi, bada: zuk agindu diezaiekez u n eta beraiekin nahi duzun a egin dezakez un gauz a

horiek zureak direla uste al duzu? Adibidez, idi bat eta ardi bat, saldu, eman eta nahi duzun jainkoari sakrifikatu diezazkiokezun a k, zureak direla uste izango al zenuke? Eta egoer a horret a n ez daud e n a k, ez?

Eta nik –galdere t a t ik berta t ik zerbait ederra irtengo zela banekien ez , eta aldi bere a n ahalik eta azkarren entzun nahian- , esan nuen:

– Erabat horrela da, bai – esan nuen -; horrelako gauz ak bakarrik dira nereak.– Eta zer? –esan zuen–. Animaliak? Ez al diezu hori deitzen arima duten ei?– Bai –esan nuen.– Ados zaude, orduan, animalia horiek bakarrik direla zureak, beraiekin oraintxe nioen gauz a

horiek guztiak egiteko aukera emat e n dizuten ak?– Ados nago.Eta hark, zerbait handia aztertze n ariko balitz bezala itxura hutsaz eten aldi luzea egin

ondore n , galdetu zuen: – Esaidazu, Sokrat es , arbaso e n Zeus bat ba al daukazu?Eta ni, argudiak e t a hain zuzen ere bukatu zuen puntura helduko zela susmo a hartut a, bira

zail batez ihes egiten saiatu nintzen, jada sare bate a n harrap a t u t a bezala biraka ari nintzen eta:

– Ez daukat , Dionisodoro –esan nuen.– Gizaki zoritxarrekoa zara, ordua n, eta ez aten a s t a r r a , ez arbaso e n jainkorik, ez kulturik ezta

best e ezer eder eta onik ez daukaz u eta.– E, Dionisodoro! –esan nuen nik–, ez ezazu biraorik bota eta ez iezadaz u aurretik gogor

irakatsi! Bai baitauzka t aldare ak , etxeko eta arbaso e n kultuak eta gainerako aten a s t a r r ek dauzkat e n gainer ako guztiak ere.

– Orduan, gainerako aten a s t a r r ek ez daukat e arbaso e n Zeusik?– Izenda p e n hori ez dago joniarret ako inorentz a t –esan nuen nik–, ez hiri honet a tik

kolonizatzera joand ako e n tz a t ezta gure tz a t ere, arbaso e n Apolo baizik, Ion 35 sortze a g a t ik; Zeusi ez diogu «arba so e n a » deitzen, «etxekoa » eta «fratriakoa » baizik, eta Ateneari ere bai, «fratriakoa ».

– Nahikoa da, ordua n –esan zuen Dionisodorok–; bai baitauzkaz u Apolo, Zeus eta Atenea , antza denez .

– Noski –esan nuen nik.

– Eta hauek zure jainkoak lirateke?

– Leinu- sortzaileak eta jaunak –esan nuen nik.

– Baina zureak behintza t –esan zuen–; edo ez al duzu onartu zureak direla?

– Onartu dut, bai –esan nuen–; zer gerta tuko zait?

– Eta jainko horiek animaliak dira? Bizia duten guztiak animaliak direla onartu baituzu. Edo akaso jainko horiek ez dute bizirik?

– Badute –esan nuen nik.

– Beraz, animaliak ere badira?

– Animaliak, bai –esan nuen.

– Eta onartu duzu animaliet a n horiek direla zureak, ema n, saldu eta nahi duzun jainkoari sakrifikatu diezazkiokezun a k.

– Hala onartu dut, bai –esan nuen–; ezin baitut hitza jan, Eutidem o.

– Aurrera, bada –esan zuen hark–, esaidaz u zuzen e a n : Zeus eta gainer ako jainkoak zureak direla onartu duzun ez , hauek saldu, ema n edo beraiekin nahi duzun a egin al dezakez u gainerako animaliekin bezala?

Orduan, ni, Kriton, argudiake t ak jota bezala, ahotsik gabe geratu nintzen; eta Ktesipok, niri laguntz er a etorriz, esan zuen:

– Primera n , Herakles , ederra argudiak et a !

Eta Dionisodorok esan zuen:

– Herakles da primera n , edo primera n da Herakles?

Eta Ktesipok esan zuen:

– Poseidon!, izugarria argudiak e t a ! Banoa; garaiezinak dira bi gizonok!

Orduan bene t a n , Kriton maitea , bertan zeude n guztiek izugarri goret si zituzten argudiake t a eta bi gizonak, eta barrez, txaloka eta pozez ia akitu ziren. Izan ere, aurreko argudiak et a bakoitzaren alde Eutidem or e n maitale ak bakarrik hast e n ziren builaka guztiz zarat a t s u ; baina orain, ia Lizeoko zutab e a k ere hasi ziren bi gizonen alde builaka eta pozez. Ni neu ere inoiz hain gizon jakintsuak ikusi ez izana aitortzeko modu a n nengo e n , eta haien jakinduriak guztiz menp er a t u a nengo ela , haiek goret si eta goraipatz e r a jo nuen, eta esan nuen:

– Zorionekoak zuek izaera miragarri horren g a t ik, hain lan handia horren arin eta denbora laburre a n burutu duzue n ak! Zuen argudiak et ek best e edert a s u n asko dauzkat e , bai, Eutide mo eta Dionisodoro; baina horiet an honako hau da bikainen a: gizaki gehien ak ez zaizkizuela batere axola, ez ohoragarriak ezta ospe onekoak ere, zuek bezalakoak bakarrik. Ondotxo baitakit argudiake t a

horiek zuek bezalako oso gutxi batzuei gust a tuko litzaizkiekeel a ; gainer ako ak, ordea, horiet az hain ideia okerra daukat e n e z , gehiago lotsatuko lirateke horrelako argudiake t ez best e ak ezezt a tz e az , beraiek ezezta tu a k izateaz baino. Zuen argudieke t e t a n bada go gainera honako best e ezaugarri herrikoi eta atsegina ere: ezer ederrik, onik, zuririk edo horrelako best e ezer ez dagoel a eta best e e t a t ik desberdina den ezer ere ez dagoel a diozuen e a n , bene t a n gizakien ahoak josten dituzue , best erik ez, zuek diozuen bezala; baina ez best e e n a k bakarrik, antza denez , zeuen ahoak ere josten dituzue; hori oso polita da eta argudiake t e n gogaikarria kentzen du. Baina handien a hau da, hori guztia horrelakoa denez eta zuek hain artistikoki asm at u duzuen e z , edoz ein gizakik ikasten duela oso denbora laburre a n; ni neu kontura tu naiz Ktesipori adi egon ez zein azkar izan den bereh al a zuek imitatz eko gai. Arazo horrekin loturiko zuen jakinduria –beste ei azkar emat eko a , alegia–, ederra da; baina ez da egokia gizakien aurre a n eztab aid a tz eko: kasu egiten badidaz u e , kontuz ibili jende ugariren aurrea n hitz egin gabe , ea gero azkar ikasi ondore n, batere esker onik emat e n ez dizuet e n . . . Horren ordez, ahalik eta gehien e t a n biok elkarrekin bakarrik eztab aid a t u ; eta best el a , best e norbait en aurre a n hitz egiten baduzu e , dirua eman go dizuen haren aurrea n bakarrik egin. Eta zentzudu n ak bazare t e , aholku horiexek ikasleei ere ema n go dizkiezue: inoiz gizakiet ako inorekin ez eztab aid a t z eko, zuekin eta beren buruarekin baizik. Urria dena baliotsua baita, Eutide mo, eta ura, berriz, merke e n a da, «onen a » izanda ere, Pindarok 35 zioen bezala. Baina ea, bada –bukatu nuen nik–, onar gaitzazu e ni eta Klinias hau.

Horiek, eta oraindik best e labur batzuk eztab aid a t u ondoren , Kriton, alde egin genu e n. Beraz, azter ezazu nola joango zaren nirekin batera bi gizonong a n a ikastera , dirua ema n nahi dienari irakast eko gai direla baitiote haiek, eta ez izaera ez adina ez direla batere oztopo –eta zuri batez ere entzut e a komeni zaizuna, ez duela negozioet a n aritzea bater e oztopa tz e n– edozeinek beren jakinduria erraz jaso dezan.

Kriton: – Eta bene t a n , Sokrat es , entzut e n zalea naiz ni neu ere eta gustura ikasiko nuke zerbait, baina arriskua n nago ni neu ere Eutide mor e n antzeko ak ez diren horietako bat izateko, eta zuk zeuk ere aipatz en zenitue n horietako a izateko: argudiak e t a horiekin ezezt a tu ak izatea nahiago duten ak, best e ak argudiake t a horiekin ezezta tu baino. Nik zu ohartar az t e a barregarria iruditzen bazait ere, halere entzun berria duda n a konta tu nahi dizut. Jakin ezazu zuenga n dik aldentz e n ari zen batek, oso jakintsua dela uste duen gizon batek, epaite gi e t a r ako hitzaldiet an trebe horietako batek, pase a tz e n ari nintzela nirega n a hurbilduz, esan zidala:

– Kriton, ez al diezu jakintsu hauei batere entzut e n?

– Ez, Zeusarr e n! –erantzun nuen nik–; hurbildut a ere ezin izan baitut jendetz a g a t ik entzun.

– Merezi zuen, bada , entzut e a –esan zuen.

– Zergatik? –galdetu nuen nik.

– Horrelako hitzaldiet an gaur egun jakintsu e n a k diren gizonei eztab aid a n entzun diezaiezun.

Eta nik galdetu nuen:

– Zer iruditu zaizkizu, bada?

– Txorakeriak esat e n dituzten horrelako e t a t ik eta gauza baliogab e e n ingurua n ardura baliogab e a hartzen duten e t a t ik, batek entzungo lituzkeen a k baino zer best erik? – esan zuen hark, horrelako hitzekin gutxi gorab e h e r a . Eta nik esan nuen:

– Baina filosofia gauz a polita da, halere.

– Nola polita, zorioneko hori? –esan zuen–; baliogab e a bai! Baina orain ere bertan egon bazina, nire ustez erab a t lotsatuko zinateke e n zeure adiskideaz . Horren bitxia zen bere burua ema n ez zer esa t e n duten batere axola ez zaien eta edozein hitzez ardura tz e n diren gizakiei! Eta horiek, oraintxe nioena hain zuzen ere, oraingo bikainen e n artea n daud e. . . Baina bene t a n , Kriton, asuntu a bera eta bere ingurua n jarduten diren gizakiak eskas ak dira, eta barregarriak.

Dena den, niri, Sokrat es , iruditu zitzaidan ez zuela gauza zuzen gaitzes t e n , ez berak ez best e norbait ek ere gaitzes t e n baldin badu. Halere, horrelako pertson ekin gizaki ugariren aurre a n eztab aid a t u nahi izatea zuzen kritikatzen zuen, nire ustez.

Sokrat es: – Kriton, harrigarriak dira horrelako gizonak. Baina oraindik ez dakit zer esan go dudan. Zer pertson a mota zen hurbildu zitzaizuna eta filosofia gaitzes t e n zuen a? Epaitegie t a n lehiatz en trebe e t ak o a , hizlari bat, edo horrelakoak bidaltzen dituzten e t ak o a , hizlariek lehiatzeko erabiltzen dituzten hitzaldiak idazten dituzten e t ak o a?

– Inola ere ez hizlaria, Zeusarr e n! Eta ez dut uste inoiz epaitegi baten aurrera joan denik ere! Baina aditua omen da gaian, Zeusarre n , eta abila, eta hitzaldi trebe ak moldatz e n omen ditu.

– Orain ulertzen dut; ni neu ere oraintxe nindoakizun horiei buruz hitz egitera . Horiek Prodikok «gizon filosofo eta politikoare n tartekoak» esa t e n zienak dira, eta gizaki guztiet a n jakintsue n a k direla uste dute, eta, izateaz gain, jende askok ere hori uste du beraiet az ; ondorioz, guztien artea n ospe ona edukiko lukete, filosofian aritzen diren gizakiak, best e inor ez, oztopo izango ez balira. Beraz, uste dute, hauek baliogab e a k direneko ospe a n jartzen baldin badituz t e, jada guztien artea n jakinduriare n ospe ar e n garaikur eztab aid a ezin a lortuko dutela. Benet a n jakintsue n a k direla uste baitut e, baina beren hizket a partikularre t a n setiaturik daud e n e a n , Eutide mor e n ingurukoak zapuzt e n dituztela diote. Oso jakintsuak direla uste dute –eta norm ala da; bai filosofian bai auzi politikoet a n neurriz hartzen dutela parte uste baitut e, oso arrazoiket a logiko batez– bietan behar den neurrian hartzen dutela parte uste baitute , eta, arrisku eta borroket a t ik at egond a biltzen dutela jakinduria.

– Zer, bada? Zerbait esat e n dutela iruditzen al zaizu, Sokrat es? Izan ere, gizonon argudiak et ak badu itxura on pixka bat.

– Eta hala da bene t a n , Kriton, itxura on gehiago du egia baino. Ez baita erraz a horiek honet az konbe n tzitze a : bi gauze n artea n daud e n gizakiak eta gainerako gauz a guztiak, eta bietan parte a duten ak , txarre a n eta onean parte a duten ak, lehen e n g o a baino hobe ak direla eta bigarren a baino okerrago ak; eta helburu bera ez duten bi gauza onet an parte a duten ak , biak baino okerrago ak direla, beraiek konposa tz e n dituzten haiek baliagarriak ziren bi helburu e n tz a t ; eta helburu bera ez duten bi gauz a txarrez konpos a t u ak egon eta erdian daud e n a k, horiek bakarrik direla beren parte a duten bi horiet ako bakoitza baino hobe ak. Beraz, filosofia ongia baldin bada eta jarduer a politikoa ere bai, baina bakoitzak helburu desberdina baldin badu, eta gizon horiek, bi horieta n parte a izan arren, erdian baldin bada u d e , ez dute ezer esat e n –biak baino eskas a g o a k baitira–; eta bata ongia eta best e a gaizkia baldin badira, bata baino hobe ak dira eta best e a baino okerrago ak; eta biak txarrak baldin badira, ordua n esan go lukete egiazko zerbait, baina best ela inola ere ez. Ez dut uste, ordea, beraiek onartuko luketenik, ez biak txarrak direnik, ezta bata txarra eta best e a ona ere; benet a n gizon horiek, bietan parte a duten ez , biak baino eskas a g o a k dira filosofia eta politika baliotsuak zaizkien bi helburu desb er dine n tz a t , eta egiat an hirugarre n bat egond a ere, lehen e n g o a k diren itxura emat e a bilatzen dute. Hala ere, barkatu behar zaie desioa, eta ez beraiekin haserre tu , baina diren bezalako ak direla pents a t u behar da; izan ere, adimen a duen edozer gauza esa t e n duen eta ausarki oldartuz saiatzen den edoz ein gizon maitekiro onartu behar da.

– Benet a n , Sokrat e s , ni neu ere sem e ei dagokien ez , beti esa t e n dizuda n bezala, zalantz a t a n nago beraiekin zer egin behar dudan. Bata oraindik gazte a eta txikia da, baina Kritobulo dagoe n e ko adine a n dago eta onuraga rri izango zaion norbait behar du. Hala ere, ni zurekin egoten naizen e a n , sem e e n g a t ik best e gauz a askori buruz hainbe s t eko ardura eduki izana erokeria dela pents a tz eko modu a n egoten naiz, bai ezkontzare n ingurua n , ama noblee n ek o ak izan daitez en , eta baita diruaren ingurua n ere, ahalik eta abera t s e n izan daitez e n; eta haien heziket az , berriz, ez ardura tz e a . Baina gizakiak hezten dituztela dioten e t ako bati begiratz en diodan e a n , aztora tu t a gelditzen naiz, eta beraie t ako bakoitza aztertuz, erab a t bitxia dela iruditzen zait, egia esan behar badizut; ondorioz, ez dakit nola bidera tu mutila filosofiara.

– Ene Kriton maitea , ez al dakizu jarduer a orotan eskas ak eta baliogab e a k ugari direla, eta serioak eta baliotsu ak, berriz, gutxi? Izan ere, ez al zaizu gimnasia ederra iruditzen, eta ekono mia , erretorika eta estra t e gi a ere bai?

– Niri eraba t , bai.

– Zer, bada? Horietako bakoitzea n ez al dituzu gehien ak barreg arri ikusten lan bakoitze a n?

– Bai, ala Zeus, eta egia handia diozu!

– Orduan, horrega tik zuk zeuk jarduer a guztiei ihes egingo diezu eta sem e a ri eragotziko dizkiozu?

– Ez litzateke bidezkoa izango, Sokrat es .

– Ez ezazu egin, bada, egin behar ez dena , Kriton. Bidal itzazu pikutara filosofian jardute n duten ak, onak edo txarrak izan, baina gaia bera proba ezazu arret az eta ondo: eskas a dela iruditzen baldin bazaizu, aldend u ezazu gizon oro, ez sem e a k bakarrik; baina nik uste duda n bezalako a dela iruditzen baldin bazaizu, konfiantz az bila ezazu eta praktikatu, esat e n den bezala, «zuk zeuk eta zeure umetxoek ere bai».

Oharrak1 Kriton Sokrat e s e n jarraitzaile bat zen.

2 Atenasko ipar- ekialdera zegoen toki bat zen, eta bertan Apoloren tenplu bat eta gimnasio bat zeuden. Gimnasioe t a n gizonezkoak biltzen ziren aisialdian, eta bertako zenbai t eraikinen inguruan zeuden arkupe e t a n edo harmaile t a n hizketan jarduten zuten. Sokrate s usu joaten zen Lizeoko gimnasiora .

3 Kliniasez ari da; geroago bere aurkezpe n zehatza go a egingo da.

4 Kritonen seme a , Sokrat e s e n ikaslea.

5 Pertsonaia hau Kratilo n (386 d 3) ere ager tzen da.

6 Borroka mota bortitza zen; bertan kolpe mota guztiak onartu t a zeuden; konparazio honen bidez Platonek sofistika edozein baliabide erabiltzeko pres t dagoen borroka bezalakoa dela adierazt e n du.

7 Hitz jokoa: pankrazio hitzak «guztiei irabazt e a » esan nahi baitu.

8 Sokrat e s ek batzue t a n sentitzen zuen jainkozko inspirazio bat.

9 Atenasko ekialdean zegoen Atikako demo bat.

10 Atzerritarrak jainkoak bezala trata tzen ditu ironikoki.11 Hemen bere zentzu etimologikoan erabilia: jakintzarako maitasu n a .12 Guztiak Atenasko familia aristokra tiko botere t su batekoak dira: eupa t ridak.13 Borrokan irabaz t eko aurkaria hiru aldiz bota behar zen lurrera .14 Koribante ak Zibeles jainkosa frigiarrar en jarraitzaileak ziren, eta, hasiberri bat iniziatu behar zutene a n , tronu batea n eser tzen zuten eta bere inguruan dantza egiten.15 Zeosko sofista ospet su a , hizkeraren zehazt a su n a eta sinonimoen bereizke t a r e n beharr a aldarrika tzen zuena.16 Esaera bat da: hainbes t e mertzen a rio eta esklabo kariar zeuden, ezen beren bizitzak gutxi estima tz e n ziren.17 Kolkideko lurraldea Itsaso Beltzaren ekialdeko muturre a n dago. Medeak, Magnesiako Iolko hirira heldu zenea n , Pelias errege a r e n alabak konbentzi tu zituen beren aita zatitu eta egos zezaten , gero gazte t a s u n a itzuliko ziola zin eginez. Baina mendeku a g a t ik ez zion bizitza itzuli. Sokrate s ek, ironikoki, berak ere bere bizitza Dionisodororen esku uzten duela dio.18 Apolori musikan erronka botatzera ausar tu zen sileno frigiarra . Apolok, irabazi zionean, Marsias pinu bate tik zintzilikatu eta larrutuz hil zuen.19 Itsas jainkoa, etorkizuna ezagutze n zuena, baina gizakiei esat e a r i uko egiten ziona animalia desberdinen itxurak hartuz; Menelaok, ordea, lortu zuen Proteok erantzu t e a .20 Zazpiak Tebasen aurka , 2 eta 760- 1 bert soak.21 Beharrik gabeko edozein errepikap e ni aplikatzen zitzaion esaer a .22 Kastor eta Polux Dioskuroak jainko babesle ak ziren; batez ere itsas gizonek eskatzen zioten laguntza.23 Esamolde homerikoa (Iliada VIII 281).24 Bi sofistok zaharr ak ziren eta hortz gutxi izango zituzten.25 Esamolde homerikoa (Iliada XIII 337).26 «Herakles ek ere biri bate ra ezin die irabazi» esaera re n zeharkako aipam e n a .27 Heraklesen bigarren eginkizune a n , karra ma rro handi batek Hidrari lagundu zion Heraklese n oinari kosk eginez. Horrega tik Heraklesek hil egin zuen eta Iolaori deitu zion laguntza eske; honek Hidraren buruen erroak erre zituen berriro sor ez zitezen.

28 Dionisodoro Sokrate s e n ezkerre an zegoen eserita , eta horrega t ik, bera izango zen karra ma r ro a , eta Eutidemo Hidra.

29 Harria bezalakoa izateak sentikort a su nik ez edukitzea esan nahi zuen.

30 Otsabab a erome n a r e n aurkako sendag ai tza t jotzen zuten.

31 Segur aski Artemisio eta Salaminako batailen ondoren, grekoek Delfosen ezarri zuten esta tu a ; 5,32 metroko altuera zuen.

32 Briareo Zeusi Titanen aurkako borrokan lagundu zioten ehun besoko errraldoie t ako bat zen. Gerion, berriz, Heraklesek idiak lapurtu zizkion hiru gorputzeko muns tro bat zen.

33 Herodotoren arabera (IV 65), eszitiarrek etsaien burezurrez edalontziak egiten zituzten.

34 Ion Apolo eta Kreusare n seme a da.

35 Olinpikoak I 1.

GORGIASKalikles 1: – Gerran eta batailan horrela hartu behar dela parte diote 2 , Sokrat es .

Sokrat es: – Diotenar e n arab er a festa bukatu ondoren eta berand u al gatoz bada?

Ka. – Eta oso festa fina gainera , Gorgiasek 3 gauz a eder asko azaldu baitizkigu lehentx e a g o .

So. – Kerefon hau da horren errudun a , Kalikles, plazan denbor a pasa tz er a behar tu baikaitu.

Kerefon 4: – Ez da ezer, Sokrat es , neuk send a t uko baitut okerra. Gorgias nire lagun a da eta azalduko dizkigu orain guri ere, nahi izanez gero, edo best e noizbait nahi baduz u.

Ka. – Zer, bada, Kerefon? Sokrat es ek Gorgiasi entzun nahi al dio?

Ke. – Horret ar ax e etorri gara behintz a t .

Ka. – Orduan etorri nire etxera nahi duzuen e a n ; Gorgiasek bertan hartu du ostatu eta azalduko dizkizue zuei ere.

So. – Ederki diozu, Kalikles. Baina nahiko al du gurekin solas egin? Berari galdetu nahiko bainioke bere artear e n indarra zein den, eta zer agindu eta zer irakast e n duen; eta gainerako azalpen ak, zuk diozun modu a n , best e noizbait egin ditzala.

Ka. – Norberak galdetz e a bezalakorik ez dago, Sokrat es . Horixe zen bada bere azalpen e t ak o bat. Oraintxe ari zen esa t e n barrua n zeude n e t a ko bakoitzak nahi zuena galdetz eko eta edozein gairi erantzun a ema n go ziola.

So. – Beneta n ondo diozu. Kerefon, galde iezaiozu.

Ke. – Zer galdetuko diot?

So. – Zer den.

Ke. – Zein zentzut a n diozu?

So. – Honeta n: zapat e n artisau a gerta tuko balitz, «zapa t a ria » erantzun go lizuke noski. Ulertzen al duzu zein zentzut a n diodan?

Ke. – Ulertzen dut eta galdetuko diot. Esaidazu, Gorgias, Kalikles honek egia al dio dioen e a n zuk edozeinek galdetu t ako edozeri erantzun go diozula agindu duzula?

Gorgias: – Egia dio, Kerefon. Oraintxe bertan agindu baitut horixe bera, eta gainer a diot oraindik ez didala inork urte askota n ezer berririk galdetu.

Ke. – Orduan bene t a n erraz erantzun go duzu, Gorgias.

Go. – Horren proba egiteko aukera duzu, Kerefon.

Polo 5: – Bai, ala Zeus. Baina nahi baduz u, Kerefon, niri egidazu proba. Gorgias nekatu t a dagoel a iruditzen baitzait, gauz a askoz hitz egin berri du eta.

Ke. – Zer da, Polo? Gorgiasek baino hobeto erantzun go duzula uste al duzu?

Po. – Eta hori zer, zuretz a t modu egokian erantzut e n badut?

Ke. – Ezer ez, baina zuk zeuk nahi duzunez , erantzuidaz u .

Po. – Galdetu.

Ke. – Galdetz e n dut bada. Herodikos bere anaiare n arte berea n aditua izango balitz Gorgias, zer deituko genioke zuzen? Herodikori deitzen diogun a , ez?

Po. – Guztiz.

Ke. – Senda gile dela esan ez ederki esango genuke beraz.

Po. – Bai.

Ke. – Eta Aglaofonen sem e Aristofonen 6 edo honen anaiare n arte berea n aditua balitz, zer deituko genioke zuzen?

Po. – Pintore, nabar m e n denez .

Ke. – Orain, arteren bate a n aditua denez , zer deituko genioke zuzen?

Po. – Kerefon, gizakien artea n arte asko dira esperien tzien bidez aurkitut ako ak, eskar m e n t u a k eragiten baitu gure bizitza artez pasa tz e a , eskarm e n t u ezak ordea ausaz pasa tz e a . Eta bakoitzak bere modu a n arte horiet ako bate a n hartzen du parte , eta onen ek arte onen e t a n hartzen dute parte; haue t ako bat Gorgias hau da, eta artee n artea n ederre n e a n hartzen du parte .

So. – Badirudi, Gorgias, Polo ondo prest a t u t a dago el a hitzaldiet ar ako , baina ez da Kerefoni agindut ako a bete tz e n ari.

Go. – Zer bada , Sokrat es?

So. – Ez zait iruditzen galdetu t ako a erantzut e n ari denik inola ere.

Go. – Zeuk galde iezaiozu bada, nahi baduzu.

So. – Ez, zeuk erantzun nahiko bazen u, askoz gustura go galdetuko nizuke zuri. Esan duen a g a t ik argi baitauk a t Polo erretorika deitut ako a n aritu dela gehiago elkarrizket a n baino.

Po. – Zergatik, Sokrat es?

So. – Kerefonek Gorgias zein artet a n den aditua galdetu duen e a n , Polo, haren artea laudatz e n duzulako, norbait ek arbuiatuko balu bezala, baina arte hori zein den ez duzu erantzun .

Po. – Ez al dut eran tzun, bada , ederren a dela?

So. – Eta horixe dela. Baina inork ez du galdetz e n nolakoa den Gorgias e n artea , zein den baizik, eta zer deitu behar zaion Gorgiasi. Kerefonek lehen a goko arteak propos a t u dizkizun modu a n eta zuk berari ederki eta labur erantzun diozun modu a n, halax e esan orain zein den artea eta zer deitu behar diogun Gorgiasi. Are hobeto, Gorgias, zuk zeuk esaiguzu zein artet a n aditua izatear e n ondorioz zer deitu behar zaizun.

Go. – Erretorikan, Sokrat es .

So. – Beraz, erretorikoa deitu behar zaizu?

Go. – Eta ona, Sokrat es , eta hori izateaz harro nago 8 , Homerok esan zuen bezala, deitu nahi badidaz u behintza t .

So. – Nahi dut bada.

Go. – Dei iezad az u bada.

So. – Beraz, best e ak ere erretoriko bihur ditzakezula esango dugu?

Go. – Horixe aldarrikatz e n dut bada , ez hem e n bakarrik baita best e edozein tokitan ere.

So. – Orduan nahiko al zenuke, Gorgias, orain solase a n ari garen bezala jarraitze a , bata galdetuz eta best e a erantzun ez , eta Polok hasitako a bezalako hitzaldi luzeak best e noizbaiter ako alde batera uztea? Baina amarrurik gabe bete ezazu hitza eta erantzun labur galdetu t ako ari .

Go. – Erantzun batzuk, Sokrat es , hitzaldi luzeen bidez ema n beharreko ak dira, hala ere saiatuko naiz ahal den laburren erantzut e n . Hori ere aldarrikatz e n duda n zerbait baita, alegia, inork ezingo lituzkeel a gauz a berak nik baino modu laburra go a n esan.

So. – Horixe behar da, bada, Gorgias. Eta horixe bera froga iezad az u, laburt as u n a , hitzaldi luzeak best e bater ako utzita.

Go. – Egingo dut bada , eta baiezt a tuko duzu ez diozula best e inori laburrago aditu.

So. – Ea bada . Arte erretorikoan aditua zarela eta best e norbait hizlari bihur dezakez ula diozunez , gauz en artea n zeri buruz ari da erretorika? Ehungintz a soinekoak egiteari buruz ari den bezala; ala ez?

Go. – Bai.

So. – Horrela, musika kantu e n konpos ak e t a ri buruz ari da?

Go. – Bai.

So. – Ala Hera, Gorgias , zoragarri deritzet zure erantzun ei, ahal den laburren ari baitzara erantzut e n .

Go. – Eta guztiz egoki egiten ari naizela uste dut, Sokrate s .

So. – Ongi diozu. Ea bada, eran tzun iezadaz u horrela erretorikari buruz ere; gauze n artea n zeri buruzko jakintza da?

Go. – Hitzaldiei buruzkoa.

So. – Nolakoei buruzkoa, Gorgias? Agian gaixoei zein bizimodur ekin send a t uko lirateke e n erakus t e n dieten ei buruzkoa?

Go. – Ez.

So. – Orduan erretorika ez da hitzaldi guztiei buruz ari.

Go. – Horixe ezetz.

So. – Baina hitz egiteko trebe bihurtzen gaitu?

Go. – Bai.

So. – Beraz, hitz egiten diren gauza horietaz zentzudu n izateko ere bai?

Go. – Nola ez bada?

So. – Baina oraintx e aipatu dugun medikuntz ak ez al ditu gizakiak gaixoei buruzko gauze t a n zentzudu n izateko eta hitz egiteko trebe egiten?

Go. – Derrigor.

So. – Orduan badirudi medikuntz a ere hitzaldiei buruz ari dela.

Go. – Bai.

So. – Gaixotas u n e n ingurukoei buruz?

Go. – Erabat .

So. – Beraz, gimna si a gorputz en egoera on eta txarrare n inguruko hitzaldiei buruz ari da?

Go. – Guztiz.

So. – Eta best e arteak ere horrelax e aritzen dira, Gorgias, berau e t a ko bakoitza bere gaiaren inguruko hitzaldiei buruz ari da.

Go. – Hala dirudi.

So. – Orduan zergatik ez diezu best e arteei ere erretorika deitzen, hitzaldieei buruz izanik, hitzaldiei buruz den horri erretorika deitzen badiozu?

Go. – Beste artee n jakintza guztia eskulan ari eta horrelako ekintzei buruz delako, esa t e bater ako, Sokrat es ; baina erretorikan eskulanik ez dago, aitzitik, bere egite eta ekintza guztia hitzaldien bidez da. Horrega t ik uste dut arte erretorikoa hitzaldiei buruz ari dela, eta hori zuzen diodala aldarrikatz e n dut.

So. – Agian ulertzen dut zein arteri deitu nahi diozun hori, baina beharb a d a garbiago jakingo dut. Erantzun bada: arteak dauzka gu, ezta?

Go. – Bai.

So. – Nire ustez arte guztiet a t ik batzuk ekintzak dira gehienb a t eta hitzaldi laburra nahikoa dute, bakan batzuek bat ere ez, aitzitik beren lana

isilik ere burutzen da, pintura, eskultura eta best e asko bezala. Erretorikak horrelako ekin zerikusirik ez duela diozu, nik uste. Ez al da hala?

Go. – Guztiz ondo ulertu duzu, Sokrat es .

So. –Beste arteak dena hitzaldiare n bidez burutzen duten ak dira, eta ez dute bater e ekintzarik behar, esat e baterako, edo oso laburra, aritmetika, kalkulua, geom e t ri a , dam a- jokoa eta best e arte asko bezala. Horietako batzuek ekintzak adina hitzaldiak dituzte gutxi gorab e h e r a ; gehien ek , gehiago, eta beren ekintza eta eragin guztia hitzaldien bidez gerta tz e n da eraba t . Erretorika hauet ako bat dela diozu, nik uste.

Go. – Egia diozu.

So. – Ez dut uste behintz a t horietako ezeini erretorika deitu nahiko diozunik, ez bada hitzez horrela esan duzula, alegia, erretorika bere eragina hitzaldiare n bidez duen a dela, eta norbait ek hitzak zentzu estua n hartu nahi duela eta hau ulertzen duela: «Ordua n, Gorgias , aritme tikari erretorika deitzen diozu?». Baina ez dut uste zuk ez aritmetikari ez geom e t ri ari erretorika deitzen diezunik.

Go. – Eta ongi uste duzu, Sokrat es , eta zuzen ulertzen duzu.

So. – Ea, bada, eta galdetz e n nuen ar e n erantzun a burutu ezazu zuk ere. Erretorika gehienb a t hitzaldia erabiltzen duten arte horiet ako bat gerta tz e n denez -eta best e batzuk ere horrelako ak gerta tz e n dira– saia zaitez esat e n erretorikare n eragina hitzaldiet a n zerekiko den. Norbaitek era berea n oraintx e bertan aipatu ditudan artee t ako edoz eini buruz galdetuko balit: «Sokrat es , zer da arte aritme tikoa? ». Hitzaldiaren bidez eragina duten artee t ako bat dela erantzun go nioke, zuk oraintx e bertan esan bezala. Eta berriro galdetuko balit «Zerekiko?». Bikoiti eta bakoitiarekiko ezagu tz a dela esango nioke, bakoitza zenbat eko a den. Eta berriro galdetuko balu: «Eta zeri deitzen diozu kalkuluare n artea? ». Hori ere dena hitzaldiaren bidez burutz en duten e t a ko a dela esan go nioke. Eta berriro galdetuko balu: «Zerekiko?». Herriko asanbla d a n iritziak biltzen dituzten ek bezala, kalkulua gainerako ekiko aritme tika bezalakoa dela 8 esan go nioke –gaia bera baitauka , bikoitia eta bakoitia alegia– baina hainbe s t e a n bereizten dela, kalkuluak bikoitia eta bakoitia kopuru ar ekiko nola diren aztertz en duela, euren barrua n eta elkarrekiko. Eta norbait ek astrono miari buruz galdetuko balu, eta nik arte horrek ere guztia hitzaldiare n bidez burutze n duela esan eta

gero, esango balu: «Astrono miar e n hitzaldiak zeri buruz dira, Sokrate s? ». Astroen, Eguzkiaren eta Ilargiaren mugim e n d u e i buruz direla esango nuke, elkarrekiko abiadur a nolakoa den.

Go. – Eta zuzen esango zenuke, Sokrat es .

So. – Ea, bada, erantzun ezazu zuk ere, Gorgias. Beraz, erretorika hitzaldiare n bidez guztia egin eta burutze n duten e t ak o a egokitzen da. Ez al da hala?

Go. – Hori da.

So. – Esan: zeri buruz? Erretorikak erabiltzen dituen hitzaldi horiek zeri buruz dira?

Go. – Gizakien arazorik handien ak eta goren ak , Sokrate s .

So. – Baina, Gorgias, diozun hori eztab aid a g a r ria da, eta oraindik ez dago batere garbia. Uste dut entzun go zenuel a jende ak oturuntz e t a n abes t e n duen kantu hori; kantu horret a n errenk a d a n abes t e n duen e a n «onen a osasun a da, bigarren eder izatea, eta hirugarre n amarrurik gabe abera t s izatea » kantuar e n poet ak dioenar e n arab er a .

Go. – Entzuna dut bai, baina zertarako diozu hori?

So. – Kantua konpos a t u duen ak goraipatu t ako arte horien artisau ak , medikua, gimnasiako irakasle a eta negozio- gizona, segituan zure ondoan jarriko balira, eta medikuak lehen e n g o esango balu: «Sokrat es , Gorgiasek engain a tz e n zaitu, ez baita bere artea gizakientz ako on handien ari buruz ari dena, nirea baizik». Eta nik galdetuko banio: «Eta zu zein zara hori esat eko? ». Mediku dela esango luke. «Zer diozu beraz? Zure artear e n emaitz a on handien a al da?». «Nola ez da izango, bada -esan go luke– Sokrat es , osasu n a? Zer da, bada , gizakientz a t osasun a baino on handiago a? ». Eta horren ondore n gimnasiako irakasleak esango balu: «Ni neu ere harrituko nintzat ek e , Sokrat es , Gorgiasek bere artear e n on handiagorik erakutsi ahalko balizu nik nireare n a baino». Eta horri ere esango nioke: «Eta zu zein zara, gizona, eta zein da zure lana? ». «Gimnasi ako irakaslea -esan go luke– eta nire lana gizakiak gorputz ez eder eta indart su egitea da». Gimnasiako irakasle ar e n ondoren negozio- gizonak esan go luke, best e guztien erdeinu osoz nire ustez: «Ondo azter ezazu, Sokrat es , Gorgias e n edo best e inoren ezer aberas t a s u n a baino on handiago a iruditzen ote zaizun zuri». Orduan esango nioke: «Zer, bada? Zu horren artisau a al zara? ». Baietz

esango luke. Zein zara, bada? «Negozio- gizona.» Eta zer? Gizakientz ako on handien a aberas t a s u n a dela uste al duzu? Esango dugu. «Nola ez, bada? » esan go du. «Hala ere Gorgias hau ez dago ados, eta bere arteak zureak baino on handiago bat eragiten duela dio». esan go genuke. Garbi dago horren ondoren haux e galdetuko lukeela: « Eta zer da on hori? Erantzun dezala Gorgiasek ». Ea, bada, Gorgias, bai beraiek eta baita nik ere galdetuko bage nizu bezala, erantzun ezazu zer den gizakientz ako on handien a dela diozun hori eta zu horren artisau a zarela diozuna.

Go. – Benet a n on handien a dena, Sokrat es , eta gizakientz a t bai askat a s u n a r e n iturri, bai norber ar e n hirian best e e n gaineko aginte a r e n a .

So. – Zer da, bada, diozun hori?

Go. – Besteak hitzaldien bidez konbe n tzitzeko gai izatea , bai epaileak auzitegian, bai kontseilariak kontseiluan, bai herritarrak asan blad a n , bai politikoa den best e edozein bilerat a n . Eta gaitasun horrekin bai mediku, bai gimna si ako irakasle a zerbitzari izango dituzu. Eta negozio-gizona bere buruare n tz a t aberas t e n ordez, best e baten tz a t aberas t e n agertuko da, zuretza t alegia, jendetz ari hitz egiteko eta konbe ntzitzeko gai zaren horrentz a t .

So. – Orain iruditzen zait, Gorgias , ari zarela zehatz e n erakus t e n zure ustez erretorika zer arte den, eta ondo ulertzen badizut, erretorika konbe n tzitze a r e n artisau a dela diozu, eta berare n ekintza guztia eta nagusi a horret a n burutze n da. Ala esan al zenez ak e erretorikak entzulee n arimet a n konben tzim e n d u a sortu baino zerbait gehiago egin ahal duela?

Go. – Inola ere ez, Sokrate s , aitzitik egoki definitu duzula iruditzen zait hori baita berare n ekintza nagusia.

So.– Entzun bada , Gorgias. Jakin ezazu, best e norbait baldin bada go, hitzaldiaren gaia bene t a n ezagu tu nahian best e norbait ekin hitz egiten ari dena , ni ere hori bezalakoa naizela nire uste osoan. Eta baita zu ere nire ustez.

Go. – Eta zer, Sokrate s?

So. – Orain esango dizut. Ziur jakin ezazu nik ez dakidala erretorikare n konben tzitze hori zein ote den ezta zein gairen ingurukoa ere. Badauka t bai susmore n bat nire ustez zein konben tzitze diozun eta zeren ingurukoa, baina hala ere galdetuko dizut erretorikare n zein konbe n tzitze ote diozun eta zeren ingurua n ote den. Nire susmo ak esan gabe zergatik galdetuko dizudan? Ez zurega t ik, hitzaldiare n g a t ik baizik, horrela hitzaldiak aurre eginez ahalik eta argien adieraz dezan zertaz ari garen . Azter ezazu, bada, zure ustez arrazoiz galdetuko ote dizuda n. Zeuksis 9 zer margolari mota den galdetuko banizu, eta animaliak margotz e n dituen a esan go bazen u, ez al nizuke arrazoiz galdetuko nolako animaliak eta non?

Go. – Zeharo.

So. – Eta hori honex e g a t ik, badirelako best e margolariak best e animalia mota asko margotz e n dituzten ak?

Go. – Bai.

So. –Zeuksisek best e inork margotuko ez balitu, zure erantzun a zuzen a izango zen.

Go. – Nola ez, bada?

So. – Ea, bada , eta erretorikari buruz ere esan ezazu: Erretorika konben tzitzen duen arte bakarra dela iruditzen al zaizu, edo best e arteak ere bai? Horrelako zerbait diot: edozer gauz a irakast e n duen ak irakas t e n duen horret az konbe n tzitzen du ala ez?

Go. – Noski, Sokrat es , ezer baino lehen konben tzitu egiten du.

So. – Lehena goko arte berei buruz hitz egin dezagu n berriro. Aritmetikak ez al dizkigu zenbakiare n ingurukoak irakast e n , eta gizon aritme tikoak ere bai?

Go. – Guztiz.

So. – Beraz, konbe n tzitu ere egiten du?

Go. – Bai.

So. – Orduan aritmetika ere konbe n tzitze a r e n artisau a da?

Go. – Badirudi.

So. – Beraz, norbait ek galdetz e n badigu zer mota t ako konben tzitze a den eta zeri buruzkoa, bikoiti eta bakoitiaren kopuruar e n inguruko irakast e a r e n a erantzun go diogu. Eta lehen aipatu ditugun arte guztiak konben tzitze ar e n artisau ak direla ere erakuts genez ak e eta zein mota t ako ak eta zeri buruzkoak. Ala ez?

Go. – Bai.

So. – Orduan erretorika ez da konben tzitze a r e n artisau bakarra.

Go. – Egia diozu.

So. – Hortaz, emai tza hori berak bakarrik ekoizten ez duen ez , baizik eta best e batzuek ere bai, horren ondore n margolariari buruz bezala arrazoiz galdetuko genuk e zein mota t ako eta zeri buruzko konbe n tzitze a r e n artea den erretorika. Ala ez al zaizu arrazoizkoa iruditzen hori galdetz e a?

Go. – Niri bai behintz a t .

So. – Erantzun, bada, Gorgias , iritzi berekoa zaren ez .

Go. – Auzitegiet ako eta gainerako asanbla d e t a ko konben tzitze a dela diot, bada, lehentx e a g o nioen bezala, eta bidezko eta bidega b e direnei buruzkoa.

So. – Banuen susmo a konben tzitze mota hori eta gauza horiei buruzkoa esa t e n zenuela, Gorgias, baina ez zaitez harritu gerox e a g o ere horrelako zerbait galdetz e n badizut, nabar m e n dirudien a ere galdetz e n badizut, alegia. Lehen esan dudan a da, hitzaldia orden a n burutze a r e n alde galdetz e n dut, ez zurega t ik, best e ak esango duen ar e n susmo a hartu t a elkarri aurre hartzera ohitu ez gaitez e n , eta zuk zure hitzaldia zure ideiaren araber a nahi duzun modu a n burutu dezazun.

Go. – Eta zuzen ari zarela deritzot, Sokrat es .

So. – Ea, bada, azter dezagu n honako hau ere. Zerbaiti deitzen al diozu ikasi izana?

Go. – Bai.

So. – Eta sinetsi izana?

Go. – Ere bai.

So. – Zure ustez gauz a bera al dira ikasi eta sinet si izana eta ikasket a eta sines m e n a ala desberdinak?

Go. – Desberdinak dira, Sokrat es , nire ustez.

So. – Uste zuzen a da zurea, eta honako honet a t ik ezagutuko duzu: norbait ek galdetuko balizu: «Gorgias , ba al dago sines m e n faltsurik eta egiazkorik?» baietz esango baitzenuk e, nik uste.

Go. – Bai.

So. – Eta jakintza faltsu eta egiazkorik?

Go. – Inola ere ez.

So. – Orduan nabar m e n da ez direla gauza bera.

Go. – Egia diozu.

So. – Baina ikasi duten ak eta sinet si duten ak biak daud e konben tzitut a .

Go. – Hala da.

So. – Nahi al duzu beraz bi konben tzitze mota daud el a onartu, bata sines m e n a emat e n duen a baina jakin gabe, best e a jakintza emat e n duen a?

Go. – Bai.

So. – Erretorikak bi konbe ntzitze horiet ako zein eragiten du auzitegie t a n eta gainer ako asan blad e t a n bidezko eta bidega b e diren gauz ei buruz? Sinest e a emat e n duen a baina jakin gabe ala jakitea emat e n duen a?

Go. – Garbi dago, Sokrat es , sinest e a emat e n duen a dela.

So. – Orduan erretorika, dirudien ez , sines m e n ar e n konbe n t z i t z e are n artisaua da eta ez bidezko eta bidega b e a ri buruz irakas t e a r e n a .

Go. – Bai.

So. – Orduan hizlariak ere ez die auzitegi eta gainerako asanbla d ei bidezko eta bidega b e e i buruz ezer irakas t e n , aitzitik sinest ar az t e n die bakarrik. Egia esan, horrelako jendetz ari ezingo lizkioke hain gauz a handiak denbor a laburre a n irakatsi.

Go. – Noski ezetz.

So. – Jarrai dezagu n, bada, ikus dezagu n zer ote diogun erretorikari buruz, nik neuk ere oraindik ezin baitut atze m a n zer esan behar dudan. Hiriak bilera ospatz e n duen e a n medikuak, armad or e a k edo best e edozein artisau talde aukera tz eko, hizlariak ordua n ez die aholkurik ema n go , ezta? Nabar m e n baita aukerak e t a bakoitzea n artisau onen a aukera tu behar dela. Eta hizlariak ez die aholkurik eman go harresien eraiket ari edo portue n eta armat e gi e n atonke t ari buruz ere; arkitektoek aholkatuko dituzte, ordea . Ezta etsaien aurkako armad a baterako buruzagie n edo lurralde ak okupatz eko buruzagie n aukerak e t a ri buruzko kontseilua dene a n ere, aitzitik estrat e g e k aholkatuko dituzte orduan, eta erretorikoek ez. Ala zer diozu halakoez , Gorgias? Zu zeu hizlaria zarela eta best e ak erretorikoak bihurtzen dituzula diozunez , apropos a da zure artear e n a k zurega n dik jakitea. Eta egizu kontu orain ni ere zure alde ari naizela, hem e n barruan daud e n e t a k or e n batek agian zure ikasle nahi du izan, batzuk edo askok nik dakidan ez , eta agian lotsatu egiten dira zuri galdetz e az . Beraz, egizu kontu nik galdetu t a ere beraiek galdetz e n dizutela: «Zer lortuko dugu, Gorgias , zurekin ikasiz gero? Zein arazori buruz aholkatu ahal izango dugu hiria? Bidezko eta bidega b e a ri buruz bakarrik ala Sokrat es ek oraintxe aipatz e n zituen horiei buruz ere?». Saia zaitez beraiei eran tzut e n bada.

Go. – Saiatuko naiz, Sokrat es , zuri erretorikare n indar guztia argi agerraraz t e n , ederki jarri bainauz u horret ar ako bidean . Badakizu, noski, armat e gi horiek eta aten a s t a r r e n harresiak eta portuen atonke t a Temistokles eta Periklese n aholkuek ekarri zituztela eta ez artisau e n e k .

So. – Hala diote Temistoklesi buruz, Gorgias; Periklese n a , ordea, nik neuk entzun nion erdiko harresiari buruz aholkatu gintue-nean.

Go. – Eta oraintxe aipatu dituzun aukerake t e t ak or e n bat dene a n , Sokrat es , hizlariak ikusten dituzu aholkatz e n eta horien inguruko bozket ak irabazt e n .

So. – Eta horret az guztiaz harritut a, Gorgias, galdetz e n dut aspaldi zein ote den erretorikare n indarra. Neuri behintz a t miragarri agertz en baitzait tam ain ari begira tu t a .

Go. – Eta dena bazen eki, Sokrate s , alegia, indar guztiak bilduta bere menp e dauzkala, esat e bater ako. Eta froga handia esan go dizut: askota n anaiarekin ala best e medikure n batekin gaixo baten g a n a joand a, gaixoak botika hartu nahi ez edo medikuari ebakun tz a edo kauterioa egiten

utzi nahi ez zionea n eta medikuak ezin zuene a n konbe ntzitu, nik konben tzitzen nuen erretorikare n arteaz best erik gabe . Eta hau ere badiot: gizon erretorikoa eta medikua, nahi duzun hiritara joanda ere, herritarren asan blad a n ala best e edozein bilerat a n hitzaldiare n bidez lehiatu beharko balira, biotako zein aukera tu behar den mediku, inon ez lukete medikua aukera tuko, hizket an trebe dena baizik, berak nahiko balu. Eta best e edozein artisaurekin lehiatuko balitz ere, erretorikoak bera aukera tz eko konben tzituko lituzke best e edozeinek baino lehen. Jendetz ar e n aurrea n artisau e t ak o best e edozeinek baino konbe n tzigarriago hitz egingo bailuke erretorikoak edoz er t az . Beraz, artear e n indarra hainbes t eko a eta horrelakoa da. Hala ere, Sokrate s , erretorika best e edoz ein borroka bezala erabili behar da. Eta norbait ek ukabilka, borrokan eta armet a n guda egiten ikasiko balu, bai lagunak bai etsaiak mend er a t z e r aino ikasi ere, hori guztia ez da horrega t ik gizaki guztien aurka erabili behar, ezta lagun ak jo, zauritu edo akab a tz eko erabili behar ere. Baina, ala Zeus, norbait ek, gimnasioa n ibili eta gero sasoiko gorputz a edukita eta boxeolari bihurtut a, aita edo ama edo etxeko et ako ala lagune t ako bat joko balu, ez dira horrega t ik gimnasiako irakasle ak eta armet a n guduka tz e n irakast e n duten ak gorrot a tu eta hirietatik bota behar. Horiek beren artea etsai eta gaiztoen aurka zuzen erabil zezan erakutsi baitzioten , defent s a r ako, ez borroka hast eko. Beste ek, ordea , indarra eta artea , modu okerre a n , gaizki erabiltzen badituz te , ez dira horrega tik irakasleak gaiztoak eta artea errudun a edo gaiztoa, oker erabiltzen duten ak baizik. Arrazoiket a bera da erretorikari buruz ere. Hizlaria edozein e n aurka eta edozeri buruz hitz egiteko gai da; labur esat eko, jendetz ar e n aurrea n nahi duen gaiaz best e a baino konben tzigarriago izateraino. Baina horrega t ik ez die zertan medikuei ospe ona kendu –hori egiteko gai izanda ere– ezta gainerako artisau ei ere, aitzitik erretorika zuzen erabili behar du, gimna si ar ekin egin behar den bezala. Eta norbait ek erretoriko bihurtu eta gero indar eta arte horrekin okerrik egiten badu, ez da horrega tik irakatsi diona gorrota tu eta hirieta tik bota behar, nire ustez. Honek zuzenta s u n a r e n alde erakutsi baitzion, eta best e ak erabiltzen du kontrako modu a n. Artea modu okerrea n erabiltzen duen a gorrota tz e a da zuzena, eta hirietat ik bota eta akaba tz e a , ez artea irakatsi diona.

So. – Uste dut , Gorgia s , zuk ere hitzaldi asko ez a g u t u dituz ul a et a ber t a n hon a k o hau ikusi duzula : hitz egin beh a r dituz t e n gai ak jakin et a elkarri iraka t s iz zeh a z t u t a ere ezin dituz t e l a elkarrizke t a k erraz buk a t u . Baina zerb ai t e t a z ez t a b a i d a n has t e n diren e a n et a ba t a k dioe n e a n bes t e a k ez duel a zuz e n edo garbi hitz egi t e n , elkarr ekin has e r r e t u egi t e n dira et a bes t e a inbidi a g a t ik ari del a ust e dut e , irab azi nahi a n et a ez hitzaldi a n propo s a t u t a k o a az t e r t uz . Eta ba tz uk azke n e a n mod u lotsa g a r r i e n e a n ald e n tz e n dira, iraind u t a et a elkarri hal ako laido ak es a n et a adi tu t a , en tz ul e a k ere at s e k a b e t z e r a i n o hal ako gizon e n entz ul e izan na hi izan dut e l a k o . Eta zerg a t ik diot ha u? Nire ust e z orain ez zarel ak o lehe n erre t o rik a ri buruz es a n duzu n a r e n ez kideko ez tank e r a k o rik es a t e n ari. Horre g a t ik zu ez ez t a t z e k o beld ur naiz, gai a argi tz ek o be h a r r e a n zure kontr a lehia n ari naiz el ak o sus m o rik har ez dez az u n . Nik ba d a , zu ere nire a bez al ak o izae r a k o a baz ar a , gus t u r a gald e t u k o nizuke den a ; hal a ez ba d a , utzi egin g o nuke . Eta zein izaer a k o a naiz e n ? Zerb ai t oker diod a n e a n ez ez t a t u a izat e a gus t u r a har tz e n dut e n e t a k o a , et a norb ai t e k ez er faltsu rik es a n g o balu gus t u r a ez ez t a t z e n dut e n e t a k o a ere bai, hal a ere ez zait des a t s e g i n a g o ez ez t a t u a izat e a ez ez t a t z e a baino , lehe n e n g o a on ha n di a g o t z a t jotze n baitu t , norb e r a gai tz han di e n e t ik alde n t z e a bes t e norb ai t alde n d u a r a z t e a baino on ha n di a g o a den hein e a n . Gure orain go hitz aldi a r e n gai a r e n ingur uk o ust e falt su a bez al a k o gai tzik ez bai t a g o gizakia r e n t z a t , nik us t e . Eta zu ere horr el ak o a zarel a badioz u , hitz egin dez a g u n ; bain a utzi be h a r dugul a ust e ba d u z u , utz dez a g u n jad a et a et e n dez a g u n hitzaldi a .

Go. – Horixe diodala, Sokrat es , ni ere zuk adierazi duzun izaera horret ako a naizela; hala ere agian entzuleak ere kontuan hartu beharko genituzke. Zuek etorri baino askoz lehen a g o t ik gauza ugari erakutsi baitizkiet hem e n daud e n ei , eta orain elkarrizket an jardute n bagar a , agian luzatu egingo gara. Hauen a ere aztertu behar da best e zerbait egin nahi duen inor atxiki ez dezagu n .

Ke. – Gizon haue n zalapar t a n aditzen duzue zeuek ere, Gorgias eta Sokrat es , entzun nahian daud el a zerbait esat e n baduzu e . Nik behintza t ez dezad al a inoiz hain zeregin handia eduki halako hitzaldiak eta horrela esan d a utzita best e zerbait egitea probetx u g ar riago gerta tz er aino.

Ka. – Ala jainkoak, Kerefon, nik neuk jada hitzaldi asko entzund a ere benet a n ez dakit inoiz orain bezala gozatu duda n, eta egun osoan elkarrizket an jardute n bazare t e ere, poza ema n go didazue .

So. – Bada, nire aldetik, Kalikles, ez dago oztoporik, Gorgias ek nahi badu.

Go. – Orain lotsagarri litzateke, Sokrat es , nik nahi ez izatea, nahi duzuen guztia galdetz eko eskatu eta gero. Baina hauek ondo baderi tzot e , hitz egin eta galdetu nahi duzun a.

So. – Entzun bada , Gorgias , zuk esand a ko zertaz harritzen naizen; agian zuk ondo esand a ere nik ez dizut ondo ulertu eta. Norbai-

tek zurega n dik ikasi nahi izanez gero erretoriko bihur dezakez ula diozu?

Go. – Bai.

So. – Jendetz ar e n aurrea n edozeri buruz konben tzigarri izaten hortaz, ez irakas t e n , konbe n tzitzen baizik?

Go. – Erabat .

So. – Oraintxe esan duzu hizlaria osasu n az ere medikua baino konbe ntzigarriago izango dela.

Go. – Eta hala esan dut, baina jendetz ar e n aurre a n .

So. – Hortaz hori da jendetz ar e n aurre a n , ez dakiten e n aurrea n? Dakiten e n aurrea n ez baita noski medikua baino konben tzigarriago izango.

Go. – Egia diozu.

So. – Orduan medikua baino konbe ntzigarriago izango bada, dakien a baino konbe ntzigarriago bihurtzen da?

Go. – Guztiz.

So. – Medikua izan gabe , ezta?

Go. – Bai.

So. – Baina medikua ez denak ez dakizki medikuak dakizkienak.

Go. – Nabarm e n da.

So. – Orduan, ez dakien a ez dakiten e n aurrea n dakien a baino konben tzigarriago izango da hizlaria medikua baino konben tzigarriago dene a n . Hau ondorioa da ala best e zerbait?

Go. – Hori da ondorioa kasu horret a n .

So. – Hortaz, hizlariaren eta erretorikare n egoera bera da gainerako arte guztiet an ere; ez dauka gai beraien izaeraz ezer jakin beharrik, konbe n tzitzeko modure n bat bilatze a nahikoa du ez dakiten ei dakiten ek baino gehiago dakiela iruditzeko.

Go. – Ez al da erraz ta s u n handia, Sokrat e s , best e arteak ikasi gabe hori bakarrik ikasita ezerta n ez izatea artisau ak baino gutxiago?

So. – Bere egoera horren bidez hizlaria best e ak baino gutxiago den ala ez segitua n aztertuko dugu, hitzalditik hala egokitzen bazaigu. Baina orain lehen e n go honako hau azter dezagu n : osasu n ari eta best e artee t ako best e gaiei buruz bezala, bidezko eta bidega b e , lotsagarri eta itxurazko, on eta txarrari buruz ere egoer a berdine a n al dago erretorikoa, alegia on ala txar, itxurazko ala lotsagarri, bidezko ala bidega b e zer den jakin gabe, hala ere, konbe n tzitzeko modure n bat asm at u t a , jakin gabe ere ez dakiten e n aurrea n dakiena baino gehiago dakiela iruditzea? Ala beharrezko a al da jakitea eta erretorika ikasi nahi duen ak hori guztia aurretik jakinda joan behar al du zurega n a ? Hala ez bada , zuk erretorika irakasle bezala zurega n a datorren a ri ez diozu horietako ezer irakatsiko –ez baita zure lana– eta jendetz ar e n aurre a n jakin gabe ere horrelako ak badakizkiela iruditzea eragingo diozu eta ona izan gabe ona dela ere bai. Ala gai hauei buruz aurretik egia jakin gabe ezingo al diozu erretorika batere irakatsi? Ala nola dira horrelakoak, Gorgias? Eta Zeuse n izene a n , erakuts iezaguz u erretorikaren indarra zein den, oraintx e esat e n zenue n modu a n .

Go. – Bada, nire ustez, Sokrat es , ez dakiela egokitzen bada ere, hori guztia nirega n dik ikasiko du.

So. – Egon zaitez; ongi diozu eta. Zuk norbait erretoriko bihurtzen baduzu, lehen ala berand u derrigor jakin beharko ditu bidezkoak eta bidega b e a k zurega n dik ikasita.

Go. – Guztiz.

So. – Zer, bada? Zurgintza ikasitako a ez al da zurgina?

Go. – Bai.

So. – Hortaz, musika ikasitako a ere musikaria da?

Go. – Bai.

So. – Eta medikuntz a ikasitako a ere medikua da, eta, arrazoiket a berare n arab er a , gainerako gaiet a n ere berdin izango da: gai bakoitza ikasitakoa jakintza horrek bera bihurtzen duen a izango da?

Go. – Erabat .

So. – Beraz, arrazoiket a horren araber a , bidezkoak diren gauz ak ikasitako a bidezkoa izango da ere?

Go. – Logika osoz.

So. – Eta bidezko denak bidezko gauz ak egiten ditu?

Go. – Bai.

So. – Hortaz, erretorikoa derrigor izango da bidezko eta bidezkoak bidezko gauz ak egingo ditu?

Go. – Hala dirudi.

So. – Bidezkoak behintz a t ez baitu inoiz bidega b e jokatu nahiko.

Go. – Derrigor.

So. – Arrazoiket ar e n ondorioz, erretorikoa derrigor izango da bidezko.

Go. – Bai.

So. – Orduan, ez du inoiz bidega b e jokatu nahiko.

Go. – Ez dirudi behintz a t .

So. – Gogoan al duzu lehentx e a g o esan duzula ez zaiela gimna si a- irakasleei errua egotzi behar ezta hirietat ik bota ere, eta boxeolariak boxeoa oker erabiltzen badu eta bidega b e jokatzen badu, eta era berea n hizlariak erretorika bidega b e erabiltzen badu ez zaiola irakaslea ri errua egotzi behar ezta hiritik bota ere, bidega b e jokatu duen a eta erretorika oker erabili duen a baizik? Hori esan zenue n ala ez?

Go. – Esan nuen.

So. – Baina horrex ek berak, erretorikoak, badirudi ez lukeela inoiz bidega b e jokatuko, ezta?

Go. – Badirudi.

So. – Orduan, hori esa t e n entzun nizune a n suposa t u nuen beti justiziari buruzko hitzaldiak egiten dituen erretorikak ezin zuela inoiz ezer bidega b e rik izan noski. Baina gerox e a g o hizlariak erretorika bidega b e erabil lezake el a esan duzunez , harritu egin naiz, eta esand a ko ek ezin zutela bat etorri uste nuen ez , arrazoi hura esan nuen, alegia zuk ere nik bezala ezezta tu a izatea irabazia zela uste bazenu e n , merezi zuela elkarrizket an jardute a , best el a ez.

Gero, ordea, biok elkarrekin aztertu t a , zuk zeuk ere ikusten duzu ados tu dugula erretorikoak ezin duela erretorika bidega b e erabili eta bidega b e jokatu nahi izan. Hortaz hori guztia nola ote den ondo aztertu behar badu gu, ala txakurra! , elkarrizket a laburra ez da nahikoa, Gorgias.

Po. – Zer da, Sokrat es? Zuk ere erretorikari buruz orain diozuna uste al duzu? Ez al duzu uste Gorgias honako hau ere aitortzeaz lotsatu dela, alegia gizon erretorikoak ez duela ez bidezkoa, ez ederra eta ez ona ezagutz e n , eta hauek guztiak ikasi gabe berega n a dihoan ari ezin dizkiola irakatsi berak ere? Gero adost as u n horret a t ik sortu da agian kontrako zerbait hitzaldiet a n –zuk maite duzun a hain zuzen ere, zuk zeuk horrelako galdere t a r a eram a n d a–; norbait ek berak bidezkoa ezagu tz e n duela eta best e ei irakatsiko diela ukatuko duela uste al duzu bada? Baina hitzaldiak halakoe t a r a eram a t e a baldarkeria handia da.

So. – Polo ederren a , nahita lortzen ditugu lagun ak eta sem e ak, gu jada zahar tu ak erortzen garen e a n , zuek gazte ek gure bizitza bai ekintzet a n eta bai hitzeta n zuzendu dezazu e n . Eta orain Gorgiasek eta nik hitzet an okerrik egin badugu, zuk zuzendu ezazu –zuri baitagokizu– eta adostu t ako e t a ko zerbaiti oker ados tu a baderitzozu, nik neuk ere zuk nahi duzun a aldatu nahi dut, gauz a bat bakarrik zaintzen baduz u.

Po. – Zein diozu?

So. – Hasieran erabiltzen saiatu zinen hitzaldi luzeak alde batera uzten baldin badituzu, Polo.

Po. – Zer, bada? Nahi duda n luzeran ezingo dut hitz egin?

So. – Ikaragarria jasango zenuke, bikain hori, Atenas e r a etorrita, hitz egiteko aukera gehien dagoe n tokia Grezia osoan, zuk bakarrik jasoko ez bazenu aukera hori hem e n. Baina konpara ezazu: zuk luze hitz eginez gero eta galdetu t ako a erantzun nahi ez izanez gero, ordua n ez al nuke nik ikaragarria jasango alde egiteko eta zuri ez entzut eko aukera izango ez banu? Baina esand ak o hitzaldiko zerbait ek ardura tz e n bazaitu eta zuzendu nahi baduzu, oraintxe nioen modu a n zure iritzia azalduz, txand a n galdetu eta erantzun ez , Gorgias ek eta nik bezala, ezezta ezazu eta ezezta tu a izan zaitez. Gorgiasek dakizkien gauza berber ak dakizkizula baitiozu noski; ala ez?

Po. – Horixe.

So. – Hortaz, zuk ere edozeinek nahi duen a zuri galdetz eko eskatz e n duzu, jakitun izanik erantzun go duzulakoa n?

Po. – Erabat .

So. – Orduan orain bi horiet ako nahi duzun a egin ezazu, galdetu ala erantzun .

Po. – Horixe egingo dut, bada. Erantzun iezadaz u , bada, Sokrate s . Gorgias erretorikari buruz zer esan jakin ezinik dago el a dirudien ez , zure ustez, zer da erretorika?

So. – Nire ustez zein arte den galdetz e n duzu agian?

Po. – Horixe.

So. – Egia esan behar badizut, Polo, niri ez zait inolako arterik iruditzen.

Po. – Zure iritziz zer da, bada, erretorika?

So. – Duela gutxi irakurri duda n idazkian diozunez , artea bihurtu duzun zerbait.

Po. – Zer da diozun hori?

So. – Eskarm e n t u r e n bat dela diot nik.

Po. – Orduan, erretorika eskarm e n t u a dela iruditzen zaizu.

So. – Horixe, zuk best erik esa t e n ez baduzu.

Po. – Zeren eskarm e n t u a ?

So. – Xarma eta atsegine n baten eragite ar e n a .

Po. – Hortaz, erretorika eder dela iruditzen zaizu gizakiei atse gin eman diezaieke e n e z ?

So. – Zer, bada, Polo? Jada jakin duzu nigandik, nire ustez erretorika zer den, horren ondore n ez ote zaidan eder iruditzen galdetz eko?

Po. – Ez al dut jakin, bada, eskarm e n t u r e n bat dela diozula?

So. – Nahi al didazu, bada , atsegin emat e a aintzakotz a t hartzen duzunez , niri atse gin pixka bat ema n?

Po. – Horixe.

So. – Galde iezadaz u , bada, orain, nire ustez sukaldari tza zer arte den.

Po. – Galdetz en dizut, bada; zer arte da sukaldaritza?

So. – Ezein ez, Polo.

Po. – Zer, best el a? Esan.

So. – Badiot, bada , eskar m e n t u r e n bat.

Po. – Zein?

So. – Hauxe: xarma eta atsegina r e n eragite ar e n a , Polo.

Po. – Orduan, sukaldaritza eta erretorika gauz a bera dira?

So. – Inola ere ez, baina biak dira jarduer a berare n zatia.

Po. – Zein da diozun hori?

So. – Beldur naiz egia esat e a ez ote den baldarregi izango. Gorgias e n g a t ik nago bada esa t eko zalantza n , bere jardueraz trufatz en naizela pentsa ez dezan . Nik ez dakit Gorgias ek jardute n duen erretorika hori ote den –lehen a goko hitzalditik ez baitzaigu bere iritzia bater e garbi gerta tu– baina nik erretorika deitzen dudan a ederra ez den gauza baten zatia da.

Go. – Zeren a , Sokrate s? Esan eta ez lotsatu nire aurrea n .

So. – Nik, Gorgias , bene t a n artear ekin zerikusirk ez daukan jarduer a bat dagoel a uste dut, arima asm atz aile , ausar t a eta berez gizakiekin harre m a n e t a n sartzeko trebe baten propioa dena; mota horri orokorrea n lausen gu a deitzen diot nik. Nire ustez jarduera horren best e zati asko ere badira, bat sukaldari tza esat e baterako, artea dirudien a alde bate tik, baina best e t ik nire arrazoiket ar e n araber a ez da artea , eskar m e n t u eta praktika baizik. Horren zatia deitzen diot nik erretorikari ere, eta apainke t ari eta sofistikari ere bai, lau zati horiek lau gauza desberdine t a r ak o. Eta Polok galdetu nahi badu, galde dezala; oraindik ez baitu jakin, nire ustez erretorika lausen g u a r e n zein zati den, baina ez da kontura tu oraindik ez dudala erantzun , eta nire ustez eder ote den galdetz e n

dit. Nik ez diot eran tzun go, bada , nire ustez erretorika eder ala itsusi ote den aurretik zer den erantzun baino lehen. Ez baita egoki, Polo. Baina jakin nahi baduzu, galde iezadaz u, nire ustez erretorika lausen gu a r e n zein zati den.

Po. – Galdetz en dizut, bada, eta erantzun ezazu zein zati den.

So. – Erantzund a ere ulertuko al zenuke bada? Nire arrazoiket ar e n araber a erretorika politikaren zati baten itxura da.

Po. – Eta zer? Eder ala itsusi dela diozu?

So. – Itsusi bai –gauza txarrei itsusiak deitzen baitiet–, esa t e n dudan a jada jakingo bazen u bezala erantzun behar zaizunez.

Go. – Ala Zeus, Sokrat es , nik neuk ere ez dut ulertzen esa t e n ari zaren a .

So. – Logikoa denez , Gorgias , oraindik ez dut- eta ezer garbi esan, baina Polo hau gazte da eta sutsu.

Go. – Baina utzi hori eta esaidaz u niri zein zentzut a n diozun erretorika politikaren zati baten itxura dela.

So. – Saiatuko naiz, hala ere, nire ustez erretorika zer den azaltzen, eta ausaz hori ez bada , Polo honek ezezta tuko du. Zerbaiti deitzen al diozu zuk gorputz a eta arima?

Go. – Nola ez, bada?

So. – Ez al duzu uste, hortaz, horiet ako bakoitzare n osasun egoer a bat dagoel a?

Go. – Horixe.

So. – Eta zer? Eta osasu n a izan gabe osasu n a dirudien a? Horrelako zerbait diot: askok gorputz a osasu n t s u daukat el a dirudite, eta inor gutxik igarriko lieke erraz ez daukat el a osasu n t s u , medikuak edo gimnasia irakaslere n batek izan ezik.

Go. – Egia diozu.

So. – Horrelako zerbait bai gorputz e a n eta bai ariman gerta tz e n dela diot, gorputz a eta arimari osasu n ar e n itxura emat e n diena, hala izan gabe.

Go. – Hala da.

So. – Ea diodan a argiago azaltzen dizuda n, ahal badut . Gauzak bi izanik, arteak ere bi direla diot. Arimari buruzkoari politika deitzen diot, gorputz ari buruzkoari ezin diot izen bakar batez deitu, gorputz ar e n zainket a bat izanik bitan zatitzen dela baitiot: gimna si a eta medikuntz a . Eta politikan gimna si ar e n ordez legegin tz a dago, eta medikuntz ar e n ordez justizia. Bikoteka daukat e zerbait komun elkarrekin, medikuntz a gimna si arekin eta justizia legegintz arekin, gauza berari buruz izanik; hala ere, zerbait e t a n bereizten dira elkarren g a n dik. Hauek lau izanik eta bik gorputz a zaintzen duten ez , beti ahal den ondoe n egon dadin, eta best e biak arima modu berea n , lausen gu a k horret az kontura tu t a –jakin gabe, susmoz baizik, nire ustez– bere burua lautan zatitu du eta zati bakoitzare n itxura hartut a, zati horixe izatear e n plant ak egiten ditu, eta onen a ez zaio bater e ardura, beti atse gin handien az ehizatz en du buruga b e k e ri a eta tronpat u , balio handien eko a dela iruditzeraino. Horrela sukaldari tzak medikuntz ar e n itxura hartu du eta gorputz ar e n tz ako jaki onen ak jakiteare n plantak egiten ditu; eta horren ondorioz sukaldariak eta medikuak ume e n edo ume ak bezalako gizon buruga b e e n aurre a n lehiatu beharko balute, bietako zeinek dakien jaki on eta txarrei buruz, medikuak ala sukaldariak, medikua gosez hilko litzateke. Horri nik lausen gu a deitzen diot eta horrelako zerbait itsusi dela diot, Polo –zuri esa t e n baitizut hau–, atsegina bilatzen duelako onenar e n ordez; eta ez dela artea diot eskar m e n t u a baizik, ez daukalako aplikatzen dituen ei buruzko arrazoiket arik, izakeraz nolakoak diren, eta horrela bakoitzaren kausa ezin du esan. Eta arrazoiket arik gabeko gauz a bati nik ez diot artea deitzen. Hauen ingurua n eztab aid a t u nahi baduz u, ordea, dena arrazoitu nahi dizut.

Diodan modu a n sukaldari tzar e n lausen gu a k medikuntz ar e n itxura hartu du; eta era bere a n gimna si ar e n a apainket ak, gaizkile eta engain a tz aile, doilor eta zital, formen, koloree n , leuntas u n a r e n eta jantzien bidez engain a tz e n , norbera , berea ez den edert as u n a k erakarrit a, gimna si ar e n bidezko bere propioaz axolaga b e t z e a eragiter aino. Eta luzatu ez nadin, geom e t r ek bezala esan nahi dizut –agian segituan ulertuko didazu- eta– : apainket a gimnasiar ekiko dena , hori da sofistika legegintz arekiko, eta sukaldari tza medikuntz ar ekiko dena, hori da erretorika justiziarekiko. Diodan modu a n , ordea, izaeraz bereizten dira, baina gauz a bere a n eta gai beraien ingurua n hurbil egonik naha s t e n dira sofistak eta hizlariak beraiek ere ez jakiteraino zertarako diren, ezta gainerako gizakiek ere. Izan ere, arimak gorputz a gobern a t uko ez balu, gorputz ak bere burua baizik, eta arimak sukaldari tza eta medikuntz a aztertu eta bereiziko ez balitu, aitzitik gorputz ak berak erabakiko balu berarekiko atsegin ak kontuan hartut a, Anaxagora s e n a 11 ugari izango litzateke , Polo maite a –zu gauza horieta n aditu baitzara–, gauz a guztiak bate a n nahasiko lirateke, medikuntz ar e n a k , osasun t s u ak eta sukaldari tzako ak bereizi gabe. Nire ustez erretorika

zer den, entzun duzu, bada. Sukaldaritzare n pareko ariman, hau gorputz e a n den modu a n . Agian bitxikeria egin dut zuri hitzaldi luzeak esa t e a galarazi ondore n nik neuk hitzaldia asko luzatut a. Baina barkatz e a merezi dut: labur hitz egin dudan e a n ez baitzenu e n ulertzen eta nik eman d ak o erantzun a ezin zenue n ezertarako erabili, aitzitik azalpen a behar zenue n. Zuk erantzut e r ako a n nik ere ezin badut erantzun a ezertarako erabili, luzatu zuk ere hitzaldia, baina ahal badut, utzi erabiltzen, horrela baita egokia. Eta orain erantzun hori edonola erabil badez ak ez u , erabili.

Po. – Zer diozu, bada? Zuri erretorika lausen gu a dela iruditzen zaizu?

So. – Lausen gu a r e n zatia dela esan dut nik. Ez al zara gogora tz e n adin horrekin, Polo? Zer egingo duzu laster?

Po. – Hirietan hizlari onak lausen g a ri maltzurtz a t jotzen dituztela uste al duzu bada?

So. – Galdera hori egiten duzu ala hitzaldi baten hasiera da?

Po. – Galdetu egiten dut.

So. – Ez dut uste aintzakotz a t hartzen dituztenik ere.

Po. – Nola ez dituztela aintzakotz a t hartzen? Ez al daukat e botere handien a hirietan?

So. – Ez, botere a botere t su a r e n t z a t zerbait ona dela badiozu behintza t .

Po. – Halaxe diot, ordea.

So. – Orduan hiritarren artea n hizlariek daukat e botere gutxien, nik uste.

Po. – Zer, bada? Ez al dute, tiranoek bezala, nahi duten a hiltzen, eta, honela erabakiz gero, ez al dizkiote edozeini ondasu n a k kentzen eta hirieta tik botatz e n?

So. – Ala txakurra, ez dut garbi atzem a t e n , Polo, esat e n dituzun horietako bakoitzea n , zuk zeuk esat e n ote dituzun eta zeure iritzia erakus t e n , ala niri galdetz e n didazun.

Po. – Nik galdetz e n dizut zuri noski.

So. – Ea, bada , maite a . Orduan, bi galdera egiten dizkidazu bater a?

Po. – Nola bi?

So. – Ez al zenue n oraintxe horrelako zerbait esat e n : Hizlariek ez al dituzte, tiranoek bezala, nahi dituzten ak hiltzen eta, honela erabakiz gero, ez al dizkiote edozeini ondas u n a k kentzen eta hirietatik bota tz e n?

Po. – Horixe nioen.

So. – Galderak bi horiek direla diot bada, eta biei buruz erantzun go dizut. Hizlariek eta tiranoek hirietan oso botere gutxi dauka t el a diot, Polo, oraintxe nioen bezala; nahi duten e t ik ezer ez baitute egiten, argi eta garbi esan d a , aitzitik onena iruditzen zaiena egiten dute.

Po. – Ez al da hori, bada , botere handia edukitze a?

So. – Ez, Polok dioen modu a n .

Po. – Nik al diot ezetz? Nik baietz esat e n dut bada.

So. – Bai horixe – ez al duzu zuk zeuk esan botere handia edukitzea ona dela botere t su a r e n t z a t?

Po. – Halaxe esan dut, bada.

So. – Eta zure ustez ona al da zentzut as u nik gabeko norbaitek onen a iruditzen zaiona egiten badu? Eta horri deitzen diozu zuk botere handia edukitzea?

Po. – Nik, ez, behintza t .

So. – Ez al nauzu ezezta tu behar hizlariek zentzut a s u n a eta, lausen gu ordez, erretorika dauka t el a erakutsiz? Ezeztatu gabe uzten bana uz u ordea, hirietan beraiei iruditzen zaiena egiten duten hizlariek eta tiranoek horrekin ez dute ezer onik edukiko; zuk diozun bezala botere a ona da, baina zentzut as u nik gabe iruditzen zaiguna egitea txarra da, zuk zeuk aitortzen duzun bezala, ala ez?

Po. – Bai horixe.

So. – Hizlariek eta tiranoek nola edukiko lukete, bada , botere handia hirietan Polok Sokrat es ezeztaz e n ez badu nahi duten a egiten dutela erakutsiz?

Po. – Hau gizona!

So. – Ez dutela nahi duten a egiten diot nik; ezezta nazazu, bada .

Po. – Hori baino lehen ez al zinen oraintx e ados, onen a iruditzen zaiena egiten dutela?

So. – Eta orain ere ados nago.

Po. – Ez al dute ordua n nahi duten a egiten?

So. – Ezetz diot nik.

Po. – Iruditzen zaiena eginez?

So. – Horixe.

Po. – Bai gauza arraro eta harrigarriak esa t e n dituzula, Sokrat es .

So. – Ez nazazu iraindu, Polo bikaina –zeuri zeure modu a n deituz 12 –, galdetz ekorik badauk az u ordea, galde iezadaz u eta erakutsi oker nabilela, best el a erantzun ezazu zeuk.

Po. – Erantzun nahi dut baina, diozuna uler dezad a n .

So. – Zure ustez gizakiek mom e nt u bakoitze a n egiten duten hori nahi dute ala egiten duten ar e n helburu den hura? Medikuek eman d ak o botikak edat e n dituzten ek bezala, zure ustez egiten duten horixe nahi dute, botika edan eta minez egon alegia, ala edat e a r e n helburu a den hura, senda tz e a alegia?

Po. – Nabarm e n da send a t u egin nahi dutela.

So. – Itsaso a n eta best el ako negozioet a n dabiltzan ek ere nahi duten a ez da mem e n t o bakoitze a n egiten duten horixe –nork nahi du bada itsaso a n eta arriskut an ibili eta arazoak eduki?–, itsaso a n ibiltzeare n helburu den hura baizik, nire ustez : aberas t e a ; abera s t a s u n a helburu dutela baitabiltza itsaso a n .

Po. – Guztiz.

So. – Gauza guztiei buruz ez al da berdin? Norbaitek zerbait helburu batekin egiten badu, ez du egiten duen hori nahi, bere helburu den hura baizik.

Po. – Bai.

So. – Ba al dago zerbait ez dena ez ona ez txarra, bion arteko zerbait baizik, ez ona ezta txarra ere?

Po. – Derrigor oso, Sokrat e s .

So. – Orduan jakinduria, osasun a , abera s t a s u n a eta horrelako gainerako ak onak direla diozu eta horien kontrakoak txarrak?

Po. – Horixe diot.

So. – Eta ez onak ez txarrak honako hauek direla al diozu: batzue t a n onaren parte duten ak, best e e t a n txarrare n a , eta best e e t a n ez bata ez best e a , eserit a egote a , ibiltzea, korrika egitea eta itsaso a n ibiltzea bezala, edota harriak, egurrak eta horrelako gainerako ak bezala? Ez dituzu horrelakoak esa t e n? Ala best e batzuei deitzen al diezu ez onak ez txarrak?

Po. – Ez, horiei baizik.

So. – Orduan tarteko horiek egiten dituzten e a n onenga t ik egiten dituzte, ala onak tarteko e n g a t ik?

Po. – Tartekoak oneng a t ik noski.

So. – Gabiltzan e a n , orduan, onaren bila gabiltza, hobe a delakoa n, eta kontrako a ere, geldirik gaud e n e a n , gauz a berag a tik gaud e geldirik, onaga t ik; ala ez?

Po. – Bai.

So. – Hortaz, norbait hiltzen dugun e a n ere edo hiritik bota edo ondasu n ak kendu, hori egitea guretz a t hobe a delakoan egiten dugu, ala ez?

Po. – Guztiz.

So. – Orduan horiek guztiak egiten dituzten ek onaga tik egiten dituzte.

Po. – Bai.

So. – Ez al dugu adostu zerbait en g a t ik egiten ditugun gauzak ez ditugula nahi, beren helburu den hura baizik?

Po. – Erabat .

So. – Orduan, ez dugu horrela, best erik gabe, inor hil nahi ez hirietatik bota ezta ondas u n a k kendu ere, aitzitik gauz a horiek onurag a rri badira, egin nahi ditugu, baina kaltegarri badira, ez. Zuk diozun bezala onak nahi baititugu , eta ez onak ez txarrak ez ditugu nahi, ezta txarrak ere. Ez al da hala? Egia esa t e n ari naizela uste duzu, Polo, ala ez? Zergatik ez duzu erantzut e n?

Po. – Egia.

So. – Horietan ados gaud e n e z , norbaitek, tirano ala hizlari izanik, norbait hil, hiritik bota edo ondas u n a k kentzen badizkio, bere buruare n tz a t hobe a delakoa n, baina txarrago a egokitzen baldin bada , horrek noski ondo deritzona egiten du; ez al da hala?

Po. – Bai.

So. – Baina nahi duen a egiten al du horiek txarrak egokitzen badira? Zergatik ez duzu erantzut e n?

Po. – Ez zait iruditzen nahi duen a egiten duenik.

So. – Ba al liteke horrelako ak hiri horret a n botere handia edukitzea , zeuk ados tu t ako ar e n arab er a botere handia on bat baldin bada?

Po. – Ezin liteke.

So. – Orduan, egia nioen nik esat er ako a n badai teke el a hirian ondo deritzona egiten duen gizakiak botere handirik ez edukitzea eta nahi duen a ez egite a ere.

Po. – Zuk zeuk, Sokrat es , hirian ondo deritzozun a egiteko aukera nahiago izango ez bazen u bezala, edota norbait nahi duen a hiltzen edo ondasu n ak kentzen edo kartzelera tz e n ikusten duzun e a n inbidia ez bazenio bezala.

So. – Era bidezko ala bidega b e a n al diozu?

Po. – Biotako edozein moduta n eginda ere, ez al da inbidiagarri?

So. – Ondo hitz egin, Polo.

Po. – Zer, bada?

So. – Inbidia izateko ezer ez dauka t e n ei ez zaielako inbidia izan behar ezta zorigaiztokoei ere, erruki izan baizik.

Po. – Zer, bada? Nik esan ditudan gizakien egoer a horrelako a dela uste al duzu?

So. – Nola ez, bada?

Po. – Ondo deritzona hiltzen duen a , era bidezkoan hiltzen badu, zorigaiztoko eta errukigarri dela iruditzen zaizu?

So. – Niri ez behintz a t , baina ezta inbidiagarri ere.

Po. – Ez al duzu oraintx e esan zorigaiztoko dela?

So. – Bidegab e hiltzen duen a, lagun, eta gainer a errukigarri dela diot. Era bidezkoan hiltzen duen ak, ordea, ez daukala ezer inbidia izateko diot.

Po. – Bidega b e hiltzen dena, behintz a t , bai dela errukigarri eta zorigaiztoko.

So. – Hiltzen duen a baino gutxiago, Polo, eta era bidezkoan hiltzen dena baino gutxiago.

Po. – Nola, bada , Sokrat es?

So. – Horrela, gaitz guztiet a t ik handien a bidega b e jokatze a delako.

Po. – Hori al da handiena? Bidegabekeria jasatea ez al da handiago?

So. – Ezta hurrik ema n ere.

Po. – Orduan, zuk nahiago zenuke bidega b e k eri a jasan egin baino?

So. – Ez nuke nahi biotako ezein; baina beharrezko balitz bidega b e k eri a jasan ala egin, egite a baino lehen bidega b e k eri a jasat e a aukera t uko nuke.

Po. – Zuk, ordua n, ez zenuke onartuko tirano izatea?

So. – Ez, nik deitzen diodan gauza berari deitzen badiozu zuk ere tirano izatea.

Po. – Oraintxe esan dudan a ri deitzen diot nik, bada, hirian ondo deritzona egiteko aukera izatea , hilez, hiritik botaz eta denet a rik bere iritziaren araber a eginez.

So. – Hitz egiten dudan bitart e a n saia zaitez ulertzen , zorioneko! Jendez gainezka dagoe n plazan sast akai a besap e a n hartu t a esango banizu: «Polo, botere eta tirania harrigarri bat etorri zait oraintx e: ikusten dituzun gizaki hauet akor e n batek segituan hil behar duela pentsa t uko banu, horixe hilko da; eta hauet akor e n batek burua hautsi t a eduki behar duela erabakiko banu, segitua n edukiko du hautsi t a , edo jantzia urratu t a eduki behar duela, urratut a egongo da. Halako botere handia daukat nik hiri honet a n ». Eta, zuk ez sinet si ondoren , sast akai a erakutsiko banizu, ikusi orduko agian esango zenuke: «Sokrat es , horrela denek edukiko lukete botere handia, modu horret a n ondo deritzozun edozeine n etxe a erre zenez ak e, eta aten a s t a r r e n armat e gi ak eta gerraon tziak eta itsasontzi guztiak, publikoak eta partikularrak». Baina hori ez da botere handia edukitzea , norber ari ondo deritzona egitea ; ala baietz iruditzen al zaizu zuri?

Po. – Modu horret a n ez behintz a t .

So. – Esan al dezakez u zer kritikatzen duzun halako botere a n?

Po. – Noski.

So. – Zer, bada? Esan.

Po. – Horrela aritzen dena derrigor zigortu behar delako.

So. – Eta zigortua izatea ez da txarra?

Po. – Zeharo.

So. – Hortaz, harrigarri hori, orain berriz botere handia edukitze a ondo deritzona egiteaz gainer a modu onurag a rrian egitea dela iruditzen zaizu, eta ona dela ere bai, eta hori da, dirudien ez , botere handia edukitze a; best el a , txarra da eta botere txikia. Baina azter dezagu n honako hau ere: ados al gaud e batzue t a n hobe dela oraintxe esa t e n genituen a k egitea , alegia gizakiak hiltzea, hiritik botatz e a eta ondasu n a k kentze a , eta best e e t a n ez?

Po. – Guztiz.

So. – Horreta n biok gaud e ados, dirudien ez .

Po. – Bai.

So. – Noiz diozu zuk hobe dela gauz a horiek egite a? Esan zein definizio emat e n duzun.

Po. – Zeuk erantzun , bada, galder a horri, Sokrat es .

So. – Nik bene t a n haux e diot, Polo, nigandik entzut e a atse gin a go bazaizu, norbait ek gauza horiek era bidezkoan egiten dituen e a n hobe da, era bidega b e a n okerrago.

Po. – Zaila da zu ezezt a tz e a , Sokrate s; baina ume batek ere ez al lizuke frogatuko ez diozula egia?

So. – Orduan, asko eskertuko nioke ume ari, baita zuri ere frogatz e n badidazu eta txorakerie t a t ik libratzen bana uz u. Baina ez beran d u t u gizon maite bati mes e d e egiten, frogatu baizik.

Po. – Ez da batere beharrezko a ordea, Sokrat es , zu aspaldiko gerta e r e n bidez ezezta tz e a ; atzo eta heren e g u n gerta tu t ako ak nahikoak dira zu ezezta tz eko eta frogatz eko bidega b e jokatzen duten gizaki asko zoriontsu direla.

So. – Zein gerta er a?

Po. – Perdikas e n sem e Arkelao 13 hori ikusten duzu, noski, Mazedoniare n aginte a n?

So. – Ikusi gabe ere entzun egiten dut behintza t .

Po. – Zoriontsu ala zoritxarreko dela deritzozu, bada?

So. – Ez dakit, Polo, oraindik ez naiz- eta berarekin egon.

Po. – Zer, bada? Berarekin egond a jakingo zenuke; best ela , ordea , hem e n dik ez duzu atzem a t e n zoriontsu dela?

So. – Ala Zeus, noski ezetz.

Po. – Nabarm e n da, Sokrat es , errege handia zoriontsu ote den ez dakizula ere esan go duzula.

So. – Eta egia esango dut, ez baitakit heziket az eta justiziaz zein egoera t a n dago e n.

Po. – Zer, bada? Horret an al datza zorion guztia?

So. – Nik halax e diot behintza t , Polo; gizon eta emaku m e jator eta onak zoriontsu direla baitiot, bidega b e eta gaiztoak, berriz, zorigaiztoko.

Po. – Orduan, zure arrazoiket ar e n araber a , Arkelao hori zoritxarreko da?

So. – Bidegab e baldin bada , lagun.

Po. – Nola ez da, bada, bidega b e izango? Orain daukan aginte a r e n ezer ez zegokiona, Perdikase n anaia Alketas e n esklabo zen emaku m e baten g a n dik jaioa eta justiziaren araber a Alketas e n esklabo zena, bidezko jokatu nahiko balu Alketase n esklabo izango litzateke eta zure arrazoiket ar e n arab er a zoriontsu izango litzateke . Orain, ordea, harrigarri zoritxarreko bihurtu da bidega b e k eri a handien ak egin eta gero. Lehene n g o bere jabe eta osab a horixe berega n a deitut a , Perdikasek kendu zion agint e a ema n go ziolakoan, gonbidat u eta bera eta bere sem e Alexandro, Alketas e n lehen gu s u a eta ia adin bereko a, mozkortu ondoren gurdi bate a n sartu zituen eta gauez kanpora eram a n d a lepoa moztu eta desarge t a r az i zituen. Eta bidega b e k eri a horiek eginda ez zen kontura tu zotitxarren a bihurtu zela, eta ez zitzaion damutu , aitzitik handik gutxira anaia, Perdikase n sem e legitimoa, zazpi urteko ume a, justiziaren arab er a agint e a zegokiona, justiziaz hazi eta agint e a ema n d a zoriontsu izan beharre a n , nahiago izan zuen putzura bota eta ito, eta gero Kleopatra 14 bere amari antzarrari segika erori eta hil zela esan zion. Horrela orain, Mazedoniako e n artea n bidega b e k eri a handien ak eginda , mazed o niar guztien zoritxarren a da eta ez zoriontsu e n a , eta agian bada go aten a s t a r r e n bat, zugandik hasita, Arkelao baino maze do niarre t ako best e edozein nahiago lukeen a.

So. – Hitzaldien hasiera tik laudatu zaitut, Polo, nire ustez erretorikarako ondo irakatsi t a zaudel ako, elkarrizket an jardute az , ordea, ez zara ardura tu . Eta orain hori al da arrazoiket a , ume batek ere ni ezezta tz eko modukoa, eta zure ustez arrazoiket a horrekin zuk ere ni ezezta tu nauzu, bidega b e a ez dela zoriontsu esat e n duda n horret a n? Nola, adiskide? Ni behintza t ez nago- eta bater e ados esat e n dituzun horietako ezerta n.

Po. – Ez duzulako nahi, nire iritzi berekoa izanda ere.

So. – Erretorikare n bidez saiatz en ari zara ni ezezta tz e n , zorioneko, auzitegie t a n ezezta tz e n dutela uste duten e n modu a n. Eta haiek han elkar ezezt a tz e n dutela uste dute, esa t e n dituzten hitzaldien lekuko asko eta izen onekoak aurkeztu dituzten e a n , eta kontrako hitzaldiak esa t e n dituen ak lekuko bat bakarra edo bat ere aurkezt e n ez duen e a n . Ezezta tz e horrek, ordea, ez du ezer balio egia jakiteko. Batzuet a n batek askoren eta zerbait direla diruditen e n lekukotas u n faltsua pairatuko lukeelako. Eta orain esat e n dituzun horien ingurua n ia aten a s t a r eta atzerritar guztiak egongo lirateke zurekin ados, nire aurkako lekuko bezala aurkeztu nahi badituzu, egia ez diodalakoa n . Nahi baduzu zure aldeko lekukotas u n a eman go dute Nikeratore n sem e Nikiasek eta berare n anaiek, Dionisoren tenplua n ilaran daud e n tripode ak eman d ak o ek, nahi baduz u Skeliasen sem e Aristokra t e s ek 15 ere bai, Pitoko Apoloren tenplua n eskaintza eder hori egindako ak, nahi baduz u Periklesen etxe osoak ere bai edo hem e n go e t a t ik aukera t u nahi duzun best e edozein sendik. Hala ere, ni, bat izanik, ez naiz zurekin ados egongo, ez bainauz u horret ar a behar tz e n , aitzitik nire aurkako lekuko faltsu asko aurkeztu t a ni muin eta egiatik bota tz e n saiatze n zara. Nik, ordea, zu zeu, bat bakarrik izanik, diodan ar ekin ados egonik ez bazaitu t lekuko aurkezt e n , ez dut uste hitzaldiare n gaien ingurua n baliozko ezer lortu dudanik; ezta zuk ere nik, bat bakarra izanik, ez badut zure alde lekukotas u nik emat e n , eta best e horiek guztiak haizea hartzera bidaltzen ez badituzu. Ezeztatz eko modu bat baitago , zuk eta best e askok sines t e n duzuen hori; baina bada go best e bat ere, nik sines t e n duda n a . Elkarrekin konpara t u t a ikus dezagu n bata best e a r e n g a n dik zerbaite t a n bereizten ote diren. Eztabaida tz e n ari garen gauzak ez baitira txikikeriak bater e , aitzitik beraiez jakitea ia gauz arik ederren a da, eta ez jakitea lotsagarrien a , beren puntu nagusi a zera baita: jakin ala ez jakin zein den zoriontsu eta zein ez. Eta hast eko, oraintx e hitzaldiare n gaia zena, zure ustez zorioneko izan daiteke bidega b e jokatu eta bidega b e den gizona, Arkelao bidega b e eta zoriontsu dela uste duzunez . Horrela pentsa tz e n duzula uste izan behar dugu ala best ela?

Po. – Guztiz horrela.

So. – Bada, nik ezinezkoa dela diot. Puntu horret a n tx e ez gaud e ados. Ea, bada: bidega b e jokatzen duen a zoriontsu izango al da zehap e n a eta zigorra jasotzen duen e a n?

Po. – Ezta hurrik ema n ere, horrela zoritxarreko e n izango litzateke eta.

So. – Orduan, bidega b e jokatzen duen a , zehap e nik jasotzen ez badu, zoriontsu izango da zure arrazoiket ar e n arab er a?

Po. – Halaxe diot.

So. – Bada, nire iritziaren araber a , Polo, bidega b e jokatzen duen a eta bidega b e dena guztiz zoritxarrekoa da, baina are zoritxarrekoa go bidega b e jokatut a ez badu ez zehap e nik bete tz e n ez zigorrik jasotzen, ez hain zoritxarreko, ordea , jainko eta gizakieng a n dik zehap e n a eta zigorra jaso eta bete tz e n baditu.

Po. – Bitxikeriak esat e n saiatze n zara, Sokrat es .

So. – Saiatuko naiz, lagun, zuri horiexek ere esan ar az t e n , laguntz a t baitzaitut . Horiek dira, bada , ados ez gaud e n gauz ak. Zuk ere azter ezazu. Aurrekoet a n bidega b e k eri a egitea jasat e a baino txarrago dela esan dut.

Po. – Horixe.

So. – Zuk, ordea , jasat e a dela txarrago .

Po. – Bai.

So. – Eta nik bidega b e jokatzen duten ak zoritxarreko direla esan nuen, eta zuk ezezt a tu egin ninduzun.

Po. – Bai, ala Zeus.

So. – Hala uste duzu behintza t , Polo.

Po. – Uste zuzenaz gainer a.

So. – Agian. Zure ustez bidega b e jokatzen duten ak zoriontsu dira, zehap e n a bete tz e n ez badut e ere.

Po. – Eta eraba t .

So. – Nik, ordea , horiek zoritxarreko e n a k direla diot, eta zehap e n a bete tz e n duten ak gutxiago. Hori ere ezezt a tu nahi al duzu?

Po. – Baina hori best e hura baino oraindik zailago da ezezt a tz eko, Sokrat es .

So. – Ez horixe, Polo, ezinezkoa baizik; egia ezin baita inoiz ezezt a tu.

Po. – Nola diozu? Gizon bidega b e a tirania ezartz eko konspiratz en harrap a t z e n badut e , eta gorputz-adarrak lokatu eta mozten badizkiote eta begiak erre, eta era guztiet ako best e tratu txar asko eta izugarri pairatz en baditu eta bere ume ak eta emazt e a ere pairatze n ikusten baditu, eta azken e a n gurutz a tu edo bikez igurzten badute , hori zoriontsu a go izango da, harrap a t u a izan gabe tirano ezartzen bada eta hirian agindu eta nahi duen a eginez bizi bada baino, inbidiagarri izanik eta hiritar eta atzerrit arrek zorionekotz a t jotzen dutela? Hori ezezta ezin a dela diozu?

So. – Ni ma m u ekin izutu nahian zabiltza, Polo jatorra, baina ez nauzu ezezt a tz e n; eta oraintxe jaso duzu zure aldeko lekukotas u n a . Hala ere, gogora iezadaz u gauza txo bat: bidega b e ki tirania ezartzeko konspiratz e n bazue n, esan duzu?

Po. – Horixe.

So. – Orduan, bi horietako inor ez da inoiz zoriontsu a g o izango, ez tirania bidega b e ki lortu duen a ezta zehap e n a bete duen a ere –bi zoritxarrekore n artea n ez baitago zoriontsu a g orik–, hala ere, zoritxarrekoa go harrap a t u a izan gabe tirano dena . Zer da hori, Polo? Barre egiten al duzu? Ezeztatz eko best e mota bat al da hori, norbait ek zerbait dioene a n ezezta tu beharre a n barre egitea?

Po. – Ez al duzu uste nahikoa ezezta tu t a zaudel a, Sokrat e s , gizakiet ako best e inork esango ez lituzkee n modukoak esa t e n dituzun e a n ? Galde iezaiozu, bada , haue t ako edonori.

So. – Ez naiz politikoet ako bat, Polo; iaz kontseiluan parte hartze a niri egokitut a 16 , nire tribua buru zene a n eta botazioa antolatu behar nuen e a n , barreg arri gelditu nintzen eta ez nekien botazioa nola antolatu 17 . Beraz, orain ez iezadaz u agindu hem e n daud e n e n botazioa antolatz eko, aitzitik, hori baino ezezta tz e hoberik ez badauk az u, oraintx e nioen a egin, niri txand a eman eta saiatu ezezta tz e n , nire ustez egin behar den modu a n . Nik esat e n duda n ar e n lekuko bakarra dakit aurkezt e n , elkarrizket a n ari naizen pertson a bera, alegia, eta jendetz a haizea hartzera bidaltzen dut; eta bat bakarrar e n botazioa dakit antola tz e n , eta jendetz ar ekin ez dut hitz egin ere egiten. Begira ezazu beraz galdetu t ako ak erantzun ez txand a n ezezt a tu nahiko ote duzun. Nik uste baitut bai nik bai zuk eta baita gainer ako gizakiek ere bidega b e k e ri a egitea jasat e a baino txarragotz a t jotzen dutela, eta zehap e n a ez bete tz e a bete tz e a baino txarragotz a t .

Po. – Bada, nire ustez ez nik ezta gizakiet ako best e inork ere. Zuk zeuk nahiago al zenuke bidega b e k eri a jasan egin baino?

So. – Baita zuk eta gainerako guztiek ere.

Po. – Ezta hurrik ema n ere, aitzitik ez nik ez zuk ezta best e inork ere.

So. – Erantzun go al duzu?

Po. – Erabat . Zer esango ote duzun jakiteko desira tz e n bainago.

So. – Bada, jakin dezazun erantzun iezadaz u , hasiera tik galdetuko banizu bezala: zure ustez zer da okerrago, Polo, bidega b e k eri a egitea ala jasat e a?

Po. – Jasate a noski.

So. – Eta zer? Zer lotsagarriago , bidega b e k e ri a egitea ala jasat e a? Erantzun ezazu.

Po. – Bidega b ek e ri a egite a.

So. – Hortaz, okerrago ere bai, lotsagarriago bada.

Po. – Ezta hurrik ema n ere.

So. – Ulertzen dut; dirudien ez zure ustez ez dira gauz a bera ederra eta ona, txarra eta lotsagarria.

Po. – Ez horixe.

So. – Eta hau zer? Gorputz ei, koloreei, formei, soinuei eta jarduerei , gauz a eder guztiei alegia, ezeri begiratu gabe deitzen diezu eder? Hasteko, ez al diozu gorputz ederrak erabilerag a t ik direla eder? Bakoitza erabilgarri den horret ar ako; edo atsegin e n baten g a t ik, ikuste a n ikusten dituzten ei poza eragiten badiet e? Horietaz apart e , zerbait esan al dezakez u gorputz ar e n edert a s u n a z ?

Po. – Ezin dut.

So. – Hortaz, gainerako guztiei ere, formei eta koloreei, atse gin ala erabilgarrit a su n baten g a t ik ala birenga tik bater a deitzen diezu eder?

Po. – Horixe.

So. – Soinuei eta musikare n inguruko guztiei ere ez al diezu horren araber a deitzen?

Po. – Bai.

So. – Eta lege e n inguruko ak eta jarduer ak ere ez dira eder horiek gabe, erabilgarri edo atse gin edo biak bater a izan gabe alegia.

Po. – Ez zait iruditzen.

So. – Eta zientzien edert a s u n a ez al da berdin, hortaz?

Po. – Zeharo; eta orain ederki definitu duzu, Sokrat es , ederra atsegin eta onaren bidez definituz.

So. – Hortaz, itsusia kontrakoar e n bidez definitu behar da, atsek a b e eta txarrare n bidez?

Po. – Derrigor.

So. – Orduan, bi gauz a ederre t a t ik bata ederra go dene a n , bi horietako bate a n edo bietan , atsegine a n edo erabilgarrit as u n e a n edo bietan gailentz e n delako da ederrago .

Po. – Erabat .

So. – Eta bi gauz a itsusiet a t ik bata itsusiago dene a n , atseka b e ala txarrea n gailentze n delako izango da itsusiago; ez al da beharrezko a?

Po. – Bai.

So. – Ea, bada , nola esat e n genu e n oraintx e bertan bidega b e k eri a egitear e n eta jasat e a r e n ingurua n? Ez al zenioen bidega b e k eri a jasat e a okerrago dela, bidega b e k eri a egitea , ordea , itsusiago?

Po. – Hala nioen.

So. – Beraz, bidega b e k eri a egitea jasat e a baino itsusiago bada , benet a n atsek a b e g a r ri ago da, eta atsek a b e a n ala txarrea n ala bietan gailenduz izango litzateke itsusiago? Hau ere ez al da beharrezko a?

Po. – Nola ez, bada?

So. – Lehen e n go azter dezagu n, atseka b e a n gailentz e n al zaio bidega b e k eri a egitea jasat e a ri , eta bidega b e k eri a egiten duten ak jasat e n duten ak baino gehiago atseka b e t z e n al dira?

Po. – Inola ere ez, Sokrat e s .

So. – Orduan, atseka b e a n ez da gehiago.

Po. – Ez, noski.

So. – Atsekab e a n ez bada, bietan ere ez da gailenduko.

Po. – Ez dirudi.

So. – Hortaz, best e a n gailentze a gelditzen da.

Po. – Bai.

So. – Txarrea n .

Po. – Badirudi.

So. – Orduan txarre a n gailenduz izango litzateke bidega b e k e ri a egitea jasat e a baino okerrago .

Po. – Nabarm e n da.

So. – Gizaki gehien ek eta zuk zeuk lehentx e a g o ez al diguzue onartu bidega b e k eri a egitea jasat e a baino itsusiago dela?

Po. – Bai.

So. – Eta orain okerrago agertu zaigu.

Po. – Hala dirudi.

So. – Eta zuk nahiago al zenuke okerrago a eta itsusiago a hain txar eta itsusi ez dena baino? Ez ibili erantzut eko zalantz a t a n , Polo, ez baituzu kalterik hartuko. Erantzun ezazu, ordea , jator zeure burua arrazoiket ar e n esku utziz medikuare n e a n bezala, eta baiez ta tu ala ez esat e n duda n a .

Po. – Bada, ez nuke nahiago, Sokrat es .

So. – Eta gizakiet ako best e batek?

Po. – Ez zait iruditzen, arrazoiket a horren araber a behintz a t .

So. – Nik egia nioen ordua n, ez nik ez zuk ez gizakiet ako best e inork ez lukeela nahiago bidega b e k eri a egin jasan baino; okerrago baita.

Po. – Hala dirudi.

So. – Orain ikusten al duzu, Polo, ezezta tz e bat best e ezezta tz e a r ekin aldera tu t a ez daukat el a bater e antzik? Beste guztiak ados daud e zurekin ni izan ezik, eta zu nirekin ados egonez eta nire aldeko lekukotas u n a ema n az , bat bakarra izanda ere, nahikoa zara niretza t , eta nik zure boto bakarra bilduta, best e ak haizea hartzera bidaltzen ditut. Eta hori guretz a t horrela gera dadila. Horren ondoren eztab aid a tz e n genu e n bigarren hori azter dezagu n , bidega b e jokatzen duen ak zehap e n a bete tz e a gaitz handien a ote den, zuk uste zenue n bezala, ala ez bete tz e a handiago ote den, nik uste nuen bezala.

Horrela azter dezagu n : bidega b e jokatzen duen ak zehap e n a bete tz e a ri eta era bidezkoa n zigortua izateari berdin deitzen al diezu?

Po. – Nik bai.

So. – Eta esan dezakez u bidezko gauza guztiak, bidezko diren neurrian, ez direla eder? Aztertu ondore n esan.

Po. – Niri badirela iruditzen zait ordea, Sokrat e s .

So. – Honako hau ere kontsider a ezazu: norbaitek zerbait egiten duen e a n , zerbaitek jasan behar al du derrigor egiten duen horren eragina?

Po. – Hala deritzot nik.

So. – Egiten duen ak egiten duen horixe jasan ez eta egiten duen ak egiten duen hori bezalakoa? Horrelako zerbait diot: norbaitek kolpekatz e n badu, zerbait kolpekatu a da derrigor.

Po. – Derrigor.

So. – Eta kolpekatz e n duen ak indartsu edo azkar kolpekatz e n badu, kolpekatu a dena horrelax e izan behar da kolpekatu a ere?

Po. – Bai.

So. – Orduan kolpekatu ak jasat e n duen a kolpekatz e n duen ak egiten duen hori bezalakoa da?

Po. – Zeharo.

So. – Hortaz, norbaitek erretz en badu, zerbait errea da derrigor?

Po. – Nola ez, bada?

So. – Eta gogor eta modu mingarrian erretze n badu, errea dena erretz en duen ak erretz en duen modu horret a n tx e izan behar du errea .

Po. – Erabat .

So. – Hortaz, zerbaitek ebakitzen badu, arrazoiket a bera? Zerbait ebakia baita.

Po. – Bai.

So. – Eta ebakia handia edo sakon a edo mingarria bada , ebakia dena ebakitzen duen ak ebakitzen duen bezalako ebakia al da ebakia?

Po. – Hala dirudi.

So. – Laburbildut a , begira ezazu gauz a guztiei buruz oraintxe nioen ar ekin ados ote zaude n: egiten duen ak egiten duen hori bezalako a jasat en du derrigor jasat e n duen ak.

Po. – Ados nago.

So. – Hori guztia ados tu t a esan: zehap e n a bete tz e a zerbait jasat e a da ala egitea?

Po. – Jasate a , Sokrate s , derrigor.

So. – Orduan, egiten duen norbaite n eraginez?

Po. – Nola ez, bada? Zigortzen duen ar e n eraginez .

So. – Eta zuzen zigortzen duen ak modu bidezkoan zigortzen du?

Po. – Bai.

So. – Bidezkoa eginez ala ez?

Po. – Bidezkoa.

So. – Hortaz, zigortua denak zehap e n a bete tz er ako a n bidezkoa jasat en du?

Po. – Badirudi.

So. – Eta bidezkoak ederrak direla ados tu dugu nonb ai t?

Po. – Erabat .

So. – Biotatik, ordua n, batak zerbait ederra egiten du eta best e ak, zigortua denak, zerbait ederra jasat en du.

Po. – Bai.

So. – Beraz, eder bada , ona ere bai? Atsegin ala onurag arri baita.

Po. – Derrigor.

So. – Orduan zehap e n a bete tz e n duen ak zerbait ona jasat en du?

Po. – Hala dirudi.

So. – Onura dakar orduan?

Po. – Bai.

So. – Nik susm atz e n dudan onura agian? Arimaz hobe bihurtzen dela, modu bidezkoan zigortua bada?

Po. – Egiantz eko a da.

So. – Zehap e n a bete tz e n duen a arimar e n gaiztakeriat ik libratzen da ordua n?

Po. – Bai.

So. – Gaitz handien a t ik libratzen al da beraz? Horrela kontsidera ezazu: ondasu n e n antolake t a n eskasia izan ezik best e gaitzik ikusten al duzu gizakiaren tz a t?

Po. – Ez, eskasia bakarrik.

So. – Eta gorputz ar e n antolaket a n? Ahulezia, gaixotasu n a , itsust as u n a eta halakoak ez zenuke esan go gaitzak direla?

Po. – Nik bai.

So. – Orduan, ariman ere gaiztakeriare n bat dago el a uste duzu?

Po. – Nola ez, bada?

So. – Horri ez al diozu bidega b e k eri a, ezjakintas u n a , koldarkeria eta halakorik deitzen?

Po. – Horrelaxe justu.

So. – Horrela ondas u n e n , gorputz ar e n eta arimar e n , hiru hauen hiru gaiztakeria esan dituzu: eskasia, gaixot asu n a , bidega b e k eri a .

Po. – Bai.

So. – Gaiztakeria horiet ako zein da itsusien a? Ez al da bidega b e k eri a eta, laburbildut a , arimare n gaiztakeria?

Po. – Alde handiarekin.

So. – Eta itsusien a bada , txarren a ere bai?

Po. – Nola diozu, Sokrat es?

So. – Horrela: lehen a g o ados tu t ako guztiaren araber a , itsusien a atsek a b e edo kalte handien a , edo biak bater a, ekartze a g a t ik da beti itsusien a .

Po. – Guztiz.

So. – Baina oraintxe ados tu dugu bidega b e k eri a eta arimare n gaiztakeria oro direla itsusien a?

Po. – Hala adostu dugu, bai.

So. – Orduan, horiet ako samingarrien eta itsusien a da, samine a n ala kaltean ala bietan gailentze n zaielako?

Po. – Derrigor.

So. – Hortaz, bidega b e , neurrigab e , koldar eta ezjakin izatea eskasian ala gaixo egote a baino mingarriago da?

Po. – Arrazoiket a horieta t ik begira tu t a ez zait iruditzen, Sokrat es .

So. – Orduan, arimare n gaiztakeria guztiet a tik itsusien a da, kalte handia edo gaitz ikarragarria bezalako zerbait izugarri handiaz gailentze n zaielako best e e i , minaz ez behintza t , zure arrazoiket ar e n arab er a .

Po. – Badirudi.

So. – Baina kalte handien az gailentze n dena direne t a tik gaitz handien a litzateke nonbait .

Po. – Bai.

So. – Orduan, bidega b e k e ri a , neurrigab ek eria eta arimare n gainer ako gaiztakeria direne t a tik gaitz handien ak dira?

Po. – Hala dirudi.

So. – Eta zein artek libratzen gaitu eskasia tik? Ez al da negozioen a?

Po. – Bai.

So. – Eta zeinek gaixotasu n e t ik? Ez al da medikuntz a?

Po. – Derrigor.

So. – Eta zeinek gaiztakeriat ik eta bidega b e k eri a t ik? Horrela ez badakizu zer esan, modu honet a n kontsidera ezazu: gorputz ez gaixo daud e n a k nora eta noreng a n a eram a t e n ditugu?

Po. – Medikueng a n a , Sokrat e s .

So. – Eta nora bidega b e ala neurrigab e jokatzen duten ak?

Po. – Epaileen g a n a al diozu?

So. – Zehap e n a bete tz eko ez?

Po. – Horixe.

So. – Zuzen zigortzen duten ek ez al dute justiziaren batez zigortzen?

Po. – Nabarm e n da.

So. – Negozioen arteak eskasia t ik libratzen gaitu orduan, medikuntz ak gaixotasu n e t ik, eta justiziak neurrigab ek eria eta bidega b e k e ri a t ik.

Po. – Hala dirudi.

So. – Diozun horieta t ik zein da, bada, ederre n a?

Po. – Zeinet a tik diozu?

So. – Negozioen artea, medikuntz a eta justizia.

Po. – Justizia, Sokrate s , alde handiarekin.

So. – Beraz, ederre n a bada, atse gin ala onura gehien emat e n du ala biak bater a?

Po. – Bai.

So. – Hortaz, trata m e n d u medikua atse gin a da eta trata m e n d u a jasotzen duten ak pozten dira?

Po. – Niri behintz a t ez zait iruditzen.

So. – Onurag arri da, ordea . Ala ez?

Po. – Bai.

So. – Gaitz handitik libratzen baitu, horrega t ik komeni da mina jasat e a eta osasun t s u egote a .

Po. – Nola ez, bada?

So. – Gizakia honela izango al litzateke zoriontsu e n gorputz ar ekiko: trata m e n d u a jasoz ala hasiera tik gaixorik ere egon gabe?

Po. – Nabarm e n da gaixo ere egon gabe .

So. – Dirudienez hori ez baita zoriont asu n a , gaitze tik libratze a , hasiera tik ez harrap a tz e a baizik.

Po. – Hori da.

So. – Eta zer? Gorputze a n zein ariman gaitza duten bitatik zein da zoritxarrekoa go, trata m e n d u a jasotzen duen a eta gaitze tik libratua dena , ala trata m e n d u a jasotzen ez duen a gaitza edukita ere?

Po. – Nire ustez, trata m e n d u a jasotzen ez duen a.

So. – Eta zehap e n a bete tz e a gaitz handien e t ik libratze a zen, gaiztakeriat ik alegia?

Po. – Hala zen.

So. – Justiziak zentza tu egiten baititu eta bidezkoa go bihurtzen eta gaiztakeriare n send a tz aile gerta tz e n da.

Po. – Bai.

So. – Orduan, zoriontsu e n a ariman gaiztakeriarik ez dauka n a da, hori agertu baitzaigu gaitzik handien a .

Po. – Nabarm e n a da.

So. – Bigarren libratu a dena .

Po. – Hala dirudi.

So. – Eta hori zen ohart ar azi eta errieta egiten zaiona eta zehap e n a bete tz e n duen a .

Po. – Bai.

So. – Orduan, bidega b e k e ri a edukita libratua ez dena gaizkien bizi da.

Po. – Badirudi.

So. – Ez al da hori bidega b e k eri a handien ak eginez eta bidega b e k eri a handien a erabiliz ez erriet arik ez zigorrik ez zehap e nik ez jasotze a lortzen duen a , Arkelao, gainerako tiranoak, hizlariak eta agint ariak daud e n bezala, zuk diozunez?

Po. – Dirudienez .

So. – Horiek, bikaina, honako honek lortutako ia gauz a bera lortu dute: gaixotas u n handien ek jotako norbaitek lortuko balu gorputz ar e n akatse n tz ako medikue n zehap e n a ez bete tz e a ezta trata m e n d u a jasotze a ere, ume batek egingo lukeen bezala errea ala ebakia izateko beldurrez mingarri delako. Ala ez al zaizu zuri ere iruditzen?

Po. – Niri bai.

So. –Gorputzare n osasu n eta bikaintas u n a nolakoa den ez jakiteag a t ik, dirudien ez . Orain adostu ditugun e t a t ik baliteke zehap e n a ri ihes egiten dioten ek ere horrelako zerbait egitea , Polo, mina ikuste a eta onurarekiko itsu izatea , eta ez jakitea arima osasu n t s u batekin beharre a n , ustel, bidega b e eta erlijiogab e batekin bizitzea, gorputz ez osasun t s u batekin baino zein zoritxarreko a g o den. Horrega t ik edozer gauza egiten dute zehap e nik ez bete tz eko eta gaitz handien e t ik libratu ak ez izateko; eta ondasu n ak eta lagunak biltzen dituzte eta hitz egiten ahalik eta konben tzigarrien izaten saiatzen dira. Eta guk ados tu t ako ak egia badira, Polo, kontura tz e n al zara arrazoiket ar e n ondorioez? Ala nahi al duzu biok elkarrekin atera tz e a ondorioak?

Po. – Hala iruditzen bazaizu.

So. – Bidegab e k eria eta bidega b e jokatze a gaitz handien a direla ondoriozta tz e n al da?

Po. – Hala dirudi.

So. – Eta zehap e n a bete tz e a gaitz horret a t ik libratze a zela agertu zaigu?

Po. – Segur aski.

So. – Eta ez bete tz e a gaitza gelditze a dela?

Po. – Bai.

So. – Orduan bidega b e jokatzea gaitze t ako bigarren a da tamaina n , gaitz guztiet a n handien a eta lehen a bidega b e jokatzen duen ak zehap e nik ez bete tz e a da berez.

Po. – Hala dirudi.

So. – Ez al genu e n bada, lagun, horren ingurua n eztab aid a tz e n? Zuk Arkelao zorionekotz a t joz, bidega b e k eri a handien ak eginda ere ez duelako batere zehap e nik bete tz e n , eta nik kontrakoa sinet siz, Arkelaori zein bidega b e jokatut a zehap e nik bete tz e n ez duen gizakiet ako best e edozeini ere, horri dagokiola gizaki guztiet a t ik zoritxarreko izatea alde handiarekin, eta bidega b e jokatzen duen a beti dela bidega b e k eri a jasat en duen a baino zoritxarrekoa go, eta zehap e nik bete tz e n ez duen a bete tz e n duen a baino zoritxarrekoa go. Ez al dira horiek nik esan d ako ak?

Po. – Bai.

So. – Ez al dago frogatu t a egia nioela?

Po. – Badirudi.

So. – Ea, bada . Horiek egia badira, Polo, zein da erretorikare n onura handia? Orain ados tu ditugun e n ondorioz norber ak bere burua asko zaindu behar baitu bidega b e ez jokatzeko, orduan nahikoa gaitza edukiko luke eta. Ala ez?

Po. – Erabat .

So. – Eta berak edo axola zaion beste norbaitek bidegabe jokatzen badu, borondatez joan behar duela zehapena ahalik eta azkarren beteko duen tokira, epaile zein medikuarenga n a, presaka, bidegabekeriaren gaixotasunak, iraunkor finkatuta, arima ustel eta sendaezina bihur ez dezan. Zer esango dugu bestela, Polo, guk lehen adostutakoak mantentzen badira? Ez al da beharrezkoa hauek haiekin horrela bat etortzea, eta ez bestela?

Po. – Zer esango dugu, bada , Sokrat es?

So. – Orduan, erretorika ez zaigu batere baliagarri ez norberar e n ez guraso e n , lagun e n, sem e-alaben edo aberriare n bidega b e k e ri a defend a tz eko, Polo, batek kontrakorako ulertzen ez badu: bere burua salatu behar duela batez ere, eta gero etxekoak eta gainerako lagun e t a t ik bidega b e jokatuko duen edozein, eta bere bidega b e k e ri a ez dela ezkuta tu behar agerian jarri baizik, zehap e n a bete dezan eta osasu n t s u bihur dadin, eta bai bere burua bai best e ak ez koldartzera behar tu behar dituela, aitzitik begiak itxirik bere burua jator eta ausart eskaintzera , medikuari bezala ebaki eta erretzeko, on eta ederrar e n bila, mina kontua n hartu gabe, eta kolpeak merezi dituzten bidega b e k e ri ak egin baditu, kolpee t e r ako eskaini; kartzela merezi badu, kartzelan sartzeko ordua n; isuna merezi badu, ordainduz; erbes t e r a tz e a merezi badu, erbes t e r a joanez , heriotza- zigorra merezi badu, hilez, bera izanik bere lehen e n go salatzailea, bai bere buruare n a bai etxeko gainer ako e n a , eta horret ar ako erabiliz erretorika, bidega b e k eri ak nabar m e n bihurtu t a gaitz handien e t ik libra daiteze n , bidega b e k e ri a t ik alegia. Horrela esan go dugu ala ez, Polo?

Po. – Bitxiak iruditzen zaizkit niri, Sokrat e s , baina aurrera goko ekin bat datoz agian.

So. – Orduan, haiek ezezt a tu behar ditugu ala hauek ondoriozta tu , derrigor?

Po. – Bai, hori halaxe da.

So. – Eta horren ordez, berriz, kontrako a egin behar da norbaiti kalte egin behar bazaio, etsai edo best e edoz eini, bakarrik norber ak ez badu etsaiar e n g a n dik bidega b e k e ri arik jasat e n –hori saihes tu behar baita–, baina etsaiak best e norbaiti bidega b e k eri arik egiten badio, egitez eta hitzez, edonola antolatu behar da zehap e nik bete ez dezan eta epaileare n g a n a hel ez dadin. Eta heltzen bada, etsaiak, zehap e n a ri ihes eginda, bete ez dezan trikimailua asm at u behar da, eta diru asko harrap a t u badu, ez dezala itzuli, berare n tz a t gorde, eta berare n tz a t eta bere ingurukoe n tz a t gast a dezala modu bidega b e eta jainkoga b e a n , eta heriotza- zigorra merezi duten bidega b e k e ri ak egin baditu berriz, ez dadila hil, inoiz ez ahal bada , hilezkor izan dadila gaiztoa izanik, edo best el a ahal den luzeen bizi dadila horrelakoa izanik. Nire ustez, horrelakoe n tz a t da baliagarri erretorika, Polo, bidega b e jokatuko ez duen ar e n tz a t ez baitzait iruditzen bere onura handia denik, aurreko e t a n inon baliagarri agertu ez zaigunez .

Ka. – Esaidazu, Kerefon, Sokrat es ek hori guztia serio esa t e n du ala jolase a n?

Ke. – Niri ikaragarri serio esat e n duela iruditzen zait, Kalikles, baina berari galdetz e a bezalakorik ez dago.

Ka. –Horixe nahi dut, bada , ala jainkoak. Esaidazu, Sokrat es , zu orain serio ala jolase a n ari zarela pents a t u behar dugu? Serio ari bazara eta esa t e n dituzun ak egia egokitzen badira, gu gizakion bizitza ez al legoke aldera n tziz, best erik ez, eta ez al dugu beti egin behar denare n kontrakoa egiten?

So. – Kalikles, gizakiok ez bage n u bizipen bera biziko, bakoitzak bere modura , gutako bakoitzak, ordea, berezko bizipen a biziko balu, ez litzateke erraz izango best e a ri norberar e n bizipen a erakus t e a . Eta hau diot, nire ustez orain zu eta ni gauz a bera bizitzen ari garelako, gu biotako

bakoitzak bi gauz a maite dituelako: nik Altzibiade s , Kliniasen sem e a , eta filosofia; zuk, aldiz, aten a s t a r r e n herria eta Pirilanpes e n sem e a 18 . Ikusten zaitut, bada, beti, trebe izanda ere, zure maiteak edozer gauza eta edozein zentzut a n esand a ere, ezin diozula kontra egin, aitzitik, goitik beher a aldatz e n duzula iritzia. Eta batzarre a n aten a s t a r r e n herriak esa t e n baldin badu zerbait ez dela zuk diozun bezala, aldatu t a hark nahi duen a esa t e n duzu, eta Pirilanpes e n mutil eder horrekiko ere antzekoak jasat e n dituzu. Ezin baitiezu zure maite e n erabaki eta hitzaldiei kontra egin, eta horrex e g a t ik horrelako e t a n bi horieng a t ik esat e n dituzunak entzund a norbait harrituko balitz bitxiak direlako, agian esan go zenioke, egia esan nahiko bazen u, norbait ek zure maite ak hitzaldi horiek esat e t ik geldiaraz t e n ez baditu, zu ere ez zarela inoiz horiexek esat e t ik geldituko. Egizu kontu, hortaz, nigandik ere best e horrelako ak entzun behar direla, eta ez harritu nik horiek esat e n ditudalako, filosofia, nire maitea , ordea, geldiarazi ezazu horiek esa t e t ik. Orain entzut e n dizkidazun ak berak esat e n baititu, lagun maitea , eta nire best e maite a baino askoz gutxiago aztora tu t a dago; Kliniasen sem e horrek hitzaldiak aldatz en baititu, filosofiak ordea beti berdinak esat e n ditu, orain harritu zaituzten horiek esat e n ditu, zu zeu hem e n zinen- eta esan direne a n . Beraz, edo ezezta ezazu berak oraintxe esand ak o a , bidega b e jokatze a eta bidega b e jokatzen duen ak zehap e nik ez bete tz e a gaitz guztiet a tik handien a dela alegia, edo hori ezezt a tu gabe uzten baduzu, ala txakurra egiptoarre n jainkoa 19 , Kalikles ez da zurekin ados egongo, Kalikles, aitzitik, bizitza osoan ez da zurekin bat etorriko. Nik behintza t , lagun bikaina, nahiago nuke nire lira harmonizatu gabe egote a eta bat ez etortze a nik zuzentz en dudan koroarekin, eta gizaki gehien ak nirekin ados ez egote a , kontrako ak esat e a baizik, hau guztia nahiago nuke ni neu bakarra izanik, neure buruar ekin bat ez etortze a eta kontrakoak esat e a baino.Ka. – Iruditzen zait, Sokrat es , gazte- harropuzkerian ari zarela hitzaldiet an bene t a n dem a g o go a izanik. Eta orain dem a go gia n ari zara, Polok lehen Gorgias ek zure eraginez jasand ako a salatz en bazue n ere, orain berak gauz a bera jasan baitu. Bidezkoak ezagut u gabe erretorika ikasi nahi duen norbait bereg a n a joango balitz, Gorgias ek irakatsiko ote liokeen galdetu diozune a n , Gorgias lotsatu egin dela esan baitu eta horrega tik esan duela gizakien ohiturag a t ik irakatsiko ziola, ezetz esan ez gero haserre t uko bailiratek e, eta hori aitortze a g a t ik bere buruar e n kontrakoak esa t e r a behar tu t a egon dela, eta zuri horixe bera gusta tu zaizula. Baina burla egin dizu ordua n, zuzen nire ustez; baina orain bera egoera berea n dago. Eta nik horrex e g a t ik ez dut Polo mirest e n , bidega b e k eri a egitea jasat e a baino itsusiago dela onartu dizulako; eta zuk bera onarpe n horret a n harrap a t u t a , ahoa itxirik gelditu da bere hitzaldiet an , pentsa tz e n zituen ak esat eko lotsaz. Zuk egia esan, Sokrat es , egiaren bila zabiltzala esan ez , hitzaldia gauz a gogaikarri eta dem a go giko e t a r a eram a t e n duzu, naturaz eder izan gabe legez direnei buruz. Eta horietako gehien e t a n elkarren aurkako ak dira natura eta legea . Eta norbait lotsatu eta pentsa tz e n duen a esat er a ausar tz e n ez bada , kontrako ak esa t er a dago behar tu t a . Eta zuk jakintza hori atze m a n d a maltzur jokatzen duzu hitzaldiet a n , norbait ek legear e n arab er a hitz egiten badu, moztu egiten duzu naturare n araber a galdetuz , naturar e n a k esa t e n baditu, lege ar e n a k galdetz e n dizkiozu. Horietan bezala, bidega b e k eri a egin ala jasat e a n , Polok legear e n arab er ako itsusiago a esan duen e a n , zuk naturare n araber a jarraitu duzu hitzaldia. Naturare n arab er a okerrago den guztia baita itsusiago , bidega b e k eri a jasat e a adibidez, lege ar e n araber a , ordea , bidega b e k eri a egitea da itsusiago . Eta bizipen hori, bidega b e k eri a jasat e a , ez da gizon baten tz a t egokia, esklabo batentz a t baizik, bizi baino hobe duen a hilik egote a , bidega b e k eri a edo iraina jasand a ere ezin diona lagund u bere buruari, ezta axola zaion best e inori ere. Baina nire ustez gizaki ahulak eta gehiengo a dira legeak ezartzen dituzten ak. Horrela beren buruare n tz a t eta komeni zaienare n t z a t ezartzen dituzte legeak eta egiten dituzte goresp e n a k eta gaitzesp e n a k; best e ak baino gehiago izatea itsusi eta bidega b e dela diote, gizakien artea n indart su a go a k eta gehiago izateko gai direnak beldurtuz , beraiek baino gehiago izan ez daiteze n , eta hori da bidega b e k eri a egitea , best e ak baino gehiago izatea bilatze a . Eskasa go a k izanik best e ak ere berdin egote a maite baitut e, nire ustez. Horrega tik gehien go a baino gehiago izatea bilatze a legez bidega b e eta itsusi dela esat e n da eta horri bidega b e jokatze a deitzen diote. Baina, nik uste, naturak berak erakus t e n du bidezko dela hobe a okerrago a baino

gehiago izatea, eta indartsu a g o a ahulago a baino. Eta nabar m e n a da hori toki askotan hala dela, gainerako animaliet a n eta gizakien hiri eta arraza guztiet an , bidezkoa hala dago el a muga tu t a : indart su a go a k ahulago ari agintze a eta gehiago izatea . Zein eskubide erabilita erasotu zion, bada , Jerjesek Greziari edo bere aitak eszitiarrei? Eta halako best e mila aipa litzake batek. Baina, nire ustez, horiek bidezkoare n izaerare n arab er a egiten dituzte horrelakoak, baita naturare n legear e n araber a ere, ala Zeus, ez ordea guk ezarritako legear e n araber a . Gazte t a n dik hartu t a gutako onen ak eta indart su e n a k lehoiak bezala hezten ditugu, abes tiez xarm at uz eta sorginduz menp e a n hartzen ditugu best e e n berdin izan behar dela esan ez eta hori dela ederra eta bidezkoa. Baina, nire ustez, izaera handiko gizona sortzen bada , horiek guztiak eraitsi eta txikituta ihes egingo lieke, gure irakaskun tz ak, sorginkeriak, xarmak eta naturar e n aurkako legeak zanpa t u t a , eta zutik jarrita gure jauna bezala agertuko litzateke esklabo a eta ordua n egingo luke distira naturare n bidezkoak. Eta uste dut Pindarok ere nik diodan a azaltzen duela honako kantua n , esan ez :

lege a guztien errege ,

hilkor eta hilezkorren a;

eta horrek, dio,

bortitzen a gidatze n du bidezko bihurtuz

esku ahaltsu e n a z ; Heraklese n 20

lanet a tik atzem a t e n dut, erosi gabe .. .

horrelako zerbait dio –kantua ez baitakit buruz–, baina idiak erosi gabe eta Gerion- ek eman gabe eram a n zituela esat e n du 21 , naturaz bidezkoa hori izango balitz bezala, eta okerrago eta ahulago e n idiak eta gainerako ondasu n ak denak hobe eta indartsu a g o a r e n a k direla.

Egia, beraz, horrelakoa da, eta jakingo duzu filosofia utzita gauza handiago e t a r a heltzen bazara. Filosofia xarm a g a r ri baita, Sokrat e s , gazte t a n tamain a n jardunez gero bertan; baina behar baino denbor a gehiago eman e z gero, gizakien honda m e n a da. Guztiz bikaina izanda ere, gaztaro tik askoz aurrera filosofian aritzen bada , gizon prestu eta estima tu a izateko asmo a dauka n a eskar m e n t u a eduki behar duen gai guztiet an eskarm e n t u gabe a izango da derrigor. Hiriaren inguruko lege et a n ezjakin bihurtzen baitira, eta pribatu a n eta publikoan hitzarm e n e t a n gizakiekiko harre m a n e t a n erabili dehar diren hitzaldiet a n ere bai, eta giza atse gin eta desioet a n , eta, laburbildut a, ohiture t a n guztiz ezjakin bihurtzen dira. Horrela, ekintza pribatu edo hiriko bate a n parte hartzen duten e a n , barregarri gerta tz e n dira, politikoak ere, zuen solas eta hitzaldiet an parte hartzen duten e a n , barregarri gerta tz e n diren bezala nire ustez. Euripides ek 22 dioen a gerta tz e n baita: « Norbera distirat su den horret a n , horret ar a n tz abiatze n da bizkor,

egun ar e n zati handien a horri emat e n

norber a onen a bilakatzeko asmoz;

Baina eskas a den horret a n , hortik ihes egiten du eta hori gaitzes t e n du eta best e a goret si, bere buruarekiko onber a t a s u n a z , horrela bere burua gores t e n duelako ustea n . Nire ustez, ordea , bieta tik parte edukitzea da zuzen e n a . Heziket ar ako adinako filosofiaz parte edukitze a ederra da eta mutiko denar e n tz a t ez da itsusia filosofian jardute a . Baina jada heldua go den gizonak oraindik filosofian jardute a barreg arri gerta tz e n da, Sokrate s , eta nik filosofatze n duten ekiko gaizki hitz egin eta jolasten duten ekiko gauza berber a sentitzen dut. Hala hitz egitea dagokion ume bat gaizki hitz egiten eta jolasten ikusten duda n e a n , poztu egiten naiz eta xarma n t a iruditzen zait, gizaki aske baten tz a t eta ume baten adinerako egokia; garbi hitz egiten duen ume bati entzut e n diodan e a n ordea gogorra iruditzen zait, belarriet a n min egiten dit eta esklabo batentz a t egokia iruditzen zait. Baina norbait ek gaizki hitz egiten duen gizon bati entzut e n dione a n edo jolasten ikusten duen e a n , gizon horrek barreg arria dirudi, ez gizona, eta kolpeak merezi dituela ere badirudi. Horixe bera gerta tz e n zait filosofatze n duten ekiko. Mutiko bat filosofatze n ikustea n poztu egiten naiz eta egoki iruditzen zait eta gizaki hori librea dela pents a tz e n dut; filosofatze n ez duen a, ordea , ez dela librea eta ez duela inoiz bere burua ekintza eder edo jator baterako duintza t joko, hori pentsa tz e n dut. Baina gizon heldu bat oraindik filosofatze n ikusten duda n e a n , eta filosofia alde batera uzten ez duela ikusten duda n e a n , gizon horrek horrezkero kolpeak behar dituela iruditzen zait, Sokrat es . Oraintxe nioen a gerta tz e n baitzaio gizon horri, guztiz bikaina izanda ere gizontas u n a galtzen du hiri eta plaza erditik ihesi, gizonak ospets u bihurtzen diren tokiak poet are n araber a 24 , gainerako bizitza ezkuta tu t a pasa tz e n du hiru edo lau mutikorekin zoko bate a n xuxurlatze n , inoiz ezer aske, handi eta baliotsurik esan gabe. Ni, Sokrat es , zure laguna naiz oso; aipatu duda n Euripides e n Zetosek Amfionekiko sentitu zuen a sentitzen dut nik ere orain segur aski, hark anaiari esan d ak o a k bezalakox e ak zuri esa t e a burura tz e n baitzait: «Jardun beharko zenuke e n gauzez ez zara bater e ardura tz e n , eta zure arimare n izaera hain bikaina mutiko- itxuraz mozorrotze n duzu, eta justiziako eztab aid e t a n ez zenuke ezta hitzaldi bat ere zuzen

aurkeztuko, ezta arrazoizko eta konbe n tzigarri dena onartuko ere, ezta best e norbait en alde erabaki gartsurik hartuko ere». Eta hala ere, Sokrat es –eta ez zaitez nirekin bater e haserre t u , zurekiko onginahiaz esango baitizut–, ez al zaizu itsusi iruditzen nire ustez zaude n bezala egote a , zu eta filosofian eteng a b e aurrera jarraitzen duten best e ak? Orain norbait ek zu edo horietako edoz ein hartut a kartzelara eram a n g o bazintuzt e , inongo bidega b e k e ri arik egin gabe ere, egin duzula esan ez , badakizu ez zenuke el a jakingo zer egin zeure buruaz, zorabiatu t a eta aho zabalik zer esan ere jakin gabe, eta auzitegira igota, salatzaile zeharo eskas eta zitala edukita ere, hilko zinateke , berak heriotzara konde n a t u nahi bazintu. Nola izango da bada jakintsu, Sokrate s , «gizaki bikaina hartut a okerrago bihurtzen duen artea », bere buruari ere lagund u ezinik eta ez bere burua ez best e inor arrisku handien e t a t ik salbatu ezinik ere, etsaiek ondasu n guztiak kentzen dizkiotela, eta hirian ohorerik gabe bizi dela? Eta esa t eko zakarxe a go bada ere, halakoa mas ailea n ere jo daiteke zehap e nik bete gabe. Egidazu kasu ordea, lagun, «utzi argudioak, artee n ezagup e n e a n jardun,» eta zentzuzkoar e n itxura eman go dizun horret a n treba tu, «utzi best e ei fintasun horiek», huskeriak direla esan behar bada edo txorakeriak, «etxe hutse t a n biziaraziko zaituzten a k ». Ez imitatu txikikeria horiek argudia tz e n dituzten gizonak, bizitza, ospe eta best e gauz a on asko dauzkat e n a k baizik.

So. – Ausaz urrezko arima edukiko banu, Kalikles, ez al duzu uste pozik aurkituko nukeel a urrea probatz eko harri horietako bat, onen a, nire arima hurrera tz eko, eta, nire arima ondo zainduta dagoel a aitortuko balit, argi eta garbi jakiteko ondo nago ela eta ez dudala best e probarik behar?

Ka. – Zeri begira galdetz e n duzu hori, Sokrat es?

So. – Esango dizut nik. Uste dut zu topatu t a zorioneko aurkikuntz a egin dudala.

Ka. – Zerga tik, bada?

So. – Ondotxo baitakit nire arimak dauzkan iritzietan nirekin ados baldin bazau d e , iritzi horiexek jada egia direla. Konturatz e n bainaiz bere arima ondo eta zuzen bizi ote den ala ez probatu nahi duen ak zuk dauzkaz un hiru horiek eduki behar dituela: jakintza, onbera t a s u n a eta egiaz ale t a s u n a . Nik asko topatz en baititut zu bezalako jakintsu ez izatea g a t ik probatu ezin nauten a k . Beste batzuk, ordea, jakintsu ak dira, bai, baina ez didat e egia esan nahi, ez direlako nitaz zu bezala ardura tz e n . Eta bi atzerrit ar hauek, Gorgias eta Polo, jakintsuak dira eta nire lagun ak, baina egiaz ale t a s u n eskas eko ak dira eta behar baino lotsatiago; nola ez, bada? Lotsaren hainbe s t ek o mailataraino heldu dira, ezen biotako bakoitza lotsaga tik jende askoren aurrea n beren buruar e n aurkako ak esat er a ausar tu baitira, eta hori gai handien e n ingurua n . Baina zuk best e ek ez dauzkat e n guztiak dauzkaz u. Ondo hezita zaude, aten a s t a r gehien ek baiezt a tuko luketen bezala, eta nirekiko onber a zara. Zer froga erabiltzen dudan? Esango dizut. Badakit zuek, Kalikles, lau zaret el a filosofian kide zaret en a k , zu, Afidnako Tisandro, Androtionen sem e Andron eta Kolargosko Nausikides . Eta behin entzun zintuzted a n filosofia noraino praktikatu behar zen eztab aid a tz e n , eta badakit horrelako iritzi batek irabazi zuela zuen artea n: ez dela azken muturreraino filosofatu behar, aitzitik elkarri kontuz ibiltzeko agintzen zenioten, behar baino jakintsu a go bihurtze a g a t ik kontura tu gabe zeuen buruak ez hond a tz eko. Eta zure lagun minen ei emat e n dizkiezun aholku berber ak niri ere emat e n entzut e n dizuda n ez , nahikoa froga da niretza t nirekiko onber a zarela. Eta garbi hitz egiteko eta lotsarik ez edukitzeko bene t a n gai zarela, zuk zeuk diozu eta lehentx e a g o eman duzun hitzaldiak arrazoia emat e n dizu. Horien ingurua n garbi dago gauza horrela dago el a ; hitzaldiet a n zu nirekin zerbaite t a n ados bazaud e , nire aldetik eta zure aldetik jada nahikoa frogatu t a egon da hori, eta jada ez da best e proba bate a n jarri beharko. Zuk ez baitzenidak e inoiz ez jakinduria eskasia g a t ik ez lotsa gehe giga t ik ezert an arrazoia ema n go , ezta ni engaina t uz ere; nire lagun a baitzara, zuk zeuk diozunez . Horrela gure arteko ados t a s u n a k benet a n egia borobila harrap a t uko du. Zuk errieta egin didazun gai horien azterket a da guztiet a tik ederren a , Kalikles, gizonak, zaharra go ala gazte a g o izanda ere, nolakoa izan behar duen, zertan jardun eta zein puntu t a r aino. Nik nire bizitzan zehar zerbait modu okerre a n egiten badut , ondo jakin ezazu oker hori ez dudala nahita egiten, nire ezjakintas u n a g a t ik baizik. Zuk, beraz, ez utzi niri kargu hartze ari, baizik eta, hasi zaren

modu a n , ondo erakuts iezadaz u zer den nik jardun behar duda n hori eta nola lortuko nukee n , eta orain zurekin ados jarrita ere, ondore n go denbora n adostu t ako horiek egin gabe harrap a t z e n bana uz u, egizu kontu guztiz indarga b e naizela eta ez eman aholkurik jada inoiz, batere merezi ez izatea g a t ik. Errepika iezad az u hasiera tik zure eta Pindaroren ustez bidezkoa nolakoa den naturare n araber a : botere t s u a g o a k ahulago e n ondasu n ak indarrez eram a t e a , eta hobe ak okerrago ei agintze a eta kapaz a go denak eskas a go a k baino gehiago edukitze a? Zure ustez best erik al da bidezkoa, ala zuzen gogora tz e n al naiz?

Ka. – Horiexek esat e n nituen bada, bai lehen eta baita orain ere.

So. – Zuk pertson a berari deitzen al diozu hobe a eta botere t su a g o a ? Lehen bene t a n ezin bainue n ulertu zer esa t e n ote zenue n. Indart su a g o e i deitzen al diezu botere t su a g o a k eta ahulago ek indart su a go a ri kasu egin behar al diote? Nire ustez, lehen ere azaldu duzun bezala, hiri handiak txikien aurka doaz naturaz bidezkoar e n arab er a , botere t su a g o eta indartsu a g o direlako, botere t su a g o a , indartsu a g o a eta hobe a gauz a bera balira bezala. Ala izan al daiteke hobe a baina eskas a g o eta ahulago a , eta botere t su a g o a baina gaiztoa go a? Ala definizio bera al da hobe ar e n a eta botere t s u a g o a r e n a ? Muga iezadaz u garbi horixe bera: botere t s u a g o a eta hobe a eta indart su a go a gauz a bera da ala desberdina?

Ka. – Garbi esan go dizut, bada, gauza bera dela.

So. – Beraz, gehiengo a bat bakarra baino botere t su a g o a da naturar e n arab er a? Berak ezartzen baitizkio lege ak batari, oraintxe zenioen bezala.

Ka. – Nola ez, bada?

So. – Gehiengo a r e n arau ak botere t su a g o e n a k dira ordua n.

Ka. – Guztiz.

So. – Hortaz, hobere n ak? Zure arrazoiket ar e n araber a botere t su a g o a k hobe ak baitira askoz.

Ka. – Bai.

So. – Orduan, horien arau ak eder dira naturar e n arab er a , botere t su a g o e n a k izanik?

Ka. – Hala diot nik.

So. – Baina gehiengo ak ez al du uste, zuk oraintxe zenioen bezala, berdint as u n a dela bidezkoa, eta bidega b e k e ri a egitea jasat e a baino itsusiago dela? Hala da ala ez? Eta ez zaitzagula zu ere orain lotsatz e n harrap a t u . Gehiengo ak uste du edo ez berdint as u n a dela bidezkoa eta ez gehiago izatea , eta bidega b e k eri a egitea jasat e a baino itsusiago dela? Ez iezad az u, Kalikles, horren erantzun a ukatu, nirekin bat baldin bazatoz baiezt a nazazun, ezagutz e n gizon gaitua izanda nirekin ados baldin bazaud e .

Ka. – Hala uste du, bai, gehien go a k.

So. – Orduan, bidega b e k e ri a egitea ez da legez bakarrik jasat e a baino itsusiago , ezta berdint as u n a bidezkoa ere, naturaz baizik; beraz, baliteke zuk lehen egiarik ez esat e a , ni oker kritikatu nauzun e a n lege a eta natura aurkakoak direla esan ez , eta nik, hori jakinda ere, hitzaldiet an gaizto jokatzen dudala norbait ek naturar e n arab er a hitz egiten duen e a n , legera eram a n e z , eta lege ar e n araber a hitz egiten duen e a n , naturar a eram a n e z .

Ka. – Gizon hau ez da geldituko txorakeriak esa t e n ! Esaidazu, Sokrat es , ez al zara lotsatz en adin horret a n hitzen ehizan ibiltzeaz eta, norbaitek hitz bat oker erabiltzen badu, hori aukera ona bihurtze az? Nik botere t su a g o a k eta hobe ak zerbait desb er din a direla diodala uste al duzu bada? Ez al dizut aspalditik esat e n niretza t hobe a eta botere t s u a g o a gauz a bera direla? Esklabo eta mota

guztiet ako gizakien jendaila, gorputz ez indartsu egote a baino best e baliorik gabe, bilduko balitz eta bere iritzia ema n go balu, horiexek direla lege ak esan go nukeela uste al duzu bada?

So. – Ederki bada, Kalikles guztiz jakintsua; hori al diozu?

Ka. – Erabat .

So. – Baina ni neu aspaldi nenbilen zuk, gizon bitxia, «botere t s u a g o » horrelako zerbaiti deitzen zeniola uste t a n , eta diozuna argi jakiteko irrikitan nago el ako galdetz e n dizut. Zure ustez ez baitira, noski, bi bat baino hobe ak, ezta zure esklabo ak zu baino hobe ak ere zu baino indart su a go a k direlako. Baina berriro esaidaz u hasiera tik zeri deitzen diozun «hobe ak », indartsu a go ei ez bada . Eta gozoago irakats iezad az u, harrigarri hori, zugan dik alde egin ez dezad a n .

Ka. – Burlatan ari zara, Sokrat es .

So. – Ez, Kalikles, ala Zetos, zeinen izenaz burla asko egin didazun oraintxe bertan ; baina, ea, bada , esan, zeintzuk diozu direla hobe ak?

Ka. – Gehiago ahal duten ak .

So. – Ikusten al duzu, bada , zuk zeuk izenak esat e n dituzula ezer adierazi gabe? Ez al duzu esan go hobe ak eta botere t su a g o a k zuretz a t zentzuzkoa go ak ote diren ala best e batzuk?

Ka. – Horiexek, bada , ala Zeus, eta zehazki gainera .

So. – Orduan, zure arrazoiket ar e n araber a zentzudu n bat askota n ham ar mila zentzug a b e baino hobe a da, eta horrek agindu behar du, eta best e ak agint ep e a n egon, eta agintzen duen ak gehiago eduki behar du agintep e a n daud e n e k baino. Hori iruditzen zait esan nahi duzula –eta ez nabil hitzaren ehizan– bata ham ar mila baino hobe a baldin bada .

Ka. – Horiek dira, bada , nik esat e n ditudan a k. Nire ustez hori baita bidezkoa naturaz , hobe a eta zentzudu n a g o a denak agintze a eta eskas a go e k baino gehiago edukitzea .

So. – Eutsi horri bada . Zer esango ote duzu orain? Asko toki bere a n bilduta baldin baga u d e , orain bezala, eta jaki eta edari komun asko badauzk a g u , baina mota guztiet ako ak bagar a , batzuk indart su ak, best e ak ahulak, gutako bat ordea , medikua izanik, gauz a horiei buruz zentzudu n a g o a baldin bada eta, egian tz eko a denez , batzuk baino indartsu a go eta best e batzuk baino ahulago, gizon hori, gu baino zentzud u n a g o izanik, ez al da hobe eta gehiago izango gauz a horiekiko?

Ka. – Erabat .

So. – Orduan jaki horieta t ik guk baino gehiago eduki behar al du hobe a delako, ala agintze a g a t ik denak berak banat u behar al ditu? Baina kontsu mitu eta bere gorputz er ako erabiltzerako a n ez du gehiago eduki behar, ez baldin badu kalterik jasotzeko asmorik, aitzitik batzuek baino gehiago, best e batzuek baino gutxiago eduki behar du; eta guztiet a tik ahulen a egokitzen bada , guztiek baino gutxiago, onen a izanda ere, Kalikles. Ez al da hala, bikain hori?

Ka. – Jakiez ari zara eta edariez, medikuez eta txorakeriez. Nik ez ditut, ordea , horiek esa t e n .

So. – Zentzudu n a g o a ri esat e n al diozu hobe a? Esan bai ala ez.

Ka. – Nik bai.

So. – Eta hobe ak ez al du gehiago eduki behar?

Ka. – Ez jaki eta edariet a n , ordea.

So. – Ulertzen dut; baina agian jantziet a n bai, eta ehule onen ak jantzi handien a eduki behar du eta jantzi gehien eta ederren a k ibili behar ditu soinea n?

Ka. – Nolako jantziak?

So. – Baina oinet ako e t a n argi dago gauza horiekiko zentzudu n e n eta onen ak gehiago eduki behar duela. Horrela zapat ariak oinet ako handien eta gehien ak jantzita ibili behar du pasiera n .

Ka. – Zer zapat a? Txorakerie t a n jarraitzen duzu.

So. – Baina ez baduz u zentzu horret a n esa t e n , agian honako honet a n bai: gizon nekaz aria bezalako a, lurrari buruz zentzudu n, bikain eta ona, agian horrek hazi gehiago eduki behar du eta ahal den hazi gehien erabili bere lurrerako.

Ka. – Beti berber ak esat e n dituzu, Sokrate s .

So. – Ez berber ak bakarrik, Kalikles, baizik gauza beraiei buruz ere bai.

Ka. – Bai, ala jainkoak, ez zara gelditzen beti zapat a ri, kardari, sukaldari eta medikuez hitz egiten best erik gabe, gure hitzaldia horiei buruz balitz bezala.

So. – Ez al didazu zuk esango zertan hobe eta zentzudu n a g o a k eduki dezake e n gehiago modu bidezkoan? Ez duzu jasango nik iradokitzea , eta zuk zeuk ere ez duzu esan go?

Ka. – Aspaldi ari naiz, ordea, ni neu esa t e n . Hasteko, niretza t hobe ak ez dira ez zapat a riak ez sukaldariak, hiriaren arazoe t a n adituak direnak baizik, zein modut a n kude a tuko den ondo, eta ez adituak bakarrik, ausar t ak ere bai, pents a tz e n duten a burutz eko gai direnak eta arimare n ahuleziag a t ik akitzen ez direnak.

So. – Ikusten al duzu, Kalikles bikaina, nola ez didazun niri egozt en nik zuri egozt en dizuda n bera? Zuk nik beti berber ak esa t e n ditudal a baitiozu; nik zutaz, ordea, kontrakoa, ez dituzula inoiz gauza berak gauz a beraiei buruz esa t e n ; aitzitik, behin indartsu a g o a k jotzen dituzu hobe eta botere t su a g o tz a t , gero berriz zentzudu n a g o a k , eta orain, aldiz, best e definizio bat daukazu: ausar t a go batzuk hobe ak eta botere t s u a g o a k direla diozu. Esan behingoz, ordea , lagun, nortzuk diozun hobe ak eta botere t s u a g o a k direla eta zerekiko.

Ka. – Esan dut, bada , nik: hiriaren arazoet a n adituak eta ausart ak direnak. Horiei baitagokie hirietan agintze a , eta hau da bidezkoa: horiek best e ek baino gehiago edukitze a , agintzen duten ek agintep e a n daud e n e k baino.

So. – Eta zer? Beren buruar e n g a n zer, lagun? Nolabait agintzen edo agintep e a n egoten?

Ka. – Nola diozu?

So. – Bakoitzak bere buruare n g a n agintzen duela diot. Ala hori ez al da batere beharrezko a, norber ak bere buruare n g a n agintze a , best e e n g a n bai, ordea?

Ka. – Nola diozu bere buruar e n g a n agintze a?

So. – Ezer naha sirik ez, gehien go a k dioena baizik, neurrizkoa izatea eta bere buruar e n jabe, bere baitako atsegin eta desioet a n aginduz.

Ka. – Zein gozoa zaren; ergelei deitzen diezu neurrizko.

So. – Nola bada? Ez dago inor nik hori esa t e n ez dudala ulertzen ez duenik.

Ka. – Horixe bai e t z , Sokra t e s . Nola izan go litza t e k e , bad a , zorion t s u zerb ai t e n eskl a b o den gizaki a? Baina hori da na tu r a r e n ara b e r a k o ed er r a et a bidezko a , orain jator es a n g o dizud a n a : ondo biziko den a k ber e desio ei ah alik et a han di e n izat e n utzi be h a r die et a ez eu t s i , et a ah al den han di e n dire n e a n aus a r d i a z et a adi m e n e z zerbi tz a t z e k o gai izan beh a r du et a desio a sortz e n de n bakoi tz e a n bet e . Baina nire us t ez hori gehi e n e n t z a t ezinez ko a da, et a horr e g a t ik kritika tz e n dituz t e horrel ak o a k lotsa g a t ik , ber e n ezina ezkut a t u z , et a neurrig a b e k e r i a lotsa g a r r i del a diot e , nik aurr e k o e t a n nioe n bez al a , na t u r a z hob e diren gizaki ak me n p e a n har t u t a , et a ber ai ek ber e n at s e gi n a k as e b e t e ezinik, neu r ri t a s u n a et a justizia gore s t e n dituz t e ber e n kolda rk e ri a g a t ik . Hasi er a t ik erre g e e n se m e izat e a edo ber ai ek natu r a z gai izanik bot e r e r e n bat , tirani a edo agin t e r e n bat , lortze a egoki tu zaien e n t z a t , zer izango litza t ek e ben e t a n neur ri t a s u n a et a justizia baino lotsa g a r r i a g o et a okerr a g o gizaki horien t z a t ? Horrel a , ga uz a onez goz a t z e k o auk er a eduki t a et a inork gal a r a z i ga b e , gizaki ge hi e n e n lege , hitz et a kritika ber e n gain ek o jaun tz a t har t uk o luke t e ber ai ek . Justizia et a neur ri t a s u n a r e n ed er t a s u n a k nola ez lituzke ba d a zori tx ar r e k o bihur t uk o , ber e n hirian agind u t a ere ber e n lagu n e i et s a i e i baino gehi a g o ban a t u gab e ? Zuk bila zabil tz al a diozun egi a horr el ak o a da, Sokra t e s . Utzikeria , ne ur rig a b e k e r i a et a ask a t a s u n a , lagu n tz a bad u t e , hori da ber t u t e a et a

zoriont a s u n a , et a bes t e horiek ap ain d u r a k dira, gizaki e n konb e n t z io a k nat u r a r e n aurk ak o a k , txorak e ri ak et a baliog a b e a k .

So. – Jator eta egiati azaldu duzu zure arrazoiket a , Kalikles; garbi baitiozu orain best e ek, pents a t u t a ere, esan nahi ez duten a . Beraz edonola ere horrelax e jarraitzeko eskatz e n dizut, nola bizi behar den bene t a n agerian gera dadin. Eta esaidaz u: desioei ez zaiela eutsi behar diozu, norbait izan behar duen bezala izango bada , eta ahalik eta handien izaten utzita edozein tokitatik aseb e t e t z e a lortu behar dela, eta hori dela bertu t e a?

Ka. – Hori diot nik.

So. – Orduan ez da zuzen a ezer behar ez duten ak zoriontsu di-rela.

Ka. – Noski, horrela harriak eta hilotzak bailirateke zoriontsu e n a k.

So. – Baina zuk diozunar e n araber a bizitza beldurgarria da, eta ez nintzat ek e harrituko Euripides ek gai haue t a n egia badio dioene a n :

eta nork daki bizitzea hiltzea ez ote den,

eta hiltzea bizitzea? 25

eta gu agian egiat an hilik gaud e. Nik neuk ere jakintsue t ako bati entzun a diot orain hilik gaud el a eta gorputz a gure hilobia dela, baina desioak daud e n arimare n zati hori konbe n tzitua izateko eta goitik beher a aldatz eko gai da, eta alegie t a n fina zen gizon batek, agian Italia edo Siziliakoa, zati horri treska jarri zion izena, izena aldatu t a konben tzitzen erraz a eta sinesb er a izatea g a t ik, eta zentzug a b e e i iniziatuga b e a k ; eta desioak daud e n zentzuga b e e n arimare n zati hori, neurrigab e eta iragazkorra, zulatut ako treska zela zioen, asegaiz t a s u n a g a t ik eginez konpar ak e t a . Horrek zure kontrakoa adieraz t e n du, Kalikles, Hades- en –«ikust ezina » esan ez 26 – daud e n e n artea n horiek direla zoritxarreko e n a k, iniziatu gabe ak , eta zulatut ako treskar a berdin zulatut ako best e galbah e batekin eram a t e n dute ura. Niri kontatu didan ak dio galbah e a arima dela, eta ergelen arima galbah e a r ekin konpara t u zuen zulatut a egote a g a t ik, mesfidantz a eta ahanz tur a g a t ik ezeri eutsi ezinik. Horiek guztiak nahikoa bitxiak dira zentzu bate a n , hala ere erakus t e n dute nik zuri azaldu nahi dizuda n a , ahal badut zu aldatz era konbe n tzitzeko, bizimodu aseezin eta neurrigab e a r e n ordez neurrizko bizimodu eta dagoe n a r ekin nahikoa duen eta gustura dago e n a aukera tz eko. Baina konbe ntzitzen al zaitut zerbait aldatz eko, neurrizkoak neurrigab e a k baino zoriontsu a go direla pents a tz eko alegia, ala horrelako best e alegi asko kontatu t a ere ez zara batere aldatuko?

Ka. – Azken hau da egiazkoa go, Sokrat es .

So. – Ea, bada , best e konpar ak e t a bat esango dizut aurreko ar e n gimna sio berekoa. Azter ezazu bi bizimodu horiei buruz, zentzudu n eta neurriga b e a ri buruz, halako zerbait ote diozun: bi gizonet a t ik bakoitzak treska asko dauzka, eta batar e n treskak osorik daud e eta beterik, bata ardoz, best e a eztiz, best e a esnez , eta best e asko gauza ugariz, eta horietako bakoitzaren likidoak urri eta zailak dira, eta neke asko eta gogorrekin lortuak. Hortaz, biotatik batak, behin treskak bete t a , ez du likido gehiago ekarri behar ezta ezertaz ardura tu ere, aitzitik horieng a t ik lasai dago. Beste ak, ordea , likidoak lor ditzake, kostat a bada ere, best e ak bezala, baina ontziak zulatut a eta hond at u t a egonik, gau eta egun beti bete tz e n ibili behar du, best el a sufrimen d u handien ak pairatuko lituzke. Bi bizimodu hauek horrelako ak izanik, neurrigab e a r e n a neurrizkoare n a baino zoriontsu a go dela diozu? Horiek esan ez konbe n tzitzen al zaitut bizimodu neurrizkoa neurrigab e a baino hobe a dela onartzeko, ala ez?

Ka. – Ez nauzu konbe n tzitzen , Sokrat es . Treskak bete t a dauzkan haren tz a t jada ez dago inolako atseginik, aitzitik, nik oraintx e nioena da, harri bezala bizitzea, behin treskak bete t a jada ez poztu ez atseka b e t u gabe. Horret an datza, ordea, atse ginez bizitzea, ahal den gehien isurtzea n .

So. – Asko isurtzen bada, ez al da asko atera behar ere, eta isurket en zuloek ere handiak izan behar dute?

Ka. – Logika osoz.

So. – Txirri tripaun diare n 27 bizimodu a diozu zuk berriz, ez ordea hilotz ala harriaren a . Esaidazu: gose ak egon eta gose ak egonik jatea bezalako zerbait esat e n ari zara?

Ka. – Horixe.

So. – Eta egarriak egon eta egarriak egonik edat e a ?

Ka. – Horixe diot, eta gainerako desio guztiak edukirik eta aseb e t e ahal izanik, pozik egonez zoriontsu bizitzea.

So. – Ederki, bikain hori. Jarraitu hasi zaren modu a n eta ez zaitez lotsatu. Badirudi nik ere ez dudala lotsatu behar. Aurretik esan ezazu hazteria eta azkura izatea , erruz hazkatz eko aukera edukitzea eta bizitza hazta tz e n pasa tz e a zoriontsu bizitzea ote den.

Ka. – Zein bitxia zaren, Sokrate s , eta dem a go g o a best erik gabe.

So. – Orduan, Kalikles, Polo eta Gorgias aztora tu eta lotsatu baditut , zu ez zaitez ez aztoratu ezta lotsatu ere; ausar t a baitzara. Erantzun bakarrik, bada.

Ka. – Hazkatze n dena gustura bizi dela diot, bada.

So. – Gustura bizi bada , zoriontsu ere bai, ezta?

Ka. – Erabat .

So. – Buruan bakarrik badu azkura ala best e nonb ai t ere bai? Galdetz en dizut. Begira ezazu, Kalikles, zer eran tzun go duzun, norbaitek horien ondoren go guztiak jarraian galdetz e n badizkizu. Eta horiek azken finean horrela baldin badira, perber ti tu e n bizimodu a, hori ere ez da ikaragarri, lotsagarri eta zoritxarreko? Ala ausar tuko al zara horiek zorioneko direla esat er a , behar duten a erruz bada uk a t e?

Ka. – Ez al dizu lotsarik emat e n , Sokrat es , hitzaldiak gai horiet ar a eram a t e a k?

So. – Nik eram a t e n al ditut horret ar a , jator hori, ala edozein modut a n gozatz en duten ak best erik gabe zoriontsu direla dioen hark, atse gin e n artea n zein diren onak eta zein txarrak bereizi gabe? Baina esan ezazu hau ere orain, zuretz a t atsegin a eta ona gauz a bera al dira, ala ba al dago ona ez den atse gin e n bat?

Ka. – Nire arrazoiket a kontrae s a nk orra gerta ez dadin, desberdinak direla esat e n badut , gauz a bera direla diot.

So. – Aurreko arrazoiket ak hond a tz e n dituzu, Kalikles, eta jada ez dituzu gauzak nirekin egoki aztertuko, zeuri iruditzen zaizunare n kontrako a esan behar baduz u.

Ka. – Zuk hala egiten duzu, bada , Sokrat es .

So. – Orduan, ez dut nik zuzen egiten, hori egiten badut , ezta zuk ere. Baina begira ezazu, zorioneko hori, ona benet a n hori ote den, edonola gozatze a . Oraintxe aipatu t ako ondorio lotsagarri ugari horiek ere gerta tz e n baitira, hori horrela bada, eta best e asko ere bai.

Ka. – Zure ustez bai behintza t , Sokrat es .

So. – Eta zu, Kalikles, bene t a n horrela dela tem atz e n zara?

Ka. – Ni bai.

So. – Ekingo al diogu arrazoiket ari, serio esango bazenu bezala?

Ka. – Guztiz serio, gainera .

So. – Ea, bada , horrela pents a tz e n duzunez , zehatz iezadaz u hau: zerbaiti deitzen al diozu zientzia?

Ka. – Bai.

So. – Ez al duzu oraintx e esan zientziarekin batera doan ausardia bat dago el a?

Ka. – Esan dut, bai.

So. – Eta bi gauz a horiek ez al dituzu esa t e n ausardi a eta zientzia desb er dinak direlako?

Ka. – Erabat .

So. – Zer bada? Plazera eta zientzia gauz a bera ala desberdinak dira?

Ka. – Desberdin ak, noski, guztiz jakintsu hori.

So. – Eta ausardi a ere plazerare n desberdin a?

Ka. – Nola ez, bada?

So. – Ea bada, gogoan har dezagu n hori, Akarnesko Kaliklesek atse gina eta ona gauza bera direla esan du, zientzia eta ausardia, ordea, elkarrekiko eta onarekiko desberdin ak.

Ka. – Eta Alopekeko Sokrat es 28 ez dago horiet an gurekin ados. Ala bai?

So. – Ez dago. Nire ustez, ezta Kalikles ere, berak bere burua zuzen aztertz en duen e a n . Esaidazu, bada , ez al duzu uste ondo daud e n e k gaizki daud e n e n kontrakoa senti tzen dutela?

Ka. – Nik bai.

So. – Beraz, horiek elkarren kontrako ak baldin badira, beraien ingurua n osasu n eta gaixotasu n a r e n ingurua n bezala gerta tuko da derrigor? Gizaki berak ezin baitu, noski, aldi bere a n osasun t s u eta gaixo egon, ezta aldi bere a n osasun e t ik eta gaixotas u n e t ik libratu ere?

Ka. – Nola diozu?

So. – Adibidez, nahi duzun gorputz are n zatia hartut a azter ezazu. Gizakia begiet a n gaixo egote n al da, oftalmia deitzen dena?

Ka. – Nola ez, bada?

So. – Eta aldi berea n ez dago osasu nt s u begiet a n?

Ka. – Inola ere ez.

So. – Eta zer oftalmiatik libratzen dene a n? Orduan, begien osasu n e t ik ere libratzen al da eta azken e a n bietat ik libre dago?

Ka. – Batere ez.

So. – Nik uste harrigarri eta absurdo delako. Ez al da hala?

Ka. – Zeharo.

So. – Aitzitik txand ak a hartu eta uzten ditu biak, nik uste.

Ka. – Nik, ere.

So. – Eta indarra eta ahulezia berdin ez?

Ka. – Bai.

So. – Eta azkart as u n a eta mant so t a s u n a ?

Ka. – Erabat .

So. – Baita gauz a onak eta zoriont asu n a eta beren kontrako ak ere, gauza txarrak eta zoritxarra, txand a n bietat ik bat hartu eta best e t ik libratzen da?

Ka. – Guztiz, bene t a n .

So. – Gizakia beraie t a t ik libratu eta aldi berea n dauzkan gauz ak bilatuko bage ni tu, garbi dago gauz a horiek ez lirateke el a onak eta txarrak. Ados al gaud e horret a n? Oso ondo aztertu ondore n erantzun ezazu.

Ka. – Erabat ados nago.

So. – Goazen , bada, lehen a g o ados tu t ako e t a r a . Goseak egote a atse gin ala desa t s e gin zela zenioen? Goseak egote bera diot.

Ka. – Desats e gin a , noski. Baina gose ak dago e n a k jatea atsegin dela diot.

So. – Ulertzen dut. Baina gose ak egote bera desa t s e gin a beraz. Ala ez?

Ka. – Bai.

So. – Eta egarriak egote a ere ez al da?

Ka. – Guztiz.

So. – Oraindik gehiago galdetuko dut ala ados zaude gabezia eta desio guztia desa t s e gin dela?

Ka. – Ados nago, ez galdetu .

So. – Ederki. Egarriak dago e n a k edat e a atse gin dela diozu, eta ez best erik?

Ka. – Horixe.

So. – Eta zuk diozun egoer a horret a n , egarriak dagoe n a ez al dago bada atsek a b e a n ?

Ka. – Bai.

So. – Baina edat e a gabezia baten bete tz e a eta plazera da?

Ka. – Bai.

So. – Eta ez al diozu edat e a r e n bidez gozatz en dela?

Ka. – Guztiz.

So. – Egarriak egonik.

Ka. – Horixe.

So. – Atsekab e a n egonik?

Ka. – Bai.

So. – Kontura tz e n al zara ondoriozta tz e n dena , atsek a b e a n dago e n a k aldi bere a n gozatze n duela diozula, egarriak dago e n a k edat e n duela diozune a n ? Ez al da hori aldi bere a n toki eta mem e n t o berea n gerta tz e n , ariman ala gorputz e a n , nahi duzun e a n ? Nire ustez ez baitago alderik. Hala da ala ez?

Ka. – Hala da.

So. – Baina ondo egonik aldi berea n gaizki egote a ezinezkoa dela diozu.

Ka. – Hori diot, bai.

So. – Atsekab e a n egonik ere goza daiteke el a onartu duzu, ordea .

Ka. – Hala dirudi.

So. – Orduan, gozatz e a ez da ondo egote a ezta atseka b e a n egote a gaizki egote a ere, eta horrela atsegina eta ona desb er dinak dira.

Ka. – Ez dakit zer trikimailu sofistikoak darabiltzazun, Sokrat es .

So. – Badakizu, Kalikles, baina disimulua n ari zara. Jarraitu aurrerax e a g o , txorakerie t a n ari baitzara eten ga b e , jakin dezazun zein jakintsu izanda ohart ar az t e n nauzun. Gutako bakoitzak ez al dio egarriak egote a ri eta gozatze a ri aldi bere a n uzten edat e a r e n bidez?

Ka. – Ez dakit zer diozun.

Go. – Inola ere ez, Kalikles, eran tzun ordea gure alde ere, arrazoiket ak burutu daiteze n .

Ka. – Baina Sokrat es beti horrelakoa da, Gorgias; txikikeriak eta balio gutxikoak galdetz e n ditu eta ezezta tz e n zaitu.

Go. – Eta zuri zer axola zaizu? Zure ohorea ez datza horret a n inola ere, Kalikles. Utzi ordea Sokrat esi nahi duen modu a n argudia tz e n .

Ka. – Egin itzazu, bada, galdera txiki eta baliogab e horiek, Gorgiasek horrela nahi duen ez .

So. – Zorioneko zara, Kalikles, misterio handie t a n 29 baitzaud e iniziatut a txikietan baino lehen; nik, ordea, ez nuen uste hori zilegi zenik. Utzi zenue n tokitik has zaitez, gutako bakoitzak ez ote dion egarriak egote a ri eta gozatze a ri aldi bere a n uzten.

Ka. – Bai.

So. – Eta gose a eta best e desio eta plazerak ez al dira aldi berea n uzten?

Ka. – Hala da.

So. – Eta atsek a b e a k eta plazerak ez al dira, bada , aldi berea n uzten?

Ka. – Bai.

So. – Baina gauza onak eta txarrak ez dira aldi bere a n uzten, zuk onartz en zenue n modu a n. Ala orain ez al zaude ados?

Ka. – Horixe baietz. Eta, ordua n, zer?

So. – Ez direla gauz a bera, maite a , onak eta atse gin ak, ezta txarrak eta desa t s e gin ak ere. Batzuk aldi berea n uzten dira, best e ak ez, desberdinak direnez . Nola izango lirateke , bada , gauz a bera gauz a atse gin ak eta onak, edo gauz a desa t s e gin ak eta txarrak? Nahi baduzu, azter ezazu honako modu honet a n –best e horret a n ez baitzaud e ezta zure buruarekin ere ados, nire ustez– : onei ez al diezu onak deitzen gauz a onak edukitze a g a t ik, ederrei edert as u n a edukitze a g a t ik bezala?

Ka. – Nik, bai.

So. – Eta zer? Zentzug a b e eta koldarrei gizon onak deitzen al diezu? Lehentx e a g o ez behintza t , aitzitik, ausart eta zentzudu n ei deitzen zenien. Ala horiei ez al diezu onak deitzen?

Ka. – Logika osoz.

So. – Eta zer? Ikusi al duzu behin ere ume zentzug a b e a gozatze n?

Ka. – Nik bai.

So. – Eta gizon zentzug a b e a gozatze n ez duzu oraindik ikusi?

Ka. – Baietz uste dut. Baina zergatik galder a hori?

So. – Ezergatik ez, erantzun baina.

Ka. – Ikusi dut.

So. – Eta zer? Zentzudu n a atsek a b e t u t a eta pozik?

Ka. – Bai.

So. – Nortzuk poztu eta atseka b e t z e n dira gehiago , zentzudu n ak ala zentzuga b e a k?

Ka. – Ez dut uste alde handirik dagoe nik.

So. – Nahikoa da hori. Ikusi al duzu behin ere gizon koldarrik gerran?

Ka. – Nola ez, bada?

So. – Zer, bada? Etsaiek alde egitea n nortzuk iruditzen zitzaizkizun gehiago pozten zirela, koldarrak ala ausar t ak?

Ka. – Biak asko, nire ustez. Eta hala ez bada , berdintsu behintz a t .

So. – Ez dio axola. Beraz, koldarrak ere pozten dira?

Ka. – Eta asko.

So. – Eta zentzug a b e a k , dirudien ez .

Ka. – Bai.

So. – Hurbiltzen direne a n , ordea, koldarrak bakarrik atseka b e t z e n dira ala ausart ak ere bai?

Ka. – Biak.

So. – Berdin?

Ka. – Koldarrak gehiago agian.

So. – Eta alde egiten duten e a n ez al dira gehiago pozten?

Ka. – Agian.

So. – Orduan zentzug a b e a k eta zentzud u n ak, koldarrak eta ausart ak ez al dira berdint su atsek a b e t z e n eta pozten, zuk diozun bezala, baina koldarrak ausart ak baino gehiago?

Ka. – Bai.

So. – Baina zentzudu n ak eta ausart ak onak dira, koldarrak eta zentzug a b e a k , berriz, txarrak.

Ka. – Bai.

So. – Orduan berdintsu poztu eta atseka b e t z e n dira onak eta txarrak?

Ka. – Horixe.

So. – Hortaz, onak eta txarrak berdint su dira onak eta txarrak? Ala txarrak are hobe ak al dira?

Ka. – Ala Zeus, ez dakit zer esa t e n ari zaren.

So. – Ez al dakizu hau diozula: onak gauz a onak edukitzea g a t ik direla onak, eta txarrak gauz a txarrak edukitze a g a t ik? Eta gauz a onak plazerak direla, eta txarrak atseka b e a k?

Ka. – Hala diot.

So. – Eta pozten direnek ez al dauzkat e gauz a onak, pozten badira?

Ka. – Nola ez, bada?

So. – Eta pozten direnak ez al dira onak gauz a onak edukitze a g a t ik?

Ka. – Bai.

So. – Eta zer? Atsekab e a n daud e n e k ez al dauzkat e gauza txarrak, atsek a b e a k?

Ka. – Badauzka t e .

So. – Eta txarrak gauza txarrak edukitze a g a t ik direla txarrak diozu; ala jada ez?

Ka. – Nik baietz diot.

So. – Orduan, pozten direnak onak dira, eta atsek a b e t z e n direnak txarrak?

Ka. – Erabat .

So. – Gehiago poztu ala atseka b e t z e n direnak gehiago, gutxiago egiten duten ak gutxiago, eta berdintsu egiten duten ak berdint su?

Ka. – Bai.

So. – Ez al diozu zentzud u n ak eta zentzug a b e a k , koldarrak eta ausart ak berdintsu poztu eta atsek a b e t z e n direla, edo are gehiago koldarrak?

Ka. – Nik bai.

So. – Hausn ar tu nirekin batera zer atera tz e n zaigun adostu t ako e t a t ik; gauz a ederrak bitan eta hirutan esan eta aztertze a eder dela baitiote. Zentzudu n a eta ausart a onak direla diogu. Ez al da hala?

Ka. – Bai.

So. – Eta zentzug a b e a eta koldarra txarrak direla?

Ka. – Zeharo.

So. – Pozten dena , berriz, on dela?

Ka. – Bai.

So. – Eta txar atsek a b e a n dago e n a ?

Ka. – Derrigor.

So. – Baina ona eta txarra berdin atseka b e t u eta pozten direla, agian txarra gehiago?

Ka. – Bai.

So. – Orduan, ez al da txarra ona bezain txar eta on, edo hobe ere? Ez al dira horiek ondoriozta tz e n eta aurreko haiek, batek atse gin ak eta onak berber ak direla badio? Ez al da ezinbes t eko a , Kalikles?

Ka. – Luze ari naiz zuri entzut e n , Sokrat es , arrazoia emat e n , pents a t uz norbait ek jolase a n edozer onartze n badizu, pozik eust e n diozula horri ume ek bezala. Zuk pents a t uko bazen u bezala, nik edo best e edoz ein gizonek ez dituela plazer batzuk hobetz a t eta best e batzuk okerrago tz a t jotzen.

So. – Ai, ai, Kalikles! Zer maltzurra zaren eta nola narabilzun ume bat bezala, gauza berak bate a n hala direla esan ez , best e a n best ela , ni engain a t uz . Hasieran ez nuen uste ordea nahita engain a t uko ninduzula, lagun a zinelakoa n; baina oker nengo e n , eta dirudien ez , esaer a zaharrare n araber a , dago e n a ona bihurtu beharko dut eta emat e n didazun a onartu beharko dut. Itxuraz orain diozuna da plazer batzuk onak, best e batzuk txarrak direla. Ez al da hala?

Ka. – Bai.

So. – Beraz, onak onurag arriak dira, txarrak kaltegarriak?

Ka. – Guztiz.

So. – Eta onurag arriak zerbait ona egiten duten ak , txarrak berriz zerbait txarra egiten duten ak?

Ka. – Halaxe da.

So. – Oraintxe aipatz e n genitue n jatear e n eta edat e a r e n gorputz eko plazerak bezalakoak esat e n al dituzu, eta horieta t ik gorputz e a n osasu n a , indarra edo gorputz ar e n best e dohaine n bat sortzen duten ak onak dira, horien kontrakoak, berriz, txarrak?

Ka. – Erabat .

So. – Eta atsek a b e a k ez al dira era berea n batzuk erabilgarri, best e ak gaizto?

Ka. – Nola ez, bada?

So. – Ez al dira plazer eta atsek a b e erabilgarriak aukera t u behar eta beraiet a n jardun?

Ka. – Guztiz.

So. – Eta gaiztoak, ez?

Ka. – Garbi dago.

So. – Polok eta nik uste genu e n gauz a guztiak gauza oneng a t ik egin behar zirela, gogoa n baduz u. Zu ere uste bereko a al zara, ekintza guztien helburu a ona dela eta beraga t ik egin behar direla best e guztiak, eta ez bera best e e n g a t ik? Iritzi bereko a al zara zu ere, gurekin hirugarre n?

Ka. – Ni, bai.

So. – Orduan gauz a onenga t ik egin behar dira best e ak, eta atse ginak ere bai, eta ez onak atsegine n g a t ik?

Ka. – Erabat .

So. – Eta edoz ein gizonek aukera dezake atse gin e t a t ik zein diren onak eta zein txarrak, ala bakoitzerako aditu bat behar al da?

Ka. – Aditua behar da.

So. – Gogora ekar ditzagun berriro nik Polo eta Gorgiasi esa t e n nizkienak. Gogoratz e n bazara, alde bate tik plazerer ako jarduerak daud el a nioen, horixe bakarrik emat e n duten ak, hobe a eta okerrago a r e n ezjakintas u n e a n ; best e aldetik zer den on eta zer den txar ezagu tz e n duten ak. Eta plazere n ingurukoe n artea n sukaldari tza jarri nuen, eskar m e n t u a eta ez artea , eta onare n ingurukoe n artea n medikuntz a. Eta, Zeus lagunkoiare n izene a n , Kalikles, ez pentsa nirekin jolastu behar duzunik, ezta zeure iritziaren aurka burura tz e n zaizun edozer erantzun ere, ezta jolasea n arituko banintz bezala nik esand a ko ak onartu ere. Ikusten baituzu gure hizketak honako honen ingurukoak direla, gizaki batek, adime n gutxikoa izanda ere, best e ezer baino serioago hartuko lukeen a, nola bizi behar den alegia, zuk bizitzera bultzatz en nauzun modu a n , gizon bati dagozkionak eginez: herriaren aurrea n hitz egin, erretorika praktikatu eta zuek orain politikan jardute n duzuen modu a n jardun, edo filosofiaren bizimodu honet a n , hau best e t ik zertan bereizten den jakinez. Hortaz, agian biak definitzea litzateke onena, lehen ni saiatu naizen modu a n , eta definitu eta bi bizimodu horiek ba ote diren elkarrekin ados jarri ondore n, azter tu elkarren g a n dik zertan bereizten diren eta bietat ik zeinet a n bizi behar den. Agian oraindik ez dakizu zer esat e n ari naizen.

Ka. – Ez, horixe.

So. – Argiago esan go dizut bada. Zuk eta nik zerbait ona badel a ados tu dugun ez eta zerbait atsegina , eta atse gin a onare n desb er din a dela, eta biotako bakoitzare n praktika bat badel a eta lortzeko prozedur a bat, alegia, atsegina r e n bilaket a alde bate tik, onare n a best e t ik... Baina esaidaz u lehen e n go horret a n bertan nirekin ados zaude n ala ez. Ados al zaude?

Ka. – Ados nago.

So. – Aurrera, bada , hauei esa t e n nizkiene t a n ere ados zaudel a esaidaz u , orduan egia esan nuela baderi tzozu. Sukaldaritza ez zaidala artea iruditzen nioen nonbait , eskar m e n t u a baizik, medikuntz a , ordea , badel a artea, medikuntz ak send a tz e n duen ar e n izaera eta egiten dituen e n kausa aztertu dituela esan ez , eta horiet ako bakoitzare n arrazoia eman dezake el a; best e a , ordea, bere zainket a guztia plazerari ema n ez , erab a t bere bila doa best erik gabe , ez plazerar e n izaera ezta kausa ere batere aztertu gabe, guztiz irrazionalki, konturik atera gabe esa t e bater ako, ohitura eta eskarm e n t uz gordez bakarrik gerta tu ohi denar e n oroitzap e n a , eta horren bidez emat e n ditu

plazerak. Beraz, hauek azter itzazu aurretik egoki esan ak baderi tzez un, eta arimar e n ingurua n antzeko best e jarduer a batzuk badiren, batzuk siste m a t ikoak, arimar e n inguruko onen ar e n ardura duten ak, best e ak axolaga b e horret az , ariman plazera nola sortu aztertu t a bakarrik, gorputz e a n bezala, eta plazere t a t ik hobe edo okerrago zein ote den aztertu gabe eta atse gin emat e a z bakarrik ardura tuz , best erik ez, hobe edo okerrago izanda ere. Nik uste, Kalikles, badirela horrelakoak, eta hori lausen gu a dela diot bai gorputz are n ingurua n , bai arimare n ingurua n , eta baita norbaitek bere plazera zaintzen duen best e ezeren ingurua n ere, hobe a eta okerrago a kontua n hartu gabe. Eta zu horien ingurua n gure iritzi berekoa zara ala kontrakoa diozu?

Ka. – Nik ez diot kontrakorik, onartz en dut baizik, zure hitzaldia burutu dadin eta Gorgias honi atsegin ema n diezaiod a n.

So. – Eta hori arima bati buruz da, eta ez bi edo askori buruz?

Ka. – Ez; bi eta askori buruz ere bai baizik.

So. – Ezin al zaie bilduta daud e n ei bater a atse gin ema n, onena batere aztertu gabe?

Ka. – Hala uste dut nik.

So. – Esan al dezakez u , bada , hori egiten duten jarduer ak zein diren? Are hobeto, nahi baduzu, nik galdetu t a esan ezazu, zure iritziz, zein den jarduer a horietako bat, eta ez dena esan ez dela. Lehen e n go azter dezagu n flautare n artea . Ez al deritzozu gure plazera bakarrik bilatzen duten horietako bat dela, Kalikles, best e ezertaz ardura tu gabe?

Ka. – Hala deritzot nik.

So. – Eta ez horrelako guztiak, lehiaket e t ak o zitara jotzea bezala?

Ka. – Bai.

So. – Eta zer koruen entren a tz e a eta ditiranbo e n konposizioa? Ez al zaizu horrelakoa iruditzen? Melesen sem e Kinesiasi 30 entzule ak hobe ak bihurtzeko moduko zerbait esat e a ardura zaiola uste al duzu bada , ala ikusleen jendetz ari atse gin eman go diena baizik?

Ka. – Hori behintz a t nabar m e n da, Sokrat es , Kinesiasi buruz.

So. – Eta zer bere aita Meles? Zure ustez onen ari begira abes t e n al zuen zitarare n laguntz az? Ala hark ez zion ezta atse gin e n a ri ere begira tz e n? Ikusleak atsek a b e t z e n baitzituen abes t e a n . Azter ezazu bada; zure ustez zitararen laguntz az abes t e guztia eta ditiranbo e n konposizioa ez al dira plazerar ako asm at u?

Ka. – Hala uste dut.

So. – Eta ohorag arri eta harrigarri horrek, esan ezazu, trage diar e n konposizioak zer bilatzen du? Bere helburu eta ahalegin guztia, zuk uste duzun bezala, ikusleei atsegin emat e a bakarrik al da, ala baita, zerbait beraien tz a t atse gin eta gust ag a rri izanda ere oker bada, ez esat e n saiatze a ere, eta aitzitik zerbait desa t s e gin baina onurag arri egokitzen bada , hori esan eta abes t e a , ikusleei gust a tu ala ez? Biotatik zertarako dago egokitut a tragedien konposizioa?

Ka. – Nabarm e n da hori, Sokrat es , plazerer a eta ikusleei atse gin emat e r a jotzen duela gehiago.

So. – Eta horrelakoa ez al genu e n oraintx e esat e n , Kalikles, lausen gu a dela?

Ka. – Erabat .

So. – Segi, bada, norbaitek poesia guztia doinu, erritmo eta neurriaz biluzten badu, hitzak baino best erik ezer gelditzen al da?

Ka. – Ez, noski.

So. – Hitz horiek ez al dira jendetz a handi eta herriaren aurre a n esat e n?

Ka. – Halaxe da.

So. – Orduan, poesia herri aurreko hitzaldi bat da.

Ka. – Hala dirudi.

So. – Hortaz, herri aurreko erretorika litzateke. Ala ez al zaizu iruditzen poet ek teat roe t a n erretorika darabilt ela?

Ka. – Niri, bai.

So. – Orduan, bilatu dugu orain herriaren tz ako erretorika bat, ume ak, emaku m e a k eta gizonak bater a , esklabo ak eta libreak, eta bater e gure gustukoa ez dena; lausen gu a dela baitiogu.

Ka. – Zeharo.

So. – Ea, bada; gure ustez zer ote da aten a s t a r r e n herriari eta hirietako gizon libreen gainerako herriei zuzendu t ako erretorika hori? Zure ustez hizlariek beti onen ari begira hitz egiten dute, beren hitzaldien bidez hiritarrak ahalik eta onen ak bihur daitez e n helburu daukat el a , ala horiek ere hiritarrei atsegin emat e r a jotzen dute eta beren interes a g a t ik interes komun az ardura tu gabe , herriekin ume ekin bezala hitz egiten dute, bakarrik atse gin emat e n saiatuz, axolarik gabe modu horret a n hobe ak ala okerrago ak izango diren?

Ka. – Orain ere ez duzu ezer bakunik galdetz e n , hiritarrez ardura tu t a esat e n dituzten hitzaldiak emat e n dituzten ak bai baitaud e , baina zuk diozunak bezalakoak ere bai.

So. – Nahikoa. Hortaz, hori ere bikoitza bada, bi horietako bata lausen g u a litzateke eta herriaren tz ako erretorika itsusia, eta best e a ederra, hiritarren arimak ahalik eta onen ak izatea lortzea eta gauza onen ak esa t e n saiatze a , entzulee n tz a t atse gin a go edo desa t s e gin a go izanda ere. Zuk ez duzu inoiz, ordea, erretorika hori ikusi. Ala horrelako hizlaririk aipatz e a bada uk az u, zergatik ez didazu esan zein den?

Ka. – Ala Zeus, ezin dizut aipatu hizlarietako inor, oraingoe n artea n ez behintz a t .

So. – Eta zer? Antzinakoe t ako bat aipa al dezakez u, hura herri aurrea n hitz egiten hasi zenetik, bere eraginez aten a s t a r r ek hobe ak bihurtzeko motiboa izan dutenik, lehen a go okerrago ak izanda? Nik ez baitakit zein den hori.

Ka. – Zer, bada? Ez al duzu entzut e n Temistokles gizon ona izan zela, eta Zimon, Miltiades eta hil berri den Perikles hori, zuk ere entzun diozuna?

So. – Lehen a go aipatu duzun bertut e a bene t ako a baldin bada, Kalikles, alegia norberar e n eta best e e n desioak aseb e t e t z e a . Baina hori ez baldin bada , hurren go hitzaldian ados t er a behar tu t a egon garen a baizik –desioet ako batzuek, aseb e t e t z e n direne a n , gizakia hobe a bihurtzen dutela, eta hauek burutz e a dela arte bat, okerrago bihurtzen duten ak burutz e a ordea ez–, ezingo nuke esan gizon horiet ako inor horrelako a izan denik.

Ka. – Ondo bilatzen baduzu, ordea, aurkituko duzu.

So. – Ikus dezagu n horrela pixkan ak a aztertuz, horiet ako inor horrelakoa izan ote den. Ea, bada , onen ar e n bila hitz egiten duen gizon onak esat e n dituen ak, ausaz esan beharre a n zerbaiti begira esan go ditu ezta? Beste artisau guztiek bezala, bakoitza bere lanari begira, ez dio ausaz aukera t u t ako ezer erans t e n , baizik eta bere lanak itxurare n bat eduki dezan asmo ar ekin. Horrela eskultore ak, arkitektoak, itsasontzi egileak edo gainerako artisau guztiet a t ik nahi duzuna ikusi nahi baduzu, bakoitzak jartzen duen gauza bakoitza orden a bate a n jartzen duela ikusiko duzu, eta dena elkarrekiko egoki izan eta bat etortzera behar tz e n du, lan osoa orden a t u t a eta antola tu t a munt a t u arte. Eta best e artisau ek eta oraintxe aipatz en genitue n e k, gorputz ar e n inguruko gimna si a- irakasle ek

eta medikuek, gorputz a antola tu eta orden a tz e n dute. Ados gaud e hori horrela dela ala ez?

Ka. – Hala izan dadila.

So. – Orden a eta antolaket a dauka n etxe a ona litzateke , desord e n a r ekin txarra?

Ka. – Horixe.

So. – Eta itsasontzia ez al da berdin?

Ka. – Bai.

So. – Eta gure gorputz ak ere, baietz diogu noski?

Ka. – Erabat .

So. – Eta arima, zer? Desorde n ar e kin ona izango da, ala orden a eta antolake t a batekin?

Ka. – Aurrekoe t a t ik derrigorrezko a da hori ere onartz e a .

So. – Zer izen dauka, bada, gorputz e a n orden a eta antolaket a tik sortzen denak?

Ka. – Agian osasu n a eta indarra diozu.

So. – Horiexek diot. Zer izen dauka, berriz, orden a eta antolake t a t ik ariman sortzen denak? Han bezala saia zaitez izena aurkitu eta esat e n .

Ka. – Zerga tik ez duzu zeuk esat e n , Sokrat es?

So. – Esango dut, bada , zuri atsegina go bazaizu. Eta zuk, ederki diodala uste daduz u, baiezt a tu, best ela , ezezta tu eta ez iezadaz u utzi. Nire ustez gorputz ar e n orden e n izena ‘osasun t s u’ da, eta hortik sortzen dira bertan osasun a eta gorputz ar e n gainerako bertu t e ak . Hala da ala ez?

Ka. – Halaxe da, bai.

So. – Arimaren orden e n eta antolaket e n izena, ordea, araua eta legea da, eta hortik bihurtzen dira zilegi eta zintzoak. Horiek dira justizia eta zentzut a s u n a . Baietz diozu ala ez?

Ka. – Hala bedi.

So. – Beraz, profesion al a eta ona den hizlari hark, gauz a horiei begira, esango dituen hitzaldiak arimei aplikatuko dizkie, eta bere ekintza guztiak, eta opariren bat ema n go badu, hala ema n go du ere bai, eta zer-

bait kenduko badu, hala kenduko du ere bai, beti horri adi egonik, bere hirikideen arimet a n justizia sor dadin asmo ar ekin, injustiziak, berriz, alde egin dezan , eta zentzut a s u n a sor dadin, neurrigab ek eriak, ordea , alde egin dezan , eta gainer ako bertut e a sor dadin, gaiztakeria, berriz, irten dadin. Ados zaude ala ez?

Ka. – Ados nago.

So. – Zer onura dakarkio, bada , Kalikles, gorputz gaixo eta gaizki dagoe n a ri jaki asko eta atsegine n a k, nola edariak ala best e edozer emat e a k , ez emat e a k baino gehiago inola ere lagunduko ez diona, ala gutxiago ere arrazoi zuzen ar e n arab er a? Hala al da?

Ka. – Hala izan dadila.

So. – Ez dut uste, bada , gizakiari gorputz txarrarekin bizitzea komeni zaionik. Horrela gaizki bizi behar baita derrigor. Ala ez al da hala?

Ka. – Bai.

So. – Eta medikuek ez al diote orokorrea n gizaki osasu n t s u a ri bere desioak bete tz e n uzten, adibidez gose ak dago e n e a n nahi duen guztia jaten edo egarriak dagoe n e a n edat e n , gaixo dagoe n a ri , ordea, ez diote esa t e baterako inoiz uzten nahi duen az aseb e t e t z e n? Zu ere ados al zaude horret a n?

Ka. – Ni, bai.

So. – Eta arimari buruz, bikain hori, ez al da berdin jokatu behar? Gaiztoa den bitart e a n , zentzug a b e , neurrigab e , bidega b e eta erlijiogab e delako, desioet a tik apart a t u egin behar da, eta arima bera hobe bihurtzen duten gauz ak baino best erik ez zaio egiten utzi behar. Baiezta tz e n duzu ala ez?

Ka. – Bai.

So. – Horrela arimare n tz a t beraren tz a t hobe delako?

Ka. – Erabat .

So. – Nahi duen e tik apart a tz e a ez al da errieta egitea?

Ka. – Bai.

So. – Orduan arimar e n tz a t erriet a jasotze a neurrigab ek eria baino hobe da, zuk oraintx e kontrakoa uste bazen u e n ere.

Ka. – Ez dakit zer esat e n ari zaren, Sokrat es , best e norbaiti galde iezaiozu.

So. – Gizon honek ez du jasat e n laguntz a jasotze a ezta, elkarrizket ar e n gaia den hori berari gerta tz e n bazaio ere, erriet a jasotze a ere.

Ka. – Esaten dituzune t a t ik ez zait ezer ere axola, eta Gorgiase n g a t ik erantzun dizkizut galdera horiek.

So. – Ederki. Zer egingo dugu bada? Elkarrizket a erdian moztuko dugu?

Ka. – Zeuk jakingo duzu.

So. – Baina dioten ez , ez da zilegi erdian uztea ezta ipuinak ere, burutu behar dira, buru gabe ibil ez daitez en hor zehar. Falta diren galderak ere erantzun itzazu, bada, gure hitzaldiak burua har dezan .

Ka. – Zein bortitza zaren, Sokrat es . Kasu egin nahi badidazu , hitzaldi hori pikutara bidaliko duzu edo best e norbait ekin hitz egin ezazu.

So. – Beste nork nahiko du bada? Ez dezagu n hitzaldia burutu gabe utzi.

Ka. – Zuk zeuk ezingo zenuke hitzaldia bukatu zeure kasa hitz eginez edo zeure buruari erantzun ez?

So. – Epikarmore n a 31 niri ere gerta dakidan , «lehe n bi gizonek esat e n zituzten ak » esat eko nahikoa izatea bat izanda ere. Hala ere, baliteke hori guztiz beharrezkoa izatea . Baina egin behar badugu, nire ustez denok lehiatu behar dugu esat e n ditugun e n artea n zer den egia eta zer gezurra jakiteko, hori argi gelditzea denontz a t ona baita. Nire iritziaren arab er a jarraituko dut hitzaldiarekin; baina zuetako norbait ek ez direnak onartz en ditudala uste badu, kontra egin eta ezezta tu behar nau. Nik neuk ere ez baitut jakinare n gaine a n hitz egiten, aitzitik, zuekin batera bila ari naiz; horrega tik nirekin ados ez dago e n a k zerbait esat e n duela badirudi, nik neron ek ema n go dut amore lehen e n go . Hala ere, hau diot hitzaldia burutu behar dela uste baldin baduzu e ; eta ez baduz u e nahi, bidali dezagu n jada pikutara eta goaze n .

Go. – Niri, ordea, ez zait iruditzen oraindik alde egin behar dugunik, Sokrat es , hitzaldia burutu behar duzula baizik. Eta uste dut best e ak ere iritzi berekoak direla. Nik neuk zuri entzun nahi dizut falta dena hausn ar tz e n .

So. – Baina nik, Gorgias, gustura hitz egingo nuke oraindik Kalikles honekin, Zetoren pasart e a r e n truke Anfionen a eman arte; baina zuk, Kalikles, hitzaldia nirekin bater a burutu nahi ez duzunez , entzut e n didazun bitarte a n zerbait ederki ez diodala baderi tzozu, moztu iezadaz u; eta ezezta tz e n bana uz u, ez naiz zurekin haserre tuko, zu nirekin bezala, aitzitik, nire ongile handien a bezala inskribatuko zaitut.

Ka. – Hitz egin ezazu zuk, adiskide, eta burutu.

So. – Entzuidaz u, bada , hitzaldia hasiera tik errepikatz e n . Atsegina eta ona gauza bera al dira? – Bera ez, Kaliklesek eta nik adostu dugun ez . – Atsegina onaga tik egin behar da ala ona atsegina g a t ik? – Atsegina, onaga tik. – Baina atse gin a , daukagu n e a n gozatze a eragiten digun hori da, eta ona, daukagu n e a n onak izatea eragiten diguna. – Erabat . – Baina bertu t er e n bat edukita gara onak gu eta onak diren gainer ako guztiak ere bai? – Niri beharrezkoa iruditzen zait, Kalikles. – Baina gauz a bakoitzare n bertu t e a , tresna , gorputz, arima edo edozein animaliare n a ere, ez dago berega n ausaz modu ederre n e a n , orden a , zuzenta s u n eta teknika batez baizik, horietako bakoitzari eman zaiona. Hala al da? – Nik hala diot. – Bakoitzare n bertut e a orden ak orden a t u t a eta antolatu t a al dago? – Hala esango nuke nik. – Orduan, gauza bakoitzare n barrua n sortut ako eta bakoitzaren berezko antolaket a batek bihurtzen du on gauz et ako bakoitza? – Hala uste dut nik. – Eta, ordua n, bere antolake t a dauka n arima antola tu gabe a baino hobe a izango da? – Derrigor. – Baina antolaket a dauka n a antolatu a da? – Nola ez da izango bada? – Eta antolatu a , zentzudu n a ? – Oso beharrezko. – Orduan arima zentzudu n a ona da. Nik ezin dut horien aurka best el akorik esan , Kalikles maitea ; zuk esan badez ak ez u , azaldu ezazu.

Ka. – Jarraitu hitz egiten, adiskide.

So. – Bada, nik diot arima zentzudu n a ona bada, zentzudu n ar e n kontrakoa dauka n a txarra dela; hori zentzug a b e eta neurrigab e a zen. – Guztiz. – Eta gizaki zentzudu n ak gauz a egokiak egiten ditu jainko eta gizakiekiko; ez bailitzat ek e zentzudu n izango gauza desegokiak eginez? – Horrek hala izan behar du. – Eta, noski, gizakiekiko egokiak eginez bidezkoak egingo lituzke, jainkoekiko erlijioak agindut ako ak. Eta bidezkoak eta erlijiozkoak egiten dituen a derrigor bidezko eta erlijiozko izatea . – Hala da. – Eta bene t a n ausar t a ere bai derrigor; gizon zentzudu n ak ez baitu ezer desegokirik ez jazarri ezta ihes egiten ere, aitzitik ihes egin edo jazarri behar diren gauz ak, gizakiak, plazerak eta atseka b e a k bakarrik, eta behar den tokian eust e n dio jasan ez . Horrega tik guztiz derrigorrezkoa da, Kalikles, zentzudu n a bidezkoa, ausar t a eta erlijiozkoa izanda, gizon ona ere izatea eraba t , azaldu dugun bezala, eta gizon onak ondo eta ederki egitea egiten dituen ak , eta ondo jokatzen duen a zorioneko eta zoriontsu izatea , gaiztoa eta gaizki jokatzen duen a, berriz, zoritxarreko; hori litzateke zentzudu n a r e n kontrako egoer a n dago e n a , neurrigab e a , zuk gores t e n zenue n a .

Nik, beraz, horiek hola ezartzen ditut eta horiek egia direla diot; eta egia badira, dirudien ez zoriontsu izan nahi duen ak zentzut as u n a bilatu eta praktikatu behar du, neurrigab ek e ri ari, ordea, ihes egin behar dio ahal duen azkarren gutako bakoitzak, eta batez ere zigorrare n inolako beharrik ez edukitzeko prest a tu behar du, eta berak edo etxeko best e norbait ek, norban ak o ak edo hiriak behar izango balu, zehap e n a ezarri behar zaio eta zigortu, zoriontsu izateko asmorik badu. Nire ustez, hori da berari begira bizi behar den helburua , eta norber ar e n eta hiriaren indar guztiak horret ar a zuzend u t a , zorioneko izan nahi duen ak justizia eta zentzut a s u n a eduki dezan , horrela jokatu, desioei neurriga b e izaten utzi gabe eta aseb e t e t z e n saiatz e a g a t ik, amaiga b e k o gaitza dena , lapurrar e n bizimodu a egin gabe. Horrelakoa ez bailitzatek e lagunkoi ez best e gizaki baten tz a t ezta jainko baten tz a t ere, elkarrekin aritzeko ez delako gai, eta bizikidetz ar ako gaitasunik ez duen ak, lagunta s u n e r a ko ere ez du. Eta jankintsu ek diote bizikidetz ak, lagunta s u n a k , antolaket ak , zentzut as u n a k eta justiziak gobern a t z e n dituztela zerua, lurra, jainkoak eta gizakiak, eta horrega t ik osotasu n horri kosmos (antolake t a) deitzen diote, lagun, ez anab a s a ezta neurrigab ek e ri a ere. Nire ustez, zuk ez diezu gauz a hauei arret arik jartzen, eta hori jakintsu izanda, aitzitik ez zara kontura tu berdint as u n geom e t rikoak ahalm e n handia daukala jainko eta gizakienga n , zuk ordea handina hia praktikatu behar dela uste duzu, geom e t riaz ardura tz e n ez zarelako. Ederki, bada; edo arrazoiket a hori ezezta tu behar dugu, alegia zoriontsu ak justizia eta zentzut as u n a lortzeag a t ik direla zoriontsu, eta zoritxarrekoak gaiztakeria lortzea g a t ik, edo, hori egia bada, ondorioak zein diren aztertu behar da. Aurreko haiek guztiak ondoriozta tz e n dira, Kalikles, beraiei buruz serio ari ote nintzen galdetz e n zenidala, bidega b e jokatuz gero norber a , sem e a eta lagun a salatu behar direla nioene a n eta erretorika horret ar ako erabili behar dela. Eta Polok, zure ustez, lotsaga t ik onartze n zituen ak egia ziren, ordua n, alegia, bidega b e k e ri a egitea jasat e a baino lotsagarriago den heinea n okerrago dela ere bai; eta erretorikoa zuzenta s u n e z izan nahi duen ak bidezkoa izan behar duela, eta bidezko gauzak ezagut u behar dituela; Polok, bere aldetik, Gorgias ek lotsaga t ik onartu zuela zioena.

Hori guztia horrela izanda, azter dezagu n gaitzes t e n didazun a zer ote den, ondo esan d a dago e n ala ez, nik ezin diodala ez neure buruari ez nire lagun e t ak o edo etxekoe t ako inori lagundu ezta arrisku handien e t a t ik libratu ere, aitzitik nahi duen ar e n eskue t a n nago el a , eskubide gabeko ak bezala, mas ailea n jo nahi bana u –zure hitzaldikoa da esae r a ausar t hori–, edo ondas u n a k kendu, edo hiritik bota edo akaba t u , eta hori azken a da. Eta zure hitzaldiaren araber a , egoer a horret a n egote a guztiet a tik lotsagarrien a da. Nire iritzia zein den askota n esan da jada, baina ez dago oztoporik berriro esa t eko. Masailean bidega b e kolpea jasotze a ez dela lotsagarrien a diot, Kalikles, ezta nire gorputz ak edo poltsak ebakirik jasat e a ere; aitzitik, ni eta nire gauzak bidega b e jo edo ebakitzea lotsagarriago eta okerrago dela bidega b e k e ri a egiten duen ar e n tz a t niretza t baino, bidega b e k eri a jasat e n duda n ar e n t z a t ; eta baita niri lapurtze a eta esklabo bihurtze a , etxe a n lapurre t a egitea eta, labur esand a , niri edo nire gauz ei edoz ein bidega b e k eri a egitea . Hauek

guztiak, nik diodan bezalax e , han gorago aurreko arrazoiket e t a n agertu zaizkigun ak, burdina eta altzairuzko arrazoiket ez lotu eta katea t u t a daud e, esa t eko pixka bat zakarra bada ere, hala dirudite behintza t , eta zuk edo zu baino oldarkorrago batek askatz en ez baditu, ezin du best el a ondo hitz egin, nik orain hitz egiten duda n bezala ez bada; nik beti arrazoiket a bera baitauk a t , alegia nik ez dakidala gauz a horiek nola diren, baina topatu ditudan e t a t ik inork ezin duela best el a hitz egin barregarri gelditu gabe, orain zuek bezala. Nik, beraz, horiek horrela direla ezartzen dut berriro. Eta horrela badira eta bidega b e jokatzen duen ar e n tz a t bidega b e k eri a gaitz handien a bada eta handien a izanda ere hori baino are handiago, ahal bada , bidega b e jokatzen duen ak zehap e nik ez emat e a bada , zein litzateke laguntz a hori, gizon batek laguntz a hori bere buruari ezin badio ema n, gizon hori bene t a n barreg arri geldituko litzateke el a? Ez al da hori, gure kalte handien a apart a tuko duen a? Beraz, guztiz beharrezko a da laguntz a hori ez norber ari ez norberar e n lagun edo etxekoei ezin eram a t e a izatea lotsagarrien a , bigarren lotsagarrien bigarren gaitzare n aurkako a, eta hirugarre n hirugarre n gaitzaren aurkako a eta horrela gainer ako ak ere; gaitz bakoitzaren tamain ar e n adinako a da bere aurka lagund u ahal izatear e n edert as u n a ere, eta ezin izatear e n lotsa. Bestela ala horrela al da, bada , Kalikles?

Ka. – Ez da best el a .

So. – Bi izanik, bidega b e k e ri a egitea eta jasat e a , egite a gaitz handiago a dela diogu, txikiagoa jasat e a . Hortaz, zer baliabide lortuta lagund uko lioke gizakiak bere buruari bi laguntz a hauek edukitzen , bidega b e k e ri arik ez egitetik libratzen duen a eta ez jasat e t ik libratzen duen a? Botere a ala nahia? Zentzu honet a n diot: bidega b e k e ri arik ez badu jasan nahi, ez du jasango, edo bidega b e k eri arik ez jasat eko botere a lortzen badu, ez du jasango?

Ka. – Nabarm e n da hori, noski, botere a lortzen badu.

So. – Eta bidega b e k eri a egitea zer? Bidega b ek e ri arik ez badu egin nahi, hori nahikoa izango al da –ez baitu bidega b e k eri arik egingo– ala horret ar ako ere botere eta artere n bat lortu behar al da, botere eta arte horiek ikasi eta praktikatz en ez baldin baditu, bidega b e k eri a egingo duelarik? Zergatik ez didazu horixe bera erantzut e n , Kalikles? Zure ustez, aurreko arrazoiket e t a n Polo eta ni honako hau zuzen ados t er a behar tu t a egon gara edo ez, hots, inork ez duela nahita bidega b e k eri arik egiten ados tu dugun e a n , baizik eta bidega b e k eri arik egiten duten guztiek nahi gabe egiten dutela?

Ka. – Hori ere onartz en dizut, Sokrate s , arrazoiket a burutu dezazun.

So. – Orduan, dirudien ez , horret ar ako ere botere eta artere n bat lortu behar da, bidega b e k e ri arik egin ez dezagu n.

Ka. – Erabat .

So. – Hortaz, bat ere ez edo ahalik eta bidega b e k e ri a gutxien jasat e a lortzeko artea zein da? Azter ezazu niri iruditzen zaidan bera ote den. Honako hau iruditzen baitzait niri: edo norberak agindu behar hirian edo tiranoa izan edo dagoe n gobernu ar e n lagun izatea .

Ka. – Ikusten duzu, Sokrat es , laudatz eko prest nago el a zerbait ondo esat e n baduzu? Hori oso ondo esan duzu nire ustez.

So. – Azter ezazu, bada , zure ustez honako hau ere ondo esa t e n ote duda n. Nire ustez bakoitza bere antzekoa denar e n ahalik eta lagun handien a da, antzinako ek eta jakintsuek zioten bezala. Zure ustez ez?

Ka. –Nire ustez ere bai.

So. – Beraz, tirano basa ti eta hezigab e a k agintzen duen hirian norbait bera baino askoz hobe a balitz, tiranoa noski bere beldur litzateke eta ezingo luke inoiz arima osoz bere lagun a izan?

Ka. – Hala da.

So. – Ezta norbait askoz eskas a g o a balitz ere. Tiranoak arbuia tuko bailuke eta ez litzateke inoiz beraz lagun az bezala ardura tuko.

Ka. – Hori ere egia da.

So. – Horrelakoar e n tz a t aipatz eko moduko lagun bakar hura gelditzen da beraz, izaera bereko a dena , gauz a berak gaitzet si eta laudatz e n dituen a , agintzen duen ar e n agintep e a n eta menp e a n egoteko prest dagoe n a . Horrek botere handia edukiko du hiri horret a n , inork ez dio zigorga b e bidega b e k eri arik egingo. Ez al da hala?

Ka. – Bai.

So. – Orduan hiri horret a n gazte e t ako batek pentsa t uko balu: «Nola edukiko nuke botere handia eta inork ez lidake bidega b e k e ri arik egingo? », dirudien ez hori litzateke bere bidea , gazte t a t ik zuzen e a n jauna poztu eta atseka b e t z e n den gauza berekin pozten eta atsek a b e t z e n ohituz bera ere, eta haren antzekoe n izateko prest a t uz bere burua. Ez al da hala?

Ka. – Bai.

So. – Orduan, zuen arrazoiket ar e n araber a , horrek lortua izango du hirian bidega b e k eri arik ez jasat e a eta botere handia edukitzea .

Ka. – Zeharo.

So. – Eta bidega b e k eri arik ez egitea ere? Ala ezta hurrik ema n ere, bidega b e den agintariare n antzeko a baldin bada hain zuzen ere, eta bere ondoa n botere handia baldin badauk a? Nire ustez, guztiz aldera n tziz, horrela prest ak e t a k ahalik eta bidega b e k e ri a gehien egiteko eta eginda ere bater e zehap e nik ez bete tz eko aukera eman go baitio. Ala ez?

Ka. – Hala dirudi.

So. – Beraz, horri gaitz handien a gerta tuko zaio, arimaz gaiztoa izanda eta jaunare n imitazioak eta botere ak usteldu a .

Ka. – Ez dakit hitzaldiei nola emat e n diezun buelta goitik behera beti, Sokrat e s; ala ez al dakizu imitatzen duen horrek, nahi badu, imitatzen ez duen hura hilko duela eta ondas u n a k kenduko?

So. – Badakit, Kalikles ona, gorra ez banaiz behintz a t , zuri eta lehentx e a g o maiz Polori eta hiriko gainerako ia guztiei entzund a . Baina zuk ere entzun iezad az u niri, hilko duela nahi badu, bai, baina gaizto denak jator eta on dena .

Ka. – Eta ez al da hori, bada , haserre tz eko a?

So. – Ez adimen a duen baten tz a t , hitzaldiak adieraz t e n duen ez . Ala zure ustez gizakia horret ar ako prest a t u behar al da, ahal den luzeen bizitzeko eta gu beti arriskue t a t ik libratzen gaituzte n arte horiek praktikatz eko, zuk praktikatz era bultzatz en nauzun erretorika bezala, auzitegie t a n salbatz e n duen a?

Ka. – Bai ala Zeus, eta zuzen aholkatu t a izan ere.

So. – Zergatik, bada, bikain hori? Igeri egitear e n artea ere ohorag arria dela al deritzozu?

Ka. – Nik ez behintza t , ala Zeus.

So. – Bada, horrek ere gizakiak bene t a n salbatz e n ditu heriotza tik, jakintza hori behar den egoer a bate a n egokitzen direne a n . Baina hori txikia dela iruditzen bazaizu, hori baino handiago a aipatuko dizut, itsasontziak gobern a t z eko artea , ez arimak bakarrik, gorputz ak eta ondasu n a k ere arrisku handien e t a t ik salbatz e n dituen a , erretorikak bezala. Egoki eta apal da hori ere, eta ez da itxurakerie t a n harrotzen zerbait apart a burutz en duelako a n, aitzitik auzitegiko erretorikak burutz en dituen berak burutut a ere, Eginatik hona salbatz e n bagai tu, bi obolo kobratz en ditu, uste dudan e z , Egipto edo Pontotik gehien ez bi drakm a kobratz en ditu, zerbitzu handi horrega t ik, oraintx e nioena salbatu t a , norber a, ume ak, ondasu n ak eta emaz te a k , eta portua n lehorrera t u t a , eta arte hori dauka n eta hori guztia burutu duen bera lehorrera tu t a , itsas bazterre tik eta itsasontziare n ingurua n dabil itxura apale a n . Nire ustez ondoriozta tz e n badakielako ezin dela jakin bidaiariet ako nortzuei egin dien mese d e uret ar a erortzen ez utziz eta nortzuei kalte, bai baitaki ez dituela ontziratzerako a n zirena baino hobe ak lehorrera tu , ez gorputz ez ez arimaz. Hortaz, ondoriozta tz e n du gorputz e a n senda e zin ezko gaixotas u n larriek estutu t ako norbait ito ez bazen, hori zoritxarreko dela hil ez zelako, eta berak ez diola mese d e rik egin; baina norbaitek gorputz a baino baliotsu a go den ariman send a ezin ezko gaixotasu n asko bada uzka, bizi behar du eta mese d e egingo dio itsasotik, auzitegitik edo best e edozein tokitatik salbatz e n badu, baina badaki gizaki gaiztoar e n tz a t ez dela hobe bizitzea; nahitaezko a baita gaizki bizitzea.

Horrega tik ez da ohitura patroia harrotze a , salbatu bagaitu ere, ezta, harrigarri hori, gerra makinen egilea ere, batzuet a n patroi batek bezalakoak bakarrik ez, gener al batek edo best e edoz ein ek bezalakoak salbatu ditzake e n a , hiri osoak salbatz e n baititu zenbait e t a n . Ez al zaizu iruditzen auzitegiko hizlariaren mailan dago el a? Baina zuek bezala nahi izango balu hitz egin, Kalikles, bere jarduera goret siz, hitzaldiez estaliko zintuzket e , hitz eginez eta gerra makinen egile izatera bultzatuz, gainer ako ak ezer ez direlakoa n; nahikoa argudio aurkituko bailuke. Baina zuk ez dituzu bera eta bere artea bater e gutxiago arbuia tz e n , eta irain modu a n deituko zenioke gerra makinen egile, eta ez zenioke haren sem e ari zure alaba ema n nahiko ezta zeuk haren alaba hartu ere. Hala ere, zurea goraipatz eko darabiltzazun arrazoiak ikusita, zein arrazoi zuzenar ekin arbuia tz e n dituzu gerra makinen egilea eta oraintxe aipatz en nituen best e ak? Badakit hobe a eta arbaso hobe e t ako a zarela esan go zenuke el a. Baina hobe a nik diodan a ez bada , aitzitik bertut e a horixe bera baldin bada, norberak, edonolako a izanda ere, bere burua eta bere ondas u n a k salbatz e a , gerra makinen egile, mediku eta salbatz eko sortu diren gainer ako arteekiko zure kritika barregarri gerta tz e n da. Baina, zorioneko hori, begira ezazu zintzoa eta ona dena salbatz e a eta salbatu a izatea baino best e zerbait ez ote den. Benet ako gizonak denbora gutxi edo asko bizitzeko kontu hori utzi behar du eta bizitza ez maitatu , aitzitik kontu horiek jainkoare n eskue t a n utzita eta inork ez diola patuari ihes egiten emaku m e e i sinetsi t a , horren ondore n aztertu behar du biziko den denbor a horret a n nola biziko litzateke e n ahalik eta ondoe n, agian bera bizi den gobern u mota horret ar a bere burua egokituz, eta orduan zuk orain aten a s t a r r e n herriaren ahalik eta antzeko e n bihurtu behar duzu eta bere maitea izan, hirian botere handia edukitzeko asmorik bada uk az u; begira ezazu hori guri bioi komeni ote zaigun, jeinuzko hori, ilargia jaisten duten emaku m e tesaliat arr ei 32 gerta tz e n omen zaiena gerta ez dakigun: hiriko botere horren harrap ak e t a gure gauz a maite e n galerarekin batera izatea . Gizakietakore n batek horrelako artere n bat trans mitituko

dizula uste baduzu, zeinak hiri honet a n botere handia edukitze a eragingo dizun, zu gobernu mota ez bezalakoa izanda ere, hoberako edo okerragor ako, oker zaude, Kalikles, nire ustez. Ez baita beren imitatz aile izan behar, izaeraz berdina baizik, zerbait benet ako a burutzeko asmorik bada uk az u aten a s t a r r e n herriaren lagunta s u n a lortzeko eta baita, ala Zeus, Pirilanpes e n sem e a r e n lagunt a s u n a lortzeko ere gainer a. Horien berdina bihurtuko zaituen a , horrek politiko eta hizlari bihurtuko zaitu, zuk politikoa izan nahi duzunez , denak pozten baitira norber ar e n izaerar e n araber a esan d ak o hitzaldiekin, best el ako ekin, ordea , haserre tu egiten dira, zuk best erik esat e n ez baduz u, lagun maite a . Zerbait esan go al dugu horietaz?

Ka. – Ez dakit nola iruditzen zaidan zuzen ari zarela, Sokrat es , hala ere gehien ak bezala nago ni ere: ez nauzu erab a t konbe ntzitzen.

So. – Zure ariman dagoe n herriaren maitas u n ak egiten dit aurre, Kalikles; baina gai hauex ek askotan eta hobeto aztertze n baditugu, konbe n tzituko zaitut. Gogoratu, bada , genioen a , bi prest ak e t a daud el a biotako bakoitza zaintzeko, gorputz a eta arima, bata plazerer ako aritzea, best e a onener ako, amore eman gabe, gogor borrokatuz baizik. Ez al dira hauek, orduan, bereizi ditugun ak?

Ka. – Guztiz.

So. – Hortaz, biotako bata, plazerer ako dena, doilorra eta lausen gu a best erik ez da. Ala ez?

Ka. – Hala izan dadila, nahi baduzu.

So. – Beste ak, ordea, zaintzen dugun hori, gorputz a edo arima izanda ere, ahalik eta onen izatea bilatzen du.

Ka. – Erabat .

So. – Hortaz, guk ere horrela saiatu behar al dugu hiria eta hiritarrak zaintzen , hiritar beraiek ahalik eta onenak bihurtuz? Hori gabe best e edozein mes e d e egite a ez baita inolako onurarik, ondas u n handiak edo batzue n gaineko agint e a edo best el ako edozein botere lortu nahi duten e n asmo a eder eta ona ez baldin bada, aurreko e t a n aurkitu dugun bezala. Hala dela esan go al dugu?

Ka. – Zeharo, zuretza t hala atsegina go bada .

So. – Horrela, Kalikles, administrazioan zeregin politikoen artea n eraikuntz an aritzeko elkar bultzatuko bage n u , harresi, armat e gi edo tenplu handien ak eraikitzeko, geure burua aztertu beharko al genuke eta proba egin aurre tik, eraikuntz ar e n artea ezagu tz e n dugun ala ez eta noreng a n dik ikasi dugun? Beharko genuke ala ez?

Ka. – Zeharo.

So. – Orduan bigarrenik hau aztertu beharko genuk e berriz, inoiz lagune t ako batentz a t edo geure tz a t eraikuntz a pribaturik eraiki badugu, eraikuntz a hori eder ala itsusi ote den. Eta aztertuz aurkituko

bage n u gure irakasle ak on eta ospet su ak direla, eta eraikuntz a asko eta ederrak eraiki ditugula guk beraiekin batera , baina irakaslee n g a n d ik apart a tu ondore n ere geure eraikin ugariak eraiki ditugula; baldintza horiet an , zentzu ona edukiz, ekin geniez ai ek e lan publikoei. Baina ezingo bage n u geure irakaslerik aurkeztu ezta eraikuntz arik ere, edo asko baina baliogab e ko ak, horrela noski zentzuga b e litzateke lan publikoei ekitea eta horiet ar a elkar bultzatze a . Hauek zuzen esan ak direla esan go dugu ala ez?

Ka. – Zeharo.

So. – Eta best e guztia ere horrela da. Mediku gaituak garelakoa n , publikoki jardut en saiatzera elkar bultzatuko bage n u , elkar aztertuko genuk e noski, nik zu eta zuk ni: «Ea, bada, jainkoen izenea n , Sokrat es bera nola dago gorputz e a n osasu n ez? Edo best e norbait , esklabo edo libre, libratu al da gaixotasu n e t ik Sokates e n bidez? Eta nik ere antzeko best e gauz ak aztertuko nituzke zutaz, nik uste. Eta gure bidez inor, ez atzerritar ez hiritar, ez gizon ez emaku m e , ez dela gorputz e a n hobetu aurkituko bage n u, Zeuse n izenea n , Kalikles, ez al litzateke bene t a n barreg arri, gizakiak horrenb e s t ek o zentzug a b e k eri ar e n mailaraino heltze a, eta pribatu a n egokitzen zen modu a n asko jardun, asko zuzendu eta artea nahikoa praktikatu baino lehen –esat e n den hori: bustingintza treskan ikasten saiatze a–, geu publikoan jarduten saiatze a eta antzeko best e ak bultzatz e a? Ez al zaizu iruditzen zentzuga b e a litzateke el a horrela jokatzea?

Ka. – Niri, bai.

So. – Bada, orain, gizon bikainen a , zu zeu hiriaren arazoe t a n jardute n oraintxe hasi zaren ez , eta ni bultzatu eta horret a n jardute n ez dudalako gaitzes t e n nauzun ez , ez al dugu elkar aztertuko? «Ea, bada , Kaliklesek jada hiritarret ako bat bihurtu al du hobe? Ba al da norbait, atzerritar edo hiritar, esklabo edo libre, aurretik gaizto, bidega b e , neurrigab e eta zentzuga b e izanda, Kaliklesen bidez jator eta on bihurtu dena? ». Esaidaz u, Kalikles, norbaitek hau galdetuko balizu, zer esan go zenuke? Zein gizaki esan go duzu zurekiko harre m a n a z hobe bihurtu duzula? Erantzut eko zalantza n zaude, zure jarduer a pribatu tik jada lanen bat baldin bada uk az u bene t a n , publikoan jardute n saiatu baino lehen?

Ka. – Lehiazalea zara, Sokrat es .

So. – Ez dizut, bada , lehiaga tik galdetz e n , zure ustez politikan nola aritu behar den bene t a n jakin nahian baizik. Ala hiritarrok ahalik eta onen ak izan gaitez en baino best e zerbaite t az ardura t u behar al duzu, bada, hiriko agint er a heldut a? Ez al dugu jada askota n ados tu hori egin behar duela gizon politikoak? Adostu dugu ala ez? Erantzun. «Adostu dugu» erantzut e n dut nik zure ordez. Hori ema n behar baldin badio, beraz, gizon onak bere hiriari, orain gogora ekarrita esaidaz u lehentx e a g o aipatu dituzun gizon haiei buruz, Perikles, Zimon, Miltiades eta Temistoklesi buruz, hiritar onak izan direla iruditzen ote zaizun oraindik.

Ka. – Niri, bai.

So. – Hortaz, onak baziren, nabar m e n da horietako bakoitzak hiritarrak txarrago ak beharre a n hobe ak bihurtzen zituela. Bihurtzen zituen ala ez?

Ka. – Bai.

So. – Orduan, aten a s t a r r ak okerrago a k ziren Perikles herriaren aurrea n hitz egiten hasi zene a n , azken eko ak esan zituen e a n baino.

Ka. – Baliteke.

So. – «Baliteke» ez, bikain hori, derrigor baizik adostu t ako e n araber a , hura bene t a n hiritar ona baldin bazen .

Ka. – Zer, bada?

So. – Ezer ez. Baina horret az gainera esaidaz u hau, aten a s t a r r ak Periklese n bidez hobe ak bihurtu direla edo, zeharo kontrakoa, honda t u direla esat e n ote den. Horiexek entzut e n baititut nik, Periklesek aten a s t a r r ak alferrak, koldarrak, berritsu ak eta diruzale ak bihurtu dituela, zerbitzu publikoentz ako soldat a ezarrita .

Ka. – Belarriet an urratut ako ei 33 entzut e n dizkiezu horiek, Sokrate s .

So. – Honako hauek, ordea, ez ditut entzut e n; aitzitik ondotxo dakit nik, eta baita zuk ere, hasieran Periklesek ospe ona zeukala eta aten a s t a r r ek, okerrago ak ziren bitarte a n , ez zutela inongo zehap e n lotsagarrira konde n a t u , baina bere eraginez jator eta onak bihurtu zirenetik, Periklesen bizitzaren bukaer a n , lapurre t a g a t ik konde n a t u zuten eta ia heriotzara konde n a t u zuten, gaiztoa zelakoan, nabar m e n denez .

Ka. – Eta zer? Horrega t ik gaiztoa zen Perikles?

So. – Asto, zaldi eta idien ardura d u n bat behintza t horrelakoa izanda txarra irudituko litzaiguke, ostikatu, adarkatu edo hozka egiten ez ziotela hartu ondore n, horiek guztiak basak eria g a t ik egiten erakutsiko balie. Ala ez al zaizu edozein animaliaren edoz ein ardurad u n txarra iruditzen animalia otzan a go a k hartut a , hartut ako a n baino basa tiago ak bihurtzen baditu? Iruditzen zaizu ala ez?

Ka. – Erabat , atse gin eman diezazud a n .

So. – Hau erantzun e z ere atsegin emaid az u bada: gizakia animaliet ako bat da ala ez?

Ka. – Nola ez, bada?

So. – Perikles ez al zen gizakiez ardura tz e n?

Ka. – Bai.

So. – Orduan, zer? Oraintxe ados tu dugun bezala, ez al zuten haren eraginez bidega b e a g o beharre a n bidezkoa go bihurtu behar, hura, politika kontuet a n ona izanda, haietaz ardura tz e n bazen?

Ka. – Erabat .

So. – Eta Homerok zioenez bidezkoak otzanak dira. Zer diozu zuk? Ez al da hala?

Ka. – Bai.

So. – Baina hartu t ako a n baino basa tia go bihurtu zituen, eta hori bere buruar e n aurka, gutxien nahiko zukee n a r e n aurka.

Ka. – Ni zurekin ados egote a nahi al duzu?

So. – Egia diodala iruditzen bazaizu.

Ka. – Hala izan dadila.

So. – Eta basa tiago ak bihurtu bazitue n, bidega b e a g o eta okerrago ak ere bai, ezta?

Ka. – Hala bedi.

So. – Orduan, arrazoiket a horren araber a , Perikles ez zen ona politika kontue t a n .

Ka. – Zuk, behintza t , ezetz diozu.

So. – Baita zuk ere, ala Zeus, ados tu dituzun e n arab er a . Orain, berriz, Zimoni 34 buruz esaidaz u: berak zaintzen zituen ek ez al zuten erbes t e r a t u , bere ahotsa ham ar urtez ez entzut eko? Eta Temistoklesi ez al zioten gauz a bera egin eta gainera betiko erbes t er a t u? Eta Maratongo Miltiades ez al zuten amildegira botatz e a bozkatu eta amilduko zateke e n , pritan e a g a t ik 35 izan ez balitz? Baina horiek, gizon onak izan balira, zuk diozun bezala, ez zukete n inoiz halakorik jasango. Ez baita gerta tz e n gurdizain onak hasiera n gurditik ez erortzea , eta zaldiez ardura tu eta beraiek gurdizain hobe ak bihurtu ondore n , ordua n erortze a . Ez dago horrelakorik ez gurdi gidaritzan ezta best e edoz ein lanet a n ere. Ala, zure ustez, bai?

Ka. – Nire ustez, ez.

So. – Orduan, dirudien ez , aurreko arrazoiket ak egia ziren, guk ez dugula hiri honet a n politikan ona izan den gizonik ezagutz e n . Zu ados zeund e n oraingo inor ez dela, baina ez aurreko ez , eta gizon horiek aukera t u zenitue n, baina oraingo e n berdinak agertu dira, eta horiek hizlariak baziren, ez zuten ez bene t ako erretorika erabiltzen –ez baitzirat ek e e n eroriko– ezta lausen g a ri a ere.

Ka. – Baina oraingo e t ako batek, Sokrat es , ez lituzke inoiz horiet ako nahi duzun edoz ein ek egin dituen ak bezalako ekintzak burutuko, ezta hurrik ema n ere.

So. – Eta nik ez ditu t horiek kritika tz e n , jeinuzko hori, hiriar e n zerbi tz a ri izat e a g a t ik ; aitzi tik, nire us t ez , orain go a k baino zerbi tz a ri hob e a k izan dira et a gai tu a g o a k hiriari na hi zue n a em a t e k o . Baina desio a k ald a t u et a ez em a t e a n , konb e n t z i t uz et a hirit a r r a k hob e a k bihur t uk o ditu e n horre t a r a indarr e z era m a n e z , hai ek ez zituz t e n hau e k ez er t a n gaindi tz e n , es a t e ba t e r a k o . Eta horix e da hirit a r on bat e n egi t ek o bak a r r a . Ni ere ado s nago zurekin

itsa s o n t z i a k , harr e s i a k , arm a t e g i a k et a an tz e k o bes t e asko horni tz e n hai ek ha u e k baino gai tu a g o a k zirela . Edoz ein mod u t a n zu et a biok zerb ai t barr e g a r r i egi t e n ari gar a hitzaldio t a n . Elkarrizke t a n ari gar e n den b o r a guz ti a n beti ga uz a ber a r e n inguru a n gabil tz a geldi tu gab e et a bes t e a k es a t e n due n a jakin ga b e . Nire ust ez , behin t z a t , zuk asko t a n onar t u et a ez a g u t u duz u bi mot a t a k o a del a bai gorp u t z a r e n , bai arim a r e n ingur uko jardu e r a hori, ba t a zerbi tz uzko a , zeina r e n bidez jakiak lor dai t ez k e e n gur e gorp u tz a k gos e a k ego n e z gero , ed a ri ak eg ar r i ak ego n e z gero , jantzi ak, tap a ki a k , oine t a k o a k hotz ak ego n e z gero , et a gorp u tz e k desi ra t z e n dituz t e n bes t e a k . Eta na hi t a es a t e n dizu t irudi ber ez , erraz a g o uler dez az u n . Horiek horni ditzak e t e n a k de n d a r i a edo merk a t a r i a dira , edo gauz a horiex e t a k o bat e n artis a u a , okina , suk ald a r i a , ehul e a , zap a t a r i a edo larru- ontz a il e a . Eta horrel ak o a izan d a , ez da bat e r e harri tz eko a norb e r a r i et a bes t e e i gorp u t z a r e n zaintz ail e a del a iruditz e a , ez orde a , horie t a z guz ti ez ap ar t e , gimn a s i a et a me diku n t z a r e n art e ba t dago e l a dakie n guz ti ar i , be n e t a n gorp u tz a r e n zaink e t a de n a , zein a ar t e horie t a n guz ti e t a n agin tz e a kom e n i de n et a horien lanak era bil tz e a , jaki edo ed ari e t a k o zein de n ona ala txarr a gorp u t z a r e n ongiz a t e r a k o jakit e a g a t ik , et a bes t e horiek guz ti ek berriz ez daki t e . Horre g a t ik bes t e ar t e horiek eskl a b o a k , zerbi tz a ri ak et a arru n t a k dira gorp u tz a r e n ingur uk o jardu e r a n ; gimn a s i a et a me diku n t z a , orde a , zuz e n t a s u n e z dira horien jaun a k . Arimar e n ingur u a n ere horixe ber a ger t a t z e n del a diod al a leh e n uler tz e n zen u e l a us t e nu e n , et a ado s zeun d e n , nioe n a jakingo baz e n u bez al a . Pixka bat gerox e a g o , orde a , hirian hirit a r jator et a onak izan direl a es a n e z zatoz , et a zeintz uk gald e t z e n dizud a n e a n , nire us t ez gizaki guz tiz berdin a k prop o s a t z e n dizkidaz u politikari buruz , nik gimn a s i a ri buruz zeintz uk ziren edo diren gorp u t z e n zain tz a il e onak gald e t u t a , guz tiz serio es a n g o baz e n i t Tearion okina 36 , Miteko, Siziliako sukald a r i tz az idatzi du e n a , et a Sara n b o tab e r n a r i a gorp u tz e n zain tz a il e harriga r r i ak izan direl a , ba t a ogi zora g a r r i ak horni tuz , bes t e a jana ri a , bes t e a ardo a . Agian has e r r e t u k o zina t e k e es a n g o baniz u: Gizon a , gimn a s i a r i buruz ez dakizu ez e r . Desio e n zerbi tz a ri et a horni tz a il e a k es a t e n dizkidaz u , gai horiei buruz ez e r ed er et a onik ez daki t e n a k , hal a egoki tuz gero gizaki e n gorp u tz a k bet e et a gize n d u ondor e n , ber ai e n laud orio a jasoz , gain e r a ber e n lehe n g o har a gi a k gal a r a z iko dizkie t e n a k . Eta bes t e e k jate n em a t e n diet e n e i ez die t e ego tziko gaixot a s u n e n et a lehe n g o har a gi e n gal er a r e n errud u n izat e a ; aitzi tik, den b o r a luze bat gero a g o , orduko bet e k a d a gaixot a s u n a ekarriz da to rki e n e a n , osa s u n ga b e z i a g a t ik sortu a del ako , ordu a n ber e n ondo a n egoki tu et a zerb ai t aholka t z e n diet e n horiei ego tz iko die t e , et a kritika t u et a okerr e n bat egin go die t e , ah al bad u t e , et a aurr e k o haiek, gai tz e n erru d u n a k , goraip a t u k o dituz t e . Eta orain zu, Kalikles , guz tiz an tz e k o zerb ai t ari zara egi t e n . Horiei desi r a t z e n zut e n oparo t a s u n a zerbi tz a t u ziet e n gizaki ak gor e s t e n dituz u . Eta hai ek hiria han di egin zut el a diot e ; an tzin a k o hai e n era gi n e z hiria puzt u t a et a ust e ld u t a da go e l a , ord e a , horr e t a z ez dira kontu r a t z e n . Zentz u t a s u n et a justiziarik ga b e bet e baitu t e hiria portuz , ar m a t e g i z , harr e s iz , zerg e z et a an tz ek o txor ak e r i e z . Eta gaixot a s u n a r e n hasi e r a hori da to r r e n e a n , ordu a n ber e n kont s e il ar i ak izan go dire n e i ego tziko diet e erru a ; Temis t okl e s , Zimo n et a Perikles , ord e a , gai tz e n erru d u n a k , gor e t s iko dituz t e . Zuri ere helduk o dizut e agi a n , kont uz ez baz a b il tz a , et a nire lagu n Altzibiad e s i ere bai, lortu dituz t e n ga uz e z gain an tzin a k o a k ere gal tz e n dituz t e n e a n , nahiz et a gai tz e n errud u n a k ez izan , gaizkid e a k agi a n bai orde a . Hala ere , gau r egu n zerb ai t zen tz u g a b e a ger t a t z e n del a ikust e n dut et a an tzin a k o gizon ei buruz en tz u n egi t e n dut . Kontur a t z e n bain aiz hiriak gizon politikoe t a k o bat gaizkile tz a t tra t a t z e n due n e a n , poltikoak has e r r e t u et a kex a t z e n direl a izuga r rik e ri ak jasa t e n ari direl ako a n . Horien es a n a r e n ara b e r a , hiriari gauz a asko et a on egin ondor e n , gero hiri horr ex e k hon d a t z e n ditu bide g a b e . Den a gez urr a da ord e a . Hiri ba t e n buruz a gi ba t ez litza t ek e inoiz ber ak zuz e n tz e n due n hiri horr e n esku bide g a b e hilko. Balit ek e ga uz a ber a izat e a , poli tikoak izat e a r e n itxur a egi t e n dut e n a k et a sofis t ak . Sofis t ek , bes t e l a jakin t s u a k izan d a , gauz a bitxi hau egi t e n dut e : ber t u t e a r e n iraka s l e a k direl a es a n d a ere , askot a n ikasl e a k sala t z e n dituz t e ber a i ekin bide g a b e jokatz e n dut e l a k o a n , ez solda t a r ik ez inolako esk e rr ik em a n ga b e , ber a i e n g a n d ik onur a jaso t a ere . Eta zer litza t ek e arraz oik e t a hori

baino ilogikoa g o , iraka s l e a k bide g a b e k e r i a ken d u t a , et a justizia eduki t a , gizaki on et a bidezko bihur t u t a k o e k ez dauk a t e n hori era b ili t a bide g a b e jokatz e a ? Ez al deri tzoz u bitxia horri , lagu n? Ben e t a n herri aurr e a n bez al a hitz egi t e r a be h a r t u nauz u , Kalikles , era n t z u n na hi ez izat e a g a t ik .

Ka. – Eta zuk ezingo al zenuke esan, inork erantzun go ez bali- zu?

So. – Badirudi. Orain behintz a t hitzaldiak asko luzatzen ari naiz, zuk erantzun nahi ez didazun ez . Baina, on hori, esan ezazu, Zeus lagunkoiare n izene a n , ez al zaizu ilogikoa iruditzen, norbait ona bihurtu duela esan ondoren , hori kritikatze a , bere eraginez ona bihurtu eta ona izanda ere, gero gaiztoa delako?

Ka. – Niri hala iruditzen zait.

So. – Ez al dizkiezu horrelako ak entzut e n gizakiak bertu t er ako hezten dituztela esa t e n duten ei?

Ka. – Nik, bai. Baina zer esango duzu, bada , baliogab eko gizakiei buruz?So. – Eta zer esan go duzu hauei buruz, hiria zuzentz en dutela dioten ak , eta hiria ahalik eta hobere n izan dadin ardura tz e n direla, baina egokitzen zaiene a n , berriz, hiria gaiztoen a delako salatze n duten ak? Zure ustez, horiek zerbait e t a n bereizten al dira haieng a n dik? Gauza bera dira, zorioneko hori, sofista eta hizlaria, edo antzekoak eta berdintsu ak , Polori esa t e n nion bezala. Zuk, ordea, ezjakintas u n a g a t ik bata guztiz ederra dela uste duzu; best e a , berriz, arbuia tu egiten duzu. Eta egiat a n sofistika erretorika baino ederra go da, legegin tz a justizia- administrazioa eta gimnasia medikuntz a baino ederrago diren hein bere a n . Nik uste nuen herri- hizlariei eta sofistei bakarrik ez zitzaiela uzten irakast e n duten gai hori kritikatzen, beraien tz a t kaltegarri delakoa n, edo kexa horrex ekin bater a beren buruak salatze n dituzte, onura egin dietela esa t e n duten horiei ez dietelako onurarik egin. Ez al da hala?Ka. – Erabat .So. – Eta bene t a n horiek bakarrik aurrera dezaket el a mes e d e a ordainik gabe, logikoa denez, egia esat e n bazute n . Beste mes e d e r e n bat jaso duen batek, gimnasia- irakasle ar e n bidez azkarra bihurtut a adibidez, agian ez luke eskerrik eman go, gimnasia- irakasle ak aurrera t uko balio onura eta, berarekin ordaina ados tu t a ere, azkart as u n a emat e n dion me m e n t o a n bertan tx e hartuko ez balu dirua. Gizakiek ez baitute motelta s u n a g a t ik bidega b e jokatzen, nire ustez, bidega b e k eri a g a t ik baizik. Ez al da hala?Ka. – Bai.So. – Beraz, norbait ek horixe bera kentzen badu, bidega b e k eri a, ezin du inoiz inolako bidega b e k eri a izugarririk jasan; aitzitik, berak bakarrik aurrera dezake mes e d e hori segurt as u n e z , bene t a n norbaitek gizakiak on bihurtu baditzake. Ez al da hala?Ka. – Bai.So. – Orduan, horrega t ik, dirudien ez , ez da batere lotsagarria dirua hartut a best el ako aholkuak emat e a , adibidez eraikuntz a edo best e arteei buruz.Ka. – Hala dirudi.So. – Baina arazo horri buruz, norbait nola izango litzateke e n ahalik eta onen, eta bere etxe edo hiria nola kude a tuko lukeen ahalik eta ondoen, lotsagarri tza t jotzen da aholkatu nahi ez izatea norbait ek dirua emat e n ez badu. Ez al da hala?

Ka. – Bai.

So. – Orduan, nabar m e n a da hori dela zergatia , mes e d e guztiet a t ik horrek bakarrik eragiteko mes e d e a jasotzen duen ari mes e d e a itzuli nahi izatea , eta horrela seinale ona dirudi mes e d e hori ondo egin ondore n atzera jasotzen badu, best el a , ez du ondo egin mes e d e a . Hori hala al da?

Ka. – Hala da.

So. – Biotatik hiriaren zein zainket a t a r a bultzatze n nauzu, bada , zehaztu iezad az u: medikuar e n modu a n aten a s t a r r ak ahalik eta onen izateko borrokatz er a , ala zerbitzatz era eta atse gin a emat eko modu a n trata tz er a? Esaidaz u egia, Kalikles. Zuzen baita, niri egia esat e n hasi zinenez , pents a tz e n duzuna esat e n bukatz e a . Esan orain, bada , garbi eta jator.

Ka. – Zerbitzatz er a diot, bada.

So. – Lausen g a tz e r a bultzatz en nauzu ordua n, guztiz jator hori.

Ka. – Misiar bat izatera, hala deitu nahi badiozu, Sokrat e s; eta hori egiten ez baduzu.. .

So. – Ez ezazu esan askotan esan duzun a, nahi duen ak hilko nauel a, nik berriz ere esan ez dezad a n «Gaizto denak on dena hilko duela». Ezta dauka d a n a kenduko didala ere, nik berriz ere esan ez dezad a n «Kendut a ere ez du ordea jakingo zertan erabili; aitzitik, bidega b e kendu didanez , horrela bidega b e erabiliko du ere, eta bidega b e erabiliz gero, modu lotsagarrian, eta modu lotsagarrian erabiliz gero, gaizki».

Ka. – Zer tankera hartzen dizut, Sokrat e s , horietako ezer ez duzula jasango uste duzula! Kanpoa n biziko bazina bezala, eta inoiz inork auzitegira eram a n beharko ez bazintu bezala, agian gizaki zeharo gaizto eta eskas batek.

So. – Benet a n zentzug a b e a naiz, Kalikles, hiri honet a n edozeini edozer gerta dakiokeela sines t e n ez badut. Hala ere, ondotxo dakit hau: auzitegi batera sartzen banaiz zuk diozun horiet ako baten arriskua n , eram a n g o naue n a gaiztoren bat izango da –jator batek ere ez luke- eta bidega b e k eri arik egiten ez duen gizakia eram a n g o– eta ez litzateke bater e arraroa izango hilko banintz ere. Nahi al duzu nik esat e a susmo hori zergatik dauka d a n?

Ka. – Noski.

So. – Nire ustez, aten a s t a r r e t a t ik bakarre t ako a naiz, bakarra ez esat e a g a t ik, bene t ako arte politikoari ekiten diona eta oraingo e t a t ik bakarra politika kontue t a n aritzen dena. Beraz, beti emat e n dituda n hitzaldiak atsegin emat eko esa t e n ez ditudan e z , onen ar e n alde baizik, eta ez atsegine n a r e n alde, eta zuk gom e n d a tz e n dizkidazun «fintasun horiek» egin nahi ez dituda n ez , ez dut jakingo auzitegian zer esan. Polori esan diodan bera datorkit, ume ek sukaldari batek salatut ako mediku bat epaituko luketen bezala epaituko bainau t e . Pentsa ezazu, bada , nola defend a t uko lukeen bere burua horrelako gizakiak baldintza horiet an harrap a t u t a , norbaitek salatuko balu esan ez : «Ume ak, gizon honek txarkeria asko egin dizkizue zuei; zuet ako txikienak ebaki eta errez honda tz e n ditu, eta argalduz eta itoz gabezian mante n t z e n ditu, edari mingots e n a k ema n ez eta gose ak eta egarriak egoter a behar tuz; ez nik bezala, denet a riko jaki ugari eta gozoak oparo emat e n nizkizuen ak ». Zer uste duzu esan zezake el a medikuak egoer a txar horret a n harrap a t u t a? Edo egia esan go balu «Horiek guztiak osasu n ar e n alde egiten nituen, ume ak ». Zure ustez, nolako iskanbila aterako lukete horrelako epaileek? Handia ez?

Ka. – Segur aski; hala pentsa t u behar da.

So. – Ez al duzu uste zer esan behar zuen inola ere jakin ezinik legoke el a?

Ka. – Zeharo.

So. – Bada, nik ere badakit horrelako egoer a bate a n nengok e el a auzitegi batera sartzerako a n . Ezingo baitizkiet esan lortu dizkiedan plazerak, horiek mes e d e eta onura tz a t jotzen dituzten ak; nik, ordea, ez diet inbidiarik, ez plazer horiek best e ei lortzen dizkieten ei , ez jasotzen dituzten ei . Eta norbait ek nik gazte ak zalantza n jartzea g a t ik honda tz e n ditudal a baldin badio, edo hitzaldi garra tz ak esan ez helduak gaitzes t e n ditudala, pribatu a n eta publikoan, ezingo dut egia esan , «Justiziaz esat e n ditut nik horiek guztiak, eta zuen alde ari naiz, epaile jaunak», ezta best e ezer ere. Horrela, segur aski egokituko zaidan hori jasango dut.

Ka. – Eta ondo al deritzozu, Sokrat es , gizaki bat egoer a horret a n egote a hirian eta bere buruari laguntz eko gai ez izatea?

So. – Bai, gauza bakar hura baldin badauk a behintza t , Kalikles, zuk askota n onartu duzuna, ez gizakiekiko, ez jainkoekiko bidega b e k eri arik esan eta egin gabe bere buruari lagund u badio. Hori dela ados tu baitugu askota n norberar e n laguntz a indartsu e n a . Norbaitek frogatuko balit laguntz a hori neure buruari eta best e norbaiti emat eko gai ez naizela, lotsatuko nintza t ek e bai askoren aurrea n eta baita gutxiren aurrea n ere, eta baita frogatz en didan horrex e n aurre a n bakarrik ere, eta ezgait a su n horrega tik hilko banintz, haserre t uko nintzat ek e; erretorika lausen a g a r i ar e n gabeziag a t ik hilko banintz, ordea , ondotxo dakit heriotza erraz jasat e n ikusiko nindukez ula. Zeharo irrazional eta koldar ez den inor ez baita hiltzeare n beldur, bidega b e jokatzea r e n beldur baizik. Bidega b ek e ri a askorekin bete t ako arima Hades e r a joate a gaitz guztiet a tik handien a baita. Eta nahi baduz u, hori hala dela erakus t eko kontakizun bat esan go dizut.

Ka. – Gainerako ak burutu dituzunez , hori ere burutu ezazu.

So. – Entzun ezazu, bada, esat e n duten a; oso kontakizun polita, nire ustez zuk ipuintza t joko duzun a, nik, ordea , kontakizuntz a t , esango dizkizuda n ak egiazkoak direlakoa n esango baitizkizut. Homerok dioen bezala 34 , botere a aitaga n dik jaso zuten e a n Zeusek, Poseidon ek eta Plutonek

beraien artea n bana tu zuten. Kronoren garaian lege hau zegoe n gizakiei buruz, eta oraindik ere badirau jainkoen artea n , alegia, bizimodu bidezko eta erlijiozkoa bizi izandako gizakia, hil ondoren , zorionekoe n uhart e e t a r a joanda, gaitzik gabeko zoriontasu n osoan bizitzea; bidega b e eta jainkoga b e bizi izandako a, ordea , zigor eta zehap e n a r e n kartzelara , Tartaro deitzen dioten er a joatea . Kronoren garaian eta gero ere Zeusek botere a zuela, horien epaileak bizirik zeude n eta bizirik zeudel a epaitzen zituzten, hiltzera zihoaze n egun hartan epaituz; beraz, zehap e n a k gaizki ezartzen ziren. Horrega tik Plutonek eta zorionekoe n uhart e e n ardura d u n e k Zeuse n g a n a joanda bi toki horiet ar a askotan mereziga b ek o gizakiak joaten zirela esan zioten. Eta Zeusek esan zuen: «Nik geldituko dut, bada , hori. Orain zehap e n a k gaizki ezartzen dira, epaituak jantzita epaitzen direlako, bizirik epaitzen direnez. Asko arima gaiztoak edukita ere gorputz ederrez , leinuez eta aberas t a s u n e z daud e jantzita, eta epaiket a dene a n , lekuko asko etortzen zaizkie, modu bidezkoan bizi izan direneko lekukotas u n a emat e r a . Horrela epaileak horien eraginez aztoratz e n dira, eta gainera beraiek ere jantzita epaitzen dute, beren arima begiek, belarriek eta gorputz osoak estalita dago el a . Horiek guztiak beraien tz a t oztopo gerta tz e n dira, eta baita beren jantziak eta epaitu e n ak ere. Lehen e n go , beraz, jada ez dute aurre tik jakin behar noiz hilko diren, orain aurretik baitakite . Hori jada esan zaio Promet e ori beraiei kentzeko. Gero horiet az guztiez biluzik epaitu behar dira; hilik epaitu behar baitira. Eta epaileak ere biluzik egon behar du, hilik, arima beraz arima bera aztertz en , bakoitza hil eta bereh al a, senide guztieng a n dik bakartu t a eta apainke t a hura guztia lurrean utzita, epaiket a zuzena izan dadin. Nik, zuek baino lehen a go horret az guztiaz kontura tu t a , nire sem e ak epaile egin ditut, Asiako bi, Minos eta Rada m a n t i s 37 , eta Europako bat, Eako. Horrela, horiek hiltzen direne a n , zelaian epaituko dituzte, bi bideak atera tz e n diren bidegurutz e a n , bata zorioneko e n uhart e e t a r a , best e a Tartarora . Eta Asiakoak Rada m a n t i s ek epaituko ditu; Europakoak, berriz, Eakok. Minosi behin betiko epaia emat eko nagusi ta s u n a ema n go diot, best e biak zalantza n daud e n kasurako, gizakien bideari buruzko epaiket a ahalik eta zuzen e n izan dadin».

Horiek dira, Kalikles, nik, entzun ondoren , egiatz a t jotzen ditudan a k. Eta kontakizun honet a t ik horrelako zerbait atera tz e n dela ondoriozta tz e n dut. Nire ustez, heriotza bi gauz ar e n banak e t a best erik ez da, arima eta gorputz are n a elkarreng a n dik. Eta elkarren g a n dik bana n d u ondoren biotako bakoitzak gizakia bizi zeneko bere egoer a gordetz e n du osorik; gorputz ak bere izaera gordetz e n du eta bere zainket a eta bizipen guztiak agerian gelditzen dira. Adibidez, norbaite n gorputz a izaeraz edo elikaduraz edo biez handia bazen bizi zenea n , horren gorpu a hil ondoren ere handia da, sendo a bazen , sendo a da hil ondore n ere, eta gainerako ak ere horrela. Ile luzea bazera m a n berriz, horren gorpu ak ere ile luzea dauka. Zartailua merezi bazue n, berriz, eta zartailuen edo best e zaurien eraginez gorputz e a n orbainak, zartad e n arras to ak , baldin bazeuzka n bizi zenea n , hildakoar e n gorpu a n ere ikus daitezke horiek; edo norbait en gorputz- adarrak hautsit a edo okertut a bazeud e n bizi zela, hil ondoren ere horiek berberak bistan daud e. Hitz bate a n , bizi zen bitarte a n izatera moldatu zen bezalakoa, hilda ere agerian gelditzen dira horiek guztiak edo gehien ak asti bater ako. Nire ustez, orduan, horixe bera gerta tz e n da arimarekin ere, Kalikles. Gorputzaz biluzten dene a n , ariman denak gelditzen dira agerian, izaerako arrasto ak eta gizakiak ekintza bakoitzeko jarduer a g a t ik ariman zeuzkan bizipenak. Horrela epaileare n g a n a heltzen direne a n , Asiakoak Rada m a n t i s e n g a n a , Rada m a n t i s ek haiek geldiaraz t e n ditu eta bakoitzare n arima aztertze n du, noren a den jakin gabe, aitzitik, askota n errege handia edo best e edoz ein errege edo agint ari hartut a ez zuen ariman ezer osasu n t s urik ikusten , baizik eta zin faltsuek eta bidega b e k eri ak asko zigortut ako eta orbainez bete t ako arima bat, bere ekintza bakoitzak grab a tu t ako orbainez; eta gezurrak eta harrokeriak okertua dena eta ezer zuzenik ez, egiarik gabe hazi delako. Gainera, botere a , utzikeria, harrokeria eta ekintzen neurrigab ek e ri ar e n eraginez , asimet riaz eta itsust a s u n e z bete t a ikusten zuen arima; eta ikusi ondore n, saririk gabe bidaltzen zuen arima hori zuzen e a n kartzelara, bertara heldu ondore n, dagozkion zigorrak pairatuko dituen tokira. Zigorpe a n dagoe n edozeini, best e norbaitek zuzen zigortzen badu, zera dagokio, hobe

bihurtze a eta onura atera tz e a edo best e e n tz a t erakusbid e izatea, best e ak , berak pairatze n dituen ak ikusiz, beldurrez hobe ak bihur daitez en . Jainkoek eta gizakiek ezarrit ako zehap e n a betez onura atera tz e n duten horiek akats send a g a r riak egin dituzten ak dira. Hala ere, min eta oinaze e n bidez lortzen dute onura, hem e n eta Hades e n ; ezin baita best ela bidega b e k e ri a t ik libratu. Bidegab e k eria handien ak egin dituzten ak , ordea, eta bidega b e k e ri a horieng a t ik senda e zin ak bihurtu direnak, horienga n dik atera tz e n dira erakusbid e ak; eta horiek beraiek jada ez dute batere onurarik atera tz e n , senda e zin ak direlako; best e ek atera tz e n dute onura, ordea, horiek ikusten dituzten e a n akats e n g a t ik sufrimen d u handien , mingarrien eta beldurgarrien ak sufritzen, han Hadesko kartzelan zintzilik, erakusbide a k bezala best erik gabe, une oro heltzen diren bidega b e e n tz a t ikuskizun eta abisu gisa. Arkelao ere horietako bat izango dela diot nik, Polok egia badio, eta bera bezalako tiranoa den best e edozein ere. Eta uste dut erakusbide horietako gehien ak tiranoak, errege ak , agintariak eta hirietan agintzen duten ak izandako e t a t ik atera direla; horiek botere a r e n ondorioz akats handien eta erlijiogab e e n a k egiten baitituzte. Eta Homero da horren lekuko, errege ak eta agint ariak jarri baititu Hades e n zigorpe a n betiko: Tantalo, Sisifo eta Tizio 38 . Tersites 39 , ordea , eta best e edoz ein hiritar arrunt a gaiztoa bazen, ez du inork zigor handiak pairatz en aurkeztu, send a ezin a zelakoa n –nire ustez, ezin zuelako; horrega t ik ahal zuten ak baino zoriontsu a g o zen–; baina hala da, Kalikles, botere t su e t a k o ak dira zeharo gaizto bihurtzen diren gizakiak. Hala ere, ezerk ez du oztopa tz e n horien artea n ere gizon onak sortzea , eta sortzen direnek guztiz merezi dute mires m e n a . Zaila baita, Kalikles, bidega b e jokatzeko aukera handia edukita era bidezkoa n bizitzea, eta horrela jokatzen duen ak goresp e n handia merezi du. Gutxi dira horrelakoak. Izan baitira hem e n eta best e tokietan , eta izango dira, nire ustez, norbait ek beren esku utzitako gauzak era bidezkoa n kude a tz e a r e n bertut e horret a n jator eta on direnak. Bat zeharo ospets u a , gainerako grekoe n tz a t ere, Lisimakoren sem e Aristides izan da; baina agintarie t ako gehien ak, bikain hori, gaiztoak bihurtzen dira. Nioena, beraz, Rada m a n t i s hark horrelako norbait hartzen duen e a n ez daki best e ezer berari buruz, ez zein den ezta bere guraso ak zein diren ere, gaizto bat dela best erik ez; eta hori ikusita Tartarora bidaltzen du, seinale bat jarrita, senda g a r ri ala send a e zin a den bere ustez, eta hark hara heldut a dagozkionak pairatz en ditu. Baina batzue t a n modu erlijiozkoan eta egiarekin bizi izan den best e arima bat ikusten duen e a n , gizon partikular baten a edo best e norbait en a , bereziki, hala diot nik, Kalikles, bizitzan best e e n kontue t a n sartu gabe bere kontue t a n jardun duen filosofo baten a , mires t e n du eta zorionekoe n uhart e e t a r a bidaltzen du. Horixe bera egiten du Eakok ere –horietako bakoitzak makila eskuan duela epaitzen du–, eta Minos eseri ta dago prozesu a gainbe gira tuz , berak bakarrik daukalarik urrezko agint e- makila, Homeroren Ulisesek hura ikusi zuela dioen bezala: urrezko aginte- makila eskua n, hildakoei justizia administra tuz . 40

Ni, beraz, Kalikles, kontakizun horiek konbe ntzitu naute , eta epaileari nire arima ahalik eta osasu n t s u e n nola erakutsiko diodan hausn ar tz e n dut; gizaki gehien e n ohoreak haizea hartzer a bidalita, egia praktikatuz saiatuko naiz ahal duda n onen izanez bizitzen, eta hiltzen naizen e a n hiltzen. Eta best e gizaki guztiak ere bultzatz en ditut, ahal dudan neurrian, eta zu ere bultzatze n zaitut, bizitza horret ar a eta leiha horret ar a , hem e n go leiha guztiek batera adina balio duela diodan a, eta gaitzes t e n zaitut ezingo diozulako zeure buruari lagundu, oraintx e nioen epaiket a eta epaia direne a n , aitzitik Eginaren sem e den epailear e n g a n a helduta, hartu eta bere aurrera eram a t e n zaituda n e a n , aho zabalik eta zorabiatu t a geldituko zara zu han, ni orain hem e n bezalax e, eta agian norbaitek mas ailea n joko zaitu modu desohor a g a rri an eta era guztiet ar a irainduko zaitu.

Hau guztia zuri agian atso baten ipuina bezala kontatz e n dela irudituko zaizu eta arbuiatuko duzu, eta ez litzateke bater e harritzeko a arbuiatz e a , nolabai t ikertuz hau baino zerbait hobe a eta egiazkoa go a bilatu ahal izango bage n u . Baina ikusten duzu orain zuek, hiru izanda ere, oraingo grekoen artea n jakintsue n a k zaret e n ak , zu, Polo eta Gorgias, ezin duzuela frogatu best e bizimodurik egin behar denik hori izan ezik, han ere komenigarri agertz e n dena . Aitzitik, hainbes t e

arrazoiket e n artea n , best e ak ezezt a tu ondoren , arrazoiket a hori bakarrik mant e n t z e n da, kontu gehiago hartu behar dela bidega b e k eri arik ez egiteko ez jasat eko baino, eta ezer baino lehen gizona ez dela ona iruditzeaz ardura tu behar, izateaz baizik, bai pribatu a n eta bai publikoan. Eta norbait zerbait e t a n gaiztoa bihurtzen bada , zigortu behar dela, eta bidezko izatear e n ondore n hori dela bigarren ongia, bidezko bihurtze a eta zigorraren bidez zehap e n a bete tz e a . Eta norberar e n eta best e e n inguruko lausen g u guztiari ihes egin behar zaiola, gutxi edo asko badira ere; eta erretorika eta best e edozein jarduer a beti bidezkoare n alde erabili behar direla. Beraz, niri kasu eginez jarrai iezad az u hara, behin heldut a bizirik eta hilik zoriontsu izango zaren tokira, kontakizunak adieraz t e n duen bezala. Eta utzi norbaiti zu arbuia tz e n eta iraintzen zentzug a b e a zarelako a n, nahi badu, eta, ala Zeus, segur t as u n osoz utz iezaiozu kolpe desohora g a r ri hori jotzen ere bai, ez duzu- eta ezer larririk jasan go, bertut e a praktikatuz bene t a n jator eta on baldin bazara. Eta gero, horrela elkarrekin praktikatu ondore n , beharrezko a baderi tzogu, politika kontuei ekingo diegu, edo ordua n eztab aid a t uko dugu zer iruditzen zaigun beharrezkoa, orain baino hobe ak izanik eztab aid a t z eko. Orain nabar m e n gaud e n bezala egonik, lotsagarri baita zerbait garelakoa n harropuzt e a , gai beraiei buruz iritzi bera ez daukagu n ok, eta hori gai handien ei buruz, heziket a gabeziare n puntu horret ar aino heldu baikara. Beraz, orain agertu zaigun arrazoiket a gidari bezala erabil dezagu n, bizimodu onen a hori dela adieraz t e n diguna, justizia eta gainerako bertut e a praktikatuz bizi eta hiltzea. Jarrai diezaiogu n horri, bada , eta best e ak ere horret ar a bultza ditzagu n, eta ez hari, zuk hartan sines t e n duzulako jarraitzera bultzatze n nauzun hari, ez baitu ezer balio, Kalikles.

Oharrak1 Kalikles ezezagu n a da, eta agian pertson aia asma t u a da.2 Gustuko ikuskizun bater a berandu heltzen zenari esa t en zitzaion esaera , orain Kalikles datorren bezala Gorgiasen erakus t aldira.3 Leontinoko Gorgias erretorika- irakasle eta hizlaria zen; bere garaiko erretorikaren estiloan eragin handia izan zuen, eta bere ikasle ezagun e n a Isokrat e s izan zen. Bere aurreneko egonaldia Atenase n K. a. 427 urtean izan zen.4 Kerefon Sokrate s e n lagun eta miresle atena s t a r r a zen, eta maiz egoten zen berarekin.5 Akragant eko Polo Gorgiasen ikaslea zen.6 Aglaofon, Aristofon eta honen anaia Polignoto margolari ospe tsu a k ziren.7 Odisea , I 180.8 Asanbladan lege- proposa m e n bat irakurtzen zenean , egilearen izena, seme t a s u n a eta demoa esat e n ziren. Ondoren pert sona beraren best e proposa m e n bat irakurtzen baldin bazen, ez ziren bere datuak errepika tzen , «gainerako ak berdinak dira» esa t en zen.

9 Ospe handiko margolaria.10 Atenasko bi aginta ri hauek hiria eta portua, Pireo, gotor tu zituzten.11 Klazomen a s ko Anaxagora s natura ren filosofo nagusie t ako a izan zen; bere ustez adimen batek antola tu zi-tuen elemen tu e n nahaske t a eta be-reizketa .12 BIKAINA hitzak POLO hitzaren silaba- luzera berdinak dauzka et zenbai t sofistak horrelako jokoez hitz egin behar zela zioten,13 Mazedoniako errege a izan zen; bere herriaren indar militarra izugarri handitu zuen.14 Perdikasen emazt e a ; berau hil ondoren , haren oinorde Arkelaorekin ezkondu zen.15 Nikias eta Aristokra t e s Atenasko aginta riak izan ziren.16 Bostehun e n kontseilua eratzeko hamar tribue t ako bakoitzak 50 or-dezkari izenda tze n zituen, pritane ak, eta urtean hogeita hama bo s t egunez txandaka tribu bakoitzeko pritane ek kontseiluko lehendaka ri tza osatzen zuten.17 Arginusasko itsas borrokako bu-ruzagien aurkako prozesua n Sokrate s multzoko epaike t a baten aurka ager tu zen.18 Altzibiades Atenasko aginta ri nagusia izan zen 420- 406 denboraldian, eta Sokrat e s e n laguna zen. Pirilanpes e n seme a k Demo zuen izena eta hitz honek herria esan nahi du grekoz; horrekin hitz joko bat egin du Platonek.19 Txakur- burua zuen Anubis jainko egiptoar r az ari da.20 Heroi maitee n a grekoen tza t ; 12 lan ospe tsu bete behar izan zituen.21 Heraklesen lanetako bat mende b a ld e urrutian Gerion, hiru gorputzeko erraldoiaren idiak lapurtzea izan zen.22 Antiopa bere antzezlan ar e n zatia.23 Ikus Homeroren Iliada IX 441.24 Kaliklesek Euripidese n Antiopa ren zatiak erabiltzen ditu.25 Frixo edo Polido tragedie t a n .26 Hades, jainkoaren izena, eta «ikust ezina» hitza grekeraz ia berdinak dira.27 Txori honen sabelkeria ospe tsu a zen.28 Kaliklesen eta Sokrat e s e n demoak aipatzen dira lekukoak aipatzea n egiten zen bezala .29 Udazken hasieran Eleusisen ospa tzen zen iniziazioa, baina, horren aurre tik, udaber ri hasier an Atenase n ospatze n zen miste rio txikien iniziazioan parte hartu behar ra zegoen .30 Kinesias poet a ditiranbiko bat zen; Platonek arbuita tu egiten zuen musika berri hori.31 Platonen ustez, Epikarmo komediaren printzea zen.

32 Magian jarduten zutenak. Ikusme n a galdu eta zangoak elbarritzen omen zitzaizkien.33 Lazede mo niarr e n aldekoak, be-rauen ohiturak imitatzen zituzten ak.

34 Zimon 461. urtean erbes t e r a t u zuten. Temistokles erbes t e r a t u a ze-goen traizio prozesu batea n bidegab e ki inplikatu zutene a n .

35 Baratro harre si tik at zegoen amildegi sakona zen, eta bertar a heriotza- zigorrer a konden a t u a k bota tzen zituzten. Baina pritane e n buruak salba tu zuen Miltiades.

36 Ikus Iliada XV 187.

37 Minos Kretako errege ospe tsu a da, eta Radama n ti s , Zeus eta Europare n seme, hil gabe Eliseora joan zen bertan legegile eta epaile izateko; Eako, Zeus eta Eginaren seme, hil ondoren hildakoen epaile zen.

38 Tantalo, Sisifo eta Tizio betiereko zigorre t a r a konden a t u e n adibide tipikoak ziren grekoen tz a t . Tiziori bi putrek gibela jaten zioten etenga b e ; Tantalo, urak eta fruituek ingura tu t a egonda ere, ezin zituen harrapa tu eta egarriak eta goseak hiltzen zen; eta Sisifok etenga b e bultzatzen zuen harri bat aldapa batean gora, behin eta berriro atzera behera erortzen zena.

39 Tersites pert sonai a homerikoa ( Iliada II 212) klase baxuare n irudi txarra r en adibide tradizionala da heroi eta nobleen artean; oso itsusi eta mingain zikinekoa zen.

40 Ikus Odisea XI 569.

AurkibideaHITZAURREA 7

OHARRAK 28

BIBLIOGRAFIA 29

EUTIFRON 31

OHARRAK 71

EUTIDEMO 73

OHARRAK 171

GORGIAS 173

OHARRAK 365

BibliografiaALLEN, R. E.: Platso ´ s Euthyphro and the earlier Theory of Forms, London, Routledge and Kegan Paul, 1972

ARANA, JOSÉ RAMÓN: - «El Ión, fundador de la herme n é u t ica occident al», Veleia, 15, 1998, 257 - 276 or.

- Platón. Doctrinas no escritas . Antologia, Bilbo, 1998

- «Platon in Hegels Vorlesunge n über die Geschicht e der Philosophie», Hegel Jahrbuch, 1998, 13 - 18 or.

- Hacia un nuevo Platón, Barakaldo, 2001

CHERNISS , HAROLD: Aristotle ´ s Criticism of Plato and the Acade my, New York 1962 (1944)

FLASHAR, HELLMUT (ed.): Die Philosophie der Antike. 3. Die Ältere Akademie. Aristoteles . Peripatos , Basel / Stuttga r t , 1983

FRIEDLÄNDER, PAUL: Platon, 3 libur., Berlin, 1954 - 1960

GAISER, KONRAD: - Protrep tik und Parëne s e bei Platon, Stuttga r t 1959

- Das Platonbild. Zehn Beiträge zum Platonver s t ä n d ni s , Hildesheim 1969

GÓMEZ PIN, VÍCTOR: Filosofía. El saber de esclavo, Bartzelona, Anagra m a , 1989

GUTHRIE, W. K. C. : Historia de la filosofía griega, t. IV - V: Platón. Itzul. A. Vallejo - A. Medina, Madril 1990 - 1992

HEIDEGGER , M.: Sein und Zeit, Tübingen , 1977 (1927)

HIRZEL, R.: Der Dialog, I, Hildesheim, 1963 (1895)

JASPERS , KARL: Los grandes filósofos. 2: Los fundadore s del filosofar: Platón, Agustín, Kant. Itzul. P. Simón, Madril, 1993

KRÄMER, HANS: - Platone e i fonda me n t i della metafisica . Introduzione e traduzione di Giovanni Reale, Milano, 1982

- Die Ältere Akade mie , Flashar (arg.), 1983, 1 - 175 or.

- «Fichte , Schlegel und der Infinitismus in der Platonde u t u n g», Deutsche Vierteljahrs sch rift , 62, 1988, 583 - 621 or.

REALE, GIOVANNI: Para una interpre t a ción de Platón: relectura de la metafísica de los grandes diálogos a la luz de las «Doctrina s no escritas». Itzul. M. Pons Irazazab al, Bartzelona , 2003

RÖSSLER, D. : «Handwerker », Welskopf, 1981, 193 - 268 or.

SCHLEIERMACHER, FRIEDRICH: - «Einleitung» zu Platons Werke», Gaiser 1969, 1 - 32 or.

- Geschicht e der Philosophie . Vorlesunge n über Platon, Hamburg, 1996

SPRAGUE, R. K.: Plato´s Use of Fallacy. A Study of the Euthyde-mus and Some Other Dialogues, London, Routledge and Kegan Paul, 1962

SZLEZÁK, THOMAS: - Platon und die Schriftlichkeit der Philosophie . Interpre t a t ion en zu de frühen und mittleren Dialogen, Berlin - New York, 1985

- Leer a Platón. Itzul. J. L. García Rúa, 1997WELSKOPF, E. CH. (edra.): Untersuchun g e n ausgewä hl t e r altgriechische r sozialer Typenbe griffe, Berlin 1981, 3 liburuki.