podstĘpy wojenne -...

PODSTPY WOJENNE

Publikowanie serii Biblioteka Antyczna zainicjowao wydawnictwo Prszyski i S-ka w 1998 roku

FRONTYN

PODSTPY WOJENNE

Przeoy, wstpem i przypisami opatrzy Bogdan Burliga

ISKiO UWr

Wrocaw 2016

BIBLIOTEKA A N T YC Z N A

Tytulowa logo:Layout 1 3/26/12 12:33 PM Page 1

Tytu oryginauStrategemata

Copyright for the Polish translation by Bogdan Burliga, 2016

Redakcja, rewizja przekadu, indeks (z wykorzystaniem materiaw Serii), zestawienie duplikatw i wariantw oraz zestawienie anegdot wedle chronologiiAriadna Masowska-Nowak

KorektaJustyna Makowska

Projekt okadkiKatarzyna A. JarnuszkiewiczMicha Korwin-Kossakowski

SkadPracownia DTP Aneta Osipiak-Wypir

Publikacja finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyszego pod nazw Narodowy Program Rozwoju Humanistyki w latach 20142019; umowa nr 0019/NPRH3/H11/82/2014, projekt pt. Biblioteka Antyczna kontynuacja serii wydawniczej (tomy 4571)realizowany pod kierunkiem Gociwita Malinowskiego

ISBN 978-83-940893-7-5

Wydanie pierwsze

Wydawca Instytut Studiw Klasycznych, rdziemnomorskich i Orientalnych Uniwersytetu Wrocawskiegoul. Szewska 49, 50-139 Wrocawwww.biblioteka.antyczna.uni.wroc.pl

Druk i oprawaTOTEMul. Jacewska 8988-100 Inowrocaw

WYKAZ SKRTW

BibliaJoz Ksiga Jozuego

Autorzy staroytni i dzieaAjschylos (525456 p.n.e.; Aeschylus, [Aischlos]); numeracja fragmentw

za: Tragicorum Graecorum Fragmenta, vol. 3: Aeschylus, edidit S. Radt, Gttingen 1985Agam. Agamemnon (Agamemnon, [Agammnon])

AmmiAnus mArcellinus (ok. 330395 n.e.; Ammianus Marcellinus)Rerum gestarum libri (Dzieje rzymskie)

Ampeliusz, Lucjusz (IIIV w. n.e.; Lucius Ampelius)Liber memorialis (Ksiga rzeczy godnych pamici)

Anonim (iV w.; Anonimus)Reb.bell. De rebus bellicis (O wojskowoci)

Apollodor z Damaszku (I/II w. n.e.; Apollodorus Damascenus, [Apolldoros Damaskens])

Poliorc. Poliorcetica (Zasady oblenia, [Poliorketik])AppiAn z Aleksandrii (ok. 100180 n.e.; Appianus Alexandrinus,

[Appians Aleksandres])Hist.Rom. Historia Romana (Historia rzymska, [Rhomaik])

Annib. Annibaica (Wojny z Hannibalem, [Annibaik]) [ksiga VII]Civ. Bella civilia (Wojny domowe, [Emflia]) [ksigi XIIIXVII,

numerowane te oddzielnie jako IV]Gall. Gallica (Wojny z Celtami, [Keltik]) [ksiga IV]Hisp. Bellum Hispaniense (Wojna z Hiszpani, [Iberik]) [ksiga VI]Mithr. Mithridatica (Wojny z Mitrydatesem, [Mithridatik])

[ksiga XII]Pun. Punica/Libyca/Africa (Wojny w Afryce/Wojny z Kartagin,

/ [Libyk/Karchedoniak]) [ksiga VIII]Samn. Samnitica (Wojny z Samnitami, [Saunitik]) [ksiga III]Syr. Syriaca (Wojny syryjskie, [Syriak]) [ksiga XI]

6 Wykaz skrtw

Apulejusz z Madaury (ok. 125 po 170 (?) n.e.; Lucius Apuleius)Apol. Apologia sive Pro se de magia liber (Apologia, czyli W obronie wa s nej

ksiga o magii)ArriAn (ok. 86/89 po 146/160 n.e.; Lucius Flavius Arrianus,

[Lkios Flbios Arrians])Acies Acies contra Alanos (Szyk bitewny przeciw Alanom,

[ktaksis kat Alann])Anab. Anabasis Alexandri (Wyprawa Aleksandra Wielkiego,

[Aleksndru anbasis])1Przekad: Arrian, Wyprawa Aleksandra Wielkiego, przeoya H. Gesztoft-Gasztold, wstp

i komentarz J. Wolski, Wrocaw 1963 (Polska Akademia Nauk. Komitet Bada o Kul-turze Antycznej. Biblioteka Przekadw z Literatury Antycznej, t. 11)

Peripl. Periplus Ponti Euxini (Opynicie Morza Czerwonego, [Perplus t Euksenu Pntu])

Tact. Tactica / Ars tactica (Zasady taktyki, [Tchne taktik])ArystofAnes (460450 386 p.n.e.; Aristophanes, [Aristofnes])

Av. Aves (Ptaki, [rnithes])Pax Pax (Pokj, [Eirne])

Arystoteles patrz Pseudo-ArystotelesAsklepiodot (I w. p.n.e.; Asclepiodotus, [Asklepidotos])

Tact. Tactica / Ars tactica (Zasady taktyki, [Tchne taktik])AtenAjos mechAnik (I w. p.n.e.; Athenaeus Mechanicus,

/ [Athnaios Mechaniks / Taktiks])Machin. De machinis (O machinach oblniczych,

[Per mechanemton]); numeracja za wydaniem: / Poliorctique des Grecs. Traits thoriques rcits historiques, textes restitus daprs les Manuscrits de Paris, du Vatican, de Vienne, de Bologne, de Turin, de Naples, dOxford, de Leyde, de Munich, de Strasbourg, augments de fragments indits, et accompagns dun Commentaire palographique et critique par C. Wescher, Paris 1867, s. 340:

AtenAjos z Naukratis (fl. ok. 200 n.e.; Athenaeus Naucratita, - [Athnaios Naukrattes])

Deipnosophistae (Uczta mdrcw / Sofici przy uczcie, [Deipnosofista])

Aureliusz Wiktor patrz Pseudo-Aureliusz WiktorcezAr (10044 p.n.e.; Gaius Iulius Caesar)

Civ. Commentarii de bello civili (Pamitniki o wojnie domowej)Przekad: Wojna domowa, [w:] Caesarianum, tumaczenie i opracowanie E. Konik, W. No-

wosielska, Wrocaw 2003, s. 235 368Gall. Commentarii de bello Gallico (Pamitniki o wojnie galijskiej) [au-

torem ksigi 8. jest Aulus Hircjusz]Przekad: Wojna gallicka, [w:] tame, s. 1234

patrz Wojna w Hiszpanii

1Podajemy tylko te wydania, z ktrych zaczerpnito cytaty wykorzystane w niniejszym opracowaniu.

Wykaz skrtw 7

cyceron (10643 p.n.e.; Marcus Tullius Cicero)Balb. Pro Lucio Cornelio Balbo oratio (Mowa w obronie Lucjusza Kor-

neliusza Balbusa)Cato Cato Maior De senectute (Katon Starszy O staroci)Corn. 1 et 2 Pro G. Cornelio (W obronie Gajusza Korneliusza [trybuna

67 r.]); numeracja fragmentw za: M. Tullius Cicero, The Fragmentary Speeches, an edition with commentary by J.W. Crawford, Atlanta 1994

De orat. De oratore (O mwcy)Div. De divinatione (O wieszczbiarstwie)Dom. De domo sua ad pontifices (Mowa w sprawie odzyskania majtku

wygoszona przed kolegium pontyfikw)Epistulae (Listy)

ad Att. ad Atticum (Listy do Attyka)ad fam. ad familiares (Listy do bliskich znajomych)

Fin. De finibus malorum et bonorum (O najwyszym stopniu dobra i za)Font. Pro M. Fonteio oratio (Mowa w obronie Marka Fontejusza)Harusp.resp. De haruspicum responso oratio (Mowa o orzeczeniu

wieszczbiarzy)Inv. De inventione (O wynajdywaniu treci)Manil. Pro lege Manilia de imperio Gnaei Pompei (Za prawem Maniliusza

w sprawie dowdztwa Gnejusza Pompejusza)Nat.deor. De natura deorum (O naturze bogw)Off. De officiis (O powinnociach)Orat. Orator (Mwca)Parad.stoic. Paradoxa stoicorum (Paradoksy stoickie)Phil. In Marcum Antonium orationes Philippicae (Filipiki / Mowy prze-

ciwko Markowi Antoniuszowi)Przekad: Cyceron, Filipiki. Mowy przeciwko Markowi Antoniuszowi, przeoya, wstpem

i przypisami opatrzya K. Ekes, Warszawa 2002 (Biblioteka Antyczna)Rep. De re publica (O pastwie / O rzeczpospolitej)Sest. Pro Publio Sestio oratio (Mowa w obronie Publiusza Sestiusza)Tusc. Tusculanae disputationes (Rozmowy tuskulaskie / Tuskulanki)Verr. In Verrem actiones (Mowy przeciwko Gajuszowi Werresowi / Wer-

rynki)demostenes (384322 p.n.e.; Demosthenes, [Demosthnes])

Orationes (Mowy, [Lgoi])4: Philippica prima (Filipika 1, [Kat Filppu A])9: Philippica 3 (Filipika 3, [Kat Filppu G])

Digesty (Digesta seu Pandectae, Uporzdkowane zapiski, najwiksza cz Corpus iuris civilis Zbioru prawa cywilnego); wydanie: Digesta, [w:] Corpus iuris civilis, editio stereotypa duodecima, vol. I: Institutiones recognovit P. Krueger, Digesta, recognovit Th. Mommsen, retractavit P. Krueger, Berolini 1911

diodor sycylijski (I w. p.n.e.; Diodorus Siculus, [Didoros Sikelites])

Bibliotheca (Biblioteka, [Bibliothke])

8 Wykaz skrtw

diogenes lAertios (III/IV w. n.e.; Diogenes Laertius, [Diognes Lartios])

De vitis et dogmatibus clarorum philosophorum (ywoty i pogldy synnych filozofw, [Boi ka gnmai tn en filosofa eudokimesnton])

dion chryzostom z Prusy (ok. 40115 n.e.; Dio Chrysostomus, - [Don Chrysstomos])

Orat. Orationes (Mowy, [Lgoi])4: De regno oratio quarta (Czwarta mowa o krlestwie;

[Per basileas 4]) 6: Diogenes, sive De tyrannide (Diogenes albo O tyranii;

[Diognes Per tyranndos])10: Diogenes, sive De servis (Diogenes albo O sugach,

[Diognes Per oiketn])dionizjos z Halikarnassu (I w. p.n.e.; Dionysius Halicarnassensis,

[Dionsios Halikarnasses])Antiquit.Rom. Antiquitates Romanae (Staroytno rzymska,

[Romaik archaiologa])eliAn, klAudiusz (ok. 170230 n.e.; Claudius Aelianus, [Kla

dios Ailians])Nat.anim. De natura animalium (O waciwociach zwierzt,

[Per zon iditetos])Var.hist. Varia historia (Opowiastki rozmaite, [Poikle histora])

EliAn tAktyk (fl. II w. n.e.; Aelianus Tacticus, [Ailians Taktiks])Tact. Tactica (Teoria taktyki, [Taktik theora]); numeracja za

wydaniem: Aelianus Theorie der Taktik, [w:] Griechische Kriegsschriftsteller, Griechisch und Deutsch mit kritischen und erklrenden Anmerkungen von H. Kchly, W. Rstow, t. II: Die Taktiker, 1: Asklepiodotos Taktik, Aelianus Theorie der Taktik, Leipzig 1855, s. 200552

eneAsz tAktyk (poowa IV w. p.n.e.; Aeneas Tacticus, [Aineas Taktiks])

Comm.poliorc. Commentarius poliorceticus (Obrona oblonego miasta, [Per t ps chr poliorkumnus antchein])

eurypides (ok. 485406 p.n.e.; Euripides, [Euripdes])Herc.fur. Hercules furens (Herakles oszalay, [Herakls

mainmenos])Med. Medea (Medea, [Mdeia])

eutropiusz (ok. 320390/392 n.e.; Eutropiusz, Eutropius)Brev.urb.cond. Breviarium ab Urbe condita (Brewiarium od zaoenia Miasta)

euzebiusz z Cezarei (ok. 260/265 339/340 n.e.; Eusebius Caesariensis, - [Eusbios Pamflu])

Hist.eccl. Historia ecclesiastica / Historia Ecclesiae (Historia kocielna, [Ekklesiastik histora])

festus (przed 320 30 XII 379 n.e.; Festus)Brev.rer.gest. Breviarium rerum gestarum populi Romani (Brewiarium

dziejw ludu rzymskiego)

Wykaz skrtw 9

festus, Pompejusz (II w. n.e.; Sextus Pompeius Festus)Verb.signif. De verborum significatu / significatione (O znaczeniu wyra-

zw), lokalizacje za wydaniem: Sextus Pompeius Festus, De verborum significatu quae supersunt cum Pauli epitome, edidit W.M. Lindsay, Lipsiae 1913 (Bibliotheca Teubneriana; reprinty: Hildesheim 1965; Stutgardiae et Lipsiae 1997)

florus (ok. 74130 n.e.; Lucius Annaeus Florus)Epit.Liv. Epitoma de Tito Livio (Wycig z Tytusa Liwiusza)

focjusz (ok. 820 6 II 891 n.e.; Photius, [Ftios])Bibl. Bibliotheca (Biblioteka, [Bibliothke]) [wac. Wykaz i spis

przeczytanych przeze mnie ksig, o ktre prosi mnie mj umiowany brat Tarazjusz po to, by uzyska sd oglny, a ktrych byo trzysta mniej dwadziecia i jeden]

frontyn (ok. 35103 (lub 104) n.e.; Sextus Iulius Frontinus)Aqu.urb.Rom. De aquis urbis Romae / De aquae ductu urbis Romae (O wo-

docigach/akweduktach miasta Rzymu); cytaty z oryginau za: Frontinus, De aquaeductu urbis Romae, edited with Introduction and Commentary by R.H. Rodgers, Cambridge 2004 (Cambridge Classical Texts and Commentaries 42); por. take wy-danie wczeniejsze: Sex. Iulius Frontinus, De aquaeductu urbis Romae, edidit C. Kun-derewicz, Leipzig 1973 (Bibliotheca Teubneriana)

Przekad: Frontinus, O akweduktach miasta Rzymu, przeoy, opracowa i wstpem opatrzy C. Kunderewicz, Warszawa 1961 (Prace Zakadu Archeologii Antycznej IHKM PAN, z. 19)

Strat. Strategemata (Podstpy wojenne)gelliusz Aulus (II w. n.e.; Aulus Gellius)

Noctes Atticae (Noce attyckie)herodot z Halikarnassu (ok. 485420 p.n.e.; Herodotus Halicarnasseus, -

[Herdotos Halikarnasses])Historiae (Dzieje, [Historai])

hezjod (VIII/VII w. p.n.e.; Hesiodus, [Hesodos])Theog. Theogonia (Narodziny bogw, [Theogona])

Przekad: Hezjod, Narodziny bogw (Theogonia), [w:] tene, Narodziny bogw (Theogonia), Prace i dni, Tarcza, przeoy, wstpem i przypisami opatrzy J. anowski, Warszawa 1999, 22004, s. 3158 (Biblioteka Antyczna)

hircjusz, Aulus (ok. 9043 p.n.e.; Aulus Hiritus) patrz Cezar, Gall.homer (VIII w. p.n.e.; Homerus, [Hmeros])

Il. Ilias (Iliada, [Ilis])Przekad: Homer, Iliada, przeoya K. Jeewska, wstpem i przypisami opatrzy J. anowski,

Warszawa 1(3)1999, 2(3)2000, 2(3)2005 (Biblioteka Antyczna)Od. Odyssea (Odyseja, [Odsseia])

Przekad: Homer, Odyseja, przeoy i opracowa J. Parandowski, Warszawa 1(3)1998, 2(4)2000 (Biblioteka Antyczna)

horAcy (658 p.n.e.; Quintus Horatius Flaccus)Ars De arte poetica epistula ad Pisones (O sztuce poetyckiej list do Pi-

zonw; Epist. 2,3)Carm. Carmina (Pieni)

Przekad: Horacy, Pieni, [w:] tene, Dziea wszystkie, przeoy, wstpem i komentarzem opatrzy A. Lam, Warszawa 21996, s. 23124 (Libri Mundi)

Epist. Epistulae (Listy)Sat. Sermones / Satirae (Satyry / Gawdy)

Przekad: Horacy, Gawdy, [w:] tame, s. 145198

10 Wykaz skrtw

izydor z Sewilli (ok. 560570 636 n.e.; Isidorus Hispalensis)Etym. Etymologiarum sive originum libri XX (Etymologii ksig 20)

jAn lidyjczyk (ok. 490 po 560 n.e.; Ioannes Laurentius Lydus, [Ionnes Laurntios Lyds])

Mag.pop.Rom. De magistratibus rei publicae Romanae (O urzdach pa-stwa rzymskiego, [Per archn ts Romaon politeas])

jordAnes (VI w. n.e., po 552; Iordanes)Get. Getica / De origine actibusque Getarum (Pochodzenie i dzieje Gotw)

jzef flAwiusz (37 po 100 n.e.; Titus Flavius Iosephus, [Isepos Flbios])

Bell.Iud. Bellum Iudaicum (Wojna ydowska, [Histora Iudaik polmu prs Rhomaus])

Juliusz AfrykAski (ok. 160/180240 n.e.; Sextus Iulius Africanus, / [Skstos Ilios Afriknos/Lbyos])Cest. Cesti (Amulety, [Kstoi]); numeracja za wydaniem: Julius Africanus,

Cesti. The Extant Fragments, edited by M. Wallraff, C. Scardino, L. Mecella, Ch. Guignard, Berlin 2012 (Die Griechischen und Christlischen Schriftsteller der ersten Jahrhunderte 18)

justynus (III w. n.e.; Marcus Iunianus Iustinus)Epitoma Historiarum Philippicarum Pompei Trogi (Zarys dziejw po-

wszechnych staroytnoci na podstawie Pompejusza Trogusa)Przekad: Justyn, Zarys dziejw powszechnych staroytnoci na podstawie Pompejusza Trogu

sa, tumaczenie, wstp i komentarz I. Lewandowski, Warszawa 1988juwenAlis (ok. 60130 n.e.; Decimus Iunius Iuvenalis)

Saturae (Satyry)kAssjusz dion (ok. 155235 n.e.; Lucius Dio Cassius Cocceianus,

[Kssios Don Kokkeans])Historia Romana (Historia rzymska, [Rhomaik histora]); nu-

meracja fragmentw za: Cassii Dionis Cocceiani Historiarum Romanarum quae supersunt, edidit U.Ph. Boissevain, vol. I, Berolini 1895

klemens AleksAndryjski (ok. 140/150215 n.e.; Titus Flavius Clemens Alexandrinus, [Ttos Flbios Klmes Aleksandres])

Strom. Stromata (Kobierce, / [Strmata / Stromates])kolumellA (ok. 470 n.e.; Lucius Iunius Moderatus Columella)

Rust. De re rustica (O gospodarstwie)konon (I w. p.n.e. / I w. n.e.; Conon, [Knon]); numeracja fragmentw za: FGrHist

26 (t. IA, s. 190211)ksenofont (ok. 430 pomidzy 355 a 350 p.n.e.; Xenophon, [Ksenofn])

Agesil. Agesilaus (Agezylaos, [Ageslaos])Anab. Anabasis / Expeditio Cyri (Anabaza / Wyprawa Cyrusa,

[Anbasis])Equit.mag. Equituum magister (Dowdca jazdy, [Hipparchiks])Hist.Graec. Historia Graeca (Historia grecka, [Hellenik])Inst.Cyr. Institutio Cyri / Cyropaedia / Cyri disciplina (Wychowanie Cyrusa,

[Kru paidea])

Wykaz skrtw 11

Resp.Lac. Respublica Lacedaemoniorum (Ustrj polityczny Sparty, - [Lakedaimonn politea])

Vect. De vectigalibus (O dochodach, [Proi Per prosdon])Ksiga o mierci i testamencie aleKsandra (tekst greckiego oryginau z koca

IV w. p.n.e.; Liber de morte testamentoque Alexandri Magni); wydanie: Incerti auctoris Epitoma rerum gestarum Alexandri Magni cum Libro de morte testamentoque Alexandri, edidit P.H. Thomas, Lipsiae 1960 (21966; Bibliotheca Teubneriana)

Ksiga suda (2. poowa IX w. n.e.; Liber Suda / Suidae Lexicon / Suidas, [Biblon Sda]); numeracja za: Suidae Lexicon, edidit A. Adler, Stutgardiae 1971 (Suda On Line: http://www.stoa.org/sol/ [dostp: 22.07.2016])

ktezjAsz z Knidos (po 440 po 380 p.n.e.; Ctesias Cnidius, [Ktesas Kndios]); numeracja fragmentw za: FGrHist 688 (t. IIIB, s. 416517)

Pers. Persica (Dzieje Persji, [Persik]) [= Focjusz, Bibl. 72,35b 45a]kurcjusz rufus (I w. p.n.e. / I w. n.e.; Quintus Curtius Rufus)

Historiarum Alexandri Magni libri decem (Historia Aleksandra Wielkiego w dziesiciu ksigach)

kwintyliAn (ok. 35100 n.e.; Marcus Fabius Quintilianus)Institutio oratoria (Ksztacenie mwcy)

lAktAncjusz (ok. 250330 n.e.; Lucius Caecilius Firmianus Lactantius)Div.inst. Divinae institutiones (Podstawy nauki Boej)

liwiusz (64 lub 59 p.n.e. 17 n.e.; Titus Livius)Ab urbe condita libri (Dzieje Rzymu od zaoenia miasta)

Przekad: Liwiusz, Dzieje Rzymu od zaoenia miasta, [t. 1:] Ksigi IV, przeoy A. Ko ciek, wstp napisa J. Wolski, opracowa M. Broek, Wrocaw 1968 (PLA, t. 14); [t. 3:] Ksigi XXIXXVII, przeoy i opracowa M. Broek, ko-mentarz M. Broek, J. Wolski, tame 1974 (PLA, t. 20); [t. 4:] Ksigi XXVIII XXXIV, przeoy i opracowa M. Broek, komentarz M. Broek, J. Wolski, tame 1976 (PLA, t. 23); [t. 5:] Ksigi XXXVXL, przeoy i opracowa M. Broek, komentarz M. Broek, J. Wolski, tame 1981 (PLA, t. 24)

per. periochae (streszczenia, wycigi; dos. zawartoci, ac. continentiae, [periocha] streszczenia ksig pochodzce z cza-sw staroytnych)

lizjAsz (ok. 445380 p.n.e.; Lysias, [Lysas])Orationes (Mowy, [Lgoi])

6 [sp.]: In Andocidem (Przeciwko Andokidesowi o bezbono, [Kat Andokdu asebeas])

lucyliusz (180 ok. 102 p.n.e.; Gaius Lucilius); numeracja fragmentw za: C. Lucilii Carminum reliquiae, vol. I: Prolegomena, testimonia, fasti Luciliani, carminum reliquiae, indices, edidit F. Marx, Leipzig 1904 (Bibliotheca Teubneriana)

Saturae (Satyry)lukAn (3965 n.e.; Marcus Annaeus Lucanus)

Pharsalia. Belli civilis libri decem (Farsalia. 10 ksig o wojnie domowej)lukiAn z Samosat (ok. 125 po 180 n.e.; Lucianus Samosatensis,

[Lukians Samosates])Dial.mort. Dialogi mortuorum (Rozmowy zmarych,

[Nekriko dilogoi])

12 Wykaz skrtw

Long. Longaevi / Macrobii (Dugowieczni, [Makrbioi])lukrecjusz (ok. 9755 p.n.e.; Titus Lucretius Carus)

De rerum natura (O naturze wszechrzeczy)mArcjAlis (ok. 40104 n.e.; Marcus Valerius Martialis)

Epigr. Epigrammaton libri (Ksigi epigramw); wydanie: M. Valerii Martialis Epigrammaton libri, recognovit W. Heraeus, editionem correctiorem curavit I. Borovskij, Leipzig 1982 (Bibliotheca Teubneriana)

mArek Aureliusz (121180 n.e.; Marcus Aurelius Antoninus Augustus, [Mrkos Aurlios Antonnos Agustos])

Medit. Meditationes (Rozmylania/Rozmowy/Rozwaania z samym sob / do siebie samego, [T es heautn])

MAurycjusz (539602 n.e.; panowa w latach: 582602; Flavius Mauricius Tiberius Augustus, [Flbios Maurkios Tibrios Agustos])

Strat. Strategicon (Zasady strategii, [Strategikn]); wydanie: Das Strategicon des Maurikios, Einfhrung, Edition und Indices von G.T. Dennis, bersetzung von E. Gamillscheg, Wien 1981 (Corpus Fontium Historiae Byzantinae 17),

mimnermos (2. poowa VII w. p.n.e.; Mimnermus, [Mmnermos]); numeracja fragmentw za: Iambi et elegi Graeci ante Alexandrum cantati, edidit M.L. West, vol. II: Callinus, Mimnermus, Semonides, Solon, Tyrtaeus, minora, adespota, Oxonii 21998 (11972), s. 8392 (frg. 126)

nepos (ok. 9924 p.n.e.; Cornelius Nepos)De viris illustribus (ywoty wybitnych mw)

Agesil. Agesilaus (Agesilaos)Arist. Aristides (Arystydes)Dat. Datames (Datames)Epam. Epaminondas (Epaminondas)Eum. Eumenes (Eumenes)

Przekad: Cornelius Nepos, Eumenes, [w:] tene, ywoty wybitnych mw, [przekad zespoowy], wstp, komentarz i redakcja L. Winniczuk, Warszawa 1974, s. 141151

Hannib. Hannibal (Hannibal)Iph. Iphicrates (Ifikrates)Milt. Miltiades (Miltiades)Them. Themistocles (Temistokles)Thrasyb. Thrasybulus (Trazybul)

noniusz mArcellus (IV lub V w. n.e.; Nonius Marcellus)De compendiosa doctrina (Kompendium wiedzy); numeracja za wydaniem: Nonnius

Marcellus, De compendiosa doctrina libros XX, Onionsianis copiis usus edidit W.M. Lindsay, vol. 3: Libri VXX et indices continens, Lipsiae 1903 (Bibliotheca Teubneriana; editio ste-reotypa editionis prioris: Mnchen 2003)

obsekwens, juliusz (IV w. n.e.; Iulius Obsequens)Prodigiorum liber / Liber de prodigiis (Ksiga zjawisk nadprzyrodzonych);

numeracja za wydaniem: Iulii Obsequentis Ab anno Urbis conditae DV prodigiorum liber, [w:] Livy, History of Rome, vol. XIV: Summaries. Fragments. Julius Obsequens. General Index, translated by A.C. Schlesinger, index by R.M. Geer, Cambridge, MA, 1959, s. 237320 (Loeb Classical Library 404)

oktAwiAn August (63 p.n.e. 14 n.e.; Gaius Iulius Caesar Octavianus)Anc. Monumentum Ancyranum / Res gestae divi Augusti (Czyny boskiego

Augusta)

Wykaz skrtw 13

OnezAnder / onAzAnder (1. poowa I w. n.e.; Onesander / Onasander, - / [Onsandros / Onsandros])

Strat. Strategicus (Traktat o dowodzeniu, [Strategiks lgos])orozjusz ( przed 423 n.e.; Paulus (?) Orosius)

Hist.adv.pag. Historiarum adversus paganos libri septem (Dzieje. Prze-ciwko poganom ksig siedem)

owidiusz (43 p.n.e. 18 (17?) n.e.; Publius Ovidius Naso)Am. Amores (Miostki)

Przekad: Owidiusz, Pieni miosne, [w:] Rzymska elegia miosna (wybr), przeoya A. wi-derkwna, opracowali G. Przychocki, W. Strzelecki, Wrocaw 1955, s. 89172 (Biblio-teka Narodowa, Seria II, nr 90)

Ars Ars amatoria (Sztuka kochania)Przekad: Owidiusz, Sztuka kochania, przeoya, wstpem i przypisami opatrzya E. Skwara,

Warszawa 2008 (Biblioteka Antyczna)Fast. Fasti (Kalendarz)Met. Metamorphoseon libri (Metamorfozy / Przemiany)

Przekad: Owidiusz, Metamorfozy, przeoyli A. Kamieska (ks. I ks. IX, w. 175), S. Stabrya (ks. IX, w. 176 ks. XV), opracowa S. Stabrya, Wrocaw 21996 (Biblioteka Narodowa, Seria II, nr 76)

pAuzAniAsz Periegeta (ok. 115180 n.e.; Pausanias Periegeta, - [Pausanas Periegets])

Graeciae descriptio (Wdrwka po Helladzie, [Perigesis ts Helldos])

petroniusz Arbiter (ok. 2766 n.e.; Gaius(?) Petronius Arbiter)Sat. Satyricon libri (Satyryki)

plAton (427347 p.n.e.; Plato, [Plton])Resp. Respublica (Pastwo / Rzeczpospolita, [Politea])

plAut (ok. 250184 p.n.e.; Titus Maccius Plautus)Amph. Amphitruo (Amfitrion)Most. Mostellaria (Strachy / Nawiedzony dom)

Pliniusz Modszy (ok. 62113 n.e.; Gaius Plinius Caecilius, Minor)Epist. Epistulae (Listy)

Przekad: L. Winniczuk, Pliniusz Modszy w wietle swoich listw i mw, Warszawa 1987Panegyr. Panegyricus (Panegiryk [na cze cesarza Trajana])

pliniusz stArszy (ok. 2379 n.e.; Gaius Plinius Secundus Maior)NH Naturalis historia (Historia naturalna)

plutArch (ok. 50120 n.e.; Plutarchus, [Pltarchos])Mor. Moralia (Pisma moralne, [Ethik])

Alex.fortun. De Alexandri Magni fortuna aut virtute (O szczciu czy dzielnoci Aleksandra, [Per ts Aleksndru tches arets])

Apoph.Lac. Apophthegmata Laconica (Powiedzenia spartaskie, - [Apofthgmata Lakonik])

Exil. De exilio (O wygnaniu, [Per fygs])Fortun.Roman. De fortuna Romanorum (O szczciu Rzymian,

[Per ts Rhomaon tches])

14 Wykaz skrtw

Garrul. De garrulitate (O gadulstwie, [Per adoleschas])Reg.apoph. Regum et imperatorum apophthegmata (Powiedzenia kr-

lw i wodzw, [Basilon apofthgmata ka strategn])

Seni resp. An seni respublica gerenda sit? (Czy stary czowiek powi-nien zajmowa si polityk?, ; [E presbytro politeuton?])

Vitae parallelae (ywoty rwnolege, [Boi parlleloi])Aem. Aemilius Paulus (Emiliusz Paulus, [Palos Aimlios])Agesil. Agesilaus (Agesilaos, [Ageslaos])Alc. Alcibiades (Alkibiades, [Alkibides])Alex. Alexander (Aleksander Wielki, [Alksandros])Ant. Antonius (Antoniusz, [Antnios])Arist. Aristides (Arystydes, [Aristedes])Artax. Artaxerxes (Artakserkses, [Artaksrkses])Brut. Brutus (Brutus, [Brtos])Caes. Caesar (Cezar, [Kasar])Cam. Camillus (Kamillus, [Kmillos])Cat.Ma. Cato Maior (Katon Starszy, [Mrkos Kton])Cim. Cimon (Kimon, [Kmon])Comp.Per./Fab.Max. Comparatio Periclis et Fabii Maximi (Porw-

nanie Peryklesa z Fabiuszem Maksymusem, [Snkrisis Periklus ka Fabu Maksmu])

Cor. Marcius Coriolanus (Koriolan, [] [Gios Mrkios Koriolans])

Crass. Crassus (Krassus, [Krssos])Demetr. Demetrius (Demetriusz, [Demtrios])Eum. Eumenes (Eumenes, [Eumnes])Fab.Max. Fabius Maximus (Fabiusz Maksymus, [Fbios

Mksimos])Luc. Lucullus (Lukullus, [Lekollos])Lyc. Lycurgus (Likurg, [Lykrgos])Lys. Lysander (Lizander, [Lsandros])

Przekad: Cztery ywoty: Lizander, Sulla, Demostenes, Cyceron, z jzyka greckiego prze-oy, przedmow i przypisami opatrzy M. Broek, Warszawa 22003, s. 2765 (11954; Przekady z Literaur Antycznych pod redakcj Jana Parandowskiego)

Mar. Marius (Mariusz, [Mrios])Marcell. Marcellus (Marcellus, [Mrkellos])Nic. Nicias (Nikiasz, [Nikas])Pelop. Pelopidas (Pelopidas, [Pelopdas])Per. Pericles (Perykles, [Perikls])Pomp. Pompeius (Pompejusz, [Pompios])Pyrrh. Pyrrhus (Pyrrus, [Prrhos])Sert. Sertorius (Sertoriusz, [Sertrios])Sol. Solon (Solon, [Slon])

Wykaz skrtw 15

Sul. Sulla (Sulla, [Sllas])Them. Themistocles (Temistokles, [Themistokls])Thes. Theseus (Tezeusz, [Theses])

poliAjnos (II w. n.e.; Polyaenus, oo [Polainos])Strategica (Podstpy wojenne, / [Strategmata /

Strategik])polibiusz (ok. 200118 p.n.e.; Polybius, [Polbios])

Historiae (Dzieje, [Historai])Przekad: Polibiusz, Dzieje, t. 1 [Ksigi IVIII], przeoy, opracowa i wstpem opatrzy

S. Hammer, Wrocaw 1957 (Biblioteka Przekadw z Literatury Antycznej, t. 3); t. 2 [Ksigi IXXL oraz fragmenty], przeoy S. Hammer i M. Broek, przypisami opatrzy J. Wolski, Wrocaw 1962 (tame, t. 4)

pomponiusz melA ( ok. 45 n.e.; Pomponius Mela)De chorographia (Geografia opisowa / Opis krajw)

pseudo-Arystoteles (? / IV w. p.n.e.; Aristoteles, [Aristotles])Oecon. Oeconomica (Ekonomika, [Oikonomik])

pseudo-Aureliusz wiktor (1. poowa IV w. n.e.; Sextus Aurelius Victor)Vir.illustr. De viris illustribus urbis Romae (O znakomitych mach miasta

Rzymu); wydanie: Sexti Aurelii Victoris Liber de Caesaribus, praecedunt Origo gentis Romanae et Liber de viris illustribus urbis Romae, subsequitur Epitome de Caesaribus, recensuit Fr. Pichlmayr, editio stereotypa correctior editionis primae addenda et corrigenda iterum collegit et adiecit R. Gruendel, Leipzig 1970 (Bibliotheca Teubneriana)

Pseudo-hyginus Gromatius (iii w. n.e.; PseudoHyginus)Munit.castr. De munitionibus castrorum (O fortyfikowaniu obozu wojskowe-

go); wydanie: Pseudo-Hyginus, The de munitionibus castrorum, text, translation C.M. Gill iver, [w:] Journal of Roman Military Equipment Studies 4(1993), s. 3248

pseudo-kAllistenes (II/III w. n.e.; Callisthenes, [Kallisthnes])Historia Alexandri Magni fabulosa (Romans Aleksandra / O Aleksandrze,

[Bos Aleksndru t Makednos ka prkseis])

retoryKa do Herenniusza (8682 p.n.e.; Rhetorica ad Herennium / De ratione dicendi ad Caium Herennium libri IV O wymowie do Gajusza Herenniusza ksigi IV)

sAllustiusz (8635 p.n.e.; Gaius Sallustius Crispus)Cat. De coniuratione Catilinae (Sprzysienie Katyliny)Epist.Mithr. Epistula Mithridatis (Hist. 4, frg. 69); wydanie: C. Sallusti Crispi Hi

storiarum reliquiae, edidit B. Maurenbrecher, fasc. I: Prolegomena, Lipsiae 1891, s. 183186Hist. Historiae (Dzieje); numeracja za: jw.Iug. Bellum Iugurthinum (Wojna z Jugurt)

senekA Modszy, inaczej senekA filozof (ok. 4 p.n.e. 65 n.e.; Lucius Annaeus Seneca Minor, Philosophus)

Benef. De beneficiis (O dobrodziejstwach)Dialogorum libri duodecim (Dialogw ksig dwanacie)

Consol.Helv. De consolatione ad Helviam matrem (O pocieszeniu do matki Helwii)

Ira Ad Novatum De ira (Do Nowatusa o gniewie)

16 Wykaz skrtw

Epist. Epistulae morales ad Lucilium (Listy moralne do Lucyliusza)Nat.quaest. Naturales quaestiones (Problemy przyrody / Zagadnienia przy-

rodnicze)serwiusz (IV/V w. n.e.; Servius Maurus Honoratus)

in Aen. In Vergili Aeneidem commentarius (Komentarz do Eneidy Wer-giliusza)

sofokles (496406 p.n.e.; (Sophocles, [Sofokls])Phil. Philoctetes (Filoktet, [Filokttes])

Przekad: Sofokles, Tragedie, t. I: Ajas, Trachinki, Filoktet, Edyp w Kolonos, przeoy, wstpa-mi i przypisami opatrzy R.R. Chodkowski, Lublin 2009, s. 257379 (Towarzystwo Nau-kowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawa II. rda i Monografie 344)

stAcjusz (ok. 4596 n.e.; Publius Papinius Statius)Achill. Achilleis (Opowie o Achillesie)Theb. Thebais (Tebaida)

strAbon (ok. 64 p.n.e. po 21 n.e.; Strabo, [Strbon])Geographia (Geografia, [Geografik])

swetoniusz (ur. ok. 69 n.e.; Gaius Suetonius Tranquillus)De vita Caesarum (ywoty cezarw)

Aug. Divus Augustus (Boski August)Cal. Gaius Caligula (Gajusz Kaligula)Claud. Divus Claudius (Boski Klaudiusz)Dom. Domitianus (Domicjan)Iul. Divus Iulius (Boski Juliusz)

Przekad: Gajus Swetoniusz Trankwillus, ywoty cezarw, przeoya, wstpem i ko-mentarzem opatrzya J. Niemirska-Pliszczyska, przedmow napisa J. Wolski, Wrocaw 61987, s. 2572

Tib. Tiberius (Tyberiusz)Vit. Vitellius (Witeliusz)

sydoniusz ApollinAris (ok. 430489 n.e.; Gaius Sollius Modestus Apollinaris Sidonius)

Carm. Carmina (Pieni); wydanie: Gai Sollii Apollinaris Sidonii Epistulae et Carmina, recensuit et emendavit Ch. Luetjohann, accedunt Faustii aliorumque Epistulae ad Ruricium aliosque, Ruricii Epistulae, recensuit et emendavit B. Krusch, Berolini 1887 (Monumenta Germaniae Historica, Auctorum Antiquissimorum t. VIII)

2: Panegyricus (Panegiryk)syliusz itAlik (ok. 26101 n.e.; Tiberius Catius Asconius Silius Italicus)

Pun. Punica (Opowie o wojnie punickiej)tAcyt (ok. 55120 n.e.; Publius Cornelius Tacitus)

Agric. De vita et moribus Iulii Agricolae (ywot Juliusza Agrykoli)Przekad: Tacyt, ywot Juliusza Agrykoli, [w:] tene, Dziea, z jzyka aciskiego przeoy

S. Hammer, Warszawa 1957 (22004), t. II, s. 293324Ann. Annales (Roczniki)Germ. Germania, tj. De origine et situ Germanorum (Germania)Hist. Historiae (Dzieje)

Przekad: Tacyt, Dzieje, [w:] tame, t. II, s. 7262teopomp z Chios (ok. 376 po 315 p.n.e.; Theopompus Chius,

[Thepompos Chos]); numeracja fragmentw za: FGrHist 115 (t. IIB, s. 526617)

Wykaz skrtw 17

tukidydes (ok. 460455 400390 p.n.e.; Thucydides, [Thukyddes])De bello Peloponnesiaco (Wojna peloponeska,

/ / / [Plemos tn Peloponneson ka Athenaon / Syngraf / t Peloponnesiak / Historai])

Przekad: Tukidydes, Wojna peloponeska, tumaczenie K. Kumaniecki, wstp i komentarz R. Tu-rasiewicz, Wrocaw 1991 (Biblioteka Narodowa, Seria II, nr 225) (11953, 21957, 31988)

wAleriusz mAksymus (1. poowa I w. n.e., dzieo z lat: 2832; Marcus Valerius Maximus)

Factorum et dictorum memorabilium libri novem (Czynw i sw godnych pamici ksig dziewi)

wArron, Marek Terencjusz z Reate (11627 p.n.e.; Marcus Terentius Varro)Ling. De lingua Latina (O jzyku aciskim)Vit.pop.Rom. De vita populi Romani (O yciu narodu rzymskiego)

wegecjusz (IV w. n.e.; Publius Renatus Vegetius)Epit.milit. Epitoma rei militaris (Zarys wojskowoci)

Przekad: Flawiusz Wegecjusz Renatus, Zarys wojskowoci, przeoya A.M. Komornicka, [ksi-ga 3:] Meander 29(1974), 45, s. 198232

wellejusz pAterkulus, Marek (ok. 20 p.n.e. 30 n.e.; Marcus Velleius Paterculus)Historia Romana (Historia rzymska)

wergiliusz (7019 p.n.e.; Publius Vergilius Maro)Aen. Aeneis (Eneida)Ecl. Eclogae (Bucolica; Eklogi, Bukoliki)Georg. Georgica (Georgiki)

witruwiusz (I w. p.n.e.; Marcus Vitruvius Pollio?)De architectura libri decem (O architekturze ksig dziesi)

Wojna aleKsandryjsKa (ok. 47 p.n.e., Aulus Hirtius (?); Bellum Alexandrinum)Wojna w afryce (ok. 4746 p.n.e.; Bellum Africanum)Wojna w Hiszpanii (ok. 45 p.n.e.; Bellum Hispaniense)

Autorzy redniowieczni i renesansowi oraz dzieabielski Marcin (14951575)

Sprawa rycerska Sprawa rycerska wedug postpku i zachowania starego obyczaju rzymskiego, greckiego, macedoskiego i innych narodw pierwszego i niniejszego wieku, tak pogaska, jako i krzecijaska, z rozmaitych ksig wypisana ku czytaniu i nauce ludziom rycerskim poyteczna. Ksiki na om czci rozdzielone, Krakw: M. Siebeneycher, 1569

bonet Honor (ok. 13401410)Arb.bat. Larbre des batailles (1400 r.; Drzewo bitew); numeracja za wydaniem:

The Tree of Battles of Honor Bonet, an English version with introduction by G.W. Coopland, Liverpool 1949

bruni / Aretino, Leonardo (ok. 1370 9 III 1444)Milit. De militia (1420; O wojskowoci); numeracja stron za wydaniem: C.C. Bayley,

War and Society in Renaissance Florence, the De militia of Leonardo Bruni, Toronto 1961hohenzollern Albrecht (14901568)

Kriegsordnung (1555; Porzdek wojenny) polski przekad: Ksigi o rycerskich rzeczach a sprawach wojennych; Biblioteka XX. Czartoryskich, rkps 1813

18 Wykaz skrtw

jAn z sAlisbury (ok. 1115 lub 1120 1180; Ioannes Saresberiensis)Policrat. Policraticus, sive De nugis curialium et vestigiis philosopho

rum (Policraticus albo O paplaninie dworakw i przekazach filozofw) (= PL 199,379-822); wydanie: Ioannis Saresberiensis, episcopi Carnotensis, Policratici, sive de nugis curialium et vestigiis philosophorum libri VIII, recognovit C.C.I. Webb, Oxonii 1909

leon VI Mdry (866912, panowa w latach: 886912; [Lon VI Sofs])

Tact. Tactica (Zasady taktyki, [Taktik]); wydanie: The Taktika of Leo VI, text, translation and commentary by G.T. Dennis, Washington DC 2010 (Dumbarton Oaks Texts 12)

pizAn de, Christine (1364 ok. 1430)Livr.cheval. Le Livre des fais darmes et de chevalerie (1410; Ksiga

uczynkw wojennych i rycerstwa); wydanie: The Book of Deeds of Arms and Chivalry, translated by S. Willard, edited by C. Cannon Willard, University Park (PA) 1999

podoski Franciszek Aleksander, h. Junosza (ok. 17201792)Wyborne zdania i myli Wyborne zdania i myli, czyli apoftegmata i powie

ci staroytnych mw sawnych wyjte z Plutarcha, Dyjogenesa Laercyjusza, Elijana, Ateneusza, Stobea, Makrobijusza i innych, tomaczenia Mikoaja Perot, p[ana] dAblancourt, z opisaniem stratagemmatw i bitww Grekw i Rzymianw od Frontina napisanych, na polski jzyk przeoone przez F.H.I.P.K.M., Warszawa 1787, t. 2, s. 1158

sArnicki stAnisAw (ok. 15321597)Ksigi hetmaskie (ok. 1577); wydanie z rkopisu Archiwum Publicznego Potockich

w Wilanowie nr 325, z wykorzystaniem rkopisu Biblioteki Jagielloskiej nr 171: Stanisaw Sarnicki, Ksigi hetmaskie, opracowa M. Ferenc, Krakw 2015

VAlturio Roberto (14051475; Robertus Valturius)Milit. De re militari (dzieo z roku ok. 1460, editio princeps: Verona 1472;

O sztuce wojennej); wydanie: Robertus Valturius, De re militari libri XII, Parisiis: apud Chr. Wechelum, 1534

Wypisy z poliajnosa (IX w.; Excerpta Polyaeni); wydanie: Excerpta Polyaeni e codice tacticorum Florentino nunc primum edita, [w:] Strategematon libri octo, ex recensione E. Woelfflin, iterum recensuit, Excerpta Polyaeni e codice tacticorum Florentino addidit, Leonis Imperatoris Strategemata e Rud. Schoelii apographo subiunxit I. Melber, Lipsiae 1887, s. 427504

zonArAs Jan (fl. XII w. n.e.; Ioannes Zonaras, [Ionnes Zonars])Epitome historiarum (Skrt historii, [Epitom historin])

Inne w nawiasach ktowych zawarto dodatki lub uzupenienia wydawcw tekstu

aciskiego, std w przekadzie maj one charakter tylko orientacyjny*** uczeni podejrzewaj w tym miejscu lakun (ac. lacuna dziura), czyli

ubytek, jaki powsta w dziele Frontyna w trakcie powielania kolejnych kopii[ ] w nawias kwadratowy ujto epizody bd ich fragmenty uznane przez wy-

dawc za interpolacje, ponadto greckie sowa i aciskie terminy techniczne, pojawiajce si we wstpach do ksig, oraz rozwinicia inicjaw imion

crux philologorum (krzy filologiczny) oznacza miejsce zepsute, niezro-zumiae

Wykaz skrtw 19

ext. externa exempla (przykady z obcej historii)fl. floruit, tj. osign [akm], czyli szczyt twrczoci bd dziaalnoci,

ktry wedug staroytnych przypada na ok. 40. rok ycialoc. cit. loco citato (w miejscu cytowanym)praef. praefatio (przedmowa)sp. spurium ([dzieo] podejrzewane o nieautentyczno)ts. to samo

CAR Corpus agrimensorum Romanorum, recensuit C. Thulin, vol. I, fasc. I: Opuscula agrimensorum veterum, Lipsiae 1913, s. 119

FGrHist F. Jacoby, Die Fragmente der griechischen Historiker, t. IIII, Berlin 19231958 (reprint: Leiden 19571969)

Kolumna Trajana; numeracja scen za wydaniem: Trajans Column. A New Edition of the Cichorius Plates, Introduction, Commentary and Notes by F. Lepper, S. Frere, Gloucester 1988

PLA seria: Biblioteka Przekadw z Literatury AntycznejRE Paulys Realencyklopdie der classischen Altertumswissenschaft, Neue

Bearbeitung, herausgegeben von G. Wissowa, Stuttgart 1893

IMPERIUM W TEKCIE, TEKST O IMPERIUM

PODSTPY WOJENNE FRONTYNA

W kadej potrzebie, a zwaszcza w bitwie, nie tak wielkoci a pocztem i mstwem, jako umiejtnoci, zwyczajem, rozumem, fortelem, zasadzk mdrzy hetmani wy-grawaj.

Powysze sowa nie pochodz ze staropolskiego przekadu zbio-ru Frontyna, jak mgby kto wnosi, miao jednak wolno zaoy, i rzymski urzdnik chtnie podpisaby si pod tymi zaleceniami. Autorem jest Polak, wojewoda sieradzki Stanisaw aski (comes a Lasko), czek w wiecie byway, dyplomata, dworzanin krla Fran-ciszka I Walezjusza, uczestnik bitwy pod Pawi (1525), pose do Tur-cji i wreszcie dugoletni wsppracownik dwch ostatnich wadcw z dynastii Jagiellonw: krlw Zygmunta I Starego i Zygmunta Au-gusta. Cytat pochodzi z jego bezcennego podrcznika wojskowoci, ktry XIX-wieczny wydawca, Mikoaj Malinowski, zidentyfikowa jako dzieo askiego (wczeniej bdnie przypisywano je hetmanowi Janowi Tarnowskiemu, autorowi gonego Consilium bellicae rationis) i nada mu tytu: Ksigi o gotowoci wojennej.1

Nie jest pewne, czy obeznany z Europ, Afryk pnocn i Zie-mi wit dyplomata zna sawne dzieo Rzymianina Sekstusa Ju-liusza Frontyna, wydaje si to jednak bardzo prawdopodobne, jako

1 Cyt. [za:] Ksigi pierwsze. Nauka Jana Tarnowskiego o gotowoci wojennej, [w:] Stanisawa askiego, wojewody sieradzkiego, prace naukowe i dyplomatyczne, wydane z rkopismw Muzeum Wileskiego, z przedmow M. Malinowskiego, oraz z dodatkiem dzie Jana Tarnowskiego z jedynego egzemplarza Biblioteki Krnickiej, Wilno 1864, s. 3: 1,2. Autorstwo askiego uznali te Aleksander Brckner i Karol Estreicher. Pierwsze wydanie podrcznika askiego (bez wymienienia nazwiska au-tora) sporzdzi lekarz i alchemik Stanisaw Karliski: Spraw i postpkw rycerskich, i przewagi opisanie krtkie, z naukami w tej zacnej zabawie potrzebnymi, Lww: M. Bernath, 1599.

22 Bogdan Burliga

e prezentowane obecnie polskiemu Czytelnikowi Podstpy wojenne (Strategemata) Frontyna kryy ju w wersji drukowanej od koca XV w. i obok najpopularniejszego w redniowieczu podrcznika Flawiusza Wegecjusza Renata, zatytuowanego Zarys wojskowoci (Epitoma rei militaris) cieszyy si w krgach dowdcw i wojsko-wych wielkim wziciem.2 W samym tylko XV w. ukazao si kilka wyda Podstpw, zazwyczaj w zbiorach pism militarnych. Nie ina-czej byo w stuleciu XVI.3 To ciekawa informacja, bo pokazuje, e mamy tutaj do czynienia z bardzo charakterystycznym zjawiskiem: oto lektura Podstpw wojennych, niezalenie od merytorycznej zawartoci i wartoci rdowej tej kompilacji, stwarza okazj, aby zrozumie mentalno czowieka rycerskiego i zjawisko huma-nizmu militarnego w pnym redniowieczu i w Renesansie,4 bo przecie poczwszy od XVI w., dzieo Frontyna regularnie i obo-wizkowo czytaa mska cz wyksztaconych elit europejskich,

2 Zdaniem specjalistw to wanie wiek XV przynis Frontynowi popularno, najprawdopodobniej dziki wykorzystaniu Podstpw przez Christine de Pizan w jej synnej Ksidze uczynkw wojennych i rycerstwa (Le Livre des fais darmes et de chevalerie; 1410), cho wiemy, e egzemplarz Podstpw mia w swojej bibliotece ju Petrarka. Wnioskujc z iloci wyda, Frontyn by czwartym, obok Cezara, One-zandra i Wegecjusza, staroytnym pisarzem, ktrego wojskowy podrcznik cieszy si estym w wiekach pniejszych.

3 Co do daty editio princeps traktatu Frontyna we wspczesnych opracowa-niach pojawiaj si sprzeczne informacje. Charles E. Bennett i Mary B. McElwain (1925: xxxv), wydawcy The Loeb Classical Library, oraz Gerhard Bendz (1978: 9) mwi o rzymskiej oficynie Euchariusa Silbera, w ktrej Strategemata ukazay si w roku 1487. Ich wydawc by Giovanni Sulpizio da Veroli (Johannes Sulpitius Verulanus/Verolensis), a praca jest zazwyczaj cytowana jako: Veteres scriptores de re militari. Jak wida, nie byo to odrbne wydanie, lecz zbir dzie kilku autorw antycznych, na czele z Wegecjuszem. Podstpy Frontyna (Iulii Frontini Strategematicon libri quattuor) s datowane na 1 VI i znajduj si na k. 2r47v. Wspominajc o editio princeps, Franciszek Oudendorp (1779: 4) wymieni tego samego drukarza, Silbera, ale za dat pierwszego wydania uzna rok 1494, mylnie biorc zapewne kolejny przedruk za pierwsze wydanie. Z kolei Theophilus Ch. Harles (1794: 65) podaje jako dat rzymskiej editio princeps rok najwczeniejszy, 1478 (Frontini Strategematicon libri, cum Vegetio, Eliano et Modesto), wraz z przedrukami w latach: 1494 (data wymieniona przez Oudendorpa oraz autora hasa w Realencyklopdie der classischen Altertumswissenschaft, Kappelmachera [1918: 602]) i 1497. Miarodajna internetowa baza inkunabuw wydanych przed rokiem 1500 (http://gesamtkatalog-derwiegendrucke.de/) sugeruje, e datacja wydawcw serii Loebowskiej jest waci-wa, a Oudendorpa oraz Kappelmachera mylna, oraz e Harles najprawdopodobniej te si pomyli, przestawiajc cyfry (87 na 78). Obok tych rzymskich wyda w wieku XV jeszcze Filippo Beroaldo (Philippus Beroaldus) opublikowa Frontyna w Bolonii w roku 1486 (przedruk: 1495).

4 Termin rycerski uywany by stale w staropolskim pimiennictwie wojsko-wym, a nie trzeba podkrela, i zakada on istnienie odpowiedniego odbiorcy, tj. rycerskiego czytelnika. Okrelenia militarny humanizm uy Frdrique Verrier (1997: 336).

Imperium w tekcie, tekst o imperium 23

take w Polsce.5 Nawet Franois Rabelais zainteresowa si Strategematami Frontyna i powici im osobne dzieo (najprawdopodobniej uczony komentarz do kompilacji Rzymianina), niestety swoisty paradoks niezachowane do dzisiaj. To tylko jeden z przykadw popularnoci antologii Frontyna, a zarazem wiadectwo niezwykego wrcz uznania dla staroytnego dziea.6

Lektura Podstpw i dzi, po 530 latach od ich pierwszej druko-wanej edycji, moe by dowiadczeniem ze wszech miar ciekawym i pouczajcym, lecz z innych ju naturalnie wzgldw. Sytuacja ule-ga bowiem diametralnej zmianie, tote z dzieami takimi jak Podstpy wojenne sprawa jest nieco kopotliwa, by nie rzec: osobliwa. Mimo olbrzymiej rewerencji, z jak w Wiekach rednich (upewnia nas o tym chociaby lektura XIII-wiecznego traktatu Policraticus pira Jana z Salisbury czy zalecenia teologa Jeana de Gerson)7 i epo-ce wczesnonowoytnej czytano Frontynowy zbir, wspczesna bra filologiczna moe mie (i miewa) z t antologi kopot niemay. Wi-da to dobrze w podrcznikach pimiennictwa rzymskiego, ktrych autorzy raczej niewiele maj do powiedzenia o sawnej kompilacji

5 Cytuje Frontyna Jakub Przyuski (Priluscius) w VI ksidze swoich Ustaw, statutw i przywilejw Krlestwa Polskiego (Leges seu statuta ac privilegia Regni Poloniae, Krakw 1553). W polskim przekadzie dziea ksicia Albrechta Hohenzol-lerna Ksigi o rycerskich rzeczach a sprawach wojennych (tytu oryginau: Kriegsordnung) Frontyna wymienia si wrd antycznych autorytetw (rkopis Biblio-teki XX. Czartoryskich, sygn. 1813, k. 13v). Podobnie czyni Marcin Bielski, ktry musia mie przekad podrcznika Albrechta, sporzdzony na polecenie krla Zyg-munta Augusta w Wilnie przez Macieja Strubicza w latach 15551561. W opubli-kowanej w roku 1569 u Siebeneychera w Krakowie Sprawie rycerskiej idzie Bielski w ksidze 3. (k. 28r) za Albrechtow list poprzednikw w rycerskiej sprawie, tak Grekw, jak i acinnikw, wymieniajc tam i Frontyna, a 4 ksiga Sprawy rycerskiej nie jest niczym innym jak wypisem z Frontynowej antologii (k. 37r): O fortelach a zasadzkach, ktre po grecku zowi stratagemata, jako a gdzie, starzy walecznicy uywali ich, tak w Grecyjej, jako we Woszech, krtce wypisane przez Frontyna. Rwnie Stanisaw Sarnicki w Ksigach hetmaskich (k. 5, 11 i 45) z ok. 1577 r. wymienia Frontyna niewtpliwie za ksiciem pruskim jako autorytet w spra-wach militarnych.

6 Frontyn sta si autorytetem i uznano go za klasyka niemal od zaraz: bliej nieznany Grek Elian wspomina (a jest to do rzadki w dziejach literatury antycznej przykad bezporedniej inspiracji), e wanie dziki prowadzonym w Formiach mi-ym pogawdkom z byym konsulem, czcigodnym Frontynem, sam podj prb napisania kolejnego podrcznika taktyki. Ironi losu dzieko Eliana (Teoria taktyki [Taktik theora]) przetrwao, a traktat Frontyna na ten sam temat zagin.

7 Frontyn u Jana z Salisbury (Policrat. 5,3 [541b]; 5,7 [555bd]; 8,14 [772a]); por. Hosler (2013: 3962). W napisanym w roku 1405 licie do wychowawcy ksicia Gu-jenny, Ludwika Walezjusza zwanego Delfinem, Jean de Gerson (Joannes Gersonius) zaleca lektur klasykw, takich jak Liwiusz, Wegecjusz i Frontyn.

24 Bogdan Burliga

ze schyku I w. n.e.,8 najprawdopodobniej z lat 8496, a wic z okre-su, ktry historycy literatury nazwali pniej srebrnym wiekiem literatury rzymskiej.

W zasadzie jest to zrozumiae, bo co mona powiedzie o warsz-tacie literackim autora dziea, ktrego przedmiotem s anegdoty mi-litarne. Jak porwna t staroytn cigawk maturaln z pism historycznych z artyzmem dzie tak wzorcowo otwartych i wielo-znacznych jak Wergiliuszowa Eneida czy Metamorfozy Owidiu-sza? Aby uzmysowi sobie natur problemu, sprbujmy na chwil pokusi si o may eksperyment mylowy: wyobramy sobie oto, e przyszo nam zestawi maiora cum minimis ot, choby epick powie Stendhala czy Balzaka z XIX-wiecznym pruskim podrcz-nikiem musztry. Ju sam pomys tego rodzaju konfrontacji zabrzmi zapewne niestosownie, jeli nie absurdalnie i obrazoburczo. Obok Wergiliusza i pozostaych tytanw literatury aciskiej Frontyn nie wypada korzystnie, dzisiejszy czytelnik wyczuwa bowiem, e nawet jeli Strategemata s pomnikiem aciny wieku srebrnego, to srebro owo powleczone jest patyn. W rezultacie dla wyrafinowanego staro-ytnika, zakochanego w polisemantycznoci bd intertekstualnoci, dla modnego literaturoznawcy-fircyka, ktry uganiajc si za ironi i aluzj, nieustannie poszukuje w strukturze tekstu przysowiowego drugiego dna, literacka atrakcyjno omawianej kompilacji moe okaza si mocno wtpliwa, a pole interpretacyjne rozpaczliwie wskie.

Nie ma u Frontyna pomysu, rozmachu i nowatorstwa, czyli brak tych wszystkich elementw i cech, ktre charakteryzuj utwory wiel-kich wizjonerw pira. Co zatem mona tu znale? Mamy w za-mian przyziemn skrupulatno ju to przepisywacza zbierajcego irytujce belferstwem egzempla, ju to bajdurzcego z moralizator-skim zadciem antykwariusza. Mimo e wspczesna filologia wiele ju uczynia, aby inaczej ocenia tego typu drugorzdne uytkowe pimiennictwo, encyklopedyczne zbiory, kompilacje i wszelkiej ma-ci antologie by wspomnie tylko dziea Waleriusza Maksymusa, na ktrym Frontyn niewtpliwie si wzorowa (o czym dalej),

8 Wystarczy przywoa podrcznik Marii Cytowskiej i Hanny Szelest (1992: 353354), w ktrym Frontyna potraktowano po macoszemu, omawiajc jego dziea na jednej zaledwie stronie, a autorki ograniczyy si do powtrzenia sdu Mieczy-sawa Broka (1976: 377), piszcego o zastosowanej przez Frontyna metodzie nie wykadowej, lecz przykadowej. Lektura tych i podobnych opracowa pozostawia nieodparte wraenie, e w przepastnych i odstraszajcych erudycj podrcznikach dla Frontyna zabrako po prostu miejsca, a specjalici nie uznali za warte zachodu, by przyjrze si tym dzieom dokadniej.


Poliajnosa i Polluksa czy nieco pniej Stobajosa i Suidasa produk-cja pozostawiona przez tych pisarzy nadal wydaje si (powiedzmy to sobie szczerze) jak literack hybryd. Nawet jeli pamitamy o tym i rozumiemy, e i takie pisma s wiadectwem bezcennym,9 bo wiele mwi o upodobaniach estetycznych wczesnej elity grecko--rzymskiej (take we wschodniej czci imperium) oraz o jej mentalit (termin zastosowany przez francusk szko annalistw), od wiadomoci daleka przecie droga, by mio do encyklopedycz-nych zbiorw podziela i podobne teksty houbi.10

Po pierwsze zatem, zdecydowanie nie jest to bliskie postmoderni-stycznej wraliwoci, po drugie za, w przypadku Sekstusa Juliusza Frontyna w gr wchodzi jeszcze czynnik dodatkowy, acz doniosy: takiemu odczuwaniu wyranie nie po drodze z militaryzmem (nie przyjmuje go jak gdyby do wiadomoci), a przecie dzieo trzy-krotnego konsula, czy si to komu podoba, czy nie, wyrasta z tego samego pnia, co wiele innych dzie aciskich: z rzymskiego mili-taryzmu mianowicie, mimo e mia on gbokie podoe religijne,11

9 Broek (1976: 6) cytuje znamienn wypowied synnego filologa Eduarda Nor-dena, i w antycznej literaturze nie ma rzeczy nieartystycznych.

10 Ostatnimi laty szkocka uczona Alice Knig (zob. Bibliografia, s. 6667) z powodzeniem stara si inaczej interpretowa dziea Frontyna, widzc w nich teksty nie tyle cile techniczne, ile literatur pikn i przejaw ideologii. Badaczka postu-luje metod, ktra nie jest cakiem nowa (to nurt zwany nowym historyzmem, roz-poczty od programowego wystpienia Stephena Greenblatta), ale dajca w przypad-ku staroytnych tekstw militarnych (i technicznych: medycznych, agronomicznych) ciekawe rezultaty. Chodzi mianowicie o czytanie fachowych dzie nie tylko w obo-wizujcej zazwyczaj militarnej, agrarnej bd medycznej izolacji, ale w dialogu i konfrontacji z innym gatunkami literatury piknej tamtych czasw. Ciekaw prb takiego spojrzenia na anegdoty zawarte w Strategematach zaproponowa niedawno Andrew Gallia (2012: 178216), prbujc odpowiedzie na pytanie, jak u schyku I w. n.e. kultywowano pami o republice.

11 O militaryzmie zob. w tekcie przekadu przyp. 19 i 495. Cyceron (Phil. 6,6,19) pisa:

Populum Romanum servire fas non est, quem di immortales omnibus gentibus imperare voluerunt []. Aliae nationes servitutem pati possunt, populi Romani est propria libertas.

Nie godzi si, by nard rzymski by niewolnikiem, wszak bogowie niemiertelni przeznaczyli go do tego, by panowa nad wszystkimi ludami []. Inne narody mog cierpie niewol, narodowi rzymskiemu waciwa jest wolno.

(przekad K. Ekes)

Wedug mwcy lud rzymski jest panem krlw, zdobywc i wadc wszystkich na-cji (Dom. 90), gdy pikn jest rzecz panowa nad obcymi ludami (Verr. 2,2). Ar-gumentacja Cycerona zdradza podobiestwo do pniejszej Wergiliuszowej filozofii debellare superbos poskramiania zuchwaych (Aen. 6,853); por. te Tacyt (Ann. 2,22,1). Jak wygldao to w praktyce, mona si przekona z poczyna Germanika

26 Bogdan Burliga

std problematyk ekspansji nierzadko ujmowano w ramy dyskusji o charakterze etycznym.12 Nawet jeli zaoymy, e byway w dzie-jach Rzymu dusze okresy, kiedy sawne wrota wojny (portae belli [polmu ple]) wityni Janusa pozostaway jako symbol pokoju zamknite, to nie na dugo, a rytua ich otwierania na znak kolejnej rozpoczynajcej si wojny powtarzano nader cz-sto.13 Literatura aciska wok tych tematw kry i dotyka ich, a czsto otwarcie i wprost podejmuje. Rzymska duma imperialna widoczna jest w wielu utworach, jak chociaby w pismach Cycerona, by wymieni tylko rozwaania o sprawiedliwym ekspansjonizmie rzymskim w dialogu O pastwie (De re publica), czy charakterystyk doskonaego wodza w mowie o naczelnym dowdztwie (imperium) Gnejusza Pompejusza (Pro lege Manilia de imperio Gnaei Pompei),14

(Tacyt, Ann. 1,51,12), ktry niemal dokona eksterminacji plemion germaskich. Fakt, e Rzymianie raz mwi o bogach, a przy innej okazji szczerze pisz o koniecz-noci eliminacji wroga, nie dowodzi jednak, e byli hipokrytami, bowiem rdo tego typu mylenia tkwi w ich pojmowaniu bogw, ktrzy sprzyjali silniejszym. To dlatego mentalno rzymska nie dostrzega tu sprzecznoci, jakkolwiek synna mowa wodza Brytw Kalgakusa (Tacyt, Agric. 30) oraz uwagi Sallustiusza (Epist.Mithr. 5) dowo-dz przynajmniej, e znali kontrargumenty bd sposb mylenia strony przeciwnej.

12 Frontyn dumnie pisa o Rzymie (Aqu.urb.Rom. 88,1): [] krlowa i pani wiata [regina et domina orbis], ktra wznosi si jak bogini krajw, niezrwnana i niemajca odpowiednika (przekad, tu i dalej, C. Kunderewicz). Rzymski mili-taryzm jest faktem i przenika mylenie: od Owidiuszowych (Am. 1,9,12): militat omnis amans walczy kady kochanek (przekad A. widerkwna) oraz (Ars 2,233): amor est species militiae mio to rodzaj wojny (przekad E. Skwara), po historiozoficzne refleksje Wegecjusza, i qui desiderat pace, praeparet bellum kto pragnie y w pokoju, musi by przygotowany na wojn (Epit.milit. 3,praef.; przekad, tu i dalej, A.M. Komornicka) bd uwagi (trafne, niestety), e bez wojny nie byoby cywilizacji, gdy jest to sztuka, sine qua aliae artes esse non possunt bez niej nie mog istnie adne inne umiejtnoci (loc.cit.). Pisa te (3,10):

Quis autem dubitet artem bellicam rebus omnibus esse potiorem, per quam libertas retinetur et dignitas, propagantur provinciae, conservatur imperium?

A kt moe zaprzeczy, e spord wszystkich dziedzin na pierwszy plan wysu-wa si sztuka prowadzenia wojen, ktra otwiera drog do wolnoci i sawy, zdobywa nowe prowincje i stoi na stray cesarstwa.

13 Zob. Liwiusz (1,19,27), Wergiliusz (Aen. 1,293294; 7,622), Oktawian August (Anc. 19), Plutarch (Fortun.Roman. 9 [322ab]), Orozjusz (Hist.adv.pag. 6,22,1).

14 Zagadnienie to wie si z niezwykle intrygujcym problemem, czy Rzy-mianie znali ju pojcie wojny sprawiedliwej (bellum iustum). Dzi uwaa si, e klasyczn teori tej wojny, obowizujc nastpnie w redniowieczu, sformu-owa Augustyn z Hippony w dziele O pastwie Boym (De civitate Dei), wydaje si jednak, e nie naley by przesadnie dogmatycznym: nawet jeli w antyku nie wypracowano jeszcze kompleksowej teorii, to pewne refleksje si u Rzymian po-jawiay, chociaby mimochodem, przy okazji i w rudymentarnej formie. Kwestia susznoci wojen musiaa si intelektualistom czsto narzuca i by dla nich niekiedy


nie mwic ju o wiadectwach tak oczywistych jak Cezarowe Pamitniki o wojnie galijskiej (Commentarii de bello Gallico), naro-dowa epopeja z czasw pryncypatu autorstwa wieszcza, ktrego zrodzia Mantua, czy ody rzymskie Horacego.15

Memoria nostri durabit, si vita meruimus16

Zgodzi si zapewne ze mn Lector benignus et candidus, e zdanie to jest niezwykle pikne, przenika je tak bardzo charaktery-styczna dla rdziemnomorskiej kultury grecko-rzymskiej melan-choliczna zaduma nad przemijaniem i nietrwaoci oraz krucho-ci ziemskich dokona.17 Myl owa urzeka nas wielce, nawet jeli wyczuwamy w niej tak nieznon dla ucha wspczesnego odbiorcy tendencj moralizatorsk, znamienn cech pisarstwa antycznego. Tytuow maksym przechowa w jednym z listw (zaadresowa-nym do Kremucjusza Rusona) Pliniusz, zwany Modszym. Nie s to wasne sowa epistolografa, lecz cytat. Korespondent i wpywowy przyjaciel imperatora Trajana cytuje bowiem wypowied Frontyna,

kopotliwa, co wida w Polibiuszowej (1,812) relacji na temat zasadnoci rzymskiej interwencji w konflikcie grecko-kartagiskim na Sycylii w roku 264 p.n.e. Problemu tego czciowo dotyka doskonae, szczliwie udostpnione polskiemu odbiorcy, stu-dium wybitnego francuskiego historyka Paula Veyne (2000), gdzie udowadnia on, i szczytne rzymskie ideay, zwaszcza humanitas (czowieczestwo), miay swe korzenie w filozofii siy, opartej na podbojach militarnych. Humanitas bya zatem przywilejem zarezerwowanym dla zdobywcw znad Tybru, ktrzy reprezentowali wyszy poziom rozwoju cywilizacyjnego, i jako taka z definicji pozostawaa niedo-stpna i nieosigalna dla barbarzycw. Mylenie tego typu ilustruj historiozoficzne refleksje na temat rzymskich podbojw u Polibiusza (1,1012), Florusa (Epit.Liv. 1,34,2) i Ammiana Marcellina (14,6,3).

15 Z ducha militaryzmu wyrastaj rwnie greckie traktaty autorw piszcych ju w okresie naszej ery: platonika Onezandra (1. poowa I w.), ktry dedykowa swj podrcznik Rzymianinowi Weraniuszowi; Eliana Taktyka (fl. II w.); Arriana (II w.), Greka, ale zarazem obywatela i wysokiego urzdnika rzymskiego; oraz go-nicego za karier w Rzymie Macedoczyka Poliajnosa (II w.). Co prawda pisma te tworzone byy po grecku (co akurat niewiele znaczy wobec faktu bilingwizmu w-czesnej elity; por. Frontyn, Strat. 1,praef. 1) i zawieraj sporo materiau historyczne-go (np. opisy falangi macedoskiej), ale kontekst ich powstania tworzyy rzymskie podboje i w tym sensie pisarze ci kontynuuj refleksje Polibiusza, ktry jako autor podrcznika taktyki (niezachowanego) interesowa si wojskowoci greck i rzym-sk, zafascynowany problemem, dlaczego legion okaza si lepszy w konfrontacji z niezwycion przez wiele dziesicioleci macedosk falang Filipa, Aleksandra i jego nastpcw.

16 Pliniusz Modszy (Epist. 9,19,6): Pami o nas przetrwa, jeli yciem zasu-ylimy (o ile nie zaznaczono inaczej, tu i niej przekad B. Burliga).

17 O nietrwaoci ycia ludzkiego zob. np. Homer (Il. 6,144151; 21,464466), Mimnermos (frg. 2,1), Herodot (7,46,2), Arystofanes (Av. 685), Horacy (Ars 6063; Epist. 2,2,189; Sat. 2,3,114), Arrian (Anab. 6,29,3), Marek Aureliusz (Medit. 3233).

28 Bogdan Burliga

autora Podstpw wojennych, ktry wedug Pliniusza mia w testa-mencie kategorycznie sprzeciwia si stawianiu mu jakichkolwiek pomnikw (vetuerit omnino monumentum sibi fieri []. Vetuit extrui monumentum zakaza w ogle, by mu budowano grobowiec []. Nie pozwoli, by mu budowano grobowiec, tu i niej przekad L. Winniczuk; Epist. 9,19,1. 6), gdy impensa monumenti supervacua est zbdne jest wydawanie pienidzy na grobowiec (Epist. 9,19,6).18 Nie ma podstaw, by wtpi w autentyczno tej wypowiedzi, ale powstaje pytanie, co z niej wynika dla wizerunku tego znamienitego Rzymianina. Czy wzbogaca w istotny sposb nasze wyobraenia o tym twrcy i rzetelnie odmalowuje portret autora Podstpw oraz fachowego pisma O wodocigach miasta Rzymu? Mwic o pomni-ku, Frontyn mia oczywicie na myli okazay grobowiec, patrzc jednak z perspektywy dzisiejszej, kuszce jest potraktowanie owego monumentum metaforycznie. On sam uwaa, e pomnikiem byy raczej jego ycie i dokonania, w tym rwnie pisma, ktre przywo-ajmy jake trafne sowa Horacego rwnie okazay si jego monumentum aere perennius pomnikiem trwalszym od spiu (Carm. 3,30,1). Niech do przesady wobec wasnej osoby jest wic istotn wskazwk w rekonstrukcji portretu autora. Zanim si o niego po-kusimy, przyjrzymy si Frontynowi dokadniej i podejmiemy prb podsumowania wiedzy o karierze tego zapomnianego nieco (bo nie cakiem przecie) rzymskiego klasyka.19

Pochodzenie i rodzinaPodsumowanie to musi zacz si do trywialnie, bardzo podob-

nie zreszt jak w przypadku wielu innych pisarzy staroytnych: nie-wiele wiadomo i mao jest informacji pewnych o Sekstusie Juliuszu Frontynie. Oto z ocalaych okruchw odsania si przed nami obraz przedstawiciela rzymskiej elity spoecznej w dobie rozkwitu imperium Romanum w wietle poudniowego soca, w epoce wywcza-sw, jak gwarantowa zamonym obywatelom cesarstwa trwajcy ju ponad 100 lat parady owa duszne opary wydzielajca, dwu-znaczna moralnie era, przez Wergiliusza (Ecl. 1,6) nazwana haec otia (te wywczasy), a przez innych pokojem augustowskim. Okres

18 Podobn myl wypowiedzia ju wczeniej Perykles w synnej mowie nad polegymi Ateczykami, uoonej przez Tukidydesa (2,43,3). Strateg mwi w niej o przodkach, ktrzy ginli, ale zyskiwali nieprzemijajc saw i najwspanialszy pomnik nie ten grobowiec, w ktrym spoczywaj, lecz pami ludzk, dziki ktrej yje ich sawa (przekad K. Kumaniecki).

19 Pierwsz prb napisania ywotu Frontyna podj na pocztku XVIII w. Gio-vanni Poleni w swojej sawnej edycji dziea O wodocigach (Poleni 1722: 17).


ten funkcjonuje dzi w wiadomoci historykw i literaturoznawcw jako (sawna) pax Augusta, na cze ktrej rzekomy restaurator repu-bliki wznis specjalny monument synny Otarz Pokoju Augusta (Ara Pacis Augustae).

Najpierw Tacyt jako autor najpowaniejszy (gravissimus). Histo-ryk (Hist. 4,39) przekaza bezcenn informacj, e w roku, w ktrym boski (divus) Tytus topi Jerozolim we krwi niepokornych powsta-cw ydowskich, Frontyn sprawowa prestiow funkcj pretora miejskiego (praetor urbanus). Data ta, tj. rok 70 (uznawana przez historykw bez zastrzee), staa si punktem wyjcia dla wsp-czesnej rekonstrukcji kolei ycia Frontyna, podstaw wyznaczenia poowy lat 30. (schyek panowania Tyberiusza) na przypuszczalny czas narodzin, skoro zaszczytny urzd pretora miejskiego przyzna-wano ludziom w wieku lat ok. 40.

Trudno dociec, jaki status spoeczny miaa rodzina. Skoro autor (Aqu.urb.Rom. 1,praef. 1) sam powiada nieco chepliwie, i stanowisko (officium) zarzdcy miejskich wodocigw (curator aquarum) byo zawsze sprawowane przez najznamienitszych obywateli naszego pastwa (administratum per principes semper civitatis nostrae viros), mona by sdzi, i jest to dowd na patrycjuszowskie korzenie rodu. Znawcy tematu sugeruj jednak co przeciwnego, a miano-wicie, i rd Sekstusw Juliuszw by prowincjonalnego chowu i wywodzi si najprawdopodobniej z lokalnej elity Galii Narbo-skiej (Gallia Narbonensis).20 Wtpliwoci te pokazuj, i w Rzymie czasu pryncypatu kryterium arystokratyzmu jawio si jako pyn-ne, a przynaleno do elity nie bya spraw zamknit jak potem, w feudalnej epoce redniowiecza i czasach wczesnonowoytnych. Frontyn z pewnoci, nawet jeli homo novus, pozostawa jedn z waniejszych postaci na przeomie rzdw dynastii Flawiuszw i Antoninw.

KarieraCzy mona przyjrze si bliej pocztkom Frontynowego cur

sus honorum? W latach 50. mg suy jako oficer w oddziaach konnicy podczas kampanii przeciw Partom,21 tudzie w nastpnym dziesicioleciu piastowa funkcj prokonsula w Hiszpanii lub Afry-ce. Nie wiadomo, co porabia w pamitnym roku czterech cesarzy

20 Jedna z tamtejszych inskrypcji (CIL 12.1859) wymienia Kwintusa Waleriusza Luperkulusa Juliana Frontyna (Quintus Valerius Luperculus Iulianus Frontinus).

21 W armii Gnejusza Domicjusza Korbulona (tecia Domicjana), ktrego autor, nieskory do powicania uwagi innym sobie wspczesnym dowdcom, wymienia w Podstpach a piciokrotnie.

30 Bogdan Burliga

(69). By moe Galba umoliwi mu wwczas wejcie do senatu, jakkolwiek dalsze awanse za rzdw Wespazjana ka w to wtpi, bowiem kolejne szczeble kariery zawdzicza Frontyn raczej domowi flawijskiemu. Po funkcji pretora, ktr szybko odstpi Domicjanowi (Tacyt, Hist. 4,39), wzi udzia w wojnie modszego syna Wespazjana z Germanami, przyjmujc kapitulacj Lingonw (Strat. 4,3,14; zob. w tekcie przekadu, przyp. 515). Zakoczenie tej kampanii zwieczy, jak si zdaje, pierwszy konsulat (konsul pomocniczy consul suffectus), ktry musia piastowa przed rokiem 74, najprawdopodobniej ju w roku 72 lub 73.

Jest pewne, e w roku 74 jako legat cesarza w funkcji pretora (legatus augusti pro praetore) uda si do Brytanii, zastpujc na stanowisku zarzdcy tej wanej prowincji Petyliusza Cerealisa. Po-zosta tam do roku 77, kiedy to na jego miejsce wyznaczono Juliu-sza Agrykol. Mona tylko aowa, e Frontyn nie korespondowa z imperatorem, tak jak to uczyni pniej Pliniusz Modszy w listach sanych z Bitynii, gdzie by namiestnikiem cesarza Trajana, naley si jednak cieszy, i o tym okresie jego ycia posiadamy przynajmniej zwiz informacj Tacyta (Agric. 17,2), zicia Agrykoli. Tacyt (Agric. 17,1) wystawi wielce pochlebn ocen Frontynowemu zarzdzaniu prowincj, umieszczajc naszego autora w szeregu magni duces wybitnych wodzw, ktrzy za rzdw Wespazjana walczyli w Bry-tanii. Ten nie tak znowu skory do pochwa surowy moralista i tropiciel dziwactw despotycznych imperatorw z dynastii julijsko-klaudyjskiej widzi we Frontynie wybitn osobisto (vir magnus)22 tamtych cza-sw, czowieka, na ile byo to wwczas moliwe (quantum licebat), ktry zadania si podj i sprosta mu (subiit sustinuitque molem), gdy potny i wojowniczy lud Sylurw orem pobi (validamque et pugnacem Silurum gentem armis subegit).23 Niewykluczone, e za te osignicia nagrodzono go odznakami triumfalnymi (ornamenta triumphalia). S jednak uczeni, ktrzy przyznaj, i nie wiadomo, co tak naprawd Frontyn porabia w latach 7898.

Cztery epizody w Podstpach (1,1,8; 1,3,10; 2,3,23; 2,11,7) opowiadaj o walkach cesarza Domicjana z germaskimi Chatta-

22Okrelenie vir magnus to rodzaj nieformalnego hodu; zob. ponadto uwag Tacyta (Agric. 42,5), i posse etiam sub malis principibus magnos viros esse nawet pod rzdami zych cesarzy mog istnie wielcy mowie.

23Przekad S. Hammer. Sylurowie zamieszkiwali tereny dzisiejszej Walii. Na ich podbitym terytorium wytyczy i zbudowa via Iulia. Mia te toczy walki z Ordo-wikami oraz wznis fort dla Legio II Augusta w dzisiejszej walijskiej miejscowoci Caerleon, pooonej nad rzek Usk (jej nazw wywodzi si od sw Cair [= castra] legeion guar Uisc).


mi w roku 83, pojawio si wic uzasadnione przypuszczenie, e ju jako dowiadczony wdz Sekstus Juliusz Frontyn bra w nich udzia razem z nowym (od roku 81) imperatorem, a uczeni (np. Birley [2005: 70]) przytaczaj nowy dowd, potwierdzajcy to przypusz-czenie: oto imi Frontyna przechowao si na tabliczce bdcej dyplomem onierskim (Sex(to) Iu[lio]). Jest ona datowana na lata 8083, co w zestawieniu z wczeniejsz, czciowo zachowan inskrypcj (CIL 13.8624) z otarza w Vetera Castra (dzi: Xanten w Niem-czech) ([I(ovi) O(ptimo) M(aximo) I]unoni [Miner]vae, pro [sal(ute) S]exti Iul(i) [Fro]ntini) potwierdzaoby tez, e Frontyn by legatem wojska (legatus legionis) w Germanii Dolnej (Germania Inferior).

Co byo dalej? Tu po zakoczeniu kampanii z cesarzem Frontyn uda si do Azji jako prokonsul tej prowincji. ladem jego pobytu s monety z imieniem oraz inskrypcja (nie wszyscy uczeni wi j z osob naszego autora) z Hierapolis we Frygii (dzi: Pamukkale w Turcji), miasta, skd pochodzi wygnany z Rzymu przez Domicjana filozof Epiket. Zabytki te datuje si na lata 8485 lub 85/86. Jest oczywiste, e w prestiowy prokonsulat umocni jeszcze bardziej pozycj Frontyna w rzymskiej administracji cesarskiej.

Pocztki twrczociNie wiadomo, czym zajmowa si Frontyn po zakoczeniu azja-

tyckiego prokonsulatu. Cho nie mona wykluczy, i okazjonalnie chwyta za piro ju wczeniej, istnieje uzasadnione przypuszczenie, e wanie w dalszych latach rzdw Domicjana odda si powaniej pracy literackiej, nie biorc udziau w yciu politycznym. To wtedy, podczas otium, powstay najprawdopodobniej pisma dotyczce sztu-ki miernictwa (temat w czasach niespokojnych, jak si wydaje, do bezpieczny), traktat o sztuce wojskowej i Podstpy (mamy pewno co do kolejnoci tylko dwch ostatnich).

Czy ucieczka w twrczo literack oznaczaa Frontynow emi-gracj wewntrzn, ktra staa si udziaem wielu znamienitych literatw za rzdw tyraskiego Domicjana? Uczeni raczej w to po-wtpiewaj. Jako dawny i zasuony podkomendny cesarza, zwi-zany z rodem, ktremu zawdzicza szybki awans, Frontyn mg czu si chyba w miar bezpiecznie, aczkolwiek milczenie rde nie pozwala na snucie za daleko idcych wnioskw (zob. w tekcie przekadu, przyp. 12). Na pewno utrzymywa bardziej oywione kontakty z lud-mi o aspiracjach literackich, majc wicej czasu na liczne spotkania z innymi intelektualistami. Z tego okresu pochodz wiadectwa Pli-niusza Modszego (Epist. 5,1,5), ktry omawia z Frontynem kwestie

32 Bogdan Burliga

prawne i ktrego Frontyn by, zdaje si, mentorem, oraz dorobkiewi-cza Marcjalisa spdzajcego czas w towarzystwie Frontyna w Ank-sur (dzi: Tarracina).24 Zapewne wtedy take mia okazj rozmawia na tematy wojskowe z uznanym rzymskim dowdc Grek Elian zwany Taktykiem (Tact., praef. 3).

zarzdca miejskich wodocigw (curator aquarum) i dalszy Przebieg kariery

Okazao si, e nie by to koniec wojskowej i administracyjnej kariery Frontyna negotium i officium same upomniay si o niego. Po mierci Domicjana nowo wybrany imperator powoa w roku 97 zasuonego urzdnika na stanowisko zarzdcy wodocigw rzym-skich, powierzajc mu zajcie odpowiedzialne i prestiowe. Frontyn jak zawsze przyoy si do nowego dla zadania niezwykle solidnie, gruntownie zapoznajc si z now dla siebie problematyk i piszc przy okazji traktat o historii i aktualnym stanie rzymskich akweduk-tw, ktre znamienny to rys jego osobowoci i patriotyzmu ceni wyej od podziwianej, co prawda, lecz bezuytecznej architektury Egipcjan i Grekw.

O dwch pozostaych konsulatach Frontyna informuj inskryp-cje: przypady one na lata 98 i 100.25 Koleg Frontyna w roku 100 zosta nie byle kto, bo ju sam nowo wybrany cesarz Trajan, ktry jak si uwaa za pomoc pisarza w zachwalaniu i poparciu jego

24Por. Marcjalis (Epigr. 10,58,16):

Gdy si w Anksurze cichych wd brzegiem cieszyem i w bliszej Bai, i w willi nad mrz falami, i gdy pod Rakiem upalnym w gaju bawiem wolnym od cykad gonych, i nad jeziorami, z tob, Frontynie, Pierydy uczone czciem; teraz pod Rzymu jarzmem pochylam ramiona. Czekam, czy dzie mj kiedy nadejdzie. I gin w miasta odmtach i w trudzie jaowym konam, dbajc o lary ci bliskie, boski Kwirynie, gdy tward ziemi skruszam pod miastem na polach. Lecz nie jedynie ten wierny, kto cigle goci w twych progach nigdy poecie to nie przystao. Na Muz, ktrych jestem winny spenia witoci, na wszystkich bogw: kocham, gorliwy za mao!

(przekad J. Pieczonka)

25O konsulacie roku 98 (consul II suffectus, wraz z Trajanem jako koleg) por. CIL 3.2 oraz Marcjalis (Epigr. 10,48); o konsulacie roku 100 (consul III ordinarius) por. CIL 6.2222, 8.7066, Tacyt (Hist. 4,39; Agric. 17,3) i Pliniusz Modszy (Paneg. 6162). W roku 99 funkcj konsula (consul ordinarius) sprawowa zi Frontyna, Sozjusz Senecjon, pniejszy przyjaciel i patron Plutarcha z Cheronei adresat jego ywotw rwnolegych i kilku pism ze zbioru Pisma moralne.

Anxuris aequorei placidos, Frontine, recessus Et propius Baias litoreamque domum,Et quod inhumanae cancro fervente cicadae Non novere nemus, flumineosque lacusDum colui, doctas tecum celebrare vacabat Pieridas: nunc nos maxima Roma terit.Hic mihi quando dies meus est? iactamur in alto Urbis, et in sterili vita labore perit,Dura suburbani dum iugera pascimus agri Vicinosque tibi, sancte Quirine, lares.Sed non solus amat qui nocte dieque frequentat Limina, nec vatem talia damna decent.Per veneranda mihi Musarum sacra, per omnes Iuro deos: Et non officiosus amo.


osoby panujcemu wczeniej imperatorowi Nerwie odwdziczy si wanie owym podwjnym konsulatem.26

w trzeci konsulat przypomina czytelnikowi o trafnoci opinii, od ktrej zaczlimy rekonstrukcj yciorysu Frontyna: konsulat ten oraz pozostae, wymienione wyej honores, stanowiska, urzdy i prestiowe zajcia ka widzie w autorze Podstpw wojennych posta wybitn i osobowo niewtpliwie wpywow. Na to, i ocena nie jest przesadzona, wskazuj inne antyczne wiadectwa. Takiego zdania o Frontynie by np. senator Tacyt. Grek Elian Taktyk, moe klient Frontyna, pozostawi bezcenne wiadectwo, zwracajc si do cesarza Trajana w sowach wartych przypomnienia (Tact., praef. 3):

, , , , .

A skoro udaem si do twojego boskiego ojca Nerwy, zabawiem kil-ka dni w Formiach u czcigodnego Frontyna, byego konsula, ktry saw zyska dziki dowiadczeniu nabytemu na wojnach. Spdzajc czas z tym mem, odkryem, e ywi szczery zapa do praktykowanej wrd Grekw wiedzy teoretycznej, postanowiem wic ju duej nie gardzi pimiennic-twem taktykw, w mniemaniu, i Frontyn nie powiciby si mu z tak gorliwoci, gdyby mu si wydawao, e zajmuje si czym gorszym od taktyki rzymskiej.

(przekad J. Sobik)

wiadkiem bodaj waniejszym by nade wszystko Pliniusz, kt-ry w przywoywanym wyej licie do Anniusza Sewera (Epist. 5,1,5) pozostawi nastpujce wspomnienie:

Adhibui in consilium duos quos tunc civitas nostra spectatissimos habuit, Corellium et Frontinum.

26Niektrzy uczeni sugeruj, e to wanie dziki wstawiennictwu wpywowego Frontyna imperator Nerwa adoptowa Trajana. By to krok, ktry dla adoptowane-go oznacza ni mniej, ni wicej tylko wieniec cesarski. Inni badacze id w swych sugestiach tak daleko, e sugeruj wrcz, i to sam Frontyn mia by nastpc Ner-wy. Wykluczy tego niepodobna, bo z traktatu o wodocigach przebija wielka zay-o autora z imperatorem Nerw (imperatoris piissimi Nervae principis cesarza Nerwy, swego najbardziej miujcego ojczyzn naczelnika; Aqu.urb.Rom. 88,1), przypominajca pniejsz przyja stoickiego filozofa i historyka zarazem, Arriana z Nikomedii (Peripl. 2,1), z cesarzem Hadrianem.

34 Bogdan Burliga

Zaprosiem na narad [Kwintusa] Korelliusza [Rufusa] i [Sekstusa Juliusza] Frontinusa, tych dwch ludzi spoeczestwo nasze uwaao wtedy za najbar-dziej godnych szacunku.

(przekad L. Winniczuk)

T ostatni uwag warto zapamita, bo jest ona jednoznacz-na i bardzo znamienna to w istocie laurka wystawiona Frontyno-wi, wiadectwo, e uchodzi za ma bardzo znamienitego (vir spectatissimus). Podobnego, bardzo pochlebnego w tonie okrele-nia uy Pliniusz (Epist. 4,8,3) raz jeszcze, kiedy zastpujc Frontyna w kolegium augurw, nazwa go grnolotnie i wymownie mem najznamienitszym (princeps vir), co mogo by odlegym echem zakulisowych stara, aby po mierci Nerwy nie kto inny, tylko Fron-tyn wanie zosta imperatorem.27 Wykluczy tego niepodobna, cho szczegw oczywicie brak. Pewne natomiast, e w przekonaniu piszcego Frontyn mia kwalifikacje na princepsa.

Jak jest to udziaem tylu osobistoci wiata antycznego, tak i w tym wypadku daty mierci Frontyna nie znamy. Niektrzy wyznaczaj j na rok 103 lub 104, kiedy to Pliniusz zastpi go w kolegium augurw. miao mona powiedzie, i doy Frontyn wieku piknego jak na rzymskie realia, tym bardziej e by przecie nie tylko wiadkiem, ale i jednym z najwaniejszych graczy na wczesnej szachownicy politycznej, uczestnikiem wydarze wielkich, ale i niebezpiecznych: quorum magna pars fuit w czym odgrywa wielk rol.28

Pami i zasugiTyle w kwestii rekonstrukcji krtkiego curriculum vitae Fron-

tyna. Wynika ze niezbicie, i byo to ycie dla Rzymu i w su-bie Rzymu, rozumiane jako wypenianie officium, a w przypadku Frontyna w gr wchodzia nie tylko militarna, ale cywilna suba publiczna ku poytkowi pastwa. Moemy teraz powrci do wcze-niejszego, bardziej frapujcego pytania, ktre wobec koniecznoci odtworzenia kariery Frontyna pozostao bez odpowiedzi. Wie si

27[] successi Iulio Frontino principi viro, qui me nominationis die per hos continuos annos inter sacerdotes nominabat zajem miejsce po Juliuszu Fron-tynie, mu znamienitym, ktry w dniu powoania wyznaczy mnie na dalsze lata do grona kapanw. Badacze zwracaj uwag na fakt, e Trajan przyby do Rzymu rok po wybraniu go cesarzem. Przez ten czas sprawami imperium zarzdzaa gru-pa senatorw, wrd ktrych obecny by zapewne Frontyn. Nieprzypadkowy tutaj termin princeps mia niewtpliwie budzi u czytelnikw okrelone skojarzenia: nie tylko nierozerwalnie czy Frontyna z nowo obranym imperatorem, ale sugerowa cesarskie przymioty zarzdcy wodocigw.

28Por. Wergiliusz (Aen. 2,6): quorum magna pars fui w czym odgrywaem wielk rol.


ono z bezcennym wiadectwem Pliniusza, i Frontyn sprzeciwia si stawianiu sobie pomnikw, gdy najwaniejszym wiadectwem powinny by dokonania czowieka, bo to one pozostaj w pamici potomnych. Wydaje si, e wanie to przekonanie autora Podstpw jest kluczem do zrozumienia jego osobowoci.

Na pocztek kusi, by zapyta, czy nie by to ze strony pisarza ro-dzaj faszywej kokieterii pudrujcej faszyw skromno. Czy susznie czynimy, dopatrujc si w jego postawie przejaww umiaru trzewo mylcego urzdnika, ktry nie znosi blichtru, jest obojtny na po-klask, programowo stroni od rzymskiego targowiska prno ci? Trud-no tu o jednoznaczny osd, bo oba wzgldy nie musiay si wyklucza, przychylabym si mimo wszystko do drugiej interpretacji, jeli wol-no wnosi co o osobowoci autora z pozostawionych przeze pism, szczeglnie z rzeczowego ujcia historii, stanu i technologii miejskich wodocigw oraz z czciowo zachowanych prac o pomiarze gruntw.29

Frontyn (Aqu.urb.Rom. 1,1) bez wtpienia zna swoj warto i mia godno, by wiadom statusu i pozycji, jako Rzymianin potrafi wy-razi odpowiednio poczucie dumy, a stanowisko nadzorcy wodo-cigw umoliwio mu niejako promocj wasnej osoby za spraw ogoszenia pisma O wodocigach. Wydaje si jednak, e mimo pia-stowanych zaszczytw i zdobytej na wojnie sawy jawi si przede wszystkim jako zdrowo mylcy, rozsdny pragmatyk, w takim sa-mym stopniu jak pragmatyczna jest jego twrczo, z Podstpami wojennymi wcznie, by przypomnie tylko wasn wypowied au-tora z Przedmowy do zbioru (Strat. 1,praef. 3):

[] cum hoc opus, sicut cetera, usus potius aliorum quam meae commendationis causa adgressus sim [].

[] przystpiem do tego dziea, jak i do pozostaych, raczej ku poytko-wi innych, ni by zyska poklask dla siebie [].30

29Uczeni doszukujcy si w tekstach staroytnych wszechobecnej retoryki (sze-roko rozumianych rodkw perswazji) skonni s traktowa takie i podobne odau-torskie zapewnienia jako toposy literackie, te za niekoniecznie odzwierciedlaj osobiste zapatrywania piszcego, ktry postpuje zgodnie z konwencj. Jest prawd, e Frontyna take ogranicza konwencja gatunku, ale z drugiej strony fakt, e autor wybiera tak, a nie inn tematyk, mwi co o nim samym i jego osobowoci, nawet jeli nie powinnimy jak podpowiadaj nam wspczesne teorie literatury utosa-mia wypowiedzi narratora z pogldami autora.

30Podobnie interpretowali Strategemata pniejsi teoretycy, jak chociaby We-gecjusz, widzcy we Frontynie osobisto na miar wzorcowego Rzymianina su-rowego Katona. Autor Zarysu wojskowoci uywa tu popularnej argumentacji o zna-czeniu zapisanego sowa (Epit.milit. 2,3; podkrelenia moje: B.B.):

Cato ille Maior, cum et armis invictis esset et consul exercitus saepe duxisset, plus se reipublicae credidit profuturum, si disciplinam militarem conferret in litteras. Nam unius aetatis sunt quae fortiter fiunt; quae vero pro utilitate reipublicae scribuntur

36 Bogdan Burliga

Jak wic wszystko na to wskazuje, cho by Frontyn prawdziwym politykiem, pozosta typem wysokiego urzdnika rzeczowo, sumiennie i skrupulatnie wypeniajcego powierzane sobie officia, czy to zarz-dzanie akweduktami, czy prace geodezyjne.31 Innymi sowy, mimo tylu penionych urzdw, ktre niejednego wbiyby w dum (przypadek konsula Cycerona), wolno widzie we Frontynie uosobienie trybiku w sprawnej imperialnej machinie biurokratycznej, tyle zawsze po-dziwianej, co niekiedy przeraajcej dzisiejszego odbiorc, przy czym termin trybik nie powinien by tu rozumiany w pejoratywnym znacze-niu, bo przecie to wanie takim ludziom Urbs aeterna oraz imperium zawdziczay funkcjonowanie i trwanie, czyli swoj wielko.

I jeszcze jedna uwaga nasuwa si przy tej okazji: ycie Frontyna przypado, co prawda, na rzdy kilku cesarzy, ale jego sumienno, skrupulatno i powicenie dla pastwa przywodz na myl jakie-go dawnego urzdnika czy dygnitarza z czasw republiki, jednego z tych bohaterskich, walczcych w obronie ojczyzny dowdcw, ktrych on sam tyle razy przywoywa na kartach Strategematw.

Nie wiadomo, czy bezcenna informacja przekazana przez Wege-cjusza (drugiego, po Greku Elianie, znanego admiratora wojskowego pimiennictwa Frontyna), i sam imperator Trajan chwali Frontyna za gorliwo w pracy (por. przyp. 31), dotyczya suby publicznej czy raczej twrczoci literackiej, ale zapewne mia na myli obie ak-tywnoci pracowitego prefekta wodocigw. Przyjrzyjmy si zatem owocom literackiej pracowitoci (industria) trzykrotnego konsula, pamitajc, e i j naley rozpatrywa w kategoriach suby publicz-nej wanie: ad maiorem maiestatis imperii Romani gloriam na wiksz chwa majestatu rzymskiego imperium.

aeterna sunt. Idem fecerunt alii conplures, sed praecipue Frontinus, divo Traiano ab eiusmodi conprobatus industria. Horum instituta, horum praecepta, in quantum valeo, strictim fideliterque signabo.

Sawny Kato Starszy, mimo i jako konsul nieraz dowodzi wojskami i nigdy nie ponis poraki, by jednak zdania, e jeszcze lepiej przysuy si Rzeczpospolitej, piszc dziea o dyscyplinie wojskowej. I susznie, bo wszelkie waleczne czyny raz tylko maj miejsce, a to, co dla dobra Rzeczpospolitej zostanie napisane, przetrwa wieki. Podobnie mylao wielu pisarzy, a zwaszcza Frontinus, ktrego cesarz Tra-jan chwali za gorliwo w pracy. Jego przepisy i wskazwki oraz innych autorw chciabym o ile tylko potrafi zwile i wiernie przekaza.

(przekad A.M. Komornicka)

Por. Witruwiusz (10, praef. 13).31Por. Frontyn (Aqu.urb.Rom. 2,1): delegatum officium agere sprawowanie

powierzonego urzdu. W swej skrupulatnoci wykonywania obowizkw przypomi-na imperatora Marka Aureliusza, ktrego stoicyzm obligowa do trwania na posterun-ku i wypeniania powierzonych obowizkw, tj. zarzdzania pastwem.


Huic labori32

Kolejno powstania trzech gwnych dzie literackich Fronty-na jest znana: De re militari, Strategemata, De aquis urbis Romae. Najpierw powici czas na podrcznik O sztuce wojennej, przypusz-czalnie po powrocie z Azji, tj. po roku 85, niedugo potem przyszy Podstpy wojenne (by moe po roku 86), a po nich w nowej ju atmosferze politycznej, bo za panowania dwch kolejnych cesarzy powstao pismo O wodocigach miasta Rzymu, w latach 9798.33 Wydaje si jednak, e zanim Frontyn zaj si pismami wojskowymi, zaabsorbowany by innymi zagadnieniami: peni funkcj agrimensora, tj. geodety, a efektem sprawowania tego urzdu byy traktaty dotyczce miernictwa.34 Kilka sw na ten temat.

traktaty o miernictwieZ wieku V n.e. pochodzi niezwykle interesujcy zbir pism z tej

dziedziny, znany jako Corpus agrimensorum Romanorum, wypenio-ny fragmentami dzie kilku autorw zajmujcych si pomiarami i wy-tyczaniem gruntw. W kolekcji rzymskich podrcznikw sztuki mier-nictwa i geodezji znalazy si take wyimki z pism jakiego Frontyna, ktrego wedug wszelkich rachub naley identyfikowa z auto-rem Podstpw. Zachoway si tytuy tych fragmentw: De agrorum qualitate O klasie gruntw, De controversiis O sporach, De limitibus O miedzach, De arte mensoria O sztuce miernictwa (CAR, s. 119). Uwaa si, e pochodziy prawdopodobnie z jednego lub dwch traktatw Frontyna. W zachowanym zbiorze opatrzone zostay komentarzem niejakiego Agenniusza Urbikusa (IV lub V w n.e.), co tylko dowodzioby, e obok innego geodety, Hyginusa (ktremu bdnie przypisano traktat o wytyczaniu obozu), Frontyn uchodzi w wiekach pniejszych za autorytet w omawianej specjalnoci.35

32Zob. Frontyn (Strat. 1,praef. 3 pocztkowe sowa).33Obecnie mocno akcentuje si w nauce wielk zmian, jaka nastpia w literatu-

rze rzymskiej po mierci Domicjana w roku 96. Uywajc wspczesnej terminologii, bya to prawdziwa odwil polityczna i kulturalna, jak sugeruje Tacyt (Agric. 13).

34Niektrzy badacze s zdania, e pisma z zakresu miernictwa pisa Frontyn ju w pocztkach panowania Wespazjana. Inni zwracaj uwag na miejsce w pimie O wodocigach (Aqu.urb.Rom. 2,3), gdzie Frontyn mwi o innych ksikach (in aliis autem libris), ktre napisa na podstawie dowiadcze i praktyki (post experimenta et usum). To oczywista aluzja do podrcznikw wojskowoci, ale chyba take do prac o miernictwie.

35Zdaniem uczonych Frontynowy traktat by pierwszym aciskim pismem na ten temat. Warto doda, e sztuka miernictwa wchodzia w skad nauk o wojskowo-ci, jak wskazuje mylnie przypisywany Heronowi z Aleksandrii bizantyski traktat militarny z X w. [Geodaisa] (Pomiary).

38 Bogdan Burliga

Z treci zachowanych uomkw wynika, e przedmiotem traktatu byy rodzaje gruntw, sposoby ich pomiarw i podziau, oznaczanie granic, jak rwnie status prawny i spory o wasno. Frontyn (CAR, s. 10,20) powouje si np. na Warrona, co wedug niektrych badaczy wskazuje, i pisma te naley zaliczy do literatury o rolnictwie.

Podrcznik wojskowociJak ju wspomniaem, dokadnej daty powstania pierwszego pod-

rcznika wojskowoci nie znamy, ale jeli wolno wnosi z Przed-mowy do zachowanej kompilacji (Strat. 1,praef. 2), Frontyn musia go ukoczy raczej na chwil przed przystpieniem do spisywania Podstpw, nawet jeli uwzgldnimy czas zbierania przykadw, materiaw i lektury dzie historycznych.36 Zaginicie tego traktatu jest szczeglnie bolesne, co zrozumiae, nie tylko dla historyka woj-skowoci. Byoby ono rwnie nieocenione dla historyka literatury chcielibymy przede wszystkim wiedzie, jak miao form, a wic w jaki sposb wysoki rzymski urzdnik i dowdca obszed si ze znan mu tradycj greck (Frontyn cytuje w Podstpach podrcznik taktyki Pyrrusa [Strat. 2,6,10]), a co zachowa z twrczoci rodzimej, zwaszcza z rwnie przytaczanego w Strategematach Katonowego traktatu De re militari (O wojskowoci), oraz a to wielce praw-dopodobne z uoonego w czasach Augusta pisma De re militari Cyncjusza Alimenta (ktrego cytuje Aulus Gelliusz, 16,4,6), jak i z niezachowanego Celsusowego podrcznika wojskowoci.

Dzieo Frontyna, ktrym zainspirowa si wspomniany Elian Taktyk (najpewniej od Frontyna zaczerpn pomys zamieszczenia szczegowego spisu treci omawianych zagadnie), musiao by czytane w krgach rzymskich dowdcw, podziwia je cesarz Trajan, gruntownie pozna Flawiusz Wegecjusz Renatus (Epit.milit. 1,8; 2,3), mia je te przed oczami Jan Lidyjczyk, piszc dzieo De magistratibus rei publicae Romanae (O urzdach pastwa rzymskiego; Mag.pop.Rom. 1,47).37 Niestety, w ktrym momencie dziejw podrcznik

36W jednym ze swoich pism pisze Frontyn (Aqu.urb.Rom. 2,2), e jego zwy-czajem podczas sprawowania rnych urzdw byo gromadzenie caoci wiedzy o danym zagadnieniu, uporzdkowanie informacji i nadanie im formy traktatu. Wzmianka ta sugeruje, e przystpowa do takich czynnoci zaraz po zakoczeniu urzdowania.

37Na podstawie znajomoci dzie Frontyna przez Jana Lidyjczyka Wheeler (1988b: 12; 1988a) utrzymuje, e istniao jakie odrbne pismo naszego autora trak-tujce o zagadnieniach prawnych. Przyjmujc, i tytu owego dziea brzmia De officio legati (zrekonstruowana wersja uszkodzonej lekcji rkopisu Lidyjczyka: De officiati), badacze zakadaj, i Frontyn mia piastowa konkretne stanowiska publiczne. Lidyjczyk wyranie jednak zaznacza, e greckim odpowiednikiem ( [ant t]


ten przepad bezpowrotnie. Czy egzemplarz Frontynowego De re militari by potem dostpny w cesarskiej bibliotece w Konstanty-nopolu, nie wiadomo. Do, e nie wczono go do powstajcego z inicjatywy cesarza Konstantyna VII Porfirogenety (panowa w la-tach: 913959) zbioru staroytnych i bizantyskich pism militar-nych, znanego dzi jako kodeks Laurentianus Mediceus LV.4. Jeli kopia rzeczywicie znajdowaa si w bizantyskim skryptorium, to powodem pominicia klasycznego podrcznika acinnikw mo-ga by cesarska decyzja, aby w jednym kodeksie zgromadzi tylko greckojzyczne podrczniki wojskowe.

Pismo o wodocigachNajsawniejszym z zachowanych dzie Frontyna pozostaje dzi

nadal De aquis urbis Romae / De aquae ductu urbis Romae (O wo-docigach miasta Rzymu). Z pewnoci budzi ono w czasach obec-nych wicej zainteresowania ni antykwaryczne na pierwszy rzut oka Podstpy. Mona powiedzie, i ostatnimi laty przeywa-my wrcz renesans studiw nad tym wyjtkowym opracowaniem. Niegdy fascynowao badaczy ze wzgldu na bezcenne techniczne informacje o stanie i systemie wodocigw rzymskich, bdcych przedmiotem zainteresowania take z tego wzgldu, e owe maje-statyczne konstrukcje nadal pozostaj jednymi z lepiej zachowanych materialnych reliktw cywilizacji rzymskiej i jej ekspansjonizmu. Ostatnio uwaga badaczy skupia si rwnie na ideologicznym wy-miarze traktatu, w ktrym do gosu dosza duma autora traktujcego kwesti zaopatrzenia miasta w wod nie jako zwyke, rutynowe zada-nie, ale spraw o znaczeniu kluczowym, gdy akwedukty stanowiy w pewnym sensie symbol imperium i Romanitas (rzymskoci) oraz

czyli) enigmatycznego tytuu jest [Per strategas], w zwizku z czym dzieo powinno mie aciski tytu De officio militari, tak bowiem oddawano greckie [Strategik], i tak rozumie je Wegecjusz (Epit.milit. 1,8; 2,3), cho sam tytuu nie notuje. Na tej wanie podstawie wydawca dziea Lidyjczyka, Anasta-sius Bandy (1983: 75), wnosi, i zepsuta w rkopisie lekcja winna brzmie: De re militari, tumaczc cae zdanie jako: w jego dziele De officio militari, mianowicie O stanowisku stratega. Wbrew opinii Wheelera (1988b: 12) jestem te zdania, e wspomniany przez Eliana Taktyka (Tact. 2,1) Frontynowy podrcznik o taktyce wedug Homera (epik uchodzi, zwaszcza w II w. n.e., za pierwszego taktyka, a Iliada w pewnym sensie za pierwszy podrcznik taktyki Strat. 2,3,21a) to nic innego jak omawiane tu , przy zaoeniu, e lekcja w rkopisie Laurentianus Mediceus LV.4: [ka Frntoni] u Frontona jest omyk kopisty i pierwotnie brzmiaa: u Frontyna. Nikt nie wspomina jednak o odrbnym dziele Frontyna na temat taktyki u Homera, std moliwe, e Elianowi chodzio o jakiego Frontona, np. adoptowanego syna poety Syliusza Italika Tytusa Katiusza Cezjusza Frontona (consul suffectus roku 96).

40 Bogdan Burliga

dowd technologicznej, a wic i kulturowej przewagi Rzymian nad wszystkimi innymi nacjami. Zgodnie z tym zaoeniem specjali ci kad dzi wikszy nacisk na retoryk dziea i jego propagandowy charakter, akcentujc sposoby, dziki ktrym Frontyn celebruje swo-j rol i znaczenie oraz podkrela blisk zayo z imperatorem.

Dziedzictwo Odysa I: podstpy na wojnie [/ consilium/dolus]

i etyczny wymiar staroytnych wojenWe wstpie do angielskiego przekadu Podstpw wojennych

Poliajnosa Everett L. Wheeler (1994: vi) przypomina, e ju Kseno-fontowego (Inst.Cyr. 1,6,2740) Cyrusa ojciec instruowa, i dowdca musi umi

podstĘpy wojenne -...

Documents