Polscy podróżnicy i odkrywcy

Nomenklatura geograficzna

Polskie nazwy geograficzne

Wykład V, VI

Regres wiedzy; tylko wojownicy i misjonarze podtrzymują kontakt ze światem zewnętrznym

1054 – Schizma Wschodnia; rywalizacja(Bizancjum aż po Ałtaj, Papiestwo – Europa Zach.)

Poselstwa i podróże misyjne Europejczyków do Azji, pielgrzymki do Ziemi Świętej

1245/48 - wyprawa Benedykta Polaka z Lyonu do letniej rezydencji chana w Syr Orda w Mongolii

- misja wysłanników papieża Giovanni da Pian del Carpine- polityczne fiasko wyprawy- 4 lata badań i zbiór wiadomości o państwie mongolskim- Historia Tartarorum – początek polskiego piśmiennictwa

podróżniczego; Historia Mongolorum Carpiniego

Poznanie świata w średniowieczu

Czynniki wypraw:• rekonkwista, opanowanie basenu M. Śródziemnego przez Turków,• rozwój miast, handlu, pieniądza i techniki żeglarskiej,• rozwój nauki (teoria Kopernika),• żądza przygód i bogactwa (przyprawy, awanturnictwo).

1517 – Maciej z Miechowa (Miechowita)Traktat o obu Sarmacjach – opis obszarów od Wisły do Kubania, Tereku

od M. Kaspijskiego, Azowskiego i Arktycznego (opis narodów zamieszkujących Ruś; charakterystyka Europy Wschodniej;

pokrewieństwo Finów i Węgrów z ludami wschodu)

1578 – Marcin Broniewski (sekretarz Stefana Batorego); wysłany do chana Tatarów Krymskich, I Opis Krymu i Dzikich Pól

(obszary na N od M. Czarnego) współpraca z Andrzejem Taranowskim

Odrodzenie; Epoka wielkich odkryć geograficznych

Jan Długosz – Chorografia Regni Poloniae (obszary od Odry po Dniepr)Benedykt Polak, Maciej Miechowita, Wacław Grodecki, Mikołaj Radziwiłł-Sierotka, Andrzej Mirowski, Wojciech Tylkowski, Marcin Broniewski

1721 – I szczegółowy opis fizjograficzny terytorium Polski

Gabriela Rzączyńskiego

1765 – Opis Królestwa Polskiego Szymona Starowolskiego

XVIII/XIX w. – Stanisław Staszic, Hugo Kołąłtaj, Jan Śniadecki

XIX w. – Atlas Królestwa Polskiego Juliusza Kolberga

Atlasy historyczne Joachima Lelewela

Mapa Kwatermistrzostwa (1839 r.)

Mapa Polski (1859 r. Wojciecha Chrzanowskiego)

Wincenty Pol, Wacław Nałkowski

Wkład Polaków w poznanie starego kontynentu (EUROPA)

AZJABliski Wschód – szlaki pielgrzymkowe i handlowe

Jan Dantyszek – I relacja bpa warmińskiego, dyplomaty i sekretarza Zygmunta Starego

1583 – Mikołaj Radziwiłl (Syria, Galilea, Samaria, Jerozolima, I rzeletny opis)

1596 – Krzysztof Pawłowski (od wybrzeży N Afryki do Goa)1817- 1820 orientalista Wacław Rzewuski (Arabia, Syria, Irak, Liban, Palestyna, Turcja) – Monografia Arabii1836-37 – archeolog w Iraku M. Ryłło1869/70; 1882/85 Aleksander Jabłonowski i Karol Lanckoroński

(Anatolia, Syria, Kurdystan, Syria, Palestyna i Egipt, Turcja i Krym)Zapiski historyczne, etnograficzne, zbiór okazów botanicznych

XIX/XX w. – Karol Brzozowski (Turcja i Syria)Projekt dla rządu uregulowania Tygrysu i usprawnienia żeglugi na Eufracie; aktywizacja gospodarcza (rolnicza) Kurdystanu

Włodzimierz Antoniewicz – archeolog (Turcja, Syria, Palestyna i Zakaukazie)

AZJADaleki Wschód i Syberia – największy poligon badawczy Polaków;

głównie zesłańcy po 1830 r.

1660 – Adam Dłużyk-Kamieński (pierwszy opis Syberii i Jakutów)Diariusz więzienia moskiewskiego miast i miejsc

1794 – Józef Kopeć zesłaniec na Kamczatkę po powstaniu kościuszkowskim

opis przyrody i ludów Kamczatki (Kazań, Tobolsk, Irkuck, Ochock)

Filareci: 1828-1833 Józef Kowalewski (Kazań, Zabajkale, Chiny)

przebywał wśród Buriatów, Mongołów, Tunguzów, wykładowca znał wiele języków – Słownik mongolsko-rosyjsko-francuski

Zesłańcy po powstaniach listopadowym i styczniowym:Benedykt DybowskiAleksander CzekanowskiJan Czerski

Syberia – wybitni uczeni Dybowski, Czekanowski, CzerskiBenedykt Dybowski osadzony w Czycie na Zabajkalu• prace naukowe głownie z ichtiologii i ornitologii (G. Jabłonowe, Bajkał dorzecze Amuru i Ussuri, Kamczatka, Sachalin, Komandory i Kuryle)• odkrył wiele gat. zwierząt, przeciw poglądom rosyjskich zoologów,• 40 publikacji o dwóch akwenach Bajkału, współtwórca limnologii,• współpracownicy: Przewalski, Wroński, Godlewski, Czekanowski

Aleksander Czekanowski (gubernia Irkucka, wyprawy w Sajany, Lena)• zebranie okazów : 4 000 paleontologicznych, 18 000 zoologicznych, 9 000 botanicznych•23 odmiany skamielin noszą jego imię, 5 gat. flory, nazwa osady k/Irkucka• mapy Jan Czerski, uczeń Czekanowskiego; geolog, tektonik, geograf (Omsk, Wsch. Syberia, wyprawy wzdłuż Irtyszu), zwolnienie1871 - wyprawy do Irkucka, badania geol. wybrzeża Bajkału 1891 – wyprawa na Kołymę, Janę, Indygirkę z żoną Marwąimieniem Czerskiego nazwano:

miasto, dwa pasma górskie i dwa szczyty na Zabajkalu

SYBERIA – INNI BADACZE

Józef Moroziewicz (1903) – Nowa Ziemia, Wyspy Komandorskie

Józef Ciągliński, Leon Falski – stacja meteo. W G. Chamar-Daban

Konstanty Wołłosowicz – badania geol.-paleontol., zdjęcia topogr.

Henryk Czeczot (1911-13)- badania geol. Ałtaju, Mongolii, Uzbekistanu

Leonard Janczerski – badania wieloletniej zmarzliny, wulkanów; Sajany

Emil Dunikowski, Eugeniusz Romer, Julian Tokarski, Maria

Czaplicka –

Jenisej

Przyroda Syberii:

Mikołaj Hartung (entomolog), Antoni Wałecki (fauna i flora Zabajkala)

Zygmunt Węgłowski, Michał Jankowski, Michał Kulaszyński (Sajany)

Polacy w ekspedycjach międzynarodowych badających Syberię

Karol Bohdanowicz 1884-1889 - Ural, Kraj Zakaspijski, Persja, Tybet,Takla-Makan1892-1898 – bad. hydrogeol. wzdłuż magistrali transsyberyjskiej, wybrzeże M. Ochockiego, Alaska, Czukotka, Kamczatka, C. BeringaWielka Mapa Syberii 1: 4,2 mln opracowana z Oburczewem

Bronisław Grębczewski – ekspedycja do Buchary, Samarkandy, Tien-Szan, Kokandy, Kaszgarii, dorzecza górnego Indusu

1871 – Tomasz Augustynowicz lekarz oddelegowany na Sachalin (badania katorżników)

Leon Barszczewski - przyrodnik, glacjolog, geografKazimierz Grochowski – geolog, archeolog, etnograf Dalekiego Wsch.

KAUKAZ

AZJA POŁUDNIOWO-WSCHODNIA

Józef Chodźko - geodeta, kartograf wojsk rosyjskichprace topogr. na Zakaukaziu (1400 punktów triangulacynych)jako pierwszy Polak wszedł na Ararat

1854 - prace w Turcji podczas wojny krymskiejHieronim Stebnicki 1868 - mapa rzeźby Kaukazu,

Turkmenia - pr. Geograficzne, pierwszy opis Amu-DariiJ. Kolski, K. Łopaczyński, L. Młokosiewicz, B. Hryniewiecki

Zesłańcy: Michał Andrzejkowicz-Butowt (Dagestan, Gruzja, Azerbejdżan)

Michał Boym – opracowanie fauny ChinMarian Raciborski – założyciel Instytutu Botaniki UJ; florysta, etnografNa zaproszenie rządu holenderskiego udał się na Jawę (Bogor), Sumatrę, Kratakau; 1896 współautor Podręcznego słownika nauk przyrodniczych

AFRYKAPolacy jako misjonarze, kupcy, żołnierze, turyści, myśliwi i naukowcyMikołaj Radziwiłł (1583), wszedł na piramidę Cheopsa i płynął Nilem1596 - K. Pawłowski – N wybrzeża Afryki1643 – jezuita Boym; Mozambik, opis Przylądka Dobrej NadzieiXVIII w. Maurycy Beniowski –Madagaskar (tworzył 4 tys. korpus)Jan Potocki (3 wypr. 1779, 1984, 1791) – opis Tunisu, Maroka, AtlasuXIX w. po powstaniach Ludwik Bystrzowski (Algieria) Tomasz Bartmański (Egipt, Etiopia), źródła NiluL. Cienkowski z Kowalewskim ekspedycja wzdłuż Nilu Błękitnego Antoni Waga (1883/4, entomolog) i A. Branicki (Afryka N, fauna)1870, 1875-77 – Antoni Rehman - Afryka S; Kapsztad, Oranje,

Kimberley, Durban (opis burskich republik, 30 000 okazów przyrodn.)Szolc-Rogoziński – badania Kamerunu, Gabonu, Madery, J. M’bu, W.

Kanaryjskie, czynny wulkan Mengo ma Loback, Mungo, mapa MakundaJan Dybowski – badania antopolog. Pigmejów,

J. Kiwu, Edwarda, Alberta, KongoA. Jakubowski (fauna Malawi,) R. Zuber (Nigeria), L. Sawicki

(Etiopia)

AMERYKA PÓŁNOCNA

Główny kierunek emigracji polskiej, badacze często bezimienni

Pionierskie rody Zaborowskich, Sadowskich – Pensylwania, Wirginia, Kentucky i Ohio, w dół Missisippi do Nowego Orleanu Mateusz Stach (misjonarz, arianin) w Grenlandii spędził 37 lat

Stworzył słownik i gramatykę Eskimosów 1784 – prace inż.-tech.-topogr. podczas walk o niepodległość wsch. wybrzeże po Charleston (South Karolina) T. Kościuszko1802-1806 Julian Niemcewicz (obserwacje geogr. etnograficzne,

polityczne, opis Niagary i Krainy Wielkich Jezior)1848 - Aleksander Zakrzewski – w San Francisco prowadził zakład kartograficzny, autor mapy Arizony, Główny Urząd Mierniczy USA,

Karol Horecki – Kampania Zatoki Hudsona, budowa transkanad. drogiKazimierz Gzowski – prace inż.-drogowe; inicjator Parku Nar. NiagaraKalikst Wolski, Roger Łubieński, Emil Dunikowski, Arkady Fiedler

KANADA

AMERYKA ŚRODKOWA

Tragiczna wyprawa legionistów na Santo-Domingo (Haiti)

Po powstaniach XIX w. geodeci i kartografowie;

Aleksander Bielawski (Floryda i Meksyk - 1837),

Józef Gorliński (Luizjana i Utah – 1843/44),

Aleksandrer Horyński (Teksas, mapa Kalifornii - 1845)

1848 – Karol Radzimiński – sekretarz mieszanej Komisji

ds. granic USA/Meksyk; prace pzryrodnicze

1837-36 – Paweł Strzelecki (przejazdem) – Kraina Wlk. Jezior, Zat. Św.

Wawrzyńca, Nowy Brunszwik, Floryda, Zat. Meksykańska, Kuba, Antyle

Bronisław Malinowski – badania Indian

AMERYKA POŁUDNIOWAOd czasu wielkich odkryć do XIX w. Eksploracja b. powolna1629-39 – Krzysztof Arciszewski – gen. armii koronnej prace kartograf. na zlecenie holend. Kampanii Indii Zachodnich1836 – Paweł E. Strzelecki w trakcie podróży dookoła świata zainicjował badania w Brazylii:

• obserwatorium meteorologiczne,• budowa geologiczna Minais Gerais,• przepłynął Paranę do ujścia La Platy (badania gleb, etniczne),

dalsze podróże Urugwaj – Argentyna – Chile (Atacama) – Peru – Ekwador – Kostaryka – Salwador1938 – Ignacy Żegota-Domeyko przybył do La Serena w Chile (wykłady)

• odkrył żyły złota w Canquenes, srebra w Arqueros, węgla w Valdivia, złoża saletry na Pustyni Atacama

• napisał podręcznik mineralogii i stworzył I mapę geologiczną Chile,• uważany za prekursora geologii Chile, Andów; 300 prac,• zainteresowania etnograficzne Aurakanów, Pehuelczów; zmiana nastaw.• ojciec szkolnictwa chilijskiego (reforma oświaty),• stanowiska, nazwy pasma, ulice, place, kopalnie, skamieliny, minerały

AMERYKA POŁUDNIOWA1850 – J. Warszewicz – botanik przybył z A. Środkowej do: Kolumbii,

Peru – Boliwii – Ekwadoru – Chile – Brazylii – Argentyny• badacz pampasów i roślinności górskiej• stworzył kolekcję roślin (30 nosi nazwę od jego imienia lub nazwiska)

Piotr Czerniewicz – opis wód mineralnych II poł. XIX w. 1852 – Ernest Malinowski – inż. lądowy, budowa dróg i mostów, kolei• przyjazd do Limy, badanie terenu Peru w celach aktywizacji gospod.• pomoc w zwycięstwie nad Hiszpanami (1866) – budowa fortyfikacji• budowa w Ekwadorze linii kolejowej z Quito do Guayaquil

Władysław Folkierski – inżynier, matematyk, astronom, • zaangażowany przy budowie linii kolejowej do Cuzco• zainicjował budowę obserwatorium astronomiczne w Arequipie• badania geofizyczne, ocena złoż saletry w Chile

XIX/XX w. Józef Siemiradzki – geolog, paleontolog, etnograf

POLINEZJA

AUSTRALIA1838 – Paweł Strzelecki – Markizy, Hawaje (badania nad wulkanizmem)

– Tahiti – Nowa Zelandia (życie Maorysów) – Australia (1839):• badania Wielkich Gór Wododziałowych; odkrycie G. Śnieżnych; • nazwanie najwyższego szczytu G. Kościuszki• odkrycie żyznej krainy – Gippsland (na SE), złota w Clowydd (tajemnica) • badania geol. Tasmanii (1840) - rudy miedzi, złotodajny kwarc Phisical Description of the New South Wales and Van Diament’s Land• kilka nazw miejscowości, szczyt, rzeka uchodząca do J. Blonche

1850 – Seweryn Korzeliński, Dolański – gorączka złota1850 – Adam Kulczycki obserwatorium astronomiczne, mapy, pomiary gór

Haiti, Archip. Tuamotu, N. Kaledonia, Markizy, Hawaje – obserwacje zaćmienia Słońca

Sygurd Wiśniowski – E część Australii, od Gippslandu po Zatokę Karpenterów, Nowa Zelandia, Fidżi (badania Maorysów)1868 – Jan Kubary – badacz Mikronezji, Wysp Marshalla, Gilberta, Salomona, Palau; 28 lat badań i zasilanie muzeów w okazy, publikacje 1914 – Bronisław Malinowski – antropolog , profesor wielu uczelni (Nowa Gwinea, Wyspy Salomona – (kultura) – Życie seksualne dzikich

BIEGUN PÓŁNOCNY, ARKTYKA, GRENLANDIA

Daniel Strejc z Leszna – podróże do Islandii (sprawozdania)XIX w. – Edmund Chojecki (geologia, antropologia, etnorafia)1711-13 – Jan Kozyrewski (Ignacy Kosarzewski) zesłaniec prowadził

badania na Kurylach, Japonii, C. BeringaAleksander Czekanowski, Jan Czerski – N Syberia

XIX w. – L. Hryniewiecki, J. Moroziewicz – obserwatorium meteorologiczne na Nowej Ziemi

Okres międzywojennyW ramach II Międzynarodowego Roku Polarnego stacja polarna dzięki

Antoniemu Dobrowolskiemu na Wyspie Niedźwiedziej(polskie badania na Spitsbergenie)

1934 – St. Siedlecki, St. Bernardzikiewicz, Stefan Różycki 1937 – badania Grenlandii (kier. Aleksander Kosiba) Po II wojnie, od 1978 stacja na Spitsbergenie pracuje cały rok

ANTARKTYDA

1772 – 75 Forsterowie polskiego pochodzenia

1898 –1899 wyprawa Belgiki, badania oceanogr., geol., glacjol., meteorol.

z Henrykiem Arctowskim i Antonim Dobrowolskim

Wyspy Sandwich, Szetlandy Południowe oraz Ziemia Grahama

na przedłużeniu łuku Andów

• izostazja, dociążenie Antarktydy lodem (400 prac),

• prace geofizyczne na Ziemi Grahama; stacja naukowa na:

Wyb. Knoxa oraz w Oazie Bungera (przekazaną przez ZSRR)

1975 – stacja Arctowski na Wyspie King George, prace biologii morza

Nomenklatura geograficzna, nazewnictwo geograficzne - ogół nazw własnych, używanych do określenia wszelkich obiektów geograficznych, zarównonaturalnych góry, jeziora, rzeki, lasy, morza, regiony, itp.), jak i antropogenicznych

(jednostki administracyjne, miejscowości, zbiorniki wodne, kanały, okręgi przemysłowe, krainy historyczne itp.).

Większość nazw geograficznych powstała:• samorzutnie, wraz z zasiedlaniem lub zagospodarowaniem przez człowieka danego obszaru, • na skutek decyzji administracyjnych (np. wraz z nowym

podziałem terytorialnym kraju, połączeniem kilku miejscowości w jedną itp.), • świadomie nadawanych jest przez odkrywców (np. wszystkie

nazwy na Antarktydzie) lub geografów i historyków (nazwy regionów, krain).

Niektóre obiekty geograficzne posiadają po kilka zupełnie różnych nazw, co wiąże się: • ze współistnieniem na danym obszarze różnych kultur • z położeniem obiektu (obecnie lub w przeszłości) w obrębie

różnych państw, np. z okresu zaborów pochodzi zachowana do dziś dwoistość nazwy płynącej przez Kraków rzeki, która w górnym biegu (dawniej Królestwo Polskie) nosi nazwę Prądnik, w dolnym biegu (dawna Galicja) - Białucha.

Zmiany nazw mogą mieć też charakter polityczny, np. najwyższy szczyt Tatr – Gerlach nosił w przeszłości nazwy: Szczyt Franciszka Józefa i Szczyt Stalina

(w przedwojennej Polsce – Garłuch)

W wielu krajach nad prawidłowością nowo nadawanych nazw czuwają specjalne komisje lub zespoły opiniodawcze.

Polskie nazwy występujące na mapach Spitsbergenu w większości związane są z Pierwszą Polską Wyprawą w 1934 r. Siedmiu uczestników tej wyprawy, pod kierownictwem Stefana Bernadzikiewicza, pracowało od 24 czerwca do 27 sierpnia 1934 r. w zachodniej części Torell Land, pomiędzy fiordami Van Keulenfjorden i Hornsund. Plonem wyprawy było wykonanie dokładnej mapy topograficznej i geologicznej badanego rejonu, a także naniesienie na tę mapę szeregu polskich nazw. Również powojenna działalność polskich polarników na Spitsbergenie zaowocowała kilkoma polskimi nazwami. Wymienione poniżej nazwy zostały zatwierdzone przez Norweski Instytut Polarny i znalazły się na norweskich mapach:Nazwy (do 1955 r.) umieszczone w: "THE PLACE-NAMES OF SVALBARD", NORSK POLARINSTITUTT - OSLO 1991.

ARCTOWSKIBREEN - 78°10'N - 16°30'EMały lodowiec na południe od Sassenfjorden (Vestspitsbergen). Nazwa: Henryk Arctowski (1871 - 1958), polski geofizyk, uczestnik Ekspedycji „Belgica” do Antarktyki 1897-1899.

ARCTOWSKIFJELLET - 78°10'N - 16°30'EGóra 973 m n.p.m., na południe od Sassenfjorden.

BARANOVSKIODDEN - 77°N - 15°35'EPrzylądek przy czole lodowca Hansbreen (Hornsund). Nazwa: Stanisław Baranowski (1935 - 1978), wybitny polski glacjolog, uczestnik wypraw do Antarktyki i na Spitsbergen. Inicjator budowy i budowniczy Stacji Glacjologicznej Uniwersytetu Wrocławskiego przy morenie lodowca Werenskioldbreen.

BERNADZIKIEWICZFJELLET - 77°15'N - 16°00'EGóra 751 m n.p.m., we wschodniej części gór Pilsudskifjella. Nazwa: Stefan Bernadzikiewicz (1907 - 1939), inżynier, kierownik Polskiej Ekspedycji do Spitsbergenu w 1934 r.

STASZICFJELLET - 77°15'N - 15°20'EGóra 991 m na południe od lodowca Penckbreen.Nazwa: Stanisław Staszic (1755 - 1826).

WSPÓŁCZESNE „BADANIA” GEOGRAFICZNE - wybrane przykłady Sporty ekstremalne

Badania naukowe, Wyprawy ratunkowe

Podróżnictwo,dziennikarstwo, dokumentalizacja

Jacek Pałkiewicz - źródła AmazonkiBogdan Żurawski – Egipt, Abu Hamed(międzynarodowa akcja ratunkowa)

Ziemia Baffina 1200 m urwisko Mont Thor – Krzysztof Belczyński, Michał Bzulik Samotne Rejsy dookoła świataW. Listkiewicz, W.Teliga (The Race)Zdobycie biegunów Wojciech Moskal, Marek KamińskiRajdy terenowe Marek Tomalik

Himalaizm

Wanda Rutkiewicz +Jerzy Kukuczka +Krzysztof WielickiLeszek Cichy, A. BielickiAndrzej Zawada +

Elżbieta Dzikowska i Tony Halik +, Włodzimierz Puchalski +, Marcin Kydryński, B. Pawlikowska, W. Cejrowski, Preisner, Z. Żyburtowicz

Ekspolaracja Kosmosu

John Pawelczyk (Kolumbia, neurobiolog)Andrzej Wołoszyn