popüler tarih dergisi - sayı 10 - mart - 2001

7/22/2019 Popler Tarih Dergisi - say 10 - Mart - 2001

1/106


2/106

LTF [email protected]

Etnografya Mzesi nedendaha 1 93 0'da ald?

een ay, deien adresimizden, emailve telefonlarmzdan sz ederken, yanllkla 'Yazileri' faksmz vereceimdiye, 'Reklam' blmmzn faksn

vermiim. Her eyden nce, bu hataydzeltelim; Popler Tarih'in faks, 0 212 356 48 02oldu. Okurlarmzn bilgilerine...

Bu arada sizlere bir haber: TGC (Trkiye Gazeteciler Cemiyeti) tarafndan her yl gerekletirilen'Trkiye Gazetecilik Baar dlleri'nin 2000 ylsahipleri arasnda, Popler Tarih'te yaymlanan"Yusuf Tunaolu'nun yaamndan kesitler / Trkfutbolunun Pele'siydi" yazsyla (Popler Tarih,Eyll 2000 says), Vl Somali da yer ald. Kendisini kutluyoruz.

Dergimizin ieriine gelince, bu ay da sizleri tarihin deiik cephelerinde farkl yolculuklara karyoruz. Bunu yaparken de her zamanki gibi, gncel balantlara nem veriyoruz. Kapak konumuzise tam anlamyla gndemde ve henz 'scak' birolaydan: 'Dnyann yeni 7 harikas' kavram ve bualandaki tartmalarn iinde, Zeugma antik kentinin ya da benzerlerinin yeri.

Kapak yazmzn giri blmn okuduunuzda greceksiniz, u birka aydr, gerek dnya bas

nnda gerekse de kimi internet sitelerinde, 'dnyann 7 harikas' olay tartlyor. Biz de kapak konumuzla, hem bu tartmay zetledik hem de endoru tavr olarak grdmz Fransz L'Expressdergisinin seimlerine yer verdik.

Eer bugn, 'dnyann 7 harikas' yeniden selecekse, bunun poplist bir yaklamla deil, artk2000'li yllarda insanolunun kafasnda yeni yenibiimlenmeye balayan 'dnya vatanda' bilinciyleyaplmas gerekir.

Yeni bulunan antik kentler, Zeugma gibi birblm ya da btn gnna karlan tarihi

hazineler, 'dnya vatandal' bilincini, 'insanlk

miras' anlayn perinliyor.Bugn, Trkiye'de de dnyada da birok soru

nun zmne, insanlarn bu bak asyla yaklamalar gerekir. Bu bak asnn izlerini, ne mutluki, biz kendi tarihimizde grebiliyoruz: Mustafa Kemal, Anadolu topraklarnn sahip olduu kltr tarihi zenginliini biliyordu. Bu zenginliin dnya apndaki neminin farkndayd. Kurtulu Sava'ndan

ve kertilmi bir imparatorluun ykntlar arasndan henz km gen bir devletin bakentinde, Etnografya Mzesi neden daha 1930'da almt?..

Hamaset yapmyoruz. Ama u noktann akseik kavranmas gerektiini dnyoruz: Dahasavan kan ve barut kokular ortadan kalkmadan,Mustafa Kemal 1930'da Etnografya Mzesi'ni atrarak, bu topraklardaki kltrel mirasa sahipkyordu. Bugn de ayn tavr izlenmelidir. 'Dnyann 7 harikas' yeniden seiliyorsa, Zeugma'nnda bunlar arasnda yer almas, Trkiye iin oknemlidir diye dnyoruz.

Nice saylarda her ay bulumak dileiyle.

Popler TARH IMart 2001 3


3/106


4/106


5/106

Pera'da suikastg i r i i m i ( 1 9 4 1 )

Sofya'dan stanbul'a gelen ngiltere'nin eski Sofya elisi Rendell'e,11 Mart gn bir suikast giriimin

de bulunuldu. Elinin Pera PalasOteli'ne yerlemesinden ksa bir sresonra, otel giriinde iddetli bir patlama oldu. Rendeli kurtuldu, giritebulunan 4 kii ld, 21 kii yaraland. Patlamaya, Bulgar snrndakikontrolden sonra, elilie ait valizlerarasna kartrlan antalardan birindeki saatli bombann neden olduu anlald. Baka bir antadakiikinci bir bomba da patlamadan imha edildi. Rendeli, olaydan Bulgarla

r sorumlu tutan bir rapor verdi.

A n k a ra 'd a b ir k ra li e (1 9 6 1 )Ankara Esenboa Havaalan, 6 Mart

gn ok nemli bir misafiri arlad. ngiltere Kraliesi II. Elizabeth, Trkiyezerinden geerken, Esenboa Havaalan'na inerek hkmet ve devlet yetkilileriyle 40 dakika sren bir grme yaptktan sonra, Trkiye'den ayrld. ngiltereKraliesi beraberinde ei Edinburg Dk

Philip ve Dileri Bakam Lord Home ilehavaalanna indiinde, kendisini Devletve Hkmet Bakan Orgeneral CemalGrsel, Genelkurmay Bakam Cevdet Sunay, Dileri Bakam Selim Sarper ve Milli Birlik Komitesi yeleri karladlar.

skd a r va puru ba t t (1958)1 Mart 1958 gn, skdar yolcu vapuru, zmit Krfezi'ndeki id

detli lodos nedeniyle devrilerek batt. zmit iskelesinden ald yolcularla, saat 12.20'de yola kan vapur, Soucak mevkiinde lodosa yaka

land. Yolcularnn byk bir ksmn okuldan evlerine dnmekte olanortaokul, lise ve Kz Sanat Enstits rencilerinin oluturduu vapur,3 dakika iinde sulara gmld.lk belirlemelerde 121 kiinin ld, 37 kiinin de kurtulduuanlald. 19 Mart gn, DenizKuvvetleri, Babakan Menderes'in emri zerine batk vapurusu stne kard. Gemiden karlan cesetlerle birlikte l says160, kayp says 42, kurtulanlarn says da 40 olarak akland.

Birok kii, olaydan DenizcilikBankas'n sorumlu tuttu.

9 MART

Napolyon Bonapart ile Josephine

evlendi (1796) .

Yazar ve gazeteci Vl Nureddin (VN)

ld (1967).

10 MARTGraham Bell ile yardmcs Watson, ilk telefon

grmesini yaptlar (1876).

Sinema oyuncusu Sharon Stone dodu (1958).

11 MART

ngiltere'nin Sofya elisi Rendell'e, stanbul'da,

Pera Palas Oteli'nde suikast giriiminde

bulunuldu (1941).

Trkiye, Uluslararas skan ve Kalknma

Bankas ve Uluslararas Para Fonu Tekilat'na

katld (1947).

12 MART

stiklal Mar, Meciis'te Trkiye'nin resmi milli

mar olarak kabul edildi (1920).

inli liderSun YatSen ld,yerine General

an Kayek getirildi (1925).

Silahl Kuvvetler, '12 Mart Muhtras'n

verdi (1971).

13 MART

Dublaj sanats ve yazar Adalet Cimcoz

ld (1970).

14 MART

ktisat Bakanl, kadn oraplarnda kalitenin

ykseltilmesi iin Avrupa'dan uzman heyet

getirdi (1939).

Devlet Gvenlik Mahkemeleri'nin kurulmasn

ngren yasa tasars Danma Meclisi'nde

kabul edildi (1983).

Bilim Sanat ve Kltr Kurumu (BLSAK)

stanbul'da kuruldu (1984).

15 MART

Roma diktatr Jul Sezar ldrld (M 44).Son Osmanl sadrazamlarndan (Mehmed) Talat

Paa, bir suikaste kurban gitti (1921).

Sinema yldz Elizabeth Taylor ile aktr

Richard Burton evlendi (1964).

16 MART

stanbul, ti laf Devletleri' tarafndan igal

edildi (1920).

Sovyetler Birl ii , Ankara Hkmeti'ni resmen

tand; iki taraf arasnda Moskova Antlamas

imzaland (1921).

Ses sanats Eftelya Hanm (Denizkz),

stanbul'da ld (1939).

Popler TARH IMart 2001 9


6/106

AYIN TARH

17 MART

Belika, Fransa, Hollanda, ngiltereve

Lksemburg Dileri Bakanlar arasnda 50 yl

sreli Brksel Anlamas imzaland (1948).

Jlide Ate Trkiye Gzeli seildi (1990).

18 MARTtilaf Devletleri'ne kar, anakkale Zaferi

kazanld (1915).

Kuzey Atlantik Antlama rgt (NATO) kuruldu

(1949).

Film yldz Canide Sonku ld (1981).

Trk sinemasnn nl oyuncularndan Sadri

Alk ld (1995).

19 MART

Osmanl devletinin ilk mebusan meclisi

topland (1877).

I. Ankara Film enlii'nin 'lk Filmler'yarmasnda, Orhan Ouz'un ynettii 'Hereye

Ramen' adl film birinci oldu (1986).

20 MART

Bilim adam Sir Isaac Newton ld (1727).

nl ark Ekspresi (Orient Express), 70 yolcu ile

stanbul'a geldi (1976).

ngiltere'de hkmet 'deli dana' hastalnn

insanlara da bulatn aklad (1996).

21 MART

Tunceli'de 'Dersim syan' balad (1937).Halk ozan Ak Veysel ld (1973).

Nevruz bayram ilk kez 'resmen' kutland (1995).

22 MART

Yazar Semiha Ayverdi ld (1993).

23 MART

Urans Gezegeni kefedildi (1781).

Cumhurbakan Cevdet Sunay, Deniz Gezmi,

Hseyin nan ve Yusuf Aslan hakkndaki 'idam'

kararn onaylad (1972).

24 MART

Bilimkurgu romanclnn ncssaylan Jules

Verne ld (1905).

Cumhurbakanl yat olarak satnalnan

Savarona'ya ngiltere'nin Southampton

Liman'nda trenle Trk bayra ekildi (1938).

ktisat ve tarihi evket Sreyya Aydemir ld

(1976).

25 MART

Evliya elebi dodu (1611).

Roma'da birarayagelenFransa, Almanya, talya,

Belika, Hollanda ve Lksemburg, Avrupa Ortak

10 Popler TARH/Mart 2001

o l p a n L H A N

T u r i s t m e r 'ins e l a m ( 1 9 9 5 )

Baroln Ayhan Ik'la paylat 'Helal Olsun Abi' filminde, ilkkez 'Turist mer' tiplemesine b

rnp izleyicinin gnln fethedenSadri Alk, 47 yllk sanat yaamna 600'e yakn film sdrd.1925'te stanbul'da doan Alk,1939'da Eminn Halkevi'ndeamatr olarak, 1943'te Rait RzaTiyatrosu'nda profesyonel olaraksahne yaamna balad. Kendisini

byk ne kavuturan 'Turist mer' serisinin ilk filmi ise 1964'te ekildi. ok gezen, tra olmayan, gri pantolon, ekose gmlek, delik ftrapka, kesine baslm ayakkablar giyen 'Turist mer'; espri yapar,karsna kanlar szle, nkteyle 'harcard'. Trk sinemasna yllarnadayan ve son olarak 'Yenge Sepeti' adl filmdeki rolyle Antalya'da'Altn Portakal' kazanan Sadr Alk; 18 Mart 1995'te, sa elini kalarnn arasna getirerek bir 'Turist mer selam' verdi hayata...

Eyfel resmen a ld ( 1 8 8 9 )

Paris'te, Seine nehri kysndaykselen Eyfel kulesi, 1889 DnyaSergisi'nin sembol olarak, 31

Mart 1889 gn resmen ald.Kulenin dizaynn Gustave Eiffel

yapmt. Yapmna 1887'de balanan kule, tam 2 yl, 2 ay ve 5 gnde tamamlanabilmiti. 7 bin tondemir ve elik kullanlarak inaedilen kulenin yerden ykseklii320 metreyi buluyordu ve maliyeti 1 milyon dolardan fazlayd.

Eyfel kulesi ayn zamandaFransz Devrimi'nin 100. yan da simgeliyordu. Ald

tarihten bu yana, yaklak195 milyon kii, 'Paris'i

'kubak' izlemek iinEyfel kulesini ziyaret

etti.


7/106

i s t a n b u l i g a l a l t n d a ( 1 9 2 0 )Birinci Dnya Sava'n sona erdiren Mondros Mtarekesi'nin (30Ekim 1918) ardndan ttifak devletlerinin donanma gemileri, 13 Ka

sm gn stanbul nnde demir attlar. Bu, resmi bir igal deildi.Ocak aynda Meclisi Mebusan'n stanbul'da toplanmas ve Anadolu'da milli mcadeleyi yrten milliyetilerin grleri dorultusunda'Misak Milli'yi kabul etmesi, ttifak devletlerini, 'resmi' igale ynelten en nemli etken oldu. ngilizler, 16 Mart gn ok sayda askerikaraya kartarak her taraf igal ettiler.

l k t e l e f o n g r m e s i ( 1 8 7 6 )A. Graham Bell, asistan T. A. Watson'la in

sanlk tarihinin ilk telefon grmesini yaptnda, takvimler 10 Mart 1876'y gsteriyordu. Bellayn gn, not defterine unlar yazmt: "M'nin(az blm) iine doru u cmleyi bardm:'Bay Watson buraya gelin, sizi grmek istiyorum.'Gelmesi, sylediklerimi duyduunu ve anladnsylemesi, beni ok sevindirdi." Bell'in bilimselalmalarn ieren not defterleri, varisleri tarafndan 2 Haziran 1975'te yani Bell'in telefon icatn gerekletiren prensipleri bulmasnn 100. yldnmnde, Kongre Ktphanesi'ne baland.

S e z a r l d r l d ( M 4 4 )M 100'de doan ve fakir ama sayg duyulan bir

aileden gelen Jul Sezar (Caesar), ncelikle bir asker olarak hret ve servet yapt. Bu hretonu, Roma'nm en gl generallerinden birihaline getirdi. M 44'n 15 Mart'nda,Marcus Brutus, Gauis Cassius, DecimusBrutus ve Gaius Trebonius, Sezar' hanerleyerek ldrd. Son ikisi, onun lejyonunun eski komutanlarndand. Sezar, 23haner darbesi ald ve cansz bedeni Pompeiheykelinin nne dt.

Pazar'nn kurulmasna ilikin 'Roma

Antlamas'n imzalad. (1957)

EOKA'clarKbrs'ta iki camiye bomba

attlar(1962).

26 MART

Besteci Beethoven ld (1827).ller Kanunu kabul edildi(1931).

Naziler, Yahudileri Polanya'daki Auschwitz

kampna gtrmeye balad (1942).

Gney Pakistan, Banglade adn alarak

bamszln ilan etti(1971).

Sinema sanats Belgin Doruk stanbul'da

ld (1995).

27 MART

Trabzon Milletvekili Ali kr Bey, Ankara'da

Topal Osman tarafndan ldrld (1923).

Yazar Halit Ziya Uaklgil ld (1945).

28 MART

spanya Sava, Franco'nun Madrid'i

almasyla bitti (1939).

Trkiye, srail'i resmen tand(1949).

Marlon Brando, Hollywood'un Kzlderilileri

kk drmesini protesto etmek iin, Oscar

dln reddetti (1973).

nlynetmen Elia Kazan, Trkiye'ye

geldi (1974).

29 MARTHarpOkuluMahkemesi, Nzm Hikmet'i

28 yl hapse mahkum etti (1938).

lk Trk sinemaclardan Fuat Uzknay

ld (1956).

Londra'da, dnyann ilk 'tp beizler'i

dodu (1989).

30 MART

ABDBakan Ronald Reagan Washington'da bir

suikast giriimi sonucu vurularak

yaraland(1981).

zal Hkmeti'nin icraatlar sonucu,

yurtdndan getirilen birok yabanc marka

hzla vitrinlerdeki yerini almaya

balad (1984).

31 MART

Paris'teki Eyfel Kulesi ald (1889).

II. nn Sava, Trk ordusunun zaferiyle

sonuland (1921).

ngiltere ve Fransa, Nazi'lere kar Polonya'y

savunmak iin anlat (1939).

Amerika, Vietnam'a 3.500 deniz piyadesi

gndererek scak savan

iine girdi (1965).

Popler TARH/ Mart 2001 11


8/106

KURBAN DERILERIGerek stanbul'da gerekse dier vilayetlerde kesilen kurban derilerinin belediyelerce toplanlp satlmas halinde birok kazan teminedilmesi mmkndr. Buradan elde edilecek gelir, hayr ilerindekullanlabilecei gibi, Hicaz Demiryolu yapmna da harcanabilir.Konuyu ilgili mercilere iletiyoruz.(Sabah, 2 Mart 1901)

VAK F ZE YT IN LIKL ER IElli be binden fazla aac bulunanEdremit Vakf zeytinliklerinin birkorucu ile muhafazas g olduundan, devlet hazinesinin zarardan kurtarlmas iin birka korucunun daha tayin edilmesi, Vakflar nezaretince kararlatrlmtr.(Sabah, 19 Mart 1901)

GKSU TEMIZLENIYORGksu deresinde,Boazii halknn

ve yerli, yabancbirok kiinin kayk ve sandallarlagezinti yaparakgnllerini hoettikleri bilinmektedir. Sz konusu dere son zamanlarda kirlenmeye balam bulunmaktadr. Bukirliliin giderilmesi iin, temizleme almalar yaknda balayacaktr.(Sabah, 14 Mart 1901)

rethaneye giderek Mirza MahmutHan' kutlamlardr.(Sabah, 22 Mart 1901)

DOLAPDERE'DE YANGNDn gece saat on bir raddelerinde,Beyolu Dolapdere'de, ElmadaCaddesi'nde, kahveci KaramanlSimon'un sahip olduu ahap hanede yangn kmtr. ki ev ve dkkann tamamen yanmas ile sonulanan yangn, Belediye ve Bahriye itfaiye taburlarnn gayretlialmalar ile etrafa sramadansndrlmtr.(Sabah, 15 Mart 1901)

SEFARETHANEDE NEVRUZYirmi bir Mart'n Nevruz olmasmnasebetiyle, dn ran SefiriMirza Mahmut Han tarafndan,Caalolu'nda bulunan sefarethanede resmi bir tren yaplarak ranvatandalarnn tebrikleri kabuledilmitir. Ayrca, uray Devletazas Turhan Paa, Divan Muhasebe Reisi Hasan Fehmi Paa ve dier baz devlet grevlileri de sefa

CEZA KANUNU'NA KABULTBMM dnk oturumunda, TrkCeza Kanunu'nu kabul etmitir.Meclis ok kalabalk olup, Reisicumhur Hazretleri ile hkmet erkn ve baz sefirler hazr bulunmulardr. Evvela Adliye VekiliMahmut Esat Bey sz alarak kanunu savunmutur. Daha sonrakonuan Feridun Fikri Bey ise

idam cezasnn kalkmasn istemitir. Bu istek komisyonca tasvipgrmemi ve Ceza Kanunu alklarla kabul edilmitir.(2 Mart 1926)

GAZI PAA BANKAS'NDA

Bankas'nn yeni binasna tanmas sebebiyle verilen ay ziyafeti

ne, Reisicumhur Hazretleri de katlmlardr. Bankann tefriatnfevkalde beenen Gazi Paa, bunu gerekletiren Salhaddin RefikBey'e iltifat etmilerdir. Gazi Paa,iftliindeki kkn ky usulndetefriini de Salhaddin Bey'e havale etmilerdir.(9 Mart 1926)

HAVA POSTALAR BALAD

lk posta tayyaresi dn sabah s

tanbul'dan Bkre'e gitti. Tayyare,

iki saat on be dakikada Bkreyolunu katetti ve gnderilen mektuplar leden sonra sahiplerinineline geti. Yaknda Ankara ile stanbul arasnda da yolcu ve postanakline balanacak.(18 Mart 1926)

BAVEKIL'IN BEYANATYurt seyahati vesilesi ile zmir'e

gelen Bavekil smet Paaburada zmirli tccarlarabir konuma yapmtr.smet Paa, "Btn dnyann iktisadi hayathangi mekanizma ile ili

yorsa o cihaz biz de temine mecburuz. Her trl isteinizin hkmettarafndan gerekletirilmesini beklerseniz, ikitaraf da zarara urar" demitir.

(23 Mart 1926)



9/106

JURNALCILIK VESIKALAR

Devlet Bakan ve Babakan Yardmcs Samet Aaolu, Emniyet

Genel Mdrl'nde d

zenledii basntoplantsnda,CHP iktidard n e m i n d edevlet memurlarnca tutulan,DP ileri gelenlerinin nereleregittiklerini ve

kimlerle grtklerini bildirenraporlarn suretlerini gazetecileresundu. Aaolu, eski iktidarn

jurnalcilii desteklediini de ilerisrd.(1 Mart 1951)

MSTEHCENLIK TARTMAS

Btn Dnya dergisinin sahibiOsman Nebiolu, dergide yaynlanan 3 fotorafn mstehcen olduu iddiasyla mahkemeye verildi. Durumada Nebiolu, 3 fotorafn da ABD'de yaplan bir yar

mada derece alarak dllendirildiini aklad. Bu durumda mahkeme, Nebiolu'nun beraatnakarar verdi.(3 Mart 1951)

KK SAHNE KURULUYOR

Devlet Tiyatrolar Genel Mdrl'nden ayrlan rejisr MuhsinErturul, 'Kk Sahne' adn verecei zel bir tiyatro kurmayakarar verdiini aklad. stanbulBeyolu'nda, Atlas Sinemas'nnst katnda yer almas planlanan

yeni tiyatronun salonu 500 kiilikolacak.(5 Mart 1951)

NN SRGN EDILSIN!

zmir Belediye Bakan RaufOnursal, Osmanl hanedan mensuplar gibi, eski 'Milli ef nn'nn de yurtdna srlmesiniistedi. Onursal, CHP Genel Bakam nn'nn halk arasnda ikilik yaratmaya altn ileri srd.'

(14 Mart 1951)

B A Z M O R F I N K A A K L

stanbul doumlu Josef Karinoadl bir kii, New York polisi tarafndan eroin kaakl suundan yakaland. 21 kiilik bir ebekenin mensubu olduu anlalanKarino'nun, Trkiye'den ABD'yebaz morfin getirdii tespit edildi.(5 Mart 1951)

KAAK SIGARA YAKALAND

Aldklar bir ihbar deerlendirenstanbul Gmrk Muhafaza ekipleri, sabaha kar BykekmeceFeneri aklarnda Gzel Marmara adl motora dzenledikleri basknda, piyasa deeri yaklak 8milyon lira deerinde 1.500 karton kaak Amerikan sigaras elegeirdiler. Motorda bulunanlar

denize atlayp kamay baard.(15 Mart 1976)

ZABEL PERON'A DARBE1974 ylndan beri Arjantin Devlet Bakanl grevini srdrenve Latin Amerika uluslar iinde.

bir hkmetin bana geen ilkkadn olan zabel de Peron, bir askeri darbeyle devrildi. Peron, zor

ve ounlukla kanl bir politik karklk iinde grevini srdrmeye alyordu.(24 Mart 1976)

KAZAN'DAN SULAMA

Manisa'nn Tur

gutlu ilesindekonuan MSP'lievket Kazan,

Adalet Partisi'nisert bir dille eletirdi. "AnariyiAP sulayp yetitiriyor" diyenKazan konuurken, Adalet Partililer aleyhte gsteri yapmaya baladlar. Bununzerine evket Kazan, "Gryorsunuz gerek anaristler kimler

dir. Bugn anariyi Adalet Partisiyaratyor" dedi.(22 Mart 1976)

EVKET SREYYA LD

Yazar evket Sreyya Aydemir 79yanda, Ankara'da ld. retmenlik yapmak iin bulunduu

Azerbaycan'da Marksizmi benimseyen Aydemir, Trkiye'ye dn

dkten sonra Aydnlk dergisindeyazd; TKP yneticileri arasnda bulundu. 1927'densonra bu dnceden uzaklaan ve Kemalizmin birideoloji olarak temellendirilmesine katkda bulunanAydemir; 'Tek Adam, kinci Adam, Menderes'in Dram' gibi kitaplar yazd; biyografi ve inceleme dalndaki almalaryla tannd.(25 Mart 1976)



10/106

galin ilkgnlerinde

Yunan askerlerizmirSarkla'nnnnde(altta, solda).Eyll 1922'de

Yunan askeri,zmir'i utanuca yakarakterk etti(altta, sada).

ngiliz ve Amerikan arivlerinde Yunan zulm

Y z le r c e k y y a k t l a rKurtulu Sava'nda Yunanllar, igal ettikleri yerlerde bykbir zulm ve ikence uyguladlar. Durum ylesine vahim birnoktaya ulat ki, ngiliz, Fransz ve talyan hkmetleritemsilcileri, bir 'inceleme komisyonu' kurdular.

KANSU SARMAN

Geen ay, Yunanistan

hkmetinin aslnda1998'de hazrladve 14 Eyll gnnnszde 'Rum soykr

mn anma gn' ilan edilmesiyleilgili kararname, Trkiye'de yenibir tartma balatt.

Yunanistan'da Elefandis gibinde gelen Yunan tarihilerin dekar kt ve batan sona yanl, yanl temellere dayandrlanbu kararname, Anadolu'dakiRum halkn, Trkler tarafndansoykrma uratld iddialarnieriyor. Oysa Rumlarn soykrma uramas gibi bir durum, hiyaanmad gibi, I. Dnya Sava sonras, Bat Anadolu'yu igaleden Yunan ordusunun sivilTrklere kar byk bir kymsz konusu.

Yunanllar zmir'e ktkla

rnda, Hasan Tahsin'in ilk kur

ununu bahane ederek, 28 yksek rtbeli subay, 128 subay,540 er ve 2 bine yakn sivili, elleri balar zerinde, 'Zito Venzelos' diye bartarak Patris adl

Yunan askeri gemisine gtrdler. Ve 'Uluslararas ncelemeHeyeti'nin raporuna gre, bu insanlarn ou, dehet verici ikencelere uradlar.

zmir'in igali srasnda Yunanllarn zulm yle bir nokta

ya vard ki, 16 ve 19 Mays'taGeneral Zafiriu, bir bildiri yaymlayarak Rumlarn Trklerekar her yerde silah kullandklar ve mallarn yamaladklarn ,bunlar yapanlarn sert biimdecezalandrlacan aklad. Hatta bu olaylar zerine, 50'ye yakn Yunanl ve Rum tutuklanm, iki kii de idam edilmiti.

6 Temmuz'da Yunan Baba

kan Venizelos, Paris'ten, General Paraskevopulos'a telgraf ekerek, "Ordumuzun taknlklar, bunca emekle kazanlm yapy tamamen ykabilir" diyordu.

Bu kymlar, sadece TrkDevlet Arivleri'nde yer almyor.ngiliz ve Amerikan belgelerindede, Anadolu'da yaanan bu olaylarla ilgili pek ok askeri ve sivilrapora rastlanyor.

Yunanllarn zmir'e kmala

rndan ay sonra, Anadolu'dayaratlan terr nedeniyle ABDYksek Komiseri Amiral Bristolbakanlnda 'Yunan Zulmlerini nceleme Komisyonu'kuruldu. Komisyonda, ngiliz

Amirali Hare, Fransz GeneraliBunoust ve talyan GeneraliDall'olio bulunuyordu. Komisyona ayrca oy hakk bulunma



11/106

mak koulu ile, birer Trk ve

Yunan gzlemci de katlyordu.8 Kasm 1919'da, komisyonalmalarn gren Paris BarKonferans On'lar Konseyi, Trkiddialarn hakl buldu ve Yunanllarn uyarlmalarna kararverdi. Ancak rapor, uluslararaskamuoyuna aklanmad. HattaKonsey, Yunan Babakan Venizelos'a yazd yazda, 'zmirblgesindeki asayiin salanmasiin Yunanllara gven du

yulduunu belirterek tarafszlklarn)!) vurgulad.

Yunanllarn Anadolu topraklarna kndan birka aysonra, ngiliz YksekKomiser Vekili Webb1919 yaznda verdii raporunda, "Venizelos btnzmir ve blgesini mezbahaya evirdi. Bu nedenle iteki durum

gidirek kararszlayor. BurasTrkiye deil de, bir baka yerolsayd, muazzam bir ayaklanmann eiinde olduunu sylerdim. Ama bu garip lke iin, speklasyon yapmak zor" diyordu.Ancak Yunan zulm, zmir'in igal edildii gnleri takip edenbirka aylk dnemle snrl kalmad. Yunanllar, Sakarya Sava ve byk Taarruz sonrasndageri ekilirken de, Bursa, Eskie

hir, Afyon, Uak ve zmir'le geiyollar zerindeki yzlerce ky

yaktlar ve halka ikence ettiler.

6 Nisan 1922 tarihli 'Times'gazetesi, Sir Arnold Toynbee'nin2 Nisan tarihli bir mektubunuyaymlad. Bu mektupta, 'zmir'de bir Trk muhabirinin, 9Mart'ta Kk'n be kilometreuzandaki Karatepe kynnbir Yunan kuvveti tarafndan 14ubat'ta kuatld... camilerinatee verildii... drt yz kiiden

yalnz on be kadn ve erkeinkatklarn kendisine bil

dirdii' yer alyordu.Yunan ordusunun

ekildii srada, kentve kylerin yaklm,harap durumlaryla ilgili olarak, Mttefik

Yksek Komiseri SirRumbold da, 8 Eyll'de

ngiliz Hkmeti'ne verdii raporda, "Bursa'nn da

Eskiehir ve Uak'n akbetineuramasndan korkmak iin se

bep vardr. Pelle (Fransz General), Yunanllarn Bursa'y yakmak niyetinde olduklarn, Fransz Konsolosluu ajannn birtelgrafndan renmiti. mttefik subaydan oluan bir grubunBursa'ya gnderilmesini saladk. Mttefik devletlerin, Yunanllarn hareketlerinden doabilecek misillemelerden dolay,aznlklarn akbetleri iin hibirmesuliyet kabul etmeyecekleri

konusunda, Yunan Valisi'ne oksert ihtarlar yapld" diyordu.

Mustafa Kemal ' inte lgraf

Yuna nl la rn z mir ynnde geri

kaarken ldrdkleri sivil

halkn says, on binlere

ulamt. Devlet arivlerinde

bunlarn arasnda, mezarlar

kendilerine kazdrldktan sonra

snglenerek ya da

kurunlanarak ldrlenler

va rd . Esk ieh ir ve Uak

tamamen atee verilmiti.

Manisa'daki 14 bin evden

sadece 1.400' kurtulmutu.

Ala ehir 'de , 4.50 0 evden

4.300' yaklarak kl oldu.

Mustafa Kemal Paa,5 Eyll 1922 tarihinde

Maliye Bakan'na ektii

telgrafta (sada), kylere

yaplmas gereken yardm

talimatn yle veriyordu:

"Dmann terk

ve tahliye ettii

kasaba ve

kylerde ifa

ettii fecayi,

her trl

tasavvurunfevkindedir.

Kylerin byk

ksm tamamen

yaklmtr (...)

Bilinen

durumdan

dolay

hkmete

/derhal/ lazm

gelen efkat ve

yardmn

yaplmas katibir zaruret

halini almtr.

imdilik en

fazla himaye ve

yardma muhta

olanlara, adil

bir liste

dairesinde datlmak

zere, yksek emirlerinize

ver diim para dan yz bin

lirann, acele olarak, Bat

Cephesi emrine

gnderilmesi..."

Trk ordusuAlae hir'egirdiinde,ykk birkasabayla veyzlerce lylekarlat(solda).

'YunanZulmlerinincelemeKomisyonu'Bakan AmiralBristol(solda, altta).

Popler TARH/Mart 2001 15


12/106

TARTMA

1 0 s o r u d a M o o l l a rMool atllar, Kore'den Viyana kaplarna kadar uzanantopraklarn kaderini youn bir biimde etkilediler. Tarihsahnesine hzla kan Moollarn ayn sahneden silinileri dehzl oldu. Bir tarihinin dedii gibi, "Geldiler, yaktlar, yktlar veekip gittiler".

ERHAN AFYONCU

1. Moollar tarih sahnesine ne zaman kt, anayurtlar neresiydi?2. Cengiz Han kimdir?

3. Byk Mool mparatorluu nasl kuruldu?

4. Byk Mool mparatorluu nasl paraland?

5. Cengiz Yasas nedir?

6. Moollar Avrupa'y igalden niin vazgeti?

7. Son Mool istilacs Timur mudur?

8. Moollarn slam dnyasna verdii zarar nedir?

9. Moollar Trk mdr?10. Moollarla Trkler arasndaki ilikiler nedir?



13/106

Moollar tarih,sahnesine nezaman kt,anayurtlarneresiydi?

Hunlar, M 200 yllarnda, protoMool kabilelerden olan Yeileri

malup ederek batya srmlerdi. Daha sonra, 155 ylnda birdier protoMool kabile olanSiyenpiler, Hunlar malup ederek Orhun blgesinde hakimiyeti ele geirdiler.

TrklerleMoollar arasndaki mcadele, Gktrkler dev

rinde de devam etti. Cengiz Hantarih sahnesine kana kadar, stnlk ounlukla Trklerinelindeydi. Cengiz Han, Mooladn tayan bir kabileden geldii iin, bu isim ayn dili konuandier boylar da iine ald veCengiz Han'la birlikte Moollar, tarih sahnesine bir milletolarak ktlar.

Moollarn ana yurdu, Manurya ile Baykal gl etrafnda

dir. Ancak daha sonra Moollarbatya doru yaylarak Trklerinana yurdunu ele geirip, yerlemilerdir. Bugn buras, Moolistan olarak anlmaktadr. Trktarihinin ilk yazl antlar olanGktrk kitabeleri bugnkMoolistan'da yer almaktadr.

Cengiz Hankimdir?

Mool mparatorluu'nun kurucusu olanCengiz Han, 21 Ocak

1155'de, bugn Dou Sibiryatopraklarndan geen Onon rmann sa kysnda yer alanDelin Boldok'ta dodu. Moollarn reisi olan babas Yesgay Bahadr oluna, bir sre nce malup edip esir ald bir Ta

tar kabilesinin beyi olan Timuin'in (Demirci) adn koydu.

On yanda babasnn lmesi zerine, ona bal kabileler

Timuin'i terk ettiler. Timuin veailesi balklk ve avclk yaparak 27 yl skntl bir dnem geirdi. Bu yllarda eitli kabilelerle mcadele edenTimuin, askeri ve idariadan deneyimlerinigelitirdi.

Timu in' inbabasnn lmnden sonra geirdii skntl yl

lar 1195'ten itibaren deimeye balad. Birok Moolkabilesinin ona katlmasndan sonra Merkitler, Naymanlar, Taycutlar, Kataginler, Drmenler gibi dmanlarn arka arkaya malupetti. 1201'de dmanolan kabileler birleerekCamuka'y (Camoha Se

en) 'Byk Han' setilersede Timuin onlar defalarcabozguna uratt.

1206 ylna gelindiinde,Timuin evredeki btn Bozkr kabilelerini hakimiyetinealmt. Ayn yl Onon rmakysnda yaplan kurultayda,dokuz paral ak tu diktirdi vekurultayn sonunda, 'Cengiz'(cihan hkmdar, gklerin hakimi) nvanyla kaan ilan edil

di. Bylece btn bozkr kavimlerinin hkmdar oldu.

Byk Moolmparatorluunaslkuruldu?

Cengiz, Mool kabilelerinden sonra evredeki dierbozkr kabilelerini de ha

kimiyetine almaya balad; Krgzlar, Karluklar, Uygurlar, Htaylar ona ballklarn bildirdiler.

1219'da Cengiz, yerleik birTrk devleti olan Harizmahlarn zerine yrd. Bu devletinSemerkant, Buhara, Niabur,Otrar, Herat, Grgen, Merv gi

bi kentlerini ele geirip bir milyondan fazla insan katletti. Moollar, bu kentlerin bazlarnda,insanlarn yan sra kedi ve kpekleri dahi ldrdler. Cengiz'den kaan Harizm Trklerinin bir ksm Anadolu'ya geldi.

in'in bir ksmn ele geiren Cengiz Han, bu ftuhatntamamlayamadan, Austos

Moollarnverdii isimle'gklerinhakimi'Cengiz Han(solda).Drtnalagiderkendakikada alt okatabilenokular, Moolordusuna bykbir stnlkkazandryordu(altta).

Popler TARH/Mar t 2001 17


14/106

TARTIMA

inlilerdendevralnansavaaralarnn dayardmyla,Mooltopraklarnnsnrlar, inDenizi'nden

Akdeniz'ekadar uzand(sada).1227 ylndain'e yaptbir sefersrasnda lenCengiz Han'ntabutu,askerleritarafndanMooltopraklarna

gtrlerekgmld(altta).1242 ylndaMool ordusu,iki HalordusunuPolonya veMacaristan'dayenerek Viyanakaplarnadayand (karsayfada, altta).

1227'de ld ve Moolistan'nkuzeydousuna gmld. Mezarnn yeri bugn bilinmemektedir.

Cengiz Han, in'in ve Asya'daki dier yerleik devletlerin

zayf olduu bir dnemde, bozkr kabilelerini birletirme frsatn yakalayp, bunu iyi deerlendirdi. Bu dnem, Mool kabilelerinin bir millet haline gelisrecidir. ldnde arkasnda,Kore'den Anadolu ve Gney Avrupa'ya, Gney Sibirya'dan inHindi'ye kadar uzanan bir imparatorluk brakt.

Byk Moolmparatorluunaslparaland?

Cengiz lmeden nce, olugedey'in yerine gemesini kk olu Tuluy'un

ise ordu ynetimini stlenmesinivasiyet etti. lmnden sonra,gedey 'Byk Han' olarak kabul edilmekle beraber, Mool

mparatorluu, oullar arasnda paylald.

Cengiz'in en byk olu Cuci, babasnn salnda ldiin, onun payn olu Batu ald

ve hakim olduu topraklardaAltnordu'yu kurdu. kinci oluaatay, kendi adyla anlan birdevletin kurucusu oldu. En kk olu Tuluy ise imparatorlu

un merkezi olan Moolistan'almt. Onun oullar Meng veKubilay, gedey'den sonra b

yk hanl ele geirdiler.Cengiz, kendi lmnden

sonra, ailesinin imparatorluuberaberce idare etmesini tasarla

mt. Veliaht gedey zamannda, bu gerekleti. Mool mparatorluu'nun topraklan dahada geniledi. Ancak Cengiz'densonra, onun gibi kuvvetli bir iradeye ve ynetim yeteneklerinesahip birisi olmadndan ve ynetim salam temellere dayanmadndan, Byk Mool m

paratorluu paraland ve Altnordu, lhanl, aatay devletleri ortaya kt.

Moollar gebelii brakpyerleik hayata getike, bulunduklar blgelerdeki milletlerinkltrlerinin tesirlerinde kalp,kendi kimliklerinden uzaklatlar. ran ve Rusya'da kurulanMool devletleri Mslman oldular ve buralardaki Trklerin

ve dier milletlerin iinde eridi

ler. in'deki de ayn akibete urad.

18 Popler TARH IMart 2001


15/106

CengizYasas nedir?

Mool mparatorluu'nun askeri rgtlenmesini ve hukuki ile

rini dzenleyen kanunlar, 'Cen

giz Han Yasas' diye bilinir. Buyasann tamam Cengiz tarafndan konulmam, nceki nesillerden gelen Mool treleri,onun yapt baz ilavelerle birbtn haline getirilerek, resmiyet kazanmtr.

33 defterden oluan CengizHan Yasas, Mool hazinesindesaklanyordu. Cinayet, soygun,

yalan, zina, by yapmak gibisularn cezas idamd. Cengiz

Yasalar, kendisinden sonra gelen btn Mool devletleri tara

fndan (slamiyeti kabul edenlerde dahil), uygulanmtr.

Cengiz yasalar gnmzetam olarak ulamamtr. AncakMool tarihine ait baz eserlerde, kimi maddeleri zikredilmitir.

MoollarAvrupa'yigalden niin

vazgeti?

Rusya'y ele geiren Moollar 1242 ylnda, Avrupa kaplarndaydlar.

Bir Hristiyan ordusunu Polonya'da, dierini Macaristan'da

yok ettiler. ncleri Viyana veAdriyatik nlerinde grnyordu. Asya'y atlarnn nallan altnda ezmiler, sra Avrupa'yagelmiti.

Cengiz Han'n en nemli komutanlarndan, bir sava dehasolan Sabatay'n idaresi altndakiMool atllar Viyana'y ele geirmeye hazrlanyordu. Ancak

Viyana'dan binlerce kilometreuzaktaki bir kiinin lm, Av

rupa'y bu felaketten kurtard:Byk Han gedey lmt.

Mool treleri, han ldnde yenisini semek iin anayurda dnmelerini gerektiriyordu. Sabatay, Avrupa'ya saldry

yarda brakp emrindeki birliklerle anayurda dnd.

Moollar bir daha Avrupa'ya geri dnmediler, o tarihtensonra, in ve Arap topraklarnistila etmek iin uratlar.

Son MoolistilacsTimur mudur?

ool istilalar, Cengiz'in haleflerinin kurduu devletlerin orta

dan kalkmasna ramen bitmemitir. Son Mool istilasnn Timur tarafndan gerekletirildii

iddialar mevcuttur.Timur, aatay Hanl'n

ortadan kaldrarak kendi devletini kurmu ve Anadolu'danin'e kadar olan sahada, yaklak iki asr nce esen Mool frtnasnn bir benzerini tekrarlamtr.

Timur'un ait olduu Barulasboyunun bir Trk boyu olduunu iddia edenler bulunmaktadr.Buna karlk Timur'un kurduudevletin tekilat, askeri sistem vehukuki yap (Cengiz Han Yasasn uygulamtr) bakmndanMool devletlerine benzemesinedeniyle Timurlu Devleti'ni bir'Mool devleti' olarak kabuledenler de vardr.

Moollarnslam dnyasna

verdii zararnedir?

Moollarn en fazla zararnn dokunduu kesim, Mslman devlet

lerdir. Mool istilasnn slamdnyasndaki ilmi ve kltrel gelimeyi sona erdirdii ve slamdnyasnn kendi kabuu iine

ekilmesine neden olduu yolunda iddialar vardr.

Gerekten de Moollar, zellikle yerleik Mslman devlet,'lere byk zarar vermiler, Ma

verannehir, Badat gibi yrelerde, uygarln ortadan kalkmasna neden olmulardr.

Moollar igal ettikleri yerlerdeki insanlarn ounu ldrdkten baka, cami, medrese vektphaneleri tahrip ettiler,

s MustafaKafal, "Cengiz

Han", TDV slmAns iklope disi,VII , s. 367369.

Ahmet Temir,Cengiz Han,

Ankara 1990.Robert

Cowley, Eeryle Olsayd,

Alternatif DnyaTarihi, ev. Aliakrolu,stanbul 2000.

brahim

Kafeolu, "TrkTarihindeMoollar veCengizMeselesi", TarihDergisi, say: 8,(stanbul 1953),s. 105136. ReneGrousset, Bozkrmparatorluu,ev. Reatzmen, stanbul1980. J.J. Saunders,The History ofthe MongolConquest,London 197 1.S BertoldSpuler, ranMoollar, ev.

Ahmet Temir,Ankara 1984.



16/106

TARTIMA

Bir Moolsavas(sada).Moolordusunungecekonaklamakiin yapt

hazrlklargsteren birminyatr (altta).

kentleri yakp yktlar.Badat' igal eden lhanl

hkmdar Hlagu, halifeyibir uvala koyup, Mool atllarnn ayaklan altnda ineterek ldrtt. Badat'n igalinden sonra, rmaklardangnlerce, kan ve mrekkep akmtr. stiladan nce Badat,slam dnyasnda entelektelfaaliyetlerin srdrld, bilimve sanatla i ie bir kentti. slammedeniyeti Mool istilasnnmeydana getirdii ykmdankendini kurtarp nceki yllardaki parlak dnemlerini bir dahayaayamam, kendi iine ekilmitir.

MoollarTrk mdr?

Deguignes, Zeki Velidi Togan gibi baz tarihiler,Trklerle Moollarn

'karde kavim' olduunu ve aynrkn iki esas ktlesini oluturduklarn ileri srerler.

Togan, Cengiz'in Trk kkenli olduunu da iddia etmektedir. Bu gre en sert tepki, brahim Kafesolu'ndan gelmitir.Kafesolu'na gre her iki milletin belirli bir tarihten sonra ayncorafyada faaliyet gstermeleri

ve atl gebe kltre mensupolmalar nedeniyle, kltrel vesosyal benzerlikleri bulunmaktadr; ancak her iki rkn fizikselgrnleri ve dilleri farkldr.Kafesolu, Cengiz Han'n daTrk kkenli olmadn, irkenMool olduunu ortaya koymutur.

MoollarlaTrklerarasndakiilikiler nedir?

Hunlardan itibaren Trkboylaryla Mool kabileleri arasnda meydana

gelen siyasi hakimiyet mcadele

lerinde, Cengiz Han ortaya kana kadar, genelde stn olan taraf, Trkler idi. Ancak CengizHan ve onun ocuklarnn kurduklar Mool devletleri, birokTrk devletini ykp, eitli Trkboylarn idareleri altna aldlar.

Birok Trk boyu Moolordularyla birlikte, onlarn istilalarna katld.

Maverannehir blgesinde Trklerin yaadkentler tahrip edildi ve mil

yonlarca Trk ldrld,milyonlarcas ise batyag ederek cann kurtard.Yeralt sulama kanallarna

varncaya dek, bu blgedeki herey, Moollar tarafndan tahripedildi.

Moollar durdurmay baaran tek devlet, Msr ve Suriye'de hkm sren Memlkleroldu. Kalavun ve Baybars, Aynicalut savanda (1260), Mool

kuvvetlerini malup edip Msrzerine ilerlemelerini engellediler. Ancak ayn baary gsteremeyen Seluklu devleti, Ksedasavan kaybettikten sonra, lhanl devletinin hakimiyeti altna girdi ve Anadolu, Moollartarafndan igal edildi.

Maverannehir blgesindeolduu gibi, Anadolu'da da,

yerleik hayata gemi Trklerbyk bir darbe yediler. Mo

ollarn, Trk tarihine en byktesiri ise Trk boylarnn grdkleri bask sonucu, anayurtlar Orhun blgesinden ayrlpnce Maverannehir, sonra daKafkasya, ran ve Anadolu'yagelmeleridir.

20 Popler TARH/Mar t 2001


17/106


18/106

Hac EhlHasan imzalbir Akdeniz

portolan(Topkap SarayMzesi).

H a r i t a d a A k d e n i z d a m g a s

P o r t o l a n l a rAkdeniz'in yaratt canl ticaret ortam , Hristiyanlnetkisindeki haritacla kar, XII. yzylda yeni bir anlaygelitirmiti: Pusula sisteminin haritacla uygulanmasylaportolanlarn ortaya k...

KEMAL ZDEMIR

Ticari tamacln younluu ve hac yolculuklar nedeniyle, Akdeniz, XII. yzyl balarndan itibaren, git

tike hzlanan bir gemi trafiinesahne olur.

Aslnda, 1180 ylna doruAkdeniz'de kullanlmaya balanan ve denizcilerin yolda olan'pusula'nn bu trafikteki yeri b

yktr. 'Kuzeyi gsteren manye

tik ine', seferlerin esenlikle yaplmasn kolaylatrmt. Akdenizli gemicilerin 'bussula' adn

verdikleri bu manyetik ineninkkeni ise VII. ve VIII. yzyllarn in denizlerine uzanr.

Akdeniz'de seferlerin salimen srmesi, kaptanlarn dene

yimlerinin yan sra, deniz haritalar, deniz seyahatleriyle ilgilikaytlar ve pusula yardmylagerekleiyordu. lk ve Ortaa'da korsanlar, ky denizciliiiin her zaman bir tehdit oluturmu; pusula ise daha cesur

rotalarn izilmesine yardmcolmutur.

Tarih ncesi alardan o

gnlere kadar, insanolunun harita yapma uranda, skenderiyeli Ptolemaios'un (MS 90168),'Almagest' ve 'Geographia' adleserleri almam bir doruk noktas; slam ve Bat dnyas iintek bavuru kaynayd. 26 blgeharitas ve bir dnya haritasn(mappa mundo) ieren 'Geographia' adl eseri, dnyann ilkatlas olarak kabul edilmektedir.Enlem ve boylam izgilerini ilk

uygulayan da o olmutur.Hristiyanln yaylmasyla

Bat dnyasnda haritaclk, diniinanlarn bir aynas biiminebrnd. Tipik dnya haritas,Kuds'n merkeze alnd drtparal, ha planl, okyanuslarlaevrili bir dnyay resmediyordu.

Hristiyan grnn yansd bu dnya haritas M V.

yzyln banda Anaksimandros'un tarif ettii dnyadan pek

farkl deildir. Anaksimandros'un dnyas da Delphoi'ninmerkez alnd okyanuslarlaevrili bir dnya idi.

CENEVZLLER DEVREDE

Akdeniz'de sren canl ticaret ortam ve bunun yarattkozmopolitizm, bu ilevsiz haritalara bir alternatif dourdu:Portolanlar.

Pusulann gemiciler tarafn

dan kullanlmaya balanmas,XIII. yzylda, Cenova ve Kata

22 Popler TARH/Ma rt 2001


19/106

lan denizcilerin portolanlar yaratmasn salamtr. Farkl birgr de in ve Hint denizcilerince kullanlan bu tr haritalarn Akdeniz iin yaplmas ileportolanlarn doduunu ilerisrmektedir. Kayna neresi

olursa olsun, portolanlar, dahanceki yllarda kullanlan haritalara gre 'devrim' niteliinde yenilikler ieriyordu.

RZGAR GLLER SSTEM

Portolanlarda, Ptolamaiosharitaclnda kullanlan enlem

ve boylam izgileri yerine, rzgarglleri odakl bir a sistemi haritann altln oluturuyordu.

Bu rzgar glleri, btn por

tolanlarda ayn yerde ve belirlisaydayd. Bir merkez etrafndadairesel bir ekilde sralanan 16odak noktas vard. Pusula, olduu gibi haritann ime yerletirilmiti. Pusula kertelerinden kanizgiler, btn haritay kat edi

yordu.

Gemi kaptan pusulay hareket ettii liman zerine yerletirerek bu izgiler yoluyla, rotasn

ve gidecei limann ynn kolaylkla grebiliyordu.

nemli bir baka gelime de

portolanlarn kuzeye ynlendirilmi olmasdr. Ptolemaios haritalarnda kuzey yn haritann alt kenar idi ve gneye ynlendirilmi olarak izilmiti.

ML LENNUYGULANMASI

Portolar haritalarn biryenilii de limanlar arasnda giderken alacak mesafenin llebilmesini salayan bir mil leinin bulunmasyd.

ounlukla boydanboya btn Akdeniz'i kapsayan portolanlarn, Orta

a gemiciliinin menziliiinde saylan Karadeniz veBritanya adalarn gsterenrnekleri de bulunuyordu.Portolanlar denizin nemi

ve tuzunun yarataca ypratcetkiler dnlerek deri zerineizilmilerdi.

Portolanlar tamamen denizcilerin sefer srasnda gerek duyduklar bilgileri kapsyordu. Harita zerindeki yazlar kylarda

younlamt. nemli merkezilimanlar krmz mrekkeple yazlr, dierlerinde ise siyah renkkullanlrd. Kydan uzaklatka i ksmlarda bilgi daha azd,hatta bo braklrd.

Bugn modern deniz haritalarnda da kylar dndaki alanlar hakknda pek az bilgi haritalara ilenmitir. Limanlar ve deltalar olduundan daha byk veabartldr. Akdeniz olaandan

daha uzun izilmitir.Gnmze ulaan ve eitli

mze koleksiyonlarnda bulunanportolanlarn ounluu okgsterili ve gz alc renklerleboyanmtr.

lke bayraklar, krallk armalar, gemiler, kk kent resimleriyle sslenen bu sekin rneklerin ounluu, nemli kiiler ve zengin tccarlar iin hazrlanmtr. Denizcilerce kullanlanlar, daha gsterisiz ve fonksi

yoneldir.

Gemici ler ino r t a k r n l e r iPortolar haritalar Akdenizligemicilerin ortak rnleri

olarak kabul edilmelidir. talyanharitaclarn nlenmesi, ticariolarak bu haritalar sekinkiilere sunmak iinyapmalarndan kaynaklanr.Osmanllar XVI. yzyl

Akdeniz'inin byk gcndenbiriydi ve ounluu kaptanolan denizciharitaclarylaAkdeniz portolanclna eitlirnler verdiler. Trkharitaclnn ncleri, bu

dnemde yetiti. Piri Reis, AliMacar Reis ve MenemenliMehmet Reis gibi haritaclarnportolanlar gnmzeulamtr. Keiflerinhzlanmasnda nemli bir roloynayan portolanlar, XVII.yzylda haritacln hzlagelimesi sonucu, nemleriniyitirmilerdir. Ancak dnyaharitaclnn en renkli vegzalc eserleri olarak, sekinkoleksiyonlarn deerliparalan olmaysrdrmektedirler.

Anadolu veDou A kdeniz'ikapsayan birspanyolportolan(solda).

XVI. yzylnikinci yarsna

tarihlenen birPortekizportolam(altta).

Popler TARH/Ma rt 2001 23


20/106

Rumeli Demiryollar halesi

' Y z y l n v u r g u n u 'Tarihi ve devlet adam Ahmet Cevdet Paa'nn davurgulad gibi, 'Rumeli Demiryollar halesi' lkemizde butr ihalelerde rvet ve yolsuzluk kaplarnn aralanmasnn'ilk' admn oluturmutu.

1870'lerdeSirkeci Gar(altta) veRumeliDemiryollariin piyasayasrlen birtahvil rnei,

VAHDETT IN EN GI N

acar kkenli Yahudi banker Baron Maurice deHirsch, Belika'da alyordu.

Ama 1860'larn sonunda, ilerihi de iyi gitmiyordu. Tabii ki,Osmanl devletinin 'Nafia Nazr' Garabet Artin Davut Paa,Baron Hrsch'i bulana kadar...

Bu buluma, daha sonralar,Avrupa ticaret evrelerinde 'yz

yln vurgunu' olarak nitelendirilen 'Rumeli Demiryollar halesi'nin ilk adm olmutu.

Aslnda, Tanzimat dnemiidarecileri, Avrupa ile btnleme yolunda, demiryolunun nemini kavramlard. Ayrca askeri ve ekonomik avantajlarn da

gz nnde bulundurarak, stanbul'u Balkanlar'n belli bal byk kentlerine ve Avrupa'ya balayacak bir demiryolu hattnn

yapmn gndeme getirmilerdi.

YATIRIMCI BULUNAMIYOR

'Rumeli Demiryollar' olarakadlandrlan bu projeye oknem verildiinden ve mutlakagereklemesi istendiinden,1856 ylndan itibaren Avrupa

sermaye evrelerinde bu ii stlenebilecek bir yatrmc aranmayabalanmt. Tam 2000 kilometre olarak dnlen bu hatlar ihale edebilmek iinbirok giriim yaplmsa da yat

rm ok byk olduundan, uygun bir mteahhit bulunamamt. Sonunda, 1869 ylnda, BaronHirsch ile iliki kurulmutu. Oandan itibaren de, dnya apnda bir ihale yolsuzluunun arklar ilemeye balamt.

Osmanl devleti adna hareket eden Nafia Nazr Garabet

Artin Davut Paa, Paris'te Hirschile temas kurdu. Karlkl grmeler neticesi Hirsch, 2000 kilo

metre olarak ngrlen demiryolunu, sermayesini de kendisitedarik etmek suretiyle, yapmay

taahht etti. Bu erevede,taraflar aralarnda, 17 Nisan 1869 tarihli bir muka

vele imzaland. Fakat bunun yrrle girebilmesiiin, Osmanl hkmeti tarafndan onaylanmas gerekmekteydi. Olduka kark tarzda hazrlanan mu

kavele metni, hkmetyeleri arasnda mzakereedilirken, birok noktadaitirazlar ykselmiti.

Davut Paa'dan gerekli izahat istendiinde ise kendisininhkmlerden fazla da haberdarolmad ve mukavele metniniHirsch'in nerdii bir avukata

yaptrd anlalmt. Girieceiiten byk bir rant mit edenBaron Hirsch, rvet arkndndrmeye Davut Paa ile balamt.



21/106

AL PAA'NIN TAVRIKonuya ok nem veren Sad

razam li Paa ise bir an ncesonuca ulamak istiyordu. Dola

ysyla, birka 'iyiletirme' ile yetinilerek Rumeli Demiyollar'nyapma ve iletme imtiyaz,99ylsre ile Baron Hirsch'e verildi.

Demiryolu inaatna giriilmesi iin, ncelikle sermaye tedariki gerekli idi. Baron Hrsch'innerisi ile beheri 400 FranszFrang deerinde, 1 milyon 900bin adet tahvil piyasaya srlecekti.

Sat ans asndan, tahville

rin ikramiyeli olmas kararlatrlmt. Baron Hirsch bu tahvilleri hkmetten, tanesi 128,5Fransz Frang karlnda satnald ve hemen ardndan, bir bankalar grubuna, beheri 150 Fransz Frang karlnda satt.

Bylece daha iin banda,hibir risk almadan, 42 milyon570 bin frank kazand. Bundanbaka, tahvillerin piyasaya srlmesinden de ayrca pay alacakt.

Nitekim tahviller 175 frank birortalamayla satld ve Hirsch bu

radan da kazan temin etti.Aslnda tahvillerin piyasaya

srlmesi iini devlet kendi bana gerekletirseydi, Baron

Hirsch'in haksz olarak elde ettii yksek miktardaki kazan,devletin kasasna girecekti. Amamukavele safhasnda olduu gibi,sermaye temini aamasnda daBaron Hirsch'in rvetleri devre

ye girmi ve bu suretle, baz devlet adamlar onun tahvil oyununagz yummulard.

Yaplacak demiryolu stanbul'dan Edirne'ye ulaacak, oradan da Sofya ve Belgrad zerin

den Avrupa hatlaryla birleecekti. Dier bir kol ise Selanik'tenBosna'ya kadar uzanacakt.

NAAT BALIYORnaat almalar

balad. in bu safhasnda da Baron Hirsch

eitli yntemlerle kendine haksz kazan temin etmenin yollarn bulmutu.

Ama bunlar ancak kendisine gzyumulmas suretiyle olabiliyordu. te bu konuda yeteri kadarmsamaha gren Hirsch, kazancn giderek katlad.

rnein, Hirsch hattn kilometresi iin 200 bin FranszFrang alyordu. Fakat inaat iini taeron firmalara devrettiin

den, onlara kilometre bana ancak 100 bin Fransz Frang demekteydi.

Selanikskphatt zerindeyer alanKprlbeldesindengeendemiryolu hatt

ve BaronHirsch (stte).OsmanlDemiryollarHeyeti toplu

halde (solaltta).



22/106

Dedeaa(stte) ve Serez(stte, sada)istasyonlar.Selanikistasyonu (sa

altta). RumeliDemiryollarhalesi'ne ilikinyorum vekarikatrlereFranszbasnndask skrastlanyordu(altta, 'LaSilhouette'in17 Haziran1894 tarihlikapa).

Bu durumda inaatta ve malzemede azami lde tasarrufagidiliyor ve doal olarak, hatlarda kt yaplyordu. Fakat yeterli denetim olmadndan, bunlar

da grmezlikten gelinmiti.Neticede Hirsch, 18691875yllar arasnda, 2000 kilometreyerine, 1279 kilometre demiryoluyaparak devlete teslim etti. stelik bunlar kt ina edilmi hatlard. Devlet ise yapmn sonradan stlendii Balkan Dalar'naacak hatlar bitiremediinden,son derece nemsendii halde,

Avrupa hatlar ile birleme gereklemedi. Bu irtibat ancak

1888 ylnda salanm ve mehur 'ark Ekpresi', ilk seferini yapt 12 Austos

S o n t a k s i t1 9 5 4 ' t edendiHirsch ldnde,

arkasnda 800 milyon

Fransz Frang tutarnda

bir miras brakmt.

Hirsch'in bu kazancna

karlk, ok iyi niyetle

ie balayan Osmanl

devleti, baz devlet adamlarnn ald rvetler

neticesi, hazinesine ar bir yk getiren nemli bir

borcun altna girmi ti. Rumeli Demiryollar'nn

Osmanl devletine toplam maliyeti, 2 milyar 800

milyon Fransz Frang olmu ve devlet, yllar

boyunca bu borcu demeye devam etmiti.Hatta

1954 ylnda en son taksidi denen 'birletirilmi

Osmanl borlar'nn arasnda, Rumeli Demiryollar

borcunun da bulunduunu bil iyoruz.

1888 tarihinde, Sirkeci Gar'ndan hareket etmiti.

Rumeli Demiryollar imtiyazn aldnda hibir sermayesiolmayan ve iflas etmi bir banker

konumunda bulunan Hirsch, buiten meru ve gayrimeru olarakkazand 350 milyon frank gibimuazzam bir mebla ile, bir anda Avrupa'nn sayl zenginleriarasna girmiti. Bu olay ticarievrelerde, 'yzyln vurgunu'olarak deerlendirilmiti.

nl tarihi ve devlet adamAhmet Cevdet Paa'ya gre deBaron Hirsch'n icraatlar, lkemizde bu tr ihalelerde rvet ve

yolsuzluk kaplarnn aralanmasnn 'ilk' admn oluturmutu.

Cevdet Paa bu konuda yledemektedir: "Ben yllarca hkmette ve Tanzimat Meclisi'ndegrev yaptm. Bu tr mukaveleler hep elimden geti. lkeninimaryla ilgili bu tarz ihalelerdenpara almak, ne benim ne de dierdevlet adamlarnn aklna bilegelmezdi. O zaman bu r henz almamt. stanbul'da bu

tr eylerden memurlara para

vermeyi ncelikle Baron Hirschbalatt."

Cevdet Paa, bir baka vesileyle, ayn konuya yine deinmektedir. Yaplan hatlardan

memnun olmayan Osmanl hkmeti, Hirsch ile ihtilafa dm ve konu mahkemeye intikaletmiti. Hkmetin Hirsch'tentaleplerinin neler olacan aratrmak zere oluturulan komis

yonun bakan olarak AhmetCevdet Paa, u tespitleri yap

yordu...

4.000'DEN FAZLA EVRAK"Hirsch ilerine dair, drt

binden fazla evrak karlp birsene sre ile incelendi. Yaplanincelemeler sonucu, o kadar

yanl ve fahi uygulamalar grld ki, bunlara gaflet ve hataeseridir demlemeyecei, hepsininrvet ve alp rpma neticesi olduu anlald."

Sonu itibariyle, Rumeli Demiryollar, olduka pahalya patlayan; ama nemli dersler de ieren bir 'deney' olarak, tarihimiz

deki yerini almtr.



23/106


24/106

OSMANLIRUS SAVAI

B a l k a n g m e n l e r i s t a n b u l ' d aOn ay sren OsmanlRus sava, toplumu temelden sarsm

ve Rumeli'de yaanan felaket, yarm milyonu akn birMslman nfusun yaamna mal olmutu.

B alkanlar 'd anka an T r kgmenler i ,

An ado lu 'd aIskan edi lmekzere kay klar la s k d ar 'ageir i l iyor.



25/106

NECDET SAKAOLU

nmzden 124 ylnce, Osmanl devleti, uzun tarihininen byk sava sna

vn verirken, Tunayallarndan Yeilky'e, Kafkasdalarndan Erzurum'un Aziziyetabyalarna uzanan sava cephelerinde, bu cephelerin gerisindeki Rumeli ve Anadolu blgelerinde de alk, ktlk, g olgular yaanyordu.

Tarihilerin 18771878 OsmanlRus Sava balyla verdii, Rum 1293 ylnda balad

iin de '93 Harbi' denilen ve10 ay sren bu sava boyunca,ar seferberlik koullan yaanm; silah altna alnanlar cephe

lerde erirken sivil halk da igal,baskn, ete, soygun, ricat, g,alk, souk, salgn karabasanna tutsak olmutu.

Cephelere asker, cephane, erzak evki, yarallarn tedavisi, onbinlerce Rumelilinin k ortasnda gmen olmas, Rus ordularnn Edirne'yi igal ederek atalca'ya inmesi, Grandk Nikola'nm Ayastefanos'ta (Yeilky)karargh kurmas, korku uyan

drd.stanbul'a akan gmenler,

camileri, medreseleri, meydanlar doldurdu; teneke, tahta barakalardan gmen mahalleleriolutu. Bu durumda, halka moral vermek dncesiyle, GaziOsman Paa'nn Plevne savunmas, Dou cephesindeki baarlar, byk birer zafer gibi akland; bunlar iin destanlar, trkler yazld.

NEDEN 'BYKSEFERBERLK' DEND?

93 Harbi'nin tahribat ylesine ar olmutur ki, bu felketive 40 yl sonraki seferberlii I.Dnya Sava'n yaayanlar, ilkine, 'Byk Seferberlik' demilerdir.

93 Harbi, bir bakma arlkRusya'snn Osmanl devletini

yutma, 20 yl nceki Krm Harbi'nin intikamn alma projesiydi. stelik, Krm Sava'nda,'Dveli Muazzama'nn desteisayesinde, zafer kazanan Osmanl ordusu, bu kez yalnzd; isiyaset alkantl bir sreten geiyordu, halk ise 18731875 ktlklar nedeniyle a ve umutsuzdu.

Yoksul ynlarn aln teri vesavalarda akan kanyla besle

nen istanbul saraylarndaki lksve israfla, Anadolu halknn katland aln o gnk boyutla

rm yan yana getiren bir belge

selden, yazk ki yoksunuz.Yabanc kimlikli Osmanl

lardan Anderas David Mortmann'm anlarn (stanbul veYeni Osmanllar, stanbul,1999) okuyanlar bu konuda bizim tarihlerimize hi yansmam tanklklar karsnda hayrete debilirler.

1876 knda, stanbul'danyola kp 'at srtnda' Anadolu'yu kat eden ngiliz gezgin Fre

derick Burnaby'nin yaptnda da(Yzb. Frederick Burnaby, Kk

Asya Seyahatnamesi, stanbul1998) ilgin gzlemler vardr.

Siyasal ve ekonomik alkantlara gelince; 93 Harbi arifesinde Saray'n, Babali'nin, ordunun gndemleri, sorunlar ve bunalmlarla doluydu: Yolsuzluklar, gibi artan i ve d borlar, yneticilerle ilgili dedikodular, gven bunalm, Gen Osmanhlar'n zgrlk demokrasiistekleri, Avrupa devletlerinin

Ay as o fy a

Camii'ndebarnangmenler(Bi lal N. imir,G le r I ) .

Popler TARH/Mart 2001 2 9


26/106

OSMANRUS SAVAI

93 Harbi'nin iki meum gecesi

8 v e 9 O c ak 1 8 7 80 gnlerin hazin yks, Zara Mfts Hseyin

Raci Efendi 'nin, "Tarihei Vak'ai Zara

Hercmerci Kt'ai Rumeli" adl yaptnda

ayrntlaryla anlatlr. Balkanlarda iddetli bir kn

balad 1878'in ilk gnlerinde, Zara

Mfts'nn deyimiyle, tam bir "hercmer"

yaanmtr. pka'dan sonra nnde bir engel

kalmayan Rus birliklerinin Sofya ovasna inii,

erzak tkenmi olarak ricat eden Osmanl

taburlarnnsa, Yldz Saray'ndan gelen buyruklarla

savunmada tutulmaya allmas, paalar

arasndaki anlamazlklar; Sofya'dan Bergos'a

kadar, Trk ahalisinin, ky ky, kasaba kasaba

arabalarn ykleyip "gmen" olmak zerelerken

stanbul'dan gelen, "Atekes ilan edildi. Asker ve

ahali ekilmesin!" telgraflarna inanp evlerinednmeleri; 10 saat sonra, "Ahaliyi hicret ettirin,

mala eyaya bakacak gn d eildir!" y ollu telg raflar

zerine, yataklarndan frlayanlar n karlara ,

buzlara, bataklara dala ka yollara dklleri...

te tarihin bir insanlk dram o meum 89 Ocak

1878 gecesi balam; Osmanl devletinin,

Rumeli'nde 195 bin kilometrekare toprak kaybn

belgeleyen Ayastefanos nbar Antlamas'nn 3

Mart 1878'de imzalanmasna dein, iki ay

srmtr. Artk, Sofyastanbul arasnda perian

kafileler vardr ve bu, yzyllar nce fethedilen

Balkan topraklarna Anadolu'dan genlerin'Evld Fatihan' denilen torunlarnn, ricat eden

ordunun ardna taklp '93 Muhacirleri' kimliiyle

geri dn olmutur. Bu dn, bir 'muhaceret'

srecinin balangc olup arkas orap sk gibi

gelecek; Girit, Selanik, Bulgaristan, Romanya ve

'Mbadele' muhacirleri, faslalarla Trkiye'ye

sefalet ve gzya tayacaklardr.

'Dou Sorunu'nu bir bask esine dntrmeleri, Hersek'teayaklanma (1875) ve o yl, devlet borlarnn denmesini erteleyen Ramazan Kararnamesi'ninyaymlanm as, Karad a olaylar ,ertesi yl Bulgaristan'da ayaklanma balamas, 'talebei ulm'un

(medrese rencileri) eylemleri,Berlin Memorandumu, Osmanldevletinin bamszlna vesayetkonulmas, Selanik'te Almanya

ve Fransa konso loslarnn linedilmesi, Sultan Abdlaziz'in(18611876) tahttan indirilmesi

ve kukulu lm, erke Hasan Olay, Srp ve Karada sa

valar , depresyon geiren V.Murad'n da aylk bir saltanattan sonra tahttan indirilmesi,II. Abdlhamd'in (18761909)tahta k, Rus ltimatomu, stanbul Konferans, Kanun Esas'nin (Anayasa) iln, MeclisiMe b'us an 'n al... 93 Har

bi'nden nceki 1875 ve 1876yllarnn balca konu lar bunlard ve dorusu, giderek glenen Rusya asndan, ar II.

Aleksandr sava yanls olmasada bir istila frsat domu bulunuyordu!

RUSYA'NIN'UMUM HARP' LANI

Sonra ne oldu? Her byksava tututuran kvlcmlar gi

bi, bu savaa da bir bahane bulundu: Osmanl ordusunun Srpve Ka rada ay ak lanm al ar n bas trm asna karn Rusya, Nikik kasabasnn Karada'a braklmasn istedi; Babli reddetti. Tepedekilerin bu notalamas,iki taraftan yz binlerce insan

yeni bir sava ortam na srklemeye yetti!

Rusya'nn 'Umumi Harp'ilan ettii haberi, 24 Nisan

1877'de Babali'ye ulat. Ertesign, Meclisi Meb'usan'daki

30 Popler TARH/Mar t 2001


27/106

tartmalarda, stanbul Meb'usuHasan Fehmi Efendi, bunun bir'istila' karar olduunu, tm tebann bu karara canlan ve mallaryla kar koymalar gerektiini vurgularken, Halep Meb'usuManuk Efendi, "Rusya hibirzaman Hristiyanlar himaye et

medii gibi, Hristiyanlar da buhimayeyi istemez. Ben Ermeniyim. Vilayetimin Ermeni Hristiyanlar adna, Rusya'nn himayesine muhta olmadmz beyan ederim. Memleketimizi mdafaa iin, mal ve canlarmz fedaya hazrz!" diyordu.

OSMANLININ YALNIZLIIngiltere, Fransa ve Avustur

ya tarafszlklarn ilan ettikle

rinden, Osmanl ordular, Rusordular karsnda yalnz kald.

Kaynaklar, Rumeli ve Doucephelerinde Ruslarn toplam546 bin kiilik bir seferi orduya,Osmanl ordularnn ise Mays1877'ye kadar silah altna alnanlarla, 480 bin mevcuda ulaabildiini yazyor.

10 ay sren sren (Mays1877Mart 1878) ve Osmanltoplumunu temelden silkeleyen

bu byk savata, TunaRumeliCephesi'ndeki Osmanl ordula

rnn bakumandan (SerdarEkrem) rpanl AbdlkerimNadir Paa, Rus ordularnnbakumandan ise Grandk Nikola idi. Yal fakat deneyimlirpanl Paa, Plevne'deki olaanst savunmayla kamufleedilmeye allan bozgunun sorumlusu olarak Divan Harb'everilmise de savunmas Saray've Babli'yi g durumda braktndan, yarglanmas kesilip,Paa Rodos'a srlmtr. Bu ilgin savunma, 'Karagz' gazetesi tarafndan 1329'da (1913) birrisale olarak yaymlanan "Serdar Ekrem Abdlkerim NdirPaa'nn Mdafaanmesi" ileCevdet Paa'nn Tezakir'inde

vardr...

Dou Cephes'nde ise Katrcolu Ahmed Muhtar Paa, karsnda da Ermeni asll generalLoris Melikof vard.

Gazi Ahmed Muhtar Paa,Dou Cephesi savalarn, 'Sergzet Hayatmn Cildi Sans'nde (Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 1996) anlatmtr.

K TARAFLI G BALIYORRumeli'nin neredeyse tamamnn yitiriliiyle noktalanacakbir bozgun yaanmas, Yeilky'de karargh kuran galipGrandk Nikola'nn Dolmabahe rhtmnda trenle karlanpII. Abdlhamid'le grmesi,

payitaht halkn korkuya bomu; dondurucu k souundaBalkan gmenleri stanbul'aakarken, stanbullular da Anadolu'ya gmeye balamlardr.

Facia srerken II. Abdlhamid, sava koullarn gerekegsterip 13 ubat 1878'de Meclisi Meb'usan' kapatmtr.

HALK, KILITAN

GERLYORzleyen gnlerde Sleyman

Paa, dalan birlikleri Filibe'detoplamaya alrken Rus tmenlerinin Edirne'ye girdii haberi ve " Gvur geliyor!" sadalaryla, bitkin ve a askerler de u

ursuz bir kaa ynelmiler; Kazaklar, askersivil demeden, yetitikleri kafileleri kltan geirmilerdir. Zara Mfts Hseyin Raci Efendi, o gnlerin kym ve krmlarn zetle yleanlatr:

"Ahali zaten rkm ve tetikzerinde bulunur olduundan,dmann ve ve Hamidli geitlerinden tecavz ettii gn, araba ve hayvanlar ile, bunlar bu

lamayanlar ise yayanca, Zarave rpan stnden kamayabaladlar. Yardmc askerler dahi dald. Bu firari askerler rpan, Eski Zara, zldi ve Karlova taraflarndan yollara dklenbinlerce muhacire bir kat dahadehet verdiler. Kaback ve Sek

Rus generalleri,Yeilky'de(Ayastefanos)zaferlerinidini bir ayinlekutluyorlar(solda).

Adana'ya

gnderilengmenler iinyaptrlanmeskenlerinresmi altreni (altta;ServetiFnn'dan).



28/106

OSMANLIRUS SAVAI

s t a n b u l ' d a n e l e r y a a n d ?Zara Mfts Hseyin Raci Efendi', "Tarihei

Vak 'ai Za r a Hercm erci K t'a i Rumeli" adl

yaptnda, 93 Harbi'ne ilikin olarak Balkanlar'da

yaananlarn, stanbul'a yansmasn da anlatr:

"Rumeli'nden boanan yz binlerce ahali, araba vehayvanla, trenle yahut yaya, gece ve gndz

demeyip stanbul'a dkldler. Son nefesteki

canlarn, Payitaht Saltanat'a ve stanbullularn

merhamet kucaklarna attlar.

Sirkeci mevkii, Ayasofya, Sultanahmet, Yenicami,

Nuruosmaniye ve dier camilerle birok mektep ve

binalarn avlular ve btn meydanlar, mahere

dnd (sada). Trenler tasavvur olunmaz bir halde geliy ordu .

Vag onlarn ii ve st, erkek kadn , kucak kucaa is ti f olm u, ya nla r

hatta n ve arkadaki zincirlerin stleri insan rlm idi (altta).

Souktan donarak denler istasyonlarda hasta kalanlar hesapszd.

Bunlarn ou alktan ve souktan krld. Allann hikmeti, ognlerde iddetli frtnalar kar ve yamurlar durmayp bu biarelerin

zerinden geti. Vagonlardaki skklk ve zdrap iinde lohusalar ve

nice anneler yavrularyla telef olup gittiler."

stanbul'a gelen Rumeli gmenlerinin yks ve o gnlerin

stanbul'undaki genel hava, Nedim Gk'n "Rumeli'nden Anadolu'ya

Trk Gleri" (Ankara 1994) adl yaptnda da yer alr: "ki saatte

bir, 2030 vagon dolu olduu halde bir tren geliyordu. (...)

Vagonlardan inen mu hacirle re, il k nce Sirk ec i Gar'nda, Sermayei

efkati Osmaniyye ve Baron de Hirsch Komitesi tarafndan, orba

ve ekmek ve ri liyo rd u. En muh ta olan lar na yn ba tta niy ele r

datlyor, hasta olanlarn, 45 yatakl hasta odasnda ilk tedavileri

yaplyordu. (...) 1524 Ocak 1878 arasnda gelen 80 bin muhacirle,stanbul'daki gmen says, 150 bine ykselmiti. Bu akn sonucu

gelenlerin ou, akta kaldlar. stanbul'da yer bulunamad iin

Edirnestanbul demiryolu hatt boyunca, 2530 bin muhacir perian

durumda kalmt. 31 Ocak'ta Edirne Mtarekesi'nin

imzalanmasndan sonra da gn devam etmesi zerine, ehirdeki

izdiham azaltmak iin, muhacirlerin bir ksmnn taraya sevki

kararlatrld. Yine de 4 Mart'ta stanbul'daki muhacir mevcudu

200 bine ulam bulunuyordu."

banl istasyonlarna maher gibitoplanm, karlar stnde imendifer bekleyen biare ahali

bu korkuyla Edirne'ye ve Krcaali dalarna yrdler. Yollarda ve istasyonlarda terk olunankymetli eyalarn, at ve hayvanlarn hesab yoktu. Evldn ta

yamayanlarn, 'Araba getirip sizialacaz!' diye aldatp braktklar masumlar karlar stndebeklee kalmlard. Herkes canderdine dtnden, geridengelip faciay grenler de bir h teessfle yanlarndan geip gi

derlerdi. Ruslardan kaan yzbinlerce ahali, sel nndeki erp gibi, imkn nereye msaitolursa o tarafa akp gitmekte,ana baba evladn ve evlat anababay terk etmekte, o iddetlikta krlarda kar stnde yatmaktaydlar. Her iin tedbirindenoksanlk olduu gibi, muhacirlerle dolu katarlar haftalarca

yol larda tutuldu ve biro klar ld. Mtareke grmeleri iin

hususi trenle Kzanlk'a hareketeden Server ve Namk paalarmuhacirlerin dehet verici manzarasn grmemek iin trendegizlenmeye mecbur olmulard.Dier yandan Moskof ordularher taraftan Edirne'yi kuatm;ncleri ise ata lca'ya erimilerdi. Bunlar, yetitikleri muhacirleri soyarak vahetle katlettiler. Yollarda souktan donarak,kalabalk yznden vagonlar

dan dklerek lenler de sayszd."



29/106


30/106

Ermeniler nasl kullanldlar?

Avrupal'bykler'ing n a h

nce Ruslar, sonra da ngiliz

ve Franszlar, Birinci DnyaSava'ndan KurtuluSava'na uzanan dnemde,Osmanl mparatoriuu'nuparalamak iin, 'Ermenisorunu'nu her seviyedekullandlar.

'Dou Lejyonu'ad altndaFranszlarnkurduuErmeniLejyonu,ukurova'dauygulanan

vahetinsorumlusuydu.

ORHAN KOLOLU

Doksan Harbi diyebilmen 187778 Sava'nda, Rusya karsndaki yenilgi, Osmanl devletinin par

alanma srecinde son genel iareti verir.

Osmanl toplumunu oluturan dini ve etnik cemaatlerinbelli ballar, kendi ulusal ba

mszlklar iin ciddi karar verme aamasna gelirler. Ve tabii oarada, o zamana kadar byle bireilim gstermemi olanlarda daayn arzu belirir. Mslman kesimde bile (Arnavutlar, Araplar)bu amala rgtlenmelerin balamas, Avrupallarn geldii yere, Asya'ya dnmesi iin yrtndklar 'Hasta Adam'n sonunun

geldiine herkesin inanmasndandr.

Bu milliyeti akmlar arasna, 19. yzyln ikinci eyreinden beri 'Milleti Sadka' denilerek devlet ynetiminde n planda rol oynayan Ermeniler de katlr.

RUSYA FAKTRAvrupa devletlerinin doru

dan mdahalesine izin vermeyenbir corafyada yaamalar nedeniyle Ermeniler, Rusya ile yakndan iliki kurmak zorunda bulunuyorlard.

18. yzyln sonundan beriKrm ve Kafkaslar zerindengneye inen arln, kendilerine direnen erkesleri nasl lkelerinden srdklerini ve bunlarn Osmanl lkesinde, Balkan

lar, Anadolu ve Suriye gibi uzakblgelere g etmek durumunda



31/106

kaldklarn, Ermeniler de biliyorlard. Dolaysyla bamszl hedef koysalar da Rus gcneramen bir ey yapamayacaklarnn bilincindeydiler.

19. yzyln sonunda blgedeki ekime, o dnemin en b

yk gc kabul edilen ngiltereile Rusya arasndayd. Rusya'nnHindistan'a inmek istedii ve rakibinin de bunu engellemenin

yollarn arad biliniyordu.

arln blgedeki uluslar yanna ekme abalarn dengelemekiin de ngiltere, bunlarla ilikikurma ve destek verme giriimlerini hi ihmal etmemiti. Londra hkmeti erkesleri vurumaya tevik etmi; ama fiili birey yapmam, srlmeleri karsnda da tepki gstermemiti.

187778 Sava sonrasnda,Dou Anadolu'nun Rus ilgi alanna girmesi, ngiltere'yi rahatsz

etmi ve blgedeki nfus ounluunu oluturan Mslmanlar

la (Trk ve Krtler) anlaamad iin, Ermenileri yanna ekmetezgahlarn kurmutur.

1876 BULGAR YNTEMngiliz devlet adam Gladsto

ne'un kampanyalar Bbli karsnda Ermenilerin koruyucusugrnmek amacn gderken,Rusya ile giriilen yarta, blgede yanda salamaya da ynelikti. ki taraftan da maddi ve ma

drmek; onlarn kzp daha okHristiyan' ldrmesi karsnda, Avrupa kamuoyunu, 'teTrkler soykrm yapyor' diyeayaklandrmaktan ibaretti.

Bu tr olaylarda ldrlenTrklerin says, Bat basnnapek nadiren yansm, ama Hristiyan kurbanlarn says, daima 10'la, 100'le arplarak kamuoyuna sunulmutur. NitekimErmeni kurbanlarnn says da

Dou Anadolu'nun Rus ilgialanna girmesi, ngiltere'yi,Ermenilerle ilikiye yneltti.

nevi destek gren Ermeniler bunun karln, liderlerinden eraz'n belirledii '1876 Bulgar

yntemi'ni uygulayarak vermilerdir.

Bu yntem, ani basknla oksavda Trk ve Mslman' l

bylesine abartlarak, btndnyada mevcut Ermenilerin ikimisline kadar karlmtr.

BATININ 1915 TAKTKLER

Batllar bahsettiimiz taktiklerini, 1915'te de tekrarlad

Ermenisorunununyaratcs Batldevletadamlar, 11Temmuz1931'deLondra'da,

Royal Albe rtHall'de yaplanbir 'bar'toplantsnda:Robert Cecil,Lloyd George,Sir WilliamRobertson,RamseyMcDonald veStanleyBaldwin.

Popler TARH/M ar t 2001 35


32/106

Osmanltopraklarnn

paylamnplanlayan'SykesPicot'gizliantlamasnnmimar AlbayGeorges Picot(sada), Almangenerali vonDeimling ilebirlikte.

Sevr srasnda:A B D ' l i u zm a n la rk o n u u y o r

ABD Bakan Wlson'un(stteki fotoraf) uzmanlar,Bolevik ve Trklere kar

Ermenileri savunmak iin, enaz 200 bin kiilik bir Amerikanordusuna ve yllk 276 milyon

Amerikan Dolar tutarnda birdenee gerek olduunuhesaplayp ie karmamaynerirlerken, ngiliz BabakanLloyd George'un tavr daErmenilerle aka alayetmekle snrlyd.Sevr'in Avam Kamaras'ndakitartmalarnda da Ermeni

olaynn, genel 'Doupolitikalar' iinde nemli biryere sahip olmadnaklamaktan kanmad ngilizBabakan: "zellikle ricaediyorum, Erzurumtaraflarndaki baz skntlarnedeniyle, btn Doupolitikasn deitirmeyelim."

lar. 1910 ylnda Tanak Parti si'nin Brksel'deki Sosyalist Enternasyonal'e sunduu raporda,Anadolu'nun her kynde silahdepolar kurduu ve militanlarasilah talimleri yaptrtt hakkndaki itiraflar hep unutulmu, ogne kadar yaptklar terrizmeek olarak, Birinci Dnya Sava'nda Osmanl ordusunu arkadan vurma giriimleri de tamamen gz ard edilmitir.

GZL ANTLAMALAROKU...

Tek tek baz kasabalar dnda, blge olarak hibir yerde nfus ounluuna sahip olmayanErmenilerin, terrle dier Trkve Krtleri kararak daha fazlasayda bulunduklarm ispatlamaabalan da Sevr iin verdiklerilistelerdeki rakamlarn da gsterdii gibi eylemlerin amacn

belli etmitir.Btn bu giriimleri kendile

ri iin, bamszlklar iin yaptklarn sanrken Ermenilerin,ngiltere, Fransa, Rusya arasnda imzalanan ve I. Dnya Sava'ndan sonra Osmanl topraklarnn nasl paylalacan planlayan SykesPicot gizli antlamalarndan haberleri yoktu.

Ermeniler iin bamszlkdnlmyor, Rus idaresi altna girmeleri ngrlyordu.

Nitekim Bolevikler, 1917

sonunda bu anlamay dnyayaaklaynca, ilk oku yaamlardr.

Osmanl devletinin 1918Ekim'inde teslim olmasndansonra da esasen Trk blgelerinden uzaklatrlm olan Ermeniler, Boleviklerin egemenlii altna girmekten kurtulamadlar.

Osmanl devletine kar eylem iin kendilerini tevik etmi

olan Fransa ve ngiltere'den yardm istediklerinde Ermeniler,

36 Popler TARH t Man2001


33/106

balarnn aresine bakmalarnasihatndan baka bir ey almadlar!

'SORUMLULUK

ABD'YE' ABASI

Sorumluluktan kurtulmakiin de Amerika'y ilgilendirmeyealmaktan da geri kalmadlar.

Ancak blgedeki petrollerin paylalp, kendisine sadece Boleviklerle mcadelenin brakld

n fark eden ABD de, gnderdii heyetlerin raporlar dorultusunda, hemen kamay yeledi.

Bir sre daha oyuna devameden, Fransa oldu.

Osmanl'ya kar ayaklanmalar durumunda, kendilerinebamszlk vaad edilmi olanAraplar, Suriye ve Lbnan'da,silah zoruyla himaye altna sokulmaya kar savarlarken;Fransz gdmnde oluturulanErmeni birlikleri, UrfaAntep

Adana blgesinde yine terrizme

ve kycla ynelmilerdi.Kurtulu Sava'nn rgtlen

mesinden nce, bu blgedekihalkn kendiliinden silaha sarldn biliyoruz.

Blgeyi tamamen ele geirmeynndeki abalarn, SakaryaZaferi'nden sonra Fransa, Ankara ile artsz anlamaya razoluncaya kadar srdrd (Ekim1921).

Her zamanki gibi, pazarlk

lardan yine Ermenilerin haberiyoktu.

Ocak aynda, bir televizyonprogramnda, Trkiye Ermenilerinden Hrant Dink'in sylediigibi, gnn birinde Fransz askerleri atlarnn nallarnn altnakee balayp sessizce, yani Ermenileri uyandrmadan ekildiler.

Bylece Ermenilere de, olabildiince hzl bir ekilde Suriye'ye kamaktan baka seenekbrakmadlar.

ngiltere itirafediyor: 'Felaketgtrdk../ngiliz Koloniyal Ofis'in resmi

yayn 'Near East' dergisi,nceleri (18 Temmuz 1919),

Milli Liberal Kulp'teki bir

konumada, "Gemite Osmanl

mparatorluu'na ynelen

politikamz, orada yaayan

Hristiyan halklar iin felaket

getirmitir," dendiini

aktarmaktan ekinmiyordu.

Am a Am er ika' da ki

dalgalanmalar fark edince

bundan yararlanmak frsatn

karmad. 1 Nisan 1920

tarihli saysnda, "Anadolu'da

bir kym varsa, bunun nedeni,

Amerika'nn Yakn ve Ortadou

barnda hissesine deni

stlenmemesindendir," diye

yazmt. Yine ayn derginin 23

Aral k 1920 tarihli saysndaki

'stanbul Mektub u'nda ise u

kayt vard: "Ermenistan,

Trkiye ile Bolevikler arasnda

paylald. Bu durumda Bay

Wlson'un, Ermenistan

snrlarn saptayacan

sylemesi, dertli yaralya

hakaret etmekten baka bir ey

deildir."

ngilizlerin,Azerbaycanpetrolnkontrol altnaalmak iinsilahlandrdklarErmeni birlikleriBak civarndayenilince,bunlarn yerini,'Staffords ' zelngiliz glerialmt (solda).1919'da

Azerbaycan'

igal edenngilizlerinkurmay heyeti

ve gzlemci birAme rikan subay(altta).

Sevr Antlamas'na geni snrl bir bamsz Ermeni devletimaddesini koydurmay baaranAvrupa'daki Ermeni politikaclarnn hayalcilii, Sevr'in gerekleebileceini uman Batllarnki kadar bykt.



34/106

FranszGenerali JulienDufieux'nn(stte)rgtlediiErmenilerdenoluan 'DouLejyonu',19191921tarihlerinde,ukurovatopraklarnda.

Fransz lar n az ndanBa t 'n n gna hla r 1920'lerde, Fransz Le Tempsgazetesindeki iki bayazda

'Avrupal byklerin' gnahlar,

ak bir biimde itiraf edilir:

"Batl byk devletlerin

hatasn imdi, kabul ettirme

olanaklarnn yokluu hesap

edilmeden zgrlkleri tannan

Kafkasya'nn kk halklar

dyor." (10 Kasm 1920)

"Mttefiklerin elinde imdi

hayali bir anlama var ve

mttefiklerin bu iin zmiin douda ortak ettikleri

kk milletler, Ermenilerin

ahsnda bunun cezasn

dyorlar." (12/13 Kasm

1920) Geri o dnemdeki

Avrupa basnnda, bylesine

bol zeletiriye rastlanyordu;

ama, btn sular Trklere

yklenmek iin sylenen ve

yaplanlarn, bunlarn

belki bin kat olduunu

belirtmek de, abartmasaylmamaldr.

KURTULU SAVAI'NDADOU CEPHES

Trk ordular bir yrylebugnk snrlarna vardlar ve

23 Aralk 1920 Gmr Antlamas'yla, Sevr'in imzasnn zerinden drt ay gemeden, Ermeni devleti, btn toprak isteklerinden vazgetiini onaylad. 13Ekim 1921'de imzalanan Kars

Antlamas'yla da bu kararlarbir kere daha resmiletirilmi oldu .

Olaylar byle geliirken, Ermenilerin balca kkrtclar nediyorlard?..

Fransa'nn en ciddi gazetesiLe Temps, 1 Aralk 1920 tarihlibayazsnda unlar sylyordu:

"Sevr Antlamas'n hazrlayanlar neye benziyor, biliyormusunuz? Tavann unutmuolan ve apkasndan hibir eykaramayan bir sihirbaza."

New York Times (21 Kasm1920), hayalcilikleryle alay edi

yordu: "Bakan Wilson en sonunda mttefiklerin istekleri

zerine saptam olduu Ermenistan snrlarn ilana hazr.

Ama bu arada, Ermenistan varolmaktan kt."

LORD CURZON'UN

ERMEN YORUMUHi de 'Trksever' olmad

bilinen ngiltere Dileri BakanLord Curzon, Ermeni Soykrm'n gndeme getiren VikontBryce'a, 11 Mart 1920 gn,Lordlar Kamaras'nda verdii

yantta gayet netti:

"Dnyann bu blgesindeErmeniler hatta son haftalardada baz kimselerin sand gibimasum kuzucuklar olarak dav

ranmamlardr. u anda elimde,onlar tarafndan son derece vahi ve kana susam tarzda ilenmi saldrlara ilikin bir sr rapor var. Unutalm bunu. KuzeyErmenistan'daki Ermenilerin nekym, hatta ne de saldr tehlikesinde olduklarna inanmyo

BABAKAN LLOYD

GEORGE'UN SZLER

Daha da 'Trksevmez' olanBabakan Lloyd George ise



35/106

Sevr'in imzasndan nce, 1920Mart'nn sonundaki bir konumasnda, onlarn artk yardmedilebilecek nitelii kaybettiklerini ve kendi balarnn aresinebakmalar gerektiini yle anlatyordu:

"Ermenistan Cumhuriyeti'nin gelecei, dorudan doruya Ermenilerin kendilerinin zgrlklerini savunmaya hazrolup olmamalarna baldr.Eer isteseler, 40 bin kiilik birordu toplayabilirler ve BykBritanya veya mttefiklerindenbiri, onlara tehizat ynndenyardmc olabilir. Durmadan dier lkelerin srtna yk olacakve yalvarlar, arlar gndere

cek yerde, brakalm kendi kendilerini savunsunlar."

MSYONERLERN

ALIMALARI

Lloyd George, Ermeni olayn en ok Amerikallarn misyonerler araclyla kkrttn,ama imdi himayeye almaktankandn vurgulayp, sorumluluktan lkesini syrmaya dazen gsteriyordu.

Yneticilerinin ihtiyatllnakarlk, Amerikan kamuoyundaki sorumsuz klardan yararlanmaktan da geri kalmad.

Bakan Wilson'un giriimlerini yetersiz bulan CumhuriyetiParti, 1920 Haziran' ortasndaki konvansiyonunda, parti programna bir prensip karar koymutu: "Ermeni halk ile kalbimizin iinden sempatileiyoruz

ve gcmzn yettii btn olanaklarla kendilerine yardma hazrz. "

Ancak bu szlerin hemen arkasnda, kck bir ek vard:"Ama himayemize almaya,manda ynetimi kurmaya karyz." (26 Hazranl920 tarihli LeTemps)

AMERKAN KOMSYONU

ngiliz resmi evrelerinin,

Sevr'i isteyen ve imzalayan sankikendileri deilmi gibi davran

larna Amerikan tepkisi, Ortadou'yu gezen Amerikan Soruturma Komisyonu ve Amerkan

Asya Birlii araclyla geldi,hem de 'emperyalizm' szcn esirgemeden:

"Amerika'nn kand, gerikalm halklara kar sorumluluk deildir. Tedavi edilemezemperyalizmin akl almaz karmakark oyunlarna gelmektenkanyoruz. Ermenilerin yardmarlar, Byk Britanya'nnemelleri iin (Ortadou'nun doal snrlar Kafkas Dalar'n elde tutmak iin) dzenlettirilmitir. ngilizler hibir karlar olmasayd, oralarda bulunmazlard."

Amerikallar rahatsz eden,bir yandan Boleviklerle savaiddialarn ileri sren ngiltere'nin, dier yandan Lenin'intemsilcisi Krassin ile mali konularda bir anlamaya varmas olmutu.

New York Times, 11 Mays1920'de anmsatyordu: "Ocakaynda ngilizler Kafkasya'ya ordu gndereceklerdi. Sonra LloydGeorge birden vazgeti. Bole

viklerle ticaret yaparak anlamay tercih etti. Denikin'e vermekistemediini, imdi Troki'ye veriyor. Ermeniler iin,elde edebilecekleri kadarn salamaa almaktan baka yapacak eykalmad. Ve bu arada, byk

devletler bol suyla abdest alacak, temizlenecek ve birbirleriniellerinin temiz olduuna iknaedeceklerdir."

Ayn yayn organ, 13 Kasm1920'de de ekliyordu: "Ermenistan'a dost grnen byk Hristiyan devletlerinden hibiri, herhangi bir ey yapmakla ilgili grnmyor; umursamyorlar bile."

192022 yllarnn Amerikangazeteleri zerinde yaptm taramalarda, Ermeniler tarafndangnderilmi okuyucu mektuplarnda, rkdalarn ileri itip sonraterk eden Batllardan 'eli kanlumursamazlar' diye bahsedildiine ok rastlammdr...

Gelecek say: Yakn Zamanlar...

Ermenilerdenoluan 'Dou

Lejyonu'nungetiitopraklardauygulad

vahetin birgrnts(stte).ngilizleringeni lojistikdesteiyle DouCephesi'ndeTrklere karsavaan birErmeni topu

birlii (altta).



36/106

ANAKKALE

Yedek subay Mehmet Halit'in hatra defteri

C e p h e d e k i ' a r k a d a 'anakkale Sava'na bir yedek subay olarak katlan nlfolklor aratrmacs Mehmet Halit Bayr'nn 'Cephe Arkada'adn verdii hatra defteri, bizi savagnlerine gtryor.

SEVENGL SNMEZ

1947ylnda yaymlanan'stanbul Folkloru'kitabyla, ad adetabtnleen, stanbul sevdals folklor

aratrmacs Mehmet Halit Bayr (8 ubat 189627 Ekim 1958),

12 Nisan 1915 tarihinde arld cephede, 'Cephe Arkada'adn tayan bir hatra defteritutmutur.

Faklteyi bitirdii gnlerdekendisini birden savan iindebulan Mehmet Halit, biraz a

kndr, yazdklarndan da anlalaca zere, sava gereindenok haberdar deildir. Bu nedenle; her yknt, yanan her ev, lenher insan onda tuhaf hisler

uyandrr. Zaman zaman sadeceetrafnda olup bitenleri kaleme



37/106

alr; savan iddeti ve dehetinden uzakta kalr. Kimi zamangittii lokantalardan, yenilen yemeklerden, arkadalarndan szederken ayrntlara kaplmaktankendini alkoyamaz.

ANAKKALE'DEBR STANBULLU

Mehmet Halit, anakkaleSava'na yedek subay olarakkatlr, stanbul'dan trenle yolakarak, Kuleliburgaz, Uzunkpr kasabas, Paa Yiit nahi

yesi, Kean, Koruda, Sleymaniye ky, Evree ky, Eksamil, Bolayr, Gelibolu, YalovaKy, Bigal ky, Kumky,

Kanlkuyu deresi, Maydos, Byk Anafarta, Kk Anafarta,smailtepe, Kanlkuyu deresi, Bigal ky, Uzun Dere Pnar,Topular Srt gzergahn izler.

'Cephe Arkada' adn tayan bu hatra defteri, gzergahnson noktas olan Uzun Dere Pnar Vadisi'nde, Topular Srt'nda toprak siperlerde yazlr.

30 yaprakl, izgisiz, ortaboy defterdeki hatralar, daha

sonra yazar tarafndan numaralandrlarak bir baka defterekaydedilmitir.

Cephede tutulan defterde 19blm mevcutken, yeni defter'Gecelerimiz' adn tayan 7.

blmde eksik kalmtr. Mehmet Halit, yaymlanmak zeretemize ektii hatralarn aynzamanda sadeletirmitir. Eskidefterde baz cmlelerin zerlerini karalayarak yerlerine yenile

rini yazmtr.

RESMLER VE RLERDefterin 7. sayfasnda, Meh

met Halit'in karakalemle resmettii bir kulbe, Trk bayra

ve bir sehpa bulunmaktadr. 16.sayfada ise Mehmet Halit'in bataryas ile Arburnu arasndakiuzakl gsteren bir harita vardr. Okunakl saylabilecek bir el

yazs ile yazlm olan defterinson yapra, rutubetten okunmaz hale gelmitir. Yeni defter

Mehmet Halit Bayr'nn 'Cephe Arkada' adyla 1919'dakaleme ald an defterinin kapa ve bu defterde yer alan birharita... Bu ilgin izimin altna Mehmet Halit Bayr, u notu

dm: "Arburnu ile bataryamz arasndaki boluk..."

ise son derece okunakl bir yazile temize ekilmitir.

Mehmet Halit hatra defterine iki de iir yazmtr. 23. Sayfada 'Askerin Destan', 31. sayfada da 'Hcum' baln tayan iirler yer almaktadr. iirlere dikkat edildiinde, her ikisinin de halk iirine benzedii grlecektir.

Mehmet Halit'in babas Ahmet Muammer Bey, deniz binbasdr ve gen yata lmtr.Mehmet Halit'in annesi MaideHanm, yetim kalan iki ocuuna zor artlar altnda bakmtr.

Mehmet Halit'in cepheye a

rlmas Maide Hanm' ok zmtr. Olu cepheden sa salim dnerse, bir evlatlk ocukalp onu byteceine dair adakadar. Mehmet Halit dnnce deksz ve yetim kalm bir kz ocuunu evlat edinerek ona Saliseadn verir.

SAVAIN YKS

Hatra defterinin yapraklarndan, sava gnlerinin yksn birlikte okuyalm:

12 Nisan 1331'de stanbul'da balayan yolculuun ilkdura Kuleliburgaz'dr. Mehmet Halit, trenin penceresindenstanbul'un semtleriyle birer birer vedalar; "btn istasyonlarn gzin (sekin) manzaralararasnda oralardan alk topla

yarak, selamet dualar alarak"

devam eder yolculuk. MehmetHalit, ailesine ilk kartpostaln,Kuleliburgaz'dan gnderir. yibalayan ve yazarmz ok artmayan yolculukta ilk karahaber, birka gn sonra gelir:Frka, Gelibolu Mdafaas ilegrevlendirilmitir.

Toparlanlp tekrar yola klr, gece ge bir saatte Kean'avarlr. "Kean yar yanm binalaryla gece insana korku veriyordu. Sokaklar karanlkt. Kaldrmlar bozuk ve gayr munta

Sol sayfada,Mehmet HalitBayr, cephearkadalarylabirlikte: Bayr,

orta srada, ensada, elindegzlyle...Solda iseMehmet HalitBayr, 1932ylnda,stanbul'da.



38/106

ANAKKALE

Mehmet Halit

Bayr (en nde,gzlkl)cephede, silaharkadalaryla...

zamd (dzensiz)." Yazarmz,

Kean'da yola ktndan bu yana ilk kez gazete okur: "Kean'da gazete okuyabildim. stanbul'dan ayrldmzdan beri,gazete okuyamamtm. anakkale Muharabeleri hakknda iyihaberler aldm."

GELBOLU

TOPRAKLARINDA

"Bundan sonra GeliboluSanca topraklarndayz... Ni

san'n 17. Cuma sabah Koruda'n trmanmaya baladk. Ba

langta yollar msaitti, fakat

sonra toplarmz ormanlklararasndaki kk patikadan geirmeye mecbur kalmtk.

Bu surette gittik, gittik. Artkfecr (tan aydnl), mor gzlerini am, baharn nur (k) vehande (gl) ile alude (bulanm) sabah selamlyor, gece son

yldzyla kainata veda ediyordu.Dorusu yorgunluk, uykusuzlukarasnda koca geceyi nasl geirdim bilmiyorum. Be dakika

sonra Bolayr'a giriyorduk. ehzade Sleyman'n, bu byk ga

zinin trbesi, masum ve mahzun(hznl) nazarlarla (baklarla) bataryamz selamlyordu."

SON DAKKA EMR...Mehmet Halit'in bataryasna

bir son dakika emri ulatrlr:Maydos'ta toplann."Yava yava Bolayr' terk

ettiimiz zaman iimdeki hislertam bulunuyordu. Biraz sonraBolayr'dan uzaklamtk. osezerinde durduk. Marmara'nntatl mavi sath yzlere glmsyor, tede gne bir sultan simas gibi vekarla (gurur) ykseliyorken hayat ve muzafferiyet(baar) destanlar gklere uu

yor, gklerdeki intikam duygular altn gibi parlyordu."

Ertesi gnn leninde, batarya Gelibolu'ya ular. "Herkes Gelibolu'yu sena ettii (vd) halde ruhumu ok skanbu kasabay ben danklk, hayatszlkla vasflandrmakta (nitelendirmekte) tereddt gstermeyeceim. Bilmem sedefli kylara dklen eteklerinden baka,Gelibolu'nun sevilecek nesi

var?"

ATE HATTINA DORU19 Nisan sabah batarya,

Gelibolu'dan ayrlarak Maydos'a yani ate hattna doru yola kar. Yolda siperlerden hzlafrlayan mermilerin uutuunugrrler. Glleler atlr, denizden su stunlar fkrr. Mehmet Halit, Gelibolu'ya bakar:

"Gelibolu yanyor, byk

bir tela, korkun bir uultu ilehalk ehrin dna kayordu.ehirden kan alevler, gklere

ykseliyor, bu vahet karsndainsann kalbi titriyordu... Bizmahzun fakat kuvvetli bir intikam duygusuyla mcehhez (donanm) olduumuz halde Maydos'a doru ilerliyorduk.

Maydos: Buras Gelibolu gibi dmann tahrip ve vahetinehedef olmu, bize halimizin al

akln ispat eden yeni bir vesika halini almtr."



39/106

ANAFARTA KYNDEYazarn ifadelerinden de an

lalaca zere, savan iddetigiderek artmaktadr. Dmannglleleri altnda, tayyarelerinaman vermeyen bombalarnahedef olarak almak, hayli zordur. Batarya, bir yandan nnekan dman askerleri ile savar, te yandan da yola devameder. 2223 Nisan gecesi, KanlKuyu deresi yaknnda ak karargah kurulur. Mehmet Halit,hastalanr, dileri nedeniyle yzimitir.

Kanl Kuyu'daki bir haftalkdinlenmenin ardndan, 29 Nisanleden sonra, bataryaya Ana

farta kyne doru ilerlemesiemri gelir. Batarya, uzun ve zorbir yolculuktan sonra smailtepe'ye karargah kurar.

Sava tm hz ve acmaszl ile devam eder: "4 Mays 331Pazartesi, ite bugn dahi buvak'alardan birini grm vicdanmz karsnda onu kaydetmekzorunda kalmtk. Dman B

yk Anafarta ve Kk Anafarta kylerini yakyor..."

12 Mays'ta gelen emir zerine batarya, smailtepe'den ayrlarak yeniden yola kar. "smailtepe... Belki yalnzkalacandan ksknbize glmsyor, imdiye kadar iar (ikram) ettii dilnvazi(gnl okayan) sankilm gibi matemdar

ve samit (suskun) du

ruyordu. "Frka, 14 Mays,

saat alafranga 9'daUzun Dere Pnar vadisindeki karargahaular. Mehmet Halit,hatra defterini burada geirdiignlerde kaleme almtr.

" Yeni mevzilerimiz Arburnumntkai harbi sol cenahnda(yn) 105 rakml tepenin cenub garbisindeki (gneybat)

Topular srtlar denilmekle maruf (nl) srtlardadr. Hedefi

miz, karmzda eimli yeil tarla iindeki avclarla dman topusudur."

16 Haziran tarihli son yaz,'Mukaddes Mdafaa' adn tamaktadr ve yazarn savala ilgili dncelerini aka anlatmaktadr. "Mukaddes ve ulvimdafaa... Dini hrmet ve vatan muhabbetle selamlamak, tebadan her dinda, bu mdafayabaka ne nam verebilir? Bu m

dafaa arasnda bulunmak, bundan fedakaranelmeyi isteme

mek, bilmem kabil olur mu? Silahn brakmamak ve onunlamdafaai din memleket urunda derek hayatn terketmekten hi ekinmeyen Trkyavrular ancak Cenab Alllah'n sevdii kullardr."

Mehmet Halit, Temmuz ayierisinde hastalanr ve Akba iskelesinden bindii 'Glnihal' vapuru ile stanbul'a geri dner.Mehmet Halit iin sava bitmi

rir, ancak orada grdklerininizleri, hafzasnda ve yreindelnceye dek canl kalmtr.

Yed ek s u b a y la r n a n s n a .. .Mehmet Halit, cepheden dnnce bo durmaz. Fizikselolarak katkda bulunamad savaa mutlaka birkatks olsun ister. 'Maziden Bir Yaprak' adl mensuriir kitab bu amala kaleme alnr. 'Halit Ouz' takmaadyla yazd 18 mensur iirden oluan 60 sayfalkkk boy kitap (fotorafta), 1335 (1919) tarihinde

stanbul'da yaymlanr.Yedi buuk kurua satlan kitabn "menafii bakiyesihtiyat Zabitleri Teavn Cemiyeti'ne terk edilmitir".

Yani kitaptan elde edilen gelir, YedeksubayYardmlama Cemiyeti'ne braklmtr.Kitapta yer alan 18 mensur iirden 'ehidler',

'stanbul' ve 'ehid Kardelerime' adn tayan , savala ilgilidir.'ksz Muhacir', 'Bir K Gnnde' baln tayanlarda isesavatan zarar gren insanlar anlatlmaktadr. Dier iirler de TrkFolklor Aratrmalar Dergisi'nin Eyll 1957 tarihli 98. saysndabelirtildii gibi, Serveti Fnun airlerinden Mehmet Rauf'un etkisindekalnarak yazlm romantik iirlerdir. 'Cephe Arkada' adl hatra

defterinde de benzer ssl anlatmlara ve uzun cmlelererastlamaktayz.

Mehmet HalitBayr savasonrasnda,1923 ylndaalma masasbanda.

PoplerTARH/Mar t 2001 43


40/106

Z e u g m a , y e n i y e d i

h a r i k a n n n e r e s i n d e ?Dnyann yedi harikas tartlyor: 'Eskidiler'; yerlerine'yenileri' seilecek. Ama farkl giriimler , farkl bak alar

var. nce bir internet sitesi, kendi adaylarn belirledi veoylamaya at. Sonra Fransz dergisi L'Express ve ardndanUNESCO konuya el attlar. Bu arada, Zeugma da gndemde!

44 Popler TARH /Mart 2001


41/106

DERLEYEN: SMET AKA

Olimpos'taki Zeusheykeli, Efes'teki Artemis Tapna, Rodos Feneri, Msr pira

mitleri, Halikarnas Mozolesi,Babil baheleri ve skenderiyeFeneri... te 'dnyann 7 harikas'.

Bugn bunlar bir soluktasralayabilmek,

popüler tarih dergisi - sayı 10 - mart - 2001

Documents