područja sa prirodnim ograničenjima u jugoistočnoj evropi...

Područja sa prirodnim ograničenjima u Jugoistočnoj Evropi: Procena i preporučene mere

Deutsche Gesellschaft für Internationale Zusammenarbeit (GIZ) GmbH,Ruralni razvoj putem integrisanog upravljanja šumskim i vodenim resursima Jugoistočne Evrope (LEIWW),Antonie Grubišić 5, 1000 Skoplje,Makedonija

Stalna radna grupa za regionalni ruralni razvoj u JIE (SWG)Bul. Goce Delčeva 18, zgrada MRTV, 12. sprat, 1000 Skoplje, Makedonija

Analiza, zaključci i preporuke u ovom dokumentu predstavljaju mišljenje autora i ne zastupaju nužno stav Nemačke organizacije za razvojnu saradnju (GIZ) i Stalne radne grupe za regionalni ruralni razvoj u Jugoistočnoj Evropi (SWG).

Priredili:Pandi Zdruli i Ordan Čukaliev

Published by:Deutsche Gesellschaft für InternationaleZusammenarbeit (GIZ) GmbH.

A CIP catalogue record for this book is available from the National and University Library “St. Clement of Ohrid” – Macedonia

CIP - Каталогизација во публикација Национална и универзитетска библиотека “Св. Климент Охридски”, Скопје

631.452(4-12)

PODRUČJA sa prirodnim ograničenjima u Jugoistočnoj Evropi : procena i preporučene mere / [urednici Pandi Zdruli i Ordan Čukaliev ; prevod Natasa Sofranac ; ilustrator Filip Filipovic]. - Skopje : GIZ, 2017. - 205 стр. : илустр. ; 30 см

ISBN 978-608-4536-09-3

а) Почва - Плодност - Југоисточна Европа б) Педологија - Агрокултурен развој - Југоисточна Европа COBISS.MK-ID 104369162

2

PODRUČJA SA PRIRODNIM OGRANIČENJIMA U JUGOISTOČNOJ EVROPI: PROCENA I PREPORUČENE MERE

SADRŽAJSpisak skraćenica..................................................................................................................................5

Predgovor i izjave zahvalnost.................................................................................................................6

Poruka od CIHEAM-a i Instituta u Bariju................................................................................................8

Uvodne informacije, metodologija primenjena u oceni i angažovani

stručnjaci i institucije..............................................................................................................................9

DEO A: REGIONALNI ASPEKTI..........................................................................................10

Poglavlje A1: Metodologija EU za utvrđivanje i obeležavanje granica Područja sa prirodnim ograničenjima (ANC) .......................................................................................................11

Poglavlje A2: Primena ANC metodologije EU u zemljama JIE.............................................................18

Poglavlje A3: Prepoznate društveno-ekonomske i ekološke potrebe regiona označenih kao ANC.............................................................................................................................24

Poglavlje A4: Uporedna ocena i preporuka politika zemalja u vezi sa karakterizacijom i mapiranjem područja sa prirodnim ograničenjima u JIE....................................................................34

Poglavlje A5: Zakonodavstvo EU o pristupu plaćanju ANC oblastima i njihove implikacije na IPARD instrumente finansiranja.....................................................................................38

Poglavlje A6: Rezime konsultativnih sastanaka ANC Radne grupe (REAWG) u okviru Programa LEIWW....................................................................................................................48

Spisak referenci i konsultovanih materijala za Regionalni sintetizovani izveštaj..................................57

DEO B: IZVEŠTAJI PO ZEMLJAMA.................................................................................59

Poglavlje B1: Status podataka o zemljištu, klimi i digitalnom mapiranju u Albaniji..............................60

B1.1. Uvod .....................................................................................................................................60 B1.2. Status podataka o zemljištu..................................................................................................67 B1.3. Status podataka o klimi.........................................................................................................69 B1.4. Status podataka Geografskog informacionog sistema (GIS)................................................73 B1.5. Nedostatak podataka, problemi i rešenja.............................................................................75 B1.6. Davanje preporuka za unapređeno upravljanja u kontekstu Područja sa prirodnim ograničenjima............................................................................................................75 B1.7. Analiza nacionalnih kapaciteta za upravljanje podacima i davanje preporuka za unapređenje institucionalne strukture u pogledu ANC..............................................................78 B1.8. Ocene nacionalne politike i preporučene mere od značaja za karakterizaciju i mapiranje područja sa prirodnih ograničenjima uključujući i socio-ekonomske analize..............................................................................................................78 Referentna lista podataka korišćenih za procenu relevantnih ANC podataka...............................80

3


Poglavlje B2: Status podataka o zemljištu, klimi i digitalnom mapiranju u Bosni i Hercegovini..........82

Izveštaj Federacije Bosne i Hercegovine........................................................................................82 B2.1. Uvod .....................................................................................................................................82 B2.2. Stanje podataka o zemljištu..................................................................................................87 B2.3. Status podataka o klimi.........................................................................................................92 B2.4. Status podataka Geografskog informacionog sistema (GIS)................................................94 B2.5. Nedostaci podataka, problemi i rešenja...............................................................................98 B2.6. Davanje preporuka za unapređenje upravljanja podacima u kontekstu Područja sa prirodnim ograničenjima............................................................................................................98 B2.7. Analiza nacionalnih kapaciteta za upravljanje podacima i davanje preporuka za unapređenje institucionalne strukture u pogledu ANC-a................................................................98 B2.8. Ocene nacionalnih politika i preporučene mere od značaja za karakterizaciju i mapiranje područja sa prirodnim ograničenjima uključujući i socioekonomske analize...............................................................................................................99 Referentna lista podataka korišćenih za ocenu relevantnih ANC podataka.................................101 Bosna i Hercegovina: Izveštaj Republike Srpske.........................................................................102 B 2.1.b. Uvod ...............................................................................................................................102 B2.2.b. Status podataka o zemljištu.............................................................................................103 B2.3.b. Status podataka o klimi u Republici Srpskoj...................................................................106 B2.4.b Status podataka Geografskog informacionog sistema (GIS)............................................109 B2.5.b Nedostatak podataka, problemi i rešenja.........................................................................115 B2.6.b Davanje preporuka za unapređenje upravljanja podacima u kontekstu Područja sa prirodnim ograničenjima...........................................................................................115 B2.7.b Analiza nacionalnih kapaciteta za upravljanje podacima i davanje preporuka za unapređenje institucionalne strukture u pogledu ANC-a.........................................................115 B2.8.b Ocena nacionalnih politika i preporučene mere od značaja za karakterizaciju i mapiranje područja sa prirodnim ograničenjima uključujući i socioekonomske analize.............................................................................................................116 Referentna lista podataka korišćenih za ocenu relevantnih ANC podataka.................................117

Poglavlje B3: Status podataka o zemljištu, klimi i digitalnom mapiranju na Kosovu*........................118

B3.1. Uvod ...................................................................................................................................118 B3.2. Status podataka o zemljištu................................................................................................119 B3.3. Status podataka o klimi.......................................................................................................122 B3.4.Status podataka Geografskog informacionog sistema (GIS)...............................................125 B3.5 Nedostatak podataka, problemi i rešenja............................................................................130 B3.6. Davanje preporuka za unapređenje upravljanja podacima u kontekstu Područja sa prirodnim ograničenjima...........................................................................................131 B3.7. Analiza nacionalnih kapaciteta za upravljanje podacima i davanje preporuka za unapređenje institucionalne strukture u pogledu ANC-a.........................................................131 B3.8. Ocena nacionalnih politika i preporučene mere od značaja za karakterizaciju i mapiranje područja sa prirodnim ograničenjima uključujući i socio-ekonomske analize............................................................................................................132 Referentna lista podataka korišćenih za ocenu relevantnih ANC podataka.................................133

Poglavlje B4: Status podataka o zemljištu, klimi i digitalnom mapiranju u Makedoniji......................134

B4.1. Uvod ...................................................................................................................................134 B4.2. Status podataka o zemljištu................................................................................................144 B4.3. Status podataka o klimi.......................................................................................................145 B4.4. Status podataka Geografskog informacionog sistema (GIS)..............................................152

* Ova oznaka ne prejudicira stavove o statusu i u skladu je sa Rezolucijom 1244 SBUN i Mišljenjem MSP o proglašenoj nezavisnosti Kosova. U daljem tekstu: „Kosovo*”.

4


B4.5. Nedostatak podataka, problemi i rešenja...........................................................................154 B4.6. Davanje preporuka za unapređeno upravljanje podacima u kontekstu Područja sa prirodnim ograničenjima...........................................................................................155 B4.7. Analiza nacionalnih kapaciteta za upravljanje podacima i davanje preporuka za unapređenje institucionalne strukture u pogledu ANC............................................................156 B4.8. Ocene nacionalne politike i preporučene mere od značaja za karakterizaciju i mapiranje područja sa prirodnih ograničenjima uključujući i socio-ekonomske analize...........................................................................................................157 Referentna lista podataka korišćenih za ocenu relevantnih ANC podataka.................................159

Poglavlje B5: Status podataka o zemljištu, klimi i digitalnom mapiranju u Crnoj Gori.......................160

B5.1. Uvod ...................................................................................................................................160 B5.2. Status podataka o zemljištu................................................................................................169 B5.3. Status podataka o klimi.......................................................................................................171 B5.4. Status podataka Geografskog informacionog sistema (GIS)..............................................175 B5.5. Nedostatak podataka, problemi i rešenja...........................................................................177 B5.6. Davanje preporuka za unapređeno upravljanje podacima u kontekstu Područja sa prirodnim ograničenjima...........................................................................................177 B5.7. Analiza nacionalnih kapaciteta za upravljanje podacima i davanje preporuka za unapređenje institucionalne strukture u pogledu ANC-a.........................................................177 B5.8. Ocena nacionalnih politika i preporučene mere od značaja za karakterizaciju i mapiranje područja sa prirodnih ograničenjima uključujući i socio-ekonomske analize...........................................................................................................178 Referentna lista podataka korišćenih za ocenu relevantnih ANC podataka.................................179

Poglavlje B6: Status podataka o zemljištu, klimi i digitalnom mapiranju u Srbiji...............................180

B6.1. Uvod...................................................................................................................................180 B6.2. Status podataka o zemljištu................................................................................................184 B6.3. Status podataka o klimi.......................................................................................................191 B6.4. Status podataka Geografskog informacionog sistema (GIS)..............................................192 B6.5. Nedostatak podataka, problemi i rešenja...........................................................................196 B6.6. Davanje preporuka za unapređeno upravljanje podacima u kontekstu područja sa prirodnim ograničenjima...........................................................................................196 B6.7. Analiza nacionalnih kapaciteta za upravljanje podacima i davanje preporuka za unapređenje institucionalne strukture u pogledu ANC-a.........................................................196 B6.8. Ocene nacionalne politike i preporučene mere od značaja za karakterizaciju i mapiranje područja sa prirodnih ograničenjima uključujući i socio-ekonomske analize...........................................................................................................198 Referentna lista podataka korišćenih za ocenu relevantnih ANC podataka.................................202

5


ANC Područja sa prirodnim ograničenjima

CAP Zajednička poljoprivredna politika

CIHEAM Međunarodni centar za napredne mediteranske agronomske studije

DG AGRI Generalni direktorat za poljoprivredu i ruralni razvoj

DTM Digitalni model terena

EC Evropska komisija

ESP Procenat razmenljivog natrijuma

EU Evropska unija

FAO Organizacija za hranu i poljoprivredu

GIZ Nemačka organizacija za razvojnu saradnju

IES Institut za životnu sredinu i održivost

JRC Zajednički istraživački centar

LAU Jedinica lokalne samouprave

LEIWW Ruralni razvoj putem integrisanog upravljanja šumskim i vodenim resursima u

Jugoistočnoj Evropi

LFAs Manje povoljna područja

MARS Praćenje poljoprivrednih resursa

MS Država članica

SAR Koeficijent adsoprcije natrijuma

SEE Jugoistočna Evropa

SWG Stalna radna grupa za regionalni ruralni razvoj u Jugoistočnoj Evropi

WB Zapadni Balkan

WTO Svetska trgovinska organizacija

SPISAK SKRAĆENICA

6


PREDGOVOR I IZJAVEZAHVALNOSTIRegion Jugoistočne Evrope odlikuje velika raznovrsnost klimatskih, zemljišnih i geomorfoloških karakteristika, koje stvaraju uslove za razne vidove poljoprivredne proizvodnje, od najnaprednijih i najintenzivnijih u nižim plodnim dolinama, do tradicionalnijih vidova u višim područjima. Pastoralizam i sitni preživari igraju glavnu ulogu u opstanku planinskih zajednica. Priroda je ovaj region blagoslovila nekim od najplodnijih tipova zemljišta koji se mogu naći u Evropi, poput onoga u Panonskoj niziji, kao i prekrasnih planina obraslih šumom i pašnjacima i fascinantnih plaža. Pored toga, region poseduje i zemljišta sa prirodnim ograničenjima, u rasponu od saliniteta, baznosti, slabo drenažnih, sa lošom teksturom, plitka i kamenita zemljišta. Kada su takvi uslovi u kombinaciji sa niskim temperaturama, posebno na većim visinama i suvim/aridnim uslovima u nižim predelima, uslovi za poljoprivrednu proizvodnju postaju teški. Prva posledica tih nepovoljnih biofizičkih uslova je napuštanje zemlje i veći troškovi za proizvođače sa ovih područja.

Svrha plaćanja za ANC je u pružanju ukupne ili delimične nadoknade poljoprivrednicima u područjima sa prirodnim ili posebnim nedostacima da bi se obezbedio ostanak ovih područja u poljoprivrednoj proizvodnji i sprečilo napuštanje zemljišta. Evropska Unija je posvetila posebnu pažnju Područjima sa prirodnim ograničenjima (ANC) i njena iskustva pokazuju da ANC mere daju različite rezultate u različitim državama članicama EU, ali opšti zaključak je da je ANC pristup instrument za unapređeno ciljanje namenskih nacionalnih sredstava za poljoprivredu u područjima sa nedostacima. Dalje, ANC politike ostaju sastavni deo Zajedničke poljoprivredne politike EU (CAP) budući da se bave važnim aspektima strategija integrisanog ruralnog razvoja u cilju podrške poljoprivrednicima koji se suočavaju sa tim prirodnim poteškoćama.

Ministarstva poljoprivrede i ruralnog razvoja u regionu Zapadnog Balkana, kao članovi Stalne radne grupe za regionalni ruralni razvoj u JIE (SRG), prepoznala su značaj bavljenja pitanjem ANC i njegov uticaj na nacionalni i regionalni poljoprivredni i ruralni razvoj, te su stoga zatražila izradu ove studije. Budući da zemlje Jugoistočne Evrope ulažu sve veće napore u cilju ulaska u Evropsku uniju, ova publikacija nastoji da osvetli tip podataka koji je na raspolaganju u Albaniji, Bosni i Hercegovini, na Kosovu*, u Makedoniji, Crnoj Gori i Srbiji, koji su prepoznati podaci i institucionalni nedostaci i rešenja, kao i koje politike su potrebne da se usvoji metodologija EU za mapiranje i obeležavanje ANC-a. Štaviše, namera je da se nacionalne procene spoje u regionalnu procenu ANC, kao zajedničku platformu koja će biti od ključnog značaja za politiku i odlučivanje na različitim nivoima.

Ocena ANC i priprema ove studije obavljena je u okviru regionalnog programa „Ruralni razvoj putem integrisanog upravljanja šumskim i vodenim resursima u Jugoistočnoj Evropi (LEIWW)” finansira nemačko Savezno ministarstvo za ekonomsku saradnju i razvoj. Ovaj regionalni program obuhvata Albaniju, Bosnu i Hercegovinu, Kosovo*, Makedoniju, Crnu Goru i Srbiju, a realizuju ga Deutsche Gesellschaft für Internationale, Zusammenarbeit (GIZ) i Stalna radna grupa za regionalni ruralni razvoj u JIE (SRG).

* Ova oznaka ne prejudicira stavove o statusu i u skladu je sa Rezolucijom 1244 SBUN i Mišljenjem MSP o proglašenoj nezavisnosti Kosova. U daljem tekstu: „Kosovo*”.

7


Ovom prilikom, GIZ i SRG želeli bi da izraze zahvalnost Ministarstvima poljoprivrede i ruralnog razvoja u regionu JIE, kao i svim nacionalnim, regionalnim i međunarodnim stručnjacima angažovanim na ANC proceni, na njihovom izuzetnoj posvećenosti i doprinosu tokom pripreme izveštaja ANC procene. Posebnu zahvalnost upućujemo Prof. Pandiju Zdruliju sa CIHEAM Mediteranskog agronomskog Instituta u Bariju, Italija i Prof. Ordanu Čukalievu sa Univerziteta Sveti Ćirilo i Metodije u Skoplju, Makedonija, na koordinaciji celokupnim zadatkom i na obimnoj tehničkoj i naučnoj podršci.

Na kraju, a nikako jmanje važno, posebno priznanje odajemo Zajedničkom istraživačkom centru EK, Institutu za Ekologiju i održivost (IES), Jedinici za praćenje poljoprivrednih resursa (MARS) iz Ispre, Italija, na naučnoj i savetodavnoj podršci koja je bila ključna za izradu ove studije.

U ime Programa Sekretarijata SRG U ime Programa GIZ LEIWW

G. Boban Ilić G. Benjamin MorGeneralni sekretar Vođa tima

8


PORUKA OD CIHEAM-AI INSTITUTA U BARIJUMeđunarodni centar za napredne mediteranske agronomske studije (CIHEAM) ima za sobom više od pola veka istorije okupljanja trinaest evro-mediteranskih zemalja (Albanija, Alžir, Egipat, Francuska, Grčka, Italija, Liban, Maroko, Malta, Portugalija, Španija, Tunis i Turska). Trenutno samo Albanija predstavlja zemlje Zapadnog Balkana uprkos činjenici da je bivša Jugoslavija jedna od zemalja osnivača CIHEAM-a. Ipak, kontakti CIHEAM-a sa regionom oduvek su ključan deo njegovih aktivnosti i stotine studenata sa Balkana imalo je priliku da studira na četiri instituta CIHEAM-a sa sedištem u Bariju (Italija), Monpeljeu (Francuska), Saragosi (Španija) i Hanji (Grčka).

U okviru inicijativa koje se odnose na obuke, jedna od najznačajnijih bila je BIO 84 – Tehnička obuka u organskoj poljoprivredi kao podrška ruralnom razvoju i zdravstvenoj ispravnosti hrane na području Balkana – kojom je koordinisao Mediteranski agronomski institut u Bariju (CIHEAM-IAMB), a finansiralo Ministarstvo spoljnih poslova (MAE) u okviru Zakona 84 iz 2011. godine, koja je imala za cilj kvalifikacije lokalnih stručnjaka. Uz BIO 84, CIHEAM-IAMB ima i izuzetno bogat program obuke koji nudi brojne tečajeve, kako tradicionalne, tako i na daljinu, o organskoj proizvodnji, upravljanju zemljišnim i vodenim resursima, integrisanoj kontroli štetočina, održivom ruralnom razvoju. Program ima teritorijalne konotacije sa snažnim vezama sa Balkanom i Mediteranom.

Postoji i slična plodna saradnja između CIHEAM-IAMB takođe na projektu „Izgradnja kapaciteta: Jačanje kosovskog MPŠRR radi unapređenja proizvodnje povrća po standardima EU”, koja je deo aktivnosti pokrenutih da bi se pomogla primarna proizvodnja na Kosovu i usmerila ka uvođenju standarda EU u voćarskoj i povrtarskoj proizvodnji i stvaranju nacionalne službe koja podržavarazvoj organske poljoprivrede. CIHEAM-IAMB, u ulozi koordinatora, ima još jednu važnu inicijativu, MOAN (Mediteranska mreža organske poljoprivrede), mrežu koju čine partneri iz 24 zemlje Mediterana, uključujući i Zapadni Balkan. Vredi pomenuti i da je 2001. godine, uz finansijska sredstva EK, CIHEAM-IAMB sproveo i formirao Zemljišni informacioni sistem za Albaniju (projekat ZIS Albanija) koji je bio prvi ovog tipa u toj zemlji nakon višedecenijske izolacije.

Takođe iz ovih razloga, CIHEAM i njegov Institut u Bariju, posebno su zahvalni na prilici da pruže naučnu i tehničku pomoć projektu ANC, veoma pravovremenoj inicijativi koja će pomoći zemljama Zapadnog Balkana da ispune uslove za pristupanje EU. Ostajemo posvećeni jačanju naše saradnje sa regionom i nudimo svoju stručnost ovim zemljama na putu integrisanja u EU.

Kozimo LaćirinjolaGeneralni sekretar Međunarodnog centra za napredne mediteranske agronomske studije (CIHEAM)

Mauricio RaeliDirektor, CIHEAM - Mediteranski agronomski institut u Bariju, Italija

9


UVODNE INFORMACIJE, METODOLOGIJA PRIMENJENA U OCENI I ANGAŽOVANI STRUČNJACI I INSTITUCIJE Jedan od glavnih ciljeva Programa LEIWW je stvaranje preduslova za izradu politike zasnovane na dokazima i usklađene sa standardima EU u pogledu ekoloških ciljeva u ruralnom razvoju i poljoprivredi. U skladu sa ovim ciljem, pruža se podrška izradi ocene politika zasnovane na dokazima i analizama nedostataka da bi se izradile preporuke za politiku u oblasti ruralnog razvoja, uključujući i oblasti sa prirodnim ograničenjima i održivim upravljanjem prirodnim resursima u JIE.

Cilj zadatka ANC bio je izrada metodologije za karakterizaciju, mapiranje i obeležavanje granica područja sa prirodnim ograničenjima u zemljama JIE i pružanje preporuka za politiku zemljama JIE po standardima i metodologijama EU.

Glavni rezultat ovog zadatka je:

• Metodološki pristup i materijali sa smernicama za karakterizaciju i mapiranje ANC;• Ocena i preporuka politika za karakterizaciju i mapiranje područja sa prirodnim ograničenjima

u zemljama JIE u skladu sa metodologijom i standardima EU;• Ocena politike, ocena raspoloživosti podataka, procena nedostataka podataka, obezbeđivanje

institucionalne strukture i procena implikacija ANC pristupa na regionalnom i nacionalnom nivou.

Procena je obavljena korišćenjem takozvanog pristupa „konsultacijske kaskade“, koji omogućava stručnjacima da uče jedni od drugih i imaju stalnu razmenu. Po ovom pristupu, 3 tematska stručnjaka iz svake zemlje/teritorije angažovana su da bi ocenila nacionalne podatke od značaja za ANC pristup. Ukupno 20 visoko kvalifikovanih stručnjaka iz zemalja/sa teritorija u regionu odabrano je za izradu ove procene. Istovremeno, oni su predstavljali različite institucije uključujući Ministarstva poljoprivrede, Ministarstva životne sredine, istraživačke i obrazovne subjekte i nevladin sektor regiona.

Nacionalni eksperti imali su podršku regionalnih eksperata sa širokim međunarodnim iskustvom u istraživanju i procenama u oblasti poljoprivrede, područjima sa prirodnim ograničenjima, instrumentima finansiranja i ekološkim pitanjima u vezi sa ruralnim razvojem. Svi nacionalni eksperti i regionalni ekspert bili su pod koordinacijom Međunarodnog centra za napredne mediteranske agronomske studije (CIHEAM), koji je imao ulogu glavnog koordinatora u ovom poslu i bio spona sa metodologijama i standardima EU, kao i sa JRC-om.

10


DEO A REGIONALNI ASPEKTI

11


Autori: Andrea Hađo i Žan Mišel Teres, Evropska komisija, Zajednički istraživački centar, Institut za ekologiju i održivost (IES), Jedinica za praćenje poljoprivrednih resursa, Ispra, Italija

Područja sa prirodnim ograničenjima (ranije nazivana Manje povoljnim područjima) u planinskim regijama ili drugim oblastima koje se suočavaju sa prirodnim ili drugim posebnim ograničenjima imaju podršku Evropske unije kroz budžet Zajedničke poljoprivredne politike. Cilj ove veze je da se doprinese održavanju sela i održavanju i promovisanju održivih sistema poljoprivredne proizvodnje podsticanjem stalne upotrebe poljoprivrednog zemljišta. Da bi se obezbedila efikasnost takve podrške, namenjene su isplate kao nadoknada za razliku u ostvarenim prihodima proizvođača i dodatnim troškovima povezanim sa prirodnim nepogodnostima datog područja.

Pomoć za Manje povoljna područja u Evropskoj uniji (EU) datira još od 1975. Od tada je doživela nekoliko reformi koje su se bavile smanjenjem broja ruralne populacije, preko premeštanja težišta na održavanje određenog korišćenja poljoprivrednog zemljišta i ekoloških koristi. Aktuelni propisi koji uređuju Područja sa prirodnim ograničenjima u programskom periodu 2014-2020. mogu se naći u tekstu o ruralnom razvoju, član 32. Uredbe EU broj 1305/2013.

Postoje tri kategorije klasifikovane kao ANC. Svaka kategorija pokriva određen set prirodnih ili specifičnih nedostataka u Evropi gde je ugrožen kontinuitet bavljenja poljoprivrednom proizvodnjom.

1. Planinska područja – to su područja koja odlikuje znatna ograničenost mogućnosti za upotrebu poljoprivrednog zemljišta i vidan porast troškova u proizvodnji usled:

(a) postojanja veoma teških klimatskih uslova usled nadmorske visine, a time i znatno kraća sezona gajenja useva;

(b) na nižim nadmorskim visinama, u većem delu datog područja, prisustva nagiba suviše strmih za korišćenje mehanizacije ili sa potrebom za korišćenjem veoma skupocene posebne opreme, ili kombinacije ova dva faktora, gde su ograničenja koja potiču od svakog ponaosob manje akutna, ali kombinacija ta dva izaziva jednako ograničenje.

Područja severno od 62. paralele i određena susedna područja takođe se smatraju planinskim i automatski se svrstavaju kao ANC.

2. Područja koja, osim planinskih, takođe imaju znatna prirodna ograničenja – to su područja pod uticajem znatnih prirodnih ograničenja, pre svega niske produktivnosti zemljišta ili loših

METODOLOGIJA EU ZA UTVRĐIVANJE I OBELEŽAVANJE GRANICA PODRUČJA SA PRIRODNIM OGRANIČENJIMA (ANC)

POGLAVLJE A1

12


klimatskih uslova. Ova kategorija važi za područja u kojima barem 60% poljoprivrednog područja1 ispunjava barem jedan od kriterijuma navedenih u Prilogu III (ili Tabeli A1.1 ovog poglavlja) o utvrđivanju indikovanih pragova vrednosti.

3. Ostala područja pod uticajem specifičnih ograničenja - to su područja gde je neophodno nastaviti upravljanje zemljištem da bi se očuvala ili unapredila životna sredina, očuvala priroda, sačuvao turistički potencijal područja ili zaštitilo priobalje. Njihova ukupna površina ne bi trebalo da čini više od 10% površine date države članice.

Kvalifikovanost se određuje na nivou lokalnih administrativnih jedinica ili na nivou jasno određene lokalne jedinice koja obuhvata jedinstveno jasno povezano geografsko područje sa mogućnošću utvrđivanja ekonomskog i administrativnog identiteta.

U prošlosti, primena ove mere dovodila je do regionalnih razlika s obzirom na broj i heterogenost korišćenih kriterijuma (izveštaj o LFA Evropskog revizorskog suda, 2003). Da bi se određivanje uskladilo, uveden je zajednički okvir biofizičkih kriterijuma. Oni se zasnivaju na definiciji datoj u Prilogu III Uredbe EU 1305/2013 (Tabela A1.1). Za obeležavanje područja pod uticajem prirodnih ograničenja, osim planinskih područja, države članice su dužne da ih primenjuju, korišćenjem najadekvatnijih setova podataka.

Okvir za izradu zajedničkih biofizičkih kriterijuma napravljen je prema ciljevima koje je dao Generalni direktorat za poljoprivredu i ruralni razvoj (DG AGRI), uključujući opsežan pregled internih i eksternih naučnih izveštaja, preporuka stručnih komisija za klimu, tlo i zemljište, kao i na osnovu rezultata tehničkih sastanaka sa državama članicama o njihovim simulacijama ANC-a.

Da bi ovaj metod ostao jednostavan, čvrst i transparentan, napravljen je ograničen izbor elementarnih karakteristika zemljišta, klime i terena. Te karakteristike su uvrštene i ocenjuju se kao najrelevantnije za razlikovanje zemljišta po podesnosti za generičku poljoprivrednu delatnost.

Rezultati se mogu koristiti za efikasno definisanje područja sa ograničenjima u dva tipa karakteristika zemljišta za poljoprivredu pod uslovom da su raspoloživi pouzdani podaci (posmatranje, merenja ili procene) sa dovoljnom prostornom i semantičkom rezolucijom.

Smatra se da u određeni broj ciljeva i preporuka za izradu zajedničkih biofizičkih kriterijuma spadaju:

• Naučno jasna i razumljiva metodologija: primena kriterijuma treba da bude transparentna, direktna i naučno jasna da bi se pretočila u okvir za politiku.

• Ključne karakteristike zemljišta, klime i terena u 28 zemalja EU: kriterijumi treba da se zasnivaju na najrelevantnijim karakteristikama zemljišta po pogodnosti za generičku poljoprivrednu delatnost i treba da su primenjivi u 28 država članica EU.

• Prirodni uslovi: Klasifikacija treba da se odnosi na područja koja imaju ozbiljna ograničenja i prirodne nedostatke za poljoprivredu, a ne na to kako se zemljište koristi, tj. ne utvrđuje uslove za dostizanje optimalne proizvodnje za svaki tip useva.

• Poljoprivredna područja: Kriterijumi treba da se usredsrede na poljoprivredna područja koja obuhvataju stalna travnata područja, stalne useve i obradivo zemljište. Šumovita područja ovim nisu obuhvaćena.

• Bez specifičnosti useva: Ovaj metod ne treba da zavisi od useva. Podesnost se razmatrala za konvencionalnu evropsku farmu sa mehanizacijom, prilagođenom za useve žita ili travama za seno, silažu ili ispašu.

1 „poljoprivredno područje” znači svako područje koje zauzima obradivo zemljište, stalna travnata područja i stalni pašnjaci, ili stalni usevi

13


• Bez izmena tokom programskog perioda: Kriterijumi ne treba da se menjaju tokom perioda trajanja programa. Kad je reč o klimi, ne treba se bazirati samo na jednoj godini, nego više na razmatranju mogućnosti zasnovanih na nedavnim vremenskim nizovima meteoroloških podataka.

Kriterijumi važe za „prirodne“ uslove. Prema tome, područja u kojima su ozbiljna prirodna ograničenja prevaziđena ulaganjem ili privrednom delatnošću isključena su, ili na osnovu dokaza o normalnoj produktivnosti zemljišta, ili tamo gde su metode proizvodnje ili sistemi zemljoradnje neutralisali gubitke u prihodima ili dodatne troškove. Ovo se odnosi na takozvano preciziranje područja koje se obeležava. Ovo treba da se obavi po objektivnim kriterijumima (Član 32. stav 3. Uredbe EU 1305/2013).

BIOFIZIČKI KRITERIJUMI

Biofizički kriterijumi izrađeni radi utvrđivanja znatnih prirodnih ograničenja za poljoprivredu u Evropi dati su u tabeli A.1.1 niže.

Tabela A.1.1. Kriterijumi zemljišta, klime i terena za razvrstavanje zemljišta prema pogodnosti za generičku poljoprivrednu delatnost. Vrednosti praga ukazuju na poljoprivredna područja sa ozbiljnim prirodnim nedostacima za poljoprivredu.

KRITERIJUM DEFINICIJA PRAG

KLIMA

Niska temperatura

Trajanje perioda rasta LGP (broj dana) određeno po broju dana sa prosečnom dnevnom temperaturom >5o C (LGPt5) ili

≤180 dana

Suma temperatura (stepen-dani) za period rasta određena kumulativnom prosečnom dnevnom temperaturom >5o

≤1.500 stepeni

Nedostatak padavina Koeficijent godišnjih padavina (P) prema godišnjoj potencijalnoj evapotranspiraciji (PET)

P/PET ≤0.5 (suva suphumidna područja)

KLIMA I ZEMLJIŠTE

Prekomerna vlažnost zemljišta Broj dana iznad poljskog kapaciteta ≥230 dana

ZEMLJIŠTE

Ograničeno odvodnjavanje zemljištaPodručja koja su natopljena vodom znatan deo godine

Vlažno do 80 cmod površine preko 6 meseci, ili vlažno do 40 cm od površine preko 11 meseci ILILoše ili veoma loše odvodnjavanje zemljišta ILI pojava glejnog obojenog sloja 40 cm od površine

Nepovoljna tekstura i stenovitost zemljišta

Relativna zastupljenost gline, praha, peska, Organska materija (%) i Krupan materijal (zapremina %) u frakcijama

≥15% površinskog sloja zemljišta je krupan materijal, uključujući izdanke stena, krupno kamenje, ILI

Teksturna klasa u pola ili više (zbirno) do 100 cm dubine od površine zemljišta je pesak, ilovasti pesak koji se definiše kao:Prah%+(2xglina%)≤30% ILI

Teksturna klasa površinskog sloja je teška glina (≥60%) ILI

Organsko zemljište (organska materija ≥30%) do minimum 40 cm ILI

Površinski sloj sadrži 30% ili više gline i postoje vertične osobine do 100cm od površine zemljišta

14


Ovi kriterijumi potiču od poljoprivrednog „pristupa problematičnog zemljišta“ (FAO, 1990. i Nahtergele, 2006.), dok su vrednosti praga dobijene i opravdane najsavremenijim naučnim znanjem i konsultacijama sa stručnjacima. Ovi kriterijumi zasnivaju se na odabiru elementarnih karakteristika zemljišta, klime i terena koje se smatraju najrelevantnijim za razdvajanje zemljišta po pogodnosti za generičku poljoprivrednu delatnost u Evropi.

U zemljama ili regionima za koje određeni kriterijumi nisu od značaja, ne treba ih ni računati. Neki kriterijumi su aspsolutniji od drugih, a neki lakši za prevazići. Međutim, svaki kriterijum, uprkos posebnom uticaju i pragu, u određenoj tački predstavlja ozbiljan prirodni nedostatak za poljoprivredne delatnosti. Otuda je definisanje područja sa ograničenjima transparentno u celoj Zajednici.

Kriterijumi koji su ovde primenjeni važe za „prirodno“ zemljište i klimatske uslove. Prema tome, kada su zemljište i/ili klimatski uslovi poboljšani (npr. putem odvodnjavanja, navodnjavanja ili drugih tehnika), kriterijumi se ne mogu primeniti na isti način, budući da je prirodno ograničenje prevaziđeno. Stoga definisanje područja sa ograničenjima treba ‘fino podesitinakon ovog poboljšanja (za dalje smernice videti član 32. stav 3. Uredbe EU 1305/2013, i dokument Komisije sa preporukama za prilagođavanje: Prilagođavanja u područjima suočenim sa znatnim prirodnim i posebnim ograničenjima, koji je pripremio DG DG AGRI).

Razlozi za izbor modifikovanog „pristupa problematičnom zemljištu“ pre nego razrađenijem pristuua prema Kvalitetu zemljišta u aktivnosti mapiranja ANC nalaze se u njegovoj robusnosti, transparentnosti i ciljevima kojima se teži, tj. da bi se utvrdila područja sa ograničenjima za poljoprivredu, a ne da bi se ustanovili neophodni uslovi da se dosegne optimalna proizvodnja za svaki tip useva. Koncept dužine perioda rasta (kriterijum niske temperature) i pristup zasnovan na verovatnoći za karakteristike povezane sa klimom preuzeti su iz pristupa Agroekološkog zoniranja (FAO, 1978, 1996; i Fišer i ostali, 2002).

OCENA KRITERIJUMA Kriterijumi se ocenjuju po agronomskom zakonu o minimumu (Libigov zakon). Čim se smatra da je jedan kriterijum prešao prag istaknut u Tabeli 1, smatra se da dato zemljište ima prirodno ograničenje u pogledu poljoprivredne proizvodnje. Kriterijumi nisu ponderisani i nije im pridat određen značaj ili prioritet.

Plitka dubina korenjaDubina (cm) od površine zemljišta do koherentne čvrste stene ili tvrdog podzemnog sloja

≤30cm

Loše hemijske osobinePrisustvo soli, razmenjivog natrijuma, prekomeran salinitet

Salinitet: ≥4 deci-Simensa po metru (dS/M) u površinskom sloju ILI

Sadržaj Na: ≥6 procenat izmenjivog natrijuma (ESP) u polovini ili više (zbirno) do 100 cm površinskog sloja zemljišta ILI

Kiselost zemljišta: ≤5pH (u vodi) u površinskom sloju

TEREN

Prekomerna vlažnost zemljištaPromena elevacije u pogledu planimetrijske udaljenosti (%)

≥15

15


IZRAČUNAVANJE KRITERIJUMA ZA KLIMU CKriterijumi za klimu tretiraju se po verovatnoći. Da bi se objasnilo variranje u dužini perioda rasta iz godine u godinu, kao i kumulativna temperatura, nedostatak padavina i prekomerna vlažnost zemljišta, ove karakteristike se klasifikuju kao prirodna ograničenja po pristupu verovatnoće: npr. verovatnoća da se pređe prag veća je od 20%.

Preporučeni referentni klimatski period Svetske meteorološke organizacije (SMO) sastoji se od 30 godina, što je dovoljno dugo da se filtriraju sve varijacije iz godine u godinu kao i anomalije. Trenutni klimatski referentni period koji SMO koristi je od 1. januara 1961. do 31. decembra 1990. (http://www.wmo.int/pages/themes/climate/climate_data_and_products.php).

Ipak, javila su se pitanja reprezentativnosti perioda kao što je 1961-90. Nakon nekoliko godina nestacionarne klime. Štaviše, neke zemlje mogu imati više podataka iz meteoroloških posmatranja na raspolaganju za noviji period nego 40 godina unazad. Prema tome, kao što je sugerisala Komisija za klimatologiju SMO; biće moguće prilagoditi referentni period tako da se na najbolji način uklopi u cilj primene i na osnovu najboljih setova raspoloživih meteoroloških podataka prema sledećim načelima:

- Trenutni referentni period je od 1. januara 1961. do 31. decembra 1990. godine;

- Ažuriranje referentnog perioda moguće je za naredni „klizni“ niz od 30 godina, sa ažuriranjem na svakih 10 godina (period koji počinje 1. januara godine koja se završava cifrom 1, npr. 1971, 1981) u zavisnosti od najboljih raspoloživih setova podataka, sa trajanjem „kliznog“ perioda od 30 godina;

Kada se odabere referentni period za meteorološku procenu, koristiće se za računanje svih kriterijuma koji se odnose na klimu (npr. niska temperatura, nedostatak padavina, prekomerna vlažnost zemljišta). Vremenski nizovi dnevnih meteoroloških podataka potrebni su da bi se procenila verovatnoća prekoračenja. Toplo se preporučuje korišćenje referentnog perioda koji najbolje odgovara po najboljim raspoloživim meteorološkim podacima i prateći pomenuta načela koja preporučuje SMO.

U slučaju da meteorološka posmatranja nisu dostupna, druga mogućnost je da se koriste podaci dobijeni meteorološkim modelima (ponovna analiza podataka), pod uslovom da je horizontalna rezolucija adekvatna za geografsku jedinicu koja se procenjuje, tipično dimenzija grida 10 x 10 ili 20 x 20 km maksimalno kada se ocenjuju jedinice lokalne samouprave (JLS2) i da trajanje niza podataka sledi gore navedena načela.

MAPIRANJE KRITERIJUMA ZEMLJIŠTA Nacionalni podaci o zemljištu manje su usklađeni nego klimatski podaci, a različiti sistemi klasifikacije različitih osobina zemljišta predstavljeni su na različite načine u skladu sa nacionalnim i regionalnim karakteristikama, potrebama i svrhama datih zemalja. Prema tome, nije moguće dati jedinstven odgovor na pitanje kako se dobijaju kriterijumi za zemljište u svim državama članicama.

Preporučuje se da države članice koriste najpogodnije raspoložive podatke o tlu i zemljištu, tj. sa homogenom pokrivenošću, dobrom rezolucijom i dobrim stepenom preciznosti. Savetuje se razmera mape za ocenu kriterijuma zemljišta od 1:25.000 do 1:50.000. Neke države članice koriste razmeru 1:5.000, što je još bolje za procenu ograničenja zemljišta na opštinskom nivou.

Sledeće karakteristike zemljišta su potrebne za procenu poljoprivrednog zemljišta sa ograničenjima:

• Drenaža (hidromorfni status zemljišta ili frekvencija i trajanje vlažnih perioda)• Kamenitost (zapremina kamenja - %)

16


• Tekstura (% gline i peska) unutar 100 cm od površine zemljišta (i sadržaj gline (%) u površinskom sloju zemljišta)

• Sadržaj organske materije u zemljištu (%) i debljina organskih slojeva unutar 100 cm od površine zemljišta

• Vertične osobine unutar 100 cm od površine zemljišta• Dubina korena (cm)• Salinitet [Električna provodljivost ekstrakta (ECE) u deci-Simensima po metru (dS/m)]• Sadržaj Na [Procenat izmenjivog natrijuma (ESP)1 ili kao SAR (Koeficijent adsorpcije natrijuma)2]• pH (vrednost aktivnosti vodoničnih jona kao pokazatelj kiselosti zemljišta, merena pri odnosu

zemljišta i vode od 1:5)

RAČUNANJE NAGIBAVremenom je izrađeno nekoliko instrumenata za određivanje nagiba. Topografija je procenjena korišćenjem fotogrametrije. U trenutnoj praksi, skupovi podataka o elevaciji velike rezolucije dobijeni putem radara i satelita takođe se koriste. Obično države članice imaju podatke o elevaciji sa 10-20 m ili boljom rezolucijom putem agencija za mapiranje. Za datu lokaciju, procena nagiba je pod uticajem rezolucije digitalnog modela terena (DEM). DEM sa grubom rezolucijom potceniće realan nagib. Prema tome, preporučuje se korišćenje DEM-a velike razmere (horizontalne rezolucije od 20 m ili veće).

Detaljni kriterijumi i pragovi za parametre zemljišta, klime i terena dati su u Tabeli A1.1. Preporuke za procenu svakog kriterijuma date su u publikaciji autora Teres i drugi, 2016.

PROSTORNA JEDINICA RAČUNANJA Mapiranje treba sprovesti po dovoljnom nivou detalja. Raspoloživa rezolucija biofizičkih skupova podataka varira između zemalja, a ponekad i unutar jedne zemlje, kao i veličina administrativne jedinice koja će biti imenovana. Prema tome, savetuje se da razmere podataka o zemljištu i klimi budu kompatibilne sa razmerom po kojoj se određuje područje. Na primer, nije odgovarajuća upotreba mape male razmere (npr. 1:1.000.000) za karakterizaciju uslova zemljišta administrativnih jedinica od nekoliko km2. Umesto toga, preporučuju se mape zemljišta razmere 1:25.000 do 1:50.000. Međutim, one mogu biti i veće razmere u zavisnosti od lokalnih uslova svake od zemalja.

Uvažava se potreba za procenom kriterijuma samo kada on postoji u zemlji, tj. nije potrebno mapiranje ako kriterijum nije prirodno ograničenje (npr. kriterijum o suši se ne očekuje u severnim državama članicama).

ISHODI I PREPORUKE PO DATOM KONTEKSTUJRC je 2016. godine objavio tehnički izveštaj „Ažurirane smernice za primenu zajedničkih kriterijuma utvrđivanja poljoprivrednih područja sa prirodnim ograničenjima“, s ciljem pružanja smernica za računanje i mapiranje zajedničkih biofizičkih kriterijuma u zemljama članicama EU kada je u pitanju definisanje Područja sa prirodnim ograničenjima (ANC). Ove smernice su namenjene kao pomoć savetnicima u upravama zemalja članica, njihovim tehničkim institutima i ugovaračima koji se bave računanjem zajedničkih biofizičkih kriterijuma za utvrđivanje ograničenja u ANC. Oni opisuju koncepte i pružaju informacije o načinima dobijanja pokazatelja i mogućnostima njihovog zbrajanja.

Međutim, treba primetiti da to nije detaljan opis tačnih koraka i postupaka koje treba slediti, budući da svaka država članica ima različite baze podataka i alatke, te stoga jedno rešenje ne može da odgovara

1 ESP = razmenjivi Na* 100/CEC (Na i CEC u meq/100g soil)2 SAR = Na /

17


svima. Dalje, to nije obavezna metodologija koju države članice moraju da primenjuju. Umesto toga, preporuke moraju da se prilagode u okviru svake države članice skupu podataka o zemljištu, klimi i terenu, kao i postojećim metodama ocene zemljišta i/ili rezultatima iz modela. Cilj je da se na najbolji način iskoriste postojeći kapaciteti i raspoloživi izvori informacija u državama članicama, kao i da se razmeni znanje na osnovu iskustva stečenog tokom tehničkih rasprava između država članica i službi Komisije.

Tačnost u primeni kriterijuma za određivanje granica poljoprivrednih područja sa ograničenjima u odnosu na ostale zone zavisi od podataka, i u semantičkim i u prostornim dimenzijama. Ako je semantička rezolucija raspoloživih opservacija, merenja ili procena veća (više klasa) ili drugačija (podela između klasa) od zahtevane, potrebno je ponovno razvrstavanje. To može da povlači određeni gubitak informacija i veću nesigurnost. Dalje, savetuje se da se obezbedi prostorna rezolucija podataka o zemljištu, terenu i klimi koja će biti kompatibilna sa veličinom administrativne jedinice koja će biti imenovana.

ZAŠTO JE PRIMENA ANC PRISTUPA VAŽNA I PRAVOVREMENA ZA ZAPADNI BALKAN?Zajednički biofizički kriterijumi mogu se primenjivati bilo gde u Evropi za određivanje granica područja zemljišta koja se suočavaju sa ozbiljnim prirodnim ograničenjima za poljoprivredu. Oni daju jednostavan i uporediv sistem iako zahteva tehnički rad i administrativni trud koji treba da ulože sve zemlje.

Adekvatni podaci na nivou EU nisu na raspolaganju za procenu po detaljnoj prostornoj skali potrebnoj za određivanje granica ANC. Iz tog razloga, a i da bi se izbegli neadekvatni rezultati, relevantne vlasti zemalja moraju da obave posao primene zajedničkih kriterijuma na osnovu dovoljno detaljnih podataka o zemljištu i klimi. Određivanje granica ANC-a je tehnički posao koji zahteva vreme, stručnost i znanje o pitanjima zemljišta, klime i terena, kao i prostorne analize. Ovo može zahtevati vreme i biti skupo, posebno ako podaci o zemljištu i klimi sa dovoljno prostornih i semantičkih detalja nisu na raspolaganju na nivou zemlje.

Iz ovih razloga, a imajući u vidu i dosadašnja iskustva, preporuka je da se analizira raspoloživost podataka i preduzmu koraci, ukoliko je potrebno, ka unapređenju, ali istovremeno da se otpočne sa tehničkim delom posla na određivanju, takođe u ranoj fazi, kada zemlja odluči da uvrsti svoju ANC shemu u politiku ruralnog razvoja.

DG JRC pruža tehničke smernice državama članicama EU tokom određivanja granica ANC da bi se na dosledan način obeležila u celoj EU. Saradnja počinje preliminarnim fazama procene radi unapređenja procesa i pomoći u izbegavanju rizika da se neki koraci ili možda celokupno mapiranje ponavlja u kasnijoj fazi.

Projekat ANC i ovaj izveštaj preliminaran su i koristan korak u pravcu primene metodologije EU. S obzirom na težnju zemalja Zapadnog Balkana da usvoje standarde EU, uključujući i određivanje ANC u skladu sa metodologijom EU u svojim politikama ruralnog razvoja, ovaj izveštaj može da posluži kao osnova za pripremu takvog procesa.

18


Autori: Pandi Zdruli1, Ordan Čukaliev2, Andrea Hađo3, Boban Ilić4, Benjamin Mor5, Elena Gavrilova5 i Dori Pavlovska-Đorđieska4

UVODANC metodologija koja se primenjuje u EU odražava biofizičke uslove u zemljama članicama. Pravilo da se područja iznad 62. paralele automatski klasifikuju kao ANC je jedan od takvih primera. Druge tipične osobine obuhvataju takođe veliko širenje prirodnih pašnjaka u zemljama poput Irske, gde takav vid zemljišta obuhvata skoro 80% poljoprivrednog zemljišta. Usled klimatskog režima Severne Evrope gde dominiraju obilne kiše i niske temperature, močvarna zemljišta, treset i bare obuhvataju velika područja u Finskoj, Švedskoj, Ujedinjenom Kraljevstvu i još nekoliko drugih zemalja. To nije slučaj sa Zapadnim Balkanom.

Osobenost klime, zemljišta i terena u zemljama Jugoistočne Evrope, uključujući Albaniju, Bosnu i Hercegovinu (BiH), Kosovo*, Makedoniju, Crnu Goru i Srbiju (Slika A2.1), zahtevaju izvesne izmene metodologije ANC koja se već primenjuje u EU, ali samo ako je to potkrepljeno naučnim dokazima. Ipak, kriterijumi i pragovi ostaju isti. Da bi se to uradilo, prvi korak je razumevanje podataka koji su trenutno na raspolaganju, provera njihovog kvaliteta i način njihovog korišćenja za otpočinjanje procesa označavanja ANC.

Slika A2.1. Mapa zemalja koje učestvuju u projektu ANC JIE (Albanija, Bosna i Hercegovina (BiH), Kosovo*, Makedonija, Crna Gora i Srbija)

1 Međunarodni centar za napredne mediteranske agronomske studije (CIHEAM) Mediteranski agronomski institut u Bariju, Italija2 Univerzitet Sveti Ćirilo i Metodije, Skoplje, Makedonija3 Evropska komisija, Zajednički istraživački centar, Institut za životnu sredinu i održivost (IES), Jedinica za praćenje poljoprivrednih resursa (MARS), Ispra, Italija4 Stalna radna grupa za regionalni ruralni razvoj u JIE (SRG), Skoplje, Makedonija5 Ruralni razvoj putem integrisanog upravljanja šumskim i vodenim resursima u Jugoistočnoj Evropi (LEIWW) Deutsche Gesellschaft für Internationale Zusammenarbeit (GIZ) GmbH, Skoplje, Makedonija

PRIMENA ANC METODOLOGIJE EU U ZEMLJAMA JIE

POGLAVLJE A2

19


Tabela A2.1. Raspoloživost podataka o zemljištu, klimi i terenu u zemljama JIE uključenim u projekat Područja sa prirodnim ograničenjima (ANC)

KRITERIJUM DEFINICIJA PRAG

RASPOLOŽIVOST PODATAKA I PREDLOŽENA REŠENJA

ALBANIJA BiH KOSOVO* MAKEDONIJA CRNA GORA SRBIJA

KLIMA

Niska temperatura

Trajanje razdoblja rasta LGP (broj dana) određeno brojem dana sa prosečnom dnevnom temperaturom >5oC (LGPt5)

ILI

≤180 dana Preliminarne procene postoje; potrebna je dalja razrada

Ovo je ključni pokazatelj; obaviće se pažljiva procena

Područja mogu biti prisutna;Podaci o klimi uglavnom nedostaju ili se čuvaju u Srbiji

Preliminarne procene postoje; potrebna je dalja razrada

Preliminarne procene postoje; potrebna je dalja razrada

Preliminarne procene postoje; potrebna je dalja razrada.Podaci o klimi dostupni su do 2012.

Suma temperatura (stepeni-dani) za trajanje razdoblja rasta određena kumulativnim dnevnim prosekom >5o

≤1.500 stepeni Isto kao prethodno

Isto kao prethodno

Isto kao prethodno

Isto kao prethodno

Isto kao prethodno

Isto kao prethodno

Nedostatak padavina

Koeficijent godišnjih padavina (P) prema godišnjoj potencijalnoj evapotranspiraciji (PET)

P/PET ≤0.5 (suva subhumidna područja)

Dostupne su veoma ograničene informacije. Malo područja koja ispunjavaju kriterijume može biti prisutno

Nije od značaja Nije od značaja Nije od značaja, ili je prisutno u veoma ograničenim područjima

Nije od značaja, ili je prisutno u veoma ograničenim područjima

Nije od značaja, ili je prisutno u veoma ograničenim područjima (Hargrivsov metod umesto Penman Monteith-)

Zajednički dogovor za klimatske podatke je da se za baznii period koristi 1961-1990.

KLIMA I ZEMLJIŠTE

Prekomerna vlažnost zemljišta

Broj dana iznad poljskog kapaciteta

≥230 dana Podaci postoje delimično; broj dana se može smanjiti

Podaci postoje delimično; broj dana se može smanjiti

Podataka uglavnom nema, samo stručne procene

Podaci uglavnom postoje, ali ukupan broj dana se može smanjiti



ZEMLJIŠTE

Ograničeno odvodnjavanje zemljišta

Područja natopljena vodom veći deo godine

Vlažno do 80 cm od površine ili vlažno do 40 cm od površine zemljišta 6 meseci ILI

Loše ili veoma loše odvodnjavanje zemljišta ILI

Pojava glejnog obojenog sloja do 40 cm od površine

Podaci će se dobijati iz postojećih karata zemljišta, nema terenskih merenja


Samo ograničene informacije iz starih karata zemljišta bivše Jugoslavije

Podaci iz starih i nedavnih ispitivanja i karatazemljišta



20


Nepovoljna tekstura i kamenitost zemljišta

Relativno obilje gline, praha, peskaOrganska materija (%) i Krupan materijal (zapremina %) u delovima

≥15% površinskog sloja zemljišta je krupan materijal uključujući izdanke stena, krupno kamenje, ILI

Karte zemljištai postojeća terenska istraživanja

Karte i postojeća terenska istraživanja

Podataka uglavnom nema ili se čuvaju u Srbiji

Karte zemljišta i postojeća terenska istraživanja


Karte zemljišta i postojeća terenska istraživanja, ali podataka o teksturi uglavnom nema

Teksturne klase u pola ili više (kumulativno) do100 cm od površine zemljišta je pesak, ilovasti pesak određen kao:Prah%+(2xglina%)≤30%

ILI

Detaljni podaci raspoloživi za 240.000 ha poljopr. zemljišta. Ostatak iz prethodnih istraživanja.

Isto kao prethodno

Isto kao prethodno

Isto kao prethodno

Isto kao prethodno

Isto kao prethodno

Teksturna klasa površinskog sloja zemljišta je teška glina (≥60%)

ILI

Isto kao prethodno

Isto kao prethodno

Isto kao prethodno

Isto kao prethodno

Isto kao prethodno

Isto kao prethodno

Organsko zemljište (organska materija ≥30%) do minimum 40 cm

ILI

Prisutna su samo ograničena područja

Prisutna su samo ograničena područja

Nije od značaja Nije od značaja Prisutna su samo ograničena područja

Nema podataka ili se mogu dobiti iz karata zemljišta

Površinski sloj zemljišta sadrži 30% ili više gline i postoje vertične osobine do 100cm od površine zemljišta

Analitički podaci postoje za 240.000 ha; ostatak iz prethodnih studija

Mape tla i postojeći premeri terena

Podataka uglavnom nema ili se čuvaju u Srbiji



Stare mape tla kao referentan izvor, ali podataka uglavnom nema

Plitka dubina korena

Dubina (cm) od površine zemljišta do koherentne čvrste stene ili hardpan

≤30cm Karte zemljišta i postojeća terenska istraživanja


Nema podataka Karte zemljišta i postojeća terenska istraživanja



Loše hemijske osobine

Prisustvo soli, razmenjivog natrijuma, prekomernog saliniteta

Salinitet: ≥ 4 deci-Simensa po metru (dS/M) u površinskom sloju zemljišta

ILI

Informacije su uglavnom dostupne

Nije od značaja Nije od značaja Informacije dostupne iz karata zemljišta

Nije od značaja Podataka nema, ali postoji problem; informacije se mogu dobiti samo iz karata zemljišta

Sadržaj Na: ≥ 6 procenat izmenjivog natrijuma (ESP) u polovini ili više (zbirno) do 100 cm površinskog sloja zemljišta

ILI


Nije od značaja Od značaja u ograničenim područjima

Informacije dostupne Iz karata zemljišta

Nije od značaja Podataka nema, ali postoji problem; informacije se mogu dobiti samo iz karata zemljišta

Kiselost zemljišta ≤5pH (u vodi) u površinskom sloju zemljišta


Informacije iz karata zemljišta

Informacija uglavnom nema, jedini izvor su stare karte zemljišta

Informacije iz karata zemljišta i skorijih terenskih ispitivanja

Informacije iz karata zemljišta i skorijih terenskih ispitivanja

Podataka nema, ali postoji problem; informacije se mogu dobiti samo iz mapa tla

21


NALAZI, ISHODI, RASPOLOŽIVOST UPOREDNIH PODATAKA PO ZEMLJAMA I PERSPEKTIVE ZA BUDUĆNOST Detaljne informacije uvrštene u Tabelu A2.1 pokazuju raznovrsnost informacija koje su raspoložive u zemljama učesnicama. Najkritičnije je Kosovo* gde nedostaju gotovo kompletni podaci o zemljištu i klimi. U smislu informacija o zemljištu, jedini izvor je Pdološka karta sa razmerom 1:50.000 iz bivše Jugoslavije, objavljena 1974. Ali, čak i ona postoji samo kao slika u papirnom formatu bez drugih podataka, osim za lokaciju profila zemljišta koji su proučavani tokomterenskih istraživanja. Nema na raspolaganju opisa profila ili laboratorijskih podataka. U svakom slučaju, čak i da su dostupni ti podaci o zemljištu, ne bi bili u potpunosti adekvatni za obeležavanje ANC budući da su podaci prikupljani preko 50 godina, te ih je neophodno ažurirati.

Mapiranje i obeležavanje ANC treba da predvidi značajna finansijska sredstva za nova terenska istraživanja i laboratorijske analize, ne samo za Kosovo*, negozemljištu.

Situacija je manje-više ista kad je reč o klimatskim podacima, uprkos činjenici da je u zemljama učesnicama postavljeno više meteoroloških stanica. No, njihovi podaci neće ispuniti zahteve ANC za 30-godišnjim baznim klimatskim periodom da bi se sprovelo klimatsko mapiranje ANC (tj. procena razdoblja rasta, nedostatka padavima i vlažnosti zemljišta). Onda jedino rešenje za pitanje klimatskih podataka ostaje korišćenje polaznog perioda 1961-1990. Te podatke je lakše prikupiti iz raznih izvora, uključujući i arhive SMO. To se jasno ističe i potvrđuje u ažuriranoj metodologiji EU za obeležavanje ANC. Ako su u slučaju Srbije dostupni skoriji klimatski podaci, treba ih koristiti u proceni.

Pitanja topografije i karakterizacije reljefa čine se manje problematičnim s obzirom na to da su Digitalni modeli terena (DTM) i Digitalni modeli elevacije (DEM) sa 5 do 20 m rezolucije uglavnom dostupni. Tokom stručnih diskusija i na osnovu metodologije EU, postignuta je saglasnost da se koristi rezolucija od 20 m za ANC mapiranje, kao najadekvatnija rezolucija za utvrđivanje raznovrsnosti pejzaža i njihovih veza sa ANC područjima.

Najbolji izvor podataka o korišćenju zemljišta/pokrivenosti je baza podataka CORINE, besplatno na raspolaganju putem internet stranice Evropske agencije za životnu sredinu (EEA). Mnogo zemalja sa ANC već je preuzelo podatke CORINE 2012 i to treba da bude polazna osnova za utvrđivanje poljoprivrednih područja i prirodnih pašnjaka (CORINE kod 231) za mapiranje ANC. Ekstenzivna upotreba nacionalne statistike treba da se uvede i da se potvrdi podacima iz CORINE. U EU poljoprivredno područje uključuje obradivo zemljište, trajna travnata područja i trajne pašnjake ili trajne useve kako ih definiše član 4. Uredbe (EU) No 1307/2013. Isti pristup treba primeniti u zemljama JIE.

Dodatne digitalne baze podataka u Geografskom informacionom sistemu (GIS) dostupne su u raznim institucijama na nivou države. One obuhvataju ažurirane zemljišne karte, topografske karte, administrativne podele i potpodele, katastarske karte i mnoge druge skupove podataka. Međutim, ove informacije su često raštrkane po raznim vladinim telima i institucijama i pristup im je pomalo otežan. Stoga je potrebno angažovanje vladinih subjekata za ANC. Posebno Ministarstvo poljoprivrede i zaštite životne sredine treba da preuzme vođstvo da bi ubrzalo protok digitalnih informacija ka nacionalnim ANC timovima zaduženim za ANC mapiranje i razradu podataka.

TEREN

Strm nagib

Promena elevacije u odnosu na planimetrijsku udaljenost (%)

≥15 DTM i premeri terena

DTM i premeri terena

DTM DTM i premeri terena



22


Vredi pomenuti da ovaj period ima široku primenu i implikacije u smislu politike ruralnog razvoja, pa njegovi rezultati mogu biti važni strateški instrumenti i za druge vitalne sektore privrede, uključujući zaštitu i praćenje životne sredine. To je još jedan razlog za razmenu podataka.

Poređenjem metodologije EU za određivanje ANC područja sa metodologijom koja će biti usvojena u zemljama JIE, preporuka je da svi kriterijumi za procenu ostanu isti, osim nekih vrednosti praga koje bi trebalo izmeniti. To, na primer, obuhvata prag od „230 dana iznad poljskog kapaciteta” koji je tipičan za područja Severne Evrope, koja su pod drugačijim klimatskim režimima nego region JIE. Međutim, čak i ako se zadrži prag od 230 dana, kriterijum „prekomerne vlažnosti zemljišta“ treba da se zamene kriterijumom „ograničeno odvodnjavanjezemljišta“ datim u Tabeli A1.1. Još jedan slučaj je posebno glinoviti tip zemljišta na Balkanu, poznat po lokalnom nazivu „smonica“, tipično za zemljište bogato magnezijumom formirano na ultrabaznim serpentinama. Ona ispoljavaju loša hemijska i fizička svojstva i mogu se kvalifikovati za ANC usled visokog sadržaja gline i drugih osobina opisanih pod kriterijumima „Nepovoljna tekstura zemljišta“ u Tabeli A1.1.

Još jedna stavka oko koje se diskutovalo na sastancima i radionicama ANC bila je posvećena područjima sa lošim uslovima odvodnjavanja ili onima koja su natopljena vodom znatan deo godine. Očigledno je da se ANC metodologija koristi da se mapiraju prirodna područja koja odlikuju takvi uslovi. Ali, istorija zemalja JIE je u neku ruku različita. U svima njima tokom socijalističkog režima velika područja su otrgnuta od močvara i pretvorena u poljoprivredno zemljište intenzivnim projektima melioracije koje je finansirala država. Međutim, nakon pada socijalističkog režima, prestalo se sa intervencijama kao što su isušivanje i čišćenje odvodnih kanala. Kao posledica toga, mnoga od tih područja su pretrpela velike poplave, prekomernu vlažnost zemljišta, uključujući i natopljenost, kao i proces močvarizacije. Prema tome, predlog je da se uvrste u ANC mapiranje nezavisno od činjenice da potiču od nepoljoprivrednog zemljišta (nekadašnje močvare) i da su transformisana u obradive površine zahvaljujuću ljudskoj intervenciji.

PROCENA SVIH ZEMALJA PO INSTITUCIONALNIM KAPACITETIMA ZA ODREĐIVANJE I UPRAVLJANJE ANC PODRUČJIMA I PRUŽANJE PREPORUKA U POGLEDU INSTITUCIONALNE STRUKTURE

Projekat je u svakoj zemlji/teritoriji učesnici ustanovio tri kategorije stručnjaka opisanih u nastavku:

1. Agronom – Agrometeorolog – Agroekolog

Ovaj stručnjak treba da ima napredan stepen obrazovanja u poljoprivredi sa konkretnim poznavanjem klimatskog uticaja na rast i prinos useva. Stručnjak treba da bude u stanju da proceni trajanje razdoblja rasta i sumu temperatura (rast stepen-dani – GDD) za različite kardinalne vrednosti temperature u poljoprivrednim područjima zemlje. Stručnjak treba i da razume dejstvo suše ili prekomerne vlage i da bude u stanju da istraži nedostatak padavina i vlagu u poljoprivrednim područjima zemlje i da obavi geoprostorne analize o vlažnosti zemljišta tokom cele godine.

2. Naučnik koji se bavi zemljištem – Pedolog

Ovaj stručnjak treba da ima napredno zvanje u pedologiji i konkretno poznavanje svojstava zemljišta koja ograničavaju rast useva i smanjuju potencijal prinosa. Pedolog treba da delimično bude u stanju da odredi poljoprivredna zemljišta sa ograničenim odvodnjavanjem, periodom prisustva prekomerne količine vode u poljoprivrednom zemljštu, nepovoljnim uslovima teksture i kamenitosti koji utiču na rast useva i dubine korenau poljoprivrednom zemljištu. Takođe, ovaj stručnjak treba da bude u stanju i da označi poljoprivredna područja u zemlji u pogledu hemijskih osobina zemljišta koje ograničavaju rast i produktivnost useva, posebno salinitet zemljišta, sadržaj Na u zemljištu i kiselost. Stručnjak za zemljište treba da nude sposoban da obavi geoprostorne analize svojstava zemljišta i mapira područja sa ograničenjima.

23


3. Stručnjak za GIS

Stručnjak za GIS treba da ima poznavanje poljoprivrede i izvesno iskustvo sa zemljištem, klimom, vegetacijom, itd. Stručnjak za GIS treba da bude u stanju da obavi analize i primeni modele za klimu i zemljište u poljoprivrednim područjima zemlje. Naročito treba da pruža podršku drugim stručnjacima u izradi modela za određivanje područja sa prirodnim ograničenjima za poljoprivrednu proizvodnju. Stručnjak za GIS takođe treba da obavi analize terena i utvrdi poljoprivredna područja sa strmim nagibom koja smanjuju produktivnost useva po metodologiji koju izrade drugi stručnjaci. Stručnjak za GIS treba da nude u stanju da izradi baze geoprostornih podataka i predstavi rezultate analiza u formatu WEB GIS.

Odabrano je ukupno 20 visoko kvalifikovanih stručnjaka iz zemalja/sa teritorija u regionu. Oni predstavljaju razne institucije uključujući Ministarstva poljoprivrede, Ministarstva životne sredine, naučno-istraživačke i obrazovne (univerzitete) i privatni sektor. Međutim, kapaciteti po zemljama nisu isti. Na primer, Srbija, Makedonija, Crna Gora i Republika Srpska odmakle su i po raspoloživosti podataka i softverskim performansama i razradi, Albanija, Federacija BiH su negde u sredini, dok Kosovo* možda zaostaje i u smislu raspoloživosti podataka i u razradi.

Sledeći važan aspekat u smislu izgradnje kapaciteta za ANC mapiranje je obuka stručnjaka. Prva proba obuke obavljena je u Kolašinu, Crna Gora, u septembru 2016. godine gde je studija slučaja Srbije pokazana kao primer. Štaviše, finansijski plan treba da predvidi nabavku GIS softvera jer je neophodan za prostorno određivanje ANC-a.

Zatim, ANC projekat su inicirali i toplo pozdravili kreatori politika budući da su održani sastanci sa njih nekoliko u Srbiji, Republici Srpskoj, Albaniji i na Kosovu*, što znači da postoji institucionalna podrška. Konačnu institucionalnu strukturu za uspostavljanje ANC sistema i njegovo dalje ažuriranje treba da održava Ministarstvo poljoprivrede. To treba da posluži ne samo da bi se locirala ova područja nego i da se definišu politike ruralnog razvoja i podrže sheme isplata koje se možda u budućnosti dodele poljoprivrednim proizvođačima koji rade u tim ograničenim zonama.

Pored izrade preporuka za politiku, konačan ishod ANC projekta u JIE daće i tehničke preporuke za uspostavljanje nacionalnih GIS sistema na bazi interneta, s ciljem pružanja informacija o lokacijama ANC područja (na osnovu usvojene nacionalne metodologije koja će biti usklađena sa EU metodologijom za ANC).

24


PREPOZNATE DRUŠTVENO-EKONOMSKE I EKOLOŠKE POTREBE REGIONA OZNAČENIH KAO ANCOrdan Čukaliev1, Aleksandra Martinovska Stojčeska1 i Pandi Zdruli2

Zemlje/teritorije Zapadnog Balkana: Albanija (AL), Bosna i Hercegovina (BiH), Kosovo* (KS), Makedonija (MK), Crna Gora (ME) i Srbija (RS) prepoznatljive su po maloj teritoriji i broju stanovnika (Tabela A3.1). Sve zajedno, šest zemalja Zapadnog Balkana čine oko 4,9% teritorije 28 zemalja članica EU i samo 3,6% njenog stanovništva. Srbija je najveća zemlja koja čini oko 2% teritorije EU i oko 1,4% njenog stanovništva. Sve ostale zemlje pokrivaju površinu manju od 1%, osim BiH sa svojih 1,15% veličine teritorije EU. Osim Albanije, do početka devedesetih godina ostale zemlje bile su deo istog političkog sistema danas poznatog kao bivša Jugoslavija.

Postoji evidentan trend smanjenja broja stanovnika u nekim zemljama Zapadnog Balkana, posebno u Srbiji, na Kosovu* i u Albaniji. Nekoliko izveštaja bavi se negativnim trendom smanjenja stanovništva u regionu i Pašalić (2015) objašnjava da ima nekoliko razloga za to opadanje, ali najvažniji su niska stopa plodnosti, seobe i posledice ratnog perioda ranih devedesetih godina. Različite zemlje suočavaju se sa različitim problemima. Srbija je, na primer, imala pozitivan bilans migracija tokom i posle rata, ali smanjenje stanovništva povezuje se sa niskom plodnošću. Problem migracija rasprostranjen je u svim zemljama ZB i dalje je prisutan sa velikim brojem stanovnika koji teže odlasku u inostranstvo. S druge strane, postoji i unutrašnje migratorno kretanje. Ljudi sa seoskih područja sele se iz marginalizovanih

POGLAVLJE A3

Table A3.1. Ukupna površina, broj stanovnika i gustina naseljenosti u zemljama ZB, u poređenju sa EU-28

a i b sa Kosovom*Izvor: Eurostat, 2016. i Bajramović, i dr. (2016.) Analiza politika poljoprivrede i ruralnog razvoja u zemljama Zapadnog Balkana. Br. JRC101320. Zajednički istraživački centar (lokacija Sevilja).

1 Univerzitet Sveti Ćirilo i Metodije, Skoplje, Makedonija2 Međunarodni centar za napredne mediteranske agronomske studije (CIHEAM) Mediteranski agronomski institute u Bariju, Italija

AL BiH KS* MK ME RS ZB total EU-28

Stanovništvo (000 stanovnika)

2.895 3.827 1.805 2.066 622 7.149 18.364 506.881

Udeo u EU-28 (%) 0,57 0,76 0,36 0,41 0,12 1,41 3,62 100

Prosečan godišnji rast broja stanovnika 2004-2014. (%)

-0,46 -0,01 -0,68 0,19 0,16 -0,42 -0,42 0,30

Ukupna površina (000 km2)

28.7 51.2 10,9 25.7 13.8 88.5a 218.8 4.467,8

Udeo u EU-28 (%) 0,64 1,15 0,24 0,58 0,31 1,98 4,90 100

Gustina naseljenosti (stanovnika/km2)

101 75 166 80 45 92b 84 113

25


sredina u razvijenije krajeve zemlje, što bez sumnje najčešće znači u ravne produktivne oblasti. Iz tih razloga sprovođenje ANC politike moglo bi da popravi, ublaži i, možda, preokrene ove tendencije.

Iako među zemljama članicama EU variraju populacioni trendovi, stanovništvo EU-28 je u celini veće sa procenjenim prosečnim rastom od oko 0,30% godišnje u periodu 2004-2014. U zemljama Zapadnog Balkana, ukupno je smanjen broj stanovnika tokom perioda 2004-2014. sa godišnjom stopom od -0.42%; procenjene godišnje stope rasta su pozitivne samo u Makedoniji i Crnoj Gori.

Podaci o gustini naseljenosti u 2014. godini predstavljeni u Tabeli A3.1 pokazuju da je gustina naseljenosti u zemljama ZB 84 stanovnika/km2. To region svrstava u sredinu po gustini naseljenosti u zemljama EU (sa prosekom od 113 osoba po km2 u 2014.). Međutim, promenljivost gustine naseljenosti u zemljama ZB prilično je velika, od 45 stanovnika po km2 u Crnoj Gori do 165 na Kosovu , a ova druga je čak i veća od prosečne gustine naseljenosti u EU-28. Gustina naseljenosti u Bosni i Hercegovini, Makedoniji i Srbiji blizu je prosečnoj vrednosti za zemlje ZB, dok Albanija ima 101 stanovnika/km2.

PUT KA EVROPSKIM INTEGRACIJAMAZemlje ZB nalaze se u različitim fazama procesa pristupanja EU; Srbija i Crna Gora su države kandidati koji su otvorili pregovore o članstvu u januaru 2016. godine i čekaju da se otvori poglavlje o poljoprivredi, Makedonija i Albanija imaju status kandidata i čekaju datum početka pregovaračkog procesa, a Bosna i Hercegovina i Kosovo* su potencijalni kandidati, sa obećanom perspektivom članstva u EU kada budu spremni (EK, 2016). Pregovori sa EU odnose se na uslove usvajanja, primene i poštovanja pravila EU u zemljama kandidatima.

Po nedavnom izveštaju Zajedničkog istraživačkog centra (JRC), ključna pitanja procesa pristupanja u oblasti poljoprivredne politike (Bajramović i ostali, 2016.) obuhvataju:

• Primenu Instrumenta pretpristupne pomoći u ruralnom razvoju (IPARD); • Usklađivanje zakonodavnog okvira za sprovođenje poljoprivredne politike; • Izgradnju institucionalnih kapaciteta (kapaciteta za programiranje, agencije za agrarna plaćanja,

Integrisani administrativni i kontrolni sistem (IACS), sprovođenje horizontalnih propisa, itd.); • Sprovođenje reformi politike da bi se u poljoprivredne politike uveli instrumenti slični CAP

(direktna plaćanja, ruralni razvoj i organizacija zajedničkog tržišta).

Treba konstatovati da određivanje i podrška ANC-a moraju biti uvršteni u plan politike podrške ovih zemalja. Važno je i prepoznati tesnu povezanost i međuzavisnost socio-eokonomskih i ekoloških faktora i multidimenzionalnih odnosa između poljoprivrede, ruralnih zajednica i životne sredine na Zapadnom Balkanu. Ovo je najbolje svedočanstvo da je regionu potrebna adekvatna ANC politika i to bolje pre nego kasnije.

ANALIZA SOCIO-EKONOMSKIH POKAZATELJAProcenjuje se da je bruto društveni proizvod (BDP) zemalja ZB u rasponu od 5,4 milijarde evra u Crnoj Gori do 33,1 milijarde evra u Srbiji. Podaci za Kosovo* dostupni su samo za 2013. godinu i BDP se procenjuje na 5,3 milijarde evra (videti Tabelu A3.2). Postoje znatne razlike u BDP po stanovniku među zemljama Zapadnog Balkana (Tabela A3.2 i Slika A3.1); na primer, 2014. godine je najviša vrednost bila u Crnoj Gori, sa 5,4 hiljade EUR po stanovniku, zatim slede Srbija (4,6 hiljade evra po stanovniku), Makedonija (4,1 hiljade evra po stanovniku), Bosna i Hercegovina (3,6 hiljade po stanovniku), Albanija (3,4 hiljade evra po stanovniku) i na kraju Kosovo* (2,9 hiljade evra po stanovniku 2013. godine). Sve zemlje i dalje zaostaju daleko iza vrednosti EU-28 (koja je veoma heterogena i među zemljama članicama), a procenjuje se na prosek od 27,5 hiljada evra BDP po stanovniku u 2014. godini.

26


Podaci predstavljeni u Tabeli A3.3 prikazuju kretanja u realnom rastu BDP-a. Klima za rast BDP-a u zemljama ZB bila je povoljna za period 2004-2008, sa vrhuncem u 2007. godini u svim zemljama, uključujući i prosek EU-28. Usled globalne finansijske krize, evidentan je pad, najdrastičniji u Crnoj Gori. U poslednjih pet godina, najveći rast u realnim okvirima procenjen je na Kosovu*, u Makedoniji i Albaniji.

Tabela A3.2. Bruto domaći proizvod (BDP), 2008 – 2014.

Tabela A3.3. Realni rast BDP-a u periodu 2004–14. (% promene u odnosu na prethodnu godinu)

Izvor: Eurostat, 2016. (online kodovi podataka: nama_10_gdp, nama_10_pc i cpc_ecnagdp).

Izvor: Eurostat (online kodovi podataka: nama_10_gdp i cpc_ecnagdp); Napomena: Osnovna godina za 2014 (2010=100), sopstvena kalkulacija za Crnu Goru, Bosnu i Hercegovinu i Kosovo*.

BDP zemlje po aktuelnim tržišnim cenama (u milijardama EUR)

2008. 2009. 2010. 2011. 2012. 2013. 2014.

EU-28 12.986,4 12.245,9 12.789,8 13.173,4 13.420,2 13.521,0 13.920,0

Crna Gora 3,1 3,0 3,1 3,2 3,1 3,3 5,4

Makedonija 6,8 6,8 7,1 7,5 7,6 8,1 8,5

Albanija 8,8 8,7 9,0 9,3 9,6 9,6 10,0

Srbija 33,7 30,7 29 33,4 31,7 34,3 33,1

Bosna i Hercegovina 12,8 12,4 12,7 13,2 13,2 13,7 13,9

Kosovo* 3,9 4,1 4,4 4,8 5,1 5,3 :

BDP po stanovniku po aktuelnim tržišnim cenama (EUR)

2008. 2009. 2010. 2011. 2012. 2013. 2014.

EU-28 26.100 24.500 25.500 26.100 26.600 26.700 27.500

Crna Gora 4.908 4.720 5.011 5.211 5.063 5.356 5.436

Makedonija 3.308 3.300 3.459 3.665 3.680 3.930 4.127

Albanija 2.986 2.958 3.088 3.191 3.305 3.323 3.440

Srbija 4.586 4.187 4.082 4.619 4.400 4.781 4.635

Bosna i Hercegovina 3.325 3.234 3.310 3.432 3.430 3.569 3.641

Kosovo* 2.258 2.329 2.480 2.672 2.799 2.935 :

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 20142014 (2010=100)

EU-28 2,5 2,0 3,4 3,1 0,5 -4,4 2,1 1,7 -0,5 0,1 1,3 3,0

Crna Gora 4,4 4,2 8,6 10,7 6,9 -5,7 2,5 3,2 -2,5 3,3 : 3,9

Makedonija 4,7 4,7 5,1 6,5 5,5 -0,4 3,4 2,3 -0,5 2,7 3,8 8,6

Albanija 5,7 5,7 5,4 5,9 7,5 3,4 3,7 2,5 1,4 1,1 2,1 7,0

Srbija 9,0 5,5 4,9 5,9 5,4 -3,1 0,6 1,4 -1,0 2,6 -1,8 1,1

Bosna i Hercegovina

6,3 3,9 5,7 6,0 5,6 -2,7 0,8 1,0 -1,2 2,5 1,1 3,4

Kosovo* : : 3,4 8,3 4,5 3,6 3,3 4,4 2,8 3,4 : 10,6

27


Slika A3.1 BDP po stanovniku, 2004. i 2014

Slika A3.2. Udeo bruto vrednosti dodate iz poljoprivrede, šumarstva i ribarstva, 2004. i 2014. (% ukupne dodate bruto vrednosti)

Analiza bruto dodate vrednosti (BDV) po privrednoj delatnosti predstavljena Slikom A3.2 prikazuje da su u 2014. godini sektori poljoprivrede, šumarstva i ribarstva i dalje bili važna privredna delatnost u zemljama ZB, što ukazuje na stepen razvoja tih zemalja. Udeo ovih sektora u zemljama EU je mnogo niži (2% u 2004. palo na 1,6% u 2015. – prosek zemalja EU-28, Eurostat, 2016), budući da druge privredne grane mnogo više doprinose celokupnoj privredi. U zemljama ZB, ovaj udeo je u rasponu od 7,0% (BiH) do 22,9% (AL) u 2014. godini. No, osim u Albaniji, postoji tendencija postepenog smanjenja udela poljoprivrede u BDV u svim ostalim zemljama. Ako se u zemljama ZB nastavi ovaj trend razvoja drugih sektora mimo poljoprivrede, najverovatnije će se značaj poljoprivrede kao jednog od najznačajnijih privrednih sektora umanjiti.

Udeo Iskorišćenog poljoprivrednog područja (UAA) kao procenat ukupne površine (podaci za 2014. godinu) najveći je u Makedoniji (49%), a najmanji u Crnoj Gori i na Kosovu* (16,2%, odnosno 23,7%). U proseku 60% iskorišćenog poljoprivrednog područja u zemljama članicama EU čini obradivo

1 Na osnovu ESA 2010.2 2004: na osnovu NACE Rev. 1.1. 2014: na osnovu ESA 2010; provizorno.3 2013: umesto 2014. 2006. (na osnovu NACE Rev. 1.1) umesto 2004.4 2014: procena.5 2004: na osnovu NACE Rev. 1.1. 2013 umesto 2014.6 2004: na osnovu NACE Rev. 1.1.

Izvor: Eurostat (online kodovi podataka: nama_10_a10 i cpc_ecnabrk)Izvor EUROSTAT, http://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/images/6/63/Share_of_gross_value_added_from_agriculture%2C_forestry_and_fishing_%28NACE_Rev_2%29%2C_2004_and_2014_%28%25_of_total_gross_value_added%29_CPC15.png

28


Slika A3.3. Korišćeno poljoprivredno područje, 2004, 2009. i 2014. (% ukupne površine)

1 2003 umesto 2004. i 2007. umesto 2009. 2014: ne postoje podaci.2 2009: podeljeno u nizove.3 Iskorišćeno poljoprivredno zemljište: sastoji se od obradivog zemljišta, okućnica, stalnih useva i stalnih travnatih područja kao katastarski podaci.4 2004: ne postoje podaci. 2014: provizorno.5 2004: provizorno. 2013. umesto 2014. 2009: podeljeno na nizove.

Izvor: Eurostat (online kodovi podataka: appro_cpp_luse, demo_r_d3area i cpc_agmain)Izvor: EUROSTAT, http://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/images/e/e6/Utilised_agricultural_area%2C_2004%2C_2009_and_2014_%28%25_of_total_area%29_CPC15.png

Izvor: Bajramović, i ostali. Analiza politika poljoprivrede i ruralnog razvoja u zemljama Zapadnog Balkana. Br. JRC101320. Zajednički istraživački centar (lokacija Sevilja), 2016. (Izvor: Baza podataka poljoprivredne statistike, Eurostat; *Podaci iz studije FAO (Volk i ostali, 2014).: nije dostupno

zemljište. U zemljama ZB, ovaj udeo uporediv je jedino sa Srbijom, gde iznosi oko 65%. Zemljište pod stalnim usevima manje je prisutno u svim zemljama, sa izuzetkom Crne Gore.

Broj poljoprivrednih domaćinstava u zemljama ZB veoma je veliki i, što je još važnije, gazdinstva su veoma male površine (preko 70% gazdinstava na Kosovu*, u Makedoniji i u Crnoj Gori ima manje od 2 hektara korišćenog poljoprivrednog područja). Snažna dualna struktura gazdinstva takođe je prisutna; uz dominantno veliki broj malih gazdinstava, mali broj velikih gazdinstava takođe je prisutan često nastao iz nekadašnjih socijalističkih struktura. Tabela A3.4 predstavlja podatke o strukturi gazdinstava na ZB. Prosečno UAA po gazdinstvu kreće se od 1,8 ha u Makedoniji do 5,4 ha po gazdinstvu u Srbiji, što je mnogo manje od 14,4 ha koliko iznosi prosek u EU-28. Mala površina gazdinstva i često održivi karakter čine poljoprivrednike ranjivim u odnosu na sve promene, a njihova ekonomska moć nije dovoljna da se prilagode manje povoljnim uslovima za poljoprivrednu proizvodnju. Štaviše, njihova sposobnost prilagođavanja nastupajućim pitanjima životne sredine, kao što su klimatske promene, veoma je slaba.

Tabela A3.4. Korišćeno poljoprivredno područje (UAA) i struktura gazdinstava u zemljama ZB

AL (2012)

BiH (2010)

KS* (2014)

MK (2013)

ME (2010)

RS (2012)

EU-28 (2010)

UAA (000 ha) : : 257,6 315,9 221,3 3.437,4 175.815

Udeo u EU-28 (%) : : 0,1 0,2 0,1 20 100,0

Broj poljoprivrednih domaćinstava (000)

324,0 : 129,2 170,9 48,9 631,6 12.248

Udeo u EU-28 (%) 2,6 : 1,1 1,4 0,4 5,2 100,0

UAA po gazdinstvu (ha) 2,81 2,0a 2,0 1,8 4,5 5,4 14,4

% gazdinstava sa UAA < 2 ha : : 80 78 73 48 49

29


Ipak, poljoprivreda ostaje važan sektor zapošljavanja u regionu (videti Sliku A3.4), naročito u Albaniji, gde je njen udeo u ukupnoj zaposlenosti 2014. godine bio 42,7%. Poljoprivredno zapošljavanje je iste godine imalo veliki udeo u Bosni i Hercegovini, Makedoniji i Srbiji, mnogo veći od EU-28, a brojke su bile 17,1%, 18,0% i 21,1%. Naprotiv, udeo poljoprivrede u zaposlenosti u Crnoj Gori i na Kosovu* mnogo je manje važan jer obuhvata svega 5,7%, odnosno 2,6%. Izgleda da za ove dve zemlje poljoprivreda nije više važan poslodavac. Verovatno su socijalna pitanja povezana sa niskim standardom življenja i blagostanjem poljoprivrednika važni faktori koji u ovim zemljama utiču na izglede za zapošljavanje u poljoprivredi. I na kraju, u većini ovih zemalja, osim u Makedoniji, postoji tendencija smanjivanja udela poljoprivrede u zaposlenosti. Jedan od razloga mogao bi da bude povezan sa modernizacijom poljoprivrednog sektora i korišćenjem mehanizacije umesto radne snage.

Termin stopa aktivnosti odnosi se na procenat ljudi starosne dobi 20–64 godine koji su zaposleni ili nezaposleni (kao radna snaga), a ostatak se smatra privredno neaktivnim. Stopa aktivnosti u EU-28 za osobe starosti 20–64 godine bila je 76,9% u 2014. godini. Stopa kod muškaraca bila je znatno viša, na 83,2%, nekih 12,6 procentnih poena iznad odgovarajuće brojke kod žena (videti Sliku A3.5).

Na istoj slici može se videti da su stope aktivnosti u zemljama ZB generalno mnogo niže nego u EU-28, a to naročito važi za žene. Podaci iz 2014. godine otkrivaju da je vrhunac aktivnosti žena u zemljama obuhvaćenim proširenjem EU 60,7% u Crnoj Gori, dok su Srbija, Albanija i Makedonija takođe prijavile da je više od polovine žena starosne dobi 20–64 godina bilo ili zaposleno ili radno sposobno. Na drugom kraju dijapazona, aktivnost žena bila je nešto manja od jedne četvrtine na Kosovu*.

Nasuprot ovome, stope muške aktivnosti u nekim od zemalja proširenja bile su na nivoima sličnim onima zabeleženim u EU-28. U Makedoniji, na primer, stopa muške aktivnosti (84,5%) za starosnu grupu 20–64 bila je viša (za 1,3 procentnih poena) od proseka u EU-28. Nasuprot tome, stope muške aktivnosti bile su najniže u Bosni i Hercegovini i na Kosovu*, 72,4%, odnosno 71,4%.

Slika A3.4. Udeo poljoprivrede, šumarstva i ribarstva u zaposlenosti (NACE Rev 2), 2004. i 2014. (% ukupne zaposlenosti)

1 2004: na osnovu NACE Rev. 1.1. Podeljeno u serije. 2 2004: administrativni podaci na osnovu NACE Rev. 1.1. 2014: procena; suma udela u analizi zaposlenosti po delatnosti ne doseže 100% zbog slučajeva gde lica nisu ili ne mogu biti klasifikovana po određenoj delatnosti. Podeljeno u serije. 3 2004: na osnovu NACE Rev. 1.1. Podeljeno u serije. 4 2006. (na osnovu NACE Rev. 1.1) umesto 2004. Izvor: Eurostat (online kodovi podataka: lfsa_egana, lfsa_egan2 i cpc_pslm) Izvor EUROSTAT, http://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/images/3/39/Share_of_employment_in_agriculture%2C_forestry_and_fishing_%28NACE_Rev_2%29%2C_2004_and_2014_%28%25_of_total_employment%29_CPC15.png

30


Rodna neravnopravnost može odražavati, između ostalog, patrijarhalne porodične strukture, stepen osnaženosti žena, verska ubeđenja, druge kulturološke faktore, niže plate za žene, kao i teškoće vezane kako za pristup radnim mestima tako i za razvoj karijere. Poređenje stopa aktivnosti muškaraca i žena u 2014. godini po zemljama ZB pokazuje da su najveći jazovi između polova zabeleženi na Kosovu*, gde su stope aktivnosti bile između 46,0 i 47,2 procentnih poena niže nego kod muškaraca. Dve od zemalja u proširenju prijavilo je rodne nejednakosti manje od 20 procentnih poena, naime Srbija (17,6 poena) i Crna Gora (13,8 poena) (Slika A3.6).

Dok su najveća smanjenja privredne aktivnosti usled globalne finansijske i ekonomske krize zabeležena 2009. godine, nije bilo neuobičajeno da stope nezaposlenosti rastu i tokom 2010. godine i dalje. Zapravo, u EU-28 godišnja stopa nezaposlenosti porasla je na 7,0% u 2008. godini da bi dostigla 9,5% u 2010. godini. Nakon toga ostala je relativno ista u 2011. godini, pre nego što će ponovo porasti 2012. i 2013. i dostići 10,8% (videti Tabelu A3.5).

Slika A3.5. Stope aktivnosti (lica stara 20–64) po polu u zemljama Zapadnog Balkana, 2014(1)

Slika A3.6. Rodne razlike u stopama zaposlenosti (lica starosti 20–64) u zemljama ZB, 2009. i 2014.

1 Poređano po ukupnoj stopi aktivnosti (muškarci i žene).2 Procene.

Izvor: Eurostat (online kodovi podataka: lfsi_act_a i cpc_pslm)

1 2009: lica starosti 15–64.2 Procene.

Izvor: Eurostat (online kodovi podataka: lfsi_emp_a, cpc_pslm i cpc_siemp)

31


Tabela A3.5. Stope nezaposlenosti (lica starosti 15–74) u zemljama ZB, 2004–2014.

Tabela A3.6. Stope nezaposlenosti u EU-28 i zemljama ZB, ukupne (starost 15-74 godina) i kod mladih (mlađih od 25 godina) za 2004, 2009. i 2014. godinu

1 2005: podeljeno u nizove.2 2007: podeljeno u nizove (pre ovog datuma kao izvor su korišćeni administrativni podaci).3 2014: podeljeno u nizove. 2013. i 2014: na osnovu 4-nedeljnog kriterijuma i korišćenjem samo metode aktivnog traženja posla.4 2005: podeljeno u nizove (pre ovog datuma izuzev Distrikta Brčko). 2006: podeljeno u nizove (pre ovog datuma na osnovu metodologije MOR).

Izvor: Eurostat (online kodovi podataka: lfsa_urgan i cpc_pslm)

1 2009: podeljeno u nizove za stope nezaposlenosti. 2 2004. i 2009: stope nezaposlenosti zasnovane na starosnoj grupi 15–64. Ukupna stopa nezaposlenosti: 2005. umesto 2004. 3 2004: stope zaposlenosti zasnovane na starosnoj grupi 15–64. Ukupna stopa nezaposlenosti: 2006. umesto 2004. 4 2004: stope zaposlenosti zasnovane na starosnoj grupi 15–64. 2009: podeljeno u nizove (izvor podataka iz 2004. Bili su administrativni podaci).5 2006: podeljeno u nizove za ukupnu stopu nezaposlenosti. 6 2006. umesto 2004, osim ukupne stope nezaposlenosti. 2006: stope zaposlenosti zasnovane na starosnoj grupi 15–64. 2004: ukupna stopa nezaposlenosti, izuzev podataka za Distrikt Brčko i nije zasnovana na metodologiji MOR.” 7 2004. i 2009: stope zaposlenosti zasnovane na starosnoj grupi 15–64.

Izvor: Eurostat (online kodovi podataka: lfsa_ergan, une_rt_a, cpc_pslm i cpc_siemp)

Variranje stopa nezaposlenosti u zemljama ZB bilo je više u periodu nakon početka finansijske i ekonomske krize (2009–14). Stope nezaposlenosti pale su na Kosovu*, Makedoniji i Crnoj Gori, ali rasle su tokom istog perioda u Srbiji, Bosni i Hercegovini i Albaniji.

Najviše stope nezaposlenosti u 2014. godini u zemljama proširenja zabeležene su na Kosovu*, gde je tek nešto preko trećine (35,3%) radne snage bilo bez posla; relativno visoke stope nezaposlenosti zabeležene su i u Makedoniji (28,0%) i Bosni i Hercegovini (27,6%). Stope nezaposlenosti u ostalim zemljama ZB bile su iznad proseka EU-28 i u rasponu od 17–19%. U zemljama ZB, stope nezaposlenosti mladih bile su konstantno više od ukupnih stopa nezaposlenosti (Tabela A3.6).

Slično kao u EU-28, stope nezaposlenosti mladih u zemljama ZB obično su bile dvostruko više od ukupnih stopa nezaposlenosti. Više od trećine mlađih od 25 godina u radnoj snazi bilo je bez posla u Crnoj Gori (35,8%) i Albaniji (39,0%). Taj udeo je porastao na oko pola svih mladih ljudi u radnoj snazi Srbije i Makedonije, a najviše stope nezaposlenosti mladih zabeležene su na Kosovu (61,0%) i u Bosni i Hercegovini (62,7%).

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

EU-28 (¹) 9,2 8,9 8,2 7,1 7,0 8,9 9,5 9,6 10,4 10,8 10,2

Crna Gora 27,7 30,3 29,6 19,3 16,8 19,1 19,7 19,7 19,7 19,5 18,0

Republika Makedonija 37,2 37,3 36,1 34,9 33,8 32,2 32,0 31,4 31,0 29,0 28,0

Albanija (²) 14,4 14,1 13,8 13,5 13,0 13,8 14,0 14,0 13,4 15,9 17,5

Srbija 18,5 20,8 20,9 18,1 13,6 16,1 19,2 23,0 23,9 22,1 18,9

Bosna i Hercegovina (4) 41,8 43,9 31,2 29,1 23,5 24,1 27,3 27,6 28,2 27,6 27,6

Kosovo* 39,7 41,4 44,9 43,6 47,5 45,4 : : 30,9 30,0 35,3

Stope nezaposlenosti

Ukupne(15–74 godina)

Kod mladih(mlađih od 25 godina)

2004 2009 2014 2004 2009 2014

EU-28 (¹) 9.3 9.0 10.2 19.2 20.3 22.2

Crna Gora 27.7 19.1 18.0 : : 35.8

Republika Makedonija 37.2 32.2 28.0 64.8 55.1 53.1

Albanija (²) 14.4 13.8 17.5 : 27.2 39.0

Srbija 18.5 16.1 18.9 48.1 41.6 47.1

Bosna i Hercegovina (4) 41.8 24.1 27.6 62.3 48.7 62.7

Kosovo* 39.7 45.4 35.3 66.5 73.0 61.0

32


Slika A3.7. Minimalna i prosečna zarada u zemljama ZB u EUR

Izvor: EUROSTAT, 2016.

Prosečna zarada u EU-28 bila je oko 1.508 evra mesečno u 2015. Zarade u zemljama ZB mnogo su niže. Crna Gora ima najvišu mesečnu zaradu od oko 500 evra, što je približno 1/3 proseka u EU-28. Prosečna zarada u Bosni i Hercegovini je oko 427 evra mesečno. Sve ostale zemlje imaju između 362 i 379 EUR-a mesečno (Slika A3.7).

Minimalna zarada predstavljena na slici A3.7 data je zbog toga što su zarade u poljoprivrednim i ruralnim područjima bliže minimalnoj nego prosečnoj zaradi.

ZAKLJUČCI I PREDSTOJEĆI IZAZOVICelokupna socio-ekonomska situacija u zemljama ZB odlikuje se niskom ekonomskom moći, malim BDP-om u poređenju sa EU-28, niskim nivoom prihoda, visokom stopom nezaposlenosti, nejednakošću u pogledu prihoda i rodnih prava većom negošto je uobičajno, velikom emigracijom i niskom stopom plodnosti. Ove zemlje su male u pogledu teritorije, kao i broja stanovnika. Poljoprivredni sektor i dalje zbirno doprinosi BDP-u, a važan je i poslodavac u regionu. Uslovi za poljoprivrednu proizvodnju su različiti u svim zemljama i još uvek postoji veliki potencijal za intenziviranje sektora.

ANC područja u ZB još nisu obeležena kao takva i, štaviše, nema definisane politike za bavljenje njima. Poljoprivrednici koji gaje useve u područjima sa prirodnim ograničenjima suočavaju se sa preprekama većim nego inače, te imaju veće troškove proizvodnje i slabiju ekonomsku moć nego ostali poljoprivrednici. Za njih je, prema tome, teže da uspešno konkurišu ostalima. Iseljavanje sa ovih područja odvija se brzo, jer mladi migriraju (i ka inostranstvu i u domaće veće urbane centre). Da bi se održala poljoprivredna proizvodnja i dobrobit poljoprivrednika ovih područja, potrebno je posvetiti posebnu pažnju i ANC politike koje o njima vode računa moraju se prvo izraditi, a potom sprovoditi. Mreža ANC stručnjaka spremna je da počne sa mapiranjem i obeležavanjem ANC-a, ali da bi se ostvario ovaj cilj, potrebno je obezbediti finansijsku podršku.

Područja koja se suočavaju sa prirodnim ograničenjima posebno su osetljiva na uticaje životne sredine. Postoje barem dva ekološka pitanja oko tih područja: klimatske promene i degradacija zemljišta. Poljoprivredni sektor jugozapadnog regiona već je pod nepovoljnim uticajem klimatskih promena. Česte vremenske krajnosti (poplave, suše, šteta od mraza, itd.) još češće se javljaju i već su smanjile poljoprivrednu produktivnost u nekim regionima u skorije vreme. Poljoprivrednici koji

33


se bave poljoprivrednim delatnostima u mogućim ANC-ima, karakterišu se niskom otpornošću i kapacitetima za prilagođavanje klimatskim promenama, posebno usled niskih prihoda koji se beleže na ovim gazdinstvima. Nekoliko izveštaja o klimatskim promenama predstavlja veliku ranjivost i niže sposobnosti prilagođavanja u poljoprivrednom sektoru u zemljama ZB.

Radionica o klimatskoj otpornosti Zapadnog Balkana održana u Beču 11-12. maja 2016. godine predstavila je glavne nalaze iz nedavnih studija o klimatskim rizicima u Zapadnom Balkanu i odgovarajuće prioritete i potrebe u prilagođavanju. Prezentacije su se fokusirale na klimatske uticaje u priobalnim područjima (tj. na osnovu zaključaka i preporuka iz Trećeg saopštenja Albanije), planinskim područjima (u kontekstu UNEP-ove nedavne procene prilagodljivosti na klimatske promene u planinama Zapadnog Balkana), i vododelnicama (sa studijom slučaja iz Bosne i Hercegovine). One su pokazale da je region već ušao u novu klimatsku normalu (tj., u nekim mestima, trenutno rekordne temperature već su dostigle nivo projekcija za 2030). S druge strane, postoji potrebe za pripremama za rastuće vremenske krajnosti, sve izraženije toplotne talase i suše kao i poplave, sa posledicama po prirodne resurse, kao što su zemljište, voda, ekosistemi i biodiverzitet, i sektore, kao što su energetika, saobraćaj, ljudsko zdravlje, turizam i vanredne situacije.

Više temperature, smanjena količina padavina i češće ekstremne pojave koje se predviđaju na osnovu klimatskih projekcija za blisku budućnost mogu imati negativne uticaje na zemljište. Može se očekivati da će opasti kvalitet zemljišta u većini ANC područja. Naročito se predviđa porast erozije zemljišta zbog intenzivnijih padavina, ali i usled gubitka organske materije iz zemljišta koji ubrzavaju više temperature. Štaviše, ova situacija ubrzaće degradaciju zemljišta i usled efekta aridnosti u nekim regionima Zapadnog Balkana, rizik pojave pustinja može se povećati.

Međutim, klimatske promene mogu doneti izvesne koristi za ANC, budući da porast temperature može produžiti period rasta. Prema tome, sadašnja područja sa kratkim razdobljem rasta mogu imati dužu sezonu sa dovoljnim trajanjem i akumulacijom temperature u budućnosti. Dalje, potencijal područja na većim nadmorskim visinama biće veći za gajene useve koji će inače biti pod uticajem toplotnog stresa na nižim nadmorskim visinama (na primer, grožđe i voćke treba gajiti na višim nadmorskim visisnama nego što su sada). Neki izveštaji (Saton i ostali, 2013 a, b) sugerišu da će alpske zone (područja iznad 600m nadmorske visine) biti najmanje pod uticajem klimatskih promena na Zapadnom Balkanu i da se tamo očekuje porast prihoda ozime pšenice. Ove klimatske promene uzeće se u obzir kasnije kada se bude ažurirala i pratila prostorna pokrivenost ANC područja u skladu s tim.

34


UPOREDNA OCENA I PREPORUKA POLITIKA ZEMALJA U VEZI SA KARAKTERIZACIJOM I MAPIRANJEM PODRUČJA SA PRIRODNIM OGRANIČENJIMA U JIEPandi Zdruli1, Ordan Čukaliev2, Natalija Bogdanov3, Boban Ilić4, Benjamin Mor5, Elena Gavrilova5 i Andrea Hađo6

POGLAVLJE A4

UVOD I ISTORIJAT Nekadašnja manje povoljna područja (LFA), koja se sada nazivaju Područjima sa prirodnih ograničenjima (ANC) deo su debate u EU više od 30 godina. Glavna svrha je bila i ostala ista: pružanje socijalne jednakosti poljoprivrednicima koji se suočavaju sa ozbiljnim prirodnim nedostacima koja uključuju udaljenost, nepristupačan teren, degradaciju zemljišta i loše uslove tla. Direktiva 75/268, CEC, iz 1975. godine koja je namenjena tadašnjim LFA poljoprivrednicima (sada ANC poljoprivrednicima) uprkos naglasku na socijalne komponente kojima se bavi, izrazila je i ekološke preokupacije: “…obezbediti kontinuitet bavljenja poljoprivredom, čime će se održati minimalni nivo stanovništva ili očuvanja sela”.

Evropska komisija je 2009. godine preformulisala ANC politiku kao podršku „kontinuiranom upravljanju poljoprivredom u područjima gde nije došlo do intenziviranja zbog fizičkih ograničenja, podržava, generalno, održavanje vrednih otvorenih pejzaža, poluprirodnih staništa i biodiverziteta; može pomoći u suzbijanju šumskih požara i doprineti dobrom upravljanju zemljištem i vodom“ (CEC, 2009).

Očigledno su ove politike bile orijentisane ka sprečavanju iseljavanja, posebno u planinskim područjima, smanjenju napuštanja zemljišta i negativnih efekata degradacije tla. Bogdanov (2014) analizira izmene u politikama ANC i naglašava da je u minuloj deceniji „socijalna komponenta izgubila na značaju, dok su zabrinutost za životnu sredinu i održavanje određenih tipova poljoprivredne prakse postali relevantniji”.

Tokom decenija ciljevi politike ANC su se istinski promenili. Ove promene su se dešavale u postproduktivističkoj tranziciji u poljoprivredi EU, odražavajući „promenu u obrazloženju za ulaganje javnih sredstava u poljoprivredu kao priznanje za multifunkcionalna dobra koja pruža poljoprivredna proizvodnja”. Reforme CAP po Agendi 2000 podvele su LFA pod Uredbu o ruralnom razvoju (1257/1999) i ažurirale njene ciljeve u smislu stavljanja većeg naglaska na životnu sredinu. Dalje, Agenda 2000 uvela je nove instrumente politike relevantne za LFA politiku, kao što je promocija održivih sistema poljoprivredne

1 Međunarodni centar za napredne mediteranske agronomske studije (CIHEAM) Mediteranski agronomski institut u Bariju, Italija2 Univerzitet Sveti Ćirilo i Metodije, Skoplje, Makedonija3 Poljoprivredni fakultet, Univerzitet u Beogradu, Srbija4 Stalna radna grupa za regionalni ruralni razvoj u JIE (SRG), Skoplje, Makedonija5 Ruralni razvoj putem integrisanog upravljanja šumskim i vodenim resursima u Jugoistočnoj Evropi (LEIWW) Deutsche Gesellschaft für Internationale Zusammenarbeit (GIZ) GmbH, Skoplje, Makedonija6 Evropska komisija, Zajednički istraživački centar, Institut za životnu sredinu i održivost (IES), Jedinica za praćenje poljoprivrednih resursa (MARS), Ispra, Italija

35


proizvodnje i zahtev da se ispune standardi dobre farmerske prakse kao preduslov za podršku i prelaz sa plaćanja po grlu stoke na plaćanje po površini.

Daljim promenama u CAP (Uredba Saveta 1698/2005), ruralni razvoj podveden je pod jedinstveno finansiranje (Evropski poljoprivredni fond za ruralni razvoj - EAFRD) i upravljački okvir. Podrška za ANC pruža se pod dve ose programa Stuba dva, s ciljem „unapređenja životne sredine i sela podrškom upravljanju zemljištem”, putem: „mera namenjenih održivom korišćenju zemljišta u planinskim područjima i u područjima sa nedostacima koja nisu planinska“.

Sadašnja ANC shema podržava i promoviše održavanje adekvatnih vidova poljoprivrede (održivi sistemi poljoprivredne proizvodnje) budući da to proizvođačima nadoknađuje dodatne troškove i gubitke na prihodima zbog prirodnih nedostataka u koje spadaju i nepovoljan teren, loši uslovi klime i tla. Cilj je da se doprinese ciljevima zaštite životne sredine, tj. održavanju sela, putem kontinuiranog korišćenja poljoprivrednog zemljišta (CEC, 2009).

Debate o delotvornosti LFA mere kao takve traju već godinama, sa stalnom percepcijom neophodnosti suštinske i sveobuhvatne reforme. Mnogo autora navodi da ne samo prvi stub CAP, nego i njena ANC komponenta više naginje ka bogatijim, ključnim regionima i većim gazdinstvima (Bogdanov i ostali, 2014.). Šaksmit i ostali (2005) ocenili su regionalni teritorijalni uticaj na CAP i Politiku ruralnog razvoja, ispitujući do koje mere su kompatibilne sa ciljevima teritorijalne kohezije cele EU. Zaključili su da (sada ANC) plaćanja obično donose korist bogatijim regionima, zbog različitih nacionalnih prioriteta i teškoća u sufinansiranju. Daks i Hovorka (2008) nisu ustanovili nijednu statistički bitnu vezu između nivoa ANC podrške i pokazatelja ekonomske kohezije, što podrazumeva da ANC podrška, uprkos svom posebnom cilju, izgleda da je samo slabo povezana sa socijalnom i ekonomskom kohezijom.

Međutim, većina država članica EU obezbedila je značajnu podršku ANC shemi koja je jedan od najvažnijih instrumenata politike ruralnog razvoja EU1. Postoji zahtev da se obeležavanje LFA/ANC prilagodi najnovijim ciljevima ove sheme na transparentan i zajednički način u celoj EU. Kritičari (CEC, 2009) ANC-a naglašavali su da postoji širok spektar pokazatelja koje koriste države članice za obeležavanje ANC-a, te nedostaju transparentnost i bolja rešenja za situacije u kojima najviše preti napuštanje zemljišta.

Da bi se pozabavio ovim pitanjima, Zajednički istraživački centar (JRC) dobio je zadatak da izvede skup zajedničkih kriterijuma za zemljište i klimu koji bi mogli da podrže novo definisanje ograničenja kod ANC-a srednjeg nivoa. Formirana je komisija stručnjaka visokog nivoa za ocenu tla, klime i zemljišta i njenim radom koordinirao je JRC. Kao rezultat opsežne diskusije između stručnjaka Evropske komisije i država članica i uz aktivno angažovanje nacionalnih stručnjaka, uveden je zajednički okvir od osam biofizičkih kriterijuma (Teres i ostali, 2016). Zasnovan je na definiciji koju daje Prilog III Uredbe EU 1305/2013 (Tabela A1.1). Po mišljenju stručnjaka, kriterijumi su robusni, zasnovani na zdravoj naučnoj osnovi i omogućuju homogeno razvrstavanje zemljišta širom EU. Oni daju jednostavan i uporediv sistem koji se može primeniti u svim državama članicama u relativno kratkom periodu. Međutim, primena nalaže analitički rad i administrativni trud.

Obeležavanje ANC osim u planinama, s obzirom na značajna prirodna ograničenja, trenutno je u toku u državama članicama, uz tehničku podršku DG JRC-a, na osnovu zajedničkih kriterijuma. Predviđa se da će se završiti 2018. godine. Bez obzira na kritike, izmene ciljeva politike i metode sprovođenja, ANC pristup ostaje jedan od najvažnijih mehanizama primene za podršku ruralnom razvoju.

1 U programskom periodu 2007-2013, na nivou EU-27 dodeljena sredstva EAFRD namenjena shemi za LFA iznosila su 12,6 milijardi evra (13,9% ukupne raspodele sredstava Zajednice), što odgovara 32% resursa namenjenih unapređenju životne sredine i sela podrškom održivom upravljanju zemljištem (Osa 2 Politike ruralnog razvoja) http://ec.europa.eu/agriculture/rurdev/lfa/index_en.htm

36


KAKO USVAJATI POLITIKE ANC U ZEMLJAMA JIE Prirodni, društveni, ekonomski i politički kontekst u zemljama JIE razlikuje se od EU, posebno od njenih zapadnih država članica u određenoj meri. Zemlje JIE dolaze iz perioda komandne privrede (državno kontrolisane) koja je ostavila trag na strukturu poljoprivrednog sektora. Nakon devedesetih godina, znatan deo te strukture se drastično promenio i najčešća zajednička crta bilo je napuštanje planinskih predela sa većim delom stanovništva koje se selilo u gradove i ravnice. To se naročito dešavalo u Albaniji, na Kosovu i u drugim zemljama. Tirana je 1990. godine imala 250.000 stanovnika, a sada ima oko milion. Svakako su i ratovi u regionu uzeli danak u procesu raseljavanja stanovništva. Masovna pojava prenaseljenosti gradova i gubici plodnog poljoprivrednog zemljišta u dolinama na račun urbanizacije i napuštanja planinskih krajeva doveli su do znatnih socio-ekonomskih dispariteta između regiona u ovim zemljama, sa krupnim ekološkim posledicama.

Glavni zaključak FAO u ovom pogledu (2014), tj. studije Volka i ostalih (2014) je da:

Većina sredstava iz ovog stuba politike pripada grupi mera namenjenih unapređenju konkurentnosti poljoprivrede, dok ostala dva aspekta politike ruralnog razvoja (tj. životna sredina i ruralna ekonomija i stanovništvo) dobijaju manje pažnje.

Sredstva namenjena unapređenju životne sredine i sela zanemarljiva su u većini zemalja. Pitanje koje predstavlja najveći izazov sa stanovišta ravnomernog teritorijalnog razvoja Zapadnog Balkana je nedostatak mera za podršku manje povoljnim područjima (LFA, sada ANC). LFA područja su veoma prisutna u svim ovim zemljama i, po pravilu, suočavaju se sa ozbiljnim demografskim i socijalnim problemima (iseljavanje, ruralno siromaštvo).

Finansiranje ANC projekta treba rezimirati kao sledeće:

• Postoje dostupni podaci za ANC mapiranje, ali pristup im je još uvek problematičan (posebno klimatskim podacima)

• Angažovanje ostalih zainteresovanih strana (vlasnici/imaoci podataka) od ključnog je značaja za uspeh projekta i (moguću) nastupajuću primenu ANC shema plaćanja

• Crna Gora će početi sa primenom metodologije ANC JRC 2017. godine, sredstvima Svetske banke, i očekuje se da će biti prva zemlja u regionu koja će završiti ANC mapiranje

• Možda će biti potrebna dalja ažuriranja da bi se ANC JRC metodologija prilagodila uslovima JIE i uzela u obzir takođe uticaj klimatskih promena

• Mapiranje ANC treba da bude prvi korak koji svaka zemlja treba da obavi

• Nacionalni, regionalni i lokalni donosioci odluka treba da budu upoznati sa ANC rezultatima i njihovim uticajem na ljudske i prirodne resurse

• Plaćanja ANC područjima treba da se razlikuju od zemlje do zemlje. Međutim, treba uložiti napore da se ona usklade u prekograničnim zonama koliko god je to moguće, da bi se izbegli socio-ekonomski dispariteti i konkurencija oko prirodnih resursa

• Postojeće ANC politike u regionu ili uopšte ne postoje, u procesu su izrade ili su loše izrađene. Njihov status razlikuje se od zemlje do zemlje (na primer, očekuje se da do 2018. godine Republika Srpska otpočne primenu ANC politika)

• Tehnička pomoć nacionalnih ANC eksperata donosiocima odluka ključna je za uspešnu primenu shema plaćanja, kad god da se aktiviraju

• ANC politike u regionu JIE treba da budu usklađene sa metodologijom EU, ali i da odgovore na specifičnosti zemlje, u granicama koje dozvoljava metodologija EU

37


• Smernice za primenu ANC treba izraditi za svaku zemlju pojedinačno. One treba da uzmu u obzir politiku, pravne preporuke, institucionalnu strukturu, postepeno uvođenje u politiku ruralnog razvoja, sistem za podršku primeni i sprovođenju, kao i stalno praćenje i evaluaciju

• Kao što je navedeno u EU politici ANC-a, samo aktivni poljoprivrednici koji rade u ANC područjima treba da budu u konkurenciji za plaćanja, ali moraju se obavezati da će ostati na gazdinstvu još najmanje 5 godina nakon ulaska u shemu plaćanja

PREPORUKE DONOSIOCIMA ODLUKA

• Donosioci odluka treba da omoguće proces razmene podataka i protok informacija između svih zainteresovanih strana (izrada i sprovođenje pravnog i institucionalnog procesa)

• Podrška postojećim skupovima podataka, digitalizaciji i dodatnim istraživanjima zemljišta, kao i održavanje i unapređenje nacionalne meteorološke službe kao posebno važne

• Politika ANC treba da bude deo nacionalnih politika ruralnog razvoja

• Novi zakoni u pripremi koji se odnose na poljoprivredni i ruralni razvoj treba da imaju poseban član o ANC

• Sveobuhvatna strategija ruralnog razvoja treba da se pozabavi svim pitanjima ruralnog života, uključujući infrastrukturni pristup internetu, javne škole, zdravstvene objekte, vodosnabdevanje, pored shema plaćanja za ANC

• Pitanja vlasništva nad zemljištem imaju snažan uticaj na upravljanje zemljištem i treba ih rešavati izmenama i sprovođenjem relevantnog zakonodavstva, uz poštovanje međunarodnih pravnih vlasničkih prava

• Donosioci odluka treba da izrade i realizuju konkretne planove za različite ANC regione i istraže sve mogućnosti za delatnosti koje donose prihode u ANC područjima (osim upotrebe zemljišta za poljoprivredu)

• Donosioci odluka treba da postave prioritete u realizaciji shema plaćanja za ANC područja na osnovu prirodnih i socio-ekonomskih uslova, ali područja pod visokim rizikom od napuštenosti moraju imati prioritet

• Koncept i primena ANC mehanizama plaćanja treba nadzirati da bi se videli njegovi uticaji na smanjenje seoba sa sela ka urbanim sredinama i napuštanje zemljišta

• ANC sheme plaćanja treba da se bave i promovišu održive poljoprivredne prakse, kao i očuvanje biodiverziteta

• IPARD mehanizme finansiranja možda treba izmeniti da bi se u njima odrazile ANC sheme plaćanja (uzimajući u obzir postojeću nisku stopu upotrebe IPARD fondova)

• ANC mehanizmi se mogu posmatrati kao sredstvo za preciznije usmeravanje regionalnih mehanizama ruralnog razvoja i prekograničnih shema finansiranja

• Jača saradnja u ANC mapiranju i sprovođenje usklađene politike preporučuje se svim zemljama/teritorijama učesnicama u ANC projektu

• Stalna saradnja sa JRC-om snažno se preporučuje

• Državna podrška na svim nivoima potrebna je da bi se podržala ANC područja i ublažili njihovi problemi.

38


ZAKONODAVSTVO EU O PRISTUPU PLAĆANJU ANC OBLASTIMA I NJIHOVE IMPLIKACIJE NA IPARD INSTRUMENTE FINANSIRANJA Pandi Zdruli1 i Ordan Čukaliev2

POGLAVLJE A5

ZAKONODAVSTVO EU O PLAĆANJU ZA ANC3

Direktna plaćanja poljoprivrednicima koji rade u zemljama članicama EU vrše se na osnovu shema podrške u okviru Zajedničke poljoprivredne politike (CAP), koja povlači Uredbu Saveta (EC) br. 637/2008 i Uredbu Saveta (EC) br. 73/2009. 2013. godine EU je usvojila Uredbu 1305/2013 o podršci ruralnom razvoju putem Evropskog poljoprivrednog fonda za ruralni razvoj (EAFRD). 17. decembra 2013. godine, Evropski parlament i Savet usvojili su Uredbu (EU) br. 1307/2013 „Plaćanja za područja sa prirodnim ograničenjima”. Član 48. Uredbe postavlja sledeća pravila kao osnovna:

1. Države članice mogu bespovratno dodeliti sredstva poljoprivrednim proizvođačima koji na to imaju pravo na osnovnu shemu isplata ili sheme isplate po jedinstvenoj površini koja se pominje u Poglavlju 1 i čija se gazdinstva u celosti ili delimično nalaze u područjima sa prirodnim ograničenjima koja je odredila država članica u skladu sa članom 32.(1.) Uredbe (EU) br.1305/2013 („plaćanja za područja sa prirodnim ograničenjima “).

2. Države članice mogu odlučiti da dodele bespovratna sredstva područjima sa prirodnim ograničenjima za sva područja koja potpadaju pod stav 1, ili da ograniče plaćanje na neka od tih područja na osnovu objektivnih i nediskriminatornih kriterijuma.

3. Bez uticaja na stav 2. ovog člana, na primenu finansijske discipline, smanjenje plaćanja u skladu sa članom 11. i linearno smanjenje u skladu sa članom 7. ove Uredbe, kao i na primenu člana 63. Uredbe (EU) br.1306/2013, plaćanje za područja sa prirodnim ograničenjima vršiće se godišnje po odobrenom hektaru koji se nalaze u područjima za koje su države članice odlučile da dodele plaćanje u skladu sa stavom 2. ovog člana. Isplaćivaće se po aktiviranju prava na isplatu u odnosu na hektare koji su u vlasništvu dotičnog proizvođača ili, u državama članicama koje primenjuju član 36. ove Uredbe, nakon što dati proizvođač prijavi te kvalifikovane hektare.

4. Plaćanje za područja sa prirodnim ograničenjima, po hektaru, računaće se podelom iznosa koji proistekne iz primene člana 49. na broj odobrenih hektara prijavljenih u skladu sa članom 33.(1.) ili članom 36.(2.) koji se nalaze u područjima kojima je država članica odlučila da dodeli plaćanje u skladu sa stavom 2. ovog člana. Država članica može, na osnovu objektivnih i

1 Međunarodni centar za napredne mediteranske agronomske studije (CIHEAM) Mediteranski agronomski institut u Bariju, Italija2 Univerzitet Sveti Ćirilo i Metodije u Skoplju, Makedonija3 Ovo poglavlje uglavnom se zasniva na Uredbi EU 1305/2013 “Podrška ruralnom razvoju od Evropskog poljoprivrednog fonda za ruralni razvoj” (EAFRD), a u Evropskom parlamentu i Savetu usvojena je Uredba (EU) br. 1307/2013 “Plaćanja za područja sa prirodnim ograničenjima” od 17. decembra 2013.

39


nediskriminatornih kriterijuma, odrediti i maksimalan broj hektara po gazdinstvu za koji se po ovom poglavlju može dodeliti podrška.

5. Država članica može primeniti plaćanje za područja sa prirodnim ograničenjima na regionalnom nivou pod uslovima određenim u ovom stavu, pod uslovom da su ustanovili date regione u skladu sa objektivnim i nediskriminatornim kriterijumima i, posebno, njihovimprirodnim ograničavajućim karakteristikama, uključujući i ozbiljnost ograničenja, kao i agronomske uslove.

Države članice podeliće nacionalni gornji limit koji se pominje u članu 49.(1.) na regione u skladu sa objektivnim i nediskriminatornim kriterijumima.

ČLAN 49: FINANSIJSKE ODREDBE1. Da bi finansirala plaćanje za područja sa prirodnim ograničenjima, država članica može odlučiti,

do 1. avgusta 2014. godine, da iskoristi do 5% svog godišnjeg nacionalnog limita određenog u Prilogu II. Obavestiće Komisiju o svakoj takvoj odluci do tog datuma. Država članica može, do 1. avgusta 2016. godine, preispitati odluku i izmeniti je tako da stupi na snagu od 1. januara 2017. godine. Komisiju će o svakoj takvoj odluci obavestiti do 1. avgusta 2016. godine.

2. Na osnovu procenta nacionalnog limita koji će primeniti države članice u skladu sa stavom 1, Komisija će usvojiti akta o sprovođenju koja utvrđuju vrednosti limita za plaćanje područjima sa prirodnim ograničenjima na godišnjem nivou. Ta akta o sprovođenju će se usvojiti u skladu sa postupkom ispitivanja koji se pominje u članu 71.(2.).

OBRAZLOŽENJE ANC MERA Plaćanja za planinska područja ili druga područja sa prirodnim ili drugim posebnim ograničenjima imaju za cilj da ukupno ili delimično nadoknade poljoprivrednicima nedostatke kojima je njihova proizvodnja izložena usled prirodnih ili drugih specifičnih ograničenja na području njihove delatnosti. Takve nadoknade omogućiće poljoprivrednicima da nastave sa korišćenjem poljoprivrednog zemljišta, održavaju selo kao i održavaju i promovišu održive sisteme poljoprivrede u područjima da bi se sprečilo napuštanje zemljišta i gubitak biodiverziteta.

Da bi se obezbedilo efikasno korišćenje sredstava Unije i ravnopravan tretman za proizvođače širom Unije, planinska područja i područja sa prirodnim i drugim posebnim ograničenjima treba utvrditi u skladu sa objektivnim kriterijumima. Ti kriterijumi treba jasno da se kvantitativno odrede i da se obezbede jasni dokazi njihovog značaja i trajnosti.

Kako je računica plaćanja zasnovana na načelu izgubljenih prihoda i troškova koji se snose u odnosu na poljoprivrednu proizvodnju koja ne trpi prirodna ili specifična ograničenja, podrška poljoprivrednicima može se dodeliti samo u područjima gde se ustanove dodatni troškovi/gubici u prihodima i jasan rizik od napuštanja zemljišta.

Ovde je reč o tome da plaćanja poljoprivrednicima u EU ne treba da budu u sukobu sa Sporazumom Svetske trgovinske organizacije (STO) iz Marakeša i treba jasno istaći da se isplate vrše konkretno poljoprivrednicima u područjima sa prirodnim ograničenjima kako je navedeno dole:

a. Kvalifikovanost za takva plaćanja biće ograničena na proizvođače u pasivnim krajevima. Svaki takav kraj mora biti jasno obeleženo i povezano geografsko područje sa ekonomskim i administrativnim identitetom koji se može jasno definisati, a smatra se pasivnim po neutralnim i objektivnim kriterijumima jasno navedenim u zakonu ili propisu gde ukazuju na poteškoće tog regiona koje nastaju usled okolnosti koje nisu samo privremene.

40


b. Iznos tog plaćanja u bilo kojoj godini neće zavisiti od tipa ili obima proizvodnje (uključujući i stočnu proizvodnju) koji ostvari proizvođač bilo koje godine nakon osnovnog perioda osim ukoliko ne namerava da smanji obim proizvodnje.

c. Iznos tog plaćanja bilo koje godine neće zavisiti od cena, bilo domaćih ili međunarodnih, koje utiču na proizvodnju ostvarenu u bilo kojoj godini nakon osnovnog perioda.

d. Plaćanje će biti na raspolaganju samo proizvođačima u kvalifikovanim regionima, ali generalno dostupan svim proizvođačima u takvim regionima.

e. Kada zavisi od faktora proizvodnje, plaćanje će se vršiti po degresivnoj stopi iznad praga datog faktora.

f. Plaćanje će biti ograničeno na dodatne troškove ili gubitak prihoda usled bavljenja poljoprivrednom proizvodnjom u propisanom području.

TIPOVI POSLOVA/PODRŠKE Godišnja plaćanja po hektaru poljoprivredne površine.

PLAĆANJA PO POVRŠINI Uredba predviđa minimalne i maksimalne iznose podrške. Utvrđeni minimum potvrdiće da je ograničenje značajno i da plaćeni iznos podrške opravdava administrativne troškove povezane sa bespovratnim sredstvima. Maksimalni iznosi se razlikuju za planinska od drugih područja. Plaćanje može biti veće ako izračunati iznos za region jasno prelazi maksimalni iznos i plaćanje se adekvatno opravda, tj. potrebno je da bi se izbeglo napuštanje zemljišta.

RAZLIKE PO NIVOIMA PLAĆANJA Moguće je imati različite nivoe plaćanja, koji izražavaju različite stepene ograničenja i različite sisteme poljoprivredne proizvodnje. To je naročito slučaj kod planinskih područja gde različite nadmorske visine predstavljaju različite uticaje na poljoprivredu.

MINIMALNI IZNOS ISPLATEZbir gubitaka na prihodima i dodatnih troškova mora biti barem €25 po hektaru. Ako je niži, plaćanje se ne može vršiti (jer bi administrativno opterećenje bilo nesrazmerno koristi, a i iznos ispod €25 teško da može da pomogne). Ipak, ovaj iznos ukazuje na minimalno prosečno plaćanje po hektaru godišnje za korisnika koji dobija podršku. To u praksi znači da proizvođač sa dva hektara može da dobije €35 za prvi hektar i €15 za sledeći hektar, pošto prosečno plaćanje po korisniku nije manje od €25/ha.

PLAĆANJE PO PRVOM STUBU CAP-AAko proizvođač ostvaruje korist od plaćanja po članu 34. Uredbe o direktnom plaćanju (koje ide naviše za proizvođače u ANC područjima), to se mora uzeti u obzir u drugom stubu plaćanja da bi se sprečila prekomerna nadoknada. Naravno, najlakši pristup „uzimanja u obzir“ je oduzimanje plaćanja prvog stuba od plaćanja drugog stuba u slučajevima gde je zbir plaćanja prvog stuba i drugog stuba veći od zbira pretrpljenih gubitaka u prihodima i dodatnih troškova. Ako, recimo, zbir izgubljenih prihoda i dodatnih troškova iznosi €150, plaćanje u okviru prvog stuba je €15/ha, a drugog stuba €80/ha, onda nema odbitaka. Odbici su neophodni da bi se sprečila prekomerna nadoknada u drugom stubu CAP-a.

Napomena: Mora se imati u vidu da ako je dobijeni iznos (po odbitku) niži od €25/ha, u drugom stubu se ne može odobriti isplata [s obzirom na gore navedeno u pogledu prosečnog plaćanja po hektaru].

41


DELIMIČNA NADOKNADA Iz gore datog primera, jasno je i da plaćanje u drugom stubu ne mora da pokrije sve dodatne troškove i gubitke u prihodima. Država članica može opravdati i delimičnu nadoknadu, međutim uvek se mora imati na umu rizik od napuštanja zemljišta. Prema tome, takvo opravdanje za delimičnu nadoknadu treba da pruži razloge za izabrani prag (od, npr. 80% zbira gubitaka u prihodima i dodatnih troškova) kao i zaključak da i na tako smanjenom nivou to zemljište neće biti napušteno. Neizbežno, ovaj zaključak treba da počiva na zdravoj analizi. Prilog I Uredbe o ruralnom razvoju daje maksimalan iznos za isplatu. To je €450/ha u planinskim područjima i €250/ha u drugim dvema kategorijama. Ti iznosi mogu se povećavati u izuzetnim slučajevima i moraju se opravdati programima ruralnog razvoja. Takva opravdanja treba dokumentovati (uz potvrde) računicom gubitaka u prihodima i dodatnih troškova i takođe dokazati da je to područje u istinskom riziku od napuštanja.

DEGRESIVNOST KOD PLAĆANJA NA NIVOU GAZDINSTVA Plaćanje će biti degresivno iznad nivoa praga površine po hektaru, osim ukoliko plaćanje nije već fiksirano na €25/ha od početka, da bi se ispoštovali zahtevi STO. U svim slučajevima gde početni nivo plaćanja prelazi €25/ha, degresivnost se mora primenjivati (tačka 13.e Priloga II Sporazuma STO za poljoprivredu). Najlogičniji primer koji neke države članice već koriste je taj da se 100% plaćanja dodeljuje na prvih 0 - X hektara gazdinstva, 80% plaćanja za sledećih X - Y hektara, 50% za Y – Z hektara, a nema plaćanja za ostatak površine gazdinstva. Plaćanje ne sme biti ispod €25/ha.

Kad je reč o vrednostima praga (X, Y i Z – ili više, ili manje njih), određuje ih država članica po svom izboru i treba ih opravdati i potkrepiti dokazima. Prag treba odrediti tako da se spreči prekomerna nadoknada. Na primeru strmog nagiba za koji je potreban poseban traktor, dodatni troškovi sastojaće se od i) razlike u maloprodajnoj ceni između standardnog traktora i tog posebnog, preračunata po hektaru, ii) razlike u potrošnji goriva po hektaru, iii) razlike od troškova radne snage po hektaru. Jasno je da tačka 2 (a najverovatnije i tačka 3 takođe) ostaje konstantna. Međutim, o tački 1 treba adekvatno razmisliti jer će se dodatni troškovi znatno razlikovati ako se taj posebni traktor koristi na 2 hektara ili na 50 hektara.

Ograničenje degresivnosti: degresivnost se primenjuje na nivou fizičkog lica, pravnog lica ili grupe fizičkih ili pravnih lica. Međutim, u nekim slučajevima, čak i ako proizvođač pripada organizaciji (pravnom licu), ili grupi fizičkih ili pravnih lica (što znači da bi se degresivnost normalno primenjivala na nivou organizacije, a ne pojedinačnog proizvođača), moguće je primeniti degresivnost na bilo kom nivou pojedinačnog proizvođača. Međutim, to je moguće samo ako nacionalni zakon omogućava pojedinačnim proizvođačima da steknu pojedinačna prava i obaveze uporedive sa pojedinačnim proizvođačima koji imaju status glave domaćinstva. Te obaveze i prava se obično navode u njihovom privrednom, društvenom i poreskom statusu. To takođe nalaže i doprinos tih proizvođača jačanju poljoprivrednih struktura datih pravnih lica ili grupa. Ako su ispunjeni ovi zahtevi, degresivnost se može primeniti na nivou pojedinačnog proizvođača.

KORISNICI Član 4. Uredbe (EU) br 1307/2013 definiše proizvođače kao:

„proizvođač” znači fizičko ili pravno lice, ili grupa fizičkih ili pravnih lica, bez obzira na pravni status koji se po nacionalnom zakonu daje toj grupi i njenim članovima, čije se gazdinstvo nalazi na teritoriji obuhvaćenoj Ugovorima, kako utvrđuje član 52. Ugovora o funkcionisanju EU (TFEU) zajedno sa članovima 349. i 355 TFEU, i koje se redovno bavi poljoprivrednom delatnošću.

Umesto toga, termin „Aktivan proizvođač” veoma dobro se opisuje u članu 9. Uredbe (EU) br. 1307/2013 i praktično se odnosi na „fizička i pravna lica, ili grupe fizičkih i pravnih lica, čije su poljoprivredne

42


površine uglavnom površine koje se prirodno čuvaju u stanju pogodnom za ispašu ili obradu ” a njihova glavna delatnost vezana je za poljoprivrednu proizvodnju.

PRIHVATLJIVI TROŠKOVI I USLOVI KVALIFIKACIJAPrihvatljivi troškovi: Plaćanje odražava zbir gubitaka u prihodima i dodatnih troškova usled ograničenja, kako se i obavezala EU prema STO. Količine se određuju u poređenju sa područjima bez ograničenja. Države članice koje su bez ograničenja na celoj svojoj teritoriji mogu koristiti studije sa procenama umesto toga ili veći (homogeni) region kao referentan. Da bi se unapredila poverljivost ovih računica, mora ih potvrditi telo koje ne zavisi od državnih vlasti i potvrda se mora pribaviti i u odnosu na program ruralnog razvoja (član 62. Uredbe o ruralnom razvoju).

Uslovi kvalifikacija: Očigledno je da samo područja koja su deo označenih sa ograničenjima mogu imati koristi od plaćanja.

U programskom periodu 2007-2013, u oko 56% poljoprivrednih područja u EU27 utvrđena su ograničenja, ali samo oko pola područja označenih sa ograničenjima primilo je neka plaćanja (usmerena na ograničenja). To je bilo usled česte primene kvalifikacionih kriterijuma u zemljama članicama, čime su eliminisale određene tipove područja i/ili korisnika.

Sa stanovišta STO, da bi se obezbedila saglasnost ove mere sa Zelenom kutijom, neophodno je poštovati tačku 13 Priloga 2 Sporazuma STO za poljoprivredu. Tačka d) predviđa da “isplate budu na raspolaganju samo proizvođačima iz regiona koji dolaze u obzir, ali generalno na raspolaganju svim proizvođačima iz takvih regiona”. Međutim, tačka f) predviđa da “plaćanja treba da budu limitirana na dodatne troškove ili gubitak prihoda usled bavljenja poljoprivrednom proizvodnjom u tako propisanom području.” To znači da kada se područje obeleži kao ograničeno, država članica plaća dodatne troškove i gubitke u prihodima svim proizvođačima u obeleženom području.

S druge strane, država članica mora da plati svim proizvođačima unutar obeleženog područja. Prekomerna nadoknada se mora izbegavati. Da bi se izbegla prekomerna nadoknada, država članica mora da primenjuje član 31.(1.) Uredbe 1305/2013, koja dozvoljava razlike premija po sistemima poljoprivredne proizvodnje, jer različiti sistemi proizvodnje mogu da beleže različite rezultate u računanju dodatnih troškova ili izgubljenih prihoda. Međutim, član 31.(1.) dozvoljava takvu mogućnost samo ukoliko za to postoji opravdan razlog. Prema tome, država članica može postaviti minimalan iznos za isplatu na nivou ispod koga smatraju da se sistem(i) poljoprivredne proizvodnje koji snose manje dodatne troškove ili gubitke u prihodima od tog iznosa ne suočavaju sa znatnim prirodnim ograničenjima. Tako da se ne plaća podrška gazdinstvima koja rade u takvim sistemima proizvodnje.

Primarni način da se iz podrške isključe sistemi proizvodnje bez utvrđenih dodatnih troškova/gubitaka u prihodima je detaljno ujednačavanje (fine-tuning) kakvo se pominje u članu 32.(3.) Uredbe 1305/2013. Ako većina poljoprivrednog zemljišta unutar obeleženog područja spada u ovu kategoriju, celo područje se isključuje iz ograničenja u procesu finog podešavanja. Primena sistema poljoprivredne proizvodnje kao dodatni kriterijum za utvrđivanje rizika od prekomerne nadoknade i time dozvola da neki sistem proizvodnje koji snosi gubitke do određenog praga bude isključen, važi samo kada određeni sistem proizvodnje nije preovlađujući u datom području i stoga nije moguće isključiti celo područje u procesu finog podešavanja. Isključivanje se uvek tiče celog gazdinstva; nije moguće isključiti samo određeni sistem proizvodnje iz podrške ANC kada na gazdinstvu postoji nekoliko sistema. Dalje, nije moguće primeniti sistem proizvodnje kao kriterijum za isključivanje, recimo, gazdinstva koja se bave obradom zemljišta, na osnovu toga što nemaju stoku. Isključenost se mora odnositi samo na prag izračunatih gubitaka u prihodima.

43


Prema stavu 138. Priloga 2 Sporazuma o poljoprivredi sa STO koji postavlja pravila za kompatibilnost po regionalnim programima pomoći Zelene kutije, iznos takvih isplata u bilo kojoj godini ne vezuje se za, odnosno ne zasniva se na tipu ili obimu proizvodnje (uključujući broj grla stoke) koju primenjuje proizvođač nakon osnovnog perioda [osim da se ta proizvodnja smanji, što nije slučaj sa regionalnim programima pomoći EU]. Koji god dodatni kvalifikacioni kriterijum da odabere država članica, da bi se omogućilo prijavljivanje mere u okviru Zelene kutije, moraju se poštovati uslovi iz Priloga 2 Sporazuma o poljoprivredi sa STO. Prema tome, kod korišćenja kriterijuma koji može da izgleda da je povezan sa proizvodnjom, na primer kod gustine jedinica stoke, mora se biti posebno oprezan u pristupu i radije koristiti druge pokazatelje za utvrđivanje da li se odvija proizvodnja.

Međutim, da bi se ispoštovali uslovi iz člana 31.(2.) Uredbe 1305/2013 da se “preduzme obavljanje delatnosti poljoprivredne proizvodnje”, može se desiti da država članica smatra delatnost zasnovanu na ispaši kao neophodan uslov da bi odredila da li se odvija poljoprivredna delatnost, te time osigurava održavanje travnatih površina. U ovom slučaju, država članica može da postavi minimalne zahteve za delatnosti kao što je stoka koja pase (u vidu uslova niske gustine jedinica stoke).

Kao rezime, područja sa posebnim ograničenjima koja se kvalifikuju za plaćanja treba da ispune sledeće uslove:

• minimum 60% poljoprivrednog područja ispunjava barem dva kriterijuma od navedenih u Tabeli A2.1, svaki unutar margine od najviše 20% istaknute vrednosti praga, ili

• minimum 60% poljoprivrednog područja se sastoji od područja koja ispunjavaju barem jedan od kriterijuma navedenih u Tabeli A2.1 na istaknutom pragu vrednosti, a područja ispunjavaju barem dva kriterijuma od navedenih u Tabeli A2.1 svako unutar margine od najviše 20% istaknute vrednosti praga.

Ispunjenost kvalifikacionih uslova (član 32. (2.), (3.), (4.)) treba obezbediti na nivou JLS2 ili na nivou jasno obeležene lokalne jedinice koja obuhvata jedno jasno povezano geografsko područje sa jasnim ekonomskim i administrativnim identitetom. Kod obeležavanja područja na koja se odnosi ovaj podstav, država članica treba da preduzme postupke finog podešavanja opisane u članu 32.(3.).

STOPA/E SUFINANSIRANJA Ova mera spada u mere koje doprinose ispunjavanju zahteva iz člana 59.(6.) Uredbe 1305/2013 po kojima minimalno 30% ukupnog EAFRD doprinosa programu ruralnog razvoja treba rezervisati za mere koje doprinose ublažavanju klimatskih promena i prilagođavanju istim, kao i ekološkim pitanjima.

Zatim, ova mera može da znači korist od više stope sufinansiranja (75%) jer doprinosi ciljevima životne sredine i ublažavanja klimatskih promena i njihovom prilagođavanju (član 59.(4.)(b) Uredbe o ruralnom razvoju). U slučaju manje razvijenih područja, u najudaljenijim regionima i na malim egejskim ostrvima, ova stopa sufinansiranja može da bude i viša (85% dozvoljene javne potrošnje) kako predviđa član 59.(3.) (a).

ŠTA JE NOVO U ODNOSU NA PERIOD 2007-2013. GODINEPodručja sa prirodnim ili drugim posebnim ograničenjima, u prošlosti poznata kao “Manje povoljna područja (LFA)”, podložna su promenama u obeležavanju i ostalim uslovima u odnosu na programski period 2007-2013. Tri kategorije ovih isplata: “planinska područja”, “područja pogođena znatnim prirodnim nedostacima” i “područja pogođena posebnim nedostacima” ostaju i za period 2014-2020. Novine koje uvodi Uredba o ruralnom razvoju za period 2014-2020. proističu iz duge debate i procesa kreiranja mera koje su vodile Komisija i države članice. Osim političke volje su-zakonodavaca da menjaju politiku, neke izmene su postale neizbežne i zbog obaveza Evropske unije prema Svetskoj

44


trgovinskoj organizaciji (STO).

2003. godine, Evropski revizorski sud zaključio je da obeležavanje manje povoljnih područja može da povlači i neravnopravan tretman jer se zasniva na oko 140 kriterijuma, od kojih se svi međusobno veoma razlikuju. Međutim, preispitivanje sistema je odloženo usled nekoliko faktora. Konačno, 2011. godine, Komisija je državama članicama dostavila osam biofizičkih kriterijuma kao način obeležavanja intermedijalnih područja. Ovo označavanje je kredibilno, transparentno, objektivno i uporedivo u svim državama članicama. Metod se zasniva na naučnim dokazima i izradio ga je Zajednički istraživački centar Evropske komisije (videti Poglavlje A1).

MAKSIMALNE I MINIMALNE NADOKNADESada, u periodu 2014-2020, maksimalni iznos isplate povećan je sa €250 na €450 po hektaru u planinskim područjima i sa €150 na €250 po hektaru u područjima sa drugim prirodnim ili posebnim ograničenjima. Ovi iznosi se mogu povećavati kod specifičnih okolnosti, što se mora opravdati Programom ruralnog razvoja. Minimalni iznos od €25 po hektaru ostaje isti i tokom novog perioda 2014-2020.

KONCEPT AKTIVNOG PROIZVOĐAČA U periodu 2014-2020, korisnici moraju da odgovaraju definiciji „aktivnog proizvođača”, prema članu 9. Uredbe (EU) br. 1307/2013. Odredbe o aktivnom proizvođaču po Stubu II počinju da se primenjuju od trenutka kada su promenjive po prvom Stubu (1. januar 2015.), kako propisuje Uredba (EU) br. 1307/2013. Država članica može da anticipira definiciju termina „aktivni proizvođač“ da bi je uvela od samog početka perioda.

ISPLATE PO PRVOM STUBU Novi period 2014-2020. donosi i mogućnost dodatne podrške u prihodima za proizvođače sa područja sa ograničenjima u vidu razdvojenih plaćanja po hektaru uz osnovno plaćanje po Stubu I. Ovo je dobrovoljna isplata (do 5% godišnjeg nacionalnog limita) za proizvođače u područjima sa prirodnim ograničenjima, obeleženim po Uredbi o ruralnom razvoju sa sve tri kategorije ograničenih područja. Međutim, država članica može da odluči da te isplate svede na samo neka područja na osnovu objektivnih i nediskriminatornih kriterijuma. Države članice mogu i da primene plaćanja na nivou regiona, pod uslovom da su utvrdile regione u skladu sa objektivnim i nediskriminatornim kriterijumima i, naročito, njihovim karatkeristikama prirodnih ograničenja i agronomskih uslova.

Nove isplate za gazdinstva u područjima sa prirodnim ograničenjima po Stubu I ne treba da budu duplirana sredstva iz shema za ruralni razvoj. Glavna svrha novog Stuba I za područja sa prirodnim ograničenjima je da se državama članicama omogući da ostvaruju ravnomerniju raspodelu prihoda u celom poljoprivrednom području tako što će deo podrške za prihode biti namenjen proizvođačima čija poljoprivredna delatnost i prihodi trajno trpe zbog prirodnih ograničenja.

Shema podrške je fakultativna u oba stuba. Interakcija između stubova obezbeđena je uslovom da se svaka isplata primljena na ime prirodnih ograničenja u prvom stubu uzima u obzir pri isplati u drugom stubu.

FOKUS NA SPECIFIČNIM PITANJIMA

Obeležavanje planinskih područja

Veoma malo izmena se može očekivati za planinska područja jer će kriterijumi za njihovo obeležavanje ostati isti. Međutim, država članica može pristupiti reviziji tog obeležavanja u slučajevima gde su, na

45


primer, dostupni bolji podaci. U praksi to znači da se može dodati (ili oduzeti) zajednica postojećoj mapi ukoliko dokazi pokazuju da ta zajednica ispunjava uslove (kraćeg razdoblja rasta i/ili strmog nagiba). U slučaju da država članica odluči da izmeni parametre za obeležavanje planinskih područja, mogu otpočeti novi pregovori. Međutim, svaki novi pristup države članice može se zasnivati samo na nameri da se sredstva efikasnije koriste. To bi značilo da će se ili predočiti novi podaci o kraćem razdoblju rasta i/ili strmom nagibu ili da će država članica da se odluči za primenu strožih kriterijuma u odnosu na prethodne.

Obeležavanje područja sa prirodnim ograničenjima koja nisu planinska

Za razliku od prethodnih programskih perioda, države članice ne moraju da „prave slučaj“ da bi obeležile ova područja. Kriterijumi za obeležavanje jasno su navedeni u Poglavlju A1. Pošto obeležavanje ovih područja može biti skupo, države članice imaju mogućnost korišćenja tehničke pomoći za finasiranje radova na tome. Ova mogućnost produžena je na period 2014-2020.

Obeležavanje daje teoretski pristup isplatama na ime ograničenja po oba stuba CAP-a (ovo plaćanje je fakultativno u oba stuba). Ne postoji drugi mehanizam dodavanja područja i ne postoji mogućnost homogenizacije (uključujući područja koja nisu obeležena, ali su okružena područjima pogođenim ograničenjima). Praviće se razlika između područja koja ostaju u obeleženim područjima i onih koje će postepeno izaći. Oblasti „u izlaženju“ više neće biti predmet isplata nakon novih kriterijumima obeležavanja ili aktivnosti ujednačavanja koja je dovela do zaključka da su prirodna ograničenja prevaziđena.

Države članice će novo obeležavanje sprovesti najkasnije 2018. godine. Za područja „u izlaženju“ plaćanja će se smanjivati od trenutka kada se okonča novo obeležavanje. Smanjena isplata ne može premašiti 80% prosečne isplate utvrđene Programom ruralnog razvoja za period 2007-2013. Isplate za područja „u izlaženju“ završiće se najkasnije do 2020. godine kada odobrene premije neće prelaziti 20% pomenutog izračunatog iznosa. Uredba takođe predviđa mehanizam detaljnog podešavanja (fine-tuning), tj. isključivanje područja gde je ograničenje dokumentovano, ali i prevaziđeno. Pripremljen je dokument sa smernicama i analizirali su ga stručnjaci iz država članica. To podešavanje kao pristup treba da bude deo Programa ruralnog razvoja i analiziraće ga službe Komisije.

Kad je reč o izboru administrativne jedinice, Uredba je u skladu sa Sporazumom STO iz Marakeša, tj. obeležavanje se mora zasnivati na administrativnoj jedinici čiji se ekonomski i administrativni identitet može utvrditi. Idealno je da to budu JLS2, ili druge jedinice koje odgovaraju toj definiciji. Obeležavanje ne može da se zasniva na gazdinstvima, parcelama, ili drugim jedinicama kao što su nacionalni parkovi, doline, itd. Ako se obeležavanje zasniva na jedinicama koje nisu JLS2, države članice treba da obezbede dokaze, na osnovu pravne analize da je izabrana administrativna jedinica u skladu sa uslovima iz Uredbe.

Označavanje područja sa posebnim ograničenjima

Obim ove kategorije ne može biti veći od 10% ukupne teritorije države članice. Nije od značaja da li država članica koristi jednu politiku ruralnog razvoja ili regionalne politike, tih 10% se uvek računa za celu teritoriju države članice. Teritorije odvojene od matice treba uključiti u referentnu vrednost dok god administrativno pripadaju državi članici (što potvrđuju i država članica i nadležna geografska kancelarija). Na kraju, referentna vrednost je cela teritorija države članice, uključujući gradove, reke, itd, a ne 10% poljoprivrednog zemljišta. Očigledno, obeležavanje područja sa ograničenjima svodi se samo na poljoprivredna područja. Prema tome, država članica sa ukupnom površinom od 1 miliona kvadratnih kilometara, u šta spada 200.000 kvadratnih kilometara poljoprivrednog zemljišta, može da obeleži do 100.000 kvadratnih kilometara poljoprivrednog područja u ovoj kategoriji, tj. polovinu ukupnih poljoprivrednih područja. Država članica čija se cela teritorija smatra područjem koje se

46


suočava sa posebnim nedostacima po Uredbama 1698/2005 i 1257/1999 može nastaviti da se obeležava kao područje sa posebnim ograničenjem (cela teritorija).

Uredba određuje da ova kategorija područja sa ograničenjima treba da obuhvati poljoprivredna područja gde su prirodni uslovi slični. Obeležavanje ovih područja ostavljeno je državama članicama jer su, po definiciji, ograničenja specifična. Obeležavanje tih područja mora, međutim, biti zasnovano na jasnim kriterijumima koja postavljaju osnove za kvantitativno određivanje izgubljenih prihoda i/ili dodatnih troškova kao posledice ograničenja (koje će se potvrditi dokumentom kako to predviđa član 69.). Takođe treba podsetiti da socio-ekonomski kriterijumi, kao što je gustina naseljenosti, udaljenost od tržišta, prosečna starost proizvođača, itd. ne ispunjavaju uslove iz člana 33.(4.).

Kombinovanje kriterijuma u područjima koja se suočavaju sa posebnim ograničenjima

Uredba o ruralnom razvoju predviđa mogućnost primene “kumulativnih” kriterijuma u definisanju područja sa posebnim ograničenjima. Službe DG AGRI u Komisiji zajedno sa Zajedničkim istraživačkim centrom pružiće detaljnije smernice na ovu temu. Dok će stručnjaci dostaviti analizu, države članice mogu da razmišljaju o raznim kombinacijama koje zaista dovode do ograničenja. Postoje neke kombinacije koje ne ispunjavaju ovaj uslov – na primer, neke kombinacije teksture i odvodnjavanja neće biti prihvatljive jer određena ograničenja u teksturi automatski dovode do ograničenja u odvodnjavanju. Takva kombinacija, recimo, nije kombinacija dva ograničenja: ona je de facto jedno ograničenje. Izabrane kombinacije treba koristiti u području obuhvaćenom politikom ruralnog razvoja da bi se obezbedila transparentnost. Prema tome, nije moguće koristiti različite kombinacije u različitim područjima. Određivanje područja mora da se zasniva na administrativnim jedinicama da bi se obezbedilo poštovanje Sporazuma STO iz Marakeša.

Pravilo pet godina: obaveza proizvođača

Kad je reč o petogodišnjoj obavezi da se nastavi sa poljoprivrednom proizvodnjom sledeće treba uzeti u obzir: ako se preuzmu obaveze 2014. godine (po starim ili novim pravilima o sredstvima), korisnik je izuzet od ove obaveze po članu 1.(2.) Uredbe (EU) br. 1310/2013. Međutim, samo korisnici koji po prvi put ulaze u tu shemu 2014. godine izuzeti su od pravila pet godina. U slučaju da je korisnik primio prvu isplatu pre 2014, činjenica da država članica ulazi u nove pravne obaveze u odnosu na korisnika (kao što je slučaj sa činjenicom da se mera primenjuje svake godine) u 2014. godini ne znači da petogodišnji period ranije ističe. Prema tome, obaveza je da se nastavi do kraja petogodišnjeg perioda. Na kraju, 2015. godine u slučaju korišćenja “starog” budžeta (sredstava iz perioda 2007-2013.), uslov od pet godina mora se ponovo primeniti, na osnovu odredaba Uredbe 1257/1999.

Šta zemlje JIE mogu da nauče iz shema plaćanja EU?

Navedeni opisi daju detaljne propise koji se primenjuju u EU za plaćanje proizvođačima u ANC područjima. Oni jasno pokazuju da je potreban intenzivan rad da bi se ti propisi prilagodili uslovima u JIE i da postupak jednostavnog “prepisivanja” ne može da se primeni. Ipak, prvi korak bio bi da se ustanovi gde se nalaze ANC i potom kako konkurisati za sheme finansijske podrške. To bi zahtevalo zajedničke napore i saradnju nacionalnih biofizičkih i socio-ekonomskih stručnjaka koji bi zajedno radili da prilagode propise EU nacionalnim i regionalnim uslovima. To neće biti lak zadatak, stoga bi dalja pomoć EU bila neophodna. Jedno je sigurno: ANC projekat će moći da sa velikom dozom sigurnosti utvrdi lokacije tih područja u šest zemalja učesnica. Potom će na nacionalnim donosiocima odluka i kreatorima politika biti da odrede tačne iznose plaćanja za proizvođače na osnovu ekonomskih uslova svake od zemalja, prioriteta i strategija ruralnog razvoja.

Instrumenti finansiranja IPARD i moguće veze sa shemama plaćanja ANC

U vreme ove publikacije, sredstva IPARD nisu predviđena za korišćenje u svrhe ANC plaćanja. Štaviše,

47


postojeći instrumenti finansiranja zahtevaju sufinansiranje proizvođača koji primaju IPARD podršku, a to možda nije slučaj ANC proizvođača koji se već suočavaju sa prirodnim teškoćama.

Osa 2 – Pripremne radnje za primenu agroekoloških mera i program Leader IPARD-a obuhvataju sledeće mere od značaja za ANC:

• Priprema za sprovođenje mera u vezi sa životnom sredinom i selom• Priprema i realizacija strategija lokalnog ruralnog razvoja

Stoga se predlaže da ANC plaćanja mogu biti predmet pregovora IPARD sa Komisijom ako postoji politička volja zemalja učesnica da usklade svoje politike ruralnog razvoja sa onima koje se već primenjuju u državama članicama EU kad su u pitanju ANC područja.

Takođe, može postojati manevarski prostor za raspodelu IPARD sredstava za ANC plaćanja. Recimo, član 34. (dokumenta koji je pripremio Generalni direktorat za poljoprivredu i ruralni razvoj, Evropska komisija, novembar 20091) koji se odnosi na Intenzitete pomoći i stopu doprinosa Zajednice konkretizuje mogućnost dodele sredstava iz izvora IPARD-a, ali javna potrošnja ne sme da bude veća od 50%-tnog limita ukupnih prihvatljivih troškova ulaganja. Međutim, postoje izuzeci od pravila 50% za:

• 60% za ulaganja u poljoprivredna gazdinstva u planinskim područjima; • 65% za ulaganja mladih proizvođača u poljoprivredna gazdinstva u planinskim područjima

Veliki delovi planinskih područja mogli bi da se kvalifikuju za ANC po klimatskim, uslovima zemljište i terena.

1 http://ec.europa.eu/agriculture/enlargement/assistance/documents/sectoral-agreement_en.pdf

48


1 Međunarodni centar za napredne mediteranske agronomske studije (CIHEAM) Mediteranski agronomski institut u Bariju, Italija2 Univerzitet Sveti Ćirilo i Metodije u Skoplju, Makedonija

REZIME KONSULTATIVNIH SASTANAKA ANC RADNE GRUPE (REAWG) U OKVIRU PROGRAMA LEIWWPandi Zdruli1 i Ordan Čukaliev2

POGLAVLJE A6

REZIME POLAZNOG SASTANKA RADNE GRUPE (REAWG) ZA ANC Projekat ANC REAWG koga finansira Program LEIWW GIZ-a i SRG je otvoren u Skoplju, Makedonija, 2 – 3. marta 2016. Polaznom sastanku prisustvovali su imenovani nacionalni eksperti (za zemljište, meteorologiju, GIS) Albanije, Bosne i Hercegovine, Republike Srpske, Kosova*, Makedonije, Crne Gore i Srbije. Predstavnici SRG, GIZ-a, CIHEAM Mediteranskog agronomskog instituta u Bariju (CIHEAM IAMB), Zajedničkog istraživačkog centra Evropske komisije (EC-JRC) i jedan visoki zvaničnik iz Vlade Crne Gore takođe su bili prisutni.

Sastanak je počeo izlaganjem predstavnika JRC-a o pitanjima u vezi sa obeležavanjem područja sa prirodnim ograničenjima (ANC) primenom zajedničkog okvira biofizičkih kriterijuma za sve države članice EU u skladu sa Uredbom EU 1305/2013. Predstavnik CIHEAM IAMB opisao je predloge izmena koje treba uneti u metodologiju JRC-a da bi bila primenjivija na zemljište, klimu, korišćenje zemljišta/pokrivenost zemljišta i druge geomorfološke karakteristike zemalja JIE. Svi nacionalni eksperti objasnili su stanje raspoloživih podataka kao i praznine i nedostatke, uz moguća rešenja. Na kraju, usvojena je vremenska dinamika za sprovođenje aktivnosti, dogovorene uloge i odgovornosti, komunikacija i razmena informacija. Dati su sledeći rokovi:

• Metodologiju definisati do marta 2016.• Prvi međuperiodni sastanak u junu 2016. (Andrevlje, Srbija)• Drugi međuperiodni sastanak održati u septembru 2016. (Kolašin, Crna Gora)• Nacionalni izveštaji moraju biti spremni do oktobra 2016.• Preporučene mere moraju se formulisati do februara 2017.

Zahvaljujući aktivnoj saradnji nacionalnih eksperata, svi navedeni ciljevi su uspešno ostvareni čak i pre roka čemu svedoči ova publikacija, uključujući i preporučene mere.

REZIME PRVOG MEĐUPERIODNOG SASTANKA RADNE GRUPE ZA ANCPrvi međuperiodni sastanak Radne grupe za ANC održan je 29. juna–1. jula 2016. u Andrevlju, Srbija. Glavni cilj sastanka bio je da se razgovara o celokupnoj metodologiji ANC, uključujući i novine iz JRC-a, njihovu primenu u EU i prilagođavanje uslovima u zemljama JIE. Najnovije podatke o pripremi nacionalnih izveštaja predstavili su nacionalni stručnjaci naglašavajući potrebe za podacima, nedostatke, rešenja i predviđene rezultate. Druga pitanja ticala su se mogućnosti za razmenu podataka

49


u pograničnim područjima (podaci o zemljištu i klimi) da bi se unapredio kvalitet nacionalnih podataka. Detaljne diskusije održane su u tri radne grupe, naime za zemljište, klimu i GIS. Odlučeno je da svaka zemlja mora da odabere područje za studiju slučaja gde će testirati ANC metodologiju i predstaviti rezultate na narednom sastanku u septembru u Kolašinu, Crna Gora. Srpski tim saglasio se da obavi detaljnu procenu metodologije za opštinu Aleksinac.

REZIME DRUGOG MEĐUPERIODNOG SASTANKA RADNE GRUPE ZA ANCDrugi međuperiodni sastanak Radne grupe za ANC održan je 13–15. septembra 2016. U Kolašinu, Crna Gora. Na drugom sastanku bilo je reči o sledećim temama:

• Preporuke za svaku od zemalja u vezi sa institucionalnom strukturom za prikupljanje podataka, razmenu podataka i njihovo upravljanje, kao i imenovanje nacionalnih organa odgovornih za ANC u svih šest zemalja uključenih u Program LEIWW

• Konačna tehnička procena i zbir nacionalnih izveštaja (usklađivanje nacionalnih izveštaja, kontrola kvaliteta, tehnička redakcija, osiguranje doslednosti i transparentnosti)

• Regionalna procena nedostatka podataka i izrada preporuka

• Ocena nacionalnih politika i preporuka za karakterizaciju i mapiranje područja sa prirodnim ograničenjima

• Regionalne ocene politike i preporuke za karakterizaciju i mapiranje područja sa prirodnim ograničenjima u JIE

• Ciljevi EU u procesima izrade politike i implikacije po zemljama u pristupu plaćanja po površini iz fondova IPARD

• Opšte prepoznate socio-ekonomske i ekološke potrebe regiona definisanih kao ANC

• Ključni nalazi i rezime ishoda koji će se predstaviti na Forumu politike SRG u Tirani 11-14. oktobra 2016.

• Ideje za predlog projekta/konceptualnu belešku o nastavku aktivnosti za ANC u JIE po finansijskim mehanizmima EU, FAO itd.

• Predstavljanje rezultata Studije slučaja iz Srbije i opšta izlaganja drugih zemalja.

Sastanak u Kolašinu završio se spiskom preporuka za kreatore politika/donosioce odluka koje su date u Poglavlju 4 ove publikacije. Dogovoreno je da ANC mreža nacionalnih eksperata ostane funkcionalna. Uložiće se napori da se istraže mogućnosti mapiranja i obeležavanja ANC. Predstavnik GIZ-a izrazio je pohvale za dotadašnji rad cele mreže.

VREMENSKA DINAMIKA KONSULTATIVNIH SASTANAKA UNUTAR ZEMALJA I NJIHOVI ISHODI

Ciljevi i potciljevi:

1. Kratka priprema metodološkog pristupa u saradnji sa regionalnim ekspertima2. Pregled zadataka nacionalnih eksperata3. Materijali sa smernicama o EU metodologiji za utvrđivanje i obeležavanje ANC, uključujući i

predlog za standardizaciju i usklađivanje podataka 4. Podrška metodološkog okvira za rešavanje specifičnih karakteristika zemlje5. Obuka na radu, izgradnja kapaciteta i tehnička podrška

50


Srbija, Bosna i Hercegovina, Makedonija, 15-22. maj 2016.

Srbija

Sastanak u Srbiji održan je u Beogradu, prvo u kancelariji g-dina Zorana Kneževića, nekadašnjeg direktora Uprave za poljoprivredno zemljište u Ministarstvu poljoprivrede i zaštite životne sredine, u prisustvu Prof. Zdrulija, Prof. Čukalieva i dr Dragane Vidojević. G-din Knežević je upoznat sa ciljevima i potciljevima projekta ANC JIE i metodologijom koja će se primenjivati. Pružio je veliku podršku i naglasio činjenicu da Ministarstvo očekuje rezultate projekta da bi preorijentisalo politiku ruralnog razvoja i utvrdilo prioritete za davanje subvencija i finansijske podrške poljoprivrednicima. Takođe je naglasio da u tom trenutku Srbija ima ograničena finansijska sredstva za dodelu ANC područjima. Ipak, istakao je da je projekat došao u pravom trenutku i da ga Ministarstvo pozdravlja. Na kraju, g-din Knežević je obećao pružanje podrške u svoje i ime Ministarstva koje predstavlja u pogledu prikupljanja podataka potrebnih za obeležavanje i definisanje ANC područja u Srbiji.

Potom se sastanak nastavio u prostorijama Agencije za zaštitu životne sredine. Ishodi su pokazali da je puno podataka koji su potrebni za Srbiju (zemljište, klima do 2014. godine i GIS) zapravo dostupno. Pomenuto je nekoliko pitanja nedostajućih specifičnih karakteristika kao što su tekstura zemljišta koje nema na nivou cele zemlje. Još jedno pitanje ticalo se broja dana iznadpoljskog kapaciteta (230) potrebnih za područja sa lošim uslovima odvodnjavanja. Prag od 230 dana je odlika severnoevropskih zemalja, a ne balkanskih. Zato je predlog da se to smanji na 180 dana, što treba da se dogovori sa JRC-em i EK. Inače, „Prekomernu vlažnost zemljište” definisaće jedna od tri grupe kriterijuma, naime: „vlažno do 80 cm (od površine) tokom više od 6 meseci”, ili „vlažno do 40cm tokom više od 11 meseci”, ili „svrstano u loše drenirano” (zemljište je obično vlažno znatan deo vremena – nivo podzemnih voda je obično do 40cm od površine), ili „svrstano u veoma loše drenirano” (vlažno na plitkim dubinama dugo vremena – nivo podzemnih voda obično do 15 cm od površine), ili „zemljište ima glejni obojeni sloj 40cm od površine”.

Još jedan dobar izvor besplatnih informacija je digitalni model elevacije sa Misije topografskog letećeg radara (SRTM), podešen na 1 uglovnu sekundu (arc second) (oko 30m rezolucija). To može biti dobro

Sleva: Jovica Vasin, Dragana Vidojević, Ordan Čukaliev, Nenad Marković i Pandi Zdruli na sastanku u Agenciji za zaštitu životne sredine

51


za računanje nagiba, ali biće neprecizna rezolucija za modelovanje vremenskih podataka, stoga će se koristiti model elevacije sa boljom rezolucijom.

Na kraju, odlučeno je da se odabere studija slučaja, tj. opština koja najverovatnije ima ANC na svojoj teritoriji tako da se preliminarna procena obavi korišćenjem postojeće metodologije JRC-a.

Bosna i Hercegovina

Federacija BiH

Sastanak je održan u Sarajevu na Federalnom institutu za agropedologiju u prisustvu dr Esada Bukala, direktora Instituta (pedolog), dr Nedžada Voljevice (meteorolog) i dr Damira Behzulovića (stručnjaka za GIS). Dr Behzulović je izložio dostupnost podataka o zemljištu i GIS-u, dok je dr Voljevica objasnio status klimatskih podataka dostupnih za period 1961-1991. Raspoloživi podaci o zemljištu zasnivaju se uglavnom na detaljnoj karti zemljišta razmere 1:50.000 napravljenoj krajem sedamdesetih godina. Kasnije (2000-2004) karta je ažurirana i prevedena u sistem klasifikacije FAO kroz projekat čiji je pokrovitelj bila FAO. Po rečima dr Behzulovića nema slanog ili baznog zemljišta u BiH i to olakšava procenu u domenu ograničenja vezanih za zemljište, ali postoje kisela zemljišta koja treba imati u vidu kod ANC kao i plitka zemljišta dubine manje od 30 cm i stagnosoli i glejsoli i zemljišta sa teškom glinom. Tim BiH namerava da koristi dva modela elevacije, jedan sa rezolucijom od 20m za nagibe i 5m rezolucije za modelovanje vremenskih podataka da bi se dobila bolja rezolucija.

Još jedno pitanje u diskusiji odnosilo se na područja sa lošim uslovima odvodnjavanja. ANC metodologija nalaže definisanje takvih područja samo u prirodnim uslovima. Problem je što su u BiH, ali i u drugim balkanskim zemljama, kao na primer u Albaniji, nakon sloma socijalizma mnoga nizijska područja koja su prethodno vraćena nameni potom napuštena i sistemi odvodnjavanja nisu dobro funkcionisali. To je dovelo do uslova natopljenosti vodom koja se zadržava na površini. Stoga se sugeriše da se i ova područja klasifikuju kao ANC na osnovu kriterijuma „ograničenog odvodnjavanja

zemljišta“. Dogovoreno je da je uključivanje prirodnih pašnjaka kako ih definiše metodologija CORINE (kod 231) u okviru kategorije poljoprivrednog zemljišta adekvatno i da dobro odražava uslove sistema poljoprivredne proizvodnje na Balkanu koji se još uvek oslanjaju na preživarski ispašu. Stoga je i pružanje pomoći ovim područjima rešenje protiv napuštanja i iseljavanja sa planinskih područja.

Sleva: Nedžad Voljevica, Ordan Čukaliev, Esad Bukalo, Pandi Zdruli i Damir Behzulović u pozadini je Mapa tla Bosne i Hercegovine izrađena1970.)

52


Dr. Boris Pašalić, Pomoćnik ministra za savetodavne službe Republike Srpske

Sleva: Tihomir Predić, Boris Marković, Pandi Zdruli, Željko Vaško i Ordan Čukaliev

Republika Srpska

Sastanak je održan u Ministarstvu poljoprivrede. Dr Boris Pašalić, pomoćnik ministra zadužen za savetodavne službe, pozdravio je delegaciju i naglasio interesovanje Ministarstva za ANC projekat kao važan instrument za unapređenje politike ruralnog razvoja u Republici Srpskoj koja namerava da do 2018. godine sprovede zakonodavstvo o ANC.

Sastanku su prisustvovali i dr Željko Vaško (stručnjak za ruralni razvoj), dr Tihomir Predić (stručnjak za zemljište) i Boris Marković (stručnjak za GIS). Dr Marković je objasnio stanje izrade GIS vektorskih prostornih podataka za različite slojeve mapiranja i pokazao brojne mape, uključujući korišćenje zemljišta i pokrivenost zemljišta, administrativne jedinice, nagib poljoprivrednog zemljišta, itd. Postoji potpuna uverenost da tim RS ima sve kapacitete potrebne za izradu i obradu GIS-a.

Pitanje podataka o zemljištu koji potiču od starih karata zemljišta razmere 1:50.000 iz bivše Jugoslavije glavni je izvor podataka i za Republiku Srpsku. Tim ima sve povezane opise profila zemljišta i analitičke podatke od značaja sa ove karte. Uz to, kako je izložio dr Predić, Institut za poljoprivredu Republike Srpske ima više izveštaja o zemljištu uz podatke svoje laboratorije za zemljište, kao i studije o korišćenju/pokrivenosti tla koje su sprovedene u periodu 2000-2007. godina u okviru projekta koji je finansirala FAO. Ovi i ostali podaci u procesu izrade (npr. projekat LUCAS čiji je pokrovitelj JRC u Ispri) staviće se na raspolaganje projektu ANC JIE. Ipak, postoje praznine i nedostaci u podacima poput onih o teksturi zemljišta.

Klimatski podaci dostupni su u digitalnom formatu za period 1961-1991. i koristiće se za procenu ANC-a.

53


Makedonija

Sastanak je održan u Skoplju 26. maja 2016. godine u prostorijama Fakulteta za poljoprivredne nauke i hranu, a prisustvovali su Nina Aleksovska (Meteorolog, Nacionalna hidrometeoriloška služba), Duško Mukaetov, (Pedolog, Institut za poljoprivredu) i Ordan Čukaliev, (Agronom, Fakultet za poljoprivredne nauke i hranu, regionalni ekspert). Tokom sastanka predočeni su status i raspoloživost podataka koji su prijavljeni, a sledeći nalazi su predstavljeni:

Podaci o zemljištu uglavnom postoje i uvršteni su u Informacioni sistem o zemljištu Makedonije (MASIS) u digitalnom formatu sa izuzetkom klasifikacije odvodnjavanja i ograničenih podataka o površinskoj kamenitosti, salinitetusadržaju Na u zemljištu. Meteorološki podaci prate se i obrađuju u Nacionalnoj hidrometeorološkoj službi. Podaci za glavne meteorološke stanice potrebni za ANC aktivnost dostupni su u digitalnom formatu, sa dnevnim vrednostima (prosečna, minimalna i maksimalna dnevna temperatura i količina padavina) za period duži od 30 godina. Međutim, podaci nisu na raspolaganju javnosti i po zakonu za njihov pristup se plaća. Trošak traženih dnevnih i mesečnih vrednosti potrebnih za razvoj ANC prilično je visok i kreće se oko 70.000 evra. Podaci o evapotranspiraciji (ET) nisu dostupni, ali postoji mogućnost da se izračunaju korišćenjem Hargreaves ili Thornthwhite-ove metodologije. Penman Monteith metodologija izvodljiva je samo za neke stanice, prema tome jedna od gore pomenutih temperaturnih jednačina poželjna je za korišćenje radi dobijanja bolje rezolucije. Štaviše, mesečni podaci za period 1961-1990. i 1971-2000. godine dobijeni su od Hidrometeorološke službe radi izrade Drugog nacionalnog saopštenja o klimatskim promenama za UNFCCC. Međutim, ovi podaci se mogu koristiti, ali potrebna je dozvola vlasnika podataka.

Republika Makedonija je deo inicijative za pokrovnost zemljišta CORINE i dostupna su 3 skupa podataka o pokrivenosti zemljišta (CORINE LC 2000, 2006. i 2012.) u digitalnom formatu (vektorski podaci) sa informacijama o pokrovnosti zemljišta na tri nivoa pri razmeri 1:100.000. Ove baze podataka na raspolaganju su javnosti. Uz to ima i drugih GIS podataka koji su na raspolaganju, a koristiće se za ANC projekat kao modeli digitalne elevacije sa rezolucijom 5m i 20m.

Albanija, Crna Gora, Kosovo*, 3-10. jun 2016.

Albanija

Sastanak je održan na Institutu za geološke nauke, energetiku, vodu i životnu sredinu, Odeljenje za klimu i životnu sredinu. Prisustvovali su Prof. dr Petrit Zorba, dr Ilir Saliljari i g-đa Florjana Cela. Prof. Zorba je istakao raspoloživost klimatskih informacija u Albaniji i izneo uveravanja da će ANC projektu na raspolaganju biti podaci o prosečnim mesečnim temperaturama i padavinama za 135 meteoroloških i 30 klimatoloških stanica u zemlji. Njihov broj je, međutim, sveden na 238 stanica do 1990. godine. Ulažu se napori da se ojača meteorološko osmatranje u Albaniji desetinama novih stanica koje će finansirati Svetska banka, GIZ i albanska Vlada. To su važne činjenice ako se zna da se u budućnosti može vršiti ažuriranje i praćenje rezultata ANC projekta.

Dr. Saliljari nas je izvestio o nacionalnom programu čija je namena dobijanje podataka o zemljištu na veoma detaljnom nivou (karte razmere 1:10.000) na osnovu tipova zemljišta i podesnosti zemljišta. Do kraja 2016, područje od najmanje 240.000ha, ili 34,4% ukupnog poljoprivrednog zemljišta biće obuhvaćeno opisima profila zemljišta i podacima laboratorijskih analiza za glavne osobine zemljišta, što je sve potrebno za označavanje ANC-a. Ministarstvo poljoprivrede, ruralnog razvoja i vodoprivrede ima za cilj da dovrši ovaj tip premera zemljišta za celu Albaniju u roku od 7 godina. U međuvremenu, nedostajući podaci o zemljištu izvešće se ili iz drugih istraživanja zemljišta ili pedo-transfer pravila.

G-đa Cela je iznela informacije o stanju podataka o zemljištu i GIS-u. Albanija je podeljena na 12 administrativnih pokrajina (regiona), od kojih svaki sadrži po nekoliko okruga. Oni se dalje dele na

54


36 jedinica. Postoji preko 2.980 katastarskih zona (sela) u celoj Albaniji, koje su se nekada zvale lokalitetima. Vlada je uvela novu administrativnu podelu koja je primenjena 2015. godine, čime je ukupan broj opština dostigao sadašnjih 61. CORINE 2012 pokrovnost zemljišta biće polazna osnova za procenu.

Kratak informativni sastanak održan je u Ministarstvu poljoprivrede sa delegatom SRG iz Albanije, dr Grigorom Đecijem, koji je ponovio zainteresovanost i podršku Ministarstva za ANC projekat.

Sleva: Prof. Čukaliev, Prof. Zdruli, dr Saliljari i Prof. Zorba

Sleva: dr Pavićević, dr Knežević, dr Đajić, Prof. Čukaliev i Prof. Zdruli

Crna Gora

Sastanak je održan u kancelariji Hidrogis sistema u Podgorici, a prisustvovali su dr Knežević, dr Pavićević i dr Đajić. Diskusija se usredsredila na završnu pripremu nacionalnog izveštaja koji se u celini smatra sveobuhvatnim i dobro napisanim.

55


Ipak, pokrenuto je nekoliko pitanja kao što su uključivanje mapa klimatskih domena i digitalizacija karte zemljišta razmere 1:50.000 koja i dalje u toku pod vođstvom dr Kneževića. Sa stanovišta zemljišta, kamenito zemljište zauzima velike površine u Ulcinju i nekim drugim razvođima. One spadaju u ANC. U svrhe ANC projekta, koristiće se oko 1.800 profila sa oko 4.000 slojeva ili horizonata sa laboratorijskim podacima. To znači da s obzirom na ukupnu površinu Crne Gore od oko 13.812km2, u proseku jedan profil biće dostupan na 7,7km2, što se može smatrati dovoljnim da se ispune ciljevi i potciljevi projekta.

G-đa Pavićević je predočila raspoloživost meteoroloških informacija i izrazila zabrinutost da diseminacija nekih od tih podataka može predstavljati problem sa administrativnog stanovišta. To znači da izrađeni podaci u posedu Hidrometeorološkog i seizmološkog zavoda Crne Gore ne mogu da se daju drugim zemljama ili entitetima učesnicima kao sirovi podaci. Razjasnili smo da podaci ostaju vlasništvo imalaca podataka, a da ANC ne bi zahtevao da se takvi podaci dele sa trećim stranama. Umesto toga, projekat zahteva da zemlje koriste te podatke da bi definisale ANC područja. Svi korišćeni podaci čine naučnu podlogu za obeležavanje ANC-a. G-đa Pavićević se saglasila da se mape klimatskih domena uključe u izveštaj o Crnoj Gori.

Dr Đajić je pokazao raspoloživost GIS mapa. Uz podatke iz CORINE 2012, Ministarstvo održivog razvoja i turizma ima i geografski informacioni sistem u oblasti podataka o hidrologiji i vodoprivredi sa raznim slojevima uključujući različite kategorije pokrovnosti zemljišta. Zakon o teritorijalnoj podeli Crne Gore deli zemlju na 23 prostorne jedinice (JLS1, Glavni grad Podgorica, Prijestonica Cetinje i 21 lokalne samouprave) koje obuhvataju 1.307 naselja (JLS2). Svaka opština deli se na jedno naselje urbanog karaktera i više naselja ruralnog karaktera. Na kraju, Crna Gora je podeljena na 796 katastarskih opština i jedna od njih biće odabrana kao studija slučaja za primenu ANC metodologije.

Kosovo*

Sastanak je održan u Prištini i prisustvovali su Afrim Šarku, Idriz Šalja i Sile Tahirsilaj. Razgovori su najviše bilki fokusirani na dostupnost podataka za Kosovo*. G. Šarku je izrazio zabrinutost da podatke o zemljištu uglavnom nema i da to može predstavljati ozbiljan nedostatak u obeležavanju ANC područja. Sve što postoji na Kosovu* je stara karta zemljišta iz 1974. Iz vremena bivše Jugoslavije koja je kao slika sa poligonima zemljišta i tačkama odakle su uzorkovani profili, ali nema podataka laboratorijskih analiza. Ovo pitanje je ključno i mora se rešiti. U zavisnosti od raspoloživih sredstava, mora se obaviti istraživanje zemljišta barem u poljoprivrednim područjima gde se očekuje prisustvo ANC-a.

Sleva: Prof. Tahirsilaj, Prof. Zdruli, g. Šalja i g. Šarku

56


Po rečima Prof. Tahirsilaja moguće je prikupiti klimatske podatke barem za period 1961-1991. Kad je reč o podacima GIS-a, Idriz Šalja nas je izvestio o postojanju brojnih karata, uključujući i administrativne jedinice Kosova* i CORINE 2012 pokrovnost zemljišta u digitalnom formatu.

Još jedan sastanak održan je sa g. Bekimom Hodžom iz Ministarstva poljoprivrede Kosova*. Potvrdio je interesovanje Ministarstva za ANC projekat, ali i izrazio zabrinutost povodom dostupnosti podataka o zemljištu i potrebu da se reši ta situacija što pre; iz tog razloga moraju se istražiti svi izvori finansiranja, uključujući i lokalne.

ZAKLJUČAK SA SASTANAKA PO ZEMLJAMASastanci sa nacionalni stručnjacima bili su veoma korisni i plodotvorni. Prvi zaključak je da su na projektu ANC JIE pravi ljudi koji su kvalifikovani i posvećeni obavljanju svojih zadataka. Postoji bogatstvo informacija o zemljištu, klimi i GIS-u po zemljama. Raspoloživost podataka razlikuje se od zemlje do zemlje i te nedostatke treba bolje utvrditi i oceniti. Na kraju, ali ne i najmanje važno, svi kreatori politika i donosioci odluka sa kojima smo se sastali izrazili su podršku projektu. Autori ovog poglavlja upućuju zahvalnost od sveg srca svim stručnjacima na izdvojenom vremenu, često u subotu i nedelju, i na divnom gostoprimstvu koje su pokazali. Proputovali smo više od 2.000 km i sve je prošlo glatko i bez problema, uprkos graničnim prelazima i često vožnji svim vrstama puteva.

57


SPISAK REFERENCI I KONSULTOVANIH MATERIJALA ZA REGIONALNI SINTETIZOVANI IZVEŠTAJBajramovic, et al. 2016. Analysis of the Agricultural and Rural Development Policies of the Western Balkan Countries. No. JRC101320. Joint Research Centre (Seville site)

Bajramović, N., N. Bogdanov, J. Butković, D. Dimitrievski, E. Erjavec, G. Gjeci, E. Gjokaj, B. Hoxha, I.J. Stomenkovska, D. Konjević, A. Kotevska, A. Martinović, I. Miftari, M. Nacka, D. Ognjenović, M. Rednak, E. Tuna, T. Volk, E. Zhllima (authors); Volk, T., E. Erjavec, P. Ciaian and S. Gomez y Paloma (editors). 2016. Analysis of the Agricultural and Rural Development Policies of the Western Balkan Countries. EUR 27898 EN, Joint Research Centre, European Commission, doi: 10.2791/744295.

Bogdanov N. 2014. The Development of Support for Less Favoured Areas and Deprivileged Regions: the Challenges of Agricultural Policy in Serbia. EAAE 2014 Congress ‘Agri-Food and Rural Innovations for Healthier Societies’ August 26 to 29, 2014 Ljubljana, Slovenia. http://ageconsearch.umn.edu/bitstream/186679/2/14th%20EAAE%20Congress%20-%20OS%20paper%20Natalija%20Bogdanov.pdf

CEC. 2009. Towards a Better Targeting of the Aid to Farmers in Areas with Natural Handicaps, COM (2009) 161, Brussels Document, Brussels

Dax, T. and Hovorka, G. 2004. Integrated Rural Development in Mountain Areas, in: Brouwer, F. (ed.), Sustaining Agriculture and the Rural Environment, Governance, Policy and Multifunctionality, Edward Elgar Publishing, Cheltenham (UK) and Northampton (USA) 124-143.

Department of Economic and Social Affairs Population Division. 2009. World Population Prospects, Table A.1. 2008 revision. United Nations.

EC, European Commission 2016. Enlargement Policy, Current Status. Retrieved from http://ec.europa.eu/enlargement/countries/check-current-status/index_en.htm

Eurostat 2016. Online Data Codes: cpc_agmain, cpc_ecnagdp, cpc_psdemo, cpc_pslm, cpc_siemp, lfsa_ergan, lfsa_urgan, nama_10_gdp, nama_10_pc, une_rt_a. Retrieved from http://ec.europa.eu/eurostat

EU. 2014. EU Regulation 1305/2013 on support for rural development by the European Agricultural Fund for Rural Development (EAFRD) and repealing Council Regulation (EC) No 1698/2005. http://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=celex:32013R1305

FAO. 1978. Report on the Agro-Ecological Zones Project. World Soil Resources. Report 48, FAO, Rome, Italy.

FAO. 1990. Problem Soils of Asia and the Pacific. RAPA Report 1990/6. FAO/RAPA Bangkok. 283 pp.

FAO. 1996. Agro-Ecological Zoning, Guidelines, FAO Soils Bulletin 73, Rome, Italy. 78 pp.

Fischer, G., H. van Velthuizen, M. Shah and F.O. Nachtergaele, 2002. Global Agro-ecological Assessment for Agriculture in the 21st Century: Methodology and Results. Research Report RR-02-02. International Institute for Applied Systems Analysis, Laxenburg, Austria. pp 119 + CD-ROM.

58


Fischer G., Nachtergaele F., Prieler S., van Velthuizen H.T., Verelst L. and Wiberg D. 2008. Global Agro-ecological Zones Assessment (GAEZ 2007). IIASA, Laxenburg, Austria and FAO, Rome, Italy.

Food and Agriculture Organisation of the United Nations (FAO), i.e. Volk et al. 2014. Agricultural Policy and European Integration in Southeast Europe. Budapest. FAO, 2014

Jones R.J.A., Zdruli P., Montanarella L., 2000. The Estimation of Drought Risk in Europe from Soil and Climate Data. In: Drought and Drought Mitigation in Europe. J.V. Vogt and F. Somma (eds.): 133-146. Kluwer Academic Publishers, the Netherlands.

Nachtergaele, F., 2006. The FAO Problem Land Approach Adapted to EU conditions. Presentation at the expert meeting “Land quality assessment for the definition of the EU Less Favoured Areas focusing on natural constraints”. Ispra, Italy, 16-17-May-2006

Pašalić, S. 2015. Zapadni Balkan i evrointegracije u kontekstu savremenih demografskih procesa. Univerzitet u Istočnom Sarajevu.

Robert Jones, Christine Le-Bas, Freddy Nachtergaele, David Rossiter, Jos Van Orshoven, Rogier Schulte, Harrij van Velthuizen, 2013. Updated Common Biophysical Criteria to Define Natural Constraints for Agriculture in Europe. Definition and Scientific Justification for the Common Biophysical Criteria (Eds. Jos Van Orshoven, Jean-Michel Terres, Tibor Tóth). Luxembourg: Publications Office of the European Union, 2013.

Shucksmith, M., Thomson, K.J., and Roberts, D. 2005. CAP and the Regions: The Territorial Impact of Common Agricultural Policy, CABI Publishing, Wallingford (UK)

Sutton, W. R., Srivastava, J. P., Neumann, J. E. 2013a. Looking Beyond the Horizon: How Climate Change Impacts and Adaptation Responses Will Reshape Agriculture in Eastern Europe and Central Asia. Directions in Development. Washington, DC: World Bank.

Sutton, W. R., Srivastava, J. P., Neumann, J. E., Strzepek, K., Boehlert, B. (2013b). Reducing the Vulnerability of FYR Macedonia’s Agricultural Systems to Climate Change: Impact Assessment and Adaptation Options. World Bank Study. Washington, DC: World Bank.

Terres, J.M., T. Toth, A. Wania, A. Hagyo, R. Koeble, L. Nisini. 2016. Updated Guidelines for Applying Common Criteria to Identify Agricultural Areas with Natural Constraints. JRC Technical Reports. European Union, 2016

Volk, T., Rednak, M., and Erjavec, E. 2010. Western Balkan Agriculture and Agricultural Policy – Cross-country Overview and Comparison. In: Agriculture in the Western Balkan Countries. Leibniz Institute of Agricultural Development in Central and Eastern Europe IAMO, 57, 7-36.

Volk, T., Rednak, M., and Erjavec, E. 2014. Cross-country Analysis of Agriculture and Agricultural Policy of Southeastern European Countries in Comparison with the European Union. In: Volk, T. Erjavec E. and K. Mortensen (Editors) Agricultural Policy and European Integration in Southeastern Europe. Budapest: FAO, 9–37.

59


DEO B IZVEŠTAJI PO ZEMLJAMA

60


STATUS PODATAKA O ZEMLJIŠTU, KLIMI I DIGITALNOM MAPIRANJU U ALBANIJIPetrit Zorba1, Ilir Saliljari2, Florjana Ćela, Grigor Đeći3 i Edvin Žljima4

POGLAVLJE B1

B1.1. UVOD

Geografski položaj

Republika Albanija nalazi se u Jugoistočnoj Evropi, na zapadu Balkanskog poluostrvu, između geografskih koordinata 39o16’ N geografske širine i 42 o39’ E geografske dužine. Republika Albanija graniči se sa Crnom Gorom na severu, Kosovom* na severoistoku, Makedonijom na istoku i Grčkom na jugu i jugoistoku. Na zapadu, Albanija izlazi na Jadransko i Jonsko more. Celokupna dužina granice je 1.094km, od kojih je 657km kopnena granica, a 316 km morska granica. Ukupna površina zemlje je 28.748 kvadratnih kilometara, a od te površine samo 16,2% je manje od 100m iznad nivoa mora.

Fiziografska struktura

Albanija se ističe po četiri glavna fiziografska regiona: Severni planinski region, Centralni planinski region, Južni planinski region i Zapadne nizije uključujući i okolno brdovito područje.

Severni planinski region tipičan je po Prokletijama i veoma neravnom terenu poznatom po velikom kontrastu između visokih planina i dubokih dolina. Postoji barem 30 planinskih vrhova koji dostižu 2.500m iznad nivoa mora. Najviši su Jezerski vrh (2.694 m), Radohima (2.569 m) i Škeljzeni (2.407 m). Doline reka dele Prokletije na četiri velika masiva i niz planinskih grebena. Glavne doline pripadaju rekama Valbona, Šala i Cijevna. Ovo područje poseduje izuzetne pejzaže, od kojih su mnogi i dalje skoro u svom prirodnom stanju, netaknuti civilizacijom i sa velikim potencijalom za planinski turizam tokom cele godine, ukoliko se poboljša infrastruktura. Poljoprivreda je ograničena na male površine i uglavnom dominiraju pastoralne delatnosti sa sitnim preživarima i alpskom stokom.

1 Odeljenje za klimu i životnu sredinu UPT – IGEWE, Tirana2 Sektor za kartografiju i korišćenje zemljišta, Centar za transfer poljoprivredne tehnologije (ATTC), Fuše Kruje3 Politike ruralnog razvoja, Ministarstvo poljoprivrede, ruralnog razvoja i vodoprivrede (MPRRV) Tirana4 Fakultet za ekonomiju i agrobiznis, Poljoprivredni univerzitet u Tirani

61


Slika B1.1. Tipičan alpski pejzaž u dolini Tet, gde preovlađuju šume, prirodni pašnjaci I ograničeno poljoprivredno zemljište, izvor: http://www.adventurelink.com/trip/146553/trek-in-the-albanian-alps

Slika B1.2. Prokletije snimljene iz vazduha s pogledom na istok, izvor: Albinfo – sopstveni rad, CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=7489141

62


U centru je selo Tet. U gornjem desnom uglu je dolina Valbona, a vrhovi Maja Rošit i Koljata na levoj strani. Između dve doline je klanac Valbona (Ćafa e Valbones) i masiv Jezerca sa Jezerskim vrhom između dva oblaka. Na levoj strani je prevoj Peć (Ćafa e Pejes) i piramida Harapit (Maja Arapit). Iza, u gornjem levom uglu, nalazi se crnogorska dolina Ropojane i Plavska dolina sa delovima Plavskog jezera. Sleva je masiv Radohima. U donjem delu puta za Tet može se gledati preko prevoja Tertorja (Ćafa Terthorjes).

Centralna planinska zona sadrži najveće područje od reke Drim na severu zemlje do reka Gornji Osum i Donji Devol na jugu. Na zapadu je zona omeđena brdovitim regionima zapadne nizije. Centralna planinska zona nije kompaktna, nego podeljena na masivne planine kao što su Korab, Lura i Skenderbeg. Te planine su ispresecane raznim dolinama. Iako je srednja visina niža nego u Prokletijama, ova zona ima najviši vrh u zemlji na planini Korab (2.751 m nadmorske visine). Dominantan pravac planinskog venca i glavnih dolina pruža se na jugoistok.

Južni planinski region uglavnom gleda na Jonsko more. Visoke planine dominiraju ovom zonom koja uključuje i niže doline i depresije koje zauzimaju znatne površine. Južni planinski region ima manje ili više pravilan položaj reljefa sa planinskim vencima i dolinama u pravcu severozapad-jugoistok. Ova zona ima dve velike tektonske depresije (ravnicu Delvina i dolinu Dukat) koje u određenim oblastima presecaju planinski venac i čine uske klisure. Znatan deo poljoprivrede ograničen je unutar dolina i okolnih blagih valovitih nagiba.

Zapadna nizija i njeni brdoviti regioni nalaze se uz jadransko more sa dužinom od oko 200 km od severa na jug i u proseku je ta oblast široka 50 km od zapada ka istoku. Većina ove oblasti je gotovo na nivou mora, a u nekim mestima ulazak morske vode je čest i ubrzava salinizaciju tla. Velika područja su potpuno ravna i okružena sa nekoliko brdskih grebena. Ova niska ravnica formirana je u kvartarnomo dobu od aluvijalnih nanosa nekoliko reka koje se ulivaju u Jadransko i Jonsko more i smatra se žitnicom Albanije.

Slika B1.3. Tipičan pejzaž Zapadne nizije u selu Gradište, u Lušnju (Glavni poljoprivredni usevi obuhvataju žitarice, kukuruz, hortikulturu, staklene bašte i gajeno krmivo).

63


Geologija

Geološke formacije i strukture prostiru se preko albanske teritorije i poznate su kao Albanide. One čine centralne delove Dinarida – venac Albanida ograničen visoravni Adria (Apulja) na zapadu i kontinentalnim mikro-blokom Korab-Pelagonija na istoku.

Geološka formacija Albanida veoma je složena i komplikovana, sa raznim sedimentnim, magmatskim i metamorfnim formacijama. Starije formacije Albanide uglavnom su terigene iz ordovičkog, silurskog i devonskog doba. Najrasprostranjenije su formacije iz mezozoika koje predstavljaju stene magnetita i sedimenata. Ove geološke formacije prostiru se širom zemlje. Nanosi kenozoika predstavljeni su terigenim (fliš, molasa) i ugljeničnim stenama, od juga do Malesije i Made na severu.

U magmatskim formacijama Albanije veliku većinu zauzima ofiolit, poznat po svojom efuzivnom vidu magmatizacije kao i intruzivnom, a potiče iz doba paleozoika. Uz to, proces vulkanizacije tokom niskog i srednjeg trijasa formirao je magmatizacijom razne vidove granitskih ili granosijenitskih stena. Formiranje magnezijalnog tla, bogatog magnezijumom i tipičnog po teškoj glinenoj teksturi, inače poznatog kao smonica, uobičajeno je za takva područja. Takva zemljišta se kvalifikuju kao ANC.

Klasifikacija zemljišta u Albaniji

Nacionalni sistem klasifikacije zemljištaKlasifikacija zemljišta u Albaniji počela je prvim kartama zemljišta koje datiraju još od 1930. godine. Međutim, prva Karta zemljišta Albanije razmere 1:200.000 sastavljena je krajem pedesetih godina (Zdruli, 1997), a sistem klasifikacije zemljišta prilagođen je iz ruskog sistema. 1971. i 1980. godine (primenom istog sistema klasifikacije zemljišta), dva istraživanja zemljišta razmera 1:50.000 i 1:10.000 su obavljena za sve poljoprivredno zemljište u državi. Svaki okrug imao je svoju kartu zemljišta razmere 1:50.000, sopstveni izveštaj o zemljištu, kao i podatke laboratorijskih analiza za svaku parcelu poljoprivrednog zemljišta. Tabela 1 pokazuje legendu koja se koristila za izradu karata zemljišta 1958. godine. Glavni kriterijumi u potpodeli zemljišta bili su elevacija i prirodna vegetacija.

Do 1990, plodnost zemljišta praćena je za sve poljoprivredno zemljište na svakih 4-5 godina. Reprezentativni uzorci zemljišta uzimani su za svakih 10 ha ravnih područja i svakih 3-5 ha brdovitih i planinskih područja. Ovaj sistem praćenja uz širok spektar eksperimentalnih ogleda pomogao je u uspostavljanju odgovarajućih planova za plodnost zemljišta i upravljanje ishranom bilja. Ove studije o zemljištu dale su prvu procenu zemljišnih resursa i posebno pomogle u donošenju odgovarajućih odluka, recimo o korišćenju đubriva i u projektima popravki zemljišta.

Tabela B1.1. Generalizovana tabela albanske klasifikacije zemljišta iz 1990. godine i odgovarajuća poljoprivredna područja1 za svaki tip zemljišta

1 Površina se odnosi na ukupno poljoprivredno zemljište 1989. godine

Zonska zemljišta Pojasevi Tip Tipovi zemljišta % '000 Ha

IPotprokletijski pašnjaci

(1.600-2.700m nadmorske visine)

LMLivadsko planinsko (Mountain meadow)

0,5 3,2

IIBukova i borova šuma

(1.000-1.600m nadmorske visine)

MP Planinska šumska crnica

(Dark mountain forest)3,0 20,2

LMPLivadsko šumska crnica

(Dark meadow forest)0,6 3,4

IIIPojas hrastove šume (600 – 1.000 m nadmorske visine)

KMRudo planinsko (Cinnamon

mountain)17,7 121,3

64


Prevođenje nacionalne klasifikacije zemljišta u međunarodne standarde

Prve napore da se nacionalni sistem klasifikacije zemljišta prevede u poznate međunarodne sisteme, kao što je Taksonomija zemljišta američkog Ministarstva poljoprivrede (USDA), mapa svetskog zemljišta FAO – UNESCO i Svetska referentna baza resursa zemljišta, poznata kao WRB, preduzeo je Zdruli (1997, 1998, 2001).

Albanska baza podataka o zemljištu po prvi put je 1998. godine uneta u Geografsku bazu podataka o zemljištu Evrope razmere 1:1.000.000. Nakon toga je 2001. godine usledilo je mnogo detaljnije istraživanje s ciljem stvaranja nacionalne baze podataka o zemljištu razmere 1:250.000 pripremljene po sistemu WRB iz 1998. godine i još mnogo detaljnije baze podataka za priobalna područja razmere 1:50.000 (Slika 4).

Albanski pedološki sastav veoma je raznovrstan, kao što prikazuje Slika 4. Ta velika raznovrsnost tipova zemljišta biće ključna u procesu obeležavanja ANC kad je reč o ograničenjima zemljišta. Na primer, vertisoli, arenosoli, solončaci, glejsoli, histosoli (ako je SOM iznad 30%) i leptosoli mogli bi da budu potencijalni “kandidati” ukoliko podaci laboratorijskih analiza ili opisi terena budu na raspolaganju da ispune ANC kriterijume.

LUVISOLS25.2%

CAMBISOL30.5%

CALCISOLS0.8%

ARENOSOL2.0%

REGOSOLS13.2%

PHAEOZEMS10.5%

ROCK OUT CROPS0.5%

WATER BODIES1.3%

KASTANOZEMS0.1%

GLEYSOLS0.5%

SOLONCHAKS0.4%

FLUVISOLS5.5%

LEPTOSOLS8.8%

VERTISOLS0.5% HISTOSOLS

0.1%

CITIES0.1%

Slika B1.4. Raspodela zemljišta prema WRB, izvor: Zdruli, 2001.

Izvor: Zdruli, 1997.

KLRudo livadsko (Cinnamon meadow)

5,4 37,0

LKLivadsko rudo (Meadow cinnamon)

7,5 51,3

IVMediteransko šiblje (0 – 600 m nadmorske visine)

HKSmeđe rudo (Gray cinnamon)

25,7 176,2

HKLSmeđe rudo livadsko (Gray cinnamon meadow)

6,4 50,7

LHKLivadsko smeđe rudo (Meadow gray cinnamon)

18,5 127,1

Azonalna zemljišta

Aluvijalna AL Fluvijalna zemljišta 11,8 80,9

Treset LT Močvarna zemljišta 1,4 10,0

Slana K Solončak, Solonec 1,4 9,7

Primitivna zemljišta P Nerazvijena zemljišta 0,1 0,4

UKUPNO 100,0 691,4

65


Vegetacija

Albanija se smatra jednom od zemalja sa najvećom raznovrsnošću biljaka, što je rezultat delovanja raznih ekoloških uslova nastalih usled kombinacije elevacije, tipa zemljišta, količine padavina i topografije. Tipovi vegetacije variraju od alpskih livada do raznih tipova šuma i staništa sa žbunjem, pa sve do priobalne vegetacije. Na severu Albanije grupe biljnih vrsta iste su kao u Centralnoj Evropi, dok na jugu prevladavaju mediteranske vrste. Zbog pretežno planinskog terena koji se odražava na znatnu promenu klime i drugih faktora, vegetacija je u tesnoj vezi sa elevacijom iznad nivoa mora.

Reljef

Oko 75% reljefa u Albaniji je planinski. Promenljivost formacija i velika usitnjenost pejzaža sačinjenog od planina, brda, ravnica i dolina presecaju se međusobno, formirajući veoma raznovrstan mozaik. Uz Zapadnu Niziju koja obuhvata većinu poljoprivrednog zemljišta zemlje, postoje i druge visoke visoravni formirane tektonskim poremećajima, poput Korče na jugoistoku zemlje. Manji nastavak sličnih oblika zemljišta prisutan je u Kolonji, Matu, Peškopiju i Kukešu. Odlikuje ih tip dolina ravnog dna (graben type-rovovski tip) i uglavnom imaju plodno zemljište. Reljef je glavna komponenta projekta ANC i koristiće se za razvrstavanje ANC područja koja ispune kriterijum od preko 15% nagiba.

Slika B1.5. Karta zemljišta Albanije razmere 1:250.000 i 1:50.000 za priobalna područja, po WRB klasifikaciji

66


Poljoprivredno zemljište

Struktura korišćenja zemljišta u Albaniji ostala je gotovo ista godinama (između 699.000ha i 697.046ha). U 2014. godini, poljoprivredno zemljište činilo je 24.3% ukupne teritorije zemlje, dok je ostatak (75.7%) koji je klasifikovan kao nepoljoprivredno zemljište podeljen na šume (36%), prirodne pašnjake (15%) i ostalo (24,7%). Ipak, trenutno samo se oko 59% ovog područja (ili 409.000ha) obrađuje, dok je ostalih 41% napušteni ugar zbog niske produktivnosti zemljišta i ograničenja terena (strmi nagibi). Uz to, postoji rizik od porasta degradacije zemljišta u ovim područjima, uglavnom od erozije usled prekomerne ispaše. Iako se ne obrađuju, ova područja dolaze u obzir za ANC. Na kraju, 209.353ha ili 31% ukupnog poljoprivrednog zemljišta se navodnjava, što je brojka niža od površine navodnjavane do kraja devedesetih godina.

Ratarstvo

Žitarice i gajeno krmno bilje (tj. lucerka, Lat. Medicago sativa) obuhvataju oko 85% poljoprivrednog zemljišta sa ratarskom proizvodnjom. Trend sa žitaricama u poslednjih deset godina (2005 – 2014) pokazuje blago smanjenje površine koja se obrađuje, ali to je nadoknađeno porastom prinosa. Ipak, treba primetiti da uprkos skorašnjim poboljšanjima, prinosi su i dalje znatno ispod biološkog kapaciteta žitarica. Ista tendencija je i kod krmiva.

Tabela B1.1. Sastav poljoprivrednog zemljišta po okrugu (u ha)

Tabela B1.2. Struktura useva (u 1.000 ha)

Napomena. Imati u vidu da će se područja pod pašnjacima obuhvatiti unutar ANC područja

Okrug Poljoprivredno zemljišteNepoljoprivredno zemljište (šume,

pašnjaci i ostalo)

Berat 52.982 126.811

Debar 41.056 207.726

Drač 40.485 35.957

Elbasan 73.445 256.549

Fier 12.914 67.214

Đirokastra 45.111 243.315

Korča 90.731 280.319

Kukeš 25.292 212.056

Leže 34.719 130.034

Skadar 50.174 306.025

Tirana 57.661 108.537

Valona 63.476 201.866

Ukupno 697.046 217.6409

Br. Usevi 2005. 2010. 2011. 2012. 2013. 2014.

1

Žitarice 147,7 147,7 143,0 142,1 143,2 147,7

Pšenica 82,4 69,2 73,2 71,2 70,0 69,2

Kukuruz 48,4 61,2 53,5 53,5 55,0 61,2

Raž 1,5 1,5 1,3 1,2 1,4 1,5

Ječam 1,5 2,8 2,4 2,5 2,7 2,8

Ovas 13,9 12,9 12,5 13,6 14,1 12,9

67


Dok se površina pod povrćem neznatno smanjuje poslednjih godina, površina pod staklenicima je porasla oko 66% tokom perioda od 2005. do 2014, odnosno sa 650ha na 1.085ha, dok je 2016. godine površina pod staklenicima dostigla 3.000ha. Ovaj trend se jača i pospešuje velikim profitom za proizvođače, uglavnom kroz izvoz.

Jedan od najdinamičnijih sektora albanske poljoprivrede obuhvata voćarstvo, citruse i maslinjake koji su se povećali za 110%, 118%, odnosno 72% tokom perioda 2004 – 2015. zahvaljujući nedavnom Vladinom programu podrške. Istovremeno, površina pod vinogradima povećala se oko 29%. Ovi tipovi korišćenja zemljišta i dalje imaju veliki potencijal za širenje uz podršku povoljne klime i uslova zemljišta.

Slika B1.6. Stanje istraživanja zemljišta u razmeri 1:10.000

B1.2. STATUS PODATAKA O ZEMLJIŠTUSvi podaci prikupljeni posle 1990. godine staviće se na raspolaganje ANC projektu. Ipak, najdosledniji program istraživanja zemljišta uvelo je Ministarstvo poljoprivrede 2003. godine pod Programom popisa

poljoprivrednog zemljišta Albanije. Ovaj širok tekući nacionalni program namenjen je prikupljanju podataka o zemljištu i izradi veoma detaljnih karata zemljišta razmere 1:10.000 (Slika 5) na osnovu tipova zemljišta i podesnosti zemljišta. Do kraja 2016. godine to ispitivanje zemljištaobuhvatiće oko 240.000 ha (ili 34,4%) ukupnog poljoprivrednog zemljišta. Ministarstvo poljoprivrede, ruralnog razvoja i vodoprivrede ima za cilj da dovrši ovo istraživanje zemljišta za celo poljoprivredno zemljište u državi u narednih 7 godina.

2 Povrće 32,5 30,6 31,0 30,0 30,0 30,6

3 Krompir 10,1 9,5 9,3 9,1 9,6 9,5

4 Pasulj 16,1 14,4 14,6 14,2 14,6 14,4

5 Duvan 1,5 1,2 1,3 1,7 1,5 1,2

6 Suncokret 1,1 1,5 1,4 0,7 0,7 1,5

7 Soja 0,4 0,3 0,3 0,3 0,2 0,3

8 Krmivo 191,0 202,0 204,0 208,9 215,3 204,2

68


Grafikon B1.1. Poljoprivredno zemljište obuhvaćeno nacionalnim programom istraživanja zemljišta za period 2003-2016. godine

Nacionalna fokalna tačka za terensko istraživanje, prikupljanje podataka, validaciju i GIS obradu informacija o zemljištu je Centar za transfer tehnologije u poljoprivredi (QTTB) sa sedištem u Fuše Kruje, 10 km severno od Tirane.

GIS baza podataka sadrži skup svojstava zemljišta koje obuhvataju: procenat razmenjivog natrijuma (ESP), električnu provodljivost (EC), kapacitet razmene katjona (CEC), plodnost površinskog zemljišta (pH, humus ili organska materija zemljišta (SOM), raspoloživi P, razmenjivi Ca, K, Mg i Na), struktura površinskih i podpovršinskih slojeva, nagib, rizik od poplava, dubina zemljišta, kamenitost, tekstura površinskih i podpovršinskih slojeva, prirodno odvodnjavanje, ukupna raspoloživa voda i rizik od erozije. Na osnovu ovih podataka, albanski tim je uveren da se ANC mogu lako definisati, barem u delu sa podacima o zemljištu.

Za ostala područja koja nisu obuhvaćena nedavnim programom ispitivanja zemljišta, podaci će se izvoditi iz prethodnih premera.

Standardne metode analize zemljišta koje se primenjuju u Albaniji

Određivanje organske materije u zemljištu SS 1584/8: 1989.Organska materija je rezultat procesa truljenja organskih ostataka. Analitički metod se zasniva na oksidaciji ugljenika iz organske materije sa H2SO4, i titracijom za determinaciju hromatoindikatorom Mohr-ovom metodama.

Mehaničke analize SS 1584/14: 1990.Relativna količina peska, praha i gline procenjuju se u vlažnom zemljištu Stock-ovom formulom.

Određivanje pH SSH 1584/9:1989; SS ISO 10694: 2001, itd.Ova metoda zasniva se na korišćenju stakla I referentne electrode sa pH–metrom, na suspenzivnom zemljištu/vodi.

69


Određivanje električne provodljivosti (EC) SS ISO11265: 2001Rastvoriva so je merenje provodljivosti soli rastvorive u vodi sa rastvorom za so. Uzorci soli se ocenjuju po salinitetu tako što se prvo odredi električna provodljivost suspenzije zemljišta/vode korišćenjem konduktometra.

Određivanje razmenjivog natrijuma (Na) SS ISO 13538: 2001Ova metoda zasniva se na ekstrakciji katjona Na amonijum oksalatom 1N u rastvoru sa pH =7,4 i meri plamenim fotometrom.

Određivanje kapaciteta razmene katjona (CEC) SS ISO 13536: 2001Ova metoda zasniva se na ekstrakciji katjona Na, K, Ca i Mg rastvorom amonijum oksalata 1 N pri pH= 7,4. Njihovo merenje (Na i K) obavlja se plamenim fotometrom dok se Ca i Mg procenjuju atomskim apsorberom u odnosu na standardan relevantan rastvor.

Slika B1.7. Istorijska slika prvog osmatranja na meteorološkoj stanici Drač

B1.3. STATUS PODATAKA O KLIMI

Istorijski pregled

Meteorološka osmatranja u Albaniji počela su najpre 1868. godine u luci Drač, pa zatim u Skadru 1888. godine.

Tokom Prvog i Drugog svetskog rata u zemlji je radilo oko 35 meteoroloških stanica. Nakon Drugog svetskog rata broj stanica povećao se na 238 i merili su se razni meteorološki elementi kao što je količina padavina (u svih 238 stanica), temperature (samo u 178 njih), itd. Nakon političkih promena 1990. do danas, iz različitih razloga, broj meteoroloških stanica se smanjio na 135, dok je broj klimatoloških stanica sada 30.

Situacija se poboljšala poslednjih godina s obzirom na to da je projekat Svetske banke instalirao više automatskih meteoroloških stanica (40 stanica) i ostali donator još nekoliko (5 GIZ, 3 bilateralni projekti, 4 univerziteti, 3 privatne firme, itd.), uz stanicu smeštenu na aerodromu u Tirani. Dalje, albanska Vlada obezbeđuje finansijsku podršku za instaliranje 20 novih stanica kojima će upravljati Institut za geološke nauke, energetiku, vode i životnu sredinu (IGEWE). Klasična meteorološka posmatranja i novopostavljene stanice rade u skladu sa kriterijumima i propisima Svetske meteorološke organizacije (SMO).

Isti kriterijumi važe i za automatske meteorološke stanice. Svi podaci se prikupljaju i deo su arhive koja je jedini zvanični izvor meteoroloških podataka u Albaniji, a čuva se u IGEWE. Ali, svi stari podaci su u štampanom formatu, osim onih koji su digitalizovani u skorije vreme kao deo projekta SB, a obuhvataju period 2001-2011. godine.

70


Slika B1.8. Klasična meteorološka stanica u selu Krijevid

Slika B1.10. Stanice Nacionalne meteorološke mreže Albanije koje trenutno rade u Albaniji

Slika B1.9. Automatske meteorološke stanice deo su Meteorološke mreže Albanije, koja zapravo radi ili je u procesu uvođenja u okviru različitih projekata

71


Slika B1.11. Karta meteoroloških stanica koje rade u severnom delu Albanije

Slika B1.12. Karta koja prikazuje meteorološke stanice koje rade u severnoj Albaniji 2016. godine

Skorašnje informacije dostupne su preko Google mape, koja obuhvata sve tipove meteoroloških stanica, kako onih u arhivi koje trenutno ne rade, ali nude veoma važnu istorijsku bazu podataka, tako i stanice koje rade na klasičan način opremljene instrumentima kao što su termograf, hidrograf, termometri, pluviometri, itd. uz automatske stanice koje podatke pružaju online preko sledećeg linka: http://www.geo.edu.al

Slika B1.12 veoma je korisna za prvo obeležavanje ANC-a u Albaniji u smislu klimatskih pokazatelja. Opisuje najhladnija područja u zemlji koja se nalaze uglavnom u Severnim Prokletijama i na severoistoku do granice sa Kosovom* i ostalim područjima raštrkanim na jugoistoku. S druge strane, najsuvlja područja se nalaze na jugoistoku, tipično za region Korča.

72


Slika B1.13. Mape koje prikazuju nacionalnu raspoređenost prosečne temperature vazduha i prosečne godišnje količine padavina (Bruci, 2008)

Slika B1.5. Automatske meteorološke stanice

73


Slika B1.14. Administrativna podela Albanije a) regioni, b) opštine, c) okruzi

B1.4. STATUS PODATAKA GEOGRAFSKOG INFORMACIONOG SISTEMA (GIS)

Administrativna podela Albanije

Albanija je podeljena na 12 administrativnih pokrajina (regiona), od kojih svaki sadrži po nekoliko okruga koji se dalje dele na 36 jedinica. Sveukupno ima 2.980 katastarskih zona (sela) u zemlji, koje su se nekada zvale lokaliteti. Vlada je uvela novu administrativnu podelu koja je stupila na snagu 2015. godine i po njoj postoji 61 opština.

Opština je prvi nivo lokalne vlasti i sastoji se od nekoliko administrativnih jedinica, dok je region drugi nivo vlasti i obuhvata nekoliko opština (Slika 12).

Digitalne mape administrativne podele Albanije dostupne su i sadrže nekoliko slojeva, ali postojećim informacijama nije lako pristupiti iz birokratskih razloga. Zemlja (AL) je uvrštena i u Nomenklaturu teritorijalnih jedinica za statistiku (NUTS), a dole su opisana tri NUTS nivoa:

• NUTS-1: Albanija• NUTS-2: 3 neadministrativna regiona• NUTS-3: 12 regiona

A B C

74


GIS podaci o zemljištu

Podaci o zemljištu u GIS formatu dobijeni su iz različitih projekata počev od digitalizacije prve karte zemljišta Albanije koju je obavio Zdruli 1993. Kao što je već pomenuto, u kontekstu programa INTERREG II, Zdruli je 2001. formirao novu nacionalnu bazu podataka o zemljištu sa razmerom 1:250.000 za celu zemlju, kao i još jednu za priobalno područje sa razmerom 1:50.000. Ali, opet, najvažnije digitalne informacije o zemljištu su prikupljene u kontekstu projekta „Održivo upravljanje poljoprivrednim zemljištem“ Ministarstva poljoprivrede, ruralnog razvoja i vodoprivrede koje je izradilo veoma detaljne podatke o zemljištu razmere 1:10.000 za minimum 240.000 ha poljoprivrednog zemljišta. Ove informacije dostupne su na QTTB i koristiće ih ANC projekat.

Podaci o korišćenju/pokrovnosti zemljišta

Vektorski podaci o korišćenju/pokrovnosti zemljišta dobijeni su iz baze podataka Evropske agencije za životnu sredinu (EEA) za CORINE 2006. i uskoro će se preuzeti nova baza podataka za 2012. (CORINE).

Digitalni model terena

Nacionalna agencija za urbanizaciju, legalizaciju i integraciju neformalnih područja i objekata raspolaže digitalnim modelom rezolucije 5m (iako će za ANC projekat zahtevana rezolucija biti 20m) koji će biti zahtevan za korišćenje na ANC projektu. Iste informacije na raspolaganju su i Državnom telu za geoprostorne informacije (ASIG).

ASIG poseduje dragocene georeferentne informacije kao što su:

• Topograska karta 1:10.000 za zapadnu albansku obalu• Topografske karte razmere 1:25.000 • Ortofotografija urbanih područja rezolucije 8 cm/pixel. • Ortofotografija za celu teritoriju Albanije sa rezolucijom od 20/35 cm.

Slika B1.15. CORINE 2006 karta za Albaniju (levo) i fizičko-topografska karta (desno)

75


B1.5. NEDOSTATAK PODATAKA, PROBLEMI I REŠENJAKod podataka o zemljištu glavni problem i dalje su područja koja su istraživana u razmerama (1:50.000 za priobalje i 1:250.000 cela zemlja). Upotreba podataka po ovim razmerama može povećati rizik velikog broja neobuhvaćenih jedinica zemljišta koje mogu da imajuproblem sa ANC. Iz istog razloga sugeriše se da, s obzirom na uslove u Albaniji, najbolja razmera za mapiranje obeleženih ANC područja mora biti 1:10.000. Pod pretpostavkom da će se tekuće istraživanje zemljištakao deo Popisa poljoprivrednog zemljišta Albanije nastaviti ovim tempom, preostalo nepremereno poljoprivredno zemljište površine 277.046ha biće završeno za tri godine. Stoga će biti potrebna finansijska pomoć EU uz ono što je već obezbedilo Ministarstvo poljoprivrede, ruralnog razvoja i vodoprivrede putem projekta Održivo upravljanje poljoprivrednim zemljištem.

Kod podataka o klimi najveći problemi i nedostaci su u pretvaranju informacija sa papira u digitalni format i to se može obaviti angažovanjem studenata u istraživanja za master ili doktorske teze, s obzirom na apsolutni nedostatak osoblja u GEWE koje bi to radilo.

Kod GIS podataka treba se pozabaviti sledećim pitanjima. Nova administrativno-teritorijalna reforma dovela je do mnogih promena u međama opština i sela i taj proces je u toku, do sada dovršeno je oko 80%. Ipak, to neće omesti sprovođenje ANC projekta koji prati prirodna svojstva zemljišta, klime i raspodelu terena, te će se usvojiti definicija ANC za svaku opštinu ili drugu administrativnu jedinicu čim se reše pitanja granica. Pristup digitalnim podacima nije uvek pod okriljem Ministarstva poljoprivrede nego drugih vladinih organa koja često nerado daju podatke u digitalnom formatu. Stoga će biti potrebna administrativna podrška visokih zvaničnika Ministarstva poljoprivrede da bi se olakšao ovaj proces.

B1.6. DAVANJE PREPORUKA ZA UNAPREĐENO UPRAVLJANJA U KONTEKSTU PODRUČJA SA PRIRODNIM OGRANIČENJIMAU kontekstu ANC projekta, tim ANC Albanija hteo bi da naglasi sledeće činjenice, sugestije i preporuke:

Kao što je odlučeno na prvom sastanku projekta u Skoplju marta 2016. godine, polazna tačka ANC projekta može biti ista za sve zemlje i karakteristike su kredibilne i zasnovane na činjenicama i istorijskom razvoju regiona Balkana.

Sa drugačijeg stanovišta, ova situacija poklapa se sa klimatološkom normom – osnovni referentni period je 1961-1990, što je, na sreću, period koji je manje bio opterećen problemima i nedostacima u odnosu na period devedesetih godina. To je zaista dobra polazna tačka za ažuriranje s obzirom na uticaje klimatskih promena i/ili procenu budućnosti ANC područja.

U tom kontekstu, svi podaci koji se odnose na period 1961-1990. dostupni su za Albaniju, uključujući podatke o mesečnim padavinama, srednjim vrednostima temperature vazduha, kao i vrednostima maksimalnih i minimalnih temperatura. Kako prikazuju karte koje slede (Slika 15), područja sa razdobljem rasta kraćim od 180 dana, kako zahteva ANC projekat, biće utvrđena na osnovu klimatološkog perioda 1961-1991. godine.

76


Kad je reč o podacima o indeksu aridnosti za period 1961-1990. godine, postoje samo delimične opservacije, ali nisu objavljene ili zvanično dokumentovane. Samo poslednjih godina, nakon instaliranja novih automatskih stanica, mogli su se pružati podaci o isparavanju i drugim parametrima aridnosti.

Slika B1.16 Raspodela meteoroloških stanica koje pružaju podatke o temperaturi vazduha ispod 5oC

Slika B1.6. Podaci o početku, kraju i trajanju perioda sa T<5°C.

77


Tabela 1B.3 Podaci o početku, kraju i trajanju perioda sa T<5°C

Br. Stanice Datum početka Datum završetkaTrajanje razdoblja

sa T<5°CNivo iznad mora

(u m)

1 Bilišt 25.XI 20.III 115 890

2 Burel 21.XII 12.II 53 309

3 Buškaš 15.XII 10.II 57 173

4 DajtFšat 09.I 11.II 32 650

5 Darde 16.XI 04.IV 139 1310

6 Dege 28.XI 13.III 105 530

7 Dragobi 24.XI 10.III 106 525

8 Erseke 26.XI 20.III 114 1030

9 Fuše Lure 16.XI 03.IV 138 1040

10 Đirokastra 16.I 26.I 10 193

11 Gljave 26.XII 19.II 55 875

12 Gorandži 15.I 30.I 15 210

13 Koplik 15.I 01.II 17 70

14 Korča 23.XI 14.III 111 899

15 Krume 29.XI 07.III 98 434

16 Kukeš 01.XII 06.III 95 225

17 Kurbneš 01.XII 18.III 107 760

18 Lene 30.XI 21.III 111 1000

19 Leskovik 07.XII 09.III 92 920

20 Libražd 31.XII 08.II 39 250

21 Lićenas 05.XII 16.III 101 858

22 Mali i Dajtit 18.XII 03.III 75 980

23 Prenjasi Ć. 15.XII 01.III 76 590

24 Peškopi 28.XI 12.III 104 657

25 Pogradec 09.XII 08.III 89 720

26 Puke 26.XI 21.III 115 810

27 Ć.Bulćize 26.XI 15.III 109 635

28 Razem 23.XI 29.III 126 1050

29 Šećeras 24.XI 19.III 115 817

30 Široke 14.I 01.II 18 10

31 Šištavec 13.XI 10.IV 148 1326

32 Skadar 19.I 23.I 4 28

33 Skadar A 10.I 03.II 24 43

34 Stravaj 05.XII 12.III 90 745

35 Tet 28.XI 20.III 112 740

36 Tropoje 01.XII 03.III 92 393

37 Vermoš 10.XI 08.IV 149 1143

38 Voskopoje 04.XI 06.IV 153 1180

39 Zvirine 26.XI 18.III 112 825

78


B1.7. ANALIZA NACIONALNIH KAPACITETA ZA UPRAVLJANJE PODACIMA I DAVANJE PREPORUKA ZA UNAPREĐENJE INSTITUCIONALNE STRUKTURE U POGLEDU ANCMinistarstvo poljoprivrede, ruralnog razvoja i vodoprivrede (MPRRV) ima misiju osmišljavanja i sprovođenja celokupne nacionalne politike po pitanjima poljoprivrede, ruralnog razvoja, vodoprivrede i zakonodavne reforme za ovaj sektor. Jedan od ključnih elemenata ustavnih i zakonskih obaveza MPRRV je prikupljanje i obrada podataka o poljoprivredi, održivo upravljanje poljoprivrednim zemljištem, kao i efikasna upotreba i upravljanje sistemom odvodnjavanja i navodnjavanja. Celokupna održiva iskorišćenost prirodnih resursa visok su prioritet za razvoj poljoprivrede i ruralnih područja Albanije.

Nacionalna fokalna tačka zaispitivanje zemljišta, prikupljanje podataka, validaciju i GIS obradu informacija o zemljištu je Centar za prenos tehnologije u poljoprivredu (ATTC) sa sedištem u Fuše Kruje, blizu Tirane. Sistem fizičke ocene zemljišta za poljoprivredno zemljište primenjen u Albaniji (Kaleši i ostali, 1992) zasniva se na skupu pedoloških i podataka o plodnosti zemljišta, uzimajući u obzir i odlike terena kao što je nagib. Taj sistem je surogat za glavne međunarodne sisteme ocene zemljišta, ali prilagođen uslovima u Albaniji. Sve poljoprivredno zemljište svrstano je u 10 kategorija, gde kategorija I predstavlja najbolje zemljište za ratarstvo, a kategorija X najlošije zemljište (MPRRV, 2016).

2003. godine ATTC u Fuše Kruje pokrenuo je projekat procene podesnosti zemljišta na osnovu pristupa FAO koji deli poljoprivredno zemljište na četiri pogodne klase (S1-S4) i jednu neadekvatnu (N). Primena ove klasifikacije i dalje je u toku u okruzima Elbasan, Korča, Saranda, Drač, Tirana, itd. Druge institucije od značaja za ANC projekat su Nacionalna agencija za urbanizaciju, legalizaciju i integraciju neformalnih područja i objekata, koja raspolaže digitalnim modelom terena rezolucije 5m, Državno telo za geoprostorne informacije (ASIG), koje ima pristup podacima koji se tiču glavne infrastrukture i Nacionalna agencija za prirodne resurse, koja poseduje podatke i digitalne informacije o biomasi. Nacionalni zavod za statistiku (INSTAT) poseduje podatke o administrativnoj podeli na osnovu nove teritorijalne reforme koja se još uvek nije učvrstila. Dalje, INSTAT, na osnovu Popisa stanovništva i naselja, poseduje ažuriranu mapu koja prikazuje područja, gustinu urbanog prisustva u grid sistemu1 (INSTAT, 2014).

Albanija ima tehničke i profesionalne kapacitete da uspešno okonča ANC projekat. Postoji bogatstvo podataka u zemlji, ali često je njihovo dobijanje komplikovano jer se čuvaju u raznim ustanovama. S obzirom na strateški značaj ovog projekta, dobra koordinacija među njima je neophodna, a uloga Ministarstva poljoprivrede je od suštinskog značaja

B1.8. OCENE NACIONALNE POLITIKE I PREPORUČENE MERE OD ZNAČAJA ZA KARAKTERIZACIJU I MAPIRANJE PODRUČJA SA PRIRODNIH OGRANIČENJIMA UKLJUČUJUĆI I SOCIO-EKONOMSKE ANALIZEPolitike namenjene područjima sa prirodnim ograničenjima u Albaniji često se zasnivaju na različitim tipovima delovanja. U prošlosti nije postojala jasna politika za bavljenje njima. Ministarstvo je izdalo Međuresornu strategiju za poljoprivredu i ruralni razvoj (ISARD) za period 2014-2020, koja ima za cilj promociju održivog i inkluzivnog rasta. ISARD pruža podršku za delovanje u tri oblasti politike: (i) politika ruralnog razvoja; (ii) nacionalne sheme podrške za proizvođače, izgradnja ruralne infrastrukture i obezbeđivanje jednakih mogućnosti; i (iii) institucionalni razvoj, sprovođenje i primenu propisa EU. Jedan od ciljeva ISARD 2014–2020. je “podrška i razvoj odgovarajućih okvirnih uslova za efikasan,

1 http://www.instat.gov.al/media/252716/a_new_urban-rural_classification_of_albanian_population.pdf

79


inovativan i održiv poljoprivredno-prehrambeni sektor sposoban da izdrži pritisak konkurencije i da ispune uslove tržišta EU održivim korišćenjem resursa i stabilnim ruralnim područjima, sa privrednim delatnostima i prilikama za zaposlenje, socijalnom inkluzijom i kvalitetom života za žitelje sela i, konkretnije, “jačanjem održivosti ruralne ekonomije u pasivnim planinskim krajevima”.

Ne postoje zasebne institucije koje bi se bavile problemima u područjima sa prirodnim ograničenjima. Agencija za razvoj planinskih područja (MADA) blizu je zatvaranja i nema jasnog pristupa iznalaženju zamene za buduće postizanje ravnomernog regionalnog razvoja sa fokusom na osetljivim grupama i ugroženim područjima. Međutim, zajedničkim naporima GIZ-DANIDA, obezbeđena su bespovratna sredstva u vrednosti od 7 miliona evra i program jačanja kapaciteta u cilju razvoja vrednosnog lanca za šest ruralnih planinskih regiona: Skadar, Kukeš, Debar, Korča, Berat i Elbasan. Program se odnosi na četiri najvažnija vrednosna lanca ovih regiona, naime sitna stoka, voće i orašasti plodovi, lekovito i aromatično bilje, kao i seoski turizam (GIZ, 2015).

Uz to, programi poljoprivrednog i ruralnog razvoja namenjeni su marginalizovanim područjima. Program IPARD II (Instrument pretpristupne pomoći za ruralni razvoj) i Nacionalni program podrške glavni su mehanizmi. Sadašnji Program IPARD II obuhvata period 2014-2016. godina. Pod aktuelnim uslovima, Albanija ima pristup sredstvima Ose 1 “Jačanje konkurentnosti poljoprivrede, agrobiznisa i šumarstva” i to samo za tri mere: Meru 101: ulaganja u poljoprivredna gazdinstva da bi se prestrukturirala i dostigla standarde Zajednice; Mera 103: Ulaganje u preradu i promet poljoprivrednih i ribarskih proizvoda da bi se te delatnosti prestrukturirale i unapredile do standarda Zajednice i Mera 503: Tehnička pomoć (institucionalnim telima koja upravljaju objektom), (Ministarstvo poljoprivrede, 2014). U kontekstu IPARD-a, utvrđuje se spisak zasnovan na gustini naseljenosti da bi se ustanovila ugrožena područja. Ovaj spisak utvrđen je za prvi dokument IPARD-a 2012. godine i objavljen u prvim smernicama IPARD-a (Ministarstvo poljoprivrede, 2012).

Nacionalne sheme podrške poljoprivredi i ruralnom razvoju uvedene su 2007. godine usvajanjem Zakona o poljoprivredi i ruralnom razvoju. Nacionalne mere programiraju se godišnje u Nacionalnom akcionom planu i sprovode Ukazom Saveta ministara. Mere su uspostavljene da bi se bavile i područjima sa prirodnim ograničenjima putem intervencija za zasade voća i orašastih plodova, voćnjaka, maslinjaka i takođe za otvaranje bunara i drugih sistema navodnjavanja.

Još jedan okvir politike za bavljenje ovim područjima je Albanski regionalni fond, čiji je cilj raspodela investicionih sredstava na opštine koje pružaju osnovne usluge i infrastrukturu svom stanovništvu. Sredstva se raspodeljuju na osnovu konkurentne Sheme grantova. Kriterijum za odabir marginalnih područja bila je lokacija projekta i mera do koje je projekat pomogao regionalnom razvoju (Ministarstvo finansija, 2016). Još jedan fond za podršku je Bezuslovni fond (Ministarstvo finansija, 2015) iz koga se godišnje sredstva dodeljuju opštinama. Opštine sa najmanjom gustinom naseljenosti, a pretpostavlja se da su u planinskim ili manje povoljnim područjima, tretiraju se drugačije u državnom budžetu.

S obzirom na činjenicu da se procenjuje da u Albaniji ima oko 15.000ha slanog i alkalnog zemljišta, 60.000ha kiselog zemljišta, oko 10.000 bogata magnezijumom i široka područja poljoprivrednog zemljišta koja se nalaze na nagibima iznad 15%, uz područja sa kratkim periodom rasta zbog oštrih klimatskih uslova i, moguće, suvih područja koja ispunjavaju uslove indeksa bezvodnosti, projekat ANC je od posebnog značaja za ovu zemlju. Ako se bude korektno sprovodio, ovaj projekat može da ublaži proces napuštanja planinskih regiona i pruži podsticaje njihovom stanovništvu. ANC projekat će ponuditi Ministarstvu poljoprivrede sve neophodne instrumente za razvoj i sprovođenje shema plaćanja kao podrške ANC poljoprivrednicima, a u međuvremenu će se koristiti kao sistem za praćenje politika ruralnog razvoja na srednji i dugi rok i njihov nadzor.

80


REFERENTNA LISTA PODATAKA KORIŠĆENIH ZA PROCENU RELEVANTNIH ANC PODATAKAPoljoprivredna statistika 2015. Zavod za statistiku (INSTAT)

Klima Albanije. 1975. Akademija nauka

Bruči, E. 2008. Promenljivost klime i kretanja u Albaniji. Univerzitet politehnike – Institut za energetiku, vodu i životnu sredinu, Tirana.

Klimatski atlas Albanije. 1988. ASH – IHM

Demiri M. 1974. Priručnik za pašnjake.

Demiri M. 1981. Flora Albanije.

GIZ. 2015. Podrška poljoprivrednom i ruralnom ekonomskom razvoju u ugroženim planinskim područjima, opis projekta dostupan na: https://www.giz.de/en/worldwide/31116.html

Hidrologija. Akademija nauka Albanije

Hidrometeorološka studija. ASH - IHM

IGJEUM. 2015. SKMM.

INSTAT. 2014. „Nova klasifikacija stanovništva Albanije na urbano i ruralno”, dostupno na: http://www.instat.gov.al/media/252716/a_new_urban-rural_classification_of_albanian_population.pdf

IST. 2003. Postupci za procenu podesnosti tla i zemljišta Albanije.

Kaleši, V., Dubali, A., Zdruli, P. 1992. Ocena zemljišta Albanije. Rezultati i perspektive. AGRONOMIA. No. 1. 25-32 (na albanskom).

MARDWA. 2012. „Smernice za konkurisanje za sheme grantova kao IPARD-ove” za razvoj poljoprivredno-prehrambenog sektora u Albaniji 2012 – 2014”, dostupno na: http://www.ipard-like.al/wp-content/uploads/2015/10/Guideline-for-Applicants.pdf

MARDWA. 2014 (a). Međuresorna strategija za poljoprivredu i ruralni razvoj (ISARD 2014-2020)

MARDWA. (2016. Izveštaj sa sastanak potkomiteta Evropska unija-Albanija o poljoprivredi i ribnjacima za 2015

Ministarstvo finansija. 2015. Nacrt budžeta 2016, dostupan na: http://www.financa.gov.al/al/buxheti/buxheti-ne-vite/projektbuxheti-2016

Ministarstvo finansija. 2016. Fond za regionalni razvoj, dostupno na: https://www.parlament.al/wp-content/uploads/sites/4/2015/11/aneksi_3_buxheti_19606_1.pdf

Ćirjazi P. 2006. Fizička geografija Albanije.

81


Veši L., Spaho Sh. 1974. Pedologija sa osnovama geologije

Zdruli, P., H. Esvaran, i J. Kimble. 1995. Sadržaj organskog ugljenika i stope sekvestracije u zemljištu Albanije. Pedološko društvo J 59:1684 - 1687

Zdruli P. 1997. Osnovni tipovi zemljišta u Albaniji. Procena resursa za održivo korišćenje zemljišta. Doktorska disertacija. Služba za očuvanje prirodnih resursa, Ministarstvo poljoprivrede SAD, Vašington, SAD

Zdruli P. 1998. Karta zemljišta Albanije po legendi FAO UNESCO. Svetski pedološki kongres, Monpelje, Francuska

Zdruli P, Lušaj Sh. 2001. Stanje istraživanja zemljišta u Albaniji i neki glavni ekološki nalazi

Zdruli P. 2005. Istraživanje zemljištau Albaniji

Zorba P. 2009. Klimatologija

Zorba P. 1989. Trajanje razdoblja rasta i uticaj izvora toplote na razdoblje rasta

82


STATUS PODATAKA O ZEMLJIŠTU, KLIMI I DIGITALNOM MAPIRANJU U BOSNI I HERCEGOVINIEsad Bukalo1, Nedžad Voljevica2, Damir Behlulović3, Zeljko Vaško4, Tihomir Predić5, Boris Marković6 i Sabahudin Bajramović7

POGLAVLJE B2

IZVEŠTAJ FEDERACIJE BOSNE I HERCEGOVINE

B2.1. UVODTheUstav Bosne i Hercegovine (BiH), koji je sastavni deo Dejtonskog sporazuma iz 1995. godine, stvorio je državu koja se sastoji od dva entiteta: Federacije Bosne i Hercegovine (FBiH) i Republike Srpske (RS). U ovakvom pravnom uređenju, Bosna i Hercegovina je suverena država sa decentralizovanom političkom i administrativnom strukturom. Postizanje konsenzusa i donošenje odluka uključuje Vladu države, dva entiteta (Federacije Bosne i Hercegovine i Republike Srpske) i Distrikta Brčko. Federacija BiH je zatim podeljena na 10 kantona. Oba entiteta imaju po više opština, koje su manje teritorijalne jedinice. Bosna i Hercegovina ima ukupnu površinu od 51.209,2km², a čini je 51.197km² unutrašnjosti i 12,2 km² priobalne zone (Izvor: Agencija za statistiku BiH, www.bhas.ba).

1 Savezni zavod za agropedologiju, Sarajevo2 Odjel za agrometeorologiju, Savezni hidrometeorološki zavod, Sarajevo3 Savezni zavod za agropedologiju, Sarajevo4 Poljoprivredni fakultet, Univerzitet u Banja Luci5 Poljoprivredni institut Republike Srpske6 Odeljenje za šumarstvo i lovstvo, Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede R. Srpske7 Fakultet za poljoprivredu i prehrambenu tehnologiju, Univerzitet u Sarajevu

Slika B2.1. Administrativne jedinice u Bosni i Hercegovini

83


Smeštena na Balkanskom poluostrvu, Bosna i Hercegovina po teritoriji pripada i basenu Jadranskog i Crnog mora, a inače se za nju kaže da pripada Dunavskom i u manjoj meri Mediteranskom tipu klime. Bosna i Hercegovina ima zajedničke granice sa Republikom Hrvatskom (931 km), Republikom Srbijom (375 km) i Republikom Crnom Gorom (249 km). Na severu, BiH ima pristup reci Savi, a na jugu Jadranskom moru (23,5 km morske granice).

Zemljište je uglavnom brdovito do planinsko, sa prosečnom nadmorskom visinom od 500 metara (od nivoa mora do 2.387m najvišeg vrha na planini Maglić). Od ukupne površine zemljišta, 5% su nizije, 24% brda, 42% planine, a 29% je u kraškom regionu. Zemljište pod šumom pokriva oko 2,5 miliona ha, ili 49% ukupne površine zemlje, što je jedna od najšumovitijih teritorija za pojedinačnu zemlju u Evropi. Ipak, podaci o pokrovnosti zemljišta u CORINE 2012 beleže površinu pod šumom od 62,90%. Kao opšte pravilo, ANC projekat koristiće podatke iz CORINE. Bosna i Hercegovina rangirane su među teritorijama sa najvišim nivoom biodiverziteta u Evropi. Prema tome, šumarstvo u BiH je veoma važan industrijski sektor, a održivo upravljanje šumskim resursima važan je faktor u zaštiti životne sredine, klime i biodiverziteta. Ipak, područja pod šumom nisu predmet proučavanja za projekat ANC.

Postoje sedam rečnih slivova (Una, Vrbas, Bosna, Drina, Sava, Neretva sa Trebišnjicom i Cetina), od kojih 75,5% pripada regionu Crnomorskog sliva, a 24,3% Jadranskom slivu. Ovi resursi površinskih i podzemnih voda posebno su dragoceni prirodni resursi. Postoje i brojna rečna jezera (na Plivi i Uni) i planinska jezera (u Dinarskoj oblasti), kao i termalni i geotermalni podzemni vodeni resursi. Bosna i Hercegovina je bogata termalnim, mineralnim i termomineralnim vodama.

Geološke karakteristike

Geološka struktura teritorije BiH ima dugu geološku istoriju. Teritorija BiH spada u prostor nekadašnje geosinklinale Tetisa koja se prostirala između Afričke visoravni na jugu i Evrosibirske visoravni na severu. Po teritoriji BiH se nalaze naslage stena i sedimenata od arhaičnog doba do kraja tercijara. Neke od najstarijih naslaga koje su ustanovljene potiču od ranog paleozoika, tj. silurskog doba. Naslage silurskog doba predstavljene su „Bosanskim planinama škriljaca“, grupom planina Vranica – planina Zec – Bitovnja. Ovi slojevi predstavljeni su naslagama škriljaca, mermerom, dolomitima, krečnjakom i klastičnim stenama, gde su impregnirane raznim eruptivnim stenama. Ove naslage takođe su veoma tektonski izlomljene i skupljene. Naslage silurskih sedimenata, koje će dalje služiti kao osnova za druge geološke slojeve i reljef u BiH, konsolidovale su se tokom više od 400 miliona godina.

Sedimentacija, tektonske i magmatske promene naslaga iz mezozoika trajale su u rasponu od 220 miliona do 70 miliona godina pre današnje geologije. Mezozoičke naslage su široko rasprostranjene u unutrašnjem, centralnom i spoljnim delovima Dinarida. Mezozoički sedimenti u spoljnim Dinaridima su klasični ugljenični sedimenti, dok su centralni i unutrašnji Dinaridi sa vulkanskim i flišnim sedimentima. Sedimenti Trijasa prostiru se pojasem Vrnograča i Bosanskog Novog u zapadnoj Bosni, severnoj i severoistočnoj Hercegovini i jugoistočnoj Bosni. Drugi širi pojas ide od Vareša preko Olova, Glasnice i Romanije do Višegrada.

Najmlađe doba u evoluciji Zemljine kore je kenozoik. Deli se na dva glavna perioda: tercijarni i kvaternarni, dok se kvaternarni deli na paleogen i neocen. Naslage su nastale na perifernim severoistočnim i severnim delovima, kao i u južnim i jugozapadnim delovima zemlje. Eruptivne stene su zastupljene u ovim naslagama posebno kao naslage uglja. Uz to, pored neocenskog krečnjaka i klasičnih naslaga, prisutni su i slatkovodni sedimenti, od kojih je najveći u basenu uglja Sarajevo – Zenica. Najmlađe naslage iz pliocena i kvaternarnog doba su široko rasprostranjene, u skoro svim basenima i dolinama. Od posebnog interesovanja su naslage iz holocena u kojima su zastupljeni obluci, pesak, ilovača i glina, kao i krečnjačke i pećinske naslage.

84


Klimatske karakteristike

Bosna i Hercegovina ima nekoliko uslova koji su je doveli do širokog spektra klimatskih tipova: opšte strujanje vazduha i vazdušna masa koju određuje položaj planina, dinamičan reljef, pravci u kojima se pružaju planinski masivi, njihova hidrološka mreža i blizina Jadranskog mora. Umerena kontinentalna klima zastupljena je uglavnom na severu i u središnjim delovima BiH, u potplaninskim i planinskim delovima (iznad 1.000 m nadmorske visine), a jadranski (mediteranski) i izmenjeni mediteranski tip zastupljeni su u priobalnom pojasu Neuma koji je isti kao u hercegovačkim nizijama.

Opšte klimatske karakteristike BiH su pod velikim uticajem Jadranskog mora, lokalne topografije (posebno Dinarskih planina, koje se nalaze uz obalu i prostiru od SZ do JI paralelno sa obalom – kao i atmosferskog strujanja na makro planu. Iz ovih razloga, klima varira od umereno kontinentalne u severnoj Panonskoj niziji duž reke Save i podnožja brda, do alpske klime u planinskim krajevima, i mediteranske klime u priobalnim i nižim delovima regiona Hercegovine na jugu i jugoistoku.

U nizijama severnog dela zemlje, temperatura vazduha uopšte uzev kreće se od -1 i -2°C u januaru i između 18 i 20°C u julu. U višim predelima na preko 1.000 m nadmorske visine, prosečna temperatura kreće se od -4 do -7°C u januaru do 9-14°C u julu. Na obali Jadrana i u nižim predelima Hercegovine, temperatura vazduha kreće se od 3 do 9°C u januaru do 22-25°C u julu. Krajnosti od -41.8°C (najniža) i 42.2°C (najviša) takođe su zabeležene. Niži predeli na severu Bosne i Hercegovine imaju srednju godišnju temperaturu između 10°C i 12°C, a u područjima iznad 400m temperatura je ispod 10°C.

Slika B2.2. Prosečan godišnji zbir padavina (mm) za period 1961-1990.

Srednja godišnja temperatura vazduha u priobalnom području u rasponu je od 12°C do 17°C.

Godišnje padavine dostižu raspon od 800mm na severu duž reke Save do 2.000mm u središnjim i jugoistočnim planinskim delovima zemlje (klimatski podaci za period 1961-1990). U kontinentalnom delu BiH koji pripada Dunavskom slivu, glavni deo godišnjih padavina javlja se u toplijoj polovini godine, a svoj maksimum dostiže u junu. Centralni i južni delovi zemlje sa brojnim planinama i uskim priobalnim pojasem odlikuju se morskim pluviometrijskim režimom pod uticajem Sredozemnog mora, tako da je mesečni maksimum padavina zabeležen u poznu jesen i početkom zime, uglavnom u novembru i decembru.

Trajanje suncevog sjaja smanjuje se od priobalja ka unutrašnjosti i višim predelima. Godišnje trajanje suncevog sjaja u centralnom planinskom području

je 1.700-1.900 sati, sa uslovima najniže izolacije (1.700 sati godišnje) i najviše oblačnosti (60-70%). Usled česte magle tokom najhladnijeg dela godine, zračenje sunca u unutrašnjosti niže je nego na istoj nadmorskoj visini u priobalju. U južnim predelima ima 1.900-2.300 sunčanih sati (Mostar). U severnoj Bosni i Hercegovini ima 1.800-2.000 sunčanih sati, više u istočnom delu nego u zapadnom. Oblačnost opada od zapada ka istoku.

Prosečna godišnja količina padavina u BiH je oko 1.250mm, što, s obzirom na to da je površina zemlje 51.209 km2, dostiže 2.030 m3/s. Isticanje sa teritorije BiH je 1.155 m3/s, ili 57% ukupnih padavina. Međutim, ove količine vode nisu ravnomerno raspoređene, ni u prostoru ni u vremenu. Na primer,

85


prosečno godi[nje isticanje iz basena reke Save, koji ima površinu od 38.719 km2 (75,7%) u BiH, dostiže 722 m3/s, ili 62,5%, dok je isticanje iz Jadranskog sliva, koji ima površinu od 12.410km2 (24,3%) u BiH, 433m3/s, ili 37,5%. (Izvor: Inicijalno nacionalno saopštenje Bosne i Hercegovine po Okvirnoj konvenciji Ujedinjenih nacija o klimatskim promenama).

Korišćenje zemljišta

Ukupna površina BiH je 5,11 miliona hektara, od čega je oko 50% poljoprivredno zemljište, a oko 48% šume. Ukupno obradivo zemljište u Bosni i Hercegovini iznosi oko 62%. Površina plodne oblasti (ili jednogodišnjih useva) iznosi 19,9% ukupnog zemljišta države. Ima oko 0,59 hektara poljoprivrednog zemljišta po glavi stanovnika, od kojhi 0,36 hektara čine polja i bašte.

Studija klasifikacije boniteta (sposobnosti) zemljišta (prema metodologiji USBR) koja je urađena u vreme bivše Jugoslavije, ustanovila je kvalitet klasa zemljišta u Bosni i Hercegovini. Najbolja zemljišta (klasa I do III) obuhvataju 14,0%, teritorije BiH, klasa IV obuhvata 17,9%, klasa V 16,7%, klasa VI 31,75%, a klase VII i VIII 19,4% (prema podacima SZS).

Četrdeset pet posto poljoprivrednog zemljišta je brdovito (300-700 m n.v.), srednjeg kvaliteta i prilično pogodno za poluintenzivnu stočarsku proizvodnju. Planinska područja (> 700 m n. v.) daju još 35% poljoprivrednog zemljišta, ali visoka nadmorska visina, strmi nagibi i zemljišta niže plodnosti ograničavaju korišćenje ovog zemljišta uglavnom na ispašu stoke tokom proleća i leta. Ova područja će biti ono na šta će se ANC projekat najviše fokusirati. Manje od 20% poljoprivrednog zemljišta (polovina ukupnog obradivog zemljišta) pogodno je za intenzivnu poljoprivredu, od čega je najveći deo u nizijskim rečnim dolinama. Baza zemljišta za poljoprivredu je, stoga, vrlo ograničena i po količini i po kvalitetu. Prirodni vodni resursi su obilniji sa mnoštvom nezagađenih reka i lako dostupnim podzemnim vodama. Uprkos ovom obilju vode, samo 10.000 hektara (0,1 procenat obradivog zemljišta) bio je navodnjavan pre rata, područje koje bi se u značajnoj meri moglo povećati. Na kraju treba napomenuti da su pojedinačni zemljišni posedi/gazdinstva mali i fragmentirani.

Uprkos činjenici da je teritorija BiH uglavnom planinska, malo toga je do sada učinjeno da bi se poboljšali uslovi vode i zemljišta u gorskim područjima. Prekomerna deforestacija, neadekvatno pretvaranje travnatog zemljišta u obradivo zemljište i nekontrolisana obrada terena koji je pod nagibom degradiraju zemljište čak i u dolinama i nizijskim oblastima gde su zemljišta dobrog kvaliteta. Veliki iznosi koji su investirani u zaštitu ravničarskih područja (usmeravanje rečnog toka, nasipi, odvodni kanali, pumpne stanice) ostaju neefikasni ako se mere za očuvanje zemljišta i vode, kako one koje se tiču poljoprivrednog inženjeringa, tako i one tehničke prirode, ne preduzimaju u brdsko-planinskim područjima. Takve mere doprinele bi revitalizaciji planinskog područja i omogućile bolju zaštitu nizija, kao što je predviđeno ACN projektom.

Karakteristike zemljišta

Projekat Osnovne pedološke karte (OPK) započet je 1964. u razmeri 1:50.000 i sproveden je od strane Zavoda za agropedologiju u Sarajevu, koji je izradio prvi priručnik za terensko istraživanje zemljišta. Izrada OPK je urađena prema pedogenetskim principima i trajala je od 1966. do 1986. godine Bio je to najveći pedološki projekat u Bosni i Hercegovini. Klasifikacija zemljišta zasnivala se na genetsko-evolucionim principima, u kojima je tip zemljišta osnovna jedinica sistema klasifikacije. Kartografske jedinice obuhvatale su podatke o tipu zemljišta, podtipu, varijetetu i čak o formiranju zemljišta. Morfološke i litološke karakteristike bile su glavni kriterijumi za diferencijaciju, dok je na ovoj mapi zemljišta BiH identifikovano 1.176 kartografskih jedinica u razmeri 1:50.000. Ukupno je odštampano 116 listova.

86


Izrada pedološke karte odvijala se u dva perioda, koja se međusobno razlikuju po kriterijumima popisa, klasifikaciji i metodama. U prvom periodu od 1963. do 1973. godine, nacionalna klasifikacija zasnivala se na genetskim principima. U drugom periodu od 1973. do 1985. godine usvojena je nova klasifikacija, koja bila pod uticajem međunarodnih klasifikacija, što se očigledno vidi na pedološkim kartama koje su izrađene posle 1973. U ovoj drugoj fazi mapiranja primenjivani su savremeni metodi, kao što su telemetrijsko istraživanje korišćenjem fotografije iz vazduha (aerofotografije) u različitim razmerama. U početku su korišćene crno-bele fotografije, a za njima su usledile i fotografije u boji.

Ravničarska ili nizijska zona nalazi se u severnom delu BiH i predstavlja najvrednije zemljišne resurse. U tom delu je stepen razvoja primarne proizvodnje hrane znatno veći nego u brdsko-planinskim područjima. Najčešći tipovi zemljišta su: ‘stagnic’ podzoluvisoli, fluvisoli, umbrični glejsoli i eutrični glejsoli. Ovi „glejni” kriterijumi će biti primenjivani tokom procesa obeležavanja granica ANC.

Brdovita zona je više heterogena od nizijske zone u pogledu karakteristika zemljišta. Znatan deo ove zone ima nagibe preko 13%, a procesi erozije su veoma izraženi. Erozija se dalje pogoršava neadekvatnim praksama poljoprivredne proizvodnje, manjkom vode, kao i kada se prednost daje usevima koji se uzgajaju u redovima (kukuruz i krompir), a koji nisu pogodni za ova područja pod nagibom ili kada se ne sprovode mere za očuvanje zemljišta. Najčešći tipovi zemljišta su: ‘chromic’ luvisoli, eutrični kambisoli (gajnjače), leptosoli – ‘rendzic’ leptosoli i vertisoli.

U planinskoj zoni takođe su prisutni procesi erozije, premda su ova zemljišta uglavnom pokrivena šumama i travnatim površinama. Što se tiče posejanih useva, ovde dominiraju raž, ječam, ovas i krompir. Najčešći tipovi zemljišta su: distrični kambisoli i distrični regosoli, koji su zastupljeni u najvećoj meri, a za njima slede leptosoli – ‘rendzic’ leptosoli i regosoli.

Mediteranska zona sa svojim toplijim klimatskim uslovima, pogodna je za gajenje širokog spektra varijeteta useva i za podsticanje intenzivne poljoprivrede, kao i uzgoja tradicionalnih ratarskih kultura i ranog povrća koje se prodaje na lokalnim pijacama. Voćarstvo i vinogradarstvo ovde su takođe dobro razvijeni, usled čega se ovaj region naziva još i regionom južnih useva. Najčešći tipovi zemljišta su: ‘lithic’ leptosoli, regosoli, leptosoli – ‘rendzic’ leptosoli, ‘chromic’i kambisoli, fluvisoli u dolinama reka, umbrični i eutrični glejsoli u kraškim poljima. U močvarama, histosoli su često prisutni, i iako su u ograničenim oblastima, oni su važni za životnu sredinu naročito zbog sekvestracije ugljenika.

Ukratko rečeno, glavne karakteristike zemljišta u Bosni i Hercegovini su:

• Kisela zemljišta zauzimaju preko 1/3 teritorije;• Zemljišta su uglavnom plitka;• Erozija je problem, naročito na zemljištu na nagibu.

Priroda i biodiverzitet

Bosna i Hercegovina ima vrlo bogat biodiverzitet za koji je karakteristično obilje gena, vrsta i ekosistema. Procena države koja je sprovedena kao deo projekta Nacionalnih strategija i akcionih planova za biodiverzitet (NSAPB) istakla je sledeće karakteristike predela i biološkog diverziteta:

• Visok nivo diverziteta u genetičkom pogledu, u pogledu vrsta i ekosistema• Dobro očuvane jedinice diverziteta predela koje su važne i na evropskom i na globalnom nivou • Značajan stepen promene u pogledu distribucije i sastava važnih ekosistema• Trend ka gubitku biološkog i predeonog diverziteta, izazvan širokim spektrom antropogenetskih

faktora.

87


B2.2. STANJE PODATAKA O ZEMLJIŠTUGlavni konzistentni izvor podataka o zemljištu u Bosni i Hercegovini (BiH) i dalje je Osnovna pedološka karta u razmeri 1:50.000. Područje BiH obuhvaćeno je 71 listom (cela teritorija BIH), a 45 ostalih listova obuhvatalo je područja susednih zemalja. Metodologija ispitivanja zemljišta dogovorena je 1964, a svi listovi mape završeni su 1984. Gustina profila bila je otprilike 1/100 ha, a podaci o profilima iz analitičke laboratorije (fizička i hemijska svojstva) dodati su kao prilozi uz svaki list.

Tokom implementacije projekta FAO “Inventar stanja zemljišnih resursa u posleratnom periodu u BIH” svi listovi karte zemljišta bili su skenirani i digitalizovani. Isto je urađeno sa analitičkim podacima (fizičkim i hemijskim svojstvima) iz svih priloga uzorkovanih/proučavanih pedoloških profila. Nakon digitalizacije, stara klasifikacija je prevedena u zvanični sistem klasifikacije zemljišta u BiH, kao i u klasifikaciju FAO. Sve informacije su dostupne u GIS formatu i koristiće

Slika B2.3. List i prilog Osnovne pedološke karte BIH

se za označavanje područja sa prirodnim ograničenjima (ANC) u zemlji.

Diverzitet pedološkog pokrivača u FBiH rezultat je interakcije između prirodnih faktora formiranja zemljišta koji obuhvataju reljef, izvorni materijal, klimu, vegetaciju i organizme, uključujući i ljude, koji su svi bili u interakciji tokom dužeg vremenskog perioda. Njihova zajednička aktivnost dovela je do formiranja nekih jedinstvenih, pretežno autogeno-kopnenih zemljišta, dok su hidrogenetska zemljišta prisutna u znatno manjoj meri.

Projekat ANC ima specifične zahteve po pitanju podataka o zemljištu, koji uključuju klasifikaciju odvodnjavanja, dubinu zemljišta, teksturu zemljišta, površinsku kamenitost, organsku materiju u zemljištu (SOM), salinitet, sadržaj Na u zemljištu i kiselost. Podaci dostupni u Federalnom zavodu za agropedologiju u Sarajevu su adekvatni i validni da ispune ove kriterijume, uprkos činjenici da se odnose na period star preko tri decenije. Upravo je ovo razlog zašto bi, ukoliko projekat ANC postane operativan u 2017, trebalo predvideti budžetsku liniju za ažuriranje zastarelih podataka o zemljištu, barem u onim područjima koja se potencijalno mogu kvalifikovati kao ANC. Na kraju, trebalo bi istaći da u FBiH nema podataka o salinitetu i sadržaju Na u zemljištu.

88


Klasifikacija odvodnjavanja

Zemljišta sa lošim ili vrlo lošim odvodnjavanjem ili zasićena vodom u celom profilu, a mnogo više u dubljim slojevima, se nalaze u nižim depresijama u FBiH. Tipični predstavnici ovih zemljišta su takozvani humofluvisoli i eugleji (prema nacionalnom sistemu klasifikacije zemljišta). Ona su dobro definisana u Osnovnoj pedološkoj karti BiH u razmeri 1:50.000. Unutar Federacije Bosne i Hercegovine ova kategorija pokriva oko 2% teritorije i smatraće se potencijalno pogodnom da bude klasifikovana kao ANC.

Dubina zemljišta

Najbolji pristup za ispunjavanje zahteva ANC metodologije za ovaj kriterijum ANC (tj. manja od 30 cm) biće izbor litosol tipa zemljišta sa pomenute pedološke karte. Ipak, kad god je to moguće, dodatni podaci o opisu profila zemljišta biće korišćeni za proveru i utvrđivanje dubine zemljišta. Litosoli u BIH pokrivaju široku površinu koja dostiže i do 50%.

Slika B2.4. Područja sa lošim i izuzetno lošim odvodnjavanjem

89


Slika B2.5. Dubina zemljišta

Tekstura zemljišta

Tekstura zemljišta odnosi se na procentualno učešće određenih mineralnih frakcija peska, praha i gline u zemljištu, na osnovu kojih je moguće odrediti mehanička svojstva zemljišta i njegov granulometrijski sastav.

Za teksturu zemljišta dostupni su sledeći podaci:

• Čestica skeleta veličine veće od 2,00 mm,• Čestica peska veličine od 0,05-2,00 mm,• Čestica praha veličine od 0,002-0,05 mm,• Čestica gline veličine manje od 0,002 mm.

Prema američkom USDA teksturnom trouglu za klasifikaciju zemljišta, zemljišta se dele u 12 teksturnih klasa od peskovitih do glinastih. Međutim, za raspodelu veličina čestica teksture u BiH i širom nekadašnje Jugoslavije, kao što pokazuju podaci koji potiču iz Osnovne pedološke karte BiH u razmeri 1:50.000, korišćeni su drugačiji kriterijumi od gore navedenih. Mehanički sastav zemljišta određivan je prema Gračaninovoj klasifikaciji (koji se zasniva na Atebergovim kriterijumima za fina zrnasta zemljišta). Gračaninova klasifikacija teksturnih elemenata zemljišta izgledala je ovako: krupni pesak (2,0 do 0,6 mm), srednji pesak (0,6 do 0,2 mm) i fini pesak (0,2 do 0,06 mm), krupni prah (0,06 do 0,02 mm), srednji prah (od 0,02 do 0,006 mm) i fini prah (0,006 do 0,002 mm). Sve čestice manje od 0,00 i glina (0,002 mm) klasifikovane su kao glina. Biće uloženi napori kako bi se ovaj tip podataka pretvorio u teksturnu klasifikaciju prema USDA u skladu za zahtevima ANC metodologije.

90


Površinska kamenitost

Kamenitost na površini iskazuje se procentom izdanaka stena na površini, stena, kamenja, krupnog kamenja, šljunka i svih čestica prečnika od preko 2 mm. Velika područja poput ovih koja se kvalifikuju za status ANC obično se nalaze u nekim planinskim područjima iznad 800/1000 m n.v., kao i geološke podloge kao što je krš/karst (krečnjak). Ova svojstva su povezana sa izvesnim geološkim formacijama, kao što su krečnjaci i peščani sprudovi, lokalno klasifikovani tipovi zemljišta, kao što su kalkomelanosol i kalkokambisol i slično. Prema Osnovnoj pedološkoj karti BiH u razmeri 1:50.000, ova kategorija bi mogla da obuhvati oko 10% FBiH. Treba napomenuti, ipak, da se metodologija ANC primenjuje samo na poljoprivredno

Slika B2.6. Tekstura zemljišta

Slika B2.7. Kamenitost zemljišta

zemljište i prirodne pašnjake za ispašu, kako je definisano prema CORINE. Zbog toga će se pažljivo napraviti selekcija pre nego što se bude pripisala klasa ANC kako bi se izbegli drugi tipovi zemljišnog pokrivača, poput šuma na primer.

91


Kiselost

Preliminarni podaci o kiselosti zemljišta sa vrednošću pH u H2O manjom od 5 mogu se dobiti iz baze podataka Osnovne pedološke karte BiH u razmeri 1:50.000 pošto se ova zemljišta obično povezuju sa „distričnom” kvalifikacijom. Kisela zemljišta u Federaciji Bosne i Hercegovine čine oko 23% teritorije. Treba napomenuti da su analitički podaci za sve uzorkovane profile presudni i da će se koristiti tokom procesa označavanja granica ANC.

Salinitet i sadržaj Na u zemljištu

Ovakva zemljišta nisu zastupljena u FBiH i neće biti uzeta u obzir u procesu obeležavanja granica ANC.

Slika B2.8. Organska materija u zemljištu (SOM)

Organska materija u zemljištu

Koncept organske materije u zemljištu bio je skoro nepoznat u mnogim zemljama istočne Evrope koje su bile pod uticajem ruske pedološke škole, koja je koristila termin humus umesto organske materije u zemljištu (SOM) ili humusni horizont umesto molični horizont. Razlika je, ipak, ograničena, iako se humus češće povezuje sa razloženim organskim materijama. Podatak o organskoj materiji u zemljištu –SOM (tj. o humusu) u velikoj meri se koristio kao indikator prirodne plodnosti zemljišta, kao i za davanje preporuka o đubrivu. Međutim, metodologija ANC traži podatke samo o takozvanim organskim tipovima zemljišta klasifikovanim kao histosoli koji sadrže preko 30% organske materije u zemljištu. Njihova zastupljenost u FBiH ograničena je na samo 0,5%.

Slika B2.9. Kiselost

92


Slika B2.10. Beleženje istorijskih meteoroloških podataka u Bosni i Hercegovini

B2.3. STATUS PODATAKA O KLIMIPrva meteorološka osmatranja na teritoriji Bosne i Hercegovine počela su tokom 80-ih godina 19. veka. Uglavnom su to bile stanice koje su se koristile u vojne svrhe, a koje je osnovalo nekadašnje Austrougarsko carstvo. Rezultati meteoroloških opservacija bili su sakupljani i objavljivani, tako da postoji veliki broj pisanih zapisa o njima, kao što prikazuje Slika B2.10. ispod.

Prve meteorološke službe u Bosni i Hercegovini vodio je Filip Balif 1892. Smatra se da je on bio prvi meteorolog u zemlji. Usledio je bolje organizovan pristup tokom kasnog 19. i ranog 20. veka, kada je osnovana centralna institucija u Sarajevu, čija je izgradnja završena 1902. Mreža tih meteoroloških stanica bila je prilično dobro raspoređena, ali je ubrzo počela da propada. Kao posledica toga, nakon 1913. godine ostalo je vrlo malo upotrebljivih podataka.

Nakon Drugog svetskog rata, Vlada Jugoslavije, shvatajući važnost meteorologije i hidrologije za društvo i privredu u celini, došla je do odluke o objedinjavanju ovih ogranaka u jedan jedinstveni Hidrometeorološki zavod. Ovim putem je formirana hidrometeorološka služba koju su predstavljali Savezni hidrometeorološki zavod i Hidrometeorološki zavodi saveznih republika. Jedan od njih bio je Republički hidrometeorološki zavod SR BiH.

U periodu od 1945. do 1955. godine, zahvaljujući osnivanju Svetske meteorološke organizacije (WMO) kao agencije UN, 1950. godine, broj meteoroloških stanica u BiH dostigao je nivo koji zadovoljava prostornu distribuciju meteoroloških stanica u skladu sa preporukama WMO. Najbolji period u službi Hidrometeorološkog zavoda u BiH je svakako od 1958. do 1991. godine. Tokom ovog perioda mreža meteoroloških stanica bila je u najboljem stanju, a na svom vrhuncu brojala je 600 padavinskih stanica i 130 meteoroloških stanica.

Nakon perioda rata od 1992. do 1995. godine, izvršena je potpuna reorganizacija meteoroloških službi i osnovana su dva meteorološka zavoda, po jedan za svaki entitet. Broj stanica je drastično smanjen, a kvalitet podataka je slabiji u odnosu na period pre rata.

93


B2.3.1. PODACI O KLIMI U FEDERACIJI BOSNE HERCEGOVINEAktom Vlade Federacije koji je potpisan 1997. godine osnovan je Federalni meteorološki zavod, koji je dodatnim aktom Vlade Federacije 2007. godine preimenovan u Federalni hidrometeorološki zavod. Aktivnosti Zavoda obavljaju se u skladu sa standardima i preporukama Svetske meteorološke organizacije.

Metodologija obrade podataka obezbeđena za potrebe projekta ANC je zvanična i odobrena od strane WMO.

Srednja dnevna temperature vazduha izračunava se na sledeći način:

Tmax i Tmin – maksimalne i minimalne temperature vazduha izmerene u 21:00 (Tmax) i 07:00 (Tmin) po lokalnom vremenu i vrednosti srednje ekstremne temperature za taj dan.

Padavine se iskazuju u milimetrima izmerenog vodenog taloga (mm). Dnevna količina padavina odnosi se na period od 24 časa, od 07:00 sati ujutru prethodnog dana do 07:00 tekućeg dana.

Mesečne vrednosti količine padavina dobijaju se sabiranjem dnevne količine padavina, prema sledećoj formuli:

Gde je:

R – mesečna suma padavina

r – dnevna količina padavina

Srednja mesečna temperatura izračunava se po istoj formuli:

Gde je:

Gde je u ovom slučaju:

- temperatura vazduha u 07:00



- srednja mesečna temperatura vazduha u 07:00



94


Za potrebe projekta ANC na raspolaganju će biti sledeći podaci za period od 1961. do 1990. godine:

• Srednja mesečna temperatura vazduha za najmanje 30 godina, dnevni podaci, za 17 (sedamnaest) glavnih meteoroloških stanica, oko 2% svih potencijalnih podataka ima nedostataka

• Srednja mesečna temperatura vazduha za najmanje 30 godina, mesečni podaci, za 39 (trideset devet) klimatoloških stanica, oko 16% svih potencijalnih podataka ima nedostataka

• Srednja mesečna količina padavina za najmanje 30 godina, dnevni podaci, za 17 (sedamnaest) glavnih meteoroloških stanica, oko 2% svih potencijalnih podataka ima nedostataka

• Srednja mesečna količina padavina za najmanje 30 godina, dnevni podaci za 16 (šesnaest) padavinskih stanica u slivu reke Vrbas, oko 10% svih potencijalnih podataka ima nedostataka

• Srednja mesečna količina padavina za najmanje 30 godina, mesečni podaci, za 42 (četrdeset dve) klimatološke stanice, uključujući dve stanice u Distriktu Brčko, oko 22% svih potencijalnih podataka ima nedostataka

• Maksimalna i minimalna temperatura vazduha za najmanje 30 godina, potrebna za izračunavanje PET, dnevni podaci, za 17 glavnih meteoroloških stanica, oko 2% ima nedostataka

•

Gore navedeni skupovi podataka nisu homogenizovani.

B2.4. STATUS PODATAKA GEOGRAFSKOG INFORMACIONOG SISTEMA (GIS) Osnovni topografski podaci u Federaciji Bosne i Hercegovine (kao i u većini bivših jugoslovenskih republika) dostupni su na topografskim kartama različitih razmera koje je uradio Vojnogeodetski institut. Gaus Krigerova projekcija (3 stepena), (sa Bessel - 1841 elipsoidom, i Hermannskogel datum) koristila se kao Državni koordinatni sistem. Teritorija je podeljena u mrežu sekcija sa 7°30`x7°30` (1:25.000) za topografske karte i trigonometrijske sekcije za katastarske svrhe (22,5x15 km). Takođe su izračunati parametri transformacije za Svetski geodetski sistem (WGS 84), stoga se svi podaci koji su zabeleženi (primenom GPS-a) ili pretpostavljeni na osnovu drugih izvora, mogu preneti u Državni koordinatni sistem.

Glavni konzistentni izvor podataka o zemljištu izveden je iz Osnovne pedološke karte Bosne i

GMS – glavna meteorološka stanicaKS – klimatološka stanica PS – padavinska stanica

Tabelarni prikaz raspoloživih podataka za projekat ANC

Tip podataka Period Vrednosti Broj stanicaTip

stanice

Nedostaci u procentima

(trenutno stanje)

Homogenizacija podataka

Srednja mesečna temperatura vazduha

1961 – 1990. dnevne 17 GMS 2% NE

Srednja mesečna temperatura vazduha

1961 – 1990. mesečne 39 KS 16% NE

Srednje mesečne količine padavina

1961 – 1990. dnevne 17 GMS 2% NE


1961 – 1990. dnevne 16 PS 10% NE


1961 – 1990. mesečne 42 KS 22% NE

Maksimalna temperatura vazduha

1961 – 1990. dnevne 17 GMS 2% NE

Minimalna temperatura vazduha

1961 – 1990. dnevne 17 GMS 2% NE

95


Digitalni model terena

Tokom 2012. godine, za potrebe popisa, Digitalne ortofoto karte (DOF) u razmeri 1:5.000 urađene su za celu teritoriju BiH, kao i pripadajući Digitalni modeli terena (DTM) koji su podeljeni u veliki broj listova, ali nisu praktični za primenu na velikim teritorijama. Za potrebe utvrđivanja područja sa prirodnim ograničenjima –ANC u Federaciji Bosne i Hercegovine, predlažemo DTM sa rezolucijom od 20 m.

Administrativne jedinice na svim nivoima

Opštim mirovnim sporazumom za Bosnu i Hercegovinu, potpisanim u Dejtonu, SAD, 21. novembra 1995, uspostavljena su dva entiteta: Federacija Bosne i Hercegovine i Republika Srpska. Kasnije, 8. marta 2000. godine, osnovan je Brčko distrikt kao još jedan entitet u Bosni i Hercegovini. Federacija Bosne i Hercegovine (FBiH), kao jedan od dva entiteta Bosne i Hercegovine, ima svoju vladu, pravnu nadležnost i odgovornosti. Prema Zakonu o federalnim jedinicama (Službeni glasnik br. 9/96) FBiH administrativno se sastoji od deset kantona. Nazivi i središta kantona definisani su Ustavima kantona. U BiH još uvek ne postoji diversifikacija po NUT ili LTU regionima. U FBiH ukupno ima 69 opština i nema dalje podele na niže delove u drugim administrativnim jedinicama.

Slika B2.11. Nagib veći od 15%

Hercegovine u razmeri 1:50.000 i ovi osnovni podaci o zemljištu dostupni u GIS formatu biće korišćeni za označavanje područja sa prirodnim ograničenjima - ANC u zemlji.

Administrativne jediniceJedinice u entitetu Federacije

Bosne i HercegovineJedinice u entitetu Republike Srpske

Brčko distrikt

Bosna i Hercegovina 1 1 1

Entitet Bosne i Hercegovine 1 1 -

Granice kantona 10 - -

Granica opština 69 63 1

96


Karta zemljišnog pokrivača države (CORINE metodologija)

CORINE 2012 za Bosnu i Hercegovinu pokazuje prisustvo 33 klasa od ukupno 44 koje su obuhvaćene CORINE nomenklaturom. Prema ovoj bazi podataka evidentno je da je u BiH šumska vegetacija dominantni zemljišni pokrivač koji zauzima 62,90% teritorije. Druga kategorija po zastupljenosti je poljoprivredno područje koje pokriva 34,74% teritorije. Ostatak površinske oblasti od 2,36% spada u ove tri kategorije: i) veštačka površina (1,57%), ii) voda (0,10%) i iii) vlažna područja (0,69%). Poljoprivredna područja zauzimaju ukupnu površinu od 1.779.169, 38 ha (Tabela B2. 1.).

Poljoprivredno zemljište se dalje deli na grupe potkategorija kao što su nenavodnjavano obradivo zemljište, navodnjavano obradivo zemljište, vinogradi i voćnjaci koji čine samo 10,92% (194.301,40 hektara), dok preostalih 89,08% (1.584.867,98 ha) zauzimaju sledeće klase: pašnjaci, kompleksi parcela koji se obrađuju (CORINE klasa 242) i poljoprivredno zemljište sa značajnim udelom prirodne vegetacije (CORINE klasa 243).

Kategorija koja predstavlja intenzivnu poljoprivrednu proizvodnju pokriva najveći deo ukupnog poljoprivrednog zemljišta sa 94,71%. Ovo nije navodnjavano plodno zemljište. Ipak, treba napomenuti da veliki deo poljoprivrednog zemljišta ili 40,45% spada u okvir grupe obradivih parcela, koje predstavljaju fragmentirano poljoprivredno zemljište pod različitim usevima.

Druga najzastupljenija klasa (29,49%) je klasa poljoprivrednog zemljišta sa značajnim udelom prirodne vegetacije, što je takođe fragmentirano poljoprivredno zemljište sa različitim usevima, a između njih se nalazi mozaična površina prekrivena prirodnom vegetacijom. Pašnjaci su takođe veoma važna klasa koja u strukturi poljoprivrednog zemljišta čini 19,14%.

Slika B2.12. Administrativne jedinice

97


Tabela B2.1. Nivo klasifikacije poljoprivrednih područja

Slika B2.13. Poljoprivredno zemljište (CORINE)

Svi gore navedeni podaci biće na raspolaganju za projekat ANC JIE.

Bosna i Hercegovina

I. Nivo klasifikacije –Poljoprivredna područja

II. Nivo klasifikacije III. Nivo klasifikacije

2.1. Obradivo zemljište211 Nenavodnjavano obradivo zemljište 184.027,35 ha

212 Navodnjavano obradivo zemljište 2.328,22 ha

2.2. Stalni usevi221 Vinogradi 2.491,35 ha

222 Plantaže voća i jagodičastih plodova 5.454,48 ha

2.3. Pašnjaci 231 Pašnjaci 340.598,06 ha

2.4.Heterogena poljoprivredna

područja

242 Kompleksi parcela koji se obrađuju 719.703,73 ha

243Zemljište koje je pretežno poljoprivredno sa značajnim udelom prirodne vegetacije

524.566,19 ha

Ukupno 1.779.169,38 ha

Ukupno FBiH i Brčko distrikt 888.867,53 ha

98


B2.5. NEDOSTACI PODATAKA, PROBLEMI I REŠENJANa osnovu navedenog možemo da zaključimo da Federacija Bosne i Hercegovine ima adekvatan skup podataka o zemljištu. Međutim, trenutno, tim FBiH nema neophodne licence za obavljanje bilo kakvih prostornih analiza (Kriging ili bilo koja vrsta interpolacije) zbog neposedovanja licenci za softver Spatial Analyst ili 3D Analyst za ArcMap 10. Ovaj softver se odnosi na izradu mapa koje pokazuju glavna klimatska područja (domene) u slučaju da je dostupnost podataka ograničena (npr. mesečna ili dnevna temperatura i mesečna ili dnevna količina padavina).

Izvestan deo podataka nedostaje za glavne, klimatološke i padavinske stanice i neophodno je uraditi aproksimaciju. Ako se sve odvija dobro, što znači da se ne pojavljuju neočekivani i nerešivi problemi, planirano je da se ovaj izveštaj završi do sledećeg sastanka u septembru 2016. (najkasnije) ili ranije ukoliko je neophodno. U svakom slučaju, nakon završetka aproksimacije, kvantitet i kvalitet podataka koji se dostavljaju za ANC projekat u značajnoj meri će se poboljšati.

B2.6. DAVANJE PREPORUKA ZA UNAPREĐENJE UPRAVLJANJA PODACIMA U KONTEKSTU PODRUČJA SA PRIRODNIM OGRANIČENJIMATim za ANC Federacije Bosne i Hercegovine želeo bi da izrazi svoju spremnost za jačanje naučne i tehničke saradnje sa institucijama odgovornim za upravljanje podacima. Budući da postoji mogućnost potpune digitalizacije dnevnih vrednosti za klimatološke i padavinske stanice, koje su na raspolaganju, a što bi unapredilo bazu podataka za ANC projekat, u tu svrhu možemo da predložimo da unos podataka vrše studenti ukoliko su na raspolaganju posebni fondovi. Ako ovo bude moguće, ceo proces digitalizacije bi mogao da se završi za oko četiri meseca. Ako ne bude moguće, kao što je pokazalo prethodno iskustvo sa drugim projektima finansiranim iz donacija, osoblje Hidrometeorološkog zavoda neće biti na raspologanju da to obavlja, ali će Zavod obezbediti radni prostor i podršku u vidu hardverske informacione tehnologije.

B2.7. ANALIZA NACIONALNIH KAPACITETA ZA UPRAVLJANJE PODACIMA I DAVANJE PREPORUKA ZA UNAPREĐENJE INSTITUCIONALNE STRUKTURE U POGLEDU ANC-AInstitucije u Federaciji Bosne i Hercegovine koje imaju ulogu u kreiranju i implementaciji politika upravljanja podacima o zemljištu i klimi zvanično su Federalni zavod za agropedologiju i Federalni hidrometeorološki zavod BH.

Na federalnom nivou, meteorološke aktivnosti sprovodi Federalni hidrometeorološki zavod u Sarajevu. Zavod trenutno vodi 15 glavnih meteoroloških stanica koje obavljaju aktivnosti u skladu sa preporukama WMO i standardima u ovoj oblasti. Što se tiče potencijalnog vršenja isplata za ANC, odgovorna agencija vlade je Federalno ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i šumarstva.

U zavisnosti od tipa stanice i broja zaposlenih, osmatranja se obavljaju u različito vreme, od nekoliko osmatranja tokom radnog vremena + osmatranje u klimatološkim terminima (07, 14, 21 h) do osmatranja koja se vrše svakog sata. Ove stanice automatski sakupljaju i čuvaju podatke u intervalu od svakih 15 minuta koji se takođe prenose putem interneta. Međutim, polazna osnova za klimatske podatke za projekat ANC biće period 1961-1991. godine.

Na nacionalnom nivou, podaci koji nedostaju mogu se popuniti klasičnim pristupom, aproksimacijom ili interpolacijom. Što se tiče regionalnog sakupljanja podataka, preporuka je unaprediti međudržavnu saradnju u pogledu razmene informacija sa lokacija koje su bliže granici, kako bi se popunili podaci koji nedostaju.

99


Slika B2.14. Mreža GMS

B2.8. OCENE NACIONALNIH POLITIKA I PREPORUČENE MERE OD ZNAČAJA ZA KARAKTERIZACIJU I MAPIRANJE PODRUČJA SA PRIRODNIM OGRANIČENJIMA UKLJUČUJUĆI I SOCIOEKONOMSKE ANALIZE Što se tiče karakterizacije i mapiranja područja sa prirodnim ograničenjima, može se zaključiti da Federacija Bosne i Hercegovine ima neophodne stručne i tehničke institucije koje su u naučnom smislu kvalifikovane da se bave ovim pitanjima. Ono što je najpotrebnije je jačanje horizontalne i vertikalne saradnje između ministarstava i drugih relevantnih institucija na svim nivoima uprave.

Pošto institucije koje se bave meteorologijom i sakupljanjem meteoroloških podataka (subjekti meteoroloških zavoda u entitetu) imaju različite baze podataka, važno je da se usklade metode obrade podataka. Ne postoji jedna jedinstvena baza podataka na državnom nivou, razmena se odvija u skladu sa sporazumom o saradnji između ovih institucija. Na državnom nivou, ne postoji institucija koja se bavi meteorologijom. Većina aktivnosti na nacionalnom nivou sprovodi se kroz projekte. Jedan od tekućih projekata, koji se implementira uz podršku UNDP-a, jeste razvoj interaktivnog klimatskog atlasa Bosne i Hercegovine kao deo trećeg nacionalnog saopštenja o klimatskim promenama prema UNFCCC (Okvirna konvencija Ujedinjenih nacija o klimatskim promenama).

Bez obzira na aktivnosti sprovedene od strane UNDP-a, Federalni hidrometeorološki zavod uradio je nacrt verzije klimatskog atlasa za Federaciju Bosne i Hercegovine, a planira da pripremi isto to i za celu Bosnu i Hercegovinu. Važno je istaći da je FHMZ, za sve aktivnosti u vezi sa izradom atlasa koristio sopstvene tehničke i ljudske kapacitete, uz upotrebu besplatnog softvera za mapiranje (SAGA GIS). Jedna od preporuka za unapređenje karakterizacije i mapiranja područja sa prirodnim ograničenjima, bila bi kupovina licenciranog softvera (GIS) i unapređenje Sistema za upravljanje bazom klimatskih podataka ORACLE - Clidata putem nabavke aplikacija za mapiranje meteoroloških parametara.

Šeme isplate za podršku poljoprivrednicima

Od jula 2010, u Federaciji BiH na snazi je Zakon o novčanoj podršci u poljoprivredi i ruralnom razvoju.

100


Vlada Federacije takođe razmatra usvajanje Programa ruralnog razvoja za period 2016-2020, koji treba da obezbedi mere neophodne za podršku ruralnim zajednicama i njihovom razvoju u Federaciji, ali ovaj program još uvek nema važeći pravni dokument. Do sada podrška ruralnim područjima u FBiH nije imala jasne ciljeve razvoja i odgovarajuće prateće mere. Politika ruralnog razvoja je nesistematična i nedosledna tj. ima ad hoc rešenja, što se ogleda u variranju budžetske podrške i merama za implementaciju. U ovom kontekstu, u Federaciji nije bilo mera u vezi sa područjima ANC. Stoga, niko ne može da očekuje bilo kakav budžetski transfer (mere) za ANC barem do 2020. godine.

Tabela B2.2. Struktura finansijske podrške različitim poljoprivrednim sektorima u BiH

Prema članu 2. ovog Zakona, finansijska podrška omogućena ovim Zakonom sprovodi se u skladu sa obavezama na osnovu Sporazuma o pristupanju Svetskoj trgovinskoj organizaciji (STO) i Sporazuma o stabilizaciji i pridruživanju Evropskoj uniji. Model finansijske podrške, o kome se govori u odeljku 5 ovog Zakona, uključuje model ruralnog razvoja. Član 9. istog Zakona predviđa da poljoprivrednici u područjima sa teškim ekonomskim uslovima mogu u određenim pozicijama nekih modela dobiti iznos finansijske podrške povećan do 35%.

Zakonodavna osnova za finansijsku podršku u poljoprivredi i ruralnom razvoju podržana je u 2016. godini sledećim zakonima i propisima:

• Odredbe Zakona o poljoprivredi („Službeni glasnik Federacije BiH”, br. 88/07, 04/10, 27/12 i 13/07)

• Zakon o novčanoj podršci poljoprivredi i ruralnom razvoju („Službeni glasnik BiH”, broj 42/10).• Principi srednjoročne strategije za razvoj poljoprivrednog sektora u Federaciji Bosne i

Hercegovine 2015-2019. godine• (Odluka Parlamenta FBiH, broj: 01,02-24-1-780/15 od 08.06.2015.)• O obavezama na osnovu Sporazuma o stabilizaciji i pridruživanju (SPP-SAA) u vezi sa

prilagođavanjem prakse u sprovođenju poljoprivredne politike u skladu sa odredbama Zajedničke poljoprivredne politike EU

Prema izveštaju o poljoprivredi u Federaciji za 2015. Federalnog ministarstva za poljoprivredu, vodoprivredu i šumarstvo, struktura odobrene finansijske podrške za 2015. godinu izgleda kao što je prikazano u Tabeli B2.2. Može se videti da nema direktnih isplata za ruralni razvoj. Umesto toga, obezbeđeno je finansiranje za različite sektore poljoprivrede koje indirektno podržavaju ruralni razvoj. U slučaju isplata za ANC, one bi mogle biti usmerene kroz stavku „druga vrsta finansijske podrške’’ u ukupnom iznosu od 1.582.708,20 KM –konvertibilnih maraka (oko 800.000 evra).

Odobrena podrška za 2015. Iznos Učešće %

Proizvodnja biljaka 10.339.205,97 15,87%

Proizvodnja životinja 53.133.947,44 81,55%

Ruralni razvoj 0,0 0,0

Druga vrsta finansijske podrške 1.582.708,20 2,43%

Ponovljene žalbe i sudske presude 95.312,00 0,15%

Ukupno: 65.151.173,61 100,00%

101


REFERENTNA LISTA PODATAKA KORIŠĆENIH ZA OCENU RELEVANTNIH ANC PODATAKABukalo E.: Mogućnosti upotrebne pedološke karte za različite namene korišćenja zemljišta. 1997. Poljoprivredni fakultet, Univerzitet u Sarajevu

Klimatski atlas Federacije Bosne i Hercegovine, nacrtna verzija, 2016.

Klimatološke stanice – Izveštaji za period 1961 – 1990.

CORINE 2000 Land Cover and Land Use / zemljišni pokrivač i korišćenje zemljišta

DTM Digitalni model terena sa rezolucijom od 20 m

Vodič za osmatranja i merenja na glavnim meteorološkim stanicama, Beograd 1974.

Inicijalno i Drugo nacionalno saopštenje Bosne i Hercegovine na osnovu Okvirne konvencije Ujedinjenih nacija o klimatskim promenama

Ključ za čitanje i korišćenje Osnovne pedološke karte BiH 1972. Zavod za agropedologiju, Sarajevo

Glavne meteorološke stanice – Izveštaji za period 1961-1990.

Meteorološki godišnjaci za period 1961-1990.

Zvanična baza podataka FHMZ – CLIDATA (Sistem upravljanja bazom klimatskih podataka)

Zvaničan veb-sajt Federalnog hidrometeorološkog zavoda

Fizička i hemijska svojstva zemljišta su odštampana kao prilozi uz svaki list

Padavinske stanice – Izveštaji za period 1961-1990.

Resulović H., Jovandić P., Dženana Bisić-Hajro. Pedološki priručnik. 1982. Poljoprivredni fakultet, Univerzitet u Sarajevu

Pedološka karta BiH u razmeri 1:50.000, 1964-1986.

102


BOSNA I HERCEGOVINA: IZVEŠTAJ REPUBLIKE SRPSKE

B 2.1.B. UVODGeografska širina i dužina teritorije Republike Srpske (RS), čija površina iznosi 24,641 km2, obuhvata između 42°33’N i 45°17’N i 16°12’E i 19°38’E i obuhvata severne i istočne delove Bosne i Hercegovine. Republika Srpska spada u grupu kontinentalnih područja – nema pristup moru i nalazi se na mestu gde se susreću dve velike geografske i socioekonomske regionalne jedinice: panonska i mediteranska (sredozemna).

Složene i zanimljive prirodne karakteristike koje karakterišu ovu teritoriju posledica su raznolikosti geografskih jedinica i njihove geomorfološke evolucije. U severnom, peripanonskom delu, brdovit teren sastoji se od naslaga kenozoika i postepeno se spušta u ravnice sa aluvijalnim ravnima i fluvijalnim terasama. Ovo je najplodniji deo Republike Srpske. Ima samo nekoliko raštrkanih planina u ovoj oblasti: Kozara, Prosara, Motajica, Vučijak, Ozren i Trebovac, kao i krajnje severoistočni obronci Majevice. Prema jugu, ravnice postepeno prelaze najpre u brdoviti teren, a potom u planinsku regiju koja pokriva najveći deo teritorije republike. Najviši planinski vrh je Maglić, koji se nalazi na 2.386 metara nadmorske visine, na planini koja se takođe zove Maglić.

Najduže reke u Republici Srpskoj su Drina (305 km), Sava (202 km) i Vrbas (117 km). Sve one pripadaju slivu Crnog mora. Sve vode južno od planinskog prelaza Čemerno, u istočnoj Hercegovini, pripadaju slivu Jadranskog basena (Trebišnjica, Neretva). Ostale velike reke u republici su Bosna i Trebišnjica, dok je najveće jezero Bilećko (na Trebišnjici) sa površinom od 27 km2, što ga čini najvećim veštačkim jezerom na Balkanskom poluostrvu. S druge strane, najveće prirodno jezero u republici je Štirinsko (na planini Zelengora) sa površinom od 0,13 km2.

Različite klimatske oblasti rasprostranjene širom teritorije Republike Srpske posledica su prirodnih faktora i pravila opšteg strujanja vazdušnih masa u regionu. Shodno tome, prepoznaju se tri klimatska tipa:

1. Severna peripanonska regija, sa svojom umereno kontinentalnom klimom. Klimu ove regije karakterišu umereno hladne zime i topla leta. Prosečna godišnja temperature kreće se u rasponu od 12°C do 19°C.

2. Alpska i panonska klima, obuhvata najveći deo Republike Srpske. Planinske vence karakterišu kratka i hladna leta i hladne i snežne zime, sa visokim snežnim pokrivačem koji dugo traje. Prosečna godišnja temperatura vazduha iznosi između 5°C i 7°C. Brdovit teren, kotline i doline, međutim, karakteriše nešto blaža klima. Prosečna godišnja temperature vazduha u područjima sa alpskom i panonskom klimom iznosi oko 10°C. Zime su umereno hladne, sa snegom, čestim inverzijama temperature i maglom. Leta su umereno topla.

3. Modifikovana mediteransko-jadranska klima. Južna regija republike, poznata kao niža Hercegovina, odlikuje se modifikovanom jadranskom klimom. Ova regija zove se Humine, za razliku od regije koja se zove Rudine, koja obuhvata planinske delove krša u Hercegovini sa varijantom i alpske klime i klime Humina. Prosečna godišnja temperature vazduha iznosi između 14°C i 14,7°C. Trebinje, najtopliji grad u Republici Srpskoj, nalazi se u ovoj klimatskoj regiji.

Baza podataka o zemljištu i terenu (SOTER) izrađena od strane FAO/UNEP/ISRIC/IUSS deli teritoriju Republike Srpske na tri dela: severni deo sa nizijama i blago valovitim terenima i terasama, brdsko-planinski deo i južni deo koji čini krš.

103


Severni deo RS

Područja koja se nalaze u ovoj zoni nalaze se u nižim krajevima oko reka Une, Save, Vrbasa, Bosne i Drine i čine glavno poljoprivredno područje RS. Ovim područjem dominiraju hidromorfna zemljišta na ravnim i blago talasastim terenima pogodnim za poljoprivrednu proizvodnju sa primenom posebnih mera hidromelioracije. Period vegetacije sa temperaturama iznad 5°C počinje oko 6. marta, a završava se 18. novembra i traje prosečno 253 dana. Temperaturna suma > 5°C iznosi oko 3.613°C. Prosečna godišnja količina padavina u ovom području je oko 896 mm. Na osnovu klimatskih podataka za period od 1960. do 1990, može se zaključiti da je distribucija padavina takva da je učestalost pojave suša 33%, a trajanje suše u proseku oko 37 dana godišnje, uglavnom od početka avgusta do prve dekade septembra. Preliminarne ocene pokazuju da će prisustvo područja ANC u ovoj oblasti biti ograničeno ili ga neće biti.

Centralni deo RS

U centralnom delu, koji se odlikuje brdsko-planinskim regijama, u velikoj meri dominiraju distrični kambisoli, zemljišta formirana na krečnjacima i dolomitima, kao i lesivirana zemljišta, deluvijalna zemljišta u vrtačama i drugi tipovi zemljišta, koji su u velikom procentu pokriveni šumama i pašnjacima. Ovu oblast karakteriše umerena kontinentalna klima sa periodom vegetacije sa temperaturama iznad 5°C koji počinje oko 21. marta i završava se oko 9. novembra i traje u proseku 227 dana (uz izuzetak visokih planina, gde je ovaj period kraći). Prosečna količina padavina iznosi oko 1.047 mm. Ovo je zona šuma i pašnjaka. Očekuje se da ćepodručja ANC biti rasprostranjena u ovoj oblasti usled ograničavajućih karakteristika zemljišta i klime.

Južni deo RS

U južnom delu dominiraju plitka zemljišta na krečnjaku – dolomitnim podlogama sa obimnom vegetacijom ili bez nje. Ova zona se odlikuje suptropskim zimama sa obiljem padavina i suvim letima. Vegetacioni period počinje oko 3. februara i završava se oko 24. decembra. Prosečna godišnja količina padavina je oko 1.577 mm, ali sa nejednakom distribucijom. Najveća količina padavina registrovana je tokom zimskih meseci. Učestalost suše je 85%, a njeno trajanje je oko 50 dana godišnje. Nastupa najčešće početkom jula i traje do početka septembra. U pogledu raspoloživog poljoprivrednog zemljišta, ova oblast Hercegovine sastoji se od sledećih polja: Popovo polje, Trebinjsko polje, Ljubomirsko polje, Ljubinsko polje, Dabarsko polje, Fatničko polje, Bilećko polje, Gatačko polje i Nevesinjsko polje, sa ukupnom površinom od oko 23.600 ha. Očekuje se da će i u ovoj zoni područja ANC biti u velikoj meri zastupljena.

B2.2.B. STATUS PODATAKA O ZEMLJIŠTU Poljoprivredni institut Republike Srpske (PI)2009. god. pripremio je strateški dokument pod nazivom „Osnova zaštite, korišćenja i uređenja poljoprivrednog zemljišta Republike Srpske kao komponenta procesa planiranja korišćenja zemljišta’’ (u daljem tekstu: „Osnova RS”) za Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede RS. Koristeći metodologiju FAO, postojeći podaci o zemljišnim resursima i klimi sistematski su razvrstani u digitalne GIS baze podataka, što je otvorilo mogućnost za veliki broj različitih analiza i kombinacija u zavisnosti od postavljenog cilja. Osnova RS koja je izrađena na ovaj način predstavlja dinamičnu komponentu procesa planiranja korišćenja zemljišta. (Sl. B2.2.1).

104


Glavni izvor podataka o zemljištu za Bosnu i Hercegovinu, pa tako i za Republiku Srpsku, je Osnovna pedološka karta u razmeri 1:50.000. Ova karta je detaljno opisana u prethodnim odeljcima koji se tiču podataka o zemljištu u Federaciji Bosne i Hercegovine, pa se zato ista razmatranja o podacima o zemljištu i metodološki pristupi primenjivani za njihovo sakupljanje neće ponavljati u delu izveštaja koji se tiče RS.

Projekat FAO koji je implementiran u periodu od 2000. do 2002. godine kreirao je SOTER bazu podataka koja se zasnivala na podacima koji potiču iz Osnovne pedološke karte BiH. U okviru granica Republike Srpske, bilo je dodeljeno 283 SOTER jedinica koje predstavljaju 336 profila i 1.338 poluprofila (Sl. B2.2.2).

Slika B2.2.1. Osnovni GIS slojevi - Osnova RS 2009. godina

Slika B2.2.2. Prostorna distribucija profila i poluprofila sa digitalnim podacima u području Republike Srpske (Osnova RS)

105


Baza podataka o zemljištu na teritoriji RS sadrži 336 profila, sa podacima dobijenim iz glavnih terenskih opservacija zemljišta i osnovnih laboratorijskih analiza (numeričkih i deskriptivnih na srpskom jeziku) koje su ušle u sloj koji se zasniva na GIS-u. Baza podataka obuhvata sledeće informacije:

1. Kod profila, 2. Godina i mesec otvaranja profila, 3. Nadmorska visina, 4. Procena erozije, 5. Drenaža,6. Teksturni kod,7. Kiselost (pH/H2O, pH 1M KCl), 8. Humus (%), 9. Stepen bazne zasićenosti (V%), 10. Fiziološki aktivni fosfor i kalijum;11. Tip zemljišta prema FAO i Nacionalnoj klasifikaciji korišćenoj u izvornoj Pedološkoj karti

(1:50.000).

Za 1.338 poluprofila uneseni su isti podaci, osim podataka o sadržaju humusa i stepenu bazne zasićenosti, zato što ovi parametri nisu bili mereni za poluprofile tokom izrade Osnovne pedološke karte (ne postoje takvi podaci).

U okviru FAO projekta, Federalni zavod za agropedologiju u Sarajevu izvršio je digitalizaciju Osnovne pedološke karte u razmeri 1:50.000, ali su u poligone uneti samo podaci o tipu zemljišta prema FAO i Nacionalnoj klasifikaciji.

Podaci o zemljištu posle 2000. godine

U periodu između 2000. i 2015. godine, najvažniji podaci za celu teritoriju Republike Srpske dobijeni su kontrolom plodnosti zemljišta. Kontrolu plodnosti zemljišta izvršio je Poljoprivredni institut Republike Srpske u periodu od 2014. do 2015. za Ministarstvo Republike Srpske. Tom prilikom, kontrola plodnosti zemljišta bila je izvršena na 2.586 parcela (Slika 3) na dubini od 30 cm. Osnovne hemijske analize izvršene su na uzorcima i to: reakcija (pH u H2O, pH 1M KCl), humus (koristi se takođe za izračunavanje organskog C), fiziološki aktivni fosfor i kalijum. Uzorci se čuvaju tako da mogu da budu izvor novih podataka ukoliko se pojavi potreba. Međutim, ANC metodologija ne zahteva podatke o plodnosti zemljišta. Slika B2.2.3. Distribucija 2.586 uzoraka zemljišta – Kontrola plodnosti zemljišta, 0 –

30 cm

106


B2.3.B. STATUS PODATAKA O KLIMI U REPUBLICI SRPSKOJKlimatske podatke za teritoriju Republike Srpske beleži i prati Hidrometeorološki zavod RS putem mreže meteoroloških stanica koje se nalaze širom cele teritorije. Odgovarajući podaci koji su potrebni za izdvajanje područja ANC koristiće se za period 1961-1990. godine prema dostupnosti podataka, kao što sledi:

a) Podaci o temperaturi

• Dostupna srednja mesečna temperatura vazduha za referentni period od 30 godina i dnevni podaci za 18 glavnih meteoroloških stanica u digitalnom formatu (nedostaje oko 5% svih podataka). Podaci koji nedostaju popunjavaju se aproksimacijom i sada postoji kontinuirana serija podataka za period od 30 godina (jednim od programa MASH kao deo projekta CARPATCLIM).

• Dostupna srednja mesečna temperatura vazduha za referentni period od 30 godina i mesečni podaci za 30 klimatoloških stanica (delom u digitalnom formatu, delom u štampanom formatu), oko 15% svih mogućih podataka čine nedostaci (potrebna je aproksimacija, ali se ona može uraditi samo uz pomoć istog MASH programa).

b) Podaci o padavinama

• Dostupni podaci o srednjoj mesečnoj količini padavina za referenti period od 30 godina (1961-1990), dnevni podaci za 18 glavnih meteoroloških stanica u digitalnom formatu (nedostaje oko 5% svih podataka). Podaci koji nedostaju popunjavaju se aproksimacijom i sada postoji kontinuirana serija podataka za period od 30 godina (jednim od programa MASH kao deo projekta CARPATCLIM).

• Srednja mesečna količina padavina za najmanje 30 godina i mesečni podaci za 30 stanica (delom u digitalnom formatu, delom u formatu štampanog primerka), oko 15% svih mogućih podataka čine nedostaci (potrebna je aproksimacija, ali se ona može uraditi samo uz pomoć istog MASH programa).

c) Podaci o indeksu aridnosti

• Indeks aridnosti se izračunava sporadično za određene lokacije i za određene kratke periode. Postoje dnevni podaci za 18 glavnih meteoroloških stanica (u digitalnom formatu) na osnovu kojih se može izračunati PET (primenom Hargrivsove metodologije) za referentni period (1961-1990). Oko 10% sveukupnih podataka čine nedostaci (potrebna je aproksimacija).

Slika B2.2.4. Distribucija meteoroloških stanica u Republici Srpskoj sa dostupnim dnevnim klimatskim podacima

107


Tokom realizacije FAO projekta „Inventar stanja zemljišnih resursa u posleratnom periodu u BiH”, Poljoprivredni institut (PI) RS uspostavio je klimatsku bazu podataka za period 1961-1990. godine. Poljoprivredni softverski alat (APT4) korišćen je za čuvanje, preuzimanje i analizu klimatskih podataka. Ovaj istraživački usmeren softverski paket razvijen je od strane FAO za potrebe AEZ. Sedam mesečnih klimatskih parametara (padavine (mm), prosečna temperatura (T°C), prosečna maks. temperatura (T°C), prosečna min. temperatura (T°C), relativna vlažnost (%), brzina vetra (m/s), insolacija (h)) unete su u klimatsku bazu podataka za 20 meteoroloških stanica širom BiH (7 njih se nalaze u RS, a 13 u FBiH). Izvor podataka: Meteorološki godišnjaci SFRJ 1960-1985. i neobjavljeni podaci 1986-1990. (Federalni meteorološki zavod, Sarajevo i Hidrometeorološki zavod RS, Banja Luka).

APT4 sadrži deo za analizu klimatskih podataka (CDA) za izračunavanje potencijalne evapotranspiracije (prema Penman-Montit metodologiji), vodnih bilansa, učestalosti nastupanja perioda vegetacije i za statističku analizu.

Slika B2.2.5. Distribucija meteoroloških stanica sa dostupnim dnevnim klimatskim podacima

108


Na osnovu uspostavljenih baza klimatskih podataka i njihove obrade, kreirani su sledeći GIS klimatski nivoi:

• Početak razdoblja rasta (LGPT5)• Kraj razdoblja rasta (LGPT5e)• Trajanje razdoblja rasta (LGPT5d)• Temp. suma > 5oC (TSum LGPT5)• Početak bezmraznog perioda (LGPT10)• Kraj bezmraznog perioda (LGPT10e)• Trajanje bezmraznog perioda (LGPT10d)• Temp. suma > 10oC (TSum LGPT10)

Tabela B.2.1.b.1 Inventar sušnih zona u Bosni i Hercegovini

Slika B2.2.6. GIS klimatski slojevi

109


B2.4.B STATUS PODATAKA GEOGRAFSKOG INFORMACIONOG SISTEMA (GIS)

1. Osnovni topografski i katastarski podaci

Osnovni topografski podaci u RS (kao i u većini država koje su bile nekadašnje republike bivše Jugoslavije) predstavljeni su na topografskim kartama izrađenim u Vojnogeodetskom institutu u Beogradu u različitim razmerama. Gaus-Krigerova projekcija (3 stepena*) (sa elipsoidom Bessel – 1841. i Hermannskogel datum) korišćena je kao Državni koordinatni sistem. Teritorija je podeljena u mrežu sekcija sa 7°30`x7°30` (1:25.000 za topografsku kartu i u trigonometrijskim sekcijama za katastarske potrebe (22.5x15 km). Republika Srpska je obuhvaćena na 272 lista karte u razmeri 1:25.000, 85 u razmeri 1:50.000, 31 u razmeri 1:100.000 i 12 u razmeri 1:200.000.

Izračunati su parametri transformacije za WGS 84, pa se svi zabeleženi podaci (GPS), ili pretpostavljeni iz drugih izvora, mogu prebaciti u Državni koordinatni sistem. Vremenom su sve karte skenirane, kalibrisane, georefrencirane i korišćene za GIS podršku u različite svrhe (prostorno planiranje, poljoprivreda, vodoprivreda, šumarstvo itd.). Hipsometrijski slojevi karte su poluatomatski digitalizovani i korišćeni za izradu DEM–digitalnog elevacijskog modela.

Na osnovu gorepomenutog DTM (digitalnog modela terena), pripremljeno je nekoliko digitalnih rastera za RS (područja iznad 1.000 m i područja sa nagibom od 15% i više) u skladu sa ANC metodologijom. Podaci pokazuju da ukupno područje iznad 1.000 m iznosi 507.063 ha, od čega područje poljoprivrednog zemljišta iznosi 121.797 ha (manje od 10% poljoprivrednog zemljišta), a ukupno područje sa nagibom od preko 15% iznosi 1.485.695 ha, od čega područje poljoprivrednog zemljišta čini 411.597 ha (ili 40% poljoprivrednog zemljišta) (Slika B2.2.7).

Nakon rata, katastarske vlasti započele su izradu novih digitalnih topografskih karata u različitim razmerama, ali ona još uvek nije završena. Nekoliko nacionalnih i stranih donatora obezbeđuju sredstva za pripremu satelitskih ortofoto snimaka širom zemlje ili na lokalnom nivou.

Slika B2.2.7. Karta 1. Poljoprivredno zemljište sa nagibom preko 15%; Karta 2.Poljoprivredno zemljište iznad 1.000 m

* RS se uglavnom predstavlja u 6. zoni sa 18° kao centralni meridijan

110


Slično kao i celo područje BiH, teritorija Republike Srpske počela je sa uspostavljanjem katastra u XIX veku, kada su austrijske vlasti izvršile potpuni premer zemlje, sa dualnim sistemom sakupljanja podataka (katastar i vlasnička knjiga). Nakon Drugog svetskog rata, pripremljen je novi katastar za značajan deo teritorije koji se zasniva na aero fotogrametrijskoj metodologiji, ali važno je reći da su prioriteti prilikom osnivanja katastra bili bazirani na vrednosti poljoprivrednog zemljišta, pa tako nekoliko opština, koje većinom sadrže značajna područja ANC, nisu obuhvaćena novim katastrom. Trenutno se vodi velika kampanja za uspostavljanje novog katastra za celu RS (javni pozivi itd.). Ruralno područje obuhvaćeno je kartama u razmeri 1:2.500 i 1:5.000.

Tokom 2012. godine, za potrebe popisa, izrađen je DOF 1:5.000 za celu teritoriju RS (i BiH) i takođe je povezan sa DTM. DTM je podeljen u veliki broj listova i nepraktičan je za upotrebu za veće teritorije, ali veoma koristan za planiranje i projektovanje u srednjoj i velikoj razmeri. DOF je objavljen 2013. godine i dostupan je na zahtev.

Važno je napomenuti da je trenutno u RS hibridni tip GIS-a najzastupljeniji. Još uvek ne postoji široka upotreba glavnih GIS funkcija (različitih analiza, podrška odlukama). Sistem se uglavnom koristi za elementarno prikupljanje podataka i prezentaciju.

2. Geologija

Geološke karte su važan skup podataka u pripremi podataka o zemljištu i drugih relevantnih podataka za ANC. Prve geološke karte za BiH izradio je austrijski geolog Katcer početkom 20. veka u razmeri 1:200.000.

RS je pokrivena kartama u razmeri 1:100.000 (cela teritorija) zajedno sa knjigama objašnjenja. Važno je pomenuti da je premer izvršen u razmeri 1:25.000 (postojeći originali), ali je štampan u razmeri 1:100.000. Karte su korišćene za izradu karata zemljišta u razmeri 1:50.000. Karte su skenirane, kalibrisane, digitalizovane i prebačene u GIS i biće na raspolaganju za ANC projekat. Nakon poplava 2014. godine, ovaj tip karata, u kombinaciji sa DTM i pluviometrijskim podacima, upotrebljavan je za pripremu područja sa rizikom od klizišta. Hidrogeološke karte izrađene su u razmeri 1:200.000, a u detaljnijoj razmeri tokom izrade prostornih planova na opštinskom nivou u razmeri 1:50.000, ili za posebne projekte u još preciznijoj razmeri.

3. Meteorologija

Bivša Jugoslavija je 1969. objavila Atlas klime za period od 1930. do 1960. sa svim relevantnim klimatskim podacima prikazanim na mapama. Klimatski podaci za period od 1960. do 1990. digitalizovani su (alfanumerički) za sve meteorološke stanice u BiH/RS, i prebačeni u prostorne modele od strane institucija nadležnih za meteorologiju (na nivou entiteta). Pored toga, putem projekta koji je finansirala FAO „Inventar stanja zemljišnih resursa u posleratnom periodu u BiH”, lokalni konsultanti prikupljali su relevantne podatke, kao što su suma temperatura iznad 5 i 10 ºC stepeni, dužina razdoblja rasta T>5 ºC i T>10 ºC i druge relevantne podatke, koji su uključeni u grid format.

Na osnovu GIS analiza, ukupno područje RS gde je dužina razdoblja rasta T>5 ºC manja od 180 dana proteže se na 612.216 ha, a poljoprivredno zemljište koje potpada pod kriterijume ANC iznosi 164.100 ha (oko 15% ukupnog poljoprivrednog zemljišta).

Slika B2.2. 8. Karta 5. Distribucija poljoprivrednog zemljišta u RS sa pH < 5

111


4. Korišćenje zemljišta

Najkonzistentniji podaci za (BiH/RS) trenutno se dobijaju putem skupova podataka iz digitalne baze Corine Land Cover iz 2012. godine. Ovaj tip podataka je u širokoj upotrebi za potrebe prostornog planiranja. Kao prvi korak, za potrebe ANC projekta, sledeće klase poljoprivrednog zemljišta izvedene su iz baze RS Cover (Nivo 1 – Klasa 2 i Nivo 3 – Klasa 321):

U sledećem koraku, svi poligoni su objedinjeni kao poljoprivredno zemljište sa jednom karakteristikom u područje koje čini 1.029.087 ha.

Drugi izvori dostupnih podataka:

2002. – Karta korišćenja zemljišta i zemljišnog pokrivača (LU/LC) izrađena tokom FAO projekta „Inventar stanja zemljišnih resursa u posleratnom periodu u BiH” koja se zasniva na satelitskim snimcima i FAO metodologiji.

2009. – Karta zemljišnog pokrivača i korišćenja zemljišta (LC/LU) izrađena od strane PI- Poljoprivrednog instituta Republike Srpske, „Osnova zaštite, korišćenja i uređenja poljoprivrednog zemljišta Republike Sprske kao komponente procesa planiranja korišćenja zemljišta’’

Slika B2.2.9. Karta 6. Distribucija poljloprivrednog zemljišta u RS na osnovu CORINE klasifikacije

Tabela B.2.1.b.2 Klase poljoprivrednog zemljišta

OZNAKA (KOD) OPIS

211 Nenavodnjavano obradivo zemljište

221 Vinogradi

222 Plantaže voća i jagodičastih plodova

231 Pašnjaci

242 Kompleksi parcela koji se obrađuju

243 Pretežno poljoprivredno zemljište sa značajnim udelom prirodne vegetacije

321 Prirodni travnjaci

112


Slika B2.2.11. Struktura klasa zemljišnog pokrivača i korišćenja zemljišta (LC/LU) u Republici Srpskoj

Slika B2.2.10. Karta zemljišnog pokrivača i korišćenja zemljišta Republike Srpske (Osnove RS, 2009)

113


Tabela B.2.1.b.3. Klase zemljišnog pokrivača i korišćenja zemljišta (LC/LU) po zastupljenosti (u ha i u %)

114


5. Podaci o zemljištu

Kao što je temeljno objašnjeno u izveštaju FBiH, glavni konzistentni izvor podataka o zemljištu za RS dobijen je iz Pedološke karte SFRJ u razmeri 1:50.000. BIH je obuhvaćena na 71 listu (cela) dok 45 listova pripadaju RS. Gustina profila je bila približno 1/100 ha, a svi podaci su uključeni u odgovarajuće izveštaje o zemljištu. Nakon što su sve pedološke karte bile skenirane i digitalizovane, pojavio se problem sa njihovom kalibracijom, budući da su ove mape izrađene korišćenjem topografske osnove centralnog Pariskog meridijana. Pored toga, karte zemljišta u šumarskom sektoru izrađene su za celokupno šumsko zemljište u vlasništvu države u razmeri 1:25.000.

U kontekstu projekta pod pokroviteljstvom FAO „Inventar stanja zemljišnih resursa u posleratnom periodu u BIH”, stara klasifikacija zemljišta je pretvedena u FAO klasifikaciju. Konačno, podaci su agregirani za potrebe štampanja u razmeri 1:200.000. Nakon završetka FAO projekta, nažalost, u RS nema aktivnosti mapiranja zemljišta.

6. Administrativne jedinice

S obzirom na konstitucionalnu organizaciju države po Ustavu sa složenom pravnom nadležnošću na različitim nivoima uprave, još uvek ne postoji diversifikacija po NUTS regionima u BIH/RS. Država BiH se sastoji od dva entiteta i distrikta Brčko. U RS ima 6 velikih gradova i 58 opština, uz napomenu da se samo grad Istočno Sarajevo sastoji od nekoliko opština, stoga, statistički gledano, ukupno ima oko 63 opština. Za RS treba napomenuti da ne postoji podela na niža područja u administrativnom smislu. Za potrebe poreza (nivo povraćaja PDV-a) postoje 4 nivoa diversifikacije koji se zasnivaju na razvoju opština. Mere poljoprivredne politike (subvencije, koncesije, zakup i promena korišćenja zemljišta) su sve podeljene između nivoa entiteta i opštinskog nivoa.

U katastarskom obeležavanju prostora, opštine se dele na katastarske okruge (uglavnom u skladu sa granicama naselja), a onda na katastarske parcele.

Poljoprivredni institut Republike Srpske se stalno bavi laboratorijskim analizama zemljišta uglavnom za kontrolu plodnosti zemljišta (oko 3.000 profil/godina), ali, nažalost, svi ovi profili nisu importovani u GIS.

Za pH kriterijume za potrebe obeležavanja granica ANC, projektni tim predlaže da treba koristiti pH kartu dobijenu iz prethodnih karata koje pokazuju dominantne pH vrednosti na osnovu SOTER kartografskih jedinica. GIS analiza pokazuje da 898.112 ha ukupne površine Republike Srpske ima pH u vodi manju od 5. Koristeći isti pristup, poljoprivredno zemljište koje odgovara ovom pragu pokriva područje od 414.696 ha (oko 40%).

Slika B2.2.12 Distribucija poljoprivrednog zemljišta RS sa pH < 5

Slika B2.2.13. Karta 7. Republika Srpska – administrativne jedinice

115


B2.5.B NEDOSTATAK PODATAKA, PROBLEMI I REŠENJANa osnovu činjenica izloženih u ovom poglavlju, može se zaključiti da RS ima dovoljan skup relevantnih podataka za osnovne parametre koje zahteva ANC projekat.

Glavna pitanja vezana su za činjenicu da postoje veliki skupovi podataka koji nisu digitalizovani. Stoga će biti neophodno da se digitalizuju podaci o profilima koji su dobijeni iz pedoloških karata u razmeri 1:50.000. Ima oko 20.000 profila koje bi trebalo uneti u digitalizovanu bazu podataka nakon georeferenciranja. Pored toga, postoje takođe drugi podaci iz različitih istraživačkih projekata koji bi mogli da se iskoriste za ANC projekat. Tim RS će uložiti sve moguće napore da te podatke prikupi. Osim toga, biće neophodno imati pouzdane hidrogeološke karte u GIS-u za pomoćne analize kako bi se definisao vodni režim zemljišta kao što zahteva ANC projekat. Konačno, uspostavljanje stalne mreže za monitoring zemljišta moglo bi biti osnova za dalja unapređenja i ažuriranja.

Što se tiče nedostataka klimatskih podatka, za neke (kraće) periode nedostaju podaci, pa će, stoga, morati da se izvrše aproksimacije. Na primer, indeks aridnosti nikada nije bio izračunavan i moraće da se izračunava retroaktivno na osnovu dostupnih podataka, kao što zahteva ANC projekat.

Osnovni podaci o poljoprivrednoj proizvodnji, kao i registar poljoprivrednih gazdinstava baziraju se na alfanumerološkim podacima (stari katastar itd.), pa će stoga biti važno uspostaviti LPIS model za sve dalje radnje potrebne za obezbeđivanje održivih i pouzdanih zemljišnih politika za ruralni razvoj. Na kraju, kao što je već pomenuto, NUTS klasifikacija još uvek nije usvojena (zbog političkih pitanja u zemlji), stoga će se analize vršiti na nivou opština.

B2.6.B DAVANJE PREPORUKA ZA UNAPREĐENJE UPRAVLJANJA PODACIMA U KONTEKSTU PODRUČJA SA PRIRODNIM OGRANIČENJIMAResursi za upravljanje podacima zahtevaju lokalnu, regionalnu i međunarodnu saradnju kroz razvoj i realizaciju zajedničkih projekata, koji će objediniti i rešiti probleme u vezi sa upravljanjem podacima. Sve države bi trebalo da uključe sve naučne, tehničke i ljudske resurse kako bi ojačali institucije koje su odgovorne za upravljanje podacima.

Kapitalna ulaganja u istraživanje (multidisciplinarno i koje uključuje više institucija) u vezi sa upravljanjem podacima, primenom savremenih metoda i tehnika za procenu rizika, su neophodna kako bi se unapredilo upravljanje podacima. Naučni podaci u vezi sa očuvanjem zemljišta i zaštitom od degradacije, ublažavanjem klimatskih promena i razvojem informacionih sistema u oblasti zaštite zemljišta, trebalo bi da budu prioriteti. Uloga vlade je od ključne važnosti, kroz sistem formalnog obrazovanja i unapređene efikasnosti, kao i primenu rezultata naučnih istraživanja.

B2.7.B ANALIZA NACIONALNIH KAPACITETA ZA UPRAVLJANJE PODACIMA I DAVANJE PREPORUKA ZA UNAPREĐENJE INSTITUCIONALNE STRUKTURE U POGLEDU ANC-AInstitucije u Republici Srpskoj koje su zadužene za upravljanje podacima u vezi sa ANC uglavnom su u nadležnosti, ili su finansirane, od strane Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede (uključujući Hidrometeorološki zavod, Poljoprivredni institut, javno preduzeće za vodoprivredu, javno preduzeće za šumarstvo itd.). Ministarstvo je takođe fokalna tačka UNCCD za BiH. Druge važne institucije su Poljoprivredni fakultet i Šumarski fakultet koji bi mogli pomoći oko prikupljanja podataka relevantnih za ANC projekat. Katastarske vlasti u RS su u završnoj fazi digitalizacije postojećih katastarskih karata (sve karte su skenirane i georeferencirane za potrebe popisa). Štaviše, Hidrometeorološki zavod radi na digitalizaciji istorijskih podataka o temperaturi i padavinama.

116


Institucionalna struktura u pogledu ANC projekta je blisko povezana sa upravljanjem opštim prostornim (zemljišnim) podacima koje nije razvijeno u RS, iako je pravno definisano. Nažalost, upravljanje prostornim podacima koje se zasniva na relevantnim i pouzdanim činjenicama GIS-a još uvek nije relevantno u kontekstu donošenja odluka.

B2.8.B OCENA NACIONALNIH POLITIKA I PREPORUČENE MERE OD ZNAČAJA ZA KARAKTERIZACIJU I MAPIRANJE PODRUČJA SA PRIRODNIM OGRANIČENJIMA UKLJUČUJUĆI I SOCIOEKONOMSKE ANALIZEŠto se tiče karakterizacije i mapiranja područja sa prirodnim ograničenjima, može se zaključiti da Republika Srpska ima odgovarajuće kvalifikovane institucije u administrativnom smislu za bavljenje ovim pitanjem.

Važnost karakterizacije ANC dobro je prepoznata kao potreba i prioritet u RS i jedan je od političkih ciljeva koje je usvojio Parlament u tekućem Strateškom planu za poljoprivredni i ruralni razvoj za period 2016-2020. Plan zahteva identifikaciju i mapiranje područja ANC. Ovo je od ključne važnosti za zakonodavstvo RS i biće neophodno da se usvoje politike i izvesna pravila kojima bi se zvanično uspostavili kriterijumi (poželjno identični ili u velikoj meri kompatibilni sa onima koji se primenjuju u EU) za označavanje područja sa prirodnim ograničenjima. Konačni cilj biće uvođenje diferenciranih isplata i drugih mera posebne podrške ovim područjima.

Jedan od ključnih problema koji se može naglasiti je taj da nemaju sve institucije dovoljno osoblja i opreme za GIS analize, iako je većina podataka u različitim oblicima. Međutim, ove institucije nemaju zvanične protokole za razmenu podataka i često funkcionišu kao izolovana „ostrva’’. Da bi se ubrzao proces razmene podataka, biće potrebna politička podrška za uspešno ostvarivanje ciljeva ANC projekta.

Zakoni i pravilnici koji definišu uspostavljanje baze podataka iz oblasti poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede su usvojeni i potpadaju pod nadležnost Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede, ali sistem još uvek nije uspostavljen i nije funkcionalan. Protokoli o razmeni WEB GIS podataka, koji se zasnivaju na zvaničnim sporazumima (npr. modeli podataka) mogu se definisati kao ‘light motive’.Trenutno glavni cilj koji se može postići je jačanje saradnje između institucija i stručnjaka relevantnih za upravljanje GIS i drugim podacima. U slučaju da su skupovi ANC podataka obavezni za LPIS šemu isplata, većina nedostataka u podacima i institucionalnih nedostataka mogla bi biti prevaziđena.

117


REFERENTNA LISTA PODATAKA KORIŠĆENIH ZA OCENU RELEVANTNIH ANC PODATAKABroten D. M. 2001. Inventar stanja zemljišnih resursa u posleratnom periodu u BiH, Izveštaj konsultanta za GIS, 1-56, Sarajevo/Banja Luka/Rim

Burlica C., Marković B. 2011. Doprinos geografiji šumskih zemljišta, Akademija nauka i umetnosti BiH, posebna izdanja, tom CXLV

Digitalni model terena, rezolucija 20 m

EEA, CORINE Land Cover (zemljišni pokrivač) 2012 za BiH

Vlada Republike Srpske. 2015. Strateški plan razvoja poljoprivrede i ruralnih područja Republike Srpske 2016-2020

Harij Tonco van Velthuijzen. 2001. Agroekološka zonacija, Izveštaj Misije 2, GCP/BIH/002/ITA, 1-43, Sarajevo/Banja Luka

Zavod za agropedologiju Sarajevo. 1964/1986. Pedološka karta Jugoslavije, Bosne i Hercegovine, 1:50000

Hidrometeorološki zavoda Republike Srpske, http://rhmzrs.com

Zavod za agropedologiju Sarajevo. 1972. Ključ za čitanje i korišćenje Osnovne pedološke karte Jugoslavije

Marković B. 2007. Izrada baze podataka i dokumenata u oblasti šumarstva i prostornog planiranja uz pomoć GIS aplikacije, master teza, Univerzitet u Beogradu, Šumarski fakultet

Meteorološki godišnjaci SFRJ (1960 – 1985), i Neobjavljeni podaci 1986 – 1990, Federalni meteorološki zavod, Sarajevo i Hidrometeorološki zavod RS, Banja Luka

Mirjanić S., Vasko Z., Ostojić A., Drinić Ljiljana, Predić T., Rokvić Gordana, Mrdalj Vesna, Figurek Aleksandra. 2011. Agrarni sektor Republike Srpske – Stanje i razvojni trendovi, Univerzitet u Banjoj Luci, 1-324

Predić T. 2002. Izrada karte agroekoloških zona BiH u razmeri 1:200.000, Izveštaj o završnim aktivnostima, 1-60, Banja Luka

Predić T., Nikić-Naut Petra, Lukić R., Tatjana Cvijanović. 2009. Mapiranje LCLU (LC - zemljišnog pokrivača, LU – korišćenja zemljišta) u Republici Srpskoj, 3rd EARSel radionica – SIG daljinsko senzorisanje korišćenja zemljišta i zemljišnog pokrivača, Bon, Nemačka, Knjiga apstrakata, str. 83.

Predić T., Nikić-Naut Petra, Lukić R., Tatjana Cvijanović, Radanović D., Tošić R., Burlica C. 2009. „Osnova zaštite, korišćenja i uređenja poljoprivrednog zemljišta Republike Srpske kao komponente procesa planiranja korišćenja zemljišta”, Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede Republike Srpske, str. 1 – 113, Banja Luka 2009.

Republička uprava za geodetske i imovinsko-pravne poslove RS, GIS baza podataka administrativnih jedinica

Vaško Ž., Ostojić A., Rokvić G., Drinić Lj., Mrdalj V., Figurek A., Brković D. (2016), Poljoprivreda i ruralni razvoj u Republici Srpskoj do 2020. godine, Univerzitet u Banja Luci

118


STATUS PODATAKA O ZEMLJIŠTU, KLIMI I DIGITALNOM MAPIRANJU NA KOSOVU* Sile Tahirsilaj1, Afrim Šarku2 i Idriz Šalja3

POGLAVLJE B3

B3.1. UVODKosovo* ima površinu od 10.908 km² i nalazi se u jugoistočnoj Evropi, a graniči se sa Albanijom na jugozapadu, Crnom Gorom na severozapadu, Srbijom na severoistoku i Makedonijom na jugu.

Teritorija je smeštena između geografskih dužina 41° 51’ i 43° 16’ i između geografskih širina 19° 59’ i 21° 47’. Teritorija Kosova* se odlikuje različitim nadmorskim visinama. Najniža tačka je dolina reke Beli Drim, na granici sa Albanijom koja je samo 270 m iznad nivoa mora (m n.v.), dok je najviša tačka na zapadu Kosova*, na planini Đeravica i nalazi se na nadmorskoj visini od 2.565 m. u hidrološkom aspektu, Kosovo* se deli na četiri rečna sliva: Belog Drima, Ibra, Binačke Morave i Lepenca. Ove reke se uliivaju u tri mora: Crno, Jadransko i Egejsko more.

Klima je u najvećem delu kontinentalna, što rezultira vrelim letima i hladnim zimama, sa mediteranskim i kontinentalnim uticajem (prosečna temperatura u zemlji kreće se u rasponu od +30°C leti do -10°C tokom zime). Međutim, zbog nejednakih elevacija u nekim delovima, javlja se varijacija temperature i distribucije padavina.

Prema statističkom godišnjaku za Kosovo*, ukupan broj naseljenog stanovništva 2013. godine iznosio je 1.820.631 (31. decembra 2013.) sa prosečnom gustinom naseljenosti od 167 stanovnika po km².

Strateška geografska lokacija Kosova* i raznolikost prirodnih karakteristika, kao što su geološki sastav, predeo, klima, hidrologija, vegetacija i tipovi zemljišta, daju dobru osnovu za ekonomski razvoj.

Poljoprivreda je glavna privredna delatnost u zemlji, sa velikom agrarnom gustinom. Rezultati Popisa poljoprivrede iz 2014. pokazuju da ukupna površina zemljišta koja se koristi za poljoprivrednu proizvodnju iznosi 413.635 hektara. To je 41,8% ukupne površine Kosova*. S druge strane, prosečna površina gazdinstva je 3,2 ha.

1 Fakultet za poljoprivredu i veterinu, Univerzitet u Prištini2 IRUSP EU Projekat, Priština3 Agencija za statistiku Kosova*, Priština

* Ova oznaka ne prejudicira stavove o statusu i u skladu je sa Rezolucijom 1244 SBUN i Mišljenjem MSP o proglašenoj nezavisnosti Kosova. Dalje u tekstu: “Kosovo*”

119


B3.2. STATUS PODATAKA O ZEMLJIŠTU

Istorijski opis mapiranja i istraživanja zemljišta

Raznolikost zemljišta na Kosovu* odražava raznolikost predela, geološkog sastava, klime, hidrografske distribucije, flore i aktivnosti ljudi kroz istoriju. Što se tiče kvaliteta zemljišta, najveći deo teritorije (56%) pokriven je zemljištem lošeg kvaliteta; ostalih 29% klasifikovani su tako da imaju prosečne vrednosti, a svega 15% zemljišta ove teritorije ocenjuje se kao dobro.

Prvo istraživanje zemljišta počelo je u bivšoj Jugoslaviji tokom 50-ih, a rezultat je bila izrada nekoliko pedoloških karata Kosova* u razmeri 1: 50.000. Na osnovu ovih karata i nekih dodatnih istraživanja, 1974. godine priređen je Pedološki atlas Kosova* IDWR, koji je uredio Institut „Jaroslav Černi’’ iz Beograda, a koji je obuhvatao 101 sistematsku kartografsku jedinicu.

Pored opisa tipova zemljišta, ovaj atlas sadrži 3 osnovne vrste podataka za svaki tip zemljišta, kao što su:

• tekstura zemljišta,• dubina zemljišta, • drenaža.

Sva druga naučna istraživanja o zemljištu na Kosovu* koja su bila izvršena, zasnivala su se na ovom atlasu, što pokazuje njegov veliki značaj u dokumentovanju zemljišnih resursa ove teritorije.

Pre rata na Kosovu* 1999. godine, ovaj atlas je korišćen kao glavni izvor za sistem Klasifikacije pogodnosti poljoprivrednog zemljišta, gde je poljoprivredno zemljište podeljeno u 8 klasa. Ovaj sistem je bio osnova za državni sistem oporezivanja zemljišta u poljoprivredi, a u isto vreme je služio kao izvor definicije korišćenja zemljišta.

Nakon rata na Kosovu*, IPA Program Evropske unije za Kosovo* realizovao je program pod brojem 2010/230-489 pod nazivom „Dalja podrška korišćenju zemljišta”. U saradnji sa osobljem Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i ruralnog razvoja (MPŠRR), ovaj projekat je izradio novu Klasifikaciju pogodnosti poljoprivrednog zemljišta, koja se još uvek bazira na glavnim podacima koji potiču iz prethodnog atlasa zemljišta koji sadrži 101 sistematsku kartografsku jedinicu, ali pruža ažurirane podatke koji se tiču teksture zemljišta, dubine i drenaže.

Na osnovu ove metodologije, vlada Kosova* je u skladu sa Administrativnim uputstvom br. 02/2012, pripremila i odobrila novu Klasifikaciju pogodnosti poljoprivrednog zemljišta.

Svi podaci o zemljištu koji su dostupni u digitalnom georeferenciranom formatu ili na papiru biće upotrebljeni za ANC projekat; međutim, ovi podaci su ograničeni i nisu dovoljni da bi se obeležavanje granica područja ANC na Kosovu* sprovelo uspešno.

Karte u digitalnom formatu

Pedološka kartaU odsustvu drugih adekvatnih izvora podataka o zemljištu, atlas zemljišta na Kosovu* IDWR iz 1974. još uvek služi kao glavni izvor informacija o zemljištu i zemljišnim pitanjima na Kosovu*. Kao takav, ovaj atlas je posle rata digitalizovan i iskorišćen za izradu digitalnih mapa Kosova* zadržavajući pritom izvorne nazive i izvorne granice iz atlasa.

Primerci ovog atlasa u digitalnom formatu mogu se naći u bazi podataka Aplikacija za prostorno planiranje za Kosovo* (SPAK sistem), koja je izrađena tokom projekta: „Implementacija i sprovođenje ruralnog prostornog planiranja na Kosovu* (EuropeAid/133847/C/SER/XK), kojim je upravljalo Ministarstvo životne sredine i prostornog planiranja.

120


Ostale karte u digitalnom formatu koje se odnose na zemljište:Karta elevacijeKarta rizika od erozije zemljišta Karta osetljivosti zemljišta na životnu sredinuKarta integrisane pogodnosti zemljištaKarta klasifikacije pogodnosti poljoprivrednog zemljištaPlan intenziteta korišćenja zemljištaKarta rizika od poplava, itd.

Sve ove karte izrađene su uz pomoć gorepomenute pedološke mape iz 1974. godine koja je bila glavni izvor podataka.

Slika B3.1. Karta zemljišta Kosova* u razmeri 1:50.000

121


Podaci u digitalnom formatu

Na Kosovu* je 2014. održan popis poljoprivrede. Na osnovu njegovih rezultata, Agencija za statistiku Kosova* pripremila je detaljan izveštaj koji prikazuje podatke o zemljišnim resursima u digitalnom formatu. Ovaj izveštaj se može preuzeti na linku: http://ask.rks-gov.net/publikimet/cat_view/9-bujqesia

Podaci o zemljištu potrebni za označavanje područja ANC

*Ovi podaci će biti korišćeni za ANC projekat koliko god budu bili dostupni.

Klasifikacija odvodnjavanja (loše drenirano ili veoma loše drenirano) Klasifikacija odvodnjavanja tj. drenaže zemljišta opisana je prvi put u atlasu zemljišta Kosova* IDWR iz 1974. Prema ovom atlasu, klase odvodnjavanja dele se na 4 grupe:

d_1 loše d_2 prosečnod_3 dobro d_2 veoma dobro

Dubina zemljišta (Ako je jednaka ili manja od 30 cm) Klasifikacija dubine zemljišta takođe je opisana u atlasu zemljišta Kosova* IDWR 1974. Dubina zemljišta meri se u otvorenim profilima i deli se u 4 grupe:

D_1 Vrlo plitko (<25 cm)D_2 Plitko (25-50 cm)D_3 Prosečno duboko (50-80 cm)D_4 Duboko (>80cm)

Tekstura zemljišta Atlas zemljišta Kosova* IDWR 1974. grupiše zemljišta u pet klasa na osnovu procenta zastupljenosti peska, praha i gline:

S šljunak,P pesakPi peskovita ilovačai ilovačaG glina

Određivanje teksture zemljišta obavljeno je primenom međunarodne pipet metode B (ISO 11277:2009). Pored ove metode, jedan broj laboratorija za analizu zemljišta na Kosovu* koristi Standardni metod ispitivanja veličine čestica u zemljištu “ASTM D 422” (http://www.astm.org/Standards/D422). Zahtevi za podacima koji se odnose na teksturu zemljišta ANC odnose se na peskovita ili glinovita zemljišta, otuda će biti potrebni dalja potpodela i razrađivanje podataka za utvrđivanje njihove distribucije širom poljoprivrednog zemljišta i prirodnih pašnjaka.

Površinska kamenitost Što se tiče ovog zahteva ANC u pogledu teksture zemljišta, dostupni podaci su ograničeni, pa će biti potrebna dodatna ispitivanja i terenska istraživanja za njihovo određivanje.

Organska materija u zemljištu (ako je jednaka ili veća od 30%) Ovaj ANC indikator zemljišta odnosi se na organsko zemljište ili na histosole, ali je njihovo prisustvo na Kosovu* ograničeno ili ga uopšte nema.

Salinitet (ako je jednak ili veći od 4 dS/m) i Sadržaj Na u zemljištu ((ESP ako je jednak ili veći od 6)Podaci o salinitetu i sadržaju i Na u zemljištu na Kosovu* su ili ograničeni ili ih nema.

Kiselost (ako je jednaka ili manja od 5 pH u vodi)

122


Dostupni su ograničeni analitički podaci o kiselosti zemljišta. Preliminarne informacije biće dobijene iz pedološke karte iz 1974. godine od „distričnih’’ podgrupa, ali je potrebno dodatno uzorkovanje zemljište i na ovim novim uzorcima zemljišta trebalo bi izvršiti nove laboratorijske analize.

Kao što je prethodno pomenuto, jedini izvor podataka o zemljištu na Kosovu* je pedološka karta izrađena 1974. godine u vreme bivše Jugoslavije. Trebalo bi, ipak, pomenuti da tim za ANC projekat za Kosovo* nema pristup ovim podacima. Jedina dostupna informacija je fajl u obliku slike ove pedološke karte bez ikakve dodatne informacije (npr. opisi profila ili laboratorijski analitički podaci).

Pored toga, postoje neki drugi podaci o zemljištu koji su dobijeni iz različitih međunarodnih projekata koji će biti prikupljeni i provereni. Ipak, oni obuhvataju posebna područja kao što su vinogradi i voćnjaci, a ne celokupno poljoprivredno područje ili prirodne pašnjake koji su predmet istraživanja ANC projekta.

B3.3. STATUS PODATAKA O KLIMIProjekat ANC je veoma ambiciozan u pogledu klimatskih podataka. Stoga, da bismo bili u mogućnosti da odgovorimo na ove zahteve, sakupićemo sve dostupne podatke na Kosovu, poželjno za što je moguće duži period. Međutim, prema dokumentaciji prikupljenoj iz meteoroloških osmatranja i klimatskih i meteoroloških merenja u Republici Kosovo*, očigledno je da postoji neslaganje između dnevnih, mesečnih i godišnjih merenja. Ovo se odnosi na seriju merenja kao i na loše beleženje kvalitativnih podataka u vezi sa ovim merenjima. Ipak, bez obzira na ovo stanje, uložićemo sve moguće napore kako bismo prikupili barem podatke o mesečnom proseku padavina i temperature barem za period 1961-1991. godine. Zapravo, ova klimatološka baza podataka biće standardni period za brojne druge zemlje koje učestvuju u projektu ANC.

Opšte karakteristike klime na Kosovu*

Republiku Kosovo* karakterišu dva tipa klime:

• Mediteranska klima koja pokriva područje donjeg sliva reke Beli Drim (ili White Drini na engleskom) i

• Evropska kontinentalna klima.

Prema klimatskim podacima koji datiraju još iz 1922., treba napomenuti da na teritoriji Republike Kosovo* ima takođe i još nekoliko mikroklimatskih regija sa specifičnim odlikama. One se uglavnom nalaze u zatvorenim dolinama ograničenog obima, a koje su uglavnom pod uticajem morske mediteranske klime.

Mreža meteoroloških stanica

Prema istorijskim podacima, prva meteorološka stanica na Kosovu* postavljena je blizu albanske granice u selu Vermica 1922. godine. Pored klimatoloških merenja, takođe je postavljen hidrometar na reci Beli Drim. Kasnije, tokom 1925. godine, skup meteoroloških, klimatoloških i agro-meteoroloških stanica na ovoj teritoriji se raširio.

Ovaj mrežni sistem radio je sve do Drugog svetskog rata sa 28 stanica i tri glavne meteorološke stanice od kojih je svaka pokrivala oko 360 km2. Intenzitet meteoroloških stanica je značajno porastao nakon Drugog svetskog rata dostigavši broj od 126 stanica i pokrivajući oko 87 km2 po stanici, što je iz klimatološke perspektive veoma dobro.

Područje pokriveno meteorološkim merenjima za različite slivove reka na Kosovu* je kao što sledi:• Sliv Belog Drima i reke Plave: 1 merna stanica na 71 km2,• Sliv Ibra i Sitnice: 1 merna stanica na 96 km2,• Sliv Binačke Morave: 1 merna stanica na 78 km2, • Sliv Lepenca: 1 merna stanica na 39 km2.

123


Nakon poslednjeg rata na Kosovu*, naročito tokom perioda od 1989. do 2000, došlo je do potpunog prekida hidrometeoroloških aktivnosti na nacionalnom nivou. Situacija se nešto popravila od 2000. godine zahvaljujući podršci dobijenoj međunarodnim projektima i onima koje finansira EU. Postavljene su nove stanice na istim mestima gde su nekadašnje stanice stajale od 1922. godine. Ovo je obezbedilo kontinuitet u prikupljanju podataka i ponovo potvrdilo činjenicu da su ove stanice izvorno postavljene na savršenim mestima za meteorološka, klimatološka i agro-meteorološka merenja.

Distribucija stanica za merenje padavina po slivovima Kosova* raširena je prema zonama elevacije i izgleda da ima dobru pokrivenosti postavljanjem novih stanica.

Najveći broj stanica je na visini od 650 metara nadmorske visine (66% od ukupnog broja stanica), dok na teritorijama preko 1.000 metara ima samo 12 stanica. Izrada i prikupljanje meteoroloških podataka vrši se sa jedne sinoptičke stanice u Prištini i tri geofizičke stanice u Peći, a postoji još osam običnih meteoroloških stanica u: Banjskoj, Dragašu, Đakovici, Podujevu, Suvoj reci, Uroševcu, Mitrovici, Istoku i nekoliko drugih stanica za merenje padavina.

Obrađeni meteorološki elementi

Period od 1948. do 1978. smatra se bogatim u pogledu sakupljanja klimatskih podataka koji potiču iz svih meteoroloških stanica širom ove teritorije. Između 1978. i 2000. (ovaj period takođe obuhvata i poslednji rat na Kosovu*), prikupljanje podataka o klimi je u potpunosti obustavljeno. Od 2001. god. do sada, stanje se popravilo, a baza Hidrometeorološkog zavoda Kosova (HMZK) obuhvata skup meteoroloških i klimatoloških merenja za stanice rangirane kao prva, druga itd. Međutim, kao što je prethodno pomenuto, osnovni period evidentiranja za obeležavanje granica područja ANC na Kosovu* biće period 1961-1991. Očekuje se, ipak, da Kosovo* unutar svoje teritorije nema područja koja se kvalifikuju kao područja ANC na osnovu indeksa kiselosti, ali se ona sa kraćim razdobljem rasta (periodom vegetacije) nalaze na većim visinama.

Treba napomenuti, da su na nekoliko stanica, kao što su Priština, Peć i Prizren, od 1925. godine, merenja temperature zemljište rađena na različitim dubinama (2,5, 10, 20, 50 cm sve do 1 metra).

Slika B3.2 Slivovi reka na Kosovu*

124


Slika B3.3 Meteorološke stanice

Slika B3.5 Prosečna distribucija padavina na Kosovu*

Slika B3.4. Srednja godišnja temperatura vazduha

Slika B3.6 Nacionalna hidrometrijska mreža

125


Slika B3.7 Hidrometeorološka stanica sa GPRS-om

Slika B3.8. Digitalna karta elevacije terena za Kosovo*

B3.4.STATUS PODATAKA GEOGRAFSKOG INFORMACIONOG SISTEMA (GIS) Teritorija Kosova* pokrivena je detaljnim georeferenciranim tačkama na udaljenosti od 10 metara. Postojeća baza podataka sadrži sledeće relevantne atributne tačke potrebne za izradu Digitalnog modela terena (DTM) potrebnog za označavanje ANC:

- Y koordinate- X koordinate- H nivo

Digitalni model terena (DTM) Kosova* (Slika B3.8) uključuje takođe format podataka: txt fajl; rezolucija: 10 m, pokrivenost: cela teritorija države, koordinatni sistem: Kosovaref01 i UTM WGS 84 Tip dokumenta: XYZ file Data: 2004. Ovo je dobra početna tačka za određivanje ANC u pogledu zahteva koji se tiče reljefa područja sa nagibom većim od 15%. Ovi podaci su u vlasništvu Katastarske agencije Kosova*.

126


Slika B3.9. Karta Kosova* – Opštine

Slika B3.10. Teritorijalna organizacija Kosova*

Administrativna podela na Kosovu

Nomenklatura teritorijalnih statističkih jedinica (NUTS) je geografska nomenklatura koja deli teritoriju Evropske unije na regije tri različita nivoa (NUTS 1, 2 i 3), krećući se od većih ka manjim teritorijalnim jedinicama. NUTS se zasniva na Uredbi 1059/2003 o uspostavljanju zajedničke klasifikacije teritorijalnih jedinica za statistiku, koja je usvojena 2003., a izmenjena i dopunjena tokom narednih godina kako bi se NUTS sistem proširio na nove države članice. Kada se nova država pridruži EU, njena teritorija se organizuje u statističke regione koji odgovaraju NUTS podeli. Glavni cilj podele države na NUTS oblasti je uspostavljanje zajedničke statističke klasifikacije teritorijalnih jedinica, kako bi se omogućilo prikupljanje, čuvanje i diseminacija podataka usaglašene regionalne statistike u Zajednici.

Prema trenutnoj zakonskoj regulativi na Kosovu* ne postoji NUTS administrativna podela. Zakon o teritorijalnoj organizaciji Kosova* stupio je na snagu 20. februara 2008, a Skupština Kosova* usvojila je zakon br. 03/L-041 o administrativnim opštinskim granicama, koji je objavljen u „Službenom glasniku Kosova*”, Priština, godina III, br. 26, od 2. juna 2008. Prema ovom zakonu, teritorija Kosova* deli se na 38 opština i 1.469 naselja (Slika 9). GIS podaci za celokupnu teritorijalnu i administrativnu podelu Kosova* dostupni su u ESRI šejp formatu i koristiće se za ANC projekat.

Budući da regionalna podela Kosova* još uvek nije usvojena nacionalnim zakonodavstvom, definisanje regiona u skladu sa NUTS klasifikacijom biće izvršeno u skladu sa kriterijumima utvrđenim Uredbom (EZ) br. 1059/2003 Evropskog parlamenta i Saveta ministara od 26. maja 2003. Trenutno je teritorija Kosova* podeljena kao što je prikazano na Slici B3.10.

127


Ministarstvo životne sredine i prostornog planiranja (MŽSPP) ima neke podatke u vezi sa korišćenjem zemljišta koji su nastali tokom izrade opštinskih razvojnih planova. Međutim, ovi podaci su u različitim GIS formatima i metodologije koje su primenjivane za dobijanje ovih podataka nisu u potpunosti usklađene sa međunarodnim standardima. Pored toga, ovi podaci su fragmentarni i nisu dostupni za celu teritoriju Kosova*. Tim Kosova* za ANC uložiće sve moguće napore kako bi nabavio ove podataka za potrebe ANC projekta.

Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i ruralnog razvoja (MPŠRR) razvilo je sistem pod nazivom Sistem za identifikaciju zemljišnih parcela (LPIS). LPIS je jedan od elemenata Integrisanog administrativnog i kontrolnog sistema i to je ključni alat za kontrolu poljoprivrednih subvencija koje omogućava Zajednička poljoprivredna politika. Štaviše. LPIS je sistem koji identifikuje poljoprivredne parcele koje su trenutno obradive. LPIS se zasniva na GIS aplikaciji koja se bazira na pristupu sajtu putem interneta. Sadrži ortofotografje čitave teritorije Kosova i biće od ključne važnosti, ako ne i komplementarne, za razvoj ANC GIS sistema baziranog na internetu.

Pošto se u LIPS-u dodatni slojevi i nivoi mogu lako dodati, ovo omogućava digitalizaciju poljoprivrednih parcela i pripisivanju atributa za svakog poljoprivrednika. Ovo omogućava elektronsku aplikaciju za direktne isplate za svako područje i, na taj način, stvara geo-bazu podataka za sve poljoprivredne parcele koje su obradive na Kosovu*. Iz ovih razloga ANC tim Kosova* predlaže da bi LIPS sistem trebalo povezati sa predstojećim ANC sistemom kako bi se olakšala finansijska podrška i subvencije poljoprivrednicima koji se nalaze u ANC područjima. 2012. godine, osnovana je nova GEOBASE – geo-baza podataka ispunjena podacima koji pokazuju mapu pogodnosti poljoprivrednog zemljišta, Plan izgradnje zona sa svim ograničenjima, Plan izgradnje zona sa klasifikovanim ograničenjima, Optimizovani plan korišćenja zemljišta i Akcioni plan za ruralnu životnu sredinu. U nekim slučajevima, postoje takođe i prostorni podaci koji pokazuju posebne tipove korišćenja zemljišta, kao što su vinogradi i šume.

Poslednji Popis poljoprivrede na Kosovu* izvršen je 2014. godine i Tabela 1 pokazuje neke od njegovih podataka. Poljoprivredna gazdinstva na Kosovu* (poljoprivredna gazdinstva i pravna lica koja obavljaju poljoprivrednu delatnost) poseduju 310.691 hektara zemlje. U proseku, jedno poljoprivredno gazdinstvo poseduje 2,4 hektara zemljišta, a ima 3.904 poljoprivrednika (3% od ukupnog broja) koji daju u zakup 6.311 ha poljoprivrednog zemljišta. Iznajmljivanje zemljišta od drugih je daleko češće nego davanje zemljišta u zakup. Skoro 15,8% poljoprivrednih gazdinstava uzima u zakup oko 60.032 ha.

Za ciljeve ANC projekta, 413.635.16 ha ukupno korišćene poljoprivredne površine (UAA) biće predmet proučavanja i mapiranja, budući da ovo područje takođe obuhvata i površine pod prirodnim pašnjacima, kako je definisano metodologijom i kartografijom CORINE 2012. U strukturi zemljišta koja koriste poljoprivredna gazdinstva, najveći udeo (80,8%) čini takozvano korišćena poljoprivredna površina (UAA), koje se odlikuje produktivnom poljoprivredom koja kao krajnji ishod ima prinose i žetve.

Tabela B3.1. Poljoprivredna gazdinstva po vlasništvu zemljišta, Kosovo*, 2014.

128


Prosečna veličina poljoprivrednih gazdinstava na Kosovu* iznosi 3,2 ha korišćenog poljoprivrednog zemljišta, ali se najčešće javljaju gazdinstva sa 2-5 ha (23,3%).

Slika B3.11. Struktura zemljišta na poljoprivrednim gazdinstvima, Kosovo*, 2014

Slika B3.12. Struktura iskorišćenog poljoprivrednog područja (UAA) na poljoprivrednim gazdinstvima, Kosovo*, 2014.

Tabela B3.2. Ukupno korišćenje zemljišta i korišćenje zemljišta na poljoprivrednim gazdinstvima, Kosovo*, 2014.

129


U okviru iskorišćenog poljoprivrednog područja, najveća površina pripada stalnim travnjacima (54,3%), zatim sledi obradivo zemljište (43,6%), stalni usevi (1,9%) i povrtnjaci (0,3%).

Podaci o zemljišnom pokrivaču na Kosovu*

Podaci o zemljišnom pokrivaču na Kosovu* potiču iz CORINE 2012 baze podataka, koja je bila baza za formiranje Corine Land Cover (CLC2012, Slika B3.13) klasa. Glavna svrha CLC je da obezbedi inventar tj. popis zemljišnih površina za potrebe upravljanja životnom sredinom i ruralnog razvoja. Treba napomenuti da je CLC2012 dizajniran sa posebnim karakteristikama za zemlje Zapadnog Balkana uz pomoć međunarodnih i lokalnih eksperata, uključujući i one sa Kosova*. Glavni zadatak CLC 2012 bio je da uporedi i identifikuje promene u zemljišnom pokrivaču između CORINE 2006 i 2012.

Od ukupnog broja od 44 CORINE2012 klasa, na Kosovu* je identifikovano 28. One su grupisane u četiri glavne klase. Najveću površinu zauzimaju šume i polu-prirodna područja (oko 57%), zatim poljoprivredna zemljišta (oko 40%), dok veštačka područja pokrivaju 3,0% ukupne teritorije, a ostatak (oko 0,3%) se klasifikuje kao vodna tela i močvare (vlažna zemljišta).

Pomoćni podaci koji mogu da se koriste za ANC projekat uključuju satelitske snimke 2012, ortofoto iz 2004, 2008. i 2012. godine i različite topografske karte. Od softvera se najčešće koriste InterChange 3.1, InterCheck, ArcGIS i MapInfo. Kao što je ranije pomenuto, vlasnik ovih digitalnih podataka je Ministarstvo životne sredine i prostornog planiranja, Agencija za zaštitu životne sredine Kosova*. Biće potrebna pomoć oko pristupa podacima za uspešnu realizaciju ANC projekta.

Slika B3.13. CORINE Land Cover (zemljišni pokrivač) 2012

130


B3.5 NEDOSTATAK PODATAKA, PROBLEMI I REŠENJA

Podaci o zemljištu

Nedostaci

• Postojeći podaci o zemljištu obuhvaćeni Atlasom zemljišta nekadašnje Jugoslavije veoma su stari i datiraju iz perioda analiza zemljišta rađenih tokom 50-ih, 60-ih i 70-ih godina.

• Sistematsko istraživanje i klasifikacija zemljišta vršili su se prema metodologiji koja nije u skladu sa postojećim sistemima klasifikacije zemljišta i nije u potpunosti adekvatna da bi zadovoljila zahteve ANC projekta po pitanju karakteristika zemljišta. Od vremena kada je izvršeno proučavanje do danas prošlo je preko 60 godina, a od tada je došlo do promena u korišćenju zemljišta, što je uticalo na njegova svojstva.

• Broj reprezentativnih profila u vreme vršenja istraživanja bio je 1 za 200 ha. Ovo je isuviše mali broj da bi zadovoljio zahteve ANC projekta.

• Uprkos svim pomenutim nedostacima, ANC tim Kosova*, nažalost, nema pristup podacima o zemljištu, uključujući i Atlas zemljišta bivše Jugoslavije.

Predložena rešenja

Podatke o zemljištu koji se čuvaju u srpskim institucijama treba tražiti od srpskih vlasti. Međutim, čak i ako do ovoga dođe, to bi bilo samo delimično rešenje problema s obzirom da je većina tih informacija zastarela kao što je izričito naglašeno u ovom izveštaju. Stoga, ANC tim Kosova* predlaže da se na Kosovu* pokrene novo istraživanje i mapiranje zemljišta. Detalji ovog istraživanja, kao što su razmera, broj profila zemljišta koji će se uzorkovati, laboratorijske analize, razrada i razvoj GIS informacionog sistema za podatke o zemljištu Kosova*, zavisiće od raspoloživih sredstava za finansiranje. U suprotnom je realizacija ANC projekta na Kosovu* u velikoj meri ugrožena.

Klimatski podaci

Nedostaci

Klimatski podaci za Kosovo* oskudni su i manjkavi. Tokom poslednjeg rata na Kosovu*, sve stanice i institucije u potpunosti su uništene, a podaci izgubljeni. Od 1998. do 2000. nije vršena nijedna jedina meteorološka aktivnost. Stanje se nešto popravilo nakon 2001. postavljanjem tri stanice u Prištini, Peći i Uroševcu, a 2004. godine i stanica za klimatološka merenja u Podujevu i Mitrovici. Tokom 2013. postavljeno je 11 novih stanica za kvalitet vazduha, kao i 36 hidrometrijskih mernih stanica, kao i 38 padavinskih stanica. Međutim, problemi sa vandalizmom su često uzrokovali prekide u sakupljanju podataka.

Da zaključimo, Kosovo* ima 17 meteoroloških stanica zajedno sa stanicama za kvalitet vazduha koje mere meteorološke elemente svakih 30 minuta. Glavna institucija je Hidrometeorološki zavod IHMK). Međutim, podaci nisu besplatni. Ipak, ovi podaci nisu pogodni za zahteve ANC projekta koji traži obradu za period od 30 godina. U tom kontekstu, jedini izvor je period 1961-1991. Institucije Kosova* nemaju pristup ovim podacima koji bi trebalo da budu dostupni u Hidrometeorološkom zavodu Srbije u Beogradu.

Predložena rešenja

Klimatološke podatke trebalo bi tražiti od Hidrometeorološkog zavoda Srbije u Beogradu.

GIS podaci

Potrebna je bliska saradnja između Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i ruralnog razvoja i

131


Ministarstva životne sredine kako bi se ubrzalo davanje i razmena informacija o zemljišnom pokrivaču iz 2012. godine u tačnom formatu koji traži ANC projekat. Karta korišćenja zemljišta za Kosovo* trenutno ne postoji, pa je CORINE2012 i dalje jedini pouzdani izvor podataka o zemljišnom pokrivaču koji ispunjava zahteve ANC projekta.

B3.6. DAVANJE PREPORUKA ZA UNAPREĐENJE UPRAVLJANJA PODACIMA U KONTEKSTU PODRUČJA SA PRIRODNIM OGRANIČENJIMA

Podaci o zemljištu

Izričito ponovo naglašavamo da bi MPŠRR pothitno trebalo da počne sa izradom nove karte zemljišta Kosova* koja bi se zasnivala na savremenim sistemima klasifikacije i EU metodologijama. Ukoliko ne budu dostupna međunarodna sredstva finansiranja (što je malo verovatno), MPŠRR bi trebalo da razmotri da odredi deo sopstvenih sredstava za takvu jednu aktivnost koja će definitivno postaviti Kosovo* na isti nivo i standarde u rangu susednih nacija i država članica EU.

Klimatski podaci

Treba uložiti sve napore da se poveća broj meteoroloških stanica na Kosovu* i obezbediti njihovo neprekidno funkcionisanje u skladu sa međunarodnim standardima utvrđenim od strane WMO.

GIS podaci

Postoji obilje GIS podataka koje treba učiniti dostupnim za ANC projekat, ali problem predstavlja pristup ovim podacima. Na primer, podaci iz Katastarske agencije Kosova* nisu besplatni, pa bi, stoga, MPŠRR trebalo da potpiše memorandum o razumevanju sa Agencijom kako bi olakšalo razmenu podataka za potrebe ANC projekta.

B3.7. ANALIZA NACIONALNIH KAPACITETA ZA UPRAVLJANJE PODACIMA I DAVANJE PREPORUKA ZA UNAPREĐENJE INSTITUCIONALNE STRUKTURE U POGLEDU ANC-A

Pitanja u vezi sa zemljištem

MPŠRR u svojoj organizacionoj strukturi ima Sektor za zemljište. Međutim, uzimajući u obzir obim radova i probleme sa kojima se Kosovo* suočava, kao što su: promena pravca korišćenja poljoprivrenog zemljišta, usitnjenost parcela, nedostatak znanja o pravilnom upravljanju zemljištem, nedostatak znanja o optimalnom korišćenju zemljišta, nedostatak odgovarajućih planova za eksploataciju zemljišta itd., ovaj Sektor kasni u ispunjavanju svoje misije. Stoga bi Ministarstvo trebalo da ga ojača u pogledu ljudskih resursa (povećanje osoblja i stručnjaka za zemljišna pitanja), a takođe i u pogledu jačanja kapaciteta trenutno zaposlenog osoblja.

U pogledu određivanja područja ANC, ministarstvo i lokalne vlasti treba da pruže podršku, ali takođe i da se sami upoznaju sa ANC metodologijom s obzirom da će, ukoliko se projekat ostvari u predstojećim godinama, kadrovi ministarstva biti oni koji primenjuju rezultate ANC projekta u pogledu politika ruralnog razvoja, kao i programa, grantova i subvencija za ANC poljoprivrednike.

Pitanja u vezi sa klimom

Institucije zadužene za meteorološka pitanja na Kosovu* uključuju Ministarstvo životne sredine i prostornog planiranja i njegove strukture (Agenciju za zaštitu životne sredine), Poljoprivredni institut u Peći, Ministarstvo zdravlja Kosova* (Nacionalni zdravstveni institut) i Statistički zavod Kosova*. Nacionalni kapaciteti su slabi i postoji potreba da se traži veće angažovanje u okviru njihovih

132


nadležnosti i odgovarajuća koordinacija rada na nacionalnom nivou sa posebnim fokusom na pitanja kojima se bavi ANC projekat.

GIS podaci

Nekoliko skupova podataka dostupno je u GIS formatu i blagovremeno će se koristiti tokom projekta. Vredno je pomena da postoje obučeni stručnjaci u zemlji koji poznaju GIS softver, iz tog razloga ne bi trebalo da bude nikakvih većih prepreka. Glavni problem ostaje besplatni pristup podacima i razmena podataka između različitih institucija koje su vlasnici podataka, kako javnih tako i privatnih.

B3.8. OCENA NACIONALNIH POLITIKA I PREPORUČENE MERE OD ZNAČAJA ZA KARAKTERIZACIJU I MAPIRANJE PODRUČJA SA PRIRODNIM OGRANIČENJIMA UKLJUČUJUĆI I SOCIO-EKONOMSKE ANALIZE

Pitanja u vezi sa zemljištem, klimom i GIS-om i ANC projekat

Kosovske institucije trebalo bi bolje upoznati sa ANC projektom, uključujući i vladu, organizacije poljoprivrednih proizvođača i odgovarajuće NVO. Svi oni imaju svoj udeo i ciljevi projekta se mogu postići samo putem participatornog pristupa. Predlaže se organizovanje radionice na državnom nivou u Prištini koja bi objasnila ciljeve, metodologiju i očekivane rezultate projekta. Iz ove radionice bi trebalo da bude jasno šta je potrebno da projekat zaživi i šta će projekat ponuditi i kreatorima politika i poljoprivrednicima. Samo se na ovaj način može postići toliko potrebna saradnja između različitih institucija koje poseduju podatke, barem za one podatke koji su dostupni unutar Kosova*. Potrebno je da zemlja izleči rane iz prošlosti i da se okrene EU integracijama.

133


REFERENTNA LISTA PODATAKA KORIŠĆENIH ZA OCENU RELEVANTNIH ANC PODATAKABabović, D. 1977. Važnija vodno-fizička svojstva smonice Kosova i njihova dinamika, Univerzitet u Sarajevu, Priština

Bašić, F. 1981. Pedologija, drugo i dopunjeno izdanje, Sveučilište u Zagrebu, Poljoprivredni institut – Križevci, Križevci

Čustović, H., Tvica, M. 2003. Praktikum za Pedološka istraživanja, Univerzitet u Sarajevu, Poljoprivredni Fakultet, Sarajevo

Baza podataka Hidrometeorološkog zavoda Srbije

Baza podataka za Kosovo*, preuzeta iz Instituta „Jaroslav Černi” u Beogradu

Evropska agencija za životnu sredinu (European Environment Agency); http://cdr.eionet.europa.eu/xk/eea/clc/envvviba/

FAO. 2015. Referentna baza za zemljišne resurse (WRB) 2014, Rim 2015

Hidrološka baza podataka o Drimu iz Peći

Baza podataka HMK

Kosovska* agencija za zaštitu životne sredine (IPHK Database)

Kosovska* agencija za statistiku ask.rks-gov.net; Popis poljoprivrede na Kosovu* 2014. konačni rezultati

Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i ruralnog razvoja http://www.mbpzhr-ks.net

Agencija za statistiku Kosova*, Statistički godišnjak za 2015; ask.rks-gov.net/

Kosovska* katastarska agencija; www.kca-ks.org

Šarku, A. (2012. Vodno-fizičke karakteristike smonica (vertisola) na području opštine Rahovec (Kosovo*) u funkciji primene hidromelioracionih mera, master teza

Škorić A., Filipovski G., Ćirić M. 1985. Klasifikacija zemljišta Jugoslavije. Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, Sarajevo

Baza podataka Unikos projekta

Svetski zemljišni resursi, Izveštaj 94 - FAO, 2001

http://www.astm.org/Standards/D422

http://www.iso.org/iso/catalogue_detail.htm?csnumber=18782

http://www.fao.org/3/a-i3794e.pdf

134


STATUS PODATAKA O ZEMLJIŠTU, KLIMI I DIGITALNOM MAPIRANJU U MAKEDONIJINina Aleksovska1, Duško Mukaetov2, Ordan Čukaliev3 i Aleksandra Martinovska Stojčeska3

POGLAVLJE B4

B4.1. UVODMakedonija se nalazi u centralnom delu Balkanskog poluostrva. To je zemlja sa svih strana okružena kopnom koja ima površinu od 25.713 km2, što predstavlja jednu od najmanjih država u Evropi. Na severu se graniči sa Srbijom i Kosovom*, na istoku sa Bugarskom, na jugu sa Grčkom, a na zapadu sa Albanijom.

Reljef

U Makedoniji postoji velika raznovrsnost tipova reljefa. Krupni reljefni oblici kao što su planine, doline i klisure mešaju se sa manjim formacijama kao što su paleoreljefni, abrazivni, glacijalni i krški tipovi reljefa. Teritorija Makedonije u opštem smislu pripada dvema regijama: a) Rodopijska regija drevnih planina i kotlina koja se nalazi u istočnom delu zemlje i b) regija mladih (recentnih) planina i kotlina koja se nalazi u zapadnom i centralnom delu.

Prosečna elevacija (nadmorska visina) je 829,7 m nadmorske visine, dok srednji nagib iznosi 15,10 za 33,56% teritorije države. Dominantni oblici reljefa obuhvataju brdsko-planinsku (44,0%), planinsku (21,3%) zonu, kao i ravničarsku i ravničarsko-brdovitu zonu koja pokriva oko 20% teritorije. Geologija

Republika Makedonija se može podeliti na četiri geotektonske regije: a) Srpsko-makedonski masiv, b) oblast Povardarja, c) Pelagonijski masiv i d) oblast Zapadne Makedonije. Sve geotektonske zone odlikuju se raznolikim reljefnim oblicima i procesima koji su ih oblikovali. Zbog brojnih različitih geoloških formacija, koje se razlikuju čak i na malim razdaljinama po svojoj starosti, kao i minerološkom i petrološkom sastavu, postoji velika heterogenost pedološkog pokrivača.

Iako vrlo heterogene, geološke formacije planinskih regija u mnogome se razlikuju od onih u nizijama; planinska regija se uglavnom sastoji od kompaktnih (čvrstih) stena eruptivnog ili metamorfnog porekla. Samo mali deo nje se sastoji od klastičnih (labavo ili slabo povezanih) sedimenata, kao što su fliš morenski sediment, fluvio-glacijalni materijal i deluvijalne breče.

1 Hidrometeorološka služba Makedonije, Skoplje2 Poljoprivredni institut, Univerzitet Sv. Ćirilo i Metodije u Skoplju, Makedonija3 Univerzitet Sv. Ćirilo i Metodije u Skoplju, Makedonija

135


Doline su uglavnom popunjene klastičnim mehaničkim sedimentima koji su obično labavo ili slabo povezani. Samo veoma mali deo dolina sastoji se od recentnih kompaktnih stena (vulkanit). Ova litografska varijabilnost u kombinaciji sa reljefom ima snažan uticaj na formiranje zemljišta i na njegovu dalju otpornost ili podložnost različitim tipovima degradacije zemljišta.

Zemljišta

Iako ima veoma malu teritoriju, Republika Makedonija ima veoma raznovrstan pedološki pokrivač koji se menja kroz prostorno vrlo male udaljenosti. Uopšteno govoreći, pedološki pokrivač se može podeliti na četiri glavne zone: a) zemljišta ravnica, b) zemljišta vlažnih/raskvašenih terena, c) zemljišta brdovitih terena i jezerskih terasa i d) zemljišta planinskih regija.

U ravnicama, fluvijalna zemljišta su dominantan tip zemljišta koja kao posebna kartografska jedinica pokrivaju 136.343,60 ha (5,45%) teritorije zemlje. Kompleks vertisol+humični kalkarični regosol + leptosol pokriva oko 133.542,20 ha (5,33%). U suvom ravnom dnu nekih dolina ima takođe ‘zasoljenih zemljišta’ od oko 13.863,22 ha (0,55%).

Brdovita područja i jezerske terase koje se prostiru tik iznad ravnih dna nizija uglavnom su prekrivena sledećim tipovima zemljišta: regosoli, kao posebna kartografska jedinica pokrivaju 108.291,60 ha (4,43%), a u kompleksima sa humičnim kalkaričnim regosolima, leptosolima, moličnim leptosolima i vertisolima zajedno pokrivaju dodatnih 100.768,70 ha, (4,03%), vertisoli, kao posebna kartografska jedinica, pokrivaju oko 85.779,23 ha (3,43%). Oni će verovatno biti okarakterisani kao ANC, pod uslovom da je ispunjen uslov u pogledu sadržaja gline. Renzine se procenjuju na 49.678,59 ha (1.98%). Hromični kambisoli na saprolitu pokrivaju 96.594,38 ha, (3,86%), dok kao kompleksi sa leptosolima, humičnim kalkaričnim regosolima i vertisolima pokrivaju 88.016,32 ha (3.52%).

Područja vlažnog zemljišta koja se formiraju na naslagama proluvijalnog sedimenta u podnožjima planinskih područja i dolinama uglavnom su pokrivena fluvisolima, koji kao posebna kartografska jedinca pokrivaju područje od 181.391,20 ha (7,25%).

Najdominantniji tipovi zemljišta u planinskim regijama su leptosoli, sa ukupnom površinom od 378.325,00 ha (14,73%), molični i umbrični leptosoli, koji kao posebna kartografska jedinica pokrivaju 142.294,80 ha (5,68%), dok u kompleksu sa drugim planinskim tipovima zemljišta pokrivaju mnogo veću teritoriju. Leptosoli su dobri indikatori ANC područja ako je dubina zemljišta manja od 30 cm. Kalkomelanosoli pokrivaju približno područje od 238.396,57 ha ili 9,52%. Šumski kambisoli (distrični ili eutrični kambisoli), kao posebna kartografska jedinica pokrivaju ukupno površinu od 397.285,20 ha (18,87%), dok u kompleksu sa moličnim i umbričnim leptosolima, leptosolima i regosolima, pokrivaju dodatnih 377.249,70 ha (18,07%) površine.

Zemljišni pokrivač

CORINE Land Cover (zemljišni pokrivač) je jedini dostupan i najrelevantniji izvor podataka u zemlji. Prema CORINE LCU klasifikaciji – nivo 1, šume i poluprirodna područja pokrivaju 60,2% cele teritorije, dok poljoprivredno zemljište zauzima 36,5%. Podaci o zemljišnom pokrivaču prikazani na sledećoj karti i u tabeli baziraju se na projektu o zemljišnom pokrivaču CORINE iz 2006.

136


Slika B4.1. Zemljišni pokrivač Makedonije – CORINE LCU 2006 (nivo 3)

Tabela B4.1. Zemljišni pokrivač iz 2006. (prema CORINE LCU – nivo 1)

Klasa 2006 g. (ha) %

Veštačke površine 41,480 1.6

Poljoprivredna područja 939,013 36.5

Šume i poluprirodna područja 1,548,855 60.2

Vlažna/močvarna područja 56,444 2.1

Vodna tela 2,015 0.08


Prema podacima prikazanim u Tabeli 2 ispod, od ukupne površine, skoro 85% je produktivno zemljište, dok ostatak 15,07% pripada kategoriji neproduktivnog zemljišta. Produktivno zemljište deli se na šumsko zemljište (38,18%) i poljoprivredno zemljište (43,57%), koje se dalje deli na sledeće potkategorije: pašnjaci (23,65%) i obradivo zemljište (19,89%). U okviru obradivog zemljišta postoji nekoliko kategorija među kojima najpretežniju kategoriju čine oranice i bašte sa 16,13%. Za potrebe ANC projekta područje koje se proučava biće poljoprivredno zemljište uključujući sve njegove potpodele.

137


Tabela B4.2. Korišćenje zemljišta u Republici Makedoniji

Izvor: Državni zavod za statistiku, 2012.

Žitarice se uzgajaju na oko 41% površine obradivog zemljišta (pšenica, ječam, kukuruz, raž, ovas i pirinač). Glavni industrijski usevi su suncokret i duvan, kao glavni izvozni proizvodi koji proizvode isključivo mali poljoprivredni proizvođači. U 2013. god., povrće se proizvodilo na ukupnoj površini od 49.560 ha. Ukupna površina za proizvodnju voća iznosi oko 15.000,00 ha (jabuke, šljive, višnje, kruške i breskve). Grožđe, koje se uzgaja na oko 22.000,00 ha, od kojih se preko 2/3 koristi za proizvodnju vina, i vinogradarstvo, su jedan od najvažnijih sektora, pri čemu je vino značajna izvozna roba.

U 2007. godini (Popis poljoprivrede), bilo je oko 192.675,00 poljoprivrednih gazdinstava koja su obuhvatala nekih 334.226,00 ha korišćenog poljoprivrednog zemljišta prosečne veličine od 1,73 ha što pokazuje veliku usitnjenost poljoprivrednih gazdinstava. Prosečna veličina parcele konstantno se smanjuje i, u zavisnosti od izvora podataka, varira između 0,12-0,3 ha. Individualni poljoprivredni proizvođači poseduju oko 81% obradivog zemljišta; ostatak je u vlasništvu ili zakupu poljoprivrednih gazdinstava (ili u vlasništvu države). Popis poljoprivrede iz 2007. zabeležio je 192.378,00 privatnih poljoprivrednih farmi i 297 poljoprivrednih gazdinstava. Prosečna veličina poljoprivrednog gazdinstva poljoprivrednih proizvođača – privatnika iznosi 1,37 ha korišćenog poljoprivrednog zemljišta, dok poljoprivredna gazdinstva koriste oko 235,3 ha korišćenog poljoprivrednog zemljišta. Proces privatizacije poljoprivrednog zemljišta u državnom vlasništvu počeo je 2014. godine. Nekih 196.841,00 ha ili oko 20% obradivog poljoprivrednog zemljišta je u vlasništvu države. Većina pašnjaka je u vlasništvu države i njima upravlja javno preduzeće koje nosi naziv Makedonski pašnjaci.

Prelazak poljoprivredne populacije u nepoljoprivrednu populaciju i proces degradacije i smanjenja veličine poljoprivrednih gazdinstava smatraju se negativnim trendovima i trebalo bi ih rešavati boljim poljoprivrednim politikama.

Broj gazdinstava je relativno jednako raspodeljen po regionima, sa 15 hiljada gazdinstava u području Skoplja i 26 hiljada koje se nalaze u Jugoistočnoj oblasti (B4.3). Pelagonija je oblast sa najvećom površinom poljoprivrednog zemljišta, najvećim brojnim stanjem stoke i zaposlenjem u poljoprivredi. Naime, jedna-četvrtina ukupnog korišćenog zemljišta nalazi se u ovoj oblasti, što rezultira najvećom prosečnom veličinom gazdinstva od 3,2 ha, za razliku od manjih poljoprivrednih gazdinstava u jugozapadnoj i Pološkoj oblasti (1,2 ha u proseku po farmi).

Pored obradivog zemljišta, i voćnjaci su takođe najzastupljeniji u Pelagonijskoj oblasti, dok su vinogradi uobičajeni za oblast Vardara i Jugoistočnu oblast. S obzirom na proizvodnju najzastupljenijih žitarica i

Raspodela korišćenja zemljišta

Površina

[ha] [%]

Ukupno zemljište 2.571.300 100

1. Produktivno zemljište 2.183.766 84,93

1.1. Šumsko zemljište 981.812 38,18

1.2. Poljoprivredno zemljište 1.120.213 43,57

1.2.1. Pašnjaci 608.176 23,65

1.2.2. Obradivo zemljište 511.316 19,89

1.2.2.1. Oranice i bašte 414.829 16,13

1.2.2.2. Voćnjaci 14.469 0,56

1.2.2.3. Vinogradi 20.695 0,80

1.2.2.4. Prirodne livade 61.323 2,38

2. Neproduktivno zemljište 387.534 15,07

2.1. Vode 81.741 3,18

2.2. Ostalo 305.793 11,89

138


Izvor: DZS, 2014; Napomene: SJ – stočna jedinica, GJR – godišnje jedince rada.

stočne hrane u Pelagoniji, količina stoke je najkoncentrisanija tamo, sa najnižim intenzitetom u pogledu stočnih jedinica po području. Najveći deo radne snage u poljoprivredi zaposlen je u Pelagoniji, od svih oblasti, sa relativno niskim intenzitetom rada (0,6 AWU (GJR) po hektaru korišćenog zemljišta i 0,8 GJR po stočnoj jedinici) i u Jugoistočnoj oblasti.

Socio-ekonomski indikatori privrede i poljoprivrednog sektora Makedonije

Bruto domaći proizvod (BDP) Makedonije je procenjen na 560 milijardi makedonskih dinara za celu privredu ili oko 270 hiljada MKD po glavi stanovnika u 2015. godini (Tabela B4.4). Izuzimajući godine 2009. i 2012, tokom poslednjeg perioda postojao je stabilan godišnji rast BDP-a (tačnije, 6,6% nominalne vrednosti i 3.8% u 2015. kao poslednjoj dostupnoj godini, u poređenju sa 2014). Poljoprivredni sektor (zajedno sa šumarstvom i ribarstvom) obezbeđuje oko 10% BDP-a, dok se njegov relativni udeo polako smanjuje tokom godina. Bruto proizvodnja je dostigla je 54,5 milijarde 2015. godine.

Proizvodnja useva dominira u strukturi poljoprivredne proizvodnje, zauzimajući do tri četvrtine ove vrednosti. Najznačajniji usevi (pod-sektori) koji doprinose vrednosti poljoprivredne proizvodnje jesu povrće (koje zauzima skoro polovinu vrednosti proizvodnje useva, naime 46% u 2014. godini), zatim žitarice i voće. Relativna važnost proizvodnje stoke smanjuje se tokom godina u smislu udela koji ima u ukupnoj poljoprivrednoj proizvodnji. Više od polovine proizvodnje u stočarstvu odnosi se na proizvodnje mleka (58% u 2014. godini).

Tabela B4.3. Struktura poljoprivrednog sektora, nivo države i po oblastima (2013)

Rep

ublik

a M

aked

oni

ja

Var

dar

ska

ob

last

Isto

čna

ob

last

Jug

oza

pad

na

ob

last

Jug

ois

točn

a o

bla

st

Pel

ago

nijs

ka

ob

last

Po

lošk

a o

bla

st

Sev

ero

isto

čna

ob

last

Sko

psk

a o

bla

st

Poljoprivredna gazdinstva (hiljada) 170,9 20,3 23,8 18,8 25,8 24,9 21,5 20,5 15,3

Ukupno korišćeno zemljište (hiljada ha) 315,9 39,4 42,8 21,7 38,2 79,0 26,3 46,4 22,1

Obradivo zemljište (hiljada ha) 237,6 24,5 28,9 13,1 29,9 65,2 20,2 38,1 17,7

Voćnjaci i rasadnici (hiljada ha) 17,7 2,8 2,6 2,0 1,8 5,9 0,9 0,8 0,9

Vinogradi (hiljada ha) 22,7 11,0 2,2 0,7 5,2 0,7 0,1 1,2 1,5

Livade (hiljada ha) 30,1 0,8 7,3 4,0 1,1 6,5 4,6 4,8 1,2

Pašnjaci (hiljada ha) 7,8 0,3 1,9 1,9 0,2 0,6 0,5 1,5 0,8

Ukupno korišćeno zemljište po poljoprivrednom gazdinstvu (ha) 1,8 1,9 1,8 1,2 1,5 3,2 1,2 2,3 1,4

Stočne jedinice (hiljada SJ) 365,9 30,2 47,4 36,4 54,2 67,8 48,8 45,2 36,0

Stočne jedinice po poljoprivrednom gazdinstvu 2,1 1,5 2,0 1,9 2,1 2,7 2,3 2,2 2,3

Stočne jedinice po hektaru korišćenog poljoprivrednog zemljišta 1,2 0,8 1,1 1,7 1,4 0,9 1,9 1,0 1,6

Ukupno GJR (hiljadu GJR) 243,7 31,2 27,5 24,3 39,0 50,9 25,5 24,1 21,1

GJR po poljoprivrednom gazdinstvu 1,4 1,5 1,2 1,3 1,5 2,0 1,2 1,2 1,4

GJR po ha korišćenog zemljišta 0,8 0,8 0,6 1,1 1,0 0,6 1,0 0,5 1,0

GJR po stočnoj jedinici 0,7 1,0 0,6 0,7 0,7 0,8 0,5 0,5 0,6

139


Tabela B4.4. Indikatori bruto domaćeg proizvoda (BDP)

Izvor: DZS, 2016a; DZS, 2016b.

Poslednji popis stanovništva koji je održan 2002. godine zabeležio je 2.022.547 stanovnika (DZS, 2016b); procena populacije za 2015. bila je 2.071.278 stanovnika. Makedonija ima gustinu naseljenosti od oko 80 osoba po km2 (Tabela B4.5), uzeto kao udeo stalno naseljenog stanovništva po oblasti zemlje (pri čemu je ukupna površina države 25.713 km2, DZS, 2016), što je stavlja u srednji opseg u smislu gustine naseljenosti država EU (gde prosek iznosi 117 osoba po km2 u 2015, Eurostat, 2016).

Prirodna stopa rasta populacije bila je 1,3‰ u 2015; njegovo usporavanje u prošlom periodu bilo je rezultat smanjenja stope nataliteta i u isto vreme dužeg očekivanog životnog veka.

Neto migracija se tokom poslednjih godina naglo povećala i kao takva značajno utiče na veličinu populacije: od 85 osoba u 2008. godini, dostigla je 2.860 osoba u 2015. Pored toga što direktno menjaju veličinu populacije sa pozitivnim brojem neto migracija, migracije takođe indirektno utiču na prirodni priraštaj populacije, uz veliki broj mladih ljudi koji napuštaju zemlju (DZS, 2016b). Veliki demografski izazov takođe je povezan sa starenjem stanovništva i smanjenjem stopa nataliteta.

Ukupan koeficijent zavisnosti stanovništva u Makedoniji iznosi oko 42%, što znači da deo populacije koji nije samostalan (ljudi koji obično nisu deo radne snage) čini manje od polovine, u poređenju sa produktivnim radnim delom populacije. Očekivano trajanje životnog veka je veće kod ženske populacije, za oko 15 godina više za one preko 65 godina starosti i starije.

Raspodela prihoda često se koristi da bi se opisale nejednakosti u društvu. Džini koeficijent se koristi kao mera raspodele prihoda, pri čemu veći brojevi odgovaraju većoj nejednakosti u toj raspodeli i obrnuto. U periodu od 2010. do 2014, za koji su dostupni podaci, vrednost ovog koeficijenta postepeno se smanjuje, sa vrednošću od 35,2 u 2014. godini. Broj osoba ispod praga rizika od siromaštva je značajan i čini skoro jednu četvrtinu stanovništva, ali se takođe postepeno smanjuje, sa 556 hiljada u 2010. na 457 u 2014. godini.

Tabela B4.5. Indikatori demografskih trendova, siromaštva i nejednakosti

Izvor: DZS, 2015b; DZS, 2016b.

2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Bruto domaći proizvod, BDP (milijarde MKD) 414,9 414,6 437,3 464,2 466,7 501,9 525,6 560,1

Stopa rasta realnog BDP (%) 5,5 -0,4 3,4 2,3 -0,5 2,9 3,6 3,8

Ukupne investicije (% BDP) 25,8 24,6 23,1 23,5 23,4 23,7 23,4 23,1

Stopa inflacije (%) 8,3 -0,8 1,6 3,9 3,3 2,8 -0,3 -0,3

Poljoprivreda, šumarstvo i ribarstvo BDP (milijarde MKD) 47,5 43,0 44,3 43,4 42,5 50,3 53,1 54,5

Poljoprivreda, šumarstvo i ribarstvo BDP udeo u nacionalnom BDP (%) 11,4 10,4 10,1 9,4 9,1 10,0 10,1 9,7

Udeo proizvodnje useva u proizvodnji poljoprivrednih dobara (%) 69,0 72,4 74,5 75,3 74,9 76,1 76,5 N/A

Udeo stočne proizvodnje u proizvodnji poljoprivrednih dobara (%) 31,0 27,6 25,5 24,7 25,1 23,9 23,5 N/A

2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Procenjena populacija (u hiljadama) 2049 2053 2057 2060 2062 2066 2069 2071

Stopa rasta populacije (%) 0,16 0,18 0,21 0,17 0,12 0,14 0,17 0,13

Stopa prirodnog priraštaja (‰) 1,9 2,3 2,5 1,6 1,7 1,9 1,9 1,3

Ukupna neto međunarodna migracija (osobe) 25 467 652 806 1053 1390 1699 2860

Gustina naseljenosti (osobe/km2) 79,6 79,8 79,9 80,1 80,2 80,3 80,4 80,4

Očekivani životni vek, muškarci (starosti 65 godina) 13,6 13,8 13,9 14,0 14,1 14,3 14,4 /

Očekivani životni vek, žene (starosti 65 godina) 15,4 15,7 15,8 16,0 16,0 16,1 16,2 /

Koeficijent zavisnosti (na 100 osoba) 42 42 41 41 41 41 42 42

Lica ispod praga rizika od siromaštva (hiljade) / / 555,6 551,7 540,1 500,4 457,2 /

Stopa rizika od siromaštva % / / 27,0 26,8 26,2 24,2 22,1 /

Nejednakost raspodele prihoda, Džini koeficijent / / 40,8 38,5 38,8 37,0 35,2 /

140


Tabela B4.6. Indikatori zaposlenosti i prosečne neto zarade

Tabela B4.7. Statistika o populaciji po oblastima (regionima) i BDP-u (2013)

Izvor: DZS, 2016b.

Izvor: DZS, 2015a; DZS, 2016b.

Nezaposlenost je bila smetnja i pre tranzicije i sticanja nezavisnosti Makedonije, ali se naročito pogoršala sredinom 2000-ih, kada je dostigla preko 37%. Od tada su se stope nezaposlenosti smanjivale, iako je i dalje ostala značajna sa 26,1% u 2015. (Tabela B4.6). Najveća nezaposlenost je među mlađom populacijom, gde se trend takođe postepeno smanjuje, ali bez obzira na to i dalje polovina mladih ostaje nezaposlena. U pogledu ruralne naspram urbane populacije, nezaposlenost je nešto viša u drugoj populaciji. Ruralna populacija čini oko 44% ukupne populacije u uzrastu kada je radno sposobna.

Prosečne neto zarade nominalno su porasle tokom poslednjih godina, pri čemu je najznačajnije povećanje bilo u 2009. godini. Postoji značajna razlika u zaradama između nacionalnog proseka i proseka u poljoprivrednom sektoru; u 2015. je prosečna neto zarada iznosila 21,9 hiljada MKD po zaposlenom, dok su u poljoprivrednom sektoru neto zarade bile za oko 28% niže.

Jedna trećina stanovništva živi u oblasti prestonice Skoplja (29,7 u 2013, pogledati Tabelu B4.7). Regionalni disparitet u BDP-u značajno se razlikuje kroz 6 oblasti (regiona). Najznačajniji je doprinos Skopske oblasti BDP-u države budući da skoro 43% BDP-a nastaje tamo; Severoistočna oblast, s druge strane, ima najniži udeo u BDP-u zemlje, sa svega 5,3%. Najveći deo vrednosti u poljoprivredi nastaje u Jugoistočnoj oblasti (29%), gde dominira proizvodnja povrća, a za njom slede oblasti Pelagonije i Vardara (sa 20% i 14%). Stopa nezaposlenosti po regionima uglavnom odgovara distribuciji stanovništva, naime, najveća je u oblasti Skoplja i Pološkoj oblasti, ali je izraženija u Severoistočnoj oblasti.

2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Ukupna stopa zaposlenosti (za uzrast 20-64) 46,3 47,9 48,1 48,4 48,2 50,3 51,3 51,9

Stopa nezaposlenosti (za uzrast 15-74) 33,8 32,2 32,0 31,4 31,0 29,0 28,0 26,1

Stopa nezaposlenosti (za uzrast 15-24) 56,4 55,1 53,7 55,3 53,9 51,9 53,1 47,3

Stopa nezaposlenosti (25-74) 30,5 29 29,3 28,5 28,2 26,3 25,2 23,8

Stopa nezaposlenosti među aktivnom urbanom populacijom radno sposobnog uzrasta (%)

36,2 32,5 31,6 32,1 30,8 30,6 29,2 26,8

Stopa nezaposlenosti među aktivnom ruralnom populacijom radno sposobnog uzrasta (%)

30,3 31,7 32,6 30,3 31,4 26,7 26,5 25,2

Ruralna populacija u ukupnoj populaciji radno sposobnog uzrasta (%) 42,7 42,3 42,5 42,3 42,8 42,8 44,2 44,1

Prosečna neto zarada po zaposlenom (hiljada MKD) 16,1 20,0 20,6 20,8 20,9 21,1 21,4 21,9

Prosečna neto zarada po zaposlenom u poljoprivrednom sektoru (hiljada MKD)

11,7 14,3 14,3 14,8 15,6 15,6 15,8 15,8

Rep

ublik

a M

aked

oni

ja

Ob

last

V

ard

ara

Isto

čna

ob

last

Jug

oza

pad

na

ob

last

Jug

ois

točn

a o

bla

st

Pel

ago

nijs

ka

ob

last

Po

lošk

a o

bla

st

Sev

ero

isto

čna

ob

last

Ob

last

Sko

plja

Procenjena populacija (u hiljadama) 2066 153 178 220 173 232 318 176 614

Procenjena populacija (%) 100 7,4 8,6 10,7 8,4 11,2 15,4 8,5 29,7

Bruto domaći proizvod (milijarda MKD) 501,9 41,3 40,4 39,4 46,2 56,5 37,7 26,6 213,7

BDP poljoprivrede, šumarstva i ribarstva (milijarda MKD) 50,3 7,1 4,4 2,2 14,6 9,9 5,9 2,6 3,6

Stopa nezaposlenosti (hiljade) 277,2 22,7 17,9 37,5 18,5 27,1 40,3 34,0 79,0

Stopa nezaposlenosti (%) 100 8,2 6,5 13,5 6,7 9,8 14,6 12,3 28,5

141


Dominante vrste degradacije zemljišta

Postoji nekoliko glavnih faktora koji imaju presudan uticaj na procese formiranja zemljišta. Promena čak i samo jednog od njih i povezivanje sa ljudskim aktivnostima, npr. poljoprivredom, industrijom, upravljanjem čvrstim otpadom i uništavanjem prirodne vegetacije, može da utiče na pojavu različitih procesa degradacije zemljišta i na njihov intenzitet. Određeni tipovi zemljišta imaju različitu osetljivost na različite tipove degradacije što se odnosi na njihovu lokaciju i na upotrebu zemljišta, ali u smislu procesa degradacije koje su ljudi podstakli ili ubrzali, svi tipovi su podložni degradaciji. Ako je tip zemljišta formiran na sedimentima bogatim solima, oni će prirodno biti izloženi riziku procesa salinizacije, ali ako se navodnjavaju vodom lošeg kvaliteta, salinizacija je neizbežna čak i kada nema prirodnog rizika od salinizacije.

Organska materija u zemljištu (SOM) je važan „gradivni blok’’ za strukturu zemljišta i za formiranje stabilnih agregata. Druge dobrobiti odnose se na poboljšanje stopa infiltracije i povećanje kapaciteta skladištenja vode. Zemljišta koja su izložena intenzivnoj poljoprivrednoj proizvodnji na vlažnim terenima sa teškom teksturom i plitki profili zemljišta najpodložniji su eroziji. Svako smanjenje organske materije (SOM) u ovim profilima, naročito u litosolima (plitki profil zemljišta) i vertisolima (zemljišta sa teškom teksturom), može da prouzrokuje ozbiljnu štetu u pogledu proizvodne sposobnosti. Ipak, za potrebe ANC projekta, predmet ispitivanja su samo histosoli (organska zemljišta sa više od 30% SOM).

Salinizacija (zaslanjivanje) je proces koji dovodi do povećane količine vodorastvorljivih soli. Akumulirane soli uključuju natrijum, kalijum, magnezijum i kalcijum-hlorid, sulfat, karbonat i bikarbonat. Nije bilo skorijih terenskih istraživanja u Makedoniji koja se tiču zemljišta pod pretnjom salinizacije. Prethodne aktivnosti ispitivanja zemljišta pokazale su da je proces koncentrisan u najnižim delovima dolina, sa vrlo intenzivnim hidromorfnim procesima, gde slane podzemne vode stižu do gornjih delova profila zemljišta, a u nekim slučajevima i do njegove površine. Ova pojava, zajedno sa vrelom i suvom klimom, uzrokuje visok nivo isparavanja i akumulaciju soli u obradivom horizontu poljoprivrednih zemljišta. Ovo je slučaj sa nekoliko dolina, kao što su: Strumička dolina, Pelagonija, dolina Ovče polje, Skopska dolina itd. One će najverovatnije biti okvalifikovane kao područja ANC.

Zauzimanje zemljišta nepropusnim materijalima i sabijanje zemljišta su drugi tipovi degradacije zemljišta koji utiču na zemljišne resurse u Makedoniji, ali oni nisu predmet ANC studije budući da se radi o procesima koji su podstaknuti ljudskim faktorom i koji se prirodno dešavaju.

Erozija je najzastupljeniji proces koji uzrokuje degradaciju zemljišta i nastaje dejstvom nekoliko faktora, uključujući ubrzanu eroziju izazvanu ljudskim aktivnostima (Tabela B4.8). U prirodne faktore spadaju nejednak reljef, oštri nagibi, visok intenzitet padavina, zemljišni pokrivač, erodibilnost zemljišta itd., dok se socioekonomski faktori odnose na neodgovarajuće ljudske aktivnosti u poljoprivredi i ispaši, u upravljanju šumama, na neodgovarajuće građevinske aktivnosti itd.

Tabela B4.8. Distribucija erozije u RM (Gavrilovićeva metodologija)

Oko 40.000 ha navodnjavanog zemljišta je podložno eroziji, sa godišnjim gubitkom zemljišta od oko 300.000 m3. Značajan deo ovih naslaga, 3x106 m3 y-1, ne raznosi se kroz nizvodne sekcije reka kako bi izašao van teritorije države, već se taloži u prirodnim jezerima i rezervoarima.

Kategorija degradacije(procesi erozije)

Površina (km2)

Procenat(%)

Intenzitet erozije(m3 km2 y-1)

I izuzetno visok 698 2,77 > 3.000

II visok 1.832 7,38 1.500 – 3.000

III srednji 6.893 27,78 1.000 – 1.500

IV nizak 7.936 31,98 500 – 1.000

V veoma nizak 7.463 30,09 70 – 500

142


Slika B4.2 .Termički klimatski tipovi Republike Makedonija

Klimatske karakteristike Republike Makedonije

Nekoliko faktora sa različitim sferama uticaja: uticaj strujanja vazduha, solarni uticaj, fizičko-geografski i antropogeni, tj. lokalni uticaj, utiču na klimu Republike Makedonije. Prva tri tipa faktora smatrana su primarnim faktorima, dok se četvrti (antropogeni) faktor smatrao faktorom sekundarnog značaja. Međutim, tokom poslednjih sto godina (tačnije poslednjih dvadeset godina), uticaj ove komponente je sve zastupljeniji i postaje jedan od dominantnih klimatskih faktora pod uticajem fosilnih goriva i fizičko-hemijskih komponenti u sastavu i strukturi atmosfere.

Iako je Republika Makedonija relativno mala država, njena teritorija je pokrivena različitim tipovima klime: od kontinentalne, izmenjene kontinentalne, submediteranske (izmenjene morske) do planinske klime sa različitim podtipovima. U različitim delovima teritorije preklapaju se uticaji mediteranske i kontinentalne klime, sa različitim spektrom uticaja. Određivanje i razgraničavanje različitih tipova klime nije lak zadatak. Određivanje i valorizaciju klime otežava nedovoljan broj istraživanja u ovom polju od strane različitih autora, kao i nedovoljan broj meteorološko-klimatskih podataka, naročito u planinskim regijama, a takođe i nedostatak kompleksne strategije za praćenje komponenti klimatskog sistema.

Prema iskustvima klimatskih klasifikacija i adekvatnog pristupa podacima, teritorija Republike Makedonije se deli na sledeće homogene klimatske regije i podregije:

1. Regija sa submediteranskom klimom (50 - 150 m) 2. Regija sa umereno-kontinentalnom- submediteranskom klimom (150-300 m)3. Regija sa toplom kontinentalnom klimom (600 - 900 m)4. Regija sa hladnom kontinentalnom klimom (900 – 1.100 m)5. Regija sa podšumskom-kontinentalno-planinskom klimom (1.100-1.300 m)6. Regija sa šumskom-kontinentalnom planinskom klimom (1,300 – 1.650 m)7. Regija sa subalpskom planinskom klimom (1.650 – 2.250 m)8. Regija sa alpskom planinskom klimom (hs >2.250 m)

Prostorna raspoređenost klimatskih regija prikazana je na Slici B4.2.

143


1. Regija sa submediteranskom klimom

Karakteristike submediteranske klime u Makedoniji se mogu naći u područjima Đevđelijsko-valandonovske oblasti na 50 do 150 m nadmorske visine. Ovo je najtoplije područje u zemlji. Prosečna temperature vazduha je između 12 i 14oC sa najvišom prosečnom mesečnom temperaturom vazduha tokom jula, koja iznosi između 24 i 25oC, a najniža temperatura vazduha je iznad 3,0oC. Padavine se javljaju najčešće tokom jesenjeg perioda godine (naročito u novembru kada prosečna mesečna količina padavina iznosi 90 mm), dok je najsušniji period u julu i avgustu (što je tipično za veći deo teritorije Makedonije), sa prosečnom mesečnom sumom padavina od 30 mm.

2. Regija sa umereno-kontinentalnom-submediteranskom klimom

Teritorija ove regije, koja se odlikuje kombinacijom kontinentalne i submediteranske klime, obuhvata sledeće delove zemlje: centralne delove duž reke Vardar i kotline kod uliva reka Pčinje, Bregalnice i Crne Reke, i reku Vardar, to jest Štip, Veles, Kočane kao i oblasti Strumice i Radoviša. Ova klimatska regija obuhvata područje na 150 do 300 m nadmorske visine. Prosečne temperature vazduha su između 12 i 13oC sa maksimalnim vrednostima u julu (sa temperaturama vazduha između 22oC i 24oC). Najniže prosečne vrednosti temperature vazduha javljaju se u januaru (između 0,0oC i 2,0oC). Prosečna godišnja količina padavina u ovoj klimatskoj regiji varira između 460 mm do 500 mm u centralnim delovima, a između 500 i 600 mm u drugim delovima.

3. Regija sa toplom kontinentalnom klimom

Ovo je planinska regija na visini od oko 900 m nadmorske visine. Širom ove regije dominira topla kontinentalna klima sa određenim kombinacijama mediteranskog uticaja, u oblasti pluviometrijskog režima u nekim kotlinama u severnom delu Makedonije. Klimatski uslovi su značajno drugačiji od termičkih uslova, kao i od pluviometrijskih. Prosečne godišnje temperature vazduha kreću se u granicama između 10oC i 11oC. Prosečna godišnja suma padavina je u granicama između 530 mm i oko 900 mm. Najveće količine padavina javljaju se među planinskim masivima u zapadnom delu zemlje, od 600 mm do 800 mm, dok su u istočnim delovima one znatno niže. U ovoj klimatskoj regiji broj letnjih dana je između 70 i 110 dana, dok je broj tropskih dana između 10 i 35 dana.

4. Regija sa hladnom kontinentalnom klimom

Ova regija obuhvata najniže planinske krajeve na visini od 900 do 1.100 m. Odlikuje se prelaznim karakteristikama klime, između kontinentalnih i planinskih regija. Klima je ovde vlažnija nego u prethodnoj regiji, sa prosečnom količinom padavina od oko 800 mm, dok je prosečna godišnja temperatura vazduha oko 9,0oC. Prosečna temperature vazduha u januaru iznosi oko 0,5oC, dok je u julu oko 19oC. Godišnja maksimalna količina padavina u zapadnim delovima Makedonije, kao i u oblasti Valandovo-Đevđelija, javlja se u novembru, dok se u severoistočnim delovima maksimum javlja u maju, što je tipično za kontinentalni pluviometrijski režim.

5. Regija sa podšumskom-kontinentalno-planinskom klimom

Ova klimatska regija nalazi se na 1.100 do 1.300 m n.v. U njoj se kombinuju kontinentalna i morska klima. Prosečna godišnja temperatura vazduha je malo niža nego u prethodnoj regiji i iznosi oko 8,0oC. Prosečna godišnja suma padavina iznosi oko 900 mm. Period sa najviše padavina tokom godine u ovoj regiji (u zapadnim delovima Makedonije) je u novembru (tačnije na vetrovitim stranama planinskih masiva), dok je na severoistoku period sa najviše padavina u maju, što jeste tipično za kontinentalni pluviometrijski režim.

6. Regija sa šumskom-kontinentalnom planinskom klimom

Ova regija sa šumskom-kontinentalnom planinskom klimom nalazi se na visini od 1.300 do 1.650 m n.v. Prosečna godišnja temperatura vazduha iznosi oko 6,5oC, dok je prosečna godišnja suma padavina oko 1.050 mm i to je najvlažniji klimatski pojas u Makedoniji. Područja sa najvećom količinom

144


padavina nalaze se u ovom pojasu, posebno na vetrovitim stranama planinskih masiva.

7. Regija sa subalpskom planinskom klimom

Ova regija nalazi se na visini od 1.650 m do 2.250 m n.m. Prosečna godišnja temperatura vazduha iznosi oko 5,0oC, dok se količina padavina smanjuje sa visinom i iznosi ispod 1.000 mm. Ovo je drugačiji pogled na promene u količini padavina u zavisnosti od nivoa nadmorske visine, prema kojem se na većim visinama iznad nivoa mora javljaju godišnje količine padavina veće od 1.200 mm (izjava koja je zasnovana na gradijentima i bez korišćenja rezultata merenja izvršenih na Solunskoj Glavi na nadmorskoj visini od hs = 2.540 m).

8. Regija sa alpskom planinskom klimom

Ova regija se nalazi na visini od 2.250 m nadmorske visine, gde je prosečna godišnja temperatura ispod 0,0oC. Prosečna temperatura najtoplijeg meseca je ispod 10,0oC (na Solunskoj glavi 8,0oC), prosečna godišnja suma padavina iznosi 867 mm (Solunska glava). Najveće količine padavina javljaju se u maju sa prosečnom sumom padavina od 65 mm. Najniža temperatura vazduha zabeležena u ovoj klimatskoj regiji iznosi -29,7oC. Prosečan broj mrazovitih dana je oko 225 dana.

Očekuje se da područja koja se nalaze unutar regija od broja 5 do broja 8 potencijalno zadovolje kriterijume da budu okarakterisana kao područja ANC bar što se tiče razdoblja rasta, ali ovo mora da bude potvrđeno klimatskim merenjima za period od barem 30 godina.

B4.2. STATUS PODATAKA O ZEMLJIŠTUIstraživanje i mapiranje zemljišta imaju prilično dugu tradiciju u zemlji. U okviru dugoročnog programa započeto je sistematsko mapiranje i istraživanje zemljišta još tokom 50-ih, kada je Makedonija još uvek bila deo bivše Jugoslavije, kada je cela njena teritorija mapirana u razmeri 1:50.000 na osnovu zajedničke metodologije za terenska istraživanja i mapiranje zemljišta i laboratorijske analize koje su bile usvojene u svim republikama bivše Jugoslavije. Tokom ovog perioda (1950-1990) od oko 5 decenija, prikupljen je iscrpan skup podataka koji sadrži podatke o kovarijabilama formiranja zemljišta, funkcijama pedotransfera i podatke o najvažnijim hemijskim, fizičkim i mehaničkim svojstvima zemljišta.

Pedološka karta u razmeri 1:50.000 bivše Jugoslavije bila je čuveno dostignuće i njen uticaj je još uvek intenzivan u svim bivšim republikama. Sačinjena je zahvaljujući posvećenosti i napornom radu desetina pedologa koji su, sa velikim profesionalizmom, označili jedinice za mapiranje zemljišta na osnovu karakteristika zemljišta, klime, reljefa, geološkog sastava i prirodne vegetacije. Treba napomenuti da je u početnim fazama nacionalnog programa za istraživanje i mapiranje zemljišta, prioritet dat najplodnijim zemljištima u dolinama pod poljoprivrednom proizvodnjom, dok su planinska područja mapirana u kasnijim fazama.

Na kraju ovog dugoročnog programa monitoringa, preko 10.000 profila zemljišta je otkopano i opisano na teritoriji Makedonije, a sakupljeni uzorci zemljišta (>30.000) bili su ispitivani u jednoj laboratoriji. Uzevši u obzir dug period izrade Pedološke karte, mora se priznati da su neki od inicijalno sakupljenih terenskih i laboratorijskih podataka u međuvremenu postali zastareli. Iz tog razloga je početkom 90-ih izvršena revizija ispitivanja i mapiranja zemljišta tokom koje je unapred odabrano preko 300 lokacija, a profili zemljišta su bili revidirani i ponovo je izvršeno uzorkovanje.

U poslednjih nekoliko godina, Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede otpočelo je novi program praćenja stanja poljoprivrednih područja koji će se koristiti za stalne useve, npr. vinograde i plantaže voćnjaka. Pored ovog skupa podataka postoji priličan broj kratkoročnih istraživanja i mapiranja za različite potrebe, kao što su studije za određena područja i regione, planovi za upravljanje rečnim slivom, implementacija agro-ekoloških mera, pošumljavanje itd. Treba napomenuti da, nakon

145


završetka projekta pedološke karte sredinom 90-ih, nije više bilo sistematskih mapiranja i ispitivanja ili praćenja stanja zemljišta. Svi ovi stari podaci koji potiču iz Pedološke karte u razmeri 1:50.000 su u štampanoj formi tj. na papiru i rasejani su između različitih institucija i privatnih kolekcija.

Pedolozi sa Poljoprivrednog instituta počeli su sa sakupljanjem postojećeg materijala i njegovom evaluacijom i sinhronizacijom početkom 2008. godine. Kao rezultat ovih napora, sav postojeći materijal je prikupljen i sistematizovan. Aktivnosti u pravcu digitalizacije podataka o zemljištu nastavljene su otpočinjanjem FAO TCP projekta čiji je glavni cilj bio stvaranje Makedonskog informacionog sistema o zemljištu - Macedonian Soil Information System (MASIS). Tokom naredne dve i po godine, sakupljeni materijal je digitalizovan, izrađene su karte zemljišta i popunjena je geo-baza podataka koja obuhvata sve terenske i laboratorijske podatke za preko 4.500 profila zemljišta. Kao konačan ishod aktivnosti ovog Projekta, primenom savremenog pristupa Digitalnog mapiranjazemljišta, izrađene su tematske karte, npr. karta rizika od erozije, karta distribucije svojstava zemljišta, koristeći kao ulazne podatke za svojstva zemljišta takođe i njihove kovarijable, kao što su klimatski podaci, DEM, geologija, vegetacija itd.

Geo-baza podataka o zemljištu sadrži metodično organizovana svojstva zemljišta podeljena na podatke o profilu zemljišta (tekstura zemljišta, hemijska i fizička svojstva zemljišta) i o lokaciji zemljišta. Svi grafički i alfanumerički podaci su adekvatno integrisani u SQL bazu podataka, omogućavajući lako korišćenje svih sačuvanih podataka. Pored toga, kako bi se omogućila diseminacija svih podataka sačuvanih u MASIS bazi podataka, uspostavljen je WEB GIS portal. Dakle, podaci MASIS-a su dostupni široj javnosti putem ovog portala za posebne usluge koje portal nudi. Štaviše, WEB portal nudi funkcionalnosti za pretraživanje, odabiranje i preuzimanje podataka o zemljištu. Tabela B4.9 prikazuje meta-podatke MASIS-a o svojstvima zemljišta, koji su potrebni za mapiranje ANC. Treba naglasiti da će ove informacije o zemljištu biti dostupne za ANC projekat.

TabelaB4.9. Podaci o svojstvima zemljišta dostupni u MASIS-u koji će se koristiti za mapiranje ANC

B4.3. STATUS PODATAKA O KLIMIHidrometeorološka služba u Republici Makedoniji zvanično je osnovana 1947. godine „Deklaracijom o osnivanju Hidrometeorološke službe u Narodnoj Republici Makedoniji”. Godine 1978., ona je postala Republička hidrometeorološka služba, vladino telo od posebnog značaja za obavljanje aktivnosti u oblasti meteorologije i hidrologije. Zakon o hidrometeorološkim poslovima usvojen je 1992. godine (Službeni glasnik br.19/92). Od 1991, kada je Republika Makedonija postala nezavisna država, Hidrometeorološka služba postala je na državnom nivou nadležna za meteorologiju i hidrologiju i postala je članica Svetske meteorološke organizacije u julu 1991. godine. Hidrometeorološka služba

Svojstvo zemljišta

Atributivni podaci Grafički podaci

Nema podataka

OgraničeniSve

lokacijeNema

podatakaOblik Raster

Klasifikacija odvodnjavanja (loše drenirano ili veoma loše drenirano)

x

Dubina zemljišta (ako je jednaka ili manja od 30 cm) x x

Tekstura zemljišta (vidi Tabelu 1) x x

Površinska kamenitost (vidi Tabelu 1) x x

Organska materija u zemljištu (ako je jednaka ili veća od 30%)

x x

Salinitet (ako je jednak ili veći od 4 dS/m) x x

Sadržaj Na u zemljištu (ESP ako je jednak ili veći od 6) x x

Kiselost (ako je jednaka ili manja od 5 pH u vodi) x x

146


je 2000. godine nastavila svoj rad kao deo, i pod nadležnošću, Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede.

Prva meteorološka merenja i osmatranja na teritoriji Makedonije vršena su u Skoplju (od 1891. do 1899.) i u Bitolju (od 1986. do 1911.). Za potrebe vojske tokom Prvog svetskog rata, meteorološka merenja su obavljana na 3 mesta: u Bitolju, Prilepu i Udovu, a padavine su beležene u Strumici, Kočanima i Skoplju. Pored merenja osnovnih meteoroloških elemenata (temperature, padavina, vazdušnog pritiska, brzine i pravca vetra, vlažnosti, izolacije itd.) na stanicama u Prilepu, Bitolju i Udovu, takođe su vršena i izvesna visinska osmatranja. Još nekoliko organizovanih i kontinuiranih meteoroloških i hidroloških merenja počelo je da se obavlja 1923. godine, a ona su, uz prekid tokom Drugog svetskog rata, trajala do 1947. godine kada je osnovana Hidrometeorološka služba i mreža meteoroloških stanica.

Pravni okvir za meteorološki monitoring zasniva se na Zakonu o hidrometeorološkoj delatnosti (Službeni glasnik Republike Makedonije br. 103 od 19.08.2008). Ovaj zakon reguliše hidrološke i meteorološke aktivnosti i ovlašćuje (imenuje) nadležnu instituciju – Hidrometeorološku službu – za ispunjavanje zadataka razvoja i održavanja hidroloških i meteoroloških osmatranja; istraživanja atmosfere, zemljišta i vodnih resursa, kao i primenu hidrologije i meteorologije. Neke dužnosti u vezi sa razvojem i održavanjem hidroloških i meteoroloških osmatranja (član 4) su: uspostavljanje i održavanje mreže meteoroloških i hidroloških stanica, meteorološka merenja i osmatranja za vremensku prognozu, klimatologija, agrometeorologija, aeronautička meteorologija, merenja i osmatranja kvaliteta vazduha, vode i zemljišta; obrada registrovanih podataka, izrada izveštaja i prognoze o vremenu, hidrološkom stanju i vazduhu, kvalitetu vode i zemljišta.

Hidrometeorološka služba (HMS) istovremeno predstavlja i nacionalni hidrometeorološki informativni centar. Ona takođe vrši i međunarodnu razmenu meteoroloških i hidroloških podataka. HMS je odgovorna za koordiniranje međunarodnih obaveza zemlje u oblasti meteorologije i hidrologije.

Trenutno stanje meteorološkog osmatračkog sistema u Republici Makedoniji

Na osnovu Zakona o hidrometeorološkoj delatnosti na teritoriji Republike Makedonije uspostavljen je jedinstveni sistem meteoroloških osmatranja. Meteorološki sistem u Republici Makedoniji je sastavni deo globalnog sistema osmatranja i sve aktivnosti koje se vrše u ovom sistemu određene su u skladu sa propisima i standardima Svetske meteorološke organizacije.

U okviru meteorološkog sistema osmatranja određena je i uspostavljena državna mreža meteoroloških stanica sa profesionalnim osmatračima. Ova mreža, prema trenutnom stanju, obuhvata 19 glavnih meteoroloških stanica i 2 meteorološka radarska centra za suzbijanje grada. Pored toga, postoji uspostavljena mreža stanica sa honorarnim osmatračima koja se sastoji od 7 klimatoloških stanica, 103 padavinske i 24 fenološke stanice. Tokom poslednjih godina meteorološki osmatrački sistem u Republici Makedoniji takođe je dopunjen postavljanjem dodatnih automatskih meteoroloških stanica (kojih ukupno ima 14).

147


Podaci o glavnim meteorološkim stanicama i dostupnosti podataka razrađeni su u tabelama ispod kako bismo stekli bolji uvid u ono što je trenutno dostupno. Dostupnost mesečnih proseka za tražene parametre je prikazana u Tabeli B4.10. koja sledi.

Tabela B4.10. Stanje mesečnih podataka izmerenih na glavnim meteorološkim stanicama

Slika B4.3. Meteorološka mreža u Republici Makedoniji

Legenda: Stanice u obojenim poljima rade u 2016.(*) niz sa podacima koji nedostaju

N°Meteorološka

stanicaGeografska

širinaGeografska

dužinaElevacija (m)

Temperatura (srednja, maks. i

min.),padavine, brzina vetra, oblačnost, relativna vlažnost

Trajanje sijanja sunca

Napomena

1 Berovo 41°43’00” 22°25’00” 827 1961-2015 1961-2015

2 Bitolj 41°03’00” 21°12’00” 586 1961-2015 1961-2015

3 Đevđelija 41°09’00” 22°23’00” 59 1961-2015 1981-2015

4 Demir Kapija 41°25’00” 22°21’00” 125 1961-2015 1988-2015

5 Kriva Palanka 42°12’00” 22°22’00” 691 1961-2015 1961-2015

6 Lazaropolje 41°32’00” 20°04’00” 1332 1961-2015 1961-2015

7 Mavrovski Hanovi 41°42’00” 20°04’00” 1240 1961-2015 1961-2015*

8 Ohrid 41°07’00” 20°04’00” 760 1961-2015 1961-2015

9 Popova Šapka 42°01’00” 20°05’00” 1750 1961-2008 1985-2008

10 Prilep 41°21’00” 21°13’00” 661 1961-2015 1961-2015

11 Skoplje Zečje brdo 42°01’00” 21°12’00” 301 1981-2015 1981-2015

12 Skoplje Petrovac 41°57’00” 21°13’00” 240 1961-1966 1961-1975

Izmeštena 1967; od 2001. ručno merenje je zamenjeno AWS

13 Solunska Glava 41°42’00” 21°12’00” 2540 1973-2009 1973-2009

14 Strumica 41°26’00” 22°23’00” 224 1961-2015 1966-2015

15 Štip 41°44’00” 22°21’00” 322 1961-2015 1961-2015

148


Klimatološke stanice još uvek imaju problema sa kontrolom kvaliteta. Većina stanica ne radi (samo 7 stanica je ostalo u funkciji). Dostupnost podataka je prikazana u sledećoj tabeli:

Stanje padavinskih stanica je prikazano u Prilogu ovog izveštaja.

Dnevni podaci su dostupni samo za glavne meteorološke stanice kao što je prikazano u Tabeli B4.12 koja sledi.

Dostupnost podataka je vrlo ograničena usled činjenice da, u skladu sa postojećim zakonima i propisima, hidrometeorološke službe naplaćuju usluge izdavanje podataka u digitalnom obliku (Raspored iznosa

Tabela B4.11. Stanje mesečnih podataka (srednja temperatura i padavine) izmerenih na klimatološkim stanicama

Tabela B4.12. Stanje dnevnih podataka izmerenih na meteorološkim stanicama

Legenda: Stanice u obojenim poljima rade u 2016. godini(+) potpune serije; (+*) serije u kojima nedostaju podaci

N°Meteorološka

stanicaGeografska

širinaGeografska

dužinaElevacija

(m)Period

1961-1990Period

1971-2000Period

1981-2010Period

2010-2015Napomena

1 Amzabegovo 41°49’00” 22°20’00” 250 +* +* +* -

2 Valandovo 41°19’00” 22°23’00” 100 + + + -

3 Veles 41°43’00” 21°14’00” 175+(1961-1987

- - -

4 Gostivar 41°48’00” 20°05’00” 525 +* - - -

5 Debar 41°31’00” 20°03’00” 675 + -+(2003-2010)

+

(1961-1982) Debar(1983-1990) Debar-Špilje(2003-2015) Debar nova lokacija

6 Delčevo 41°58’00” 22°24’00” 630 + +* + +

7 Kavadarci 41°26’00” 22°20’00” 260 +* - - -

8Katlanovska Banja

41°54’00” 21°14’00” 240+(1963-1990)

+ - -

9 Kičevo 41°31’00” 20°05’00” 620 + * - - -

10 Kočani 41°55’00” 22°22’00” 345 + + + -

11 Kratovo 42°05’00” 22°20’00” 640 + + + +

12 Kruševo 41°22’00” 21°11’00” 1230 + + + +trajanje sijanja sunca (1999-2015)

13 Kumanovo 42°08’00” 21°14’00” 338 +* +* + +

14Makedonski Brod

41°31’00” 21°11’00” 545 +* + - -

15 Novi Dojran 41°13’00” 22°24’00” 180 +* +* +* +trajanje sijanja sunca (1961-2015)

16 Radoviš 41°38’00” 22°22’00” 380 +* +* - -

17 Resen 41°05’00” 21°10’00” 881 + - - -

Mreža Digitalizovani Kontrola kvaliteta Homogenizovani

Glavne meteorološke stanice 1961-2015da(Izuzev Popove Šapke i Solunske Glave)

ne

Klimatološke stanice 1991-2015 ne ne

Padavinske stanice 1991-2015 ne ne

149


Tabela B4.13. Ocena pristupa dostupnim nacionalnim podacima

Tabela B4.14. Troškovi za dnevne i mesečne meteorološke podatke

Izvor: Prema Rasporedu iznosa naknade troškova nastalih usled obavljanja usluge davanja hidrometeoroloških podataka i proizvoda iz arhive Hidrometeorološke službe (Službeni glasnik br. 33 /09).

Cena meteoroloških podataka definisana cenovnikom je prilično visoka, naročito ako će se za ANC projekat koristiti dnevni podaci. Međutim, na osnovu zahteva koji dolazi od vladinih institucija, moguće je dobiti neke podatke besplatno. Troškovi koji se odnose na dobijanje meteoroloških podataka prikazani su Tabeli B4.14 koja sledi.

Detaljna razrada podataka o temperaturi i padavinama u zemlji biće prikazana u narednim odeljcima.

Temperatura vazduha u Republici Makedoniji

Temperatura vazduha je jedan od najvažnijih elemenata vremena i klime s obzirom da ona određuje tip klime, karakteriše toplotno stanje atmosfere i temperaturni režim teritorije. Prostorna raspoređenost temperature vazduha zavisi od geografske dužine, širine i nadmorske visine. Na osnovu korelacione zavisnosti između nadmorske visine i srednje temperature vazduha za svaku homogenu fizičko-geografsku sredinu, promene temperature vazduha su dobijene u zavisnosti od nadmorske visine. Prosečno termičko polje u Republici Makedoniji je prikazano na godišnjoj izotermičnoj karti (Sl. B4.4).

naknade troškova nastalih usled obavljanja usluge davanja hidrometeoroloških podataka i proizvoda iz arhive Hidrometeorološke službe, objavljen u Službenom glasniku br. 33 /09). Tabela B4.13, koja sledi, pokazuje da su podaci za dva perioda mesečnih proseka (1961-1991. i 1971-2000), samo za temperature (srednja, maksimalna i minimalna) i padavine, javno dostupni. Dostupnost podataka je takođe prikazana u Tabeli B4.13.

Mreža Podaci Period 1961-1990. Period 1971-2000. Period 1981-2010.

Glavne meteorološke stanice

MesečniTemperatura (srednja, maks. i min), padavineDostupno

Temperatura (srednja, maks. i min), padavineDostupno

Na zahtev*

Dnevni Na zahtev* Na zahtev * Na zahtev *

Klimatološke staniceMesečni Na zahtev* Na zahtev* Na zahtev*

Dnevni Na zahtev* Na zahtev* Na zahtev*

Padavinske staniceMesečni Na zahtev* Na zahtev* Na zahtev*

Dnevni Na zahtev* Na zahtev* Na zahtev*

PodaciTrošak (bez PDV-a) u

makedonskim denarimaTrošak (bez PDV-a)u evrima – približno

Dnevni podaci za jedan meteorološki element iz jedne meteorološke stanice za jednu godinu

3.040 50

Mesečni podaci za jedan meteorološki element ili parametar iz jedne meteorološke stanice za niz od 30 godina

2.560 42

Mesečni podaci za jedan meteorološki element ili parametar iz jedne meteorološke stanice za više od 30 godina

3.680 60

150


Slika B4.4. Srednja godišnja temperature vazduha u Republici Makedoniji

Slika B4.5. Srednja temperatura vazduha u januaru u Republici Makedoniji

Najveće vrednosti godišnje temperature vazduha javljaju se u oblasti Đevđelija-Valandovo, gde je srednja godišnja temperatura vazduha veća od 14oC. Uticaj mediteranske klime najviše se oseća u ovom delu zemlje. Nekih godina ovaj mediteranski uticaj se oseća još dublje na Balkanskom poluostrvu, naročito duž reke Vardar, kao i širom Strumičke kotline.

151


Najhladniji mesec u Makedoniji je januar. Prosečna mesečna temperature vazduha u najhladnijem mesecu prikazana je na Sl. B4.5. Najveće vrednosti zabeležene su u oblasti Đevđelija-Valandovo (veće od 3oC), od 0oC do 2oC duž reke Vardar, u Strumičkoj kotlini, Pelagoniji, Ohridu i Prespanskoj kotlini, između 0oC i -2oC u planinskim delovima Kruševa i Lazaropolja, od -2oC do -4oC na Popovoj Šapki i između -6oC i -8oC u najvišim delovima planinskih regija (Solunska Glava).

Jul je prosečno najtopliji mesec u Makedoniji. Prosečna mesečna temperatura vazduha dostiže 24oC i 25oC u Đevđelijsko-valandoloskoj oblasti, od 15oC do 20oC u Berovu i Prespanskoj kotlini, Kruševu, Mavrovskim Hanovima i Lazaropolju, od 10oC do15oC na Popovoj Šapki i u planinskim područjima, od 8oC do 10oC u najvišim delovima planina Jakupice, Šar planine i Baba planine (Sl. B4.6).

Slika B4.6. Srednja temperatura vazduha u julu u Republici Makedoniji

Padavine u Republici Makedoniji

Prostorna raspoređenost padavina u Republici Makedoniji je nejednaka zbog kompleksne orografije koja utiče na pluviometrijski režim tokom meseci, godišnjih doba i godina. Nejednakost prostorne raspoređenosti padavina rezultat je promene nadmorske visine, kao i geografske dužine i širine. Orografski uslovi u zemlji i na planinskim masivima u njenom okruženju predstavljaju značajan faktor u razvoju vremena i klime. Planinski masivi i njihov meridionalni položaj u severnom delu Makedonije utiču na prenos i modifikaciju vazdušnih masa, koje obiluju vlagom i prelaze ka centralnim delovima Balkanskog poluostrva.

Dva osnovna pluviometrijska režima, tj. mediteranski i kontinentalni, preklapaju se na teritoriji Makedonije. Između ova dva posebna i različita pluviometrijska režima, takođe su prisutni i: prelazni

152


U području mediteranskog režima padavina meseci sa najviše padavina u toku godine su novembar, oktobar i decembar. U području sa kontinentalnom klimom, maksimalne količine padavina nastaju u maju i junu.

Najkišnije područje u zemlji je područje planinskih masiva na severu, planinsko područje Šar planine, Bistre i Stogova, kao i planinski masivi Jakupice sa njenim vrhom Solunska Glava i Baba sa vrhom Pelisterom, gde godišnja suma padavina dostiže oko 1.000 mm. Najsušnija područja u zemlji su Ovče Polje, Tikveš i okolina Gradskog, sa godišnjom sumom padavina od oko 400 mm. Na celoj teritoriji Makedonije, najsušniji meseci su jul, avgust i ponekad septembar.

Slika B4.7. Histogram i pluviometrijski režim (prema Ristevskom P. 1986)

mediteranski pluviometrijski režim i prelazni kontinentalni pluviometrijski režim koji se mogu izdvojiti na osnovu preovladavajućeg maksimuma padavina tokom godine.

B4.4. STATUS PODATAKA GEOGRAFSKOG INFORMACIONOG SISTEMA (GIS)Stvaranje digitalnih baza podataka koje obuhvataju GIS i podatke daljinske detekcije je trend koji je u porastu u zemlji i koji je razvijen u okviru mnogih institucija na centralnom i na lokalnom nivou, prevashodno u oblasti životne sredine i poljoprivrede. Ima nekoliko sistema koji su u funkciji, uglavnom posvećenih unapređenju upravljanja prirodnim resursima i praćenju stanja (monitoringu). Republika Makedonija je deo inicijative o praćenju zemljišnog pokrivača CORINE, zahvaljujući kojem postoji 3 skupa podataka o pokrovnosti zemljišta u zemlji (CORINE LC 2000, 2006 i 2012) u digitalnom formatu (shape fajl), koji sadrže informacije o zemljišnom pokrivaču na tri nivoa u razmeri 1:100.000. Ovi podaci su dostupni za javnu upotrebu i koristiće se takođe i za ANC projekat.

Drugi digitalni skup podataka izradila je Agencija za prostorno planiranje i on sadrži podatke o

153


infrastrukturi države, klimi, hidrologiji i hidrografiji u obliku shape i raster fajlova. Ovaj skup podataka nije dostupan za javnu upotrebu, a neke od sačuvanih informacija u dostupnom primerku ovog skupa podataka su zastarele, iako verovatno postoji ažuriran skup podataka pri Agenciji. Agencija za katastar nepokretnosti (AKN) izrađuje i održava digitalni katastar zemljišta u državi. Postoje digitalni podaci o imovinskim pravima na nivou parcela, ali deo koji nedostaje jesu bonitetne klase zemljišta. Za bolji pristup i pretragu uskladištenih podataka, Agencija je izradila pristupačan i lak za upotrebu GIS Portal (http://ossp.katastar.gov.mk/OSSP/). GIS Portal nudi široku paletu funkcionalnosti za pretraživanje i identifikaciju katastarskih brojeva, parcela i lokacija u prostoru, sa georeferenciranim aerofotografijama visoke rezolucije.

Tokom poslednjih nekoliko godina, u okviru Odeljenja za zemljišnu politiku Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede (MPŠV)), uspostavljen je Sistem za identifikaciju zemljišnih parcela (LPIS) za vođenje evidencije o korišćenju poljoprivrednog zemljišta u zemlji. Ova baza podataka sadrži GIS slojeve za granice poljoprivrednih parcela kao shape fajlove sa odgovarajućom klasom korišćenja zemljišta. Aeorofotografije za celu zemlju u boji visoke rezolucije koje su snimljene 2009. godine služile su kao osnova za izradu ove digitalne GIS baze podataka koja će se obnavljati svakih 5-6 godina. Korišćenje zemljišta se dalje identifikuje uz pomoć podataka sakupljenih od primarnih poljoprivrednih proizvođača koji konkurišu za subvencije. Validacija prikupljenih podataka vrši se terenskim proverama koje obavljaju zaposleni u Ministarstvu i uz pomoć dodatnih satelitskih slika visoke rezolucije za određene oblasti. Podaci iz LPIS digitalne baze podataka služe za internu upotrebu MPŠV i Agencije za plaćanja, ali se takođe, po zahtevu, mogu koristiti i u druge svrhe, kao što je ANC projekat.

Još jedan skup podataka zasnovan na GIS-u čuva se okviru Hidrometeorološke službe Makedonije, a sadrži dugoročna meteorološka merenja i klimatološke podatke. Nedavno su stručnjaci ove institucije započeli izradu mapa sa GIS modeliranjem za neke klimatske parametre i indekse, npr. temperature, kišu, evapotranspiraciju, vetar i SPI (više informacija o ovome dato je u B.4.3.).

Kao što je detaljno objašnjeno u Poglavlju B.4.2., svi relevantni podaci koji se odnose na zemljište, kao što su prostorna distribucija jedinica mapiranja zemljišta i kompleksa, karte svojstava zemljišta, karte rizika i pogodnosti zemljišta, kao i pomoćnih kovarijabli (npr. klime, geologije, CORINE zemljišnog pokrivača, DTM-a itd.) uskladišteni su u geo-bazu podataka MASIS, koja je objavljena na WEB GIS portalu. U sklopu ove geo-baze podataka postoje dva DTM-a: a) sa rezolucijom od 5 m, koji je izrađen razradom aerofotografija MPŠV 2009. godine i b) sa rezolucijom od 20 m, koji je izradio AKN, na osnovu aerofotografija iz 2007. fotografisanih za izradu digitalnih topografskih karata u razmeri 1:25.000. Gorepomenute modele terena korigovali su i unapredili stručnjaci angažovani za kreiranje MASIS-a i oni su uskladišteni u njegovu geo-bazu podataka. Ovi modeli se mogu koristiti u procesu označavanja ANC za identifikaciju područja sa nagibom >15%.

Od 2013. godine, lokalna samouprava je organizovana na takav način da je teritorija zemlje podeljena na 80 administrativnih jedinica (opština) i na grad Skoplje koji je zasebna administrativna jedinica podeljena na 10 opština. Pored ova dva nivoa administrativne upravne strukture, Republika Makedonija je 2005. godine podeljena u skladu sa Nomenklaturom statističkih teritorijalnih jedinica (NUTS). Na nivou NUTS 1 i NUTS 2 cela teritorija države računa se kao jedinstvena oblast, dok na NUTS 3 nivou ima 8 statističkih regiona: Vardar, Istočni, Jugozapadni, Jugoistočni, Pelagonijski, Pološki, Severoistočni i Skopski (Slika B4.8).

154


Slika B4.8. Položaj i NUTS3 u Republici Makedoniji

B4.5. NEDOSTATAK PODATAKA, PROBLEMI I REŠENJA Kao što je već pomenuto, u protekle dve decenije kreiranje digitalnih baza podataka zasnovanih na GIS-u je postalo standardni pristup popisu prirodnih resursa i infrastrukture zemlje. Međutim, postoji nekoliko problema u vezi sa kvalitetom podataka, upotrebom i održavanjem kreiranih baza podataka i sačuvanim podacima, kao što je navedeno u nastavku:

• sve digitalne baze podataka se kreiraju u različitim institucijama za različite ciljeve, • postoji ozbiljan nedostatak umrežavanja kreiranih digitalnih baza podataka,• kvalitet memorisanih podataka u mnogim slučajevima nije dovoljan, u smislu doslednosti,

kontinuiteta i formata,• dostupnost podataka u mnogim slučajevima predstavlja značajno ograničenje zbog internih

procedura i politika institucija koje poseduju podatke.

Prema metodologiji koja se primenjuje u EU za definisanje ANC-a, u slučaju Makedonije, postojeći skup podataka koji se čuvaju unutar MASIS-a mogu da ispune većinu specifičnih kriterijuma za obeležavanje granica ANC-a, posebno u pogledu podataka o zemljištu i terenu.

Jedini parametri zemljišta koji nedostaju su:

• Tačna merenja „slabo ili vrlo slabo dreniranog zemljišta“ (voda se zadržava u profilu zemljišta u određenom vremenskom periodu). Ovaj kriterijum će biti prevaziđen korišćenjem druge opcije ili identifikacijom glejskog zemljišta iz postojeće digitalne karte zemljišta.

• Postojeća baza podataka o zemljištu ne sadrži podatke za klase tekstura, kao što je navedeno u drugom kriterijumu „Nepovoljna tekstura zemljišta i kamenitost“. Na osnovu postojećih podataka o sadržaju frakcija zemljišta, kao što su: glina, prah i pesak, klase teksture zemljišta se mogu izračunati pomoću karti za izračunavanje.

• Nema evidencije o sadržaju Na u zemljištu u bazi podataka MASIS; stoga, treći kriterijum „loše hemijske osobine“ će biti izračunat na osnovu obeležavanja granica područja pod slanim zemljištem.

155


Za sve druge kriterijume zemljišta za obeležavanje ANC-a, postojeća baza podataka o zemljištu sadrži dovoljno podataka o zemljištu u pogledu kvaliteta, formata i rezolucije. U svakom slučaju, potrebno je sprovesti dodatne analize i izračunavanja za identifikaciju ANC područja.Kao što je prethodno naznačeno, od završetka dugoročnog Programa za pripremu Pedološke karte u razmeri od 1:50.000 sredinom 90-ih, nije bilo organizovanog praćenja i sistematskog ispitivanja karakteristika zemljišta. U pogledu praćenja resursa zemljišta, glavni fokus treba staviti na dalje sprovođenje tek kreiranog Informacionog sistema o zemljištu Makedonije, posebno na razvoj znanja i iskustava u oblasti digitalnog mapiranja zemljišta i tehnika posmatranja Zemlje među osobljem, kao i na održavanje i poboljšanje tehničkih kapaciteta.

U pogledu prikupljanja podataka, glavne napore treba posvetiti:

• pružanju više podataka o postojećoj karti zemljišta, naročito davanjem detaljnih podataka o prostornom rasporedu tipova zemljišta i dubinskoj istrazi pedotransfer funkcija zemljišta,

• praćenja procesa degradacije zemljišta sa fokusom na eroziju zemljišta, zauzimanje zemljišta nepropusnim materijalima, smanjenje organske materije zemljišta i kontaminaciju zemljišta, naročito ako se ovi procesi javljaju sa ANC,

• identifikovanje i kvantifikovanje prirodnih ograničenja u najugroženijim područjima,• kreiranje mera i sprovođenje aktivnosti konzervacije u cilju borbe protiv negativnih uticaja koji

štete prirodnim resursima,• praćenje efekata sprovedenih mera na prirodne resurse, • sprovođenje adaptivnih mera u cilju suzbijanja i prevazilaženja prirodnih ograničenja u

ugroženim područjima,• unapređivanje otpornosti prirodnih resursa, sa glavnim fokusom na resurse zemljišta i vodne

resurse.

Što se tiče klimatskih podataka, postojeći skupovi podataka koji su javno dostupni pružaju mesečne podatke za glavne meteorološke stanice za periode 1961-1991. i 1971-2000, ali nisu dovoljni i kvalitetni za pravljenje meteoroloških mapa dobre rezolucije. Treba detaljno razmotriti najmanje 7 operativnih klimatoloških stanica kako bi se povećao broj stanica koje će se koristiti za dobijanje prostorne raspodele temperatura, padavina i evapotranspiracije. Sveukupno gledano, korišćenje mesečnih podataka će biti dovoljno tačno za aktivnosti ANC projekta, jer je trošak za ispitivanje i dobijanje dnevnih podataka izuzetno visok.

Najveći problem je poboljšanje javnog pristupa javnim podacima prikupljenim i obrađenim od strane Hidrometeorološkog zavoda. Takođe, zbog nedostatka resursa, Hidrometeorološki zavod ubrzano smanjuje mrežu i broj svojih glavnih klimatoloških stanica. Ovaj proces treba zaustaviti i, vrlo verovatno, preokrenuti radi jačanja i poboljšanja meteorološke mreže u zemlji.

B4.6. DAVANJE PREPORUKA ZA UNAPREĐENO UPRAVLJANJE PODACIMA U KONTEKSTU PODRUČJA SA PRIRODNIM OGRANIČENJIMAU cilju poboljšanja upravljanja postojećim digitalnim skupovima podataka koji se odnose na praćenje stanja životne sredine i prostorne podatke, od presudnog je značaja razviti koncept integracije postojećeg skupa podataka kroz: umrežavanje, usklađivanje i podešavanje. Ova integracija će omogućiti lak pristup i razmenu podataka. Iz ovih razloga, 2012. godine je pripremljena Strategija za nacionalnu infrastrukturu prostornih podataka (NISD). Vizija Strategije je definisanje opštih koncepata za integraciju i usklađivanje postojećih geoprostornih podataka, poštujući principe INSPIRE direktive.

Uspeh ANC projekta zavisiće i od koordinacije nadležnih organa za razne vrste prikupljanja i praćenja

156


podataka. Ovo će omogućiti usklađivanje i izjednačavanje u smislu metodologije, rešenja i formata prikupljenih podataka i izbegavanja preklapanja. Sprovođenje takvog koncepta će povećati kvalitet prikupljenih podataka i ponuđenih usluga i smanjiće troškove ukupnog procesa prikupljanja podataka i obeležavanje granica ANC-a. Dostupnost podataka je od presudne važnosti, pa je jedno od glavnih pitanja kojima treba posvetiti pažnju uspostavljanje jasnih protokola za pristup podacima, nivou pristupa, širenja i korišćenja mrežnih skupova podataka.

B4.7. ANALIZA NACIONALNIH KAPACITETA ZA UPRAVLJANJE PODACIMA I DAVANJE PREPORUKA ZA UNAPREĐENJE INSTITUCIONALNE STRUKTURE U POGLEDU ANCPostoji nekoliko institucija koje imaju ulogu u ANC projektu. One imaju dovoljno kapaciteta za praćenje, prikupljanje i upravljanje varijablama životne sredine i prostornim podacima, među kojima su najvažniji:

Ministarstvo životne sredine i prostornog planiranja (MŽSPP). MŽSPP se deli na nekoliko odeljenja (Odeljenje za životnu sredinu, Odeljenje za industrijsko zagađenje i upravljanje rizikom, Odeljenje za prirodu, Odeljenje za vode itd.), među kojima su najrelevantniji što se ANC-a tiče: Prostorni informacioni sistem (SIS) i Informacioni centar za životnu sredinu (MEIC).

MEIC je podeljen na četiri jedinice koje se bave nadzorom kvaliteta vazduha, analizom i izveštavanjem, katastrom i modelovanjem i IT jedinica. Misija MEIC-a je da prikupi sve informacije o životnoj sredini na osnovu praćenja različitih institucija i drugih izvora do praćenja u okviru samog centra. Osim toga, MEIC objavljuje putem svog elektronskog informacionog sistema (preko internet stranice MŽSPP-a) skup adekvatnih informativnih materijala, kao što su: brošure, izveštaji itd. Glavna funkcija MEIC-a je pružanje relevantnih, sistematizovanih, standardizovanih i lako dostupnih informacije o stanju, kvalitetu i trendovima u svim segmentima životne sredine (voda, vazduh, buka, otpad).

Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede (MPŠV). MPŠV je takođe podeljeno na nekoliko odeljenja i jedinica. U pogledu obeležavanja granica i upravljanja podacima koji se odnose na ANC, sledeće jedinice imaju odgovarajuće kapacitete, resurse i podatke: Odeljenje za registraciju i upravljanje poljoprivrednim zemljištem i Odeljenje za konsolidaciju, razmenu i identifikaciju poljoprivrednog zemljišta.

U okviru svoje organizacione jedinice LPIS, odeljenje za konsolidaciju i identifikaciju LPIS-a poseduje najrelevantnije podatke, kao i tehničke i ljudske kapacitete vezane za ANC. Misija ove jedinice je da vrši periodičnu kontrolu korišćenja poljoprivrednog zemljišta na nivou parcela, putem podataka RS (ortofoto) kao glavnog izvora identifikacije, radi pružanja validiranih podataka LPIS-a Agenciji za plaćanje i drugim vladinim i nevladinih telima, agencijama i institucijama. Baza podataka LPIS-a zapravo vodi evidenciju o poljoprivrednom zemljištu koje se u stvari obrađuje (Slika B4.9). Jedinica se sastoji od 4 kvalifikovana radnika za GIS i administraciju baza podataka i 70 zaposlenih u filijalama Ministarstva za unos podataka na terenu.

157


Hidrometeorološki zavod je organ unutar Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede, a obim aktivnosti ove službe je opisan u poglavlju B4.3.

Agencija za katastar nepokretnosti (AKN). Agencija za katastar nepokretnosti je nezavisni državni organ koji upravlja aktivnostima vezanim za uspostavljanje i održavanje katastra nepokretnosti, upravljanje geodetsko-katastarskim informacionim sistemom itd. Treba napomenuti da je Nacionalnu infrastrukturu prostornih podataka, koja je predviđena u okviru Strategije NISD, ustanovilo i vodi je Agencija za katastar nepokretnosti. Agencija poseduje ekspertizu na visokom nivou u GIS-u i RS-u, ali su njene aktivnosti veoma pristrasne prema održavanju i ažuriranju nepokretnosti i katastra. Stručnjaci AKN-a nemaju skoro nikakvog iskustva u praćenju i suočavanju sa pitanjima vezanim za upravljanje prirodnim resursima. Ipak, Agencija poseduje relevantne podatke vezane za identifikaciju ANC-a i obeležavanje granica, npr. topografske karte, DTM (rezolucija 20 m), infrastrukturu, administrativne granice itd.

B4.8. OCENE NACIONALNE POLITIKE I PREPORUČENE MERE OD ZNAČAJA ZA KARAKTERIZACIJU I MAPIRANJE PODRUČJA SA PRIRODNIH OGRANIČENJIMA UKLJUČUJUĆI I SOCIO-EKONOMSKE ANALIZENacionalna politika za područja sa prirodnim ograničenjima definisana je članovima 76. i 77. Zakona o poljoprivredi i ruralnom razvoju („Službeni glasnik Makedonije“, br. 49/10 od 12.04.2010. godine). U

Slika B4.9. Primer identifikacije poljoprivrednog zemljišta (Izvor: LPIS-MPŠV)

158


članu 76. se navodi da je politika podsticanja poljoprivrednih aktivnosti koje su korisne za životnu sredinu sprovedena kroz niz mera, a jedna od njih je: održivo korišćenje poljoprivrednog zemljišta putem mera za podršku poljoprivredne delatnosti u područjima sa ograničenim mogućnostima. Pored toga, u članu 77. se naglašava da se podrška za poljoprivrednu delatnost u područjima sa ograničenim mogućnostima za poljoprivrednu proizvodnju odobrava poljoprivrednim gazdinstvima koja rade u takvim područjima u vidu direktnih plaćanja za podršku prihodima na poljoprivrednim gazdinstvima.

Direktna plaćanja se isplaćuju poljoprivrednim gazdinstvima u vidu godišnjih isplata po jedinstvenoj površini obradivog poljoprivrednog zemljišta i ne mogu biti iznad 30.000 makedonskih denara (oko 500 evra) po hektaru. Vrstu aktivnosti koje se podržavaju ovim merama treba da propiše ministar, a postupak sprovođenja treba da odredi direktor Agencije nakon dobijanja pozitivnog mišljenja Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede. Ovaj član dopušta izuzeće od dodatnih plaćanja od 15% direktnih plaćanja za područja sa prirodnim ograničenjima.

Program direktne podrške ruralnom razvoju za 2016. godinu („Službeni glasnik“, br. 6/2016 od 15.01.2016. godine) predviđa meru 211 (Pomoć poljoprivrednoj delatnosti u područjima sa ograničenim mogućnostima za poljoprivrednu proizvodnju) koja se primenjuje u skladu sa stavom 8 člana 77. ili kao dodatna finansijska podrška koja iznosi 15% direktnih plaćanja po jedinici površine ili stočnoj jedinici za poljoprivredna gazdinstva u područjima sa ograničenom proizvodnjom. Iznos finansijske podrške za ovu meru u 2016. godini iznosi 35 miliona denara (5 miliona za 2016. godinu i 30 miliona za nerealizovana plaćanja u prethodnim godinama).

Područja koja se mogu kvalifikovati za dobijanje ove podrške (pomoć za poljoprivrednu delatnost u područjima sa ograničenim mogućnostima za poljoprivrednu proizvodnju) definisana su Uredbom o kriterijumima za direktna plaćanja, korisnicima, maksimalnom iznosu i načinu direktnih plaćanja za 2016. godinu („Službeni glasnik“, br. 2/2016 od 08.01.2016. godine). Prema ovom dokumentu, površine koje se nalaze iznad 700 m nadmorske visine imaju pravo na dodatnu isplatu od 15%.

Kriterijumi za definisanje područja sa prirodnim ograničenjima mogu da pruže mnogo bolji pristup stvarnim ograničenjima i vrlo je dobro da ona budu definisana i proglašena kao takva zasnovana na stvarnim merenjima i verifikovanim parametrima kako to zahteva ANC metodologija.

159


REFERENTNA LISTA PODATAKA KORIŠĆENIH ZA OCENU RELEVANTNIH ANC PODATAKAФилиповски Ѓ. 2003. Деградација на почвите како компонента на животната средина. МАНУ, Скопје

Evropska komisija, JRC Ispra Italija. 2006. Zajednički kriterijumi za identifikaciju područja rizika prema pretnjama vezanim za zemljište. Generalni direktorat Evropske komisije za poljoprivredu i ruralni razvoj

EVROPSKA KOMISIJA, Generalni direktorat za poljoprivredu i ruralni razvoj. 2005. Mere vezane za poljoprivredu i životnu sredinu - pregled opštih principa, vrsta mera i primena

Eurostat. 2016. EU i svet. Izdanje iz 2016. godine. Tema: Zbirka opštih i regionalnih statistika: Statističke knjige. Evropska unija, Luksemburg.

STRATEGIJE ZA CENTRALNA PODRUČJA GLOBALNOG FONDA ZA ŽIVOTNU SREDINU (GEF-5). Strategija za borbu protiv degradacije zemljišta (dezertifikacije i deforestacije)

Informacioni sistem o zemljištu Makedonije (MASIS). 2015. Podaci o distribuciji tipova zemljišta. www.maksoil.ukim.mk

Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede. 2007. Nacionalna strategija za poljoprivredu i ruralni razvoj

Shucksmith, M., Thomson, K. J., and Roberts, D. (Eds.). 2005. CAP i regioni: teritorijalni uticaj zajedničke poljoprivredne politike. CABI

SSO. 2014. Struktura poljoprivrednih gazdinstava, 2013. Preliminarni podaci. Statistički pregled: Poljoprivreda, 769. Državni zavod za statistiku Republike Makedonije, Skoplje

SSO. 2015a. Bruto domaći proizvod i formiranje bruto fiksnog kapitala po regionima, 2013. Državni zavod za statistiku Republike Makedonije, Skoplje

SSO. 2015b. Laeken pokazatelji siromaštva u 2014. godini Državni zavod za statistiku Republike Makedonije, Skoplje

SSO. 2016a. Bruto domaći proizvod u Republici Makedoniji u 2015. godini. Državni zavod za statistiku Republike Makedonije, Skoplje

SSO. 2016b. Statistički godišnjak Republike Makedonije, 2016. Državni zavod za statistiku Republike Makedonije, Skoplje

UNDP. 2001. Procena ekonomskog uticaja klimatskih promena

UNDP. 2005. Samoprocena nacionalnih potreba za kapacitetima Makedonije za globalno upravljanje životnom sredinom

UNDP. 2013. III Nacionalna komunikacija UNCCC - Sektor: Poljoprivreda

160


STATUS PODATAKA O ZEMLJIŠTU, KLIMI I DIGITALNOM MAPIRANJU U CRNOJ GORIMirko Knezević1, Drago Đačić2, Sanja Pavićević3 i Aleksandra Martinović4

POGLAVLJE B5

B5.1. UVOD Crna Gora pripada državama Jugoistočne Evrope i Zapadnog Balkana. Geografske koordinate krajnjih tačaka državne teritorije su 43° 32’ (Močevići, Pljevlja) i 41° 52’ (Ada, Ulcinj), severne geografske širine i 18° 26’ (Sutorina, Herceg Novi) i 20° 21’ (Jablanica, Rožaje), istočne geografske dužine. Na kopnu se graniči sa Hrvatskom na zapadu (14 km), Bosnom i Hercegovinom na zapadu/severozapadu (225 km), Srbijom i Kosovom* na severu i severoistoku (203 km) i Albanijom na istoku/jugoistoku (172 km).* na kopnu se graniči sa Hrvatskom na zapadu (14 km), Bosnom i Hercegovinom na zapadu/severozapadu (225 km), Srbijom i Kosovom* na severu i severoistoku (203 km) i Albanijom na istoku/jugoistoku (172 km). Dužina obale Jadranskog mora koja pripada ovoj zemlji iznosi 293 km.

Ukupna površina teritorije države je 13.812 km2, a površina teritorijalnog morskog područja je oko 2.540 km2, iako granica između Crne Gore i Hrvatske još uvek nije definitivno utvrđena. Crnogorske granice sa susednim zemljama prirodno su određene i nesporne, osim sa Hrvatskom, na poluostrvu Prevlaka i Jadranskom moru.

Prema popisu iz 2003. godine, Crna Gora ima 620.145 stanovnika, što predstavlja gustinu naseljenosti od 44,9 stanovnika po km2. U administrativnom smislu, nacionalna teritorija je podeljena na 23 političko-teritorijalne jedinice – opštine – koje pružaju lokalnu administraciju. Golubovci i Tuzi imaju status gradskih četvrti i oni su u administrativnom smislu deo glavnog grada Podgorice (Slika B5.1. Administrativna podela Crne Gore).

Geološke karakteristike

Teren Crne Gore je sastavljen od kasnih paleozojskih, mezozojskih i kenozojskih stena. Što se tiče hidrogeoloških karakteristika, dominiraju visoko prepustne karbonatne stene. Zbog sastava stena, padavine brzo prodiru u zemlju hraneći kako ograničene, tako i neograničene kraške izdani koje se ispuštaju u zone erozionih baza, priobalnog mora, Skadarskog jezera i duž ivice Zetsko-bjelopavlićke ravnice, nikšićkog polja i pored vodenih korita.

Područje Crne Gore se sastoji od stena različite starosti i petrografskog sastava. Jugozapadni deo zemlje je uglavnom prekriven karbonatnim stenama i povremeno su prisutni flišni i kvaternarni sedimenti. Svuda su rasprostranjeni krečnjaci i dolomiti iz doba Trijasa, Jure i Krede i fliš iz doba Eocena. Severoistočno područje Crne Gore izgrađeno je od silikatnih-paleozojskih klastičnih i trijasičkih stena kojima pripadaju kao i od vulkanskih stena i krečnjaka, koje u nekim planinama potiču iz doba Jure

1 Biotehnički fakultet, Univerzitet Crne Gore2 HydroGis, Podgorica3 Agrometeorološka služba, Podgorica4 Fakultet za prehrambenu tehnologiju, bezbednost hrane i ekologiju, Univerzitet u Donjoj Gorici, Podgorica

161


i Krede. U najnižim delovima regiona, kvaternarni sedimenti se uglavnom sreću kao glaciofluvijalni sedimenti, a manje kao jezerski (miocenski sedimenti). Veliki deo centralnog dela crnogorskog fliša se širi od Gacka i Volujaka u Bosni i Hercegovini (entitet Republika Srpska) do planine Komovi i granice sa Albanijom.

Zahvaljujući svojoj dugoj geološkoj istoriji pod uticajem tektonskih pokreta, Crna Gora je bogata različitim vrstama stena (eruptivne, sedimentna i metamorfna) i mnogim tranzicionim oblicima. Zbog toga je geološki sastav zemlje veoma heterogen, što je dovelo do velike raznovrsnosti zemljišnog pokrivača, kako u pogledu tipologije, tako i u pogledu fizičkih i hemijskih karakteristika i svojstava.

Slika B5.1. Administrativna podela Crne Gore

162


Geografske karakteristike

Kao posledica dugog geološkog razvoja terena i promene endogenih i egzogenih sila, reljef Crne Gore je vrlo raznolik. Na severu dominiraju visoke planine; centralni deo se sastoji od kraškog područja sa velikim depresivnim/nizijskim područjima, dok priobalne ravnice variraju od nekoliko stotina metara do nekoliko kilometara duž obale. Priobalna zona je od kopna odvojena planinama Orijen, Lovćen i Rumija, čije se padine ponekad, kao i u slučaju Bokokotorskog zaliva, strmo spuštaju na obalu. Najniži deo centralnog kopnenog područja sastoji se od reke Zete i donjeg toka dolina reke Morače, stvarajući Zetsko-bjelopavlićku ravnicu sa Skadarskim jezerom – najvećim jezerom na Balkanu. Planine na severu obuhvataju 37 vrhova sa visinama iznad 2.000 m, od kojih su najviše Bobotov kuk (Durmitor) i Maja Rozit (Prokletije), sa po 2.522 m. Planinski vrhovi Crne Gore spadaju u one delove Balkanskog poluostrva koji su najviše erodirali u toku poslednjeg glacijalnog perioda. Najdublji kanjon u Evropi, klisura reke Tare sa dubinom do 1.300 m, nalazi se takođe u severnom planinskom regionu.

Crna Gora je uglavnom planinska zemlja sa vrlo malim niskim područjima neposredno uz obalu, basena Skadarskog jezera, nekih većih rečnih dolina (Lim, Tara, Ibar, Cehotina) i kraških polja. Od ukupne površine Crne Gore, samo oko 5% ima nagib do 5°, što znači da je zemlja izuzetno brdovita i planinska, prekrivena tokovima čije doline nadmašuju njihov prodor sa kanjonima i klisurama. Od mora do unutrašnjosti Crne Gore, ravan reljef se javlja na obalnim poljima (12.000 ha) i u basenu Skadarskog jezera (42.000 ha). Oni se smatraju ravnicama u pravom smislu. U njihovoj sredini, na padinama, na terasama postoje određene površine koje su razbacane unaokolo, bez značajnog kontinuiteta, zavisno od geološke strukture, vrsta stena i ozbiljnosti reljefnih oblika i padine. Terasasta zemljišta u ovom delu Crne Gore su veoma važna za poljoprivredu jer se nalaze do 500 metara nadmorske visine, ali su i dalje pod uticajem mediteranske klime koja omogućava kultivaciju citrusa, ranog i zimskog povrća, ukrasnog bilja i cveća.

Specifične oblasti ravnog zemljišta (do 5 stepeni) i blage padine (do 7 stepeni) su najčešće zastupljene u kraškim poljima i rečnim dolinama, gde klimatski uslovi omogućavaju uzgajanje kontinentalnog voća i brojnih poljskih useva i zauzimaju površinu od 500-1.000 m nadmorske visine. Na brdovitom zemljištu, izvan basena i u obliku enklava u šumskoj zoni, postoje i ograničena obradiva zemljišta, u kombinaciji sa voćnjacima i livadama.

U visokim zonama od 1.000 do 1.500 m nadmorske visine prevladavaju šume i pašnjaci, dok se obradiva zemljišta nalaze na visoravnima, uglavnom kao livade, dok su usevi prilagođeni klimatskim uslovima sličnim onima na obradivim zemljištima.

Šume i pašnjaci (planinski tip pašnjaka) dominiraju na površini iznad 1.500 m nadmorske visine.

Klima

Pored geografske širine i nadmorske visine, klimatsku atmosferu u Crnoj Gori određuje prisustvo velikih vodnih tela (Jadransko more, Skadarsko jezero), more koje duboko ulazi u kontinentalni deo (Bokokotorski zaliv), umereno visoko planinsko područje u blizini obale (Orijen, Lovćen, Rumija), Ulcinjsko polje na krajnjem jugoistoku i planinski masiv Durmitora, Bjelasice i Prokletija.

Na osnovu podataka za bazni klimatski period 1961-1990. i prema klasifikaciji Kopena, u Crnoj Gori su prisutne dve vrste klime: umereno topla C i umereno hladna D. Topla klima je prisutna u donjim delovima zemlje, dok se klima tipa D može naći u planinskim unutrašnjim oblastima, uglavnom na nadmorskim visinama iznad 1.000 m. Južni deo Crne Gore i Zetsko-bjelopavlićka ravnica imaju mediteransku klimu uz duga, vruća i suva leta i relativno blage i kišne zime. Podgorica je grad sa najvećom srednjom mesečnom temperaturom tokom leta i sa najvećim prosečnim brojem tropskih dana. Klima je znatno ozbiljnija u kraškim poljima, čiji su najniži delovi daleko ispod okolnih planinskih

163


vrhova i nalaze se na udaljenosti od 40-80 km od Jadranskog mora. Umesto toga, postoje i polja koja su prilično blizu obale (oko 20 km), ali su odvojena od mora visokim planinama.

Centralni i severni delovi Crne Gore imaju neke karakteristike planinske klime, ali je očigledan i uticaj Mediteranskog mora, što se ogleda kroz režim padavina i viših srednjih temperatura u najhladnijim mesecima. Sam sever zemlje ima kontinentalnu klimu, koji, pored velikih dnevnih i godišnjih temperaturnih varijacija, karakterišu niske godišnje padavine ravnomerno raspoređene tokom cele godine. U planinskim područjima na severu, leta su relativno hladna i vlažna, a zime su dugačke i oštre, sa čestim mrazem i niskim temperaturama koje brzo padaju sa visinom. Najniža srednja godišnja temperatura zabeležena je na Žabljaku (sliv reke Tare).

Srednja godišnja oblačnost se povećava od juga ka severu. Najniže vrednosti su zabeležene na Crnogorskom primorju, u Zetsko-bjelopavlićkoj ravnici i na području Nikšića. Oblačnost na obali se kreće od 44% do 47%, u Podgorici je 48%, a u Nikšiću 50%. Najviša srednja godišnja oblačnost zabeležena je u planinskim područjima na severu, u proseku između 56% i 62%. Posmatrano po mesecima, najniža oblačnost se javlja na jugu tokom letnjih meseci, a najviša na severu u periodu od novembra do februara.

Trajanje sunčanih perioda na obali varira od 2.400 do 2.600 sati godišnje, odnosno od 1.600 do 1.900 sati u planinama. Ulcinjska regija ima najduže srednje vreme trajanja sunca sa 2.557 sati godišnje. U svim područjima, trajanje sunca u julu i avgustu je oko 4-5 puta duže nego u zimskim mesecima.

U proseku, godišnji broj dana sa padavinama je oko 115-130 na obali ili do 172 na severu. Najkišovitiji meseci u proseku imaju od 13 do 17, a najsušniji od 4 do 10 kišnih dana. Broj dana sa nešto većim dnevnim padavinama (preko 10 mm) kreće se od 25 (Pljevlja) do 59 (Kolašin). Međutim, najveći broj dana sa velikim padavinama je zabeležen na Cetinju – 74 dana.

Snežni pokrivač se formira na visinama iznad 400 metara. Snežni pokrivač dublji od 30 cm se može očekivati na nadmorskim visinama iznad 600 m, a čak i dublje od 50 cm na nadmorskim visinama iznad 800 m. Prosečan broj dana sa snežnim pokrivačem dubljim od 50 cm je 76 dana na Žabljaku, a 10 dana u Kolašinu.

Godišnje padavine su veoma neujednačene u rasponu od oko 800 mm na krajnjem severu do oko 5.000 mm na krajnjem jugozapadu. Na padinama Orijena, u selu Crkvice (940 m nadmorske visine), padavine mogu čak u rekordnim godinama dostići 7.000 mm, što ga čini najkišovitijom površinom u Evropi.

Geografski položaj i izuzetno izražena orografija uzrokovali su veoma raznovrsne klimatske karakteristike, koje se prilično naglo menjaju od mediteranske do subalpske klime. Rečne doline, baseni i visoravni su najviše pogođeni ovom promenom zbog reljefa, njegove artikulacije i nagiba terena. U tom smislu, u Crnoj Gori se može razlikovati 4-5 klimatskih zona.

Prva zona se sastoji od područja crnogorskog primorja sa mediteranskom klimom, koja prodire delimično kroz dolinu Bojane i Skadarskog jezera i oseća se duž dolina reke Zete, reke Morače, reke Cijevne i Rijeke Crnojevića. Centralne temperature vazduha u januaru su dosta visoke (6,8-8,0oC) i retko su niže od 0°C. U slivu Skadarskog jezera temperature su neznatno niže (4,2-5,1°C), ima više mraza i snega, koji se, pošto je ovo priobalna zona, brzo topi kada pada.

Srednje godišnje temperature na obali su 15,5-15,8°C i u basenu Skadarskog jezera 14,2-15,3°C. Tokom tri letnja meseca maksimalna temperatura može da dostigne do 41°C, a toplota i suvoća vazduha imaju negativne uticaje na poljoprivredne aktivnosti.

164


Prosečne godišnje padavine se kreću od 1.400-1.940 mm u obalnim područjima, a u Zetsko-bjelopavlićkoj ravnici od 1.650 do 2.560 mm.

Druga zona se sastoji od pojasa priobalnih planina (Rumija, Lovćen i Orijen) i kraške površine Bilećkog jezera do granice sa Albanijom. Ova zona je pod uticajem mediteranske klime, kako u pogledu temperature tako i padavina. Zbog ovakvog uticaja koji dolazi iz Zetsko-bjelopavlićke ravnice i dolina Trebešnjice direktno iz Jadranskog mora, ovo područje ima sredozemsku-planinsku klimu. Njene glavne karakteristike su vruća i suva leta i vlažni jesensko-zimski period sa umereno oštrim zimama.

Treća zona, na površinskom području karsta (kraških polja u Grahovu, Nikšiću, Cetinju) u planinama, ima niže srednje godišnje temperature (između 9,5-10,7°C) i izuzetno visoke padavine, pri čemu prosečne godišnje količine padavina budu u opsegu od 3.140 do 4.740 mm, ali nekih godina su znatno više, na primer, na lokaciji Crkvice, koja se nalazi u podnožju Orijena, mogla bi da dostigne do 7.000 mm, što predstavlja najveće padavine ikada zabeležene u Evropi. Sneg je u ovoj zoni takođe uobičajen, ali ne ostaje dugo na zemljištu jer ga južni kišni talas brzo topi u planinama.

Četvrtu zonu, u centralnom planinskom području Crne Gore, predstavlja kontinentalna planinska i subalpska klima. Relevantni podaci za Kolašin ukazuju da je prosečna temperatura u januaru -1,9°C, a u februaru -0,7°C, dok se u tri letnja meseca kreće između 13,9 i 15,8°C. Na Žabljaku srednja godišnja temperatura je 4,7°C, a najhladniji mesec je januar (-4,7°C) i februar (-3,7°C), ali je temperatura niža od 0°C (negativne temperature) čak i u decembru i martu. Letnji period karakterišu prosečne mesečne temperature od 12,0 - 13,9°C, a zbog toga, Žabljak i visoravni oko Durmitora, Sinjajevine, Pivske planine, Ljubišnje i drugih visokih planina imaju temperaturu vazduha kao u priobalnim područjima i Zetsko-bjelopavlićkoj ravnici u aprilu.

Apsolutna maksimalna temperatura u Kolašinu je 32,8°C, a najniža -29,8°C, što predstavlja fluktuaciju od 62,6°C. Na visoravnima je broj toplijih dana značajno manji, što dovodi do manjih temperaturnih fluktuacija nego u rečnim dolinama, iako viši regioni imaju nisku negativnu temperaturu koja dovodi do prodiranja hladnog severnog vetra i snežnog pokrivača koji traje duže vreme. Prosečna godišnja količina padavina u planinskim područjima Crne Gore je prilično visoka, u rasponu od 1.500 do 2.500 mm. Ovo područje predstavlja prelazak sa modifikovane mediteranske na kontinentalnu i planinsku klimu. Količina padavina je veća na mestima koja su bliže ili gravitiraju ka slivu Jadranskog mora, dok se smanjuju u onim ispustima u slivu Crnog mora.

Petu zonu, na severnom delu Crne Gore, odlikuje umerena kontinentalna klima, sa prilično hladnim zimama i toplim letima. Srednja godišnja temperatura u Pljevljima je 8,2°C, u Plavu 8,5°C, a u Beranama i Bijelom Polju 8,8°C. U ovom području je zabeležena apsolutna maksimalna temperatura od 35-37°C i apsolutna minimalna temperatura od -25°C do -29°C. Temperature u januaru su negativne na svim mestima, dok Pljevlja i Plav imaju negativne temperature u decembru i februaru. Pljevlja, iako na nižoj nadmorskoj visini (784 m) od Plava (909 m), je uglavnom otvorena za kontinentalno područje, tako da ima snižene negativne temperature zbog severnog vetra, dok magla u jesenjem i zimskom periodu ostaje duže nego u dolini Tare, Lima i Ibra.

Letnji meseci su najtopliji, sa prosečnim mesečnim temperaturama vazduha od 14,5 do 18,4°C, a septembar je topliji od maja, zbog zadržavanja snega na okolnim planinama. Prosečne godišnje padavine se kreću od 796 mm u Pljevljima i 780 mm na Savinskom polju u Bistrici u Bijelom Polju, do 950 mm u Beranama, 1.200 u Plavu, 1.345 mm u Mojkovcu i 1.467 mm u Gusinju.

Da zaključimo, predviđeno je da u različitim područjima Crne Gore klimatski uslovi zadovoljavaju zahteve ANC projekta što se tiče podataka o temperaturi i padavinama. Ipak, ovo će biti predmet detaljnih statističkih analiza i istraživanja kada otpočne ANC mapiranje.

165


Vodni resursi

U Crnoj Gori postoje značajne razlike u raspodeli i obilju vodnih resursa – počev od aridnih kraških područja do onih bogatih površinskim i podzemnim vodama. Generalno govoreći, sa prosečnim godišnjim oticanjem od 624 m3/s (tj. zapremine od 19,67 milijardi m3), teritorija Crne Gore spada među područja bogata vodom. Prosečni specifični oticaj je oko 43 litara/s/km2. Od ukupnog oticaja, oko 95% su kontinentalne vode, a preostalih 5% su tranzitne vode.

Reke otiču u dva sliva: Crnomorski, sa ukupnom površinom od 7.260 km2 (ili 52,5% teritorije) i Jadranski sa oko 6.560 km2 (ili 47,5%). Najveće reke Crnomorskog sliva su Lim (najduža reka, dužine 220 km), Tara (146 km), Cehotina (125 km) i Piva (78 km), a za sliv Jadranskog mora Morača (99 km), Zeta (65 km) i Bojana (40 km).

Prirodna jezera su takođe važni vodni resursi, od kojih su najznačajniji Biogradsko (površina 0,23 km2), Plavsko (1,99 km2), Crno (0.52 km2), Šasko (3.6 km2) i Skadarsko jezero. Površina Skadarskog jezera, u zavisnosti od nivoa vode, varira od oko 360 do preko 500 km2, dok se zapremina jezera kreće od 1,7 do 4,0 km3. Ukupna površina sliva Skadarskog jezera je oko 5.500 km2 (u Crnoj Gori je 4.470 km2 i Albaniji 1.030 km2). Prirodna jezera se nalaze na nadmorskoj visini od 1,4 m (Šasko jezero) do 1.418 m (Crno jezero), a tri – Biogradsko jezero, Crno jezero i Skadarsko jezero – nalaze se u nacionalnim parkovima. Najveća veštačka akumulacija je Pivsko jezero, sa ukupnim kapacitetom akumulacije vode od 880 x 106 m3. Ostale značajne akumulacije uključuju jezera Slano, Krupac i Vrtac (225 x 106m3) i akumulaciju Otilovića (18 x 106 m3).

Močvarna zemljišta se uglavnom mogu naći u područjima oko jezera i u manjoj meri u obalnom području. Najznačajnije močvarno područje se nalazi u blizini Skadarskog jezera, a na spisku je međunarodno važnog područja (na osnovu Ramsarske konvencije). Podaci o podzemnim vodama su nepotpuni budući da su dosadašnja istraživanja po obimu bila retka i ograničena. Crna Gora je u hidrološkom pogledu veoma bogata, jer se na njenoj teritoriji nalaze brojni površinski i podzemni tokovi vode, prirodna jezera i veštačke akumulacije (videti sliku B5.2).

Prema Crnomorskom slivu iz mnoštva izvora, većih i manjih vodotoka vode otiču rekama Ibar, Lim, Tara, Piva i Ćehotina. Specifični prosečni oticaji (Fustić i Đuretić, 2000) u ovim slivovima kreću se u slivu Ibra i Ćehotine 16-24 l/s/km2, u slivu Lima 27-55 l/s/km2, i u slivovima Tare i Pive 44 l/s/km2. Prosečni specifični oticaj prema Crnomorskom slivu iznosi 31,6 l/s/km2.

166


Slika B5.2. Hidrološka karta Crne Gore

Južni deo Crne Gore sastoji se od sliva Skadarskog jezera i on je blizu mora. Skadarskom jezeru vode daju Morača sa Zetom i Cijevnom, koja jednim delom pripada teritoriji Albanije, kao i Rijeka Crnojevića i Crmnica. Specifični oticaj Morače i Zete je 60 l/s/km2.

Reka Bojana je otoka Skadarskog jezera i jednim delom predstavlja granični vodotok sa Albanijom. Srednji godišnji proticaj Bojane je 665 m3/s. Područje Boke Kotorske, na profilu Verige (površine 826,5 km2) odvodi u more 79,5 m3/s, a ostali primorski vodotoci prosečno godišnje moru donose 11,7 m3/s. Sa sliva Trebišnjice, površine 748 km2 prosečno otiče 38,8 m3/s. Prema specifičnom oticaju od 44 l/s/km2, Crna Gora spada u najbogatije zemlje sveta po količini vode.

167


Crna Gora ima 30 prirodnih jezera; najveće na Balkanu je Skadarsko jezero, sledi Plavsko jezero, Crno jezero i Šasko jezero. Sva jezera, pri visokim vodostajima akumuliraju 4,2 milijarde m3 vode, dok veštačke akumulacije, građene za potrebe energetike i vodosnadbevanja tehničkom vodom, akumuliraju preko 1 milijardu m3 vode.

Karstno područje Crne Gore zahvata skoro 70% njene teritorije. Karst je veoma vodopropustan, što uzrokuje odsustvo površinskih vodotoka, ali i bogatstvo podzemnih voda, koje se pojavljuju u okolnom nižem terenu u obliku jakih vrela. Podzemne vode Crne Gore su izuzetno dobrog kvaliteta, što je omogućilo da su svi gradski vodovodi, izuzev pljevaljskog i hercegnovskog izgrađeni zahvatanjem ovih voda. Površinski potoci su dobrog kvaliteta. Na kvalitetu izvorskih voda zasnovana je nova privredna grana – flaširanje vode za piće.


Poljoprivredno zemljište se prostire na površini od oko 5.145 km2 i čini 37% ukupne državne teritorije, 6.225 km2 ili 45% je pokriveno šumama, dok naselja, putevi, voda, kamenita područja i druge kategorije zauzimaju 2.442 km2 ili 18% teritorije (podaci iz Prostornog plana iz 2008. godine).

Ukupno u zemlji ima 1.307 naselja. Sadašnje i planirano korišćenje zemljišta se određuje kroz proces prostornog planiranja. Prostorni planovi se donose na nacionalnom nivou (Prostorni plan Crne Gore sa svrhom da odredi prostorna područja i planove upravljanja javnim pomorskim područjima i nacionalnim parkovima, kao i detaljne prostorne planove i nacionalne lokacijske studije). Na lokalnom nivou, postoje prostorno-urbanistički planovi lokalnih samouprava, detaljni urbanistički planovi, urbanistički projekti i lokalne lokacijske studije.

Poljoprivredno zemljište, koje predstavlja važan resurs za razvoj poljoprivrede, obuhvata 0,79 ha po glavi stanovnika. Posle Severne Irske (1,36 hektara po glavi stanovnika), Crna Gora je ispred svih evropskih zemalja po ovom pokazatelju.

Nacionalni referentni centar za Crnu Goru (NRC) je bio zadužen za CARDS projekat: CORINE Land Cover mapiranje u Crnoj Gori: CLC1990, CLC2000 i CLC2006, kojim se sprovelo istraživanje. Podaci sa teritorije Crne Gore su integrisani u Evropsku bazu podataka. Podaci su dostupni na zahtev nadležnim državnim institucijama i ministarstvima, a biće dostupni za ANC projekat, uvek na zahtev.

Struktura poljoprivrednog zemljišta pokazuje da postoji veliki deo tog zemljišta koji se smatra nepovoljnim, jer pašnjaci (323.953 hektara) i prirodne livade (126.990 ha) dominantno učestvuju (zajedno 87%) u odnosu na ukupno poljoprivredno zemljište. Zbog velike orografije, geološkog sastava i drugih uslova, ovo zemljište se veoma intenzivno koristi. Depopulacija ruralnih područja Crne Gore ima negativne uticaje i sprečava korišćenje pašnjaka i livada, dok su šume u ekspanziji jer se pretvaraju u šumsko zemljište.

Udeo obradivog zemljišta, bašti, voćnjaka i vinograda sa ukupnom površinom od 62.154 hektara, ili 0,095 hektara po glavi stanovnika je ispod proseka Evropske unije i u odnosu na prosek svih susednih država. Zavod za statistiku Crne Gore ima podatke o površinama poljoprivrednog zemljišta po kategorijama korišćenja na osnovu redovnih istraživanja statistike biljne proizvodnje iz Popisa poljoprivrede 2010. godine.

Sadašnju situaciju u oblasti statistike biljne proizvodnje karakteriše razlika između podataka dobijenih u redovnim istraživanjima zasnovanim na sveobuhvatnom katastru (Tabela B5.1.) sa podacima dobijenim iz Popisa poljoprivrede 2010. godine. U cilju usklađivanja statistike o biljnoj proizvodnji sa preporukama EUROSTAT-a, u decembru 2013. godine je sprovedeno pilot istraživanje o biljnoj

168


proizvodnji i jesenjoj setvi na bazi uzorka. Rezultati ovog istraživanja koristiće se za preračunavanje vremenskih serija, koje će se vršiti u narednom periodu.

Karakteristike zemljišta

Raznovrstan pedološki pokrivač u Crnoj Gori je rezultat uzajamnog delovanja prirodnih pedoloških faktora reljefa, izvornog materijala, klime, vegetacije i živih organizama uključujući i čoveka, kao i pedogentskih procesa. Njihovim zajedničkim delovanjem obrazovala su se uglavnom autogena, a u znatno manjoj meri i hidrogena zemljišta. Atlas pedoloških karata 1:50.000 i monografija „Zemljišta Crne Gore“ (Fustić i Đuretić, 2000) pružaju relevantne podatke o zastupljenosti pojedinih tipova i nižih sistematskih jedinica i njihovoj rasprostranjenosti.

Prema podacima iz ovih izvora najzastupljenija zemljišta su na karbonatnim stenama ili kalkomelanosol (nacionalna klasifikacija zemljišta) na 660.000 ha u okviru kojeg se pojavljuju litosoli i regosoli kao inicijalna faza zemljišta. U sukcesiji sa kalkomenasolom, u nižim područjima pojavljuje se kalkokambisol na površini od 30.000 ha i crvenica (Terra Rossa), koja se obrazuje u području primorja i basenu Skadarskog jezera do visine 500-600 m. Površina crvenice iznosi oko 84.000 ha. Na karbonatnom rastresitom materijalu morena, glaciofluvijalnih nanosa, sipara i humina obrazovala se rendzina na površini od 31.200 ha. Iznad 1.500 m.n.v. na silikatnim supstratima izdvojen je ranker na površini 6.830 ha.

Distrični kambisol i smeđe kiselo zemljište zahvata 394.820 ha. Ove vrste zemljišta se formiraju na kvarcno silikatnim podlogama koje su siromašne bazama, pa uz njihovo ispiranje u uslovima većih padavina zemljište se dodatno zakiseljava čemu doprinosi šumska prostirka četinara i listopadnog drveća koja se sporo razlaže, pa je povećan sadržaj humusnih kiselina u zemljištu. Ova zemljišta će najverovatnije ispunjavati kriterijume pH za koje se klasifikuju kao ANC.

Smeđe eutrično zemljište – eutrični kambisol se pojavljuje na 118.300 ha, slične građe profila kao smeđe kiselo zemljište. Za razliku od distričnog eutrični kambisol je obrazovan na supstratima sa prisutnim CaCO3, ali je ipak najčešće kisele ili slabo kisele reakcije. U ravnicama, na supstratu diluvijalnih glina u Bjelopavlićkoj ravnici i Lješkopolju, iznad nepropusnog iluvijalnog horizonta stagnirajuća voda obilnih padavina uslovila je pojavu pseudogleja na oko 550 ha. Ova područja su potencijalno „pogodna“ da budu klasifikovana kao ANC.

Aluvijalno-deluvijalna zemljišta (fluvisoli) zauzimaju 34.250 ha i to u rečnim dolinama, na obalama Skadarskog, Plavskog i Šaskog jezera i primorskim područjima. U najnižim delovima terena fluvisoli prelaze u močvarno glejna i tresetna zemljišta.

Tabela B5.1. Struktura korišćenja poljoprivrednog zemljišta (2011)

Izvor: Monstat - Statistički godišnjak za 2012. godinu

Struktura Površina (ha)

Poljoprivredno zemljište 515.740

Oranice i bašte 45.748

Voćnjaci 12.007

Vinogradi 4.399

Livade 126.990

Pašnjaci 323.953

Bare, ribnjaci, trstici 2.643

169


Tabela B5.2. Kategorije efektivne plodnosti sa procenjenim područjem

Površine peskovito-šljunkovitih zemljišta (3.500 hektara) koje se nalaze u Štoju kod Ulcinja i koritima vodotoka nisu od značaja. Takođe je neznatna površina tehnogenih zemljišta i rekultivisanog zemljišta. Oni takođe mogu da ispunjavaju kriterijume za koje se klasifikuju kao ANC.

Na osnovu karte zemljišta bivše Jugoslavije, u razmeri od 1:50.000, najzastupljeniji tipovi zemljišta u Crnoj Gori su kalkomelanosol (47%) i distrični kambisol (28%), a slede eutrični kambisol (8%), crvenica (6%), fluvisoli (2,4%), rendzina (2,2%), dok ostale vrste zemljišta pokrivaju preostalo područje.

Većina tipova zemljišta prisutnih u Crnoj Gori imaju plitak profil zemljišta (eventualno da se klasifikuju kao ANC) i nizak biljno-hranidbeni potencijal. Od ukupne površine, ne računajući neplodne površine (kamenjar, močvarna zemljišta, jezera, reke, saobraćajnice i urbana naselja), zemljišta Crne Gore (Fustić i Đuretić) su razvrstana je u pet kategorija efektivne plodnosti kao što je prikazano u tabeli B5.2.

Proces degradacije zemljišta

Zabeleženi su višestruki pritisci na zemljište u Crnoj Gori. Kada je reč o poljoprivrednom zemljištu, uobičajen je proces zauzimanja zemljišta nepropusnim materijalima, odnosno pretvaranja u građevinsko zemljište ili zemljište za razvoj infrastrukture. Država i dalje gubi značajne površine poljoprivrednog zemljišta, što je u skladu sa onim što se dešava širom zemalja Evropske unije.

Degradacija zemljišta se takođe ubrzava u velikom obimu usled eksploatacije peska i šljunka, rudarstva, odlaganja jalovine i građevinskog otpada, rada industrije, vađenje gline i sličnih delatnosti. U ostale značajne faktore degradacije zemljišta spadaju erozija (vodom, vetrom) i štete nastale na licu mesta (fizičke, hemijske i biološke).

Priroda i biodiverzitet

Crna Gora spada u grupu onih evropskih zemalja sa najbogatijom florom i faunom i veoma raznolikim ekosistemima. Primera radi, ova zemlja predstavlja jedno od floristički najraznovrsnijih područja na Balkanskom poluostrvu, sa oko 3.250 biljnih vrsta, dok je odnos vaskularnih vrsta prema površini 0,837 najviši u Evropi. Ukupan udeo zaštićenih područja na nacionalnoj teritoriji je 9,21% i uglavnom se nalaze u okviru pet nacionalnih parkova.

B5.2. STATUS PODATAKA O ZEMLJIŠTU U periodu od 1958. do 1988. godine Biotehnički fakultet (bivši Poljoprivredni institut) je pripremio detaljne karte zemljišta u Crnoj Gori u razmeri 1:50.000. Istraživanje zemljišta uključilo je proučavanje dve hiljade profila. Nažalost, kao i u drugim bivšim jugoslovenskim republikama, ogroman trud i rad nije adekvatno predstavljen široj stručnoj zajednici i korisnicima zemljišta.

Br. Kategorije plodnosti Evaluacija kapaciteta zemljišta

Površina (ha) %

1. Visoka plodnost I i II 20.000 1,5

2. Srednja plodnost III i IV 60.000 4,3

3. Ograničena plodnost V i VI 350.000 25,3

4. Niska plodnost VII i VIII 640.000 46,2

5. Neplodno bez kapaciteta (neklasifikovano)

312.000 22,7

Ukupno 1.382.000 100

170


Slika B5.3. Originalne pedološke karte za tipove zemljišta u Crnoj Gori

Slika B5.4 Stranica iz originalnih rukom ispisanih svezaka

U pedološkim podacima opisana su mehaničko-fizička i hemijska svojstva zemljišta dobijenog različitim laboratorijskim metodama. Pored toga, postojao je sistematski projekat u prošlosti, koji je trajao gotovo tri decenije, u okviru koga je iskopano nekoliko hiljada profila zemljišta širom Crne Gore, a njihova svojstva su upisivana ručno u obrasce u šest svezaka koje čine oko 150 duplih stranica. Osim toga, lokacija svakog profila je prvobitno unošena na niz karata, u razmeri 1:50.000.

Pedološka karta u digitalnom obliku sa odgovarajućom bazom podataka se može napraviti digitalizacijom podataka i njihovim pozicioniranjem. Odgovarajućim poligonima (predstavljajući mapirane tipove zemljišta) i analitičkim podacima, može se vršiti interpolacija i prostorna zastupljenost fizičkih i hemijskih karakteristika zemljišta. Mogle bi se napraviti tematske karte vezane za teksturu zemljišta (krupan pesak, fini pesak, prah i glina), kao i karte osnovnih hemijskih svojstava zemljišta (dostupan fosfor i kalijum, reakcija zemljišta, organska materija i ukupni karbonati). Digitalizacija pedoloških podataka kao što je prikazano na slici B5.4 je u toku.

Obrada novih skupova podataka otkrila je neke greške u rasčlanjivanju tako da su, između ostalog, neki profili pogrešno georeferencirani. Naime, ispostavilo se da postoje mnogi dupli profili u jednom delu karte, a to je moralo da se pregleda od slučaja do slučaja kako bi se utvrdilo koja konkretno tačka odgovara kojem redu podataka.

Ukupno su digitalizovana svojstva ~7.666 profila‘, ili ~ 16.151 profilnih slojeva‘ (svaki profil zemljišta ima 1 ili više horizonata koji odgovaraju slojevima zemljišta), od kojih ~ 4.986 imaju MP, a ~ 6.692 imaju C svojstva, dok ~ 4.030 imaju i MP i C svojstva. Profili ~ 3.536 profila ili ~ 6,555 horizonata imaju geografske koordinate.

Podaci iz knjige „Zemljišta Crne Gore“ bili su skoro u potpunosti georeferencirani, u smislu da su autori knjige pomenuli kartu gde se nalazi profil, kao i kvadrat unutar dela karte što je omogućilo da se relativno lako pronađu tačne koordinate profila.

Za potrebe pripreme ANC studije, nije moguće koristiti broj profila koji je prethodno pomenut jer za mnoge profile nedostaju adekvatne koordinate. Za oko 3.536, postoji pola profila koja su otvorena za potrebe karata zemljišta.

171


Polovinu informacija (oko 1.800 profila sa oko 4.000 slojeva) može da koristi ANC projekat. Imajući u vidu da je površina Crne Gore oko 13.812 km2, u proseku ima jedan profil na svakih 7,7 km2, što se može smatrati dovoljnom količinom podataka za ANC projekat.

Podaci koji mogu biti u punoj meri dostupni za 1.800 profila su sledeći: gornja dubina horizonta, donja dubina horizonta, % skeleta, % krupnog peska, % finog peska, % praha, % gline, % ukupnog peska, % ukupne gline, higroskopska vlažnost, pH u H2O, pH u KCl, sadržaj CaCO3 (%), sadržaj organske materije (%), dostupan P2O5 (mg/100 g zemljišta) i dostupan K2O (mg/100 g zemljišta). Hidrolitička kiselost, količina osnovnih katjona, kapacitet adsorpcije katjona, stepen zasićenja baznih katjona nisu dati za sve profile već samo za oko 47% profila (oko 850).

Procentualni sastav pojedinačnih frakcija je utvrđen primenom „pipet B metode“.

Hemijski parametri zemljišta su određeni metodama uobičajenim u širokoj upotrebi u bivšim jugoslovenskim republikama (Džamić i ostali, 1996).

S obzirom na to da su za svrhu ANC studije neophodni sledeći podaci: klasifikacija odvodnjavanja, dubina zemljišta, tekstura zemljišta, kamenitost površine, organska materija zemljišta, salinitet, sadržaj Na u zemljištu i kiselost, crnogorski tim potvrđuje da su podaci na raspolaganju odgovarajući i validni. Nedostaju podaci o salinitetu, sadržaju Na u zemljištu, ali imajući u vidu klimatske uslove, odnosno visok nivo padavina, salinitet zemljišta nije problem u Crnoj Gori.

Koraci koje treba pratiti su povećanje broja profila u bazi podataka i njihovo spajanje sa odgovarajućim koordinatama. Zbog nedostatka finansijskih sredstava i smanjenog broja zaposlenih u Centru za zemljište i melioracije, u proteklim godinama nisu vršena istraživanja zemljišta. Iz tog razloga je potrebno uvesti program monitoringa zemljišta. Kao što je već naglašeno, Biotehnički fakultet/Odeljenje za zemljište i melioracije bilo je zaduženo za istraživanje za razvoj pedološke karte. Podaci su dostupni nadležnim državnim institucijama i ministarstvima na zahtev. Zahtev za podatke se šalje dekanu Biotehničkog fakulteta.

B5.3. STATUS PODATAKA O KLIMIPrema nemačkom klimatologu V. Kepenu (W. Koppen), klimatske zone su rangirane u tri nivoa: klima, tipovi i podtipovi. Sve klime, prema prosečnim vrednostima temperature vazduha, podeljene su na pet klima ili razreda: A, B, C, D i E. B karakterišu suve klime, a C ima umereno tople kišne klime. Tipovi su određeni na osnovu režima i podtipa padavina u skladu sa vrednostima i trajanjem određenih temperatura vazduha (Dubljević, 2009).

Na osnovu podataka iz perioda od 1961. do 1990. godine, u Crnoj Gori su zastupljene sledeće klime:

• C - umereno topla (u nižim područjima) i • D - umereno hladna (na visini od preko 1.000 metara)

Klima C se javlja u dva tipa, Cs (mediteranski tip) i Cf (umereno topla i vlažna klima). U klimi Cs postoje dva podtipa Csa i Csb, a tip Cf je zastupljen u podtipu Cfb.

Klima D je zastupljena sa jednom vrstom - Df - i to je vlažna borealna (snežno-šumska) klima. Tip Df je zastupljen u dva podtipa, Dfb - na visinama do 1.500 metara, i Dfc - na visinama iznad 1.500 m.

172


Mreža meteoroloških stanica

Prvo pominjanje vremena na teritoriji Crne Gore ima opisni karakter i nalazi se u istorijskim zapisima iz 17. i 18. veka. Te beleške se odnose na pojavu suša i drugih prirodnih nepogoda koje ljudi pamte. Arhivska dokumentacija ukazuje na to da je dr Petar Miljanić izveo prva kontinuirana meteorološka osmatranja. On je vodio beleške o vremenu u Podgorici od 1. septembra 1882. do 31. avgusta 1883. godine.

Sve do 1949. godine su vršena merenja i osmatranja pojedinih meteoroloških elemenata i pojava u mnogim mestima Crne Gore, ali sa čestim kratkim, a nekada i dužim prekidima. Sistematska meteorološka merenja i osmatranja u Crnoj Gori počela su 1949. godine. Danas, na teritoriji Crne Gore, postoji veliki broj meteoroloških stanica uređenih i opremljenih po standardima koje propisuje Svetska meteorološka organizacija (Slika B5.5.6).

Grafikon B5.5 Klimatski regioni Crne Gore prema V. Kepenu (Dubljević, 2009)

173


Mrežu meteoroloških stanica na teritoriji Crne Gore čini osnovna i dopunska mreža meteoroloških stanica, i to:

• 9 glavnih stanica • 2 aerodromske stanice (nisu u sklopu nacionalne mreže meteoroloških stanica)• 16 klimatoloških stanica (+1 koja je bila klimatološka do 2010. godine, ali sada ima samo

nekoliko merenja)• 17 padavinskih stanica i 9 automatskih meteoroloških stanica (u upotrebi od 2004. godine).

Postoji ukupno 54 meteoroloških stanica za potrebe osmatranja (Slika B5.7).

Slika B5.6. Prostorna raspodela meteoroloških stanica (Izvor: ZHMS, 2012)

Slika B5.7. Mreža meteoroloških stanica Zavoda za hidrometeorologiju i seizmologiju (Izvor: ZHMS, 2016)

174


Tabela B5.3. Učestalost merenja podataka prema vrsti stanice i meteorološkom elementu

Osnovna mreža meteoroloških stanica

Osnovna mreža meteoroloških stanica Zavoda za hidrometeorologiju i seizmologiju Crne Gore sastoji se od 9 glavnih (sinoptičkih), 16 klimatoloških (običnih) (+1 koja je bila klimatološka do 2010. godine, ali sada ima samo nekoliko merenja) i 20 padavinskih stanica (Slika B5.7.).

Opseg podataka

Na glavnim meteorološkim stanicama i manjem broju referentih klimatoloških stanica, sa kojih podaci idu u međunarodnu razmenu, merenja i osmatranja vrše se svakog sata i te poslove obavljaju profesionalni (stalno zaposleni) osmatrači.

Na većem broju klimatoloških stanica merenja i osmatranja se vrše 3 puta dnevno u terminima 7, 14, 21 čas (po lokalnom vremenu), a na padavinskim stanicama (merenja i osmatranja se vrše u 7 časova (po lokalnom vremenu), angažovani su spoljni saradnici na osnovu ugovora o delu (Tabela B5.3.).

Postoje i meteorološke stanice koje nisu u nadležnosti ZHMS-a. To su stanice koje postavljaju i održavaju druge ustanove i privredne organizacije. Takve su npr. vazduhoplovne meteorološke stanice na aerodromima u gradskoj četvrti Golubovcima (glavni grad Podgorica) i Tivtu, kao i klimatološke stanice u nacionalnim parkovima.

Automatska mreža meteoroloških stanica

Prva istraživanja vezana za automatizaciju merenja u meteorologiji u okviru ZHMS vršena su od 1996. do 1999. godine. Stanica METEOMONT, koja je dobrim delom nastala zahvaljujući radu i inovacijama zaposlenih u Zavodu, eksperimentalno je puštena u rad 1998. godine u Podgorici. Prvu automatsku meteorološku stanicu Zavod je nabavio 2000. godine, a nakon deset godina na svim meteorološkim stanicama I reda (Ulcinj, Bar, Herceg Novi, Podgorica, Cetinje, Nikšić, Kolašin, Žabljak i Pljevlja) je instalirana automatska merna oprema (Lambrecht GmbH) sa kojih podaci do centrale u Podgorici posredstvom GPRS-a stižu svakih 10 minuta.

Isto tako, moguće je prikupiti raspoložive podatke sa klimatoloških i padavinskih stanica mreže ZHMS-a i napraviti analizu. Pored proizvoda dobijenih iz klimatološke baze podataka, postoji i Atlas klime Crne Gore, koji je 2013. godine finansirala i objavila Crnogorska akademija nauka i umetnosti.

Tip stanice Vreme (na dan)

Glavne sinoptičke U zavisnosti od elementa: jednom u 07:00 h ili 21:00 h; tri puta dnevno u 07:00 h, 14:00 h, 21:00 h; svaki sat

Aerodromska U zavisnosti od elementa: jednom u 07:00 h ili 21:00 h; tri puta dnevno u 07:00 h, 14:00 h, 21:00 h

Klimatološke U zavisnosti od elementa: jednom u 07:00 h ili 21:00 h; tri puta dnevno u 07:00 h, 14:00 h, 21:00 h

Padavine Jednom u 07:00 h

Automatske Svakih 10/15 minuta

175


Pristup podacima

Pristup svim podacima (sirovim i obrađenim), metapodacima i proizvodima ZHMS-a (meteorološkim, klimatološkim, hidrološkim, hidrografskim, seizmološkim i ekološkim) dostupan je pod određenim uslovima i pravilima, u skladu sa Vodičem za pristup informacijama koje su u posedu ZHMS-a (objavljen u martu 2013. godine).

Zahtevi za podacima mogu se podneti preko internet stranice ZHMS-a ili slanjem zahteva za podacima na zvaničnu e-mail adresu: [email protected]. Zahtev se može preuzeti sa internet stranice ZHMS-a: www.meteo.co.me. Nakon prijema zahteva, osoba zadužena za ovu oblast šalje potvrdu o prijemu zahteva pošiljaocu i informaciju da će zahtev biti obrađen u roku utvrđenom zakonom (u roku od 15 dana).

Primljeni zahtev se mora zabeležiti u arhivi ZHMS-a, a zatim se prosleđuje direktoru, koji određuje osobu koja obrađuje zahtev i kontaktira pošiljaoca u slučaju da su potrebna dodatne informacije/pojašnjenja ili jednostavno šalje tražene informacije/podatke.

Na kraju, klimatski podaci potrebni za određivanje ANC u Crnoj Gori su dostupni pod uslovima koji su opisani u prethodnim pasusima. Analiza raspoloživih klimatskih podataka za osam klimatskih parametara za glavne meteorološke stanice (vremenski opseg klimatskih parametara, broj meseci sa dostupnim podacima u CLIDATA bazi podataka od početka merenja, procenat dnevne dostupnosti podataka prema parametrima) data je u prilogu ovog izveštaja.

B5.4. STATUS PODATAKA GEOGRAFSKOG INFORMACIONOG SISTEMA (GIS)

Podaci Geografskog informacionog sistema (GIS) u Crnoj Gori

Ministarstvo održivog razvoja i turizma ima geografski informacioni sistem za sledeće slojeve:

a. u oblasti podataka o hidrologiji - upravljanju vodama, b. u oblasti infrastrukture sa pratećim slojevima.

Karta zemljišta u GIS formatu, u razmeri 1:50.000 spada takođe u nadležnost Ministarstva održivog razvoja i turizma i biće dostupna za projekat ANC na zahtev. Svi slojevi su georeferencirani u Gaus-Krigerovoj projekciji 6 zona.

Većina preduzeća lokalne samouprave koja se bave distribucijom vode za piće i kanalizacijom i tretmanom otpadnih voda koriste GIS sa bazama podataka o hidrotehničkoj infrastrukturi (vodovodnoj i kanalizacionoj mreži). Ove tabele sa bazama podataka su usvojene u svim preduzećima kao standard za primenu GIS-a u ovoj oblasti.

Digitalni model terena u Crnoj Gori

Upravljanje nepokretnostima u Crnoj Gori se vrši korišćenjem ortofoto snimaka u razmeri 1:10.000 i digitalnih karata u GIS formatu, u razmeri 1:25.000, koja pokriva celu teritoriju zemlje. Ove karte su georeferencirane u projekciji UTM. Baza podataka digitalnih karata u GIS formatu, u razmeri 1:25.000, sadrži mnogo slojeva, iako nisu svi od njih potrebni za ANC projekat.

Područje Crne Gore je prekriveno detaljnim tačkama na udaljenosti od 20 metara i elevacijomna svaki metar. Baza podataka sadrži sledeće tačke i odgovarajuće atribute za razvoj DMT (Tabela B5.4):

176


Teritorijalna podela Crne Gore

Zakon o teritorijalnoj organizaciji Crne Gore („Službeni list Crne Gore“, br. 54/2011, 26/2012, 27/2013, 62/2013 i 12/2014) definiše teritorijalnu organizaciju zemlje. Ovaj zakon deli zemlju na 23 prostorne jedinice (JLS1, Glavni grad Podgorica, Prijestonica Cetinje i 21 lokalne samouprave) koje obuhvataju 1.307 naselja (JLS2). Svaka opština deli se na jedno naselje urbanog karaktera i više naselja ruralnog karaktera.

Da bi olakšala katastar nepokretnosti, Crna Gora je podeljena u 796 katastarskih opština. Granice lokalnih samouprava se podudaraju sa granicama katastarskih opština, koje tako i ulaze u njihov sastav. U cilju kontrole administrativne nadležnosti, oblast lokalne samouprave je podeljena na lokalne zajednice. Granice lokalnih zajednica poklapaju se sa granicama katastarskih opština.

Zavod za statistiku Crne Gore (MONSTAT) je zadužen za proces prikupljanja, obrade i objavljivanja demografskih, ekonomskih, obrazovnih, migracijskih, etno-kulturnih i društvenih podataka.

• Y koordinata • X-koordinata • H nivo • ID tačka

Tabela B5.4. Podaci za digitalni model terena

Slika B5.8. Podaci za digitalni model terena

PODRUČJE OBIM GSM_ GSM_IDGSM_COORDZ

POLYGONID RAZMERA UGAO Y X

0 0 0 89815 1349 0 1 0 401360.00 4718740.00

0 0 0 89826 1345 0 1 0 401340.00 4718740.00

0 0 0 89827 1339 0 1 0 401320.00 4718740.00

0 0 0 90380 1336 0 1 0 401360.00 4718720.00

0 0 0 90381 1333 0 1 0 401340.00 4718720.00

0 0 0 90382 1328 0 1 0 401320.00 4718720.00

177


B5.5. NEDOSTATAK PODATAKA, PROBLEMI I REŠENJA Na osnovu gore navedene informacije, crnogorski tim može da zaključi da Crna Gora ima adekvatne skupove istorijskih podataka za gotovo sve relevantne klimatske parametre koji su potrebni za uspešno određivanje ANC područja u zemlji.

Izuzetak će biti samo klimatski parametar, odnosno brzina vetra na 10m BRV32, gde postoje praznine u praćenju i/ili unosu podataka iz pojedinih klimatskih dnevnika u postojeće klimatološke baze podataka. Ovaj nedostatak informacija se može prevazići ako bi referentni period bio od 1981. godine pa nadalje, jer posle ovog perioda postoji kontinuirani skup podataka za ovaj parametar. Ipak, ANC ne zahteva podatke za brzinu vetra, dakle, ovaj nedostatak ne bi ometao sprovođenje projekta.

B5.6. DAVANJE PREPORUKA ZA UNAPREĐENO UPRAVLJANJE PODACIMA U KONTEKSTU PODRUČJA SA PRIRODNIM OGRANIČENJIMAUpravljanje podacima zahteva lokalnu, regionalnu i međunarodnu saradnju kroz razvoj i realizaciju zajedničkih projekata, koji će okupiti i rešavati ova pitanja. Crna Gora treba da uključi sve naučne i tehničke resurse i ljudske resurse za jačanje institucija odgovornih za upravljanje podacima.

Kapitalna ulaganja u istraživanje (multidisciplinarno i koje uključuje više institucija) u vezi sa upravljanjem podacima, primenom savremenih metoda i tehnika za procenu rizika, neophodna su kako bi se unapredilo upravljanje podacima. Naučni podaci u vezi sa očuvanjem zemljišta i zaštitom od degradacije, ublažavanjem klimatskih promena i razvojem informacionih sistema u oblasti zaštite zemljišta, trebalo bi da budu prioriteti. Uloga vlade je od ključne važnosti, kroz sistem formalnog obrazovanja i unapređenu efikasnost, kao i primenu rezultata naučnih istraživanja.

Operativne i istraživačke aktivnosti koje se odnose na primenu meteoroloških podataka, prognoza i znanja u poljoprivredi postaju sve važnije. Unapređenjem mreže posmatračkih stanica, kao i sprovođenjem agroklimatskih istraživanja, agrometeorološke usluge u ZHMS i BTF u potpunosti doprinose razvoju poljoprivrede u Crnoj Gori.

B5.7. ANALIZA NACIONALNIH KAPACITETA ZA UPRAVLJANJE PODACIMA I DAVANJE PREPORUKA ZA UNAPREĐENJE INSTITUCIONALNE STRUKTURE U POGLEDU ANC-ACrnogorske institucije koje imaju ulogu u kreiranju i sprovođenju politike upravljanja podacima o zemljištu i klimatskim podacima formalno vode dva ministarstva: Ministarstvo održivog razvoja i turizma i Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja. U okviru Ministarstva održivog razvoja i turizma postoji Odeljenje za zaštitu životne sredine, Uprava za klimatske promene i Direkcija za urbanizam koji su direktno odgovorni za upravljanje podacima. Već dugi niz godina, ove institucije su stalno uključene u izradu politike zaštite životne sredine. Pod odgovornošću/koordinacijom Ministarstva održivog razvoja i turizma postoje i sledeće celine: Agencija za zaštitu životne sredine, Zavod za hidrometeorologiju i seizmologiju Crne Gore (ZHMS) i Nacionalni savet za održivi razvoj i klimatske promene, između ostalih.

178


SLIKA B5.8. OCENA NACIONALNIH POLITIKA I PREPORUČENE MERE OD ZNAČAJA ZA KARAKTERIZACIJU I MAPIRANJE PODRUČJA SA PRIRODNIH OGRANIČENJIMA UKLJUČUJUĆI I SOCIO-EKONOMSKE ANALIZEŠto se tiče karakterizacije i mapiranje područja sa prirodnim ograničenja, može se zaključiti da Crna Gora ima institucionalne kapacitete uz podršku kvalifikovanih institucija kako u stručnom, naučnom tako i u administrativnom smislu. Ono što je najviše potrebno jeste jačanje saradnje među njima, nadležnim ministarstvima i drugim nadležnim institucijama. Naime, sprovođenje ANC projekta će zahtevati stvaranje jedinstvene baze podataka, uključujući sve dostupne informacije o zemljištu, klimi, korišćenju zemljišta/pokrovnosti zemljišta, terenu u GIS formatu. Kada se ova baza podataka završi, treba da usledi realizacija ANC projekta i za ovo će biti potrebna tehnička pomoć.

Nadležne državne institucije i kreatori politike u Crnoj Gori imaju velika očekivanja od ANC projekta. Krajnji cilj bi bio da razviju održive smernice za politiku ruralnog razvoja koje bi pomogle da se odredi visina finansijske podrške za poljoprivrednike koji se bave poljoprivredom u ANC područjima.

Crna Gora je prepoznala značaj ANC pitanja i, uz finansiranje od strane Svetske banke, ona će početi mapiranje i određivanje ANC-a koristeći metodologiju JRC-a u 2017. godini. Pored toga, do kraja 2016. godine Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja planira da usvoji zakon sličan onom koji je izrađen u Srbiji. Međutim, efekti ovog zakona će biti manje vidljivi, jer se većina teritorije Crne Gore može klasifikovati kao ANC. To može stvoriti probleme jer će biti teško uskladiti to sa mogućim nacionalnim direktnim plaćanjima. Ipak, zemlja će morati da donese takav zakon pre ili kasnije i to mora da se uskladi sa CAP pravilima i smernicama. Konačno, efekti toga će biti jedva vidljivi ili uključeni u nacionalne ANC sheme plaćanja; umesto toga, očekuje se da više toga dođe kroz podršku EU.

179


REFERENTNA LISTA PODATAKA KORIŠĆENIH ZA OCENU RELEVANTNIH ANC PODATAKACountry Pasture/Forage Resource Profiles, Crna Gora (Profil je pripremio dr Radisav Dubljević od maja do oktobra 2009. godine, prevela dr Biljana Lazović i uredili Dž.M. Suti (J.M. Suttie) and S.Dž. Rejnolds (S.G. Reynolds) oktobra 2009. godine), http://www.fao.org/ag/agp/agpc/doc/counprof/montenegro/montenegro.htm

Džamić, R., Petrović, M. i Jakovljević, M. 1996. Praktikum iz agrohemije. Poljoprivredni fakultet, Beograd - Zemun

Fuštić, B. i Đuretić, G. 2000. Zemljišta Crne Gore. Univerzitet Crne Gore, Podgorica

http://www.mrt.gov.me/ministarstvo/projekti

Mapiranje i tipologija predjela Crne Gore, Ministarstvo održivog razvoja i turizma Crne Gore, maj 2015. godine, IFB broj: MNE-LAMP-7647ME-NCB-TS-13-B.1.11.3

Nacionalna strategija za integrisano upravljanje obalnim područjem Republike Crne Gore, Ministarstvo za ekonomski razvoj, Ministarstvo turizma i zaštite životne sredine, 2007.

Zvaničan internet sajt Zavoda za hidrometeorologiju i seizmologiju Crne Gore: www.meteo.co.me

Klimatske službe u Crnoj Gori, S. Pavićević, M. Knežević, Regionalni konsultativni sastanak u okviru Globalnog okvira za klimatske službe, Antalija, Turska, 22-23. novembar 2014. godine

Prostorni plan Crne Gore do 2020. godine Ministarstvo za ekonomski razvoj, 2008.

Statistički godišnjak za 2011. godinu, Zavod za statistiku Crne Gore - MONSTAT

Statistički godišnjak za 2012. godinu, Zavod za statistiku Crne Gore - MONSTAT

Pregled Nacionalnog akcionog plana Crne Gore za borbu protiv dezertifikacije prema Konvenciji UN-a za borbu protiv dezertifikacije (UNCCD), Ministarstvo održivog razvoja i turizma Crne Gore, 2015.

http://www.epa.org.me/index.php/sektor-za-zastitu-prirode-monitoring-analizu-i-izvjestavanje/162-zemljiste

Prvi nacionalni izvještaj Crne Gore o klimatskim promjenama prema Okvirnoj konvenciji Ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama (UNFCCC), Ministarstvo uređenja prostora i zaštite životne sredine, 2010. godine

Drugi nacionalni izvještaj Crne Gore o klimatskim promjenama prema Okvirnoj konvenciji Ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama (UNFCCC), Ministarstvo održivog razvoja i turzima Crne Gore, 2014. godine

180


STATUS PODATAKA O ZEMLJIŠTU, KLIMI I DIGITALNOM MAPIRANJU U SRBIJI Dragana Vidojević1, Jovica Vasin2, Nenad Marković3 i Natalija Bogdanov4

POGLAVLJE B6

B6.1. UVOD

Geografske karakteristike

Republika Srbija se nalazi u severozapadnom delu Balkanskog poluostrva, u južnom delu Centralne i Istočne Evrope. Ona se proteže u pravcu jug-sever od 41° 53‘ i 46°11’ severne geografske širine i u pravcu zapad-istok između 18°49‘ i 23°00’ istočne geografske dužine i pokriva teritoriju od 88.499 km2. Na osnovu svog geografskog položaja i prirodnih karakteristika, Republika Srbija se može smatrati i zemljom Centralne Evrope, Balkana, panonskom i dunavskom zemljom. Njena velika heterogenost u geološkom supstratu, klimi, vegetativnom pokrivaču i fauni zemljišta je dovela do formiranja velikog broja različitih tipova zemljišta. Shodno tome, područje Srbije je podeljeno na devet edafsko-klimatskih regiona (Vidojević i Manojlović, 2007). Svaki region obuhvata nekoliko tipova zemljišta čije kombinacije definišu opšte karakteristike ovih regiona.

Klima

Klima Srbije se može opisati kao umereno-kontinentalna sa manje ili više izraženim lokalnim karakteristikama. Prostorn raspodela elemenata klime uslovljena je geografskim položajem, reljefom i lokalnim uticajem, kao rezultatom kombinacije reljefa, raspodele vazdušnog pritiska većih razmera, ekspozicijom terena, prisustvom rečnih tokova, vegetacijom, urbanizacijom itd. Od geografskih odrednica koje karakterišu bitne sinoptičke situacije značajne za vreme i klimu Srbije treba spomenuti Alpe, Sredozemno more i Đenovski zaliv, Panonsku niziju i dolinu Morave, Karpate i Rodopske planine kao i brdovito planinski deo sa kotlinama i visoravnima. Preovlađujući meridionalni položaj kotlina reka i ravničarski predeo na severu zemlje, omogućuju duboko prodiranje polarnih vazdušnih masa na jug.

Najniža izmerena temperatura vazduha na teritoriji Srbiji, od kad postoje temperaturna merenja do danas, iznosi -39,5°C u Karajukića Bunarima (kod Sjenice) i zabeležena je 29. januara 1987. godine, a najviša temperatura ikada izmerena je 44,9°C u Smederevskoj Palanci 24. jula 2007. godine. Vremenska analiza se vrši na osnovu merenja vršenih u 7:00, 14:00 i 21:00 časova na glavnim meteorološkim stanicama (30 stanica) za poslednji osnovni period 1981-2010. godine.

Srednja godišnja temperatura vazduha u velikom delu Srbije (na 22 glavne meteorološke stanice) se kreće između 11°C i 12°C (Slika 1). Prema nekom opštem pravilu, godišnje količine padavina povećavaju se u proseku sa geografskom visinom. Prosečna godišnja količina padavina širom Srbije kreće se u rasponu od 557 mm u Kikindi do 1.018 mm na Zlatiboru (Republički hidrometeorološki zavod Srbije, 2013. godine) (Slika B6. 2).

1 Ministarstvo poljoprivrede i zaštite životne sredine Republike Srbije – Agencija za zaštitu životne sredine, Beograd2 Institut za ratarstvo i povrtarstvo, Novi Sad3 JP „Srbijašume“, Beograd4 Poljoprivredni fakultet, Univerzitet u Beogradu, Srbija

181


Slika B6.1. Prosečna godišnja temperatura vazduha za osnovni period 1981-2010.

Slika B6.2. Prosečna količina padavina za osnovni period 1981-2010

Klasifikacija zemljišta

Klasifikacija zemljišta i kartografija u Srbiji su prošle kroz različite faze razvoja. Prvu klasifikaciju zemljišta za Kraljevinu Jugoslaviju je pripremio Stebut 1927. godine. Druge klasifikacije na osnovu genetskih principa su objavljivane kasnije (Neugebauer i ostali, 1963; Filipovski i ostali, 1964). U kasnijoj fazi i da bi se olakšala međunarodna komunikacija, nacionalni sistem klasifikacije zemljišta u Jugoslaviji je bio prilagođen međunarodnoj klasifikaciji koja je bila važeća u to vreme u Evropi (Škorić i ostali, 1973; 1985). Ta klasifikacija je i dalje prihvaćena i u upotrebi je u Republici Srbiji.

Uzroci degradacije zemljišta

Pojava i intenzitet erozije zemljišta predstavljaju jedan od glavnih procesa degradacije zemljišta i uzrok su pogoršanja kvaliteta zemljišta. Procenjuje se da erozija zemljišta (različitog stepena) ugrožava oko 80% poljoprivrednog zemljišta. U centralnim i brdsko-planinskim reigonima erozija vodom je dominantna, dok u Vojvodini, na severu Srbije, preovlađuje erozija vetrom (eolska erozija), koja ugrožava oko 85% poljoprivrednog zemljišta (Vidojević i Manojlović, 2007). Veliki broj mera očuvanja je definisano u poljoprivredi, kao i povezanih zakona u cilju zaštite poljoprivrednog zemljišta od štetnog dejstva erozije (Zakon o poljoprivrednom zemljištu, članovi 18, 19. i 20.). Kvalitet zemljišta je ugrožen i nekontrolisanim i neadekvatnim odlaganjem otpada i kontaminacijom koja potiče iz industrijskih kompleksa.


Na osnovu statističkih podataka za 2014. godinu, površina korišćenog poljoprivrednog zemljišta obuhvata 3.506.830 ha ili 45,2% ukupne teritorije zemlje (Statistički godišnjak Republike Srbije, 2015).

182


Tabela B6.1. Poljoprivredno zemljište - statistički podaci za 2014. godinu (ha)

Slika B6.3. Korišćeno poljoprivredno zemljište (%)

Praćenje strukture obradivog zemljišta 2014. godine pokazuje da je najveći deo pokriven žitaricama 1.819.188 ha, što predstavlja oko 70% od ukupne površine obradivog zemljišta. Površina od 242.041 ha ili 9,3% je pokrivena krmnim biljem, dok je površina od 346.524 ha ili 13,3% pod industrijskim biljem. Povrće se uzgaja na 52.680 ha ili 2% površine (Slika B6. 3, Tabela B6. 1).

Postoji značajna razlika u podacima o korišćenju zemljišta između statističkih podataka i podataka iz baze Corine Land Cover 2012. Prema bazi podataka Corine Land Cover 2012, poljoprivredne površine sa prirodnim travnjacima dominiraju u Srbiji i prostiru se na 58,24% ukupne teritorije zemlje (Slika B6.4, Tabela B6.2).

Oranice i bašte (ha)

Žitarice 1.819.188

Mahunarke 7.830

Krompir, rani i kasni 51.987

Šećerna repa 64.112

Industrijsko bilje 346.524

Povrće, dinje i lubenice i jagodičasto voće

52.680

Cveće 343

Krmno bilje 242.041

Ostali usevi na oranicama 1.713

Ugar 19.655

Ukupno 2.606.073

Trajni pašnjaci (ha)

Livade 381.654

Pašnjaci 331.588

Ukupno 713.242

Trajne plantaže (ha)

Plantaže voća 163.310

Vinogradi 22.150

Rasadnici 1.531

Ostali trajni zasadi 524

Ukupno 187.515

183


Slika B6.4. CORINE Land Cover karta poljoprivrednog zemljišta i prirodnih travnjaka

Tabela B6.2. CORINE Land Cover klase poljoprivrednog zemljišta i prirodnih travnjaka

Zoniranje prema nadmorskoj visini poljoprivrednog zemljišta je računato korišćenjem Digitalnog modela terena (DTM) (izvedeno sa sajta USGS sa preciznošću od 1 uglovne sekunde (arc second) (Tabela B6. 3).

Kategorije/CLC klase2012.

ha %

POLJOPRIVREDNE POVRŠINE

211 Oranice koje se ne navodnjavaju 2.173.145 28,01

221 Vinogradi 10.417 0,13

222 Plantaže voća i jagodičastog voća (voćnjaci) 24.248 0,31

231 Pašnjaci 165.578 2,13

242 Kompleksi parcela koje se obrađuju 992.857 12,80

Predeo koji se prevashodno koristi za poljoprivredu, sa značajnim površinama pod prirodnom vegetacijom

948.246 12,22

Zbirno 4.314.491

ŠUME I POLUPRIRODNE POVRŠINE

Prirodni travnati predeli 205.013 2,64

Ukupno 4.519.504 58,24

184


Tabela B6.3. Zoniranje prema nadmorskoj visini poljoprivrednog zemljišta i prirodnih travnjaka

Slika B6.5 - Raspodela zemljišta prema klasama odvodnjavanja u AP Vojvodini (Severna Srbija)

B6.2. STATUS PODATAKA O ZEMLJIŠTU Karakteristike zemljišta značajne za određivanje površina definisanih kao područja sa prirodnim ograničenjima (ANC) biće obrađene primenom nekoliko metodoloških pristupa. Najveći značaj će se dati preklapanju slojeva Digitalizovane pedološke karte Srbije i karti korišćenja zemljišta koje su nastale iz baze Corine Land Cover.

Klasifikacija odvodnjavanja

Kartografske jedinice koje predstavljaju površine zemljišta koje pripadaju močvarno glejnim, pseudoglejnim, kao i specifičnim jedinicama koje pripadaju fluvijativnim tipovima zemljišta će biti odabrane iz Digitalizovane pedološke karte Srbije.

Nadmorska visina (m) ha km2 %

0-200 2.618.749 26.187 33,75

200-400 920.139 9.201 11,86

400-600 411.141 4.111 5,30

600-800 213.331 2.133 2,75

800-1000 130.756 1.308 1,69

1000-1200 128.567 1.286 1,66

1200-1400 64.024 640 0,83

1400-1600 21.374 214 0,28

1600-1800 9.350 93 0,12

1800-2000 1.931 19 0,02

>2000 143 1 0,00

Ukupno 4.519.503 45.195 58,24

185


Slika B6.5 pokazuje Digitalizovanu kartu klasa odvodnjavanja za AP Vojvodinu koju je pripremio Poljoprivredni fakultet u Novom Sadu, Departman za uređenje voda (Benka i Salvai, 2007). Međutim, karta zemljišta prema klasama odvodnjavanja nije pripremljena za celu teritoriju Republike Srbije. Treba napomenuti da metodologije na osnovu oba kriterijuma koji se fokusiraju na odvodnjavanje (prva pomoću Pedološke karte i druga pomoću Karte prema klasama odvodnjavanja u AP Vojvodini) ne uzimaju u obzir metodologiju EU za identifikaciju i određivanje ANC područja, koji zahteva tkđ. parametar odvodnjavanja - broj dana sa sadržajem vlage u zemljištu jednak ili iznad poljskog kapaciteta ≥ 230 dana korišćenjem pristupa verovatnoće (20% u 7 godina od 30). Ovi podaci nedostaju za Republiku Srbiju. Osim toga, predloženo je da se broj od 230 dana može revidirati i smanjiti kako bi se odgovorilo na uslove klime i zemljišta balkanskog regiona. Inače, višak vlage u zemljištu se procenjuje na osnovu kriterijuma „ograničenog odvodnjavanja zemljišta“ kako je dato u Tabeli A1.1.

Dubina zemljišta

Analitički podaci o dubini zemljišta za celu teritoriju Republike Srbije (prikazani na Slikama B6.8 i B6.9) nisu dostupni. Kartografske jedinice koje predstavljaju površine zemljišta koje pripadaju litosolima i pojedine jedinice nižeg nivoa klasifikovane prema nacionalnom sistemu klasifikacije zemljišta kao što su rendzina, cvenica (Terra Rosa), eutrični kambisol i distričntloi kambisol, biće odabrani iz Digitaliziovane pedološke karte Srbije.

Mapiranje zemljišta u Srbiji

Na osnovu dve karte zemljišta Kraljevine Jugoslavije u razmeri 1:3.500.000 i 1:1.200.000, koje je napravio Stebut (1926; 1931) između kasnih 1970-ih do sredine 1980-ih, mapiranje zemljišta u Republici Srbiji je intenzivno sprovedeno, što je rezultiralo izradom Pedološke karte Srbije u razmeri 1:50.000 (Slika B6. 6). Kartografske jedinice u legendi karte se zasnivaju na klasifikacijama zemljišta koje su utvrđene u bivšoj Jugoslaviji (poslednja utvrđena je i dalje u upotrebi (Škorić i ostali, 1985). Takve posebne kartografske jedinice, odnosno tipovi zemljišta, imaju slične ili iste dijagnostičke kriterijume za klasifikaciju prema potrebi za određivanje ANC-a i to će sigurno biti od velike pomoći.

U skladu sa klasifikacijom po sistemu WRB-a (IUSS Radna grupa WRB-a, 2014), Pedološka karta Srbije (Škorić i ostali, 1985) je bila podeljena na 15.437 kartografskih jedinica. Svi poligoni su bili podeljeni u osamnaest WRB grupa. Tabela B6.4 prikazuje područja i proporcije referentnih grupa zemljišta u Republici Srbiji prema WRB klasifikaciji (Vidojević i ostali, 2015) (Slika B6.7).

Prema ovoj karti zemljišta, najrasprostranjenije referentne grupe su: kambisoli (27,99%), zatim černozemi (17,68%), leptosoli (15,9%) i vertisoli (8,32%). Tresetna zemljišta/histosoli, antropogena zemljišta/antrosoli, kalciosoli, podzoli, feozemi i umbrisoli su raspoređeni u ograničenim područjima, sa ukupnom površinom od samo 3,58%. Nažalost, nacionalna klasifikacija zemljišta u potpunosti ne odgovara kriterijumima klasifikacije FAO-WRB, a njihov međusobni odnos u većini slučajeva će biti dat u konačnom izveštaju.

Pedološke karte za Republiku Srbiju bez Autonomne pokrajine Vojvodine je prvobitno pripremio Institut za zemljište, sa sedištem u Beogradu, a Institut za ratarstvo i povrtarstvo u Novom Sadu za teritoriju Autonomne pokrajine Vojvodine, obe u papirnoj verziji u razmeri 1:50.000. Obe karte su digitalizovane , prevedene u vektorski oblik sa formama poligona (u bivšoj nacionalnoj projekciji sa parametrima navedenim u tabeli B6. 5), koji se sada čuvaju u Agenciji za zaštitu životne sredine u Beogradu i treba da se topološki utvrde (nije urađena provera topoloških grešaka).

Kada se ne može primeniti pristup korišćen pri izradi Pedološke karte, koristiće se podaci iz prethodnih studija ispitivanja zemljišta koje su sprovodile nadležne institucije (pre svega Institut za ratarstvo i povrtarstvo u Novom Sadu, Institut za zemljište u Beogradu, kao i poljoprivredni fakulteti u Beogradu

186


i Novom Sadu) kao glavni izvori za definisanje ANC-a,. Kombinacija obe metodologije će se koristiti za neke specifičnosti zemljišta.

Slika B6.6. Pedološka karta prema nacionalnoj klasifikaciji (1: 2.000.000)

187


Slika B6.7. Pedološka karta prema klasifikaciji WRB-a

Tabela B6.4. WRB referentne grupe zemljišta u Republici Srbiji

Šifra područja grupe tlaha %

AT Anthrosol 11.519 0,15

AR Arenosol 55.836 0,72

CL Calcisol 27.284 0,35

CM Cambisol 2.168.581 27,99

CH Chernozem 1.369.962 17,68

FL Fluvisol 586.221 7,58

GL Gleysol 484.545 6,25

HS Histosol 442 0,01

LP Leptosol 1.231.952 15,90

LV Luvisol 219.583 2.83

PH Phaeozem 72.840 0,94

PL Planosol 429.472 5,54

PZ Podzol 34.313 0,44

RG Regosol 168.689 2,18

SC Solonchak 25.022 0,32

SN Solonetz 85.858 1.11

UM Umbrisol 130.593 1,69

VR Vertisol 644.689 8,32

Ukupno 7.747.401 100,00

188


Baza podataka o zemljištu

U periodu od 2009. do 2011. godine, ustanovljena je baza podataka o zemljištu, koja je poslužila kao osnova za dalja istraživanja. Njen cilj je bio da se objedine svi dostupni podaci i da se stave na raspolaganje za različite namene. Trenutno, ta baza podataka uključuje ukupno 1.500 profila zemljišta prikupljenih u periodu 1962-2010. Ova baza podataka pruža informacije o skupu podataka, uključujući tip zemljišta, sadržaj organskog ugljenika, zapreminsku masu zemljišta, raspodela veličine čestica (glina, prah, pesak), korišćenje zemljišta i nadmorsku visinu.

Nepovoljna tekstura zemljišta zbog visokog sadržaja krupnog materijala (kamen i šljunak)

Nisu raspoloživi analitički podaci (izraženi u težini, ne u zapremini %) za celu teritoriju Republike Srbije (prikazano na karti u slici B6.8) u vezi sa ovim ANC kriterijumom. Napori će biti učinjeni da se ove informacije izvedu iz pedo-transfer pravila korišćenjem naziva zemljišta koje se vezuje za takve karakteristike ili na osnovu procena stručnjaka.

Nepovoljna tekstura zemljišta kada je teksturna klasa zemljišta pesak i i ilovasto peskovita zemljišta (% praha + (2x glina%) ≤30%)

Nisu raspoloživi analitički podaci o teksturi površine zemljišta za celu teritoriju Republike Srbije. Ova vrsta informacija će biti izvedena na osnovu kartografskih jedinica klasifikovanih kao tip zemljišta arenosoli, a na pojedinim jedinicama nižeg nivoa kao regosoli i fluvisoli biće odabrane iz digitalizovane pedološke karte Srbije. Mogu se uraditi dalje terenske provere, u zavisnosti od izvora finansiranja.

Nepovoljna tekstura zemljišta u smislu visokog sadržaja gline > 60% kao i teksturna klasa površinskog sloja koju čine glina, praškasta glina, peskovita glina i vertična svojstva unutar 100 cm od površine zemljišta.

Kao što je ranije pomenuto, ovi analitički podaci nisu dostupni za celu teritoriju Srbije. Ali, ovaj nedostatak za projekat ANC može da se reši bilo identifikovanjem glinovitog zemljišta iz pedološke karte Srbije koje obuhvata Vertisol (i lokalno poznate smonice) ili zemljišta sa vertičkim svojstvima. Šta god rešenje bilo, ovo pitanje je od ključnog značaja i treba ga uzeti u obzir. Osim toga, srpski tim predlaže smanjenje procentualne vrednosti gline sa 60 na 50.

Površinska kamenitost

Kartografski jedinice predstavljaju površine zemljišta koje pripadaju tipu zemljišta litosol, i određene jedinice nižeg nivoa, kao što su regosol, rendzina, ranker, eutrični kambisol, distrični kambisol i kalkokambisol koje će biti izabrane iz Digitalizovane pedološke karte Srbije kao potencijalna područja koja će se klasifikovati kao ANC.

Organska materija u zemljištu

Premaposlednjim istraživanjima, u zemljište Srbije sadrži 695,31 x 1012g (Tg) rezervi organskog ugljenika na dubini 0-30 cm i 1142,42 x 1012 g (Tg) na dubini 0-100 cm (Vidojević i ostali, 2015). Karta raspodele organskog ugljenika u zemljištu dostupna je na dubinama 0-30 cm. Nacionalne procene sadržaja i prostornog rasporeda organskog ugljenika u površinskom sloju zemljišta su na raspolaganju za različite kategorije korišćenja zemljišta.

Prema analizi 96.011 podataka o zemljištu iz 2015. godine iz državnog programa kontrole plodnosti zemljišta, prosečni sadržaj organske materije u zemljištu (SOM), izražen kao sadržaj humusa do 30 cm dubine poljoprivrednog zemljišta iznosi 3,4%. Samo 4,3% uzoraka ima sadržaj organske materije preko 6% (Ministarstvo poljoprivrede i zaštite životne sredine, Uprava za poljoprivredno zemljište i Pokrajinski sekretarijat za poljoprivredu, vodoprivredu i šumarstvo, 2016.) (Slika B6.8). Ipak, ANC metodologija, što se tiče SOM-a, ne zahteva podatke o zemljištu sa manje od 30% SOM-a. Ova informacija će biti izvedena iz Digitalizovane pedološke karte Srbije za kartografske jedinice klasifikovane kao histosoli.

189


Salinitet i sadržaj Na u zemljištu

Nema dostupnih analitičkih podataka za salinitet zemljišta i sadržaj Na u zemljištu, ali će ove informacije biti izvedene iz pedološke karte izdvajanjem tipova zemljišta klasifikovanih kao Solončaci i Solonjeci, a u nekim slučajevima i jedinice nižih nivoa, kao što su fiziološki podtipovi pomešani sa Fluvisolima, Eugleima, Humogleima (hidromorfno crno zemljište). Ova informacija će biti izvedena iz digitalizovane pedološke karte Srbije.

Slika B6.8. Organska materija u poljoprivrednom zemljištu na dubini 0-30 cm (%)

190


Kiselost

Polazna tačka za definisanje područja sa problemima kiselosti će biti kartografske jedinice koje pripadaju distričnim kambisolima koje će biti odabrane iz digitalizovane pedološke karte Srbije. Međutim, velika većina ovog tipa zemljišta se najčešće javlja kod šumskog zemljišta (ne poljoprivrednog), pa pravljenje karte na osnovu rezultata analiza u okviru kontrole plodnosti zemljišta u narednom periodu treba da se modifikuje da bi karta mogla da posluži za identifikovanje i određivanje ANC područja na osnovu kiselosti.

Prema analizi 90.515 podataka o zemljištu iz državnog programa kontrole plodnosti sprovedene 2015. godine, 6,86% analiziranih uzoraka ima pH≤5 (u vodi). Karta kiselosti zemljišta (pH u vodi) se priprema i za obradu podataka će biti potrebno neko vreme pre nego što karta bude dostupna nakon kontrole i osiguranja kvaliteta podataka. Karta kiselosti zemljišta (pH u nKCl) je dostupna za poljoprivredno zemljište za celu teritoriju Srbije (Slika B6.9).

Figure B6.9. pH u nKCl u poljoprivrednom zemljištu na dubini 0-30 cm

191


B6.3. STATUS PODATAKA O KLIMIMeteorološki podaci su dostupni za period 1949-2014* u vidu meteoroloških godišnjaka koji se mogu preuzeti u pdf formatu sa Republičkog hidrometeorološkog zavoda Srbije (RHMZ) (http://www.hidmet.gov.rs/ciril/meteorologija/klimatologija_godisnjaci.php) i koji sadrže sledeće podatke:

Dnevne vrednosti za minimalne, maksimalne i prosečne temperature vazduha i padavine mogu se dobiti u digitalnom formatu na zahtev od RHMZ-a. I dalje nije jasno da li se dnevne vrednosti meteoroloških podataka mogu dobiti u digitalnom formatu od RHMZ-a bez naknade, s obzirom da još uvek nismo dobili pismeni odgovor RHMZ-a na naš pismeni zahtev. Ako dnevni podaci nisu dostupni, mesečni podaci izvedeni iz meteoroloških godišnjaka se mogu koristiti i to ispunjava uslov ANC metodologije.

Potencijalnu evapotranspiraciju (PET), potrebnu za obračun indeksa aridnosti (tj. suvoće), izračunava RHMZ korišćenjem Hargrivsove metode (kod koje se izračunavanje zasniva na maksimalnim, minimalnim i prosečnim dnevnim temperaturama vazduha, kao i na ekstraterastričkom Sunčevom zračenju i dužini obdanice tokom godine za dati lokalitet) http://www.hidmet.gov.rs/ciril/meteorologija/agro_evapotranspiracija.php), tako da se može izračunati iz dnevnih podataka dobijenih od RHMZ-a. Međutim, već izračunate vrednosti ne mogu se dobiti od RHMZ-a za sve stanice.

Mesečni vrednosti za sve meteorološke stanice

• Vazdušni pritisak (mb) (7; 14; 21; prosek) ***• Temperatura vazduha (0C) (min., maks.,

ampl.; min 5cm; 7-14-21, prosek) **• Pritisak vodene pare (mb) (7-14-24; prosek)

**• Relativna vlažnost (%) (7-14-24; prosek;

min) **• Vetar (m/s) (prosek;> 6B; <6B) ** (7-14-24;

prosek) za dnevne vrednosti • Insolacija (h) **• Oblačnost (u 1/10) (7-14-24; prosek) **• Padavine (mm) (zbir; maks.; dan) **• Sneg (cm) **• Broj dana sa

- Tmin <= -10 - Tmax <0 - Tmin <0 - Tmax >=25 - Tmax >=30 - Tmin >=20 - Oblačnost (<2 i> 8) - Padavine >= (0,1; 1; 10) - Učestalost pravaca i prosečna brzina vetra (m/s)

Postoji 90-100 operativnih stanica u zavisnosti od godine (94 operativne stanice 2014. godine) (Slika B6.10).

Slika B6.10. Posebne pozicije glavnih i manjih meteorološkihstanica

* Podaci za period 1986-1989. se trenutno ne mogu preuzeti, kao ni za 2015. godinu.** Dnevne vrednosti su dostupne u Meteorološkim godišnjacima za ovu promenljivu za sledeće stanice: Beograd, Zlatibor, Novi Sad, Vranje, Loznica, Niš.

192


B6.4. STATUS PODATAKA GEOGRAFSKOG INFORMACIONOG SISTEMA (GIS) GIS podaci za administrativno-teritorijalnu podelu Republike Srbije su dostupni u ESRI vektorskom formatu datoteka u projekciji koja se nekad koristila na nacionalnom nivou sa parametrima navedenim u tabeli B6. 5, ali se može lako ponovo projektovati u WGS 1984 GCS ili WGS 1984 UTM Zone 34N, što je nova zvanični projekcija za Republiku Srbiju.

Teritorijalno-administrativna podela Srbije je sledeća (Zavod za statistiku Republike Srbije):

1. (NUTS 2) NUTS 1 - Regioni (2 ukupno)• Severna Srbija • Južna Srbija

2. NUTS 2 - Regioni (5 ukupno)• Region Beograda• Vojvodina (takođe administrativna pokrajina)• Region Šumadije i Zapadne Srbije• Region Južne i Istočne Srbije• Kosovo*

3. NUTS 3 - oblasti (30 ukupno) 4. Upravni okruzi (29 ukupno) 5. Gradovi (24 ukupno) 6. Opštine/gradske opštine (198 ukupno) 7. Naselja (6.158)

Dalja teritorijalna podela u katastarskom smislu je sledeća:

8. Katastarske opštine 9. Parcele

* Skraćenica na srpskom NTSJ.

Tabela B6.5. Parametri nacionalne projekcije koja se nekada koristila

Tabela B6.6. Teritorijalna i administrativna podela Republike Srbije

• Projekcija: Transverse_Mercator Lažno istočno (False_Easting): 7500000.000000

• Lažno severno (False_Northing): 0,000000

• Centralni meridijan: 21,000000• Faktor (Scale_Factor): 0,999900• Primarni uporednik (Latitude_Of_

Origin): 0,000000• Linearna jedinica (Linear Unit): Metar

(1.000000)

• Geografski koordinatni sistem: GCS_Bessel_1841• Angularna jedinica (Angular Unit): Stepen (0,017453292519943299)• Primarni meridijan: Grinič (0,000000000000000000)• Datum: D_Bessel_1841• Sferoid: Bessel_1841• Semimajor Axis: 6377397.155000000300000000• Semiminor Axis: 6356078,962818188600000000• Inverse Flattening: 299,152812799999990000

Republika Srbija

Ukupno

Severna Srbija (NUTS-1) Južna Srbija (NUTS-1)

Region Beograda(NUTS 2)

Vojvodina (NUTS 2)

Region Šumadije i Zapadne Srbije

(NUTS 2)

Region Južne i Istočne Srbije

(NUTS 2)

Kosovo* (NUTS 2)

Oblasti (NUTS 3)

30 1 7 8 9 5

Upravni okruzi 29 0 7 8 9 5

Gradovi 24 1 6 10 6 1

Opštine/gradske opštine 198 17 46 53 53 29

Naselja 6.158 157 467 2.112 1.973 1.449

193


Treba imati u vidu da se oblasti (NUTS 3) kao teritorijalne podele, i upravni okruzi kao upravne podele geografski poklapaju. Svi upravni okruzi (29 ukupno) + region Beograda, kao NUTS 2 jedinica, geografski se podudaraju sa NUTS 3 jedinicama – oblastima (30 ukupno) (Slike B6.11).

Vektorski slojevi za sve gore navedene nivoe teritorijalne i administrativne podele Republike Srbije, osim parcela, su već prikupljeni. Parcele još nisu u potpunosti digitalizovane na nacionalnom nivou, pa nisu funkcionalne (Republički geodetski zavod). Međutim, odluka o tome koji nivo teritorijalne podele treba da se koristi kao kartografska jedinica za ANC mapiranje (katastarske opštine ili opštine) tek treba da se donese (Slika B6. 12).

Slika B6.11. Teritorijalna i administrativna podela Republike Srbije(Zavod za statistiku Republike Srbije)

194


Digitalni model terena i slojevi nagiba i izloženosti biće izveden na osnovu Digitalnog modela elevacije (DEM), koji se može dobiti u željenoj rezoluciji i preciznosti (2 metra u ravnicama i 6-7 metara u visoravnima) od Vojnogeografskog instituta (VGI). Ulazne podatke za DEM (izohipse) je kupilo Ministarstvo poljoprivrede i zaštite životne sredine Republike Srbije i oni su, dakle, dostupni.

DEM sa preciznošću od 1 ugaonog SEKUNDA (oko 20-30 m) je dostupan na internetu sa sajta U.S. Geological Survey (USGS EarthExplorer) u WGS 1984 GCS projekciji (Slika B6.13).

Slika B6.12: Opštine i katastarskih opština Republike Srbije

195


Karta pokrivenosti zemljišta Srbije je dostupna u CORINE metodologiji (2012) (ETRS89, LAEA projekcija). Takođe je u toku projekat koji sprovodi Geodetski zavod Republike Srbije za pravljenje nove karte pokrivenosti zemljišta. Izvor podataka su ortofoto SPOT5 satelitski snimci sa 10 metara rezolucije, napravljeni 2011. godine. Ovaj projekat još nije završen – slojevi poljoprivrednog zemljišta, travnatih predela, grmlja i goleti su dostupni samo za 66% teritorije.

Karta korišćenja zemljišta Republike Srbije ne postoji u ovom trenutku, a mogla bi se izraditi nakon što se katastarske parcele u potpunosti digitalizuju i definiše njihova upotreba. Ipak, ovo ne ograničava određivanje ANC područja, jer se područja od interesa za ANC projekat mogu izvesti iz CORINE karte korišćenja /pokrivenosti zemljišta.

Slika B6.13. DEM sa preciznošću od 1 ugaonog SEKUNDA preuzet sa internet sajta USGS EarthExplorer

196


B6.5. NEDOSTATAK PODATAKA, PROBLEMI I REŠENJA Postoji značajna razlika u podacima o korišćenju zemljišta između statističkih podataka i podataka iz baze Corine Land Cover 2012.

Što se tiče informacija o klimi, ukoliko dnevni podaci nisu dostupni, mesečni podaci izvedeni iz meteoroloških godišnjaka će se koristiti i to u skladu sa ANC metodologijom. Karta kiselosti zemljišta se još priprema i obrada podataka može potrajati neko vreme dok karta ne bude dostupna, nakon što podaci prođu proces kontrole i osiguranja kvaliteta podataka. Osim toga, pedološkoj karti treba topološka verifikacija pre nego što se počne koristiti za definisanje ANC-a.

U praksi, Srbija ima ograničen broj primera dobre prakse sa mehanizmima za horizontalnu ikoordinaciju koja uključuje više zainteresovanih strana. Efikasna horizontalna koordinacija funkcioniše uglavnom preko ličnih kontakata među državnim službenicima.

B6.6. DAVANJE PREPORUKA ZA UNAPREĐENO UPRAVLJANJE PODACIMA U KONTEKSTU PODRUČJA SA PRIRODNIM OGRANIČENJIMAPo našem mišljenju, bolja saradnja i komunikacija između državnih institucija koje su nadležne za davanje podataka potrebnih za ANC projekat bi sigurno bila od velikog značaja. Isto tako, razmena iskustava u prikupljanju i upravljanju podacima između nacionalnih timova koji su uključeni u projekat će biti od presudnog značaja za naš dalji rad. Zbog toga, ovim putem se predlaže više sastanaka nacionalnih timova.

B6.7. ANALIZA NACIONALNIH KAPACITETA ZA UPRAVLJANJE PODACIMA I DAVANJE PREPORUKA ZA UNAPREĐENJE INSTITUCIONALNE STRUKTURE U POGLEDU ANC-AZakonodavne, izvršne i sudske nadležnosti se uglavnom ostvaruju u zakonom propisanom okviru nadležnosti nacionalnih organa. Prema zakonu, određene nadležnosti se delegiraju autonomnim pokrajinama i jedinicama lokalne samouprave.

Institucionalni okvir

• Ministarstvo poljoprivrede i zaštite životne sredine obavlja poslove državne uprave i razvoja politika u poljoprivredi i prehrambenoj industriji, zaštite i korišćenja poljoprivrednog tla, GMO i korišćenje biljnih i životinjskih genetičkih resursa za hranu i poljoprivredu, kao i životne sredine. Ministarstvo ima oko 1.580 zaposlenih, od kojih 290 su imenovani da rade na pitanjima životne sredine u Ministarstvu i 71 u Agenciji za zaštitu životne sredine Republike Srbije.

• Sektor za ruralni razvoj u okviru Ministarstva poljoprivrede i zaštite životne sredine obuhvata Odeljenje za ruralni razvoj koje, između ostalog, obavlja poslove koji se odnose na izradu, promociju, praćenje, procenu i sprovođenje programa ruralnog razvoja u cilju povećanja efikasnosti, unapređenja efektivnosti mera ruralnog razvoja i socio-ekonomskih aspekata života u ruralnim područjima.

• Uprava za agrarna plaćanja, kao deo Ministarstva poljoprivrede i zaštite životne sredine, osnovana je Zakonom o poljoprivredi i ruralnom razvoju („Službeni glasnik RS“, br. 41/09, 10/13). Uprava obavlja poslove koji se odnose na realizaciju programa subvencija u poljoprivredi, izdaje pozive za prijavljivanje, odlučuje o pravu na pomoć, plaćanje krajnjem korisniku, obavljanje administrativnih kontrola i kontrola na licu mesta, uspostavljanje i vođenje računovodstvenih evidencija ugovornih obaveza i plaćanja, sprovođenje međunarodne pomoći agrarnoj politici u

197


Republici Srbiji i vođenje registra poljoprivrednih gazdinstava. Osnivanjem Uprave se povećala transparentnost i efikasnost primene nacionalnih subvencija i Uprava je postala otvorena za krajnje korisnike u smislu bilo kakve pomoći koja im je potrebna.

Organi državne uprave u okviru Ministarstva poljoprivrede i zaštite životne sredine između ostalog, su: Uprava za poljoprivredno zemljište, Republička direkcija za vode, Uprava za šume i Agencija za zaštitu životne sredine (SEPA).

• Uprava za poljoprivredno zemljište upravlja poljoprivrednim zemljištem (planiranje, zaštita, konsolidacija zemljišta i korišćenje državnog poljoprivrednog zemljišta), obavlja inspekcije i stručne poslove u vezi sa poljoprivrednim zemljištem, postavlja i razvija informacioni sistem o poljoprivrednom zemljištu Republike Srbije.

• Republička direkcija za vode je nadležna za državnu upravu i stručne poslove koji se odnose na politiku vodoprivrede, višenamensko korišćenje voda, vodosnabdevanje, zaštitu od voda, sprovođenje mera zaštite voda, uređenje vodnih režima;, međunarodnu saradnju u oblasti voda i druge aktivnosti u skladu sa Zakonom o vodama.

• Uprava za šume je nadležna za državnu upravu i stručne poslove koji se odnose na politiku šumarstva, očuvanje šuma; unapređenje i korišćenje šuma i divljači i sprovođenje mera za njihovu zaštitu.

• SEPA obavlja poslove državne uprave koji se odnose na razvoj i vođenje nacionalnog informacionog sistema za zaštitu životne sredine, praćenje kvaliteta vazduha i vode, upravljanje Nacionalnom laboratorijom, prikupljanje i objedinjavanje podataka o životnoj sredini i pripremu izveštaja o životnoj sredini. Agencija je takođe zadužena za saradnju sa Evropskom agencijom za životnu sredinu (EEA) i Evropskom mrežom za informacije i posmatranje (EIONET).

• Pokrajinski sekretarijat za poljoprivredu, vodoprivredu i šumarstvo obavlja poslove pokrajinske uprave u oblasti poljoprivrede, vodoprivrede, šumarstva, lova, uzgoja stoke, akvakulture, pčelarstva i veterinarske medicine koji se odnose na pripremu akata za Skupštinu i Pokrajinsku vladu, kojima se predviđa: donošenje programa mera za sprovođenje agrarne politike, uslova i načina raspodele i korišćenja dobiti ostvarene od korišćenja poljoprivrednog zemljišta, uspostavljanje posebnog budžeta gde su sredstva ostvarena od upotrebe poljoprivrednog zemljišta, kao i druge poslove u skladu sa zakonom i Statutom.

• Republički hidrometeorološki zavod (RHMZ) obavlja poslove državne uprave koji se odnose na sistematska meteorološka, klimatološka i hidrološka merenja i osmatranja, praćenje, analizu i prognozu promena vremena, klime i voda, rano upozoravanje na pojave ekstremnih meteoroloških, klimatskih i hidroloških događaja, protivgradnu zaštitu, hidrometeorološku podršku rečnoj plovidbi, kao i druge poslove u skladu sa Zakonom. Ministarstvo poljoprivrede i zaštite životne sredine vrši nadzor nad radom Zavoda.

• Republički geodetski zavod je posebna organizacija koja vrši stručne poslove i poslove državne uprave koji se odnose na državni premer, katastar i upis prava na nepokretnostima i njihovu obnovu i održavanje, kao i druge zadatke definisane zakonom.

Sve navedene institucije imaju veze sa ANC projektom i neophodno je povećati kapacitete državne uprave u cilju podrške karakterizaciji i mapiranju područja sa prirodnim ograničenjima. Veliki broj stručnih i naučnih institucija može da pruži stručnu podršku u procesu karakterizacije i mapiranja. Među njima su Institut za zemljište u Beogradu, Institut za ratarstvo i povrtarstvo u Novom Sadu, Poljoprivredni fakultet u Beogradu i Novom Sadu i još nekoliko drugih.

198


B6.8. OCENE NACIONALNE POLITIKE I PREPORUČENE MERE OD ZNAČAJA ZA KARAKTERIZACIJU I MAPIRANJE PODRUČJA SA PRIRODNIH OGRANIČENJIMA UKLJUČUJUĆI I SOCIO-EKONOMSKE ANALIZE

Pravni okvir

• Zakonom o poljoprivredi i ruralnom razvoju („Službeni glasnik RS“, br. 41/09, 10/13) uređuju se ciljevi poljoprivredne politike i način njenog ostvarivanja, vrste subvencija u poljoprivredi, uslovi za dokazivanje prava na podsticaje, Registar poljoprivrednih gazdinstava, evidentiranje i izveštavanje u poljoprivredi, integrisani poljoprivredni informacioni sistem, kontrolu nad sprovođenjem ovog zakona. Ovim zakonom se obrazuje Uprava za agrarna plaćanja, kao organ uprave u sastavu ministarstva nadležnog za poslove poljoprivrede i uređuje njena nadležnost.

• Zakonom o poljoprivrednom zemljištu („Službeni glasnik RS“, br. 62/06, 65/08 – dr. zakon, 41/09 i 112/15) uređuje se planiranje, zaštita, uređenje i korišćenje poljoprivrednog zemljišta, kao i nadzor nad sprovođenjem ovog zakona.

• Zakonom o podsticajima u poljoprivredi i ruralnom razvoju („Službeni glasnik RS“, br. 10/13, 142/14, 103/15) uređuje se vrste podsticaja, način korišćenja podsticaja, Registar podsticaja u poljoprivredi i ruralnom razvoju, kao i uslovi za ostvarivanje prava na podsticaje u poljoprivredi i ruralnom razvoju. Podsticaji za mere ruralnog razvoja obuhvataju podršku programima koji se odnose na unapređenje ruralne ekonomije u cilju unapređenja kvaliteta života u ruralnim predelima kao i programe podrške koji se odnose na održivi ruralni razvoj i zaštitu životne sredine.

• Značajna pitanja kojima se bavi Zakon o zaštiti životne sredine („Službeni glasnik RS“, br. 135/04, 36/09, 36/09 – dr. zakon, 72/09 – dr. zakon, 43/11 odluka US i 14/16) uključuju upravljanje i zaštitu prirodnih resursa, mere i uslove zaštite životne sredine, programe i planove zaštite životne sredine, industrijske akcidente, monitoring i informacioni sistem, izveštavanje, finansiranje zaštite životne sredine, inspekcijske službe i novčane kazne.

• Horizontalna koordinacija – u skladu sa Zakonom o državnoj upravi („Službeni glasnik RS“, br. 79/05, 101/07, 95/10, 99/14), organi državne uprave dužni su da sarađuju i razmenjuju informacije po svim pitanjima od zajedničkog interesa, kao i osnivaju zajednička tela i projektne timove radi izvršavanja poslova čija priroda zahteva učešće više organa državne uprave. U praksi, pored formiranja međuresornih radnih grupa za izradu novih zakona i propisa, Srbija ima ograničen broj primera dobre prakse sa mehanizmima za horizontalnu koordinaciju i koordinaciju koja uključuje više zainteresovanih strana. Efikasna horizontalna koordinacija funkcioniše uglavnom preko ličnih kontakata među državnim službenicima.

• U okviru Strategije poljoprivrede i ruralnog razvoja Republike Srbije za period 2014-2024. godine („Službeni glasnik RS“, br. 85/2014), postoji deo koji uključuje finansijska sredstva za podršku područjima koja su definisana kriterijumima ANC. S obzirom na to da apsolutni rast sredstava mora da bude najveći u delu podrške životnoj sredini, predviđeno je da ovaj vid podrške treba da postane jedan od ključnih elemenata politike u narednom periodu. Veliki deo teritorije Republike Srbije čine oblasti koje su nepovoljne za intenzivnu poljoprivrednu proizvodnju. Zbog ovih prirodnih predispozicija, ovi delovi su izloženi degradaciji, depopulaciji i visokom riziku od siromaštva.

• Nacionalna strategija održivog razvoja („Službeni glasnik RS“, br. 57/2008) identifikuje pet nacionalnih prioriteta: članstvo u EU, razvoj konkurentne tržišne ekonomije i uravnotežen ekonomski rast, razvoj ljudskih resursa i povećanje zaposlenosti, razvoj infrastrukture i uravnotežen regionalni razvoj i zaštita i unapređenje životne sredine i racionalno korišćenje prirodnih resursa.

199


• Nacionalna strategija održivog korišćenja prirodnih resursa i dobara („Službeni glasnik RS“, br. 33/2012) obuhvata mineralne resurse, obnovljive izvore energije, šume i šumske resurse, zaštićena područja, biodiverzitet, predeoni diverzitet, riblje resurse, vodne resurse i zemljište. Za svaku oblast Strategija opisuje postojeći pravni, strateški i institucionalni okvir, postavlja opšte i specifične ciljeve politike i navodi indikatore postizanja njihove održive upotrebe.

Raznolikost ruralnih područja u Srbiji – zašto je Srbiji potrebna ANC politika

Ruralna područja u Srbiji su veoma različita u pogledu prirodnog nasleđa, ekonomskih, socijalnih i populacionih karakteristika. Raznovrsnost ruralne Srbije podstiču mnogi faktori, od kojih je od posebnog značaja različito nasleđe prirodnih resursa, kulturno i istorijsko nasleđe, kao i ekonomski, socijalni i demografski obrasci (Bogdanov, 2007). Ogromne razlike u razvoju su očigledne između severa i juga, urbanih i ruralnih, kao i centralnih i perifernih područja. Generalno, Autonomna pokrajina Vojvodina i glavni grad Beograd su napredniji u odnosu na ostatak zemlje, posebno u odnosu na tradicionalno nerazvijene jugoistočne regije (Jablanički, Pčinjski i Toplički okruzi) i jugozapadne opštine (Tutin, Sjenica, Prijepolje).

Ovaj obrazac se odnosi i na strukturne karakteristike poljoprivrede, koje pokazuju povoljne rezultate poljoprivrednih struktura na severu zemlje (Bogdanov i ostali, 2008). Poljoprivredni sektor snažno karakteriše dvostruka struktura gazdinstava sa značajnim regionalnim varijacijama u veličini poljoprivrednog gazdinstva, proizvodnji i prihodima.1 Manje razvijena i siromašna područja su uglavnom planinska i granična područja, a karakterišu ih relativna izolacija i nepristupačnost, uz tradicionalnu ekonomsku monostrukturu zasnovanu na poljoprivrednoj proizvodnji, dugotrajnom i kontinuiranom smanjenju broja stanovnika, demografskim neravnotežama i ruralnom siromaštvu. Dugoročna depopulacija imala je duboke posledice po poljoprivrednu proizvodnju, što je dovelo do napuštanja zemljišta, smanjenja zemljišta koje se obrađuje i ekstenzivni sistemi uzgoja sa vrlo ograničenim stepenom raznovrsnih aktivnosti. Ovi procesi su doveli do ubrzanog rasta ruralnog siromaštva i povećanih razlika u prihodima kao i socijalne nejednakosti između ruralnih područja.

Odgovor poljoprivredne politike na ruralne i regionalne razlike u Srbiji

Tokom poslednje dve decenije poljoprivredna politika je u velikoj meri vođena potrebom da se ubrza rast produktivnosti, dok su širi javni interesi, uključujući održivost gazdinstava u obezbeđivanju javnih dobara, ostali u drugom planu. Stav poljoprivredne politike prema marginalnim oblastima je ostao prilično rigidan, s tim da programski dokumenti usvojeni u ranim tranzicionim godinama nisu predviđali nikakve konkretne mere i rešenja za njih2.

Pokušaji prilagođavanja mera poljoprivredne politike evropskim modelima podrške ANC-u (nekadašnji LFA) u Srbiji započeti su 2006. godine uvođenjem podsticaja za „marginalne oblasti“ kao ekvivalent za politiku za ANC. Novouvedene mere odražavale su preferencijalni status koji se daje poljoprivrednim gazdinstvima u marginalnim područjima u smislu višeg starosnog ograničenja za korisnike mera podrške ruralnom razvoju, kao i veće stope sufinansiranja (Tabela B6.7).

Novi pravni okvir za budžetsku podršku marginalnim područjima uspostavljen je 2013. godine usvajanjem Pravilnika o određivanju područja sa teškim uslovima rada u poljoprivredi. Kriterijumi koji se koriste za razgraničenje u Pravilniku o određivanju područja sa teškim uslovima rada u poljoprivredi 1 Broj hektara korišćenog poljoprivrednog zemljišta (UAA) i JLS po zaposlenom je mnogo veći u Vojvodini u poređenju sa svim ostalim regionima. Odnos između okruga sa najvišim brojem UAA i godišnjoj jedinici rada (AWU) (Srednjobanatski okrug, Vojvodina – 16,5 ha) i onih sa najnižim (Jablanički okrug, Jugoistočna Srbija – 2,3 ha) je 7,3 prema 1,0. Sličan odnos između okruga postoji i u pogledu broja JLS prema AWU, ali su razlike manje drastične (4,5:1). Takvi odnosi izazivaju značajna neslaganja u produktivnosti izražene u standardnim nivoima na izlazu (SO) po AWU i gazdinstvu. Regionalne razlike u iznosu od SO po gazdinstvu i AWU su veoma visoke i ukazuju na to da su oba pokazatelja povoljnija u Vojvodini u poređenju sa drugim regionima (uključujući Beograd).2 Pored toga, premija na mleko za poljoprivrednike u brdskim krajevima, kao jedina mera podrške koja je trebalo da omogući privilegovan položaj u planinskim područjima, ukinuta je sredinom 2000-ih nakon što se primenjivala tri decenije.

200


1 Primenom ovih kriterijuma utvrđeno je da teritorija na koju se odnosi Pravilnik o određivanju područja sa teškim uslovima rada u poljoprivredi čini 40% teritorije Srbije, 30% ukupnog stanovništva, 29% poljoprivrednih gazdinstava i 24% UAA.

2 Nema dokaza o iznosu poljoprivrednih budžetskih sredstava koji su opredeljeni za ANC poljoprivrednike. Pregledom raspoloživih podataka može se indirektno zaključiti da je udeo ANC regiona u ukupnoj budžetskoj podršci izuzetno nizak.

uključuju: sva naselja iznad 500 m nadmorske visine, sela na teritoriji opština sa manje od 100 zaposlenih/1.000 stanovnika i sela u okviru nacionalnih parkova1. Određene potrebe proizvođača u područjima sa prirodnim ograničenjima za poljoprivredu prepoznali su kreatori politike, ali nisu definisane posebne mere. Ovo se može smatrati jednim od najvećih propusta poljoprivredne politike, s obzirom na značajne regionalne disproporcije u raspodeli subvencija.

Tabela pokazuje da je niz mera podrške marginalnim područjima u Srbiji daleko od CAP, kako u pogledu ciljeva politike, tako i instrumenta za njeno sprovođenje.2 Izabrane mere bile su usmerene ka ekonomskim, manje socijalnim ciljevima, dok o ciljevima vezanim za životnu sredinu nije bilo govora. Osim toga, podrška politike marginalnim područjima predviđala je nekoliko kontroverznih rešenja za mehanizme sprovođenja, koji su u velikoj meri smanjili svoje efekte:

• Podsticaji nisu bili usredsređeni na specifične regionalne probleme, što znači da potrebe korisnika u određenim regionima nisu bile adekvatno rešavane. Iako su razmatrane geografske razlike, kriterijumi kvalifikovanosti za korisnike su bili specifični u pogledu određene mere, a ne teritorijalno.

• Predviđeni iznos sopstvenog finansijskog doprinosa bio je previsok za većinu gazdinstava u nerazvijenim područjima čiji su finansijski resursi bili vrlo skromni;

• Prag starosti je postavljen na niskom nivou, što je ograničilo broj prijava usled komplikovanih procedura koje regulišu imovinska prava;

• Skala bodovanja koja se koristi u evaluaciji projekta nije predviđala nikakve posebne prednosti za prijave iz marginalnih područja. Koristi za korisnike iz marginalizovanih regiona ogledale su se samo u većem procentu doprinosa države za finansiranje i povećane starosne granice za „mlađe poljoprivrednike“ (5-10 godina više nego u drugim oblastima).

Tabela B6.7. Mere poljoprivredne politike usmerene na ANC

+ Mera je sprovedena; Izvor: Elaboracija Bogdanove

Šifra Mera Opis 2004. 2005. 2006. 2007. 2008. 2009. 2010. 2011. 2012. 2013.

21111Modernizacija poljoprivrednih gazdinstava

Sufinansiranje ulaganja u gazdinstvo;10-20% viša stopa sufinansiranja

+ + + + + + +

21112Restrukturiranje plantaža trajnih useva

22111ANC plaćanja zasnovana na rezultatima

Viša premija za mleko

+ + + + +

Niži prag za mleko dostavljeno mlekarama za ANC poljoprivrednike

+

22114 Ostala ANC plaćanja

Bespovratna sredstva za dobrovoljne agro-ekološke obaveze

+

23210 Kreiranje poslova i razvoj

Sufinansiranje projekata; 10-20% viša stopa sufinansiranja

+ +

201


Ovakav pristup rezultirao je malim brojem prijava iz marginalnih područja i nejednakom raspodelom obima budžetske podrške među regionima.

Iako se različiti nacionalni dokumenti o politici u Srbiji direktno ili indirektno odnose na specifična pitanja planinskih ruralnih područja i njihovu ranjivost (siromaštvo, socijalna inkluzija, krhkost životne sredine itd.), ne postoje specifični ciljevi za poljoprivrednu politiku vezanu za ANC i siromašne regione. Do sada, poljoprivrednici u marginalnim ruralnim područjima nisu dovoljno koristili politiku ruralnog razvoja. Iako za gazdinstva u ANC područjima postoje veća kompenzacijska naknada, spisak mera podrške razvoju ruralnog područja nije prilagođen vrstama proizvodnje koje su prisutne u tim područjima i njihovim specifičnim potrebama.

Značajna prepreka efikasnijem prilagođavanju nacionalnog ANC modela podrške principima CAP su nedostaci institucionalnih kapaciteta u čitavom spektru sistema monitoringa i evaluacije, nedostatak odgovarajućih baza podataka za baznu analizu, kao i procene i analize uticaja prethodnih politika.

ANC politika u bilo kom aspektu (visina, struktura i operacionalizacija) jedan je od glavnih izazova za reformu poljoprivredne politike u Srbiji. Široka raznolikost tipova gazdinstava, poljoprivrednih sistema i praksi u ANC i siromašnim regionima zahteva pažljivo kreirane politike i mere podrške, više usredsređene na šire javne interese i manje opterećene ekonomskim koristima. Prema tome, ignorisanje specifičnih karakteristika načina života i poljoprivrednih praksi u ANC i siromašnim regijama u budućim reformama politika će imati izuzetne implikacije za ove oblasti.

202


REFERENTNA LISTA PODATAKA KORIŠĆENIH ZA OCENU RELEVANTNIH ANC PODATAKABenka P, Salvai A. 2007. Kreiranje tematskih karata korišćenjem digitalizovane pedološke karte Vojvodine. Postupak „Amelioracija 07: status i perspektive“ Zbornik radova, Poljoprivredni fakultet, Departman za uređenje voda, str. 18-25

Bogdanov N. 2007. Mala seoska domaćinstva u Srbiji i ruralna neproizvodna ekonomija, UNDP, Beograd

Bogdanov N., Meredith D., Efstratoglou S. 2008. Tipologija ruralnih područja Srbije, ekonomski anali, 177: 7-29

Bogdanov N. 2014. Razvoj podrške manje favorizovanim područjima i siromašnim regijam: izazovi poljoprivredne politike u Srbiji. EAAE 2014. Kongres „Agro-prehrambene i ruralne inovacije za zdravije društvo“ od 26. do 29. avgusta 2014. Ljubljana, Slovenija. http://ageconsearch.umn.edu/bitstream/186679/2/14th%20EAAE%20Congress%20-%20OS%20paper%20Natalija%20Bogdanov.pdf

Klimatske karakteristike Srbije. 2013. Republička hidrometeorološka služba Srbije, Beograd

Filipovski G., Neugebauer V., Ćirić M., Škorić A., Živković M. 1964. Klasifikacija zemljišta Jugoslavije, Transakcija, 8. međunarodni kongres nauke o zemljištu, Bukurešt

IUSS Working Group WRB. 2015. World Reference Base for Soil Resources 2014, update 2015 International soil classification system for naming soils and creating legends for soil maps. World Soil Resources Reports No. 106. FAO, Rome.

Vojnogeografski institut (http://www.vgi.mod.gov.rs)

Nejgebauer V., Filipovski G., Ćirić M., Škorić A., Živković M. 1963. Klasifikacija tala Jugoslavije. Zemljište i biljka, godina XII, br. 1-3, str. 21-44

„Službeni glasnik RS“, 2012. Nacionalna strategija održivog korišćenja prirodnih resursa i dobara, „Službeni glasnik Republike Srbije“, br. 33/2012), Beograd

„Službeni glasnik RS“, 2008. Nacionalna strategija održivog razvoja za period 2009–2017, „Službeni glasnik Republike Srbije“, br. 57/2008), Beograd

„Službeni glasnik RS“, 2013. Zakon o podsticajima u poljoprivredi i ruralnom razvoju („Službeni glasnik Republike Srbije“, br. 41/09, 10/13), Beograd

„Službeni glasnik RS“, 2014. Zakon o državnoj upravi („Službeni glasnik Republike Srbije“, br. 79/05, 101/07, 95/10, 99/14), Beograd

„Službeni glasnik RS“, 2015. Zakon o poljoprivrednom zemljištu („Službeni glasnik Republike Srbije“, br. 62/06, 65/08-dr. zakon, 41/09 i 112/15), Beograd

„Službeni glasnik RS“, 2015. Zakon o podsticajima u poljoprivredi i ruralnom razvoju („Službeni glasnik

203


Republike Srbije“, br. 10/13, 142/14, 103/15), Beograd

„Službeni glasnik RS“, 2015. Strategija za poljoprivredu i ruralni razvoj Republike Srbije za period 2014-2024, (Službeni glasnik Republike Srbije br. 85/2014), Beograd

„Službeni glasnik RS“, 2016. Zakon o zaštiti životne sredine („Službeni glasnik Republike Srbije“, br. 135/04, 36/09, 36/09 - drugi zakon, 72/09 - drugi zakon, 43/11 Odluka usvojena od Ustavnog suda i 14/16), Beograd

Republički geodetski zavod (http://www.geosrbija.rs)

Republički hidrometeorološki zavod Srbije (RHMZ) http://www.hidmet.gov.rs/ciril/meteorologija/klimatologija_godisnjaci.php http://www.hidmet.gov.rs/ciril/meteorologija/agro_evapotranspiracija.php

Zavod za statistiku Republike Srbije (http://www.webrzs.stat.gov.rs)

Statistički godišnjak Republike Srbije za 2015. godinu, 2015. Zavod za statistiku Republike Srbije, 2015. Beograd, ISSN 0354-4206

Stebut A. 1927. Nauka o poznavanju zemljišta (Pedologija). Beograd

Škorić A., Filipovski G., Ćirić M. 1973. Klasifikacija tla Jugoslavije. Zavod za pedologiju Poljoprivrednog fakulteta Sveučilišta u Zagrebu

Škorić A., Filipovski G. i Ćirić M. 1985. Klasifikacija zemljišta Jugoslavije. Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine. Posebne publikacije. Sarajevo, Tome LXXXVIII, 13, 29-69

U.S. Geological Survey – USGS EarthExplorer (http://earthexplorer.usgs.gov)

Vidojević D., Baćanović N., Dimić B. 2015. Izveštaj o stanju zemljišta za 2013. godinu, Ministarstvo poljoprivrede i zaštite životne sredine, Agencija za zaštitu životne sredine, Republika Srbija, Beograd, ISSN 2334-9913. http://www.sepa.gov.rs/download/zemljiste/Zemljiste_2013.pdf

Vidojević, D. i Manojlović, M. 2007. Overview of the soil information and policies in Serbia. In: Status and prospect of soil information in south-eastern Europe: soil databases, projects and applications. Hengl T., Panagos P., Jones A. i Toth G. (eds.) Office for Official Publications of the European Communities, EUR 22646EN, Scientific and Technical Research series, ISSN 1018-5593, 87-98.

Vidojević, D., Manojlović, M., Đorđević, A., Nešić, Lj. i Dimić, B. 2015. Organic carbon stocks in the soils of Serbia. Carpathian Journal of Earth and Environmental Sciences, novembar 2015, Vol. 10, br. 4, str. 75-83.

Published by:Deutsche Gesellschaft für InternationaleZusammenarbeit (GIZ) GmbH

Registered officesBonn and Eschborn, Germany

Rural Development through Integrated Forest and Water Resources Management in Southeast Europe (LEIWW)Antonie Grubishikj 51000 Skopje, Macedonia

T +389 2 3103 560F +389 2 3103 587I www.giz.de

GIZ is responsible for the content of this publication.On behalf ofBMZSkopje, 2017

ISBN:978-608-4536-09-3

područja sa prirodnim ograničenjima u jugoistočnoj evropi...

Documents