plutarch - zywoty slawnych mezow, t. iii

PPLL UU TT AA RR CC HH ZZ CCHH EE RR OO NN EE II

YY WW OO TT YY SSAA WW NN YY CC HH MM WW

EEDDYYCCJJAA KKOOMMPPUUTTEERROOWWAA:: WWWWWW..ZZRROODDLLAA..HHIISSTTOORRYYCCZZNNEE..PPRRVV..PPLL

MMAAIILL:: HHIISSTTOORRIIAANN@@ZZ..PPLL

MMMMIIVV

2

Plutarch z Cheronei, ywoty sawnych mw, tum. Tadeusz Sinko, Wrocaw 1955.

3

SSPPIISS TTRREECCII::

Temistokles..................................................................4

Perykles.....................................................................58

Tymoleon.................................................................130

Aleksander Wielki...................................................189

Agis..........................................................................261

Kleomenes...............................................................293

Fabiusz Maksymus..................................................352

Grakchowie..............................................................401

Mariusz....................................................................463

Cezar........................................................................542

4

I TEMISTOKLES*

ycie jego przypada na czas od powstania joskiego (w r. 500494) i wojen perskich do rozkwitu demokracji ateskiej za Peryklesa. Urodzi si bowiem w 514 r., zmar w 459 r. przed n. e. Potomek nieznacznej dotd rodziny szla- checkiej by ju w r. 493/2 archontem, bra udzia w bitwie pod Maratonem jako jeden z 10 strategw, a po mierci Milcjadesa (489) stan na czele stronnictwa demokratycznego przeciw przywdcy arystokratw Arystydeswi, ktrego si pozby w r. 483 powodujc jego wygnanie na podstawie sdu skorup- kowego. Przewidzia on, e Maraton me zaegna na dugo niebezpieczestwa perskiego i uzna, ze ziemiaskie dotd Ateny powinny si do jego odparcia przygotowa na morzu. Niedawne niepowodzenie w wojnie z doryck, rzdzon przez arystokratw Egin, uatwio mu przeprowadzenie uchway, by dochody z pastwowych kopalni srebra w Laurion (patrz przyp. 12) przeznaczy na budow okrtw wojennych i rozbudow nowego portu w Pireusie. Do wiose na flocie powoa bezrolnych thetw, przez co ta czwarta klasa wolnej biedoty otrzymaa wraz z ooowizkiem bronienia ojczyzny pewne

* Poniewa Plutarch nie pisa historii pragmatycznej, tylko biografie ilustrowane najwaniejszymi czynami swych wielkich mw, zwaszcza wojennymi, uznalimy za stosowne doda tu cile historyczne ustpy uwydatniajce przynale- no klasow i okolicznoci spoeczne ich dziaania, jako wstp do lektury kadego ywota.

5

uprawnienia polityczne. Owocem jego polityki morskiej byo zwycistwo floty greckiej pod Salamin, poprzedzone dobrowoln ewakuacj caej niewalczcej ludnoci Attyki na Sa- lamin i Peloponez, onierzy na okrty. Bogata w fortele, odysejska natura Temistoklesa ukazaa si w skonieniu Kserksesa (za pomoc potajemnie przesanego listu) do stoczenia bitwy w cieninie salamiskiej, a potem (za pomoc ostrzeenia przed zamierzonym zburzeniem mostw na Hel- lesponcie) do szybkiej ucieczki z resztkami floty do Azji. Fortel pomg mu take do przeprowadzenia wbrew woli Spartan budowy murw dokoa Aten i ufortyfikowania Pi- reusu. Ale opinia, e jest zdolny do wszystkiego" (pan-urgos) zgubia go, gdy Spartanie, na podstawie znalezionego listu, oskaryli go o porozumienie ze zdrajc stanu", zwycizc spod Platei, krlem Pauzaniaszem, i nie zadawalajc si tym, e go Ateczycy sdem skorupkowym skazali na wygnanie (ok, r. 472), cigali jeszcze wygnaca poza Atenami. Powo- ujc si na przysug oddan Kserksesowi (cho owo ta- jemne ostrzeenie przedsiwzi by w interesie Grekw), szuka schronienia u krla perskiego, zyska jego opiek. i dochody z kilku miast greckich. Umar w Magnezji w r. 459, z pitnem zdrajcy Grecji, ktre jednak wnet przykrya nie- zagasa sawa zwycizcy spod Salamjny. Podobny los zgor towa sobie potem Alcybiades, rwnie jak on genialny przedstawiciel ateskiego skrajnego indywidualizmu. Ta genial- no nie poparta wyksztaceniem w sztuce wojennej czy w wymowie tak uderzya najwikszego historyka greckiego, Tucydydesa, e powici jej, wbrew swojemu zwyczajowi, osobny ekskurs (I 138), w ktrym czytamy m. i.: Wystar- czao mu krciutkie zastanowienie sj do najlepszego os- dzenia biecych spraw, a i dalszy rozwj wypadkw oblicza przewanie z wielk bystroci. Co mia pod rk, to umia dobrze przedstawi, a nie opuszcza go trafny sd i w sprawach, na ktrych si nie zna, take i w tym, co jeszcze krya przyszo, przewidywa wietnie, co bdzie lepsze lub gorsze. Krtko mwic: przez przyrodzon si

6

umysu i momentalne skupienie myli zdolny by do impro- wizowania odpowiadajcych potrzebom postanowie". ywot Temistoklesa zestawi Plutarch w par z opuszczo-

nym tu ywotem dyktatora rzymskiego Kamillusa, ktry po najedzie Galw na rodkow Itali i zdobyciu przez nich Rzymu (w r. 390), przyczyni si (wedug legendarnej tradycji) do ich wypdzenia, tudzie odbudowy i ufortyfikowania stolicy. 1. Urodzenie Temistoklesa niewiele blasku wno- sio mu do sawy. Ojciec jego, Neokles, nie zalicza si do zbyt znakomitych ludzi w Atenach, a pochodzi z gminy Frear, nalecej do obwodu Leontis1. Po matce za mia Temistokles w sobie krew obc, jak o tym mwi epigram:

Ja Abrotonon z rodu Traczynka, lecz moja chwaa, Iem wielkiego Temistoklesa Helladzie daa.

Faniasz2 jednak wymienia jako matk Temistokle- sa nie Traczynk Abrotonon, lecz Euterp z Karii, a Neantes3 podaje nawet miejsce jej urodzenia w Karii, mianowicie Halikarnas. Tacy mieszacy chodzili w Atenach do gimnazjo- nu4 Heraklesa w Kynosarges, ktre leao poza mu-

1 Miejsce starego podziau rodowego na szczepy (fyle), bractwa (fratrie) i rody zaj od czasw demokratycznej re- formy Klistenesa (508) terytorialny podzia na gminy (demy), czone w obwody, zwane dawnym imieniem fyl. Fyl byo 10, a od r. 306 dwanacie.

2 Faniasz Fanias z wyspy Lesbos, ucze Arystotelesa. 3 Neantes z Cyzyku (gr. Kydzykos) retor i historyk

z III w. przed n. e., pisa m. in. ywoty sawnych mw. 4 Ateny miay trzy pastwowe lokale dla wicze fizycz-

nych (gimnazja) dorastajcej modziey: Akademi (w pn. zach. stronie miasta), Lykejon (Liceum) i Kynosarges (we wschodniej stronie).

7

rami miasta; bo Herakles take jako urodzony z matki miertelniczki nie by wrd bogw czystej ich krwi synem. Wtedy to Temistokles prbowa nam- wi kilku dobrze urodzonych chopcw, eby poszli z nim do Kynosarges i tam razem z innymi brali udzia w wiczeniach. I to mu si udao. A zrobi to, jak si zdaje, rozmylnie, aby usun rnic pomidzy mieszacami a dobrze urodzonymi.

Nie ma natomiast wtpliwoci co do jego pokre- wiestwa z rodem Lykomidw5; bo gdy kaplica w gminie Flyw, bdca wspln wasnoci tej rodziny, zostaa przez Persw spalona, on sam odbu- dowa j i ozdobi malowidami. Tak przynajmniej pisze Symonides6.

2. Ju jako chopiec mia w sobie wedug zgod- nego wiadectwa rde duo zapau i wrodzonej bystroci rozumu. Ju wtenczas te okazywa ch do wielkich czynw i kariery politycznej. W chwilach wypoczynku bowiem i w godzinach wolnych od nauki nie bawi si i nie traci czasu jak inni chopcy, lecz nieraz widziano go, jak nad czym rozmyla w sku- pieniu i ukada sobie jakie mowy. Byy to za oskarenia albo obrony na temat ktrego z rwienikw. Tote i nauczyciel czsto mawia do niego: Nie b- dziesz ty, chopcze, niczym maym, lecz staniesz si czowiekiem naprawd wielkim albo dobrym, albo zym".

Bo i w nauce nie okazywa wiele pilnoci i ochoty do tych wszystkich dyscyplin, ktre maj na celu dobre wychowanie lub su tylko przyjemnoci

5 Lykomidzi stara rodzina szlachecka, wywodzca rd od mitycznych krlw.

6 Symonides z Keos (wyspa naprzeciw attyckiego przyldka Sunion) y w latach 556468, sawi w pieniach i epigra- mach bohaterw wojen perskich.

8

i ogadzie towarzyskiej. Natomiast wida byo, e to wszystko, co dotyczyo rozumnego postpowania i uczyo czynnego ycia, traktowa nad wiek powa- nie, idc w tym jakby za gosem natury. Dlatego te pniej, gdy w towarzystwie ludzi z tzw. dobrym wychowaniem i oglnym wyksztaceniem prbowano mu brak tego w niemiy sposb wytkn, musia si broni przed nimi do hardo, mwic: Na lirze co prawda gra nie umiem, nie umiem si obchodzi z instrumentem strunowym, ale za to wziwszy w swe rce ster pastwa maego i bez sawy, umia- em je doprowadzi do chway i wielkoci".

Stezymbrotos7 twierdzi, e Temistokles sucha wykadw Anaksagorasa8 i studiowa pod kierun- kiem fizyka Melissosa9. Ale to si chronologicznie nie cakiem zgadza. Bo z tym Melissosem walczy przecie znacznie modszy od Temistoklesa Perykles, kiedy oblega Samos, i Peryklesa take czyy przy- jazne stosunki wanie z Anaksagorasem. Raczej wic naleaoby si przyczy do zdania tych, ktrzy podaj, e Temistokles wzorowa si na Mnezyfilosie z gminy Frear. Ten za Mnezyfilos nie by ani reto- rem, ani adnym z owych filozofw, zwanych fizyka- mi, lecz zajmowa si nauczaniem tzw. mdroci, czyli po prostu sprawnoci obywatelskiej i rozumnego postpowania w pracy dla pastwa. Podtrzy-

7 Stezymbrotos z wyspy Thasos wspczesny Temistokle- sowi, autor pisma politycznego o Temistoklesie, Tucydydesie starszym i Peryklesie. Miao ono charakter anegdotycznego pamitnika, pisanego ze stanowiska tzw. lakonofilw", tj. przyjaci Sparty, jak Cymon.

8 Anaksagoras (500428) filozof joski (z Klazomenaj w Azji Mn.) yjcy w Atenach jako nauczyciel i przyjaciel Peryklesa.

9 Melissos z Samos filozof (fizyk") eleacki a zarazem wdz powstania Samijczykw przeciw Ateczykom i ich pogromca na morzu w r. 441.

9

mywa zatem tradycj tej jakby specjalnej nauki, bdcej spadkiem jeszcze po Solonie. Dopiero p- niejsi poczyli j ze sztuczkami praktyki sdowo- adwokackiej i odsunwszy si od czynnego ycia politycznego, nauczali samej tylko sprawnoci w so- wie. I ci nazywali si sofistami. A do tego Mnezyfi- losa przyczy si Temistokles, kiedy ju sam bra udzia w yciu pastwowym.

Przy pierwszych jednak swoich wystpieniach w modym wieku okaza si bardzo nierwny i nie- ustatkowany, dajc si ponosi popdom samej natury. Ta za przy braku odpowiedniego dowiadczenia i wychowania powodowaa u niego wielk zmienno w postpowaniu, popadajc z jednej skrajnoci w drug, czsto raczej gorsz. Sam te pniej mwi otwarcie, e z najbardziej dzikich rebit robi si najlepsze konie, ale musz by od- powiednio wychowane i wytresowane.

Niektrzy przyczepiaj do tego jeszcze cae opowiadania o wydziedziczeniu go przez ojca, o samo- bjstwie matki, zrozpaczonej z powodu tego poha- bienia syna, ale to ju s tylko wymysy. Inni znowu pisz co wrcz przeciwnego, mianowicie e ojciec stara si go odcign od spraw publicznych, e po- kazywa mu porzucone na wybrzeu stare triery10, o ktre nikt si nie troszczy, i mwi, e taki sam los czeka najczciej przywdcw ludu, kiedy si stan ju niepotrzebni.

3. W istocie wczenie, jak wida, jeszcze w wieku modzieczym, sprawy publiczne porway Temisto- klesa w swj nurt. Zwaszcza za opanowaa go nie- zwyka dza sawy i dla niej to, pragnc zdoby zaraz na pocztku swej kariery kierownicze stano-

10 triery okrty zbudowane na trzy rzdy wiose.

10

wiska, mia odwag naraa si na nieprzychylno ze strony ludzi wpywowych w pastwie i zajmuj- cych w nim naczelne miejsca. Najwikszym za prze- ciwnikiem jego na kadym kroku by syn Lizymacha Arystydes. Zreszt ta wzajemna niech midzy nimi miaa podobno zupenie dziecinne podoe: po prostu kocha jeden i drugi piknego Stezyleosa z Keos. Tak przynajmniej opowiada filozof Aryston11. I z tego powodu trwali w niezgodzie take w sprawach publicznych. Ale waciwie to t niezgod pomidzy nimi pogbiaa przede wszystkim rnica ich spo- sobu ycia i ich charakterw. Arystydes by czowiekiem z usposobienia agodnym i bardzo zacnym w yciu. Sprawom publicznym powica si nie dla popularnoci i sawy osobistej, lecz dla dobra ogu; dla jego bezpieczestwa i sprawiedliwoci. Z tych to wzgldw czu si te czsto zmuszony wystpowa przeciw poczynaniom Temistoklesa i powstrzymywa wzrost jego wpyww, gdy skania lud do wielu no- wych przedsiwzi i stara si z jego pomoc przeprowadza wielkie a ryzykowne zmiany.

Drczya bowiem Temistoklesa tak wielka dza sawy, tak bardzo pragn wielkich czynw dla za- spokojenia swych ambicji, e ju w modych latach jak opowiadaj, kiedy po bitwie z Persami pod Ma- ratonem na ustach wszystkich byo imi gwnego W tej bitwie dowdcy, Milcjadesa, nieraz jak byo wida zamyla si, nie mg spa w nocy, odma- wia sobie udziau w zwykych biesiadach. A gdy si dziwiono tej nagej zmianie w jego sposobie ycia i pytano go o jej przyczyn, mwi wprost, e spa mu nie daje zwycistwo Milcjadesa.

11 Aryston z Keos perypatetyk z III w., pisa popularne traktaty etyczne, m. in. zbir aforyzmw o mioci, skarb- nic materiau z tej dziedziny dla pniejszych.

11

Na og bowiem panowao przekonanie, e klska Persw pod Maratonem to koniec wojny, gdy tymczasem Temistokles widzia w niej dopiero pocztek wikszych zmaga z wrogiem, do ktrych i sam pil- nie si sposobi dla dobra caej Hellady, i pastwo swoje przygotowywa, przewidujc ju naprzd ca przyszo.

4. Najpierw wic zwrci uwag na dochody z ko- pal srebra w Laurion12, ktre w Atenach wedug

12 Laurion gra w Attyce, niedaleko przyldka Sunion, zawierajca pokady srebrononej rudy oowianej, ktr si do dzi eksploatuje. Ju przed wojnami perskimi byy kopalnie w Laurion wasnoci pastwow, eksploatowan we wasnym zarzdzie przy pomocy niewolnikw. Od IV w. pod- dzierawiano dziaki terenw kopalnianych osobom prywatnym, ktre zatrudniay tysice niewolnikw i szybko docho- dziy do wielkich majtkw. Na wierze w niewyczerpalno kopalni opar w poowie IV w. historyk Ksenofont projekt (wyoony w pimie O dochodach) powrotu do gospodarki uspoecznionej. Pastwo miao ogosi dobrowoln poyczk pastwow, w ktrej wysoko udziau zaleaa od majtku subskrybentw". Za uzyskan sum miao zakupi trzy razy tyle niewolnikw, ile byo wolnych obywateli i zatrudni ich w roEbudowanych kopalniach. Cay dochd byby podzie- lony na trzy czci: jedna byaby przeznaczona na utrzymanie niewolnikw i inne koszty eksploatacji; drug obraca- oby pastwo na inwestycje, budujc okrty, doki, gimnazja, anie, i na fundusz wojskowy i wojenny; trzeci wypaca- oby .,subskrybentom" jako procent od ich udziaw. Jak w Sparcie na utrzymanie wolnych obywateli pracowali niewolnicy pastwowi (heloci) na domenach pastwowych, przy- dzielonych tylko obywatelom na ich utrzymanie, by ci bez pracy mogli oddawa si wycznie wiczeniom wojskowym i stanowi pogotowie wojenne, tak wedug projektu Kseno- fonta wolni Ateczycy mieli y z pracy niewolnikw za- trudnionych w kopalniach Laurion i jak Spartanie wiczy si nieustannie w sztuce wojennej. Fantastyczno tego projektu nie liczya si nie tylko z ograniczon wydajnoci kopalni, ale take z psychologi niewolnikw pracujcych

12

utartego zwyczaju rozdzielano pomidzy obywateli. I tylko on zdoby si na t odwag, aby wystpi przed ludem z wnioskiem o zaniechanie rozdziau tych pienidzy, mwic, e naley wybudowa za nie raczej triery na wojn z Egin13. Osigaa za ta wojna podwczas w Grecji swj punkt szczytowy, przy czym Egineci panowali wanie na morzu dziki liczebnoci swej floty. Dlatego te do atwo udao si Temistoklesowi przekona lud do swego projektu. Nie straszy ich Dariuszem ani Persami, bo ci byli w tej chwili daleko i nie budzili wikszej obawy, e znw si zjawi. Natomiast wykorzysta we wa- ciwym momencie gniew i ambicj swych rodakw przeciw Eginetom i w ten sposb skoni ich do przeprowadzenia zbroje. Wystawiono bowiem za owe dochody sto trier, i tych to okrtw uyto potem do akcji przeciw Kserksesowi.

Od owej te chwili kierowa zwolna zainteresowania obywateli ku morzu i nakania ich do eglugi, a uzasadnia to tym, e Ateny, o ile na ldzie nie sprostaj nawet rwnym sobie pastwom, o tyle z pomoc floty zdoaj i obcego wroga odeprze,

w najbardziej niehigienicznych warunkach pod ziemi, le karmionych i okrutnie karanych. Tote projekt nie zosta urzeczywistniony. Kopalnie coraz mniej wydajne przynosiy coraz mniejsze dochody prywatnym dzierawcom, a nieludzki sposb obchodzenia si z niewolnikami doprowadzi w I w. przed n. e. do buntu. Sprzysieni niewolnicy wyszli uzbro- jeni z ona ziemi, wzili szturmem Laurion, spustoszyli po- bliskie miasteczko i do tego stopnia zniszczyli cae wybrzee morskie Attyki, e nie zdoao si wicej podnie, i mu- siano przesta eksploatowa kopalnie w Laurion. Taki by koniec chciwoci i taki koniec tyranii" konkluduje (za de Pauwem) Stefan Pawlicki.

13 Egina dorycka wyspa w Zatoce Saroskiej, wyprze- dzia Ateny jako potga morska i wspzawodniczya z nimi w handlu, pki w r. 456 nie utracia na ich rzecz niepod- legoci.

13

i panowa nad ca Hellad. Tak wic z ludzi, ktrzy dotychczas byli tylko hoplitami, porobi jak mwi Platon14 eglarzy i marynarzy, cigajc tym na siebie zarzut, e Temistokles wytrci hoplitom z r- ki miecz i tarcz, a zepchn lud ateski na awy okrtowe i do wiose". Dokona za tego wszystkiego wedug wiadectwa Stezymbrotosa wbrew sprzeciwom Milcjadesa. Zreszt czy naruszy przez to charakter i porzdek ustrojowy, czy te nie, nad tym mona by si jeszcze zastanawia gbiej. Ale to, e ocalenie Grecji przyszo wwczas od morza i e pastwo ateskie zostao znowu postawione na nogi wanie dziki owym trierom, potwierdziy liczne inne fakty, potwierdzi te sam Kserkses. Bo chocia ldowe jego siy byy jeszcze zupenie nienaruszone, uciek bezporednio po klsce na morzu, nie czujc si ju po niej zdolnym do dalszej skutecznej walki. A jeeli Mardoniusza pozostawi jeszcze z armi na ldzie, zrobi to moim zdaniem raczej z zamia- rem powstrzymania Grekw od pocigu ni z roz- kazem dalszego ich podboju.

5. Temistokles dba take gorliwie o sprawy pie- nine. Robi to za podobno dlatego, e chcia pokaza sw hojno. Urzdza wic czste przyjcia z okazji skadania ofiar, przyjmowa goci zagra- nicznych wspaniaymi bankietami, i na to wszystko potrzebowa znacznych sum pieninych. Inni jednak zarzucaj mu co wrcz przeciwnego, mianowicie skpstwo i drobnostkowo, i twierdz, e, nawet te dary w jedzeniu, ktre mu znajomi z okazji skada- nych ofiar przysyali do domu, sprzedawa. Kiedy

14 Arystokrata Platon gani (w 4 ksidze Praw i gdzie indziej) tych politykw ateskich, ktrzy oderwali obywateli od uprawy roli i wsadzili na okrty.

14

za mia prosi hodowc koni, Dyfilidesa, aby mu odstpi rebaka; a gdy ten mu odmwi, grozi mu Temistokles, e dom jego zamieni niebawem w ,,drew- nianego konia", dajc mu w tych zagadkowych so- wach do poznania, e napdzi na niego skargi ze strony krewnych i kary sdowe, spowodowane przez domownikw.

Wszystkich jednak przewysza dz sawy i popularnoci. Tak np. kiedy jeszcze by modym i nie- znanym czowiekiem, prosi podobno usilnie muzyka Epiklesa z Hermiony15, ktrego w Atenach bardzo ceniono, aby sw szko prowadzi w jego domu. Chodzio mu za o to, aby jak najwicej ludzi od- wiedzao jego dom i skadao wizyty jemu samemu. Wybra si take na igrzyska do Olimpii, aby tam rywalizowa z Cymonem w wystawnoci uczt, w prze- pychu namiotw16 i innych wspaniaych urzdze. Ale tym si Grekom nie przypodoba. Cymon17 jest mody mwiono i pochodzi z bogatego i znako- mitego domu, mona wic ten przepych u niego wy- tumaczy. Ten jednak jeszcze si niczym nie wy- rni i robi to wszystko ponad swj stan i swoje moliwoci, naraajc si tylko na nazw pyszaka".

Przepych take przynis Temistoklesowi zwycistwo jako choregowi18, finansujcemu przedsta-

15 Hermione miasto na Peloponezie, w Argolidzie. 16 Namioty przywozili z sob na igrzyska olimpijskie za-

moni ludzie, by mc mieszka wygodniej ni tumy groma- dzce si tam wtedy ze wszystkich miejsc zamieszkaych przez Grekw.

17 Cymon (gr. Kimon) syn Milcjadesa, bogaty arystokrata, sprzyjajcy Spartanom, po wygnaniu Temistoklesa pierwszy m stanu w Atenach. Jako strateg wyswobodzi spod jarzma perskiego Grekw na wybrzeu trackim i w Azji Mn., zada Persom klsk nad Eurymedontem (468), a jeszcze w r. 449 pobi ich flot pod Cyprem.

18 Choregiem, niby przywdc chru (w tragedii i komedii),

15

wienie tragediowe. Ju w tym czasie bowiem przedstawienia te cieszyy si wielkim powodzeniem i popularnoci. A na tablicy, ufundowanej na pamitk tego zwycistwa, umieci napis: Choregiem by Temistokles z Frear, autorem tragedii Frynichos19, archontem Adejmantos" 20.

Zreszt przypodoba si chcia przede wszystkim ogowi ludu. Zna kadego obywatela po imieniu, a w sporach pomidzy obywatelami umia si okaza sprawiedliwym rozjemc. Kiedy ju by na stano- wisku stratega, prosi go raz Symonides z Keos o co wykraczajcego poza prawo; i wtedy mia mu powiedzie: Jak ty nie byby dobrym poet, gdyby tworzy pieni niezgodne z zasadami muzyki, tak i ja nie bybym porzdnym urzdnikiem, gdybym dla wasnej przyjemnoci nie trzyma si prawa". Innym razem znowu powiedzia zoliwie do tego Symoni- desa: Nie masz, czowieku, rozumu, jeeli szydzisz z obywateli tak wielkiego miasta jak Korynt, a rwnoczenie dajesz siebie portretowa, cho jeste taki brzydki". Wzrost wpyww Temistoklesa i jego popularnoci u ludu przynis mu te ostatecznie zwycistwo nad Arystydesem, ktrego przez sd skorupkowy usun na wygnanie.

6. Kiedy za Pers rusza ju na now wypraw przeciw Helladzie i Ateczycy zastanawiali si nad nazywa si obywatel, ktry w imieniu swej fyli ponosi koszty i trudy zebrania, wywiczenia i ubrania chru, w ogle wystawienia tragedii czy komedii, w drodze tzw. leiturgii, tj. wiadczenia na rzecz pastwa. W razie zwycistwa nad choregami konkurujcych sztuk teatralnych przyznawano mu nagrod wymienian na pierwszym miejscu sprawozdania z przedstawienia.

19 Frynichos troch starszy od Ajschylosa tragediopisarz ateski.

20 tj. w r. 477

16

wyborem gwnego dowdcy si zbrojnych na t nad- chodzc wojn, wtedy jak pisz wszyscy dobrowolnie rezygnowali z chci ubiegania si o to stanowisko, przeraeni ogromem niebezpieczestwa. Tylko Epikides, syn Eufemidesa, polityk porywajcy ludzi sw wymow, ale przy tym czowiek niezde- cydowany i zbyt ulegajcy pokusie pienidza, siga po t wadz. Ju te wydawao si, e przejdzie przez gosowanie, gdy Temistokles bojc si, eby wszystkiego nie zaprzepaci, gdyby dowdztwo mia- o wpa w rce tego Epikidesa, zotem podobno okupi niewczesn jego ambicj.

Jako rzecz godn pochway wspominaj te post- pienie Temistoklesa z owym, znajcym oba jzyki czonkiem poselstwa, ktre przybyo do Grecji od krla perskiego z daniem ziemi i wody" 21. Cho- cia bowiem by on tumaczem, skaza go na mocy wyroku publicznego na mier za to, e odway si uy jzyka greckiego do tumaczenia da wroga. Tak samo z uznaniem mwi o tym, co zrobi z Art- miosem z Zelei22. Ten bowiem za spraw Temisto- klesa zosta publicznie skazany na utrat czci wraz z dziemi i potomkami za to, e przywiz z sob do Grecji od Persw zoto.

Najwiksz jednak zasug Temistoklesa byo uspokojenie wewntrznych tar midzy Grekami i do- prowadzenie pastw helleskich do wzajemnego po- rozumienia. Przekona je bowiem, e wszelkie nie- przyjanie i porachunki naley wobec grocej wojny z zewntrz odoy na pniej. Przy tym za wsp- pracowa z nim najwicej niejaki Chejleos z Arkadii.

21 Wedug Herodota (7, 133) Kserkses nie wyprawi takiego poselstwa do Aten, poniewa posowie wyprawieni przez jego ojca, Dariusza, zostali przez Ateczykw zabici.

22 Zeleja miasto w M. Azji, w Troadzie, na pnocnej stronie pasma Idy.

17

7. Przejwszy naczeln wadz, pragn przede wszystkim wsadzi obywateli na okrty i zachci ich do opuszczenia granic pastwa i stawienia nieprzyjacielowi czoa na morzu jak najdalej od Hellady. Ale projekt ten przewana cz ogu przyja ze sprzeciwem. Wobec tego wyruszy ze znaczn armi razem ze Spartanami do doliny Tempe23 w Tesalii, aby broni tego kraju przed najazdem barbarzy- skim. Tesalia bowiem jak si zdawao nie ska- niaa si jeszcze ku Persom.

Niebawem jednak musieli si wszyscy stamtd wycofa bez rezultatu. A gdy Tesalowie przeszli na stron krla-najedcy, wszystko a po Beocj po- czyo si z Persami. Wtedy za i Ateczycy skon- niejsi ju byli przyj plan Temistoklesa i przenie walk na morze.

Wysali go wic z czci okrtw ku przyldkowi Artemizjon24 celem zabezpieczenia przed wrogiem tamtejszej cieniny. Tam za og Grekw chcia odda gwne dowdztwo w rce Spartan i Eurybia- desa, gdy tymczasem Ateczycy, majcy wicej okrtw ni wszyscy inni Grecy razem, nie chcieli podda si rozkazom innego dowdztwa. Widzc wic mogc std wynikn niebezpieczestwo, Temistokles sam zrzek si dowdztwa na rzecz Eurybiadesa, a Ateczykw uspokaja probami i obietnicami, e jeeli oka si w tej wojnie dzielnymi bojownikami, to Grecy sami potem oddadz si dobrowolnie pod ich opiek i przewodnictwo. Takim postpowaniem zdoby sobie opini najbardziej zasuonego okoo ocalenia Hellady w tej wojnie", a przede wszystkim Ateczykw doprowadzi do sawy ludzi, ktrzy

23 dolina Tempe midzy grami Oss i Olimpem; rod- kiem jej pynie Penejos.

24 na pnocno-wschodnim wybrzeu Eubei.

18

mstwem pokonali wrogw, a roztropnoci sprzy- mierzecw.

Po pewnym czasie flota perska pojawia si koo portu Afetaj25. Eurybiadesa przerazia wtedy ju ta ilo okrtw nieprzyjacielskich, ktre widzia na przedzie; a jak si dowiadywa, dwiecie dalszych okrtw pyno jeszcze okrajcym go koem wzdu wyspy Skiatos26. Powzi wic plan, aby si stamtd czym prdzej wycofa do wntrza Grecji, dotrze do Peloponezu i zbliajcym si okrtom nie- przyjacielskim przeciwstawi wojska ldowe. Nie wierzy bowiem w jakkolwiek moliwo stawiania skutecznego oporu siom krlewskim na morzu.

Wtedy jednak mieszkacy wyspy Eubei bali si, e ich Grecy opuszcz, i przeprowadzili z Temisto- klesem tajne rozmowy, a zarazem przysali do niego niejakiego Pelagonta ze znaczn sum pienin. T to sum odebra Temistokles, jak opowiada Hero- dot27, i przekaza j Eurybiadesowi i jego najbliszym z otoczenia.

Spord wasnych za obywateli trudnoci mu robi Architeles, ktry by dowdc tzw. witej trie- ry28, a nie mia funduszw na utrzymanie zaogi i rwnie nagli do tego, aby stamtd odpyn. Ale Temistokles spowodowa wrd jego ludzi jeszcze wiksze przeciw niemu rozgoryczenie, tak e nawet

25 u wejcia do Zatoki Magnezyjskiej. 26 Skiatos wysepka na pn. od Artemizjon, gdzie staa

flota Grekw. 27 Herodot (8, 5) przedstawia to troch inaczej. Wedug

niego Temistokles otrzyma 30 talentw; z tego da 5 talentw Eurybiadesowi, 3 dowdcy Koryntian Adejmanto- sowi, a reszt zatrzyma dla siebie.

28 wit trier nazywano okrt, na ktrym Ateczycy wyprawiali co rok uroczyst procesj na wito Apollona na wysp Delos.

19

zbiegli si i rozdrapali mu ca kolacj. To zajcie odebrao Architelesowi wszelk ochot i bardzo go przygnbio. A wtedy Temistokles posa mu w skrzynce chleb i miso do jedzenia, podkadajc rwnoczenie pod to talent srebra, i poleci mu to zaraz zje, a jutro zatroszczy si o zaog okrtu. Grozi mu za przy tym, e jeeli tego nie wykona, zrobi na niego doniesienie do wspobywateli, e posiada pobrane od wroga pienidze. Te szczegy pochodz od Faniasza z Lesbos.

8. Stoczone wwczas w tamtych cieninach bitwy z okrtami floty krlewskiej niewiele przyczyniy si do rozstrzygnicia caoci sytuacji, ale day Grekom bardzo duo korzystnego dowiadczenia. Bo stanli w obliczu niebezpieczestwa w konkretnych opera- cjach wojennych i przekonali si, e ani mnstwo okrtw, ani przepych i blask ich znakw, ani te chepliwe okrzyki czy piewy barbarzyskie nie przedstawiaj niczego gronego dla ludzi, ktrzy ma- j odwag mierzy si wrcz z nieprzyjacielem i bi si z nim z bliska; trzeba na to wszystko nie zwaa, tylko atakowa ludzi przeciwnika, zewrze si z nimi i stoczy bj rozstrzygajcy. Doskonale uchwyci to Pindar29, mwic o bitwie pod Artemizjon:

Tam to synowie Aten onej chwili Pod wietn wolno fundament rzucili!

Bo rzeczywicie pocztkiem zwycistwa jest od- waga.

Samo za Artemizjon to przyldek u pnoc- nych wybrzey wyspy Eubei, cigncych si powyej

29 Pindar najsawniejszy poeta liryczny (chralny), y 522448, opiewa gwnie sportowych zwycizcw z arysto- kracji.

20

miejscowoci Hestiaja. Prosto za naprzeciw niego ley miasto Olidzon30, w kraju, gdzie niegdy panowa Filoktetes31. Na przyldku tym stoi niedua witynia Artemidy z przydomkiem Proseoa, tj. Wschodnia; dokoa niej rosy drzewa i stay w krg ustawione supy z biaego kamienia, ktry przy po- tarciu rk daje szafranowy zapach i kolor. Na jednym za z tych supw by napis w wierszach elegij- nych takiej treci:

Ludw rozlicznych plemiona, z ziem azjatyckich przybye, Aten synowie waleczni gdy na gbinie tych wd

W bitwie zwyciskiej odparli, persk zamawszy tu si. W cze Artemidy przeczystej wotum to zoy ich lud.

Pokazuj te jeszcze na tym wybrzeu miejsce wrd licznych pagrkw piaszczystych gdzie z gbi wy- ania si czarny py, jakby spopielony w ogniu; tutaj wic najwidoczniej spalono wwczas szcztki poa- manych okrtw i ciaa polegych,

9. Ale gdy do Artemizjon dosza wiadomo o tym, co si stao pod Termopilami, i dowiedziano si, e Leonidas poleg, a Kserkses opanowa na ldzie w- wozy, zaczto si cofa z flot ku ldowi. Ateczycy

30 Olidzon starodawne miasto w Tesalii, wspomniane ju przez Homera (II. 2, 717).

31 Filoktetes uczestnik wyprawy pod Troj. Gdy w drodze na Wschd flota grecka zatrzymaa si na wyspie Lesbos, F. wszedszy w zakazany okrg witynny zosta ukszony przez mij. Powstaa std ropiejca, niezamykajca si rana wydawaa taki odr, e wojsko nie chcc go zabra z sob, zostawio go na pustkowiu wyspy, z ukiem Heraklesa, su- cym mu do polowania i utrzymania si przy ndznym yciu. Ale bez niego i uku Heraklesa Troja nie moga by zdobyta. Wic po 10 latach sprowadzono go pod nie zdobyte jeszcze miasto Priama.

21

pynli jako tylna stra, dumni ze swego mstwa i dokonanych czynw.

Temistokles za, pync wzdu wybrzey, wszdzie tam, gdzie widzia jaki port albo zatok, w ktrych nieprzyjaciel musia si zatrzyma, kaza na kamie- niach, lecych na miejscu albo umylnie przez niego ustawianych w miejscach postojw floty i koo przy- brzenych studni, ry widoczne z daleka napisy. Wzyway one Jonw, aby przechodzili wedug mo- noci od nieprzyjaciela do Grekw, walczcych przecie w obronie ich macierzystej ziemi i ich wolnoci; a gdyby si tego robi nie dao, eby przynajmniej niszczyli nieprzyjaciela w czasie walk i prowadzili w jego szeregach dziaalno wywrotow. A robi to Temistokles z t myl, e albo uda mu si oderwa Jonw od Persw, albo przynajmniej rzuci na nich podejrzenie i przez to wywoa w szeregach nieprzyjacielskich niepokj.

Tymczasem Kserkses szed naprzd przez Doryd i wtargn ju do kraju Fokis, palc w nim wszystkie miasta, a nikt z Grekw ich nie broni. Ateczycy prosili, aby wyj z wojskami naprzeciw nieprzyjaciela do Beocji i osoni przed nim Attyk, podobnie jak sami osaniali innych na morzu pod Artemizjon. Ale nikt nie usucha ich prb. Wszyscy myleli tylko o Peloponezie i tam. za Istmosem, gromadzili cae swe siy obronne, zamierzajc nawet zamkn si na przesmyku od morza do morza.

Ateczycy uwaajc to za zdrad popadli w gniew, ale rwnoczenie ogarn ich w tym opuszczeniu tak- e lek i przygnbienie. Nie cztili si bowiem sami na siach walczy z tylu dziesitkami tysicy wojsk nieprzyjacielskich. Nie pozostawao im wic w tej chwili nic innego, jak tylko opuci miasto i przenie si na okrty. Ale o tym wikszo nie chciaa nawet sysze, mwic, e nie potrzebuj zwycistwa i nie

22

wierz w moliwo ocalenia, jeeli bogw witynie i ojcw mogiy porzuc.

10. Wtedy to Temistokles, widzc, e ludzkim ro- zumem tumu przekona nie zdoa, uy na niego jak poeci w teatrze sztucznej machiny32 boskich znakw i wrb. Jako znak z nieba upozorowa histori ze witym wem33; wanie w tych dniach znikn on tajemniczo ze swego legowiska, a ofiarnicy, ktrzy mu podawali codzienne poywienie, znajdujc je nie- tknite wnet rozgosili to wrd ludu. Temistokles za nada temu odpowiedni interpretacj tumaczc, e to bogini opucia miasto i sama w ten sposb wskazuje Ateczykom drog ku morzu.

Podobnie stara si wpyn na przekonania ludu tumaczeniem znanej odpowiedzi wyroczni delfic- kiej34, mwic, e mur drewniany" nie oznacza w niej niczego innego jak tylko okrty; to za, e Apollo nazwa Salamin bosk", a nie np. okropn" ani zgubn", objania jako znak czekajcego tam Hellenw wielkiego szczcia. I gdy to jego tuma- czenie znalazo wrd ludu oglne uznanie, postawi wniosek, aby miasto odda asce bogini Ateny, Opie- kunki Ateczykw", a wszyscy zdolni do broni aby szli na okrty; dzieci za, ony i sub mia kady zabezpieczy, jak tylko mg,

32 W greckich tragediach ukazuj si nieraz pod koniec akcji bogowie na specjalnym przyrzdzie nad scen, zwanym machina.

33 Na Akropoli ateskiej czczono witego wa, wcielenie bstwa ziemnego.

34 Wyrocznia zachowana u Herodota (7, 141) zapowiada, ze gdy caa kraina Kekropsa (tj. Ateny) zostanie zdobyta, Zeus da Atenie (opiekunce miasta) mur drewniany, ktry nie zostanie zniszczony i obroni Ateny i ich lud. Wyrocznia koczy si sowami: O boska Salamino, wygubisz ty dzieci kobiet".

23

Wniosek zosta przyjty i uchwalony. Przewana cz Ateczykw ewakuowaa swoich rodzicw i o- ny do miasta Troidzen35. Tam przez miejscowych obywateli zostali ci uchodcy przyjci bardzo yczliwie; przeprowadzono bowiem uchwa, mianowicie na wniosek Nikagorasa, przyznajc ewakuowanym utrzymanie na koszt publiczny i kademu przydzie- lono po dwa obole, a dzieciom pozwolono wszdzie zbiera owoce; nadto nauczycielom ich wyrwnywano pobory z wasnych funduszw.

Ale w Atenach nie byo w skarbie publicznym adnej gotwki. Wobec tego sami areopagici36 uchwa- lili z wasnych funduszw od w wysokoci omiu drachm37 dla kadego onierza, biorcego udzia w tej wojnie, i w ten sposb najbardziej si przyczynili do skompletowania zag na trierach. Tak pisze Arystoteles. Natomiast Klejdemos i tutaj do- patruje si zrcznej gry Temistoklesa. Opowiada mianowicie, e kiedy Ateczycy cignli ju w d do portu Pireus, zgubia si gowa Gorgony38 z posgu Ateny; Temistokles wic pod pozorem jej po- szukiwania mia przeprowadzi wszdzie szczego- w rewizj, ktrej rezultatem byo odnalezienie wiel- kiej iloci pienidzy, ukrytych wrd rupieci. Wy- dobyto je stamtd i w ten sposb uzyskano dosta- teczne fundusze na opacanie odu zaogom okrto- wym.

Kiedy za miasto przenosio si na morze, widok ten budzi w jednych lito, w innych podziw dla

35 w pd.-wschodnim kcie Argolidy. 36 areopagici czonkowie starej Rady ze Wzgrza Aresa,

wpywowej instytucji politycznej. 37 drachma odpowiadajca wartoci 1 zotego (w zocie)

bya 6-tysiczn czci talentu, setn czci miny, a miaa 6 oboli.

38 zdobia ona tarcz lub pancerz Ateny.

24

mstwa tych ludzi, ktrzy wysyali rodmy w obce strony, a sami, nie zwaajc na ich jki, zy i wy- razy uczu, pynli ku Salaminie. Niemniej jednak nie mona si byo powstrzyma od ez na myl, e tylu ludzi z powodu staroci musi pozosta na miejscu. Nawet oswojone zwierzta domowe budziy li- to i wzruszenie, gdy z rykiem, wyciem i oznakami przywizania biegy za swymi ywicielami. Midzy innymi opowiadaj, e pies ojca Peryklesowego, Ksantyposa, nie mogc znie rozki ze swym pa- nem, wskoczy do morza i tak pyn koo triery, a wreszcie dotar do Salaminy, ale tam zaraz zgin z wyczerpania. Jego to grobem ma by pokazywany tam do dzi dnia tzw. Psi Pomnik.

11. Ale wrmy do wielkich czynw Temistoklesa. Ot zauway on tam, e obywatele auj Arysty- desa39, a rwnoczenie boj si, by w rozgoryczeniu nie przyczy si do wroga i nie cign katastrofy na ca Hellad. Jeszcze przecie przed t wojn poszed wanie za spraw Temistoklesa przez ostracyzm na wygnanie. Temistokles postawi wic wniosek, pozwalajcy wszystkim, przebywajcym czasowo na wygnaniu, wrci do swoich i wesp z innymi obywatelami czynem i sowem suy sprawie Hellady.

Gwne dowdztwo nad flot spoczywao wwczas ze wzgldu na powag Sparty w rkach Eurybia- desa. Nie czu on si jednak na siach, by stawi czoo niebezpieczestwu; zamierza wic podnie

39 Arystydes, gowa stronnictwa arystokratycznego, prze- bywa podwczas (od r. 482) na wygnaniu, na ktre skaza go sd skorupkowy". By to tzw. ostracyzm, gdy podczas gosowania na rozbitych skorupach naczy (ostrakon) wypisywano imi tego z obywateli, ktry wyrsszy nazbyt przed innych zagraa zasadom demokratycznego ustroju i musia opuci kraj.

25

kotwice i popyn ku przesmykowi Istmos, gdzie te zgromadzi ldowe wojska peloponeskie. Przeciw temu planowi jednak zabra gos Temistokles, przy czym miaa si midzy nimi wywiza taka pamit- na rozmowa: Eurybiades mianowicie odezwa si wtedy40 do niego: Temistoklesie, kto przy. zawodach przed- wczenie wysuwa si naprzd, ten dostaje cigi". Na to Temistokles: Tak, ale te kto zostaje w tyle, nie zdobywa wieca zwycistwa". Kiedy za Eurybiades podnis lask jakby go rzeczywicie chcia uderzy, Temistokles rzek: Uderz, a potem suchaj, co powiem". Na to Eurybiades, zaskoczony opanowaniem Temi- stoklesa, pozwoli mu mwi, i Temistokles stara si przekona go do swego planu. A gdy kto inny odezwa si i powiedzia: Nie dobrze si wybra, straciwszy ojczyzn, do ludzi, ktrzy j maj, z rad, aby j opucili", Temistokles zwrci do niego sowa i rzek: To prawda, ty ndzniku, e domw nie mamy i opucilimy mury ojczyste, nie chcc znosi niewoli dla rzeczy martwych! Mimo to jednak mamy dzisiaj miasto najwiksze ze wszystkich w Helladzie: mamy dwiecie trier! Stoj one teraz przy was, go- towe nie pomoc tym, ktrzy jej pragn. Jeeli jednak odejdziecie od nas i po raz drugi nas zdra- dzicie, to niedugo dowie si kady w Helladzie, e Ateczycy maj ju woln ojczyzn i kraj nie gorszy od tego, ktry opucili41.

40 Wedug Herodota (8, 59) tak mwi Adejmantos, do- wdca eskadry korynckiej. Ale tene Herodot (8, 61) przypi- suje Adejmantosowi nazwanie Temistoklesa czowiekiem bez ojczyzny"; wic pierwsze odezwanie si naley do Eurybia- desa.

41 Herodot (8, 62) podaje, e Ateczycy zamierzali przesied- li si do lukaskiego miasta Siris w dolnej Italii, przy ujciu rzeki Siris.

26

Te sowa Temistoklesa day Eurybiadesowi duo do mylenia i obudziy w nim obaw, eby Ateczy- cy nie chcieli stamtd odpyn i zostawi ich samych A gdy jeszcze jeden z mieszkacw miasta Eretrii prbowa mwi co przeciw Temistoklesowi, odpowiedzia mu: Jak to? I wy macie te co do mwienia o wojnie? Wy, ktrzy przecie jak te mtwy macie wprawdzie miecze, ale nie macie serc!" 12. Niektrzy jeszcze podaj, e gdy Temistokles stojc na grnym pokadzie okrtu mwi na temat tych spraw, zauwaono nagle, jak sowa, lecc nad okrtami od prawej strony, siadaa na szczytach ich masztw. To za miao najbardziej przyczyni si do przyjcia jego planu. I ju Grecy byli. zdecydo- wani na bitw na morzu. Tymczasem jednak flota nieprzyjacielska zbliaa si ku Attyce do portu Faleron i zasonia sob zupenie okoliczne wybrzea. Sam krl na czele wojska ldowego zeszed w dl nad morze i pokaza si na ile poczonych wszystkich swych si zbrojnych. Wtedy to wypady Grekom z pamici przekonywajce sowa Temistoklesa i znowu ci, co byli z Peloponezu, zaczli oglda si ku przesmykowi Istmos, nie chcc nawet sucha, gdy kto mwi co innego Postano- wiono wic zaczeka do nocy i odpyn i ju ster- nikom wydano co do drogi odpowiednie rozkazy. Ale Temistokles nie mg ju tego znosi spokojnie, e Grecy rezygnuj z naturalnej pomocy, jak im dawao miejsce, gdzie stali, i tamtejsze cieniny, a chc si rozproszy po miastach. Postanowi wic uy podstpu i w tym celu uknu sobie cay w plan z Sykinosem. Sykinos mianowicie by z pochodzenia Persem, a do Grecji dosta si jako jeniec wojenny; Temistoklesowi jednak by wiernie oddany i peni obowizki wychowawcy jego dzieci. Jego to Temi-

27

stokles wysa teraz potajemnie do krla perskiego i kaza mu powiedzie co nastpuje: Gwny do- wdca ateski, Temistokles, przechodzi na stron krla i donosi mu czym prdzej, e Hellenowie za- mierzaj ucieka; dlatego radzi mu, aby im nie pozwoli si wymkn, ale eby w chwili, gdy trac gowy z powodu braku cznoci z wojskami ldowy- mi, zaatakowa ich i zniszczy ca ich si morsk". Wiadomo t przyj Kserkses z radoci, biorc j za szczer prawd, i natychmiast wyda rozkaz do kapitanw okrtw, aby inne okrty obsadzi z caym spokojem zaogami, a z dwustu odpyn zaraz na pene morze, zamkn nimi dokoa wielk cienin i otoczy wyspy tak, eby aden czowiek ze strony nieprzyjaciela nie mg si stamtd wymkn. Pierwszym z Grekw, ktry zauway, co si dzie- je, by wanie syn Lizymacha, Arystydes. Uda si wic do kwatery Temistoklesa, cho nie by jego przyjacielem i nawet, jak ju powiedzielimy, przez niego zosta skazany sdem skorupkowym na wygnanie; a gdy Temistokles wyszed do niego, oznajmi mu: Jestemy otoczeni". Temistokles zna szlachetn rzetelno Arystydesa i wyraajc mu teraz sw ra- do z tej jego wizyty, opowiedzia mu ca histori z Sykinosem. Rwnoczenie wezwa go, eby jako taki, do ktrego Grecy maj bardzo duo zaufania, stara si z nimi porozmawia i razem z nim zachci ich do stoczenia bitwy morskiej w tamtejszych cieninach. Arystydes uzna suszno planu Temistoklesa, uda si osobicie do dowdcw i kapitanw poszczegl- nych okrtw, zachcajc ich gorco do bitwy na miejscu. Mimo to nie chciano wierzy w suszno jego sw. Dopiero gdy zjawi si tam jeden z okrtw wyspy Tenos42, ktry pod dowdztwem Panaj-

42 Tenos jedna z Cyklad.

28

tiosa przeszed ze strony perskiej do Grekw, i zameldowa o zamkniciu Grekw przez nieprzyjaciela, zdobyto si pod naciskiem koniecznoci na odwag i postanowiono wyj niebezpieczestwu naprzeciw. 13. Z brzaskiem dnia Kserkses zaj miejsce na wzniesieniu, aby mc obserwowa sw flot i jej ruchy. Miejscem tym bya, wedug Fanodemosa43, wynioso nad wityni Heraklesa, tam gdzie At- tyk od wyspy dzieli tylko wska cienina. Natomiast wedug Akestodorosa44 znajdowao si ono na granicy Attyki i Megarydy, powyej tzw. Rogw45. Tam kaza sobie krl ustawi zoty tron, dokoa niego za sta cay zastp pisarzy, ktrych zadaniem byo opi- sywa dokadnie cay przebieg bitwy. Temistokles zabiera si wanie do skadania ofiary przy okrcie gwnego dowdztwa, gdy przypro- wadzono do niego trzech jecw; mieli oni bardzo pikne rysy twarzy i bardzo bogaty strj, wspaniale zdobiony zotem. Byli to, jak mwiono,- synowie siostry krlewskiej, Sandaki, i Artayktesa. Spojrza na nich bdcy przy ofierze wieszczek Eufrantydes i w tym momencie ogie ofiarny buchn wielkim jasnym pomieniem, a rwnoczenie z prawej strony usyszano kichnicie, co rwnie byo znakiem wr- ebnym, Eufrantydes uj Temistoklesa za praw r- k i kaza mu tych modych ludzi zoy na ofiar, mianowicie wszystkich razem przy odpowiedniej modlitwie zabi na cze Dionizosa-Surowoercy46.

43 Fanodemos nieznany nam bliej autor jakiej duej historii Attyki.

44 nieznany skdind historyk. 45 Rogami (Kerata) zwano skaliste wybrzee midzy attyck

Eleuzis a Megar. 46 Po grecku Omestes lub Omophagos. Przy ofiarach na

jego cze zjadano na surowo wntrznoci zabitych kozw.

29

Twierdzi przy tym, e w ten sposb zapewni sobie Grecy ocalenie i zwycistwo.

Usyszawszy te straszne sowa tak okropnej wr- by, Temistokles sta bez ruchu. Ale og, jak to zwykle bywa wrd wielkich zmaga i w cikim pooeniu, oczekuje ratunku raczej od niedostpnych dla rozumu cudw ni od rozsdnego dziaania; podnis wic jednogon wspln modlitw do tego boga, podprowadzi jecw do otarza i wymusi do- konanie z nich ofiary zgodnie z poleceniem wieszczka. Tak pisze Faniasz z Lesbos, uczony i dobrze obez- nany z literatur historyczna.

14. Liczb okrtw perskich podaje poeta Ajschy- los47, ktry, jak gdyby na pewno o tym wiedzia, pisze w tragedii pt. Persowie:

Kserkses wiem dobrze mia tysic okrtw. A tych, co dumne byy z swej zwinnoci, Dwiecie i siedem mia. Taka ich liczba...

Natomiast attyckich okrtw byo tylko sto osiem- dziesit48. Na kadym za z nich znajdowao si za- ledwie osiemnastu ludzi do walki z pokadu: mianowicie czterech ucznikw-strzelcw i reszta ciko- zbrojnych.

Ale Temistokles wypatrzy, jak wida, niemniej waciwy moment do stoczenia bitwy jak i korzystne dla Grekw miejsce. Baczy bowiem na to, aby nie wczeniej obrci swe triery przodami do okrtw

47 Ajschylos bra udzia w bitwie pod Maratonem, a wpro- wadzajc do swej historycznej (wyjtkowo) tragedii pt. Persowie, wystawionej w r. 472 opowiadanie o bitwie pod Salamin, daje jej wspaniay opis.

48 Herodot (8, 82) podaje, e caa flota grecka liczya 380 okrtw, z tego (wedug rozdz. 61) Ateczycy dostarczyli

30

nieprzyjacielskich i rozpocz walk, a przyjdzie go- dzina, w ktrej zawsze wzmaga si wiatr od morza i pdzi przez cienin wysok fal. Greckie okrty bowiem byy paskie i do niskie, i dlatego im ten wiatr i wysoka fala tak bardzo nie przeszkadzay w manewrowaniu. Perskie za miay bardzo wysta- jce w gr rufy i wysoko pooone pokady, i w ogle byy bardzo cikie. Tote uderzajca fala cigle zmieniaa ich kierunek i ustawiaa je bokiem do okrtw greckich; te natomiast atakoway szybko i baczn zwracay uwag na Temistoklesa jako tego, ktry najlepiej przewidywa celowo ruchw floty, ale te by gwnym przedmiotem natarcia ze strony perskiego dowdcy floty, Ariamenesa. By to czowiek bardzo dzielny, najwpywowszy i najlepszy z braci krlewskich.

Teraz wic atakowa Ariamenes Temistoklesa z wy- sokiego swego okrtu, strzelajc do niego z uku i miotajc pociski niczym z murw twierdzy. Z greckiej za strony mierzyli w Ariamenesa pyncy na jednym okrcie Amejnias z Dekelei49 i Sokles Pe- lijczyk. Kiedy wic okrty ich uderzyy w siebie dziobami i zwary si, sczepione spiowymi oku- ciami, Ariamenes zacz schodzi na ich trier. Wtedy jednak oni zaatakowali go wczniami i strcili do morza. Zwoki jego, pywajce po morzu razem z r- nymi odamkami okrtw, rozpoznaa krlowa Arte- mizja50 i kazaa je odwie do Kserksesa. 200 okrtw obsadzonych przez wasnych obywateli. Wedug Persw (w. 337) oglna liczba okrtw wynosia 310.

49 Amejnias z attyckiej gminy Dekeleja by bratem Ajschy- losa i utraci w tej bitwie rk (Herodot 8, 84).

50 Artemizja krlowa Halikarnasu w Karii (Azja Mn.) przybya na pomoc Persom z 5 najlepszymi z caej floty okrtami. O jej odwadze i mdroci opowiada Herodot (8, 87).

31

15. W czasie tych walk bysn, jak opowiadaj, od strony Eleuzis51 jasny snop wiata, a tamtejsz rwnin triazyjsk zaleg wielki gwar i krzyk, do- chodzcy a do morza, jakby mnstwo ludzi naraz szo w procesji na cze Bakchusa. Znad tumw za, wznoszcych okrzyki, wida byo podnoszc si zwolna od ziemi chmur, ktra opadajc z powrotem w d, osiada na trierach. Inni znowu mieli wrae- nie, e widz zjawy w postaci uzbrojonych ludzi, wznoszcych w gr od wyspy Eginy rce i osania- jcych greckie triery. Przypuszczano, e byli to potomkowie Ajakosa52, ktrych przed t bitw wzy- wano w modlitwach na pomoc. Pierwszym, ktry zdoby okrt perski, by do- wdca triery, Ateczyk Lykomedes; zerwa on z niego oznaki i ofiarowa je ubranemu w laurowy wie- niec Apollonowi z Flya. Zreszt flota grecka, dorw- nujc liczebnie nieprzyjacielowi, ktry w cieninie mg wystpowa przeciw niej tylko partiami i przy tym sobie wzajemnie przeszkadza, staraa si go zmusi do ucieczki. Persowie jednak stawiali opr do samego wieczora, a wreszcie Grecy odnieli, jak mwi Symonides, pikne i gone na cay wiat zwycistwo, nad ktre nigdy nic wspanialszego nie osig- nli na morzu ani Grecy, ani inne narody. Mstwem i bohaterskim zapaem przyczynili si do niego wspl-

51 Eleuzis nadmorskie miasteczko w Attyce ze wityni Demetry i Kory, w ktrych kulcie odbyway si sawne misteria eleuzyskie. Szstego dnia dorocznej uroczystoci niesiono z Aten posg lakchosa (syna Demetry i Zeusa) przez rwnin, triazyjsk do Eleusis wrd procesji i wo- ania: Iakchos, Iakchos!

52 Ajakos syn Zeusa, dawny krl Eginy, by po mierci jednym z trzech sdziw w Hadesie. Jego potomkowie to Ajakidzi. Najsawniejszymi z nich byli: Peleus, ojciec Achil- lesa, Achilles, Telamon i syn jego Ajas.

32

nie wszyscy walczcy, ale mdry plan i energiczne jego przeprowadzenie byo zasug samego Temisto- klesa. 16. Po tej bitwie morskiej Kserkses, nie tracc ducha mimo niepowodzenia, zabiera si do przeprowadzenia ldowych swych wojsk przeciw Grekom poprzez nasypy na Salamin i w tym celu wyda rozkaz sypania wau przez cienin. Wtedy za Te- mistokles, chcc wybada myli Arystydesa, wystpi dla prby z takim planem, eby popyn do cieniny Hellespontu i tam przerwa poczenie pomidzy Azj a Europ, dodajc te sowa: ...ebymy w ten sposb Azj zajli w Europie". Ale Arystydes nie by z takiego pomysu zadowo- lony i mwi: Dotychczas walczymy z krlem, od- danym zbytkowi i, przyjemnoci; jeeli jednak za- mkniemy go w Helladzie i w ten sposb w sytuacji bez wyjcia postawimy czowieka, rozporzdzajce- go tak olbrzymi armi, nie bdzie on ju wtedy siedzia sobie pod zotym baldachimem i spokojnie przyglda si bitwie, ale w obliczu bezporedniego niebezpieczestwa miao odway si na wszystko, wszystkim bdzie osobicie zawiadywa, aby napra- wi swe zaniedbania i skuteczniej ni dotychczas bdzie ukada plany, gdy sytuacja stanie si dla niego kwesti ycia lub mierci. Nie naley zatem, Temistoklesie, zrywa istniejcego na Hellesponcie pomostu, ale przeciwnie: powinnimy, gdyby si da- o, zbudowa jeszcze jeden taki pomost na tej cieninie i czowieka tego czym prdzej wyrzuci z Euro- py". Na to Temistokles: "Wobec tego, jeeli ten plan uznajemy za najlepszy, czas zastanowi si nad nim i wszyscy powinnimy dy wszelkimi siami do tego, aby si ten czowiek jak najprdzej oddali z Hel-

33

lady". Kiedy za przyznano mu suszno, posa ktrego z eunuchw krlewskich, ktrego znaleziono wrd pojmanych jecw, mianowicie niejakiego Arnakesa, do Kserksesa i kaza mu donie, co nastpuje: Hellenowie postanowili po tym zwycist- wie na morzu popyn do Hellespontu i tam przerwa poczenie midzy Europ i Azj. Temistokles wic w yczliwej trosce o krla radzi mu uda si czym prdzej do swego morza i przej na drugi kontynent, a on tymczasem bdzie si stara prze- dua wrd Grekw narady i w ten sposb spowodowa zwok w pocigu". Wiadomo ta tak przerazia Kserksesa, e zarz- dzi natychmiastowy odmarsz wojsk na pnoc. Najlepsz za prb przezornoci Temistoklesa i Arystydesa okazaa si niebawem bitwa z Mardo- niuszem pod Platejami, gdzie losy Grecji rozstrzy- gay si wrd najwyszego niebezpieczestwa, jakkolwiek walczono tam tylko z niewielk czci wszystkich si zbrojnych Kserksesa. 17. Spord miast najbardziej wedug Herodo- ta53 odznaczya si w tym wszystkim Egina; natomiast indywidualnie, mimo niechci i zazdroci, na og wszyscy przyznali palm pierwszestwa Te- mistoklesowi. Kiedy bowiem wodzowie wrcili na Istmos i tam gosowali w tej sprawie przy otarzu54, kady po- dawszy jako pierwszego co do mstwa siebie, na dru- gim miejscu wymienia Temistoklesa. Lacedemo- czycy za zaprosili go nawet do Sparty, gdzie Eury- biadesowi dali pierwsz nagrod za dzielno, a Te-

53 Herodot (8, 122) donosi, e sam Apollon przyzna Egine- tom pierwszestwo w bitwie pod Salamin.

54 By to otarz Posejdona.

34

mistoklesowi te pierwsz w postaci wieca oliwko- wego za mdro. Poza tym podarowali mu naipik- niejszy wz, jaki by w miecie, a stra honorowa, zoona z trzystu modych ludzi, odprowadzia go a do granicy kraju.

Na najbliszych za igrzyskach olimpijskich, gdy Temistokles pojawi si na stadionie, publiczno nie zwracajc uwagi na zawodnikw cay dzie wpatrzo- na bya tylko w niego i tylko jego pokazywaa go- ciom z innych stron. Sama te podziwiaa go i gono oklaskiwaa, tak e nawet on sam, peen radoci, mia si wyrazi do swych przyjaci, e tam zebra owoce swych trudw dla dobra Hellady.

18. Z natury bowiem by Temistokles bardzo wra- liwy na wszystkie zaszczyty, jak to atwo mona wywnioskowa z zachowanych o nim wspomnie. Tak np., kiedy zosta mianowany admiraem pa- stwowej floty ateskiej, nie zaatwia osobno adnej sprawy ani prywatnej, ani publicznej, ale wszystko, co byo do zaatwienia, odkada na dzie przed samym odpyniciem. W ten sposb, zaatwiajc wiele spraw naraz i przyjmujc wizyty rozmaitych ludzi, chcia pokaza sw wielko i sw niezwyk wano.

Pewnego razu, patrzc na wyrzucone na brzeg morski zwoki ludzkie, spostrzeg na nich zote bran- solety i naszyjniki; sam przeszed koo nich obojt- nie, ale pokazujc je towarzyszcemu mu przyjacielowi, rzek: Zabierz to sobie. Ty przecie nie jeste Temistoklesem".

Do pewnego za piknego modego czowieka, niejakiego Antyfatesa, ktry dawniej by dla niego nie- przystpny, pniej jednak z powodu sawy bardzo mu nadskakiwa, powiedzia: ,,Pno, co prawda, mj

35

modzieniaszku, ale przecie obaj doszlimy razem do rozumu". O Ateczykach mwi, e nie maj dla niego ani prawdziwej czci, ani podziwu, ale obchodz si z nim jak z platanem: gdy przyjdzie burza i niebezpieczestwo, kryj si pod nim; jeli za wszdzie dokoa jest pikna pogoda, skubi go i szarpi. Pewien Grek z wyspy Seryfos55 powiedzia mu przy jakiej okazji, e saw sw zawdzicza nie sobie, lecz tylko swojemu pastwu. Na to za Temi- stokles: Masz zupen racj; bo ani ja jako obywatel Seryfos nie bybym sawnym, ani ty jako Ateczyk". Gdy ktry inny ze strategw, ktrego spotkao uznanie za jaki korzystny dla pastwa czyn, prze- chwala si tym zuchwale przed Temistoklesem i jego zasugom przeciwstawia swoje jako rwne im wielkoci, Temistokles odrzek: Sprzecza si raz drugi dzie wit z pierwszym, gwnym dniem witecz- nym, i mwi, e gwne wito pene jest kopotli- wych obowizkw i zaj, gdy tymczasem w drugi dzie wit kady ma czas na odpoczynek i spokojnie moe korzysta przy zabawie z przygotowanych rzeczy. Na to za odpowiedzia gwny dzie wi- teczny: To prawda. Ale gdyby mnie nie byo, nie byoby te ciebie. Ot tak samo, cign Te- mistokles dalej, gdyby mnie wwczas nie byo, gdzie bycie wy wszyscy dzisiaj byli?" Mia te Temistokles syna, ktry wszystko wymu- sza na matce, a przez matk na nim samym. O tym to synu mwi, e jest on najwpywowszym czowiekiem w caej Helladzie; bo Hellenowie podpo- rzdkowuj si Ateczykom, Ateczycy jemu, on za matce tego chopca, a matka chopcu.

55 Seryfos maa, bez znaczenia wysepka wrd Cyklad.

36

Chcia take we wszystkim by oryginalnym, i raz sprzedajc wiejsk posiado kaza wonemu midzy innymi zapowiedzie, e ssiad tej posiadoci jest take zacnym czowiekiem. O rk jego crki ubiegao si dwch ludzi, jeden skromny, drugi bogaty, i Temistokles wybra pierwszego mwic: Wol czowieka bez majtku ni majtek bez czowieka". To s najbardziej charakterystyczne jego powie- dzenia. 19. Po tamtych za wypadkach, o ktrych wyej pisaem, Temistokles przystpi natychmiast do odbudowy miasta i wznoszenia murw obronnych. Sprzeciwiali si budowie tych murw spartascy efo- rowie56, ale podobno przekupi ich zotem. Tak pisze historyk Teopompos57. Inni natomiast podaj przewanie, e zrobi to podstpem. Uda si mianowicie w tej sprawie do Sparty w charakterze i z tytuem posa. I kiedy go Spartanie interpelowali w kwestii budowy tych murw, a specjalny wysannik Eginy, niejaki Poliarchos, zjawi si tam rwnie w tej sprawie jako jego oskaryciel, Temistokles zaprzeczy tym zarzutom i kaza wysa do Aten komisj dla zbadania sprawy na miejscu. W ten sposb za zyska tylko przez te pertraktacje wicej czasu na budow murw, a poza tym postara si o to, e czonkw tej komisji zatrzymano jako zakadnikw, gwa- rantujcych jego bezpieczestwo w Sparcie. I tak si te stao. Bo Spartanie, cho dowiedzieli si caej prawdy, w niczym nie naruszyli jego osoby, lecz nie

56 eforowie najwysi urzdnicy w Sparcie, kontrolowali nawet krla.

57 Teopompos z wyspy Chios historyk dziejw greckich od r. 410394 i dziejw macedoskiego krla Filipa. y w IV w. przed n. e.

37

okazujc mu nawet swego niezadowolenia, bezpiecz- nie odesali go z powrotem. Nastpnie przeprowadzi rozbudow Pireusu, widzc dogodno naturalnego pooenia tego portu, i w ogle cae miasto zwiza cilej z morzeni, prowadzc swego rodzaju polityk przeciwn deniom dawnych wadcw ateskich. Ci bowiem, jak pisz, trudzili si, eby zainteresowania obywateli odwr- ci od morza i przyzwyczai ich do ycia na roli z dala od eglugi; w tym te celu rozpowszechniali owo opowiadanie o tym, jak to Atena prowadzc z Posejdonem spr o Ateny zwyciya, pokazawszy sdziom drzewo oliwkowe. Sam za Temistokles nie przylepi jak si wyraa Arystofanes58 Pireusu do Aten, lecz miasto przyczy do portu i kraj po- wiza z morzem. Przez to za tylko wzmocni si demokracji przeciw arystokratom i doda jej duo pewnoci siebie, gdy caa jej sia przesza do wiola- rzy, marynarzy i sternikw. To take byo w pniejszych czasach powodem, dla ktrego trzydziestu owych tyranw59 mwnic na Pnyksie60, zwrcon w stron morza, ustawio fron- tem do ldu. Zdawali sobie oni spraw, e panowanie na morzu jest rdem si demokracji, gdy tymczasem rzdom oligarchicznym atwiej poddaj si chopi na roli. 20. Ale Temistokles obmyli jeszcze inne, dalej idce plany ugruntowania potgi Aten na morzu.

58 w komedii z r. 424 pt. Rycerze (w. 815). 59 Tak nazwano 30 oligarchw, ktrym pogromca Aten,

admira (nauarch) floty spartaskiej, Lizander, poruczy w r. 402 rzdy w Atenach po zniesieniu ustroju demokratycznego.

60 Na wzgrzu Pnyks w pobliu Akropolis odbyway si zgromadzenia ludowe.

38

Mianowicie flota helleska, po ustpieniu Kserksesa, zawina do portu Pagazaj61 i tam zimowaa. Wy- stpi wic na jednym ze zgromadze ludowych w Atenach z owiadczeniem, e ma pewien projekt, bardzo korzystny dla Ateczykw i zbawienny, ale nie moe go zdradza publicznie. Wwczas kazano mu przedstawi go tylko Arystydesowi z tym, e jeeli Arystydes uzna go za dobry, moe go Temistokles wykona. Opowiedzia wic Arystydesowi, e pro- jektuje spalenie caej owej floty helleskiej. Arysty- des za poszed z tym na zgromadzenie ludowe i owiadczy, e rzeczywicie nie ma nic korzystniej- szego dla Aten nad to, co zamyla zrobi Temistokles, ale te nic bardziej niesprawiedliwego. Ateczycy zatem usyszawszy to, kazali mu powzitego planu zaniecha. Na posiedzeniu amfiktionw Lacedemoczycy po- stawili wniosek, eby usun z Amfiktionii62 te wszystkie miasta, ktre nie walczyy przeciw Persom po stronie Grekw. Wtedy jednak Temistokles oba- wiajc si, e po usuniciu Tesalii, Argiww i nawet Teb Lacedemoczycy uzyskaj w Radzie Zwizko- wej przewag i wikszo gosw, tak e bd mogli przeprowadza wszystko wedug wasnych interesw, wystpi z mow w obronie wymienionych pastw i zmieni zdanie czonkw Rady. Wykaza mianowicie, e w wojnie brao udzia tylko 31 miast-pastw, w tej liczbie za wikszo miast drobnych; byoby wic mwi rzecz przykr, gdyby po usuniciu z Amfiktionii znacznej czci Hellady caa Rada

61 Pagazaj port tesalskiego miasta Fere, w Zatoce Pa- gazajskiej.

62 Amfiktioni delfick nazywano zwizek pastw greckich, zawizany dla obrony i utrzymania wityni Apollona w Delfach i pod Termopilami.

39

Zwizkowa popada w zaleno od woli dwu czy trzech najwikszych pastw. Tymi za sowami bardzo sobie zrazi Lacedemo- czykw, ktrzy te zaraz zaczli szczeglnie wyr- nia i faworyzowa Cymona, budzc w nim. Temisto- klesowego przeciwnika w Atenach. 21. Niebawem zreszt sta si Temistokles czowiekiem niemile widzianym rwnie w pastwach sprzymierzonych z Atenami63, poniewa objeda wyspy i domaga si od tamtejszych miast wiadcze pieninych. Oto, co powiedzia mieszkacom wyspy Andros64, dajc od nich pienidzy, i co sam, jak Herodot65 twierdzi, od nich usysza: mianowicie owiadczy im wtedy, e przybywa do nich z dwo- ma bstwami, z Rad i Si, a oni mu na to odpo- wiedzieli, e i u nich mieszkaj dwa wielkie bstwa, Ndza i Niedostatek, i one to zabraniaj im dawa mu pienidze. Z jeszcze wiksz gorycz wypowiada si w jednym ze swych utworw przeciw Temistoklesowi poeta Tymokreont z Rodos, wyrzucajc mu, e innym dla pienidzy uatwia powrt z wygnania, a jego, swego przyjaciela, dla tych samych pienidzy zdra- dzi. Oto sowa66 tego poety:

Ty Pauzaniasza67 uwielbiaj, a ty Ksantyposa 68, Leotychid ty chwal, a ja pod niebiosa

63 Mowa o czonkach morskiego Zwizku Delficko-attyckiego, zaoonego w r. 478/7 celem prowadzenia dalszej wojny z Persami.

64 Andros jedna z Cyklad. 65 w ks. 8, rozdz. 111 i n. 66 ujte w metra liryczne, jako przeznaczone do piewu. 67 Pauzaniasz krl spartaski, zwycizca spod Platei (479). 68 Ksantyp ojciec Peryklesa, dowodzi flot atesk pod Mykale

(480), obok krla spartaskiego Leotychidesa.

40

Arystydesa wychwal! Jeden on z boskich Aten wyszed szlachetny, nikt wicej.

Bo Temistokles to oszust, zdrajca i zuchwalec, Znienawidzony przez Laton!

Tymokreonta. swego przyjaciela, Na ojczystego Ijalysos 69 ono

Nie przywrci. Wiksz dla niego mia brudny pienidz warto:

Wzi trzy talenty srebra i wynis si z nimi. Jednym powrotu z wygnania bezprawnie udziela,

Innym za srebro odbiera ojczyzn i ycie. Potem szyderczo

Ludzi na Istmie zimn straw syci. A oni jedzc, w duchu mu yczyli, eby jutrzejszej nie doczeka chwili.

O wiele za zoliwiej i zuchwaej rzuca ten poeta blunierstwa na Temistoklesa po jego skazaniu na wygnanie. Wtedy to uoy na niego t piosenk, ktra si zaczyna od sw:

Muzo, ty moj t pie Wszdzie wrd Hellenw nie, Bo jest godna takiej chway...

Ten Tymokreont zosta jak opowiadaj za- sdzony na wygnanie jako podejrzany o sympatyzo- wanie z Persami. I Temistokles take przyczyni si swym gosem do jego wygnania. Kiedy wic Temi- stokles popad rwnie w to samo podejrzenie, tak do tego robi aluzj:

Nie tylko wic Tymokreont przyjani si z Medem 70. Lecz take inni s otrami.

Wic w lisiej skrze byem nie ja jeden, Wicej jest lisw razem z nami...

69 Ijalysos miasto na wyspie Rodos. 70 Medami nazywali Grecy Persw, a wojny perskie

medyjskimi.

41

22. Z czasem za i wspobywatele zaczli Temi- stoklesowi zazdroci i z przyjemnoci pozwalali na wymierzone przeciwko niemu oszczerstwa. Musia si wic naprzykrza ogowi przez czste przypomi- nanie mu swoich wzgldem niego zasug. A gdy niektrzy zaczli si na to krzywi, zapyta ich: ,,Dla- czeg nudzi was ju to czste odbieranie wiadcze z tych samych rk, skoro to przecie dla was s same dobrodziejstwa?'' Poza tym oburzenie przeciw sobie wywoa wrd ludu take przez to, e wybudowawszy wityni na cze Artemidy, nada jej wezwanie Artemidy Dob- rej Rady", jako e sam zawsze najlepiej Grekom i ojczynie swei radzi. A wybudowa t wityni w pobliu swego domu, w dzielnicy, zwanej Melite; tam mianowicie, gdzie dzisiaj oprawcy rzucaj zwoki skazanych na mier i gdzie wywozi si ubrania i na- rzdzia mierci po wisielcach i innych samobjcach. W tej za wityni Artemidy Dobrej Rady zachowa si a do naszych dni portret samego Temistoklesa, Wyglda on na nim na prawdziwego bohatera nie tylko z ducha, ale i z wygldu zewntrznego. Ostatecznie wic zastosowali Ateczycy ostracyzm rwnie przeciw niemu, chcc w ten sposb zama jego wielko i nadmierny wpyw w pastwie. Tak zreszt robili zwykle ze wszystkimi, ktrych uznali za niebezpiecznych dla siebie z powodu ich znaczenia i wpywu, a zarazem wybijajcych si zbytnio ponad poziom demokratycznej rwnoci. Ostracyzm bowiem nie by kar, lecz pewnego rodzaju zaspokojeniem zazdroci i okazj do ulenia tym, ktrzy szukali sa- tysfakcji w pognbieniu jednostek, wybijajcych si nad innych, oraz do wyadowania swej niechci do kogo przez to pozbawienie go praw obywatelskich.

42

23. Po wydaleniu z ojczyzny Temistokles przeby- wa w Argos71. I tutaj nieprzyjaciele jego znaleli powody do wystpienia przeciw niemu, a to w zwizku z histori krla spartaskiego, Pauzaniasza. For- malnie za o zdrad stanu oskary go niejaki Leo- botes, syn Alkmajona, pochodzcy z Agryle72, i do tego oskarenia przyczyli si te Spartanie. Ot Pauzaniasz, powziwszy swj plan zdrady, pierwotnie kry si z nim przed Temistoklesem, cho y z nim w przyjani. Skoro jednak dowiedzia si, e Temistokles zosta pozbawiony praw obywatelskich, i widzia, e czuje si tym bardzo dotknity, omieli si zaprosi go do wspdziaania, pokazujc mu listy od krla perskiego i buntujc go przeciw przewrotnym i niewdzicznym Grekom". Temisto- kles jednak odrzuci propozycj Pauzaniasza i zupenie odmwi mu udziau w ich wykonaniu, ale nikomu o tym wszystkim sowa nie powiedzia, ani te nie zrobi na Pauzaniasza adnego oficjalnego doniesienia. Przypuszczalnie spodziewa si, e Pau- zaniasz sam porzuci swe plany, albo te moe wy- obraa sobie, e sprawa wyjdzie na wierzch w jaki inny sposb, poniewa bya ona porywaniem si na rzeczy niezwykle ryzykowne bez jakiegokolwiek na- leycie przemylanego planu. I rzeczywicie Pauzaniasz straci w kocu ycie73. ale wtedy znaleziono po nim pewne listy i pisma w tej sprawie, ktre rzuciy na Temistoklesa silne podejrzenie o wspdziaanie. Spartanie podnieli

71 na Peloponezie. 72 Tak nazywaa si attycka gmina (demos) w okrgu (fyli)

erechtejoskim. 73 cigany w Sparcie przez wadze pragnce go uwizi

schroni si do wityni Ateny Chalkiojkos (zapewniajcej azyl ciganym), a wtedy Spartanie zamurowali wejcie i ze- rwali dach. Pauzaniasz umar tam mierci godow.

43

wic zaraz przeciwko niemu wielki krzyk, a rwnoczenie w Atenach wystpili ze skarg na niego za- wistni obywatele. Poniewa za sam nie mg si broni na miejscu, broni si listownie, wykorzystu- jc do tego celu przede wszystkim dawniejsze za- rzuty: "Wrogowie moi pisa midzy innymi do ogu obywateli w Atenach oczerniajc mnie przed wami mwi, e jestem czowiekiem, ktry zawsze pragnie tylko rzdzi, a z natury swej nie chce nikomu podlega. Jake zatem mgbym kiedy- kolwiek pomyle o tym, eby dobrowolnie podda- wa siebie i caa Hellad pod panowanie barbarzy- cw i wrogw naszych?" Niemniej jednak lud, podburzony przez oskarycieli, wysa ludzi z rozka- zem aresztowania go i doprowadzenia przed sd oglnogrecki. 24. Temistokles jednak przewidzia to na czas i przenis si do Korcyry74, majcej wobec niego zobowizania za dawniejsz przysug. Mianowicie bdc raz sdzi rozjemczym w zatargu Korcyry z Koryntem75, rozstrzygn ten spr miedzy nimi w ten sposb, e Korynt mia zapaci Korcyrze dwadziecia talentw, a Leukada76, skolonizowana przez jednych i drugich, miaa w rwnej mierze na- lee do obu spierajcych si stron. Z Korcyry ucieka dalej, do Epiru, i tutaj czujc za sob pocig Ateczykw i Spartan, rzuci si w objcia bardzo ryzykownej i niepewnej nadziei:

74 Korcyra (gr. Korkyre) najwiksza z Wysp Joskich, w pobliu Epiru, dzi Korfu.

75 Koryntianie byli zaoycielami kolonii na Korcyrze i rocili sobie do niej pretensje jako metropolia.

76 Leukada dzi Santa Maura, miasto na pwyspie (teje nazwy), ktry po przekopaniu przesmyku sta si wysp.

44

schroni si do Admetosa. By to krl Molosw77, ktry niegdy, zwrciwszy si do Aten z jak prob, dozna tam wielkiego ponienia wanie od Temisto- klesa, bdcego wwczas u szczytu swego politycznego znaczenia. Tote teraz nie mg si spodziewa od tego krla niczego innego prcz gniewu i zemsty. Ale w tej sytuacji groniejsza dla Temistoklesa bya wiea nienawi wspobywateli ni przedawniony gniew obcego krla. Zdajc si wic na jego ask, stan przed nim jako bagalnik, robic to w pewien niezwyky i nieznany gdzie indziej sposb; wzi bowiem na rce jego syna w wieku dziecicym i upad przed otarzem domowym. To bowiem uchodzio u Molosw za najwyszy wyraz proby i niemal je- dyny, ktry nie pozwala niczego proszcemu odmwi. Niektrzy podaj tutaj, e to ona Admetosa, Ftija, pouczya Temistoklesa o tym sposobie baga- nia i sama postawia dziecko obok niego przy otarzu. Inni znowu pisz, e Admetos, aby usankcjo- nowa obowizkiem religijnym sw odmow wyda- nia go pocigowi, sam by reyserem i wspaktorem tego aktu bagalnego.

Tam te, do Epiru, Epikrates z attyckiej gminy Acharnaj78 odstawi Temistoklesowi on i dzieci, ktre potajemnie z Aten uprowadzi. Za to za p- niej zosta za spraw Cymona postawiony przed sd i skazany na mier. Tak pisze Stezymbrotos79. Ale dalej jako zapomnia o tym, co pisa, albo te Temi- stoklesowi kaza zapomnie o swej rodzinie; bo opowiada, e Temistokles popyn stamtd na Sycyli i tam prosi krla Hierona o rk jego crki, obie-

77 Molosowie szczep iliryjski w pn.-wschodnim Epirze. 78 Bya to najliczniejsza gmina Attyki, zamieszkaa przez

wojowniczych wglarzy (wypalaczy wgla drzewnego). 79 wspomniany w przypisie 7.

45

cujc mu za to odda pod jego panowanie ca Hel- lad. I dopiero gdy Hieron odrzuci t propozycj, mia si Temistokles uda do Azji. To wszystko jednak musiao mie jaki inny przebieg. 25. Bo znowu Teofrast80 w swej rozprawie O wa- dzy krlewskiej opowiada, e Hieron wysa do Olim- pii na igrzyska konie, majce bra udzia w wyci- gach, i ustawi tam bogaty i wspaniale wyposaony namiot, i e wtedy wanie Temistokles doradza Hellenom, aby rozszarpali namiot tego tyrana, a ko- mom jego nie pozwolili stawa do wycigw. Natomiast Tucydydes81 znw twierdzi, e Temi- stokles uda si nastpnie dalej, nad Morze Egejskie, i wypyn na nie z Pydny82 na okrcie, gdzie nikt z obecnych nie wiedzia, kim on jest; i dopiero gdy burza zacza znosi okrt w kierunku wyspy Naksos, ktr wwczas wanie Ateczycy oblegali, pod wpywem grocego mu niebezpieczestwa ujawni si przed wacicielem okrtu i sternikiem. Nastpnie probami i grobami zmusi ich do ominicia tej wyspy i pynicia w kierunku Azji. Grozi im mianowicie tym, e ich oskary przed Ateczykami i bdzie twierdzi kamliwie, i dali si przekupi i wzili go na okrt wiedzc dobrze od samego pocztku, kim jest. Z majtku Temistoklesa du cz zdoali zdoby w swe rce drog nielegaln jego przyjaciele i dostarczyli mu jej do Azji. Reszt, o ktrej wiedziano i ktr skonfiskowano na rzecz skarbu pastwa,

80 Teofrast ucze Arystotelesa, autor wielu pism przy- rodniczych, etycznych, estetycznych i in.

81 w ks. 1, rozdz. 137. 82 Pydna miasto w tej czci Macedonii, ktra si na-

zywaa Pieri.

46

Teopomp oblicza na sto talentw, Teofrast za na osiemdziesit, podczas gdy w chwili rozpoczynania kariery politycznej majtek jego ogem przedstawia warto niecaych trzech talentw.

26. Wyldowawszy w porcie Kyme83, zauway Temistokles, e wybrzea pilnuj liczne posterunki czatujce tylko na to, aby go zapa. Byli to przede wszystkim ludzie Ergotelesa i Pytodorosa. Bo takim, ktrzy kad okazj gotowi s wykorzysta dla wzbo- gacenia si, czaty te mogy si sowicie opaci, poniewa krl perski wyznaczy 200 talentw nagrody za pojmanie Temistoklesa. Umkn wic do eolskiego miasteczka Ajgaj84, gdzie go nikt nie zna oprcz Nikogenesa, z ktrym czyy go wizy gocinnoci. Nikogenes by najbogatszym w Eolii czowiekiem i jako taki posiada wiele znajomoci z perskimi po- tentatami. U niego ukrywa si Temistokles przez kilka dni, a zdarzyo si, e po biesiadzie urzdzonej z okazji skadania jakich ofiar wychowawca dzieci Nikogenesa, niejaki Olbios, straciwszy wiadomo uleg boskiemu natchnieniu i gono wypowiedzia ten wiersz:

Oddaj gos nocy, zwycistwo i rada w jej mocy!

A gdy potem Temistokles pooy si spa, nio mu si, e widzi wa, jak si wije w gr dokoa jego ciaa a do samej szyi. Kiedy za dotkn jego twarzy, nagle zamieni si w ora, ktry roztoczy nad nim skrzyda, a nastpnie porwa go w gr i unis gdzie daleko. Potem pojawia si przed nim zota laska herolda i na niej postawi go orze zupenie bez-

83Kyme jedno z najstarszych miast greckich w Bolidzie, w Azji Mn.

84 Ajgaj miasteczko w Eolidzie maoazjatyckiej.

47

piecznie, a rwnoczenie opuci go ten nieprawdo- podobny strach i niepokj.

Nikogenes stara si teraz wysa go dalej i w tym celu wymyli taki sprytny sposb: wiadomo, e przewana cz ludw niegreckich, a zwaszcza Perso- wie, jest z natury niezwykle, po prostu chorobliwie zazdrosna o kobiety. Nie tylko bowiem prawowite swe ony chroni bardzo starannie, eby ich nikt obcy nie zobaczy, ale nawet nabyte niewolnice i zwyke konkubiny. Kobiety wic yj u nich za- mknite w domu, a gdy si wybieraj w podr, jad na wozach pod osaniajcymi je dokoa namio- tami. Ot taki wanie wz sporzdzono i dla Temi- stoklesa. Wsun si przeto pod namiot i pojecha dalej; ludzie za wiozcy go wszystkim spotykanym po drodze i pytajcym, kogo tam wioz, odpowiadali e wioz Greczynk z Jonii dla ktrego z krlewskich dworzan.

27. Wedug tego, co pisze Tucydydes85 i Charon z Lampsakos86, Kserkses ju wtedy nie y i Temi- stokles zosta przyjty przez jego syna87. Natomiast Eforos, Dejnon, Klejtarchos, Heraklejdes88 i wielu innych podaj, e przyby do samego Kserksesa. Chronologicznie, jak si zdaje, blisze prawdy s wiadomoci Tucydydesa; jakkolwiek i u niego nie wszystko zgadza si bez reszty.

85 - w ks. 1, rozdz. 137. 86 Charon z Lampsaku (w Troadzie) wspczesny Temi-

stoklesowi autor Historii perskiej. 87 Artakserksesa I, ktry panowa od r. 464. 88 Eforos z Kyme ucze Izokratesa z IV w., autor reto-

rycznej Historii powszechnej. Dejnon z Kolofonu, take z IV w., napisa Histori persk, a syn jego Klejtarchos sensacyjn histori Aleksandra W., ktremu towarzyszy w wyprawie na Persj. Heraklejdes z Kyme, z IV w., by autorem wspczesnej Historii perskiej.

48

Faktem jest, e Temistokles, stanwszy w obliczu niebezpieczestwa, uda si najpierw do kanclerza krlewskiego i owiadczy: Jestem Hellenem. Pragn by przyjty przez krla w bardzo wanych sprawach, ktre maj doniose znaczenie przede wszystkim dla niego samego".

Na to kanclerz Artabanos: Mj przybyszu! Co kraj to obyczaj: kady co innego uwaa za dobre. Ale jedno wszyscy uznaj za dobre, a to przestrzega u siebie porzdku i szanowa wasny obyczaj. Wy podobno najbardziej cenicie wolno i rwno. My natomiast spord wielu bardzo piknych praw za najpikniejsze uwaamy to, ktre nakazuje czci krla i pada przed nim na kolana jako przed odbiciem wszystko zachowujcego boga. Jeeli wic zgodzisz si na nasz zwyczaj i padniesz przed krlem na kolana, bdziesz mg i przed obliczem jego stan i rozmawia z nim; jeeli jednak nie masz zamiaru tego uczyni, musisz korzysta z porednictwa innych. Krlowi bowiem ojczysty nasz zwyczaj nie pozwala sucha nikogo, kto mu nie odda na kolanach pokonu".

Temistokles wysucha tych sw i odrzek: Arta- banosie! Ja wanie przybyem w tym celu, aby po- mnoy saw i potg waszego krla. Tote i sam chtnie zastosuj si do waszych obyczajw, skoro tak si podoba wsawiajcemu Persw bogu, i innych wicej ni dotychczas dziki mnie bdzie przed krlem padao na twarz. Dlatego niech ten wasz zwyczaj nie bdzie adn przeszkod dla tych sw, ktre sam jemu chc oznajmi". ,,Czyje wic przybycie zapyta Artabanos mam zameldowa przed krlem? Nie wygldasz mi bowiem, sdzc z twej przezornoci, na zwykego czowieka". A Temistokles: Tego nikt nie moe wiedzie, Arta- banosie, pierwej ni krl".

49

Tak opisuje to wszystko Faniasz89. A Eratoste- nes90 w swych ksigach O bogactwie dodaje jeszcze, e w kanclerz mia u siebie jedn Greczynk z Ere- trii91 i ta umoliwia Temistoklesowi spotkanie z nim i t rozmow. 28. Kiedy wic zosta zaprowadzony przed krla, odda mu naleyty pokon i sta w milczeniu. Krl kaza tumaczowi zapyta go, kim jest. Tumacz spe- ni rozkaz krla, a wtedy Temistokles odpowiedzia: Jam jest Temistokles Ateczyk. Stoj przed tob, krlu, jako wygnaniec, cigany przez Hellenw, Wie- le przeze mnie szkd doznali Persowie, ale jeszcze wicej korzyci przez to, em powstrzymywa pocig za nimi; bo kiedym Hellad wybawi z niebezpieczestwa, ocaliwszy kraj wasny, mogem i wam wy- wiadczy niema przysug. W obecnym wic pooeniu moim musz si godzi na wszystko i przy- szedem tu gotw albo przyj od ciebie ask i prze- baczenie, albo przebaga twj gniew, jeeli jeszcze pamitasz o wyrzdzonych ci szkodach. Ale ty wemij lepiej mych wrogw na wiadkw moich dobro- dziejstw wzgldem Persw i uyj teraz mojego nie- szczcia raczej na pokazanie swej wspaniaomyl- nej askawoci ni na zaspokojenie gniewu. Jeeli mi przebaczysz, ocalisz bagajcego; jeeli za nie, to zgubisz we mnie wroga Hellenw". W dalszym cigu Temistokles, dla nadania swym sowom charakteru boskich wyrokw, opowiedzia krlowi dokadnie owo senne widzenie, ktre mia w domu Nikogenesa. Nadto doda tu jeszcze prze-

89 Patrz przypis 2. 90 Eratostenes z Cyreny wielki geograf, gramatyk i filozof

aleksandryjski z III w. przed n. e. 91 Eretria miasto na wyspie Eubei.

50

powidnie otrzyman od Zeusa z Dodony92, nakazu- jc mu uda si do rwnoimiennego" temu bogu. "Zrozumiaem to tak mwi Temistokles e wyrocznia wysya mnie wanie do ciebie: obaj bowiem macie imi wielkich krlw".

Pers wysucha tego wszystkiego, ale Temistokle- sowi samemu nie da adnej odpowiedzi, jakkolwiek by peen podziwu dla jego rozumu i odwagi. Przed przyjacimi tylko chwali swoje szczcie i wrd najwikszego zadowolenia modli si do boga Ary- mana93, aby zawsze wrogom zsya takie myli, iby najdzielniejszych swych obywateli wypdzali spord siebie na wygnanie. Nastpnie zoy ofiary i natychmiast rozpocz wielkie ucztowanie, a w nocy podobno trzy razy przez sen krzykn radonie: Mam Temistoklesa Ateczyka".

29. Nastpnego za dnia o wicie zwoa przyjaci i przedstawi im swego gocia. A oni usyszawszy imi Temistoklesa, gdy si pojawi, przyjli go z oburzeniem i gono mu zorzeczyli. Nie pozwalao to Temistoklesowi spodziewa si wiele dobrego dla siebie. Krl usiad i zrobia si cisza. Temistokles za idc przed niego i mijajc jednego z wysokich ofice- rw krlewskich, Roksanesa, usysza jeszcze za sob szeptem rzucone przez tego westchnienie: Zmienny ty wu helleski, boski duch krla tutaj ci przy- prowadzi".

Ale gdy przyszed przed oczy samego krla i znowu odda mu korny pokon, krl przyj go yczliwie i przemwiwszy do niego rzek: Ju jestem ci wi-

92 Dodona w Epirze, ze wityni Zeusa i starodawn wyroczni. 93 Persowie wierzyli wedug nauki Zoroastra w dwch bogw:

dobrego Ormazda (Ormuzda, Ahuramazd) i zego Arymana.

51

nien dwiecie talentw. Skoro bowiem sam tu przy- szede, susznie ci si naley nagroda, ktr przy- rzekem temu, kto by mi ciebie dostawi". Poza tym obiecywa mu jeszcze wicej, dodawa mu otuchy i kaza mwi miao o sprawach greckich, co tylko zechce. Temistokles za w odpowiedzi na to wezwanie mwi: Sowa ludzkie podobne s, o krlu, do wzo- rzystych kilimw: jak tamte bowiem, tak i te, gdy si je swobodnie rozwinie, przedstawiaj obrazy we waciwych ksztatach, a gdy s zwinite, zakrywaj je i znieksztacaj. Dlatego potrzeba mi troch czasu". Krlowi bardzo si podobao to porwnanie i kaza Temistoklesowi powiedzie, ile tego czasu po- trzebuje. Temistokles prosi o jeden rok zwoki i w tym czasie nauczy si dostatecznie wada jzy- kiem perskim, po czym prowadzi rozmowy z krlem ju bez porednictwa tumacza. Na zewntrz pano- waa opinia, e rozmowy te dotycz spraw helleskich. Poniewa jednak w tym samym czasie zaszy wielkie zmiany personalne na dworze krla i w jego najbliszym otoczeniu, Temistokles popad u magna- tw perskich w nienawi. Domylano si bowiem, e i o nich pozwoli sobie wypowiedzie przed krlem jakie mielsze sowa, tym bardziej e ze strony krla doznawa nierwnie wikszych wyrnie ni przebywajcy u niego inni obcokrajowcy. Jedzi wic z krlem na polowania, bywa zapraszany do paacu na zabawy towarzyskie, zosta nawet przed- stawiony krlowej-matce i skada jej czste wizyty. Poza tym kapani-mdrcy perscy, tzw, magowie, wta- jemniczyli go w sw nauk, a wszystko dziao si z woli krla. Pewnego razu krl pozwoli Demaratosowi94 ze

94 Demaratos by krlem spartaskim, ktry wypdzony z ojczyzny schroni si na dwr perski krla Dariusza, to-

52

Sparty prosi, o co chce. Ten za prosi, aby mu wolno byo w krlewskim turbanie na gowie przeje- cha ulicami miasta Sardes. Wtedy jednak krewny krla, Mitropaustes, dotkn jego turbanu i rzek: "Pod tym turbanem nie ma adnego mzgu. Ty za nie bdziesz Zeusem, choby i piorun wzi do rki!"

Krl by take oburzony takim daniem Demara- tosa. Oddali go od swej osoby i zdawao si, e b- dzie w swym gniewie na niego nieubagany. Wtedy jednak Temistokles wstawi si za nim i swoim wpywem spr zaagodzi. Std to podobno take pniejsi krlowie perscy, za ktrych rzdw interesy perskie i helleskie jeszcze bardziej wchodziy sobie w drog, ilekro chcieli sobie zobowiza ktrego z Helle- nw, zapewniali go w listach, e dozna od nich wikszych wyrnie ni te, ktrych doznawa Temi- stokles.

Sam za Temistokles, kiedy ju mia due znaczenie i wielu zabiegao o jego wzgldy, majc raz za- si do wspaniale zastawionego stou, tak podobno wyrazi si do swych dzieci: Moje dzieci, zginli- bymy, gdyby nie to, emy zaginli".

Przewana cz autorw podaje, e krl przyzna mu trzy miasta: Magnezj, Lampsakos i Myus95, a to ,,na chleb, na wino i na inne potrawy". Nean- tes z Kydzykos96 i Faniasz wymieniaj prcz tego jeszcze dwa inne97, mianowicie Perkote i Palajske- psys ,,na pociel i na odzienie". warzyszy Kserksesowi w wyprawie na Grecj, a wedug powyszego opowiadania wrci do Persji, gdzie go spotykamy na dworze Artakserksesa.

95 wszystkie trzy w Azji Mn.: Magnezja w Lidii nad Meandrem, Lampsakos w Myzji nad Propontyd, Myus w Jonii.

96 Zob. przypis 3. 97 Perkote w Troadzie nad Hellespontem, Palajskepsys

w Myzji, w pamie Idy,

53

30. Zdarzyo si raz, e Temistokles odbywa pod- r nad morze w sprawach zwizanych z Hellad. I wtedy satrapa perski z Grnej Frygii, Epiksyes, zorganizowa na niego zasadzk. Od dawna trzyma w pogotowiu Pizydw98, ktrzy mieli Temistoklesa napa i zabi w czasie noclegu w miejscowoci Leon- tokefalon, tj. Lwia Gowa. Tymczasem ju podczas poudniowej drzemki pokazaa mu si we nie, jak opowiadaj, Matka Bogw" i rzeka: Temistoklesie, omi gow lwa, by nie wpad na niego. A ja za to dam od ciebie twej crki, Mnezyptolemy, na moj suebnic". Przeraony tym Temistokles przede wszystkim po- modli si do bogini, zjecha z gwnej drogi na bocz- n i tak omijajc ow miejscowo, na nocleg zatrzyma si gdzie indziej, gdy noc ju zapada. Przy- padkiem za jedno ze zwierzt, nioscych ptna na- miotowe, wpado do rzeki i suba Temistoklesa mu- siaa te zamoke ptna rozwiesi, aby si wysuszyy. I wtedy nadbiegli tam ze sztyletami owi Pizydzi, ale nie rozpoznajc dobrze przy wietle ksiyca rozpi- tych pcien i sdzc, e to namiot Temistoklesa, myleli, e tam go najlepiej w czasie snu napadn. Podeszli wic bliej i podnieli ptno, lecz w tej chwili napadli wanie na nich ludzie Temistoklesa i wszystkich pojmali. W ten sposb uszed Temistokles niebezpieczestwa i nie wychodzc z podziwu dla objawienia, jakie mu zesaa bogini, wybudowa jej w Magnezji wityni

98 Pizydowie mieszkacy grzystej Pizydii w Azji Mn, ludzie bardzo wojowniczy.

99 Matka Bogw Kybele, przez Grekw utosamiana z Re, bya wschodni bogini czczon zwaszcza we Frygii Zwierzciem jej powiconym by lew, a para lww cigna jej rydwan.

54

pod wezwaniem Dindymene100, a crk sw Mnezyp- tolem ustanowi tam jej kapank. 31. Gdy przyby do Sardes101, majc wolny czas zwiedza witynie i oglda ich przepych z niezli- czon iloci zoonych tam wotw. Midzy innymi zauway wtedy w wityni Matki Bogw wysoki na dwa okcie miedziany posg tzw. hydrofory, tj. dziew- czyny noszcej wod, ktry sam niegdy powici tej bogini. Ufundowa go mianowicie w tym czasie, gdy by naczelnym kierownikiem gospodarki wodnej w Atenach, za pienidze uzyskane z opat karnych, nakadanych na ludzi, ktrzy zostali przyapani na podbieraniu wody ze studni publicznych i odprowa- dzaniu jej gdzie indziej. Zobaczywszy za ten posg, zwrci si do satrapy perskiego w Lidii z prob, aby mu go pozwoli ode- sa z powrotem do Aten. Dlaczego to zrobi, nie wiadomo; moe mu si al zrobio tego posgu, e znajduje si tam jakby w niewoli, a moe chcia pokaza Ateczykom, jakim on cieszy si powaaniem i wpywem u krla perskiego. Ale satrapa zareagowa na to oburzeniem i grob, e doniesie o tym samemu krlowi. Temistokles przerazi si tym zachowaniem satrapy i ratowa sytuacj przez bogate podarunki, skadane kobietom jego haremu, agodzc w ten sposb i gniew samego satrapy. Odtd za by ju ostroniejszy i ba si niena- wici i zazdroci Persw. Nie jedzi wic ju po Azji, pisze Teopompos102, lecz zamieszka na stae w Magnezji, yjc tam w dostatku z otrzymywanych

100 - od gry Dindymos przy frygijskim miecie Pessy- nuncie, gdzie bya gwna jej witynia.

101 Sardes stolica Lidii. 102 Patrz przyp. 57.

55

wielkich darw i doznajc czci, rwnej najznakomit- szym Persom. Tak przey dugi czas w penym spo- koju, poniewa krl perski, pochonity wewntrz- nymi sprawami pastwa, niewiele uwagi mg w tym czasie powica sprawom helleskim.

Wreszcie jednak w Egipcie wybucho powstanie103 organizowane z pomoc Ateczykw i triery helleskie zaczy ju podpywa a do Cypru i Cylicji104. Gwnym za dowdc si greckich na morzu by wtedy Cymon. To wszystko zmusio krla do wystpienia przeciw Hellenom i powstrzymania wzrostu ich si przeciw Persji. Zaczto wic ciga wojska, dowdcy rozjedali si do wyznaczonych punktw, szy na wszystkie strony krlewskie rozkazy, midzy innymi do Temistoklesa, wzywajc go do zajcia si spraw hellesk i urzeczywistnienia swoich obiet- nic.

Ale Temistokles nie czu w sobie gniewu do swych ateskich wspobywateli ani te nie imponowao mu ju zaszczytne stanowisko i tak rozlega wadza w tej wojnie. Moe take samo przedsiwzicie nie budzio w nim widokw powodzenia, bo Hellada miaa wwczas doskonaych strategw, a Cymonowi wyjtkowo pomylnie udaway si helleskie poczy- nania. Najbardziej jednak wpywao na niego uczu- cie zawstydzenia wobec dawnych chwalebnych swych czynw i zwycistw. Postanowi wic to pene chway ycie chwalebnie take zakoczy. Zoywszy uroczyst ofiar na cze bogw, zaprosi do siebie przyjaci, poegna si z nimi i napi si wedug po- wszechnego opowiadania krwi wou105. Ale nie-

103 cignce si od r. ok. 467. 104 Cylicja w pd.-wschodnim kracu Azji Mn. 105 Grecy uwaali j przesdnie za siln trucizn.

56

ktre rda podaj, e bya to przygotowana jaka szybko dziaajca trucizna.

Umar w Magnezji przeywszy szedziesit pi lat106 wypenionych przewanie dziaalnoci na sta- nowiskach politycznych i strategicznych. Krl za dowiedziawszy si o jego mierci, o jej przyczynach i sposobie, jeszcze wikszy dla niego czu podobno podziw i cze, a rodzin jego i przyjaci traktowa z niezmienn yczliwoci.

32. on Temistoklesa bya Archippe, crka Li- zandra z gminy Alopeke. Z niej pozostao po nim trzech synw: Archeptolis, Polieuktos i Kleofantos. Tego ostatniego wspomina te Platon jako doskona- ego jedca, zreszt jednak czowieka zupenie prze- citnego. Starszymi od nich byli: Neokles, ktry jeszcze jako may chopiec umar, ugryziony przez konia, i Diokles, ktrego przybra za swego syna dziadek Lizander. Crek mia Temistokles kilka: Mnezypto- lema, urodzona z drugiej jego ony, wysza za m za wspomnianego brata przyrodniego, Archeptoli- sa107, Italia za Pantojdesa z Chios, a Sybaris za Ni- komedesa z Aten. Nikomach za otrzyma za on od jej braci, ju po mierci Temistoklesa, jego brata- nek Frazykles. Jedzi po ni do Magnezji. U niego te wychowywaa si Azja, najmodsza ze wszystkich dzieci Temistoklesa.

Wspaniay grobowiec Temistoklesa wznosi si na agorze w Magnezji. O szcztkach jego wspomina An- dokides108 w swej mowie Do towarzyszy. Opowiada tam mianowicie, e Ateczycy zdoali je potajemnie

106 w r. 459. 107 Porwnaj koniec rozdz. 30. Sprzeczno relacji tumaczy

si rnorodnoci rde Plutarcha. 108 Andokides mwca ateski z 2 poowy V w., oligarcha

wpltany w proces hermokopidw, tj. winnych zburzenia posagw Hermesa, tzw. herm, w r. 415 przed n. e.

57

wykra i e rozrzucili je na cztery wiatry. Ale wiadomo ta nie zasuguje na wiar. wiadomym tym kamstwem chcia on bowiem podburzy oligarchis- tw przeciw ludowi. Podobnie jeeli Filarchos109 w swym dziele historycznym wprowadza jakiego Neoklesa i Demopolisa jako synw Temistoklesa, zupenie nieoczekiwanie jak gdyby jakiego deus ex machina w utworze tragediowym, robi to tylko dla wywoania wrae i wzrusze dramatycznych. Kady te od razu pozna, e to fikcja. Poza tym periegeta Diodor110 w ksigach O grobowcach mwi, opiera- jc si jednak raczej na przypuszczeniach ni na prawdziwych danych, e w okolicy portu Pireus wysuwa si w morze naprzeciw gry Alkimosa pas w ksztacie zgitego okcia; po opyniciu za jego wjeda si na spokojne morze i tam na duej prze- strzeni cignie si paskie wybrzee, a na nim stoi co w rodzaju otarza, ktry ma by grobowcem Te- mistoklesa. Na potwierdzenie tej wiadomoci przy- tacza Diodor sowa Platona, komediopisarza111:

A twj grobowiec, na piknym stojcy tu placu, Ze wszystkich stron wita bdzie podrnych i statki; Odpywa bd i wpywa, on wszystkich zobaczy, Pjd okrty w zawody, on bdzie ich wiadkiem.

Potomkowie Temistoklesa doznawali w Magnezji a do naszych czasw pewnych tradycyjnych wyrnie. Doznawa ich i mj przyjaciel, Temistokles z Aten, ktry by moim koleg studiw u filozofa Ammoniosa112.

109 Filarchos historyk z III w. 110 periegeta (niby przewodnik geograficzny i topo-

graficzny) Diodor bliej nieznany, rny od historyka Diodora z Sycylii.

111 By to przedstawiciel tzw. starej komedii attyckiej, wspzawodniczy z Arystofanesem.

112 Ammonios ateski nauczyciel modego Plutarcha, by eklektycznym akademikiem.

58

II

PERYKLES Perykles (ur. wnet po 500, zmar w jesieni 429) przez matk

blisko spokrewniony z Alkmeonid Klistenesem, arystokra- tycznym organizatorem demokracji ateskiej (z r. 508/7), by synem zwycizcy spod Mykale, Ksantypa, skazanego w r. 484 przez ostracyzm na wygnanie, a nalea do tych bogatych arystokratw, ktrzy z przekonania przyjli program demo- kratyczny za swj i powicili wszystkie swe zdolnoci jego urzeczywistnieniu. Uczciwy jak jego przeciwnik polityczny Arystydes, cho nie tak bogaty (przez oenek) jak i drugi przeciwnik Cymon (Kimon), wstpi na aren polityczn w r. 462 przy boku radykalnego demokraty Efialtesa, ktry wystpi przeciw ostoi konserwatystw, areopagowi (skada- jcemu si z byych archontw, przedstawicieli dwch naj- wyszych klas majtkowych, urzdujcych doywotnio, a wic nieodpowiedzialnie) i odebra mu kontrol caej

plutarch - zywoty slawnych mezow, t. iii

Documents