portre 11/15/07 7:46 pm page 18 gÜneydo⁄u anadolu …

18 G Ü N E Y D O ⁄ U A N A D O L U R E H B E R ‹

PORTRE 11/15/07 7:46 PM 8

19G Ü N E Y D O ⁄ U A N A D O L U ’ N U N B ‹ R P O R T R E S ‹

Güneydo¤u Anadolu’nunBir Portresi

PORTRE 11/23/07 4:22 PM Page 19


Güneydo¤u Anadolu Bölgesi’ninHaritas›

PORTRE 11/15/07 7:47 PM Page 20


Gaziantep

Kilis

BatmanAd›yaman

fianl›urfa

SiirtDiyarbak›r

fi›rnakMardin

PORTRE 11/15/07 7:47 PM Page 21


Fırat Nehri

PORTRE 11/15/07 7:48 PM Page 22


PORTRE 11/15/07 7:48 PM Page 23


Güneydoğu Anadolu Bölgesi Türkiye’nin en küçük coğrafîbölgesidir. Ülke nüfusunun yaklaşık yüzde 10’u bu bölgedeyaşamaktadır. Bölgeden geçen Dicle ve Fırat nehirleriGüneydoğu Anadolu topraklarına hayat verir. Bu iki nehirsadece bölgenin değil, Ortadoğu’nun da can damarınıoluşturur. Güneydoğu Anadolu’nun sosyal yaşamı veekonomik durumu bu iki nehirle doğrudan bağlantılıdır. Dicleve Fırat yaklaşık 8000 yıldır bölgenin yaşamını ve kültürünüşekillendirmektedir. Bu iki nehir arasında kalan toprak verimliolduğu için “Verimli Hilal” olarak adlandırılır. Dicle ve Fıratüzerinde yapılan barajlarla bölgede tarım daha da gelişmiştir.Önceleri sadece yağmur suyu ile beslenen buğday, arpa gibiürünler yetiştirilirdi. Bölge sulama imkanına kavuştukçaendüstriyel tarım ürünleri de üretilmeye başlandı. Bu sayedepamuk bölgenin en temel tarımsal ürünü durumuna geldi.

Dicle ve F›rat

Dicle veF›rat’›nTarihsel ÖnemiDicle ve Fırat geçtikleritopraklarda kültürel yaşamın dakaynağı olmuşlardır. Dünyakültür ve uygarlık tarihinde çokönemli bir yer tutan Sümer, Asurve Babil gibi birçok uygarlık buiki nehrin kıyısında hayat buldu.Dicle ve Fırat bu bölgedeyaşamış insanların ürettiğiefsanelere de konu oldu. “Tufan”öyküsü, günümüze kadar ulaşanen önemli efsanelerden birisinioluşturur. Dicle ve Fıratarasındaki topraklar“Mezopotamya” olarak anılır.

KarakayaBarajı

Atatürk Barajı

Halfeti’de Fırat üzerindekimotorlar

Atatürk Barajı’ndan salıverilenFırat suları

� K‹L‹S

� GAZ‹ANTEP

� ADIYAMAN

� fiANLIURFA

PORTRE 11/15/07 7:48 PM Page 24


Dicle Türkiye’de doğan nehrin birçokkolu vardır. En önemli kollarıBatman, Garzan, Botan, Habur,Büyük Zap ve Küçük Zap’tır.Dicle, Irak topraklarında Fırat’labirleştikten sonra BasraKörfezi’ne dökülür. Nehrin anakaynakları GüneydoğuToroslar’da Maden Dağlarıkesimindedir. Toplam uzunluğu1900 km. olan nehrin Türkiyetopraklarında kalan kısmı 523km.’dir. Dicle Nehri’nin ortalamadebisi 360 metreküp saniyedir.

Nehrin suları yaz sonu vesonbahar başlarında kuraklıknedeniyle azalır. Rejimi düzenlideğildir. Dicle üzerinde Kralkızı,Batman ve Dicle baraj vehidroelektrik santrallerikuruludur. Ilısu Barajı da bunehir üzerinde yapılmaktadır.

F›rat Fırat Türkiye’nin en verimli ve supotansiyeli en yüksekakarsuyudur. Erzurum’unkuzeydoğusunda bulunan DumluDağı’ndan doğar. Toplam

uzunluğu 2789 km.’dir. Bunun1263 km.’si Türkiye sınırlarıiçindedir. Murat, Karasu, Tohma,Peri, Çatlı ve Munzur çayları enönemli kollarıdır. Nehir mart-haziran ayları arasında yavaşçakabarır. Temmuz ile ocak aylarıarasında ise çekilir; ancak bol suakımı devam eder. Fırat’ın debisi635 metreküp saniyedir. Fıratüzerinde Türkiye’nin en büyükbarajları kurulmuştur. KebanBarajı, Karakaya Barajı, AtatürkBarajı, Birecik Barajı veKarkamış Barajı yapımıtamamlanmış barajlardır.

Diyarbakırönlerinde DicleNehri

Hasankeyf ve Dicle

� MARD‹N

� D‹YARBAKIR � BATMAN� S‹‹RT

� fiIRNAK

Dicle Fırat

PORTRE 11/15/07 7:49 PM Page 25


Güneydo¤u AnadoluProjesi (GAP)Güneydoğu Anadolu Projesi Türkiye’nin Güneydoğubölgesinde bulunan Adıyaman, Batman, Diyarbakır, Gaziantep,Kilis, Mardin, Siirt, Şanlıurfa ve Şırnak kentlerindeuygulanmaktadır. Bu bölgenin alanı, Türkiye’nin toplamyüzölçümünün yüzde 10’unu, nüfusu ise ülke nüfusununyüzde 9,7’sini oluşturur. GAP kapsamında toplam olarak 22baraj, 19 hidroelektrik santralı (HES) ve sulama şebekesiyapımı planlanmıştır. Karakaya, Atatürk, Batman, Kralkızı,Dicle, Birecik ve Karkamış hidroelektrik santralları işletmeyeaçıldı. Proje çerçevesinde toplam 13 barajın yapımıtamamlandı. GAP bölgesinde Dicle ve Fırat havzasında toplamolarak 290.955 hektar alan sulu tarıma açıldı.

GAP’›n BölgeYaflam›naEtkileriGAP’ın gerçekleşmesi ilebölgede tarımda, sanayide vesosyal yaşamda önemligelişmeler görülmüştür. 1995yılından günümüze kadar geçenzamanda bölgede sanayikuruluşlarının sayısı ikiyekatlanmıştır. Bölgede organizesanayi bölgeleri ve küçük sanayisitelerinin sayısı hızla artmayabaşlamıştır. GAP bölgesiniTürkiye’nin diğer bölgelerine veOrta Doğu’ya bağlayanGaziantep-Şanlıurfa Otoyolu’nunbir bölümü trafiğe açılmıştır(Birecik-Şanlıurfa). GAPbölgesinin 7 kentinde havaalanıvardır; ayrıca Türkiye’nin enbüyük kargo havalimanı olanGAP Uluslararası HavaalanıŞanlıurfa’da hizmete girmiştir.

D›fl ‹liflkiler veProjelerGAP bölgesinde bölgeselkalkınmayı geliştirmek içinuluslararası projeler uygulamayakonulmuştur. Bunun içinBirleşmiş Milletler KalkınmaProgramı (UNDP) ve AvrupaBirliği (AB) ile işbirliği içindebu iki dış kaynağa dayalıprojeler yürütülmektedir. Buçerçevede üç ayrı projeoluşturulmuştur: KültürelMirasın Geliştirilmesi Projesi,Kırsal Kalkınma Projesi, Küçükve Orta Ölçekli GirişimcileriDestekleme Projesi.

GAP ile Güneydoğu Anadolu’nunekonomik ve sosyal yaşamınıngeliştirilmesi amaçlanmaktadır.

PORTRE 11/15/07 7:50 PM Page 26


Bölgenin SuPotansiyeliGAP bölgesi doğal kaynakaçısından oldukça zengindir.Bölgenin ana kol akarsupotansiyeli Türkiye’nin sahipolduğu toplam su kaynaklarınınyüzde 28.5’ ini oluşturur. Yerüstü su kaynakları açısındanFırat ve Dicle’nin yıllık ortalamadebisi 53 milyar metreküptür.Ana kol olarak Fırat’ın debisiyıllık 30 milyar, Dicle’nin ise16.7 milyar metreküptür.Bölgenin yer altı supotansiyelinin 1.5 milyarmetreküp olduğu tahminedilmektedir.

Bal›kç›l›kAtatürk Baraj Gölü balıkçılıkaçısından büyük potansiyeltaşımaktadır. Gölde avlananbalık türlerinin başında gümüşbalığı, inci kefali, karaca, aynalısazan ve şabut gelir.

Su sporlar›Atatürk Barajı’nın yapımıyla oluşan baraj gölü sayesinde GüneydoğuAnadolu Bölgesi’nde su sporlarına ilgi gederek artmaktadır. Her yılgölde sporcuların sörf, kürek, yelken ve yüzme sporlarında yarıştığı SuSporları Şöleni düzenlenmektedir.

GAP çerçevesinde yap›l›piflletmeye aç›lm›fl barajlar

FIRAT� Karakaya Barajı� Atatürk Barajı� Birecik Barajı� Hancağız Barajı� Karkamış Barajı

D‹CLE� Kralkızı Barajı� Dicle Barajı� Batman Barajı

Karakaya Barajı

Birecik Barajı

Karkamış BarajıDicle Barajı

Kralkızı BarajıAtatürk Barajı

PORTRE 11/15/07 7:51 PM Page 27


PORTRE 11/15/07 7:51 PM Page 28


PORTRE 11/15/07 7:52 PM Page 29


Atatürk Baraj› Atatürk Barajı, Şanlıurfa ve Adıyaman kentleri arasında, Fırat Nehri üzerinde kuruludur.Dünyanın en büyük su kaynaklarını geliştirme projelerinden biri olan GAP (GüneydoğuAnadolu Projesi) kapsamında inşa edilmiştir. Yapımına 1983 yılında başlanan baraj 1992’dehizmete girdi. Türkiye’de inşa edilmiş en büyük baraj olan Atatürk Barajı elektrik üretimi,sulama ve su temini için kullanılır. Barajın tipi “kaya dolgu”dur. Temelden yüksekliği 184metredir. Bu yükseklikle Atatürk Barajı Türkiye’nin Keban, Altınkaya, Karakaya ve Oymapınarbarajlarından sonra en yüksek barajıdıır. Barajın göl alanı 817 kilometrekare, toplam su depolamahacmi 48.7 kilometreküptür. Atatürk Barajı’nın yıllık ortalama su akışı 26.654 kilometreküptür.Atatürk Hidroelektrik Santralı’nın yıllık enerji üretim kapasitesi 8.9 milyar kWh’tır.

Fırat Nehri’ningölde biriktirilen

suyu, elektriküretimi, sulama

ve su teminiamaçlı

kullanılıyor.

Kret (barajduvarı) genişliği

15 metre

Kret uzunluğu1664 metre

Barajın tabanı 1 kilometre

genişliğinde

Barajın gövde hacmi 84.5 milyonmetreküp

PORTRE 11/15/07 7:52 PM Page 30


Barajın kayadolgu tipindeinşa edilmişgövdesi

Barajkapaklarındansalıverilen Fıratgüney yönündeakmaya devamediyor.

DÜNYADAK‹DOLGU T‹P‹BARAJLARARASINDA

• Yükseklik bakımından 25.• Gövde dolgusu

bakımından 5.• Göl hacmi bakımından 21.• Hidroelektrik santralın

kurulu gücü bakımından 32. sırada

Hidroelektrik santral 8 türbinesahip; toplam kurulu gücü 2400MW

Barajgölü 817kilometrekarelikalanayayılıyor.

PORTRE 11/15/07 7:54 PM Page 31


PORTRE 11/15/07 7:54 PM Page 32


Güneydoğu AnadoluBölgesi’nde yetiştirilenpamuk

PORTRE 11/15/07 7:55 PM Page 33


Do¤al yap›Güneydoğu Anadolu Bölgesi doğal yapısının özelliklerindendolayı iki kısma ayrılır. Orta Fırat Bölümü ve Dicle bölümü.Güneydoğu Anadolu Bölgesi’ni ikiye ayıran sınırKaracadağ’dan geçer. Bölgenin kuzey kesimi GüneydoğuToros Dağları’nın kolları tarafından çevrilidir. Kuzeydengüneye inildikçe arazi engebeli ve düz bir yapıya kavuşur. Bubölgelerde fazla yüksek olmayan ova ve platolar geniş yerkaplar. 600-1000 metre yüksekliğe çıkan Mardin DağlarıMardin Eşiği adını alır ve bölge için önemli bir kavşak noktaoluşturur. Bu eşik, Diyarbakır Havzası’nı Orta ve DoğuAnadolu ile Mezopotamya’yı birbirine bağlayan önemli birgeçittir. Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde doğal oluşumlu gölyoktur; ancak Fırat ve Dicle üzerinde kurulan baraj göllerivardır. Türkiye’nin en büyük baraj gölü olan Atatürk Barajı bubölge sınırları içindedir.

Da¤larGüneydoğu Anadolu Bölgesikuzeyden Güneydoğu TorosDağları tarafından bir yay gibiçevrilir. Bölge kültürel ve tarihiözellik taşıyan dağlara sahiptir.Toros sıradağları üzerindebulunan Nemrut Dağı 2150metre yüksekliğe erişir. Bu dağınüzerinde Kommagene Kralı I.Antiokhos’un anıt mezarıbulunur (Adıyaman). Cudi Dağı,Nuh Peygamber’in tufandansonra karaya çıktığı yer olarakkabul edilen mitolojik özellikleriolan bir dağdır (Şırnak).Bölgenin ortasında, Şanlıurfa-Diyarbakır sınırı üzerinde 1938

metre yüksekliğinde, sönmüşKaracadağ volkanik dağı yeralır. Gaziantep sınırında bulunanAmanos (Nur), Karakuş, Raman,Aydınlık dağları (Batman); MazıDağları, Alem ve Dibek Dağı(Mardin); Akdağ, Ulubaba,Gördük, Nemrut ve Altın dağları(Adıyaman); Cudi, Küpeli,Kelmehmet, Tanintanin veNamaz dağları (Şırnak) bölgeninbelli başlı dağlarıdır.

Siirt’te Pervari yakınlarında birasma köprü.

Batman’da Mereto Dağları(en üstte); Şırnak’ta CudiDağı (üstte); Diyarbakır’daKaracadağ (altta).

PORTRE 11/15/07 7:56 PM Page 34


Ovalar Güneydoğu Anadolu Bölgesi’ninbüyük bir bölümü ovalarlakaplıdır. Bölgenin kuzeyindengüneyine doğru yer yapısı hafifengebeli bir şekilde alçalarakdüzleşir. GüneydoğuAnadolu’nun belli başlı ovalarışunlardır: Mardin Ovası,Nusaybin Ovası, Cizre Ovası,Kızıltepe Ovası ve Silopi Ovası(Mardin); Harran Ovası, Suruç,Ovası, Viranşehir Ovası,Ceylanpınarı Ovası, HalfetiOvası, Birecik Ovası (Şanlıurfa);Barak Ovası, Araban Ovası,İslahiye Ovası, Yavuzeli Ovası veOğuzeli Ovası (Gaziantep).

‹klimGüneydoğu Anadolu Bölgesi karasal iklimin egemen olduğu birbölgedir. Yazları kurak ve sıcak, kışları ise soğuk ve yağışlı geçer.Bölgede şiddetli soğuklar ve bol yağışlar ocak-şubat aylarında, sıcakve kurak günler ise temmuz-ağustos aylarında yaşanır. Bölgede kurulanbarajlar, dağ kütleleri ve ovalar iklimde yöresel farklılıklarıngörülmesine yol açar. Gaziantep ve Orta Fırat bölgesinde Akdeniz iklimözellikleri, fakat buradan kuzeye ve doğuya gittikçe karasal iklimözellikleri kendini gösterir. Orta Fırat bölümünde kış sıcaklıkortalaması 0 derecenin altına düşmez. Yağış kışın görülür. Diclekesiminde ise karasal iklim egemendir. Burada yazlar çok sıcak vekurak, kışlar ise oldukça soğuktur. Kışın sıcaklık sıfır derecenin altınadüşer. Güneydoğu Anadolu Bölgesi yaz sıcaklığı en yüksek olanbölgedir. Yazın en yüksek sıcaklık yer yer 40-42 dereceyi bulur. Yıllıksıcaklık ortalaması 15 derecedir.

PlatolarKaracadağ volkanik kütlesininbatısında Şanlıurfa, Gaziantep,Adıyaman platoları yer alır. Buplatolar Fırat Nehri ve kollarıtarafından derin bir şekildeoyulmuştur. Karacadağ’ındoğusu ise daha engebelidir.Bölgenin belli başlı diğerplatoları Cemirakı, Ceman,Herekol ve Bacavan’dır.

Ma¤aralarBölgenin dağları genelliklekalkerli kayaçlardan oluşmuştur.Bu durum dağlarda pek çokmağara oluşumu için elverişliortam yaratmıştır. Şanlıurfa veBatman civarında binlercemağara bulunur. Cudi Dağı’nıntepesinde, içinde yüzlerce insanıbarındıracak büyüklükte birmağara vardır. Bu mağara hemdoğal güzelliği, hem de içindebarındırdığı tarihi kalıntıları ilebölgenin önemli bir doğalzenginliğini oluşturur.

Mardin Ovası (solda, enüstte); Gaiantep’teKarasu Çayı (en solda);Diyarbakır’da HevselBahçeleri (solda);Gaziantep’te Rumkaleyakınları (altta).

PORTRE 11/15/07 7:57 PM Page 35


PORTRE 11/15/07 7:57 PM Page 36


GüneydoğuAnadoluBölgesi’ndekuşbazlık çokyaygındır

PORTRE 11/15/07 7:57 PM Page 37


Bitkiler ve hayvanlarGüneydoğu Anadolu Bölgesi bitki çeşitliliği açısındanTürkiye’nin önemli bölgelerinden birisidir. Türkiye’deki bitkitürlerinin yaklaşık yüzde 35’ine bu bölgenin her yerinderastlanır. Bölgede 82’si endemik (bölgeye ait) olmak üzeretehdit altında 384 bitki türü bulunur. Güneydoğu AnadoluBölgesi Türkiye’nin tarım bitkileri merkezlerinden biri olarakkabul edilir. Bu bölgede, üretimi yapılan çeşitli tahıl türlerininyabani atalarına günümüzde de rastlamak mümkündür.Bölgede ayrıca soğanlı bitkiler ve orkide türü bitkiler deyetişir. Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde karasal iklim egemenolduğu için ormanlara pek rastlanmaz. Ancak 700 metreyükseklikten sonra meşe ormanları görülebilir.

Bölgenin Özgün Bitkileri Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin kendine özgü bitkileri vardır. Bubitkiler Güneydoğu Anadolu’ya ait olmasına karşın bölgenin her ilindeyetişmez. Bölgeye özgü en önemli bitkiler şunlardır: Ters Lale,Diyarbakır Karpuzu (Diyarbakır) ve Antep Fıstığı (Gaziantep).

OrmanlarOrmanlık bölgeler genelliklebozkır kuşağı üzerinde kalır.Güneydoğu Toroslar’ın üzerinde,Siirt’in kuzey bölgelerinde platove dağlarda az miktarda meşeormanı vardır. Saf meşetopluluğu olan bu ormanlara“Doğu Anadolu Meşelikleri” adıverilir. Siirt dolaylarında mazı veDiyarbakır çevresindeki ardıçmeşesi en yaygın olan meşetürleridir. Dicle yakınlarında 600metreye kadar inen yabanimeyve ağaçlarına rastlanır.Diyarbakır yöresinde doğalorman sınırı 2400 metreye kadarçıkar. Bu sınırın dahayukarısında ise alpin bitkiler yeralır.

PORTRE 11/15/07 7:58 PM Page 38


HayvanlarGüneydoğu Anadolu Bölgesiönemli bir zoocoğrafya kesişimnoktasında bulunur. Bölgedetoplam 324 kuş türükaydedilmiştir. Bunların yaklaşıkolarak 195 türü bu bölgede ürer,geri kalanlar ise göçmenkuşlardır. Bölgede korumagereksinimi olan pek çok kuştürü de yaşamaktadır. Kelaynakbunların başında gelir. AyrıcaToy (Otis Tarda), Boz Kirazkuşu(Emberiza cineracea), BozkırÖtleğeni (sylvia conspicilaata)bölgede yaşayan ve nesli tehlikealtında olan kuş türleridir.

SürüngenlerBölgede yapılan alan çalışmasısırasında 3 kurbağa, 2kaplumbağa, 13 kertenkele ve 14yılan türü tespit edilmiştir.

Ceylan ve da¤keçileri Dağ keçisi otoriteler tarafındanzarar görebilir hayvan sınıfınakonulmuş yabani bir hayvandır.Bu türün 1990’a kadar Nizipçevresinde olduğu kaydedilmişfakat daha sonraki sürede yenikayda rastlanmamıştır.Ceylanlar, genellikle açıkarazilerde ve çalılıklardabulunurlar. Bölgede ceylannüfusunun olduğu tek yerCeylanpınar Devlet ÜretmeÇiftliği’dir.

KelebeklerGüneydoğu Anadolu Bölgesi’ndepek çok kelebek türü tespitedilmiştir. Kelebekler içinvadiler uygun yaşam ortamıolmaktadır. Tanintanin Dağlarıile Beytüşşebap arasındaki derinvadi bunlardan birisidir. Bubölgede bir seferde 104 türkaydedilmiştir. Aynı bölgeninbaşka kesimlerinde isekaydedilen tür bunun iki katıolmuştur.

Yaprak parmaklı keler

Fırat kaplumbağası

SırtlanKelaynaklar

Kuflbazl›kKuşbazlık Güneydoğu Anadolu’da çok yaygındır.

En çok bakıp beslenen kuş türü güvercindir.Güvercinler aynı zamanda takılarla süslenir.

PORTRE 11/15/07 7:59 PM Page 39


Geleneksel MimarîGüneydoğu Anadolu Bölgesi’nin mimarîsi Anadolu’nun diğerbölgelerindeki gibi, geleneksel ve bölgesel etkenlerlebiçimlenir. Güneydoğu Anadolu mimarîsinde yöre insanınınyaşam tarzının ve toplumsal yapısının etkisi açıkça görülür.Mimarî tarih, prehistorik döneme kadar uzanır. Bölge sırasıylaHitit, Asur, Pers, Roma, Bizans, Erken Türk Beylikleri,Selçuklu ve Osmanlı dönemi uygarlıklarına beşiklik etmiş biryerleşmeler bütünüdür.Erken dönemlerden itibaren İslam ve Hıristiyan kültürlerininsentezinden oluşan konut geleneği, önemli bir kültürelbirikime sahip Mezopotamya geleneğinin devamıniteliğindedir. M.Ö. 8000’lerden bu yana yerleşim merkeziolan bölge konutlarının merkez düzenini, genelde büyükçe biravlu etrafında yer alan eyvanlı mekânlar oluşturur. Yerleşimdokuları dışa kapalı, içe dönük yapıdadır. Bu bölgedekiyapılarda yalın ve doğal biçimler etkilidir. Ahşaptan çok taşkonut mimarîsi yaygındır. Ahşap malzeme kapılarda,dolaplarda kullanılır. Bazen bir çeşme ya da dinsel merkezinbulunduğu meydanı çevreleyen sokaklardan oluşan mahalleleryerleşmelerin özelliğini yansıtır. Sokaklar genellikle insanlaberaber yüklü bir hayvanın geçebileceği ölçektedir. Sokakları,bölgesel özelliklere göre bazen ahşap payandalı, taş konsolluçıkmalar, bazen de yüksek bahçe ya da avlu duvarları sınırlar.

Konut MimarîsiBölgede, genellikle yığmasistemle yapılan taş evler dikkatçeker. Tuğla, sırlı tuğla, mozaikçini, alçı ve bölgeye özgüyumuşak sarı taş genelliklesüsleme malzemesi olarakkullanılır. Sıklıkla rastlanan üsttepe pencereleri ışıklandırmayısağlar. Evler iklime, mevsimleregöre planlanır. Güneye bakanpencereler tercih edilir. Üstkatlar çıkmalarla sokağa açılır.Evler yaşamın yoğun olarakgeçtiği bahçe ya da avluyayönelirler.

PORTRE 11/15/07 8:00 PM Page 40


Özgün EvlerBölgede antik dönemin en dikkatçekici evleri Zeugma evleridir.Zengin bir Roma kenti olanZeugma’nın geniş evlerimozaiklerle kaplı, avlulu ve ikikatlıdır. Harran evleri özgünyapılarıyla diğer GüneydoğuAnadolu evlerinden ayrılır.Burası taş ve toprak gibi yöreselmalzemeyle üretilmiş, balçıklasıvanmış konutlardan oluşan biryerleşimdir. Urfa evleri bitişiknizamda, karmaşık düzendedir.Genellikle iki katlıdır. Gaziantepevleri yüksek avlu duvarları vedışa kapalı cephelerden oluşur.Evler, sokaklardan kopuktur.Yüksek duvarlar sokağa gölgesağlar. “Hayat” denilen avlulardikkat çeker. Diyarbakır’da daavlusuz ev yoktur. Ahşap ve tuğlakullanılmayan kagir evlergenellikle iki katlıdır. Diyarbakırve Silvan evleri Türk islammimarisinin özelliklerini taşır.Siirt’te küçük pencereli, düzcamlı ‘Cas evleri’ yer alır.Mardin evleri yer aldıklarıarazinin eğimine göre inşaedilmiş, alttakinin damı,üsttekinin terası olacak şekildedüzenlenmişlerdir.

SaraylarSaraylar, M.Ö. 2. bine uzanantarihleriyle GüneydoğuAnadolu’nun en eski mimarîyapılarındandır. Yapı, plan vemimarî teknik açıdan üst düzeyözellikler gösterirler.Hasankeyf’teki “Büyük Saray”,Gaziantep Tilmen höyüktekisaray kalıntıları, Virantepe’dekiArtuklu Sarayı bölgenin bellibaşlı saray mimarîsiörnekleridir. Taş bloklarlaörülmüş cepheler, günümüze çokaz kalsa da özenli taşişçilikleriyle dikkat çekerler.

Zeugma

Hasankeyf’teki Büyük Saray

Halfeti (üstte ve altta)

Harran

Gaziantep

Mardin

Diyarbakır

PORTRE 11/15/07 8:01 PM Page 41


PORTRE 11/15/07 8:01 PM Page 42


KasımiyeMedresesi veMardin Ovası

PORTRE 11/15/07 8:01 PM Page 43


Dinî mimarîGüneydoğu Anadolu Bölgesinde kutsal alanların en eskileriNeolitik Çağ’a aittir. Göbeklitepe Tapınağı M.Ö. 10.500’euzanan tarihiyle dünyanın en eski tapınaklarındandır. Gaziantepyakınlarındaki Dülük köyünde kayaya oyulan tapınaklar dikkatçeker. Bizans dönemiyle birlikte Hıristiyanlığın yayıldığıbölgede yer alan Deyr-ul Zafaran Manastırı, Diyarbakır’dakiKeldani Katolik Kilisesi, Adıyaman’daki Mor Petrus KilisesiHıristiyanlık taş mimarî örneklerinin dikkat çeken yapılarıdır.Camilerin Şam Emeviye Camii modelini tekrarladığı görülür.Silvan, Mardin ve Kızıltepe Ulu camileri bunun örnekleridir.Diyarbakır Ulu Camii günümüze ulaşan en erken örnektir.Mihrap ve kubbenin ilk uygulamaları Artuklu camilerindegörülür. Avlulu ve pek çok taş odanın yer aldığı taşmedreselerin yanı sıra eyvan biçimli türbeler, kubbe ile örtülümezar anıtları olan kümbetler, bölgenin önde gelen dinî yapıtiplerindendir. Deyr-ül Zafaran Manastırı

Deyr-ül Zafaran Manastırı

Diyarbakır Ulu Camii Harran Ulu Camii

Hasankeyf El-Rızk CamiiSiirt Ulu CamiiSiirt Ulu Camii

Dülük

PORTRE 11/15/07 8:03 PM Page 44


Su mimarîsiKöprülerBaşta Dicle ve Fırat olmak üzere pek çok akarsuyun bulunduğubölgede özenli mimarî yapılardan biri de köprülerdir. Cendere Çayıüzerindeki kesme taştan yapılan Cendere Köprüsü, Hasankeyf’tekiArtuklular döneminden kalan kabartmalarıyla dikkat çeken “EskiKöprü”, Batman Çayı üzerindeki geniş taş kemerli Malabadi Köprüsübölgenin pek çok onarım geçirip günümüze kadar ulaşan özgün köprüörneklerindendir.

Askeri mimarîGüneydoğu Anadolu Bölgesi’ndetarihöncesi devirlerden bu yanayerleşim yerlerinin bir surlaçevrelendiği bilinir. Krallıklarıngörülmesiyle birlikteyerleşimlerin en yüksek yerlerikale denilen yüksek duvarlarlave burçlarla çevrelenmiştir.Diyarbakır, Gaziantep ve Mardinkaleleri, kesme taştan yapılanDiyarbakır surları bölgeninaskeri mimarîsinin çarpıcıörnekleridir. Rumkale, Gaziantep

Cendere Köprüsü, Adıyaman Cendere Köprüsü, Adıyaman

Şeytan Köprüsü, Adıyaman

Malabadi Köprüsü, Batman

Ongözlü Köprü, Diyarbakır

PORTRE 11/15/07 8:04 PM Page 45


El sanatlar›Güneydoğu Anadolu topraklarında tarih boyunca pek çokuygarlık yaşadı. İpek Yolu üzerinde bulunması nedeniyle buyörede ticari yaşam tarih boyunca canlılığını korudu. Ayrıcafarklı dinsel inanışların yayılıp kök salması da GüneydoğuAnadolu kültürünü önemli ölçüde etkiledi. Özellikle el sanatlarıbu tarihî birikimin izlerini taşır. Kilim dokumacılığınıngeçmişinin M.Ö. 2000’li yıllara, cam işlemeciliğinin geçmişininise M.Ö. 4000 yıllarına dayandığı bilinmektedir. Bölgededokumacılık, kilimcilik, battaniyecilik, bakırcılık, gümüş ve altınişlemeciliği, taş işlemeciliği, sedefçilik, ağaç işlemeciliği,kazazlık, keçecilik gibi pek çok el sanatı yaşatılmaktadır. Bu elsanatlarında farklı dinsel inançların ve kültürlerin izlerini görmekmümkündür. Örneğin dokumacılıkta Orta Asya şaman inancının,bakırcılıkta Selçuklu döneminin, taş işçiliğinde Artuklu veOsmanlı taş oymacılığının etkileri açıkça görülür. Modernyaşamın yaygınlaşmasıyla bazı el sanatları unutulmaya yüz tutsada bölgede turizmin gelişmesi ve Güneydoğu AnadoluProjesi’nin uygulanması bunların yeniden canlandırılmasınısağladı.

Dokumac›l›kDokumacılık, geleneksel elsanatları içinde en yaygınolanlardan biridir. Dokumaürünleri, kumaşlar ve sergiolarak iki gruba ayrılır. Bunlar,tarım ve hayvancılıktan eldeedilen malzemelerden yapılır.Yün, kıl, tiftik, ipek, pamuk enyaygın kullanılan malzemelerdir.Bu malzemelerden kumaş, halı,keçe, kilim gibi değişik kullanımürünleri üretilir. Dokumaürünlerinde çiçek, kuş, yılan gibimotifler işlenir. Aynı desenTürkiye’nin değişik bölgelerindedeğişik isimler alabilir. Örneğin,Siirt ve Şırnak’ta “parmakmotifi” Sivas’ta “toplu kilimnakışı” olarak adlandırılır.Bölgede dokumacılık halıcılık,kilimcilik, abacılık,battaniyecilik, ipek dokumacılığı,kazazlık ve kutnuculuk gibiçeşitli biçimlerde yapılır.

Kutnuculuk �Kutnu, ipekli ve pamuklu birdokuma türüdür. Kumaş çeşitliboyalara defalarca batırılarakkendine özgü motif ve renkkazanır. Kutnu, Arapça birsözcük olup "pamuklu“ anlamınagelir; bir yüzü ipekli, bir yüzüpamuklu, desenli bir kumaştır.Kutnu, parlak ve mat çizgilidir;üzeri çiçek desenli olanları davardır. Güneydoğu AnadoluBölgesi’nde Gaziantep’tegelişmiş bir el sanatıdır.Kutnuculuk sanatı bölgeye1900’lü yıllarda Suriye’den göçeden Halepli ustalar tarafındangetirilmiştir. Kutnu, Osmanlıdöneminde saray giysilerindeolduğu gibi Anadolu giysilerindede kullanılmıştır.

Tezgahta, ince yüniplikten seyrekdokulu bir kumaştürü olan ehramdokunuyor.

Keçe yapımındabüyük fiziksel güçharcamakgerekmektedir.

Antepişi

PORTRE 11/15/07 8:04 PM Page 46


Gümüfl �‹fllemecili¤iGümüş işlemeciliği bölgede uzunbir geçmişe dayanır. Gaziantep’ebağlı Karkamış, Dülük, Belkısgibi yerleşim yerlerinden vehöyüklerden çıkartılan gümüşlerbunu göstermektedir. Gümüşatölyeleri Gaziantep’te yenidenhızla gelişmeye başlamıştır.Gümüş işçiliği Mardin’de deyaygın olarak görülür ve burada"telkâri“ olarak adlandırılır.Telkâri, tel halindeki gümüş vealtını tahta üzerinde açılmışoyuklara gömerek yapılansüslemedir. Mardin’in Midyatilçesi bu el sanatının merkezigibidir.

KilimcilikKilimler genellikle koyun yünü,keçi kılı ve deve tüyü gibimalzemeden yapılır. Bumalzemeler uygun işlemlerdengeçirilerek kök boyayla boyanır.Kilim desenleri dokuyanınduygularını, yörenin yaşambiçimini ve geleneksel kültürünözelliklerini taşır. Kilimlerinkatlanarak taşınması özelliklegöçerlerin yaşamı için çokkullanışlıdır. Kilimler bazen Siirtkilimi, Jirkan kilimi, Antep kilimigibi yöresine göre; bazen deKürt kilimi, Yörük kilimi, Afşarkilimi, Karakeçili kilimi gibidesenlerine göre adlandırılır.Kilim desenleri sadece süslemeiçin değil, insanların dileklerinive umutlarını anlatmak için dekullanılır. İbrik deseni, kilimidokuyan kadının çocukbeklediğini anlatır. Çiçekmotifleri mutluluğu; nilüferçiçeği yalnızlığı; koç boynuzumotifi bereketi, kuvveti, sağlığı,uğuru ve uzun ömürlü olmayıanlatır.

SedefçilikGüneydoğu Anadolu’da sedefkakılmış çeşitli kullanım eşyalarıüretilir.

Bak›rc›l›kBütün yörede çok yaygın bir elsanatıdır.

Yemeniler

Midyat

PORTRE 11/15/07 8:05 PM Page 47


Müzik ve Halk oyunlar›Halk oyunlar› Güneydoğu Anadolu halkoyunları günlük yaşamı, doğaolaylarını, toplumsal ilişkileri,aşkı, dostluğu, dayanışmayı konualır. Türkiye’nin belirlibölgelerinde o yöreye özgü halkoyunları oynanır. Bunlar oynamabiçimine ve oynayanlarınbirbiriyle ilişkisine göre farklılıkgösterirler. Türkiye, halkoyunları açısından değişikbölgelere ayrılır. Örneğin, HoronBölgesi (Karadeniz), ZeybekBölgesi (Ege, Güney Marmara),Teke Bölgesi (Batı Akdeniz) veHalay Bölgesi (GüneydoğuAnadolu) vardır. GüneydoğuAnadolu bölgesi halk oyunlarıhalay türündendir. Halaylar,adımları genelde ayak figürlerinedayanan, davul-zurna eşliğinde,kadın ve erkeğin birlikteoynadığı bir oyundur.

Halay Halay oyunu Türkiye’nin Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgesindeoynanan halk oyunlarının genel adıdır. Halay sözcüğü insan topluluğuanlamına gelen “alay”dan türetilmiş olup birlik, beraberlik vesüreklilik anlamına gelir. Bu halk oyunu davul-zurna eşliğinde en az üçkişiyle oynanır. Halaylar hem toplu ve düz sıra, hem de halka şeklindedizilerek oynanabilir. Kadın erkek birlikte düzenli ritimle ve ayakvurularak oynanan bir oyundur. Eller omuzdan, parmaktan veya beldentutulur. Halayın başındaki kişiye “halay başı”, sonundaki kişiye de“poççik” denir. Halaylarda mendil sallama önemli bir yer tutar.Güneydoğu Anadolu Bölgesi halk oyanları açısından oldukça zengindir.Her kentin kendine özgü halk oyunları vardır. Yörede oynanan bellibaşlı halk oyunları şunlardır: Sal oyunu, hasat oyunu, barış oyunu(Adıyaman); Girani, Delilo, Çepik (Batman); Çepikli, Şirin Nar, BarakHalayı (Gaziantep); Kımıl (Şanlıurfa)

MüzikGüneydoğu Anadolu Müziği OrtaAsya Türk kültürü, Anadolukültürü ve İslam kültürüözelliklerini taşır. Bölgedebulunan her kentin kendine özgükültürel yapısı müziklerine deyansımıştır. Binlerce yıllık birgeçmişi olan yörenin halk müziğiacıyı, ayrılığı, yiğitliği, aşkı,sevgiyi ve dostluğu konu edinir.Halk müziği parçalarına bütünTürkiye’de olduğu gibi bu yöredede türkü denir. Bölgede anonimhalk müziği yanında bestelenmişşarkı ve gazellere de rastlanır.Güneydoğu Anadolu Bölgesi’ndegeleneksel tekke müziği deönemli bir yer tutar. Yöremüziğinde kullanılan müzikaletleri, davul, zurna, tef, cura,cümbüş, keman, bağlama, kanun,kaval, darbuka ve neydir.Güneydoğu Anadolu’dan Türkiyeçapında pek çok ünlü sanatçıçıkmıştır. Kına gecesi

PORTRE 11/15/07 8:06 PM Page 48


YöreK›yafetleriGüneydoğu Anadolu gelenekselkıyafetleri coğrafya koşullarının,geleneklerin ve yaşam biçimininözelliklerini taşır. Gelenekselkıyafetler bölgenin her ilindefarklı özellikler gösterir. Bukıyafetler varlığını daha çokköylerde sürdürmektedir. Yöredekadınlara ve erkeklere ait çeşitligeleneksel kıyafet vardır.Kadınların başına bağladığıörtüler, kullanıldığı ile göredeğişiklikler gösterir. Meşref,tepelik, ahmediye, altuniye puşuGazintep’e aittir. Yamşah denileneflatun renkli, ipek başörtüsünüŞanlıurfa’da hem kadınlar, hemerkekler kullanır. Kofi, Mardin veBatman’da kullanılan siyahörgülü bir başörtüsüdür.Kıyafetler kentlere göre farklılıkgösterir. Daha çok Mardin veGaziantep’te görülen “üçetek”,önü boydan boya açık, yanlarıise bele kadar yırtmaçlı birkıyafettir. Şanlıurfa’da şale,Mardin’de fistan giyilir. Fistan,yakası yuvarlak, beyaz ve kremrenkli bir kıyafettir. Bu kıyafetinüzerine gümüş, gümüş-altıntelleri ile veya renkli nakışipliklerinden çeşitli desenlerişlenir. Zıbun, iç gömleğinüzerine giyilir; helezonik şekillerhalinde gümüş, altın ve inci ileişlemeler yapılır. Erkekkıyafetlerinde şalvar, Cezayiryeleği Gaziantep’e özgüdür. Abave Urfa kürkü Şanlıurfa’nın,şalşepik ise Siirt ve Şırnak’ıngeleneksel kıyafetleridir. Celokveya kurtek, sarı ve kırmızırenklerin egemen olduğu birgömlektir. Daha çok Batmanyöresinde giyilir.

Batman’danbir kadın baş

süslemesi(üstte);

kadınlardadövme

yaygındır(sağda).

Yöreye özgü eflatun renklibaşörtülü kadınlar (solda);şalşepik kumaştan (sağda)giysileriyle Şırnaklılar (üstte).

PORTRE 11/15/07 8:06 PM Page 49


Güneydoğu Anadolu mutfağında buğday ve bulgur en çokkullanılan malzemelerdir. Bunun yanında nohut, mercimek,pirinç gibi bakliyat da yaygın olarak kullanılır. Süt ürünleri vekırmızı et, bölgenin diğer önemli mutfak malzemeleridir.Kırmızı et olarak daha çok koyun eti tercih edilir. Bu besinürünleri değişik baharatlar, acılı ve salçalı malzemelerlekarıştırılarak çok çeşitli yemekler yapılır. Bölge mutfağıTürkiye’de kebap türleri, çiğ köfte ve lahmacunlasimgeleşmiştir. Etli-bulgurlu köfteler, kebaplar, çorbalar, etli-sebzeli yemekler bölge mutfağının zengin yemek çeşitlerinioluşturur. Yoğurdun pişirilerek et, sebze ve tahıllakarıştırılmasıyla yapılan yemek çeşitlerine rastlanır. GüneydoğuAnadolu Bölgesi mutfağında çörek ve ekmek çeşitleri,pekmezden elde edilen yiyecekler, tatlılar, piyaz ve salatalarher kentte değişik biçimlerde yapılır. Bu durum beslenmetarzının “üretilenin tüketilmesi” şeklinde olması ilebağlantılıdır.

Et ve EtYemekleriGüneydoğu Anadolu Bölgesi’ndehayvancılık temel geçimkaynaklarından biridir. Budurum bölge mutfağında etürünlerinin yaygın olaraktüketilmesine yol açmıştır.Güneydoğu Anadolu’da yapılankebaplar lezzetinden dolayıTürkiye’nin hemen her yerineyayılmıştır. Kebaplık etler,baharatlar ve acılı-ekşilikarışımlarla terbiye edilir vedaha çok kömür ateşindepişirilir. Kebap olarak pişirilenet, kıyma ve kuşbaşı olarakkullanılır. Kebaplar, sebzeli,meyveli ve sade olarakpişirilebilir. Bölge mutfağında et,sebze ve meyvelerlekarıştırılarak yahni ve

dolmalarda da bolca kullanılır.Bölgede pişirilen belli başlıkebap türleri şunlardır: Kemelitike kebabı, yenidünya kebabı,patlıcan kebabı, yoğurtlu kebap,büryan, haşhaş kebabı, soğanlıkebap, domatesli kebap, alinazik.Belli başlı etli yemekleri ise kellepaça, incik haşlaması, paşaköftesi, frenk tavası, soğantavasıdır.

PilavlarGüneydoğu Anadolu bölgesi’ninmutfağında buğday ve buğdayürünleri çok önemli bir yer tutar.Pilavlar bölge mutfağınınvazgeçilmez yemeklerinioluştururlar. Bölgede pişirilenpilavlardan bazıları duvaklıpilav, şehriyeli pilav, mercimeklipilav, ciğerli pilav, meyhanepilavı, firikli pilav, mığrıbipilavıdır. Güneydoğu AnadoluBölgesi’nin bütün kentlerindeyapılan çiğ köfte ve içli köfte deyörenin sembolü haline gelmişyemek türlerindendir. İç pilav

Yeni dünya kebabı

Güneydo¤u Anadolu mutfa¤›

Lahmacun ve kebap çeşitleri

Yuvarlama

PORTRE 11/15/07 8:07 PM Page 50


Tatl›larGüneydoğu Anadolu’nun üzümyetişen bölgelerinde üzümdenelde edilen tatlı çeşitleri oldukçafazladır. Üzüm suyuna elma,ayva ve kış kabağı gibi meyvelerkatılarak reçel yapılır. Ayrıca

ÇorbalarBölge mutfağında bulgurla vemercimekle pişirilen çorbalaryaygındır. Ayrıca yoğurtluçorbalar da Güneydoğu Anadolumutfağında önemli bir yer tutar.Çorbalar sade suyla olduğu gibi,sütlü, ayranlı ve et sulu olarakda pişirilir. Lebeniye, alacaçorba, ezo gelin çorbası, dövmelialaca çorba, yoğurtlu çorba,börek çorbası, keme çorbası,şiveydiz çorbası, tarhana çorbasıbölgede pişirilen belli başlıçorba türleridir.

üzüm suyundan pestil ve sucukgibi tatlılar da üretilir. Bölgedeen yaygın görülen tatlı türübaklavadır. Özel günlerde tatlıolarak lokma ve helva yaygınolarak tüketilir. Bölgemutfağında sütlü tatlılar da genişbir yer tutar. Tene helvası, tophelvası, nişe bulamacı, şıllık,şöbiyet, bülbül yuvası, dolama,fıstık ezmesi, fıstıklı kadayıf,burma kadayıf, nuriye tatlı,zingil, revani, halbur hurma,küncülü akıt, şekerli leblebi,Mardin badem şekeri yörenintatlılı yiyecek türlerini oluşturur.

‹sot ve salçaŞanlıurfa’nın ünlü kırmızı pulbiberi isot, yemeklerde çokkullanılır. Domates ve bibersalçasının da yöre mutfağındaönemli yeri vardır.

fiabut bal›¤›Büyük pullarla kaplı, iki çiftbıyığı bulunan, kuyruk yüzgeciçatallı bir tatlı su balığıdır. 25-50cm. uzunluğundadır. Sırtı koyukahverengi, karnı kirli sarıdır.Beyaz etli, Dicle ve Fıratnehirlerinin en lezzetli balığıdır.Atatürk Barajı'nda üretiminebaşlanılmıştır.

Mırra (solda)hazırlaması zor ve uzun,yöreye has bir kahveçeşididir. Meyankökünden elde edilenmeyan şerbeti (üstte)serinletici bir yaziçeceğidir.

Baklava

Şöbiyet

Şiveydiz

PORTRE 11/15/07 8:08 PM Page 51


Yeni Asur Dönemi, Üçtepebuluntuları

TARIH 11/15/07 3:38 PM Page 52

53G Ü N E Y D O ⁄ U A N A D O L U ’ N U N T A R ‹ H ‹

Fırat ve Dicle nehirleriyle sulananGüneydoğu Anadolu Bölgesi, KuzeySuriye ve Mezopotamya geçişindekikonumuyla insanlık tarihi boyuncakültürlerin, dillerin, dinlerinyayılmasına, ticaretin gelişmesine vemedeniyetlerin kurulup yıkılmasınasahne olumuştur. Bugüne kadarbölgede yapılan arkeolojikaraştırmalarda 800’ün üzerindeyerleşim yeri tespit edilip, bunlarınyaklaşık 100 tanesinde kazıyapılarak tarihöncesi çağlar büyükölçüde aydınlatılmış durumdadır. Bubölge, Anadolu tarihininkilometretaşı niteliğinde olan tümevrelerine ait izler barındırır.Günümüzden yaklaşık 40.000 yılönce bölgedeki ilk insan topluluklarıtaş aletler yapmış ve çevredeki hazırbesin kaynaklarını tüketip avlanarakdoğal barınaklarda yaşamıştı. Buinsanlar daha sonraları tarımyapmaya, hayvan ehlileştirmeye, evinşa etmeye, kaplarını üretmeye vemaden kullanmaya başladı. Böylecegünümüzden yaklaşık 10.000 yılönce ilk köyler ortaya çıktı,sonrasında kaleler yapıldı.Krallıklar ve imparatorluklarbölgede hüküm sürdü.Mezopotamya’da kullanılmayabaşlanan yazı, ticaretin gelişmesiyleM.Ö. 2000’de Anadolu’ya bubölgeden geçerek girdi. M.Ö.1500’lerde göçebe kavimlerinAnadolu’ya gelmesiyle yıkılan Hititİmparatorluğu’nun mirasçıları sonolarak Güneydoğu Anadolu

Bölgesi’nin batı kesimine yerleşti.Bundan sonraki dönemlerdebölgenin kontrolü hiç ara vermedensürekli el değiştirdi. Mücadelelerinodağında doğu ve batı kültürleriningenişleme ihtiyacı yatıyordu.Persler-Makedonlar, Partlar-Romalılar, Sasaniler-Bizanslılar veİslam Orduları-Haçlı Orduları gibizamanla adları değişen bu iki kutuparasında gidip gelen siyasi iktidarmücadeleleri yaklaşık 2000 yılboyunca bölgeye hakim oldu. 9.yüzyıldan itibaren Türkler, 11.yüzyıldan itibaren Moğollar da buhakimiyet mücadelesine katıldı. 16.yüzyılda Osmanlılar’ın tümbölgedeki hakimiyetine kadar savaş,göç ve istilaların yaşandığı karmaşadönemi devam etti. 20. yüzyılbaşlarında Osmanlı Devleti’ninçöküşü başladı ve 1. DünyaSavaşı’ndan sonra tüm topraklarıişgal edildi. Ulusal KurtuluşSavaşı’nın ardından Osmanlısaltanatı son bulurken TürkiyeCumhuriyeti kuruldu vegünümüzdeki sınırlar tayin edildi.Güneydoğu Anadolu’da bugünekadar büyük yıkımlar yaşanmış olsada, bu durum aynı zamandabölgenin kültürel zenginliğininartmasını sağladı. Günümüzkültürünün temelinde yer alanbirçok unsur burada gelişti veyaburadan geçerek yayıldı. Dinîmerkez, askerî mevzi ve ticaret yolu olarak her çağda öneminikorudu.

Güneydo¤u Anadolu’nun tarihi

TARIH 11/15/07 3:38 PM Page 53


Mezopotamya veBereketli Hilal

Mezopotamya, eski Yunanca'da "ikinehir arasındaki yer" anlamına gelir.Günümüzde Irak, doğu Suriye veGüneydoğu Anadolu'yu kapsayan,Fırat ve Dicle arasındakibölgedir. Mezopotamya,verimli toprakları veyaşama uygun iklim şartlarısayesinde tarih boyuncafarklı kavimlerin biraradayaşadığı bir bölge oldu. Uzunsüre devam eden göçler,hem siyasi iktidarın belirlibir çizgi izlemesiniengelledi, hem de kültürelve teknolojik anlamda kentve toplumların gelişiminikörükledi. Bilinen ilk okuryazar topluluklara evsahipliği yaptı. Sümerler,Akadlar, Persler, Babilliler ve Asurlularburada yaşadı. Mezopotamya ileAnadolu arasınaki bağlantı noktasındayer alan Güneydoğu Anadolu, bölgeninkuzey kapısı konumundadır. DoğuAkdeniz kıyılarından başlayıp kuzeyedoğru ilerleyen, Toroslar’ın güneyindendoğuya dönerek Dicle Vadisi’nindoğusundan güneye doğru inen bir hattınoluşturduğu ve Bereketli Hilal olarakadlandırılan bölge büyük ölçüdeMezopotamya sınırları içindedir. İlkinsan topluluklarının yerleşik hayata

geçerek üretime başladıkları, sosyalhayat, hukuk, iş bölümü, toplum düzenive idarî yapıyı, kısacası ilk medeniyetlerioluşturdukları yer burasıdır.

Dünyan›n ilk köyleri,ilk üretimcileri

İnsanoğlunun GüneydoğuAnadolu’daki en eski yerleşimyerleri Paleolitik Çağ’a kadaruzanır. Eski Taş veya Yontma Taş

Çağı olarak da bilinen budönemde insanlar geçicidoğal barınaklarda yaşayıp,avcılık ve toplayıcılık yaptı.

Gaziantep’te Dülük ŞarklıKeber Mağarası, Sakçagözüve Fırat Havzası,Adıyaman’da PirinMağaraları ve Şehramuz,

Diyarbakır’da Hilar Mağaralarıbu döneme ait buluntu

yerlerindedir. İnsanlığın avcı-toplayıcı-

Asur kabı, M.Ö. 7. yüzyıl

Gaziantep’teki dolmen mezarlar

M.Ö. 10.000’lerDiyarbakır Çayönü’nde ilk köy yerleşimi

M.Ö. 400.000İstanbul Yarımburgaz’daAfrika’dan kuzeye göçeden insanlar konakladı

M.Ö. 3000-2500 Kent devletlerinin ilk örneğiTroya

M.Ö. 2000 Asur ticareti ileAnadolu’da yazıyaygınlaşıyor

M.Ö. 1900Hitit Devleti kuruldu

Anadolu Tarihi

TARIH 11/15/07 3:38 PM Page 54


derleyici vegöçebeliklegeçen hayattarzı bir milyon

yıldan fazla sürdü; sonrasında yerleşikhayata geçilerek tarım yapılmaya, hayvanevcilleştirilmeye ve köyler kurulmayabaşladı. İnsanoğlu doğa ile olanmücadelesini ilk kez bu dönemde kendilehine çevirmeyi başardı. Üretimlebirlikte gelen yerleşik yaşam, köylerinve giderek kentlerin kurulmasına yol açtı.Neolitik Çağ veya Yeni/Cilalı Taş Çağıadı verilen bu dönem, M.Ö. 11.000’lerdebaşladı ve yaklaşık 6 bin yıl sürdü.Bölgedeki önemli Neolitik merkezlerarasında Çayönü, Göbekli Tepe veMezraa Teleilat vardır. Daha sonraüretim gelişti ve özellikle madencilikteönemli ilerlemeler görüldü. Dökümtekniği ve iki ayrı maden filizinin birlikteeritilerek kullanılmasıyla yaklaşık M.Ö.6. binyılda Kalkolitik Çağ başladı. BakırTaş Çağı adı da verilen bu dönemdegelişkin köyler kuruldu. Bölgedebelirgin olarak Kuzey Suriye veMezopotamya etkileri ortaya çıktı.Kalkolitik Halaf, Obeyd ve Urukkültürleri Güneydoğu Anadolu’dan

geçerek yayıldı. Bu dönemde bilinenmerkezlerin bazıları Nevali Çori, KurbanHöyük, Girikihaciyan, Hassek Höyük,Lidar, Samsat ve Girnavaz’dır.

Krall›klar ve yaz›n›nAnadolu’ya girifl yeri

Krallıkla yönetilen bağımsız şehirdevletleri ilk olarak yaklaşık M.Ö.3.000-1.200 yılları arasına tarihlendirilenİlk (Eski), Orta ve Son olarak üçe ayrılanTunç Çağları’nda ortaya çıktı. İklimkoşullarının değişmesiyle artan nüfus,daha fazla sayı ve türde mal üretmeihtiyacını doğurmuştu. Bu çağda sosyal,dinsel ve teknolojik değişimler birbirini

Göbekli Tepe’dekiüzeri hayvan resimlidikilitaşlardan biri

Yesemek Heykel Atölyesi’nde sfenks taslağı

Silindir mühür baskısı, M.Ö. 1. binyıl

M.Ö. 1450-1180Hitit Devletiimparatorluğa dönüşüyor

M.Ö. 1269Hititliler ile Mısırlılar arasında dünyanın ilkyazılı antlaşması Kadeş Antlaşması imzalandı

M.Ö. 1200’lerDemiri eritecek teknolojigeliştiriliyor

M.Ö. 900-580Doğu Anadolu’da UrartuDevleti

M.Ö. 750-300Batı Anadolu’da FrigDevleti

TARIH 11/15/07 3:38 PM Page 55


izledi. Bakır ve kalayın karıştırılmasıylaelde edilen tunç, madencilikte olduğukadar, yaşam biçiminde de önemli oldu.Aletler, kaplar, süs eşyaları ve silahlarsert bir alaşım olan tunçtan yapılmayabaşlandı, tunç silahlara sahip olanordular üstünlük kazandı.Mezopotamya’da 4. bin yıl sonlarınadoğru merkezî yönetimin etkisininazalmasıyla yeni politik ve ekonomikbiçimler ortaya çıktı ve Anadolu göçdalgalarına hedef oldu. Böylece yeniorganizasyonlar ve yerleşimler ortayaçıkmaya, yeni şehirler ve çevreleriylebirlikte küçük devletler kurulmayabaşladı. Ticaret gelişti; Ege, Orta Doğuve Balkanlar'ı kapsayan geniş bir ticaret

ağı kuruldu. Orta Tunç çağında Asurlutüccarlar vasıtasıyla yazı Anadolu’da dakullanılmaya başlandı ve Anadolu tarihçağlarına girdi. Asur TicaretKolonileri’nin Orta Anadolu’ya gitmekiçin kullandıkları kervan yollarınıntamamı Güneydoğu Anadolu’dangeçiyordu. Bunu takip eden yüzyıllardaAnadolu’da ilk merkezî devlet olan HititDevleti kuruldu. Bu devlet kısa süredegenişleyerek imparatorluk haline geldive Tunç Çağları’nın sonuna kadarAnadolu’ya hakim oldu. GüneydoğuAnadolu’da ise Hurri-Mitanni devletiçağa damgasını vurdu. Hurriler özelliklemitoloji alanında güzel eserler verdi vebu konuda komşuları Hititler üzerinde,daha sonra da Fenikeliler ve Geç Hititleraracılığıyla Ege ve Yunan dünyasındabüyük ölçüde etkili oldu. Hurriler’de dinsağlam kurallara dayalı olarak, güçlürahipler elinde çok iyi örgütlenmişti. Buyüzden Hurri dini Hitit ülkesine deyayıldı. Özellikle M.Ö. 2. bin yılınortalarında, Hurri kökenli halkın büyükçoğunluğu oluşturduğu, fakatidarecilerin Mitanni kökenli olduğuHurri-Mitanni devleti, Mısır ve Hititdevletleriyle birlikte Önasya dünyasınınüç süper gücünü oluşturmaktaydı. Budevlet daha sonra Hititler’den önemlidarbeler alarak zayıfladı ve yaklaşıkM.Ö. 13. yüzyıl sonları ile 12. yüzyılbaşlarında Hitit Devleti ile birlikteÖnasya ülkelerini yerle bir eden EgeGöçleri ve Deniz Kavimleri’nin istilasısonucunda tarih sahnesinden silindi.Güneydoğu Anadolu’da bu dönemin

Anadolu Tarihi

Hitit kabartmaları

M.Ö. 700-546 Batı Anadolu’da Lidyalılarpara kullanmaya başladı

M.Ö. 600-300Güneybatı Anadolu’da LikyaDevleti

M.Ö. 546-334 Anadolu’da Pers istilası

M.Ö. 334 Makedonya KralıBüyük İskender’inAsya Seferi

TARIH 11/15/07 3:38 PM Page 56


önemli merkezleri arasında Coba Höyük,Gedikli, Horum, Şaraga, Tilbeşar,Tilmen, Yarım ve Zincirli höyüklerivardır.

Çöken Hitit‹mparatorlu¤u’nunson izleri

Demir Çağları, M.Ö. 12. yüzyılbaşlarındaki Ege Göçleri ve DenizKavimleri’nin istilasının Önasyaülkelerinde yol açtığı enkazın üzerinde,özellikle de Anadolu’da yaşanmayabaşladı. Hitit Devleti yıkıldıktan sonrahalkın büyük kısmı güneye göç etti veFırat ile Akdeniz/Niğde arasındakibölgeye yerleşti. Hitit geleneklerinidevam ettiren küçük krallıklar veya şehirdevletleri kurarak birkaç yüzyıl dahayaşadıktan sonra M.Ö. 8. yüzyılsonlarında Asur Devleti’nin hakimiyetialtına girerek ortadan kalktılar.Bunlardan Güneydoğu Anadolu’daolanlar, Gaziantep Fevzipaşa/Zincirli’deSam’al Krallığı, Nurdağ/ Sakçagözü’dekikrallık, Karkamış (Karkhamissa) Krallığıile Adıyaman’da başkentiSamuha/Samosata/Samsat olan Kummuh(sonraki Kommagene) Krallığı’dır.Önceleri, Eski Hitit sanat geleneklerinidevam ettirseler de, daha sonra Asur veAramiler’den etkilenerek kıyafet, dinselöğeler, saç-sakal biçimi gibi tasvirsanatında yeni gelişim ve etkileşimlerortaya koydular. Yesemek Heykel

Atölyesi, Zincirli ve özellikle deKarkamış buluntuları bu durumun en iyiörneklerdir. M.Ö. 1. binyılda Geç HititDevletleri’ni takip eden dönemdeyaklaşık 300 yıl süreyle İran kökenliMed ve Pers hakimiyetleri görüldü.Bunu Büyük İskender ve Hellenistikdevletler takip etti. M.Ö. 1. binyılınhemen başlarında, bölgedeki genelkarışıklıktan yararlanarak hareketlenenve çöl kavimleri olarak adlandırılan Samikökenli Arami kavmine mensup kabilelertarafından Kuzey Mezopotamya,Güneydoğu Anadolu ve hatta OrtaAnadolu’nun güney kesimleri işgal

Nemrut Dağı Tapınağı ve tanrı Zeus heykeli

M.Ö. 331 Büyük İskender Persordularını GavgamelaSavaşı’nda yendi

M.Ö. 323-30Hellenizm Devri: Büyük İskender veardıllarının kurduğu devletler

M.Ö. 30- M.S. 395 Anadolu’da Roma devri veHıristiyanlığın yayılması

325I. Ökümenikİznik’tetoplandı

TARIH 11/15/07 3:38 PM Page 57


edildi. Bunlardan Bit Zamani KabilesiDiyarbakır civarına, Bit Adini KabilesiFırat’ın büyük kıvrımı içindeŞanlıurfa’nın batı kesimine, Bit Agusikabilesi Adıyaman’ın güney kesimine,Bit Gabbar kabilesi Gaziantep civarınayerleşti. Bu Arami kabileler, sonrakiMedler ve Persler gibi pasif kalmayıp,özellikle Geç Hitit Krallıkları bölgesindeyerli halkla karışarak kaynaştılar.Sonuçta dil, din, kültür, sanat, hayat tarzıve hatta şehircilik gibi konularda ortayayeni bir sentez kültür, karışık bir halkçıktı. Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin,M.Ö. 8. yüzyıldan itibaren KuzeyMezopotamya’da kurulmuş güçlü AsurDevleti’nin hakimiyetine girmesinerağmen, M.Ö. 9. yüzyılda kurulan vemerkezi Tuşpa/Van olan Urartu Devletide bölgeye zaman zaman hakim oldu.M.Ö. 7. yüzyıl sonlarında, önce UrartuDevleti’nin İskitler tarafından, AsurDevleti’nin de Medler ve Kaldeliler

tarafından yıkılmasıyla,toprakları galip devletlertarafından paylaşıldı veAnadolu’nun Kızılırmak’akadar olan doğu bölümüMedler’in eline geçti.Medler’in ve daha sonra bumirası onlardan teslim alanPersler’in bölgedekihakimiyeti pasif birhakimiyetti. Sadece vergitoplamak ve otorite kurmaküzere, kendilerinden veyayerli işbirlikçileri arasındanyöneticiler tayin etme

yolunu seçmişlerdi. Persler’in budönemden kalan en önemli eseri Egekıyılarında Efes ve Sardes’ten başlayıptüm Batı ve Orta Anadolu’yu kat ettiktensonra muhtemelen Malatya civarındanveya Zeugma’dan Fırat’ı geçerek Halepveya Diyarbakır üzerinden Babil’e,oradan da başkentlerinden birisi olanGüneybatı İran’daki Susa’ya kadaruzanan 2500 km. uzunluktaki KralYolu’dur. Yaklaşık 300 yıl süren İrankökenli hakimiyet süresince bölgehalkının kendi dinini yaşadığı, kendidilini konuşup yazdığı, geleneklerindenve sanat alışkanlıklarından vazgeçmemişolduğu anlaşılmaktadır. Bu durum,Büyük İskender’in Asya Seferi içinbölgeyi istila ettiği M.Ö. 330 yıllarınakadar devam etti. Makedonya KralıBüyük İskender, M.Ö. 334 yılındaPersler’den intikam almak üzere çıktığıAsya Seferi sonucunda, tarihöncesiçağlardan beri çeşitli kültür merkezleri,

Anadolu Tarihi

Eski Mezopotamya’nın en ünlü kentlerinden Dara’nın su kanalları

395Roma İmparatorluğu Doğuve Batı olarak ikiyebölündü

1025 Bizans (Doğu Roma)İmparatorluğu çöküşdönemine girdi

726-843İkonakırıcılık dönemi:Kiliselerdeki figürlü resimler veikonalar tahrip edildi

673-678/716Konstantinopolis İslamordularınca kuşatıldıAnadolu İslam kültürüyletanışıyor

TARIH 11/15/07 3:38 PM Page 58


devlet veya imparatorluklara ev sahipliğiyapmış başkentleriyle ve çeşitlicoğrafyalardaki ülkeleriyle birliktebilinen Eski Dünya’nın tamamınıegemenliği altına aldı. İskender’inölümüne kadar (M.Ö. 333-323)büyük bir kararlılıkla Yunan veMakedonlar’la İranlılar’ıkaynaştırma çabasısonucunda, eski dinler,gelenekler, sanat vekültür değerleribirbirinden etkilendive sonuçta yeni birsentez ortaya çıktı. Busentezin etkileri,Bizans’ın içlerine ve hattaRönesans’a kadar uzun yıllardevam etmiştir. Bölgedeyaklaşık M.Ö. 1. yüzyılortalarına kadar sürenHellenistik Krallıklardöneminde, Önasya’da eskiden berietkili olan güç dengeleri bozuldu: Yolgüzergahlarının değişmesi veya yenimerkezlerin ortaya çıkması gibi sebepleryüzünden birçok şehir önemini yitirdi.Eskiden beri Fırat Nehri’nin geçilebilirnoktalarından birisi olması dolayısıylaönemini koruyan Zeugma bunlardanbiridir. Bu dönemde bölgedeki diğerönemli şehirler Europos (Karkamış),Antiocheia-Edessa (Şanlıurfa), Karrhai(Harran) ve Antiocheia Nisibis(Nusaybin) Roma ve Bizansdönemlerinde de önemlerinikoruduğundan Hellenistik döneme aitkalıntılar yok oldu.

Do¤u Roma’n›n do¤us›n›r› ve Bizans

Hellenistik Krallıklar’dan biri olanSelevkos Krallığı, Suriye-

Mezopotamya veAnadolu’nun güney

kesimindeki hakimiyetiniM.Ö. 1. yüzyıla kadardevam ettirdi, fakat budönemlerde sık sıkRoma Devleti’nintacizlerine maruz

kaldı. Bu arada M.Ö. 2.yüzyıl ortalarında otorite

boşluğundan faydalananAramiler Edessa’da AbgarPrensliği’ni kurdular ve dahasonra bölgede Hıristiyanlığıkabul eden ilk topluluk

oldular. M.Ö. 64 yılında RomalılarAnadolu’nun güneydoğu kesimlerindehakimiyet kurdular. Bundan sonraözellikle Güneydoğu Anadolu Bölgesi,

Büyük İskender’in sikkesi

Zeugma’nın simgesi Menad

1071Türkler Bizans ordusunuMalazgirt Savaşı’ndayenilgiye uğrattı Türklerin Anadolu’ya kitleselyerleşimi

1075Anadolu’daSelçukluDevletikuruldu

1096Haçlı Seferleribaşladı

12044. seferini yapan Haçlı ordusu Konstantinopolis’iişgal etti ve Latin Devleti kurdu

1243Moğollar Anadolu’yuişgal ettiSelçuklu Devleti yıkıldı

TARIH 11/15/07 3:38 PM Page 59


Romalılar’ın İran’daki Part Devleti’nekarşı başlattığı akınların çıkış noktası

haline geldi. Fırat Nehri’nin doğal birsınır olarak kullanılması önemini artrıdıve Fırat boylarına, doğudan gelecektehlikeleri önlemek üzere lejyonlaryerleştirildi. Fırat üzerindeki önemligeçiş noktaları olan Samosata veZeugma bu yüzden önemli görevlerüstlendi. Özellikle Zeugma, Fırat suyoluna ilaveten güney-kuzey yolları iledoğu-batı yollarının kavşağında olduğuiçin giderek zenginleşti ve Fıratgeçidinden dolayı önemini korudu.Roma Dönemi’nde, Güneydoğu AnadoluBölgesi’nin özellikle batı kesimi denizleolan bağlantısının da etkisiyle dahahareketli günler yaşadı. Bu döneme aitönemli merkezler, Doliche, Zeugma,Samosata, Europos, Nisibis gibigünümüze kadar gelebilen yerlerdir.Günümüzde, Fırat’n stratejik önemindendolayı ve askeri harekat gereği bölgeninhemen her yanında yer alan Romakalıntılarına rastlanmaktadır.Hıristiyanlığın yayılmaya başlamasıylaGüneydoğu Anadolu dinî açıdan da

Anadolu Tarihi

Romalı kadın ve erkek, Gaziantep Müzesi

Romalıların yaptığı Cendere Köprüsü

Aziz Nerses Kilisesi, Rumkale

1271 Çin’e giden Marco PoloAnadolu’ya ayak bastı

1261BizanslılarKonstantinopolis’iLatinlerden geri aldılar 1299

Osmanlı Devleti kuruldu

1326Bursa Osmanlılar’ınbaşkenti oldu

1453Osmanlı ordusuİstanbul’u ele geçirdiBin yıldan fazla sürenBizans İmparatorluğusona erdi

TARIH 11/15/07 3:38 PM Page 60


önemli bir merkez haline geldi.M.S. 395’te Romaİmparatorluğu’nunbölünmesiyleGüneydoğu AnadoluDoğu Roma ve dahasonra Bizansİmparatorluğu içindekaldı ve bölge uzun birsüre Bizans-Sasani, sonrada Bizans-İslammücadelelerine sahne oldu.Bu döneme ait çok sayıdadinî yapı İslam ve Türkdönemlerinde değiştirilerekkullanılmıştır.

‹slam ve Türkdevletleri Dönemi

Yeni bir inanç olarak yayılmaya başlayanMüslümanlık, 7. yüzyıl ortalarındanitibaren Anadolu’ya doğru genişlemeyebaşladı. Özellikle GüneydoğuAnadolu’nun batı kesimi, Bizans ilesürekli mücadele edilen bir geçiş yeridir.Hz. Ömer zamanında İslam ordularıbölgeye girdi. Emeviler, Abbasiler,Hamdaniler ve Mervaniler bu dönemdeAnadolu’da ilerlemeye çalıştılar. AbbasiDevleti zamanında 9. yüzyıl’daHorasan’dan getirilen Türk boyları,Bizans’a karşı tampon bölge oluşturmakamacıyla Avasım denilen Urfa-Tarsusarasındaki bölgeye yerleştirildi. 1071Malazgirt Savaşı’ndan sonra Türkboyları sürekli göçlerle Anadolu’da

yerleşmeye başladılar ve çeşitlidevletler kurdular. Bunların

içinde en büyük ve etkiliolanı Anadolu SelçukluDevleti’dir. BizansDevleti bu süreçte,Memluk ve diğerAnadolu Türk

devletlerinin yanı sıraistilacı Moğollar ve Haçlıordularıyla da mücadeleetmek zorunda kaldı. Bilimve mimarîde ilerleyenSelçuklular’dan günümüzeçok sayıda eser ulaşmıştır.Anadolu Selçuklu

Hz. İsa’yı tahtta gösteren Bizans sikkesi

Kasımiye Medresesi, Mardin

1455-1461İstanbul’da Kapalıçarşıkuruldu

1509İstanbul’da “KüçükKıyamet” adı verilenbüyük bir depremoldu

1512-1520Yavuz Sultan Selimdöneminde Osmanlıtoprakları iki katına çıktı

1520-1566Kanuni Sultan SüleymanOsmanlı devletini zamanının engüçlü imparatorluğu halinegetirdi

TARIH 11/15/07 3:38 PM Page 61


Devleti’ninyıkılmasındansonra, aynıtopraklar üzerindesayıları yirmiyibulan beylikkuruldu. Budönem, küçük

beyliklerin kendi aralarındakimücadelelerin yanı sıra, Bizanslılar,Selçuklular, Anadolu’yu istila edenMoğollar (İlhanlılar), Haçlı Seferleri ve

Urfa Haçlı Kontluğu, güneyden süreklisaldırıda bulunan Memlukler veOsmanlılar gibi birçok unsurun yer aldığıbir karmaşa dönemidir. Bunu takip edendönemde Haçlı orduları bölgeye yerleştive Urfa Haçlı Kontluğu kurularakmerkez konumuna geldi. Ancak bir süresonra Haçlılar arasında büyüyenanlaşmazlıklardan faydalanan kavimlerinetkisi ve ardından gelen Eyyûbisaldırılarıyla Haçlı egemenliği tamamenson buldu. Artuklular, Akkoyunlular,Karakoyunlular, Dulkadiroğulları veSafeviler bir süre bölgede söz sahibioldular.

Osmanl› dönemi

Osmanlılar Bursa/Söğüt’te, Bizans’akomşu küçük bir beylik olarak kuruldu.Bu beylik konumunun ve siyasi olaylarınsağladığı kazanımlar sebebiyle kısasürede genişlemeye ve teşkilatlanmayabaşladı. Askerî üstünlüğü sayesinde birtaraftan Anadolu’ya hakim olurken diğertaraftan da Trakya’da başarılı olarak,Bizans’la olan mücadelesini sürdürdü.İstanbul’u aldıktan sonra Bizansİmparatorluğu’na son veren OsmanlıDevleti genişleme politikasıyla birimparatorluk haline gelmeye başladı.Mısır’ın fethinden sonra halifeliğidevralan Osmanlılar, bu dönemdeGüneydoğu Anadolu’nun da hakimioldu. Kuruluş ve yükselme dönemindebilim ve sanatta ilerlediler. Bu süreçteönemli anıt eserler meydana getirildi.

Anadolu Tarihi

Selahattin EyyûbiCamii, SilvanDiyarbakır

Hasankeyf Kalesi’nden Dicle ve eski köprü kalıntıları

1856Padişah yeni yapılanDolmabahçe Sarayı’nataşındı

1582Halley kuyruklu yıldızı İstanbulsemalarında görüldü

17.-18. yüzy›llarOsmanlı İmparatorluğuzayıflamaya başladı

1839Tanzimat ilanıyla Osmanlıdevlet yapısında yenidüzenlemelerVatandaşlığa ilk adım

TARIH 11/15/07 3:38 PM Page 62


İmparatorluk 16. yüzyıldan sonra, önceduraklama, sonra da gerileme döneminegirdi. Önemli ölçüde toprak kaybınınyanı sıra maddi sıkıntılar başgösterdi.Bunlara isyanlar, ayrılıkçıların etnikfaaliyetleri, diplomasi ve dış siyasettekiyanlışlar ve askerî alandakibaşarısızlıklar da eklenince 20. yüzyılbaşlarında imparatorluğun çöküşübaşladı. 1. Dünya Savaşı’ndan sonra datopraklarının işgal edilme sürecinegirildi. Mustafa Kemal Atatürk’ünönderliğinde girişilen Kurtuluş Savaşısırasında Güneydoğu Anadolu’da daişgal güçlerine karşı özellikle Gaziantep,Kilis ve Şanlıurfa’da büyük direnişmücadelesi verildi. Kurtuluş Savaşı’nınkazanılmasının ardından Türkiye BüyükMillet Meclisi’nin 30 Ekim 1922tarihinde saltanatı kaldırmasıyla Osmanlıİmparatorluğu son buldu. Türkiye 1923yılında imzaladığı Lozan Antlaşması ileuluslararası alanda bağımsızlığını ve

eşitliğini kabul ettirdi. Ülkenin bugünküsınırları belirlendi. Aynı yılın 29Ekim’inde cumhuriyet ilan edildi.

Rızvaniye Camii, Şanlıurfa

Ulu Cami, Siirt

192329 Ekim’de Cumhuriyet ilan edildiMustafa Kemal Atatürk Türkiye’ninilk cumhurbaşkanı seçildi

1877İlk Meclis-i Mebusanaçıldı

19181. Dünya Savaşı’nı kaybedenOsmanlı Devleti’nintopraklarının işgali başladı

1919-1922Mustafa Kemalönderliğinde yürütülenKurtuluş Savaşı kazanıldıTürkiye’nin bağımsızlığıkabul edildi

TARIH 11/15/07 3:38 PM Page 63

portre 11/15/07 7:46 pm page 18 gÜneydo⁄u anadolu …

Documents